T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2599

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1567

AKDENZ UYGARLIKLARI
SANATI

Yazarlar
Prof.Dr. Eyp ZVEREN (nite 1)
Prof.Dr. In YALINKAYA (nite 2)
Prof.Dr. Billur TEKKK (nite 3)
Yrd.Do.Dr. dil KARABABA (nite 4)
Dr. Nilfer PEKER (nite 5)
Prof.Dr. Aynur DURUKAN (nite 6)
Yrd.Do.Dr. Suat ALP (nite 7)
Prof.Dr. Filiz ALILAR YENEHRLOLU (nite 8)

Editr
Prof.Dr. Filiz ALILAR YENEHRLOLU

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Hasan alkan
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Seil Banar
r.Gr.Dr. Mediha Tezcan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz

Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Akdeniz Uygarlklar Sanat

ISBN
978-975-06-1267-1

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 1.000 adet baslmtr.

ESKEHR, Temmuz 2014

ii

indekiler
nsz ....

iv

1. Gemiten Gelecee Akdeniz Dnyas.

2. Akdenizin lk Uygarlklar ve Sanatn Douu 24

3. Denizden Gelenler ve Demir a 48
4. Akdenizde Yeni Dzen -Yeni Sanatsal fade Biimleri. 74
5. Orta ada Akdenizde Hristiyan Uygarl ve Sanat.. 106
6. Orta ada Akdenizde slm Uygarlklar ve Sanat... 138
7. Modern ncesi Dnemde Akdeniz Uygarlklar Sanat. 178
8. Akdeniz Dnyas ve Modernizm.. 210

iii

nsz
Akdeniz sadece Trkiyenin gneyinde bir deniz deil birok lkeye kys olan kkl bykl
serpitirilmi adalaryla renklenmi bir gl gibidir. Akdeniz Blgesi gnei, kumu, mavi denizi, bitkileri,
yemekleri, efsaneleri, savalar, gezginleri, uygarlklar ile kendi iinde bir btn oluturur. Bu blgeyi
denizden ve karadan evreleyen yollar yzyllar boyunca uygarlklar arasnda iletiimi salam, deiik
dnemler de farkl biimlerde kullanlarak hem Akdenizin deniz olan alan hem de evresi adeta a gibi
sarlmtr. Akdenize yzyllar boyunca yeni insanlar, yeni hayvan trleri, yeni bitkiler gelmi ve
zamanla tm bunlar Akdenizlemilerdir.
Bu kitabn amac Akdenize ve orada yeeren uygarlklara tek bir noktadan bakmak deil ama adeta ku
bak ve birok ynden bakarak bu toplumlar ve yarattklarn grmektir. nemli olan Akdenizin tm
kapsamnda, uygarlklarn bir birlerine verdikleri olumlu veya olumsuz katklar sonucu beliren yeni
dzenlerde ve bileenlerde ortaya kan eserleri anlamaya almak ve aralarndaki balar grmektir.
Kitabn bir dier amac ise kltr ve sanata toplumlarn sosyal, ekonomik ve siyasi yaplar kapsamnda
bakarak, bu alanlarn insann yaratcln dorudan veya dolayl olarak nasl tetiklediini ayrtrmaktr.
Toplumlarn tarihi sanat eserleri ile de yazlabilir. nsan yazdan nce de vard. aret, biim, imge
yazdan nce ortaya kmtr. Sanatda bu kapsamda Akdenizde domutur.
Bu kitabn birinci blmnde tarih boyunca Akdeniz nasl alglanmtr, bu konuda kimler Akdenizi
btncl olarak ele alm ve nasl deerlendirmilerdir gibi konular ele alnmaktadr. Kitabn ana konusu
olan Akdeniz, kitabn yazarlar tarafndan Fransz tarihi Fernand Braudelin tanmlad bir Akdeniz
erevesinde deerlendirilmitir. Bylece ilk blmde Akdeniz uygarlklarnn sanatn anlayabilmek iin
uygarlklarn arka plannda duran Akdeniz yorumlamalar daha sonraki blmlere k tutacak genel ama
z bak asn temellendirmektedir.
kinci blm Akdeniz dnyasnda insanlarn ortaya kmasndan ok sonra sanatn nasl Bat Akdenizde
maara yaamnda ortaya ktn aklamaktadr. Bu insanlarn kendilerini grsel olarak ifade etmek
iin kullandklar ilk aletler, boyalar, resim yaptklar yzeyler, kk heykelcikler tantlmaktadr.
Modern ve ada sanatlarn yaln slubunu yanstan bu heykelcikler, insandaki sanatsal yaratcln
gcn ve Akdeniz insannn ortak algsn gstermektedir.
nc blm ise maara yaamndan sonra topraa bal yerleik yaam biimini deitiren; Akdenizi
glerle sarsan bir dnemi ele alr. Akdeniz insan tarm yapt gibi artk madeni de kefetmi hatta
madenleri kartrarak almlar da elde etmeyi renmiti. Malzeme deiiklii ortaya kan eserlerin
yapsn da deitirmekteydi. Seramik kaplar zerinde boyal resimler, maden kaplar zerine yaplan
bezekler insann gnlk kullanmda olduu kadar dini ayinlerde kulland nesneleri de ne kadar
nemsediini gsterir. Akdenizde kurulan bu dzen kuzeyden, Balkanlardan gelen kavimler tarafndan
bozulur. Yaz kaybolur; byk krallklar ker; yerine kk devletler kar; saraya bal yerleimler
yerini ehir devletlere brakr. Sanatsal retim geleneksel ifade biimleri yan sra yeni slplar da ortaya
karr. zellikle seramik retiminde biim, hamur ve bezemede grlen farkllklar, deiik kavimleri ve
toplumlar ayrtrma da nemlidir. Akdenizin tarihi seramik retim tarihi ile de yazlabilir.
Klasik Akdeniz uygarlklarn oluturan Yunan ve Roma dnemi yerleimleri ve sanatlar kitabn
drdnc blmnde incelenmektedir. Akdeniz blgesinin hkimiyeti denizden olmaktadr. Denize
hkim olan gler, karada da kuvvetlidir. Denize hkim olmak ise ticarete ve retim iin gerekli ham
maddeye sahip olmak demektir. Kolonileri araclyla Akdenizin deiik blgelerine deniz yoluyla giden
Yunanllar balarda bu gittikleri yerlerin sanatsal birikiminin etkisi altndaydlar. Daha sonra Klasik
Dnemde kendilerine zg slp ve estetik anlaylar ile oluturduklar sanatsal ifade biimleri
gnmze kadar gelen kavramlar ortaya karmtr. Roma dnemi ise Akdeniz blgesi yerleimlerinin
fiziksel dokusunu adeta birbirine benzer hale getirmitir. Roma mimarisi, kprleri, anfi tiyatrolar,
hipodromlar, sur duvarlar ile gnmzde Akdeniz evresi kentlerinde halen kullandmz yerlerdir ve
grsel hafzamza yerlemi grntleri oluturmaktadr.
Tek tanrl dinlerin ortaya k Akdenizde farkl kltrel olgular da beraberinde getirmitir. Hristiyan
dnyas Roma geleneklerinden karak yeni bir dzene dnrken, slm dnyas Akdeniz dndan
gelen bir toplumun Akdeniz dnyas ile karlamalar sonucu ortaya kar ve yaylr. Akdenizin Orta
iv

a dnyas kitabn be ve altnc blmlerinde ele alnmaktadr. Artk bu dnemden sonra Bat Akdeniz
ile Dou Akdeniz arasda grlen mimari ve grsel ifade biimlerinde farkllklar daha belirginlemitir.
Daha nceleri tek bir kltrn farkl sanatsal ve blgesel uygulamalar ile karlalrken bundan sonra
daha yakndan tandmz deiik kltrlerin farkl eitlemeleri ortaya kacaktr. Ancak daha nceki
dnemlerde de grld gibi Akdenizde her ynde grlen dorudan ve dolayl ilikiler ann
kullanm devam etmektedir.
Modern ncesi dnemi tanmlayan talyada Rnesans dnyas ile Osmanl mparatorluu ve spanya
Krallnn Akdeniz zerindeki politik rekabeti kitabn yedinci blmnde incelenir. Romadan sonra
Akdenizin geni bir ksmnda hkimiyet kuran Osmanllarn varl, Akdeniz evresi lkelerinde grlen
mimari yaptlar ile belgelenmektedir. Dou Akdenizde Orta adan beri retilmekte olan lks tketim
eyalar talyan Rnesans ressamlarnn tablolarnda grlr. Akdeniz dnyasnda insan figrnn
kullanld sanatsal akmlardan yeni bir tanesi daha Rnesans dneminde ortaya kar. Ressamlar,
heykeltralar, mimarlar kendi isimleri ile nlenirler.
Sanayi devrimi ile ezamanl kabul edilen Modernleme dnemi ise on dokuzuncu yzyln en nemli
zelliidir. Kitabn son blm bu dnemi incelemektedir. Endstri ncesi toplum yapsndan endstri
sonras toplum yaamna gei Akdenizin her yerinde e zamanl olmamtr. Bu dnemde Akdenizin
bir blm dier blmnn sanatsal znesi haline gelmitir. Deien dnya ve yeni teknolojiler ile
kltrel bir olgu olarak insanlarn grme ve yeni dnyay alglama biimleri de deimi ve yirminci
yzyl etkileyecek birok sanat akm bu dnemde ortaya kmtr.
Sonu olarak kitab okuyan ve inceleyen okur Akdenizde grsel bir yolculua kmaktadr. Yzyllar
ierisinde Akdenizde doudan batya, kuzeyden gneye bazen ky ky bazen de apraz ynlere
yolculuklara kmakta, arada Akdeniz ve Ege adalarna uramaktadr. Bu yolculuk ona Akdeniz
dnyasnn eitlilii ve farkllklar kadar btncll ve sanatsal yaratcla oluturduu alt yapy da
anlamasn salayacaktr.

Editr
Prof.Dr. Filiz ALILAR YENEHRLOLU

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Akdeniz Dnyasn tanyabilecek,
Akdeniz Dnyasnn tarihsel geliimini aklayabilecek,
Dou ve Bat Akdenizin corafi, siyasi ve kltrel farkllklarn sralayabilecek,
Trklerle Akdeniz kimlii arasnda ba kurabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Akdeniz Dnyas

Ege

Fernand Braudel

Akdeniz Kimlii

Roma mparatorluu

Halikarnas Balks

Osmanl mparatorluu

Byk skender

Dou Akdeniz

Tarih Yazm

indekiler

Giri

Fernand Braudel ve Akdeniz Tarihi Yazm

Braudele Gre Akdeniz Dnyas

Akdeniz Dnyasnda Dou-Bat Ekseni

Corafyada talya, Tarihte Roma

Roma mparatorluu ve Akdenizinin Krlma izgisi

Romadan nceki Akdeniz Dnyas

Zaman inde Deien Dou Akdeniz Denklemi

Akdenizde Bir Ege

En Eski Akdeniz ya da Derin Akdeniz

Akdeniz Kimlii ve Halikarnas Balks

Dnyaln Kaybeden Akdeniz

2

Gemiten Gelecee
Akdeniz Dnyas
GR
Bugn artk dnyann neresinde olursa olsun hemen hemen her yksekretim kurumunda mutlaka bir
dnya ya da uygarlk tarihi dersi rencilere veriliyor. Oysa eskiden, daha dorusu yirminci yzyl,
bilemediniz on dokuzuncu yzyldan nce bu byle deildi. Bir an durup zihinsel bir eksersiz yapalm.
Eer on drdnc yzylda Kuzey Afrikal sosyal bilimci bni Haldunun bir ada oturup bir dnya ya
da uygarlk tarihi kitab yazacak olsayd, hele bir de kendisinden yzyllar sonra gelecek on dokuzuncu
yzyl Avrupal tarihiler gibi benmerkezci bir bak as tasayd, o yaptta Avrupann ad bile
gemezdi. Yazar dnya tarihinden Akdeniz tarihini, uygarlk tarihinden de Akdeniz uygarlnn tarihini
anlard. Akdeniz uygarlnn Hindistan ve inden te snrlarnda ise karanlk corafyalarn uygarlk
yoksunu nfuslar betimlenirdi. Bu erevede alglanan Akdeniz dnyasnn tesindeki Avrupallarla
Afrikal zencilerin, ya da Asya gerlerinin ele aln birbirinden hi de farkl olmaz, kimse de byle
bir tarih yazmna bir ey diyemezdi.

Resim 1.1: Anonim Harita

Kaynak: http://www.andrewbostom.org/blog/2010/08/24/jihad-dhimmitude-and-muslim-spain/

Byle bir yazardan biraz farkl olarak, benmerkezci Orta a Arap haritaclar, yeryznn somut
gereiyle baa kmak zorunda olduklar iin, Avrupay grmezlikten gelemiyorlard ama kk
gryorlar, dahas, Akdeniz haritas izmeye geldii zaman, Kuzey Afrika sahillerini ste, Gney Avrupa
sahillerini de aaya yerletiriyorlar, bylece Akdenizi ilerine geldii gibi altst ediyorlard.(Resim1.
1) Zamanla edindiimiz alkanlklar sonucu bize bugn ne denli garip gelse de, aslnda yukardaki harita
o gnn gereini daha doru yanstyor. On altnc yzylda yaam Osmanl kartograf ve denizcisi Piri
Reisin derledii haritay grnceye kadar (Resim1.2) biz Akdenizi kafamzda yerli yerine oturtmakta
glk ekiyoruz.
Her ey on drdnc yzyldan sonra hzla deiti. Akdeniz dnyasnn kuzeyinde, ondan farkl ikinci
bir dnya belirdi. Bu dnya Atlantik Denizi tesinde bir Yeni Dnya yaratt, bununla da yetinmedi, hzn
alamayp dnyann drt bir yanna yayld. Akdeniz dnyas onun iinde bir kede drt bir yandan
kuatlm halde kald, nemsizleti, gzden kaar oldu; Biz bile kendi (Akdeniz) dnyamz unutur olduk.
3

Resim 1.2: Piri Reis Haritas

Kaynak: http://www.medievalists.net/2010/04/05/piri-reis-book-on-navigation-kitab-i-bahriyye-as-a-geographyhandbook/

bni Haldun kimdir, nerede yaamtr, neler dnmtr? Sizce

dnceleri Akdeniz dnyasnn hangi ksm ve dnemlerine k tutar? Benmerkezci
tarih anlay nedir? Avrupallara zg bir durum mudur?
Ksacas, eskiden Avrupay glgesinde brakan Akdeniz dnyas, hem gerekten hem de tarih yazm
alkanl nedeniyle zamanla Avrupann glgesinde gzden rak kalmt. Aslnda gnmzde dahil
olmak zere Avrupa uygarl merkezli dnyann glgesi Akdeniz dnyasnn zerine tarihte birka kez
dmt. lkin Hal Seferleri srasnda Hallar Bizans topraklarn yamalayp Kutsal Topraklarda
tutunmular, Akdenizden Arap yaylmasyla birlikte yzlerce yl dlanmlklarnn acsn bir sreliine
de olsa karmlard. kinci olarak on altnc yzyl sonlarnda Kuzey Avrupal tecimenler talyan
limanlarnda gemileriyle boy gsterdiler ama henz Akdeniz ticaretindeki paylarn artramadan on
yedinci yzyl kriziyle birlikte geri ekilip okyanus tesi corafyalara yneldiler, bylece Akdeniz
dnyasn kendi bana braktlar. nc kez, on dokuzuncu yzylda Sanayi Devrimi ile zgveni ve
gc artm Avrupallarn glgesi Akdeniz dnyasnn zerine bu kez bir karabasan gibi dt. Fransz
Napolyonun Msr seferiyle birlikte alan bu rda, bata ngilizler olmak zere Avrupallar
konumlanacak yer edinme arayna girdiler ve bir daha da yirminci yzylda kovulana kadar Akdeniz
dnyasnda edindikleri yerlerden ayrlmadlar. Bu uzun ve sancl sre ister istemez Akdeniz dnyasnda
kkl bir deiim ve yenilemeye yol at. kinci Dnya Savandan sonra kresel gcn ngiltereden
Amerika Birleik Devletlerine gemesiyle birlikte Akdeniz dnyas kendini bir yandan Batnn glge ve
gdmnde dier yandan Souk Savan ekimelerinin ortasnda buldu. Berlin Duvarnn k ve
Avrupa Birliinin genileme dalgasndan sonra bir kez daha Batnn glgesini ve arln Akdeniz
dnyasnn zerinde hissediyoruz. Eski bir Antik a sylencesine gre, Olimpos Tanrs Zeus, Fenikeli
Tir kral Agenorun Europa adl kzn, Girite kard ve orada evlendii iin Giritin batsnda kalan
topraklara onun ad verilmiti. zetle, Avrupay Akdeniz dourmutu, imdi ayn Avrupa, belki de
Akdeniz dnyasnn yzyllarca sren yar yaltlmln bitirmeye alarak artk onun sonunu
hazrlyor.

Bu konunun ok eitli almlarn grebilmek iin Dou Bat

dergisinin 2005-06 Ocak tarihli Akdeniz zel saysna bakabilirsiniz.

FERNAND BRAUDEL VE AKDENZ TARH YAZIMI

Sezarn hakkn Sezara vermek gerek: Akdeniz dnyasnn kavramsallatrlmasyla ilgili en temel
yaptlar Fernand Braudel, Henri Pirenne, Shlomoh Dov Goitein gibi tarihiler yirminci yzylda
Batda kaleme alm. Biz burada zellikle Braudelin zerinde duracaz. Bugn artk Akdeniz denince
4

ilk akla gelen Fransz tarihi Braudel, adnn bu denizle zdelemesine yol aan nl yaptn, kinci
Dnya Savann glgesinde geen 1940l yllarda kaleme almtr. Braudel bu almaya balarken
Osmanl mparatorluu ile Avrupa Devletleri arasndaki askeri ve politik gc belirleyen en nemli iki
sava yani Prevezeden (1538) nebahtya (1571) giden tarihsel sreci Habsburg mparatorluunu
spanyadan yneten kinci Philipin Akdeniz siyaseti asndan ele almay amalyordu. Ancak Fransada
yeni bir tarih yazm anlayn belirleyen Annales Okulu tarihiliinin zerindeki etkisi ve zellikle de
bu okulun iki kurucusundan biri olan doktora tez danman Lucien Febvrein ynlendirmesiyle,
almasnda Akdenizi bir sahne ve dekor gibi alglamak ve betimlemekten adm adm uzaklamtr.
Marc Bloch ve Lucien Febvrein ban ektii Annales Okulu, daha ok siyasal ve askeri olaylar ve
tarihi yapan ynetici kiiler yerine, uzun dnem devam eden yapsal etkenleri ve zellikleri ne karan,
isimsiz kitlelerin gndelik yaamna ve anlayna ncelik veren zgn yaklamyla tarih yazmna yeni
bir soluk getirmitir. Bu kalt kuaktan kuaa aktarlm olup Braudel ikinci kuak bir Annales
tarihisidir. Sonuta tez almasnda ele ald tarihin gerek znesi Akdeniz olarak ortaya kmtr.
Bylelikle, asl konusu Akdeniz olan bir tarihin douuyla birlikte, genel olarak tarih anlay da kkl bir
nitelik deiikliine uramtr.
Fernand Braudelin Akdeniz konulu ve ancak 1947 ylnda savunabildii doktora tez almasn,
byk lde kinci Dnya Sava srasnda, Almanlarn elinde sava tutsayken, tarihi bir Hansa liman
olan Lbeckte kaleme ald bilinir. Bu durum Braudelin almasna iki ekilde yansmtr. Birincisi,
elinin altnda kaynaklar bulunmad iin, Fernand Braudel byk lde belleine dayanmak,
anmsadklarn yazmak ve bylece, geleneksel tarihilikte olduu gibi kaynaklar okuyucuya olduu gibi
aktarmak yerine, kendi yorumlarn ne karmak zorunda kalmtr. kincisi, kendisini sava tutsa
konumuna dren Avrupann kyasya ikiye blnml ile on altnc yzylda Osmanl
mparatorluu ile II. Philip spanyas arasnda benzeri bir savaa konu olan Akdenizin kutuplaarak
ikiye blnml arasnda bir benzerlik sezinlemi olmaldr. Braudel, her ne kadar bu koutluu
kitabnda dorudan dile getirmese de, Osmanl mparatorluu ile Habsburg mparatorluu arasndaki
sava geleneksel erevede bir askeri ve siyasi tarih olarak ele almay bilinli bir biimde reddederek
dolayl yoldan kendi gnyle ilgili anlaml bir tutum taknmtr. Ksa dnemin yerine uzun dnem ve
ok uzun dnem vurgulandnda atma kutuplar ve eleri ister istemez geri plana itilmekte, buna
karlk yapsal benzerlikler ve ortak paydalar ne kmaktadr. te Braudelin Akdeniz tarihinde
Akdenizin kendisine arlk ve ncelik vermesini salayan byle bir yaklam olmutur.

BRAUDELE GRE AKDENZ DNYASI

Braudele gre, yzeyde grlen sava ve siyasal snrlara, din ve uygarlk farkllklarna karn 14501650 dneminde, baka bir deyile, uzun on altnc yzylda tek bir Akdeniz vard. Btn dier
farkllklar da ancak bu Akdenizi Akdeniz yapan ortak paydann zerinde bir anlam tayabiliyorlard.
Akdenizi anlayabilmek iin alglarmz yanltan yzeysel olgularn tesine gemek, kalc ve yapsal
olan betimlemek, dolaysyla bir eit derin tarih anlayna erimek gerekir. Her eyden nce, on
yedinci yzyla dein, btn Akdeniz havzas ortak bir yazgy paylayordu. Gnmzde Akdeniz ve
Akdenizlilik zerine yazan Predrag Matvejevic de dnp dolap bu yazg szcne geliyor:
Akdenizli doulmaz, Akdenizli olunur. Akdenizlilik bir miras deildir, abayla elde edilir. Bir seimdir,
bir stnlk deil. Gerek Akdenizlilerin says hzla azalmaktadr. Bu bir tarih ya da gelenek, corafya
ya da kken, an ya da inan sorunu deildir; Akdeniz ayn zamanda bir yazgdr. (Matvejevic, 1999:
115) Bu tarih ve yazg birlii Akdenize bir btnlk kazandrmtr. yleyse on altnc yzyl Akdeniz
dnyas kendi btnln koruyan, birden ok siyasal yap ve uygarl tek bir i blmne dayal
ekonomik adan ilevsel bir birimde bir araya getiren bir oluumdu. Dier bir deyile bu tek birimde tek
bir ekonomik i blm ile birden fazla uygarlk ve ok sayda irili ufakl devlet bir arada bulunuyordu.
Braudel iin Akdeniz ekonomisinin anlaml bir btn oluu, bir k noktas deil, onun kl krk yaran
almalarnn zamanla ulat bir saptama, bir sonutu.
Daha nce bir ok baka tarihi gibi Braudel iin de Akdenizi Akdeniz yapan zelliklerin banda
corafya geliyordu. ncelikle bu corafya bildiimiz dier corafyalardan farkl olarak kara deil deniz
ekseninde kurulmutur. Akdeniz (Mediterraneum) szcnn asl iki kara arasndaki deniz anlamna
gelmektedir ki burada Avrupa ve Afrika ktalar kastedilmektedir. Deniz eksenli bu ortak corafya,
5

kylardan balayp ova, yayla, l ve dalara kadar uzanr. Bu corafyann ortak zellii, iklimden ok
bitki rtsnde kendini ele verir: Kuzeyden gneye giderken bu iklim kua ilk zeytin aacyla balar,
son zeytinin bittii, palmiyelerin artk bekletii anayurduna kadar srer. Bununla birlikte, Braudele
gre, Akdenizi Akdeniz yapan, corafyann deimez fiziki zellikleri deil, asl beeri zellikleridir. Bu
corafyada insanlar ok sk hareket edebildikleri, bir yerden dierine neredeyse srekli gidip geldikleri ya
da zaman zaman gebildikleri iin, bu corafyann yzeyi ve snrlar zaman iinde deiebildiinden
Akdeniz dnyasnn yaayan snrlarn izmek, her hangi bir atlasa ilk bakta edinilen ilk izlenimin
uyandrd sandan ok daha gtr. Tarihinin konuya asl ilgisi ite bu noktada odaklamaldr. Bu
yzden Akdeniz dnyasn denizin kylarndan ok daha ierilere dein uzanabilen bir birim olarak
canlandrabilmek iin ncelikle denizi bir mknatsn ekim alanna, ya da daha dorusu bir k
merkezine benzetmek doru olacaktr. stelik nasl bir k kaynandan uzaklatka aydnlktan
karanla doru snr hi bir zaman tam olarak izilemeyecek bir gei alanna girerse, Akdeniz
dnyasnn denizden yaylan bir etkiye bal snrlar da tam bir kesinlikle belirlenemez. Gerekten de,
uzun on altnc yzylda, Azor Adalarndan Yeni Dnyaya, Kzl Denizden Basra Krfezine, hatta
Baltk Denizinden Nijere dein pek ok yer, geici bir sre iin de olsa Akdeniz dnyasnn ekim
alanna girmitir. Kresel bir Akdenizden sz etmeyi bile hakl gsterebilecek bu d emberi bir yana
brakrsak, Akdeniz dnyasnn ekirdei ok daha kalc ve kendine yeterli olma zelliiyle ne kar.
Byk lde kendi kaynaklarndan beslenen ve dolaysyla kendine olduka yeterli olan Akdeniz
dnyas ayn zamanda kendisi iin yaamsal nemdeki kylar arasndaki deniz tamacln da byk
lde kendi gemileriyle gerekletiriyordu. O dnemde dou-bat ekseninde bir ucundan dier ucuna
yaklak 60 gnde yolculuk edilen, kuzey-gney geii ise yaklak iki hafta sren bu beeri ve iktisadi
corafya, yaklak 60-70 milyonluk bir nfusu barndryordu. Bu nfusun yarsndan biraz ou batda,
gerisi douda bulunuyordu. Baka bir deyile bu nfus Akdeniz dnyasnda aa yukar dengeli bir
biimde dalmt. Btn bu zellikler Akdeniz dnyasn uzun dnemde kalc bir birim klyordu.

Fernand Braudelin uzun on altnc yzyl demekle neyi kastettiini

aratrnz. Braudelin hangi Trk tarihileri zerinde etkisi olmutur?

AKDENZ DNYASINDA DOU-BATI EKSEN

Yukarda Braudelin iinde yaad Avrupann o gnk koullarna bir tepki olarak, Akdeniz dnyasn,
gerek mekn gerekse deniz yollarnn salad ulam zgrl, ticaret serbestlii, kentler a ve
birbirini tamamlayc nfusuyla tek bir birim kabul etmi ve onun btnln vurgulamay yelemi
olduunu grdk. Bununla birlikte Braudel ayn Akdenizin olas krlma izgilerini saptamamza
yardmc olabilecek nemli ipularn da bize kapsaml yaptnda vermekten geri durmamtr. Her eyden
nce, daha yaptnn en banda dile getirdii gibi, Akdeniz tek bir deniz deil, karmak bir denizler
bilekesidir. stelik Braudel ayn nitelemeyi ilk basknn nszne de tam, Akdenizin aslnda tek bir
deniz bile olmayp, tersine adalarla, yarmadalarla, yer yer zorlu girintili kntl kylarla ayrtrlm bir
denizler bilekesinden olutuunu bir kez daha belirtme gereini duymutur. (Resim 2)
Braudele gre Sicilyann zerinde bulunduu kuzey-gney geiinin iki yakasnda aslnda iki
Akdenizden sz etmek yanl olmaz. Denizin bu iki yars, ticari ilikileri ve kltrel alverilerine kar
kendi greli bamszlklarn ve zgn etki alanlarn koruyagelmilerdir. Etnik nfuslarn tepeden
trnaa harmanlanmas da aslnda btn Akdeniz dzleminde deil, daha ok her iki blgenin kendi
iinde gereklemitir. Bylece, iki Akdeniz sav tarihsel bir gereklik tamakta ve alt birimlerin greli
zerklikleri bulunmaktadr. Bugn bile eitli gncel balamlarda Dou Akdeniz diye bir deyie sk sk
rastlyorsak bu yukarda sz edilen gerekliin gnmze yansmasdr. Ayrca bu sylem lkemizin
konumu nedeniyle bizi daha az ilgilendiren bir Bat Akdeniz olduunu da bilinaltmza ilemektedir.
Bu balamda, Braudel, Osmanl mparatorluunun uzun on altnc yzylda Akdeniz dnyasnn
Dou yarsna yerleerek Baty dengelediinin bilincindedir.(Resim1.3)

Resim 1.3: Osmanl mparatorluu

Kaynak: http://www.hgk.msb.gov.tr/cografiurunkatalogu/Tematik/resimler/ oisiyasi

Aslnda bu dnemde Osmanl mparatorluu Akdenizin dou yarsndan batsna szmay baarmt.
Bu giriim spanya mparatorluu iin yaamsal nemdeki ulam yollarn tehdit ediyordu. nk
spanya-talya hattnda kinci Philip imparatorluunun gvenliine ynelik tehditleri ortadan kaldrarak
elden geldiince kendi idenizini yaratmaya alyordu. Kuzey Afrika korsanl bir yana braklacak
olursa, Osmanl deniz gc szmad srece, Akdenizin batsnda spanyol egemenlii salanm
oluyordu. zellikle kinci Philip dneminin spanya politikas da Osmanllar yeniden Akdenizin
dousuna hapsetmek amacn gdyordu. yleyse on altnc yzylda ve zellikle 1534-1545 dneminde
asl sorun, Osmanl mparatorluunun Barbarosun nclnde, Kuzey Afrika korsanlaryla dayanma
iinde Sicilya-Malta-Tunus izgisinden batya szarak dengeleri altst etmesinden, Braudelin deyiiyle
nerdeyse btn Akdenize egemen olmasndan kaynaklanmtr. Gerekten de Sicilya-Malta-Tunus
izgisi bir anlamda Dou Akdenizin byk Akdenize alan kapsdr. Aslnda yzeysel anlamda dar
olan bu alana srf jeostratejik neminden tr zaman zaman Orta Akdeniz denmesi bu yzdendir.
spanya asndan, barda taran son damla, 1560larda bu dar alann egemenliinin gcnn
doruundaki Osmanl mparatorluuna gemesiydi. Ancak, bilindii gibi, bu alanda Osmanl egemenlii
bir kural olmaktan ok bir istisnayd. Bu bakmdan, Tunus, Malta, Sicilya izgisini Dou Akdenizin
yapsal bat snr diye almak yanl olmaz.
Yukarda sz ettiimiz Tunus-Malta-Sicilya izgisi kuzey ynnde corafyann zorlamasyla bizi
doal olarak talya yarmadasna gtrr. talya yarmadasnn konumu Dou Akdenizin snrlarn
izmeye yeltenen hemen herkesi bylesi bir tuzaa srkleyebilir. Burada dikkat edilmesi gereken fiziki
corafyann yapsal snrlarna karn beeri corafyann uygarlklar farkllamas ekseninde nasl bu
snr tekrar tekrar izerek kaydrd ve yerletirdii gereidir. Zagrebden Belgrada oradan kyya
kout olarak Dalmaya ve Arnavutluka uzanan kara hatt asl Dou-Bat snrdr. Latin gc, varl
ve etkisi bu izginin batsndan hemen hi eksik olmazken, dousunda Osmanl mparatorluu egemen
olmutur. Bunun sonucunda, Latinler talya yarmadasnn corafi konumundan yararlanarak hem
Venedik hem de bir i deniz olan Adriyatiki, ellerinde tutmular ve bylece Dou Akdenizin dnda
kalabilmeyi baarmlardr. Biz bugn Adriyatike bir zamanlar Venedik Krfezi dendiini kitaplardan
reniyoruz (Matvejevic, 1999: 50).

Bu konuda daha geni bilgi iin, Yeditepe yaynlarndan baslan

Haydar oruh, M. Yaar Erta ve M. Ziya Ksenin derledii(2011) Osmanl Dnemi
Akdeniz Dnyas balkl kitab okuyabilirsiniz.

CORAFYADA TALYA, TARHTE ROMA

talya, her iki kys da Akdenizde tek yarmadadr. Bu olduka dar lkenin biri douda, bir batda olmak
zere kuzeyden gneye uzanan birer kys vardr. talya corafyas yalnz bu iki yanndaki Akdenizler
arasnda deil, ayn zamanda kuzey gney dorultusunda da ikiye blnmtr: Douda Adriyatik
7

boyunca uzanan kuzey talya ile Tiran Denizi boyunca konumlanan gney talya, batdaysa Yukar Deniz
ve Aa Deniz olarak bilinen blgelerdeki kylarnn birbirine rakip olduu yerler (Matvejevic, 1999:
100). Antik ada gney blgeleri kuzey blgelerine baskn kmt. Modern zamanlarda, zellikle
talya birliinin Risorgimento diye bilinen ok ilgin bir uzla dayatmasyla kuzey blgeleri gneyi
boyunduruuna almtr. ok uzun bir tarihsel srete baklacak olursa, ikircikli corafyasnn sonucu
talya, Akdenizde farkl bir yrnge izleyebilmitir. lk aamada, Roma mparatorluu btn Akdeniz
Dnyasn siyasal bir at altnda birletirmi tek imparatorluktu. Bu bakmdan Roma mparatorluu
talya corafyasnn bir tasarmyd demek yanl olmaz. Ancak bu tasarm olanakl klan Antik ada
greli olarak uygarlk eli dememi Bat Akdenizin Romann ekimine girmesi (Anderson, 1978: 623) ve Romann Kartaca ile giritii Pn Savalar (M.. 264-146) sonrasnda Bat Akdenizin
Romann mutlak egemenliine boyun emesidir. Braudelin inceledii dnem bizim amzdan
talyann tarih sahnesindeki ikinci nemli varoluudur. Bu aamada talya, zellikle Napoli arlkl
gney ksmyla kinci Philip spanyasna alan kapyd ve srtn Dou Akdenize dnmt.

lk bakta, talya gibi Yunanistan da her iki kys Akdenizde olan ve

kuzey-gney ekseninde uzanan bir lkedir. Ancak bu benzerlik yzeyseldir.
Yunanistann dou-bat ekseninde yaylm ve bir adalar lkesi olma niteliinin ilgili
blmde tartlmas ile birlikte bu nokta akla kavuacaktr.
Ne zaman Akdeniz dnyasnn iki yarsndan sz edilecek olsa, bu iki yarnn simetrik olduu gibi
yanl bir varsaym yaplr. Bu varsaymn neden yanl olduunu anlamak iin ok gerilere, Antik aa
uzanmak gerekir. Akdeniz dnyasn gerek anlamda bir dnya yapan Roma mparatorluu olmutur.
Roma egemenlii Akdenize gzle grlr bir btnlk vermiti. Bunun gstergesi Roma mimarisinin
bugn de Akdenizin hemen her blgesinde gzle grlr suyollar, sarnlar, hamamlar, kpr ve yollar,
tiyatrolar, stadyumlar gibi nemli izleridir. (Resim 1.4)

Resim 1.4: Roma mparatorluu

Kaynak: http://www.nezihuzel.com/wp-content/uploads/image/harita.gif

O dnemde Akdenize siyasi bir birlik kazandrld gibi, Akdeniz leinde iktisadi i blm de
bsbtn pekitirilmi, dolaysyla Akdeniz lkelerinin baka corafyalarla balar ya kesilmi ya da
ikincil neme dmt. Byk Akdeniz Dnyas, dousu ve batsyla bildik Akdeniz ve bir de
Karadeniz havzasndan oluan unsurlu bir dnyadr. Bizce Roma dneminde Byk Akdeniz
Dnyas neredeyse gereklemitir demek yanl olmaz. Neredeyse diyoruz, nk Roma dneminde
bile Karadeniz kylarnn yalnz bat ve gney ksm imparatorluk egemenliine girmiti. Braudele gre
Roma mparatorluunun Akdeniz dnyasn bylesine dnyadan koparp kilitlemesi, Akdeniz
tarihinde bir kural olmaktan ok bir istisnadr.
Grdmz gibi, Roma mparatorluunun Akdenizde egemen bir g olarak ortaya kn
belirleyen onun kendi anayurdu saylabilecek Bat Akdenizde gneyden gelen Kartaca tehdidini Pn
Savalar sonucunda tmyle savuturmasdr. Aslnda Kartaca bir Fenike kolonisi biiminde domutu
ve bu anlamda, Roma dnemi ncesi Antik an son kn simgeliyordu. Kartaca, tpk kendinden
nceki Fenikeliler ve zellikle de Yunanllar gibi denizlere egemen olarak karalarda etkisini artrmay
amalamt. Buna karlk Roma bir kara gc olarak Kartacay yenilgiye uratmakla kalmam ayn
zamanda Akdenizde egemenlik anlayn da bylece batan aa deitirmitir. Roma
mparatorluunun btn Akdenize egemenlii, Akdenizi evreleyen btn karalar ordularyla bir bir
8

ele geirmesiyle salanmtr. Kara ordular, yer yer deniz balantl da olsa, gereksinim duyulduunda
hzla karayollarndan ilerleyebilmi ve kaynaklarn etkin bir biimde kullanabilmitir. Roma yollar
bugn bile grenlerde hayranlk duygusu brakmaktadr. Bu yollar belli bir manta gre Akdenizin drt
bir yann birbirine, yerel merkezlere ve Romaya balyor, yerinde bir deyile btn yollar Romaya
kyordu. Roma a haritalar aslnda birer yollar haritas (itinereria) olma zelliini tar. Bu yollar ve
haritalar sayesinde Romallar denize de kendilerinden nceki btn uygarlklardan daha ok egemen
olmulard. Bu yzden Romallar Akdenizden zgvenle Bizim Deniz (mare nostrum) diye sz
edebilmilerdir. Braudelin deyiiyle, Romann Akdenize vurduu kilit ite byle bir kilitti.
Akdeniz dnyasnda rastladmz btn imparatorluklarn kkeni Roma mparatorluuna dayanr.
Bat Roma mparatorluunun yklmasndan sonraki yzyllarda Roma mparatorluu toplumsal
belleklerdeki yerini hep korudu. zeneni ok oldu. rnein Kutsal Roma mparatorluu klndaki
hayaleti Avrupann en karanlk anda bir grnd bir kayboldu. Dou Akdenizde ise nce Bizans
sonra da Osmanl mparatorluu Romann kaltn devrald.
stanbul odakl Dou Roma
mparatorluu kinci Roma olarak bin yl akn bir sre daha yaad. Her ne kadar bir noktada Rusya,
Ortodoksluk ba yznden Bizansn mirass ve bu nedenle nc Roma olma savyla ortaya km
olsa da gerek nc Roma, gnmz tarihilerinden lber Ortaylnn da sk sk vurgulad gibi,
stanbulun alnndan sonraki Osmanl mparatorluudur. Osmanl mparatorluunun dnda da eski
dnyada filizlenen hemen btn imparatorluk tasarmlarnda Romann etkisini ve izlerini bulabiliriz. Bu
nedenle, en geni anlamda Akdeniz dnyasnn Roma mparatorluunun bu siyasal ve kltrel mirasn
yaattn sylemek doru olur.

Fuad Kprl ve lber Ortaylnn yaptlarnda Roma mparatorluu ve

Osmanl mparatorluunun izlerini srnz.

ROMA MPARATORLUU VE AKDENZNN KIRILMA ZGS

Bizce bu istisna ayn zamanda sarkacn bir yndeki ok ender yaklaabildii u noktasn simgeler. Roma
ann Akdenize kazandrd bu btnln neden bir istisna olduunun aklamas blgeler aras
farkllklarda aranmaldr. Siyasal dzlemde Akdeniz dnyasn btnletiren imparatorluk toplumsal ve
iktisadi dzlemde nemli farkllklar barnda barndrageldii iin bir noktada blnmtr. stelik bu
blnme blgeler aras toplumsal ve iktisadi farkllklarla aklanabilecei gibi Roma Akdenizinin tam
da krlma izgisi boyunca gereklemitir. Bat Roma mparatorluu ile Bat Akdeniz, sonradan
Bizanslaacak olan Dou Roma mparatorluu ile de Dou Akdeniz birebir rtmtr. (Resim 1.5)

Resim 1.5: Dou ve Bat Roma mparatorluklar

Kaynak: http://aygunhoca.com/images/harita3/Roma%20imp..jpg

Yukarda grdmz gibi Roma mparatorluunun oluumuna ev sahiplii yapm Akdenizin bat
yars, Roma dnemi ncesi dk kentleme oran, nfus ve uygarlk dzeyleri ile neredeyse sfrdan
balayarak biimlendirilmeye ak yeni bir corafyayd. Roma mparatorluu, sava yntemiyle bir
yandan topraklarn genileterek bir yandan da kle edinerek, bu corafyada byk iftliklere dayal
tarm gelitirmi ve znde klecilie dayanan iktisadi ve toplumsal bir sistem kurmutur. Buna karlk,
Douya doru yaylma srecinde ayn mparatorluk, byk ve kkl uygarlklara ev sahiplii etmi bu
corafyada hazr bulduu neredeyse kemiklemi yerel g ve rgtlenme biimleriyle uzla arayna
girmitir. Roma mparatorluu batda yeni bir ekonomi ve toplum dzeni kurarken, douda yerleik
iktisadi ve toplumsal alkanlklar bir adm daha ileri gtrm ve onlara yeni bir siyasi biim vermekle
yetinmitir.
Sonunda, merkezi gcn btn Akdeniz dnyasn tek bir imparatorluk halinde hem korumak hem de
ynetmekte etkili olamayaca anlald zaman, Akdeniz dnyasnn tarihindeki bu tek imparatorluk
ortasndan ikiye blnerek barnda tad farkll da vurmutur. Blnmeden bir sre sonra,
kleciliin anayurdu olan Bat Roma mparatorluu, yeni toprak ve kle bulmakta karlat tkanklk
ve bunun ekonomik etkileri nedeniyle km, buna karlk altyaps yaygn klecilie dayanmayan,
nfus ve kaynaklar asndan daha varsl Dou Roma mparatorluu yoluna devam edebilmitir.
Yukarda deindiimiz Kartacann Romaya ynelttii tehdit gneyden kuzeye ynelik bir tehditti.
Akdeniz tarihinde Roma mparatorluunun Kartacay yenilgiye uratmasyla birlikte kuzey-gney
dorultusunda bir krlmann n uzun sre iin alnm oldu. Bu izgideki gneyden gelen bir sonraki
hareketlilik, ancak Bat Roma mparatorluunun knden ok sonra, kuzeyde Orta aa uygun bir
siyasal boluk srerken, gneyden Arap-slm glerinin balatt yaylma sreciyle grld. Kuzey
Afrika ve ber yarmadas, Badatn yrngesine girerken Bat Akdeniz bir Arap-slm glne dnt,
Akdeniz dnyasndan dlanm Avrupa da kuzeyde yeni bir eksene yerleti. Tarihi Pirennein tezine
gre, el deitirmekle birlikte bu dnemde Akdeniz dnyas bir sreklilik, Avrupa tarihi ise kesinti
sergiler. Gneyden gelen bu dalgalar bir yana brakrsak, Akdeniz dnyas genellikle kuzey-gney
ekseninde krlmaktansa dou-bat ekseninde krlmaya yatkn olmutur. Roma mparatorluunun ikiye
blnmesi de bu baskn eksende gereklemitir.
Dou Roma mparatorluunun yaamn jeostratejik anlamda elverisiz bir corafyada zaman zaman
ok gl barbar aknlarna karn srdrebilmesinin ardnda, eskisinden ve Bat Roma
mparatorluunda srdrlmek istenenden farkl bir savunma stratejisini benimsemesinin etkisi
byktr. Dou Roma mparatorluu snrlarn kaln izgilerle izip salam surlarla rmek yerine esnek
bir savunma anlayn benimsemi, daralp genileyerek dmanlarn bnyesine alp eritmeyi amalam
ve bunun sonucu olarak yzyllarca ayakta kalmay baarmtr (Haldon, 1999: 279). Ancak srf bu esnek
snr uygulamasnn neden olduu srekli kaymalar yznden, Dou Roma mparatorluu dneminde
Dou Akdeniz dnyasnn kara snrlarn izmemiz bsbtn glemektedir.

ROMADAN NCEK AKDENZ DNYASI

Yukardan anlalaca gibi, Dou Roma mparatorluunun farkl yazgsnn altnda yatan etken, Dou
Akdenizin Roma dnemi ncesine uzanan kaltdr. Buradan yola karak, Roma ncesi Akdeniz
dnyasnda Fenike ve Yunan yaylmaclnn byk lde karaya deil denize dayandn
syleyebiliriz. Liman kentleri ve koloniler arasnda kurulan gl ve girift balar sonucu o zamanki
Akdeniz neredeyse bir anlamda rlm ya da dokunmutu. Hibir siyasal gcn tek bana egemen
olmad, ticaret yollar zerinde para ekonomisinin gelitii, tarmda kk mlkiyetin yaygn olduu bu
Akdeniz dnyas, byk lde kylarda younlam bir dnyayd. unu sylemek yanl olmaz: Bu
dnya ayn zamanda Dou Akdeniz merkezli bir dnya, sosyolog Max Weberin deyiiyle bir kysal
uygarlk olma zellii tayordu. Dou Akdenizin dnda, Bat Akdeniz ve Karadenizde de koloniler
vard ama asl rnt, asl dokuma Dou Akdenizdeydi. (Resim1. 6)

10

Resim 1.6: Dou Akdeniz

Kaynak: http://web.princeton.edu/sites/ArtandArchaeology/crete/images/ mediterranean.jpg

Yunan antik anda bu dnyann Karadenizle balar bsbtn artm, buna karlk Bat Akdenizle
balantlar clz kalmtr. Bu ylesine gl bir giditi ki neden sonra ancak Roma bu gidii deitirerek
Akdenizin kendi iinde btnlemesini ne karabilmitir. Antik Yunan dnyasna son biimini veren
Byk skender, bir anlamda Dou Akdenizde, daha sonra ise Romaya rnek olabilecek bir siyasal
tasarmn nereye kadar gidebileceinin de ipularn vermitir. Byk skenderin eski uygarlklarn
beiinde kalc klmay baaramad tasarm, Roma daha sonra Bat Akdenizin grece el dememi
alannda gerekletirmitir.
Byk skender mparatorluu, Hindistana doru uzanmay amalayarak aslnda uygarln en
eski beiine geri dn simgeliyordu. Eer Byk skender douyla baty birletirip harmanlayacak
tek bir imparatorluk kurma ve yaatma dn kalc biimde gerekletirebilseydi, belki de Roma
mparatorluuna hi gerek kalmayacakt. Byle bir siyasal birimin Mezopotamya atalna yerleecek
corafyasnda Dou Akdeniz, tpk eski Kutsal Kitaplar anda olduu gibi, Eski Msrllarn ve
Yahudilerin yzlerini dnd o zamanki adyla Kzldenizin (Matvejevic, 1999: 173-177) ama
gerekte bugnk adyla Hint Okyanusunun bir evresel unsuru olma konumunda kalacakt. Burada
nemli olan gemie duyulan zlem deil, Hint Okyanusu araclyla sregelen Asya ticaretinin
nemiydi ki bu nem skenderden sonra azalmam artmtr. Bunun en gzel kant da Dou Roma
mparatorluunun altn anda, Birinci Jstinyen ve halefleri devrinde bu ticaretin kaplarn tutmann
kazanaca nemdir (Heyd, 1975: 27-28). Braudel, on altnc yzylda Portekizlilerin cirit att Hint
Okyanusundan byk ve uzak bir Akdeniz diye sz eder. Gerekten de Akdeniz, Hint Okyanusuna
kyasla kk, yakn ve zkaynaklar asndan yoksul kalmtr. Burada nemli olan, skender anda
Akdenizin artk Hint Okyanusunun basit bir uzantsna dntrlemeyecek denli gelimi ve kendine
odaklanm olduu gereidir. Yoksa on dokuzuncu yzylda Svey Kanalnn alndan sonra da
Akdeniz bir kez daha Hint Okyanusunun ve Uzak Dou balantlarnn glgesinde kalacakt.
zetle, Byk skender bir dn peinden srklenen bir servensever deil, ticaret yollarna
egemen olmak isteyen gerek bir imparatordu. Evrensel bir imparatorluk kurmay amalarken ayn
zamanda ard lkelerle ky eridini birbirine daha nce hi olmad denli yaknlatrm, Dou Akdenizi
bir gl haline getirmiti.( Resim 1. 7)

11

Resim 1.7: Byk skenderin mparatorluu

Kaynak: http://img337.imageshack.us/img337/4060/bskenderlt3.jpg

skenderin lmnden sonra bu siyasal tasarmnn dikileri atm, geriye Dou Akdenizde siyasal
birlikten yoksun bir Helenistik yaplanma kalmtr. Roma ncesi olgunlaan Dou Akdeniz ite bu Dou
Akdenizdi. Neresinden baklrsa baklsn, burada en nemli ticari ve kltrel merkez Msrn Akdenize
alan kaps konumundaki skenderiye idi. stelik skenderiye rnek bir ticaret liman olarak
rgtlenmiti. Ard lkesinden farkllamas ve zerkliini koruyabilmesi iin Helen olmayan nfusu
bilinle artrlm, ok sayda Msrl ve Yahudi buraya yerletirilmiti. Bu niteliiyle skenderiye ard
lkesinden ok kendisi gibi dier denizar limanlarla ilikiliydi. kincil nemdeki merkezler arasnda hi
kukusuz Antakya ve Rodos geliyordu. Bu ada ticaret asndan olmazsa olmaz nemde bir
skenderiye-Rodos-Antakya geninden sz etmek hi de yanl deildir.

ZAMAN NDE DEEN DOU AKDENZ DENKLEM

Dikkat edilirse, yukarda tanmlanan Dou Akdenizde nceki dnemden farkl olarak kara Yunanistan
nemsizlemiti, sonraki dnemden farkl olarak da stanbul henz yer almyordu. Roma mparatorluu
bu corafyaya stanbulu sonradan ve bilinli bir abayla eklemitir. stanbulun Dou Akdenize
egemen olabilmesi iin siyasal merkezlik edebilecei bir imparatorluun bu kentin evresinde
konulanmas artt. Bu Bizans dnemi iin de byledir, Osmanl dnemi iin de. Bu durum sallantya
girdii zaman Dou Akdenizin merkezi hep gneye kaymtr. Yukarda deindiimiz Helenistik a ve
zaman zaman Roma dneminde ne kan skenderiye olgusu bu adan anlamldr. skenderiyenin bir
sonraki k da ok sonralar, on dokuzuncu yzylda, zellikle Rusyann gney politikas sonucu
Osmanl mparatorluunun stanbul odakl merkezi gcnn gerilemesine kar Kavalal Mehmed Ali
Paann Msrdaki bakaldrsyla gerekleecektir.
Dou Akdenizin batdaki snrnn, Dalmaya kylarn izleyen Latin/talyan etki alannn hemen
dousundan, bir zamanki Osmanl mparatorluu snrlarndan getiini ve bir anlamda, ilk bakta
corafi Akdenizin iki yarsna kout iki kys olan tek yarmada diye nitelediimiz talyay da Dou
Akdenizden yalttn yukarda grmtk. Bu snr tarihte bir kez doudan batya doru gerek
anlamda zorlanm ve bu biimde snanmtr. Eer Dou Roma mparatoru Birinci Jstinyenin batda
yitirilen topraklar yeniden ele geirip Roma mparatorluunu diriltmek amacyla talya yarmadasnda
altnc yzylda balatt fetih giriimi baarl olsayd corafi snr ile beeri ve kltrel snrn rtmesi
ve talyann Dou Akdenizin bir paras olmas salanabilecekti. Bu fetih tasarmndan geriye kala kala
Ravenna ehrinin Rnesans mutulayan Bizans tarz nl kilise ve mozaikleri kalmtr. Bizce, Dou
Roma mparatorluunun, Roma mparatorluunun tek varisi olmasndan kaynaklanan ok elverili
koullara karn, talyann ancak kk bir ksmnda, o da bir sre iin tutunabilmi olmas, gndermede
bulunduumuz beeri ve kltrel snr izgisinin yapsal salamln kantlar. Bu yargy pekitiren bir
gzlemimiz daha var: Bizans mparatorluunun son yzyllarnda iki talyan ehir devleti, Ceneviz ve
Venedik gittike younlaan bir rekabet iine girerek Dou Akdeniz ve Karadenizde iktisadi etkilerini
artrdlar. Srf bu yzden baz tarihiler bir Venedik mparatorluundan bile sz ederler. Eer bu ehir
devletleri blge zerindeki iktisadi nfuzlarn siyasal bir yaplanma ile rttrebilselerdi, talya
12

yarmadasnn Dou Akdenize dhil ve egemen olduu bir birim sz konusu olabilecekti. Ancak byle
bir imparatorluk hibir zaman gerekletirilemedii gibi, gerek Venedik gerekse Ceneviz ancak ve ancak
Bizans mparatorluununve Anadoluda yaylan Trk beyliklerinin siyasal erkine yaslanarak
blgeye dsal gler olarak nfuz edebilmilerdir. Tpk ok sonralar, on dokuzuncu yzylda Osmanl
mparatorluunun zayflayan siyasal yapsna dayanarak byk lde Fransada Marsilya, bir lde
de talyada Livorno ve Triestenin Dou Akdenize liman kentleri yoluyla dardan szacak iktisadi
glerin oda olacaklar gibi.
Yukarda, corafi anlamda talyadan sz ederken srarla bu lkenin Akdenizde kuzey-gney
dorultusunda iki kys olan tek yarmada olduunu vurguladk. Akdeniz haritasna ilk bakta insann
aklnda bu yargnn yanl olduu, kara Yunanistannn da benzer bir zellik tad izlenimi uyanabilir.
Oysa bu benzerlik tmyle yanltcdr. Kara Yunanistannn hemen tm nemli yerleimleri en eski
alardan beri yarmadann dou yakasnda yer almtr. stelik Antik ada, bata Atina olmak zere
bu yerleimler deniz ar ilgilerini douya dnk politikalaryla sergilemilerdir. Kara Yunanistannn
yonyaya (gnmzde Bat Anadolu blgesi) ynelik etkinlii ve zellikle yon ehirlerinin de zamanla
Karadeniz kysnda kurduu koloniler Antik a dnyasnn snrlarn belirlemitir.Bu gzlemden kan
sonu aslnda Antik a Yunan uygarlnn Ege odakl ve Karadeniz ynelimli bir nitelik taddr.

AKDENZDE BR EGE
Akdeniz ayn zamanda bir adalar denizidir. Ancak bu adalar byk ve kk adalar olmak zere ikiye
ayrlmlardr. Kbrs, Rodos, Girit, Sicilya, Malta, Korfu, Cebelitark gibi byk ve/veya stratejik
kimi adalar Venedikin deniz imparatorluundan beri hemen her dnemde d etkilere ak ve ok nemli
bir rol oynamlardr. Bu byk adalar, deniz ar (rnein talyann) ve kimi zaman olduka uzak kimi
karasal glerin (rnein ngilterenin) dorudan ynetimine girmilerdir. stelik bu adalarn iktisadi
retim yaplar da da dnk nitelik tamtr. rnein on altnc yzylda Kbrsn ekeri, Sicilyann
buday Akdeniz dnyasnn bu gibi tketim aklarn kapatmakta nemli bir ilev edinmiti. (Resim1.5)
Byk Akdeniz haritalarna dikkatli bir bak, nemli bir baka gerei saptamamza yardmc
olacaktr. Bu haritalara gre, corafi anlamda Akdenizi paraya ayrmak g olmayacaktr. Bu
para birbiriyle karlatrldnda, ikisinin birbirine benzer ve dolaysyla ncden deiik olduu
hemen fark edilecektir. Gerekten de, gerek Bat Akdeniz gerekse Karadeniz adalar asndan olduka
yoksul corafyalardr. Bat Akdenizde spanya yarmadas aklarndaki Balear adalar ile Korsika ve
Sardinya hem karayla balantlar asndan hem de stratejik bakmdan elverisiz konumlar nedeniyle
genel olarak tarihte pek bir nem tamamlardr. Sardinya adas, zellikle tarihte tan altn olduu yaz
ncesi dnemde, tpk Malta gibi, Akdeniz dnyasnda karmak etkileimlere girmi ve nemli bir rol
oynamtr. Buna karlk, Dou Akdeniz ok farkl bir grnm sergiler. Burada adalar doal bir
donanma gibi dizilmilerdir ve bu nitelikleriyle uygarln kolay ve abuk yaylmasn saladklar gibi
stratejik adan yaamsal nem tamlardr.

Resim 1.8: Ege Haritas

Kaynak: http://www.biblestudy.org/maps/map-of-aegean-sea-greece-asia-minor-region.html

13

Dikkat edilirse Dou Akdenizin, Akdenizin dier iki kesitinden bu gzle grlr fark byk lde
Ege Denizi denen, Anadolu ile kara Yunanistan arasndaki anaktan kaynaklanr (Resim 1.8) Lbnan
Da denen blgenin Suriyeden kopuk halini de bir ada gibi dnecek olursak, ondan uzanan Kbrs,
Rodos ve Girit zincirinin hemen kuzeyinde, Ege Denizinde binlerce irili ufakl ada daha vardr. Ege
Denizinin bu nitelii Dou Akdenizi Akdenizin teki iki parasndan ayrtrmakla kalmam, ayn
zamanda Antik a Yunan uygarlnn geliimini de belirlemitir. Deniz ulam ve tamaclnn
karadaki benzerlerinden ok daha kolay ve ucuz olduu bir dnemde bu zellik, yreye gzle grlr bir
karlatrmal stnlk salamtr. Bunu anlamak iin zihinsel bir egzersiz yeterlidir: Ege haritasna
bakp bir an iin denizi kara, karay da denizmi gibi dnecek olsak, zihnimizde Ege bir anda koskoca
bir adaya dnecek, Antik a yerleimleri de bu adann deiik blgelerinde birbirinden almas g
uzaklklar, dalar ve tepelerle kopuk birimler halini alacaktr. Belki de, Akdenizin br ucundaki,
birliini bin bir glkle ve ancak on altnc yzylda, o da bir lde salayabilmi ber yarmadasyla
karlatrabileceimiz byle bir corafya, ok yakn zamanlara kadar, braknz uygarla beiklik
etmeyi, ortalama bir gelimilik dzeyini bile ok g yakalayabilirdi. Bu bakmdan, nasl antik Yunan
tarihisi Herodot bir zamanlar Msr, Nilin insanla bir armaan olarak nitelemise, Antik a
dnyas da Ege Denizinin bir badr. Ege Denizi srf bu zellii yznden Dou Akdenizde
ayrcalkl bir yer sahibi olagelmitir. zellikle Ege gndeki ok sayda ada kendi aralarnda
gelitirdikleri balardan g alarak Akdenizden zaman zaman bir adm geri ekilebilmeyi ve kendilerini
dardan gelecek etkilerden koruyabilmeyi baarabilmilerdir.

Balksnn(1995)
okuyabilirsiniz.

Ege adalarnn zgll konusunda daha geni bilgi iin Halikarnas

Bilgi Yaynlarndan baslm olan Aripel balkl kitabn

EN ESK AKDENZ YA DA DERN AKDENZ

Biz hep var olduunu sansak da Akdeniz yaklak 150 milyon yl nce Avrupa ve Afrika ktalarnn
ayrp birbirinden uzaklamasyla olumu. lkin bu atlakta kuru bir gk olumu, sonra onu sular
basm, deniz olmu, btn bunlar ilk insan Akdeniz corafyasna geldiinde oktan olup bitmimi.
Akdeniz kimi br denizlere gre olduka yeni, insann Akdeniz evresinde yerleimi de yle.
Gelgelelim en eski uygarlmzn beii.
Bugn Akdeniz dendiinde bizim aklmza gnmzn Akdenizi, hadi bilemediniz, on dokuzuncu
yzyl, on altnc yzyl, Orta a ve Hal Seferleri, Roma Devri, Antik Yunan Dnyas, Fenike
Kolonileri Devri geliyor. Ksacas, tarih devirleri dediimiz yazyla aydnlanan dnem geliyor. Oysa
Akdenizin yazdan nceki, uygarlk tarihinin ncesinde kalm, baka bir deyile tarih ncesi bir dnemi
de var. Yazk ki biz bu dnemi, biraz da tarihteki Akdenizin parltsyla gzlerimiz kamat iin,
gzden karyoruz. Oysa bu en eski Akdeniz birka bakmdan ok nemli.
lkin, bu en eski Akdeniz, ayn zamanda derin Akdeniz olma zelliini tayor. Kendiliinden gelien
youn bir ortam. Akdeniz dnyasnn olmazsa olmaz ortak paydalar o zaman ortaya km. nsancorafya ilikisi o zaman biimlenmi. Denizin insann yazgsn belirleyici yks o zaman balam,
insann denizi kullanmay baarmasyla en az gerlikten tarma gei kadar nemli bir devrim
gereklemi. O gne kadar av hayvanlarnn ok bol olduu Dou Afrika ve Kuzey Avrupa gibi yerler
insanlara Akdenize gre ok daha ekici gelirken, insann denize egemenliiyle birlikte birdenbire
Akdenizin ekicilii artm, iklim koullar da bunu bsbtn pekitirmi. Hele ki Akdenizin balk
nedeniyle besin kayna, ulalabilirlik nedeniyle de tamaclk olana sunmasyla yeni bir devir alm.
Gndelik yaamn gelgitleri o izleri binlerce yldr taya gelmi.
kincisi, eer bu tarih ncesi dnemin birikimi olmasayd, bugn kitaplarda ve ren yerlerinde
gzlerimizi kamatran klasik dnya belki de hi gerekleemeyecekti. Baka bir deyile, Roma
mparatorluu dneminde en grsel ve somut niteliini kazanan klasik dnya ite bu temel zerine
kurulmu.
14

nc nemli nokta bizim kanksadmz bir varsaym ile ilgili. Biz hep Akdeniz dnyasnn n
geldii ynden, yani doudan aydnlandn, bunun kltrel gelime ve uygarlmzn tarihsel seyri
asndan da byle olduunu varsaymz. Tarihsel devirler iin geerli olan bu gerei btn zaman
dilimlerine genellemek yanltr. Yirminci yzyln ortalarndan beri pe pee gerekleen bulgular, tarih
ncesi Akdeniz dnyasnda, zellikle yerleik yaama geilmeden nceki alarda, konar ger avclk
toplaycln yaygn yaam biimi olduu dnemde batnn ok nemli rol oynadn gsteriyor.
Braudelin kendisi de bunun bilinciyle hareket ederek ancak lmnden sonra yaymlanan nemli bir
kitap kaleme alm ve bu noktay zellikle vurgulam. Fransa ve spanyadaki maara resimlerinden
balayarak Akdeniz daha ok kuzeybatdan gelimi. Ta Devrinin kalt dev ta yaptlar Sardinya ve
Malta gibi adalarda dounun hibir etkisi olmadan nce yerel kltrlerce dikilmi. Btn bunlar tarih
ncesi Akdenizin zenginliine ve zgnlne tanklk ediyor.
Son olarak, en eski Akdenizin ayn zamanda derin Akdenizin ipularn tamas nedeniyle,
Akdenizin kimliine ve dolaysyla geleceine de k tuttuunu syleyebiliriz. nk Akdeniz kimlii
ok eski ve bir bakma soyuttur, bu nedenle de Akdenizin fiziksel snrlarnn ve varlnn tesine
tamas olanakldr. Ksacas, Akdeniz bir gn bitse bile, bu kimlik daha uzun bir sre Akdenizin ansn
belleklerde canl tutacak gibi grnyor.

nternetten http://explorethemed.com/ sitesine girerek Akdeniz

uygarlklarnn deiik dnemlerindeki etkileimli haritalarn aarak dnemlere gre bu
blgelerdeki yerleimlerin grntlerini inceleyin.

AKDENZ KML VE HALKARNAS BALIKISI

Bizde Akdeniz dendi mi akla asl ad Cevat akir Kabaaal olan Halikarnas Balks (1886-1973) gelir.
Genliinde Robert Kolej ve Oxford niversitesi gibi sekin kurumlarda eitim almasna karn
kendisine aktarlan Bat kltrnn imbiinden geirilmi bilgileri olduu gibi benimsemeyip dardan
birisi gibi sorgulam, bu tutumu nedeniyle zamanla bir bilim insan olmak yerine daha ok kendi kendini
yetitiren bir aydn kimlii kazanmtr. Balk, dnce suundan arptrld kalebentlik cezas ile
kendisine dayatlan aykr bir yaam biimini benimseyerek Bodruma yerlemi ve yaklak eyrek
yzyl orada yaamtr. Dnyaya bak orada biimlenmi, birbirini izleyen yaptlarn Bodrum ve
evresinin izlerini tadklar, renklerini yansttklar lde nemsemitir. Roman, yk, inceleme ve
deneme trlerinde, yredeki yaam konu alan saysz yapt vermitir. Balk, roman ve ykleriyle Trk
yaznna Akdenizi getirip yerletiren kiidir. Bylece bir ilki gerekletirmitir. Balknn yaptlarnda
Akdeniz, olaylarn getii yer olmakla kalmam, giderek ete kemie brnp o yaptlarn bakiisine
dnmtr.
Balknn ister roman ya da yk, ister deneme ya da inceleme olsun, tm yaptlarnn ortak zellii
onun Akdeniz odakl yaam felsefesini ve cokusunu yanstmalardr. Bu yaptlar, allmadk kurgularna
ve biem zelliklerine karn, ya da belki de bu yzden, yaznmz yeniletirip genletirici bir ilevi
yerine getirmilerdir. stelik yansttklar ierikle bir kuak zerinde ok etkili olmu ve bata Azra
Erhat, Sabahattin Eyubolu, daha sonra genileyen halkalar halinde Melih Cevdet Anday, smet Zeki
Eybolu, Bedri Rahmi Eybolu ve Vedat Gnyol gibi isimlerin katlmyla lkemizde yakn
gemite domu en zgn dnsel akm saylabilecek Mavi hareketine yol amtr. Mavi hareketi, tpk
Balk rneinde grld gibi bir dn izgisini, geziyi ve gzlemi ne karan yaam pratii ile
birletirmesiyle lkemizdeki dier dnsel akmlardan ayrlr.
Braudelin at yoldan ilerleyen pek ok dn insan Akdeniz kimliini sorgularker, 1960larda
Bat uygarlnn tek ve stn uygarlk olduu sav eletirilere uramtr. 1980lerde dousalclk konulu
kitabyla (Orientalism) byk tartma yaratacak Filistinli Edward Saidin ncl olan Msrl Anuar
Abdel-Malek, uygarlklarn oulluunu vurgulayarak Avrupann kendinden grmedii tekileri iin
uygarlk tasarm gelitirdii dncesi ile dnyada ilgi ekmitir. te bu balamda, Akdenizi bir
uygarlk beii olarak irdelemek dncesi gndeme geldiinde, Halikarnas Balks, yarm yzyla
yakn sredir kendi yaam ve dncesinden damtt zgn grleriyle bu tartmalara katk
yapabilecek yetkinlie ulamt. lmnden birka yl nce, 1969 ylnda, yesi bulunduu Dnya
15

Dnce Adamlar Komitesi (LAstrado)nun genel sekreteri Louis Baylea gnderdii ve Altnc Kta:
Akdeniz balyla yaymlanan mektubu ve onu izleyen, yabanc okurlar iin kaleme ald ancak
lmnden hemen sonra yaymlanan Akdenizin Ebedi Genlii adl yazs, Balknn zgn
dncesini anlamak iin bize ok elverili bir balang noktas salamaktadr.

Resim 1.9: Akdeniz Haritas

Kaynak: http://www.cmrs.ucla.edu/images/mediterranean3_round_big.jpg

Balknn Akdenizi Altnc Kta olarak nitelemesi r aacak niteliktedir. Balkdan nce pek
ok bilim ve dn insan Akdenizin ktann kesitii bir corafyada bulunan bir deniz olmas
nedeniyle insanlk tarihi asndan nemini vurgulamt. Balk bu bakn tesine gemekte hi
duraksamad:
Akdenizde anakarann yani Afrika, Asya ve Avrupann kylar vardr, denir. Bu kesinlikle doru
deildir. Buna inanmak corafik bir ham hayale inanmaktr. Tanca, Cezayir, Fas, Trablus ve Msr
Afrika deildir. Afrika, Byk Sahrada balar. Trkiye ve Suriye Asya deildir. Asya, ran yaylasndan
balar. Bu lkelerin topu da spanya, Fransa, talya ve Yunanistanyla birlikte ne Asyaldr ne de
Afrikal, bunlar z be z Akdenizlidir... (Halikarnas Balks, 1955/1995: 73)
Balk, Akdenizin kendisini ayr bir kta diye nitelendirerek, aa yukar Braudelin Akdenizi
tarihin uzam olmaktan karp znesine dntren eyleme benzer bir deiim gerekletiriyordu. Oxford
niversitesinde Yakn alar Tarihi okumu bulunan Balk, kendisine dayatlan Bat uygarlnn
stnl savna ve ona dayanaklk eden Helenizm saplantlarna kar duyduu tepkinin bir sonucu
olarak dnyaya farkl bir konumdan bakmay semiti. Ancak Balk kendisini Batnn karsnda
Douya deil, onun kurucu esi olarak alglad Akdenize konumlandryordu. Bylelikle Batnn
hem iinde hem de dnda bir yer yaratyordu kendine. Dahas, yine tepkisel olarak ok daha eski bir
zaman dilimine, n doudan geldii, uygarln afana tanklk eden dneme ve onu izleyen antik
aa odaklanmay yeliyordu. stelik Balk altnc kta olarak niteledii Akdenizin bu yolla aslnda
btn ktalardan nce geldiini, dolaysyla birinci kta olduunu dikkatli okura duyumsatmadan
edemiyordu. Balk corafi anlamda kta olmann bir adm tesine geerek kltrel anlamda kta
olmaktan sz ediyordu: nk Altnc Kta, vahi bir dnya deildir. Bu ynden insan dnyas olduu
sylenebilir. (Halikarnas Balks, 1969/1991: 17)
Balkya gre teki ktalar, gerek sradalar ve rmaklarla blnm, kara yolculuuna elverisiz
corafyalarnn neden olduu engeller yznden, gerekse ulam ve iletiim teknolojilerinin henz bu
engelleri amaya yetmemesi nedeniyle henz kltrel anlamda birer kta olamamken, Akdeniz evresini
birletirip btnletirerek ortak bir uygarlk yaratmt:
Biroklarnn sand gibi, deniz, ayrc bir engel deildir. 100 deniz mili uzaklndaki deniz 10
kmlik dalk arazi kadar ayrclk edemez. Deniz ayrc deil, birletiricidir. Akdeniz tarihi bu noktay
btnyle kantlar (Halikarnas Balks, 1955/1995: 72).
16

Balknn Akdeniz ile ilgili yap nemli saptamalar deerinden hibir ey yitirmedii gibi bugn
de bizim Akdeniz kimliini daha iyi anlamamza yardmc olmaktadr. lkin, Akdenizde Balknn
deyiiyle hayatn balang glmsemesi (Halikarnas Balks, 1969/1991: 19) srekli
yenilenmektedir: Dourgan Akdeniz hep gen ve canldr! (Halikarnas Balks, 1974: 62) Bu
bakmdan Akdeniz, uygarln sfr noktasndaki yaradl cokusunu diri tutmakta, kltrn henz insan
doaya yabanclatrmad bir gndelik durumu simgelemektedir. kincisi, Akdeniz servencilik gibi
denizciliin kimi zelliklerinin baskn geldii ortak bir insan kimliine yol amtr. Balk bize
Odysseus ve Odysseia szcklerinin eski Girit dilinde gezi ve sergzet (macera) anlamlarna geldii
gereini anmsatmadan edemiyor. (Halikarnas Balks, 1974: 32) Dsel ya da gerek, Balknn
sralad altnc ktann dnyaya dalan ocuklar arasnda kimler yoktur ki! Dou Akdeniz kylarnda
Glgam destann dinleyen yonyal denizciler; Balknn deyiiyle bu nedenle bir aya Smerlerin
yurdu Mezopotamyada, dier aya batda, Kk Asyada olan Homeros; Odysseus, Euripides,
Hipokrat, Plutarkhos, Dante, Kolomb, Macellan, Galileo, Don Kiot ve Sancho Panza; Provenceda
sandalyesinin resmini yapan, yine Balknn deyiiyle taht rzgrdan Hollandal ressam Van Gogh!
(Halikarnas Balks, 1994: 38, 49, 54) Bu son ismin gsterdii gibi Akdenizlilik kanla gelen bir zellik
deil yaayarak edinilen bir niteliktir, daha dorusu yitirilmi kkleri anmsaytr:
ster skandinavyal, ister Moskoval; nereli olursa olsun; yabanclar Akdenizin gzelliinden
etkilenmekte, bylenmektedirler. Onlar, grdklerinin ocukluklarna ait olduunu, ancak baz
ansszlklar yznden ve haksz yere asl yurtlarndan uzaklatrldklarn hissederler. (Halikarnas
Balks, 1994: 25)
Son olarak, Akdenizin ayrc bir iklimi ve genel olarak evcilletirici bir zellii vardr. Balknn
deyiiyle insann yalnkat giysiyle yln drt mevsimini geirebildii bu iklim insan varlnn
lsdr. (Halikarnas Balks, 1969/1991: 25) yle srdryor szlerini Balk:
Souk iklim insanlarn aln. Akdenize yerletirin. Be yl sonunda kemiklerinin iliklerine dek
Akdenizli olacaklardr. Gne, gkyz, bulutlar, imekler ve deniz onlara, kendi yurtlarndan
ok daha yakn olacaktr. nsanolu, Akdenizde, anasnn kucandaki kadar rahattr.
Balknn saptad, Akdenizlilik asndan bir ortak payda oluturan bu temel eler zamana
direnen, dn iin olduu kadar bugn iin de geerli zelliklerdir. Bu bakmdan, doal olana en yakn, en
aza indirgenebilen kltrel bir kalt yanstrlar. Bu zellikler bir bakma Akdeniz dnyasnn onsuz
yapamad yaln kat giysisidir diyebiliriz.

Bu konuda daha geni bilgi iin Halikarnas Balksnn(1991) Bilgi

Yaynlarndan baslm olan, Altnc Kta: Akdeniz balkl kitabn okuyabilirsiniz.

DNYALIINI KAYBEDEN AKDENZ

On dokuzuncu yzyl ulusuluun ve ulus-devletlemenin nce Avrupada geliip sonra da dnyaya
yaylmaya balad dnem olduu kadar Avrupa merkezli imparatorluk tasarmlarnn uzun bir aradan
sonra yeniden ivme kazand bir adr. zellikle Sanayi Devrimi ile birlikte gelen yeni iktisadi
sreler ve teknolojiler daha byk lekli ve derinlemesine ileyen bir egemenlik dncesini gndeme
getirmilerdir. Bunun sonucunda, nce Bat Avrupada ngiltere ve Fransa, yzyln sonuna doru da
kendi birliini salayan Almanya deniz ar topraklar edinerek birer imparatorlua dnmlerdir.
Ayn zaman dilimi iinde, gemiten gelen Avusturya ve Osmanl mparatorluklar ise kendilerini
ulusuluun ve ayrlkln ate emberi iinde bulmular ve bir zlme ve paralanma srecine
girmilerdir. Erken modern ada olumu bu imparatorluklar yeni bir atlmla modernizmi yakalamaya
yeltenmilerse de, sonunda toprak btnlklerini ve egemenliklerini koruyamamlardr. Avrupann
glgesinin yeniden Akdenizin zerine dt bu uzun ve etrefil on dokuzuncu yzylda Osmanl
mparatorluunun bir anlamda yenileerek kendi Akdenizini yeniden kazanmak zere cann diine
taktn syleyebiliriz. Bu yenileme srecinde Osmanl mparatorluu kendine zg, esnek ve
yerelliklere uyum salayan geleneksel imparatorluk yapsndan yeni teknolojilerle pekitirilmi bir
merkezi imparatorlua dnmeyi amalyordu.

17

Bir yanda Osmanl mparatorluu yeniden yaplanmaya alrken dier yanda Avrupann nde gelen
gleri, Dou Akdenize yeniden szma giriiminde bulunuyordu. Bu glerin ban eken ngiltere,
ncelikle Osmanl mparatorluunun Dou Akdeniz zerindeki etkisini snrlandrmak amacyla
Anadoluyu Akdenizden ayran adalar zincirine ynelmitir. Napolyonun Msr seferiyle birlikte Dou
Akdeniz yeniden Hindistan yolu zerinde stratejik bir kavak olarak haritalarda belirginlemiti. ngiltere
bu durumdan rahatszlk duyuyordu. Yzyln ikinci yarsnda Svey Kanalnn almasyla bu sre
bsbtn nem kazanacak ve ngiltere areyi Akdenizde bir stratejik adalar imparatorluu olmakta
bulacaktr. Bata sanayilemi ngiltere olmak zere Avrupa blgeye farkl bir bakla yaklam,
Akdenizdeki Marsilya, Livorno ve Trieste gibi limanlardan hareketle Dou Akdenizde eriebilecei bir
dizi liman kentinin gelimesine eitli serbest ticaret anlamalaryla hz kazandrmtr. te bu balamda,
on dokuzuncu yzylda, kimi kkleri tarihin derinliklerinde kaybolmu skenderiye, zmir, Selanik ve
Trabzon gibi yeniden canlanan, kimi de Port-Said, Beyrut, Patras, Samsun, Mersin, skenderun gibi
neredeyse hi yoktan gelien bir bek liman kentinin yldz parlad. Osmanl mparatorluunun
geriledii ama ulus-devletlemenin henz filizlenemedii bu ara dnem iin, zayf idari yaplar, ticari
olanaklar, kozmopolit nfuslar ve siyasi ilgisizlikleri ile bu liman kentleri biilmi bir kaftand. Liman
kentleri, gerek dnya iktisadi i blmnn gerekse Akdenizde etkinleen Levanten (yerleik Avrupal
kkenli aileler) ile o blgelere ticaret iin gelmi Avrupallarn ve onlarn g ald Avrupa
imparatorluklarnn karlaryla elimeyen bir ynetiim oda olarak ortaya kmtr. Bu tr liman
kentleri Kuds, am, Halep, Kahire, Kayseri, Tokat, Amasya, Bursa, Edirne gibi geleneksel
kentlerden farkl olduklar gibi kendi ard lkeleriyle snrl ve seici bir etkileim iine girmilerdir.
Liman kentlerinin yrngesinde gelien ve yaylan modernizm ile harmanlanm bir tr yeni Akdenizlilik,
Akdeniz dnyasnda kylar ve ard lkeler ekseninde farkl bir ayrma ve kutuplama dalgasn da birlikte
getirmitir. Bylece ortaya kan yeni bir krlma izgisi yirminci yzyla damgasn vuracak siyasal
gelimelerin bir anlamda habercisi olmutur. Daha sonra ulus-devletler bu krk zerinde kurulmu,
nfuslar ayrtrlmtr.

Bu konuda daha geni bilgi edinmek iin Tarih Vakf Yurt

Yaynlarndan kan alar Keyder, Eyp zveren ve Donald Quataertin derledii(1994)
Dou Akdenizde Liman Kentleri (1800-1914) balkl kitaba baknz.

Akdeniz liman kentlerinden birini aratrnz.

Braudel, Akdenizin Avrupay ikiye bldnden, Akdenizin gneyini kendi ekimine alarak
kuzeyinden kopardndan dem vurur. Bu blnmlk o denli derine ilemitir ki kuzeyden Avrupa,
gneyden ise ksaca Akdeniz diye szetmek uzun bir sre yaygn bir alkanlk olmutur. Avrupann
kuzeyi ile gneyi arasndaki gerek iktisadi gelimilik gerekse kltr farkll zellikle on dokuzuncu ve
yirminci yzyllarda ok tartlmtr. Kuzey-gney eksenini yakn zamana dein Avrupann yumuak
karn ya da krlma izgisi diye niteleyebilirdik. imdi ibre ters yne dnm bulunuyor: Bir zamanlar
Akdeniz Avrupay ikiye blp farkllatrrken, imdi gneye sarkan Avrupa, Akdenizi blyor.
Akdenizin kuzeyi ile gneyi ayrmakla kalmyor, dousu ile bats birbirinden bsbtn kopuyor.
Akdenizin batsna Avrupa iinde ve yrngesinde zlm bir sorun olarak baklrken dousuna byk
harflerle yazl bir Dou Akdeniz sorun sarmal olarak yaklalyor. Dou Akdenizin nerede bitip
Ortadounun nerede baladn kimse bilemiyor. etrefil sorunlar yuman herkes kendi iine geldii
gibi zmeye alrken bu blge bsbtn parampara oluyor. Su ve enerji kaynaklar ve yollar
gelecein dnyas iin yaamsal nem tayan bu corafya, Akdenizin son kaltnn hoyrata harcand
bir sahneye dnyor. Arap-srail savalarnn, Krfez savalarnn, Kbrs ve Lbnan krizlerinin
amaznda blgesellii yok olurken dier yandan da olmayan bir blgenin liderlii Don Kiotun
yazgsn paylatnn ayrdnda olmayan apsz d politika uzmanlarnn gzn kamatryor. Yirmi
birinci yzyln eiinde Akdeniz, bu sorunlar yetmezmi gibi bir de kresel snma ve srdrlemeyen
kalknma politikalarnn besledii bir vurdumduymazln kskacnda evresel kirlenmeye stelik pagan
ayinleri artran bir ikenceyle kurban ediliyor. Ksacas, Akdeniz yok ediliyor, yok oluyor.
18

Akdenizin blgesel ve fiziksel varl bylece sonlanrken hayaleti gelecein dnyasnn zerinde
dolamaya balyor. Bu gidie inat, bu kez Akdenizlilik, Akdenizden ayrp soyutlayor ve Akdeniz
dnyasnn yapsal iskeleti bir kimlik ve yeryz tasarm olarak gndeme geliyor. Gelecein dnyasna
ilikin senaryolarda Roma mparatorluundan esinlenen bir dnya imparatorluu olasl ska
dillendiriliyor. Eer byle bir imparatorluk bir gn gerekleecek olursa tpk Akdeniz dnyas gibi ok
dilli, ok kltrl olma zellii tayacak gibi grnyor. Bir anlamda gemi tekrar geriye gelecek. Bu
kez Roma anda kimsenin aklndan bile geiremedii bilim kurgusal yeni teknolojilerle gelecek.
yimser bir ngryle bu kez kleleri olmayacak; hepimiz yurtta olacaz. Ktmser bir ngryle
hepimiz kendisini o imparatorluun yurtta sanan kleler olacaz. Bu seenee baknca, bugn her
zamankinden daha ok bir topyaya gereksinimimiz var. Neden bize bugn byle bir topyay
imparatorluksuz bir Akdeniz dnyasnn, ok seslilii ve ok renklilii, etkileime ak yaratcl,
doayla bark yaam biimi ve dnya gr salayamasn? En eski Akdeniz, belki de artk Akdenizin
can ekitii bu gnlerde, yeryz leinde hayata geirilebilecek sosyal ve kltrel bir hep birlikte
yaam felsefesinin anahtarn bize sunuyor.

19

zet
Yaklak 150 milyon yl nce oluan Akdeniz,
Latince adnn gsterdii zere ktalar aras deniz
anlamna gelmektedir. Gerekten de Avrupa,
Asya ve Afrika ktalar arasnda bulunmaktadr.
Ancak ktalar arasnda bir deniz olmaktan teye
geerek, insanln denizi deerlendirebilmesini
renmesiyle birlikte hem tamaclk ve iletiim
bakmndan salad kolaylk, hem de besin
kayna olarak her ktann da kysal
ksmlarn yrngesine ekmi ve adeta kendi
bana bir deniz-kta, Halikarnas Balksnn
deyiiyle Altnc Kta olmutur. Bu erevede
uygarlk tarihinin en eski beiklerinden birine,
inliler asndan deilse bile bizim amzdan en
belli balsna dnmtr. Zamanla, Akdenizin
ekim alannda bir Akdeniz Dnyas ve onun
zgn Akdeniz kimlii olumutur. Akdeniz
sanat da ite bu zgn kimliin bir baka
dzeyde yansmas ve kantdr.

