You are on page 1of 7

ADIVINANZAS (TAWILA)

Num ra qan chijataq nkis qa


yin yitik pa er, setesik un jolom saq ru bonil,
ri unqaq ru bonil xar,

ri akal un an ru tzan, ntok qa kool.


soy largo y cuando los nios me hacen punta
hago mas chiquito.
Respuesta: el lpiz.

ya toq wo ma ri yin
si ri yit nkinamuch ke qupibal.
En el campo me cri
rodeando de verdes lazos
y t lloras por m
me estas haciendo pedazos
respuesta: la cebolla.

Ma yoj sulonta jun yoj kowa,


pa qij yoj war, chaqa yoj kastaj pa
yoj chichan pa chikaj.

Siempre quietas
siempre inquietas, durmiendo de das
y de noche despiertan.
Respuesta: las estrellas.

pa ru jolom yenuj che tzikin,


ri raqan nujonaq che ilew.

Nkij ij chu wa yin yi bin ri ramaj


majunta nqa, majunta ri waqan
ri yin yi win ri ramaj.

Me dicen que yo soy un reloj,


pero no tengo cuerda ni aguja ni manos.
que es.
Respuesta; el gallo.
Nutzaj piij ja
chi jaay
Rixin ja
saqmoloo
In tinoy kani
jun ti chooy

R. JA
SAQMOLOO

Respuesta: los arboles

Del casern
Soy pequeita
Como un ratn
R. EL HUEVO.

Konojeel neoko chuwiij


Inin i majun ni nokowi
konojeel nekaxaan
xwin
Inin ni majun nkaxaa

ri ru chakul nkatzin che ri si.

Cabeza llena de pjaros


llenos de tierra los pies
el cuerpo tiene de lea,
adivina lo que es.

Cierro la
puerta

R. JA BEEY

Todos pasan sobre


mi
Yo no paso por nada
Todos preguntan
por mi,
Yo no pregunto por
nadie.
R. LA CALLE

Ko ntziyaq tziil,
Tengo traje oscuro,
Nojel qutanaq
Todo arrugadito
To nachaaj chu pan yaq
Lo lavo en un
ateli
charco,
To nchiqirsaaj ruuyoon.
Lo seco solito.
R. JA XEPEQ

R. EL SAPO.

QOLOM (CHISTES)
QOLOM (CHISTES)

Mary chuqa ma Tru


Mariy chuqa ma Tru ye ko pa
kachoch, kin latz rubann.
Jun qij ma Tru xuloq jun q. Mariy xpe
royowal roma ma jun ta nikiya wa.
Ma Tru xubij chara, chuxe le chat; Mary
xubij chara: ri itzel uxla? Ma Tru nkuluj
chara.

Qu ser? Cae
Naq k'ari netzajto
desde lo ms alto y
chikaaj nti kami,
no se mata, cae al
Ntzajqel pa ya' nraqtaji.
agua y se rompe.
R. JA WUUJ

Ma tiqinqoti in
Ma saq sojta

R. EL PAPEL

Mara y don Pedro:


Mara y don Pedro vivan en una casa muy
pequea. Un da, don Pedro compr un
cerdo. Mara se enoj porque no haba lugar
para el cerdo y le pregunta a don Pedro, dnde
lo pondra. Don Pedro le dijo que debajo de la
cama, Mara le dijo: y el mal olor? Don Pedro
le dijo: Ya se ir acostumbrando.
Amama

Oro no es plata no
Es dime que es.

Xapon jun ache chojay, xubij: ko ri


amama? Ma jun ta.
Akuchi ko wa ri amama ka? Tajin
nbanala pan awn.

Na ruwach kaa ri.

T Abuelo:

R. JA NIMALAJ
SAQ'U'L

R. EL PLATANO.

Lleg un seor a la casa y pregunt a un nio:


est t abuelo? El nio le dijo que esta en la
milpa, porque pens que el seor se estaba
refiriendo al gallo.
La Hormiga y El Elefante
Ri Sank Chuqa Ri Tx
Jun bey e ko jun molaj taq sank,
yetajin nkibn jun kinimaqij, roma
xtzaqt rujuna jun kachibil, ka ri
xqax el ke taq ri jun tx, man
xerutzu ta ri taq sank xpae kan pa
kiwi. E kiy taq sank xerukamisaj
kan, ri nikaj chk kachibil xkichp
oqej, ka te xpe jun xutzt chi ko
jun ti sank jotl chi ruqul ri tx, ka
ri yesikin nkibij chi re: tapitza chi

ruqul!, tapitza chi ruqul


takimisaj.takamisa

La Hormiga y El Elefante
En cierta ocasin haba un grupo de hormigas,
estaban celebrando el cumpleaos de un
compaero, de repente un elefante vena
caminando y sin darse cuenta se par sobre
un grupito de hormigas. Mat a muchas
hormigas, quienes se salvaron se pusieron a
llorar; de
de repente uno de ellos vio que otra
hormiguita estaba caminando en el pescuezo
del elefante; entonces las hormiguitas
sobrevivientes le dijeron: ahrcalo!, ahrcalo!,
mtalo!
Ri A Xwan
Teej: - Rt a Xwan, wakami xa xe
ichaj ko.
Xwan: - matyox nute, wakami rn man
ninwajo ta ri ichaj.
Teej: - Achike roma?
Xwan: - nubij jun wachibil chwe: we rt
natij ichaj xa rx abonil nabn pe.