Tarihsel devirlerde, Akdeniz dnyasnda zamanla

arlk gneyden kuzeye kaym ve bugne dein
de yle kalmtr. Buna karlk, arlk merkezi
dou-bat ekseninde daha ok hareketlilik
gstermitir. zellikle Braudelin uzmanlat
on altnc yzylda dou-bat eksenindeki
kutuplama basknd. Gnmzde ise yeniden
birleen Avrupann glenmesiyle kuzey-gney
ekseni, kuzeyin lehine douya doru kayarak
etkili olmaktadr.
Akdeniz Dnyas zaman iinde olumutur bu
bakmdan corafyann bir armaan olmaktan ok
tarihin bir eseridir. lkin Antik ada Yunan ve
Fenike kolonileri ile deniz yollar boyunca kysal
bir uygarlk olarak biimlenmitir. Ancak o
dnya Dou Akdeniz ve Karadeniz arlkl bir
dnyayd. Byk skenderin kurduu imparatorluk bir yandan Hindistana doru yay-lrken
bir yandan da Dou Akdenizi de kendi iinde
bsbtn btnletirmeyi baard. Bu dnemde
ortaya skenderiye-Antakya-Rodos geni kt.
Bir sonraki dnemde Roma mparatorluu
skenderinin kaltna yeni bir g ve yn verdi.
Roma mparatorluu ile birlikte merkez talya
yarmadasna kayd ve Roma batdan ald gle
ilk ve en byk Akdeniz mparatorluunu kurdu.
Karasal bir g olan Roma mparatorluu, birka
ayrnt dnda Akdeniz dnyas ile birebir
rtyordu. Roma mparatorluu dou ile bat
arasnda bltrldkten sonra Douda ilkin
Dou Roma sonra da Osmanl mparatorluklar
Romann blgesel snrlarna eritiler ve hatta o
snrlar getiler. Bu balamda Dou Akdeniz
yeniden ne kt ve kendi iindeki balar
Akdenizin geri kalan ksmyla olan balarna
gre ar basar oldu. On dokuzuncu yzylla
birlikte kuzeyin glgesi bir kez daha Akdeniz
zerine dt. Bu kez bir dizi stratejik ada ve
liman kenti ne kt. Onlarn ilikileri dengeleri
bsbtn deitirdi. Yatay balar dikey balara
ar basar oldu. Dikey Roma mparatorluu ve
onun ardllarndan farkl olarak bu kez Akdeniz
dnyas daha yatay ilikilerin girift anda ok
seslilie ve renklilie yer verdi. Bugn Akdeniz
kimlii denince akla gelen ok renkli ve ok sesli
bar iinde yaama topyas aslnda bu durumun
gnmze aktard bir derstir. Bu anlamda,
bugn artk bir kimlik olarak Akdeniz, kendi
fiziksel dnyasndan ayrp btn dnyaya ve
insanla malolmutur.

Akdeniz dnyasnn onu oluturan lkelerin basit

bir aritmetik toplam olmad, onlara ayr bir
anlam ve ilev ykledii ancak tmdengelimci bir
bakla anlalabilir. zellikle yirminci yzylda
kimi tarihiler bu gerei kefetmilerdir ki
onlarn banda Fransz Annales Okuluna bal
olan Fernand Braudel gelir. Braudele gre
Akdeniz dnyasn tanmlayan onun tek bir ortak
yaam alan olmas, bu alanda alkanlk ve
ritmiyle farkllaan ortak bir gndelik yamn
gzlemlenmesi, tek bir ekonomik iblm
iinde farkl devlet ve uygarlklarn srekli
etkileim iinde bulunmasdr. Burada corafya
ok nemlidir, ama beeri corafya daha da
nemlidir. plak gzle baknca, bu corafya
zeytinin anayurdudur. Kendine zg ve dnyada
yaygnlam adyla Akdeniz iklimine evsahiplii
eder. Akdeniz iklimi olmasayd, ne bu zeytin
lkesi, ne de ona zg gndelik yaam biimi
olurdu.
Her ne kadar Akdeniz dnyas bir btnse de,
bnyesinde merkezka glerin etkili olduu
dou-bat ve kuzey-gney eksenlerini barndrr.
Akdeniz tarihi bu eksenlerdeki kimi krlma
noktalarnn zorlanmasnn da tarihidir. Tarih
ncesi alarda Akdenizin kuzeybatsnn ne
kadar nemli bir rol oynadn biz bugn artk
hem arkeolojik bulgulardan hem de Fransa ve
spanyadaki maara resimlerinden biliyoruz. te
yandan, gney-dou hem yerleik yaam hem de
yazyla zdeleen tek tanrl dinlerin ve onlarn
uygarlklarnn gelimesine tanklk etmitir.
20

Kendimizi Snayalm
1. Arap haritacnn on drdnc yzylda izdii
haritayla Piri Reisin on altnc yzylda izdii
harita arasndaki en nemli fark nedir?

6. Dou Akdenizi Dou Akdeniz yapan nedir?

a. Arap haritacnn yapt benmerkezcidir, Piri

Reisinki deildir.

b. Bir adalar denizi olarak Egenin zgnl

b. Piri Reisin haritas benmerkezcidir, Arap

haritacnnki deildir.

d. skenderiye

a. Roma yollar

c. Osmanl deniz fetihleri

e. Nil

c. Piri Reisin haritas daha ok renklidir.

7. Akdenizde hem dou hem bat sahili olan ve

bundan en iyi yararlanan lke hangisidir?

d. Piri Reis Arap haritacnn Akdenizini altst

etmitir

a. talya

e. Hibir fark yoktur.

b. spanya

2. En nemli Akdeniz tarihisi kimdir?

c. srail

a. Halikarnas Balks

d. Trkiye

b. Fernand Braudel

e. Yunanistan

c. lber Ortayl

8. Derin Akdeniz nedir?

d. Fuad Kprl

a. Curabitur

e. Piri Reis

b. Sicilya aklarnda Akdenizin en derin

olduu nokta.

3. Braudelin ele ald Akdeniz tarihi hangi

yzyla odaklanr?

c. Akdenizde bir sualt denizi

a. On altnc yzyl
b. On dokuzuncu yzyl

d. Akdenizin tarih ncesi ada belirlenen

kimlii

c. Uzun on altnc yzyl

e. Atlantis

d. Muhteem yzyl

9. Hangi yazarmz Akdenizi romanlarnn

bakiisi yapmtr?

e. Uzun on dokuzuncu yzyl

a. Yaar Kemal

4. Akdeniz dnyasnn ortak bitkisi nedir?

b. Cevat akir

a. ncir

c. Orhan Kemal

b. zm

d. Peride Celal

c. Zeytin

e. Necip Mahfuz

d. Portakal

10. Aadakilerden hangisi bir Dou Akdeniz

liman kenti deildir?

e. Hurma
5. Akdenize Bizim Deniz diyen kimlerdir?

a. zmir

a. Portekizliler

b. Trabzon

b. Romallar

c. Marsilya

c. Venedikliler

d. Beyrut

d. Trkler

e. Selanik

e. braniler

21

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

devletleri gibi yerleik merkez-ger evre

ilikisinin belirgin olduu durumlara k tutar.
bni Haldun benmerkezci deil bilimsel yanszlk
kaygs ile hareket etmitir. Benmerkezcilik tarihi
merkezine kendi kltrn stnm gibi
yerletirerek yorumlama gayretidir. zellikle on
dokuzuncu yzylda Avrupa-merkezcilik eklinde
gelimitir. Oryantalizm gibi bakalarn kk
ve hor gren tarih anlayyla bir madolyonun iki
yz gibidir. Ancak bu tutum Avrupaya ve on
dokuzuncu yzyla zg deildir. Farkl
kltrlerde ve dnrlerde deiik derecelerde
gzlemlenebilir.

1. d Yantnz yanl ise Giri blmn

yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Fernand Braudel ve
Akdeniz Tarihi Yazm balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Braudele Gre
Akdeniz Dnyas balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Braudele Gre
Akdeniz Dnyas balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 2

5. b Yantnz yanl ise Corafyada talya,

Tarihte Roma balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Braudel uzun on altnc yzyl diyerek

kronolojik bir yzyldan (1500-1599) daha uzun
sren bir dnemi kastetmitir. Burada tanmlayc
olan baskn yapsal srelerin btnlnn bir
dneme ekil vermesidir. Braudelin uzun on
altnc yzyl 1450 civarnda balayp 1650 civarnda sonlanr ki bu da kronolojik olarak iki yz
yldr.

6. b Yantnz yanl ise Akdenizde Bir Ege

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise Corafyada talya,
Tarihte Roma balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 3

8. d Yantnz yanl ise En Eski Akdeniz ya

da Derin Akdeniz balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Fuad Kprl daha ok Bizans kurumlarnn

Osmanl kurumlarna etkisi sorunsal ile
ilgilenmitir. Kendisi Annales Okulundan da
etkiler tar. lber Ortayl Osmanl mparatorluunun Dou Roma mparatorluunun kaltn
nasl devralp canlandrp zenginletirdiini
sergileyen bir tarihidir. Bu izler eitli yaz,
sylei ve kitaplarnda bulunabilir.

9. b Yantnz yanl ise Akdeniz Kimlii ve

Halikarnas Balks balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
10. c Yantnz yanl ise Dnyaln Kaybeden
Akdeniz balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 4
Burada rencinin metinde ad geen veya
onlarn benzeri bir liman kenti ile ilgili kaynak
aratrmas yoluyla bilgi edinmesi esas olduundan seilen kente gre yant deiecektir.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
bni Haldun Kuzey Afrikal bir dnr ve bilim
insandr. leri yalarda bir bilgin olarak Timur
tarafndan saygyla kabul edildii sylenir. On
drdnc yzylda Tunusta yaam, tanklk
ettii devletlerin oluumu ve zl ile ilgili
sreleri bilimsel yorumlamaya gayret ederek
Mukaddime adl eseriyle sosyolojinin nclerinden biri olmutur. Kent uygarlklarn fetheden
gerlerin birlikte getirdikleri asabiye zelliinin
zamanla anmasn irdelemitir. Bu grler hem
ehirlerdeki nfus ile bedevi ilikilerin dalgalar
halinde gelitii ve devlet oluumunun sk sk
sekteye uratlarak yenilendii Kuzey Afrika
hem de Osmanl mparatorluu ve dier Trk
22

Yararlanlan Kaynaklar
Anderson, Perry. (1978). Passages from Antiquity to Feudalism, Londra: Verso.

Mann, Michael. (1986). The Sources of Social

Power. Vol. I: A History of Power from the
Beginning to A.D. 1760, Cambridge: Cambridge
University Press.

Braudel, Fernand. (1998). Les Mmoires de la

Mditerrane: Prhistoire et Antiquit, Paris:
Editions de Fallois.

Matvejevic, Predrag. (1999). Akdenizin Kitab,

stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Braudel, Fernand. (1993). 2. Felipe Dneminde

Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, Cilt: 2, ev.
Mehmet Ali Klbay, Ankara.

zveren, Eyp. (2006). Giri: Zaman inde

Avrupa, Akdeniz Dnyas ve Antakya zerine
Dnceler,Akdeniz Dnyas: Dnce, Tarih,
Grnm. stanbul: letiim Yaynlar.

Burke, Peter. (1990). The French Historical

Tradition: The Annales School, 1929-89,
Stanford, CA: Stanford University Press.

Pirenne, Henri. (1957). Mohammed and

Charlemagne, New York: Meridian Books.

oruh, Haydar, Erta, M. Yaar ve Kse, M. Ziya

Der. Osmanl Dnemi Akdeniz Dnyas, stanbul: Yeditepe Yaynlar.

Revere, Robert B. (1957). No Mans Coast:

Ports of Trade in the Eastern Mediterranean,
Trade and Market in the Early Empires, Der.
Karl Polanyi, Conrad Arensberg, Harry Pearson,
New York: Free Press, 38-63.

Haldon, John. (1999). Warfare, State and

Society in the Byzantine World, 565-1204,
Londra: University College London Press.

Stoianovich, Traian. (1976). French Historical

Method: The Annales Paradigm, Ithaca:
Cornell University Press.

Halikarnas Balks. (1955/1995). Akdeniz, Ege

ve Aripel, Demokrat zmir, 3 Temmuz 1955,
yeniden basm Aripel, Ankara: Bilgi Yaynlar.

Trump, D. H. (1980). The Prehistory of the

Mediterranean, Middlesex: Penguin.

Halikarnas Balks. (1974/1974) Akdenizin

Ebedi Genlii, Carrefour, 1974 (13)7- ,
yeniden basm Altnc Kta: Akdeniz, Ankara:
Bilgi Yaynlar.

Weber, Max. (1976). The Agrarian Sociology

of Ancient Civilisations, Londra: New Left
Books.

Halikarnas Balks. (1969/1991).Balknn

Mektubu. 25 Ekim 1969, Altnc Kta:
Akdeniz, Ankara: Bilgi Yaynlar.

Zachariadu, Elizabeth A. (1983) Trade and

Crusade: Venetian Crete and the Emirates of
Menteshe and Aydn (1300-1415), Venedik:
Library of the Hellenic Institute of Byzantine and
Post-Byzantine Studies.

Heyd, W. (1975). Yakn Dou Ticaret Tarihi,

Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
Jones, A. H. M. (1973). The Later Roman
Empire, 284-602: A Social Economic and
Administrative
Survey,
Oxford:
Basil
Blackwell.

Ate, T. (1994). Siyasal Tarihimiz Nerelere

Gidiyor, stanbul: Der Yaynevi.
Ycel, T. (1983). Yapsalclk ve Tarihsel Sre
inde nsan, stanbul: Can Yaynlar.

Keyder, alar, zveren, Eyp ve Quataert,

Donald. (1994). Dou Akdenizde Liman
Kentleri (1800-1914), stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar.

23

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Sanatn insanlk tarihinin hangi kesitinde ortaya ktn aklayabilecek,
Sanatn douunda ve ilk geliim srecinde rol oynayan etmenler ve ilk sanatlar
sralayabilecek,
lk sanatsal hareketlerinin anlalmasnda Akdeniz Dnyasnn oynad rol tanmlayabilecek,
nsanlk tarihindeki ilk sanat ekol hakknda bilgi boluklarnz doldurarak resim ve heykel gibi
sanat etkinliklerini btnl iinde ve geni adan yorumlayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
st Paleolitik

Teknik

Homo Sapiens

Maji

Avclk-Toplayclk

Vens

indekiler

Paleolitik a (Yontma Ta a) ve Sanatn Douu

Paleolitik Sanatta Uygulanan Teknikler

Paleolitik Sanat Eserlerinin Yapldklar Yerlere Gre Gruplandrlmalar

Paleolitik Sanatta lenen Konular

Paleolitik Sanat Eserlerinin Yapmnda Kullanlan Malzeme

Sanat Eserlerinin Saptanmalar ve Yalandrlmalar

Anadoluda Paleolitik Sanat ve Sorunlar

24

Akdenizin lk Uygarlklar ve
Sanatn Douu
GR
Akdeniz Dnyasn, ad geen denize kys bulunan lkelerin oluturduklar bilinen bir gerektir. Bu
corafya iinde yer alan Fransann gneybats ve gneydousu (zellikle Dordogne, Prigord ve
Ardche blgeleri), spanyann kuzeyi, Aa ve Yukar Pireneler, sunduklar esiz ve zengin verilerle,
insanlk tarihinde st Paleolitikte sanatn douunun ve ilk geliim srecinin anlalmasnda ayrcalkl
bir alan olarak karmza kmaktadr. Bugnk bilgilerimize gre, Akdenizin bu blgesi bir yana,
dnyann hibir yerinde prehistorik (tarih ncesi) sanat bu denli youn ve gl deildir. Akdeniz
Dnyasnn bu kesiminde 100den fazla maara ve kaya alt snann duvarlarnda ve dolgularnda
eitli tekniklerle ilenmi, esiz duvar resimleri ve tanabilir sanat eserleri saptanmtr. erdikleri sanat
yaptlaryla dnya apnda ne kavumu olan Lascaux (Lasko), Altamira ve 1994 ylnda bulunan ve
dnyadaki en eski maara sanatn veren Chauvet-Pont-dArc (ove) maaras gibi maaralar bu alanda
yer almaktadrlar. Sanat eserleri ieren maaralarn tmnn sistemli olarak incelenmesi sonucunda bu
alandaki sanatn bir sanat ekol oluturduu grlmtr. Bu ilk sanat ekol ise Franko-Kantabrik Sanat
olarak adlandrlmtr. Blgesel farkllklarn bulunmasna karn bu sanatn etkileri; Avusturya, svire,
talya, ekoslovakyaya kadar uzanmaktadr. Kuzeye doru baz sanat izleri Belika, Almanya ve
ngilterede de kendini gsterir.
Franko-Kantabrik sanatta gerekiliin egemen olduu grlmektedir. Oysa Paleolitik a izleyen
Mezolitik an sanat tamamen ematize olmutur. Bu nite iinde byk bir younlukla FrankoKantabrik sanat temel olarak alnmtr. Zira yukarda da belirtildii gibi, sanatn douuna ve ilk geliim
aamasna ilikin bilgi ve belgeler de bu sanatn incelenmesi sonucunda elde edilmitir.
Bu balamda sanatn dou ve ilk geliim sreci olgusunu irdelemek iin her eyden nce genelde
dnya zerinde, zelde ise Akdeniz Dnyasndaki ilk uygarlklar kapsayan Paleolitik a (Yontma Ta
a), en azndan, kaln izgileriyle tanmak ve tanmlamak gerekir.

PALEOLTK (YONTMA TA AI) VE SANATIN DOUU

lk uygarlklar, insanlk tarihinin besin retimi ncesi evrelerini kapsayan Yontma Ta a (Paleolitik)
iinde yer almtr. Bu a, insanlk tarihinin %99undan fazla sren bir dnemini temsil etmektedir. Bu
son derece uzun srm olan a boyunca insanolu, avc-toplayc bir ekonomik modelle konarger bir
yaam biimini srdrmtr.
Paleolitik a, IV. Jeolojik Zamann, Buzul a da denilen, Pleistosen evresi iinde yer almtr.
Pleistosen sresince dnya, drt byk buzullama dnemine sahne olmutur. Buzullar kuzey yarm
krede orta enlemlere kadar inmi ve insan yaam zerinde olumsuz etkileri olmutur. Bununla birlikte
ilk sanat grnmlerinin ortaya kt Franko-Kantabrik alan, buzul takkesinin dnda kalan ayrcalkl
yerlerden biriydi.
Uygarlklarn geliim dzeyleri ve evre koullar dikkate alnarak Paleolitik a alt, orta ve st
Paleolitik olmak zere farkl dneme ayrlmtr

25

Uygarlk szc yalnzca gelimiliin ifadesi midir?

Uygarlk tarihi, insan soyunun yaklak 2,5 milyon yl nce, dnya ikliminin gnmzdekinden
tamamen farkl olduu bir dnemde, ilk yontma ta aletini retmesiyle balamtr. Bu olgu, buzul
takkesinin tamamen dnda kalm olan Dou Afrikada gereklemitir. Uygarlk tarihi srecini balatan
ilk insanlar, Homo Hablislerdir. Afrika Ktasnn dndaki dier ktalarda henz insan yaam yoktur.
Biyolojik evrimlemenin sonucu olarak Homo Habilisleri izleyen ve iki yzeyli alet (el baltas)
teknolojisinin yaratclar olan Homo erectuslarn baz gruplar, yaklak 1,5 milyon yl nce, Afrika
beiinden karak Anadolu zerinden Asya ve Avrupay iskn etmiler ve bu ktalarda biyolojik ve
kltrel gelimelerini devam ettirmilerdir. Homo habilisler ve Homo erectuslar alt Paleolitik
insanlardr. Bunlar, yaklak olarak 200 bin yl nce ortaya kan ve Orta Paleolitik insanlar olan Homo
neandertalensisler (Neandertal adam) izler.

Gnmzden yaklak 40 bin yl nce ise, bugnk insanlarn en

yakn atalar olan Homo sapiensislerin ortaya ktklar grlyor. st Paleolitik insanlar
olan Homo sapiensler, gerek ta ve kemik alet teknolojilerinde, gerek avlanma
tekniklerinde gerek entelektel yaamda devrim niteliinde hamleler yapmlar ve bu
balamda ilk sanat eserlerini vcuda getirmilerdir.

nsan evrimini daha ayrntl renebilmek iin; Robert Lewinin

(1998), Modern nsann Kkeni, Ankara : Tbitak Yaynlar, adl kitaba bavurun.
nsan soyu, her ne kadar 2,5 milyon yl nce alet reten bir varlk haline geldiyse de sanat
olabilmek iin, gnmzden yaklak olarak 40 bin yl ncesine ulamay beklemek zorunda kalmtr.
Bunun balca nedeni, belki de balangta insanolunun imgesel yetisini resim yoluyla da vurarak
somutlatrabilmesi iin gerekli olan koullar, gerek zihinsel geliim gerek kltrel birikim sreleri
balamnda, yeterli deildi. Ayrca, yaama yeni balayan ilk insanlarn son derece basit bir donanmla
doada tutunmak iin verdikleri etin yaam mcadelesi, byle bir yetinin, varsa bile, da vurulmasn
engellemi olabilir.
Hi kukusuz ki sanat birdenbire ortaya kmamtr. lk sanat grntleri, izgi snrlamalaryla
balar. Bu anlamdaki sanatn kkenini st Paleolitikten daha nceki dnemlerde, rnein Orta
Paleolitikte aramak mantk d grnmyor. Nitekim Orta Paleolitik teki grafik nitelikte ilk gsterimler
olan oyulmu talar, bu tr dnmeye zorlayc verilerdir. Ancak bu belirtiler ne sanatsal ne de
belirleyici olduklarndan, sanatn ilk ve gerek izlerini imdilik st Paleolitik ten itibaren
balatabiliyoruz.
Sanatn douuna ilikin grler erevesinde ou zaman sanatn eitli duygulardan doan insan
igdsnn bir rn m olduu, yoksa av hayvann oaltma, kolay avlanmay ve remeyi salama,
bereketi arttrma ya da vahi hayvanlardan korunma gibi nesnel uygulamalardan m kt tartma
konusu olmutur. Esasen bu iki gr, ne birbirinin zttdr, ne de birbirleriyle eliir. Nitekim sanatn ilk
kez ortaya kt Paleolitik an sanat incelendiinde bu iki srecin birbirini izledikleri grlr. yle
ki; entelektel ve psiik evrim sonucunda insanda hayret, hayal ve birtakm sentezler yapabilme yetenei
geliince, kendiliinden etrafndakileri inceleme, sezme ve bu inceleme ve sezgiler sonucunda da
grdklerini, kavradklarn igdsel bir drtyle somutlatrma gereksinmesi duyulmutur. Daha
sonraki bir aamada insanolu kendindeki yaratma gcn fark edince, bu gcn kkenini de
bilmediinden, onu mucizev bir kudret olarak yorumlam, bylece sanat by, byclk ve sihir
yolunda kullanmaya balamtr. Sanat ve din-by ilikisi iinde by, doast kuvvetler zerinde
kurulmutur ve insann yaamn dzenler. lkel kavimlerin bireylerinin ve kk ocuklarn hayal ile
gerei birbirine kartrdklar bilinen bir gerektir. Bu durum, paleolitik insan iin de sz konusu
olabilir. Dolaysyla, ilk sanatnn indinde yapt resimle bu resimde tasvir ettii varlk arasnda tam bir
birlik vardr. rnein bir bizon ya da at izmekle, onlar karg ile yaralanm, kapanlara skm olarak
26

gstermekle bu hayvanlara sahip olduuna inanrd. Bylece bir tr mucize yaratabilme kudretini duymak
ve gerekle tasvir arasndaki birlii kabul etmek, sanatn dinsel- bysel bir anlama ynelmesine neden
olmutur. lk insan, doal olaylar arasndaki nedenlerin ilikilerini nesnel olarak izleyebilecek kapasitede
deildi. Bu nedenle doast olaylar ve kuvvetler ilk insanlar tarafndan var edilmilerdir. Yine bunlarn
inancna gre bu olaylar ve kuvvetler, onlar kontrolleri altna alabilecek olan doast yaratklara eitli
ekillerde haber verilirdi. Bu haber iletme ekilleri yakarma, dans gibi mimikler, kurban etme ve nihayet
sanatsal etkinlikler yoluyla gereklemekteydi. Bylece sanatn dinsel-bysel bir yn almasnn
temelinde birinci derecede ekonomik sorun yatmaktadr. Bu sorun ise ilk insann yaamnda byk lde
avcla balyd. Sz konusu ada son derece basit bir donanm ile yaplan avclk, iri ve vahi
hayvanlarn da avland dikkate alndnda, ok tehlikeli bir etkinlikti. Avlanan insann bizzat kendisi
de kimi zaman av olmaktayd. Ayrca temel besin kaynan av hayvanlar oluturduundan bunlarn
reyerek doada oalmalar da bu insanlar iin yaamsal bir sorundu. Bir dier sorun ise grup av
yaptklarndan insan gcne gereksinme duymalaryd. Bu da ancak insann bizzat kendisinin remesiyle
gerekleebilirdi. Durum byle olunca, ilk gelime aamasnda sanat; tehlike ve ktlklerden korunma,
avn bereketli gemesini salama, av hayvanlarnn ve insann salkl bir biimde remesini hzlandrma
isteine bal bir anlaya hizmet etmitir. Bylece sanat yapm bilincine ulaan insanlar, sanatlarn
kendi ekonomik ve buna bal olan majik ve ritel yaamlarnn hizmetine sokmulardr. Sanatn faydac
karakteri, ada sanata kyasla ilk sanatta kendisini kesinlikle ve tam olarak gstermektedir. Bu nitelik
ilk sanat modern sanattan ayran nemli bir zellik olmaktadr.

Paleolitik
szcklerinin anlamlar nedir?

sanat

terminolojisinde

kullanlan

majik

ve

ritel

PALEOLTK SANATTA UYGULANAN TEKNKLER

st Paleolitik sanatlar, gnmzde de uygulanmakta olan belli bal sanat tekniklerinin yaratclar
olmulardr. Bu tekniklerin yaratlmasnda maddenin cinsinin, doann ve doadaki engebelerin nemli
rol olmutur. Bunlar ayn zamanda sanatnn slp ve estetik anlayn da, byk lde etkilemitir.
Paleolitik sanat, yapl ekilleri bakmndan grup iinde toplanmaktadr:

Kazma resim (gravr)

Heykelcilik (sklptr)

Alak kabartma

Yksek kabartma

Heykelcik (yontu)

Boyal resim (pentr)

Tek renkli (monokrom)

ok renkli (polikrom)

Kazma Resim (Gravr)

Kazma resim; syrma, dme ve zellikle de az ok derin izgilerle oluturulmu olan tasvirdir. Ta,
kemik, boynuz, rengeyii boynuzu, fildii, di gibi tanabilir nesneler zerine yapld gibi kaya
snaklarnn duvarlarna ve ak havadaki kaya bloklar zerine de yaplrlar.
Kazma tekniiyle yaplan eserler, kendilerini farkl formlar altnda gsterirler. Bunlarn en eskileri,
maaralarn killenmi duvarlar zerine sanatnn parma ile izdii makarna izgiler (macaronis)
denilen bazen anlamsz, bazen de bir hayvan temsil eden motiflerdir. Yine ince, derin, ift izgili
gravrler farkl bir biimde oluturulmulardr. Gravr tekniine sokabileceimiz dme tarz, zellikle
Afrikada Msr ve Sahra sanatnda yaygndr. Franko-Kantabrik sanatn gravrlerinde izgiler genellikle
son derece becerili ve dikkat ekici bir biimde nettir. Hibir dzeltme izi ya da yanl darbe yoktur. Bu
27

tr gravrlerde tyler dahi ince izgilerle belirtilmitir. rnein Lortet (Lorte) maarasnda bulunmu ve
rengeyii boynuzu zerine kaznm olan rengeyii ve somon bal tasvirleri bu tr mkemmel eserler
arasndadr (Resim 2.1).

Resim 2.1: Kazma Resim(Gravr). Lortet Maaras (Fransa)

Kaynak : http.//allposters.com.tr/Paleolithic-Reindeer-Horn-Carvedwith-Deer

izim 2.1 : Lortet Maaras

Kaynak: http://iceagesymbols.com/p17.htm

Heykelcilik
Heykelcilik, birden fazla boyutu olan eserlerin yapmcldr. Tasvirler oyma ya da yontma yoluyla
gerekletirilirler. Alak kabartma, yksek kabartma ve heykelcik olmak zere grupta toplanr.

Alak Kabartma
Kabartlarn ok yksek olmad eser grubudur. Alak kabartmalar kaya snaklarnn duvarlarna ya da
ak havadaki kaya bloklar zerine yaplmlardr. ounlukla gebe kadnlar tasvir edilmitir. Bunlarn
en gzel rneklerinden biri, Fransada Laussel (Dordogne)de bulunmu olaneli boynuzlu kadn alak
kabartmasdr. Kalker bir blok zerine oyulmu olan, 45 cm. boyundaki bu plak kadn, Yontma Ta
a plstik kabartmann ta yontuculuu asndan bilinen en gzel rneklerinden biridir. Sa elinde,
omuz hizasnda, bir boynuz tutmaktadr. Sol el karn zerindedir. Yz boynuza dnk ve yuvarlaktr,
ayrntlar ilenmemitir. Salar belirgin olup, omuz zerine dz bir ekilde inmektedir. Ba hari btn
vcut krmzya boyanmtr. Paleolitik insann sihirsel anlaynda krmz a boyas, deniz kabuu ve
boynuz gibi maddelerin yaam verici, ly canlandrc bir kuvveti vardr. Boynuzun ayrca sosyal
statnn bir simgesi olduu da yorumlar arasndadr. Dolaysyla burada bir tanra sembol sz konusu
olabilir (Resim 2.2).
28

Yksek Kabartma
lenen figre ynl bir boyut kazandracak oranda derin oymalarla yaplm olan eserlerdir. Baz
durumlarda heykelciklere yakn bir form gsterirler (Resim 2.3). Bu durumda eser, kullanlan yzeye ya
da nesneye yaptrlm izlenimini vermektedir. Bunun en gzel rnei, Mas dAzil Maarasnda
(Fransa-Arige) bulunmutur. Burada bir yaban horozu, ayaklaryla bir savurgann ba ksmn
kavramtr. Heykeltra, gerekletirdii eserde hayvann ekliyle nesnenin eklini baaryla birbirine
uydurmutur. Paleolitik sanatta alak kabartmalarn daha yaygn olduu grlmektedir.

Heykelcik (Yontu)
Tamamen yontularak bamsz bir figr haline getirilmi olan eserdir. Bunlar adndan da anlalaca
gibi, minik heykellerdir. Boylar ortalama 3,5 cm. ile 22,5 cm. arasnda deimektedir. Bu eserlerin
yapmnda ta, kemik, boynuz, rengeyii boynuzu gibi maddeler kullanlmtr. Henz pimi topraktan
yaplm heykelcikler yoktur. Paleolitikte heykelcikler daha ok kadn tasvirleri eklinde karmza
kmaktadr. 1909 ylnda Aa Avusturyada Willendorfta bulunan ve Willendorf Vens olarak
adlandrlm olan kadn heykelcii bu kategorideki en nl eserdir. 11 cm. boyunda olup kalkerden
yontulmutur. Gsler, karn, kala ve baldrlar son derece gelikin olup, yal bir grnm
sergilemektedir. Clz olan kollar, gs zerine yaslanmtr. Kollarn zerindeki bir dizi nokta, bilezii
andrmaktadr. Hafife ne doru eik olan bata sa, brtleni anmsatmaktadr. Vensn bandaki bu
grnm, kvrck bir sa betimler grnmektedir. Bu plak vensn yontulduu sngerimsi kalkerde
krmz a boyasnn izleri son derece ak bir biimde grlmektedir (Resim 2. 4).
Baz aratrmaclar, sanat heykelciklerle balatmak eilimindedirler. Eldeki verilere gre,bugn iin
bu yarg dorudur. Ne var ki, elimize gemeyenleri tahmin etmeye alnca, ilk eserlerin izgi eserler
olmalar gerektiini dnmek daha aklc grnyor. Zira bir heykelciin yaplabilmesi iin hereyden
nce ham maddeye gereksinme vardr. Oysa ilk insan, her zaman ve her yerde hibir aba gstermeksizin
izgilerini karalayabilecei bir toprak zemin ya da kaya yzeyi bulma ansna sahipti. Ancak bunlar, ou
kez silinip yok olduklarndan gnmze kadar ulaamam olabilirler. Durum ne olursa olsun, eldeki ak
kantlara gre resim sanatnn balamas, heykel sanatna bakarak daha getir ve ancak 32 bin yl ncesine
inmektedir.

Paleolitik sanat rnekleri ieren sitlerin dalm haritas:

http://www.zonu.com/detail-en/2009-12-09-11372/Sites-with-Paleolithic-Art-in-Europe.html

Boyal Resim
Derinlii olmayan tek boyutlu eserdir. Boyal resimler, kaya snaklarnn duvarlarna ve ak havadaki
kaya bloklar zerine yaplmlardr. Tek bir renk ile yapldklarnda tek renkli, birden fazla renk
kullanld zaman ise ok renkli resimlerdir (Resim 2. 5). Figr yalnzca boyal konturla belirtmek; iini
tamamen boya ile doldurmak; renkle doldurulan yzeylerde birden fazla renk kullanmak; ii daha nce
renklendirilmi figr siyah gibi koyu bir renk ile evrelemek ya da iini noktalarla bezemek paleolitik
sanatta saptanabilen baz boyama ekilleridir.
Boyal resimlerde boyama tekniinin uygulamas farkl da olsa, renk maddesinin esas siyah,
krmznn tonlar, kahverenginin tonlar, sar, beyaz ve ender olarak da turuncu, mavi ve yeil renklerdir.
Btn paleolitik boyal resimlerine bir aile havas veren bu renklerin Fransann gneyinden spanyann
gneyine kadar bir yayl gsterdii bilinen bir gerektir.
Boya maddeleri iinde en fazla krmz aboyasnn kullanld grlyor. Bu madde dorudan
doruya elde kalem olarak kullanld gibi, fra ve parmakla da kullanlmtr. Boyalar genellikle
minerallerden, baz durumlarda da bitkilerden elde edilirlerdi. Minerallerden elde edilenler uzun mrl
olurlar, bitkilerden elde edilenler ise abuk silinirler. Sar, krmz tonlar, turuncu ve kahverenkler daha
ok demir oksit ve a boyasndan; siyah ve koyu kahverenkler kmrden, ta ya da hamur halindeki
manganezden; beyaz renk kaolen ya da ku gbresinden; mavi ve yeil renkler ise kaolenle kartrlm
bitki zlerinden elde edilirdi.

29

Resim 2.2: Laussel Vens (Fransa)

Resim 2.3: Yaban Horozu. Mas dAzil

Kaynak:http://www.Donmaps.com/
lacornevenus.html

Kaynak : http://www.Donsmaps.com/masdazil,html

Resim 2.4: Willendorf Vens

Kaynak: http//www.(BlindLoop.com/5famous statues)

Krmz a boyas, prehistorik alarda farkl alanda kullanlmtr: 1. Resim iin boya elde
etmede 2. Can vermek amacyla cesetleri boyamada. rnein grup iindeki nemli bir kii ldnde
zel giysisiyle ile gmlr ve stne toz halindeki krmz a boyas serpilirdi, 3. Deniz kabuklarnn
boyanmasnda. Bu kabuklar boyandktan sonra mezarlara braklrlard. Krmznn bu denli youn olarak
kullanlmasnn nedeni, bu rengin yaamsal sv olan kana benzemesindendir. Krmz rengi kullanan
prehistorik sanat, rengi srd insan ya da hayvan figrinine hayat verdiine ya da onu
canlandrdna inanrd. Sonu olarak, krmz rengin kullanlnn simgesel bir anlam vardr.
Yontma Ta a sanats, hangi rengi hangi amala kullanm olursa olsun, ekilde uygulamtr:
1. Pat(macun) halinde
2. Toz halinde
3. Sv halde
Boyann pat halinde kullanm: Demir oksit, manganez gibi mineral yumrular ya da topaklar, ta
havanlara konularak gayet ince bir ekilde dvlrlerdi. Toz halindeki boya, yass talar ya da krek
kemikleri zerinde boya homojen bir pat haline gelinceye kadar, kemik bir kakla, hayvan ya ya da
ilik gibi yal maddeler ya da reine ile kartrlrd. Bu ilemde suyun kullanlp kullanlmad
bilinmemektedir. Kartrma ileminde yumurta ak ve gnmz ilkellerinde olduu gibi sidiin
kullanld da ileri srlen savlar arasndadr (Mauduit, 1954:98). Pat halindeki bu boya maddeleri,
gnmzdeki yal ve pastel boyalarn ilk rnekleri olarak kabul edilebilirler. Kvama sokulan boya
maddesi kullanlmak zere, yass talar ya da krek kemikleri zerine alnrlard. Bunlar, gnmz
sanatlarnn kullandklar paletlerin ilk rnekleridir. Gnmze kadar boya izlerini muhafaza etmi olan
krek kemikleri, baz st Paleolitik sitlerden ele gemitir. Yine boya maddesinin iinde kvama
sokulduu ya da ezildii ta anaklar ve ta havanlar hl boya izlerini tamaktadrlar.
30

Boyann toz halinde kullanm: Toz haline getirilen boya maddesi, kimi zaman olduu gibi
kullanlmtr. Bu kullanmda toz boya pskrtme yoluyla uygulanmtr. Pskrtme ii ise yalanm
yzey zerine ya dorudan azla flemeyle ya da uzun kemiklerin belki de kamlarn yardmyla
yaplrd. Bu boyama teknii gnmzdeki pskrtme yoluyla yaplan boyamann kkenini
oluturmaktadr. Pskrgelerin ilk rnekleri, resimli maaralarn dolgular iinden ele gemi olan ve
ileri boya maddesi izleri tayan uzun kemiklerdir.
Boyann sv halde kullanm: Prehistorik resimlerde uygulanm olan nc boyama ekli, sv
halinde boyamadr. Bu boyma ekli bir takm testler sonucunda anlalmtr (Bandi,1961:76). Bu bir
parlatma tekniidir. Toz halindeki boya maddesi; su, yumurta ak, kan, bal ve bitki sular gibi hafif
yapkan maddelerle kartrlrd. Bu maddeler ise boyaya yapkan bir zellik kazandrr ve srld
yerde kalmasn salard. Bu boyama trnn, bugnk suluboyann ilk rnei olduunu sylemek
olanakl grnmektedir.

Resim 2.5: Boyal Duvar Resmi. Lascaux Maaras

Kaynak: http//:www.toplumdusmani.net/2046-Lascaux maaras.html

PALEOLTK SANAT ESERLERNN YAPILDIKLARI YERLERE

GRE GRUPLANDIRILMALARI
Paleolitik sanat, tasvirlerin zerine yapldklar yzeyler ve yerler asndan duvar sanat (pariyetal
sanat); kaya sanat (rupestr sanat) ve tanabilir sanat (mobiliye sanat) olmak zere grupta
toplanmaktadr.

Duvar Sanat
Duvar sanat, maaralarn i ve d duvarlarna, taban ve tavanlarna eitli tekniklerle ilenmi eserlerin
oluturduu sanat grubudur. Duvar sanatnn dalm, kaya sanat ya da tanabilir sanat kadar dank
deildir. Zira Clarkn dedii gibi, bu sanat uygun corafik koullar gerektirmektedir (Clark, 1967:67).
Bir baka deyile, sanatsal etkinlikler iin elverili maaralarn bulunmas gerekir.
Paleolitik sanatlar, maaralarn yukarda tanmlanan yzeyleri zerine boyal resim, alak kabartma
ve kazma resim teknikleriyle figrler ilemilerdir. Duvar tasvirleri, zellikle de boyal ve kazma
resimler, ou kez maaralarn gzden uzak derinliklerindeki karanlk boluklarnn duvarlar zerine
yaplmlardr. Bazen hi umulmadk dar ve alak yerlerde bulunurlar. Buralara ancak bask ve dar geit
ve koridorlardan srnerek geerek ulalabilir. Grkemli duvar sanat rneklerini ieren bu tip
maaralar, genellikle iskn edilmemilerdir, buna karlk birtakm ayinlerin gerekletirildii tapnaklar
olarak kullanlmlardr. Baz aratrmaclar buralara kutsal olmayan kiilerin sokulmadklarn ileri
srerler. Bu durum, zellikle st Paleolitikin son kltr olan Magdaleniyen (Magdalnien) iin sz
konusudur. Buna karlk st Paleolitikin ilk kltr olan ve sanatn ilk kez balad Orinyasiyende
sanatlar iskn grmekte olan maaralarda almlardr. Pek ustaca bir balangc olmayan Orinyasiyen
duvar sanat, gittike gelierek yksek bir seviyeye ulaan Magdaleniyen sanatn btn formlarna
nclk etmitir.
31

http://www.culture.gouv.fr/culture/arcnat/chauvet/en/
Chauvet Maarasnn iine girerek dolanz ve resimleri inceleyiniz.

sitesinden

Kaya Sanat
Gn na ak kaya alt snaklarnn duvarlarna ve ak havadaki kaya bloklar zerine yaplm sanat
eserlerinin oluturduu sanattr. Paleolitike balanabilecek kaya sanat, Franko-Kantabrik blgede yok
denecek kadar azdr. Dier blgelerde bulunanlar ise duvar sanat kadar gelikin bir sanat grnmnde
deillerdir. Bu sanat grubu, Paleolitik a sonrasnda Mezolitikte yaygnlar. Paleolitik sonrasnda
gelien bu kaya sanatnn corafik dal hissedilir derecede blgesel bir snrlanma ve gruplanma
gsterir. Byk bir ounluu, skandinavyadan mit Burnuna kadar uzanan, i biiminde bir alanda
toplanmtr (Lantier, 1961: 15). Kabaca izilen bu alan iinde byk sanat blgeleri bulunmaktadr.
Gneyde spanyol Levantin sanat blgesinde hareket ve hayat dolu bir sanat gelimitir. Av, sava,
sosyal yaant ve ailesel sahneler ounluktadr. Afrikada ise daha ge dnemlerle ilgili, kuzey ve
gneyde olmak zere iki byk alan vardr. Franko-Kantabrik sanatta grlen natralizm, bu sanatta
yerini ematizme brakr. Figrler glgeler halini almtr. nsan tasvirlerinde byk bir art grlr
(Resim 2. 6).

Tanabilir Sanat
st Paleolitik insanlarnn yaadklar maaralarn dolgularnn eitli tabakalarndan kk buluntularla
birlikte ele geen ve ou kez byklkleri 10 cmyi gemeyen ta, kemik boynuz ve di gibi maddeler
zerine yaplm olan tasvirlerin oluturduu bir sanat grubudur (Resim 2.3, 2.4 ve 2.7- 2.11). Bu gruba
giren eserler, duvar ve kaya resimlerinin aksine, kolaylkla bir yerden dier bir yere tanabilirler.
Figrler, ilenmemi yoz paralar zerine yapldklar gibi ekillendirilmi olan delikli ubuklar,
savurgalar, karglar, yar yuvarlak ubuklar, kumando bastonlar gibi alet ve silahlar zerine de ilenirler.
Heykelcikler ve kesilmi kemik daireler de bu grup iinde yer alrlar.
Gnmze dein ele gemi bulunan binlerce tanabilir sanat nesnesinin dalmnda gerek yerel
gerek blgesel olarak byk bir eitsizlik grlmektedir. Herhangi bir konaklama yerinde bunlarn
yzlercesi ele geerken, ayn konaklama yerine yakn ve onunla ada olan bir dierinde bu tr eserlerin
ok az sayda ya da hi bulunmadklar grlebilir. Bu durumu konaklama yerlerindeki farkl gruplarn
sosyo-kltrel gelime dzeylerine balamak olanakl gibi grnmektedir.

Resim 2.6: Bal Toplayan Eli Sepetli Kadn. Arana Maaras. (spanya)
Kaynak: http//:www.britanica.com/Mesolithic-Period

32

Franko-Kantabrik sanatta ok sayda olan tanabilir eser douya doru Sibiryaya kadar uzanan
alanda seyrekleirler. Az sayda da olsa kuzeyde Almanya, Belika ve ngiltere de grnrler.
Tanabilir eserlerin byk ounluunu hayvan ve insan tasvirleri oluturur. Bunlarn yan sra
geometrik bezemeler ve baz iaretler de eitli paralar zerine ilenmitir.

Resim 2.7: Tanabilir Sanat Eseri. Delikli ubuk zerinde Kazma Resim. (Konstans, Alemana (svire),
Kaynak: http//: www.gl.wikipedia.org/Arte paleol

Resim 2.8: Kemik zerinde nsan Figr

(Saint-Germaine-en Laye Mzesi)

Resim 2.9: Yalanan Bizon Heykelcii

(La Madeleine- Fransa)

Kaynak: http//www.nedirnasildir.net/lkSanat

Kaynak: http//: www.gl.wikipedia.org/Arte-paleol

Resim 2.10: At Tasvirli Kumanda ubuu.

Resim 2.11: Karaca Yavrusu Tasvirli Savurga.

Kaynak: http//:www.en.wikipedia.org/
Baton de commandemen

Kaynak: http//: www.donsmaps.com/masdazil.html

PALEOLTK SANATTA LENEN KONULAR

Sje szc, prehistorik sanatta dar anlamyla konu karl olarak kullanlmaktadr. Paleolitik sanat,
sanatsal etkinlikleri balamnda kulland sjeleri rastgele sememitir. Bu sei tamamen bilinli,
anlaml ve belirli gereksinmelere yant verecek ekildedir. Bir baka deyile, sz konusu ada
gereksinmeler, anlay, dnce, inan ve estetik duygularda etken olan sjeler ele alnarak ilenmitir.
33

Bunlar, ilk insann maddi yaamnn yan sra tinsel yaamn da evreleyen sjelerdir. Hi kukusuz ki,
bu seimde insann iinde yaad ortam da nemli rol oynamtr. zellikle de hayvan ve daha az
saydaki bitki motiflerinin tasvir ediliinde bu olgu kendisini akca hissettirmektedir. rnein,
skandinav sanatnda eitli balk trleri youn olarak ilenmitir. Zira bu blgede deniz avcl beslenme
ekonomisinin ok nemli bir parasn oluturmaktayd. Oysa sanat eserlerinin son derece yaygn ve
gelikin olduu Franko-Kantabrik sanatta bu konu seyrek olarak ilenmitir.
Franko-Kantabrik sanatta bir yky anlatan sahnesel kompozisyonlar da yok denecek kadar azdr.
Sanatlar, eserlerinde byk bir ounlukla tek ynl bir almay yelemilerdir. Bununla birlikte,
ender de olsa bu kompozisyonlar, st Paleolitik insannn ne denli yksek dzeyde bir hayal gcne
sahip olduunu kantlamaktadr. Bunun en gzel rneklerinden biri, Lascaux (Lasko) maarasnn
duvarlarndan biri zerinde yer alan kuyu sahnesidir (Resim 2.12). Burada insan ve hayvanlar ayn sahne
iinde resmedilmilerdir. Sahnede avc tarafndan karg ile yaralanm ve kamakta olan gergedann
barsaklarn detii bir bizon yerde yatan avcya saldrmaktadr. Avcnn cinsel organ belirtilmitir,
ba da kuba eklinde ilenmitir. Ayak ucunda ikinci bir karg; yannda ise tnee konmu bir ku
bulunmaktadr. Bu kompozisyonda gnmze balanabilecek bir inan gesi bulunmaktadr. yle ki;
lm olan avcnn bann kuba eklinde tasvir edilmi oluu ve tnek zerinde bir kuun bulunuu,
avcnn lr lmez ku haline dnt anlayn yanstyor grnmektedir. Gnmzde de, len
insanlarla ku arasnda ba kurulmaktadr. Bu balamda lenin arkasndan ruhu ku gibi utu sylemi
sklkla kullanlmaktadr. Bu yorum erevesinde dnlecek olursa, ku ile ruhun ilikilendirilmesinin
kkeni st Paleolitike kadar indirilebilir.

Resim 2.12: Lascaux Maaras Kuyu Sahnesi.

Kaynak: http//: www.donsmaps.com./Lascaux

Paleolitik sanatta, bir rnek hari da, ova, yamur ve gne gibi doa eleri de yer almaz. Bunun
nedeni insanlarn henz tarm yapmamalaryd. Dolaysyla bu tr eler, besin ekonomisi asndan,
onlarn ilgi alannn dnda kalmaktayd. nsanolu ancak topraa yerleip, tarm yapmaya baladktan
sonra yamur duas gibi sahneleri, ya da gne gibi eleri resmetmeye balamtr. Bu balamdaki tek
rnek ise Lasko maarasnn duvarlarndan biri zerinde bulunan yzen geyikler tasviridir. Bu tasvirde bir
akarsuyu yzerek gemekte olan bir geyik srs resmedilmitir. Resimde kafalar siyah konturlarla
ilenmi olup boynuzlar ok byktr. Hayvanlarn boyunlarnn ise yalnzca bir ksm grnmektedir
(Resim 2.13). Her ne kadar burada su, bir doa esi gibi grnyorsa da yine de avclk eylemleriyle
ilikilendirilebilir. Zira st Paleolitik Dnem avclar, rengeyii srlerini izleyebilmek iin ak hava
konaklama yerlerini, akarsularn kavaklarna kuruyorlard. Dolaysyla burada ama, bir doa esinin
tasvir edilmesinden ok, av etkinlii srasndaki gzlemin resme yansmas gibi grnmektedir.

st Paleolitik ak hava konutlar hangi maddelerden yaplr?

Resim 2.13: Yzen Geyik Sahnesi. Lascaux Maaras,

Kaynak: http//:www.donsmaps.com/images19/Lascstag

34

st Paleolitik sanatta ilenen ender konularn yan sra youn olarak ilenen konular, nem srasna
gre hayvanlar; insanlar; simgesel iaretler ve bitkiler olarak sralanabilirler.

Hayvan Tasvirleri
Paleolitik sanatlar, hayvan figrlerini byk bir ustalk ve deiik tekniklerle ilemilerdir. Bu tasvirleri,
tanabilir nesneler zerine iledikleri gibi maaralarn duvarlar, demeleri ve tavanlarna, ak
havadaki kayalar zerine de izmi, kazm ve oymulardr. Bunlar bazen tek olarak, bazen grup halinde
ya da baz durumlarda da stilize iaretlerle birlikte ilenmilerdir. Sanata konu oluturan prehistorik
fauna; memeliler, balklar, kular ve srngenler olmak zere ana ulamda toplanabilir. Grld gibi
paleolitik sanat, gzlemledii hemen hemen her trden hayvan, farkl sklkta da olsa eserlerine konu
yapmtr.

Memeli Hayvan Tasvirleri

Yukarda sralanan ulamlar iinde en sk olarak memeli hayvanlarn, bunlardan da genellikle iri av
hayvanlarnn tasvir edilmi olduklar grlmektedir. Bunun nedeni, bu gruptaki hayvanlarn paleolitik
insann beslenmesinde oynad nemli roldr. Dolaysyla paleolitik sanatnn konu seii rastgele
olmayp, temel faktre bal bir dizi ikincil faktre dayanmaktadr. Temel faktr, hi kukusuz ki,
beslenme olgusuna dayanan ekonomik faktrdr. uras bir gerektir ki, yaamsal gereksinme olan besin
ve beslenmede hayvansal gdann oynad byk rol nedeniyle paleolitik insann avlad hayvana kar
duyduu korkuyla kar ilkel sempati, onu resim yoluyla canlandrma arzusunu dourmutur. Bu ise din
ve by gibi ikincil etkenlerle ekillenmitir.
Paleolitik sanatta youn olarak ilenen hayvan trleri; bizon (Bos pricus), kz (Bos primigenius), at
(Equus prezewalski), mamut (Elephas primigenius), kll gergedan (Rhinocerus tichorhinus), ay (Ursus
spelaeus), maara aslan (Felis spelaeus), rengeyii (Rangifer tarantus), alageyik (Cervus elaphus),
antilop (Antilop saga) eklinde sralanabilir. Bunlardan atlar ve bizonlar ilk iki srada yer alrlar. At,
duvar ve tanabilir sanat iinde, eitli tekniklerle en sk tasvir edilmi olan hayvandr. Mas dAzil
maarasnda bulunmu olan kineyen at ba heykelcii, bu hayvann en gzel ve sekin tasvirlerinden
biridir. Rengeyii boynuzundan yaplm olup, Mas dAzil maarasnda bulunmutur. Bu bata sanat,
doann btn canlln, ldrd hayvana kar duyduu sempatiyi byk bir itenlikle belirtmitir
(Resim 2.14). Yine Lasko (Lascaux) ve ove (Chauvet) maaralarnn boyal at resimleri, stn bir
baarnn rnleridir (Resim 2.5, 2.15).

Resim 2.14: Kineyen At Ba. Mas dAzil (Fransa),

Kaynak: http//: www.donsmaps.com/masdazil.html

35

Resim 2.15: At Balar ve Gergedan. Chauvet Maaras (Fransa)

Kaynak: http//: www. donsmaps.com/chauvet cave.html

Bizonlar ise younluk asndan atlardan sonra ikinci srada yer almaktadrlar (Resim 2.9).
Beslenmede byk lde rol olan bu hayvann Yontma Ta a insannn yaamnda zel bir yeri
olduunu ok saydaki tasvirinden ve mutfak kalntlar arasndan ele geen ok saydaki kemik
kalntlarndan anlamak olanakldr. Paleolitik plastik sanatnn en ilgin rneklerinden biri, Tuc
dAudoubert (Tk Doduber) maarasnn dip ksmlarndaki taban killeri iine ekillendirilmi olan
erkek ve dii bizon yksek kabartmasdr (Resim 2.16). Maarann dip ksmlarnda, gzden rak bir
yerde yaplm olmas, bunun ayinsel bir anlam tadnn gstergesidir. Zira bu tr yerlerin kutsal
mevkiler olduklar bilinmektedir. Burada hayvanlarn remesini salayc bir bereket klt sz
konusudur. Dolaysyla dii ve erkek bizonun bir arada tasvir edilmi olmas, rastlantsal bir olgu deildir.
Memeliler iinde olduka ender olarak ilenen hayvanlar; tavan, kurt, srtlan, kutup porsuu, karaca,
sn, step eei, kadana ve tavandr.

Resim 2.16: Bizon Tasvirleri. Tuc dAudoubert Maaras (Fransa)

Kaynak: http//: www. Bradshawfoundation.com/bison-tuc-daudoubert2php

Balk Tasvirleri
Balk tasvirleri, paleolitik sanata ikinci derecede konu olmutur. Zira paleolitik insan daha ok g
avlad ve avlanmas tehlikeli olan hayvanlar resmetme yoluna gitmitir. Duvar sanatnda ender olan
balk tasvirleri genellikle tanabilir nesneler zerine ilenmitir. Tarih ncesi sanat eserleri iinde
tanmlanabilen balca balklar; somon, alabalk, turna bal, dil bal, ay bal, ton ve foktur. Bunlarn
iinde de en fazla somon resmedilmitir. Birok gzel rneini hem duvar sanatnda hem de tanabilir
sanatta grmek olanakldr (izim 2.1).
36

Ku Tasvirleri
Kular da seyrek olarak resmedilen hayvan grubudur. lk sanatlar, bir yandan uucu kular konu olarak
ele alrlarken te yandan umayan kular da ilemeyi denemilerdir. Genellikle hava avclnda nemli
rol oynayan ku trlerinin tasvir edilmesi yelenmitir. Bu hayvanlara ait tasvirler daha ok Fransadaki
maaralarda saptanmtr. Sanatlarn kaya snaklarnn duvarlarna ya da tanabilir nesneler zerine
izdikleri ya da kazdklar figrlerden baz ku trleri saptanabilmitir. Bunlar; kar keklii, turna kuu,
yaylak kuu, bayku, toy kuu, penguen, balkl, leylek, yaban horozu, kaz, rdek, kar tavuu ve
kuudur. Baykuun net bir gravr Chauvet (ove) maarasnda saptanmtr (Resim 2.17).

Srngen Tasvirleri
Srngenlerin de ilk sanat eserlerine model olduklar grlyor. Ne var ki, Paleolitik sanatta bu
hayvanlarn tasvirlerine fazla rastlanmaz. Duvar sanatnda az ilenmi olup, daha ok tanabilir sanat
eserleri iinde ilenmitir. Srngenlere ait figrler bugn iin ylan ve kertenkele olmak zere iki grupta
toplanmaktadr. Srngen tasvirlerinin, ekonomik bir endieden ok hastalklara kar sihirsel ve bysel
amala yaplm olduklar sylenebilir.
Grld gibi Paleolitik dnem sanats, gzlemledii hemen hemen her trden hayvan, farkl
sklkta da olsa eserlerine konu yapmtr.

Resim 2.17: Bayku. Chauvet Maaras (Fransa)

Kaynak: http//: www. donsmaps.com/chauvet cave.html

nsan Tasvirleri
Hayvan tasvirlerinin yan sra youn olarak ilenen bir dier zne de erkei ve diisiyle insandr. Sanatn
douuna sahne olan Franko-Kantabrik sanatta bu konunun heykelcik, alak kabartma, kazma ve boyal
resim teknikleriyle ilendikleri grlyor (Resim 2. 8).
Yar hayvanms grnm altnda tasvir edilen insan resimleri daha ok duvar sanat iinde yer
almaktadr. Bu bysel eserlerde insan, bazen hayvan postlaryla maskelenmi olarak da gsterilmitir.
Melez bir grnm altnda, yani hayvan bal, insan vcutlu olarak tasvir edilen insan figrlerinden biri,
Lascaux maarasnn, daha nce sz edilen, kuyu sahnesinde bulunmaktadr (Resim 2.12). Bu tip gzel
rneklerden bir dieri, Gabillou (Gabiyyu) Maarasnda saptanmtr (Resim 2.18). Bunlar, st
Paleolitikin bycleri olarak yorumlanmlardr. Byc tasvirlerinin en nl rnei, Trois-Frres
(Trua-Frer) Maarasnn duvarlarndan biri zerinde yer almaktadr (Resim 2.19)
37

Resim 2.18: Byc.Gabillou Maaras(Fransa)

Kaynak: http//:www.en.Wikipedia.org/wiki/File:Gabilloux- Sorcier

Resim 2.19: Byc. Trois-Frres Maaras (Fransa),

Kaynak: http//: www. Hominides.com/html/art/art.ph

Franko-Kantabrik sanatta heykelcilik tekniiyle erkek ve kadn tasvirleri yaplmtr. Ancak bunlarn
birbirlerine gre orantlar ok farkldr. zellikle yontu ve alak kabartma teknikleriyle yaplm
olanlarn hemen hemen tamamna yakn ksm, kadnlar temsil etmektedir. Erkek figrleri yzdeyi
bozmayacak kadar azdr. Kadn figrleri; heykelcik, alak kabartma ve az sayda da gravr tekniiyle
ilenmilerdir. Heykelcik grubuna girenler; kalker, mermerimsi kalker, steatit, kumta gibi talardan ve
fildilerinden yontulmulardr. Gravr tekniiyle tasvir edilenler ise ta ve kemik gibi nesneler zerine
izilmilerdir.
Kadn heykelciklerine ve alak kabartmalarna vens denilmektedir. Vensler, genellikle bulunduklar
merkezlerin adlar ile tanmlanrlar. rnein Willendorf Vens; Laussel (Lossel) Vens gibi.
zellikle heykelcik eklindeki kadn tasvirleri, alak kabartmalardaki kadn figrlerinden ok daha
yaygndr. Bunlar, Bat Avrupadan Rusyaya kadar uzanan bir alanda bulunurlar.
Kadn heykelcik ve alak kabartmalar, bir dizi ortak nitelik gsterirler. Heykelciklerde balar ne
doru eilmi olarak tasvir edilmitir. Byle bir sunumla sanat, belki de kadnn gebe karnna kvanla
baktn vurgulamak istemitir. Hem heykelciklerde hem de alak kabartmalarda kadnn gs blgesi
l d, gsler son derece iri, geni ve silindirik olup yal bir grnmde olan karnn zerine sarkar,
bel ve baldrlar kalndr. Karn ve kalalar ok frlaktr. Eller, genellikle gs stnde kavumu olup,
gsleri tutuyor izlenimini vermektedir (Resim 2. 2, 2. 4, 2.20). Bunlara steatopijik (kalas yal) ve
steatometrik (karn yal) kadn figrinleri de denilmektedir. Karn, kala ve baldrlarn abartl bir
biimde ne karlmasna karn sanatlar, ideal bir formun ya da ideal bir ilevin altn izmek amacyla
bu yontularn baz ksmlarna nem vermemilerdir. Bu nedenle de yz hatlar, ayak, bacak el, kol gibi
beden eleri son derece siliktir, hatta bazen hi ilenmemitir. Tasvir edilen figrinlerin hemen hemen
tm hamile kadnlar temsil etmektedir. Dolaysyla bu yontularn yaplnda, remeye ilikin bir
bereket klt sz konusudur. Dourgan olan kadn daha dourgan hale getirme istei, bu kltn ortaya
kmasnda ana etkendir. Paleolitik insan, kadnn dourganlnn nedenini bilmediinden, douran
kadnda mucizev bir kudretin var olduuna inanmaya balam ve onu tasvir yoluyla kutsallatrmtr.
Esasen bu vensler, Paleolitik a sonrasndaki daha ilerlemi uygarlklarda tekrar ortaya kan ana
tanra ve Yakn Doudaki Greko-Romen dnyasnn magna mater kltnn kkenini olutururlar.
38

st Paleolitikte grlen Venslere Mezolitik ada da rastlanr m?

Heykelciklerin arasnda, daha az sayda olmakla birlikte byk bir baaryla allm kadn ba
tasvirleri de yer almaktadr. Bunlarn en gzel rnei, Fransada bulunmu olan Brassempouy
(Brasempuy) kadn ba heykelciidir. Buna kaponlu figrin de denilmektedir. 35 mm. boyunda olan bu
figrin fildiinden yaplmtr. File eklideki sa biimiyle dikkati ekmektedir. ok gr bir sa
kulaklardan aa doru inmektedir ve aln khklldr. San genel grnm eski Msr kadnlarnn
sa biimini anmsatmaktadr. Yz, zellikle burun profilden belirtilmitir. Bu figrinde insan bana
ayrcalkl bir nemin verildii grlmektedir (Resim 2.21). Esasen sa, gz, burun, az gibi yz
ayrntlarnn, az sayda olan bst denemelerinde dikkate alnd gzlemlenmektedir.
Kadn heykelcikleri, Fransadan Rusyann gneyine kadar yer yer yaylm gstermektedir.

Resim 2.20: Lespugue (Lespg) Vens

Kaynak: http//:www.En.wikipedia.org/wiki/gravettian

Resim 2.21: Brassempouy Vens (Fransa)

Kaynak: http//:www es.wikipedia.org/wiki/Arte_paleolitica

Simgesel aretler
aretler, sembolik sanat iine sokulabilecek grnmlerdir. Btn st Paleolitik sresince kk
tanabilir nesneler ve duvarlar zerine izilmilerdir. Birok maarada hayvan figrlerinin zerlerine ya
da yanlarna yapldklar grlr. aretler genellikle boyal resim ve kazma resim teknikleriyle
yaplmlardr. Bu sembolik iaretlerin alak kabartma tarzndaki ender tasvirlerinden biri, Laussel
Vensnn elinde tuttuu boynuz figrdr (Resim 2. 2).
Paleolitik sanatta en sk grlen iaretler; oklar, eitli izgiler, geometrik motifler, negatif ve pozitif
el izleri, kadn ve erkek cinsel organlardr. Bu iaretlerin pek ok anlam olup, yorumlanmalar gtr.
Bu balamda ancak eitli olaslklardan sz edilebilir.
Hayvanlara saplanm olan oklarn majik birtakm anlamlar olduu ileri srlmektedir. Buna gre;
hayvan okla yaralanm olarak gstermek ona bir tr sahip olma olanan salamaktayd.
eitli izgiler; noktal, basamakl, paralel atkl, demet izgili, at ya da adr biimli, dall, telek
biimli formlar kapsamaktadr. Bunlar iin de eitli yorumlar yaplm ya da hibir yorum
yaplmamtr. rnein, adr ya da at biimli izgiler, adr ya da tuzak tasvirleri olarak
yorumlanmlardr.
Geometrik motifler; genellikle zikzak, meandr, spiral ve paralel izgili, dama tahtas biimli
motiflerdir. Bunlar, o zamanlardaki el becerisinin ne denli yksek dzeyde olduunun kantlardr.
Bunlardan bazlar maara duvarlarna izildikleri gibi, ounlukla kemikten ekillendirilmi objeler
zerine, daha ok kazma yntemiyle ilenmilerdir (Resim 2.22). Bunlardan dama tahtas biimli
tasvirler, dama tahtas ya da eski valyelerin simgelerini hatrlatan sekiz, alt ya da daha az eit paraya
blnm, bazen boyasz bazen siyah, krmz ve sar renklerle boyanm ekillerdir. Simgesel bir
anlamlar olduu aktr. Bu motifler, genellikle hayvanlarn ayaklarnn altna yapldklar ve hayvan ile
ayn renge boyandklarnda tr baz yazarlar tarafndan resmi yapan sanatnn imzas olarak
yorumlanrlar.
39

Resim 2.22: Geometrik Motifli Yar Yuvarlak Kemik ubuklar. Isturitz Maaras (Fransa)
Kaynak: http//: www. Hominides.com/html/art/art_mobilier.php

El izleri de simgesel anlamlar arasnda yer almaktadr. Boyaya bulanm elin duvara yaptrlmasyla
kan ize pozitif el izi; yine duvara dayanan elin etrafna boyann pskrtlmesi yoluyla kan ize ise
negatif el izi denilmektedir (Resim 2.22). Bunlarn hangi amala yapldklar kesin olarak
bilinmemektedir. Ancak yine de bu konuda baz varsaymlarda bulunmak olanakldr. Her eyden nce
eller genellikle maaralarn tapnak olarak kullanlan dip ksmlarnda bulunduklarndan bunlara bysel
bir anlam yklenebilir. Yapl nedenleri birden fazla olabilir. rnein; eksik parmakl el kopyalar, bir
acy ya da czzam gibi bir hastal defetmek iin gerekletirilmi olabilir. Yine eller, dier resimlerle
birlikte bulunduklar zaman bunlarn, sanatnn resme bir eit imza atma, dolaysyla eserin kendisine
ait olduunu belirtme isteinden domu olabilecekleri sylenebilir. ayet bu varsaym doru ise o zaman
baz el resimleri, kiilik ve mlkiyetin sembol olan mhrlerin ilk rnekleri olacaklardr.

Resim 2.23: Negatif El zi ve Noktalar. Pech-Merle (Pe- Merl) Maaras (Fransa)

Kaynak: http://www.gl.wikipedia.org/Pech-Merle

Kadn ve erkek cinsel organlar da sembolik sanatta tasvir edilmi sjelerdir. Bu semboller, yaama
gcn salamak iin tlsm olarak kullanlmlardr. Erkek (fallus) ve diilerin (vulva) cinsel organlar,
ya tek olarak ya da birlikte ilenmilerdir. Baz durumlarda vulvalar kadn figrlerinin; falluslar ise erkek
figrlerinin zerinde ilenirler (Resim 2. 2, 2.4, 2.12).

Bitki Tasvirleri
Bitkiler, paleolitik sanatta en ender olarak ilenmi sjelerdir. Avclk ve toplayclkla geinen
topluluklarn avladklar hayvanlar youn bir biimde tasvir etmelerine karn, ikinci derecede beslendii
bitkileri temsile istek duymamalar, psiik nedenle aklanabilir. nsanolu daima zorluklarla elde
edebildii eylere kar derin bir ilgi duymu ve onlar insann dn yaamn daha fazla igal etmitir.
Bu durum, ar yaam koullar iindeki ilk insan iin ok daha geerliydi. Ancak ok az da olsa yine de
duvar ve tanabilir sanat iinde baz bitki cinslerinin ilendikleri grlmektedir. Bunlardan yalnzca fujer
ve lian trleri olaslkla tanmlanabilmitir. Lian, bugn Amerika ormanlarnda yetien ve sarmak gibi
aalara trmanan bir bitki cinsidir.
40

PALEOLTK ESERLERN YAPIMINDA KULLANILAN

MATERYAL
Paleolitik sanatlar, bugn byk bir hayranlkla seyrettiimiz sanat eserlerini son derece ilkel bir
materyal ve zorlu koullar altnda oluturmulardr. Bunlar sanat yolunda kullanacaklar materyali de
kendileri retmilerdir. Sz konusu ada sanatnn yaad ortam, onun kullanaca malzemeyi
belirler durumdayd. rnein, ortamda kil bol ise sanat ncelikle buna ekil vermeyi denemi olmaldr.
Ancak burada bir noktann altn izmek gerekmektedir. yle ki; ortamn sanata olan etkisi, yukarda da
belirtildii gibi, yalnzca malzemenin seimi balamnda snrlayc olmutur. Sanatnn engel tanmaz
hayal ve ifade gc, madde ne olursa olsun, ona vermek istedii anlamn kmasna engel olamaz.
Bugnk sanatlar gibi Paleolitik a sanatlar da, ilkel de olsa, meydana getirecekleri eserlerin
tekniine uygun olan aralar kullanmlardr.
Boyal resimlerin yapmnda kullanlan boya maddelerinden ve bunlarn elde edili biimlerinden
yukarda sz edildiinden burada tekrar edilmeyecektir, ancak baz eklemeler yaplacaktr. Boya
maddelerinin figr zerine srlmesinde parmak, bklm deri, hayvan tyleri ya da kllarndan
yaplm fralar, ot topaklarndan tamponlar ve tala ezilmi aa dallar, hatta Lascaux maarasnda
olduu gibi pskrgeler kullanlmtr. Esasen toz halindeki boya maddesini pskrgele resmin zerine
fleme ekli Avustralya yerlilerinden de bilinmektedir. Yine toz boyann iinde sakland kemik tpler
de boyal resim yapmnda kullanlan materyaller arasndadr. Bu tpler ii oyuk uzun kemiklerden
yaplmlardr. U taraflar yine kemikten tpalarla kapatlmtr. Baz maaralarda hl boya izleri tayan
kemik tpler ele gemitir. Boya maddelerinin saklanmas iin deri torbalar da kullanlm olabilir. Ancak
bu tr maddeler, organik yaplar nedeniyle rdklerinden gnmze ulamam olabilirler. Oysa on
dokuzuncu yzyln sonlarnda Gney Afrikada Boerler tarafndan ldrlen son Boiman
sanatlarnn toz boyay deri torbalarda sakladklar bilinmektedir.
Boyal resimlerin yaplabilmesi iin gerekli olan bir dizi malzemenin aksine, kazma resimlerin
gerekletirilmesinde kullanlan materyal tek bir nesne ile snrldr. Paleolitik sanat izerek yarmak ve
kazmak iin akmaktandan (sileks) ya da obsidiyenden yaplm olan ta kalemler (burin) kullanmtr.
Genellikle de akmaktandan olanlar yelemitir. Gravr iiliinde kullanlm ve ular krelmi olan
birok ta kalem eidi, baz maaralarn resimli duvarlarnn dibinde bulunmutur.

Ta kalem iin: http//: www. en.wikipedia.org/wiki/gravettian

Ta zerine alak kabartmalar yapmak, heykeller yontmak iin, yine akmaktandan hacimli ta
kalemleri ve byk akl talarndan eki gibi i gren tokalar kullanlmtr.
Paleolitik sanatnn kulland tuvaller, doann ona sunduu doal yzeylerdir. Duvar ve kaya sanat
tarzndaki eserleri yaparken maaralardaki ya da ak havadaki kaya yzeylerini kullanmtr. zerlerine
figrlerini izdii, kazd ya da oyduu bu yzeyleri de aram ve kullanaca teknie uygun olanlar
semitir. Bu sei de rastgele olmayp, geni lde deneyime dayanmaktadr. Kalker gibi tortul
kayalarn yzeylerini kulland gibi, bazalt, andezit hortayn gibi volkanik kaya yzeylerini de
kullanmtr. Tanabilir sanat eserlerini yaparken de eitli talar, hayvan kemik ve dilerini, geyik ve
rengeyii boynuzlarn kullanmtr. Sanat yolunda kullanlm olan balca talar; kalker, kalsit, ist,
arduaz, bazalt, steatit, serpantin, snger ta ve eitli boydaki akllardr. Dilerden en ok mamut ve ay
dileri, az miktarda da at dii kullanlmtr. Bazen yukarda sralanan materyalden farkl malzemenin
kullanld da grlmektedir. rnein eski ekoslovakyada Moravya blgesinde bulunan bir kadn
heykelcii, kemik tozu ile kartrlm kilden yaplmtr. Paleolitik insan, byk bir olaslkla odun ve
deriyi de sanat yolunda kullanm olmaldr. Derinin zerine resimler izmi, odunu yontarak heykelcikler
yapm olabilir. Ancak bunlar ok abuk ryen maddeler olduklarndan gnmze ulaamadan yok
olup gitmilerdir. Bu materyalin, paleolitik insanlara yakn bir yaam sren gnmz ilkelleri tarafndan
kullanld da bilinmektedir.
41

Paleolitik sanatlar sanat almalarn, yukarda da belirtildii gibi, ou kez maaralarn gn

ndan yoksun, kendilerince kutsal saydklar karanlk yerlerinde yapm olduklarndan kullandklar
aralar iinde ta lambalar da saymak gerekir. Bu lambalar, oyulmu talardan yaplmlardr. eitli
byklktedirler. zenle yontulmu, sapl olanlar olduu gibi sapsz, silindir eklinde ya da kaba bir
biimde yontulmu olanlar da vardr.

SANAT ESERLERNN SAPTANMALARI VE

YALANDIRILMALARI
Ta alar sanat eserlerinin incelenmesinde olduka nemli ve zor ilerden biri, bu eserlerin saptanmas
ve ondan da nemlisi yalandrlmalar (hangi tarihte yapldklarnn belirlenmesi) sorunudur
Ak havadaki kaya bloklar zerine yaplm olan resimlerin saptanmalar ou kez rastlantsal
olmaktadr. Bunlar ounlukla obanlar, avclar ya da da sporu yapanlar tarafndan bulunurlar.
Duvar sanatnn saptanmas ise ayr bir yntemle gerekletirilir. Bu saptama ii, iyi bir klandrmay
gerektirir. Zira boyal resimler genellikle ok siliktir. Dikkate alnmas gerekli bir dier husus da,
maarann dolgularyla kapanm duvarlarda ve maarann tabannda bir takm eserlerin sakl olup
olmayacann aratrlmasdr.
Gerek ak havadaki kaya bloklar, gerek maaralarn duvarlarna ilenmi olan resimlerin zeri nem
ve dier doal olaylarn ileyii sonucunda oksitlenme ya da yosun gibi bitki kklerinden oluan bir
tabaka ile rtlebilir. Bu rtler, boyal resimler zerindeyse mutlaka restorasyon ve konservasyon
uzmanlarnca temizlenmelidirler. Maara ok nemli olmad srece, boyal resimlerin temizlenmesi ok
zor deildir Duvarlarda gravr bulunduu kukusuyla kar karya kalndnda ise, figrl yzey
olanaklar lsnde temizlenmelidir. Bu ite ot fralar kullanlmaldr. Daha sonra yzey suyla
ykanmal ve kurumaya braklmaldr. Kuruduktan sonra Arap sabunu ile ykanmal ve ikinci kez
kurutulduktan sonra zerine zeytinya gibi sv bir ya srlmelidir. Zira Arap sabunu ile temizlenen
yzey zerine srlen bu sv ya, belli belirsiz olan ekilleri daha belirgin hale getirecek ve izgilerin bir
gravre ait olup olmad anlalabilecektir.
Tanabilir sanat nesnelerinin saptanmalar daha kolaydr. Zira bunlar, kazlar srasnda dier kk
buluntularla birlikte, dolgular iinden karlar. Ancak burada da dikkat edilmesi gereken bir nokta,
dolgular iinden kan, yzey gsteren ya da farkl formlar gsteren ve toprakla kapl ta ve kemiklerin
incelenmek zere bir tarafa ayrlmasdr. Bunlar temizlendikten sonra bazen sanat eserleri olduklar
anlalr. Bu nesneler kaln dolgu tabakalarnn altnda korunduklarndan yaplar fazla bozulmaz. Buna
karn, duvar ve kaya sanat doal olaylarn ileyiine ak olduundan, bir dizi mineralojik ve organik
deiimlerle kar karyadrlar. Bu nedenle de saptanmalar tanabilir sanat eserlerinin saptanmasndan
ok daha zor ve yorucudur.
st ste bulunan arkeolojik yataklar, tanabilir sanat eserlerinin yalandrlmalarna olanak verir.
Buna karn, duvar ve kaya sanatlarnn yan saptamak iin farkl yol ve yntemler kullanlr.
Yalandrmaya yardmc olan unsurlardan biri de stil ve teknik zelliklere gre yaplan
yalandrmalardr.
Bu yollardan biri, duvar resimlerinin st ste binmesidir (sperpoziyon). Baz maaralarda eserler,
maara duvarlarnn elverili yerlerinde toplanrlar. Bir grubun sanatsnn yapt eserin zerine bir
dier grubun sanats, kendi devrinden nce yaplan silmeden yenisini iler. Bylece renk ve izgiler
yeni ekle girerek birbirlerinin zerine binerler. Sonuta ilk eser yeninin altnda kalr. Bylece stiller
karlatrlarak greli yalar saptanr.
Bir dier yalandrma, kazma resimlerdeki eitli patinleme (boyal yzeyde oluan oksitlenme)
derecesinden ve boyal resimlerdeki renk bozulmalarndan yola klarak eserin yaklak yan bulmaktr.
Ne var ki, bu yolla yalandrmada yanlmalar ok sk ve olasdr.
Sanat eserlerinin yalandrlmalarnda kullanlan yntemlerden biri de paleontolojik yntemdir.
Fosillerin incelenmesi ile daha kesin ya bulunabilmektedir. Eserlerdeki hayvan trlerinin bazlarnn
42

jeolojik yalar kesin olarak bilinmektedir. Eserlerde temsil edilen hayvanlar, ayn ada yaayanlarla
karlatrld ve ayn zamanda maara dolgular iinde tasvir edilen hayvanlara ait fosil, kemik ve
zellikle de di kalntlarna rastlanld zaman daha emin bir yalandrma yaplabilmektedir.
Yine iklimsel kronoloji yardmyla da, yalandrma konusunda baz hareket noktalar elde edilebilir.
Baz hayvanlar yar l, baka bir grup savanalar, bir dieri ise ayrln ve batakln varln
gsterir. Sanat eserlerinin bulunduu blgenin jeolojik zaman dilimi iindeki iklimsel durumu daha
nceden belirlenmise, o zaman yalandrma konusunda nemli bir ipucu elde edilmi olur.
Maara duvarlarnda donma ve snma sonucunda baz paralar koparak dolgularn zerine derler.
ayet bu olay resimli ksmlara denk derse, o zaman resme maksimum ya vermek olanakldr. Zira
resimli para, dolgunun stne dtkten sonra zerinde depolanma devam eder ve eser paras stne
dt tabakadan daha gen, stnde oluan tabakadan daha yaldr. Bu tabakalar yalandrldnda
eserin maksimum ya bulunmu olur.
Yine insan tasvirlerinin durumu da yalandrmada bir hareket noktasdr. nsann u ya da bu tip ok ve
yayla donanm olmas; giyinik ya da plak oluu; giysisinin ekli; avclarn kpekli ya da kpeksiz
oluu; hayvann bir ayrnts, rnein tasmas tasvirin en azndan yerleik yaamdan nce mi sonra m
olduunu belirlemeye olanak vermektedir.
Tanabilir sanat eserleri stratigrafik bir konum iinde bulunduklarndan, saptama konusunda olduu
gibi duvar ve kaya sanatna bakarak daha kolay yalandrlrlar. Ele getikleri tabakaya verilen ya ayn
zamanda onlarn yadr. Bunlar yerine gre kaya ve duvar sanatlarnn da yalandrlmasna olanak
verirler. Bir kaya ya da duvar sanatndaki figr ya da figrler, ayn yredeki ya da ayn yerdeki tanabilir
sanat objesi zerinde de bulunuyorsa, kaya ve duvar sanatna ya vermek olanakldr.
Yukarda sz konusu edilen yalandrma yntem ya da yollarnn bazen birinden bazen birka
tanesinden yararlanlarak yalandrma yaplmaktadr. Bu i ne kadar fazla ipucundan yararlanlarak
yaplrsa sonuca o denli kesinlikle ulalr.

ANADOLUDA PALEOLTK SANAT VE SORUNLAR

Trkiye de bir Akdeniz lkesi olduundan Paleolitik sanat asndan durumunu grmekte yarar vardr.
Bugnk bilgilerimizin nda, Anadolu Paleolitik sanat hakknda doyurucu verilere sahip deiliz.
Bunun baz nedenleri vardr. Her eyden nce en temel neden, Anadoluda Paleolitik aa ait yzey
aratrmalar ve kazlarn son derece az oluudur. Bunun da nedeni, Trkiyede Paleolitik a alannda
uzmanlam olanlarn snrl sayda oluudur. Bu saysal azla karn yine de Trkiye corafyasnn sz
konusu a asndan ok zengin olduu gn na konulabilmitir. zellikle alt ve orta Paleolitik
sitlerin hemen hemen btn Anadolu sathna yaylm olduklar bilinmektedir. Bu dnemler dnyann
dier blgelerinde bulunan sitlerle, zellikle de Bat Avrupadan bilinenlerle kltrel adan byk bir
uyum iindedir. Oysa st Paleolitik, blgesel olarak kltrel farkllamalarn younlat bir adr. Bat
Avrupada st Paleolitikin ilk kltr olan orinyasiyen, Anadoluda farkl bir zellik sergilemektedir.
st Paleolitikin Orinyasiyeni izleyen Soltreyen ve sanatn zirve yapt Magdaleniyen kltrleri ise
Anadolu corafyasnda yaanmam, bu nedenle Epipaleolitik aa erken bir tarihte girilmitir. Durum
byle olunca, Anadoluda Franko-Kantabrik sanatn izlerini bulmak olanakl grnmemektedir. Ancak
bu, Anadoluda st Paleolitik sanat yoktur anlamna gelmemektedir. Bulunacana kuku yoktur. Ancak
bu konuda kesin olarak konuabilmek iin ncelikle bu corafyadaki st Paleolitikin niteliinin akla
kavumas, bu aa ilikin daha fazla aratrma ve kaz yaparak bilgilerin doyurucu hale getirilmesini
beklemek gerekmektedir.
Eski aratrmalarda baz tanabilir sanat eserleri st Paleolitike balanmtr. Ancak gnmzde
yaplan kazlar, bu eserlerin geldii tabakalarn Paleolitiki izleyen Epipaleolitik aa ait olduunu
gstermitir. Baz kaya ve duvar resimleri iinde ayn durum sz konusudur.

43

zet
Sanatn douuna ve balang aamasna byk
lde k tutan Franko-Kantabrik sanat,
Akdeniz Dnyasnn olduu kadar btn
dnyann da en eski sanatdr. Bu sanat kendine
zg zellikleriyle insanlk tarihinin ilk sanat
ekoln oluturmutur. st Paleolitikin balangcnda basit izgilerle balayan bu sanat, bu
evrenin sonunda zirveye ulamtr. Gerekilik
bu sanata egemendir.

ettirebilmek iin gereksinme duyduu, buna

karn avlanrken kendisini en fazla zorlayan
konular semitir. Bunlar genellikle avlad ya
da avlamay arzulad byk ba memeli
hayvanlard. Bunun yan sra, avnn bereketli
geebilmesi iin av hayvanlarnn remesi
gerekiyordu. Bunu saladna inand sahneleri
de ilemitir. Ayrca, postlara brnm byc
tasvirleriyle av srlerine hkmetmeye ve
onlardan gelecek belalar yok etmeye ya da kolay
avlanmay salamaya almtr. Bu trden
eserler, maaralar gn ndan uzak,
dolaysyla ulalmas g, gzden uzak
noktalarnda yaplmlardr. Buralar, bir dizi ayin
trenlerinin uyguland kutsal alanlardr. Yine
dourganlk zellii nedeniyle kutsallatrd
hamile
kadn
heykelcikleri
ve
alak
kabartmalarn, onlarn gebeliini gsteren vcut
ksmlarn abartarak yontmutur. Bu tasvirlerin,
insann remesini salamak, belki de o gnk
ilkel koullarda zor olan ve sklkla lmle
sonulanan doumu kolaylatrmak gibi ilevleri
olabilir. Ayrca bu anlamdaki heykelcik ve alak
kabartmalar krmz aboyas ile boyayarak
onlara yaamsal g kazandrdna inanmt.

Franko-Kantabrik sanat, st Paleolitikin konargerlerinin gnlk yaamlarnn yan sra, sz

konusu a insanlarnn alg, ifade, dnce
sistemlerinin, korku ve endielerinin anlalmasnda tek kaynaktr. Ayn zamanda sanat
tarihinin balangcdr.
Her eyden nce sanatn canllar dnyas iinde
insann, stn dnsel yaam zelliiyle ne
denli farkl bir varlk olduunu ortaya koyan bir
olgu olduu sylenebilir. 2,5 milyon yl nce ilk
aletin retimiyle balayan insanlk tarihinde
yaklak 40 bin yl nce kesinkes balayan ilk
sanat etkinlii, insanolunun dnsel adan
gitgide ne denli gelitiini gsteren kantlar
iinde birinci srada yer almaktadr. nsanln
bylesine bir dnsel geliim dzeyine ulamas
hi de kolay olmamtr. Bunun iin alt ve orta
Paleolitikin uzun ve ar sren kltrel ve
biyolojik evrimini kat etmek ve dnen insan
anlamna gelen Homo sapienslere ulamay
beklemek gerekmitir.

Paleolitik sanatlar kendilerinden sonraki

sanatlarn da kullanacaklar temel sanat
tekniklerinin yaratclar olmulardr. Bylece ilk
boyal resim, kazma resim ve heykelcilik
tekniklerinin st Paleolitikte doduu grlyor. Herhangi bir sanat eseri, rnein kazma
resim gibi tek bir teknikle yaplmken, birden
fazla tekniin ayn eser ya da nesne zerinde
kullanld da grlmektedir. rnein, boyal
resimlerde gravr teknii resmin konturlarn
izmek iin ikincil teknik olarak kullanlmtr.
Yine Altamira maarasnda olduu gibi baz
resimlerde sanat, almaya balamadan nce
gz, boynuz, burun, toynak gibi baz ayrntlar
dier ksmlardan nce ta kalemle izmi, daha
sonra boyayla tasviri tamamlamtr. Ayn nesne
zerinde hem gravr hem de yksek kabartma
teknikleriyle alld durumlar da vardr
(Resim 2.3).

Sanatn douunda rol oynayan yetenek,

igdsel drt gibi bir dizi etmenin yan sra,
doann yaratt izgiler de insana esin kayna
olmutur. Kimi zaman bir kayann engebesi, kimi
zaman doada oluan glge ve k oyunlar,
insana gnlk yaantsnda grd herhangi bir
canly hatrlatabilir. Nitekim ilk sanat eserleri
arasnda bulunan ve kaya engebesinin, yalnzca
ayak, ba, gz gibi ayrntlarn birka izgi
eklenerek tamamland hayvan tasvirleri, bu esin
kaynann
kantdr.
nceleri
igdsel
drtnn, darya vurularak somutlatrlmas
eklinde balayan ilk sanat eylemleri, bilinli bir
hal alnca, insanln hizmetine girmitir. Bu
balamda Paleolitik sanat ile avclk, din ve by
arasnda tam bir birlik vardr. Bunlara bal bir
dier endie de remek ve lmn srrn
zmektir. Basit ve kstl bir donanmla vahi ve
yrtc olan hayvanlarn avlanmas ya da onlarla
baa klabilmesi zor ve kimi zaman da
lmcld. nsan, bu lmcl mcadeleden
baaryla kabilmenin aresini yine kendi
hayalinde
yaratt
doast
kuvvetlere
snmakta bulmutur. Bu doast varlklara
ulamann yollarndan biri de sanat yoluyla
iletiim kurmakt. Bu erevede, yaamn devam

Paleolitik sanatlar bu tekniklerle iledikleri

tasvirleri, maara ve kayaalt snaklarnn doal
duvarlar, ak havadaki kaya bloklar ve
tanabilir kk nesneler zerine yapmlardr.
Bylece duvar sanat, kaya sanat ve tanabilir
sanat gruplar domutur. Bu gruplardan maara
iine ya da ak hava kaya bloklar zerindekilerin iklim durumu ile yakn ilikileri vardr.
Maara duvarlarndakiler daha ok uzun k
mevsimlerinde yaplmlardr. Ak havadaki
kayalar zerine yaplanlar ise daha ok yaz
aylarnda gerekletirilmi olmaldrlar.
44

Paleolitik sanat eserlerinin, zellikle kaya

sanatnn saptanmas zor olup uzun bir abay
gerektirmektedir. Duvar sanat ise belirli koullar
gerektirir. Her iki sanatn, zellikle de kaya
sanatnn yalandrlmas da o oranda zordur.
Tanabilir sanatn saptanmas ve yalandrlmas
ok daha kolaydr. Duvar ve kaya sanat daha ok
greli olarak yalandrlrken tanabilir eserlere
mutlak ya vermek olanakldr. Gnmzde
gelitirilmekte olan radyoaktif yntemler gitgide
daha yaklak olan tarihler verebilmektedir.

Paleolitik sanatn konular iinde hayvan ve insan

olmak zere iki temel genin varl dikkati
ekmektedir. Hayvanlardan en ok byk ba
memeliler, insanlardan ise kadnlar ilenmitir.
Bunun psiik ve ekonomik bir dizi nedeni vardr.
Ancak ilenen konular, yalnzca bu gelerle
snrl deildir. nsan etrafna grd hemen
hemen btn canllar ve simgesel figrleri de
temsil etmitir. Ancak bunlarn oranlar ok
dktr.
Paleolitik
sanatlar,
bugn
hayranlkla
seyrettiimiz eserlerini son derece snrl
malzemelerle gerekletirmilerdir. Gerek boyal
ve gravr tarzndaki resimlerin, gerek alak
kabartma ve heykelciklerin yapmnda kulland
gereleri de bizzat kendisi retmitir.

Akdeniz dnyasnda yer alan ancak aratrmalarn henz balang aamasnda ol-duu
Trkiyenin Paleolitik Dnem sanat hakknda
imdilik sylenecek fazla bir ey yoktur.

45

Kendimizi Snayalm
1. nsanlk tarihinde ilk sanat eserleri hangi ada
ortaya kmtr?

6. Paleolitik sanatta en sk ilenen hayvanlar

hangileridir?

a. Alt Paleolitik

a. ri av hayvanlar

b. Orta Paleolitik

b. Kk av hayvanlar

c. Mezolitik

c. Srngenler

d. Neolitik

d. Kular

e. st Paleolitik

e. Bcekler

2. Hangi insan tr sanat retebilecek kadar

gelikin bir beyin ve dn yapsna sahip
olmutur?

7. Brassempouy kadn ba heykelcii hangi

lkede bulunmutur?
a. talya

a. Homo erectus

b. spanya

b. Homo habilis

c. Yunanistan

c. Homo sapiens

d. Avusturya

d. Homo neanderthalensis.

e. Fransa

e. Homo africanus

8. Yapm srasnda en fazla malzeme kullanlan

eser tipi hangisidir?

3. Sanatn dinsel-bysel bir yn almasnda rol

oynayan en nemli etmen nedir?

a. Kazma resim

a. Ekonomik faktr

b. Boyal resim

b. Sosyal faktr

c. Heykelcik

c. Yerleik yaama geme

d. Alak kabartma

d. Atein kefi

e. Yksek kabartma

e. Doal olaylar

9. Saptanmas ve yalandrlmas en kolay olan

tasvir sanat hangisidir?

4. Paleolitik sanatta oyma, syrma ve kazma ile

yaplan eserlerde uygulanan teknik hangisidir?

a. Duvar sanat

a. Boyal resim

b. Kaya sanat

b. Alak kabartma

c. Tanabilir sanat

c. Yksek kabartma

d. ok renkli resim

d. Gravr

e. Tek renkli resim

e. Heykel
5. Maara dolgularndan ele geen sanat eserleri
hangi sanat grubu iinde yer alrlar?

10. Anadoluda
Franko-Kantabrik
ekole
balanabilecek sanat eserlerinin bulunmay
hangi nedene balanabilir?

a. Duvar sanat

a. Anadolunun corafi konumuna

b. Tanabilir sanat

b. Anadolu
oluuna

c. Heykel sanat

st

Paleolitik

Dnemin

farkl

c. Aratrmalarn az sayda oluuna

d. Boyal resim sanat

d. Kazlarn az sayda oluuna

e. Kaya sanat

e. Anadolu pleistoseninde iklimin farkllna

46

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde 3
Ak hava konutlar, ta, byk memeli hayvan
kemikleri, fildileri, aa dallar, kam ve
hayvan postlarndan yaplrlard. Bunlarn ou
organik maddeler olduklarndan gnmze kadar
ulaamamlardr. Konutlarn planlar, talardan
ve buluntularn dalmndan anlalr.

1. e Yantnz yanl ise Paleolitik a ve

Sanatn Douu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Paleolitik a ve
Sanatn Douu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 4

3. a Yantnz yanl ise Paleolitik a ve

Sanatn Douu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

st Paleolitikte ortaya kan Vensler Mezolitikte grnmezler, ancak rnein Anadoluda

olduu gibi Neolitik ada tekrar ortaya
karlar.

4. d Yantnz yanl ise Paleolitik Sanatta

Uygulanan Teknikler balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Sanat Eserlerinin
Yapldklar Yerlere Gre Gruplandrlmalar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar

6. a Yantnz yanl ise Paleolitik Sanatta

lenen Konular balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Bandi, H. (1961). The Rock Art of the Spanish.

The Art of the World. Stone Ages:71-9,
London: Methuen.

7. e Yantnz yanl ise Paleolitik Sanatta

lenen Konular balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Clark, G. (1967). The Stone Age Hunters,

London: Thames and Hudson.

8. b Yantnz yanl ise Paleolitik Sanat

Eserlerinin Yapmnda Kullanlan Materyal
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Lantier, R. (1961). LArt Prhistorique, Paris:

Editions Charles Massin.
Lewin, R. (1993). Modern nsann Kkeni,
ev. Nazm zaydn. Ankara; Tbitak
Yaynlar.

9. c Yantnz yanl ise Sanat Eserlerinin

Saptanmalar ve Yalandrlmalar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

Mauduit, J.A. (1964). 40.000 ans dArt Moderne, Paris: Librairie Plon.

10. b Yantnz yanl ise Anadoluda Paleolitik

Sanat ve Sorunlar balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Yalnkaya, I. (1973). Paleolitik Devirlerde Kadn Figrinleri, Antropoloji 6:203-222, ,

Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.
Yalnkaya, I. (1979). Ta Devirleri Sanatnda
Teknik ve Stil. Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XXIX:67-82.
Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Uygarlk szcn yalnzca gelimiliin
karl olarak kullanmak doru deildir. Zira
uygarlk, insann tarihiyle balar ve her an
kendi uygarl vardr. rnein, gnmze gre
ok daha aa dzeyde olan Yontma Ta
ann da kendisine zg bir uygarl vardr.
Dolaysyla uygarlk ile uygarlk dzeyi
kavramlar birbirine kartrlmamaldr.

Yalnkaya, I. (1981). Ta Devirleri Sanat

Eserlerinin Yapmnda Kullanlan Ara ve
Gereler,Antropoloji 10: 9 -15. Ankara:
Ankara niversitesi Basmevi.

Sra Sizde 2
Paleolitik sanatta kullanlan majik szc
bysel, ritel szc ise ayinsel anlamna
gelmektedir.
47

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
M.. 1200 -750 yzyllar arasnda Akdeniz uygarlklarnn geirdii deiim ve dnm
aklayabilecek,
Bu dnemde Akdenizde deien kltrleri ve bunlarn ortaya koyduu sanatsal slp
farkllklarn sralayabilecek,
Bu dnemde Akdenize hkim olmaya alan Deniz Kavimleri diye bilinen halklarn
oluturduu deiimlerin kltr tarihine yansmalarn aklayabilecek,
Bu dnem uygarlklarnn sanatsal ifade biimlerini, tanmlayabilecek ve bunlarn birbirlerinin
zerindeki etkisini ayrt edebilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Deniz Kavimleri

Ge Hitit Krall - Urartular-Frig

Hitit-Miken Krallklar

Villanova Kltr

Troia

Demir a

Karanlk a

Protogeometrik, Geometrik

indekiler
Giri
Karanlk a / Demir a
Akdenizde Ticaret ve Deiim
Saraylarn Sonu; Deien Kta Yunanistan, Ege ve Anadolu
Ktalararas Etkileimler
Yeni Kavimlerle Deien Sanat: Demir a Sanatnn Douu
Demir anda Kentler
Karanlk a ve Sanat
Yeni Krallklarn Sanat (M.. 9-8. Yzyllar)
Bat Akdenizin letiimi (M.. 9-8. Yzyllar)

48

Denizden Gelenler ve
Demir a
GR
Akdeniz dnyas Paleolitik Dnemden sonra Neolitik Dneme girer. M. 80005500 yllar avctoplayc yaam biiminden tarmn yapld dneme geildii bir adr, o nedenle de bir devrim olarak
kabul edilir. Tarmsal retime gei insanlarn topraa yerlemesini ve kyler kurmasn salar. iftilik
balar. Tarm ilk kez Orta-Douda, Anadolu ve Mezopotamyada grlr. Evlerin farkl odalar vardr.
Kylerin evresi koruma amal kerpi duvarlarla evrilir. Hayvanlar evcilletirir. Pimi toprak kaplar
elle ekillendirilen seramikler bu dnemde retilmeye balanr. Gnmzde rdnde Jericho ve
Anadoluda atalhyk nemli yerleimlerdir. zellikle obsidyen (siyah cam) kesici olarak ok aranlan
bir malzeme olur ve bunu bulmak iin insanlar baka blgelere gitmeye balar. Ticaret denilebilecek bir
takas sistemi grlmeye balar.
Bakrn da kullanlmaa baland Kalkolitik Dnemde (M. 55003000) ise nfus oalm ve
yerleimlerde i blm artmtr. Arkeolojik kazlarda retim atlyeleri bulunmutur. Evler hala
kerpitendir. Bask bezekli anak mlek Dou Akdeniz- Suriye- Ege ve Yunanistanda Teselya
blgelerinde benzerlik gsterse de bu dnemde Akdenizde bir kltr btnlnden sz etmek zordur.
Blgesel ve yerel kalan yerleimlerin kendilerine zg tanmlanabilecek maden ve seramik retimleri
kendilerine zgdr.
M. 3000 yllarnda Anadolu, M. 25002000 yllarnda Girit, Ege ve Yunanistan Tun Devrine
girer. Kalay ve bakrn karmndan elde edilen bir alam olan tun dneminde altn, gm ve bakr
ilemecilii de artar. Gnlk kullanm eyalar yan sra dini ayinler iin retilen sanatsal nesneler de
retilir. Tanrlarn simgeleri olan kk heykelciklere (idollere) her blgede rastlanr.
Dou Akdenizde bu gelimeler srasnda Akdenizde bir ada ve onun kltr n plana kar. Girit
adasnda Minos kltr yaklak M. 1450 lere kadar etkin olacaktr. Girit saraylar ve buralardaki
dzenlemeler, Dorusal B ( Linear B) denilen yaz tipi ve saray belgelerinden elde edilen bilgiler
nemlidir. M. 1800 yllarda ise Hint- Avrupa kkenli bir kavim olan Mikenler ana kta Yunanistan
igal eder ve oradaki iftiler zerinde feodal bir ynetim biimi kurarlar. Minos uygarlnn deniz
ticaretini ele geirirler, Anadoluya aknlar dzenlerler ve daha sonra Denizden Gelen Kavimler
tarafndan yklrlar.
Denizden gelenler diye tabir edilen kavimlerin Akdenize Yeni Dzeni getirii Tun a sonunda
olmutur. Bu kavimlerin gelmesi ile Kta Yunanistanda Miken Krall, Anadoluda Hitit Krall ve
ayrca bunlarla ilikide olan Msr Hanedanlnn hkim olduu topraklarda politik, ekonomik ve sosyal
dengeler tm Akdeniz blgesi kapsamnda deimitir. Balkanlar zerinden Anadolu ve Kafkaslara
dalan kavimlerin hareketleri Kuzey Gleri olarak da geer.
Demir a M.. 1.binde gelien deiimleri ierse de, bu evreyi hazrlayan n evreden sz etmek
gerekir. Ge Tun anda M.. 2.binin ortalarndan sonraki dnemde alam madenlerin youn
kullanld grlr. Tun ve kalay ticareti Akdenize yaylan istilac Deniz Kavimleri gleriyle geriler,
demir kullanlmaya balar. Savunma, silah ve tekerlek yapmnda kullanlan demir Anadoluda i blgeler
dhil yaygn olarak kullanlr. Balangta gmen olan, Anadolu, Dou Akdeniz ve Msr igal eden bu
kavimler, yerleimler kurarak Akdenizin yeni toplumlar olarak tarihte yerlerini alrlar. Demir anda
teknolojik deiim, retim ve ticaret dengeleri Akdenizde kavimler g sonrasnda bu yeni halklarn
istila ettikleri blgelerde toplumun da deiimini beraberinde getirir. Yeni oluan kentlerde sanat, yaama
meknlar farkl biimlere sahiptir.
49

Tun a mleki arknn ve tun dkm kalplarnn kullanld ilk dnem olarak yeni pazar
ekonomisini balatan bir dnemdir. Maden ve seramik sanatnda uygulanan yenilikler, ayrca bu dnemde
Ge Tun ann ynetim ve yaam birimini oluturan saraylardan ehir devleti (polis)ne gei, yaam
birimlerinde gnlk kullanlan nesnelerin blgesel tasarm farkllklar ile ortaya kmasn salamt.
Demir anda deien teknolojilerin etkisi ile M.. 1.binde retim ve ticaretin deimesi ile
hareketlenen toplumsal yaam biimi bu dnemin ikinci evresi olan M. 9. ve 8. yzyllarda kent ve
kentlemenin youn yaand dnemi oluturur.
Deniz kavimlerinin gelmesiyle el deitiren g dengeleri, Anadoluda byk krallklarn Hitit ve
Troia sona ermesi, Kta Yunanistanda Miken, Giritte Minos ve Miken uygarlklarnn sonlanmas ile
balayan sreci balatr. M.. 1. binle birlikte Anadoluda ve Mezopotamyada orta byklkte yeni
krallklar oluur. Bu yeni gler balca; Dou Anadoluda Urartu Krall, gney komusu Yeni Asur ve
Yeni Babil Krall, Kapadokya blgesinde Tabal Kk Krallk Federasyonu, Orta Anadoluda Frig ve
onun bat komusu olan Lidya Krallklardr. Bat Anadoluda Demir a bandan beri kavimler g
ile gelen halklar yerel kltrle btnleerek kent-devletleri kurarlar. Tun andan beri Dou Akdeniz
ile ticaret yapan Bat Anadolu blgeler aras ticarette nemini bu ada da korur.
Demir a ve sanat farkl blgelerde kronolojik farkllklar ierir. Demirin maden olarak kullanm
Anadoluda M.. 2000lere, Hindistanda 1800lere, Afrikada 1200lere uzanr. Kuzey talyada en
erken Demir a kltr Villanovalardr. Erken Villanova dneminde lnn yakld (kremasyon)
mezarlarnda bulunan seramik kaplar (bucchero), tun sunu objeleri(ine (fibulae), kova (situla) gibi
nesneler bu kltrn hem Avrupa, hem de dou Akdenizle ilintili sanatnn ifadeleridir. Demir anda
farkl etnik gruplardan oluan talya, balangta blgesel oligarik ynetimlere sahiptir. Sonrasnda
Yunan kent (polis) geleneini kabul eder ve Dou Akdenizde Fenikelilerle ticari ilikilere girer. Bylece
geometrik slpta sanat bu blgeyi de etkisi altna alr.
Tun anda Minos ve Miken saraylarnda gzlenen duvar resimleri, gnlk kullanm nesneleri ve
dini ayin eyalarnda gzlenen naturalist bezeme slubn yerini izgisel ifadeli Geometrik Sanat alr. Bu
yeni kavimlerin gleri sonras deien slpsal farkllklar ilk evrelerinde Miken sanatnn zelliklerini
zellikle seramik sanatnda formlarda tasalar da, sonrasnda kendi stillerini izgisel ve geometrik
slpla belirlerler. Geometrik sanat zellikle vazo ressamclnda bezenecek yzeyin kullanm ile ilgili
bir sorunun zlmesine bal olarak gelimitir. Yunan vazo ressamclnda M.. 900700 arasnda
kullanlan bir slptur. Atinada retilmeye balanan bu tr vazolar daha sonra Atinann ticaret yapt
yerlerde de retilmeye balar.

KARANLIK A/ DEMR AI
Demir a arkeolojik bulgularn nda tanmlanan bir evredir. Kronolojik adan Tun an
takiben Bat ve Dou Akdenizde yeniliklerin gzlemlendii bu dnemin en belirgin zellii bakr, kalay
karm alam madenlerinin yerini demire brakmasdr. Akdenizde demir kullanm M.. 1100900
yllar arasnda younlar. Bu dnem Akdeniz iin Karanlk a olarak bilinir. Bu dnemin dier
zellii ise yazl kaynaklarn sessizliidir. Demir andan nce, Ge Tun anda ktipler saraylarda
kil zerine idari kararlar yazarlard. M.. 15. yzylda Pylosta (Peloponez) ve Giritde Knossosda idari
amal bir yaz tipi olan Linear B (Dorusal B) yazs Demir anda Denizden Gelen Kavimler
tarafndan saraylar tahrip edildikten sonra ortadan kaybolduu ve yazl kaynaklardaki eksiklikler
nedeniyle bu dneme Karanlk a denir. (Resim 3:1a)
Demir anda bulunan tek yazl kaynak Bat Anadoluda Troia'da, Troia 7b tabakasnda bulunan
M.. 12. yzyla tarihlendirilen ift dbkeyli, stnde Luvi dilinde hiyeroglifler bulunan bronz
mhrdr. (Resim 3:1b) leride baka yazl kaynaklarn da bulunabileceine ilikin mit veren bu
mhrn bir tarafnda, meslei yazclk olan bir erkein ad, br tarafnda da bir kadnn ad yazldr. Bu
tip mhrler, M.. 13. yzylda, Hitit Byk mparatorluu a'nda kullanlmtr. Ayn dnemde
Orta Anadolu'daki Asur Ticaret Kolonilerinde yaznn yaygn olmasna ramen, Bat Anadolu'da yazl
kaynaa rastlanmamasnn nedeni, yaznn kalc olmayan malzeme zerine yazlm olmasdr. Deri, aa
kabuu, balmumu gibi malzemelerin zerine yazlan yaz rnekleri gnmze ulaamamtr.
50

Akdenizde M.. 1200750 arasnda yazl kaynaklar snrldr. M.. 8. yzylda Homerosun lyada
ve Odysseia adl epik destanlar ve ayrca Hesiodosun ler ve Gnler, Theogenia adl eserleri yazl
gelenein tekrar uyanmasn salar. Bu eserler Ege ve Akdeniz halklarnn idari sistemleri, topraa bal
yaamlar ve inanlar hakknda snrl da olsa bilgiler sunar.

a.

b.
Resim 3.1 a: Pylos Linear B tableti,
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Linear_B

Resim 3.1 b: Mhr. M.. 1700-1200, anakkale Arkeoloji

Mzesi, n.7993, Troia 7b evresi, ap 2,2 cm. (J. Latacz,
Homeros Batnn ilk Ozan. Homer Kitabevi: stanbul 2001)

AKDENZDE TCARET VE DEM

Karanlk adan nce, M.. 15. yzyldan beri Yunanistanda Miken Krallnn Dou Akdenizle
srdrd ticaret Anadolu Ege sahilleri boyunca deerli rn takasn salamtr. Msr, Filistin sahili
hatta ran, Hint denizinden gelen rnler Girit, Kta Yunanistan, Ege, Anadolu saraylarnda bu ticaret
sonucu kullanlmtr. (Resim 3.2; Resim 3.4a,b) Miken dnemine zg saray yaamnda Akdeniz ve
dier blge kaynaklarn nasl kullandna ilikin bilgiler Msr duvar resimlerinde belgelidir. (Resim
3.2,3.4a)

Resim 3.2: M. 15. Yzyl Msrda Rekmire Mezar

(Thutmose III-Amenhotep II dnemi). Nubyallar
abanoz tarken (Davies 1963)

Resim 3.3: Euboia Yaknlarnda Kynos. Phyrgos

Livanatonda bulunan Ge Hellas IIIc krateri zerinde
Miken sava gemisi tasviri (Mee 2011, 179, fig.7.6).

Egede yaygn bir askeri kontrol yaratm olan Miken kltrne ilikin dier bilgileri de Miken vazo
ressamlar bize salamaktadr. (Resim 3.3 ) Miken seramik sanatlar yaanan olaylar ve a yaln bir
dille vazolar zerinde belgelemilerdir.
Miken Krallnn denizlerde gcn yitirmesi ve Karanlk aa geii balatacak Deniz Kavimleri
Halklarnn Dou Akdeniz, Msr istila etmeleri Akdenizde bir krlma noktasdr. lk kez Msr
yaztlarnda kayd geen ve tam olarak tanmlanamayan Deniz Kavimleri, M.. 13. yzyl sonundan
balayp 12. yzylda younluk kazanan ve Egeden Dou Akdeniz kylarna doru g eden kavimlere
verilen isimdir. Bu istilac kavimlerden Msrda III. Ramses hanedanlk dneminde (M.. 12001168)
Medinet Nabu Tapna duvarlarndaki yaztta; istilac olduklar, blgeleri yakp yktklar ve Msr
dnda Hatti (Hitit) topraklar, Qadi (Kizzuwatna-ukurova blgesi), Kargam, Arzava (Bat
Anadoludan Gller Blgesine uzanan alan) , Alasia (Kbrs)a yayldklar eklinde sz edilmektedir.
Msrda yaanan bu politik huzursuzluk dnemi Kta Yunanistanda Miken, Anadoluda Hitit
Krallnn glerini yitirdikleri zamana denk dmektedir.

51

Bu glerin hepsi bir anda olmamtr. O nedenle Ge Tun andan itibaren ortaya kmaya
balayan deiiklikler ve deiimler bu yeni dnemi anlayabilmek iin nemlidir. Anadolunun gney
sahilleri Miken Krallnn henz gl olduu Ge Tun anda deien bu dengeler ve glere ilikin
nemli verilere sahiptir. Msr ve Hint okyanusundan baz rnlerin, Kenan lkesi (antik Filistin blgesi)
mallarnn tand amforalar, lks tketim mallar, maden ve cam klelerini tayan gemilerin kargolar
ticaretteki takas ekonomisinin dinamiini ve blgeleraras retimlerin Akdenizde nasl bir pazar
yarattn sergiler. (Resim 3. 4 a-b). Yukar Msrda Thebes (Teb) blgesi aristokrat mezarnda bulunan
bir duvar resmi Antalya Gelidonya burnunda batm olan Ge Tun a gemisi (M.. 12. Yzyl)
Gelidonya batnda bulunan bakr klelerin dier rnlerle birlikte firavuna sunulduunu gsterirken,
Dou Akdenizin kendi iinde Suriye, Filistin, Msr lkesi arasnda youn bir ticari takas belgeler.
Gelidonya gemisi Dou Akdenizlidir, olaslkla Kenan lkesi limanlarndan birinden yola kmtr.

Gelidonya ve Uluburun batklarndan kan buluntular Bodrum

Arkeoloji Mzesinde korunmaktadr.
Gelidonya gemisinin kargosu dnemin metal hammadde ve ilemesi konusunda nemli bilgiler ierir.
Her biri 25 kilo arlnda bakr kleler Kbrs, Solea (Gney Lefkoa, Solya) kkenlidir. Ayrca
yuvarlak bakr, dikdrtgen kalay kleler de bulunmutur. Geminin kargosunda tun iliinde
kullanlmak zere el aletleri, dkme aletleri, haner, kalem, bak, eki, dkmede kullanlan zel ta ve
rs demir a teknolojisi ncesinde de bu aletlerin kullanldn gsterir. Geminin Dou Akdeniz
sularnda ticaret yapt zamanda Miken kltrnn blgede hkim olduu dnlse de, bulunan arlk
birimleri Orta Dou standardndadr. (qedef,nesef,shekel gibi). Gemide bulunan ta havanlar, kandil ve ta
ekiler, Suriye-Filistin taklidi tatan yaplm Msr kutsal bcei (Scarabaeus sacer), tccarn kendi
silindir mhr gemi sahibinin Suriye, Kbrs, Kenan blgesi kkenli olabilecei gsterir. (Resim 3.4c,d)

Resim 3.4 a: Msr Thebes Firavuna Bakr Kle

Tayan Suriyeliler (Bass 2005, 53)

Resim 3.4 b: Ge Tun a Ticaret Yollar

(Yaln, .-C. Pulak-R. Slotta, Uluburun Gemisi 3000 Yl
nce Dnya Ticareti, stanbul: Ege Yaynlar (2006)).

Resim 3.4 c-d : Gelidonya Bat Ticari Mhr; Kutsal Bcek Ta (Bass 2005,42,51).

52

M.. 14. yzyl sonuna tarihlendirilen ve iinde altndan Nefertiti kutsal bceinin (scrab) de
bulunduu Akdenizin en erken ticari gemilerinden biri olan Uluburun Gemisi kargosu da ok eitli
takas rnlere sahiptir. Metal kleler yan sra cam kleler, Kenan lkesi ticari amforalar yan sra
ticari rnler, bol miktarda lks tketim hammaddesi (zel parfm iin terebentin reinesi, ham ve
ilenmi fildii, abanoz aac paralar, srl seramik paralar, cam boncuklar, kehribar) ierir, (Resim
3.5a,b).
Msrda Firavun Akhenaten dneminde Amarna yerleiminde bulunan ve o isimle bilinen ticari
hayat gsteren mektuplarda bahsi geen lks rn retimi iin hammadde tayan bu gemi de Deniz
Kavimleri Gleri ncesinde bu blgenin ticari dinamiini ve saraylar dnemi olarak bilinen Ge Tun
ann zenginliini ve rnlerde aristokrat kesimin talebini sergiler. Bu an zel tekstil retiminde
boya hammaddesi iin kullanlan deniz kabuklar (murex opercula) da Amarna mektuplarnda sz geen
Lbnan blgesi reticileriyle ilikili olmaldr.

Resim 3.5 a: Uluburun Teknesindeki Tun Kllar,

Abanoz Aac ve Fildii (Pulak 2005,42-43).

Resim 3.5 b: Uluburun Gemisinden Fildii Kozmetik Kab

(Pulak 2005,42-43).

Resim 3.6: Uluburun Gemisinden Srl Seramik, Ko Bal ki Kab (Pulak 2005, 41).

Takas rnleri arasnda yeralan fildii doal olarak Afrika ve Asya hayvanlarndan salanmtr. Srl
seramikten ko bal iki kab (Resim 3.6) olsun, fildii kozmetik kab olsun (Resim 3.5b) doal ve
gereki bir slpla biimlendirilmi ann pazardaki en kaliteli sanat eserleridir.
Denizden Gelen Kavimlerin glerinden nce, Dou Akdenizde Miken ticaretini gsteren bir dier
veri ise Miken seramikleridir. Tevratta Ge Tun anda Philistia diye belirtilen Filistin topraklarnn
Kta Yunanistanla ticari ban gsteren Miken seramiklerinin son rneklerini (Ge Hellas IIIC) blgede
hkim Kenan kltrnn Ege kkenli farkl bir kavmin etkisi altna girdii dnemde grmekteyiz. Bu
rnekler blgesel retilmi Miken taklidi seramiklerdir. Dou Akdeniz blgesine dalm Miken
seramiklerinin son evresinde ise sava tasvirlerinin yer ald grlr. Tun ann doac (naturalist)
slbundan uzaklaarak daha geometrik aa yaklaan figrler gzlenir. (Resim 3.7)
53

Homerosun Odysseia adl destannda belirttii (M.. 750) Dou Akdenizli Fenikeli maden ustalar
ve gemicilerin Ge Demir ana dek aktif olmadklar dnlse de, bu blge ticaretinin Kta
Yunanistanda Miken Krall tarafndan kontrol edildii varsaylrd. Oysa hem Gelidonya hem de
Uluburun gemisi buluntular bu sav arkeolojik bulgu ve analizlerle rtmtr.

Resim 3.7: M.. 12. yzyl Miken Savac Krateri (Ge Hellas IIIC)
Kaynak: http://humanitieslab.stanford.edu/113/638

Deniz Kavimleri Gleri ile gelen kavimlerin M.. 1.binde yerleik

dzene getikleri blgelerde oluturduklar yeni krallklar, yaam biimleri, bunlarn
sanatta ifadeleri, dier kltrlerle olan kltrel ve ticari ilikileri, sanatsal paylamlar
Akdenizin yeni ehresini oluturur. Ancak bu dinamiin iyi anlalmas iin Ge Tun
a yaps yukarda verilerle irdelenmitir.

Akdenizde Deniz Kavimleri g sonrasnda nasl bir deiim olur ?

Farkl blgeler nasl etkilenmitir?

Akdeniz ticaretinin Tun a ve sonras dinamiini Trkiyenin

gney sahillerinden izlemek iin :http://www.sanalbatik.org.tr

SARAYLARIN SONU; DEEN KITA YUNANSTAN, EGE,

ANADOLU
Demir a balarndan beri (M.. 1200ler) Miken ve Hitit gcnn gelen kavimler sonucu gerilemesi
sonucu Anadolu bir deiim ve dnme girer. Bu sre Ge Tun andan beri Ortadou ile
srdrlen ticaret ve kltrleraras etkileniimin bir devam olsa da, bu ada oluan yeni g dengeleri,
buna bal ekonomik deiim, bunun toplumsal izleri Anadolu kentleri iin yenilikleri beraberinde getirir.
Tketimin deien nitelii, retimin lei, nitelii ve dalm bu an en belirgin eleridir.
M. 1200lerde Hitit Krallnn gcnn zayflamas, Miken Krallnn gcn yitirmesi Dou
Akdeniz havzasnda oluan kargaann Anadoluda etkileri her blgede yerel krallklarn ortaya
kmasnda grlr. M.. 1240 son satr halklar olan (Akhalar) tarafndan Akdenizde gcn kaybeden
Miken uygarlnn da sonlan gneydou Avrupa blgesine gelen kavimlerin hareketlerine (Kuzey
Gleri) baldr. Kuzeybat Anadoluda anakkalenin 25. km. gneyinde yer alan ve Hitit metinlerinde
Wilusa diye geen Troia Krallnn da ayn zamanlara tarihlenen yerleiminde (Troia 7a) benzer etkiler
ald grlr. Bu kentin yklndan hemen sonraki yerleimde bulunan seramikler (Troia 7b1) Gney
Dou Avrupa etkilerinde Buckelkeramik adyla bilinen retimi gsterir. Bylece Miken Krallnn, Kta
Yunanistanda yaayan halklar olan (Akhalar) tarafndan deil de, Balkanlardan gelen kavimler
tarafndan ykld anlalr. (Resim 3.8a,b )
54

Hitit Krall bakenti Hattua da M.. 12. yzyl banda tahrip edilmitir, sonraki yazl kaynaklarda
Muki olarak nitelendirilen bu glerle gelen kavim, Asur snrlarnda da grlm, yaklak M.. 11121074lerde o blgedeki deiimlerle ilikilendirilmitir. Troia, ardndan Hattua ve takibinde Asuru
ykan bu kavimlerin oluturduu yeni corafya ilgintir. Ayrca kuzeybat Anadoluya da yerletikleri
Homerosun lyada adl eserinde (II.863, 845) geer. Ad geen kavimlere ilikin belgeler, Orta
Anadoluda Frigler ve Trakyada Traklarn Sakarya blgesinde oturduklarn yazar. Bu bilgi tarihi
Strabonun da (XIV.68068) Troia zaptndan sonra Troas blgesinin Frig kontrol altna getiinden
bahsedii ile rtmektedir.
Gneydou Avrupann Tun a seramii Kuzeybat Anadolu retimi ile ok benzerlik gsterir.
Trak halklar ile Marmara yresi srekli etkileim iersindedir. Troia Krall gc ve bu topraklar
zerinde egemenliini yitirmesinin ardndan Gneydou Avrupa kavimleri Marmara blgesi gneyine
g eder. Gneydou Avrupada Msia, Marmara blgesinde Mysia, yer adlarnn Muki kavmi ile
balantl olabilecei savlar mevcuttur. Bu etkiler sanatta kendisini Troia 7b1 kaba Makedonya
kaplarnda, 7b2de Buckelkeramik ile gsterir. Ayrca Troia 7b2 duvar iilii de gelen halklarn etkisi ile
kentte deiimi sergileyen dier bir unsurdur. Kk krallklara dnen Anadoluda blgeler ve kentler
arasnda retimin paylam siyasi oluumun bir paras olarak ortaya kar. Zanaat retimi ve bunun
tccarlar araclyla dalm siyasi deiimi de beraberinde getirir.

Resim 3.8 a: Troia 7b1,2,3 M.. 1200-1000,

Resim 3.8 b:Troia 7b,1,2,3 M.. 12001000
Pimi toprak, ap: 26 cm. stanbul Arkeoloji Mzesi 37.1000. Pimi toprak, ap: 8,2 cm. stanbul Arkeoloji Mzesi
Bu dnemde mleki arknda retilmi seramiin yan sra,
37.1013.Buckelkeramik denilen yumrulu bu uygulama
elle biimlendirilmi veya eski geleneksel yntemlerle retilmi Troia 7b evresinde grlr. Pimeye bal koyu renkli,
ok sayda seramik dikkati eker.
tm yzeyi perdahl parlakla sahiptir. Bu tek kulplu
marapa dnemin yaygn formudur.
Kaynak: http://www.turkleronline.net/diger/troya/
resimler/resimler_4.htm

Kaynak: http://www.turkleronline.net/diger
/troya/resimler

Resim 3.9: Demir a ve Yunan Arkaik anda Ege ve Akdeniz (Rose 2008, 400, fig.1)

55

Bu konunun farkl almlar iin: E. Akurgal, (1998) Anadolu Kltr

Tarihi, Ankara: Tbitak Yaynlar, E.Cline Ed., The Oxford Handbook of the Bronze Age
Aegean (ca. 3000-1000 BC). New York : Oxford University Press, 2010.

KITALAR ARASI ETKLEMLER

Kta Yunanistanda balangta Akhallarn topraklarnda retilen ve adn Mikenai kentinden alan Miken
seramikleri Bat Anadolu yerleimlerinin tarihlendirmesi iin nemlidir. blgelerde yaylm, yerel
taklitlerinin yaplmas, Milet gibi Miken yerleimi olan bir merkezde bulunan frnlar ve bu blgeden Bat
Anadolunun farkl blgelerine ihrac kronolojik olarak tarihlemelere yardm eder. Mskebi (Bodrum),
Milet (Deirmentepe), Efes (Ayasoluk), Panaztepe (Menemen) nekropollerinde bulunan Miken seramik
rnekleri Ge Tun anda Bat Anadolunun toplumu ve ekonomik dzeyleri hakknda bilgi verir.
(Resim 3.9)
Ege denizi ile Karadeniz arasnda Tun andan beri sregelen ticaretin varln corafi konumu
nedeniyle srdren Troia, Kuzey Egede gl rzgrlarn etkisi ile kuzeye rahat ilerleyemeyen gemilere
sahipti. Ayrca burada Akdeniz-Ege-Avrupa ticaretinin takas rnlerinin rnekleri arkeolojik bulgular
arasndadr. Ge Tun anda Karadeniz ile balantl ticarette Uluburun ve Gelidonya batnda
bulunan tarzda maden kleler, Ege tipi ta apalar Bulgaristan kylarnda, Karadenizde i kesimlerde
bulunmu, ayrca Ka aklarnda batan Uluburun gemisinde de Romanyadan bir ta asa ele gemitir.
(Resim 3. 5b) Troia yerleimi Ege kltrleri ve de Anadolu ile balants ve corafi konumu nedeniyle
Demir a kronolojisinin saptanmasnda nemli bir yer tutar. Troia 6 evresinde (M.. 1750 -1300) Ge
Bronz anda blgenin en gl yerleimi konumundayd. Kta Yunanistanda Miken Krallnn
merkezi Mikenai, Anadoluda Hitit Krall bakenti Hattua (Boazky) ile karlatrlabilecek dzeyde
bir yerleimdi.
Miken seramikleri Akdenizde ticaretin dinamiini en iyi sergileyen rnlerdir. M. 15 yzylda
Saraylar Dneminde Miken vazo resimlerinde doac (natralist) bir slpla sadece deniz canllarn
gsteren resimler vard. Miken hakimiyetinin son evresi olarak kabul edilen M. 1250ler de ise vazo
resimlerinde asker figrleri ve sava gemileri grlr. (Resim 3.3; Resim 3.7) Miken seramiklerinin son
evresinde ise basit izgisel motifler vazo zerinde yer alr. (Resim 3.16a) Kap formlarnda grlen
deiiklikle birlikte bu izgisel slbun yeni vazo resimlerine dnmesi Protogeometrik (Geometrik
ncesi) olarak adlandrlan evrede olur. (Resim 3.16b; Resim 22; Resim 3.22). Bu dnemi takiben
Geometrik sanat olarak tanmlanan evrede ise vazo alannda bo yer kalmakszn yaplan izgisel,
geometrik motiflerin yan sra figrler de geometrik ekilde resmedilir. (Resim 3.24) Vazo resimleri
ktalararas yolculukta kltrlerin etkileimini bu ada en iyi ifade eden aratr.
Akdenizde zellikle Ge Tundan Erken Demir ana dnm kronolojik olarak yaam
katmanlar ile belgeleyen Troia, bugn Hisarlk adyla bilinir. Homerosun destanlarnda Ilios ad ile
geen Troia, Yunan ve Roma dnemlerinde Ilion/lium olarak bilinen, kuzeybat Anadoluda anakkale
Boaz giriinde yer alan M.. 3000 ile M.S. 13. yzyla dek iskn gren bir yerleimdir.
Akdenizde krlma noktalarnn yaand Ge Tun ann katman olarak Troia 7a evresi (M..
1300 -1180) Troia 6 yerleimi zerinde sur duvar dna taan ekilde bir iskana sahne olmutur. Bu evre
bir yangnla sona ermi ve takibinde Troia 7b evresi 7ann devam olarak sur ii ve dnda yerleim
grmtr. Bu evrede yukarda sz edildii gibi ithal Miken seramiklerinin okluu dikkat eker. Troia
7bnin ge evrelerinde ise elde yaplma, zerinde yumrular olan Buckelkeramik adnda benzerleri
gneydou Avrupa ve Karadeniz sahillerinde de bulunan seramikler grlr. Bu blgelere dalan
seramikler yeni halklarn geldiinin nemli bir iaretidir. (Resim 3.8a,b)
Troia 7b Demir anda da devam eder. Kta Yunanistan ve Adalarla ticari ilikilerin devam ettiini
gsteren bu dnemde yeni stilde retilmi izgisel slplu Protogeometrik amforalar bulunmutur. Troia
7bnin her iki evresi de yangnla sona erer. (Resim 3.10)

56

Resim 3.10 : Troia Protogeometrik-Geometric Lekythos, Aslan 2002, n.20

Kaynak: http://classics.uc.edu/troy/grbpottery/html/geo-archaic-fw.html.

Troia 8 evresi, Ge Demir a yani M.. 8.yzyl ile balayan sreci temsil eder. Homerosun lyada
ve Odysseia adl destanlarnda da konu olan kentin Kta Yunanistanla olan ilikilerinin anlatld bu
eserler onya dialekti ile yazlm olup M.. 750lere tarihlendirilmektedir. (Resim 3.11)

Resim 3.11: Troia Yerleim Evreleri, (izim: Ch.Haussner, (1998) Guide to Troy, stanbul: Ege Yaynlar).

Anadolunun Demir a kltrleri ncesi blgesel krallklar ve

yaad kltrlerin Demir aa aktarm nasl olmutur? Akdeniz ticaretini kontrol eden
Anadolunun bu deiim-dnmlerde etkisi nedir?

Troia ile ilgili: P. Jablonka, (2001) Resimlerle Troia, stanbul: Arkada

Yaynlar.

http://en.wikipedia.org/wiki/Troy
http://www.troiavakfi.com/KaziTarihcesi.asp?menu_item=Kazi.
tarihine ilikin bilgilere ulaabilirsiniz.

57

Bu

sayfalardan

kent

YEN KAVMLERLE DEEN SANAT: DEMR AI SANATININ

DOUU
Yunanistan topraklarnda yaayan halklara ilikin en nemli veri kullandklar dilde bulunan farkl
lehelerdir. Yunanistanda Tun anda yaayan Akhalardan nce M.. 1600lerde baka bir halk
olduu bilinmektedir. M.. 1200lerde blgeyi istilaya gelen halklardan birinin ise Dorlar olduu
dnlmektedir. Demir anda Yunanistana nerden geldikleri kesin olarak bilinmeyen Dorlar
Yunanl halklar oluturan drt kavimden biridir. Tarihi Herodot Dorlardan etnik bir grup olarak
bahseder. Daha sonra M.. 8.yzylda Homerosun Odysseia destannda ise Dorlardan Giritde yaayan
bir halk olarak sz edilmektedir. Dorlarn Dor lehesini kullanarak dier kavimlerin kltrn dil ile
btnletirdii kabul edilen bir savdr (Resim 3.12).
Dor istilas dnemi Anadoluda Hitit Krall bakenti Hattuann sona erii, ayn zamanda yukarda
sz edilen Msr 19.ve 20.slale dnemi yaztlaryla da rtmektedir.

Resim 3.12: Dor Dilinin Kullanld Blgeler.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Dorians

DEMR AINDA KENTLER

Demir andan nce M.. 2.binde Girit adasndaki Minos saray kltr Akdeniz ticaret ilikilerinin bir
paras olarak geliir. Bu geliimde nemli etken elde edilen veya ithal edilen rnlerin ak pazar
ekonomisi kapsamnda deerlendirilmeleridir. Minos kentleri Anadolu ve Mezopotamyadan rn talep
eden alclara bakr datmnn yapld ve bakrn arlk merkezinin de Asur topraklarndan seildii
bir ticaret ann iindedir. Miken yerleimlerinin sona ermesinden sonra oluan Erken Demir a
kentlerinde doal korumay salamaya ynelik blgeye hkim tepelerin tercih edildii grlr. Demir
anda deien halklar, gerileyen yerleik yaam, takas ve ticaret bu dnemde Akdeniz ve Egede
yerleik yaamla ilgili snrl bilgiler sunar. Giritte (Karphi), Kiklad Adalarnda Androsta (Zagora),
Bat Anadoluda grlen Demir a evlerinde (zmir) ve Kta Yunanistanda (Perachora, Argos Hera
Kutsal Alan) ev grnml tapnak mimarisi saray ve saray evresinde gelien yerleimlerden kent
yerleimlerine geii gsteren bilgiler verir. te yandan geleneksel dikdrtgen bir yap tipi olan megaron
da tapnak mimarisinde kullanlmaya devam eder.
Giritte Karphi, Lasithi Platosundan 300 metre ykseklikte konumu ile bu dnemin istilalarna kar
insanlarn oluturduu doal korunmal ve geici olarak kullanlm bir kenttir. Karphide zor bir
topografyada konumlanan evler ta olarak ina edilmi olsalar da buras geici bir yerleim olmutur.
(Resim 3.13) Hem Miken, hem de Minos halklar tarafndan M.. 12. yzyl sonunda kurulan kent M..
11. yzylda terk edilir. Kentte bulunan klt merkezinde ele geen kk boyda Tanra heykelcikleri
(figrinleri) (Resim 3.20) Minos Ylanl Tanra rneklerini (Resim 3.21) anmsatsa da an sanat
slbunun zelliklerini barndrr Topraa bal bereket, evin bereketini simgeleyen kollar yukar
kalkm bu heykellerin ayaklar sonradan eklenmitir. Kentte alt odal Byk Ev grubunda tekstil
retiminin yapld gzlemlenmi, blgenin hayvanclk rn olan ynn ilenmesi ve ekonomisi ile
ilgili nemli bilgiler elde edilmitir.
58

Resim 3.13: Karphi Kent Plan, ( J.D.S. Pendlebury ve di., (1939) Excavations in the Plain of Lasithi, III, Karph
(A City of Refuge of Early Iron Age in Crete, Annual of the British School at Athens 38 57-145, pl.1)

Akdenizde youn olan bu glerin dier bir etkisi de M.. 1000de Kta Yunanistandan gelen
halklar ile zmir (Smryna)de grlr. Kent M.. 9.yzylda ta surlarla evrilir ve sur iinde yer alan
evler an mimari zelliklerini basit mimari planlarnda barndrr; bunlar kerpiten yaplm,
duvarlarnn bir blm yuvarlak biten beik atl yaplardr. (Resim 3.14,a,b)

Resim 3.14 a: Smyrna (zmir) Erken Dnem Sur Duvar Yeniden Canlandrmas, M.. 9-8.yzyl.
Kaynak: http://www.ffil.uam.es/hellas/Edad%20Oscura/Arquitecturaeo/Esmirna.jpg

Resim 3.14 b: Smyrna (zmir) Oval Evin Yeniden Canlandrmas, M.. 9.-8.Yzyl
Kaynak: http://www.ffil.uam.es/hellas/Edad%20Oscura/Arquitecturaeo/Esmirna.jpg

Bu aa ait dier nemli bir yerleim M.. 10.yzyldan nce Kiklad Adalarndan, Andros adasnda
Zagorada kurulan yerleimdir; bu yerleim de M.. 700lerde terk edilir. Yerel ta yapnn duvarlarnda
eik, kap kiri ve lentolarnda, ayrca ev iinde de kullanlmtr. Ahap kolonlarla destekli atnn zeri
ince ist ta katman st kille kapldr. (Resim 3.15a,b)
59

Resim 3.15 a: Androsda Zagora Kent Plan M..

8.-7.Yzyllar(Biers. 1987, 112, fig. 5.8).

Resim 3.15 b: Androsda Zagoradan Bir Evin

Yeniden Canlandrlmas ( Biers 1987, 113, fig. 5.9).

Erken Demir a yerleimlerinin ou geici yerleimlerdir,

ekonomik adan gerilemeye bal, nfusun azald bu dnemde saray yerleiminden
kent yerleimine geilmitir.

Tun andan Demir ana dnmde kltrel farkllklar ve

sanatn geliimini kronolojik olarak st ste gelen katmanlarda saptamada Troia
kukusuz n sradadr. Yaz olmad iin Sessiz diye bilinen bu dneme ilikin Luvi
dilinde bulunan mhr bu a Anadolu kltrnn dnmnde Troiann oynad rol
sergiler. Bu konular iin u yaynlar inceleyiniz: Joachim Latacz, (2001) Homeros Batnn
ilk Ozan., stanbul: Homer Kitabevi, E.Akurgal (2001) Anadolu Kltrleri, Ankara: Tbitak
Yaynlar (2001) Bu eserde Anadolu kltrlerinin Demir anda geirdii evreleri ve
sanatn reneceksiniz.

KARANLIK A VE SANAT
Karanlk a sanat, Deniz Kavimleri Gleri ile Ege, Anadolu ve Akdenize yaylan kavimlerin gleri
ile yerel kltrlerin elerinin ok aznn barnd, yeni halklarn yaam biiminin sanata yansd
ekilde ifadesidir. Ge Tun ann saraylar dnemi sanatnn naturalist ve realist tarzlarnn yerini
alan eler izgisel, geometrik formlardr.
Seramik sanatlar, Akdenizde M.. 2.binden 1.bin kltrlerine geii en gzel belgeleyen kap
formlar zerine uyguladklar gnn modas bezemeler ile n plana karlar. Vazolarn zerindeki
motifler sadece an tercihlerini belgeler, bu da yeni kavimlerle gelen kltrel farkllklara baldr.

Protogeometrik Dnem Vazo Ressamcl ve Sanat

Miken seramiklerinin son evresinde kap yzeyindeki bezeme kompozisyonlar gevemi motifler
azalmtr. Olduka sade olan biim ve bezekler yeni oluan toplumsal deiimlere balantl gelimi
olmaldr. (Resim 3.16a) Miken retimi sonras izgisel ifadeli; Geometrik sanatta ilkleri oluturan grup
Protogeometrik (Geometrik Dnem ncesi) slp olarak adlandrlan bir dnemdir. Bu dnem seramik
tipolojisi ile tarihlenir. Sanatlar bu evrede mleki arkn youn kullanmaktadr. Kap formlar uzam,
daha iyi hazrlanm kap yzeyinin kaliteli olmasn salamtr. Ayrca sslemede grlen i ie gemi
daireler tipik bezeme esi olarak pergelle yaplmtr. (Resim 3.16b) Bu slbun gelitii ve tekrar
figrlerin vazo resimlerinde kullanld dnem daha sonraki Geometrik Dnem olacaktr. (Resim 3.24)
Protogeometrik ada nadir rneklerde figr uygulamas grlr (Resim 3.23).

60

Resim 3.16 a: Miken Seramikleri Son Evresi (stten

aktmal srahi, lekythos, kk amfora, kupa) (Biers
1987, 100, fig.4.5).

Resim 3.16 b: Protogeometrik Vazolar, Atina retimi

(Biers 1987, 102, fig.4.6 ).

Sanatta Protogeometrik Dnem olarak bilinen M.. 1000-900 yllardaki deiimlere en gzel
rnekleri Euboia (Eriboz) adasnda Lefkandi yerleimi sunar. Ta temel zerine yaplm yarm
yuvarlak duvarla biten yap rnei ve iinde yer alan kremasyon (yakma) yntemi ile gmlm sava
ve einin mezar, drt atn kemikleri, mezar buluntularnn zenginlii ve eitlilii asndan st dzey bir
yaamn rneklerini sunar. (Resim 3.17) Bu blgenin Dou Akdenizle ticari ilikisinin olduunun kant
mezar buluntular arasnda kan Fenike kkenli bir mhr, srl seramik bir vazo ve altn kpedir.
(Resim 3.18 a,b.c)

Resim 3. 17: Lefkandi Uzun Yap M.. 1000 -900 (Biers 1987, 99, fig. 4.3)

a.

b.

Resim 3.18 a: Fenike Kkenli Mhr

Kaynak: http://lefkandi.classics.
ox.ac.uk /Toumba.htmlke

c.
Resim 3.18 b: Fenike Kkenli
Srl Seramik Vazo

Kaynak: http://lefkandi.classics.
ox.ac.uk /Toumba.html

61

Resim 3.18 c: Fenike Kkenli

Altn Kpe
Kaynak: http://lefkandi.classics.ox.ac.
uk/Toumba.html

Miken a sonras M.. 9.yzyla ait pimi toprak heykelcik ok az sayda ele gemitir.
Lefkandide ele geen arkta yaplm pimi toprak heykelcikler arasnda bir ilki oluturan yar at yar
insan kentaur eklinde yaplm olan eserdir. (Resim 3.19) Bezemelerin geometrik motiflerle yapld
eserde Ge Tun a Karphide bulunan ev tanralar idolleri ile balant kurulabilir. (Resim 3.20)

Resim 3.19: Lefkandi Pimi Toprak Heykelcik, 36x26

cm.(Biers 1987, 102, fig.4.7)

Resim 3.20: Kharpi Kadn Heykelcikleri; Pimi Toprak

(Biers 1987, fig.4.8, 103).

Resim 3.21: Ylanl Tanra, Knossos, Girit M.. 1600

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Snake_Goddess

Bu ada Ge Tun ann resimsel ifadeli motiflerinden izgisele dn gsteren bir dier nemli
eser iki okunun gsterildii M.. 1000e tarihli eserdir. (Resim 3.22). izgisel slubun grld
Protogeometrik seramiklerde figrlere yer yoktur. Resim 3.23 de grlen vazoda ki at figr ise tekil bir
rnektir. Aristokrat bir kiinin kemiklerinin bulunduu bu eserde byk bir olaslkla kiinin cenaze
treninde atla yaplacak ayinin simgesel olarak vazo ilevi ile birlikte gsteriliidir.

62

Resim 3.22: Lefkandi Hydria, Skoubris Mezar 51,

M.. 1000 (Hurwitt 1985, 55)

Resim 3.23: At Figrl Vazo (Hurwitt 1985, 58)

Geometrik Dnem Sanat

M.. 900-700l yllar Geometrik a olarak nitelendirilen tarihsel sretir. Bu ada Akdeniz kltrleri
arasnda etkileim hzlanm kremasyon yaygn bir gm ekli haline gelmitir. Kk bir ynetici
grubun olduu oligari ynetiminden kent devleti modeline geilmi ve Atina, Sparta gibi ehir
devletleri n plan kmtr. zellikle 9. yzyl politik adan bu tr yerleik ehir devletlerinin kurulmas,
nfusun art, yerel endstrilerin eitlenmesi Akdenizde dier blgelerle iletiim ve ticari balar
zenginletirmitir. Bat Anadoluda, Kta Yunanistan, Karadeniz, talyada bu ehir devletlerine bal
koloniler olumutur.
M.. 8.yzylla birlikte Yunan alfabesi kullanlmaa balar. Sanatta hikyeci ifade biimleri grlr.
Kutsal meknlardaki art mimaride geici kullanm alanlarndan ok kalc ve kaliteli mekn yaratma
araylar gsterir.
Sanatlar bu evrede seramik vazolarn yzeylerini tmyle doldururlar. an destan anlatm
geleneine uygun kahraman savalar ve onlara uygun dzenlenen cenaze trenleri eserlerde resimlenir.
Bunlarn arasnda erken Miken slubunu geometrik tarzda bezekler eitlendirir.
Atina Agorasnda bulunan bir seramik parasnda grlen youn figr kullanm, bezenecek yzeyi
doldurma ve ayrntlarda figrlerin yaptklar hareketleri ayrtrma abas Yunan vazo ressamclnda
daha sonraki evrelerde grlecek zellikleri ierir. Ayrca Homeros destan a geleneine bal gelien
ikonografik seimlerin de bu ada gzel bir rneini oluturur. Konu zerine iki yorum vardr biri; Troia
savanda Troia kral Hektor ile Andromakhe'nin olu, Odysseus tarafndan ldrlen Prens Astyanaksn
lmn anlatan sahne, dieri mzisyenlerden oluan gruplama ile bir elence sahnesi olduu zerinedir.
Konu ne olursa olsun bu eser resim sanat kapsamnda yzeyin nasl kullanld ve kompozisyon
zellikleri, figrlere kimlik verme ve derinlik yaratma abalar gibi grsel uygulamalar bu aa has
slpla gstermesi bakmndan nemlidir. (Resim 3.24)

Resim 3.24: Dipylon Krateri (Biers 1987, 117, fig.5.17)

Resim 3.25: Thebaiden Geometrik Krater; Ayrl Sahnesi

(Biers 1987, 119, fig.5.19)

63

Kta Yunanistanda Perachorada sunu olarak bulunmu bir yap modeli beik ats, at-nal plan,
yksek tavan, nde aty tayan stunlaryla M.. 9.yzylda Tanra Heraya atfedilmi tapnan bir
modeli olabileceini dndrr. (Resim 3.26) Argosda Hera Kutsal Mabedinde M.. 8.yzylda dier
bir model daha bulunmutur. Dz hatl, dik beik atl bu modelde ge Tun ann megaron
mimarisinin izlerini grmek mmkndr. (Resim 3.27) Yunan tapnak mimarisinde dz diktrgen plana
sahip megaron formu uzunca yllar kullanlacaktr. Geometrik aa ait iyi korunmu tapnak mimarisi
rnei Giritde Apollo Dreros tapnadr. (Resim 3.28) 10.8x7.2 m.lik lleriyle ok byk olmayan
en erken Yunan tapna plandr. Tapnan bir sonraki evresinde, M. 650lerde ahap zerine tun
kaplama (sphyrelaton) yaplm heykeller arasnda tanr ve tanralardan Apollo, Leto ve Artemis
heykelleri bulunmutur.

Resim 3.26: Perachora Model Yapnn Resim 3.27: Argosda Hera Kutsal Mabedi Resim 3.28: Apollo Dreros Tapna
Yeniden Canlandrmas
Biers 1987, 108, fig.5.3).
Girit (Biers 1987, 109, fig.5.4).
(Biers 1987, 108 fig.5.2)

Dikdrtgen planl yap (megaron) Tun anda grlen bir yap

eklidir. Bu ada bu yap tipi hangi amalar iin kullanlmtr.

http://www.met.museum.org/toah Akdenizdeki uygarlklarn tarihsel

srete yaadklarn sergileyen, grsel bilgilere kronolojik ulaabileceiniz bir kaynaktr.
http://www.anadoluuygarliklari.com sayfasndan ise Anadolu uygarlklar ile bilgiye
ulaabilirsiniz.

YEN KRALLIKLARIN SANATI

Deniz Kavimleri Gleri sonrasnda Akdenizde farkl blgelerde etkisini gsteren glerden Anadolu da
nasibini alr.

Ge Hitit Krall
Ge Hitit Krall M.. 1200lerde Hitit bakenti Hattuann tahribatndan sonra bu topraklarda yaayan
halklarn yeni gelenlerle birlemesinden ortaya kar. Kk kent devletlerine dnen krallk batda
Frig, douda Frat nehri ve gneyde Kapadokyada Tabal krallklar topraklar iinde yer alrlar. (Resim
3.30) Blgede hkimiyet kuran Mezopotamyal Asurlular ve Aramlarn etkisi yeni Hitit slubunun ortaya
kmasn salar.

64

Resim 3.29: Ge Hitit Krallklar Dalm Blgesi.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Tabal

M.. 1050850 tarihlenen ve deiim ncesi Hitit Krallnda grlen geleneksel slubun yansd
Malatya Arslantepedeki dini bir konunun ilendii stelde, Hitit Kral Sulumeli Hava Tanrsna sunu
yapmaktadr. Hitit kabartma sanatnn bir uzants eklinde ilenmi eserde figrler aras boluklar,
figrlerde ucu kvrk asa ve ayakkablar, boynuzlu konik apka, sava arabas betimlemesi ve krallk
mhr gibi konular geleneksel sanatla benzerlikleri oluturur. (Resim 3.31)

Resim 3.30: Arslantepe, Malatya, Kireta Ortostat, Tanrya

ki ve Kurban Sunma Sahnesi(Akurgal 1998, 212, resim 92a).

Resim 3.31: Zincirli, Aram Kral Kilamuwa,

M.. 832-810 (Akurgal 1998, 220,fig. 115).

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Ge%C3%A7_Hititler

Resim 3.32: vriz Kabartmas, Ge Hitit Dnemi

Kaynak: http://www.ivriz.net/ivriz-kaya-kabartmasi.html

65

Asur Krall M.. 850-750lerde blgeyi kltrel ve politik adan hkimiyeti altna alr. Zincirlide
retilen heykeltralk eserlerinde geleneksel Hitit slubu yan sra Asur etkileri, salar ve kraln
ensesindeki topuz tipinde, Aram etkileri ise giysilerdeki dikey ve diagonal kvrmlarda grlr. (Resim
3.32)
Bu etkilerin blge sanatlarna girii Sami topluluklarn gneyden gelip Kuzey Mezopotamyaya
yaylmalarnn bir sonucudur. vriz kabartmas Konya, Ereli ilesinin 17 km. uzandaki vriz kynde
yer alr. Genel olarak M. 1180700 yllarna tarihlendirilen eser Araml kral Varpalavas tarafndan
yaptrlmtr. Eserde hem Arami, hem Asur, hem de Frig kltrnn etkileri grlr. Frtna Tanrs
Tarhundas ile blgenin kral Varpalavasn tasvir edildii eserde, Tarhundas ve kral ellerinde baaklar
ve zm salkm tutmaktadr. Tarhundasn bolluk ve bereket tanrs olduunu gstermesi dnda eserde
tanrnn byk, kraln ise daha kk boyutlarda ve dua eder durumda tasvir edildii grlr. (Resim
3.33) Eserin yerli uyruklar iin yaptrld, ayrca kraln giysisindeki geometrik desenli bezeme ile Frig,
on kltr ile balants, incilerle ssl bal ile Lidyallara yaknl grlr.

Urartular
Dier nemli bir Anadolu krall olan Urartular M.. 1. bin balarnda Van gl ve evresinde nemli
bir devlet kurarlar. Hurri dilini kullanrlar. Urartular Hititlerle ada olan byk bir kralla sahip iken
M.. 9. yzylda daha klm olarak Asurlulara rakip bir g olarak ortaya karlar. Urartu Krallnn
gl bir devlet oluu Kral Menua (M.. 810780) dnemine denk der. Sonrasnda Argisti (M..
780-760) ve zellikle II.Sardur (M.. 760-730) zamannda Ge Hititlerle birlikte Ortadounun mhim
merkezlerinde hakimiyet kurmulardr. Akdenizle ticaretin kaps olan Suriye limanlar ve ehirlerin
ynetimini Ge Hitit Krall ile ellerinde tutan Urartular, M.. 8. yzylda kurduklar ticari ilikilerle
Yunanistan ve talyada Etrsk merkezlerine rn ihra ederler. (Resim 3.34)

Resim 3.33: Urartu Krall Blgesi

Kaynak: http://aygunhoca.com/images/haritalarim/urartular-hart.jpg&imgrefurl

Urartu sanatnda zellikle tun eserlerde stilize tasvirlerin kullanld grlr. Urartu aslan
tasvirlerinde boyun zerindeki yelenin buruuunun yukar ksmda bir halka biiminde son bularak
kula oluturmas ve alt dudan yine halka biiminde ene altna kvrlmas, kuyruun bir ember gibi
yuvarlak ekilde tasvir edilmesi, ayak adalesinin st ksmda bir kk yuvarlakla sslenmesi Urartu
aslan figrlerinin nasl ayrntl betimlendiini gsterir. (Resim 3.35) Asur etkili bu aslan figrleri
Urartulara has bir izgisellii ierir. Bu etkiler daha sonra Yunan sanatnda dounun egzotik
hayvanlarnn Orientalizan tarzda uygulamasnda grlecektir. (Bkz. nite 4).
66

Resim 3.34: II.Sardur Kalkanndan Aslan Tasviri. (Akurgal 1998, 260,fig.161)

Toprakkale kazlarnda bulunan M.. 8. yzyln sonuna tarihlenen insan bst eklindeki kazan
kulplar, ense zerinde dikey ekilde yer alan sa topuzundan anlalaca zere M. 7. yzyl Asur
sanat etkili Urartu eserleridir. (Resim 3.36) Altntepede bulunmu olan ve kulp yerlerinde drt boa ba
bulunan bronz kazan M.. 7. yzyln bana tarihlenir. (Resim 3.37)

Resim 3.35: Toprakkale Kazan Kulbu nsan Bst, Bronz.

M..8.yzyl. (Akurgal 1998, 257, resim 154)

Resim 3.36: Altntepe Erzican, Urartu Kazan, M..

720-710. (Akurgal 1998, 257, resim 154)

Etrsk mezarlarnda ve zellikle Yunan tapnaklarnda bulunmu olan kenarlar aslan veya grifon( ba
ve kanatlar kartal, gvdesi aslan biiminde olan mitolojik yaratk) balaryla ssl kazanlarn da HititAram tarznda yaplm olmalar, Kuzey Suriyeden veya Gneydou Anadoludan bir yerden ihra
edilmi olduklarn akla getirir. Arkeoloji dnyasnda bu grifonlar ve aslan figrleri Yunan sanatnn bir
rn ekline deerlendirilmise de, grifon tasvirleri veya kazanlar ssleyen grifon heykelcikleri Yunan
ve Etrsk merkezlerinde M.. 7. yzyln bandan ilk kez ortaya kar, M..7. yzyln banda nce
bat dnyasnda hibir grifon tasvirli eser mevcut deildir. Hesiodosun Theogoniasnda grifon ve
chimeira gibi dounun hayali figrlerinden bahsedilir. Yunanda kullanlan grifon figrleri Ge Hitit
sanatnda zellikle Sakegz eserlerindeki ku adamlara, Ankara kabartmalarndaki grifona benzerlik
gsterir. Hitit kabartmalarndaki grifonlarn en mhim zellii bann aslanla ku aras bir ekil
gsterilmesidir. (Resim 3.38) Alt ene bir aslan enesidir. Boyun ve ense yeleleri ile gzalt buruuu ve
ka gz stilizasyonlar da aslan tasvirlerinden alnmaldr. Buna karlk gaga eklindeki st ene ve
boyunu ssleyen iki ucu helezon formlu ty, ku zelliklidir. Bu ayrntlar Yunan ve Etrsk
merkezlerinde M..7. yzyln banda ani olarak ortaya kan grifon tasvilerin de gzlenir. Ge Hitit
merkezlerinden ithal edilmi eserler olduu kabul edilmelidir. Byle olduuna gre bu eserler Ge Hitit
atlyelerinin Asur idaresinde de alm olmalarn dndrecei gibi, onlarn Urartu lkesinde geip
orada yerlemi olabileceini de akl getirebilir.
Ge Hitit heykeltralk atlyelerinden biri Ankaraya kadar gelmi ve 700 tarihlerinde Frig
prenslerinin yaplarn ssleyen kabartmalar da meydana getirmitir. Ayn ekilde baz Hitit atlyelerinin
Urartu sanatkrlaryla ibirlii yaparak grifon ve aslan balaryla ssl kazanlar imal edip onlar
67

Yunanistana ve Etruryaya (talya) sattklar da dnlebilinir. Yunanistanda M..7 yzyln banda

insan balaryla ssl kazanlarn gzel rnekler halinde kopya edildiini fakat ksa bir sre sonra bu
modann terk edildiini gryoruz.

Resim 3.37: Ge Hitit Grifon Tasvirli Kabartma,Sakagz.

Kaynak: http://www.sanattarihi.org/13/Urartu-Sanati.aspx

Friglerle ilgili daha ok bilgi iin: http://sites.museum.upenn.edu/

gordion/

Frigler
Erken Demir anda Ankara, Polatl yaknlarnda Gordion (Yasshyk) antik kentinde yerlemi
dier bir grup Friglerdir. Kentin Frig yerleimi M.. 950 -800 yllar arasnda antsal mimari ile
belgelidir. Friglerin blgede hkimiyet kurduu dnem Orta Frig adr. (M.. 950 -800). 8.yzyln
sonunda Kral Midasn hkimiyeti altnda Gordion kltrel adan en st noktaya ular. zellikle
Anadoluda dier blgelerde de grlen, kuzeybat gleri ile Traklar zerinden gelen kavimlerin
getirdikleri slp olarak bilinen kazma veya bask bezemeli seramik gruplar mevcuttur.
Frigler Yunancaya benzer Hint-Avrupal bir dil kullanrlard. Oysa Anadoluda Tun anda
yaygn kullanlan dillerin ise Hitit ve Luvi dilleri oluu glerle gelen bu dnmn bir belgesidir. Erken
Demir a Anadolu kltrlerine ilikin nemli bulgular, Gordionda hyn dou tarafnda
saptanmtr. Mimari, konut yaam eleri, seramikler keskin bir deiimi belgeleri. Mimaride deiim
dikdrtgen planl dz kesme ta bloklardan temel ve zemin stne kerpiten yaplm ve saz ile rtlm
basit ev tipde grlr. Gordionda Tmls MM de bulunan dvme tun kaplar cenaze treni ile ilgili
kullanlm kaplardr. (Resim 3.39) Cenazeye gelen kiilerin kei veya kuzu etli, sebzeli, bol baharatl
gve yedikleri yannda da zm arab, arpa biras ve baldan yaplma mayalanm bir iki itikleri ve
bunu byk kazandan paylatklar bilinir. Gordionda Tmls MM olarak bilinen byk tmlste ele
geen cenaze merasimi ile ilgili iki adet masa imir, ard, ceviz, mee, sedir ve am aalarnn
kullanldn gsterir.
Gordion ahap oymaclarnn uyguladklar kesme ve kakma tekniklerine bakldnda Siberyaya ve
Etrurya (talya) uzanan topraklarn etkilerini tad gzlenir. (Resim 3.39, Resim 3.40)

68

Resim 3.38: Tmls MMnin Yeniden,

Canlandrmas, Greg Harlin.

Resim 3.39: Gordion Tmls. MM Kakma Tekniinde Masa.

(Simpson, E. and K. Spirydowicz. (1999). Gordion
Wooden Furniture: The Study, Conservation Reconstruction
of the Furniture and Wooden Objects from Gordion,
1981-1998, Ankara).

Kaynak: http://sites.museum.upenn.edu/gordion/articles
/artefacts/29-gordionfurniture

Kaynak: http://sites.museum.upenn.edu/gordion/
articles/artefacts/29-gordionfurniture

Geliigzel yaplm kazma (gravr) sanatnn en gzel rneklerinin grld Gordionda Erken
Frig evresine tarihlenen Megaron 2 diye bilinen tatan yaplma binann duvarlarnda yer alan dzensiz
kaznm insan, hayvan figrleri ve geometrik desenler, Demir a gravr sanatnn gzel rnekleridir.
(Resim 3.41a,b,c) (Bu tekniin kullanld en erken rnekler iin; bkz. (Resim 2.1).

a.

b.

Resim 3.40 a: Gordion Megaron 2, Aslan Figr ST 845B. Resim 3.40 b: Gordion Megaron 2, Kular, (ST 407 + 449).
Kaynak: http://sites.museum.upenn.edu/gordion/
articles/art/26-doodles

Kaynak: http://sites.museum.upenn.edu/gordion/
articles/art/26-doodles

c.
Resim 3.40 c: Gordion Megaron 2, Megaron Plan Gravr ( ST 263a).
Kaynak: http://sites.museum.upenn.edu/gordion/articles/art/26-doodles

69

BATI AKDENZN LETM

talya Villanova Sanat
talyann Demir a kltr olarak ilkleri oluturan Villanova Kltr M.. 1100-700lerde Kuzey
talyada Bologna blgesinde grlr. Sonraki alarda bu blgede yaayan Etrsk kltrnn saptand
kentlerde (Veii, Tarquinia, Vulci, Cerveteri) Villanova kltr etkileri belirlenmitir. Villanova
kltrnn Orta Avrupann maden ve yerleik kltrleri olan Hallstatt ve Urnfield kltrleri ile olan
balants batdaki mzelerde bulunan eyalarnda ve rettikleri gri-kahve renkli amforalarda grlr.
Maden ilemede ok ileri olan bu kltre ilikin bilgileri, daha sonraki dnemde talyada etkin olan
Etrsk kltrnden almak mmkndr. Bucchero tr seramikler kaba el ile ekillendirilmi formlardr,
maden etkisi vermesi iin ounlukla st perdahl olan bu grup, genellikle oksidasyonu az frnda
piirilmi olduundan st siyahtr. (Resim 3.43) Kremasyon tr gmlerde kl saklama ilevli bu
kaplar Etrsk ve Roma Cumhuriyet dneminde insan eklinde formlarla srecektir.
Villanova kltrnn maden ileme sanatnn Urartu kazanlarnda grlen dvme iilii ile ok ortak
zellii vardr. Kendisini takiben Etrsk sanatnda da metal ustalnda Dou Akdeniz yoluyla tanan
Asur, Urartu etkilerini grmek mmkndr.
Denizden gelen kavimler olarak Msr yazl metinlerinde geen halklarn Kta Yunanistan, Ege
Adalar, Girit, Kbrs ve Dou Akdenizde deiime neden olduklar saptanmtr. Bat Akdenizde ve
zellikle Villanova kltrnden Etrsk kltre dnm de Anadolu kltrlerinin etkileri grlr. Ancak,
talyann erken halklar ile Avrupann Hallstatt ve Urnfield kltrlerinin Anadoluya Balkanlar
zerinden gelen g eden halklarla ortak noktalar daha fazla arkeolojik buluntu ve aratrma gerektirir.

Resim 3.41: Villanova Yerleimleri, M.. 900

Resim 3.42: Villanova Mifer eklinde Kl Kab, Villa of Pope

Julius, Rome

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Villanovan_culture Kaynak: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/629128

/Villanovan-culture

Bat Akdenizde bulunan dier halklar ise ayn dnemde kendi iinde kapal yaamlarn srdrrken
Dou Akdenizdeki bu eitlik ve verimlilie katklar veya iletiimleri bulunmamaktadr. Dolaysyla
Akdeniz tarihi Dou Akdenizdeki gelimeleri ile devam eder.

70

zet
M. . Akdeniz dnyas M.. 1200 ila 750li
yllar arasnda Akdeniz halklarnn yeniden
yapland ve ekonomisinin deitii bir dneme
girer. Politik, ekonomik, sosyal ve kltrel
deiimlerin de birlikte yaand bu srete
Tun a glerinin Minos, Miken ve Hitit
Krallklarnn oluturduu sarayn merkez
olduu oligarik idari dzenin yerini daha
blgesel ynetilen kent devleti modeli alr.

Uzunca bir sessizlikten sonra M.. 750lerde

onial ozan Homerosun kaleme ald lyada ve
Odysseia adl destanlarda Kta Yunanistan ile
Ege Adalar ve Anadolu arasndaki ilikiler ele
alnmaktadr. Ge Tun a ve Demir ann
kahramanca savaan insanlar bu sanat
eserlerinde yer almtr. Var olan dzenin yeni
kavimlerle alt edilmesi sonras yeni oluan kent
kltrnde ortaya kan kiiler ve bunlarn
gmldkleri alanlar, cenaze trenleri seramik
sanatlar tarafndan vazo resimlerinde izgisel
ve soyut yaklaml geometrik slpla ilenmitir.
Bu ada sanat Ge Tun a elerini Demir
a kltrnn yeni stili ve inan modelleri ile
harmanlayp dou ile bat sentezini eserde
btnletiren
ekle
dntrr.
Dou
mitolojisinin ekzotik yaratklar (grifon vb)
Yunan sanatnda oriental etkilerin girdii
zellikle M.. 7. yzylda kullanlr. Akdeniz bu
ada Ge Tun ann naturalist, realist
slubundan syrlp her blgede yerel oluan
sanatlarn sentezledii bir havuz haline gelir.
Bunda kukusuz ticaretin byk pay vardr. Bu
ada ticaret ve takas ve sonrasnda gelien para
ekonomisi, teknolojilerin gnlk yaamda kullanlmas, yeni pazar ekonomisinin gelitirdii
kentler sonraki alarda oluacak yeni toplum
dzeninin sorumlusu gibi grlmelidir.

Akdenizi istila eden Denizden Gelen Kavimler

eklinde Msr yazl kaynaklarnda ad geen
birden fazla kavmin tm Ege, Adalar, Kbrs,
Dou Akdeniz ve Msr blgesine yayld bu
dnemde oluan gler sonucu baz blgelerde
g dengelerinin deiimi yerel krallklarnn
domasna neden olur.
Kuzey Kavimleri Gleri diye de bilinen bu
hareketler, bu kavimlerin rotalarn anlamaya
yneliktir.
Trakya,
Balkanlar
zerinden
Anadoluya girdikleri savlar genelde kabul grmse de, Akdeniz ve Anadolu iinde yaylmlar, Demir a sonras yazl kaynaklarnda bu
kavimlere ilikin bilgilerde zellikle Anadoluda
konumlanan yerel krallklarnn kken bilgilerinin farkl olduu kabul grr.
Msrda III. Ramses hanedanlk dneminde
(M.. 12001168), Medinet Nabu Tapna
duvarlarndaki yaztta tahribat yapan istilac
olarak tanml Deniz Kavimlerinin blgelere
nasl daldna ilikin bilgi sahibi olmak da
mmkndr. Msr, Anadoluda olduka yaygn
bir alan ve Kbrs gsteren bu dalm,
blgelerde Demir a diye adlandrdmz yeni
dnem sanatnn oluumu hakknda da bilgiler
sunar.

71

Kendimizi Snayalm
6. Geometrik Dnem sanatn anlatmak iin
aadaki sfatlardan hangisi uygundur?

1. Karanlk a en iyi hangisi tanmlar?

a. Tanmlanamayan bir a

a. Mkemmeliyeti

b. Karanlk bir dnem

b. D etkilere ak

c. Kaytl belgenin olmad bir dnem

c. Geometrik

d. Tun a ncesi bir dnem

d. Naturalist

e. Troia kltr

e. Realist

2. Karanlk a sanatn anlatmak iin aadaki

sfatlardan hangisi uygun deildir?

7. Urartu uygarl hangi topraklar hakimiyeti

altna almamtr?

a. Geometrik

a. Dou Anadolu

b. Protogeometrik

b. Kta Yunanistan

c. Realist

c. Gneydou Anadolu

d. Soyut

d. Erzurum blgesi

e. izgisel

e. Van blgesi

3. Ge Hitit Krall hangi topraklar kendisine

dahil etmemitir?

8. Demir a kentlerinde aadaki bina

tiplerinden hangisi bulunmaz?

a. Kapadokya

a. Tapnak

b. Anadolu

b. Piramit

c. Mezopotamya

c. Ev

d. Asur

d. Cadde

e. talya

e. Klt binas

4. Aadaki uygarlklardan hangisinin Demir

anda Anadolu uygarlklar zerinde etkisi
yoktur?

9. Demir
hangisidir?

a. Fenike

a. Demir

b. Kbrs

b. Tun

c. Hint

c. Bakr

d. Pers

d. Aluminiyum

e. Asur

e. Gm

5. Deniz Kavimleri G hangi blgeleri

etkilemez?

10. Demir a uygarlna hangisi uygun

deildir?

a. Bat Anadolu

a. Blgesel Krallklar

b. Kta Yunanistan

b. Emperyalist Dzen

c. Kbrs

c. Saray Yerleimi

d. Filistin

d. Deitiren Kltr

e. spanya

e. Yaylan Kltr

72

anda

kullanlmayan

metal

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde 3
Dikdrtgen planl yapnn erken rnei olan
megaron tarz yap Demir anda klt merkezi,
tapnak, konut eklinde dnm yaar. Daha
sonraki evrede de Yunan tapnak mimarisine etki
yapar.

1. c Yantnz yanl ise Karanlk a Nedir?

balkl blm yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Karanlk a ve
Sanat, balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Yeni Krallklarn
Sanat balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar

4. c Yantnz yanl ise Yeni Krallklarn

Sanat balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Akurgal, E. (1989). Anadolu Uygarlklar,

stanbul

5. e Yantnz yanl ise Akdenizde Ticaret ve

Deiim balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Akurgal, E. (1998) Anadolu Kltr Tarihi,

Ankara: Tbitak Yaynlar.

6. c Yantnz yanl ise Geometrik Dnem

Sanat balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Biers, W.R. (1987). The Archaeology of

Greece: An Introduction, Ithaca, NY: Cornell
University Press.

7. b Yantnz yanl ise Urartular balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

Buschor, Ernst. (1978). Greek Vase-Painting,

New York: Hacker Art Books.

8. b Yantnz yanl ise Demir anda

Kentler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Davies, N. Egyptian Paintings; London: Penguin; (1963).

Desborough,
V.R.
(1952).
Desborough
Protogeometric Pottery, Oxford: Clarendon
Press.

9. d Yantnz yanl ise Urartular balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

Freeman, C. (2004). Egypt, Greece and Rome,

Oxford: Oxford University Press.

10. c Yantnz yanl ise Demir anda,

Kentler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Hurwitt, J.M. (1985). The Art and Culture of

Early Greece. I+ hoca: Cornell University
Press.

Sra Sizde Yant Anahtar

Mansel, A. M. (1971). Ege ve Yunan Tarihi,

Ankara: TTK Basmevi.

Sra Sizde 1
Saray yerleim ve ynetim modelinden kent
devletlerine geilir, blgesel krallklar geliir.

Mee, C. (2011). Greek Archaeology: A Thematic Approach, Malden, MA: Wiley-Blackwell.

Sra Sizde 2

zgnel, . (2006). Karia Geometrik Seramii,

stanbul:Homer Kitabevi.

Hitit-Miken gibi gl merkezi krallklar

etkilerini yitirince onlarn halklarnn dnm
glerle olmu, Demir anda balangta
geici olan yerleimler daha sonra kent
yerleimleri ve ynetimine dnmtr.

Pulak, C. (2008) Beyond Babylon: Art, Trade,

and Diplomacy in the Second Millennium B.C,
(Eds. Joan Aruz, K.Benzel, J.M. Evans, New
York: Metropolitan Museum of Art, New Haven:
Yale University Press.

Her blgede sanat, kavimlerin dntrdkleri

nceki kimlikleri ve etkileniime girdikleri yeni
kavmin kltr ile karm ve yeni sanat
dourmutur. Ge Hitit sanatnn Aram-Asur ve
Urartu etkileri barndrmas ve bunu Batya
aktarmas gibi.

Snodgrass, A. M. (1971). The Dark Age of

Greece: An Archaeological Survey of the
Eleventh to the Eighth Centuries BC,
Edinburgh: University Press.