Juan
Madre: - Le dice a Juan: hoy sol hay hierbas.
Juan: - Gracias madre, hoy no quiero hierbas.
Madre: - Por qu motivo?
Juan: - un compaero me dijo: si comes
hierbas, tu rostro se pondr verde.

Ri Ache Ma Jun Ruxajab


El Seor Que No Tena Zapatos
Ojer kan, pa jun tinamit ko jun ti
ache ma jun ta rurajil richin nuloq
ruxajab. Xel el chi rachoch, tq
benq pa bey xusik el jun ruxajab
man jun rachibil, ke ri jun qij chk
xusik jun chk rachibil, ri ti ache
janila xel rukux roma chi ri ache
man nkowin ta nuloq ruxajab. Jukulaj
ruxajab xubn qa, ka ri xumj
rukusaxik, konojel ri winaqi janila

nkitzu, xpe jun ache kan xkutuj kan


chi re achike roma jalajj ruxajab
rukusan, xpe ri ache xubij chi
re: - mani roma rn man nqa ta chi
nuwch kan junan nuxajab ninkusaj.

El Seor Que No Tena Zapatos


En cierta ocasin existi un seor que no tena
dinero para comprar sus zapatos. Sali de su
casa, caminaba por el camino cuando
encontr un zapato; al siguiente da encontr
otro zapato, por eso el seor se alegr mucho,
ya que por ser pobre no poda comprar
zapatos. Ahora complet un par de zapatos,
pero de diferente estilo. Decidi usarlos y
darse un paseo, todas las personas se le
quedaban viendo, hubo un seor muy atrevido
se le acerc y le pregunt: por qu usas
zapatos de diferente estilo? Muy
tranquilamente respondi: no me gusta usar
zapatos del mismo estilo.
Ri

Ri

Tuj El Temascal

Tuj El Temascal

Jun bey kan ko jun tetata man nukoc


h ta chk ri tzil ko chi rij, xubij chi r
e ri raxjayil chi nukusaj juba rutuj roma
kan janila ri tzil chk ko chi rij: tz k
a xcha ri ixq; tq xutzet chi xkachoj
yan ri tuj, xpe ri tetata, xatin el nabey,
ka ri xok chupan ri tuj.

El Temascal
Hace mucho tiempo, un anciano ya no
aguantaba la mugre en su cuerpo; le dijo a su
esposa que quera usar el temascal porque
estaba lleno de suciedad; est bien dijo la
seora; cuando el anciano vio que ya estaba
listo el temascal, primero se ba y despus
entr al temascal.

Ri Kai Alaboni
E ko kai maya alaboni xebe pa
kastanen pa Armita, tq xeapon pa
Armita xkitzt apo kai kaxlan ixtani,
ri jun ala xubij chi re ri jun chk:

- Wakami man kacho ta pe chwe pa


qachabl, xa xe pa kaxlan tzij katcho
pe; richin ke ri ri qopoji man
nkinabej ta pe chi rj j maya winaqi.
- tz ka - xcha ri jun chk ala. Xapon
ri jun chich, xejote el ri ixtani
chuqa ri kai alaboni, xpe ri jun ala
xupalibej raqn rachibil, ri jun chk
xubij:
- Vos kwent con mi waqn!

Los Dos Muchachos


Haban dos muchachos indgenas se fueron
de paseo a la ciudad capital; cuando llegaron a
la capital vieron a dos muchachas ladinas; uno
de los muchachos le dijo al otro:
.- Ahora no hables en nuestro idioma,
solamente en castellano, para que las
muchachas ladinas no se den cuenta que
somos indgenas.
- Est bien dijo el otro muchacho. Par un
bus, las muchachas ladinas lo abordaron y
tambin los dos muchachos indgenas; un
muchacho le machuc el pie a su compaero;
el otro dijo:
- Vos cuent con mi waqn!

PACHUN TZIJ (POEMAS)


PACHUN TZIJ (POEMAS)

Ti

Nutzuy:

Ti
ja
ja
ja

nutzuy, ti nutzuy,
rt at uk'wy nuya',
rt, yatzaqe' chwij,
rt, at wachib'il.

Mi tecomate, mi tecomate,
t llevas mi agua,
t me acompaas,
t eres mi compaero.

Ti
rt
rt
rt

nutzuy, ti nutzuy,
at jeb'l ok,
at jeb'l ok,
at ch'utin ok.

Mi tecomate, mi tecomate,
t eres bonito,
t eres pequeo,
t eres pequeito.

Ti nutzuy, ti nutzuy,
ronojel nimaq'a' yatinkanoj,
ronojel q'ij yatink'waj.

Ri ti nupawi':
rn k'o ti nupawi',
stape' ti pop ri nupawi'
k'ak'a' ri ti nupawi'

Mi Tecomate:

Mi tecomate, mi tecomate,
todas las maanas te busco
todos los das te llevo.