73

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
M.. 9. yzylla M.S. 4.yzyl arasndaki Akdeniz uygarlklarn kronolojik olarak sralayabilecek,
Bu dnemde Akdenizde kurulmu ve toplumlar arasndaki iletiimi pekitirecek olan ticaret
ilikilerini genel hatlaryla ayrt edebilecek,
Bu dnemde Akdenizde meydana gelen nemli savalar ve bunlarn kltr tarihine etkilerini
aklayabilecek,
Bu dnemdeki uygarlklarn sanatsal ifade biimlerini tanmlayabilecek ve bunlarn birbirlerinin
zerindeki etkisini ayrt edebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Akdeniz

Anadolu Uygarlklar

Fenike

Helenistik Krallklar

Msr

Roma mparatorluu

Yunan / Helen

Persler

Ticaret Kolonileri

indekiler

Giri

Kaynaklar Denizi (M.. 9 - 6. yzyllar)

Savaan Deniz (M.. 5 - 3. yzyllar)

Mare Nostrum (Bizim Deniz) (M.. 2 - M. S. 4. yzyllar)

74

Akdenizde Yeni Dzen

Yeni Sanatsal fade Biimleri
GR
Akdenizi anlamak iki ayr uygarlk tanmna hkim olmakla mmkndr: Uzananlar (yaylanlar) ve
youranlar (kaynatranlar). Akdenizin etrafndaki ok eitli topraklardaki kltrlerin bazlar yabanc
topraklara uzanm ve beraberlerinde kendi kltrlerini gtrm; bazlar ise olduklar yerde kalm ama
gelen etkileri kendi yerel kltrleriyle yourmulardr. M.. 9 yzyldan M.S. 4. yzyla kadarki
dnemde Fenike, Yunan ve Roma uygarlklarn uzananlar olarak nitelendirebiliriz. Youranlar ise
Etrsk ve Anadolu Uygarlklar olabilir. Fenike ve Yunan uygarlklar kendi topraklarnda bulunmayan
hammaddelere ulamak arzusuyla Akdenize yaylmlar, Romallar ise daha ok askeri ve smrgeci bir
yaklamla Akdenizi i deniz haline getirmilerdir. Bu gruplamada uzananlarn yayldklar yerlere
sadece kendi kltrlerini aktardklar, kaynatran toplumlarn ise sadece gelenlerin getirdiklerini ald
dnlmemelidir. Akdeniz evresindeki kltr alverii bu iki grup arasnda srekli bir karlkl
renme srecidir.
Bu nite on yzyllk bir sreci kapsad ve farkl birok kltrden bahsettii iin ilk okumada
biraz kark gelebilir. Ancak Akdeniz kltrnn nasl karmak ve o karmaklktan gelen bir zenginlie
sahip olduunu, zellikle Yunan ve Fenike ticaret kolonileri devrinde ok iyi izleyebiliyoruz. Perslerin
tarih sahnesine girmesiyle Yunan kltr iine kapanyor ve yabanc etkilerden olabildiince arnm
Klasik Yunan uygarl ortaya kyor. Helenistik Krallklar dnemi aslnda bu kltrn Dou
Akdenize yayld bir dnem. Roma mparatorluunun kurulmasyla Akdeniz, mparatorluun bir i
denizi haline geliyor ve Yunan kltrnden tremi bir Roma kltr Akdenizin btnne hkim
oluyor.
nitenin ilk blmnde, Akdeniz, bir Kaynaklar Denizi olarak inceleniyor. M.. 9. yzyldan 6.
yzyla kadar uzanan bu dnem Akdenizin etrafnda yerlemi farkl kltrlerin birbirini etkileyerek
gelitikleri semeci bir dnem. Savaan Deniz balkl ikinci blmde, 6. yzylda Perslerin tarih
sahnesine girmesiyle Akdenizdeki ticaret ilikilerine dayal dzenin yklmas ve emperyalist hrslarn n
plana kmas konu ediliyor. Mare Nostrum (Bizim Deniz) balkl nc blmde ise M.. 1. yzylda
Roma mparatorluunun kurulmasyla Akdenize btncl ve lnl bir dzenin getirilmesi anlatlyor.
Sanatsal rnlerin ortaya kmas, geliimi ve mimaride grlen deiiklikler kltrel farkllklara
gre biimlenir. Deiik dnemlere gre de eitlik gsteren bu alanlar Akdenizde srekli bir birleme,
ayrma, yeniden birleme, yeni girdiler ve yeni yorumlar ile blgelere gre deikenlik gsterirken ortak
paydalar da kullanr. Akdenizdeki dinamiklerin daha iyi anlalabilmesi iin metin boyunca ticari ve
politik ilikiler ve kltrel alveri birbirini srekli etkileyen sarmal bir iliki iinde anlatlmaktadr.
zellikle sanat ve mimarlk rnlerinin geliimi bu sarmaln bir paras olarak grlr. Bu yaklam ou
sanat tarihi yaznnda eksik olan neden-sonu ilikilerinin belirlenmesinde yardmc oluyor.

KAYNAKLAR DENZ (M.. 9 - 6. YZYILLAR)

M.. 13. yzyln son eyreinden balayarak Yakn Douda kurulmu olan toplumsal sistem alt st
olur. Hititler ve Mezopotamyada o dnemde hkm sren imparatorluklar yok olur. Msrlarn Tun
a boyunca srdrd imparatorluk klr. Mikenlerin Pylos, Tyrins, Mikena ve Knossos gibi
byk kentleri yok edilir. Bu dnemde yazl kaynaklarda gzle grlr bir azalma olduu iin bu kriz
75

zamanlar ou kez zelikle Yunan uygarl iin karanlk alar olarak adlandrlr. Ancak bu dnemi
tamamen karanlk alar olarak adlandrmak hakszlk olur, daha ok o dneme kadar sregelen
sistemlerin ykld ve yenilerinin kurulduu zaman olarak dnlebilir. Bu yzyllarda Tun a sona
erer ve Demir a balar.
Yakn Dou, Anadolu, Yunanistan ve Ege Adalardaki dzenin alt st olmas sonucu Akdenizde de o
dneme kadar kurulmu olan ilikiler a ve sistem bozulur; ancak yeni bir sistemin kurulmas ok zaman
almaz. Fenike ve Yunan uygarl bu yeni dzenin balca alanlarn olutururlar. M.. 9. yzyldan
itibaren Akdeniz kylar boyunca kurulan Yunan ve Fenike ticaret kolonileri, Akdenizde Lbnandan
Cebelitarka kadar uzanan yeni bir kltrn olumasnda ilk tohumlar atarlar.

Fenikeliler
Fenikelilerin etnik kkenleri hala zlememi bir gizemdir. Zaten bu sorunun cevabnn bulunmas hi
de nemli deildir, nk Fenikelileri etnik kkenleriyle deil, corafi olarak yerletikleri blgeyle ve
buradan yola karak Akdeniz kylar boyunca yaptklar ticari faaliyetle zdeletirmek daha dorudur.
Fenike uygarlnn beii Kuzey Filistinden Gney Suriyeye kadar uzanan Douda Lbnan
dalaryla snrl Akdeniz ky erididir (Resim 4.1). Bu eritte kurulmu Tyre, Sidon, Byblos ve Arvad
gibi bir takm nemli Fenike kentleri ky eridindeki tarmsal arazilerin kstl olmas nedeniyle
kaynaklarn ticaret araclyla salarlar. Akdenize almak onlar iin bir gereksinimdir ve bu da
beraberinde denizcilik ve gemicilik konusunda ok gelimi bir kltr getirir.
Geleneksel olarak Fenike uygarlnn balangc Demir ana balansa da aslnda Fenikeliler tarih
sahnesinde nemli bir yer almaya Ge Tun anda balarlar. Msr, Asur ve Hitit gibi ticaret
ortaklarnn olumsuz ynde etkilendii karanlk alarda Fenike ticaret ilikileri de zarar grr; ancak bu
dnem sonrasnda Fenikeliler ticaret alarn geniletmeye devam ederler. M.. 11 ve 9. yzyllar aras
kolonizasyon ncesi dnem olarak adlandrlr. 9. yzylda Fenikelilerin ticaret a douda
Mezopotamyadan (Asurlular), batda Sardunyaya, gneyde Kuzey Afrika ve Msrdan, kuzeyde
Suriye (Ge Hititler), Anadolunun gney kylar, Kilikya ve Yunan Adalarna kadar uzanr. Bu
dnemde Fenikeliler yerletikleri blgelere ve halklara fazla mdahale etmezler. Amalar ticaret
yaptklar yerlerde toprak sahibi olmak veya hkimiyet kurmak deildir, oralar kendilerine kazan kaps
grp getirdikleri mallar satmak iin liman olarak kullanrlar.
M.. 9. yzyln sonundan balayarak Fenikeliler, Akdenizde daha sistemli kolonizasyon
hareketlerine giriirler ve kendilerine bal kentler kurarlar. Bunun sebebi, Yunanllarn, o dnemde ticari
rakip olarak glenmeleri ve Akdenizde etkilerinin hissedilmeye balanmasdr. zellikle bu dnemde
Kbrs, Sicilya, Sardunya, spanya ve Dou Afrikada kurulan Fenike koloni kentleri Yakn Dou
kltrnn btn Akdenize yaylmasnda ana nedendir.

Kolonizasyon ncesi dnemde Fenikelilerle Yunanllarn ilikilerinin

nitelii konusunda tartmalar vardr. Bu iliki, ticari bir yarma olarak veya ortak kar
ve giriimlerle ekillenen bir i ilikisi olarak tanmlanabilir. Bu durum kolonizasyon
dneminde de Perslerin tarih sahnesine girmesine kadar devam eder. Esas olan, bu iki
kltr arasnda sk bir iliki bulunmas ve bu ilikinin yeni Akdenize zg kltr ve
uygarln gelimesinde nemli rol oynamasdr.

76

77

!
!

Resim 4.1: Akdenizde Fenikeliler ve Yunanllar (M.. 9-6. yzyllar), (Freeman, 2004, Harita 3den uyarlama)

Fenikelilerin Bat Akdenize almasnn en nemli sebebi madenlerdir. Bu amala Akdenize alan
Fenikelilerin ilk dura Kbrstr. Kbrs, Yunanca bakr (kypros) anlamna gelir ve bakr madenleri
asndan zengindir. Adadaki ilk gerek anlamdaki Fenike kolonisi M.. 9. yzyln sonlarnda kurulmu
olan Kitiondur. Kbrs gibi Rodos ve Girit adalar da, Fenikeliler iin hem birer urak noktas hem de
yeni ham maddelerin gemilere yklendii limanlardr. zellikle Girit, Asurlularn en nemli demir
kaynaklarndan biridir. Fenikeliler nceleri btn Sicilyaya yaylm olsalar da, Yunan kolonicilerin
gelmesiyle kuzey-bat blgesine ekilmiler ve burada M.. 8. yzylda Motya gibi koloni kentleri
kurmulardr. Kuzey-bat mineral kaynaklar asndan zengin Sardunya adasna yakndr ve talya
anakarasnda Etruria ve Kampanyaya ulamak iin kullanlan ve Yunanllar tarafndan kontrol edilen
Messina geidine seenek sunar. Sardunyadaki bakr, demir, kurun ve gm kaynaklar Fenikelileri
adaya eker. Sardunyann gney-bat kylarnda M.. 7. yzylda tipik olarak yarmada ve kyya yakn
adalarda kurulmu Fenike liman kentleri younlar. Fenikelilerin talyada en nem verdikler blge
bakr, kurun, demir ve gm kaynaklarn elinde bulunduran Kuzey Etruria blgesidir. Sardunyallar
Akdenizden gelen etkilere kapal bir hayat srerken, Etruriallar M.. 8. yzylda Dou Akdenizden
gelen Fenike ve Yunan etkisiyle harmanlanm bir kltr yaratrlar.
Utika, Kuzey Afrikada kolonizasyon ncesi dnemde Cebelitark ve Sardunyadan gelen Fenike
gemilerinin urak limanlarndan biridir. Ancak M.. 813 ylnda Kartaca, Tyre tarafndan bir ticaret
kolonisi olarak kurulur ve bu blge Fenikelilerin kontrol altna girer. Fenikeliler bu kenti Roma
egemenliine girinceye kadar ellerinde tutarlar ve Kartaca kaynakl (Pnik) yeni koloniler zellikle Bat
Akdenizde boy gstermeye balar. Kartacann baarsnn srr Etrsk kentleriyle kurduu yakn ticaret
ilikilerine baldr. Etrskler ve Kartacallar yalnzca ticaret ortaklar olarak kalmazlar, Orta Akdenizin
kontrol iin, daha sonraki dnemlerde, Sicilyadaki Yunanlarla mcadelede birbirleriyle ittifak kurarlar.
spanyann zengin altn, gm, bakr, demir, kalay madenleri Fenikelileri spanyann Akdeniz
kylarna eker ve hatta Atlantik kylarnda da yeni limanlar bulmaya iter. Kadiz, Tyre kentinin
kurduu bir ticaret kolonisidir. Stratejik olarak i blgelere geit veren bir vadinin aznda kurulmu kent
M.. 8. yzyldan itibaren Fenikelilerin varlna iaret eden bulgular gsterir.
Fenike ticaret mallar geni bir yelpazeye sahiptir. M.. 859a tarihlenen Asur Kral Assurnasirpalin
kaytlar, Tyre, Sidon, Arvad ve Fenikelilerin dier ky kentlerinden gm, altn, kurun, bakr, tun
kaplar, canl renklerle boyanm yn ve keten kumalar, bir byk bir de kk maymun, ahap, fildii ve
bir deniz canlsn ithal edildiini yazar. Bu kayt bize Fenikelilerin hem kendi rnlerini hem de
Akdeniz ve Kzldenizden getirdikleri baz mallar Mezopotamyaya ihra ettiklerini gsterir.
Fenikelilerin Msrla da ticaret ilikileri skdr. klim dolaysyla byk aalarn yetitii ormanlar ok
kstl olan Msr, Lbnan dalarnn ormanlarna muhtatr. Fenikeliler Msrn ahap ve balmumu
ihtiyacnn byk blmn karlar. M.. 1350ye tarihlenen ve Msr arivlerinde yer alan Amarna
mektuplar bize Tyre ve Byblosun tekstil retimi ve ihracnda da aktif rol oynadn anlatr.
Fenikelilerin deniz kabuklarndan elde ettikleri mor boyayla renklendirdikleri keten ve yn kumalar
nldr. Tyredeki kazlar orada retilen ve Akdeniz blgesine ihra edilen seramik atlyelerini aa
karmtr. Bunun dnda pek ok lks eya Fenikeliler tarafndan retilip Akdeniz, Mezopotamya ve
Msr pazarlarna yollanr.
Bu dnemde Yunan topraklarnda bulunan doudan gelen lks tketim rnlerinin byk blm,
Fenikeli tccarlar tarafndan buraya getiriliyorlard. Yunanl ozan Homeros Fenikelileri syle anlatr:
Gemicilikleri ve entrikalaryla bilinen bu halk, gemilerinde binlerce vr zvr getirirdi. Biraz da
olumsuzluk ieren bu tanm, Yunanllarn Fenikelilerden pek ok ey renmesini engellemez.

nternetten http://www.phoenician.org sitesine girerek Fenikelilerin

yaadklar yerler ve kltrleri hakknda bilgi alnz.

Erken Dnem Yunan Uygarl

Karanlk alarn sonunda Yunan anakaras, Ege Adalar ve Anadolunun Ege kylarnda yeeren Erken
Yunan uygarlnn ykselii, bu uygarln Akdeniz uygarlnn bir paras olmasyla sk skya
ilikilidir. Bat ve Dou Akdenize yaylan Yunanllar buralardaki uygarlklardan hem etkilenirler hem de
onlar etkilerler. ok youn olan bu etkileim dneminde, Akdenizi Fenikeli ve Yunanl tccarlar
tarafndan tanan her tr maln, btn Akdenize yayld bir kaynaklar denizi olarak tanmlamak yeterli
olacaktr.
78

Arkeologlar ve tarihiler tarafndan Erken Dnem Yunan sanatnn

gelimesinde dounun etkisi ayrntl incelenmektedir. M.. 80- 600 aras oryantalizan
dnem yani Yunan sanatnda Dou Akdeniz sanatsal usluplarnn hakim olduu dnem
olarak nitelendirmitir. Bu tartmalar iin baknz: Fisher N. ve Van Wees H. Ed. (1998).
Archaic Greece, London.
Yunan anakarasnn hemen batsnda gemi yapmnda kullanlacak kerestenin saland ormanlar
asndan zengin bir ada olan Euboiann ticaret iin Akdenize alan ilk blge olmas hi de artc
deildir. Euboia adasnda bulunan Lefkandi, daha sonra da Eretria ve Khalkis kentleri, Akdenizle ilk
ticaret ilikilerini kuran kentlerdir. Euboia, Dou ve Bat Akdeniz ticareti arasnda bir gei blgesi
oluturur.
Ge 11. yzyldan itibaren Lefkandide Suriyeden gelen seramiklere rastlanr. M. 825 ylnda
Orontes rmann( gnmzde Antakyadaki Asi rma) stnde kurulmu olan Al-Mina kenti Euboia,
Fenike ve Kbrsl tccarlar iin bir eit ticaret ss niteliindedir. Buras Kuzey Suriyeyi
Mezopotamyaya balayan ticaret yolu zerinde olduu iin nemlidir. Suriye kaynakl pek ok rnn
buradan Yunanistana geldii dnlmektedir. Yine Euboia mezarlarnda Fenike ve Msr kaynakl altn,
seramik ve amber tandan yaplm pek ok lks tketim nesnesi ele gemitir. Bunlarn bazlar zgn,
bazlar ise daha sonra yaplm Yunan kopyalardr ve Fenikeli tccarlar tarafndan Yunanistana
getirildikleri dnlr.
Bu erken dneme ait Yunan sanat Asur, Msr ve Fenikelilerin etkilerini tar. Fenike sanat zaten
Msr ve Mezopotamya ile yaptklar ticaret sonucu bu uygarlklarn sanatnn semeci bir birleimidir.
M.. 9. yzyldaki Asur aknlarndan kaan pek ok Yakn Dou ve Msr kkenli zanaatkr, Akdeniz
yoluyla batya g etmi ve becerilerinin Akdenize yaylmasna sebep olmulardr. rnein Giritte
M.. 8. yzyln bandan itibaren Suriyeli sanatlar tarafndan yapldklar dnlen oryantalizan yani
dou etkisinde mcevherler bulunmutur. Homeros, Troia savanda Hektar tarafndan ldrlen
Patroklusun cenazesi iin dzenlenen oyunlarda birinciye verilen Fenike ii bir gm kazandan
bahseder. Yunanl zanaatkrlar Fenikelilerin her tr metali ilemedeki becerilerini renirler. Olympiada
ele geen ve M.. 7. yzyla tarihlenen oryantalizan tun kazanlarn azlarn ssledii dnlen
buluntular bu kltrel alveriin sonucudur.

Resim 4.2: a. Dou Etkisinde Hilal Biimli, rg Motifli Altn Pantantif, Knossos (M.. 800 civar) b. ve c. Dou
Etkisinde Kazan Az Ssleri, Olympia (M.. 7. yzyl ba), (Boardman, 2005, Resim 32, 34,35)

Yunanllarn Fenikelilerden rendikleri yalnzca sanat nesneleriyle snrl kalmaz. Fenikelilerin deniz
ticaretinde ve savalarnda kullandklar gemileri Asur dnemi ta kabartmalarndan da reniyoruz.
Fenikeliler genel olarak Yunanllarn ticaret gemilerinden daha byk ve ar gemiler kullanrlard; ancak
yine de Fenike gemilerinin Yunan gemi inaatnda etkileri byk olmutur. zellikle Fenike sava
gemilerinin dman gemilerini paralamak zere gelitirilen ba alt taraftaki kntlar nce Yunan, sonra
Etrsk ve Roma gemileri tarafndan kullanlmtr.

79

Yunan alfabesi Fenike alfabesinden tremitir. Her sese bir harf veren Fenike alfabesi modern
alfabelerin temelinde yatar; Fenikelilerin Akdenizde yaptklar ticaret nedeniyle Akdenize yaylmtr.
M.. 800 civarnda ortaya kan Yunan alfabesi Fenike alfabesinin sesli harflerle dntrlm eklidir.
Euboiallar M.. 8. yzylda talyann bat kysna yakn Ischia adasnda bir ticaret ss kurarlar ve
buraya Pithekusa adn verirler. Hem Fenikelilerin hem de Yunanllarn talyaya olan ilgisi, zellikle
orta blgelerdeki metal kaynaklardr. Pithekusada, Lacco Ameno yerlekesinde 10 yanda bir ocuun
mezarnda ele geen Nestor Kadehi Erken Dnem Akdenizindeki kltrel karmakl gzler nne
serer. Bu kadeh Rodos adasnda yaplmtr ve zerindeki yaz Khalkislilerin (Yunanistanda Eriboz
Adas) o dnemde kulland ve Fenikelilerden rendikleri Yunan alfabesiyle yazlmtr. Adada baka
yerlerde, bir firavunun adn tayan kolye ucu gibi, Msr ve Dou Akdeniz kaynakl mezar armaanlar
ele geirilmitir.
Yunanca emporia ad verilen ticaret limanlar ve apoikiai ad verilen koloni kentleri arasnda fark
vardr . Kolonizasyon ncesi dnemde Al-Mina ve Pithekusa gibi kentler emporia olarak tanmlanabilir,
nk bu kentlerde Yunanllar her ne kadar ticaret faaliyetlerini yrtseler de politik bir bamszlklar
veya stnlkleri yoktur. Yunanllarn baka lkelere yaptklar gezilerin karakteri M.. 8. yzyln
sonuna doru deimeye balar. M.. 730 ve 530 aras kuzeyde Karadeniz kylarndan, batda Fransa ve
spanya kylarna kadar btn Akdenizde Yunan kolonileri kurulur.
Yunanllarn yabanc topraklarda yeni yerleim yerleri aramalarnn sebebi genel olarak nfus art
sonucu anavatanlarndaki kaynaklarn yetmemesi olduu dnlr. Apoikiai, Yunanca evden kaynakl
anlamna gelir. Dolaysyla koloni kentlerinin ounun bir ana kenti vardr. Bu kentten yola kan 100200 kiilik bir gen erkekler topluluu Akdeniz yoluyla yeni topraklar aramaya giderler. Yola kmadan
aralarndan bir lider seilir. Bu kii Delphideki Apollon tapnana giderek, nerede koloni kurmas
gerektiini buradaki mneccimlerden renir. Romal yazar Plutark, Apollonun bu seilmi lideri
doru yeri tanma, doru zaman anlama, deniz ar yerlerdeki tanrlara ait kutsal yerleri ve kahramanlara
ait gm yerlerini tespit edebilme yetisiyle donattn syler. Bu yetilerle donanm olan lider, genelde
korunakl limanlara sahip, verimli topraklarla balantl, kale olarak kullanlabilecek yksek bir tepeye
sahip ve yerel halk barl veya etkisiz hale getirilebilecek kadar gsz yerleri yeni kent iin seer.
Kentin snrlar ve kutsal alanlar belirlenir ve kent koloniciler arasnda paylatrlr. Bu ilk gelenlerin
aileleri her zaman kentin yneticileri snfnda yer alrlar ve daha sonra gelenlere kar stnlklerini
korurlar. Yerel halkla genelde barl ilikiler kurulduu iin onlarla karmak kanlmazdr. Evlilik
ilikileri kurulur, yerel halkn insan gcnden veya ham madde karlamadaki bilgisinden yararlanlr.
Koloniciler yeni kentlerini kurduktan sonra ana kentleriyle balanty koparmazlar, tanrlarn ve
geleneklerini yeni kurduklar kentte de devam ettirir, ana kentle ticaret ilikilerini srdrrler.

M.. 7. ve 6. yzyllarda polis kavramnn gelimesi de bu dneme

denk gelir (Spivey 1997, 104). Polis yalnzca duvarlarla evrili bir kent yerlekesi deildir,
bu kente ait ve belli bir koruyucu tanr veya tanraya inanan ve kendi kendilerini
oligarik veya ilkel demokratik sistemlerle yneten vatandalarn btnn ifade eder.
Dolaysyla bu kent koloniler kurarak reyebilir. Bu dnemdeki kolonizasyon hareketi
hibir zaman emperyalist bir hareket deildir ve kent devletlerinin yeni kaynaklar aramak
iin birbirleriyle yaptklar yarn bir sonucu olarak grlebilir.
lk koloniler M.. 8. yzylda daha ok yine Euboiallar tarafndan kurulmaya balanr.
Khalkisyallar, Sicilyada Naxos ve Leontini; Messina Geidinin karsnda talya anakarasnda ise
Rhegium gibi koloni kentleri kurarlar. Batya gidenlerden baka baz Euboial koloniciler kuzeye gitmeyi
tercih ederler. Khalkhis bata olmak zere Gney Yunanl kentler, Kuzeyde pek ok yerleim yeri
kurmular ve bu blgeye arap retimini gtrmlerdir. Kuzeye giditeki en nemli nedenin ormanlar
bol Makedonya ve Trakyann, gney blgelerin ahap ihtiyacn karlamas ve tahl ithali olduu
dnlr.

80

M.. 700lerde Euboiann Eretria ve Khalkis kentleri bu blgedeki savalar sonucu gten dm
ve onlarn yerine Korinthos ve komusu Megara ykselmeye balamtr. Atinann batsnda bir ky
kenti olan Megara ve Anadolunun Ege kylarnda nemli bir kent olan Milet, Karadenizdeki Yunan
kolonilerinin kurulmasnda nemli bir rol oynamlardr. M.. 7. yzylda gnmz stanbulunun Saray
Burnu-Sirkeciye denk gelen blgesinde, Megara kaynakl koloniciler tarafndan Byzantion kenti
kurulmu, buras sonra Romallarn ikinci bakenti Kostantinopolis olmutur. Bu dnemde Yunan
kltrne ait maddi kltr verileri Karadenizin i blgelerine kadar girmitir.
Yunan anakarasn Peloponnesos adasna balayan stmus geidinde konumlanm Korinthos kenti,
Yunanistanda bat ile dou, kuzey ile gney arasndaki ticareti kontrol eder. Dolaysyla, M.. 8.
yzyln sonuna doru, Akdeniz ticaretinin en nemli merkezlerinden biri haline gelir. M.. 733de
Sicilyadaki en nemli ve zengin Yunan koloni kenti olacak Syrakusay kurar. Korinthosun
Akdenizdeki baskn rolnn en nemli gstergesi, M.. 8. yzyldan itibaren Korinthos kaynakl
seramiklerin Akdenizde ok yaygn olarak grlmesi ve hatta Kartacallarn bile bu seramikleri taklit
etmesidir. Korinthos seramiklerinden bazlar dounun etkisini ak olarak ortaya koyarlar. M.. 600lere
tarihlenen ve kkeni belli olmayan bir Korinthos oryantalizan vazoda st ste sralanan kuaklarda
kular, sfenksler ve panterler dizilirler. M.. 650ye tarihlenen ve Romann kuzeyinde bir Etrsk kenti
olan Veiide bulunan Chigi vazosunda da stteki kuakta Yunanl askerler sava annda betimlense de
bir alt hatta dou etkisinde sfenksler ve aslan av yer alr.

Resim 4.3: a. Korinthos Pyxis (M.. 600 civar)

Kaynak: http://www.unisa.ac.za/contents/
faculties/humanities/classical/
images/big/rmwebvase2.jpg

b - c: Chigi Vazosu, Veii

Kaynak: (M.. 650 civar) (Spivey, 1997, Resim 55,56

Korinthos seramikleri M.. 8. yzylda itibaren zellikle batda aranan bir ticaret mal olsa da
Korinthoslularn zenginlii yalnzca seramie dayal deildi. Korinthoslu tccarlar gdadan, keresteye,
at kiremidine kadar pek ok deiik maln ihracn yapyorlard. Korinthos yapm bronz ve demir silah
ve zrhlar M.. 700lerde Akdenizde n kazanmt. Yunan anakarasnn tahl ihtiyacn karlayan en
nemli merkezlerden biri olan Sicilya bu dnemde Korinthosla sk iliki iindeydi. lerinde byk
ihtimalle arap, zeytinya ve tahl tanan Korinthos yapm amforalar ge 8. yzyldan 3. yzyla kadar
btn Bat Akdenize yaylmlardr. Ayn zamanda Korinthos, Kartacadan gelen ve balk
barsaklarndan yaplan garum adndaki bir sosun ithalinde de nemli rol oynar.
M.. 7. yzylda Firavun I. Psamtek (M.. 664-610) Asurlulardan Msrn bamszln geri
kazanma srecinde Yunanl asker ve tccarlara Msrn kaplarn aar ve bu sayede Msr Akdenize
alr. (Freeman, 2004, 158). Msr o zamana kadar Akdeniz kysnda olmasna ramen kendi iine
dnktr. Msr kltr Nil Nehri etrafnda binlerce yl boyunca hi deimeden ve d etkilere kapal
olarak gelimitir. Msr, bu ie kapal dnemde Akdenizde olan bitenle ilgilenmez, yalnzca Fenikeliler
araclyla ihtiyac olan ihra maddelerini salar. M.. 620de Nil Deltasnn batsnda bulunan
Naukratis kenti Yunan tccarlar iin bir ticaret ss haline gelir. Yunanllar Nil vadisinde bolca yetien
tahln peindedirler. Bunun yan sra Msrdan papirs ve keten alrlar. Karlnda ise byk ihtimalle
zeytinya, arap ve gm ihra ederler. Korinthos seramikleri, Naukratisde de bolca bulunur. Msr
yalnzca tccarlarn deil kkl Msr uygarln turistik amala grmeye gelen Yunanllarn urak yeri
haline gelir.
81

M.. 6. yzyl sanat tarihileri tarafndan Yunan sanatnda Arkaik

dnemin balad tarih olarak belirlenir. Dounun etkisinin hala srd bu dnemde,
Arkaik sanat, doay anlama yolunda onu formllere ve kalplara oturtur. Bu dnemde
Msrn etkisiyle Helen mimarlk ve heykel sanatnda byk gelimeler olur. Seramik
sanat da Atinal ustalarn elinde yeni bir slup kazanr. Arkaik dnem M. 480de
Perslerin Yunan kuvvetlerine yenilgisiyle son bulur ve Yunan sanatnda Klasik dnem
balar.
Yunan tapnann temelinde hangi etkiler yatar konusu olduka ok tartlan bir konudur. Antsal ta
yapnn temelleri, megaron formuna ve ahap ncllere dayandrlsa da zellikle antsal ta ifadenin
kazanlmasnda Msrn etkisi yadsnamaz. M.. 6. yzylda Msra giden Yunanllar antsal mezar
yaplar (piramitler) ve tapnaklara kar kaytsz kalamazlar. Tatan yaplm bu binalar Yunan
kltrnde mimari estetiinin ve mimari formlarn gelimesinde nemli rol oynarlar. lk antsal ta
tapnaklar M.. 6. yzylda Dorik dzende yaplmlardr. Korinthosdaki Apollon Tapna ve talyan
ana karasnda bir Yunan kolonisi olan Posidonia (Paestum)daki Athena Tapna, M.. 6. yzylda
yaplm Dorik tapnaklarn hem Yunanistanda hem de kolonilerde ayn deimez mimari kalb
izlediine kanttr. Dorik dzen Msrda Deir el-Bahrideki Hatshepsut Tapnandaki stun
balklarna ok benzer. Efesdeki Athena veya Didimdeki Apollon tapnaklarnda grdmz
kalabalk stn dizileri Msr tapnaklarndaki hipostil salonlar andrr. Delosdaki Aslanl Yol, Msr
tapnaklarnn nnde aslanlar veya sfenkslerin sraland kutsal yollara yknr.

Resim 4.4: a. Hatshephut Tapna, Deir el-bahri (M.. 1480 civar) b. Apollon Tapna, Korinthos (M. . 540 civar)
c. Athena Tapna, Paestum (M.. 500 civar), (Freeman 2004, Plates 1112, Ramage ve Ramage 1995, 1.16)

Yunan tapnaklarn dzenleri- Dorik, yon ve Korent- tapnak

mimarisinde bir tr forml olarak grlebilir. Belli bir dzene gre yaplan tapnak belli
oranlara uyar ve belli bir programa gre bezenir.
Bir baka Msr etkisi de heykel sanatnda grlebilir. M.. 7. yzyln ikinci yarsndan itibaren
Yunan heykeltralar mermerden insan boyutlarnda heykeller yapmaya balarlar. Msrn, Yunanl
heykeltralara, ahaptan yaplan byk lekli heykelleri mermerden yapma cesaretini verdii
bilinmektedir. Yunanllar mermeri ilemeyi Msrllardan renmi olabilirler. Msrllar kendi
topraklarnda kan granit ve diorit gibi talar ilemeyi ok eskiden beri biliyorlard ve bu ilemi bir
kalba oturtmulard. Erkeklerine kouros, kadnlarna kore ad verilen Yunan heykelleri, Msrllarn
yapt gibi byk bir ta blok zerine belli oranlarda bir zgara izilmesi ve oyma ileminin buna gre
yaplmasyla biimleniyordu. Msrl benzerlerinin aksine kouroi genelde plaktr ve tek bacaklar nde
daha doal ve rahat bir pozda durur. Bu duru heykelin yrdn dndrse de bu hareket tam olarak
taa yanstlamaz. Her iki ayakta yere basmaktadr ve bedenin st ksm bacaklar takip etmez. Kabaca
M.. 650 -500 yllarna tarihlenen bu heykeller, kutsal alanlarda genelde tanrlara adak mahiyetinde veya
mezarlarda mezar ta olarak bulunurlard.

82

Resim 4.5: a. Menkaure ve Kraliesi, Msr (M.. 2520 civar) b. Auxerre Koresi, Girit (M.. 630 civar) c. Kleobis ve
Biton, Delphi (M.. 580 civar), (Freeman, 2004, Plate 16, Hurwitt, 1985, Resim 85)
Kaynak: http://witcombe.sbc.edu/menkaure/menkaure-statue.html

Erken Yunan sanatnda ve mimarlnda Akdeniz yoluyla gelen

etkileri balk altnda toplaynz.
Yukarda da grld gibi, M.. 9 ve 6. yzyllar aras Yunanllar iin Akdeniz, kltr ve sanatta
eitli etkileri aldklar bir kaynaklar denizidir. Ancak Yunanllar bu etkileri katksz benimsemezler,
yourup kendilerinin yaparlar. Ayn bir tr etkileimi, bu dnemde, Orta talyann Etruria(Etrurya)
blgesinde de gryoruz.

Etrskler
Etrsk uygarlnn nemi zellikle M.. 8 ve 7. yzyllarda Bat Akdenizde bir yerel uygarln Dou
Akdenizin etkisi altnda nasl deitiini aka gzler nne sermesidir. Etrsklerin ykselii ile Orta
talya ve Dou Akdeniz arasnda kurulan ticaret ilikileri, Akdenizin kltrel corafyasn da gzle
grlr ekilde deitirir.
Etruria, Romann kuzeyinde, Orta talyann bat kylarndaki blgeye verilen isimdir. Ancak Etrsk
uygarlnn etkileri Adriyatik kysndaki Po vadisine ve Gney talyaya kadar uzanr. Etrsklerin etnik
kkleri mehuldr. Yunan tarihi Herodot, M.. 5. yzylda, her ne kadar Etrsklerin kkenini Lydia (
Lidya)dan gelen gmenlere balasa da bu iddiann hibir kantlanabilir taraf yoktur. Etrsk dili ne
Hint-Avrupa ne de Lidyallarn dhil olduu Hitit-Luvi dil grubuna dahildir ve byk olaslkla yerel
kavimlere ait bir dildir.
Arkeolojik kazlar Etrsklerin yerel Villanova kltrnden trediini kantlamtr. Bu kltre ilikin
ilk yerleim Bologna yaknlarndaki Villanovada bulunmu ve o yzden M.. 9 ve 8. yzyllara
tarihlenen bu erken dneme Villanova kltr ad verilmitir. Daha sonra yaplan kazlarda Veii,
Tarquinia, Vulci, Cerveteri gibi nemli Etrsk kentlerinin ncesinde bu kltre sahip kylerin olduu
grlmtr. Bu kyler Akdeniz ticareti sonucu zenginlemi ve M.. 7. yzyl itibariyle
kentlemilerdir. Villanova kltr daha ok mezarlarnda bulunan mifer, kemer ve fibulae (giysileri
tutturmak iin ine) gibi bronz eyalar ve iki kulplu grimsi kahverengi renkli amforalaryla bilinir.
Bucchero ad verilen siyah cilal Etrsk seramikleri biimleri itibariyle Villanova seramiklerinin bir
devam saylabilirler. (Resim 3.41, 3.42) Bronz iilii Etrsk dneminde Doudan renilen tekniklerle
ustalaarak devam etmitir.

83

Resim 4.6: Etrsk ve Romallar Dneminde talya, (Freeman 2004, Harita 9adan uyarlanmtr)

Resim 4.7: a. Fibula, Cerveteri (M.. 700-650) b. Fibula, Regolini-Glassi Mezar (M.. 650-600) c. Villanova Amfora,
Tarquinia (M.. 700 civar) d. Bucchero (ge 7. yzyl), (Ramage ve Ramage 1995, 1.6, 1.7, 1.8, 1.11)

M.. 8. yzylda, zellikle Pithekusann da etkisiyle Etrskler, Yunanistan ve Fenike arasndaki

ticaret ilikileri sklamaya balar. Yunan ve Fenikeliler iin Etrskllerle ticaret yapmak sahip olduklar
demir, bakr ve gm madenleri dolaysyla ok nemliydi. Etrskler Doudan gelenlere getirdikleri
lks mallar karlnda demir, bakr ve gm satyorlard. Devekuu yumurtalar, zerlerinde sfenksler,
panterler veya lotuslar bulunan altn ve fildii taklar, Msr motifleriyle bezeli cam ve srl seramikler
Etrskl aristokratlarn Fenikeliler yoluyla Yakn Dou ve Msrdan ithal ettikleri mallardr. Bunun
karlnda Yunanistan, Sicilya, Fransa ve spanyada ele geen buccherolar, o dnemde Bat
Akdenizde Etrsklerin yrtt canl ticareti gsterir. zellikle Fransaya arap ihra ediliyordu.
Etrsklerin Yunanllardan edindii en nemli kazan alfabe olmutur. Etrsk alfabesi Euboiallarn
alfabesinden tremitir ve bu dnemde Yunanllarla kurulan sk ticaret ilikilerinin bir sonucudur.
Bunun yan sra zellikle Arkaik dnem Yunan sanatnn Etrsk ve dolaysyla Roma sanatnn
gelimesinde etkisi byktr .
Korinthos ve Atina kkenli Arkaik Dnem seramikleri Etruriada ok poplerdirler. yle ki bu
seramikler ounlukla Yunanistanda deil Etrsk mezarlarnda ele gemitir. hra edilen seramiklerin
yan sra Etrskl seramik ustalar Korinthos ve Atina seramiklerini kopya etmilerdir. Chigu kentinde
ele geen ve M. 570-560lara tarihlenen Franois vazosu, en alt kuakta sralanm grifonlaryla
dounun etkisini yanstr. Ancak Arkaik dnemde mitolojik ve gnlk hayattan konular vazo resimlerinin
84

ana konusu haline gelir. Nitekim bu vazoda da st kuaklarda Yunanl Kahraman Akhilleus(Ail)in,
hayatndan sahneler betimlenir. nemli Etrsk kentlerinden biri olan Vulcinin nekropolisinde ele geen
bir tabakta da Dionysosun korsanlar tarafndan tutsak edilmesi hikyesi betimlenmitir. Bu tabak Atinal
seramik ustas Exekias tarafndan yaplmtr ve M.. 530a tarihlenir.

Resim 4.8: a. Franois Vazosu, Kleitias tarafndan boyanm (M.. 570 civar) b. Dionysos Vazosu. Exekias tarafndan
boyanm (M.. 530 civar), (Freeman 2004, Plate 43; Spivey 1997, Resim 87)

M.. 6. yzyla tarihlenen Etrsk mezar freskleri, bu dnemde Msr rnekleri hari ele geen ender
duvar resmi rnekleri olduklar iin nemlidirler. Bu resimler hem slp hem de konular asndan
Yunan vazo resimlerinin etkisini gsterseler de Etrsklere zg incelikleri de barndrrlar. Ailin Troyal
Prens Troilusu tuzaa drd sahneyi betimleyen fresk tekniinde (slak sva stne yaplan boya)
yaplm mezardaki duvar resminde hikyenin en nemli an betimlenmektedir. Byk olaslkla Ailin
hem cesur hem de planl ve sabrl bir komutan olmas mezarda yatan kiinin kimliiyle rtt iin
mitolojiden bu hikye seilmitir. Bu resimdeki figrler Yunan vazo resimlerini andrsa da, onlardaki gibi
ideal oranlarda deildirler. zellikle doa grnmlerinin anlatlan sahnelerde kullanlmas daha sonra
Roma duvar resimlerinde de karmza kar. Ku ve balk avlayan ocuklar betimleyen baka bir duvar
resminde de ayn incelik vardr. Peyzajn ve hayvanlarn betimlenmesindeki gereklik Etrsklere
zgdr.

b
Resim 4.9: a. Ail, Troyal Prens Troilusu Tuzaa Dryor, Mezar Freski, Tarquinia (M.. 540 civar)
b. Ku ve Balk Avlayan ocuklar, Mezar Freski, Tarquinia (Ge 6. yzyl), (Ramage ve Ramage 1995, 1.31,1.32)

Etrsklere zg bronz hayvan heykelleri de bu gereki yaklam gzler nne serer. M. . 500lere
tarihlenen mehur dii kurt heykeli, daha sonra Romann kurulu efsanesiyle ilikilendirilmi ve kurt
tarafndan emzirilen Romann kurucusu mitolojik ikiz krallar Romulus ve Remus Rnesansta efsaneye
eklenmitir. Kurdun anatomisindeki gerekilik ve bununla elien iki boyutlu bir bezeme
grnmndeki yelesi Etrsk heykel sanatnda tipiktir.
Etrsklerin yerel tanrlarnn bir ksm varlklarn srdrseler de Yunan ve Fenike tanrlar onlara
katlrlar. M.. 500lere tarihlenen Veiideki tapnan at kirii zerinde terracottadan( pimi toprak)
85

yaplm Yunan tanr heykelleri bulunur. at kiriini bezeme gelenei Etrsklerden gelir. Bu Etrsk
heykelleri slp itibariyle Arkaik dnem kouroiye benzeseler de durular ileri doru yrme hareketini
daha iyi betimler. Bu yumuak grnml hareketliliin nedeni belki de Etrsklerin ta yerine biimlerin
daha kolay ekillendii malzeme olarak kili kullanmalardr. Buna ramen ayn etki kyafetlere yansmaz.
Yunanl kouroinin tersine Etrskl Yunan tanrlar giyimlidir ve ayn hayvan heykellerindeki yelelerde
olduu gibi kumalarn dkm iki boyutlu bir bezeme grnts verir.

Resim 4.10: a. Dii Kurt Heykeli, Roma (M. 500 civar) b. Apollon, Veii Tapna c. Veii Tapna Modeli(M.. 500
civar) (Ramage ve Ramage, 1995, 1.1, 1.20, 1.15)

Romal tarihi Livy, Etrsklerin ok dindar olduklarn syler. Tanrlara gnlk ihtiyalar iin adakta
bulunulur ve gelecekten haber veren khinler ykseltilmi kutsal bir yere karak kehanette bulunurlar.
M.. 600lardan itibaren Etrskler Yunan slubunda tapnaklar bu kutsal alanlara ina etmeye balarlar.
Etrsk tapnaklar ahap ve kerpiten ina edildikleri iin gnmze kadar ayakta kalamamlardr. Ancak
Veiideki tapnan temelleri, Romal mimar Vitruviusun Etrsk tapnaklarnn oranlar hakknda
yazdklaryla birletirilince yeniden canlandrlabilinir. Etrsklerin tapnak formu, bakldnda her adan
grlebilen Yunanllarn boyutlu tapnak formundan farkldr. Etrsk tapnaklarnda n cephe, en
nemli cephedir ve Veiide olduu gibi stunlar tapnan yalnzca n cephesinde bulunur. Bir platform
zerinde ykseltilmi tapnaa bir tek ndeki merdivenler araclyla girilir. Byk ihtimalle khin artk
tapnan ykseltilmi platformuna kp kehanetlerini syler. n cephe odakl bu tapnak formu ilerde
Roma tapnaklarnda da kullanlr.
Yukarda da grdmz zere, M.. 9 ve 6. yzyllar aras, Akdenizde, ana uygarlklar Fenike,
Yunan ve Etrskler olan bir dzen kurulmutur. Bu uygarlklar birbirleriyle yalnzca ticaret ilikileri
kurmazlar, ayn zamanda kltrel olarak da bir etkileime girip, Akdenize zg kltrn, uygarln ve
sanatn gelimesinde rol oynarlar.

http://www.metmuseum.orf/toah/hd/etru/hd_etru.htm sitesinden
Etrsk dnemi kk el sanatlar rneklerini inceleyiniz.

M.. 9 ve 6. Yzyllar arasnda Dou ve Bat Akdeniz arasndaki

ticaret mallarnn akn zetleyiniz.

SAVAAN DENZ (M.. 5 - 3. YZYILLAR)

Akdeniz dnyasndaki bara dayal ticaret ilikileri, Perslerin tarih sahnesine girmesiyle bozulur. Corafi
merkezleri ran platosunda bulunan Persler, M.. 6. yzyln ikinci yarsndan itibaren topraklar btn
Orta Dou, Msr, Suriye, Filistin, Kuzey Arabistan, Anadolu ve Trakyay kapsayan bir
imparatorluk kurarlar. Emperyalist hrslar olan Persler, o zamana kadar byk hrslar olmayan kent
devletleri zerinden giden Akdeniz uygarlndaki dengeleri yerinden oynatrlar.
Persler Akdenizin dousundaki Fenike topraklarn igal edip, Yunanllara kar seferler dzenlemeye
balaynca Akdenizdeki Yunan ve Fenike kardelii son bulur ve dmanlklar ba gstermeye balar.
Persler Fenikelilerden hem ticaret hem de askeri anlamda yararlanmaya balarlar. Tyre ve Sidon gibi
86

kentler Pers mparatorluunu Akdenize balayan nemli ticaret merkezleri haline gelirler. Bunun yan
sra Pers donanmasnn byk blmn Fenike gemileri oluturur. M.. 480 ylna tarihlenen Salamis
muharebesinde arlkl olarak Fenike donanmas grev alrken, yine ayn tarihte Kartacallar Perslerle
birlik olup Yunanllarn kontrolndeki Sicilyaya saldrrlar. Bu iki giriim her ne kadar baarszlkla
sonulansa da, Perslerin Akdeniz zerindeki kontrol ele geirme abalarn yanstr.
Persler M.. 540 itibariyle btn Anadoluyu igal ederler. Anadolu genelde bu igale boyun ese de
yerel baz kar koyular ya yok edilmeyi ya da topraklardan srlmeyi beraberinde getirir. rnein
Anadolunun Kuzey Ege kysnda bulunan ve Perslerden kaan Phokaiallar (Foa) yeni topraklarn
arayna girerler. Ancak Batya vardklarnda pek ok blgenin Yunan ve Fenike kolonileriyle kaplm
olduunu grrler. Bunun zerine daha Batya giderek Korsikada Alalia kentinde yeni bir koloni
kurarlar. Alalia yoluyla batya gemeye balayan Yunan gemileri, Etrsk topraklarna uramamaya
balaynca, buna tepki olarak Etrskler Fenikelilerle bir olup Phokaiallar kovmaya alrlar.
Fransann gney kylarna gelen Phokaiallar, burada Massilia (Marseilles/ Marsilya) adn
verdikleri koloni kentini kurarlar. Massiliada ele geen Euboia, Korinthos, Atina, Sparta ve Etruriadan
gelen seramikler, o dnemde Massiliann Gney Fransada Yunan kltrnn bir merkezi haline
geldiini gsterir. Massilia, Galya (Fransa) iinden geen rmaklar kullanarak Keltlerle ticaret kaplarn
Yunanllara aar. Galyal Keltlerin Foallardan byk lekli arap ve zeytinya retimini rendikleri
dnlr. Keltler kendi gelenek ve kltrlerini korumaya devam etseler de Yunan sanat nesneleri
Fransann ilerine kadar girer. rnein, nemli bir kalay kayna olan Lassois danda bulunan Vix
mezarlnda bir Kelt prensese ait olduu dnlen gmden kan bronz bir srahinin Sparta kaynakl
olduu dnlmektedir. arap kartrmakta kullanlan bu tr srahilerin imdiye kadar ele gemi en
byklerinden olan bu kap. 1.64 metre yksekliindedir. Prensese ticaret ilikilerini glendirmek zere
verilmi bir hediye olduu dnlmektedir.
spanya kylarnda nemli bir kent olan Emporion (Ampuras) kenti de bir Phokaia kolonisidir.
Yunanllar ve Kartacallar spanyol halkyla sk bir ilikiye girip, yerel kltrle Akdenizden gelen
etkileri birletirip yksek bir kltr yaratrlar. Kentler kurarlar, Yunancadan treyen kendi alfabelerini
olutururlar.
Hititler, Asurlular ve hatta Msr gibi daha nceki imparatorluklar iin Akdeniz bir snr olmutur.
Bunlardan hibirinin Akdenize etkisi Perslerin Akdenizde etkisiyle karlatrlamaz. Fenike, Anadolu
ve Msr ele geiren Persler, Dou Akdenizi kontrolleri altna alrlar; ancak yukarda da grdmz
zere doudaki varlklar baty dolayl olarak etkiler. zellikle M.. 540da Anadoluyu igalleri ve
buna Yunanllarn verdii tepkinin Akdeniz kltr zerinde etkisi byktr. imdi Yunan ve Pers
ekimesini biraz bir kenara brakp Anadoluya bakalm.

Anadolu Uygarlklar
Karanlk alarda Anadolunun Ege kylarnda Yunan kolonileri kurulur. Ancak bu koloniler daha
sonraki dnemlerde olduu gibi ticari amal deildirler, karanlk alardaki kavimlerin yer deitirmeleri
sonucu Anadoluya g eden Yunanllardr. yonlar zmir ve Menderes rma arasna, Aeollar bunlarn
kuzeyine ve Dorlar ise gneyine yerleirler. Yunan koloni kentleri Anadolunun yerel kavimleriyle sk
iliki iine girerler.
Bu dnemde Anadoluyu blgeye (Beyliklere) ayrarak incelemek doru olacaktr. Batda Yunan
kolonileriyle i ie Lydia(Lidya), Karia (Karya) ve Lykia (Likya) uygarlklar, Orta Anadoluda
Phrygler (Frigler), Dou ve Gneydou Anadoluda. Hitit ve Dounun etkisini devam ettiren Ge Hitit
Devletleri ve Urartular (Akurgal, 1998, 195).

Anadolu Demir anda, Bu Beyliklerin kendilerine zg kltrlerinin,

batdan Yunan uygarl ve gneydoudan Mezopotamya ve Fenike etkisiyle yorulduu
melez bir kltrler topluluu halindedir. Bu haliyle Anadolunun, Akdenizin evresinde
kendi yerel kltrlerini Fenike ve Yunan etkisiyle youran dier blgelerinden ok da
fark yoktur.
87

Ge Bronz an Hattua merkezli Hitit mparatorluu Anadolu kltrnn temeline oturur. Hititlere
zg mimarlk ve sanat rnleri ta ve ta ilemecilii zerine kuruludur. Hattuada tatan ina edilmi
antsal tapnak ve saraylar ve Hattuaya bal, kutsal alan Yazlkayadaki doal ta zerine yontulmu
tanr ve tanra figrleri ta merkezli bir sanat anlayn gzler nne serer. Hitit mparatorluu M..
1200 civarnda son bulduktan sonra, Anadolunun gneydou kesinde Toroslardan Kuzey Suriyeye
kadar uzanan blgede, M.. 1000den itibaren Ge Hitit Kent Devletleri kurulur. Bunlar Hitit
geleneklerini devam ettiren daha kk politik birliklerdir; ancak komular olan Asurlar, Fenikeliler ve
Aramlarn etkileri de sanatlarna yansr. Ge Hitit sanatnn gnmze kalm en nemli paralar olan
zerleri kabartmalarla bezenmi ortostatlar ( ta bloklar) ve ta heykeller bu etkilerin en ok izlendii
sanat rnleridir. Ayn durum Dou Anadolu blgesinde yerleen Urartularn tatan antlar iin de
geerlidir. Dolaysyla, Fenike ve Dou etkisi Akdeniz yoluyla yalnzca batya deil ayn zamanda
kuzeye, Anadolunun ilerine kadar yaylr ve Anadolunun kendine zg ta antlarnda grlmeye
balanr.
Orta Anadolu, Demir anda Friglerin kontrol altndadr. Yunan tarihisi Herodot, Friglerin
Balkanlardan geldiklerini syler. Frig dilinin, genelde yerel Anadolu kavimlerinin konutuu Hititlerin
kulland Luviceyle hi alakas yoktur ve Yunancaya daha yakndr. Bu durum Friglerin Anadoluya
batdan geldii tezini destekler ama yine de bu tez tam olarak kantlanamamtr. M.. 9. yzyldan
itibaren Friglerin en nemli yerleim yeri Gordionda ele geen erken dneme ait seramikler tipik gri
Anadolu seramikleri olsa da, Akurgal (1998, 266) M. 8. ve 7. yzyla tarihli Aliar vazolaryla Helen
geometrik vazolarnn ortak zelliklerine dikkat eker. Siluet figrler, ortalar noktal dairecikler, n
sras, meander frizi Helen geometrik vazolarnda grlen motiflerdir. Bu bezeme elerinin yan sra
Frig kaplar ilgin ve kendine zg ekillere sahiptirler. Gordiondaki M.. 9. yzyla tarihlenen
megaron planl yaplar gl bir Helen etkisini gsterirken, tmls mezarlar ve kaya antlar Anadolu
geleneinin bir devam olarak nitelendirilebilir. Afyon yaknlarnda bulunan, M.. 6. yzyla tarihlenen,
Frig Kaya Ant, Anadoluya zg kaya ant geleneini Helen motifleriyle harmanlar. gen alnlk
Yunan mimarlndan bir alntyken ortadaki kapnn iindeki kabartma yapnn Anadolu kkenli
Kibeleye adandn gsterir.(Resim 4.11)
Kuzeyden gelen bir kavim olan Kimmerlerin saldrlar sonucu M.. 7. yzyln ilk yarsnda Orta
Anadolunun egemenlii Friglerden Lidyallarn eline geer. Yunan mitolojisine gre Frig Kral
Midasn her dokunduu ey altna dnyordu. Romal yazn ustas Ovidin Metamorfozlar adl
eserinde bu efsane btn ayrntlar ile ele alnmtr. Tanr Dionysos, Midasn bu sihirli gten
kurtulmas iin Sardes yaknlarndaki Paktolos rmanda ykanmas gerektiini syler. Bunun
sonucunda Paktolos rmanda altn paralar grlmeye balanmtr. Bu hikye zenginliin ve
egemenliin bir kavimden dierine geiinin simgesel bir ifadesidir.

Resim 4.11: a. Frig Vazosu, Aliar (M.. 750 -730) b. Frig Vazosu, Gordion (M.. 700. yzyl civar) c. Frig Klt Kaya
Ant, Afyon (M.. 6. yzyln ilk yars), (Akurgal 1998, Resim 169a, 175, 179)

Lidyallarn Anadolu kkenli bir kavim olduunun gstergesi dillerinin Hittilerin kulland
Luviceye yakn bir diyalekt olmasdr; ancak elimizdeki kstl saydaki metinden Lidyallarn
kkenlerine dair kesin bir bilgi karamyoruz. Yunanl tarihi Herodot, Lidyallar hakknda bize pek ok
bilgi verir; ancak erken dnemlere dair anlattklarnn ne kadarnn doru olduu phelidir. zellikle
uzun sren alk sonucu Lidyallarn bir blmnn Etruriaya g ettikleri ve Etrsklerin Lidyal olduu
hikayesi, kesinlikle kantlanamaz savlardan biridir .

88

Lidyallarn efsanevi zenginliinin temeli Paktolus rmandan kan altna ek olarak ele geirdikleri
verimli ve ticaret yollar zerindeki topraklardr. Yunanl yazarlara gre madeni sikkeleri ilk icat edenler
Lidyallardr. Lidyallarn en gl olduu dnem, M.. 7. yzyln ilk yarsnda Kral Gygesle balar ve
Pers Kral Kyrosun M.. 546da Lydia Kral Kroisosu yenerek Ege kylarna ulamasyla son bulur.
Lidyallar bu dnem iinde batda yon Kent Devletlerinden (Milet, Colophon, Smyrna, Priene,
Clazomenae) douda Kzlrmaka kadar btn topraklar kendilerine balarlar. Bunun sonucu olarak
M.. 7 ve 6. yzyl Lidya uygarl, yerel kltrn Helen etkisiyle yorulmas sonucu ortaya kar.
Tmlsler, kaya mezarlar, Anadoluya zg gri seramikler ve ana tanra Kibele klt yerel
zelliklerdir. Ancak Herodot giyim, kuam ve modann Yunanlarn etkisinde olduunu syler. Gri renkli
yerel seramiklerin yannda dalgal izgilerle bezeli Lidyaya zg kaplar ve Dou slbuyla bezenmi
Helen etkisinde seramikler vardr. Lydion ad verilen ve ilerine krem konulan seramikler Bat Anadolu,
Yunanistan, Libya ve talyaya yaylm, Yunanllar ve Romallar tarafndan kopya edilmilerdir.
Kroisos, Delphideki Apollon Tapnana birok altn ve gm eser armaan ettii gibi, Efesteki
Artemis Tapnann stunlarnn dikilmesi iin de yardmda bulunmutur.

Resim 4.12: a. Lidya Vazosu, Rodos (M.. 6. yzyln ilk yars) b. Lydion Adyla Anlan Lidyaa Kab, Bayrakl (M.. 540
-520), (Akurgal 1998, Resim 185, 187)

M.. 546da Perslerin Lidyay igaliyle birlikte, onlara bal tiranlarn ynetiminde yeni bir sistem
kurulur. M.. 6. yzyldan, M.. 4. yzyln sonlarnda Byk skenderin Anadoluyu ele geirmesine
kadar, Anadoluda yerel kltr, Helen ve Pers kltryle yorulur. Yunan tarihi Herodotun hayat M..
5. yzylda Anadoluda yerel, Helen ve Pers tanmlarnn karmaasn gayet iyi aklar. Herodotus Pers
ynetimi altndaki Karyada dnyaya gelmitir. Dolaysyla aslnda bir Pers vatandadr. Hatta yirmi
yandayken Pers satrap Lygdamisin diktasna kar km ve Samos (Sisam) adasna srlmtr.
Herodotun babas ve amcasnn adlarnn kkenleri onlarn yerel Kayra halknn mensuplar olduunu
gsterir; ancak babas byk ihtimalle bir Yunan kadnla evlenmitir. Herodot kltrel olarak Yunanlyd,
Yunanca konuur ve tarihini Yunanca yazar; ancak biz Perslerin tarihi hakkndaki en detayl bilgiyi onun
yazd tarihten alrz.
Menderes rmann gneyinde yerlemi olan Karyallarn kkeni antik dnemde bile tartma
konusudur. Karyallar kendilerini bulunduklar blgenin yerel halk olarak tanmlasalar da Yunanl
tarihiler onlarn Yunan adalarndan geldiini savunur. Karya dili zerindeki son aratrmalar bu dilin
kkeninin Hitit-Luvi dilinden geldiini ortaya karmtr. Bu da Karyallarn Anadolu kkenli olduu
savn destekler (Kuzucu ve Ural, 2004, 71).
Yerel Anadolu kltrnn, Helen ve Pers etkileriyle yorulmas zellikle Karyada ok belirgindir.
Bu etkileri zellikle mezar antlarnda aka grebiliriz. Karyallar, tipik bir Anadolu gelenei olan
kayadan oyulan veya kaya yzlerine ilenen mezarlar geleneini, Pers ve Yunan dnyasndan dn
alnma elerle yeniden yorumlarlar. Tapnak tarznda alnlkl ve yonik dzende kolonlara sahip tip
Helen etkisindedir. Halikarnassosdaki (Bodrum) Karya Kral Maussollosa (M.. 377-353) ait mezar
yaps ise Helen slpta heykel ve kabartmalarla sslenmi olsa da, biimsel olarak basamaklar zerinde
ykseltilmi bir mezar yaps, Pers ve Anadolu etkilerini tar. zellikle Pers Kral Kyrosun mezaryla
biimsel benzerlii dikkat ekicidir. Mausollos Yunan kltrnn hayrandr ve Halikarnassos ve dier
Karya kentlerini sslemek zere Yunan heykeltra ve mimarlar davet etmitir. Yine Maussollos ve kz
kardeleri tarafndan yaptrlan Zeus Labraunda kutsal alan bu etkilemenin gnmze ulaan en iyi
rneklerinden biridir. Doal su kaynaklarna ve talara tanrsal tanmlar atfeden yerel kltrn ve
Anadolulara zgn antsal ta iiliinin Helen mimari biimleriyle yorulduu bir alandr.

89

Resim 4.13: a. Halikarnassos Mozolesinin Yeniden Canlandrlmas, (Kuzucu ve Ural 2010, 23) K. Jeppesen tarafndan
yaplm (M.. 4. yzyln ilk yars) b. Pers kral Kyrosun Mezar Ant, Pasargade (M.. 530) c. Andron, Labraunda
(M.. 4. yzyl), (Spivey, 1997, Resim 202;
Kaynak: http://www.livius.org/a/iran/pasargadae/pasargadae_tomb_cyrus_5.JPG

Karyallar Anadolu uygarlklar arasnda belki de en fazla yaylan uygarlktr. Bu yaylmann

kaynanda onlarn askeri zellikleri yatar. Karya vahi vadiler ve dalk arazilerden oluan, doas
sonucu snrl kaynaklara sahiptir; dolaysyla, Karyal erkekler cengverliklerini dier uygarlklara
satmlardr. M.. 7. yzyln sonu 6. yzyln banda Msra asker olarak gitmiler, I. Psamtek ve II.
Psamtek dnemlerindeki savalarda yonya ve Fenikelilerle birlikte bu firavunlarn yannda yer
almlardr.
Hitit yazl kaynaklarnda Lukka lkeleri olarak geen blgenin Likya olduu kabul edilmitir.
Luvi dilinde konuan Lukka halk Hitit kralna bal bir kavimdir. Bu bilgi dhilinde Likyallarn Bronz
andan itibaren Anadolunun gney kylarnda olduklar bilinse de onlara ait ilk yerleim buluntular
M.. 8. yzyldan itibaren elimize geer. Likyallarn en nemi kenti Xanthosun (Ksantos)
akropolisindeki buluntular bu erken dneme tarihlenmitir. Herodot, Likya ve Kilikyallarn Kroisos
tarafndan ele geirilmeyen Anadolu halklar olduunu syler. Ancak M.. 540 civarnda Persler
kendilerine kar koyduklar iin Ksantos halkn katlederler ve Likyay ele geirirler.
Likyallar zerinde Helen kltrn etkisi baskndr. Likya alfabesi Yunan alfabesinden tremitir.
Likyallarn kendilerine zg seramikleri yoktur, daha ok Helen seramiklerini kullanrlar. Likyann tanr
ve tanralarnn kkleri Bronz a Anadolusuna gider, ancak M.. 5. yzyldan itibaren bu yerel tanr
ve tanralar Yunan tanr ve tanralaryla zdeletirilir. Likya tanralarnn en nemlisi Eni Mahanahi
ad verilen ana tanradr. Bu tanra M. 4. yzylda Yunan tanras Leto olur. Efsaneye gre Leto
ocuklar Apollon ve Artemisle Likyaya snmtr. Bu lnn klt Likyada nem kazanr ve
Letoon ad verilen kutsal alan en nemli merkez haline gelir. Ana tanrann yan sra frtna tanrs
Trqqas, Zeusla tanra Maliya ise Athena ile zdeletirilir.
Karyallar gibi, Likyallardan da kalma en nemli mimari eserler kaya yzlerine iledikleri veya
kayalar oyarak yaptklar ant mezarlardr. M.. 5. ve 4. yzyllara tarihlenen Likya mezarlar,
Anadoluya ait kaya mezar geleneini Helen ve doudan gelen sluplarla birletirirler. gen biimli
alnlk ve yonik dzende stunlar, kayaya oyulmu Karya mezarlar gibi Likya mezarlarnda da bezeme
esi olarak kullanlr. Ksanthosda ele geen Nereidler Ant ise Maussollos Mezat Ant izgisinde bir
anttr. Bezemeleri ve heykelleri Helen etkisindeyken biimi Kyros mezar antn andrr.

90

Resim 4.14: a. Karya Kaya Mezar, Kaunos (M.. 5. - 4. yzyl) b. Likya Kaya Mezar, Fethiye (M.. 5.- 4. yzyl)
c. Nereid Ant, Ksantos (M.. 400-390) (Kuzucu ve Ural 2010, 77; Akurgal 1998, Resim 196; Spivey 1997, Resim 204)

Bu blmde grd gibi , M.. 6. yzyldan 4. yzyla kadar ki dnemde Bat Anadolu uygarlklar
yerel kltlerini Pers ve Yunan etkileriyle yoururlar. Bu melez kltr, M.. 3. yzyldan itibaren
Hellenistik krallklarn etkisi altnda Helen kltrn Anadoluda baskn kltr olarak yerlemesine yolu
aar. Ancak Hellenistik dneme gemeden nce, Klasik Yunan uygarlnn nasl ve neden ortaya
ktna bakalm.

Persler ve Klasik Yunan

M.. 540da btn Anadoluyu ele geiren Persler, M. 512den itibaren Trakya ve Makedonyada
Olympos Dana kadar olan blgeyi egemenlikleri altna alrlar. Yunanistan ana karasn ele geirme
hrslar, nce M.. 490da Maratonda ve M.. 479da ise Plateada uradklar yenilgiler sonucu
baarszlkla sonulanr. Pers igalinden kurtulan Yunanllar neredeyse iki yzyl srecek Klasik Dnem
boyunca (M.. 479 - 323) birbirleriyle mcadele etseler de bu dnem Yunanllarn dier Akdeniz
kltrlerinden ayr bir kltr tanmlad ve dolaysyla Klasik Helen kltrnn daha tanml bir hale
geldii bir dnem olur.
Perslere kar direni nce Anadoluda balar. Milet kentinin ba ektii ve yon kkenli Atinallarn
yon kkenli Anadolu kentlerine destek verdii bir yonya birlii kurulur. Bu birlik M.. 499da yonya
ayaklanmasn balatr. Ancak kk kent devletlerinin Pers mparatorluu karsnda hi ans yoktur.
Persler stnl salar ve M.. 494 Lade muharebesi sonucu Milete girip, kenti yakp ykarlar.
Anadoludaki ayaklanmalarn baaryla bastrlmas sonucu Persler dikkatlerini tekrar Yunanistana
yneltirler. Yunanistanda karlarna kacak iki nemli g vardr: Atina ve Sparta. Bu iki kent Arkaik
Dnem boyunca glenmilerdir. Sparta, Gney Peloponnesosda Lakonia ad verilen blgede yerlemi
Dor kavimlere ait birka kyn birlemesinden meydana gelmi bir kenttir. Kolayca savunabilecek bir
vadide, denizden olduka uzak bir yerde konumlanmtr. Bu konum Spartallarn ie dnk ve tutucu
karakterini destekler. Sparta, deniz ve ticaretle ilikili dier gl Yunan kentlerinin aksine, tarma dnk
ve toprakla ilikili bir kenttir. Spartallar, glerini askerlikte ve savata gsterirler. M. 8. yzylda
Messeniay da kontrolleri altna alarak Peloponnesos yarmadasndaki kaynaklarla hayatlarn
srdrebilmeyi baarmlardr. stmus geidini geerek kontrollerindeki topraklarn geniletmek daha
sonra en nemli hrslarndan biri haline gelmi ve M.. 5. yzylda Atinallarla yaptklar savalarn
temel nedeni bu olmutur.
Spartallarn bozmaya hi niyetli olmadklar oligarik bir devlet yaplarnn tersine, Atina, M.. 6
yzyldan itibaren kendini bir demokratikleme sreci iinde bulur. M.. 546da Solonnun
demokratikleme yolundaki reformlarn arkasna alan zeki bir diktatr, Peisistratus sayesinde Atina
dier Yunan kentleri arasnda sivrilmeye balar. Peisistrartus ve ardndan gelen oullar dneminde Atina
ekonomik ynden ok geliir. Bu dnemde iletilmeye balanan Lauriumdaki gm madenleri kente
byk kazan salar. Trakya ve Karadenizden tahl ithali Peisistratus dneminde gvenli bir ekilde
91

yaplmaya balanr. Bu dnemde Atinann ticaret ilikilerinin arttn Akdenizdeki Korinthos kkenli
seramiklerin yerini, Atina kkenli siyah ve krmz figrl, mitolojik konular betimleyen seramiklerin
almasndan anlayabiliriz (Resim 4. 8). Atina, Peisistratus dneminde iki nemli festivale ev sahiplii
yapmaya balar: Panathenea ve Dionysia. Bu festivaller Atina halknn dier pek ok kentin stnde
onurlu bir kimlik kazanmas asndan nemlidir. Bunun yan sra Peisistratus ve oullar kenti antlarla
ssler. Akropolisdeki ilk antsal Athena Tapna bu dnemde yaplr.

Bir Yunan kentini (polis) onun koruyucu tanr veya tanras tanmlar.
Dolaysyla, kentin en nemli yaps tapnaklardr. Koruyucu tanr veya tanra onuruna
dnenlenen tiyatroda dzenlenen festivaller o dnemde kent hayatn tanmlayan en
nemli unsurlardr.
deolojik olarak ok farkl olsalar da Spartallar ve Atinallar, Perslere kar glerini birletirirler.
Persler, M.. 490da, Maratonda Atinallarn kumanda ettii bir ordu tarafndan yenilgiye uratlmalarna ramen M.. 480de tekrar geri dnerler. Kuzey Yunan topraklarnda ilerleyen Pers ordusuna
Makedonya ve Thessaliadaki ( Teselya) Yunan kentlerin ou teslim olurlar. Ancak Orta ve Gney
Yunan topraklarnda Spartann lideri olduu Peleponnesos Ligine ye olan, aralarnda Atinann da
olduu bir kentler topluluu Perslere kar koyar. M. 479da Plateada yaplan savata ciddi bir
yenilgiye urayan Pers ordusu Yunan topraklarndan atlr.
Atinallar, Pers yenilgisinin hemen sonrasnda, M.. 477 ylnda Egeli Yunan kentlerini Delos
adasnda toplar ve Delos Ligini kurar. Atinalarn byle bir giriimde bulunmas, Perslerle yaplan
savatan kardklar iki ana sonuca baldr: Perslerin yeni bir saldrsna kar daha gl bir ittifak
oluturmak ve bu savalar sonucu Spartallarn ve Peloponnesos Liginin kazand itibara kar yeni
alternatif bir lig kurmak. Delos Ligi sayesinde Ege Denizi ve Karadeniz Atinallarn kontrol altna girer.
Pers igalinden kurtulan bu topraklarn zenginliklerinden faydalanan Atina glenmeye balar. M. 545
ylnda Perslere kar Kbrs ve Msrda balatlan cepheler bahane edilerek Ligin hazinesi Delosdan
Atinaya tanr. Zaten o zamana kadar Atina, Lige ye kentleri vergiler yoluyla kendine balam ve
aslnda Ege Denizinde bir Atina mparatorluu kurmutur. Bu sayede iyice glenip zenginleen Atina
Klasik Yunan uygarlnn beii haline gelir.
Arkalarna halkn desteini alan Ephialtes ve Perikles reformlaryla Atinann demokratikleme
sreci son noktaya getirilir. Bu dnemde oluturulan demokratik kurgu pek ok Yunan kenti tarafndan
benimsenir. Pericles 429daki lmne kadar Atinann en gl adam olarak hayatna devam eder.
Yunan tarihi Thucydides onu demokratik kral olarak nitelendirir.
M.. 5. yzyln neredeyse yars Atina ve Spartann birbirleriyle mcadelesiyle geer. M.. 460455 aras birinci Peloponnesos Sava, 431 - 404 aras ise ikinci Peloponnesos Sava yaanr.
Peloponnesos savalarn sebebi emperyalist hrslarn yan sra ekonomik zorunluluklardr.
Perikles iki Peloponnesos sava arasndaki 30 yllk bar dneminde Atinada antsal lekli inaat
faaliyetleri ynetir. Bugn bildiimiz haliyle Akropolis onun dneminde ina edilir. Akropolisde
Athenaya adanm bir tapnak olan Parthenon basit anlamda Dorik dzende bir tapnaktr; ancak aslnda
bu dzenin ulat en yksek noktann bir ifadesidir. Mermerden yaplm bu tapnan oranlar
inceltilmi ve zengin kabartmalarla bezenmitir. Bunlara ek olarak eitli optik oyunlarla tapnak
hantallktan kurtarlm ve daha dinamik bir grnm kazandrlmtr.

92

Resim 4.15: a. Parthenon, Atina (M. . 5. yzyl) b. J:J. Coulton tarafndan Dor tapnaklarda yaplan optik dzeltmeleri
abartl olarak gsteren izim, (Boardman, 2005 Resim 136)
Kaynak: http://employees.oneonta.edu/farberas/arth/Images/109images/greek_archaic_classical/parthenon/parthenon.
jpg

Akropolisde ele geen bir gen erkek heykeli, Yunan heykel sanatnn klasik dnemde gelecei
noktay mjdeler. Heykeltra Kritios tarafndan yapld dnlen bu heykel M.. 480 ylna
tarihlenmitir. Panathenaik festivalde kou yarn kazanan bir ocuu onurlandran bu heykel,
kouroslarla karlatrldnda daha naturalist bir slpta olduu aka grlr. ocuun anatomisi
daha geree yakn betimlenmitir ve duruu daha rahat ve doaldr. Bu dnemde insan anatomisi tam
olarak anlalr ve onun gzelliinin bir ideal olarak betimlenmesi zerinde durulur. Bu dnemin bir
baka nemli heykeltra Polykleitos, mkemmel insan bedeninin belli matematiksel oranlardan
olutuunu iddia eder ve heykellerini bu oranlara gre yapar. Doryphoros heykeli (mzrak tayan) bu
oranlara gre yaplmtr.

Resim 4.16: a. Kritiosun Yapt Gen Erkek Heykeli, Atina (M.. 480) b. Doryphorosun Mermer Kopyas
(Polykleitosun Tun Orijinalinden M.. 440 civar), (Freeman 2004, Plate 18; Boardman 2005, Resim 165)

M.. 479 ve 323 aras dnem Yunan sanatnda geleneksel olarak Klasik Dnem olarak adlandrlr.
Bu dnem Perslere kar kazanlan Platea zaferi ile balar, Byk skenderin lm sonucu Helenistik
Krallklarn kurulmasyla son bulur. Yunanllarn birbirleriyle yaptklar i savalara denk gelen bu
dnemde, Yunanllar ilerine kapanp, kendilerine zg kltrlerini en st seviyesine tarlar. Bu dnem
sanatnn ideal ve mkemmel olana ulama istei hem Parthenonda hem de Doryphorosda aka
kendini belli eder.

Perslere kar kazanlan zaferlerin ve Yunanllarn kendi aralarnda

yaptklar i savalarn Yunan sanat zerindeki etkisi ne olmutur?

Helenistik Krallklar
II. Peloponnesos Savandan Sparta galip ayrlr ve Ege Denizinin egemenlii Atinadan Spartaya
geer. Ancak M.. 4. yzyl ikinci yarsna kadar, Sparta, Atina, Korinthos, Thebai gibi kentlerin
93

egemenlik mcadelesiyle geer. M.. 359da kinci Philipin Makedonya krallnn bana gemesiyle
iler deiir. Makedonyay kontrol altna alan Philip, gneye doru ilerleyip btn Yunanistan ele
geirir. M.. 337de btn Yunan kentlerini toplayp Korinthos Ligini kurar. Bu ligi kurmasnn iki
sebebi vardr: Yunanllar arasnda barn devamn salamak ve Yunanllar iin en byk tehdit olan
Persleri ortadan kaldrmak. Ancak M.. 336da ldrlnce planlar yarm kalr.
Byk skender, babas kinci Philipin balad ii bitirir. M.. 334 ylnda Anadoluya geerek,
333 ylnda ssus (skenderun) muharebesinde Pers ordusunu kesin yenilgiye uratr ve Anadoluyu Pers
egemenliinden temizler. Buradan gneye inip Fenike, Suriye ve Filistin ve Msr ele geirir. Ancak
bundan sonra douya dnen skender, Mezopotamya ve ran mparatorluk topraklarn katp Hindistana
kadar ilerler. Arabistan ve Afrikay da fethetme planlar, M. 323de, 32 yanda erken lmyle
gerekleemez.( Resim 4.7 )

Resim 4.17: Byk skender, stanbul Arkeoloji Mzesi

Kaynak: http://www.istanbularkeoloji.gov.tr/web/14-48-1-1/muze__tr/koleksiyonlar/arkeoloji_muzesi_eserler/buyuk_iskender_basi

skender, M.. 331de, Msrn Akdeniz kysnda kendi adyla yeni bir kent kurar: skenderiye.
skenderiye, skenderin kendi adyla kurduu tek kent deildir. Fethettii yerlerde kendi adyla kentler
kurarak (Alexandria, Alexandriapolis). kendi gcnn ve imparatorluunun snrlarnn geniliinin
propagandasn yapar (Resim 4.17). skender lnce arkasnda bir varis brakmad iin generalleri
iktidar kavgasna giriirler. Fethedilmi topraklar blnr ve Helenistik Krallklar kurulur: Makedonya ve
Yunanistanda Makedonya Krall; Suriye ve Orta Douda Selevkos Krall; Msrda Ptolemi
Krall ve Anadolunun batsnda Bergama Krall. Bu krallklar M.. 3. yzyl boyunca birbirleriyle
savamaya ve etki alanlarn geniletmeye almaya devam ederler.
Bu dnemde kltrel olarak da Akdeniz dnyasnda bir aynlama balar. Helenistik kltr, Helenistik
krallklarn egemenlii altndaki btn blgelere ve buradan da btn Akdenize yaylr; Kartaca, talya,
Anadolu, Suriye ve Msrda baskn slup olur. Helenistik kltrn yaylmasnda Helenistik Krallklar
dneminde yeni kurulan kentlerin etkisi byktr. Bu yeni kentler daha nce olduu gibi ticaret kolonileri
gibi bamsz kent devletleri deildirler. Bir Helenistik Kralla baldrlar ve o kralln propagandasn
yaparken Helenistik kltrn yaylmasnda da etkili olurlar.

Helenistik kltr, Helen kltr ile kartrlmamaldr. Helen kltr

daha genel olarak Antik Yunan kltr anlamnda kullanlr; ancak Helenistik kltr,
Helenistik Krallklar dneminde, yani M.. 323de skenderin lmnden M.. 1. yzyln
sonlarnda Roma mparatorluunun kurulmasna kadar sren dnemde baskn kltrdr.
Helenistik dnemde yeni kurulan kentlerin hepsi zgara planldrlar ve bir Helen kentinde olmas
gereken bina tipleri olan tapnak, agora, gymnasion ve tiyatrolara sahiptirler. Bu Helenistik kent yaps ve
yaattklar Helen kltrle bulunduklar yabanc topraklarda birer Helen mikrokosmosu (kk dnya)
yaratrlar.
Byk Yunanl dnr Aristoteles (Politika 2.8) bize Miletli Hippadamosun kentleri kesmeyi
kefettiini syler. Bu, M.. 5. yzylda Milette yaayan Hippadomosun zgara plan Milette
uygulad eklinde yorumlanm ve hatta zgara plana Hippadamos plan denir olmutur. yonya
94

ayaklanmas sonucu Persler tarafndan tamamen yaklp yklan Milet, M.. 479da Platea savanda
Perslerin yenilgisi sonucu batan ina edilmi ve zgara plan bu yeniden ina srecinin bir paras
olmutur. nemli bir ticaret kenti olan Miletin agoras kentin en nemli yapsdr. Alveri, politika, din,
eitim ve hukuk gibi kentin faaliyetlerinin yrtld agora, genelde ak bir alan ve onu evreleyen
yaplardan oluur. Kent meclisinin topland bouleterion, genlerin eitildii gymnasion, Athena
Tapna ve altlarnda dkknlarn ve mahkemelerin barnd stoalar Helenistik ve Roma dneminde bu
agoray daha tanml hale getirmilerdir.

Resim 4.18: Roma Dneminde Milet Kent Plan a. Genel b. Ayrnt: 1. Kuzey Agora 2. Athena Tapna 3.
Asklepios/mparatorluk Klt Tapna 4. Bouleterion 5. Gney Agora 6. Gymnasion 7. Roma Hamam 8. Delphinion 9.
Roma Hamam 10. Market 11. Roma Hamam 12. Tiyatro (Akurgal 1989 ekil 347, 349dan uyarlama)

Milet eski bir Yunan kolonisidir; ancak skenderiye Helenistik dnemde yeni kurulmu kentlerden
biridir. Ne yazk ki antik skenderiyenin byk blm modern skenderiyenin altnda kald iin
bugn antik kenti bir btn olarak alglayamyoruz. Ancak yazl kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre
skenderiye, zgara plan, tapnaklar, agora, gymnasion ve tiyatrosuna ek olarak skenderiye
Ktphanesi ve Museionu ile Helen kltrn Msrdaki merkezidir. Museion en basit anlamyla ilham
tanralarna adanm bir tapnaktr; ancak bunun tesinde bir aratrma enstits olarak da grlebilir.
Burada felsefe, edebiyat, mzik ve fen bilimleri konularnda almalar yaplr. Ktphanede ise yalnzca
Yunan deil Msr, Musevi ve Hintlilere ait nemli yazl eserler toplanr. Bu ktphane, o dnemde,
Bergamal Hellenistik Attalit Krall tarafndan kurulmu olan Bergama Ktphanesiyle yarr. II.
Ptolemynin bu amala Bergamaya papirus ihracna ambargo koyduu sylenir . Bir yamata kurulmu
olan Bergama kenti zgara planl deildir; ancak Athenaya adanm bu kent Atina rnek alnarak
kurgulanm ve Atina gibi Helen uygarlnn bir merkezi olmutur. ki nemli Helenistik Kralla ait
bakentte iki nemli ktphanenin bulunmas hi de ans eseri deildir. Bu kentler kkl Helen
uygarlnn devam olduklarn kantlamak istercesine birbirleriyle yarrlar. Bu yar esnasnda da
Helen kltrn daha da ok gelimesine, yaylmasna ve yayld yerlerde de kklenmesine sebep
olurlar.
Helenistik kltr var eden Yunanllar ve Makedonyallar atalarndan ok daha byk bir dnyada
yaarlar. Klasik kltr var eden Yunanllarn ou bir kentin vatanda olarak tanm bulmu, dolaysyla
bir grubun yesi olarak nem kazanmtr. Ancak Helenistik dnemde grdmz zere kent devletleri
yok olur ve yerine krallklar kurulur. Pek ok Yunanl anavatanndan, bir grubun yesi olmad yabanc
topraklara deiik araylarn peinde dalmtr. Helenistik kltr dolaysyla bireysellik ve hayata daha
kozmopolit bir yaklamla kendini zdeletirir.
Helenistik dnem hayata kar karamsar bir tutum taknr; bu dnem bir eit endie dnemidir.
Klasik dneme zgn polis kaynakl deerler ve tanmlar yklmtr. Gelecek srprizlerle doludur. Bu
bilinmezliklerle dolu yeni hayatta ans veya kader tanrs Tyche nemli bir yer kazanr. Bunun yan sra
daha ok kentsel trenlerle ilikili Olympus dann tanr ve tanralar yerine Demeter ve Diyonisos
gibi daha kiisel ve gizemli tanrlar nem kazanr. Bu tanrlara inananlar ait olabilecekleri yeni gruplara
95

(tarikatlar) sahip olurlar. Yine daha gizemli ve kiisel yerel kltler Helenletirilerek tanrlar dnyasna
sokulurlar. Msr kaynakl tanra sis ve Anadolunun ana tanras Kibele byle tanralardr. I.
Ptolemy tarafndan Msrda yaratlan Serapis aslnda boa tanrs Apsis ve lmden geri dnen tanr
Osirisin birleimidir; ancak Diyonisos, Zeus, Hades ve Asklepios gibi Helen tanlarnn da pek ok
zelliklerini tar. Yar Helen yar Msrl bu yeni tanr Helen kltr etkisi altndaki pek ok yere yaylr.
Hayata kar karamsar ve dramatik yaklam en iyi yanstan bu dneme ait heykellerdir. Birou
orijinalde tun olan bu heykelleri Roma dneminde yaplm mermer kopyalarndan biliyoruz. Helenistik
heykel deyince akla ilk gelen rnek olan Laokoon, Troia l rahip Laokoon ve iki olunu Apollonun
gnderdii ylanlarla mcadele ederken betimler. Bu heykel, hem bedenlerin duruuyla hem de yz
ifadeleriyle bu korkun an btn dramatik yapsyla gzler nne serer. Klasik Dnem heykelleri gerei
idealletiren ve hatta oranlarla ideali arayan heykellerdir. Helenistik heykeller ise bazen gerekten kopup
onu dramatikletirirler bazen de idealden kopup gerei yanstrlar. Helenistik portrelerde grlmeye
balayan kiiye zg gereki zellikler Roma dnemi portrelerinde de devam eder. Polyeuktos
tarafndan yaplan Demosthenes heykeli bu hatip ve devlet adamnn yalnzca fiziksel zelliklerini deil
ayn zamanda ruh halinide yanstr.
Helenistik dnemde tanr, tanra ve asillerin yan sra gnlk yaamdan karakterlerin de heykelleri
yaplmaya balanr. Ayana batm dikeni kartan bir olan ocuu heykeli gibi heykeller buna rnektir.
Bu blmde konu edilen Helenistik Krallklar Dnemi aslnda Akdeniz dnyasnda Roma
mparatorluu dnemine bir hazrlk evresidir. Bu dnemde, Akdenizde, kent devletlerine dayal politik
birimlerin yerini, geni topraklara hkim krallklar almaya balamtr. Bu Helenistik Krallklarn
etkisinde Akdenizde daha btncl bir kltrel ortam yaratlr. Roma mparatorluunun btn
Akdenize egemen olmasndan sonra, bu badak ortam bir imparatorluk slubuna dnerek
Akdenizde iyice kklenir.

Resim 4.19: a. Laokoon (orijinali M.. 3/2 yzyl) b. Demosthenes (Polyeuktos tarafndan yaplm orijinali, M.. 280)
c. Ayana Diken Batm ocuk (M.. 3. yzyl)
Kaynak: a. http://en.wikipedia.org/wiki/File:Laocoon_Pio-Clementino_Inv1059-1064-1067.jpg;
b. http://www.sandrashaw.com/AH1L25.htm; c. http://www.flickr.com/photos/telemax/4735213144/)

Erken Yunan sanatyla, Helenistik dnem Yunan sanat arasnda

Akdenizdeki kltrel alveri balamnda ne gibi farklar vardr?

http://www.namuseum.gr/collections/sculpture adresinden Atina

Arkeoloji Mzesinin sitesine girerek Arkaik,Klasik, Helenistik ve Roma dnemi heykel
rneklerini slp ve konu olarak karlatrn.

96

MARE NOSTRUM (BZM DENZ) (M.. 2 - M.S. 4. YZYILLAR)

Roma ehri Tibur nehrinin kysndaki bataklk alanda kurulmutur. Bu blgede M.. 10. yzyldan
itibaren tepeler zerinde ky yerleimleri grlmeye balanmtr. Tiburun bu blgede yapt kvrm,
nehir zerinde uygun bir liman oluturur. Dolaysyla buras her zaman mallarn yklenip kuzey ve
gneye yolland bir yer olmutur. Buradaki kyler ticaret yoluyla gittike zenginleir ve birleip Roma
ehrini olutururlar.
Romallar, byk olaslkla, Etrsklerle ayn kklerden gelseler de, kendilerini her zaman onlardan
ayr grrler. Roma talyann Etruria blgesinde deil, Latium blgesinde konumlanr. Romallarn
konutuklar dilin Etrsklerin konutuklar dille alakas yoktur: Romallar Latince konuurlar.
Dolaysyla Romallar kurulu efsaneleriyle kendilerini Troiallara ve Latinlere balarlar. Efsaneye gre
Troia savandan kaan Aeneas, talyaya gelerek Latin bir prensesle evlenip burada Lavinium kentini
kurar. Aenaesn soyundan gelen Prenses Rhea ve Tanr Marsn oullar Romulus ve Remus,
Romann efsanevi kuruculardr.
Roma, M.. 8. yzyldan 6. yzyln sonuna kadar Etrsk kkenli krallar tarafndan ynetilir. M..
509da krallar devri sona erer ve aristokratlarn oluturduu bir senato baa geer. Senatoyla beraber
M.. 31e kadar srecek Cumhuriyet Devri balar. Romann talyada nemli bir kent haline gelmesi
M.. 300l yllarda karada yapt savalarla olur. Dalarn tesinden kuzeyden gelen kavimlere kar
Latiumu korur (Resim 4.6). Etkisini kuzeye Etrsk kentlerine kaydrr. M.. 396da Veiinin yenilgisiyle, Etrsk kentleri Romayla ittifak kurmaya balarlar. M.. 253 ylnda Caere kydaki geni
topraklarnn kontroln Romallara brakr. Romann Etrsk kylarnda g kazanmasyla yava yava
denize almasnn e zamanl olmas artc deildir.
Romann bir donanma kurarak Akdenizde hatr saylr bir g haline gelmesi M.. 264 ylnda
balayan ve M.. 146da Kartacann yok edilmesiyle sonlanan Pn Savalarn bir sonucudur. Bu
savalar, Sicilyada, Kartaca ve Yunan ekimesiyle balar. Bu ekimeye Romallarn dahil
edilmesinden sonra Sicilya, Sardunya ve hatta spanya Romallarn kontrol altna girer. Romallarn
Akdenize yaylmas skenderin fetihleri gibi planlanm bir yaylma deildir. Romallar Akdenizde bir
g haline geldike oradaki dier glerle kar karya gelirler. rnein Pn Savalar srerken,
kendilerini Makendonya Krall ile de uramak zorunda bulurlar ve M.. 146da Korinthosu ele
geirirler. Yine, M.. 146da, Bergama Kral III. Attalos kralln Romallara miras brakr. Bylece
kendilerini Dou Akdenizde bulan Romallar, Msr ve Suriyede konumlanm dier Helenistik
Krallklarla da yz yze gelirler.
Akdenizde bu dnemde ortaya kan bir baka sorun da korsanlktr. Kartacann ortadan
kalkmasyla, korsanlarn zerindeki en nemli kontrol mekanizmas yok olmutur. talyada Etrsk
kylarnda, Giritte ve Anadolunun dalk gneydou sahillerinde Kilikyada konumlanan korsanlar,
Akdenizi ticari gvenlikten yoksun sular haline getirirler. Korsanlara kar koyabilecek tek g
Romadr. M.. 66da Romal komutan Pompey nce Etrsk denizini korsanlardan temizler, sonra
Romaya tahl ihra eden nemli blge Sicilya, Sardunya ve Kuzey Afrikada korsanlara kar Roma
garnizonlar kurar ve buradan Kilikiaya gider. Kilikya korsanlar Romallarn kendilerinden ok stn
donanmasna teslim olurlar. Bunun zerine Pompey onlar yok etmek yerine, tarm arazilerine yerletirir
ve kendine baml hale getirir. Antalya ve Sidenin nemli Roma kentleri olarak gelimeleri bundan
sonra olur.
Pompey, Suriye ve Msr zerinde bir etki alan yaratmak iin Dou Akdenizdeki korsan problemini
kullanr: burada gvenliin salanmas ancak Romallar ve yerel krallarn anlamas sonucu olacaktr.
Ancak Pompey bu giriimiyle Dou Akdeniz Krallklarn Roma topraklarna katmay dnmez. Msr
ve Yakn Dounun Roma topraklarna katlmas, Romal komutanlarn kendi aralarndaki i savalarn
bir yan etkisi olarak grlebilir. Bu i savalar, M.. 31de Julius Caesarn evlatlk olu Octaviann
Msr ve Yakn Douyu igal ederek galip gelmesiyle son bulur. Dmanlarn ortadan kaldran
Octavian Romaya geri dner. Senato onu Augustus Caesar ve Princeps nvanlarna layk grr ve
Romallarn lideri yapar. Octaviann bu baarsyla Roma Cumhuriyeti bir imparatorluk haline gelir.
97

Resim 4.20: M.S. 2. yzylda Roma mparatorluu, (Ramage ve Ramage 1995, 0.1)

Akdeniz artk Roma mparatorluuna ait bir i denizdir. Roma hkimiyeti altnda Akdeniz ticareti
daha ncekine nazaran daha sistematik hale gelir. Para birimi, fiyatlar ve liman vergilerinde belli
lmlere gidilir. Mart ve Eylle denk gelen bahar ve gz dnmleri kadar ki dnem ticaret iin uygun
zamanlar olarak belirlenir. Korsanlk probleminin halledilmesinden sonra kk gemilerde yalnzca bir
eit yk tanmaya baland grlr. Tahl en nemli ticaret maldr. Sicilya, Sardunya, Afrika ve
Msrdan tahl ithalat yaplr. Peynir, zeytinya ve arap ticareti yaplan dier nemli gda maddeleridir.
Ayrca spanyada retilen balk barsaklarndan yaplan garum ticareti Roma dneminde de devam
eder.
Romallarn, daha sonra Rnesans dneminde Venediklilerin kurgulayaca gibi, devlet tarafndan
idare edilen bir ticaret filolar yoktur. Romaya mal tayan gemiler zel giriimcilere aittir. Napoli
krfezinde korunakl bir liman olan Puteoli, doudan gelen ticaret mallar, kleler, Yunan mermerleri,
Msrdan papirs ve cam gibi lks mallarn talyadaki ilk duradr. Bu mallar, burada daha kk
gemilere yklenip yine deniz yoluyla Romaya gnderilir. Puteolide Yunanllar, Fenikeliler, Afrikallar
ve Msrllarn oluturduu kozmopolit bir nfus bulunur. mparator Trajan (M.S. 98 -117) zamannda
Puteolinin roln Ostia stlenir. Tiburun azndaki bu kenti korunakl bir liman haline getirebilmek
iin Trajan altgen bir liman ina eder. Buraya gelen mallar, Tibur yoluyla Romaya ulatrlr. Tuladan
ina edilmi Ostia, agoralar, depolar ve kozmopolit nfusunu barndran apartmanlaryla tam bir ticaret
kentidir.
talyann hemen gneyindeki Afrika zellikle mparator Nero (M.S. 54 - 68) dneminde Romayla
kurduu dorudan ticaret ilikisi sonucu ok zenginleir. Romann tahl ihtiyacn byk bir blm
buradan karlanr. Ayn zamanda incir, nar, aslan ve leoparlar gibi bir takm lks tketim mallarnn da
kayna burasdr. Buradaki tarm retimini arttrmak iin Afrikal kyllerin kenar blgelere yerlemesi
desteklenir, sulama kanallar ve barajlar yaplr. Afrikann Roma mparatorluunun ynetimi altnda
neminin ok arttnn bir gstergesi, M.S. 193de Afrika kkenli bir imparator olan Septimius
Severusun baa gelmesidir.

http://www.greatbuildings.com/types/styles/roman.html
Roma dneminde ina edilen yap tiplerini inceleyiniz.

sitesinden

Romallar, her ne kadar erken dnemlerde Etrsklerle balarn inkr etseler de kltrel kkleri
ayndr. Romallarn da kkleri Villanova kltrne gider ve M.. 8. yzylda Yunanllarla ticaret
ilikilerinin glenmesi sonucu onlar da Etrskler gibi Helen uygarlnn etkisinde kalrlar. M.. 7.
yzyla tarihlenen bir Korinthos vazosu Esquiline tepesinde ele gemitir. Romallar da Etrskler gibi
Yunan tanr ve tanralarn kendilerininkilere iletirmilerdir. M.. 6. yzyla tarihlenen ve Hephaestus
olduu dnlen tanry betimleyen bir Atina seramii, Hephaestusun Roma karl Volcanusa ait
98

kutsal bir alanda bulunmutur. Jpiter Capitolinusa adanm bir tapnak Romada Capitolum
tepesinin stnde konumlanr. Ge 6. yzyla tarihlenen bu tapnak neredeyse Helen tapnaklar kadar
antsaldr. Etrsk slbunda bir podyum zerinde ykseltilmi ve yalnzca nden girilebilen tapnak, Veii
Tapnayla birlikte tipik Roma tapnaklarnn ok erken rneklerini oluturur.

Resim 4.21: a. Jupiter Capitolinus Tapna, Romadaki Museo della Civitadaki Model (M.. 6. yzyl) b. Masion
Care, Nimes (M.. 19)
Kaynak: a. http://www.roman-empire.net/graphics/civ/models/temple-jupiter-01.jpg;
b. http://archslidetest.blogspot.com/2011/01/maison-carree.html

Bu ok erken dnem de grlmeye balanan Helen etkisi, Roma sanatnn Helen sanatnn bir yorumu
olarak gelimesine sebep olur. Dolaysyla Romallar M.. 1. yzyln sonlarna Dou Akdenizi kendi i
denizleri haline getirince, Helenistik slp, kendine zg Roma slbuna dnerek btn Akdenize
yaylr ve mparatorluu birbirine balayan badak bir grsel dil yaratr.
Bu badak dili en iyi Roma koloni kentlerinde gzlemleyebiliriz. Ayn Helenistik Krallklarda
olduu gibi Romallar da yabanc topraklara glerini anmsatacak ve Roma propagandas yapacak koloni
kentleri kurarlar. Romallar bu kentlere sava gazilerini yerletirirler. Dolaysyla bu kentler Roma tarz
hayat barndracak ekilde belli bir kalba gre kurulur. Helenistik kentlerde olduu gibi bunlarda da
zgara plan uygulanr; Roma kolonilerinde bu zgara plan, askeri kamplarda olduu gibi, cardo ve
decumanus ad verilen kuzey-gney ve dou-bat ynndeki iki ana caddeyle drt eit paraya blnr.
Bu ana caddeler iki taraflarna stunl galeriler ina edilerek antsal bir hale getirilirler ve bu stunlu
caddeler Roma kentlerinin bir imzas haline gelir. Cezayirde mparator Trajan tarafndan M.S. 1.
yzylda kurumu olan Timgad kenti bu modele tam olarak uyar. Stunlu caddelerin birletii noktada,
yani kentin merkezinde, kentin en nemli kamusal alan yani forum yer alr. Bu tr dzenee gre
yerlememi eski kentlerde de, mparatorluun hkimiyetine girdikten sonra bir yenilenme faaliyeti
gzlenir. rnein Byzantion kenti, Septimius Severus tarafndan yeniden ina edilme srecinde
Romallara zg yeni binalar ve kentsel meknlar edinir. Bu kent Constantinus (Konstantinos)
tarafndan Dou Romann bakenti olarak geniletilirken stunlu bir yol olan Meseyi ana yol olarak
belirler ve onun evresinde byr. Kentin forumlar bu ana yol zerinde durak noktalar olarak belirlenir.

b
Resim 4.22: a. Timgad b. Constantinopolis(stanbul)
Kaynak: a. http://www.upf.edu/materials/fhuma/portal_geos/tag/t2/img/2.17timgad.jpg;
b. http://www.historyonmaps.com/BWSamples/Constantinople.html

99

Roma kentlerinde en nemli tapnak artk tanrlara adanan tapnaklar deil imparatora adanan
tapnaklardr. Roma imparatorlar, imparatorluun batsnda ldkten sonra, dousunda ise lmeden nce
bile tanr ilan edilebilirler. Roma kentlerinde kamusal trenler artk kentin koruyucu tanrs iin deil,
imparatorluk klt iin yaplr. Bir kenti dierlerinden stn klan bu klt sayesinde ald onur nianlar
ve dzenledii festivallerdir. Nimesde, Octaviann evlatlk oullar Gaius Caesar ve Lucius Caesarn
zamansz lmleri sonucu onlar iin yaplm Maison Care tipik imparatorluk klt tapnadr (Resim
4.21). Romallara zg nemli kamu yaplarndan bir dieri de genelde ana caddelerin zerinde yer alan
hamamlardr. Romallar hayatlarnn yarsn hamamda geirirler. Sabahleyin misafirlerini kabul eden
Romal aile reisi, leden sonra hamama gider. Burada yalnzca banyo yapmaz: Roma hamamlar birer
kltr ve spor merkezi gibi ilerler. Dolaysyla ilev itibariyle Helen gymnasionunu andrrlar.
Anadoluda Roma dneminde ortaya kan hamam-gymnasion yap gruplamas bu ilev asndan
sreklilie iaret eder; ancak Roma hamamlar mimari olarak ok daha gsterili bir yapya sahiptirler.
Romallar, Roma betonu ad verilen bir tr yapsal imentonun bulunmasndan sonra kubbe ve tonoz gibi
byk i meknlar rtebilen st yaplar ina edebilmeye balamlardr. Bunun sonucu olarak grkemli i
meknlara sahip hamamlar yaparlar. Soukluk, lklk, scaklk gibi farkl meknsal zellikleri olan
odalarn birbirine ald, mermer ve mozaiklerle bezeli bu hamamlar Roma uygarlnn bir eit imzas
haline gelirler.

Resim 4.23: Caracalla Hamam, Roma (M.S. 211-217)

Kaynak: a. http://en.wikipedia.org/wiki/File:Caracalla_innen.png;
b. http://humanitiesresource.com/textbook_pics/hum2210_test1.htm

Romallarn bir baka imza niteliindeki yaplar anfitiyatrolardr. mparatorluun batsna zgn bu
yap Dou Romada bir tek Roma kolonilerinde grlr. Bunun sebebinin gladyatr ve vahi hayvan
dvlerinin Romallara zg bir elence olduu ve dier kltrlerin bu vaheti kabul etmekte zorland
sylenir. Yunanllar tiyatrolarn ancak doal eimden yararlanarak ina edebiliyorlard. Hlbuki
Romallar tonoz sistemlerini kullanarak dz arazilere de tiyatro ina edebilmeye balarlar. Romadaki
Colosseum imparatorluun en nemli anfitiyatrosudur.

Resim 4.24: Colosseum, Roma (M.S. 72-80)

Kaynak: http://humanitiesresource.com/textbook_pics/hum2210_test1.htm, sa, dil Karababa

Colosseumun cephesinde Dor, yon ve Korent dzenler birbirinin zerinde sralanr. Bu dzenler
Yunan mimarlnda tapnaklarn oranlarn ve strktrn dolaysyla tasarmn belirleyen ana
elemanlardr. Halbuki burada binaya tandk bir yz kazandrmak iin kullanlmlardr. Romallar
tarafndan ok sayda kopyalar retilen Helenistik heykeller de yine ayn tr bir yaklamla Roma
100

kentlerinin Helen bir yz kazanmas iin kullanlrlar. Bu yaklam aslnda Akdeniz uygarlnda, bu
nitenin btn ierisinde bahsettiimiz Yunan kltrnn basknln ve belki de basksn ak olarak
ortaya koyar. Romallar tarih boyunca her alanda kurduklar sistemlerle vlmlerdir. Ancak yine de o
dnemde tek medeni kltr olarak grlen Yunan kltrne yaranmadan duramazlar. Hangi alanda olursa
olsun sistemlerini antik Yunan kltrne dayandrrlar ve ondan aldklar bir takm elerle bezerler.
Roma Sanat Akdeniz de badak bir slp oluturmu ve daha sonraki dnemlerde de devam
edecek teknik ve slp zelliklerini mparatorluk tarihi corafyasnda yaygnlatrmtr. Yunan
mimarisinden farkl olarak, kemer, tonoz ve kubbe kullanm Romal mimarlarn gelitirdikleri
biimlerdir. Tulann kullanm bu mimari elerinin antsal ve yksek yaplar ina edilmesini
kolaylatrr. Kamusal yaplarda ve konutlarda ak avlu kullanm artk bir Akdenizlilik gstergesidir.
Evlerin duvarlar slak sva ( fresk) veya kuru sva ( tempera) tekniinde yaplm duvar resimleriyle
bezenir. Krmz rengin tonlar Pompei de ele geen duvar resimlerinde grld gibi ok kullanlr ve
Roma Akdenizine zgdr. Avlularn ve odalarn zemini renkli talardan yaplan mozaiklerle hal gibi
kaplanr. Seramik sanat, zellikle krmz hamurlu ( terra sicillata) seramik retimi tm Roma
topraklarnda devam etmitir. Cam retimi Romann Msrdan alp gelitirdii bir alandr. zellikle
Romann Avrupa topraklarnda ele geen hazinelerdeki eyalar gm ilemecilik tekniklerinin
grld rneklerdir. Cam retiminde olduu gibi bu teknikler daha sonraki tm yzyllar etkilemitir.
Roma yneticileri merkezi glerinin devamlln geni corafi topraklarda koruyabilmek iin kamusal
alanda devlet ideolojisini yanstmaktan yanaydlar. Bu nedenle imparatorlarn kurduklar kentlerde
meydanlara imparatorlarn at zerinde heykellerini koymaya zen gsterirlerdi. mparatorlar kazandklar
savalardan dnerken o blgenin sanat eserlerinden yanlarnda getirir, kentin ana meydanna dikerlerdi.
stanbul hipodromdaki obelisk, burmal ve ylanl stnler bu tr ganimetlerdir. Ayrca, mparatorlar
savalarn, galibiyetlerini, yendikleri lkelerin insanlarn halka gstermek iin meydanlara kabartmal
yksek stunlar dikerler ve anlatlan hikyeler adeta bir resimli tarih kitab veya duvar gazetesi gibi
grsel olarak okunurdu. Roma dneminde gelien sanatsal retim, hikyelerin anlatmndaki grsel ifade
biimi, kent planlamalar ve yaplardaki mimari teknikler, Roma dnemi ncesi Akdeniz geleneklerini
birletiren ve bunlar sonraki dnemlere yanstan nemli bir yaratclk alan oluturur.
http://www.mekan360.com/360fxantakyaarkeolojimuzesiarcaheologic
almuseum sayfasndan Antakya Mozaik Mzesindeki Roma Dnemi Mozaiklerini
inceleyin.

101

zet
M.. 13 yzyln sonuna tarihlenen karanlk
alar sonucu Yakn Dou, Anadolu, Yunanistan
ve adalardaki dzen alt st olur ve Akdenizde o
dneme kadar kurulmu olan ilikiler a ve
sistem bozulur. M.. 9. yzyldan itibaren Yunan
ve Fenikeli tccarlarn Akdenizdeki ticaret
faaliyetleriyle yeni bir dzen kurulur. M.. 9.
yzyldan, 6. yzyla kadar Fenikelilerin ihra
ettii Msr ve Suriye meneli mallar ve
Yunanllarn bunlardan etkilenerek yapmaya
baladklar dou etkisinde oryantalizan seramikler btn Akdenize yaylr.

savalar srerken glenen Makedonyallar

M.. 4. yzyln sonlarnda btn Yunanistana
hkim olurlar. Byk skender M.. 333de
Anadoluya geer ve Perslere kar savana
balar. Persleri Anadoludan attktan sonra
Suriye, Msr ve douda Hindistana kadar
uzanan mparatorluunu kurar. Ancak M..
323de 32 yanda lnce kurduu imparatorluk
generalleri arasnda paylalr. M. 323de
balayan ve M.. 1. yzylda Roma mperatorluunun kurulmasna kadar sren dneme
Helenistik Kralllar dnemi ad verilir.

Bu dnemde kurulan Yunan koloni kentleri polis

kavramnn gelimesinde etkili olur. Yunanllarn
politik yapsn oluturan kent devletleri, bu
dnemde vatandalarn geindiremedikleri iin
genlerin bir ksmn yeni kentler bulmak zere
Akdenize gnderirler. Bu koloniciler kentlerinin
koruyucu tanr veya tanrasnn kltn
yanlarnda gtrrler ve eski kentleriyle balarn
srdrrler.

Bu dnem aslnda Roma mparatorluuna

hazrlk dnemidir. Kent devletlerine dayal
politik birimlerin dnemi bitmitir. Artk geni
topraklara hkim krallklar kurulmutur. Bu
dnemde Akdeniz dnyasnda bir aynlama
balar. Helenistik kltr, Helenistik krallklarn
egemenlii altndaki btn blgelere ve buradan
da btn Akdenize yaylr.
Bu dnemde Klasik Helen slbu dnme
urar. Klasik dneme zg ie dnk dnyann
yerini da alm yeni bir dnya ald iin bu
dnm kanlmazdr. Bu bilinmezlerle dolu
yeni dnyada, ideale ulam sanatsal ve mimari
formlar gever ve hatta dramatikleir.

M.. 6. yzyl Yunan sanatnda Arkaik dnem

olarak tanmlanr. Bu dnemde zellikle Msrn
etkisiyle Helen sanat ve mimarl kendine zg
biimler kazanmaya balar. lk ta tapnaklar bu
dnemde yaplr ve kouros ve kore ad verilen
antsal ta heykeller bu dnemde ortaya kar.
Msr meneli bu sanatsal biimler Akdenizin
batsnda talyan ana karasndaki Etrsk sanatnn
geliiminde de nemli rol oynarlar.

Romallarn Akdenizin btnne sahip olmalar

kesinlikle planl bir gelime deildir. Kartaca ve
Yunanllarn Sicilyay kontrol altna almak iin
giritikleri mcadelenin iine ekilen Romallar,
ilk nce Sicilya, Sardunya, spanya ve Afrikay
hkimiyetleri altna alrlar. Daha sonra korsanlara
kar giritikleri mcadele onlar Dou Akdenize
getirir ve kendi i savalar sonucu Helenistik
Krallklar da ortadan kaldrarak Suriye ve Msr
da topraklarna katarlar. Bylelikle Roma
mparatorluu kurulur ve Akdeniz bir Roma gl
haline gelir.

Helen uygarlnn bu erken dnemde fazlasyla

etkiledii bir baka yer de Anadoludur.
Kuzeyden gelen kavimlerden kaan baz
Yunanllar, M.. 11. yzyldan itibaren,
Anadolunun Ege kylarnda kentler kurarlar. Bu
kentler zellikle Ege kylarndaki Anadolu
meneli Lidya, Karya ve Likya uygarlklaryla
kltr alveriine girerler. M.. 546da
Anadolunun Persler tarafndan igaliyle bu
kltrel oullua bir de Persler katlr.

Romallar kltrel olarak Etrsklerle ayn

kklerden gelirler. Dolaysyla uygarlklarnn
temelinde Helen kltr vardr. Roma imparatorluunun etkisinde bir kez daha dnen Helen
kltr, btn mparatorluu birbirine balayan
badak bir kltrel alan yaratr. Temelinde
tanrlara ve kent devletine dayal bu kltr,
Romallarn elinde imparatorluk ideolojisine ve
emperyalist propagandaya dayal bir kltr haline
gelse de hala geleneksel biimlerin arkasna
gizlenmekten kendini alamaz.

Bu i savalar dnemi Yunanllarn ilerine

kapandklar dnemdir. Yunan sanatnda Klasik
dnem olarak adlandrlan bu dnemde Parthenon
ve Polymorphos gibi mkemmel bir ideale
ulamay amalayan sanat rnleri verilir. Ayrca
bu dnemde Atinada polis kavram da radikal
demokrasinin kurulmasyla en gelimi haline
ular.

102

Kendimizi Snayalm
1. Fenikelilerin aadaki uygarlklarn hangisi
zerinde etkisi olmamtr?

6. Klasik Yunan sanatn anlatmak iin

aadaki sfatlardan hangisi uygun deildir?

a. Erken Yunan

a. Mkemmeliyeti

b. Etrsk

b. D etkilere ak

c. Msr

c. dealist

d. Hindistan

d. Natralist

e. spanya

e. Oranl

2. Erken Yunan sanatn anlatmak iin

aadaki sfatlardan hangisi uygun deildir?

7. Byk
skender
hangi
mparatorluuna dahil etmemitir?

a. Oryantalizan

a. Anadolu

b. D etkilere ak

b. Yunan

c. Realist

c. Fenike

d. Yaygn

d. talya

e. Kurall

e. Msr

3. Persler mparatorluklarna hangi topraklar

dahil etmemilerdir?

8. Helenistik
kentlerde
aadaki
tiplerinden hangisi bulunmaz?

a. Msr

a. Agora

b. Anadolu

b. Piramit

c. Fenike

c. Tapnak

d. Trakya

d. Gymnasion

e. Etrsk

e. Tiyatro

4. Aadaki
uygarlklardan
hangisinin
Anadolu uygarlklar zerinde etkisi yoktur?

9.

bina

Romallar nereden tahl ihra etmezler?

a. Msr

a. Fenike

b. Sicilya

b. Kelt

c. spanya

c. Helen

d. Sardunya

d. Pers

e. Afrika

e. Asur

10. Roma uygarl hangi zelliiyle tannmaz?

5. Peloponnesos savalar hangi

emperyalist hrslar sonucu kmtr?

kentlerin

a. Sistemli

a. Sparta-Atina

b. Emperyalist

b. Tire- skenderiye

c. novative

c. Kartaca-Roma

d. Ksr

d. Milet-Korinthos

e. Yaygn

e. Sardis-Gordion

103

topraklar

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

1. d Yantnz yanl ise Fenikeliler balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Erken Yunanllar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

1. Korinthos seramiklerindeki Yakn Doudan

gelen oryantalizan motifler, 2. Msr etkisiyle
gelien ta tapnak mimarisi, 3. Msr heykel
sanatnn etkisiyle ortaya kan kore ve kouroi.

3. e Yantnz yanl ise Savaan Akdeniz

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 2
Fenikeliler, Batya ve Yunanllara, Msr ve
Yakn Dou kkenli lks tketim mallar ihra
ederler ve karlnda, Kbrs, Girit, Sardunya,
talya ve spanyadan temin ettikleri eitli
metalleri alrlar. Fenike topraklar Msrllarn en
nemli ahap kaynadr.

4. b Yantnz yanl ise Anadolu Uygarlklar

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Persler ve Klasik
Yunan balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Persler ve Klasik
Yunan balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

arap ve zeytinya ve Korinthos seramikleri bu

dnemde Yunanllarn tipik ihra mallardr.
Bunlarn karlnda batdan, Sicilyadan tahl,
talyadan, zellikle Etrsklerden eitli madenler
alrlar. Trakya ve Karadenizde kurduklar
kolonilerle buradan tahl ve ahap temin ederler.

7. d Yantnz yanl ise Helenistik Krallklar

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Helenistik Krallklar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 3

9. c Yantnz yanl ise Mare Nostrum balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

Erken dnemlerde Akdenizin btnyle kurulan

ticari ve kltrel ilikilerin yerini, M.. 5 ve 4.
yzyllarda savalar sonucu kendi iine dnm
bir Yunan dnyas alr. Dolaysyla, Akdenizden
gelen etkilere ak Erken Dnem Yunan sanatnn
yerini, daha ie dnk ve kendini zgnlemeye
adam Klasik Dnem sanat alr.

10. d Yantnz yanl ise Mare Nostrum

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 4
Gelime dnemindeki Erken Yunan sanat dtan
gelen etkilere aktr. zellikle Akdenizin
dousundan gelen etkileri bnyesine katarak
melez bir slup gelitirir. Helenistik Dnem
Yunan sanat ise Klasik Dnemde zgnlemi
bu slubun, devrin etkisi altnda biraz gevedii
ve Helenistik Krallklarn etkisi altnda btn
Akdenize yayld bir dnemdir.

104

Yararlanlan Kaynaklar
Abulafia, D. (2011). The Great Sea. Oxford:
Oxford University Press.

Hurwitt, J.M. (1985). The Art and Culture of

Early Greece, Ithaca: Cornell University Press.

Akurgal, E. (1989). Anadolu Uygarlklar stanbul.

Kuzucu F. ve Ural M. Haz. (2010). Milas

omakda, stanbul: Milli Reasrans Yaynlar.

Akurgal, E. (1998). Anadolu Kltr Tarihi,

Ankara: Tbitak Yaynlar.

Mac Donald W.L. (1986). The Architecture of

Roman Empire II, New Haven

Barker G. ve Rasmussen T. (2000). The Etruscans, Oxford: Blackwell Publishers

Markoe, G.E. (2000). Phoenicians, Univesity of

California Press.

Boardman, J. (2005). Yunan Sanat, stanbul:

Homer Kitabevi.

Mansel, A.M.,(2011). Ege ve Yunan Tarihi,

Ankara: Trk Tarih Kurumu.

Fisher N. ve Van Wees H. Eds. (1998). Archaic

Greece, London

Pollitt, J.J. (2006). Art in the Hellenistic Age.

Cambridge: Cambridge University Press.

Freeman, C. (2004), Egypt, Greece and Rome,

Oxford: Oxford University Press

Ramage. N.H ve Ramage. A(1995). Roman Art,

London Laurence King Publishing Spivey,
N.(1997). Greek Art, Phaidon

105

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Orta ada yzyllara gre Hristiyanln sanatsal ve kltrel deiimlerini ayrt edebilecek,
Bizans sanatnn dnemsel zelliklerini tanmlayabilecek,
Orta a boyunca Hristiyanlk dnyasnda oluan mimari sluplar rneklendirebilecek,
Orta ada Hristiyanlk sanatnn blgesel zelliklerini ayrt edebilecek,
Orta ada Hristiyan kltrnde retilen sanat nesnesinin eitlerini sralayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Orta a

Mozaik

Hristiyanlk

Minyatr

Bizans

kona

Romanesk

Resim

Gotik

Mimari

Hal Sanat

konografi

indekiler

Giri

Dnm: Erken Hristiyan Sanat (4-5. yzyllar )

Akdenizde htiam (6. yzyl)

Sanatta Yol Ayrmlar (7-11. yzyllar)

Farkl Mimari rnekler ve slplar

Yenilenen Tasvir Sanat ve Kk El Sanatlar

Yeni Birliktelikler (12. yzyl)

Orta an Sonu (13.-14. yzyllar)

106

Orta ada Akdenizde

Hristiyan Uygarl ve Sanat
GR
Orta an Akdeniz Corafyasnda hem douda hem de batda en belirleyici etkenlerden biri kukusuz
ki Hristiyanln dourduu dnyann kltrdr. Akdenizdeki kkl Antik an oluturduu evrede
yaklak M.S. 200lerden itibaren yaanan deiim bir yandan belli bal kurumlarn sonsuza dek
kaybolmasna neden olurken dier yandan yeni bir dnyann oluumuna kaplarn almasn salamtr.
Roma ynetimi altndaki Filistin topraklarnda Yahudi toplumu iinde filizlenip Dou Akdeniz
Corafyasnda olgunlaan Hristiyanlk, Antik aa damgasn vurmu Byk Roma mparatorluunun
zlmesine yol aarken Orta an en baskn mparatorluunun da bir anlamda kendi kllerinden
yeniden domasn salamtr. Dou topraklarnda ortaya kan Hristiyanlk, 1. yzyl boyunca yoksul ve
ezilmi insanlarn arasnda yaylm gstermitir. Dou Akdenizin Suriye, Filistin ve Anadolu
havzasndaki kentlerde Aziz Paulus ile yaygnlamaya balayan bu yeni inan 2. yzyln sonunda
kentlerin alt orta snf insanlar, zanaatkrlar, askerleri arasna nfuz etmitir. 4. yzyln Akdenizinde
kilise artk kurum olarak yadsnamayacak bir g ve etkiye sahiptir.
Byk Roma mparatorluunun zlmesi ya da baka bir anlamda Dou Roma
mparatorluunun balangc, 11 Mays 330da Byk Konstantinosun stanbulu, o dnemdeki
adyla Byzantionu bakent semesiyle balar. Kendini dou topraklarnn imparatoru ilan eden
Konstantinos, 324te balatt kentin imarn 330 ylnda tamamlatarak ismini ehre verir; yaklak 1123
yl boyunca yeni imparatorlua bakentlik yapacak olan Konstantinopolis bugnk Sarayburnunda Orta
an en grkemli ana kentlerinden biri olacaktr. Dou Roma ya da bir baka deyile Bizans
mparatorluu Orta an byk blmnde zellikle Dou Akdenizde belirleyici bir kltr ve sanatn
yaratcs olmutur. Bizans sfat kendilerine Dou Romal diyen bu toplum iin ok sonralar
kullanlan bir etiketten ibarettir. Konstantinosun stanbulu bakent olarak semesinin ardndan
gerekletirdii ikinci nemli i Roma mparatorluunun dou topraklarnda 2. yzyldan beri hzla
yaylan ve belki de kendinin de kabul ettii Hristiyanlk dinine 325te znikte ki ilk Konsil toplants ile
resmiyet kazandrm olmasdr. Bunu yapmaktaki amac dou topraklarnda pagan inancn yerine
Hristiyanl benimsemi geni halk kitleleri zerinde otoriteyi salama abasdr; bunda da baarl
olmutur. Dou Roma hzla geliirken, Bat nce 395te Doudan ayrlr; daha sonra 476da Avrupann
kuzeyinden gelen aknlara dayanamayarak yklr.
4. yzyldan itibaren Akdenizde Bat ile Dou arasndaki farklar toplumsal yaplanmada, dinsel
rgtlenmede ve politik oluumda dikkat ekici biimde su yzne kmtr. Dou Akdenizde kyller
rnlerini satp para kazanabilen ve mparatora vergilerini deyebilen bireyler olarak toplumda yer
alrken Akdenizin batsnda soylularla kyller arasnda daha derin farklar olumaya balam ve toprak
sahibine baml, birey olma halini gnden gne yitiren serfler ortaya kmtr. mparatorluun
dousunda batdakilere oranla katlmclk daha fazladr. Zenginleen Dou Akdeniz kentlerinde halk
imparatorlarna daha derin bir cokuyla balanarak kendilerini ifade etmilerdir. 4 -5. yzyllarda Batnn
zenginlii birka ailenin tekelinde biimlenir. Oysaki Douda ticaretin Akdeniz havzasnda
hareketlenmesi kendi ayaklarnn stnde durabilen kentlerin oalmasn salamtr; bylece daha
dengeli bir yaam ltnn bulunduu bir toplumun ortaya kt grlr.
Bir tarafta Latin kimliinin n planda olduu, kendini yegne Roma dini gren Katolik kilisesinin
baskc g olarak durduu ve blgesel politikalar gden yeni barbar krallklarnn olutuu bir Bat
olumutu. Dier tarafta ise kendini Roma imparatorluunun mirass olarak gren bir imparatorluk,
107

Tanrnn dnya zerindeki tek temsilcisi sfatyla imparatoru kabul eden Ortodoks kilisesi ve dini
biimlendiren kilise byklerini yaratm halkn oluturduu bir Dou, artk Orta a Akdenizini
oluturmaktadr.
Orta a Hristiyan sanat Akdeniz corafyas iinde ayn imparatorluk yaps ve dinsel kkten kp
farkl yollara gitmeye balayan; tarihin belli dnemlerinde ticari, askeri ya da bireysel akmalarla zaman
zaman birbirini etkileyen ama zde giderek farkllaan, simgesel sylemi baskn ve kendi corafi
belleinden beslenen bu iki ulu dnyann sanatdr.

Orta a 475te Bat Roma mparatorluunun yklmasyla balatlr

ve ounlukla 15. yzylda Rnesansn douuyla son bulur. Ancak Akdeniz
corafyasnda sanatn biimlenii blgesel olarak deiimler gstermitir. Bu nedenle
sanat sz konusu olduunda, alar keskin izgilerle ayrmak yerine srekliliklerin gz
nne alnmas ve yeni etkilerin de yerlemesi ve devamllk gstermesi iin zamana
ihtiya olduunun bilinmesi gerekir.

DNM: ERKEN HRSTYAN SANATI (4-5. YZYILLAR)

4. yzyl civarnda tm Akdenizde sanat bir dnm, bakalam iindedir. Erken Hristiyan sanat
olarak adlandrlan bu dnemde sanat, Romann ifade biimlerini kullanmay srdrm, daha baka bir
deyile bildiini uygulamaya devam eden sanat yaratclarnn elinde ekillenmitir. retim gelenei
srmektedir ancak deien din, yabancs olunan bir mimarinin ve resmin yaratlmasn zorunlu
klmaktadr. Bu durum ok tanrl dinlere inanan insanlarn oluturduu pagan dnyada ve gelenekte var
olan grsel ifade biimlerini, baz deiikliklerle dntrerek kullanmay benimseyen bir sanat ortaya
karmtr.

Yeni Kurumlar, Yeni Yap Tipleri

Mimaride en nemli deiim dinle birlikte yeniden ekillenen dinsel mimari olur. Zaten Romann bildii
ve kamu mimarisinde kulland bir yap olan bazilikalar kilise mimarisinde en nemli yap tiplerinden
biri olarak ortaya kar. Antsal boyuttaki bu yaplar uzunlamasna dikdrtgen planl, douda ounlukla
apsisin (ibadet iin dnlen yn belirleyen mimari alan) yer ald ve destek dizileriyle neflere
( desteklerin arasnda kalan sahn) ayrlm, ibadet alanlar ahap atlarla rtl ve eitlemesi ok
olmayan meknlardr. Cyril Mangonun Bizans Mimarisi adl kitabnda belirttii gibi tm Akdenizde
Hristiyanln yayld yerlerde ok sayda bazilika tipinde kilise yaplm olmas, olaslkla kolay ina
edilebilir olmas ve buna karlk az abayla ok etki yaratmasna dayanmaktadr. Orta a boyunca
kk deiikliklerle kullanlmaya devam edecek olan bu yaplar 4. yzylda mparator Konstantinosun
pek ok Akdeniz kentinde yaptrd kiliselerde dikkat eker. 3. yzyl ve ncesinde Hristiyanlar
tarafndan kullanlan ev kiliseler doal olarak henz yaygnlamam bir ibadet yeri geleneinin
devamyd. Bunlarn en nemlilerinden biri Suriyede Dura Europostaki ev kilisedir. Bir salon ve bir
vaftiz blmnden oluan meknn duvarlarnda en erken Hristiyan ierikli resim rnekleri yer alr. 4 ve
5. yzyllarda Suriye, Anadolu, Roma, Filistin, Kuds gibi Akdenizin eitli yerlerinde ina edilen
bazilika planl yaplar bu ev kiliselerden olduka farkldr. Kuds yaknlarndaki Beytllahimde sann
Doumu ansna ina edilmi olan kilise de bazilikal planldr ve ana mekn douda sann doduu
varsaylan bir kayay evreleyen sekizgen bir yap ve tavaf koridoru ile sonlanr. Ayn yzyllarda
Romada Lateran ve Aziz Petrus Kiliseleri, Selanikteki Aziz Demetrios Kilisesi benzer biimde
bazilikal planl olarak ina edilmilerdir. Sz edilen tm bu yaplarn antsal olularnn temel
nedenlerinden biri ehirlerdeki artan Hristiyan nfusun yan sra yeni oluan imparatorluun grkemini
ifade etmektir. Bu dnemin bazilikal planl byk kiliseleri sadece ibadet amacn tamazlar; ayn
zamanda her biri birer an/ziyaret yapsdr. Yukarda da sz edildii gibi Beytllahimdeki kilise sann
Doumuna, Romadaki Aziz Petrus Kilisesi, Havari Petrusun ldrld yerde onun ansna ina
edilmitir. Bunun yan sra bu dnemin kiliseleri yeni artlara ve ihtiyalara da bir yandan ayak uydurmak
amacyla farkl meknsal dzenlemelerle dikkat ekerler. Yeni dine dnen yetikinler iin vaftiz
meknlar, gmlerin yaplaca blmler, katehumenler (Hristiyanla giri iin hazrlk aamasndaki
108

kii) iin ayrlm yan nefler, narteks (giri mekn) veya atrium (avlu) ve seremoni iin douda
pastoforiann (ayinle ilgili eyalarn bulunduu odalar) kullanm mimaride yerlemeye balar. 5.
yzyln nemli rneklerinden biri olan Studios Kilisesi stanbulda gelien mimari gelenei yanstmas
bakmndan nemlidir. nefli bazilikal planda yaplm olan kilisenin mimarisi henz Roma
geleneinin izlerini tamaktadr. Aritravla balanan stun dizileri, akants yaprakl ve voltl stun
balklar nemlidir; ibadet alannn dier kentlerdeki gibi dikdrtgen bir vurgudan ok kareye yakn bir
biim yanstt dikkat eker. Yapnn malzemesinde, sonraki dnemlerde zellikle Bizansn etkili
olduu corafyalarda kullanlacak olan ve ll hale getirilen tulann duvar rgsnde yer ald
grlr. Yap malzemesi, Akdeniz kentlerinde tm Orta a boyunca yerel/blgesel zellikler
gstermitir. Bylece 4-5. yzyl mimarisinde de Suriye, Kutsal Topraklar, Anadolunun ky blgeleri ve
art blgelerinde arlkl olarak tan kullanm ne karken, stanbul, Balkanlar ve talya gibi yerlerde
tula ve ta birlikte tercih edilmitir.
Bu dnemin yaratt bir baka yap tipi martirium, vaftizhane, mausoleum (trbe) gibi merkezi planl
yaplardr. Bu plan tipi Martirler (din ehidi), azizler ansna ina edilen yaplarda kullanld gibi yerel
zellikler tayan dini olaylar, vaftiz gibi trenler iin de kullanlmtr. Sadece ibadet amacyla kilise
olarak da ina edilen bu plandaki yaplar tm Akdeniz corafyasnda yaygn olarak bulunur. Bu durum
mimaride ilevle biimin her zaman kat kurallara bal olmadn iaret eder. Bununla birlikte zaman
iinde kutsallara ait beden paralarn ifade eden rlikler bir mekndan dierine tanr hale gelmi ve
neredeyse her kilise kutsal emanetlerden bir paraya sahip olmutur. Selanikteki Aziz Georgios
Rotondu bu yap grubunun nemli rneklerinden biridir. Azizin kltne adanm yuvarlak planl yap
bugn deiiklie uram olsa bile malzeme ve kurulu bakmndan dnemin zelliklerini
yanstmaktadr. Merkezi yaplarn en grkemlilerinden biri kukusuz ki Suriyede 5. yzyln sonuna
tarihlendirilen Qalat Samandaki Aziz Symeon Stilites adna yaptrlan yap topluluudur (Resim 5.1).
Ha planl yapnn merkezinde azizin stunu yer alrken douda dinsel ayinler iin kullanlan apsisli
blm ina edilmitir. Antsall nedeniyle sadece Suriyenin ustalarnn yarats olmadn aka ifade
eden ve bir imparatorluk siparii gibi duran yapnn sslemeleri ve ta iilii, bunun aksine Dou
Akdenizin yerel mimari zelliklerini yanstr.

Resim 5.1: Suriye Qalat Saman Aziz Symeon Stilites Kilisesi (Nilfer Peker 2007)

Gelenekten Gncele Tasvir Sanat

4 ve 5. yzyllarda imparatorlarn yaptrd antlar Roma mparatorluunun geleneini takip etmekte ve
zellikle de zaferleri anlatan halka ak antlarda ya da soylularn mezarlar iin yaplan lahitler
zerindeki kabartmalarda pagan gelenein biimleri dikkat ekmektedir. 315te Konstantinosun Romada yaptrd Zafer Kemeri imparatorun sava karsndaki zaferini sahnelemektedir. I. Theodosios
tarafndan stanbuldaki hipodromda ( gnmzde Sultan Ahmet Meydan) Msrdan getirtilmi obelisk
( granit stun) iin yaptrlan kaidenin drt yznde mparatorun tasviri yer alr (Resim 5. 2). Romann
imparatorluk klt geleneini benimsemi tasvirde Theodosios maiyeti ile birlikte hipodromdaki
kathismasnda (mparatorluk Locas) trenleri izlerken betimlenmitir.
109

Resim 5.2: stanbul Hipodrom Obelisk Kaidesi (Nilfer Peker, 2005)

Kaidenin bir yznde mparatora sunulan sava ganimetleri sahnesi bir yandan hipodromun o
dnemdeki ilevini hatrlatrken, dier yandan imparatorun dnya zerindeki gcne vurgu yapyordu.
Bir baka rnekte, Romada Vatikanda korunan ve 359a tarihlenen Junius Bassus Lahtinde Eski ve
Yeni Ahitin ykleri stunlarla ayrlm mimari blmlerde betimlenmitir. Bu kompozisyon pagan
dnyann tanrlar ve kahramanlarn gsteren lahitlerinden biim olarak farkl deildir. Benzer
yaklamlar resim sanatnda da izlenir. Erken yzyllarn resimleri ncelikle Roma ehrinin altnda yer
alan katakomblarn ( mezar odalar) duvarlarnda henz simgesel anlatmlar kurallamam ikonografik
biimleriyle kendini gsterir. Yontucular gibi ressamlar da yeni inancn imgelerini resmederken bildikleri
resimsel kalplar tercih etmilerdir. Hristiyanlk tm Orta a boyunca kendini ifade etme biimi olarak
grsellii semi, bylece sanatta yaznsal dilden daha ziyade grsel dil n plana kmtr. Sanatn
Akdenizde douundan beri resimsel anlaty grmeye alk olan Akdeniz insanna dini anlatmlarn
resim yoluyla yaplmas Akdeniz corafyasndaki Hristiyanlar kucaklamaktadr. Antik gelenekte grlen
kimi figrler Hristiyan resim sanatnda biimsel olarak ayn olmasna ramen ierik olarak farkl
kullanlmtr. 4. yzyla tarihlenen Romadaki Via Latina Katakombunda resmedilmi bir mucize
sahnesi olan Lazarusun Dirilii sahnesi daha sonra yerleecek olan ikonografik kalbn biraz dndadr.
Figrler zellikle de nde mucizeyi gerekletiren sa sradan bir Romal gibi betimlenmitir. Neredeyse
hibir Hristiyan, e iermeyen sahnenin benzeri 5. yzylda Ravennada bir mezar yaps olan Galla
Placidia Mausoleumunda yer alan mozaik tekniiyle yaplm yi oban sa figrnde grlr.
stnde bir tunik ve ayaklarnda sandaletlerle gen erkek biiminde etrafnda kuzularla betimlenmi sa,
antik dnyann kr tanrlarndan farkszdr. Onu tanmlamaya yarayan tek imge elinde tuttuu hatan
baka bir ey deildir. Selanikteki Hosios David Kilisesinin apsis mozaiinde ise, Tanrsal grnle
bir gkkua zerinde gklerden gelen sa, Romann tanrlar gibi betimlenmitir. Daha sonralar Bizans
resminde biimlenecek sa tasvirinin yerine gen, sakalsz tasvir edilmi; figr banda yer alan hal
halesi ve etrafndaki ncil yazarlarnn simgeleri sayesinde tanmlamak mmkn olmaktadr.
Yeni dinin inananlar neredeyse tm Akdeniz corafyasnda zellikle de Yunanca yazlm olan kutsal
metinleri okuyup anlayamyorlard. Bunun da tesinde yabancs olduklar ruhani anlatm anlamlandrmakta zorlanyorlard. Bylece sadece Dou Roma mparatorluu topraklarnda gelien sanatta deil
ayn zamanda Batnn sanatsal retiminde de benzer bir yol izlenmitir. Bu da kutsal kitabn betimleme
yoluyla yeni dinin inananlarna anlatlmasdr; yle ki tm Orta a boyunca bu uygulama gelenek halini
almtr. Bunun sonucunda yukarda da sz edildii gibi grsel dili kuvvetli bir o kadar da simgesel yan
ar basan bir sanat olumaya balamtr. Kutsal metinlerin kilise iinde resimler yoluyla anlatm hikye
edici bir yaklamn da domasna neden olur. 430larda yaplm olan Romadaki Maria Maggiore
Kilisesinin apsisinde sann yaamna ilikin sahneler srayla belirli bir dzende tasvir edilmitir. Dou
Akdeniz Hristiyanlk sanatnda antsal resim, ierisindeki yapnn ya da bulunduu meknn ileviyle
doru orantdadr. 5. yzylda yaplm Ravennadaki merkezi planl Ortodokslar Vaftizhanesinin
kubbesinde sann Vaftizi sahnesi bu birlikteliin en iyi rneklerinden biridir.
110

Hristiyan tasvir sanatnn domasnda en nemli etkenlerden biri

nedir? Aklaynz.

AKDENZDE HTAM (6. YZYIL)

Akdenizde 6. yzyl sanatta yeni dengelerin kurulduu parlak bir dnem olarak grlr. Sanatn cazibe
merkezi hala Dou Akdenizdir. Dou Roma mparatorluunun tahtna bir Balkan kynden gelmi
gen bir asker olan Iustinianos kar. Bat Akdenizde bu dnemde kk krallklar yerel sanatlarn
yaratm olmalarna ramen henz btncl bir sanat slubundan sz etmek mmkn deildir. Vizigot
Krall spanyasnda ya da Ostrogot ynetimindeki talya zerinde Bat Akdenizdeki uzak
garnizonlar nedeniyle Bizans etkili olmutur. Bu durumdan etkilenen sanatta da Dou Akdenizde
retilen ikonalar, minyatrl elyazmalar ve fildii eserlerden ilham alnmaktadr. Iustinianosun batya
yapt askeri hamlesi Akdenizin bat kylarn zellikle de talya ve Afrikay etkiler. Bu dnem tm
Akdeniz havzasnda onun yaptrd dini, askeri yaplar, kprler, kaleler tm ihtiamlaryla ykselirler.
mparatorun tarihisi Prokopios Yaplar (De aedificiis) adl kitabnda ona methiyeler yadrmaktadr.
Kuzey talyadaki Ravennada ina ettirdii ve iini mozaiklerle bezettii San Vitale Kilisesinin
duvarlarnda mparatorun kendisi ve kars Theodora, Bizans aristokrasinin tm arln yanstr
biimde resmedilmilerdir.

Resim 5.3: stanbul Aya Sofya Kilisesi (Nilfer Peker, 2004)

Mimarlk ve Sylem
phesiz ki bu dnemin belki de tm Orta an en sra d yaps Iustinianosun stanbulda iki
Anadolulu yap ustasna ina ettirdii Aya Sofya (Agia Sophia) Kilisesidir (Resim 5.3). 532de kan
ayaklanmann ardndan 5. yzylda yaplm olan bazilika planl byk kilise yanar. mparator bu yapy
onartmak yerine ideolojik nedenlerle gcn gsterebilecei yeni kiliseyi Trallesli (Aydn) Anthemios
ve Miletoslu (Milet) sodorosa yaptrr. Aya Sofya daha nce de mimaride kullanlan kubbe rtl ve
bazilika planl bir yapdr. Bir baka deyile bilinen elerin kullanld bir tasarm gsterir. Ancak bu
unsurlar ilk kez bir arada bu tasarmla ortaya kmakta ve bu byklkteki bir kubbe ilk kez bir kilise de
uygulanmaktadr. Mimarlar alarnn yap bilgisinin ok tesinde bir eyi, dikdrtgen bir mekna antsal
kubbeyi oturtmay baarmlardr. Havada asl gibi duran kubbe drt byk tayc ayak zerine
yerletirilmitir. Yap Orta a insannn alg gcn zorlayan boyutlaryla kendi a iinde benzersiz
kalmtr.
stanbulda Iustinianos ve Theodorann yaptrd merkezi planl Aziz Sergios Bakhos Kilisesi
(Kk Aya Sofya Cami) bu dnemin dier ilgin bir yapsdr. Latince kitabesinde mparator ve
mparatorienin adlar okunan yapnn stun balklar, bu dnemin delik ii tekniini yanstan ve
benzerlerine Aya Sofyada da rastlanan belirgin stilleriyle dikkat ekerler. ou aratrmac yapy
yukarda bahsi geen San Vitale Kilisesine benzetirken her iki yapnn ortaklklarn grme eilimindedir.
111

Bizans bakentinin ustalarnn elinden km Sergios Bakhos Kilisesinin talya stilinin de etkili olduu
San Vitaleden slupsal farkllklar gstermesi olduka doaldr. rnein Suriye mimarisi kendi iinde
btncl zellikler gsterirken Bizansn bakentinden ok kendi evresindeki Gney Anadolu, Sina
Yarmadas gibi corafyalarla etkileim iinde olmutur. Bu dnem Dou Roma mparatorluunun/Bizansn topraklarnn en geni snrlarna, Akdenizin batsna ulat ve Akdenizi birletirme
abalarnn olduu bir dnem olsa da, sanatta yerel etkiler kendini her zaman gstermitir. Bunun yan
sra Suriye, Msr gibi yerlerde yeniden canlandrlan sann insan ve tanr olarak tek kii olduu inanc
yani Monofizit hareketin ortaya k, Sryani ve Kpti dillerinin yaygnlamaya balamas zlmelerin
iareti olarak grlr. Bununla birlikte Iustinianus dnemi baz antik geleneklerin yok olmaya balad
ve erken yzyllarn Akdenizinde grlen etkilerin hkimiyetini kaybettii bir dnemdir. Klasik
dzenlerin yerini daha doulu olan sluplar alr; rnein yaplarda mozaik zeminlerin yerini dz mermer
zeminler ya da opus-sectile ad verilen geometrik biimlerden oluan kaplamalar alr. Bunun yan sra
erken yzyllarn ahap rtl bazilikalar yerini kubbeli ya da beik tonozlu bazilikalara brakr. Her
eyden te bugne kadar Roma geleneinin etkisiyle Latincenin kullanld Bizans saraynda
Iustinianosun yaratt imparatorluk, resmi dil olarak Yunancay kullanmaya balayacaktr.
6. yzylda Anadolunun dousunda yaayan Ermenilerin mimari rneklerine de bakmak etki
evrelerini grmek asndan deerlidir. Bu yzyl ve civarna tarihlenen Ermeni yaplar ounlukla
bazilika planl, Suriye mimarisindeki gibi at nal kemeri ve ta malzemeyi kullanan antlardr. Ereruk
Bazilikas bu zellikleri barndran iyi bir rnektir. Aslnda benzer zellikteki antsal yaplarn
Anadoluda Kapadokya ve Lykonia gibi blgelerde de ina edildii grlr. Karadadaki Madenehir
ve Dele yerleimlerindeki yaplarn kesme ta malzemeleri, at nal formlu kemerleri sade cepheleri ve
beik tonoz rt sistemleri blgede tm yaplarda izlenebilen zelliklerdir.

mgeler ve Atlyeler
Bu dnemin antsal resim rneklerinden en nemlileri stanbul Byk Sarayndan gelir. ok eitli
konularla ne kan zemin mozaikleri olaslkla Iustinianos tarafndan yaptrlm olmaldr. Konularn
kentin yaam olgularndan alan panolarda avclar, hayvan betimleri, deve zerinde gezenler, hayvanlarn
saan ya da besleyenler gibi konularn grld mozaiklerde ounlukla beyaz bir fon yer alr. Kaliteli
iilii ile bir yandan saray sanatn gzler nne sererken dier taraftan dnemin slubunu ve kent
yaamndan sahneler sunmas bakmndan deerli mozaiklerdir.
Sina yarmadasndaki Azize Katherina Manastrnn Kilisesinde apsiste bu sefer dinsel bir konu
karmza kar. Bakalam, sann havarisiyle birlikte Tabor dandaki dua srasnda
tanrsallamasn ifade eder. Sahnenin bylesi zel bir alana yaplm olmasnn temel nedenlerinden biri
belki de bu corafyada arlkl olan Hristiyanln temel teolojik grn, Monofizit anlaytan farkl
olarak sann insan ve Tanr doasn vurgulamasndan ileri gelmektedir.
Sina ayn zamanda 6. yzyl ve sonrasnda da devam edecek olan en nemli birka ikona retim
merkezinden biridir. kona Orta a boyunca ok fazla retimi yaplan nemli dinsel nesnelerden biridir.
Ayn zamanda ikonaya yklenen dini anlam retimin younluunu ve srekliliini aklamaya yardmc
olacaktr. 6. yzyla tarihlenen Sina retimi bir ikonada tahtta oturan Meryem ve ocuk sa, iki yanda
azizler ve arkada meleklerin elik ettii bir kompozisyon gstermektedir. Zengin grnml
kyafetleriyle betimlenmi figrler imparatorluk ikonografisini artrrlar, ama bir yandan da
kucandaki ocuu, yani kurtulu ve zafer anlamna gelen say izleyicisine sunan Meryem betimi ne
kar ve ileriki yllarda da oka kullanlarak farkl anlamlar verilir. Bu dnemde Akdenizin yerel
etkilerinin izlendii eserlerin de olduu dikkatten kamamaldr. Msrda erken yzyllardan itibaren
yaylan Hristiyanlk l manastrlar ve buna bal mnzevi bir din hayatn getirmi, zaman iinde
buradaki keilik kavram Anadoluda gelien manastr sistemindeki yaam ile halkn birlikteliini
savunan uygulamadan ayrlmtr. Yerel sanatlarn retimi olan ve Kpti sanat olarak adlandrlan
ikonalar, elyazmalarndaki minyatrler, kabartma levhalar gibi eserler kendine zg bir slup sergilerler.
zellikle 6. yzylda retilmi Kpti ikonalar Dou Akdenizle ortak bir dil yanstsa da gzlerinde
ifadeci tavrn, kaln kontur izgilerinin ve daha basit anlayn younluu ile ne kmaktadrlar. Aziz
Menas ve say gsteren Bawit konas bu sanatn dikkat ekici rneklerinden biridir (Resim 5.4).
112

Resim 5.4: Bawit konas

Resim 5.5: Kumluca Hazinesi, Misorium

Kaynak: htpp://www.lawure.fr/en/oewure-notices
/Christ-and-abbot-menas

Kaynak: http://www.mcah.columbia.edu

Bu dnemin en nemli retimlerinden bir dieri de kilisede ayinlerde kullanlan madenden retilmi
malzemelerdir. Kumluca/Sion Hazinesi olarak adlandrlan bir grup ayin malzemesi iinde khalis (kutsal
arap kab), misorium (kutsal ekmek taba) (Resim 5. 5), buhurdan (buhur yakmak iin kullanlan kap),
oklu kandiller yer alr. Gm olan bu liturjik (dini ayinlerde kullanlan) eserler dnemin retim
biimlerini gstermesi bakmndan olduka deerlidir. Bizansn imparatorluk saray kendi atlyelerinin
retimini damgalaryla iaretlemekte bir eit etiket koymaktadr. Kk eserler iinde bir baka nemli
grup ise minyatrl elyazmalardr. Antik an nemli tbbi bitki kitaplarndan biri olan Dioskurides
Elyazmasnn bir kopyas bu yzylda Prenses Anicia Juliana tarafndan yaptrlmtr. inde prensesin
de minyatrnn olduu elyazmas Antik an klasik elerini barndrmaktadr. Oysaki Suriye retimi
olan Rabbula ncilinin minyatrleri dounun stil zevkini yanstan bir retim olarak ne kar.
Belki de bu dnemden sonra Akdenizde yeni oluumlarn balad grlecekti; Bizans doululaan
kimlii ile daha belirgin hale gelirken, batdan kopmaya balayacakt. Ama gz ard edilemeyecek bir
baka unsur ise Yakndouda artk Bizansn tek olmad, randa Sasaniler ve onlarn yaratt kltrn
varldr.

Kumluca Hazinesi olarak adlandrlan eser grubunun bugn nerelerde

sergilendiini aratrnz. Konuyla ilgili web sayfalarn ziyaret ediniz.

SANATTA YOL AYRIMLARI (7 -11. YZYILLAR)

6. yzyldan sonra Akdeniz dnyasnn ortam olduka deiiklie uramtr. Snrlarn kat olduu bir
dnyada Hristiyanlk ounluun deil tmnn dini olarak ne kar. Bizansn kat Ortodoks inancnn
karsnda artk Katolik Krallkla kiliseyi ynetimde birletiren bir Vizigot spanyas vardr. 7 -8.
yzyllar Akdenizde yeni bir aktrn sahneye kt dnemlerdir. Yakndou topraklarnda ortaya kp
Araplar arasnda yaygnlaan slamiyet Bizansn snrlarnn zorlanmasna yol am ve bu srete
Anadoluda askeri bir ynetim organizasyonuna gitmek zorunda kalmtr. 7. yzylda Anadolu Araplarn
aknlaryla yzyze kalnan bir an dalgasyla yorulmutur; bugn Anadolunun Akdeniz kylarnda
ve gerisindeki blgelerde grlen arkeolojik veriler bunun somut kantlar olarak durmaktadrlar.
mparatorluun pek ok yerindeki hastalk salgnlar, Sasani saldrlar, uzun sreli kuraklklar ve ykc
depremler Akdenizin neredeyse tmne yakn bir alannda kentleri zorlamtr. Belki de tm bu olaylar
bu yzyllarn karanlk a olarak anlmasna yol amtr. Ancak buna ramen mimari ve sanatta
retimin azalsa da yok olmad grlr. Anadoluda znikte 8. yzyla tarihlendirilen Koimesis
(Meryemin lm) Kilisesi bugn sadece temel seviyesinde ayakta dursa bile dnemin nemli
yaplarndan biri olduu aktr. Benzer biimde bugn duvarlarnn ok az bir blm ayakta olan
Ankaradaki Aziz Klemens Kilisesi, Demredeki Aziz Nikolaos Kilisesi gibi yaplar da bu dnemin
nemli rnekleridir.
113

konaklasmus Dnemi Sanat

8. yzyln sanatsal retimini derinden etkileyen en nemli olay konaklasmus denilen tasvir krc
harekettir. 726 ylnda Bizans mparatorluunun ald dini betimlerin yasaklanmas kararnn altnda pek
ok neden bulunabilir. Bunlardan belki de en baskn tasviri yaplan kutsal kiiliklerin birer tapnma
nesnesi haline dnmesidir. nanann, ikonann kendisine dua edip tapnmas, stelik ikonann alm
satm yaplan ticari bir mal muamelesi grmeye balamas yasaklarn ortaya kna yol amtr. Her ne
kadar manastrlar bu duruma kar kmlarsa da, 843e kadar imparatorluk bakenti ve evresinde etkili
olan bir tasvir yok etme/yapmama sreci yaanmtr. Bu dnemde kiliselerin figrl betimleri yerine
simgesel iaretlerin yapld grlmektedir. stanbulda Aya rini Kilisesinin apsisinde grlen ha bu
dnemin en belirgin eserlerinden biridir.
Tasvir yasa artk doudan kopmu olan Bat Akdeniz toplumunun sanatn etkilememitir. zellikle
minyatrl elyazmalarnn retiminin youn olduu dikkat eker. Frank soyundan gelen arlmana 800
ylnda Romada Aziz Petrus Kilisesinde Papa tarafndan giydirilen ta, birok deiimin ve mesajn
iareti gibidir. Akdenizde kendini o gne kadar tek imparator olarak grm Bizans mparatoru
arlman kabul etmek zorunda kalr. Avrupann byk blmnde etkili olan arlman dneminde
gelien Karolenj mimarisi yine de Bizans etkilidir. Ancak bu etkinin daha ok Iustinianus dneminin
Avrupaya uzanan sanat hkimiyetinden kaynakland da yadsnamaz. Aachendaki arlmann saray
apeli merkezi plan, kubbesi ve dzenlemeleriyle 6. yzyln San Vitalesine benzerlikler gsterir.
Romada yaklak 822lerde yaplan San Zeno Kilisesinin mozaikleri Bizans geleneini
anmsatmaktadr. Papa Paschal tarafndan yaptrlan mozaiklerde apsiste merkezdeki sa etrafndaki
kutsal kiiler ve alt eritteki kuzu tasvirleriyle Erken Hristiyanlk Romasnda grlen resim geleneini
hatrlatr. Bu durumun tesadf olmad aktr; Aziz Petrus Kilisesi gibi erken Hristiyanln ok nemli
an yaplarndan birinde ta giyen Karolenj imparatorunun ve onun canlandrmak istedii yeni Roma ve
yeni Konstantin imajnn bir parasdr. Bunun yan sra Bat Akdenizin sanat dile getirilmesi gereken
nemli elyazmas retimleriyle de ne kar. 9. yzyln Karolenj sanatndaki baat rneklerden biri
Utrecht Psalteri olarak adlandrlan minyatrl elyazmasdr.

Aadaki kitaplardan birini okuyarak konu edilen dnemin tasvire

bak asn birka cmleyle ifade ediniz. Anne Courtill.(2007). Konstantinopolis
Mozaikisi, ev. M. Tokyay. stanbul: Doan Kitap. Bilge Karasu.(1991) Uzun Srm Bir
Gnn Akam stanbul Metis Yaynlar.

FARKLI MMAR RNEKLER VE SLPLAR

Erken Orta a Akdenizi aslnda Bizans ve Akdenizin batsndaki sanat farkllklarnn tmyle
belirginletii bir dnem olmakla birlikte Bizans sanat iin bir altn a olarak da adlandrlr. ou
aratrmac bu dnemi gerek Bizans sanatnn balad dnem olarak tanmlama eilimindedir. Bizans,
resim yasann son bulmasyla birlikte daha zgrlemi ve kurumsallam bir kiliseye sahiptir.
Akdenizin bats ise 9. yzyln banda arlmann ta giymesinden bu yana daha derli toplu bir dzen
iindedir. Erk toprak sahiplerinin elinde, ynetim, kltr, sanat ve hatta din onlarn istek ve karlar
dorultusunda biimlenmektedir. Feodal dzen olarak adlandrlan Orta an en nemli tanmlayc
kavram toplumun katmanlarna keskin hatlaryla yerlemi grnr. Douda Bizans mparatorluunun
hkim olduu corafyada da yerel derebeyleri etkili kimlikler yaratm olsalar dahi Akdenizin batsnda
kkleri derinlere giden feodal sistemden phesiz farkldr.
867 - 1056 yllar arasnda Bizans tahtnda oturan Makedonya Hanedanl sanat gerekten de
kendine zg izgilerin belirginletii grkemli bir dini ve dnyevi sanat olarak yerini alacaktr. 9.
yzyln banda banilik (hamilik / kuruculuk) yaklamnn doasnda oluan deiim Bizansta Orta
an ge yzyllarna kadar devam edecek bir gelenek halini alacaktr. mparatorluk yatrmlar
kamusal alanlardan uzaklap zel vakf alanlarna ynelmitir. Antlar, meydanlar, herkese ak kiliseler
yerini manastrlar ve onlara bal yemekhaneler, hastaneler, yetimhaneler ve cemaat kiliselerine
brakmtr.
114

Bu dnem mimarisinde sahneye yeni bir yap tipi kar; kare iinde ha planl kiliseler nceki
dnemlerin antsal bazilikalarnn ok abuk yerini alr. Mimari boyutlar klm ancak yaplarn
simgesel anlamlar glenmitir. Yaplar dtan kademeli kurulular ve hareketli cepheleriyle ite
uygulanan tasarm da yanstrlar. Bu plan tipinde gnmze ulaan ilk rnekler Bakent ve evresinden
gelir. 907de ina edilen stanbuldaki Lips Manastrnn (Fenari sa Camisi) Kuzey Kilisesi kare iinde
ha plannn nemli rneklerinden biridir. Mekn kareye yakn bir dikdrtgen iinde drt destein tad
bir orta kubbe ve drt yne uzanan ha kollarndan oluan bir naosa (ibadet alan) sahiptir. Dou ynde
blml bir kutsal alan batda narteks (giri mekn) ile naosu tamamlar. Bu plan pek ok bakmdan
mimari olarak bir btnlk gstermitir; bazilika plannda olduu gibi yan meknlarn apsisle balants
kopuk deildir, bylece daha merkezi bir mekn anlay ortaya kmtr. Dier yandan plann uygulan
bu yzyllarda deien ayin dzeninin doal bir sonucu olarak da alglanabilir. stanbuldaki bir dier
rnek bugn Bodrum Camisi adyla anlan 920de ina edilmi Myraleion Kilisesidir. mparator
Romanosun yaptrd kare iinde ha planl yapnn zel biimde retilmi tulalar yapnn cephelerine
hareketlilik katar. mparator ve ailesinin gm yeri olan kilisenin alt kat da benzer plandadr. Erken
yzyllarn gm geleneinin bu dnemde deitiini sylemek yanl olmayacaktr; Dou Romann
imparatorlar kendileri iin stanbuldaki Kutsal Havariler Kilisesini semiken artk her imparator,
ailesi ve kendi iin yaptrd bir manastr ya da kiliseyi uygun grmekteydi. Bu dnemin yap
tasarmlar imparatorluun ou blgesinde benzerlikler gstermektedir. Gney Marmaradaki bir grup
kilise de benzer mimari tasarmlaryla dikkat eker. unu da belirtmek gerekir ki Anadoludaki Arap
aknlar nedeniyle manastr oluumlar zellikle bu blgede younlam ve bu yzyllarda Mudanya ve
evresinde youn yapm faaliyetleri meydana gelmitir. 800lere tarihlenen Trilyedeki Fatih Camisi de
bu plan tipinin blgedeki deerli rneklerinden biridir.
Ayn tarihlerde Girit, Sicilya ve Kuzey Afrikada s kuran Araplar, Yunanistann kylarna
saldrmakta Bulgarlar ve Macarlar da kuzeyden aknlar dzenlemektedirler. Bylece 11. yzyln bana
kadar Akdenizin bu blmnde youn bir mimari ve sanat faaliyetinden sz etmek ok mmkn
deildir. 11. yzyln ikinci yarsnda bakent etkisiyle ina edilmi Sakz Adasndaki Nea Moni Kilisesi
mparator Kontantinos Monomakhosun destei ile ina edilmi sekizgen planda bir yap gsterir. Daha
sonralar ada tipi olarak adlandrlan bu plan tipinin Kbrs yaplarnda da uyguland dikkat ekmektedir.
Bu plan tasarmnn bir baka eitlemesi ise ayn tarihlerde yaplm olan Yunanistandaki Hosios Lukas
Manastr ana kilisesidir. Yunanistan ve adalarda grlen yaplar i meknda stanbul zellikleri
gsterseler dahi dta cephelerde farkl tula sslemelerle dikkat ekerler. Tulann zel olarak kufi yaz
benzeri sslemelerle cephede yer al slam etkisinin varln kantlamaktadr.

Resim 5.6: Van Ahtamar Kutsal Ha Kilisesi Cephe Kabartmalar (S. Pekak Arivi)

Ayn yzyllarda Anadolunun dousunda, dnemleri iinde antsal rnekler olarak ykselen baz
eserlerden de bahsetmek kukusuz ki gereklidir. Bunlardan biri Bizans topraklarnn dousundaki Ermeni
Vaspurakan Kral Gagik tarafndan yaptrlm Ahtamar Kutsal Ha Kilisesidir (915 -21); merkezi
planda kesme ta malzemeden ina edilmi yapnn belki de en nemli zelliklerinden biri byk ustalkla
yaplm cephe sslemeleridir (Resim 5.6). Aslnda Gagikin saraynn bir paras olan kilise bugn bu
yap grubunun kalan tek yapsdr. Bat cephede Kral, doulu tren giysileri iinde saya kilisenin
115

maketini sunarken betimlenmitir. phesiz ki bu yapnn kurucusunun bir kutsala yapnn maketini
sunma sahnesi Orta ada Hristiyan dnyann yaygn bir geleneidir. Eski Ahitten konularn alan
kabartmalar bir ssleme eridi oluturarak yapy evrelerler. Bunun yan sra blgenin tarm ve av
yaamna ilikin birok betim cepheyi sslemektedir. Yksek ve youn figrl kabartma bu kltre
komu Bizans iin yabanc olmakla birlikte daha doudaki Arap- slam mparatorluunu oluturan
Abbasi dnemi ssleme geleneinde uygulanan bir sanattr. Bunun yan sra cephede zm dallar
arasnda bada kurmu prens betiminin ran geleneini hatrlatan slp ve ikonografisi ilgintir.
Sonuta Abbasilerle yakn ynetimsel ilikileri bilinen Vaspurakan Krall, sanat retiminde de
Abbasi slubundan etkilenmi grnmektedir. Kraln elbisesindeki bezemeler ya da bada kurarak
oturan prens figr bu durumun en gzel kantlardr. Biraz daha kuzeyde Grcistan blgesinde ise ayn
dnemlerde baka katedraller ykselmektedir. Yukar Tao blgesinde Drt Kilise (965) bazilikal plan,
ta malzemesiyle bir manastr Kilisesidir. 10. yzylda ina edilmi Tao-Klardjetideki Hahuli
Manastr nemli din adamlarn yetitiren ve el yazmalarnn retildii bir merkez olarak dikkat eker.
Son halini 1032de ald bilinen han Katedrali ise Grc mimarisinin phesiz en antsal
rneklerinden biridir. Kubbeli bir merkez meknn drt ynde ha kollaryla tasarland serbest ha
plannn bir eitlemesi olarak bu tipin blgedeki n rneini oluturur. Ancak kendine zg apsis
tasarm ve i mekndaki dzenlemeleri ile Grc mimarisinde tekil bir rnek olarak deerlendirilir.

Aadaki kitab Bizans ve evre kltrlerin mimarisinin ayrntl

deerlendirmesi iin okuyunuz. Sonunda yer alan karlatrmal yaplar sre dizinini
inceleyiniz. Cyril Mango. (2006). Bizans Mimarisi. ev. M. Kadirolu. Ankara: Rekmay
11. yzyl iinde batda talyada bir baka antsal yap ykselmektedir; Dk Dominico Contarini
tarafndan Venedikte 1063 ylnda yaptrlmaya balanan San Marko Kilisesi ha planl kuruluuyla tm
sonraki eklemeleri gz ard edildiinde, Bizans mimarisini anmsatr. Yap, stanbuldaki imparatorlarn
gm yeri olan yukarda da bahsi geen Kutsal Havariler Kilisesi rnek alnarak ina edilmitir. Planlar,
kubbeleri, destek biimleri i tasarmlar birbirine benzer olan yaplardan San Marko Venedikteki Bizans
etkisinin somut bir kantdr. Ancak kilise ina edilirken ada bir yapdan deil ok daha nce yaplm
ama simgesel anlam gl olan imparatorlarn mezar yeri Kutsal Havariler Kilisesinden ilham
alnmtr. Bu seimde muhakkak ki Iustinianos dneminin politik syleminin yapyla birlikte devralnma
istei sz konusudur.

Resim 5.7: spanya Compostela Katedrali

Kaynak: http://en.wikipedia.org

Orta an nemli sanat sluplarndan biri hi phe yok ki batda 1000li yllarn sonunda Katolik
dnyada gelien Romanesk stil olmutur. Aslnda tam bir karma rn olarak Romanesk ya da Roman
sanat, Avrupann Orta a ncesi Roma dnemi sanat gelenekleriyle igalci toplumlarn beenilerini
Bizans ve slam sanat etkileriyle harmanlamtr. Kuzey Fransada yaayan Normanlara dayanarak
Norman Sanat olarak da anlan bu mimari slup Bat Akdeniz ve arka blgelerde baka bir deyile tm
Avrupada kendini gstermitir.
116

11-13. yzyllarda popler olan Romanesk sanatn karakteristii mimaride ve figratif arlkl
neredeyse heykel niteliindeki kabartmalarda gzlemlenebilir. Romanesk mimari erken Hristiyanln
bazilika tipi antsal yaplarndan esinlenmi neflerden oluan destek dizileriyle ayrlm meknlarn
dousuna, transept denilen ve uzunlamasna tasarlanm yapda yatay bir vurgu yapan blmler ekleyerek
kullanmtr. Yksek katedraller az saydaki pencereleriyle kaln ktlesel duvarlaryla fakir Orta a
kentlerinde dier yaplarla zt bir sylem iindedirler. Yaplarn batsndaki antsal giri kaplar (portal)
ounlukla din karsnda ezilen Orta a insanna dnyann son gnn anlatan kabartmalaryla
apokaliptik (kyameti anlatan), metinleri dikte etmektedir. Bununla birlikte i meknda sonsuz bir derinlik
hissi mimaride kendini gsterir; uzun karanlk koridorlar, hi phe yok ki bu derece antsal yaplarda
duvarlar zayflatacak pencerelerin almasnn uygun olmamasnn sonucudur. Yksek koridorlar
kapatmak iin beik tonozu kullanan mimarlar son derece yksek ve uzun olan meknlarn ta rt
sistemlerini desteklemek amacyla kemerler kullandlar. Sonuta tonozu destekleyen hatta bu rtye
iskelet oluturan kaburga bylece ortaya km ve kaburgal tonoz tm Bat Ortaanda kullanlagelen
bir mimari eleman olmutur. Bu dnemde haclarn yol gzerghlarndaki kiliseler Romanesk mimarinin
nemli rnekleri olarak ykselmilerdir. Toulousedaki St. Sernin Katedrali (1070) bu dnemin belirgin
zelliklerini yanstan antsal bir hac yapsdr. Transeptli bazilikal plandaki kilise dta ar duvarlaryla
bir kale grnmndedir. Batdaki giri cephesi kemerlerle oluturulmu iki aklk stnde sivri bir
kemerin evreledii yuvarlak (rozas/gl) pencereyle biimlenir. meknda apsise doru giden uzun
koridorlar (nefler) ayran destek dizileri byk profilli payelerden (rme tayc) oluur. rt sistemi
olan beik tonozlar ise belirli aralklarla yerletirilmi kemerlerle desteklenmitir. 11. yzylda yaplm
Romanesk mimari rneklerini oaltmak mmkndr; spanyada hac yolunun nemli yaplarndan olan
Compostela Katedrali (Resim 5.7) veya Orta aa pek ok retimiyle nl Fransadaki Cluny
Manastrnn Katedrali gibi.

YENLENEN TASVR SANATI VE KK EL SANATLARI

9. yzyln ortasnda Bizans mparatorluunda resim yasann bitiiyle birlikte yeni bir resim dzeninin
uygulamaya koyulduu gzlenir. Akdenizin batsnda hi kesintiye uramam olan resim sanat douda
bir baka deile Bizansn hkim olduu topraklarda zellikle antsal resim rnekleri belirli bir
hiyerarik dzen iinde sahneye kmaktadr. Daha nce de zerinde durulduu gibi dinsel yklerin
resim aracl ile inananlara anlatld zengin imge dnyasn Bizans Kilisesi salam kurallara bal bir
biim iinde sunmaya balar. Kilise iinde her dinsel yknn resmedildii sahnenin ve figrn yeri
belirlidir. Kilisenin mimari eleri Orta an doasyla da doru orantl olarak simgesel dini anlamlar
tar. Bylece zerinde yer alan resimle de ilikilendirilir. rnein sann doduu maaray sembolize
eden apsis ounlukla Meryeme ayrlmtr. Gksel olan sembolize eden kubbe ou zaman sa ve onun
yaamyla ilgili semavi bir olayn (sann Ge Ykselii) anlatld sahneye yer olur. Tonozlar ve
duvarlarn st ksmnda sann yaamnn anlatld ykler yer alrken, gittike belirginleen bir dier
zellik belirli yortu sahnelerinin n plana kdr. Mekn st rt sistemini statik anlamda ayakta tutan
veya balayc olan kemer, stun, paye gibi mimari elemanlar ruhani anlamda kiliseyi ayakta tutan
azizlere, kilise byklerine ayrlr. Giri mekn olan nartekste ounlukla mezar mekn olarak da
kullanld iin lme ve br dnyaya ilikin sahneler grlr. Bunun yan sra erken dnemden beri
var olan resimle meknn ilevi arasndaki doru orant srekliliini korumaktadr. Tm bu dzenin
uygulan yeni oluan kapal ha plannn da uygunluunda yatar; kilise yaps artk antsallyla deil
Hristiyan evrenin hiyerarisi zerinden biimsel ve simgesel verilerle var olmaktadr.
Orta an ou zaman bir manastrda yetimi rahip ressamlar ya da yontucular usta rak
ilikisiyle rendikleri ablonlar uygulaya gelmilerdir. Baka bir deyile resmedilen bir sahnenin belirli
tantc elemanlar ve kompozisyonlar neredeyse hi deimeden Orta a boyunca devam eder. Bununla
birlikte Orta a imgesi her dnemde farkl corafyalarn yetitirdii sanatlarn deiik slup
zevkleriyle eitlenerek zenginlemitir. Bu nedenle ayn ikonografik kalb kullansalar bile resimlerin
ifade edili biimleri yani slplar ayn dnemde bile farkllklar gsterebilir.

117

Resim 5.8: stanbul Aya Sofya Kilisesi Meryem ve ocuk sa (Nilfer Peker 2008)

stanbulda Aya Sofya Kilisesinin apsisinde 867 ylnda yaplm olan Meryem betimi bakentin ikon
krc dnemden sonra yaplm olan en erken tarihli antsal resim rnei olarak gnmze ulamtr
(Resim5. 8). Altn yaldzl mozaikten yaplm bir zeminde Meryem, arkal olmayan bir tahtta
oturmakta ve ocuk say kucanda tutmaktadr. Bema kemerinin iki yannda imparatorluk giysileri
iindeki ba melekler bu kompozisyonun tamamlaycs olarak yer alrlar. Kitabesinden ve o dnemin
patrii Photiosun vaazndan yola klarak tarihlendirilen apsis mozaiinin yerinde daha nce de bir
Meryem betimi olduu anlalmaktadr. Aya Sofyann farkl blmlerinde bu dnemde (9 -11.
yzyllarda) yaplm mozaik panolar mevcuttur. Bunlardan biri imparatorluk kaps olarak adlandrlan
narteksten naosa giri kaps alnlnda mparator 6. Leonun yaptrd kendini bir nevi af dileyici olarak
gsteren mozaik panodur. Herhangi bir kitabenin olmad pano imparatorun belirgin fiziksel zelliklerini
yanstan portresi nedeniyle tanmlanmaktadr. Tahtta oturan sann nnde secde biiminde duran Leon
kilisenin drdnc evliliini onaylamamas zerine Aya Sofyaya balarda bulunmu ve ban ans
iin bu panoyu yaptrm olmaldr. Bir yanda madalyon iinde bir melek dier yanda ise Meryem yer
alr; Meryem burada tm Orta an yaygn geleneinde olduu gibi arac olarak sa ve Leon arasnda
dua eder biimde betimlenmitir. Kilisede narteksin gneydeki k kaps alnl zerinde 10.yzyln
sonuna tarihlendirilen Konstantinos ve Iustinianos Panosu ve 11. yzyln ortasnda yapld bilinen 9.
Konstantinos ve Zoe Mozaii de birer ba panosu olarak imparatorlarn kiliseye verdikleri farkl
balarn ans iin yaplmtr (Resim5. 9).

Resim 5.9: stanbul Aya Sofya Kilisesi 9. Konstantinos ve Zoe Mozaik Pano (Nilfer Peker 2008)

118

Selanikte Aya Sofya Kilisesi kubbesinde 885 civarnda yaplm olan mozaik, sann Ge
Ykseliini gstermekte ve Bizans ikonografisinin ematik slubunu yanstmaktadr. sa gkkua
zerinde otururken iki melek tarafndan gkyzne karlr; kubbenin evresinde havariler ve Meryem
yukarda sz edildii gibi kubbenin formuna uygun biimde sralanrlar.
Orta a Anadolusunda nemli antsal resim rneklerinin bulunduu Kapadokya bu dnemde
kendine zg slbu ile bir yandan Bizansn dousuna yaklarken bir yandan da Akdeniz i blgesinde
tara olmann tesinde bir sanat retimini sunmasyla deerlidir. ounlukla blgenin corafi yapsnn
sunduu olanaklar mimariye dntrerek deerlendiren Orta a insan zor yaam koullarnn
getirdikleriyle kaya oyma kiliseler iine duvar resimleri yapmtr. 10. yzyln bana tarihlenen kitabeli
rneklerden biri Glldere vadisindeki Ayval Kilisedir (913-920). ki neften oluan mekann duvarlar
ve tonozlar sann yaamndan sahnelerle resimlenmitir. Kilisenin gney blmnde sral bir dzende
ykleyici anlayla yerletirilmi sahneler grlrken kuzey blmn gm mekan oluu resim
programndan anlalmaktadr; nihai sonu anlatan Son Yarg/Maher sahnesi neredeyse tm mekan
kaplamaktadr. Bir baka vadide 9-10.yzyla tarihlenen resim programyla Aziz Theodoros Kilisesi
sanki kutsal kitabn sann yaamna ait yklerini srasyla anlatr gibidir (Resim 5. 10).