Mi sombrero:
Yo tengo mi sombrero,
aunque sea de petate mi sombrero
es nuevo mi sombrero.

rn xinloq'o' ri ti nupawi',
rn xich'ako' ri ti nurajil,
roma xink'ayij ti nusakil.

Yo compr mi sombrero,
yo gan mi dinero,
porque vend mis pepitas.

Yalan nitze'en nuwch,


roma niqa' chi nuwch,
ri k'ak'a' nupawi'.

Mis ojos estn alegres,


porque me gusta,
mi sombrero nuevo.

Ruq'ij ri Ixtn pa Qab'anob'al:


Xinalx achi'el jun ti kk,
jub'a' ok ye'apon chupan ri tz k'aslem,
yalan ko'ol ok ri nuk'aslen,
man yipoqonx ta achi'el npoqonx jun ala',
nm q'axon nuna' ri nuk'u'x
roma in ti xtn xkelesaj ri tijonk chuwe.
Nkelesaj ri nutijonik,
achi'el nikib'n chi re jun ak'al
nkib'esumij pa q'ayis
ri ruwach'ulew man nutzu' ta,
wi ala' wi ti ixtn
rya' yerajo' chi e ka'i'.
Achike roma rx te'ej tata'aj
niwelesaj ri tijonk chwe?
niwelesaj nik'aj nuk'aslen.
Rn chuqa' yitikir yich'ob'on achi'el ri ala',
wi j man yojk'o ta chuwch re ruwach'ulew

man jun nb'ano ri wy, man jun nb'ano q'utu'n,


achi'el jun molaj xuruya',
wi man jun ri ruxe' konojel yekatj.
Ri winaqi' j k'o wawe' Iximulew,
k'o ruch'ojib'al qawinaqilal,
richin jun tz k'aslen

RI IK NUKAM
Ye jiq cha xwin il
ri ixoqi benaq ri ki chabal
kakam ta ik
kakam ta ik.
akala, kojola tuna ri iwach
kixel pa la ik nukam,
ntzuun achel kik.
ti raqa ichi kix ban chirij.
tiqosij kach, ti xupuj xul,
ti tzaja chaj, ti poroj joq,
cha la ik nutzu, cha mankamta
ri ik eqal ntzolin pa ri ruwachibal.

Ri kaqiq = El aire
Rn ninjiqaj ri kaqiq
rt najiqaj ri kaqiq
konojel niqajiqaj ri kaqiq

Yo respiro aire
t respiras aire
todos respiramos aire:

Ri
ri
ri
ri

Los rboles,
las flores,
las plantas,
los animales.

che,
kotzej,
qayis,
chikopi

rn ninwajo ri kaqiq,
ri ti wukuk nirajo ri kaqiq,
ri ti xpach nirajo ri kaqiq,
ri ti che nirajo ri kaqiq.
Ri kaqiq nukaslen,
ri kaqiq wuchuqa,
ri kaqiq nuway.

Yo necesito aire
el sapo necesita aire
la lagartija necesita aire
el rbol necesita aire.
El aire es mi vida,
el aire es mi fuerza,
el aire es mi alimentacin.

Poesa de la maestra Zonia


San Pedro Ayampuc

Ri Job

Der Regen

JebeI utz ri job

Matyox chare ri Ajaw

Muy bonita es la
lluvia
Gracias dios
Vino una lluvia buena
Gracias dios.

Roma ri job ko ri
qakaslem
Roma ri job ko ri
qawan
Roma ri job ko ri
qaknaq
Roma ri job yoj utz
yoj ko

Gracias a la lluvia
hay la vida
Gracias a la lluvia
hay el mais
Gracias a la lluvia
hay los frijoles
Gracias a la lluvia
estamos bien.

Xtapon ri ikrichtin
ri yalan job
Xaqa ri sutz
Xaqa ri saqirik
Xaqa ri tew
Roma ri job

Vino el mes de
la buena lluvia
Vino la niebla
Vino el amanecer
Vino el fro
Por la lluvia.

Ri qatat yalan yelikot

Nuestro abuelo
est contento
Porque vino la lluvia
Es el momento de
sembrar
Porque vino la lluvia.

Matyox chare ri Ajaw


Xtapan yalan ri job

Roma xtapon ri job


Utz yalan yojtirron
Roma tapan ri job
Matyox chare ri Ajaw
Roma xojya ri job
Chiqa ri rukux kaj
Chiqa ri rukux ulew

Gracias dios
Porque nos diste
la lluvia
Gracias al corazn
del cielo
y al corazn de la
tierra.

Ntzibaj, nsikij taq tzib


Nuwetamaj ri nuchabl
Nuwetamaj ri naoj
JEBL RI TIJOBL

PACHUN TZIJ = POEMA EN


KAQCHIKEL

PACHUN TZIJ
PA TIJOBL
(POEMA)
Ronojel qij yinb
e pa tijobl
Nkikot ri nute
Nkikot ri nata
Nuwetamaj ri nub
anobl .
Yintzopin, yinxajo,
yinbixan

You might also like