Resim 5.10: Kapadokya Pancarlk Vadisi Aziz Theodoros Kilisesi (Nilfer Peker 2005)

Tm dizgenin ikonografisi kilisenin ressamnn ocuksu anlatmnda yeni bir yorum kazanm gibidir.
Ayn dnemde yaplm Ayvalnn sahneleri resmettii slpsal gelenek hacim ve biim ilikisinin daha
becerikli yapld bir stili ortaya koyarken, Aziz Theodoros Kilisesiin ressam iki boyutlu bir hacim
anlay benimsemekle kalmaz kaln kontur izgileriyle de ifadeyi keskinletirir. yle grnyor ki
Kapadokyann yerel sanat yaratclar farkl ekollerin/atlyelerin sluplarn uygularken ortak
ikonografik kurallar uygulamlardr, tpk Balkanlar ya da Akdenizin baka bir corafyasnda
uyguland gibi.
11. yzylda Bizans resim sanatnn en dikkate deer eserlerinden bir grup, Atina yaknlarndaki iki
kilisede ve bir Ege adas rneinde saray sanat etkili mozaikleriyle dikkat eker. Hosios Lukas
Manastrnn ana Kilisesi 11. yzyln ilk yarsna tarihlenen rt sistemindeki mozaikleri ve
duvarlarndaki mermer kaplamalaryla bakentin sanat slbunu anmsatr. Narteksteki (giri mekn)
mozaiklerde Meryem, azizler ve sann yaamndan ile dneminin sahneleri yer alr. meknda Kutsal
hiyerarinin gzlendii mozaiklerde ayn zamanda yortu sahneleri de grlmektedir. Nartekste bulunan
sann armh sahnesinde figrden (armhtaki sa, Meryem ve Gen Yahya) oluan yaln bir
ikonografi dikkat eker. izgici yaklamna ramen figrlerin baz mimik ve hareketlerinde az da olsa
ifadenin grlmesi bir sonraki yzylda balayacak olan acnn anlatmn arr gibidir. Sahne seimleri,
slp ve ikonografi yaklamlar gibi benzer zellikler, ayn yzyln bir dier rnei Sakz da Nea Moni
Kilisesinin mozaiklerinde de bulanabilir. Atina yaknlarndaki dier ant ise 11. yzyln sonuna
tarihlenen Daphni Kilisesinin mozaikleridir. Kubbede bilinen sa Pantokrator tasvirinin yan sra
kilisenin ii yukarda sz edildii gibi yortu sahneleriyle bezenmitir; ancak narteks Meryemin ve
sann yaamndan ok sayda yknn sunulduu yerdir.
119

Resim sanat denilince phesiz duvar resimleri ve mozaiklerin yan sra Orta an ciddi
retimlerinden biri olan elyazmalarndaki minyatrler akla gelir. 9. yzyln sonunda resimlendii bilinen
bir vaaz kitab olan Gregorios Nazianzosun minyatrl elyazmas (Paris Gr. 510) tam sayfa
minyatrleriyle, karmak ve incelikli slbuyla dneminin ne kan sanat retimlerinden biri olarak
deerlendirilmektedir. Bu dnemde imparatorluun stanbul atlyelerinde retilmi ok sayda
minyatrl elyazmas rnei dikkat eker. II. Basileos Menologyas (976 -1025), Paris Gr. 74 (11.
yzyl), Paris Psalteri (Gr. 139, 10. yzyln ortas) gibi rnekleri oaltmak mmkndr. Bu minyatrl
elyazmas rnekleri Bizansn bakentinde ve tm imparatorlukta manastrlarn organize birer retim
atlyesine dntnn kant olarak ne karlar. Akdenizin batsnda spanyada Karolenj sanatn
nemli bir yarats da Bizans rneklerinin yannda sz edilmesi gereken bir baka eserdir. Liebanal
Beatusun Vahiy yorumlar elyazmasnn minyatrleri (10. yzyl) daha ematik, izgici ve yerel
slubuyla ayn konular farkl ikonografik kalplarla uygulamas bakmndan doudaki adalarndan
ayrlmaktadr. Benzer biimde Akdenizin batsndaki sanat da Orta ada kitap resimlemeyi nemsemi
ve gelien manastr kurumu iinde elyazmas ve minyatr atlyeleri ok nemli retim meknlar olarak
ne kmlardr.

Resim 5.11: Harbaville Tripti,i (J. Lowden 2005, 123)

kona Hristiyanln yayld topraklarda en bandan beri nemli bir dini nesne olmasnn yannda
balbana tanabilir birer tablo olma niteliiyle kymetli bir sanat rndr de; Bizansta resim
yasann sona ermesiyle birlikte ykselen bir retim gsteren ikonalar hem kurtuluun arac imgeleri
hem de zenginliin gstergesi olarak yerlerini salamlatrmlardr. Dinsel konu ve kutsal kii
ikonalarnn yan sra imparatorluk retimi rneklerde kutsallatrlm dnyevi kiiler de grlmekteydi.
Bunlarn en iyi rneklerinden biri 10. yzyl bana ait mermer zerine cam kakma tekniiyle yaplm
Azize Eudokia konasdr. Eudokia ayakta cepheden imparatorluk giysileri iinde ve ellerini orans
denilen dua duruuyla iki yana am biimde betimlenmitir. Yukarda da bahsi geen mparator VI.
Leonun doumda len kars Eudokia kocas Leon tarafndan azize ilan edilmi ve ikonas yaplmtr.
phesiz bugn stanbul Arkeoloji mzelerinde sergilenen eser sanatn emperyal imgeyi glendirme
yaklamnn bir yansmasdr.
Bizans sanatnda ikona yapmnda ahap zerine boyama, mozaik, mermer zerine kakma ya da
maden malzemelerin yan sra fildii eserlere de erken yzyllardan itibaren rastlamak mmkndr. Zor
ve az bulunur olmas nedeniyle fildii rneklerin ounlukla deerli sanat nesneleri olduu dikkat eker.
10. yzylda retildii dnlen Harbaville Triptii (bir orta iki yan kanattan oluan paral ikona)
zerinde Deesis sahnesi (sa, Meryem, Yahya) ve havariler yer alr (Resim 5.11). ncelikli bir slupla
kabartma tekniinde yaplm olan eser zerindeki konular itibariyle inanana kukusuz nihai yargy
hatrlatyordu. Bu dnem trensel nesnelerin retiminde de deerli eserlerin ortaya koyulduu bir sanat
ortam sergiler. Romanos Khalisi olarak adlandrlan kutsal arap kab gm zerine kakma tekniinde
deerli talar ve incilerden oluur (Resim 5. 12).
120

1054te yaanan ve tm Hristiyanlk dnyas iin nemli olan kilise ayrmas (skhisma) aslnda uzun
zamandan beri birbirini onaylamayan Ortodoks Dou kilisesiyle Katolik Roma kilisesinin resmi
kopuudur. Bundan sonra iki kilise uzun yllar sren kar atmalarnn kahramanlar olarak
gelitirdikleri din politikalar zerinden Akdenizdeki kltrel, sanatsal ve etnik yaplarn
hareketlenmesine yol aacak nedenleri douracaklardr.

Resim 5.12: Romanos Khalisi ,

Kaynak: http://www.mcah.columbia.edu

YEN BRLKTELKLER (12. YZYIL)

11. yzyln sonuna rastlayan birka olay mimari ve sanatta zellikle Akdenizin dousunda yeni etkilerin
ortaya kmasna neden olur. Bunlardan ilki Anadolunun toplumsal, kltrel, dinsel ve sanatsal yapsn
byk lde deiiklie uratacak olan Malazgirt savann sonucudur. 1071de Trkler Bizansn dou
topraklarn aarak Anadoluda yeni bir devlet ve yeni bir dnem balatrlar. Bir karmaa dnemi olan 12.
yzylda Bizans tahtnda gcn taradaki asker soylu ailelerden alan Komnenos slalesi oturmaktadr.
Akdenizin tmn ama zellikle de dousunu etkileyecek olan uzun bir srecin balangc yine 11.
yzyln sonunda ortaya kar; Hal Seferleri olarak tarihe geen ve temelinde karmak nedenler silsilesi
olan Latin dnyann Dou Akdenize, kutsal topraklara yapt seferler kltrel ve sanatsal anlamda tm
corafyay etkilemitir. Grnrde, slam hkimiyeti altna giren kutsal topraklar ele geirmek ve
topraklarnn bir blmn Seluklu Trklerine kaptran Bizansa yardm etmek amacyla, din savalar
ad altnda ekonomik ve ynetimsel zorluklar yaayan Latin valyelerin kanl seferleri ok uzun sre
Akdeniz blgesini megul edecektir. Ancak bu sre iinde batl sanat etkileri Dou Akdenizin
yzyllardr yerlemi olan yerel zevkleriyle birleerek yeni sanat rnleri de yaratmtr.

Mimarlk ve Farkl Kltrlerin Bileenleri

Bu blgedeki mimari etkinlikte birka zellik ne kmaktadr. Yeni gelen yneticiler gvenlik nedeniyle
ncelikle kaleleri yaama geirmilerdir. Dou Akdenizin birok kentinde hallarn yeniledii ve ya
yaptrdklar kaleleri grmek mmkndr. Suriyedeki en dikkate deer hal kalelerinden biri Crac des
Chevaliersdir(Resim 6.73). Kalede Hallar tarafndan yaptrlm duvar resimli kiliseler bu dnemin
sanatsal etkinliini gstermesi bakmndan dikkate deerdir. Byk blm 1170deki depremin ardndan
yaplan tek meknl kilisenin yan sra Vaftiz Kilisesi olarak adlandrlan 12. yzyln ortalarna
tarihlendirilen yap da duvar resimleri paralaryla ne kar. Kiliselerdeki duvar resimlerinin bir
grubunun ikonografik slpsal zellikleri Latinler(Hallar) tarafndan yaptrlan bu eserlerin Bizans
resim geleneini iyi bilen ancak Akdenizin dousunda birok yerde alm olan ressamlar tarafndan
yapldn gsterir. Sanat retiminin bu durumu Dou Akdenizin var olan geleneklerinin devam ettiini
gstermesi bakmndan deerlidir. Kalelerin yansra hem kutsal topraklarda hem de Akdenizde hkim
olduklar yerlerde yeni yaplar ina eden Latinler 1099da kutsal topraklara gelmeden nce de var olan
erken Hristiyanln ve Iustinanos dneminin antlarnda da yeni onarmlar ve eklemeler yapmlardr 12.
121

yzyl Bizans dnyas batdaki gibi olmasa da feodal sistemin derinletii bir tablo sunmaktadr.
Komnenoslar adeta mlkiyeti aralarnda paylam bir aile ynetimi grnmndedirler. Varlkl kiilere
ait malikneler gnmze rnekleri ulaamam olsa da bu dnemde ska karlalan yap gruplardr.
11. yzyln bir cemaate ya da zel kimselere ait manastr yaplar youn olarak devam etmektedir.
mparatorluk ailesinden II. Ioannes Komnenos ve kars Eirenenin stanbulda yaptrd sa
Pantokrator Manastr da (Zeyrek Camisi) Komnenos slalesinden imparatorlarn gm yeri olarak
dikkat eker. Bugn birbirine bitiik yaplm kiliseden kuzey ve gneydeki daha nce sklkla
uygulanan kapal ha planndadr; Dierlerine oranla byk boyutlu zengin i sslemeleriyle dikkat eken
gney kilise manastrn ana yapsyd; yapnn zemininde erken yzyllarn mozaik zemin bezemelerinin
yerini alan opus-sectile (renkli ta plakalardan oluan deme) bir kaplama grlr. Meryem Eleusaya
(evkatli Meryem) adanm kuzey kilise ise cemaatin kilisesiydi. Ortadaki tek meknl Bamelek
Mikaele adanm yap ise imparatorlarn mezar yaps olarak bilinir. Typikonunda (manastrn kurallarn
belirleyen kaytlar) yaklak yedi yz keii, elli yatakl bir hastanesi, hamam ve yal bakm evi
olduundan bahsedilen manastrn o dnemde bakentin ihtiyacnn nemli bir blmn karlad
aktr. Pantokrator kendi dneminin zgnln sonraki eklemeler ve cephelerde yaplan
deiikliklerle kaybetmi ve karmak bir slbu yanstr olmutur. Bizans ta tula almak duvar
malzeme geleneini gsteren yapnn cephelerinde dzenli olmayan ssleme eklentileri dikkat eker.
Anadolu topraklarnda 12. Yzyl, nfus ve ynetimsel deiimlerle sanat retiminin azald bir sretir.
Akdeniz sanat douda kutsal topraklarn yeni yneticileri olan Latinlerle (Hallar) birlikte
bakalama uramtr. Kukusuz ki din bu topraklarn yeni yneticileri olan Frank valyeleri iin
insanlarn ilikilerini tanmlamakta nemli bir rol oynamtr; ama u da bir gerektir ki Orta a
boyunca bireyin kimliinin tanmlanmasnda en nemli lt zaten hep din olmutur. Dou topraklarnda
dinsel olarak ayrmlanan topluluklar yeni gelen Katolik Hallar, birka yzyldr blge sakini olan
Mslmanlar ve Dou Hristiyanlar (Ortodoks, Kpti, Nasturi, Sryani Kadim, Ermeni Gregoryen)
olarak tanmlamak mmknd, bylece bugn somut kantlar olarak var olan ve ou dini sanat
rnlerini alglamak kolaylaacaktr.
Bu blgedeki mimari etkinlikte bir ka zellik ne kmaktadr. Frank yneticiler gvenlik nedeniyle
ncelikli olarak kaleleri yaama geirmilerdir. Dou Akdenizin pek ok kentinde Hallarn yeniledii
veya ina ettirdii yaplar bulunmaktadr. Sina dandaki Azize Katherina ve Aziz Sabas gibi
manastrlar hem Latin haclar hem de Dou Hristiyanlarn ekmeye devam etmi gibi grnr. Bu
dnemde Akdenizin batsndaki Katolik haclar iin kutsal topraklarn Latin egemenliine gemi olmas
daha rahat hac yolculuu yaplabilecei anlamna geliyordu. Beytllahimdeki Doum Kilisesi, Kudste
Kutsal Mezar Kilisesi ve Anastasis (sann Cehenneme nii) Rotondu gibi erken Hristiyanln an
yaplar ok nemliydi ama bir yandan da bu antlarda hal hamiliinin grnr olmas gerekiyordu. Bu
nedenle bu yaplara yeni eklemeler yaplm Akdenizin batsnda oluan Romanesk mimarinin
elemanlar monte edilmitir.
Beytllahimdeki Doum Kilisesinin erken Hristiyanln simgesel yaplarndan biri olarak tm
Hristiyanlar zerinde nemli bir rol vard. Bizans dnemi Kilisesinin mimarisine kk eklemeler
yaplarak kaplar sivri kemer aklklaryla talandrld ve bat cepheye Romanesk etki yaratan iki an
kulesi eklendi. Yapnn Bizans mparatoru I. Manuel Komnenos ve Latin Kral Amalric tarafndan
(1165 -1166) yaptrlan mozaikleri slpsal olarak Bizans iaret etse de Suriyeli, Bizansl ve Latin
olduklar bilinen sanatlar kark bir i gcnn kantlarn sunmaktayd.
12. yzyl ve takip eden dnemde Suriye kysndaki Tortosada ya da Gazadaki katedraller gibi
Hal kiliseleri kesme ta malzemeden yaplan sivri kemerleri ve tonozlaryla ne kan yaplardr.
Bazilika planndaki yaplarda ounlukla yukarda da sz edildii gibi Romanesk mimarinin en belirgin
zelliklerinden biri olan kaburgal tonozlar kullanlmtr. Bu kiliseler oklu stunlardan oluan ayaklarla,
bazen vitraylarla (renkli cam) ssl pencereleriyle, bezemesi batdaki antsal kapda (portalde)
odaklanm sade cepheleriyle ve an kuleleriyle kendilerini gsterirler. Frank kltrnn ya da baka bir
deyile Latinlerin retimi olan bu mimari elemanlar ana vatanlar olan Avrupadan ok uzakta ama oraya
ait Romanesk ve daha sonra domu olan Gotik sluplarn kullanld biimler olarak dikkat ekerler.
Dier taraftan yeniliki bir sanat stilinden ok tekil elerin tekrarland ve yerel sluplarla
harmanland bir sanat zelliinden sz edilebilir.
122

Akdenizin batsnda Orta a mimarisinin belirleyicisi olan Romanesk stil 12. yzyln ortasna
kadar devam etmitir. Fransada bu slubun etkili olduu yaplardan biri olan Autun Katedrali (1120 35) kukusuz ki sergiledii mimari zelliklerle dikkat eker. Autunn mimarlar ta malzemeden rlm
antsal duvarlar ite stun ve paye dizilerinden oluan destek sistemine oturan tonoz rtyle
sonlandrmlardr. Bu derece antsal bir yapda tatan rlen tonozun desteklenmesi apraz atlm
kaburgalarla salanmt; bylece ar rt sisteminin strktrel problemi belirli aralklarla yerletirilen
kaburgalarla zlm ayn zamanda i meknda destekler ve kaburgalarla aadan yukarya doru bir
devinim salanmtr. Tonozlarda kullanlan bu kaburgalar ve stun demetlerinden oluan desteklerin
salad mekn akcl Romanesk mimarinin en nemli zelliklerinden biridir. phesiz 12. yzyl
boyunca ina edilmi Romanesk rnekleri oaltmak mmkndr; Vzelay Azize Madeleine Kilisesi
(1120 -32) ya da talya Modena Katedrali (1099 -1120) gibi.
Akdenizin bats 12. yzyln ortalarnda yeni bir sanat slubunun yaratlmasna sahne olur. Orta
an mimarlar Romanesk kiliselerinin kat durularn Gotik ad verilen yeni sanatla ykmlardr.
Fransada ortaya kan Gotik slp Avrupann kklerindeki klasik sanattan gcn almakta, Orta an
manevi dncesiyle zdeleen gksellii ne karmaktayd. Gotik mimaride ne kan nokta bu
stilin temel eleridir; kaburgal tonoz, sivri kemer ve uan payanda. Kukusuz mimarinin geliimi
blgesel olarak farkllklar gsterir. Ancak ne olursa olsun sz edilen bu temel unsurlar hep uygulana
gelmitir. Romanesk mimarinin getirdii yksek ve derin meknlar oluturan ar duvarlar Gotik slpta
yerini ok sayda pencereyle boaltlm iskeletlere dntrmtr. Gkyzne sivri kemer ve tonozlarla
alabildiine uzanan yapnn bu derece gszletirilmi duvarlarla ayakta kalabilmesi ise yeni bir destek
sistemiyle salanmtr. Gotik bir katedralin dtaki mimari formunun da en belirgin eleman olan uan
payanda (cepheden bamsz rlm destekler) yapy bir a gibi sararak destekler. Fransada St. Denis
Katedralinin(1135 -40) ok blntl kademeli kemerlerle biimlendirilmi bat cephesi bu slubun
erken rneklerinden biridir. Gotik sanatn gelimi rnekleri takip eden yzylda tm Bat Akdenizde ve
baz blgesel deiimlerle Hallar ile birlikte Dou Akdenizin Latin hkimiyetindeki merkezlerinde
kendini gsterecektir.

Tasvir Sanatnda Deien sluplar

12. yzyln resim sanat rnekleri en az mimari kadar eitli slp zellikleri gstermektedir. Akdenizde
bu dnemin en deerli rnekleri Bizansn bakentiyle sk balar olduunu gsteren Kbrstan
gelmektedir. Kbrs kiliselerinin kaliteli duvar resimleri bu dnemde Bizans corafyasnda alan
ressamlarn farkl slplarn gsterir. Lagoudera Panagia Kilisesi duvar resimleri (1192) ifadeci, zarif
ve klasik etkili figr slubuyla ne kan bir rnektir. Kbrs rneklerinin paralellerini ifadeci slplaryla
kendini gsteren Balkan kiliselerinde bulmak mmkn oluyor. Bugn Makedonyada skp yaknnda
bulunan Nerezide Aziz Panteleimon Kilisesinin resimleri (1164) Bizans aristokratik kltrnn
hamilik ettii zel bir rnektir. Yortu sahnelerinin ne kt resim programnda ifadenin da vurulduu
yeni bir slubun etkileri grlr. Kuzey duvarda saya At sahnesinde figrlerin yz ve bedenlerinde
acnn ifadesi bu yzyln resim sanatna damga vuran bir yenilii iaret etmektedir (Resim 5.13). Anne
Meryemin lm olunu kucaklaynda ve yzndeki ifadede somut olarak acnn da vurulduu
gzlenir.

Resim 5.13: Makedonya Nerezi Aziz Panteleimon Kilisesi, saya At (Nilfer Peker 2011)

123

12. yzylda zellikle Bizans resminde grlmeye balayan acnn ifadesi kilise iinde duvar
resimleriyle yaracak neme sahip olan ikonalarda da grlr. Bunun iyi rneklerinden biri Yunanistan
Kastoriadan ilenin ifadesini gsteren sa ikonasdr. Bunun yan sra stanbulda retilmi olduu
bilinen Vladimir konas (yaklak 1131) 11. yzylda ortodoks olan ve stanbula yknen Kieve
hediye olarak hazrlanmtr. Bugn Moskova Tretjakov galeride bulunan ikonada Meryem boynuna
sarlm oul sayla birlikte hznl bir durutadr. Acnn ve hznn resmedilme gelenei 12. yzyl
Bizans resim sanatnda yle grnyor ki ok sevilmi ve popler olmutu. stanbul Aya Sofya
Kilisesinde galeri katndaki ba panolarndan biri Bizansn emperyal yann gstermesi bakmndan
nemli bir rnektir. Daha once de uyguland gibi mparator II. Iohannes Komnenos ve mparatorie
Eireneyi, Meryem ve ocuk saya balarn sunarken gsteren mozaik pano (1118 -1122) yanda
resmedilmi oullar Prens Alexiosla tamamlamtr. Figrlerin kiisel zelliklerini yanstmaya alan
mozaik sanats amacna ulam gibi grnr. Bir Macar prensesi olan Eirene kzl salar ve rknn
getirdii fiziksel zellikleriyle dikkat eker.
Antsal resim rnekleri sz konusu olunca kukusuz Sicilyadan bahsetmek gerekecektir. 12. yzyl
Akdenizinde Sicilya adas ticaret yollarnn kesime noktasndayd. Orta an bandan beri farkl
blgeler tarafndan ele geirilen adada nfus da bu el deitirmeler sresince farkllamt. Bu yzylda
Norman denetimi altndaki Sicilyada dikkate deer yaplardan biri, bir ky ehri olan Palermodaki
Saray (Palatina) Kilisesidir. Kilise, Sicilyay elinde bulunduran Norman krallarndan II. Rogern
Bizansn gcn ve bakentini sahiplenmek isteyen politik manifestosunun somut bir gstergesi gibidir;
plan tasarm ve mozaikler Bizans ve Latin etkilerini bir arada bulundurur. zellikle dou blmde yer
alan mozaikler ikonografik ayrntlar ve slplar bakmndan Bizans geleneini yanstrlar. Sahnelerde
neredeyse tm Bizans imparatorluk retimi kiliselerindeki mozaiklerde uyguland gibi altn yaldz
zeminin kullanld dikkat eker. Bununla birlikte kilisede grlen slam mimarisine zg mukarnas
sslemeler, batdaki sahnelerin Latince yaztlar, farkl etkilerin biraraya getirildii bir sanat anlayn
iaret etmektedir. Ayn haminin Sicilyada bu dnemde yaptrd bir dier eser Martorona Kilisesidir.
Mimari zellikleri ve mozaikleri kukusuz Palatina Kilisesinden daha Bizansl olan yapda, II. Rogern
ta giymesini gsteren mozaik pano bunu kantlar gibidir. sa tarafndan ta giydirilen kral, Bizans
imparatorluk giysileri iinde Bizans modasna uygun bir tala betimlenmitir. Bunun yan sra kilisenin
kapal ha formundaki plan her ne kadar bugn deimi olsa da, Bizansl olduunu syler.

Resim 5.14: Suriye Nabek Mar Musa Manastr Kilisesi Duvar Resimleri (Nilfer Peker 2007)

II. Rogern yaptrd Kefalu Katedrali (1148) ise Bizans geleneinden ok Latin zellikleri tar.
Sz edilen Sicilya rneklerinde daha antsal boyuttaki yapnn apsisinde elinde ak kitap tutan sa
Pantokrator betiminin altnda Meryem melekler ve azizler yer alr. talyann kuzeyinde bulunan iki
kilisenin mozaikleri de benzer etkiler altnda yaplm nemli eserlerdir. Yukarda sz edilen Venedik
Aziz Markos Kilisesinin bu yzylda yaplm mozaikleri ve Torcello Kilisesinin Bizans geleneini
birebir yanstan ikongrafik ve slpsal resimleri talyann bu dnemdeki sanat etkinliinin
anlalmasnda nemli rol oynar. Torcellonun apsis yarm kubbesinde altn zemin zerine ayakta
betimlenmi Meryem kucanda ocuk say tamakta ve onu iaret etmektedir. Kilisenin batsnda yer
alan Anastasis (sann Cehenneme nii) ile birlikte dzenlenmi Son Yarg sahnesi Bizansn douda
biimlenmi tm ikonografik zelliklerini tamaktadr. Sicilya ve Venedikin sanat slbundaki bu etki
muhtemelen stanbulda yetimi mozaik ustalarnn retimleri olmalarndan kaynaklanr. Bunun yan sra
tanabilir sanat nesnelerinin stanbulda yaplp getirildii rnekler de mevcuttur. Farkl dnemlerdeki
eklemeleriyle bugnk biimini alm Pala dOro Paneli, 10. yzylda stanbulda retilerek Venedike
124

gnderilmi, 12. yzylda ise Bizansl sanatlar tarafndan eklemeler yaplm altn ve deerli talardan
emaye tekniinde bir rnektir. En stte panolarda yerletirilmi bayram sahnelerini altta havarilerin yer
ald orta blm takip eder. Panelin iki yannda panolarda kilisenin ithaf azizi olan Markosun yaamna
ait sahneler grlr. Gnmze ulam Sicilya ve Venedik sanatnn rnekleri, her ne kadar Akdeniz
havzasnda g dengelerinin ynetimsel anlamda deitii bir zaman olsa da, bu dnemde Bizansn
talya zerindeki sanat etkisinin devamllnn bir gstergesi olarak dururlar.
Akdenizin dousunda bir baka blgede Bizans ikonografisinin unsurlarn yerel sluplarla
harmanlayan bir antsal duvar resmi rnei olduka ilgi ekicidir. Suriyede Nabek yaknlarndaki Mar
Musa Manastr Kilisesinin 1192-93e tarihlenen duvar resimlerinde grlen kat izgici slup ve koyu
keskin renkler yerel biimlerle birleirken, ikonografik olarak Bizans Anadolusundaki tara resim
geleneine yaknlam gibi grnr (Resim 5.14).

Resim 5.15: spanya Katalonya St. Klementine Kilisesi, Duvar Resmi

Kaynak: http://en.wikipedia.org

Akdeniz kysnda ve i blgelerde Romanesk stildeki kiliselerde, Bizans ve etki evrelerinde olduu
gibi antsal resim/mozaik rneklerinden ok cephe kabartmalarnn tercih edilmesi, bu anlamda
Romanesk sanat sz edilen Bizans geleneinden ayrmtr. Ancak spanyadaki Katalan blgesinin
ematik izimli resim rnekleri bunun dnda braklmaldr (Resim 5.15).

Resim 5.16: Fransa Autun Katedrali, Giri Kaps Kabartmas

Kaynak: http://www.medart.pitt.edu

125

Antsal bat girilerin alnlklarn bezeyen ta kabartma sahneler bir yandan Orta an yaamn
sonuna ilikin bak asn kesin hatlarla kiliseye gelene sunarken bir yandan da yontucularn becerilerini
gzler nne sermektedir. Gney Fransada Arlesda 12. yzyln sonunda yaplm Aziz Trophime
Kilisesinin giri kaps alnlndaki kabartmalarda gkkua zerinde oturan sa bir elinde kapal kutsal
kitab tutarken dier eliyle kutsama iareti yapar. Drt ynde yer alan ncil yazarlarnn simgeleri say
evrelerken alt srada tahtlarda oturan on iki havari figr dikkat eker (Resim 5.17). sann solunda
cehenneme srklenen gnahkrlar sanda ise seilmiler yer alrken bir yanda da ruhlar gnah ve
sevaplar iin tartlmaktadr. Orta an sanats Arlesdaki kilisede olduu gibi, pek ok yapnn
giriinde birok kutsal metinden beslenerek biimlenmi Son Yarg imgesini yaplarn kapsna koyarak
kilise retisini en keskin yolla anlatyordu. Aziz Trophime Kilisesinin betimleri kaba ve cepheden bir
kabartma slubu yanstrken tasvirin asl amac olan mesajn verilme kaygs oktan yerine getirilmitir.
Benzer rnekleri Fransada Autun Katedralinin (1120 -1135) giri cephesinde (Resim 5.16) ya da Gney
Fransada, 12. yzyln nc eyreine tarihlenen Aziz Gilles Manastrnn Kilisesinde grmek
mmkndr.

Resim 5.17: Fransa Arles Aziz Trophime Katedrali Giri Kaps Alnl Kabartma
Kaynak: http://commons.wikipedia.org

Bat Akdeniz blgesi 12. yzylda hangi sanat slplarna sahne

olmutur?
12. yzyln gl tasvirleri elyazmalarnda ki minyatrlerde de dikkat eker. Bu dnemde de
manastrlarn nemli sanat retimlerinden biri olan minyatrl kitaplar iinde Bizans mparatorluunun
trenleri, kyafetler, silahlar ve yaama dair pek ok konu ve kullanm nesne hakknda bilgi veren
Skylitzes Kronii deerli bir rnektir. Bunun yan sra farkl slp ve konularda retilmi birok
minyatrl elyazmas Bizans sanat iin bu dnemin eitliliini gstermesi bakmndan sz edilmeye
deerdir. Bunlardan biri Yakobus Kokkinobaphos Homilyesi (1125 -50) olarak bilinen vaaz kitabnn
minyatrleridir. Bizans imparatorluk sanatnn slubunu barndrmasyla ne kan minyatrlerde zarif bir
figr stili incelikli bir bezeme anlayna elik eder. Bu rneklerin yansra Bizans ve Hal kltrlerinin
ortak retimi olduu bilinen bir psalter (dua kitab) bu yzylda Akdenizin dousundaki ynetimsel,
kltrel, dinsel eitliliin somut bir kantdr. Hal Kral Baudouinle Kilikya Ermeni Krallndan bir
prensesin kz olan Kralie Melisende iin 1134lerde yaplm Latince dua kitab iindeki minyatrler
gl biimde Bizans geleneini yanstr (Resim 5.18). Bizansl ve bat kkenli sanatlarn Kudste
rettii elyazmasnn minyatrlerinin detaylarnda Frank etkilerinin de grlmesi aslnda eseri Hal
sanat rn olarak gren anlay dorulamaktadr. Baka bir adan, zaten Hal Sanat denilen kavram
da daha nce zerinde durulduu gibi Akdenizin batsndaki etkilerle dousundakileri toplamac bir
yaklamla sunan sanatn ta kendisidir.

126

Resim 5.18: Melisende Psalteri. ki Tam Sayfa Minyatr, (Solda) Anastasis, (Sada) Bo Mezar
Kaynak: http://www.bl.uk/onlinegallery

ORTAAIN SONU (13-14. YZYILLAR)

11. yzyln sonundan beri Dou Akdenizde etkilerini hissettiren Hallar, 1204 ylnn Nisan aynda
uzun zamandan beri zenginliine sahip olmak istedikleri Bizansn bakenti stanbulu ele geirerek
gerek emellerini ortaya koymulard. stanbulun zenginlikleri karsnda Kuds tekrar ele geirme
zlemini oktan unutan hal valyeleri ihtiaml kenti o gne kadar grmedii biimde yamalayarak
bulduklar hereyi Avrupaya kardlar; gtremediklerini ise tahrip ettiler. Bylece 4. Hal Seferi
Bizansn dalmasna ve imparatorluk sanatnn da bir anlamda sonunun gelmesine neden oldu. Ancak
12. yzyln sonundan beri ite blnmeler yaayan Bizans bu dnemle birlikte imparatorluk soyundan
gelenlerin farkl blgelerde kurduu kk devletlerde yaamn ve sanatnn srdrmtr. Laskaris
ailesinin znikte kurduu znik mparatorluu, Karadeniz kylarnda hkm sren Komnenoslarn
kurduu Trabzon mparatorluu ve Yunanistanda Epiros Despotluu Bizansn sanatnn ve
kltrnn izlerinin takip edilebildii eserlerle ama yerel ve evresel etkilerin de kuvvetiyle kendini
gstermitir.
Akdenizin dousunda 13. yzyln zellikle ilk yars farkl sanat retimlerine sahne olur. Bat
Anadoluda etkin olan znik mparatorluunun savunma yaplarnn yansra belki de sz edilmesi
gereken nemli antlarndan biri zmir yaknlarnda Kemalpaadaki saraylardr. Dikdrtgen plan
tasarmyla ina edilmi yapnn kaba saylabilecek duvarlar altta kesme ta stte tula almak teknikte
rlmtr. Sayfiye saray niteliinde olan yap etrafndaki mtemilat ve duvar kalntlarndan da
anlald zere Bizansn grkemli saraylarndan uzakta durmaktadr.

Resim 5.19: Trabzon Aya Sofya Kilisesi Giri Alnl (Nilfer Peker 2004)

127

Bu dnemin mimarisinden bahsederken elbette Trabzonda Komnenos ailesinin mensuplarnn ina

politikalar zerinde durmak gerekecektir. Surlarla evrili bir kent olan Trabzonda bugn cami olarak
kullanlan pek ok kilise ve yazl kaynaklardan ayrntlar izlenebilen bir saray olduu bilinir. Ama
Komnenoslarn belki de en dikkate deer yaps kentin batsndaki Aya Sofya Manastrnn Kilisesidir.
I. Manuel Komnenos tarafndan 1238 -1263 yllar arasnda yaptrlan ana kilise Bizans mimari
geleneinde ok sklkla uygulanan kapal ha plan tipindedir. Ta malzemeden ina edilmi kilise mimari
bezemeleri bakmndan olduka ilgi ekicidir (Resim 5.19). Seluklu sanatn anmsatan gemeli
kabartma motiflerin yan sra cephede grlen iki kartal figr, Anadoluda ayn dnemde Seluklu
Devletinin de g imgesi olarak kullanlmaktadr. Bunun yan sra tpk Ahtamar Kutsal Ha Kilisesinin
cephesindeki gibi kabartma figrlerin yer ald bir Cennet frizi gney cephede dikkat eker. Ermeni,
Seluklu, Grc etkili bir yap kukusuz I. Manuel Komnenosun emperyal ideolijisinin bir yansmas
olarak bilinli bir seimle ina edilmitir.

Klen Bizans Yaplar, Ykselen Avrupa Katedralleri

Bizans sanatnn son blmne adn veren aile Palaiologoslardr; ou bilimsel yaynda da son
dnemin sanat bu isimle anlr. 1261de Latinlerin elinden stanbulu alarak son bir hamleyle
bakentlerinde parlak bir sanat yaratmaya alan Bizans ne yazktr ki eski gcnden ve zenginliinden
yoksundu. Artk sahnede yorgun ve hkimiyet blgesi azalm bir imparatorluk vard. Buna ramen
imparatorluk topraklarnda Akdeniz Orta ann ok grkemli ve apn aan eserleri de retilmitir.
Sanat tarihisi Robin Cormakn syledii gibi sanat ve tarih her zaman ayn ykleri anlatmaz; ke
doru yol alan imparatorluk sanatta bambaka bir yol izleyerek dinamik, ihtiam dolu ve yeniliki bir
sanat anlay izlemitir. Ancak bu dnem ekonomik zorluklar iinde olan imparatorlarn yerine soylu
snfn sanat hamisi olarak daha youn biimde ne kt bir dnemdir. Dolaysyla retimde bu ortamn
doasnn getirdii sonular hem mimaride hem de kk eserlerde dikkat eker. stanbulun soylular
antsal yaplar ina ettirmek yerine var olan eski manastrlara kendileri iin gm meknlar, duvar
resimleri ve mozaikler ekletme yoluna gitmilerdir. 1310 ylnda Pammakaristos Kilisesinin (Fethiye
Cami) gneyine, kitabesinden anlald zere General Mikael Glavas ansna dul ei Maria tarafndan
bir parekklesion (mezar mekn) yaptrlmtr. Kapal ha planndaki yapnn cepheleri stanbul
mimarisinin bu dneminin en belirgin zelliklerini yanstmaktadr. Tula ve tan almak olarak
kullanld cephede kademeli pencere kemerleri, ince uzun ya da ksa niler, at saaklarnda tula
paralarndan yaplm testere dileri, geometrik ssleme motifleri sanki hareketliliin son noktas gibidir.
stanbulda Palaiologos Dnemi antlar iinde en nemlisi kukusuz bugn Kariye Mzesi olan Khora
Manastr Kilisesidir. Bizansn nemli devlet adamlarndan biri olan Theodoros Metokhites ayn
zamanda dikkate deer bir entelekteldi. 1316 -1321 tarihleri arasnda, nceden var olan manastr yksek
miktarda para harcayarak yeniletmi ve kilisenin gneyine bir parakklesion, batya narteksler ve i
mekana da duvar resimleri ve mozaikler yaptrmtr. Mezar blmnn cephe tasarm Pammakaristosa
benzer; ancak yapnn mozaikleri Bizans antsal resminin belki de en yeniliki rnekleri olarak ok daha
zeldir.
stanbulda bu dnemde saray mimarisinin bir rnei Blakhernae Saraynn bir pavyonu olarak 13.
yzyln sonu 14. yzyln banda ina edilmi Tekfur Saraydr. Kemalpaadaki Laskaris sarayndan
daha zarif dikdrtgen planl yapnn cephe sslemelerinde tula ve pimi toprak plastik unsurlar (keremo
plast) younlukla dikkat eker.
Latin istilasndan sonra kurulan Epiros Despotluunun merkezi Artada 13. yzyln sonunda ina
edilmi Parigoritissa Kilisesi, Arta yaplarnn ounda olduu gibi tula malzemeden yaplm
geometrik cephe bezemeleri, kademeli kemerlerden oluan pencere dzenlemeleriyle dikkat eker. Bu
dnemde stanbul yaplarnda da tula bezemenin ne kadar ne ktn zaten yukarda sz edilen
rneklerler gstermektedir. Ancak Epiros yaplarnn tekniklerinde grlen farklar onlar stanbuldaki
adalarndan ayrr. Bunun yan sra yapda batl elerin varl Epiros despotlarnn batyla olan
akrabalk ilikileriyle aklanabilir. Yerel mimarlarn retimi gibi grnen kilisede baz batl mimari
elemanlar denenmi olmaldr.
Bu yzylda baklarn Akdenizin batsna eviren biri 12. yzyln ortalarndan sonra neredeyse
Avrupann tmne hakim olmu Gotik slubun rneklerini grecektir. 1250lerde tamamlanm Paris
Notre Dame Katedralinin giri cephesi bu dnemin, yksek uyum anlayn yanstmaktadr (Resim
5.20). Yatayda blnm cephe giri kaplarnn zerine konulmu kademeli sivri kemerlerle
derinlemitir.
128

Resim 5.20: Fransa Paris Notre Dame

Katedrali Bat Cephe

Resim 5.21: Fransa Chartres Katedrali

Vitray Pencere

Kaynak: http ://commons.wikipedia.media

Kaynak: http://www.paradoxplace.com/

Ortada cepheye hkim gl pencere yanlardaki kemerli pencerelerle birlikte tm arlklarndan

kurtulmu gibi biimlenir. Ayn yzylda Fransada Chartres, Amiens ya da Reims Katedrallerinde
grld gibi yaplarn iinde stunlardan balayp derin nefler boyunca ykselip kaburgal tonozlardan
tekrar aaya doru inen bir ak hissedilir. Yaplar artk mkemmel dengede duran bol sslemeli birer
kurulu gibidirler. Tm bu yapy vitray (renkli camlar birletirme ii) pencereler ve heykel niteliinde
cephe sslemeleri tamamlamaktadr (Resim5. 21).

Resim 5.22 : Kbrs Magosa Aziz Nikolaos Katedrali (Nilfer Peker 2005)

14. yzyln Dou Akdenizinin baz rneklerinde Hal etkisiyle biimlenmi Gotik katedraller de
batdaki adalarnn izlerini takip etmilerdir. Bu yzylda Kbrsta hkm sren Latin kkenli
Lusinyan ailesinin hamilik ettii yaplar kurulular itibariyle Gotik slubu sunmaktadrlar. Lefkoadaki
Aya Sofya Katedrali birka yapm dnemi tamasna ramen son hali Gotik slubun elemanlarn
barndrmaktadr. Yzyln ilk yars boyunca kilise, Kbrsn Avrupayla birliinin halka sunulan grsel
bir imgesi gibidir. lk kez 13. yzyln ilk yarsnda yaplan ve 14. yzylda yeniden elden geen Magosa
Aziz Nikolaos Katedrali bu slubun bir baka rneidir (Resim 5.22). Fransadaki Reims ve Amiens
129

katedrallerini anmsatan cephe dzenlemesiyle dikkat eker. Bu durum Kbrsta hkm sren Latinlerin
Bat Akdenizin sanat slubunu baka bir deyile mimarlarn ve ta yontucularn Dou topraklarna
tadklarnn nemli kantlardr.

Resim 5. 23: stanbul Khora Kilisesi Mozaikleri (Nilfer Peker 2008)

Tasvir Sanatnda Son rnekler

Bu yzyllarn resim sanat rnekleri Dou Akdenizde nceki dnemlerin geleneklerini srdrm
grnmektedir. Msrda Kpti sanatnn dikkate deer eserlerinden biri Aziz Antonius Manastr
Kilisesinde, 1232-33 tarihli duvar resimleridir. Kilisenin duvarlarnda yeralan Cennet ve Cehennem
betimleri izgici ve ematik yerel slubun izlerini gsterirken ikonografik adan Bizansn tara resim
geleneini yanstr. Batda ise bir baka rnek benzer yaklamlarla retilmi grnmektedir. Venedikte
San Marko Kilisesinin mozaikleri farkl dnemlerden rnekler olarak dikkat eker. 11. yzyln sonu
12. yzyln bana tarihlenen mozaiklerinin yansra 13. yzylda yapnn kuzey ve bat kollarna ve
merkezdeki kubbeye mozaikler eklenmitir. Eski Ahit sahnelerinin yer ald resim programnn
ikonografik zellikleri Bizans etkisi tasa da program btnnde batldr. Venedik, kilisenin
mozaikleriyle belki de Bizansla yarmak ve kendi yarat gcn sergilemek istemi olabilir.
Bu dnemde Orta an dile getirilmesi gereken resim rneklerinden bir bakas Trabzondadr.
Yukarda sz edilen Aya Sofya Kilisesinin duvar resimleri 13. yzyl Bizans resim sanatnn en deerli
rneklerindendir. Duvar resimleri de kilisenin kendisi gibi mparator Manuel Komnenosun komusu
olan devletlere bir yandan uzak durmamak, bir yandan da Bizans mirasn devam ettirerek, hkimiyeti
elinde tutma isteinin mesajlarn tar. Baka bir deyile Latin istilasyla yarda kalan imparatorluk resim
gelenei Trabzonda devam etmi bylece eksik halka tamamlanmtr. Aya Sofyann resimlerinin
ikonografik dzenlemeleri, sahne seimleri ve slpsal verileri Manuel Komnenosun yerel ressamlar
kullanmadn aksine bakent geleneinden yetimi olan sanatlar Trabzona getirttiini iaret
etmektedir. 13. yzyln yeniliklerini sergileyen resimler; phesiz bu yeni modann bir sonraki dneme
tanmasnda da nemli rol oynamtr. Sonuta Aya Sofya resimleri ile Bizansl iken mimarisi ve
sslemeleriyle bulunduu evrenin kendine yabanc elemanlarn sunan karma bir eser olarak durur.
Anadoluda 13. yzyln ilk yarsna tarihlenen baka antsal resim rnekleri de yok deildir.
Kapadokyada Laskaris ailesinin isimlerinin ya da onlarn znikte tahtta olduu dnemin tarihlerini
sunan kitabelerin varl bilinmektedir. Bunlardan biri Glehirdeki Kar Kilisedir. Apsis kitabesinde
I. Theodoros Laskarisin ad ve 1212 tarihi okunan yap, resimlerinde grlen ikonografik ve slupsal
zellikler nedeniyle, bu dnemde Trk hkimiyetindeki blgede yerel bir resim geleneinin gelitiini
vurgulamas bakmndan deerli, ayn zamanda kitabelerine znik mparatorunun adn yazacak kadar da
130

Bizansl olan bir sanat ifade eder. Tonoz ve duvarlarda yer alan resimlerde figrlerin zeminle olan ilikisi
ou yerde gzard edilmi, figr boyutlarndaki orantszlklar n plana kmtr. Kilisenin resimlerinde
dikkat eken bir baka unsur da blgenin idari ve nfusa ilikin yapsn gstermesi bakmndan
deerlidir. Bat tonoz alnlnda, Hristiyanln kutsal azizlerinin ldrd ejder betimindeki slpsal
yaklam, blgenin idaresini elinde bulunduran Anadolu Seluklunun sanatndaki ejder betimleriyle
neredeyse ayndr. Bu rnekleri elbette Kapadokyada bu dnemde retilmi resimler iin oaltmak
mmkndr. Blgenin yeni sakinleri yle grnyor ki birlikte yaadklar Hristiyanlarla sanatsal adan
etkileim iindedir. Bunun yansra 13. yzyl boyunca popler olan slptaki ifadeci yaklam Kar
Kilisenin ressamn da etkilemi grnr. Cehennemin Yalanc Peygamberinin salarnn betimleni
biiminde bunu grmek mmkn olmaktadr. Benzer slpsal yaklamlar blgede bir baka kilisede
yzyln sonunda dahi izlenebilir; Belisrmadaki Krdamalt Kilisesinin Ge Ykseli sahnesinde
havarilerin davurumcu sa betimi gibi. Kilisenin resimlerine ait kitabe de dnemin birbiri iine gemi
Seluklu, Bizans, Grc ilikilerinin gl kantlarndan biri olarak bir anlamda Anadolunun yapsn
yanstr.
stanbuldaki Latin dnemi yukarda da sz edildii gibi sanat retiminin neredeyse olmad bir sre
olarak tanmlanr. Ancak birka tekil retimin Bizans tahtnda oturan Latinler tarafndan yaplm olduu
tespit edilebilir. Kalenderhane Cami olarak bilinen Bizans kilisesinde talyada Fransisken mezhebinin
kurucusu olan Aziz Fransiskusun yaam yksne ait bir dizi sahne bulunur. Resim program olaslkla
azizin 1228de lmnn ardndan yaplm en eski rnektir ve 1261de Bizansn stanbulu tekrar
alndan nce retilmi olmaldr.

Resim 5.24: Aziz Georgios konas,

(P. Grotowski 2002)

Resim 5.25 : Dionysius Areopagite Elyazmas mparator

II. Manuel Palaeologos ve Ailesi Minyatr,
Kaynak: http://nauplion.net

Orta an sonunda resim sanatnn belki de en nemli rneklerinden biri stanbuldaki Khora
Kilisesinin mozaikleridir (Resim 5.23). Yukarda da zerinde durulduu gibi kilisenin nartekslerinde
Theodoros Metokhitesin yaptrd sann ve Meryemin yaamna ait resim programlarnda uygulanan
slp Bizansn son dneminde yeni bir parlay gibidir. Sahnelerde uygulanan perspektif, derinlik ve
hacim denemeleri resim sanatnn yeniliki tavrnn gstergeleri olmasnn tesinde belki de bir sonraki
yzyln sanat geleneine(yani Rnesans Dnemi resim anlayna) bir balang olacaktr. Mozaikler
altn yaldz zemin zerinde hacimli, hareketli, ifadeci figrleri ve ihtiamyla hkmdar ailesi mensubu
olmayan Metokhitesin imparatorluk retimi eserlerle yarmasn salayacak kadar grkemlidir.

131

Bu dnemde Kutsal Topraklar, Hallarn kk sanat retimlerine sahne olmaktadr. ok sayda

eserden biri 13. yzyln ortalarnda Kutsal Topraklarda retilmi olan Aziz Georgiosa ait ikonadr
(Resim 5. 24). phesiz haclar iin nemli yerleimlerden biri de bu blgedeki Azizin klt yeri olan
Lyddadr. Frank ressamlar tarafndan retildii dnlen ikonada, Georgiosun yaamna ilikin
hikyelerden biri olan gen ocuu kurtarmas betimlenmitir. Beyaz atnn zerinde arkasnda genle
gsterilen figrn slbu dnemin hal retimlerine yaklar. Dou topraklarnda zaten yaygn olan
Georgios kltnn Hallar tarafndan benimsenmi ve Hristiyan haclar arasnda da fazla popler hale
gelmi olduu bilinir. Sonralar klt batda da yaygnlaan azizin Hal retimi bir eserde konu olarak
ilenmi olmas ok da doal grnr.
Orta an sonunda gnmze ulaan kitap resimleri Douda parlayn son klar gibidir. 14031405 tarihli bir minyatr altn yaldzla sslenmi bir imparatorluk ailesinin toplu bir fotoraf gibidir
(Resim 5. 25). Dionysius Areopagite elyazmasnda yer alan mparator II. Manuel Palaeologos kars ve
ocuklaryla birlikte imparatorluk tren giysileri iinde resmedilmitir. Yukarda Meryem ve ocuk sa
ellerini kutsayc biimde aileye uzatrlar. Figrlerin isimleri gsterili altn yaldz harflerle yazlmtr.
Bizans azalan gcn sanki bu ihtiaml sanat rnlerinde yeniden kazanmaya almaktadr.

Akdeniz sanatnn farkl eserleri iin http://www.qantara-med.org.http

adresini ziyaret edebilirsiniz.
Orta a boyunca Hristiyani, emperyal, yerel, kltrel, etnik hatta slami etkilerle yorularak,
Akdeniz halklarnn hareketlilikleriyle biimlenen sanat, 14. yzyln sonu 15. yzyln banda yeni
biimine brnmek iin yola kmtr bile. Bizans resim sanatnn Rnesans resim geleneini balatacak
olan Giottoya etkisi byktr. Sonuta, bu a mrn doldurduunda, doumundan bitiine kadar
geni eser yelpazesiyle doasn anlatmaya altmz sanat da, tarihte yerini almtr.

132

zet
Orta an Akdeniz corafyasnda hem douda
hem de batda kltr ve sanatn en belirleyici
faktrlerinden biri Hristiyanlktr. Yeni din,
Antik aa damgasn vurmu Byk Roma
mparatorluunun zlmesine yol aarken
Bizans mparatorluunun da bir anlamda kendi
kllerinden yeniden domasn salamtr.
330da stanbulun mparator Konstantinos
tarafndan
bakent
yaplmasyla
ve
Hristiyanlkn resmi din olarak kabul edilmesiyle
birlikte Akdenizde kurum olarak kilise
yadsnamayacak bir g ve etkiye sahip olmutur.
Bylece sanat da yeni formlaryla ortaya kmaya
balamtr. 475te Bat Roma mparatorluunun
ykl Akdenizin Batsnda yeni kltrel
yaplanmalara yol am ve sanat da bu deiim
iinde batda yeni mecralarda biimlenmitir.

Arlkl olarak dini betimlerin yapld duvar

resmi, mozaik, minyatr, ikona, kabartma
rneklerinde ortak bir ikonografi grlse de yerel
zellikler gsteren slpsal yaklamlar eserlerin
ayrc niteliklerini oluturmulardr. Bunun
yansra emperyal konulu tasvirler de dikkat
eker.
Orta aa damgasn vuran Bizans mparatorluunun ounlukla etkisindeki bu sanat
rnekleri sanata hamilik yapma geleneinin
Batda da benzer biimde devam etmesine yol
amtr.
Orta a sanatnn en belirleyici etmenlerinden
biri savalardr. Bu dnemde Akdenizdeki toprak ve g ele geirme politikalar farkl sanat ve
kltrlerin harmanlanmasna ve yeni birlikteliklerin
oluturduu
sanat
rnlerinin
grlmesine neden olur. Bunun yansra dini ve
ticari yer deitirmeler sanat slplarnn ve
nesnelerinin blgeden blgeye tanmasnda
byk etkendir. Hareket halindeki Hristiyan
haclar, tccarlar ve sanatlar Akdeniz Orta
anda sz edilen bu sluplarn ve sanat
nesnesinin seyahat etmesinde nemli aktrler
olarak grlrler.

Orta a Hristiyan sanat dinin ve ynetici gcn

ana hatlarn belirledii bir zellik gsterir. Erken
yzyllar Antik dnyann biimleri etkisinde
kalm olsa da zaman iinde kendi z niteliini
bulmu ve yerel ve evresel etmenlerle biimlenmitir. Mimaride kilise ok nemli yapsal
geliimler gsterir. lk yzyllar tm Akdenizde
kullanlan bazilika plan formu sonralar Douda
yerini kapal ha gibi daha kk boyutlu plan
tasarmlarna brakr. Bat ise bazilika formunun
eitlemelerini Romanesk ve Gotik sluplarda
devam ettirir.

zetle Orta a Hristiyan sanat Akdeniz

corafyas iinde ayn emperyal ve dinsel kkten
kp farkl yollara gitmeye balayan; tarihin belli
dnemlerinde ticari, askeri ya da bireysel
akmalarla zaman zaman birbirini etkileyen
ama zde giderek farkllaan, simgesel sylemi
baskn ve kendi corafi belleinden beslenen iki
ulu dnyann sanatdr.

Orta a Hristiyanlk sanatnda resim ok nemli

bir ifade arac olmutur. Dinin anlatmnda grsel
olan tercih eden Hristiyanlk dnyas bylece
resim sanatnn gelimesine de bir anlamda neden
olmutur.

133

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi 4-5. yzyllarda
Hristiyanlk mimarisindeki dini yaplarda grlen
zelliklerinden biridir?

5. Aadakilerden hangisi konoklasmus

dneminde sanatta grlen etkilerden biri
deildir?

a. An-ziyaret zellii tarlar.

a. Bizans
mparatorluunun
bakenti
evresinde dini figrl tasvirler yok
edilmitir.

b. Hepsi bazilika plannda yaplmtr.

c. Ayn malzeme ve teknik zelliklerigsterirler.

b. Tasvir yasa
olmamtr.

d. Ayn blgede yer alrlar.

e. Hepsi merkezi planldr

Akdenizde

etkili

c. stanbul ve evresinde sembolik dini betimler

ortaya kmtr.

2. Aadakilerden hangisi 4-5. yzyllarda tasvir

sanatnda grlen zelliklerden deildir?
a. Sanatlar Antikan kalplarn
mlardr.

Bat

d. Tasvir yasa tm Akdenizde etkili olmutur.

kullan-

e. Yasaa ramen tm Akdenizde dini betimler

yaplmtr.

b. Dou ile bat arasnda keskin farklar vardr.

6. Aadakilerden hangisi 10. Yzylda Ermeni

sanatnn nemli rneklerindendir?

c. mparatorluk sahneleri betimlenmitir.

a. Tao-Klardjeti Hahuli Manastr

d. Kutsal kitaptan dini ykler betimlenmitir.

b. Trabzon Aya Sofya Kilisesi

e. Resimle meknn ilevi arasnda doru orant

vardr.

c. Van Ahtamar Kutsal Ha Kilisesi

3. Aadakilerden hangisi stanbul Aya Sofya

Kilisesinin nemli bir zelliidir?

d. Roma San Zeno Kilisesi

e. Arles Aziz Trophime Katedrali

a. Merkezi planl bir yap olmas.

7. Aadakilerden
hangisi
Romanesk
katedrallerin cephelerindeki kabartma sanatnn
betimledii konulardan biridir?

b. 11. yzyln en grkemli yaps olmas.

c. stanbuldaki en eski kilise olmas.

a. Gnlk yaam

d. ann ok tesinde bir mimari bilgiyle

yaplm antsal kubbesinin olmas.

b. Kleler
c. nsanln sonundaki yarg

e. Iustinanos ve Theodorann isimlerinin getii

Latince kitabesinin olmas.

d. Yontucularn doalama ykleri

4. Aadakilerden hangisi 6. yzyl sanatnn bir

zellii deildir?

e. Kent yaam

a. Dou sanatn cazibe merkezidir.

8. Hallarn sanat iin aadakilerden hangisi

sylenemez?

b. Bat Akdeniz
almaktadr.

ilham

a. Dou ve Bat etkilerinin bir arada olduu

eklektik bir slup gsterir.

kaybetmeye

b. Kutsal Topraklardaki yaplarda bu sanatn

eklemeleri izlenir.

d. mparatorluk atlyelerinde gsterili eserler

retilmektedir.

c. Hal sanat hamileri kendi glerini

gstermek iin eserleri kullanmlardr.

e. Sanat retimi ekonomik zorluklar nedeniyle

zayflamtr.

d. Dou Akdenizde 12. yzyln bandan

itibaren etkisini gsterir.

c. Antik
gelenek
balamtr.

sanat

Doudan

etkisini

e. Gotik slubun etkilerini tamaz.

134

9. Aadaki mimari elemanlardan hangisi Gotik

slupta grlmez?

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

a. Dz at

1. a Yantnz yanl ise Dnm: Erken

Hristiyan Sanat balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

b. Kaburgal tonoz
c. Uan payanda

2. b Yantnz yanl ise Dnm: Erken

Hristiyan Sanat balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

d. Sivri kemer
e. Yuvarlak (gl) pencere

3. d Yantnz yanl ise Akdenizde htiam

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

10. Aadakilerden hangisi Orta a Hristiyan

sanatn tanmlamaz?
a. Hristiyanlkn biimledii bir sanattr.

4. e Yantnz yanl ise Akdenizde htiam

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

b. Belli bir slup btnlnden sz edilmez,

toplamacdr.

5. d Yantnz yanl ise Sanatta Yol Ayrmlar

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

c. Grsel dili arlkl bir sanattr.

d. Simgesel dili arlkl bir sanattr.

6. c Yantnz yanl ise Sanatta Yol Ayrmlar

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

e. Yerel ve evresel etkenlere gre sluplarn

deiim gsterdii bir sanattr.

7. c Yantnz yanl ise Yeni Birliktelikler

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. e Yantnz yanl ise Yeni Birliktelikler Orta
an Sonu balkl konular yeniden gzden
geiriniz.
9. a Yantnz yanl ise Yeni Birliktelikler
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

135

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Yararlanlan Kaynaklar
Brown, P. (2000). Ge Antikada Roma ve
Bizans Dnyas, stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar.

Yeni dinin inananlar neredeyse tm Akdeniz

corafyasnda zellikle de Yunanca yazlm olan
kutsal metinleri okuyup anlayamyorlard. Bunun
da tesinde yabancs olduklar ruhani anlatm
anlamlandrmakta zorlanyorlard. Bylece kutsal
kitabn betimleme yoluyla yeni dinin inananlarna
anlatlmas yolu seildi. Bu uygulama tm Orta
a boyunca gelenek halini almtr.

Conti, F. (1978). Roman Sanatn Tanyalm,

ev. E. Soley, stanbul: nklap Kitabevi.
Cormack, R. (2010). Sanat Bize Tarih Kitaplaryla Ayn yky m Anlatr?, Bizantiondan stanbula Bir Bakentin 8000 Yl,
114 -123, stanbul: Sabanc niversitesi, Sakp
Sabanc Mzesi Yaynlar.

Sra Sizde 2

Folda, J. (2005). Crusader Art in the Holy

Land: from the Third Crusade to the Fall of
Acre, 1187-1291, Cambridge: Cambridge
University Press.

1963 ylnda Antalyann Kumluca ilesinde bir

oban kadnn bulduu Kumluca hazinesinin bir
blm yamalanp yurt dna karlrken bir
ksm
kurtarlarak
Antalya
Mzesine
gnderilmitir. Bugn eserlerin bir blm
Antalya Mzesinde bir blm ise Amerikada
Dumbarton Oaks Mzesinde sergilenmektedir.
http//www.doaks.org sitesini ziyaret edebilirsiniz.

Grotowski, P.(2002). The Legend of St. George

Saving A Youth from Captivity and Its
Depiction in Art, Varova
Lowden, J. (2005). Early Christian & Byzantine Art, London: Phaidon Press.

Sra Sizde 3

Mango, C. (2006). Bizans Mimarisi, ev. M.

Kadirolu, Ankara:Rekmay.

Her iki kitap da tasvir yasann balad

dnemde farkl kiilerin (bir din adam ve batdan
gelmi bir mozaik ustas) gzlerinden sanat ve
din ortamn ele alan romanlardr. Bu olayn
insanlar
zerindeki
psikolojik
etkilerini
anlatmasnn yansra stanbulun o dnemiyle
ilgili bilgileri ve ortam anlamak adna nemlidir.

Ousterhout, R.(2010). Bizans Konstantinopolisinden

Kalan
Mimari
Miras,
Bizantiondan stanbula Bir Bakentin 8000
Yl, 124-135. Sabanc niversitesi, Sakp
Sabanc Mzesi Yaynlar.
Rodley, L. (1994). Byzantine Art and Architecture, an Introduction, Cambridge: Cambridge
University Press.

Sra Sizde 4
12. yzylda Romanesk slup devam ederken
Gotik slup da ortaya kmtr.

Snyder, J., Luttikhuizen, H, Verkerk, D.(1989).

Medieval Art, Painting, Sculpture, Arthitecture 4th-14th Century,New Jersey:
H. N.
Abrams Inc. Publishers.

136

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Akdeniz ve evresindeki Orta a slm uygarlklar ve sanatnn zelliklerini aklayabilecek,
Orta a slm uygarlklarn kltr, kent ve mimari rnlerinin ortak ve farkl ynleriyle
tartabilecek,
Dou ve Bat slm uygarlklarnn kltr, sanat, bilim, felsefe alanlarndaki oluumlarn ayrt
edecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Orta ada Akdeniz ve slm Sanat
Sorunlar
Orta
ada
Akdeniz
Uygarlklar Tarihi

Ssleme Sanatlar
Kentler

slm

Camiler
Saraylar

Dou slm Kltr

Medreseler

Bat slm Kltr

Kervansaraylar

bn Rd
Mevlna Celleddin

indekiler

Giri
slm Sanat ncelemesine likin Saptamalar
slmln Ortaya k ve Yayl
Ticaret ve Hac Yollar
Emevler: Filistin, Suriye
Abbasler
Endls Emevleri ve Marip Hanedanlar
Fatmler
Zengler ve Eyyubler
Memluklar
Anadoluda lk Beylikler ve Anadolu Seluklular
Anadolu Beylikleri
138

Orta ada Akdenizde

slm Uygarlklar ve Sanat
GR
Orta a slm kltrnn beii, daha nceki dnemlerin yaratlarn gnn ve ortamn gereklerine gre
baaryla zmseyen, yeni gelimelerle byk uygarlklara kaplarn ardna kadar aan Akdeniz Dnyas
olmutur. Akdenizi bir i deniz olarak deil, greceli snrlar ve geni etkileim alan olan bir blge
olarak grmek doru olacaktr. Fiziksel snrlar iine douda Suriye, Lbnan, Filistin ve srail;
gneyde Msr, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas gibi Kuzey Afrika lkeleri; kuzeybatda Portekiz ve
spanya ile kuzeyde Sicilya ile birlikte talya gibi Avrupa lkeleri ile dou ve bat arasnda kpr grevi
gren Trkiyeye kadar 14 lke ile komular girmektedir. Bu lkelerde Orta a sreci iinde ksa ya da
daha uzun sreli 23 devletin egemenlii sz konusudur. spanya, Marip, Suriye ve Anadoluda da 40
akn beylik kurulmutur. Ayrca, bu evrelerdeki kltr geliimi yalnzca Akdeniz blgesi ile snrl
kalmam, baka lkelerde de etkilerini gstermitir. Akdenizde bu kadar geni bir alana yaylan Orta
a slm Dnyas, nceki dnemlerin uygarlklarn gz ard etmeyen, bunlar kendi sanatsal
oluumunda uyumlu bir birleim iinde zmlemi yeni bir uygarlklar btnnn, sanatn ve kltrn
doup gelimesine olanak tanmtr. Bu geliimde, blgenin sosyo-ekonomik yaps, kltrel verileri
barol oynamtr. Bu biimlenmede ticaretin, sanat ve bilim adam glerinin, bu ortamn yaratcs
konumundaki kurucular (baniler) ile yapm yneticisi ve sanatlarn ok byk katks olmutur. Ayrca,
Hal Seferlerinin ve blgede kurulan geici Hal Devletlerinin ift ynl etkisini de unutmamak
gerekir.

SLM SANATI NCELEMESNE LKN SAPTAMALAR

Resim 6.1: Anadoludan Orta Asyaya slm Dnyas, (Hillenbrand: 6-7)

139

140

!
!

Resim 6.2 : !slm Hanedanlarnn Zaman izelgesi, (Hattstein-Delius: 619)

slm Sanat, hepimizin bildii ve adndan da anlalaca gibi, slm dinini kabul etmi lkelerin
mimariden sslemeye ve el sanatlarna kadar yarattklar rnler ile buna kout olarak ortaya kan kltr
ve uygarla verilen addr. Tabi burada ister istemez bir soru akla geliyor. Avrupann byk bir blm
ve Uzakdou dnda hemen her yere hem de ok ksa srede yaylm slm dini nasl olur da kltrleri,
gelenekleri birbirinden ok farkl tm bu lkelerde sanata tmyle damgasn vurabilir ve deimez
ltler ortaya koyabilir. slm lkelerinde grlen sanatn ortakl nedir ki, dier tm evrelerin
sanatndan farkl bir adlandrmaya hak kazanmtr. Bu adlandrma beraberinde tm slm lkelerindeki
eserleri ortak ltler iinde aklamay gerektirir. Bu yaklamn znde hi kukusuz, tm eitleme ve
zenginliiyle sanat ve mimarlk tarihinde ok zel konuma sahip slm lkelerinin sanat verilerinin
yeterince incelenmemi, dahas anlalamam olmasnn getirdii bat kaynakl nyarglar yatmaktadr.
slm lkelerinin sanat rnlerine baktmzda ise, birlik ve btnlkten ok farkllk ve ok
ynllk dikkatimizi eker. Bu nedenle de dinden kaynaklanan tekil bir adlandrma tmyle sakncaldr,
ok zengin bir sanat ve kltr daarcna sahip slmiyetin yayld blgelere yaantlarn ve
geleneklerini gz ard ederek yaklama abasdr.

slm Sanat kavram hl tartlagelen bir konudur.

SLMLIIN ORTAYA IKII VE YAYILII

slm dininin ortaya k ve tarihte benzeri olmayan hzl yaylm tarihin en sra d olaylarndan
biridir. Peygamberin lmn (632) izleyen yzyl iinde Suriyeye (636), Kudse (638), Msra (639),
Mezopotamyaya (641), rana (651) ve Kuzey Afrikaya (647 -709) ksa srede yaylm; Akdeniz bir
Mslman gl olmutur. slm lkelerinde Sanat adl yaptnda Suut Kemal Yetkin, Hillin bir
ucunun bat ine (714), br ucunun da Fransada Poitiersye (732) dayandn belirtir. Daha 8. yzyl
balarnda, Arap ordular slmiyeti batda spanyaya (71112), douda Semerkand ve ndus vadisine
kadar yaymay baarmlardr. Bu yaylm byk bir kltr ve uygarl da beraberinde getirmitir. slm
uygarlnn erken evresinin nemi, bu dnemin sonraki srelere etkisiyle dorudan ilikilidir.
spanyadan Tunusa, Suriyeden Trkiyeye, tm Akdenizde Orta a slm uygarl sra d ve
benzersiz bir eitlilie sahiptir. slm kltrnn kkleri, Dou ile Baty bnyesinde tayan Ge Antik
Dnem Akdeniz sanatnda yatmakla birlikte, slm evrelerindeki sanat etkinlikleri yalnzca ge Roma
sanatnn devam olarak deil; farkl toplumsal yaamn gerektirdii yeni biimlerle srekli yaratclk
gsteren bir bileimin zmsenmesi olarak grlmelidir. Bu olgunun sonucu olarak, yzyllar boyunca
onlar reten uygarlklarla birlikte bu biimler de deiime urad ve sonsuz eitlilikte grkemli yaptlar
ortaya kt.

slm kltrnn onuncu yzyla kadarki yaylm alann belirleyiniz?

slm sanat bir dinin deil, bir kltrn, bir uygarln sanatdr. Bu nedenle slm sanatn, bandan
beri dinsel bir sanat olarak deil, bir yaam biimi olarak grmek gerekir. slm dini, Arap
Yarmadasnn batsndaki Hicaz blgesinde bulunan Mekkede 610 yllarnda dodu. Bununla birlikte,
byk lde ticaretle zenginlemi Mekkeliler slmiyete kar kmlar; buna karlk, kuzeydoudaki
Medine halk, Hz. Muhammedi manevi ve siyasal nderleri kabul ederek slmiyeti benimsemilerdi.
Bu durumun doal bir sonucu olarak, 622de Mslmanlar Hz. Muhammedin nderliinde Medineye
g ettiler. Hz. Muhammed ve onu izleyenler Mslmanl ksa saylabilecek bir srete buradan
Arabistan Yarmadasnn tamamna yaymay baardlar. Hz. Muhammedin Medinedeki avlulu evi de
Mslmanlarn ilk toplanma ve ibadet yeri oldu. Emev Hanedan zamannda (661750), 710 ylnda bu
evin yerine revakl avlulu bir cami ina edildi. Erken slm Dneminde cami, ilk uygulamas
Peygamberin evinde grld gibi, yalnzca dinsel etkinliklerin merkezi deildi; ayn zamanda kltrel,
toplumsal, siyasal ve belirli bir dzeye kadar da ekonomik etkinlikleri kapsayacak biimde tm toplum
hayatnn merkezi konumundayd. Bu srete, daha sonralar medrese, han-kervansaray, vb. ayr yaplara
dnecek farkl ilevler tek yap bnyesinde karlanyordu.

141


Resim 6.3: Camiyi Oluturan elerin izimi, (Insoll: 43)

Erken slm Dneminde cami yalnz ibadet yeri deildir.

kinci Halife ve Peygamberin kaynpederi mer bin el-Hattab zamannda (634 -644) fetihler tm
hzyla balad; Suriye, Msr, Irak ve ran fethedildi. nc Halife ve Peygamberin damad Osman bin
Affn zamannda (644 -656) Sasani mparatorluu (224 -651) ortadan kaldrld, Trablusgarp (Libya)
alnarak Marip ky eridindeki fetihlere baland. Ancak Hz. Osmann zayf ynetimi karklklara yol
at. Hz. Osman dneminde Kuran bugnk biimini ald ve kopyalar fethedilen slm lkelerinde
datld. Kargaalklar Peygamberin yeeni ve damad olan Drdnc Halife Hz. Ali zamannda (656 661) artarak srd. Bu dnemde bakent de Medineden Gney Iraktaki Kfeye tand.

TCARET VE HAC YOLLARI

Orta ada Akdeniz blgesi ve geni evresine egemen olunmasyla, kltr yaamnn biimlenmesine
byk lde katkda bulunan lke ii ve lkeler aras ticaret slm uygarlnn gelimesi ve
yaylmasndaki en nemli etkenlerden biri olmutur. slmiyet ncesi Cahiliye Dneminde, lks ve
dier mamul eyalar byk lde Msr ve Akdeniz ile Hindistandan ithal ediliyordu. Arap
Yarmadasnn Hicaz blgesinin en nemli kenti konumundaki Mekkedeki ticaretin byk bir blm
gl Kurey kabilesinin denetimi altndayd.
Arap Yarmadas, rettii lks mallar nedeniyle, Akdeniz dnyas ile Hindistan arasndaki ticaretin
ayrlmaz bir parasyd. Bu nedenle, byk bir imparatorlua damgasn vuran Emevler dneminde (661
-750), yaylma politikasyla birlikte ticaret de hzl bir geliim gsterdi. Bu ticaretin snrlar iine Baltk
Denizi evresi ve Uzakdou da girmekteydi. Lks mallara talep, Mslman tacirlerin Dou Afrika
kysndaki ticaret merkezlerine de ynelmesine yol at. slm dnyasnn en parlak dnemlerinden
birine damgasn vuran Abbasler Dneminde (750 -1258), Badat yalnzca bir siyasal merkez deil, ayn
zamanda mparatorluun ekonomik yaamnn odak noktasyd. Uzakdou ve Dou Afrikadan eitli
mallar denizyolundan Basra araclyla buraya getiriliyordu. Mezopotamya zerinden Suriye ln
aarak, Badat Akdenize balayan yol konumuz asndan en nemlilerinden biriydi. Mallarn
Kzldeniz yoluyla tand Msrdaki Fustat, Kahire ve skenderiye kentleri, Suriye ky kentleri ve
Halep, Akdeniz ticaretinin nde gelen pazarlaryd. talyann Venedik ve Cenova limanlarndan Msra
gelen ticaret gemileri, Avrupada ok aranan ipekli dokuma, hal, deerli talar, fildii, seramik, abanoz,
baharat, deerli madenler ve kereste gibi lks mallarla geri dnerlerdi. Ayrca, kle ticareti de
kmsenmeyecek boyutlardayd. Kuzeye ve kuzeybatya uzanan ticaret yoluyla Orta Avrupada retilen
silahlar ile krk, kehribar ve kleler Badata tanrd. slm dnyasnn Hristiyan Bat karsndaki stn
konumu bu ok kapsaml ticaret ana dayalyd.

Akdeniz ticareti asndan nem tayan yollar belirleyiniz.

142


Resim 6.4: slm Dnyas Ticaret Yollar Haritas (Hattstein-Delius: 324)

Ortadou yzyllar boyunca Avrupaya mal akn denetim altnda tuttu. Bu durum ancak 15.
yzyldan balayarak Bat Dnyas yararna deiime urad. Bu dnm, Dou Afrika kysndaki
ticaret kentlerinin ortadan kalkmasna ve Araplarn uluslararas ticaretin dna itilmesine yol at.
Bir gnlk yolculua denk den yaklak 30 - 40 kilometrelik aralklarla nemli ticaret yollar
zerindeki dzenli konaklama yerleri, zellikle de devletin ileri gelenlerinin ve zenginlerin vakf olarak
yaptrd ounlukla han ya da ribat olarak adlandrlan kervansaraylar yer alrd. Bu yaplar, kervanlara
yeterli ve gerekli hizmeti verebilmek iin genellikle farkl ilevlerin tek yapda topland rneklerdi.
Anadolu Seluklu kervansaraylar ya da Osmanl menzil hanlarnda da grld gibi, asl amalar
ticaret ve konaklama olan bu yaplar, askeri nitelikleriyle de dikkati ekerlerdi. zellikle sefer
zamanlarnda, sultan ve maiyeti ile askerlerin konaklayabilmesine uygun biimde yaplmlard. Bununla
birlikte, Anadoluda en erken tarihli antsal rnekleri Seluklu dneminden kalan bu yaplarn ana ilevi
ticaret ve konaklamayd. Seluklular zamannda, 12. yzyldan balayarak nemli ticaret yollar antsal ve
ok ilevli kervansaraylarla donatlmt. Bu dnemde, zellikle talya, Msr, Suriye, Irak, Krm ve
Uzakdou ile ok youn ticari ilikiler olduu bilinmektedir. Deniz yolu dnda, Avrupann douyla bu
dnemde tek ulam a Anadolu kanalyla olabilmekteydi. Zamanla, deniz ticaretinin de neminin
bilincine varan Seluklular, daha nceleri Bizans mparatorluunun nde gelen limanlar konumunda
olan kuzeyde Sinop (1214), gneyde Antalya (1207 ve 1216) ve Alanya (1223) limanlarn da ele
geirerek Anadolunun, ok kapsaml ticaret etkinliinin odak noktas olmasn salamlard. Ayrca,
Krm Yarmadasndaki nemli ticaret liman Sudak da Seluklular tarafndan fethedilmiti (1227).
Kervansaraylar, ounlukla kent merkezleri dnda ve evrelerinde bazen kk yerleimlerin
bulunduu, bazen de kervansaraylarn yapm sonucunda isknn gerekli grld yerlerde karmza
kar. Tacirlerin ve kervanlarn gvenliinin salanmasn amalayan, yollarda uradklar zararlarn
karlanmas esasna dayanan devlet gvenlik sigortas Seluklular zamannda gelitirilmitir. Ayrca,
zellikle kervansaraylarn youn olduu yollarda, karakol ilevi gren kurulularla da gvenliin ve
dzenli ticaret trafiinin saland anlalmaktadr. Bu denli gelimi bir ticaret etkinliinin sz konusu
olduu Seluklu dneminde konaklamaya, ibadetten her tr su gereksinimini karlamaya, attardan
nalbanda, eczaneden yer yer poliklinie, hatta ahra kadar, byk yerleim merkezlerinde ayr yaplarla
salanabilecek eitli gereksinimleri tek yap bnyesinde karlamaya almlardr. Dtan kale
grnml korunakl yaplar ayrca takaplar, avlu revaklar ve i meknlarndaki geometrik, bitkisel,
yazl ve figrl sslemeleriyle de dikkat ekicidirler. Bir blm harap durumda bulunsa da, yz akn
ve bir blm olduka antsal lekte Seluklu kervansaraynn varl, bu dnemde Anadolunun ticaret
yaamnda oynad nemli roln de somut bir gstergesidir.
143

Resim 6.5: Tuzhisar Sultan Han

(Kayseri-Sivas yolu), Anadolu Seluklu,1236 37(A.Durukan)

Resim 6.6: Aksaray Sultan Han,

takap, Anadolu Seluklu, 1229 (A. Durukan)

slm kentlerinin ekonomik merkezi saylan ar ise, genellikle kentin en nemli camisi evresinde
konumlanrd. Burada yerel retim ve ithal mallar satan dkknlarn yer ald st kapal sokaklar
bulunurdu. Mterilerin alverilerini kolaylatrmak iin dkknlar lonca dzenine uygun olarak mal
trne gre kmelenirdi. Ayrca, ar denetilerine(muhtesip), her trl hilekrl nlemelerini
salayacak yetkiler verilirdi. ar alanlarnda, gezgin tacirlerin mallarn depolayp saklayabildikleri yap
topluluklar bulunurdu. Han ve funduk gibi adlarla anlan bu i avlulu yaplarn iinde konaklama
meknlar, dkknlar, ambarlar ve ahrlara yer verilmiti.

Kent merkezlerindeki arlar dzenli i ticaretin can damarlardr.

Hac, slmiyetin be koulundan biridir. Mekkeye yaplan hac yolculuklarnn slmiyet ncesinde
Cahiliye Dneminde balad sanlmaktadr. slmiyetin yaylmasndan nce Hicazda kk bir kent
konumunda olan Mekke, Afrika, Hindistan, Orta Dou ve Bat Akdeniz pazarlarn birbirine balayan
balca ticaret yollarn denetim altna alarak nemli bir ticaret merkezine dnt. slmiyetin yaylmaya
balamasndan sonra da Mekke, dinsel konumu tesinde son derece canl bir pazaryeriydi. Arap
Yarmadasndan ve dier blgelerden gelen, Hicazda mallarn satmak veya baka mallarla takas etmek
zere hac kafilelerine katlm olan tacirler Mekkede toplanrlard.
Cahiliye dneminde, Kurey kabilesinin denetimindeki Kbe putlara (Hbel, Uzza, Lat, Menat, vb.)
tapnlan bir merkez, ok tanrl bir ibadethane zellii kazanmt. Her yl yaplan Hac yolculuu artk
gelenekselleerek, fiziksel ve maddi koullar elverili olan tm Mslmanlar iin farza dnt. Mekke
ve ierisindeki Kbe, Mslmanlar iin toplanma ve hac yeri haline geldi. Kbe, kareye yakn dikdrtgen
yapsn kk deiikliklerle korumutur. Mslmanlar ibadetlerinde 624 ylndan balayarak Kuds
yerine Kbeye dnerek namaz klmaya baladlar.
Akdeniz, Orta Asya ve Arabistan arasndaki hac yollar zellikle Hal seferleri srasnda olduka
tehlikeliydi. Bu nedenle, stratejik noktalara kaleler ina edildi. lerinde askerlerin yan sra tacirler,
sanatlar ve bilim adamlarnn da yer ald zellikle Akdeniz blgesinden gelen kafileler Suriye ve
Filistine ynlendirildi. Hac iin genellikle Msr ve Suriye olmak zere iki gzergh izlenirdi. Mslman
hac adaylar sklkla Kudse urayarak Mekke ve Medineden sonraki en kutsal yer olarak kabul edilen
Harem-erifteki Kubbets-Sahray ve Aksa Camisini ziyaret ederlerdi.

EMEVLER: FLSTN, SURYE (661 -750)

Hz. Alinin 661de Hariciler tarafndan ldrlmesinden sonra nce olu Hasan, ardndan da Suriye
valisi olan Muaviye bin Ebu Sfyan (661 - 680) halife oldu. Bakent ama tand ve bylelikle slm
tarihinin en nemli evrelerinden biri olan Emevler Dnemi Suriye merkezli olarak balam oldu. Bu
srete, farkl geleneklerden doan eitli sosyal, kltrel ve sanatsal eler kaynatrld. Emevlere en
parlak dnemlerinden birini yaatan Abdlmelik zamannda (685 -705) Fasn 682de fethiyle Maripin
nemli bir blm denetim altna alnd. 691de Kudste ilk antsal slm yaps olan Kubbets-Sahra
144

ina edildi. Sekizgen planl ve byk bir kubbeyle rtl yap mimari zellikleriyle, her ikisi de Kudste
bulunan Hz.sa iin yaplm Kenisetl-Kyamet (Kutsal Mezar) ve Kubbets-Suud (Ge Ykseli)
kiliseleri gibi Bizans dnemine ait antsal yaplardan etkilendi. Mirac olarak bilinen Peygamberin ge
ykseldii mucizev gece yolculuunun yapnn ortasndaki kayadan baladna inanlr. KubbetsSahrann i meknndaki ilgin bitkisel bezemelerde zellikle Sasani ve Bizans sanat etkileri grlr.

Resim 6.7: Kubbets-Sahra, ten Orta Blm
(B.ler)

Resim 6.8: Kubbets-Sahra, D Grnm

(Curatola : 17)

Resim 6.9 : Abdlmelikin Altn Dinar, Suriye (belki am), 696/97,

New York American Numismatic Society,
1002.1.406 (Atl: 42,3)

Abdlmelik ayrca, o zamana dek kullanlan tasvirli Sasani ve Bizans taklidi sikkelerin yerine Arapa
yazl sikkeler bastrtt ve Arapa resmi dil olarak kabul edildi. Abdlmelikin balatt yapm etkinlikleri olu I. el-Veld zamannda (705 -15) srdrld. Erken dneme damgasn vuran ve standart bir
plan emas haline gelen avlulu caminin ilk uygulamalar bu dnemde gerekleti. Bu yaplarn
enlemesine ok destekli plan emalar yaklak drt yzyl boyunca Arap Yarmadasndan Suriyeye,
Kuzey Afrikadan spanyaya kadar ok eitli evrelerde karmza kar.

Resim 6.10: Kuds Aksa Camisi,
Kuzeydou Grnm (Stierlin: 39)

Resim 6.11: Medine Ulu Camisi Plan

710. (Schubert: 32)

Resim 6.12: am Emeviye Camisi,
stten Grnm (Hattstein-Delius: 67)

Avlulu ok destekli cami plan ne zaman ortaya kmtr?

Kubbets-Sahrann ve am Emeviye Camisinin Bizans ve Sasani etkili nl mozaiklerinde figrl
bezemeye yer verilmemitir. Emeviye Camisinde, avludaki bezemelerin yan sra, duvarlarnda boydan
boya uzanan panoya adn vermi Barada nehri, aalar ve bitkisel motifler, ok katl deiik yaplarla
sslenmitir.

145

Resim 6.13: am Emeviye Camisi
ten Douya Bak
(B. ler)

Resim 6.14: am Emeviye Camisi,
Avlunun Gney Kanad, Orta Blm,
(B. ler )

Resim 6.15: am Emeviye Camisi,
Mozaik, Ayrnt
(B. ler)

Emevlerin ana merkezler dndaki en nemli yapm etkinlikleri l kasrlar da denilen, Suriye ve
rdn bozkrlarndaki saraylardr. Kale grnml saraylarda genellikle divanhanenin (taht salonu) yan
sra kk bir cami ve hamam da yer almaktayd. Yaplarn ileri mozaiklerle, fresklerle, al oymalarla,
mermer kaplamalarla, hatta baz yaplarda heykellerle sslendi. Szgelimi, rdndeki Kuseyr Amra (8.
yzyl balar), Eriha (Jericho) yaknlarndaki Hrbetl-Mefcer (740lar) ve Suriyedeki KasrlHayrl-Garbide (727) mzisyenlerin, danslarn ve hediye sunan kadnlarn yan sra plak ya da yar
plak kadn figrleri de karmza kar. lk bakta artc grnen bu ilgin ve eitlilik gsteren
sahneler Emev saray yaants hakknda fikir verir. Ayrca, insan figrlerinin yannda hayvanlarn da
yksek kabartma ve heykel biiminde tasvirleri ilgi ekicidir. rdnde Amman yaknndaki Mattann
(743 -744) cephesindeki bitkisel bezeme iinde yer alan eitli hayvan tasvirlerinde Ge Roma, Sasani ve
Kpti; bata Kasrl-Hayr el-Garbi olmak zere birok sarayda karmza kan taht, elence ve av
sahnelerinde Sasani ve Bizans sanatnn etkileri aktr. Emev saraylarnn mimari ve ssleme
zelliklerinde zellikle rdndeki merkezi Petra olan Nebati (..4- .S.1. yzyllar) ve daha kuzeydeki
Palmyra (. . 2 . S 272) krallklarnn Helenistik ve Roma geleneklerini yanstan sanat rnlerinin
etkileri de sorgulanabilir.

Resim 6.16: Kadn Heykeli, Resim 6.17: Mattadan Resim 6.18: Kuseyr Amra,
Resim 6.19: Kasrl- Hayrl
Hrbetl-Mefcer,
Aslan Heykeli, Berlin slm
Doudan Grnm
-Garb (Schubert:27)
(Hattstein-Delius:83)
Sanat Mzesi
Kaynak: http://www.almendron.com/arte
/arquitectura/slm/cap_04/
imagenes/amra_02.htm

Trk-slm Uygarlklarn sanatlar ile ilgili rnekleri grmek iin

http://slmic-arts.org/ sitesine gidiniz.
Antik a, Sasani ve Bizans sanat rnlerinin etkilerini yanstan bu betimlemeler saraylarda tasvir
yasana uyulmadnn somut gstergeleridir. Bu olguda, Emev halifelerinin kendilerini Bizans ve
Sasani hkmdarlarnn varisleri olarak grmek istemeleri de rol oynam olmaldr. Oysa ki KubbetsSahra ve am Emeviye Camisi gibi dinsel yaplarda figrl bezemeye yer verilmemitir. Bunun en
nemli nedeni, slm kltrnde figrl dinsel ikonografinin benimsenmemi olmas, yerine hem evre
halkna hem de fethedilen yrelere stnlklerinin simgesi olarak da grlebilecek sultan ikonografinin
n plana kmasdr.
146

Emev saraylarnda tasvir yasana uyulmu mudur?

Bu yaklam, Abbas Dneminde (750 -1258) de srdrlmtr. Endls Emevlerinde ise,
zellikle 10-11. yzyllarda figrl bezemeler zengin rnekleriyle daha ok fildii trnde el sanat
rnlerinde karmza kar. Fatm (909 -1171) Msrnda figrl tasvirler daha da gelitirilerek Emev
saraylarndakilere kout sahneler saraylarnda nemli yer tuttu. Bu eilim, sava ve elence sahnelerinin
nemli rol oynad Eyyub (1169 -1250) ve Memluk (1250 -1517) dnemlerinde byk lde
srdrld. Anadoluda ise Seluklular zamannda (1075 -1318), sultan ve dnyev ikonografi ile
balantl olarak figrl (insan ve hayvan) sahneler sivil ve dinsel yaplarn sslemesinde yer ald.
Osmanllar (1299 -1923) ise, zellikle zengin minyatr sanat rneklerinde figrl tasvirlere farkl bir
boyut kazandrdlar.
Figrl tasvir sanatndaki bu gelimelere karn, Emevler sonrasnda yaz (hat) sanat ile sonsuzluk
izlenimi veren girift geometrik ve bitkisel bezemeler ncelik tamtr. Blgesel etkilerin Emev
eserlerinde grlmesi, Akdenizle dou ve bat arasndaki snrlarn ortadan kalktn ve farkl etkilerin
zmsendiini gzler nne serer. Ancak unutulmamaldr ki, Emev Dnemi, slm evrelerinde estetik
zellikleriyle de byk bir geliim gsterecek yaz sanatna da kaynaklk etmitir. 7. yzyl sonlar -8.
yzyl balarnda, nceleri Kuran ve dini metinlerin yazmnda, sonralar mimari de dhil eitli
alanlarda karmza kan gzel yaz slubu en gelimi rneklerini randa, Anadoluda ve Msrda
vermitir. Erken dnemin en nemli merkezleri ise Tunus ile Endlstr. Adn Iraktaki Kfe kentinden
alan ve kfi olarak adlandrlan keli yaz slubu 10. yzyla dek nemini korumutur. Bu tarihten sonra
daha yuvarlak hatl yeni slplar gelitirilmi, kfi yaz nemini yalnz Endls ve Maripte
koruyabilmitir. Emevler Dneminde henz fazla benimsenmemi geometrik ssleme, Endls
Emevleri ve Abbaslerde yaygnlaarak zellikle 11. yzyl ve sonrasnda slm evrelerinde ncelikli
ssleme elerinden biri olmutur.

slm toplumlarnn mimari ve ssleme sanatlarnda yaz zel bir

yer tutar.

Robinson, F. Ed. (2005) Cambridge Resimli slm lkeleri Tarihi, ev.

Zlal Kl, stanbul: Kitap Yaynevi,

ABBASLER (750- 1258)

Halife Hiam b. Abdlmelikin (724 - 43) lmnden ksa bir sre sonra Emev slalesi, halifelikte hak
iddia eden ve Haimler olarak da bilinen Abbasler tarafndan 750 ylnda ortadan kaldrld. Bakent
Suriyeden doudaki Iraka, Badata, tand ve bylelikle slm slalelerinin en uzun mrllerinden
biri olan, Orta an siyasal ve zellikle kltrel adan en parlak dnemine damgasn vuran Abbas
mparatorluunun temelleri atld. slm uygarl Abbasler zamannda doruuna ulaarak sanat ve
bilimde ok byk gelimelerin yaand bir Altn a yaad. 750de iktidar ele geiren Abbasler,
Kuzey Afrikada bugnk Tunus ve Dou Cezayiri kapsayan Ifrkkiyeden Orta Asyaya kadar uzanan
geni topraklara sahip oldular. Abbas egemenliiyle siyasal ve kltrel g Suriyeden Iraka ve slm
dnyasnn dou kesimlerine kayd. Bununla birlikte, douya yneli Akdenizle ilikileri
kopartmamtr.
kinci Halife Ebu Cafer el-Mansur (754 -75) en baarl Abbas halifelerinden biriydi. 762de Frat
kysndaki Haimiyeyi kurduktan sonra, yeni bakent olarak Irakn merkezinde yer alan, Dicle
Irmann bat yakasndaki Badat seti. 766da tamamlanan ve Medinets-Selm (Esenlik Kenti) ad
verilen yuvarlak biimli Badat kentinin inasnda slm dnyasnn eitli blgelerinden getirtilen ok
sayda sanat grev yapt. Surlarla evrili kentin merkezinde halifelik saray ve cami bulunuyordu,
bunlar halifenin oullarnn saraylar, devlet daireleri ve askeri klalar evreliyordu. Halife Mutasm
dneminde (833 - 42), Trklerden oluan askerler ile Badatn sivil halk arasndaki srtmeler
nedeniyle, daha kuzeyde, Diclenin bat yakasnda Samarra kenti kuruldu. Samarra, 836 -884 yllar
arasnda mparatorluun bakenti oldu. Halife el-Mtevekkil (847 - 861), eski alarn zigguratlarna
yknen ve Malviya ad verilen sarmal minareli Samarra Ulu Camisini 848 - 852 yllarnda ina
ettirdi.Samarrann nemli yaplarndan biri de, en erken tarihli trbe olan Kubbets Sleybiyedir.
147

Resim 6.20: Badat Kenti

Rekonstrksiyon Plan
(Schubert: 64)

Resim 6.21: Samarra

Ulu Camisi
(Hattstein-Delius: 103)

Resim 6.22: Samarra

Resim 6.23: Samarra
Ulu Camisi Minaresi
Kubbets-Sleybiye
(Curatola: 53) (Hattstein-Delius: 108)

Abbaslerde ssleme rneklerine baktmz zaman, Samarrada somuttan soyuta ve yzeyselden eri
kesime doru gelimi farkl slpta (A, B ve C) al zerine bitkisel bezemenin yaygn kullanm alan
bulduu grlr. Samarradaki Balkuvara Saraynda (854) bu sslemelerin en arpc rneklerine yer
verilmitir. Bu yeni ssleme anlay zellikle Msr ve spanyada hem alda hem de ahap trnde dier
malzemelerde zengin rneklerle temsil edilmitir. Bunu, saraylarda ve el sanat rnlerindeki rnekleriyle
figrl bezeme ve farkl eitlemeleriyle yaz ( hat) izler.

Resim 6.24: Al bezeme,

Samarra A slubu
Kaynak: http://web.mit.edu/
4.611/www/L5.html

Resim 6.25: Al bezeme,

Samarra B slbu

Resim 6.26: Al bezeme

Samarra C slubu (Hattstein-Delius: 106)

Kaynak: http://www.patterninslmicart.com/

Abbas sanatnda yeni ve etki alan olduka geni kapsaml olan

ssleme slplar ortaya kar. Abbasi Dnemi, Klasik Dnem Arap-slm
mparatorluunun sanatdr.
Abbas halifelerinin gc 1258de Badat fethederek byk bir ykma neden olan Moollarla (1206
- 1634) son buldu. Bylece, slm slalelerinin en gllerinden biri ve uzun sre ok geni topraklarda
egemen olan Abbas mparatorluu tarihe kart. Abbas slalesi yeleri Msr ve Suriyede hkm sren
Memluklar dneminde (1250 - 1517) ismen halife olmay srdrdlerse de, hibir siyasi gleri
bulunmuyordu.
slmiyet ncesi Dou kltrleri ile Antik an bilim ve felsefesinin Avrupaya aktarlmasnda
Abbasler, zellikle de bakentleri Badat ok nemli bir rol oynamtr. Halifelerin yan sra devletin
ileri gelenlerinin ve st dzey yneticilerin saraylar nemli sanat ve bilim merkezleri haline geldi. En
byk gelimeler Halife el-Memn dneminde (813833) yaand. El-Memnun rasyonalist Mutezile
okulunun grlerini resmi reti haline getirmesi felsefede r at, Antik a dncesine ilgi artt.
Halife Badatta ktphane, tercme merkezi ve okul ieren Beytl-Hikmeyi (Bilgelik Evi) kurdu. Bu
aratrma merkezinde Yunanca, Farsa ve Sanskrite bilimsel ve felsefi metinlerin evirileri yapld ve
yorumland. Bylelikle dnemin ileri gelen bilim adamlar ve filozoflar Badatta topland. Bu kiiler
148

arasnda, Beytl-Hikmede grev yapm matematiki ve gkbilimci Ebu Cafer Muhammed el-Harizm
(9. yzyl); mziin felsefesi ile ilgili yazlar da yazan, tptan gkbilimine kadar ok sayda eseri bulunan
ve Halife el-Mutasmn (833842) saraynda byk bir nfuz kazanan Platoncu filozof El-Kind( 800
870); Aristoteles felsefesini Yeni-Platonculuk ile birletiren, Aristotelesten sonra gelen anlamna ikinci
retmen unvanna hak kazanmasnn yan sra mant bir bilim haline getiren ve Halep merkezli
Hamdanlerin (9451004) saraynda nemli bir konum elde eden Farab (870950) belirtilebilir. Ayrca
Galenosun (129199/217) eserleri bata gelmek zere Antik an tp eserlerini Arapaya yorumlaryla
birlikte kazandran Huneyn bin shak (808873); ranl Muhammed er-Razi (865925); Bat dnyasnda
Avicenna, slm dnyasnda bni Sina olarak tannan Buharal Ebu Ali el-Hseyinin (9801037) eserleri
ve bulular, bilimsel tbbn temellerinin atlmasn salad. Bu eserler spanya ve Gney talya
araclyla Avrupaya yayld ve Rnesanstan balayarak Avrupada tp alannda grlen gelimelere
nclk yapt. Ayrca bu almalar slm dnyasnn eitli kesimlerinde hkmdarlarn tp okullar ve
hastaneler yaptrmalarnda ok nemli rol oynad. Gkbilimi de, bu dnemde en ok gelime gsteren
bilimler arasndayd. Mziin geliimindeki en zgn admlar da, gene Abbasler dneminde, Badatta,
Halife Hrn er-Red zamannda atld. Iak el-Mavsil (742804), Endlse srgn edilen rencisi
Ziryab olarak bilinen Ebul-Hasan Ali (789857) ile birlikte dnemin iki nl bestecisinden biriydi.
Halife el-Muktedirin yannda grev yapm bni Dreyd Ebubekir Muhammed (837933) ise, ann
en nemli dilbilimcilerdendi.

Gutas, D., (2003) Yunanca Dnce, Arapa Kltr, Badatta

Yunanca-Arapa eviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu ev. Ltf imek, stanbul:
Kitap Yaynevi

ENDLS EMEVLER VE MARP HANEDANLARI

Abbaslerin Suriye ve evresinde yapt katliamdan saray ailesinden tek kurtulan kii olan I.
Abdurrahman (756 -788) uzun bir yolculuktan sonra spanyann gneyine snd ve Endls olarak
anlan blgeyi bamsz bir emirlik haline getirdi. Aslnda spanya ve evresindeki fetih hareketleri
Emevler dneminde balamt. Tark bin Ziyad (l. 720) Tanca (Maribl- Aksa) valisiyken 711de
Toledoya dek ilerleyerek, spanyann gneyindeki byk kentleri almay baarmt; ardndan Marip
Blgesi Valisi Musa Bin Nusayrla birlikte Pirenelere kadar gitmeleriyle Endls blgesinde yeni bir
uygarln temelleri atlmt. Emevlerin ardndan ok sayda Berberi kavimler Kuzey Afrikadan gelerek
Endlse yerleti.
756da Endlse snan I. Abdurrahman Crdobaya (Kurtuba) yerleerek, ardllarnn daha da
bytecei nl Ulu Camiyi (Mezquita) 784 ylnda yaptrd. Drt evrede tamamlanan (987) cami,
mimari zellikleri, hatta iteki ift katl kemerleriyle byk lde Suriye geleneklerinin uzantsdr.
Halife II. Hakem zamannda (961976) yaplm atnal kemerli mihrab ve fildii kakmal minberi,
yuvarlak ift renkli (ta-tula) kemerleri, yuvarlak-atnal-dilimli olmak zere farkl kemer biimleri,
mihrap nndeki i mekndan soyutlanm maksuresi ve mozaik kapl kaburgal kubbesi, cephesinde
itekine benzer kemerli dzenlemelerle talandrlm kaplaryla sra d bir rnektir. eitli etkiler ve
yerel zelliklerden ortaya bir baeser kmtr. Kaburgal kubbelerinin Gotik mimariye esin kayna
olduuna kuku yoktur. Yapda belirgin Suriye etkisine ek olarak yrenin slm ncesi Vizigot (4. yzyl721) sanatnn zellikle mimari elerdeki etkisi de yadsnamaz. Yap 1238de kiliseye evrilmi, 1523te
orta blmndeki ok sayda destek ve kemer yklarak, ykseklii caminin at seviyesini aan bir
katedral yaplmtr. Revaklarnn byk blm yklm avlusu gnmzde portakal bahesi olarak
kullanlmaktadr. Caminin mimari ve ssleme zellikleri ber Yarmadas dnda Marip camilerini de
byk lde etkilemitir.

149

Resim 6.27: Kurtuba Ulu

Camisi Havadan Grnm

Resim 6.28: Kurtuba

Ulu Camisi, Grnm

Kaynak: http://en.wikipedia. org/

wiki/Islamic_ architecture

Resim 6.29: Kurtuba

Ulu Camisi, Mihrap

Resim 6.30: Kurtuba Ulu

Camisi Mihrap n Kubbesi

Kaynak, Resim 6.28, 6.29, 6.30: http://www.artencordoba.com

Kurtuba Ulu Camisi (Mezquita), Unesco Dnya Miras Listesinde

yer alan, antsall, mimarisi ve estetik zellikleriyle dnyann sayl eserlerinden biridir.
Endls Emevilerinin en gl hkmdar olan ve halife unvann alan III. Abdurrahman
zamannda (929961) Kurtuba en parlak dnemlerinden birini yaad. III. Abdurrahman, Kurtuba
yaknndaki nl Medinetz-Zehra Saray Kentini ina ettirdi ve bir sre sonra bakenti oraya tad.
Surlarla kuatlm kentin yaplar kademeli olarak yerletirilmiti: st kesimde saray, orta blmde
baheler, alt kesimde devlet adamlarnn evleri ile cami. Saray-kent, Kuzey Afrika ve Endlste egemen
olan Muvahhidler (1130 -1269) tarafndan yklmtr.

Resim 6.31: Medinetz- Zehra,

Genel Grnm

Resim 6.32: Medinetz -Zehra,

Al Ssleme
(Curatola: 111)

Kaynak: http://www.artencordoba.com

Resim 6.33: Medinetz-Zehra,

el-Mughira Kutusu,
III. Abdurrahmann olu iin, 968

Kaynak: http://www.artencordoba.com

slm kltr tarihinde byk bir yeri olan Endls Emevleri 1031e kadar varlklarn
srdrmlerdir. Sonrasnda Mslman spanya, kltrel canlln da yaand siyasal paralanma
dnemine girdi ve bu srete eitli yerel emirler Endlste ynetimi ele geirdiler.
Endls yalnz mimarlk rnleriyle deil fildiinden seramie, zellikle ipekli dokumadan maden
eserlere kadar eitlilik gsteren el sanat rnleriyle de Orta ada Akdenizin en nemli
uygarlklarndan birinin merkezi olmutur. Kurtuba, zellikle tp, matematik, felsefe ve edebiyat
dallarnda eitim veren medreselerinin yan sra byk ktphanesiyle Badat ve Kahireden sonra slm
kltr ve retiminde srad bir konuma sahip olmutur. Endlsl filozof bn Hazm (996 -1064) bata
gelmek zere dnemin dnrlerinin gelitirdii estetik kuramlar, sanat yaptlarn ve zellikle mimari
sslemeyi etkiledi. Soyut biim ve dzenlemelerin ortaya kmasnda, gelimesinde bu kuramsal grler
nemli rol oynad.

Miquel, A. (2003) slm Dnyas ve Yabanc Diyarlar, Arap Corafyaclarnn Gznden 1000 Ylnda. ev. Ali Berktay, stanbul: Kitap Yaynevi.

150

Kuzey Afrikada ise 670de bakumandan Ukbe bin Nafi Afrikann kuzeyini Emev topraklarna
katarak Tunusta Kayrevan kentini kurdu, bylece Kuzey Afrikadaki ilk Mslman eyaleti olan ve
bugnk Tunus ile Dou Cezayiri kapsayan Ifrkkiyenin temeli atlm oldu. Bu arada Maripte,
Abbasilerden kaarak Fasa snan ve Fez ehrini kuran I. dris (788 -91) 789da bamszln ilan etti.
drisler (789 -926) slm kltrnn Berberiler arasnda yaylmasnda nemli rol oynadlar. Ifrkkiye
eyaleti 800 ylnda Abbas Halifesi Hrn er-Red tarafndan Agleblere balanm, onlar da Tunusta
zerk bir devlet kurmulard (800 -909). 827de Sicilyay fethederek Akdenizin ortasnda nemli bir
konuma gelen Aglebler, Ifrkkiyede Abbaslerden bamsz olarak hkm sren ilk slaleydi. Kayrevan
fatihi Ukbe bin Nafi tarafndan 670de yapmna balanan Ulu Cami, Aglebler zamannda bugnk
biimini almtr. Yap Maripteki camilerin ncs kabul edilir.

Resim 6.34: Kayrevan Ulu Camisi (A. Durukan)

Resim 6.35: Kayrevan Ulu Camisi, ten

Douya Bak (A. Durukan)

Resim 6.36: Sus Ribat (Schubert: 74)

Resim 6.37: Sus Ribat, Avlu (Bellonu: 17)

Bu evrede farkl yap trleri de karmza kar. Snrlarda asker ve dinsel ilevli kale grnml
yaplar olan ribatlarn gnmze en iyi durumda gelebilmi rnei Sus Ribatdr.Ribatlar 11. yzyla
kadar byk nem tamlar, daha sonra yerlerini zellikle ticar ynleriyle n plana kan
kervansaraylara brakmlardr.
Hat sanat alanndaki ilk etkileyici kfi yazl Kuran rnekleri de Kayrevan kentinde yazld. Kfi
yaz slubu, kuzey Afrikadan Endlse ulat. Burada Endlse zg elerle birlikte hl kullanlan
Maribi yazya dnt.

151

Resim 6.38: Kurandan ki Varak Tunus(?),

Resim 6.39: pek al,
10. yzyl sonlar, Kuveyt el-Sabah
Medinetz- Zehra, 10. yzyl
Koleksiyonu, LNS 65 MS(a,g)
sonlar, Madrid Kraliyet Tarih
(Atl 1990: 58),
Akademisi (Hattstein-Delius: 243)

Resim 6.40: Kuran Sayfas

Zir, 1020, Rakka slm Sanat
Mzesi (Schubert: 123)

Orta ada Sicilya 537den balayarak Bizans mparatorluunun, 827 sonrasnda ise Agleblerin
ynetimi altna girmitir. 831den itibaren Palermo, Agleblerin bakenti olmu ve 909da Fatmler
tarafndan ortadan kaldrllarna kadar bu konumunu srdrmtr. 948de Fatmler Sicilyada
kendilerine bal Kelb Emirliini kurdular ve 11. yzyl ortalarna dek yrenin denetimini ellerinde
tuttular. Bununla birlikte, Mslman Sicilyann sanat, bilim ve kent yaamn aydnlatacak en nemli
veriler 1061 sonrasnda yrede egemen olan Normanlar dneminden gelmektedir. Palermodaki Zisa
Saraynda (12. yzyln 2. yars) dta ve ite slm etkileri aktr. Fatm Msrndan getirtilen
sanatlarn etkisi de Palermodaki Capella Palatinann (1143) bezemeli ahap tavannda ve
freskolarnda kendini gsterir. Ayrca, Palermoda Kraliyet Sarayndaki Ruggiero Salonu mozaikleri
deKlasik Arap- slm kltr etkili sahneleriyle dikkati eker. 1154te Fasl corafya limi Muhammed
el-drisnin (1099 -1065/66)Sicilya kral II. Ruggiero (11301154) iin izdii haritadan da sz etmek
gerekir.

Resim 6.41: Palermo Zisa

Resim 6.42: Palermo,
Saray Ana Salon,
Capella Palatina, Tavan
(Curatola: 24-25)

Resim 6.43: Palermo,

Resim 6.44: Palermo Kraliyet
Capella Palatina
Saray, Ruggiero Salonu Mozaii,
(Curatola: 190)
ayrnt,1154-66 (Schubert:100)

Kaynak: http://en.wikipedia.org/
wiki/Islamic_ architecture

Tevif-i Mlk olarak adlandrlan 23 yerel slale 11. yzylda Endlsn farkl kesimlerinde
ynetimi ele geirdi. Bunlarn en nemlileri biliyede (Sevilla) Abbdiler (10231091), Grnatada
(Granada) Zirler (1012-1090), Kurtubada Cevherler (1031-1069), Batalyusta (Badajoz) Eftasler
(1022-1094), Tuleytulede (Toledo) Zn-Nnler (1028 ncesi-1085), Belensiyede (Valencia) mirler
(1021-1096), Almeriada Ben-Sumdih, Zaragoza ve evresinde Tucbler ve Hdler (1019-1142),
Majorkada Ben-Mchid ve Ben Gniyadr (1022-1205). Bu slaleler genellikle Arap veya Berberi
kkenliydi. Tevif-i-Mlk hkmdarlarnn zellikle bakentleri sanat ve kltr merkezlerine dnt.
Dnemin edebiyatlar arasnda Yabural (Evira) Arap air bni Abdun (. 1134) saylabilir. ilbli
(Silves) air Ebubekir Muhammed (10311086) de biliye Saraynda el-Mutemidin veziri oldu.
Meai felsefe okulunun Endlsteki temsilcisi olan ve bni Bacce (Batda Avempace) olarak tannan
Zaragozal filozof Ebubekir Muhammed (. 1139), bata bni Rd olmak zere sonraki filozoflar
etkilemitir.
152

Bu dnemde, Zaragozada Hdler slalesinden el-Muktedir, dnem mimarisinin en grkemli

rneklerinden olan Aljaferia (El-Caferiye) Sarayn (104681) yaptrd. biliyedeki byk Abbdi
devletinde, air-kral el-Mutemid sanat ve bilginlere saraynn kaplarn at. Berberi asll Zir slalesi
Grnatay surlar ve kalenin yan sra eitli yaplarla byk bir kente dntrd. Siyasal adan en
nemli emirliklerden olan Tuleytule, 1085te Leon ve Kastilya Kral VI. Alfonsonun eline geti. Bunun
zerine Endlsl Mslmanlar Maripte egemen olan Murbtlardan (1056-1147) yardm istediler,
bylelikle Endlste Murbt dnemi balad.
Bu srada Maripde, dris slalesinin ortadan kalkmasyla alkantl bir dnem balad. Bat Sahral
Berberi bir kabileden olan Murbtlar (1056 -1147) byle bir ortamda ortaya kt. Yusuf bin Tafin
(1061 - 1106) 1060da iktidar ele geirdi ve Grnatadan Cezayire kadar olan kesimde egemenliini
kabul ettirdi. Fasta Berberi kkenli ilk slalenin lideri oldu ve 1070de kurduu Marakei de bakenti
yapt. Murbtlarn kltr ve sanat Kurtuba ve biliyenin etkisi altnda kald. Fastaki Murbt
yaplarnn ou ardllar Muvahhidler (1130 -1269) tarafndan yklm olmakla birlikte, Marakete ina
ettikleri Kubbe, Fez kentindeki Karaviyin Camisi, ayrca Cezayirdeki Cezayir ve Tlimsen (1136) Ulu
camileri Murbt sanatnn zenginliini yanstan rneklerdir.

Resim 6.45: Zaragoza Aljaferia,

Saray Avlusu (Schubert: 129)

Resim 6.46: Marake Kubbe

(Hattstein-Delius: 258)

Resim 6.47: Fez Karaviyin

Camisi Avlusu

Kaynak: http://www.twip.org/image-africa-morocco-fezmosque-qarawiyyin-mosque-en-6522-1895.html

Reformist bir retiyi yaymaya alan Berberi bn Tumart (1091-1130), Marakein gneyindeki
Tinmele yerlemi ve 1125te Muvahhidler hareketini balatmt. lmnn ardndan, Muvahhidler
slalesinin (1130-1269) kurucusu Abdlmmin (1130-1163) 1147de Marakei ald, Endlsteki baz
emirlik merkezlerini igal etti. Maraketeki Kutubiye Camisi (1158) Abdlmmin tarafndan
yaptrlmtr. Abdlmminin torunu Yakup el-Mansur (1184-1199) Endls ve Portekizin bir
blmn ele geirdi; biliyedeki Giralda (yklm Ulu Caminin minaresi,1184; gnmzde
Katedralin an kulesi) da onun tarafndan yaptrld. Giralda, spanya ve Maripte sonraki dnemlerde
yaplm minarelerin ncs olmutur. Yakup el-Mansurun 1199da lmesiyle, grkemli saltanat i
savalarla zayflayarak Orta Maripin Hafsler (1228 -1574) tarafndan fethiyle 1269da ortadan kalkt.

Resim 6.48: Tlimsen Ulu

Resim 6.49: Marake Kutubiye Camisi
Camisi Kubbesi (Hattstein-Delius: 255)
(Hattstein-Delius: 244)

153

Resim 6.50: Sevilla, Giralda

Minaresi(Curatola: 107)

lkeyi ekonomik ve kltrel adan nemli bir konuma getiren I. Ebu Yakub Yusuf (1163 - 1184),
sanatlar ve bilim adamlarn desteklemitir. Endlsl bilim adam bn Tufeyli (1106 - 1186)
Marakee getirerek hekimi ve veziri yapt. raki felsefesinin Endlsteki en nemli temsilcilerinden
olan bn Tufeylin ilk felsef Arap roman olan Ruhun Uyan ya da Hayy bin Yazkann Olaanst
Serveni adl eseri, ssz bir adaya den bir adamn ruhsal geliimini anlatr. 14. yzyldan balayarak
eitli dillere evrilen eser, bata Robinson Crusoenun yazar Daniel Defoe (1656/61 -1731) olmak zere
birok Batl sanat ve dnr etkilemitir. slmda felsefe doruk noktasna, Muvahhidlerin
koruyuculuu altnda olan ve Bat dnyasnda Averroes olarak bilinen Kurtubal Arap hekim, filozof ve
matematiki bn Rd (1128 -1198) ile ulat. Aristotelesin savunucusu olan ve onu Orta a Bat
dnyasna tantan bn Rd, geleneki slm dncesiyle att. Dnyann ezeli ve ebedi varl retisi
Bat dnyasna Latin Averroizmi olarak ulat. bn Rdn nerdii trden Aristotelesilikten gl
biimde etkilenen batl dnrlerin banda Aquinolu Aziz Tomasso (1225 -1274) gelir.

bn Rd Orta a slm filozoflarnn nde gelenlerindendir. Tp ve

matematik alanlarndaki eserleriyle de tannan Kurtubal nl bir filozoftur.
Bu ortamda Fas, gebe Berberilerden Merinlerin (1196 -1465) eline geti. Merinler Maripin
birliini yeniden salamaya altlar. Fasn yaad yz elli yllk parlak dnemde, Fezl-Cedd (Yeni
Fez) adl yeni bir bakent kuruldu, pek ok cami ve medrese yapld, Gney spanyay terk eden ok
sayda Endlsl sanat ve bilim adam da Fasa snarak kltrel ortama katkda bulundular. Ayrca,
bni Battuta olarak tannan Tancal nl gezgin erafeddin Ebu Abdullah (1304 -1368/69 veya 1377),
Merin Sultan Ebu nann (1348 -1359) istei zerine, kt uzun geziler srasnda grdklerini
Tuhfetn-nzzr f garib il-emsl vel-acib il-esfr (ksaca bni Battuta Seyahatnamesi) adl eserinde
(1357) anlatmtr. Merin mimarisi daha ok i meknlardaki bezemeler ile dikkati eker. Fez kentindeki
Attarin (1323 -25) ve Buinaniye (Ebu nan; 1351-56) medreseleri en nemli rnekler arasnda
saylabilir. Medreselerin duvarlar inilerle, ahap kubbeleri mukarnaslarla bezendi. Geometrik ssleme
de ok baarl rneklerle temsil edildi. Merinler Sultan Ebul-Hasan zamannda (1331 -51) en parlak
dnemini yaamtr.

Resim 6.51: Fez Attarin Medresesi Resim 6.52: Fez Buinaniye Medresesi Resim 6.53: Fez Buinaniye Medresesi,
Avlusu (Hattstein-Delius: 313) (Schubert: 224)
Al Bezemeden Ayrnt

Kaynak: http://en.wikipedia. org

/wiki/Islamicarchitecture

Grnatadaki Nasr Emirlii, ber Yarmadasnda 13. yzyldaki Hristiyan fethine direnen tek ve son
Mslman gcyd. 1232de emir iln edilen Muhammed bin Yusuf bin Nasr (1232 -1273),
Elhamray Nasr hkmdarlarnn merkezi haline getirdi. Saray, emirliin 1492de ortadan kaldrlna
kadar konumunu ve nemini korudu. 14. yzylda, Sultan I.Yusuf (133 3-54) ve olu V. Muhammed
(1354-59/1362-91) zamanlarnda Nasr Emirlii, ekonomik ve kltrel adan en parlak dnemini yaad.
Grnata, slm dnyasnn eitli kesimlerinden sanat ve bilim adamlarn bir araya getirerek slm
uygarlnn merkezi olarak kald. Tek bana Elhamra bile bu parlak an somut rneklerini gzler
nne serer. Tarihi bn-i Haldun (1332-1406) VI. Muhammede (1360 -62) diplomat olarak hizmet
etmi ve Vezir Lisn ed-Din bn el-Hatb (1313-75) Grnata tarihini ve saray yaamn anlatan eseriyle
n kazanmtr.
154

Resim 6.54: Elhamra, Genel Grnm Resim 6.55: Elhamra Saray

Aslanlar Avlusu

Kaynak: http://en.wikipedia. org/

wiki/Islamic_ architecture

Kaynak: http://en.wikipedia.org
/wiki/Islamic_ architecture

Resim 6.56: Elhamra

Saray, Al Ssleme
(Curatola: 337a)

Resim 6.57: Elhamra

Vazosu, Freer Sanat
Galerisi 1903.206

Kaynak: http://www.asia.si.edu.
collections/singleobject.cfm?
objectnumber+1903.206a-b

Elhamra Saray, havuzlu avlular evresinde yer alan plan, al mukarnas bezemelerin al
kubbelerinde oluturduu k ve glge oyunlar , duvarlara yazlan iirleri ve al bezemeleri ile Bat
Akdeniz slm Sanatn en etkileyici yaps oldu ve on dokuzuncu yzylda Avrupa mimarisini etkiledi.
(bkz. nite 8)

Elhamra Saray iin http://www.andalucia-andalusia.com/slmic-artand-architecture.html ve http://archnet.org/ adresini ziyaret edebilirsiniz.

13-17. yzyllar arasnda spanyada ve Portekizde ina edilmi kilise ve saraylarn cepheleri ile i
meknlarnda, Hristiyan fethinden sonra ber yarmadasnda kalan Endlsl Magrib ya da Mslman
sanatlar olarak adlandrlabilecek Mudjar tarafndan yaplm slm etkili mimari ve ssleme eleri
kullanlmtr. Geometrik rgelerin egemen olduu, youn olarak tula ve srl tulann kullanld
yaplarn yan sra ssleme sanatlarnda, zellikle al ve ini bezeme, ahap oymaclk, seramik ve maden
eserlerde de slm etkileri karmza kar.

Resim 6.58: Aragon Teruel Resim 6.59: Sevilla Alcazar

Katedrali, San Pedro Kulesi
Saray.1334-1369

Resim 6.60: Sintra (Portekiz) Resim 6.61: Vazo, HispanoSaray apeli, Ahap rt
Moresk, 15.-16. yzyllar,
Bologna Orta a Mzesi, 2783

Kaynak: http://en.wikipedia.org wiki/Islamic_ architecture

Kaynak: http://www.bologna.museumsguides.com/

Mimari bezemedeki Mudjar slubunun rnekleri Aragon Teruel Katedrali San Pedro ve Zaragoza La
Seo del Salvador Kilisesi kulelerinde; ayrca Len ve Kastilya, Aragon, Granada, Sevilla, Toledo ve
Zaragoza gibi merkezlerdeki birok yapda grlr. Saray evresinin beenisini kazanan bu slp yalnz
kiliselerde deil, bu slubun en nemli eserlerinden biri olarak kabul edilen Sevilladaki Alcazar
Saraynda olduu gibi eitli sivil mimarlk rneklerinde de uygulanmtr. Bu uslup Portekizde de
zengin rnekler vermi olsa da gnmze kadar korunabilmi rnekleri ok azdr. Ancak Orta ve Gney
Amerikadaki spanyol ve Portekiz smrgelerinde grlmeye devam etmitir.

155

FATIMLER (909 -1171)

Fatmler, Hz. Alinin soyundan geldiklerini ve bu nedenle halifeliin gerek sahipleri olduklarn iddia
ederek adlarn Peygamberin kz ve Hz. Alinin ei Ftmadan almlardr. Fatmler smil i
hareketini, tm basklara karn Kuzey Afrikada yaymlardr. Fatm halifelii, frikiyede bulunan
Rakkada ehrinde gl bir ekilde ortaya kt ve 910da Agleb hanedanln ele geirdi. lk Fatm
bakenti, 914te Ubeydullh el-Mehdnin (909 - 934) kurduu Mehdiye oldu. Kentin deiik kurgusu
blgedeki dier kentlere rnek oldu. Emevi ve Abbasi kentlerinden farkl olarak artk kent merkezinde
cami deil, halifenin saray yer alyor ve ana cami surlarn yaknnda bulunuyordu. Grkemli bir
uygarla damgasn vurmu olan Fatm slalesi, 1171 ylnda Selhaddin Eyyub tarafndan ortadan
kaldrlmtr.

slm Sanat ve Mimarisini ayrntl olarak inceleyebilmek iin Markus

Hattstein ve Peter Delius Ed. (2007). slm Sanat ve Mimarisi, stanbul: Literatr
Yaynclk adl kitab okuyabilirsiniz.
Fatm uygarlnn parlak dnemi Msra egemen olmalaryla balamtr. Bugnk Kahirenin
merkezinde kurulan El-Kahire, Fatmlerin ikinci bakenti oldu. Kahireyi sekiz kapl surlar kuatyordu.
Gnmze gelememi iki saray topluluunun kent merkezindeki Dou ve Bat saraylar- mimari ve
ssleme zellikleri Sicilyaya kadar yaylm, hatta Normanlar dneminde de etkili olmutur. Kahiredeki
El-Ezher (969) ve el-Akmer (1125) camilerinde grld gibi, Mehdiye Camisinden esinlenmi Fatm
camileri cephe dzenleri, takaplarnn konumsal ve mimari zellikleri, oymal ta kubbeleri, yaznn

Resim 6.62: Kahire El-Ezher Camisi,

Avlunun Gney Kanad (A.Durukan)

Resim 6.63: Kahire El-Ezher Camisi, Resim 6.64: Kahire el-Akmer Camisi
Mihrap ve Minber
Ta Kap (Schubert: 142)
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/
Islamic_ architecture

nem tad ssleme anlaylar ile dier rneklerden ayrlr. meknlarnda nemli yer tutan kf
yazya ek olarak girift bitkisel sslemelere de yer verilmitir. El-Ezher Camisi, i hareketinin merkezi
olan Kahirede ina edilmi ilk Fatm camisidir. Sonralar Snnlere mal olan yap dnyann en byk
slm niversitesi haline geldi. Gsterili yaamlaryla dikkati eken saray yeleri, slm dnyasnn
eitli yrelerinden Kahireye gelen airlerin ve bilim adamlarnn koruyucular oldular. Bakentte
nemli bilim ve felsefe okullar ald. Saray yaamnda mzik, zellikle kadn ve erkek mzisyenler
tarafndan icra edilen mzik gsterileri nemli bir yer tutuyordu. Gkbilimi ve astroloji de halifelerin
ilgilendii konular arasndayd. El-Hkimin (996-1021) saraynda nl fiziki bnl-Heysem (9651040 sonras), dnyann yldzlara uzaklnn hesaplanmas ile ilgili almalaryla byk bir n kazand.
Ayn dnemde gne ve ay tutulmas ile ilgili de olduka kesin hesaplamalar yaplyordu. Hkmdarlarn
bu konuya ilgisi sonucunda ok sayda usturlap ve gkbilim haritas yapld.

Fatm yaplarnda zelikle d cephelerde ssleme nemli bir yer

tutar.
Fatmler, Badat ve Endls saray yaamna yknm olmakla birlikte, Orta a slm Dnyasnn
en byk uygarlklarndan birine damgalarn vurdular. Bu uygarlk halifelerin, erkek ve kadn saray
yeleri ile zenginlerin koruyucu emsiyesi altnda gerekleti. Bata Kahire olmak zere grkemli
156

yaplarla donattklar kentleri ile eitli etkileyici el sanat rnlerinin yan sra, zellikle iir, felsefe ve
bilim alanlarna yaptklar katklar bu sra d uygarln somut gstergeleridir. Kadn sanat koruyucular
arasnda, kardei yerine drt yl boyunca devleti yneten Halife el-Hkimin kz kardei Sittl-Mlk
bata gelmektedir. Kahiredeki Bat Saraynn salonlarndan Sittl-Mlke ayrlm olan saray
yaantsndan kesitler ve av sahneleri ieren oymal ahap levhalarla bezeliydi.
Geometrik bezemede ilk rneklerdeki rgler, dmler ve gemelerden oluan dzenlemeler
zamanla yerini okgen ve ok kollu yldzlarn tm yzeyi kaplad sonsuzluk izlenimi yaratan
dzenlemelere brakt. Geometrik bezemedeki eitlemeler, mukarnas ad verilen prizma biimli, kglge etkilerini en iyi biimde yanstan ve sonsuzluk etkisi yaratan boyutlu yapsyla slm
evrelerindeki birok esere damgasn vuran yeni ve gelenekselleecek bir eyle doruuna ulat.
Mukarnas, 11. yzyldan balayarak Orta a slm Dnyasnda zellikle takaplar, stun balklar,
kemerler, rt sistemi ve minarelerin vazgeilmez ssleme esi haline geldi.

Mukarnas slm evrelerinde yaygn olarak kullanlm mimari bir

edir. Yzyllar boyunca tasarm eitlilii gstermitir. Matematik bilimindeki
gelimeler,mukarnas tasarmn da etkilemitir.
Fatm dnemi boyunca Msr, lks kumalar ve tirazlarylada (yaz bantl ipekli dokuma) n
kazanmt. zel gnlerde halifeler, en ssl tirazl keten veya ipekten yaplm ilemeli kumalar ve
elbiselerle, saray yelerini ve devletin nde gelen kiilerini dllendirirlerdi. Hem Fatm tirazlarndan,
hem de dnem kaynaklarnda vgyle sz edilen lks Fatm eyalarndan ok az rnek gnmze
gelebilmitir. En ok rabet grenler kaya kristalinden eitli kaplar, ou Fustatta (Eski Kahire)
retilmi perdahl camlar, deiik seramik rneklerinin yan sra, bezemeli ahap, fildii ve maden
eserlerdi.

Resim 6.65: Ahap

Pano paras, Kahire
Bat Saray,11. Yzyl
Paris Louvre Mzesi.
OA 4062

Resim 6.66: Tiraz, pekli Dokuma Resim 6.67: Kaya Kristali, brik Resim 6.68: Fildii Levha,
Msr, 10. yzyl, Londra Victoria Msr, 1000-1050, Victoria ve
11-12. yzyl, Floransa
ve Albert Mzesi, 1124-1900
Albert Mzesi, 7904-1862
Bargello Ulusal Mzesi
(Curatola: 135)

Kaynak: http://www.louvre.fr Kaynak: http://www.vam.ac.uk

Mack, R. E., (2005) Dou Mal Bat Sanat, slm lkeleriyle Ticaret ve
talyan Sanat 1300-1600, ev. Ali zdamar stanbul: Kitap Yaynevi

ZENGLER VE EYYUBLER
11. yzyln sonlarna doru slm dnyas olduka kark bir srece girdi. Bu ortamdan yararlanan Papa
II. Urbanus (1088 -99) Birinci Hal Seferini balatt. 1095-1270 yllar arasnda on drt Hal Seferi
gerekleti. 1098de Edessada (anlurfa) ilk Hal Devleti kuruldu. En byk Hal devleti olan Kuds
Krall ise 1099da kuruldu. Hallar fethettikleri yerlerdeki kalelerini genellikle yanlarnda getirdikleri
mhendis ve sanatlara yaptryorlard. Bununla birlikte, blgeye yerletikten ksa bir sre sonra yz
yze geldikleri Mslman kltrnden etkilenerek dnlerinde Avrupaya blgenin tanabilir eserlerini,
zellikle cam eyalarn, dokumalarn, maden eserlerini ve seramiklerini beraberlerinde gtryorlard.

157

Bu dnemde, Abbasilerin eski glerini yitirmesini frsat bilen Snn Seluklular Badatn
denetimini ele geirip kendilerini Abbas Halifeliinin koruyucular iln ettiler. ran, Irak ve Suriyenin
eitli blgelerine vali olarak atadklar atabekler zamanla glenerek ou bamsz hale geldi. Bu
atabeklerden biri, Halepte bamszln iln ederek Zeng Devletini (1127 -1222) kuran ve 1144te
Hallar Urfadan atmay baaran madeddin Zeng (1127 -46) idi. Olu Nureddin Mahmud (1147-74)
1154te am ele geirdi ve Suriyede birlii salad. Nureddin zamannda am ve Halep ekonomik,
kltrel ve dinsel adan slm dnyasnn en nemli iki merkezi haline geldiler ve ok parlak bir dnem
yaadlar.

Resim 6.69: Halep Ulu Camisi Resim 6.70: Halep Ulu Camisi,
Avlu, Gney batdan Grnm
Takap (A.Durukan)
(A.Durukan)

Resim 6.71: Halep
Maristan- Atik, Avlu
(A.Durukan)

Resim 6.72: am, Nuri
Bimaristan
(Schubert: 186)

Bu kapsamda vakf kurumu olarak yaplan medreselerde dinsel ve pozitif bilim dallarnda eitim
veriliyordu. Tm ak avlulu ve ounlukla iki ya da drt eyvanl medreselerde genellikle mescit ve
trbe de yer alyordu. Dnemin nde gelen rnei, Nureddin Mahmudun trbesinin de yer ald am
Nuriye (1172) Medresesidir. Bu yaplarn biimlenmesinde Byk Seluklu etkilerine ek olarak yeni
tasarmlar da rol oynamtr. zellikle Nureddin Mahmud dneminde yaplm medrese ve hankhlar
Snn retinin yaylmasna da byk katkda bulunmulardr. Medreselerin yannda, bimaristan ya da
darifa olarak adlandrlan hastanelerde tp ve eczaclk eitimi de veriliyordu. Bu dnemde ortaya
kan ve ift renkli ta iilii ile girift geometrik kompozisyon oluturan zengi dm daha sonra
Anadoluya da tanacak olan bir bezektir. Zengler 1222de Bedreddin Lulunun (. 1259), Orta an
en nemli ticaret merkezlerinden biri olan Musulda nfuz kazanmas ve atabek olmasyla ortadan kalkt.
Musul 13. yzylda zellikle kakma ii maden eserlerle n kazanmtr.
Nureddinin komutanlarndan Selhaddin Eyyub (1169 - 93), Msra gerekletirdii baarl
seferler sonunda 1171de Fatmleri ortadan kaldrarak g kazand ve Msr valisi oldu. Nureddinin
lm zerine bamszln iln eden Selhaddin, Eyyub Devletini (1169 -1260/1185 -1462) kurdu ve
Hallara kar baarl bir politika izledi. lmnden sonra topraklar, Hallarla bar anlamalar
imzalayarak konumlarn korumaya alan hanedanlk yeleri arasnda paylatrld. Bu greceli bar
dneminde (1180 -1250) Avrupa ile Akdeniz arasndaki ticaret de byk lde geliti. Eyyublerin
Msrdaki egemenliine 1252de Bahr Memluklar, am ve Halepdeki ynetimlerine 1260da
Moollar son vermitir. Eyyublerin bir kolu Anadoluda Hasankeyf ve Diyarbakrda 1462deki
Akkoyunlu fethine kadar kesintilerle egemen olmutur.
Akdeniz kylarndaki topraklar, zellikle Suriye ve evresi, Hallarla yaplan savalarn odak
noktasn oluturduundan, bu blgede sklkla Mslman ve Hal kaleleri yer alyordu. Hms
blgesindeki Hsn el-Akrad (Crac des Chevaliers)(bkz.nite 5) ile Selhaddinin 1188de kuatt ve
gnmzde Selhaddin Kalesi olarak bilinen Lazkiyedeki Chteau de Saone (Sahyun) bunlarn banda
gelir.

158

!!!
Resim 6.73: Hsn el-Akrad
(Crac des Chevaliers) 1146lar,
Suriye

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

!!

!!!!!!

Resim 6.74: Selhaddin Resim 6.75: Hattin Sava"

(Sahyun) Kalesi, 1188
Sonrasnda Selhaddin
Lazkiye-Suriye
ve Lusignanl Guy
(Schubert:181)!!!!!!

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/
Islamic_architectur

Resim 6.76: Halep Firdevs!

Medresesi Mihrab
(Hattstein-Delius:180)

Kaynak: http://en.wikipedia.org/
wiki/Islamic_ architecture

Hal tehdidine kar# $am, Halep, Kahire ba#ta gelmek zere birok kentin kaleleri ve surlar
glendirildi. Halep Kalesi, kemeri ejder kabartmalaryla ssl Ylanl Kap olarak tannan kapsyla
dikkati eker. Saraylar, Hallarn yaratt! srekli tehlikeden korunmalar iin kalelerin ilerine in#a
edildi; ayakta kalan en iyi rnek Halep Kalesindedir. Sanat alanndaki yenilikler mimariyle snrl

Resim 6.77: Halep Kalesi

Resim 6.78: Halep Kalesi,
(B. !"ler)!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Ylanl Kap (A.Durukan)

Resim 6.79: Halep Kalesi, Ylanl Kap

Ayrnt (A.Durukan)

de!ildi. Suriye ve Musulda, bazlar Musullu sanatlar tarafndan yaplm# maden eserlerde, Rakka
seramiklerinde, $am ile Halepte retilmi# ah#ap oymalarda ksmen yeni bezeme slplar ortaya kt.
Ayrca, Hristiyan konulu ve olaslkla sipari# zerine yaplm# maden eserler de kar#mza kar.
Petersburg Hermitage Mzesindeki 13. yzyl ortalarna tarihlenen tun-gm# kakma tepside oniki
madalyon iinde Hristiyan azizleri betimlenmi#tir.

Resim 6.80: Gm" Kakma Resim 6.81: Buhurdan Resim 6.82: Tun-Gm" Kakma Resim 6.83: Seramik Kse,
!brik, 1259, Emir Selhaddin
veya El Istaca#,
Tepsi, Suriye 13 yzyl ortalar Rakka, 12. yzyl sonu-13.yy
Yusuf iin, Ustas Musullu 13 yzyl, Berlin !slm
ba", Freer Sanat Galerisi,
Hseyin, Louvre Mzesi Sanat Mzesi (Schubert: 55)
F1947.8
(Hattstein-Delius: 195"
Kaynak: http://www.hermita
gemuseum.org

159

Kaynak: http://www.googleart
Project.com

http://www.discoverslmicart.org/index.php adresinden konularna

gre dzenlenmi sanal sergileri dolanz.

MEMLUKLAR
Melik es-Salihin 1249da lm zerine Trk Bahr Memluk bir1ikleri Msrda ynetimi ellerine
geirdiler. Bylelikle Msrda Eyyub dnemi yerini iki evreli Memluk egemenliine (12501517)
brakt. 267 yl boyunca Memluklar, Orta an en gl Mslman devletlerinden biri olarak Msr ve
Suriyede hkm srdler. Abbasilerin 1258de Moollarca yklmasndan sonra Memluklar Kahireyi
slm Halifeliinin bakenti yapt. Memluklar aslnda, Abbas halifelerinin gl askeri birlikler
oluturmak iin sava esiri olarak veya satn alma yoluyla edindikleri ya da hediye edilmi klelerdi.
Sultan Zahir Rkneddin Baybars el Bundukdari (1260-1277) baarl bir ynetici olarak nemli
reformlara damgasn vurdu. Moollara ve Hallara kar baarl oldu. Msrda Abbas Halifeliini
yeniden canlandrmaya alt. Kahiredeki adn tayan camisi (1266), yandan revaklarla evrili bir
avlu ile gneyinde enlemesine alt sahnn uzunlamasna sahn tarafndan kesildii ve mihrap nndeki
bir kubbenin yer ald ibadet meknndan oluur. Yzeyden takn ve nilerle hareketlendirilmi
kaps byk lde Fatmlerin el-Hkim Camisini hatrlatr. Cami, Kahiredeki en eski sultan
camisidir. Bahr Memluklarnn en gl hkmdar olan Mansur Seyfeddin Kalavun (1280-1290),
Kahirede bimaristan (hastane), cami, medrese ve trbeden oluan byk bir klliye (1285) ina
ettirmitir. Bu klliye Eyyub rneklerinden esinlenmitir. Artk yapsal eitlemeler ve ok ilevli yap
topluluklar slm kltrnde nemli bir yer tutmaya balad. El-Eref Selhaddin Halil (129094),
1291 ylnda Akkda kazanlan zaferle Hallarn Kutsal Topraklar ve Suriyeden atlmasn salad,
Akk Katedralinin kapsn da Kahiredeki medresesine tatt. Nsreddn el-Hasan (134751 ve 1354
61) ise, Kahiredeki en etkileyici yap topluluklarndan biri olan Sultan Hasan Klliyesini (135661)
yaptrmtr. Antsal medresesi mimarisi ve sslemesiyle Memluk sanatnda ok zel bir konuma sahiptir.

http://www.qantara-med.org/qantara4/index.php?lang=fr#/fo_1_27
sitesinden tm Akdeniz evresi slm dnemi kltr varlklarn blgelerine gre
inceleyin.
1382de Memluklarn bir baka kolu, ounluunu erkezlerin oluturduu Burc Memluklar iktidar
ele geirdi ve Sultan Zahir Seyfeddin Berkuk (1382 - 99) nderliindeki Burcler ikinci Memluk
Devletinin temellerini att. Berkuk, Kalavun Medresesi yaknnda bulunan hankh ve medreseden oluan
bir klliye yaptrmtr. Ardllar zamannda (1421 -1468) Memluk egemenlii Orta Douya, Akdenize
ve Kzldeniz limanlarna kadar ulamt. Yerli ve yabanc ticaretin en nemli liman skenderiyeydi.
Sultan Eref Ebu Nasr Kaytbayn (1468 - 96) ynetiminde Msr, slm dnyasnn en gl
devletlerinden biri haline geldi. Kaytbay, Kahirede Memluk Mezarlndaki Cami ve Medresenin
(1472-74) kurucusudur.
Memluk sultanlar, halifeliin ve Snn slmn koruyucusu oldular. Kahirede yaayan eitli etnik
ve dinsel gruplardan kendilerini soyutlamakla birlikte, bakentin ekonomik ve sanatsal yaamna nemli
katklar nedeniyle bu gruplar slmiyetin koruyucu emsiyesi altna alnd. zellikle Kptiler, tekstil,
mozaik ve ahap iiliindeki ustalklaryla Memluk kltrne byk katkda bulunuyorlard. Avrupa
(zellikle Venedik ve Cenova), Hindistan ve in ile ticar ilikiler kuruldu. Bata am ve Kahire olmak
zere, lkenin eitli kesimlerinde ok sayda ar (sk) ve han yapld. ehirleraras yollarda da
kervansaraylar ina edildi.
Memluk dneminde ekonomideki canlla ek olarak, sanatsal ve bilimsel etkinlikler de nemliydi.
Kahire, Yakn Dounun en zengin kentiydi ve tacirlerin yan sra sanatlar ile bilim adamlar da burada
bir araya geliyorlard. 1258de halifeliin kmesinden sonra Memluk Kahiresi slm dnyasnn yeni
kltr merkezi oldu. am Eyyub dnemindeki nemini korudu; Kuds de nemli bir merkez haline
geldi. Msrl Muhiddin Ebul-Fazl Abdullah (1223 -1292), sultanlar ven iirlerinin yan sra
Kahireyi ve Memluk sultanlarn anlatan eserleriyle n kazand. Kahiredeki Zahiriye Medresesi
mderrisi Endlsl air bni Seyyidinas (1263 -1334) da, zellikle Hz. Muhammedi konu alan eserleri
ve onun iin yazd kasideleriyle tannd.
160

Memluklar, Zeng ve Eyyublerde grld gibi dinsel ve sivil yaplarn mimari zelliklerinde ve
bezemelerinde yeni saylabilecek eler ortaya koydular ya da varolan biimleri yer yer farkl yorumlarla
uyarladlar. ran ve Anadoluda Seluklu dnemlerinde, Suriyede ise Eyyubler zamannda antsal
rnekleri grlen medrese ve bimaristan (darifa), ya da yine ayn evrelerde yaygn olarak kullanlan
kervansaray gibi yeni saylabilecek mimari biimleri baz deiikliklerle uyguladlar. Eyyubler ve
Anadolu Seluklularnda deiik uygulamalar gnmze gelebilmi ok ilevli klliyeler zellikle
Kahire, am, Kuds gibi byk kentlerin geliiminde nemli yer tuttu. Kemer, kubbe gibi mimari eler
zellikle Suriye ve Anadolu modellerinden esinlenilerek gelitirildi ve eitlilik kazand. Takap
kavsaralar, Eyyub ve Seluklu uygulamalarnn etkisiyle sarkt biimli mukarnaslarla sslendi. Bu
uyarlamalar en baarl uygulamalarla yanstan rneklerin banda Kahiredeki Kalavun Klliyesi gelir.
Cami ve medreselere yeni saylabilecek sebiller eklendi.
Memluk camlar, altn ve gm kakmal maden eserler, seramikler, hallar ve bezemeli kumalar,
hem slm dnyasnda hem de Avrupada byk rabet gryordu. Venedik gibi baz ehirler, Memluk
kaynakl maden kakmalarn taklitlerini bir sanayi haline getirdi. Hat sanat en parlak dnemlerinin birini
yaad. Memluk el sanat rnlerinde slm elerin yan sra, zellikle figrl ve bitkisel bezemelerde
Uzakdou etkili ejder, simurg ve hatay gibi motiflere de yer verildi. Mimaride de zellikle Ge Rnesans
Dnemi kiliselerinin an kulelerinde, Endls ve Marip rneklerinin yan sra Memluk eitlemeleri de
etkili oldu.

Resim 6.84: Kaytbayn ini Armas

Resim 6.85: Mineli-Yaldzl
Kuveyt el-Sabah Koleksiyonu,
Cam ie, Berlin slm Sanat
LNS 190C (Atl: 195) Mzesi (Hattstein-Delius: 199)

Resim 6.86: Pirin Leen,Msr veya

Suriye, Kaytbay Dnemi (1468-96),
Palermo, Sicilya Blge Mzesi,7280
(Curatola:321)

ANADOLUDA LK BEYLKLER VE ANADOLU SELUKLULARI

Akdeniz kltrnn deimez paras olan Anadolunun, zellikle Suriye ve Irakla her adan yzyllar
boyunca yakn ilikileri bulunan gneydou kesimi daha 7. yzyl ortalarndaki Arap fetihleri sonucunda,
bata Emevler olmak zere eitli slalelerin egemenlii altna girdi. Szgelimi Diyarbakrda Trk
dnemi ncesinde, Emevlerden (661750) Mervanlere (9841085) kadar eitli slaleler egemen oldu.
Bu dnemin en nemli yaps Diyarbakr Ulu Camisidir. Ulu Cami geleneine uygun olarak kent
merkezinde, eskiden olduu gibi gnmzde de ticaret dokusu iinde yer alr. Avlusundaki en erken
tarihli yazt 109091 tarihini ve Byk Seluklu Sultan Melikah'n adn verir. Ancak yapnn ok daha
nce ina edildii, belki de ilk halinin Emev dnemine kadar geri gittii dnlebilir. Nitekim yapnn
mimari zellikleri byk lde, Emevlerin bakenti am'daki 705-711 tarihli Emevye Camisi'ne
benzer.

Resim 6.87: Diyarbakr Ulu Camisi, Avlu, Gneye Bak

(A.Durukan)

161

Resim 6.88: Diyarbakr Ulu Camisi

Dou Kap, Ayrnt (A.Durukan)

Dier nemli eser ise Diyarbakrn 3 km. gneyindeki Dicle Kprsdr. 1064-65 ylnda Mervan
Emiri Nizamddevle Nasr zamannda (1061-79) Kad Ebul-Hasan Abdlvahid tarafndan Ubeyd adl
bir mimara yaptrlmtr. Ortadaki daha geni on gzl (sivri kemerli) kprnn gney yzndeki iekli
kf kitabenin bitiminde, benzerlerine zellikle Artuklu ve Seluklu yaplarnda rastlanan ba cepheden
ilenmi bir aslan kabartmas grlr. Bu kabartmann en yakn rnekleri Diyarbakr surlarndaki Harput
Kap ile Mardin Kapsnda grlr.

Resim 6.89: Diyarbakr Dicle Kprs

Resim 6.90: Diyarbakr Dicle Kprs, Ayrnt

(A.Durukan)

(A.Durukan)

Bat Anadolu dnda tm yarmadann Bizans mparatorluunun denetiminden kmas 1071deki

Malazgirt Savandan sonraki srete gereklemitir. Bu sreci lk Beylikler ve Seluklu Uygarl
olmak zere iki aamada deerlendirmek gerekir. ran ve evresinde egemen olan Byk Seluklu
Devletinin (10381194) yaylma politikas sonucunda, atadklar komutanlar Anadolunun fethine
grevlendirilmilerdir. Bu komutanlar fethettikleri blgelerde daha 11. yzyl sonlarna doru
bamszlklarn iln etmilerdir. Yaklak seksen yllk bir srete Anadolunun byk bir blmn
egemenlii altna alan Seluklu Devletine ek olarak on bir beylik de Anadoluda Trk-slm uygarlnn
ilk evresine katkda bulunmulardr. Bu beyliklerin nde gelenleri: Diyarbakr ve Mardin evresinde
Artuklular (1098-1232/1102-1409), Sivas ve Malatya olmak zere iki kol halinde etkinlik gstermi ve
zaman zaman Seluklularla egemenlik mcadelesine girimi olan Danimendliler (1080-1178);
Erzurum ve evresinde Saltuklular (1092-1202); Erzincan ve Divrii olmak zere iki kola ayrlm
bulunan Mengcekliler (1080-1228/1142-1277) dir.
Artuklu hkmdarlar, bakentleri Diyarbakr' ve Mardin'den gnmzde Atatrk Baraj'nn
yapm nedeniyle sular altnda kalacak Hasankeyf'e kadar birok yerleimi bata camiler ve medreseler
olmak zere eitli eserlerle donatmlardr. Artuklu yapm etkinlikleri arasnda en nemli yeri, zellikle
nemli merkezlerde yer alan antsal camiler alr. Bunlar arasnda Siirt (1128-29 ncesi), Bitlis (1150-51
ncesi), Silvan (1152-57), Harput (onarm 1146-47), Mardin (1176), Kzltepe (1204) Ulu Camileri
saylabilir. Bu yaplar, Diyarbakr Ulu Camisi'nde olduu gibi avlu ve ibadet meknndan oluurlar. Bu
rneklerin tmnde, Diyarbakr Ulu Camisi'nde olduu gibi enlemesine sahnlarla oluturulmu bir dzen
egemen olmakla birlikte, ibadet meknnn gneyinde, mihrabn bulunduu blm dier birimlerden
ayrlarak kareye dntrlm ve st farkl aplarda kubbelerle rtlmtr. Bu rnekler arasnda en
byk apl kubbeye sahip olan Silvan Ulu Camisi'dir. Yapnn 13.50 m. apndaki kubbesi ne
dneminde, ne de 15. yzyla kadar dier dnemlerde alamam; Osmanl mimarisinde en gelimi
rneklerini 16. yzylda byk Mimar Sinan'n eserlerinde grdmz i mekna egemen merkezi
kubbeli camilerin ncs olmutur.

Resim 6.91: Kzltepe Ulu

Camisi, Avlu, Gney Cephe
(A.Durukan)

Resim 6.92: Bitlis Ulu

Camisi, Mekn, Gneye
(A.Durukan)

162

Resim 6.93: Silvan Ulu

Camisi, Rlve Plan
(A.Durukan)

Resim 6.94: Silvan Ulu,

Camisi, Mekn Douya
Bak (Abdullah Deveci)

Bu yaplarn yan sra Artuklularn dier nemli zellii, ilk yap topluluunun da kurucusu
olmalardr. Mardin'deki 110809 ylnda Artuklu Meliki Emineddin tarafndan yapmna balanp
1122-23 ylnda kardei Necmeddin tarafndan tamamlanan Emineddin Klliyesi dneminde alt yapdan
oluan byk bir klliyeydi. Trk dneminden bilebildiimiz ilk hastane ve hamam yaps da bu
klliyede karmza kar. Artuklular nemli sayda medresede ina etmilerdir.

Resim 6.95: Diyarbakr Mesudiye Medresesi, Avlu, Gneye Bak, (M.Grr)

Diyarbakr kenti denilince kukusuz akla ilk gelen, gnmzde bile byk lde ayakta olan
grkemli surlardr. Biimi kalkan balna benzetilen surlar zerinde iki veya katl seksen iki bur
bulunmaktadr. Bu burlardan sekizi, ehrin drt ana ynnn ortasnda konumlanm kaplarnn iki
yanna yerletirilmitir. Burlarn bir blmnn, zellikle de Trk dneminde yapldklar yaztlaryla
saptanabilenleri zerinde insan veya hayvan kabartmalar yer alr. Hayvan kabartmalar arasnda eitli
kular, arma olarak kullanlan ift bal kartallar, g ve hkmdarlk simgesi olarak grlen aslanlar
nemli yer tutar. Surlarn yapm slm ncesi dneme, muhtemelen Romallar zamanna kadar geri
gitmekle birlikte, zerinde yer alan yaztlarn ou Trk dnemi ncesi slm ve Trk dnemlerine aittir.

Resim 6.96: Diyarbakr Surlar

( A.Durukan)

Resim 6.97: Diyarbakr Ulu Beden Burcu Resim 6.98: Diyarbakr Artuklu Saray
( A.Durukan)
Havuz (Aslanapa 1996: 11)

Artuklu evresinde antsal mezar yaps olan trbelerin pek rneinin bulunmamas dikkat ekicidir.
En nemli trbe rnei, Diyarbakr'da Mardin Kap yaknndaki 1208-09 tarihli Sultan ca Trbesi'dir.

Resim 6.99: Diyarbakr Sultan ca Trbesi (A.Durukan)

163

Seluklu Devleti'nin nemli yaplarnn ortaya konduu 13. yzyl bandan nceki Anadolu-Trk
mimarisi rneklerine baktmzda, yap saysnn okluu, antsall ve ta iiliindeki ustal ile
dnemin en gl beylii olan Artuklularn mimarisi ayr bir nem tamaktadr.Nitekim avlulu yaplar
ve byk boyutlu kubbeleriyle deil, kpr mimarisine getirdikleri yeniliklerle bile teknik stnlkleri
ak bir biimde kendini gsterir. Diyarbakr-Silvan yolunda, Batman suyu zerinde yer alan ve ksa bir
sre ncesine kadar kullanlan Malabadi Kprs bunun en gzel kantdr. 150 m. boyundaki be
kemer gzl kprnn ortadaki byk kemeri 39 m. akl ile Mimar Sinan dnemi Osmanl
kprlerine kadar en byk aklkl kemerdir. Kprnn yaztndan 1147 ylnda Artuklu beylerinden
Timurta tarafndan, masraflar kendisi tarafndan karlanarak yaptrld anlalr.

Resim 6.100: Malabadi Kprs

(A.Durukan)

Resim 6.101: Malabadi Kprs,

Bez eme Ayrnts
(A.Durukan)

Resim 6.102: Hani Hatuniye

Ana Eyvan Medresesi Bezemesi
(A.Durukan)

Renkli talarla yaplm kprnn byk kemerinin altnda ve iki yanda biri gen, dieri altgen iki
selyaran bulunur. Bunlarn zerinde insan figrl kabartmalar grlr. Birinde, ayakta duran bir insan
oturan figre bir ey sunarken gsterilmitir. Altnda ise ayakta bir insan kabartmas dikkati eker.
Kprnn dier yzndeki selyarann zerinde ve iki stuna dayanan bir ereve iinde nlar ile gne,
ortada bir insan ve gnein altnda da bir aslana yer verilmitir. Her sahnenin de dorudan yapy ina
ettiren Timurta Bey'le ilikili olabilecei dnlebilir. lk sahnede Timurta'a kentin anahtarnn veya
kprnn plannn sunuluu betimlenmi olabilir. Ayaktaki insan kabartmasnn belki de Meliki
betimledii, gne ve aslanla birlikte yer alan insan figrnn de Melikin gcnn ve egemenliinin
simgesi olduu dnlebilir
Bu dnemde saray evresindeki kadnlarn da yapm etkinliklerine nemli katklar olduu
bilinmektedir. Nitekim Diyarbakr'n Hani ilesindeki Hatuniye Medresesi Melik Necmeddin Alp'nin ei
Zeynep Hatun tarafndan 1175'lerde ve Diyarbakr'n ermik ilesindeki 1179 tarihli Haburman Kprs
ayn melikin kz Zbeyde Hatun tarafndan yaptrlmtr. Artuklu Meliklerinin ayrca edebiyattan
mzie, iirden felsefeye kadar eitli alanlarda eserler yaptrdklar ve bu eserlerin sanatlarna
saraylarnn kapsn ardna kadar aarak etkinliklerini destekledikleri bilinir. Bu eserler arasnda zellikle
resimlerle bezeli minyatrl bir yazma eser zel bir yer tutar. Kale'deki saray yaptran Artuklu
hkmdar Nasreddin Mahmud (1201-22) iin Artuklu Saray bamhendisi smail b. Rezzaz el-Cezer
(?-1206) tarafndan 1205'te Diyarbakr'da yazlm ve resimlenmi, birok ilgin alet ve mekanik
eyalarn resimlerini ieren Kitb f marifetil-hiyelil-hendesiyye (ksaca Otomata) adl eserin en erken
tarihli kopyas stanbul'daki Topkap Saray Ktphanesi bulunur. zellikleri anlatlm ve izimleri
yaplm aletlerin ou byk olaslkla 13. yzyl banda, asllar belki de Artuklu Saray'nda bulunan
insan ve hayvan tasvirli eserlerdir. Saatlerden sv kaplarna kadar ok eitli aletler betimlenmitir.
(Resim 6.98) Diyarbakr Saray yalnz resimli el yazmalaryla deil, eitli el sanat rnekleriyle de ayn
zamanda adeta bir gzel sanatlar okuludur. zellikle tuntan ve pirinten yaplm bu eserler arasnda
davullar, kandiller, ibrikler, mangallar, taslar, aynalar dikkati eker.

164

Resim 6.103: Topkap Saray

Ktphanesi (El-Cezer: 52)

Resim 6.104: Topkap Saray

Ktphanesi (El-Cezer: 220)

Resim 6.105: Tun Davul, Trk

ve slm Eserleri Mzesi, 2832

zerlerinde eitli tekniklerde hayvan ve insan kabartmalar bulunan eserlerin bir blm burlar
simgeleyen hayvan ve insan figrl sslemeleriyle nemlidir. Bu eserlerin byk bir blm
stanbul'daki Trk ve slm Eserleri Mzesi'nde, bir blm ise Diyarbakr ve Mardin gibi blge
mzelerinde bulunmaktadr. Ancak ne yazk ki, bu maden eserlerin bir blm de ihmalciliimiz ve sanat
eserlerine gereken nemi vermeyiimiz sonucunda yurt dndaki eitli mzelerde yer alr. Bu eserler
arasnda zellikle biri slm maden sanatnda ayr bir yere sahiptir. Innsbruck'taki Ferdinandeum
Mzesi'nde bulunan ve krmz, mor, mavi, yeil, beyaz ve sar minelerle sslenmi iki kulplu bir bakr tas
Artuklularn Hasankeyf Meliki Rkneddin Davud (1114-44) iin yaplmtr. Teknii ve sslemesiyle
Bizans sanatnn etkilerini yanstan eserin ortasndaki madalyon iinde, iki tekerlekli bir arabada oturan
gen bir hkmdarn grifonlar tarafndan ge ekilii betimlenmitir. Byk skender'in ge kn
temsil ettii dnlen bu sahne, hi kukusuz eserin adna yapld Artuklu Melikini simgelemektedir.
evresinde ise, Artuklu eserlerinde sklkla betimlenen eitli hayvan kabartmalaryla vurgulanm
hkmdarlk simgeleri tayan alt madalyon grlr.

Resim 6.106: Mine i Bakr Tas, nnsbruck Ferdinandeum Mzesi (Kasseroler, 76)

Divrii Ulu Camisi Unesco Dnya Miras Listesinde yer almaktadr.

Divrii'deki Mengcekli kolunun yaptrd eserler, dnemin ve Anadolu-Trk sanatnn nemli yaplar arasnda zel bir yere sahiptir. Divrii'deki 1180 -81 tarihli Kale Camisi, ok blntl i mekn
ve sekiz kubbesiyle, i meknn tmyle kubbe ile rtl olduu yaplara geite ok nemli bir rol
oynar. Kalenin eteinde, cami, darifa (hastahane), trbe, hamam ve emesiyle bir klliye (yap
topluluu) olarak biimlenmi yaplar, zellikle de cami ve darifa biricik diyebileceimiz
zellikleriyle dikkati ekerler. Birbirine bitiik olarak ina edilmi Ulu Cami ve Darifa, konumlaryla
bile Anadolu-Trk mimarisinde zel bir yere sahiptirler. Ulu Cami Mengcekli Beyi Ahmed ah,
Darifa ise ei ve Erzincan Mengcekli Meliki Behram ah'n kz Turan Melek Hatun tarafndan
Seluklu Sultan I. Aleddin Keykubad zamannda 1228-29 tarihinde yaptrlmtr. Yap topluluunun
mimar Ahlat'l Hrremah'tr. Yapda ayrca ahap ustas olarak Tiflis'li Ahmed, yaz ustas olarak
Mehmed ve nakka Ahmed almlardr.
165

Resim 6.107: Divrii Ulu Camisi,

ten Mihrap n Kubbesi (E. Eser)

Resim 6.108: Divrii Ulu Camisi,

Tonoz (A. Durukan)

Resim 6.109: Divrii Darifas

(A. Durukan)

Divrii Ulu Camisi Klliyesi, allmn dnda cami ile darifann birbirine bitiik yer almasnn
yan sra, caminin i meknnda dilimli mihrap n kubbesi, tonoz eitlemeleri, hnkr mahfili, farkl
mihrap dzenlemesi ve bezemesi, boyal naklar; dta ta kaplarnn kurulu ve sslemelerinin yan
sra, Ahlatl ve Tiflisli ustalarn, belki de adlarn bilemediimiz daha nicesinin alm olduu, eitli
etkiler sonucu ortaya km benzersiz bir eserdir.

Ocak, A. Y. (2011) Ortaalar Anadolusunda slmn Ayak zleri,

Seluklu Dnemi, Makaleler-Aratrmalar ev. Yayna Hazrlayan: Haim ahin, Nurettin
Pirim, stanbul: Kitap Yaynevi
Anadolu'nun eitli kesimlerinde nemli sanat etkinliklerine damgalarn vuran Beyliklerin kurucular
gibi, Anadolu fatihi Kutalm olu Sleyman ah da 1075 ylnda Bizans Devleti'nin nemli merkezlerinden biri olan znik'te (eski adyla Nicaea) Seluklu Devleti'nin temellerini atmaya balamt.
Sleyman ah (1075-86), Orta Anadolu'dan sahil blgelerine ve gneyde ukurova (Kilikya)
blgesindeki Tarsus ve Antakya'ya kadar Anadolu vilayetlerini ele geirerek hzla topraklarn geniletme
olana buldu. Yeni fethedilen yerler, eski Trk gebe hukukuna uygun olarak kylye datlyor ve
devlet mlkiyeti altnda herkesin tasarrufuna olanak salayan Mir toprak dzeni, yani mlkiyeti devlete
ve tasarrufu kyllere ait yeni bir dzen kuruluyordu. Anadolu'daki baarlar sonucu 1081 ylnda
Sleyman ah'a Abbas halifesi tarafndan sancak ve dier egemenlik alametleri ile birlikte Sultan unvan
verilerek Seluklu Devleti resmen tannmtr. 1085 ylnda yaplan Halep kuatmas srasnda Sleyman
ah ehit olmutur. Kukusuz bu ve sonraki Suriyeye ynelik seferlerin znde Akdeniz dnyasna
alma arzusu nemli rol oynamtr. Sleyman ahn lmnden sonra zellikle zmir evresinde
Bizansllara tehdit oluturan aka Bey, Urla ve Foa'nn yan sra Sakz Adas'n da ele geirmitir.
Bizans Devleti'ni yalnz karadan ykmann olanakszln bilen aka Beyin glenmesi Bizansllar ve
Seluklular iin byk bir tehdit oluturduundan bir yemek ziyafeti srasnda ldrlmtr. Bu olay,
Seluklularn daha ok Bat Anadolu ve Marmara Blgesi dndaki Bizans topraklarn ele geirmeyi
amalayan bir siyaset izlemelerine yol amtr. Bu olguda 1096 ylndaki I. Hal Seferleri sonucunda
Seluklularn bat sahillerini Bizans Devleti'ne brakmasnn, bakentin daha gvenli ve Anadolu'nun
zellikle i blgelerini daha iyi denetleyebilecek Konya'ya tanmasnn nemli bir pay vardr. Babas
gibi Suriye ve Irak evresini denetimi altna almak isteyen I. Kl Arslan (1092-1107) ylnda Musul'a
girmi, ancak Habur Irma yaknnda yenilgiye urayan sultan nehri gemek isterken boularak
lmtr. Bu dnemde Gneydou Anadolu Blgesi, zellikle de anlurfa, Antakya ve Kahramanmara
evresi Hallarn eline gemi ve Urfa'da Hal Kontluu dnemi (1098-1144) balamtr.
1116 ylnda Seluklu tahtna I. zzeddin Mesud gemitir. Bu dnem, nemli karklklarn ba
gsterdii, II. Hal Seferi'nin yaand, Hallarn yenilgisi sonucu Urfa Hal Kontluu'nun ortadan
kalkt, Anadolu'da Seluklu egemenliinin temellerinin atlarak birliin salanmaya alld bir
evredir.
I.Mesudun olu II. Kl Arslan zaman (1155-92), Danimendli Beylii'nin ortadan kaldrlmasyla
Anadolu'nun byk bir blmnn Seluklu egemenlii altna girdii ve ulusal birliin saland yeni
bir safhann balangcdr. Her ne kadar hl Orta Anadolu etkinliklerin odak noktasn oluturuyorsa da,
bata bakent Konya olmak zere artk Anadolu'nun eitli kesimlerinde Seluklu damgas tayan eserler
yaplmaya, kentler yeni bir grnm kazanmaya balamtr. zellikle ilk kervansaraylarn yapmyla
kentler yeni bir grnm kazanmaya balam, Seluklu devlet siyasetinde de yeni bir sayfa almtr,
166

Ticaret tm etkinliklerin nne gemitir. Bu dnemden sonra Seluklu siyasetinin temelini ticaret
oluturmu ve Seluklular Orta a ticaretinin en nemli glerinden biri konumuna ulamlardr.
Bunun kant da hi kukusuz, Seluklularn hem kentlerde, hem de nemli ticaret ve sefer yollar
zerinde ina ettirdikleri byk programl han ve kervansaraylarla kendini gstermitir. II. Kl Arslan
dneminin en nemli yapm etkinlikleri arasnda Konya'da Aleddin tepesindeki babasnn inasn
balatt Cami'nin (dou blmn) tamamlanmas; caminin yaknnda bulunduu bilinen ve yalnz
pavyonunun bir blm korunabilmi olan sarayn ina edilmesi; Konya-Aksaray yolu zerinde, dnemin
en nemli ehir d han olan, ancak gnmzde olduka harap durumda bulunan Alay Han'n yaplmas
saylabilir. Kaynaklar Kl Arslan'n Hristiyanlara ok geni bir dinsel hogr gsterdiini, Ortodoks
kiliseleri tekiltn koruduunu, zgr ve ak grl bir sultan olduunu yazarlar.
Seluklu Sultan II. Kl Arslan'n 1192 ylnda lm zerine, veliaht olan kk olu I. Gyaseddin
Keyhsrev sultan oldu. Bu dnemde, yalnzca sultann ve devlet adamlarnn deil, ayn zamanda
zenginlerin ve tacirlerin de yapm etkinliklerine nemli katkda bulunmasyla, hi kukusuz toplumsal
yapnn ticareti n plana karacak biimde gelitirilmesinin ilk admlar atlmtr. Artk toplumda
yalnzca saray erkn deil, sermayedarlar da sz sahibi olmaya balamlardr. Keyhsrev 1196 ylnda
taht kardei Sleyman ah'a braktktan sonra dokuz yl uzun ve maceral bir gurbet hayat yaad. 1205
ylnda Konya'y kuatarak Seluklu tahtna yeniden kt. Sultann ilk ii, Karadeniz seferine karak
kervan yolunun gvenliini salamak olmutur. Daha sonra, hem gneye giden kervan yolunu denetim
altna almak, hem de nemli bir ticaret liman olmas nedeniyle Antalya'nn fethine karar verdi. Trk ve
mslman tacir kolonisinin de bulunduu kentte yaayan doulu ve batl tacirler soyulmu, gneye giden
kervan yolunun gvenlii bozulmutu. Antalya'nn fethi (1207), byk lde Seluklu egemenlii
altndaki Anadolu'nun ekonomik ve ticar gelimesine kmsenmeyecek lde katkda bulunmu;
bylelikle Seluklular ilk kez Hallar ve dolaysyla Avrupa'yla ticari anlamalara girimitir. Bu
balamda, ilk ticaret ayrcalklar Venediklilere verilmitir. Batl tacirlerin yan sra, Horasan, Irak gibi
dou lkelerinden de Anadolu'ya tacirler geliyordu; Msr-Anadolu arasnda da deniz yolu faaliyette
bulunuyordu. Ksa sre iinde Antalya yalnz ihracat ve ithalatn yapld bir liman kenti deil, ayn
zamanda deniz kuvvetlerinin ss haline geldi.

Antalya limannn alnmas, Seluklularn Akdenize almasnn ilk

evresidir.
Hi kukusuz dneminin en nemli yap topluluu, Keyhsrevin kz kardei Gevher Nesibe
Hatun'un vasiyeti zerine Kayseri'de yaptrtt ve darifa, medrese, bimarhane (akl hastahanesi),
trbe ve kk bir hamamdan oluan Gevher Nesibe Klliyesidir. Gyasiye ve ifaiye adyla ina
ettirilen bu yap topluluunda yalnzca hastalar tedavi grmyor, ayn zamanda tp eitimi de yaplyordu.
Darifa'nn ta kaps, dnemin ssleme anlayn yanstan ok nemli bir rnektir. Youn geometrik
bezemelerinin yan sra, saltanat gcnn simgesi olan aslan ve tbbn gnmzde bile simgesi olma
zelliini srdren ylan motifiyle dikkati eker. Bu yap topluluu Seluklularn ilk nemli klliyesidir.

Resim 6.110: Kayseri Gevher Nesibe Klliyesi

Resim 6.111: Kayseri Gevher Nesibe Darifas,

Ta Kap ( A. Durukan)

Kaynak: http://www.Kayseriden.biz

167

Sultan I. zzeddin Keykavus, babasnn ehit olmasndan sonra kardei Keykubad'la taht
mcadelesi yznden nce Kayseri'de, kardeini yendikten sonra da Konya'da tahta kt (1211). Sultann
tahta kn bildirmek zere Abbas Halifesi ile ilikiye girmesi nemli bir olaydr. Sultan Badat'taki
halifeye hocas eyh Mecdettin shak' eli olarak gndermi, halifeye birok hediye yollayarak ondan
ftvvet (esnaflar rgt) alvarn (sirval) istemiti. Halife Seluklu sultanna saltanat menuru (ferman)
ile birlikte siyah bir imame (sark), zrhl elbise, kam ve nallar altn bir katrn yan sra deiik olarak
bir ftvvet alvar da gndermi ve sultan slm esnaf tekilatna kabul etmitir. Bylelikle artk
ticaretin daha rgtl hale gelmesi, gnmz lonca veya esnaf tekilatnn karl olan, tm slm
dnyasnda ayn kurallar erevesinde ilerlii olan ahi tekilatnn Anadolu'daki varl resmen kabul
edilmi ve bu tarihten balayarak ksa srede en gelimi ahi tekilatnn Anadolu'da biimlenmesi
mmkn olmutur. Bu olgu, Anadolu Seluklu Devleti'nin ticaretinin ksa srede byk apta
gelitirilebilmesinin en nemli etkenlerinden biridir. Keykavus babasnn siyasetini izleyerek uluslararas
ticaret yollarna uygun olarak askeri seferlere balad. ncelikle, dou-bat ticaretinde araclk grevini
stlenen Kbrs'taki Lusignanlarla anlama yaplm, bylelikle her iki tarafn tacirlerinin Avrupa'ya ve
Anadolu'ya serbeste girip kmas ve ticaret yapmas daha salam temellere dayandrlmtr. Bu
anlama ve ilikiler 1216 ylna kadar devam etmi, bylelikle Kbrs ve Avrupa ile srekli ticaret
ilikileri kurulmutur. Keykavus Antalya liman araclyla Akdeniz ile ticar ilikileri dzene sokarken,
zellikle Cenevizlilerle ticaret ilikisi bulunan Karadeniz yolunu ve darya k kapsn da gvenlik
altna almak zorundayd. Yalnz Anadolu'nun ihracat ve ithalat asndan deil, uluslararas kervan
yollar ve ticaretin gelitirilmesi de Samsun ve Sinop limanlarnn Seluklularn egemenlii altna
alnmasn gerektiriyordu. Bu nedenle 1214'de Sinop ehri fethedildi. Trabzon Komnenos hkmdarlar
bu tarihten Mool istilasna (1243 sonras) kadar Seluklu sultanlarna bal kaldlar. Sultan, lkenin her
yanna fermanlar gnderip yeteri kadar zengin ve itibarl kiinin Sinop'a gnderilmesini emretti. Sultan,
Sinop'un imar, din ve ticar rgtlenmesi iin nemli giriimlerde bulundu. Emirlerin de katksyla kale
ve surlarn tahkiminin yan sra Sultan tarafndan cami ve medrese yaptrld. Kent, Trk tccar ve
sermayedarlarna ald. Bu arada, Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan fethedilen Antalya
Frenkler tarafndan igal edilmi, Trk ve Mslman halknn bir blm ldrlm, bir blm de esir
alnmt. Bunun zerine Sultan Antalya ehrini karadan ve denizden kuatarak 1216'da kenti yeniden
fethetmitir. Antalya'nn fethi srasnda Ermenilerin Antakya'y almas zerine Sultan 1216 baharnda
ordusuyla Mara'a hareket etti. Seluklu ordugh, uluslararas tacirlerin yllk toplandklar byk ticaret
fuarnn kurulduu Kayseri-Malatya arasnda, Pazarren yaknndaki Yabanlu Pazar ovasnda
kuruldu. Ermeniler, uradklar byk yenilgiden sonra ar koullarla Seluklularla anlamak zorunda
kaldlar. Ermeni paralarnn bir yznde artk tabiyetin iareti olarak Arapa ile Seluklu sultannn ad
yer alyordu. Ayrca, vasal devletin merkezi Sis'te sultann adna hutbe okunuyordu. Bylelikle, AnadoluSuriye arasnda ileyen byk kervan yolunun gvenlii de saland. Keykavus zaman, Anadolunun her
kesinin bata antsal din ve ticar yaplar olmak zere eitimden sala kadar halkn her tr
gereksinimine cevap veren yaplarla donatld bir dnemdir. Hi kukusuz bu yaplarn en nemlisi,
dneminde Darifa veya Darsshha adyla nl olan, ta sslemeleri, lmnde bir meknnn sultann
trbesi olarak yaz ve geometrik motiflerle ssl srl tula ve inilerle kapland, ta kapsnn ve
avlusundaki giri eyvannn figrl ta sslemeleriyle dikkati ektii Sivas'taki 1217 tarihli Keykavus
Darifas'dr. Giri eyvan kemerinin iki kesindeki insan figrleri gne ve ay simgesi olarak kabul
edilir. Bu yap iin hazrlanm vakfiyesi ise dnemin yapm etkinlii ve darifann ileyii hakknda
bize ok nemli bilgiler verir.

Resim 6.112: Sivas Keykavus Darifas, Resim 6.113: Sivas Keykavus

Resim 6.114: Sivas Keykavus
gneybat grnm (A. Durukan)
Darifas, Takap (A. Durukan) Darifas, Trbe Cephesi (A. Durukan)

1218 ylnda hastalanan Sultan I. zzeddin Keykavus'un emirlerine, "Alaeddin Keykubad evket ve
kudret sahibidir" diyerek yerine kardeinin sultan olmasn vasiyet ettikten sonra 1220 ylnda lmesi
zerine I. Aleddin Keykubad tahta kar.
168

Sultan Keykubad tahta getikten sonra bayndrlk alannda yapt ilk i, hi kukusuz Konya'da
Aleddin Tepesi'ndeki, sonradan kendi adyla anlacak olan camiyi ve gsterili kuzey cephesini
tamamlatmasdr. Byk bir blm aabeyi Sultan I. zzeddin Keykavus zamannda tamamlanan
caminin inasnda, kuzey cephesindeki kitabelere gre yapm yneticisi olarak Atabek Ayaz, mimar
olarak aml Muhammed, ini ustas olarak Kerimeddin Erdiah'tan oluan bir yapm ekibi grev
almtr. Sultann 1228-29 ylnda yaptrtt, Anadolu Seluklular'nn en byk boyutlu ve gsterili
ehir d han olan Sultan Han'da da aml Muhammed ustann alm olmas, bu sanatnn Keykubad
dnemi balarnda (1221-29) sarayn mimarbas ve sz konusu yaplarn saraydaki mimarlar tekilatnn
eserleri olabileceini dndrr. aml sanatnn damgas, zellikle Konya'daki Aleddin Camii'nin
kuzey cephesindeki (1221) ta kapnn ift renk ta kullanm ve dml geme motifiyle oluturulmu
bezemesinde kendini gsterir. Ayn ssleme, Sultan Han'n ta kapsnn iki yanndaki nilerde de
karmza kar. Hatta Keykubad dnemi sonrasnda, 1251 ylnda dnemin nl veziri Celleddin
Karatay tarafndan Konya'da yaptrlm Karatay Medresesi'nde de ayn dzenleme dikkati eker.
Aleddin Camii ile 30 yllk zaman fark, belki de bu yapnn, aml ustann geleneinde bir sanat
tarafndan yaplm olabileceini dndrr. Ayrca, Aydnoullar Beyliine (1300-1425) ait
Selukdaki 1375 tarihli sa Bey Camisinde de, baka bir aml sanatnn, Alinin, etkisiyle benzeri bir
takap sslemesi karmza kar.

Resim 6.115: Konya Aleddin Camisi,

Kuzey Cephe, Takap(A. Durukan)

Resim 6.116: Konya Karatay Medresesi,

Takap, Ayrnt(A. Durukan)

Resim 6.117: Seluk sa Bey

Camisi, Takap (A. Durukan)

Sultann Akdenize almak amacyla yapt ilk i 1223 ylnda Kalonoros (Alanya) Kalesinin
fethidir. Kalonoros Kalesi denizden ve karadan kuatlr ve kale hkimi Kyr Vart, kzn sultana e olarak
vermenin yan sra hayatnn balanmas, Akehirde birka kyn mlkiyetinin kendisine verilmesi
kouluyla anlama yaparak kenti Seluklulara teslim eder. Keykubad'n ei olduktan sonra Mahperi Hatun
olarak adlandrlan Alanya Tekfuru'nun kz, Anadolu Seluklular'nn en nemli kadn kurucularndandr.
Keykubad'n ve Seluklu Devleti'nin dinsel hogrs nedeniyle Keykubad lene kadar einin dinini
deitirmedii, Hristiyan olarak kald ne srlr. Kentin kendi unvanna izafeten Alaiye olarak
adlandrlmas iin ferman veren Keykubadn ehri ele geirmesiyle, karadan gelebilecek Mool
saldrlar iin fethedilmesi g ve Akdenize ak snak kalelerden biri Anadolu Seluklu topraklarna
katlm oldu.
Babas I. Gyaseddin Keyhsrevin ticar amal seferleri ve Venedikliler ile yapt anlamalarla
giderek glenen ilikiler sonucunda, Seluklu Devletinin topraklar lkeleraras ticaret yollarnn
kavan oluturur. Keykubad zamannda Akdeniz ve Karadeniz limanlarnda kurulan donanmalar ile
deniz ar seferlere klabilmi olmas, Sudak seferinin de ortaya koyduu gibi, Seluklu Devletinin
bir deniz kuvveti oluturduunu ak bir biimde gstermektedir. Kk boyutlu Alanya Tersanesi ile
gnmze gelememi Sinop ve Antalya tersaneleri de bunun somut gstergeleridir. lke savunmasna
verdii nem nedeniyle Alanyada 1226 ylnda kale inaat srasnda yaptrtt Tersanesi'nin yaztnda
"iki denizin sultan" olarak anlmas da, Sultann Akdeniz ve Karadeniz'de egemen olduunu
gstermesinin yan sra, daha ok ticar amal olan denizar seferler iin kadrgalar yapldn
belgelemesi asndan ayr bir nem tar. Bu dnemde Sultann yaptrtm olduu en nemli yap, hi
kukusuz Seluklularn en nemli ve en antsal ehir d ticaret yaps olan Konya-Aksaray yolundaki
1229 tarihli Sultan Han'dr.
Anadolu Seluklular'nn ilk kk mescidi olan kervansaray olmas
asndan da nem tar.
169

Resim 6.118: Aksaray Sultan Han, Resim 6.119: Aksaray Sultan Han, Resim 6.120: Aksaray Resim 6.121: Aksaray
Gneydoudan Grnm
Avlu, Kk Mescit
Sultan Han, Takap Sultan Han, Takap
(A. Durukan)
(A. Durukan)
(A. Durukan)
Ayrnt (A. Durukan)

Gyaseddin Keyhsrev'in hi kukusuz temellerini att altn a, lmnden ksa bir sre sonra
Seluklu Devleti'nin duraklama dnemine girmesiyle, ksa mrl, ancak etkileri olduka byk olan ve
geni bir alana yaylan bir dnemin sona ermesine yol amtr. Hi kukusuz antsal ehir d hanlar ve
camiler dnda, dnemin en nemli iki yapm etkinlii saraylar ve kalelerdir. Dnemin kaynaklarda
anlatlan Konya, Kayseri, Alanya saraylar ne yazk ki tmyle ortadan kalkm, yalnzca Beyehir
glnn kar (bat) kysndaki Kubadabad Saray ksmen gnmze gelebilmitir. 1965'lerden beri baz
kesintilerle yrtlen kazlarla aa karlan saray byk bir yap topluluu olmasnn yan sra,
zellikle iindeki ini sslemeleriyle ayr bir yere sahiptir. Dnemin nl tarihisi bn Bibiye gre,
Aleddin Keykubad, av emiri ve mimar olan Sadettin Kpek'e, gzellikte cennete benzeyecek,
ekicilikte Sasani krallarnn nl saraylarn geride brakacak bir saray yapmasn buyururken, parlak
zeksyla yapnn plann izerek onun zerinde aklamalar yapmtr.

Resim 6.122: Kubadabad Saray Yeniden Canlandrma

M. Akoka Gre: (Ark: 26)

Resim 6.123: Kubadabad Byk Saray
Duvar inileri (Ark: 30)

Yaplarn zellikle duvarlarn ssleyen ha ve sekiz kollu yldz biimli iniler gnmzde
Konya'daki ini Eserler Mzesi olarak kullanlan Karatay Medresesi'nde sergilenmektedir. Ha iniler
bitkisel motiflerle, yldz iniler ise insan figrleri, hayvan motifleri ve kark yaratk tasvirleriyle
ssldr. Bu iniler arasnda Sultan Aleddin Keykubad'n tasvirleri de karmza kar.
Hi kukusuz Keykubad zaman Anadolu'da tasavvufun ilk tohumlarnn atld bir dnemdir.
Dnyaca nl mutasavvf Mevln Celleddin-i Rum'nin babas olan ve stn bilim adaml
dolaysyla Sultan'l-ulem (limler sultan) unvanyla anlan Bahaeddin Veled de bu dnemde
Anadolu'ya gelmitir. Mevlna ei ve ocuklaryla birlikte, Emir Bedreddin Gevherta'n yaptrd
medresenin mtevaz birka hcresine yerlemiti. Babasnn lmnden sonra, onun mridi ve
rencileri bu sefer Mevlna'nn evresinde toplanmlard. Babasnn lmnden sonra zor gnler
yaayan Mevlna'nn yardmna, babasnn eski arkadalarndan ve rencilerinden olan Seyyid
Burhaneddin Tirmiz yetiti. Seyyid Burhaneddin Konya'da kald sre iinde Celleddin'e tasavvuf
bilgileri alam, onun yeni bir inan, yeni bir dnce dnyasna girmesine yol amtr. Seyyid
Burhaneddin'in lmnden sonra yalnz kalan Celleddin'in evresinden koptuu, ie kapal bir yaam
srmeye balad bilinir. Bu durum 1244 ylna, ems-i Tebriznin (1185-1248) Konya'ya gelmesine
kadar devam eder. Sultan I. Aleddin Keykubad zaman Mevlna Celleddin'in, Mesnevsi'nden Divan-
Kebri'ne kadar deerli eserlerinin biimlenmesine kaynaklk edecek grlerinin ortaya kmaya
balad bir dnemdir.
170

Seluklularn en nemli tarihilerinden biri olan bni Bibi el-Hseyin bin Muhammed bin Ali elCafer er-Rugad (13. yzyl), Sultan I. Aleddin Keykubadn daveti zerine bakent Konyaya gelmitir.
Babas Celaleddin Harzemahn saraynda nemli grevler stlenmiti, annesi ise dnemin nde gelen
mneccimlerindendi. El-Evmirl-Aliyye fl-umur il-Aliyye adl eserinde Anadolu Seluklu tarihi
iirler eliinde anlatlmtr.

ANADOLU BEYLKLER
Seluklu ve Osmanl mparatorluu arasndaki gei dneminin en nemli rnleri, Anadolu'nun eitli
yrelerinde, zellikle Moollarn glerini yitirmeye balad 14. yzyln ilk yarsndan itibaren kurulan
ve Osmanllarn erken safhasnn da iinde bulunduu Beylikler tarafndan verilmitir. Bu beyliklerden,
Moollarn Anadolu valisi olan Eretna Bey'in kurduu Sivas ve Kayseri evresinde etkili olan
Eretnaoullar (1327-1380), Eretnaoullarnn veziri (babakan) Kad Burhaneddin Ahmed'in Sivas'ta
kurduu Kad Burhaneddin Devleti (1380-98); Saruhanoullar (1300-1425); Karakoyunlular (1419-67);
Akkoyunlular (1403-91), Osmanllar'dan sonra Anadolu Beylikleri'nin en nemlisi olan ve kendilerini
Seluklularn varisi olarak gren, zellikle Konya ve Karaman evresinde etkili olan Karamanoullar
(1250-1487) ve Seluklularn u beyleri olan Ktahya ve evresinde etkili, Karamanoullar'ndan sonra
en byk beylik olan Germiyanoullar (1260?-1429) beyliklerinin eserlerinde daha ok Seluklu
sanatnn etkilerini grmek mmkndr. Buna karlk, Danimendli slalesinden olan ve daha ok
Balkesir ve Bergama evresinde etkili olan ksa mrl Karasioullar (1303?-1345), Aydn ve zmir
evresinde etkili olan Aydnoullar (1300-1425), Manisa ve evresinde egemen olan Saruhanoullar
(1300-1410), Milas ve evresinde etkili olan Menteeoullar (1300-1426), Antalya ve Isparta
evresinde egemen olan Hamidoullar (1280-1391) ve Tekeoullar (1300-1423), Denizli evresinde
etkili olan Germiyanolu slalesinden nanoullar (1276-1368), daha ok Sinop ve Samsun evresinde
egemen olan Candaroullar ve sfendiyaroullar (1291-1461), Anadolu ile Msr arasnda adeta bir
tampon beylik konumunda olan ve Anadolu-Trk tarihinde nemli bir yeri bulunan Dulkadroullar
(1337-1522), Adana ve evresinde etkili olan Ramazanoullar (1358-1608) Seluklu geleneklerini
ksmen de olsa srdrmenin yan sra, Anadolu-Trk sanatnda ortaya kacak yeni biimlemelerin ve
sanat anlaynn yaratcsdrlar. Bu beylikler arasna hi kukusuz, stanbul'un fethine kadarki sre
iinde daha ok Bursa ve Edirne evresinde etkili olan Osmanoullar Beylii'ni de (1299-1453) katmak
gerekir. Ayrca, Orta Asya, Irak ve ran evresinde etkili olan, 1421'den balayarak Dou Anadolu'da,
zellikle Van evresinde egemen olan Karakoyunlular ile yine Orta Asya, Irak ve ran evresinde
egemen olan, 1403'ten balayarak Gneydou Anadolu Blgesi'nde, zellikle Diyarbakr ve evresinde
etkili olan Akkoyunlular' da unutmamak gerekir. Bat Anadolu, Marmara ve Gney Anadolu
blgelerinde kurulan Beylikler, Anadolu'nun bu dneme kadar Bizans Devleti'nin egemenlii altnda
kalan topraklarnn byk bir blmnn kesin olarak Trk beyliklerinin eline gemesine, Trklemesine
ve slmlamasna yol amtr.
Seluklu Devleti Anadoluda 14. yzylda kurulan Beylikler ile paralanr. Beylikler bulunduklar
corafi blgeye gre evrelerindeki dier devletlerle iliki iindedirler. Karamanolu ve Dulkadirolullar
Memluklarla ilikidedirler. Memluk sanatnn etkileri zellikle Karamanolu yaplarnda grlr. DamseTaknpaada ina edilen caminin ve gnmzde Ankara Etnografya Mzesinde bulunan ahap
mihrabnda, dnemin zengin ahap iiliini gsterir. Aydnoullarna ait Birgi Ulu Camisindeki ahap
minber, Seluklu dneminden ok kaliteli rneklerini tandmz gerek kndekr tekniindedir. Bat
Anadolu Beyliklerinden Menteeoullar ve Aydnoullar ise Akdeniz ticareti nedeniyle talyan ehir
devletleriyle i birlii iindedirler. Bu dnemde Seluka gelen Suriyeli mimarlar, Seluk sa Bey
camisini, am Emeviye camisi plannda ina etmilerdir. Beylikler ierisinde Osmanoullar zaman
iinde beylikler arasnda nder olacaktr. Bakentleri Bursa da hzla geliecektir. Bu dnemde iinde eyh
ve mridlerinin barnd, ok ilevli yaplar olan zaviyeli camiler ( ters T planl yaplar) , Osmanl
stratejisine hizmet eden kurumlar olara Hristiyan blgelerde feth edilen yerlerin mslmanlamasn ve
Trklemesini salayacaklardr. Yldrm Beyazd zamannda ortaya kan Bedesten gibi ticaret yaplar
da daha nceleri var olan ehir ii hanlar ile beraber Bursadaki ipek ticaretinin zenginliini
gsterecektir. Bursa Ulu Camisi de yirmi kubbesi ile daha sonra geliecek olan Osmanl antsal cami
mimarisinin ilk antsal rneini oluturacaktr.

171

Venedik'le youn ticaret ilikileri sonucunda Menteeoullar dneminde Venedik tacirleri

Palatia'ya (bakent Balat) yerlemiler ve zellikle kale evresinde ticaret merkezi oluturmulardr.
Zachariadou'ya gre 1331 ncesinde hatta belki de 1318'lerde Palatia'da, 1337'de ise Theologo'da
(Seluk) Venedik konsolosluu kurulmutur. 1331 ylndaki antlamaya gre Palatia'da Aziz Nikolaos
Kilisesi'nin yan sra eitli yaplar yaplmasna izin verilmitir. Venedik'le Palatia ve ksmen de
Theologo arasndaki ticari antlamalar 1331'de balam ve 1414'e kadar devam etmitir. Ayrca, bu geni
kapsaml ticareti kolaylatrmak iin Mentee, Aydn ve Saruhan Beyleri, Anjou slalesi tarafndan
Napoli'de bastrlm sikkelere (1309-42) benzer Latince yazl gm gigliati sikkeleri bastrmlardr.
Menteeolu Orhan Bey'in 1331 tarihli bir sikkesinde Urcan ve Dominus Palatiae yazldr. Palatia'da
esnaf kuruluuna sahip gl bir tccar ve ii snf bulunduu anlalmaktadr. Ayrca Palatia
Cenevizliler, Rodos, Kbrs ve Raguse (Dubrovnik) ile de ticari ilikiler kurmulard. Venedikliler
pamuk, susam, pirin, buday, safran, bal, balmumu, mee mazs, Ktahya sap, kenevir, kuru zm,
balk, yn ve krmz marokenin alcs durumundaydlar. Rodos, Kbrs ve Raguse'ye buday, Sakz
adasndaki Cenevizlilere ve teki tacirlere de geri kalan rnler satlrd. Bu rnler karlnda Msr'da
pazar bulan Venedikliler ve Cenevizliler, kuma, sabun, ynl giyecekler, kalay, kurun, v.b. maddeleri
Palatia'ya satarlard.

172

zet
Orta a slm kltrnn beii, daha nceki
dnemlerin yaratlarn gnn ve ortamn
gereklerine gre baaryla zmseyen, yeni
gelimelerle byk uygarlklara kaplarn
ardna kadar aan Akdeniz Dnyas olmutur.
Akdenizi bir i deniz olarak deil, greceli
snrlar ve geni etkileim alan olan bir blge
olarak grmek dorudur. Bu evrelerdeki kltr
geliimi yalnzca Akdeniz ve evresi ile snrl
kalmam, baka lkelerde ve uygarlklarla da
etkilerini gstermitir. Akdenizde bu kadar
geni bir alana yaylan Orta a slm Dnyas,
nceki dnemlerin uygarlklarn gz ard
etmeyen, bunlar kendi sanatsal oluumunda
uyumlu bir birleim iinde zmlemi yeni bir
uygarlklar btnnn, sanatn ve kltrn
doup gelimesine olanak tanmtr. Bu
geliimde, blgenin sosyo-ekonomik yaps,
kltrel verileri barol oynamtr. Bu
biimlenmede ticaretin, sanat glerinin ve bu
ortamn yaratcs konumundaki kurucular
(baniler) ile yapm yneticisi ve sanatlarn ok
byk katks olmutur. Ayrca, Hal Seferlerinin ve blgede kurulan geici Hal
Devletlerinin ift ynl etkisini de unutmamak
gerekir.

Artk yeni yaratlar ne km ve etkileimin

kayna Orta a slm dnyas olmutur. Bu
yeni uygarln nemli merkezleri arasnda
spanya ve Gney talyann yan sra Kuzey
Afrika ve Anadolunun bir kesimini de
kapsayan
Mezopotamya
blgesi
nde
gelmektedir. Yeni uygarlklarn yaratclar
arasnda,
Abbaslerin
dnda
Endls
Emevleri, bata Murbtlar ve Muvahhidler
olmak zere Marip uygarlklarnn yaratclar,
Suriyede Zengler ve Eyyubler, Msrda
Fatmler ve Memluklara ek olarak yine
Eyyubler, Anadoluda lk Beylikler ile
Seluklular ve Orta a sonrasnn byk
Osmanl
mparatorluunun
kurucusu
konumundaki Osmanl Beyliinin de iinde
bulunduu ok sayda Beylik yer almtr.
10.
yzyldan
sonra
grlen
siyasal
paralanmalar ilgintir ki, kltrel geliimin
hzl yaylmnda en nemli etkenlerden biri
olmutur. Bu srete Bat, zellikle Marip,
Msr ve spanya ile Sicilya yeni kltrel
gelimelerde n plana kmtr. Sanatsal ve
bilimsel gelimeler, 15. yzyla kadar kesintisiz
srecek
byk
uygarlklarn
temelini
oluturmutur. Kukusuz bu geliimde, sanat
ve bilim adamlarnn, yneticilerin ve
zenginlerin koruyucu emsiyeleri altnda slm
dnyasnn eitli kesimlerinde kltr yaamna
yaptklar katklar gz ard edilemez. Youn
ticari ilikiler de slm dnyasnn odak
noktasn oluturduu eitli etkileyici mimari
ve
ssleme
biimlerinin
yaylmnda
baoyunculardan biri olmutur. Yakndou ve
Ortadouda bir yandan siyasal kargaalklara
yol aan Hal Seferleri, te yandan bu
blgelerdeki byk uygarlklarn rnlerinin
Avrupann slm egemenlii dnda kalan
kesimlerine yaylmasnda belki de farknda
olmadan ok nemli bir rol stlenmilerdir.
slm dnyasnda eitim ve retimin hzl
geliimi de nemli bileenlerden biridir.

Orta a slm kltr ve uygarlklar,

Emevilerin damgasn vurduu ve 8. yzyl
ortalarna kadar sren ilk evrede Avrupann
byk bir blm ve Uzakdou dnda ok
geni bir corafyada etkili olmutur. Suriye ve
evresinin odak noktasn oluturduu bu
dnemde eski byk uygarlklarn uzantlar
sanatsal geliime damgasn vurmutur. Bu
srete etkiler yeni yaratlarn nne gemekle
birlikte, yine de byk bir uygarln temelleri
atlmtr. Arkasndan gelen ve 13. yzyl
ortalarna dein Orta a dnyasnn byk bir
blmne egemen olan, siyasal ve kltrel
yaamda Altn a olarak adlandrlabilecek bir
srece damgasn vuran Abbasler dnemi, etki
alannn douya kaymasyla birlikte ran ve Orta
Asyay da iine alan ok daha byk bir
uygarln hazrlaycs olmutur.

173

Orta a slm dnyas, byk bir etkileim

ann odak noktasn oluturan Akdenizin
snrlarnn
ok
telerine
daha
erken
dnemlerinden balayarak tam ve bu
konumunu 15. yzyl sonlarna kadar korumay
baarabilmitir. Bu sre sonrasnda bile etkileri
Avrupadan Asyann her kesine kadar eitli
blgelerde kendini hissettirmi, hatta gnmzde
bile hissettirmektedir.

Tm bu gelimeler yeni mimari biimlemelere ve

ssleme sanatlarndaki zenginlik ve eitlilie yol
amtr. Mimari biimleme denince yalnz cami,
medrese, hankh, ribat, han, kervansaray, hamam,
kpr, trbe gibi yap trleri akla gelmemelidir.
Birden ok farkl ileve sahip yapy bir araya
getiren kkl bykl klliyeler de kent
yaamna ok farkl bir grnm ve geliim
kazandrmlardr. Bu biimlemede, dnemin
estetik yaamna k tutan geometrik, bitkisel,
yazl ve figrl bezemeler tuladan alya,
iniden taa kadar eitli malzemelere uygulanm
ok zengin rnekler vererek Orta a slm
dnyas dndaki blgeleri de etki alan iine
alm ve Akdeniz snrlarnn ok telerine
tamtr. Fildiinden cama, bezemeli kuma ve
giysilerden halya, ahaptan maden eserlere ve
seramie kadar farkl malzemelerdeki zengin
bezemeli rnekler iin de durum farkl deildir.

174

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Emevilerin ilk antsal
yapsdr?

6. slm dnyasndaki ilk cami yaps hangisidir?

a. Diyarbakr Surlar

b. Konya II. Kl Arslan

b. znik Nilfer Hatun mareti

c. Kahire Kalavun

c. Kubbets -Sahra

d. am Emeviye

d. Amasya Yrg Paa Camisi

e. Diyarbakr Ulu

e. Kurtuba Ulu Cami

7. Anadoluda gnmze gelebilen en erken

tarihli kervansaraylar hangi dneme aittir?

a. Kubbets-Sahra

2. slm dnyasnda soyut ssleme hangi yapda

ortaya kmaya balamtr?

a. Saltuklu

a. Divrii Darifas

b. Bizans

b. Medinetl Zehra

c. Seluklu

c. El- Ezher Camisi

d. Artuklu

d. Samarra Saray

e. Roma

e. Firdevs Medresesi

8. Hangi dnemde en
merkezinde yer almaz?

3. Innsbruck Mzesindeki skenderin ge

k sahnesinin betimlendii dnlen mine ii
maden tas hangi dneme aittir?

cami

kent

a. Artuklu
b. Endls Emevleri

a. Emev

c. Seluklu

b. Artuklu

d. Abbas

c. Fatm

e. Fatm

d. Eyyub

9. Nasrler dneminin en
aadakilerden hangisidir?

e. Abbas
4. Mekn ve kubbe tasarm asndan en gelimi
cami aadakilerden hangisidir?

nemli

yaps

a. Kahire El-Hakem Camisi

b. Elhamra Saray

a. am Emeviye Camisi

c. Kurtuba Ulu Camisi

b. Kayrevan Ulu Camisi

d. Halep Ulu Camisi

c. Kahire el-Hakem Camisi

e. Balkuvara Saray

d. Kurtuba Ulu Camisi

10. Kaya kristalinden yaplm eserler en ok

hangi dnemde grlr?

e. Bursa Ulu Camisi

5. spanyada Halifelik dneminin en nemli
saray hangisidir?

a. Abbas
b. Eyyub

a. Aljaferia (El-Caferiye) Saray

c. Memluk

b. Medinetz-Zehra Saray

d. Fatm

c. Alcazar Saray

e. Seluklu

d. Medinetz-Zehira Saray
e. Elhamra Saray

175

byk

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise Emevler balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

slmlk kltr, dou yeri olan Arabistan

Yarmadasndan Suriyeye, Kudse, Mezopotamyaya, rana ve Kuzey Afrikaya ksa srede
yaylm; Akdeniz bir Mslman gl olmutur.
slm lkelerinde Sanat adl yaptnda Suut
Kemal Yetkin, Hillin bir ucunun bat ine
(714), br ucunun da Fransada Poitiersye
(732) dayandn belirtir. Daha 8. yzyl
balarnda Arap ordular slmiyeti batda
spanyaya, douda Semerkand ve ndus vadisine
kadar yaymlardr.

Sra Sizde 1

2. d Yantnz yanl ise Abbasiler balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.
3. b Yantnz yanl ise Anadoluda lk
Beylikler ve Anadolu Seluklular balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Anadoluda lk
Beylikler ve Anadolu Seluklular balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Endls Emevleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 2
Akdeniz ticaretinin snrlar iine Mezopotamyadan Irak ve Anadoluya, Afrikadan Baltk
Denizi evresi ve Uzak-douya, gney ve orta
Avrupaya kadar ok eitli blgeler girmekteydi.

6. d Yantnz yanl ise Emevler. balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Anadoluda lk
Beylikler ve Anadolu Seluklular balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 3
Avlulu ok destekli cami erken slm dneminde
ortaya km ve standart bir plan emas haline
gelmitir. En tipik rnekleri Kuds Aksa,
yenilenmi haliyle Medine Ulu ve am Emeviye
camileridir. Yaklak drt yzyl boyunca Arap
Yarmadasndan Suriyeye, Kuzey Afrikadan
spanyaya kadar ok eitli evrelerde
uygulanm yaygn bir plan emasdr.

8. e Yantnz yanl ise Fatimler balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Endls Emevleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Zengiler ve Eyybiler
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 4
Emev saraylarnda tasvir yasa grlmez.
Hemen tm Emev saraylarnda (l kasrlarnda)
figrl mozaiklerden fresklere, heykellere kadar
ok eitli insan ve hayvan tasvirleri ieren
rnekler grlr. Mozaik ve fresklerde saray
yaamndan eitli sahnelere yer verilmitir.

176

Yararlanlan Kaynaklar
Insoll, Timothy. (2007). slm Arkeolojisi, ev.
Bahar Trnak, stanbul: Homer Kitabevi.

Ark, Rhan. (2000).Kubadabad: Seluklu

Saray ve inileri, stanbul: Trkiye Bankas
Yaynlar.

Kasseroler, A. (1995). berlegungen zur

Emailtechnik der Innsbruker Artukiden-Schale,
Die
Artukiden-Schale
im
Tiroler
Landesmuseum Ferdinandeum Innsbruck:
Mittelalterliche Emailkunst zwischen Orient
und Occident, Mnchen: Editions Maris, 71-76

Aslanapa, Oktay. (1984). Trk Sanat, I-II

stanbul: Milli Eitim Yaynlar.
Aslanapa, Oktay. (1996). Diyarbakrn Kazdan
Sonra Unutulan Artuklu Saray, Kltr ve
Sanat, 31, 10-11
Belloni, Stefania. (1997).
Narni Terni: Plurigraf.

Kuban, Doan. (1968).

Yorumlanmas zerine,
Aratrmalar, I, 9-27

Sousse-Monastr,

Curatola, Giovanni.
Haz., (1994). Eredita
dellIslam: Arte Islamica in Italia. Venezia,
Palazzo Ducale, 30 Ottobre 1993-30 Aprile 1993,
Amilcare Pizzi.

Mazaher,
Ali.
(1972).
Ortaada
Mslmanlarn Yaaylar, ev.
Bahriye
ok, stanbul: Varlk Yaynlar.
Mutlu, Belks. (1977). Bat Sanatnda
Biimlenme ve Dou Akdeniz, stanbul: Devlet
Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar.

El-Cezer (1990). Olaanst Mekanik Aralarn

Bilgisi Hakknda Kitap, Tpkbasm, Ankara:
Kltr Bakanl

gel, Semra. (1994). Anadolunun Seluklu

ehresi, stanbul: Akbank Yaynlar.

Grabar, Oleg.
(1988). slm Sanatnn
Oluumu, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar.

Schubert, Eva. Haz., (2007). Akdenizde slm

Sanatn Kefedin: Bir Snrlar tesi Mze
Yayn, stanbul: Ege Yaynlar.

Grabar, Oleg- Ettinghausen, Richard. (1987).

The Art and Architecture of Islam: 6501250,
Middlesex: Penguin Books.

lken, Hilmi Ziya. (1993). Eski Yunandan

ada Dnceye Doru slm Felsefesi:
Kaynaklar ve Etkileri, Drdnc Basm,
stanbul: Cem Yaynevi.

Gnaltay, M. emseddin.
(1991), slm
Tarihinin Kaynaklar Tarih ve Mverrihler-,
stanbul: Endls Yaynlar
Hattstein, Markus- Delius, Peter. Haz., (2007).
slm Sanat ve Mimarisi, ev. Nurettin
Elhseyni, Literatr Yaynclk, stanbul:
Literatr Yaynlar.

Yetkin, Suut Kemal (1984). slm lkelerinde

Sanat, stanbul: Cem Yaynevi.
Zachariadou, E. (1983). Trade and Crusade:
Venetian Crete and the Emirates of Menteshe
and Aydn (1300-1415), Venice: Library of the
Hellenistic Institute of Byzantine and PostByzantine Studies.

Heyd, Wilhelm von. (1975). Yakn-dou

Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynevi.
Hillenbrand, Robert. (2005), slm Sanat ve
Mimarl, ev. idem Kafesciolu, stanbul:
Homer Kitabevi.

177

slm Sanatnn
Anadolu Sanat

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Modern ncesi Dnemde Akdeniz Uygarlklarn tanmlayabilecek,
Rnesans ve Hmanizmi aklayabilecek,
Corafi Keiflerde Akdeniz Uygarlklarnn roln ayrtrabilecek,
Osmanl mparatorluunun Akdeniz Dnyasndaki yerini aklayabilecek,
Akdeniz Uygarlklarnda bu dnemde grlen sanatsal slplar ve sanatlarn sralayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Modern ncesi Dnem

Osmanl mparatorluu

Hmanizm

spanya-Portekiz- talya

Rnesans Dnemi ve Sanat

17. yzylda Akdeniz

Corafi Keifler

XIV. Louis ve Versailles

16. Yzylda Akdeniz

Barok Sanat

indekiler

Giri

Erken Modern Dnem Banda Akdeniz: Uyan

Onaltnc Yzylda Akdeniz

Osmanllar ve Akdeniz

On Yedinci Yzylda Akdeniz

XIV. Louis ve Versailles

Barok Sanat

178

Modern ncesi Dnemde

Akdeniz Uygarlklar Sanat
GR
Modern ncesi Dnemin balangc iin bir tarih vermek gerekirse, genellikle kabul gren iki tarih
karmza kar: 1453 (stanbul'un Osmanllar tarafndan fethi ve Dou Roma mparatorluu'nun
yklmas) ve 1492 (Amerika Ktas'nn kefi ve spanya'daki Mslman Devlet Grnatann tarihe
karmas). Hangi tarihi bu dnemin balangc olarak kabul edersek edelim esas olan, artk 15.yzyln
ikinci yarsndan itibaren, yeni bir dnemin balad gereidir.
Erken modern dnemde Akdenizde yaanan ekonomik ve toplumsal deiim, styapnn deiimini
de salayacak ve yeni bir dnsel yap ekillenecektir. Modern ncesi Dnem, feodalizmden
Aydnlanma Dnemi'ne bir gei srecidir. Dolaysyla feodal yap zlp yeni bir yaplanmaya doru
gidilirken birtakm atmalar yaanacak ve Orta a'n baz uzantlar bu ada da grlecektir. Gei
dnemlerine zg gelgitler, toplumsal snflar arasnda atmalar, mcadeleler, din ve mezhep savalar
bu dnemde ok youn yaanacaktr.
Modern ncesi Dnem, Modern Dnemin hazrlk evresini oluturur. dealize edilenle gerekler
arasnda elikiler yaanacak ve bu durumda topik kuramlar ileri srlecektir. Orta a'n feodal dinsel
ideolojisine kar tepki olarak, Erken Modern Dnemde bilimsel siyasal dn gelimeye balayacak,
din merkezli dncenin yerini, insan merkezli, akl ve bilimi esas alan, deney ve gzleme dayal olan
bilimsel dnce alacaktr.
Akdeniz, corafi keiflerin ncesinde Orta an siyasi ve ekonomik ehresini btnyle
deitirecek bir srece girer. ncelikle Orta aa damgasn vurmu olan feodalite siyasi bir sistem
olmaktan kar ve Avrupa'da milli monariler kurulur. Bunun sonucunda Avrupa milletlerinin oluum
sreci balar. Siyasi birlii kurmakta baarl olanlar ekonomik olarak da glenir.
Modern ncesi Dnemde ortaya kan tm bu ekonomik, sosyal, bilimsel ve politik deiimler,
Akdeniz evresindeki blgelerde yeni sanat akmlarnn olumasna neden olacaktr. Bir anlamda talya
ve orada geliecek olan Rnesans sanat ve kltr tpk Antik Yunan ve Roma Dnemi gibi daha sonraki
yllarda Avrupa kltr tarihinin kkenini oluturacaktr. Akdeniz dnyasna bu dnemde eklemlenen
Osmanl mparatorluu da sahip olduu Islm kltr ve Orta Asya - ran Trk kkenli gelenekleri yan
sra, genilettii tarihi corafyas iinde var olan etnik gruplar ve uygarlklar toplumsal yaps iine
katmt.
Bylece tarihsel olarak daha nceki dnemlerde Akdenizde kurulmu olan ticaret ilikilerini talyan
ehir devletleri devam ettirirken Venedik, spanya Krall ve Osmanl mparatorluu Akdenizdeki
glerini korumaya ve daha etkin klmaya alacaktr.

ERKEN MODERN DNEM BAINDA AKDENZ: UYANI

Hmanizm
Erken Modern Dnemde dnsel yapya insan merkez alan hmanizm (insancllk) akmnn hkim
olduunu gryoruz. Orta a'daki feodal-dinsel ideolojiyi esas alan skolastik (Antik Yunan Dnemi
179

dnr Aristotelesin felsefesi ile Hristiyan din bilgisinin birletii geleneksel dnce biimi)
dnceye kar, bu dnemde insan temel alan akla dayal bilimsel dnce gelimeye balayacaktr.
Dneme damgasn vuran Rnesans'n ideolojisini hmanizm akm oluturacaktr. Hmanist dnce
sisteminde her ey yeniden incelenip sorgulanmaya balanacak, insann evren hakkndaki dnceleri
deiecek ve insan evrenin merkezinde yerini alacaktr. nanan insann yansra dnen ve sorgulayan
insan nem kazanacaktr. Bu hmanist insan, bamsz olma arzusundadr. Hatta rk, kavim ve aile
balarndan bile kurtulma abas iindedir. Bylece birey, kendisini snrlayan dnsel zincirleri birer
birer krmaya balayacak ve kendi ideolojisini yaratma abas iine girecektir.
Hmanizm, talya'da antik dnem yazarlarnn eserlerine ilgi duyan, bu eserleri aratrarak genel
ktphaneler, edebiyat dernekleri kuran fikir adamlarnn bir araya gelerek gr alveriinde
bulunmalar sonucu ortaya kt. Bu aratrmac yazarlara hmanist denildi. nce antik dnem eserlerini
incelediler, sonra kendi eserlerini verdiler. Hmanistler iinde ok nl isimler vardr. Bunlardan biri
hmanist dnceyi balatanlardan Petrarch'dr, dier temsilcileri arasnda ise Boccacio, Bacon,
Monteigne, Erasmus gibi isimler saylabilir. Hmanizm akm Rnesans'n ideolojisini ve ilerici ynn
oluturur. Ayrca hmanist bireyciliin siyasal yapya etkisi, ulusal devletlerin kurulmas eklinde
olacaktr. Hmanist bak as Rnesansn ortaya kmasnda nemli bir etkendir.

Resim 7.1: Francesco Petrarca

Resim 7.2: Giovanni Boccaccio

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Petrarch

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Giovanni_ Boccaccio

Bilim, Teknoloji, Ticaret ve Keifler

Akdenizdeki bu uyan oluturan dnsel etkenlerin yan sra baka nedenler de vardr. Bu dnemin
sorgulayan dnce sistemi deiiklii sonucu birey nem kazanmtr. Gkyznn incelenmesi, mercek
kullanm gibi uygulamalar bireyin dnya ile ilikilerine yeni bir boyut getirmitir. Birey, Orta ada
dinsel bilgi snrlarn amak ve bilgi birikimini arttrmak abasna girmi, bu sayede ortaya kan
teknolojik gelimeler pratikte de kullanm alan bulmutur.
13. yzylda doudan batya tanan top ve barut Avrupallar tarafndan daha da gelitirilerek
kullanma alnd. Ateli silahlarn kullanm feodalitenin sembol olan atolarn sonu oldu. Ulusal
devletler arasnda dzenli ordularnda ateli silah kullananlar dierlerinden daha baarl oldular.
Krallarn kurduu daimi ordular, gerektii zaman savaan, ar zrhlarla donatlm Orta a
valyelerinin oluturduu atl ordulara benzemiyordu. Ksa zamanda uygun sava taktikleri ve silahlar
gelitirildi. Hareketli toplar ve bir sre sonra kullanlmaya balanlan ateli silahlar bu ordulara hareket
kolayl ve g verdi.

180

Akdenizde 15. yzyln ikinci yarsnda balayan deiiklikler sonucunda Avrupa ktasnda bulunan
ulusal devletler snrlarn birbirinin zararna geniletmeye baladlar. nceleri dini ve bilimsel amala
balad ifade edilen yaylma hareketi, yzyln ikinci yarsndan sonra aka ekonomik gayelere
yneldi. 15. yzyln bandan itibaren corafya alannda balayan bilimsel ve teknik gelimeler corafi
bulularda ynlendirici oldu. Geri bu yzyln bilginleri Yunan ve Romallarn corafya kuramlarn
biliyorlard. lk an nl corafyacs Ptolemaios (M.S. 2. yy)'un eserini, Arap corafyaclarnn
kitaplarn ve onlarn hazrladklar haritalar tanyorlard. Bu eserlerde yer alan bilgi ve llerin tamam
doru olmamasna ramen temel bilgiler iin yeterli saylyordu.
9 ve 10. yzyllarda Arap corafyaclar tarafndan hazrlanan corafya kitaplar ihtiyatan domutu.
spanya'dan Orta Asya'ya kadar yaylm olan Islm devletleri arasnda gereken iletiimin salanabilmesi
iin yollar kadar corafya bilgisine de ihtiya vard. Hac ziyareti yapacak Mslmanlarn Mekke ve
Medine yollarn tanmas ayr bir gereksinimdi. Ayrca Arap tccarlarn Hindistan ve Uzak dou ile yaptklar deniz ticaretinin gvenliini salamak iin deniz yollarnn ve bu yollarn sonundaki limanlarn
durumunun iyi bilinmesi gerekiyordu. Bu nedenle Orta ada Arap corafyaclarnn hazrlad corafya
kitaplar ve haritalar ok kapsaml idi. Yaplan haritalar zerinde denizlerdeki akntlar, rzgrlar,
yldzlara bakarak yaplabilen yn bulma ilemleri ve yolculuun sonunda ulalacak limanlarn
zellikleri ayrntl olarak gsterilmiti.
slm ve Hristiyan lemi temel dnya grleri bakmndan birbirleri ile daima sert bir rekabet iinde
olmalarna ramen ekonomik konular sz konusu olunca dayanma iinde olmakta saknca
grmyorlard. Hal seferlerinde olduu gibi sava zamannda bile ticari faaliyetlerinde karlkl olarak
yasak tanmyorlard. Bu nedenle uzak yolculuklar ilgilendiren bilgi al verilerinde bazen bilinli bazen
bilinsiz yardmlama ve ibirlii havasna giriyorlard. Bu nedenle batl denizciler, corafya ve
astronomi alannda doulu corafya ve harita uzmanlar ile daima bilgi al veriinde bulunuyorlard.
Doudan gelen corafya ve astronomi kitaplar bat dillerine tercme edildi. Gelien bu ortamda Avrupal
bilim adamlar ve tccarlar dou dnyasna ve corafi keifler srasnda nemi daha da artan Hint
okyanusundaki deniz yollarna ve limanlarna ait bilgileri renme olanana ulatlar.
15. yzylda Akdeniz corafyaclar ve denizcileri lk an nl corafyacs Ptolemaios'un "Btn
dnyay eviren bir tek okyanus vardr, Afrika'y gneyden dolaarak Hindistan 'a varmak mmkndr.
Dnya yuvarlaktr, o halde hep batya doru yol alacak bir denizci Asya 'nn dousuna varabilecek ve
hareket ettii noktaya geri dnebilecektir." szlerini daha sk dnmeye baladlar. Hal seferlerinden
beri doudan gelen bilgilerle de desteklenen bu grler batl denizcilerin olaya gvenle yaklamasna
neden oldu. 15.yzyln ikinci yarsndan itibaren, uzun sre spanya ve Portekizin tekelinde corafi
keifler devam etmitir.
Avrupal denizciler ktann Atlas okyanusu ve Akdeniz kylarnda uzun yolculuklar yapabildikleri
halde teknik olanakszlk nedeniyle karadan ok fazla uzaklamak cesaretini gsteremiyorlard. Oysaki
ayn tarihlerde Arap ticaret gemileri Hint okyanusunu bir batan br baa geerek dounun mallarn
Akdeniz kylarna tayorlard.

Yeni corafyalarn kefine neden gerek duyuldu?

Arap denizcileri baarlarn uzun sreden beri kullandklar usturlap ve pusulaya borluydular.
Usturlapla yldzlarn durumunu gzleyerek bulunduklar yerin corafi konumunu tayin ediyorlar, pusula
ile de ak denizde kolaylkla ynlerini tespit edebiliyorlard.

181

Resim 7.3: Usturlap

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Usturlab

Resim 7.4: Karavella Tr Gemi

Kaynak: http://www.aerenlund.dk/helte/vasco_da_gama.html

Denizcilik sanatnda 15. yzylda ara gerecin gelimesine paralel olarak okyanus dalgalarna
dayanabilecek, yksek kenarl ve uzun gemiler ina edilmeye baland. Okyanusun dev dalgalarn
gsleyecek gte olan bu gemilere Karavella ad verildi. Karavella'lar direkli, be yelkenli ve
yaklak 30 metre uzunluunda idi. spanyol ve Portekizli denizciler okyanus yolculuuna dayankl hale
getirilen bu gemilerle yeni dnyaya ok sayda sefer yaptlar.
Bu dnemde Akdenizin bat yakasna baktmzda, 15. yzylda spanya'da Grnata Devleti,
Aragon ve Kastilya devletleri bulunuyordu. Aragon Kral II. Ferdinand (1479 -1516) ile Kastilya
Kraliesi I. zabella (14741502) 1479 da evlenerek siyasi bir birlik kurdular. Katolik olan ift siyasi
gcn, kendileri ile ayn mezhebi paylamayanlara kar kullandklar Engizisyon Mahkemeleri ( dini
mahkemeler) ve bu mahkemelerin uygulamaya koyduu sert kararlara dayandrdlar. spanya 1492 de
Grnata devletine son vererek spanya Yarmadasnda Portekiz'in karsnda ok gl bir devlet haline
geldi. Bu tarihte spanyadan kovulan Mslmanlar ve Yahudiler Kuzey Afrika ile Osmanl
mparatorluuna g ettiler. Ksa bir sre sonra uzak denizlerdeki rekabetleri nedeniyle spanya ve
Portekiz kar karya geldi. Portekizliler Afrika'nn gneyini dolap Hint Okyanusundan Hindistan'a
ularken spanyollar, kralln hizmetine girmi olan Kristof Kolomb 'un fikirlerini tartyorlard. Bu
nedenle uzak denizlere yaplan yolculuklara Portekiz'den ancak seksen yl sonra balayabildiler.
Gelecekte Yeni Dnyay kefeden kii olarak tannacak olan Kristof Kolomb'un (1451 -1506)
yaamnn ilk yllarna ait fazla bilgi bulunmamaktadr. Cenova'l bir dokumacnn olu olduu, on drt
yanda denizcilie balad, Cenova bayra tayan gemilerde uzunca bir sre alt bilinmektedir.
1474'de Portekiz'e (Lizbon) yerleerek Cenova'l tccarlarn temsilciliini yapmaya balad. Floransal
astronom Toscanelli ve kz ile evlendii Portekizli denizci Perestrello'dan uzak diyarlar ve buralara
yaplacak yolculuklar hakknda pek ok bilgi edindi. Perestello'ya ait olup kendisine kalan baz belge,
harita ve anlardan yararland. Kristof Kolomb nl gezgin Marco Polo 'nun o srada baslm (1485)
olan seyahatnamesinden edindii bilgilerden fazlasyla etkilendi. Kristof Kolombun seferleri spanya
krall tarafndan baarsz kabul edildi. lmnden sonra baka bir amiral, Amerigo Vespucci (1454 1512), 1505 ylnda kefedilen topraklarn yeni bir kta olduunu ilan etti. 1507 ylnda Amerigo
Vespucci'nin yayncs yeni ktaya Amerika adn verdi. Bu yolculuklar sonucunda spanyollar istedikleri
gibi baharat ve altna ulaamamlard. Buna ramen aba gstermekten vazgemediler. Batya doru
yaplan seferlere devam ettiler. Ksa bir zaman dilimi iinde spanya, Orta ve Gney Amerika ktasnda
byk toprak paralarna sahip oldu ve spanya modern ncesi dnemin tartmasz en zengin lkesi
durumuna geldi.
Portekizdeki gelimelere gelince; 1385'de Portekiz'de Burgond hanedannn yerine Avis hanedan
geti. Avis hanedannn kurucusu olan I. Johann (1385 -1433), 1385'de spanya'daki Kastilya Krallna
kar kesin bir zafer kazand. Avis hanedan 1451 'de Kuzey Afrika'da Fas blgesinde bulunan Cuta'y
ele geirdi. Cuta'nn ele geirilmesinde Kral Henri'nin (Henrique 1394 -1460) ok byk abas grld.
Kk yata valye olan I. Johann'n olu Henri, Sahra'da yaayan karaderili halklar arayp bulmay
182

ve onlarn arasnda Hristiyanl yaymay ideal edinmiti. Ayn zamanda yeni yerler kefetmek
konusunda duyduu istek ve ideali yakn evresine de alad. Afrika sahillerinde elde edilmi olan Cuta
Portekizlilerin deniz ar lkelere almasnda temel bir s oldu.
Kral Henri sayesinde ksa zamanda aama kaydeden Portekiz, denizcilik ve corafya alannda
dnyada en fazla bilgi birikimine sahip devlet durumuna geldi. Bunun sonucu olarak da corafi keiflerin
ncln yapt. Denizcilie olan ilgisi ve bu alandaki bilimsel katklar nedeni ile Denizci Henri olarak
ta bilinen Portekiz kral yapt almalar ve yaratt mali kaynaklarla corafi keiflere ok byk
katkda bulundu.
Denizci Henri, Portekiz kylarnn en gze arpan knts olan Saint Vincent Burnu yaknlarnda,
Sagres'deki atosuna gerek bir corafya aratrmalar merkezi kurdu. Cenova'l ve Floransa'l
denizcilerle Alman astronomlar buray gerek bir denizcilik okulu haline getirdiler. Denizci Henri'nin
merak ve ncl ile Afrika kylarna keif seferleri dzenlendi.

Resim 7.5: 1400-1600 aras spanya ve Portekiz Deniz Keifleri

Kaynak: http://wps.pearsoncustom.com/wps/media/objects/
2426/2484749/chap_assets

Resim 7.6: Batalta Manastrnda Denizci Henrinin

Gotik ve Kuzey Afrika Islm Mimarisi
zellikleri Gsteren Mezar

15. yzyla dein Portekiz, Akdeniz ve Avrupa'nn bat kylarnda, belli bal ticaret yollarnn
uzanda, az gelimi bir lkeydi. Ulam ve haberlemeyi ancak Atlas okyanusundaki limanlar
sayesinde gerekletirebiliyordu. ok eski tarihlerden beri deniz yolu ile ngiltere ve Hollanda blgesi ile
iliki kurmulard. Atlas okyanusu usuz bucaksz genilii ve bilinmeyenlii ile Portekizli denizcileri
ekiyordu. ber yarm adasnda da siyasi yaylma olana bulamayan Portekiz, ekonomik kaynaklar elde
edebilmek iin denize almak zorundayd. Bu nedenle denizciler dikkatlerini Afrika'nn kuzeybat
kylarna evirdiler.
1442 de Portekizliler denizle yaptklar mcadelenin kazancn elde etmeye baladlar. Afrika
kylarndan toplayarak gemilere doldurduklar kleleri Lizbon'a doru yola kardlar. Papaya bavuran
Gemici Henri elde ettii bir belge ile zenci kle tama iini tekeline ald. Krllk oran ok yksek bir i
olan kle ticareti, elde edilen bu belgeye dayanarak uzun yllar Portekizli denizciler tarafndan
srdrld.
Portekizliler Afrika'da Nijer rma boyunca ilerleyerek kaynana kadar uzanp altn madeni
ocaklarn ele geirdiler. Bu tarihe kadar yreden elde edilen altn kervanlarla Akdeniz'de Cezayir
limanlarna tanyordu. Cenoval denizciler buradan ucuza aldklar altn byk krlarla Avrupa
lkelerine satyorlard. Portekizliler kle ticaretinden sonra altn da kaynandan elde ederek ok byk
kazanlar saladlar.
183

1471 de Portekizliler Ekvator izgisini atlar. 1488 de kaptan Bartholomeu Diaz, Afrika'nn
gneyindeki en son burnu dnp Hint Okyanusuna kt. Kaptan, yaadklarndan etkilenerek buraya
Frtnalar Burnu adn verdi ise de Portekiz Kral II. Jan daha sonra yolculuk yapacak denizcileri
dnerek burann adn mit Burnu eklinde deitirdi.
Ayn yolu kullanan Vasco de Gama 1497 Hindistan'a hareket etti. Daha nce elde edilen bilgileri
kullanarak mit Burnu'nu at. Afrika kylarn izleyerek kuzeye doru yol ald. Hint Okyanusunu
geebilmek iin yapt deniz haritalar ile tannan Ahmed bni Mecid' i ikna ederek Portekiz filosuna
ald. Onun rehberliinde 20 Mays 1498 de Malabar kylarnda Kalikut limanna ulat. Portekizliler
uzun yllar sren abalarndan sonra amalarna ulatlar. Bat Avrupa ile Hint Okyanusunun ky
lkeleri arasnda dorudan iliki kurmay baardlar. Devam eden seferler sonucunda Portekizliler
Hindistan'da ticaret merkezleri kurarak hkimiyetlerini kabul ettirdiler. Bu arada 1500 ylnda bir tesadf
sonucu Brezilya sahillerine ktlar. Buras ksa zamanda Portekiz kolonisi haline getirildi ve XX. yzyla
kadar da Portekizlilerin elinde kald.
Sonradan spanya'nn hizmetine girmi Portekizli bir denizci olan Magellan (1480-1521) deniz yolu
ile Byk Okyanusa ulamay baard. 1519da spanya'dan yola kt. nce Brezilya'ya urad ve gneye
indi. Daha sonra kendi ad ile anlacak olan Magellan Boaz 'n geerek Byk Okyanusa kt. Uzun bir
yolculuktan sonra Filipin Adalarna ulat. 1521 de yerlilerle yapt bir atmada ld. Magellan'n
balatt dev boyutlardaki keif gezisi ylda tamamlanabildi ve dnya evresinde gerekletirilmi ilk
gezi idi.
Modern ncesi dnemdeki deniz keifleri Akdeniz blgesini zenginletirdi ve o zamana kadar geerli
olan ekonomik dzene kimi farkllklar getirdi. Denizar lkelerden gelen altn ve gm, Akdenize
akmaya balad. O zamana kadar nemli bir para birimi olan Venedik Dukasnn deeri dt.
Deniz ticaretinin rgtlenmesi zorunluluu bankaclk sistemi, faiz, ek, bono gibi yeni dzenlemeleri
getirdi. spanya ve Portekiz corafi keiflerle megul ve yeni blgeleri ele geirmee alrken,
Floransa, Venedik, Cenova, Napoli, Amalfi gibi talyan kent devletleri de daha nce Akdenizde
kurduklar ticaret yollarn eitlendirdiler ve Bat Akdenizin zenginleen dnyasna dounun lks
tketim mallarn tamaya devam ettiler.

Resim 7.7: znik retimi Osmanl Seramii

Resim 7.8: Osmanl Seramii

Kaynak: http://cartelen.louvre.fr/cartelen/visite?srv=car_not
_frame&idNotice=25265&langue=en

Kaynak: http://www.qantara- mmed.orgmed.org

/qantara4/public/show_

Zenginleen Bat Akdeniz kentlerinde ortaya kan yeni kentli snf, dnyann deiik yerlerinden
gelen bu lks tketimi severek kulland. Bu tketim sanatsal retimi de tetikledi. pek kumalar, hallar,
seramik tabaklar, fildii ve ahap kutular vb. birok nesne prenslerin saraylarn, tccarlarn evlerini
doldurdu. Kentler mimari yaplaryla birbirleriyle rekabete girdi. Ressamlar ve heykeltralar bir saraydan
brne, bir kentten brne transfer oldular.
184

Rnesans Dnemi ve Sanat

On drdnc yzyl sonundan itibaren ve on beinci yzyl boyunca Avrupada edebiyat ve gzel sanatlar
alanndaki yeniliklerin ve sanat anlaynn tmne Rnesans denir. Rnesans, Orta a kltr ve
sanatnn reddedilmesi ve antik dnem sanat ve kltrnn yeniden diriltilmesi anlayndan dolay
Yeniden Dou olarak nitelendirilmitir.
Rnesans, antik dnem eserlerinin modern ncesi dnemde yeni bir yorumla ele alnmas esasna
dayanr. Bu dnemde, Antik a'n rnek alnmasnn en nemli nedeni Antik a sanatnn dnyasal ve
canl oluu, ayn zamanda Yeni a'n ruhuna ve dnemin ihtiyalarna cevap vermesidir. Bu dnem, dncede aklc ve bilimci, sanatta da aklc ve gereki eilimlerin grld bir dnemdir. Rnesans,
talya'da Floransa merkezli olarak ortaya kmtr, talya'da ortaya kmasnn nedenleri arasnda;
ekonomik gelimilik, antik gelenein varl, Bizansl bilginlerin eski Yunan edebiyatnn metinlerini
buraya getirmeleri ve bunlarn incelenmesi ile ilk genel kitaplklarn ve edebiyat derneklerinin burada
kurulmas saylabilir.
On drdnc yzyl sonunda Apulial Nicola Pisano oluturduu yeni heykel anlay ve Floransal
ressam Giottonun kiliselerdeki fresklerinde grlen yeni mekn anlay Rnesans sanatnn balangc
olarak kabul edilir. nsan figrnn Gotik ve Bizans sanatndaki duragan ve kurallarla belirlenmi
grnmnden sonra Giotto insan daha kanl canl ve doal grnmnde, fiziksel ortamnda
gstermee balar. Bu anlay Siennal Lorenzetti kardeler tarafndan gelitirilse de, Akdeniz
lkelerinin korkulu ryas olan veba salgn sonucu sanatsal geliim telenir.

Rnesans Dneminin kltrel tarihi hakknda, Nurettin Pirim Haz.

(2005). Rnesansn Serveni, stanbul: Yap Kredi Yaynlar adl kitaptan
yararlanabilirsiniz.
On Beinci yzyl Floransas Rnesans sanatnn merkezi olur. Bu dnemde sanatlar, edebiyatlar,
hmanist dnrler ve bilim insanlar ile beraber dnyay yeniden kefetmektedirler. Bu da bilim ve
sanatn henz ayrlmadn ve uzmanlk alanlarnn belirginlemediini gsterir, Leonardo da Vinci'nin
Vitruvius Adam, Rnesans dneminde yaplm rnek bir bilim ve sanat eseri olma zelliini tar. Birey
hem akl hem de bilgisi ve bilgelii ile vardr. nsan, evresini, dnyay, evreni aratran bireydir.
Mkemmeliyeti simgeleyen daire iinde kollarn her yne aarak, ayaklar ile deiik ynlere gitmee
hazr bu cepheden gsterilen insan da dnyay kontrol etmektedir.

Rnesans Dnemi sanat ve mimarisini ayrntl deerlendirmesi iin

E. H. Gombrichin(1986) ev.Erol-mer Erduran, Sanatn yks, stanbul: Remzi
Yaynevi adl kitabn inceleyiniz.

Resim 7.9: Leonardo da Vinci'nin Vitruvius Adam.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg&filetimestamp=
20100914054557

185

Ayrca Leonardo da Vincinin defterleri incelendiinde, onun nasl bir doa gzlemcisi olduu da
ortaya kar. rettii deiik makinelerde yine tasarm ve bilim birlikteliini gsterir. Aslnda
gzlemledii hareketin oluumudur. Kular nasl uar, insanlar nasl grr, kol nasl hareket eder gibi
fiziksel zellikleri inceleyip, bunlar resimlerindeki figrlere uygular. Orta a ve dini gelenek insann
iinde barndrd ruhun kamamas iin vcudun kesilmesini ve anatomik aratrmalar
yasaklamaktayd. Oysa Leonardo sahipsiz kadavralar bularak onlar kesip vcudun anatomisini inceler.
Leonardonun fiziksel dnyay incelemeleri resim sanatnda figrler arasndaki mekn anlaynn
deiimini de etkiler. Bylece Rnesans sanatyla ortaya kan ve tabloda yani iki boyutlu dz bir alanda
gsterilmesi istenen hikyeyi derinlemesine bir perspektif anlatmla gsteren resimsel zellik tam olarak
geliir.

Leonardoun Defterleri, (2010) ev. Alev Serin Ankara: Arkada

Yaynevi.
Perspektif aslnda bir bak asdr. Orta ada hem Dou hem de Bat Akdenizde kullanlmaktadr.
Ancak bu rneklerde kullanlan perspektife dikey perspektif denir. Yani, resmi alttan ste doru kesen bir
dz hat hayali olarak resimlerde bulunur. Bu grntde resmin en alt ksm bize en yakn olan ksmdr,
en st ksm ise bize uzak olan yerdir. Bylece tablodaki mekn alglarken gz kendi kltrel birikimine
gre eksik olan ksmlar tamamlar. Rnesans dneminde gelien perspektif anlay ise dorusal( lineer)
bir izgide gelien perspektiftir. Doaya baktmz zaman mesafe uzaklatka grlen nesne de ufalr.
te Rnesans ressamlar bu zellii tablolarna, fresklerine tamak isterler. Yani iki boyutlu yzeye
derinlik vererek adeta tabloyu bir tiyatro sahnesinde oyun izlerken gibi grmemizi isterler. Bylece
gereklik duygusunu verdiklerini dnrler. Derinlik duygusunu verebilmek iin de eitli grsel
dzenlemeler yaparlar: rnein saraylarn zeminindeki dama ta kaplamalar nden arkaya klterek
verirler, arka plana bir yap veya yapya giren bir kap ve kemerini resmederek derinlik salamaya
alrlar. nsan figrnn hacimsel zelliklerini antik dnem sanatlar gibi anatomiyi takip ederek
vermee alrlar.
Floransal ressam Masaccio resimlerinde matematiksel olarak bu derinlik yanlsamasn gstermee
alr. Dier Floransal ressamlar Ucello, Fra Flippo Lippo, Andrea del Castagno, Piero della
Francesca, Boticelli nin eserleri gnmz de mzelerin bayaptlar olarak yerlerini almtr.

http://www.googleartproject.com/museums/uffizi,
http://www.virtualuffizi.com/uffizi/ sitelerinden talyan Rnesans Sanat tablolarnn
bulunduu Floransadaki Uffizi Galerilerini dolanz.

Resim 7.10: Boticelli.Kbrs Adas Yaknlarnda Gzellik Tanras Venus (Afroditin) Akdenizin Kpklerinden Douu
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sandro_Botticelli_-_La_nascita_di_Venere_-_Google_Art_Project.jpg

186

Resim 7.11: Fra Flippo Lippo,

Kaynak: http://alyssa09.files.wordpress.com/2008/08/lippoherod.jpg

Bu dnem de gzel sanatlar smarlayan kiiler sadece prensler veya kilise deildi. zel
koleksiyoncular, zengin tccarlar bulunmaktayd. Baniler ( mesenler-sanatkoruyucular) dini kitaplardan
sahneler smarladklar gibi dnyevi konular da nemsiyorlard. Byk konaklarnn duvarlarna koymak
zere resimli tabaklar, panolar hatta tm duvarlar kaplayacak sahneler smarlyorlard. Petrark veya
Boccacio gibi yazarlarn eserlerinden simgesel hikyeler seiyorlard. Bu baniler iinde tccar ve bankac
Floransal Medici ailesi sanat koleksiyonlar ile nlyd.
Medici ailesinin zengin koleksiyonundan bir blm www.youtube.com/watch?v=rP4e8AXJXh8 sitesinden izleyebilirsiniz. Ayrca http://muze.sabanciuniv.edu/sayfa/medicilerden-savoylara-floransa-saraylarinda-osmanli - gorkemi sitesinden de koleksiyondaki Osmanl eserlerinden semeleri grebilirsiniz.
Banilerin toplumsal gcn ve onlarn nlerini gstermek iin resimde portrecilik yeniden bir grsel
anlatm biimi oldu. Madalyon yapm da portecilik anlaynn uygulamalarnda etkin oldu. Pisanello
gibi maden ileriyle uraanlar Akdenizde gcn simgesi olarak dolaan, belirli gnleri ve olaylar
lmszletiren bu madalyonlarda dnemin nl kiilerinin kabartmalarn yaptlar.
Resim sanat talyada Floransa da gelimiti ancak Venedikte de kendine zg bir resim anlay
hkimdi. Venedik Cumhuriyeti Orta adan beri Dou Akdeniz ile gelitirdii ticari ilikilerde
zenginlemi bir liman kentiydi. zellikle dokuma sanayi iin renklerin kmamasn salayan ap
ticaretini elinde bulunduruyordu. Dou Akdenizde kurduu yerleimler ile tm buradaki lkelerle ticari
ilikiler iindeydi. Venedik mimarisi Dou Akdenizden gelen etkiler ve mimari elerle gelimiti.
Ayrca, Bizans mimarisi yan sra, Kuzey Afrika Islm Mimarisi ve Gotik mimari zellikleri 14. yzylda
Venedikteki Dodgelar saraynda grmek olasdr. Venedikte ortaya kan bu mimari zelikler
Akdenizde Venedik ynetiminde bulunan Girit gibi adalarda da grlmekteydi.

Resim 7.12: Venedik Dodgeler Saray

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:D%27s_palace.jpg

187

Resim 7.13: Venedik Cam,1575-1650

Resim 7.14: Venedik Maden i Sarrazin(Araplarn ki gibi)

Memluk taklidi 1550-1600

Kaynak: http://collections.vam.ac.uk/search/?q=Venetian+

Kaynak: http://collections.vam.ac.uk

Genellikle Dou Akdenizde Memluk dneminde retilen maden eserleri veya dier alanlardaki
rnekleri taklit edip sonra bunlar Akdenizin dier blgelerine veya yine Dou Akdenize
pazarlamaktaydlar. Bursa ipeklilerini nceleri kuma olarak gelip Bursa hanlarndan alrlard. Sonra ise
kendileri Osmanl kumalar gibi kuma retmee baladlar.

Resim 7.15: Venedik Pazar in retilmi Bursa peklisi Resim 7.16: Floransa Bargello Mzesi, Mayolica Tekniinde
znik Desenli Tabak (F. Yeniehirliolu )
Kaynak: ihttp://collections.vam.ac.uk/ Venetian+Textile

Benzer bir durum seramiklerde oldu. Sadece Venedikte deil ama baka merkezlerde de znik
tabaklarnn taklitleri retildi.
Venedikli ressamlarn resim sanatna katklar ise ok nemliydi. Resme k kattlar. Renk ve k
arasndaki ilikiye nem veren Venedikli ressamlar dini konular kadar Venus serileri denen destans
varlklar da anlattlar. Bellini ve Vivarini ressam aileleri, Venedik yaknlarnda Paduadan gelen
Mantagna, Giorgione, Titian ve Tintoretto, Veronese ve Lotto nl Venedik okulu ressamlaryd.
Lottonun tablolarnda yer alan hallarda grlen desenler Anadolu hallarnn motif ve
kompozisyonlarn yanstt iin Lotto Hals deyimi Osmanl Hal Sanat aratrmalarnda yerini
almtr.

188

Resim 7.17: Titian Sslenen Kadn

Resim 7.18: Lotto Hals stanbul Trk Islm Eserleri Mzesi

Kaynak: http://www.abcgallery.com/T/titian/titian92.html

Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/

Resim sanatnn yan sra heykel ve mimaride de yeni gelimeler oldu. Floransal heykeltra
Donatello, genlik yllarnda Floransa vaftizhanesinin bronz kaplarn yapan Ghiberti ile almt.
Rnesansta en gl ifadelere sahip heykelleri ise hem heykeltra hem de ressam olan Michelangelo
yapmtr. Resim sanatnda Leonardo da Vincinin tuttuu yeri heykel sanatnda Michelangelo tutar.
Klasik dnem Yunan ve Roma heykellerinin hacimsel ve etkili slp zellikleri bu heykellerde grlse
de, Michelangelonun heykellerinde oylumlama ve oku daha ok Helenistik dnem heykellerine vurgu
yapar. Jest ve mimikleri ile hareket kazandrlan figrlerin duygularna da heykellerde yer verilmi,
anatomi bilgisinden de yararlanlmtr. Michelangelonun Roma Vaticanda Papa Sixtine iin yaplan
apeldeki freskleri ise heykel sanat ile resim sanatnn benzersiz bileenini oluturur.

Resim 7.19: Michalengelonun Davut Heykeli

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Michelangelo
%27nun_Davut_Heykeli

Resim 7.20: Michelangelo Ademle Havvann Cennetten Kovuluu

Kaynak: http://www.gogobot.com/sistine_chapel-vatican
_city-attraction

http://mv.vatican.va/3_EN/pages/MV_Home.html adresinden Sixtine

apelin sanal turunu yapabilirsiniz.

189

Gzel sanatlar iinde bir tasarm alan olarak kabul edilen mimari de Rnesans dneminde Klasik
Yunan ve Roma dneminden yararlanmtr. Aslnda bu dnemde mimarlk diye ayrtrlm bir meslek
tam olarak yoktu. Tasarmclar ressam, mcevher tasarmcs, heykeltra olabilmekte, izdikleri bina
tasarmlarn ise ta ustalar ayaa kaldrmaktayd. Brunelleschi Floransada domu bir heykeltra ve
kuyumcuydu. Leone Battista Alberti ise hukuk okumu, hmanist, mziki, ressam ve mimard.

Rnesans dneminde mimarlar, antik dnem kalntlarn incelemekte

ve orada kullanlan oranlar rnek alarak kendi oranlarn yeniden oluturmaktaydlar.
Brunelleschi ve Leone Battista Alberti, Akdeniz dnyasnda Roma dnemi ile beraber
mimarinin ayrlmaz bir paras olan kubbe esini tekrar canlandrmlardr. Bylece
talyada kent devletlerinin grkemini gsteren byk Kiliselerde antsal bir kubbe
merkezi mekn rtmekteydi.

Resim 7.21: Floransa Katedrali

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Floransa_Katedral

Palladio ise Venedik Cumhuriyetinin mimaryd. na ettii villalaryla tannan bu mimar antsal
eserler de vermiti. zellikle oranlamalaryla dikkat eken Palladionun eserleri bir dier Modernizm
ncesi mimar olan Mimar Sinann eserleriyle aklclk bakmndan karlatrlr.

Rnesans dnemi mimarisinin esin kaynaklar nerelerdir?

talyada balayan ve gelien Rnesans dncesi ve sanat Fransa ve spanyada da etkili olmutur.
talyan sanatlar, mimarlar bu lkelere davet edilmi bylece Rnesans sanatnn yaygnlamasnda etkin
olmulardr. On beinci yzyl sonunda talyay igal eden Fransa, bu lkeden birok sanaty
Leonardo da Vinci de dhil olmak zere bu lkeye davet etmiti. Fransaya arlan talyan mimarlar
araclyla zellikle Loire nehri boyunca ina edilen kraliyet atolarnda talyan etkisi grlmee
balanr. Pariste Louvre atosu mimar Lescot tarafndan eklemelerle geniletilir. Heykeltra Jean
Goujon bu blmn cephe sslemelerini yapar. Kral II. Henrinin lm zerine ynetime geen
Catherine de Medici Louvre atosunun yanna Tuileries bahelerini yaptrr. Bylece spanyada
Elhamra saraynda grlen bahe dzenlemeleri yerine Rnesansla balayan bahe dzenlemesi Akdeniz
lkelerinde yaygnlamaa balar. Antik Yunan ve Roma geleneklerinin yeniden incelenmesi sonucu
ortaya kan Rnesans sanatn incelemek ve antik dnem sanat eserlerini yerinde grmek zere dier
lkelerden sanatlar on altnc ve on yedinci yzyllarda Romaya gnderilir. Hatta daha sonra burada
kurulan Roma Akademisi, Fransadan gelen ressam, heykeltra ve mimarlarn yaadklar bir yer olur.
Snav sonucu seilerek Romaya gnderilen bu sanatlar en az bir yl burada kalmaktayd. Kral IV
Henri zamannda ise Paris kentinde ina edilen ortasnda fskiyeli havuzlar bulunan meydanlar talyan
kentlerinde ki piazza dzenlemelerinden gelmekteydi.

190

ON ALTINCI YZYILDA AKDENZ

1500 ylna varldnda, Deniz - Akdeniz iki byk gruba blnmt: Trklerin nne geilemez
ilerleyiinin tehdidini hisseden ve kendi iinde blnm olan Hristiyan Bat ile ksa bir sre sonra
Memlk Msr'na boyun edirecek olan ve Mslman dnyann btn siyasal mirasn devralma yoluna
giren Osmanl mparatorluu. Bizans ve onunla birlikte Hristiyan birlii fikri tarihe gmlmt. Bu
boluu doldurmaya ise yeni palazlanmakta olan Rus Prenslii talip olmaya balad. Hristiyan Akdeniz'in
byk limanlar tehdit altnda olmakla birlikte, ak ekonomik stnl hl elinde tutmaktayd:
Portekiz'in Hindistan'a varyla sarslmaya yz tutmasna ramen, Venedik zengin Levant ticaretine
egemendi. Atlas Okyanusu tesi byk keiflere katlacak olan Cenova kenti spanya'nn bankeri olarak
ne karken, Katalonya da V. Carlos ynetimindeki Kastilya karsnda gerilemekteydi. Akdeniz artk
1000 ylnda olduu gibi dnyann merkezi deildi, bununla birlikte iinde modern devletlerin
biimlenecei pota olma zelliini korudu.
Fransa'nn durumu da dier Akdeniz devletlerinden farkl deildi. Fransa Krall feodallerin
arasndaki ekimeler nedeniyle dalma tehlikesi ile yz yze gelmiti. Bunun bilincine varan Kral XI.
Lui (Louis 14611483) soylularn Yzyl Savalarndaki (13371453) kayplarndan da yararlanarak
onlarn zerine yrd. Feodal beylerin topraklarn krallk topraklarna katt. siyasette baarl olan XI.
Lui ksa zamanda Fransa'y Akdenizin en gl merkezi devletlerinden biri haline getirdi. Bundan sonra
yaylma politikas Fransa iin ncelik kazand.
te yandan dnyann en eski imparatorluu olan Bizans da 1453'de Konstantinopolis'in dmesi ile
yklm, douda iktidar Osmanl Devletine gemiti. lk aamada Osmanl devleti Avrupa devletlerinin
yaylma siyasetine engel tekil etmiyordu. Ancak 15. yzyln sonunda Avrupa ilerine kadar ftuhat
alann genileten Trklerle Batllar kar atmasna girdiler. Ayrca Batllar iin en nemli konuyu
Osmanl Devleti'nin dou ticaret yollar zerinde kurulmu olmas tekil ediyordu.
Akdenizde uluslararas ticaretin en krl maddeleri uzak doudan getirilen baharat, ipek, inci, fildii,
porselen, kuma gibi lks tketim maddeleri idi. zellikle yiyecek ve iecek maddelerinde kullanlan
baharat ve ipek ok nemliydi. Hindistan'dan balayarak ran Krfezi ve Irak zerinden Suriye
limanlarna, ya da Kzldeniz yoluyla Svey ve Akabe'ye, oradan da kara yoluyla skenderiye'ye ulaan
yola Baharat Yolu ad veriliyordu.
in'den balayarak Orta Asya zerinden Hazar Denizi'nin gneyinden ve kuzeyinden geerek
Trabzondan Anadolu ve Krm limanlarna ulaan yola ise pek Yolu deniliyordu. Arap ve Venedikli
tccarlar pek Yolu ve Baharat Yolunu kullanarak i yapmak isteyen hi kimseye bu olana tanmyor,
kr paylamak istemiyorlard.
Avrupa'da ticaret ve sanayinin gelimesi ile birlikte yeni pazar ve hammadde kaynaklarna ihtiya
dodu. Avrupal tccar, Akdenizde Arap ve Venedikli tccarn denetiminde olan dou yollarndan
yararlanamayacann bilincine varnca douya ulamak iin yeni areler aramaya baladlar. Onlar da
doudaki zengin hammadde kaynaklarna ve pazar olanaklarna ulamak istiyorlard.
15. yzylda Akdeniz havzasnda yaanan nfus patlamas nedeniyle yiyecek maddelerine, budaya,
ekere duyulan ihtiya artt. Bunlar pazara sunarak kazan salamay amalayan Avrupal tccar Dou
altnn ve zenginliini daha fazla dnr oldu. Portekiz bata olmak zere ok sayda Avrupa lkesi
kurtuluu Douda aramaya karar verdiler ve bunu baarabilmek iin her trl areye bavurdular.
Orta ada kitaplar ktipler tarafndan kopyalanmak sureti ile oaltyordu. Bu yntem corafya
kitaplar ve haritalar iin de geerliydi. Kitap saysnn snrl olduu bu yzyllarda okuyucu saysnn
artmas olanakszd. Kitaplarn daha fazla sayda okuyucuya ulaabilmesi ancak seri retim yapabilen
matbaa sayesinde oldu.
Matbaada kaliteli kt kullanld takdirde hzl kitap baslabiliyordu. Kt ilk defa in'de
retilmeye baland. Abbasi dneminde kalitesi iyiletirilen kt 12. yzylda Hal seferlerine katlanlar
tarafndan Akdeniz zerinden Avrupa'ya tand. 13. yzyln sonuna kadar Avrupa'da iyi kalitede kt
retilemedi. Avrupa'nn en iyi cins kd talya'da retilmesine ramen bu kt henz matbaada
kullanabilecek nitelikte deildi. Basma uygun kt ancak 15. yzyln sonunda retilebildi.
1450 ylnda Alman Jean Gutenberg uzun almalar sonucunda kurun harfler dkerek ve uygun
kalitede kt kullanarak kitap basmay ve seri retime geebilmeyi baard. Bundan sonra herkesin
ulaabilecei rn haline gelen kitap sayesinde bilgi alverii hzland ve kolaylat.
191

Baslarak oaltlan corafya ve gezi kitaplar ierdikleri bilgiler nedeniyle en ok aranan kitaplar haline geldi. Greke ve Arapa'dan yaplan eviriler
yannda zgn corafya ve gezi kitaplar yazld. Baslan bu kitaplar gelecein denizci ve
kiflerine ok nemli katklarda bulundu.

Jean Gutenbergin buluu dnemin Akdeniz ve Avrupa dnyasnn

dn ve yazn dnyasna ne gibi katklar salamtr?

Jean Gutenberg tarafndan gelitirilen matbaaclk teknii hakknda

aadaki linkte yer alan ksa filmi izleyebilirsiniz.
http://www.youtube.com/watch?v=szunNgaKeVo

Doudan Gelen Byk G: Osmanllar

Dou Akdeniz'de en nemli siyasal deiim Osmanl Trklerinin atlmyd. Balkanlara ilk kez 1354'te
giren Trklerin ilerleyii, Timur karsnda uradklar yenilgiyle (Ankara, 1402) bir sre durdu. Ama
1421'den sonra Bizans mparatorluu kalntlarn silip sprmeye bir kez daha koyuldular.
Konstantinopolis'in 29 Mays 1453'teki dyle glenen Osmanllar izleyen dnemde
Balkanlar'daki blk prk topraklar alarak, talya ilerine ulamaya altlar. talyada Otranto'da
pskrtlmekle birlikte, Hristiyan Avrupa iin byk bir tehlike oluturmaya devam ettiler. Bu genileme
Akdeniz tarihi asndan 1571deki nebaht Deniz Savana kadar srecekti.

Yeni ada Akdeniz uygarlklarnn geliimi hakknda David

Abulafian(2005)Tarih Boyunca Akdeniz Uygarlklar, stanbul: Olak Yaynlar, adl
kitabn inceleyiniz.
Anadolu Seluklu Devleti'nin Gney ve Bat Anadolu'yu ele geirmesinden sonra Akdeniz dnyasyla
karlaan Trkler, nceleri sadece kendi sahillerinde faaliyet gsterebildiler. aka Bey, zmir
blgesindeki hkimiyeti srasnda kuvvetli bir donanma meydana getirerek Midilli ve Sakz ile civardaki
baz adalar fethetti. Yine Seluklu Sultan Aleddin Keykubad (12201237) Akdeniz sahillerinin
korunmas maksadyla bir harp filosu meydana getirebilmek iin Aliye'de (Alanya) bir tersane ina
ettirdi. Ancak Seluklular Akdeniz'de stnlk salayabilecek gce sahip deillerdi. Anadolu Beylikleri
dneminde Akdeniz'e kys bulunan Mentee, Aydn, Saruhan ve Karesioullar'nn denizdeki
faaliyetleri de sadece sahillerle kstl kald. Bunlar arasnda Aydnolu Umur Bey'in adalar ve Rumeli
kylarna dzenledii aknlar nemli bir yer tutmaktadr. Osmanllar bir kara devleti olarak ortaya
kmtr fakat sahillere ulatktan sonra denizle tanp bunlar elinde bulunduran devletlerden alm,
Akdeniz ve Karadenize sahip olmulardr.
Osmanllar'n Akdeniz kylarna ulamasndan sonra beyliklerden kalan donanmalardan istifade
edilmi, boaz ve sahilleri Venediklilere kar koruyabilmek iin Gelibolu'da bir tersane
oluturulmutur. Yldrm Bayezid devrinde Venedik ve Ceneviz donanmalarna kar baz baarlar elde
edildi. Nihayet Ftih Sultan Mehmed'in stanbul'u alarak Bizans mparatorluu'nu ortadan kaldrmas ve
Rumeli'de gerekletirilen fetihler zerine Akdenizde o gne dek yaanmam yepyeni bir stat olutu.
Fatih Sultan Mehmet'in stanbul'u almasyla beraber Osmanl Devletinin Beylik dzeyinden
mparatorluk kurumsallamasna girdii kabul edilir. Her ne kadar II. Murat dneminde bakent
Edirne'de bu dzenlemelerin ilk rnekleri grlse de, Osmanl topraklar arasnda bir ada gibi kalm
olan Konstantinopolis kentinin alnmas, kentin Dou Roma'nn bakenti olarak yklendii anlamlar ve
simgelerin devam eden varl bu yeni dneme yn verecektir. Fatih'in bilgisi, kiilii, eski Dou ve Bat
Roma topraklarn birletirme istei, kltre verdii nem ve oluturmaya alt yeni imparatorluk
imgesi bu dnemi daha sonraki dnemlere oranla farkl klacaktr.
192

Fatih, stanbul'u aldktan sonra gnmzde Beyazid Meydan olarak bilinen yerde bir Saray ina
ettirdi. Ancak ksa sre sonra, yeni bir saray Sarayburnunda, bir blm eski Bizans Saraynn da stne
gelen blgede ina ettirdi. avlu ve kendi adna yaptrd Fatih Kk ile ilk ekirdei atlan yeni
ynetim yeri, 19. yzyldan sonra Topkap Saray ad ile zdeleti.
Fatih Sultan Mehmet, Osmanl varl ile Akdeniz dnyasn, dier Akdeniz lkeleri ile beraber
paylamaktayd. Akdeniz hkimiyetini elde tutabilmek iin zellikle Venedik ile savamtr. stanbul'u
almadan nce Venediklilerin Bizans'a yapabilecekleri yardm engellemek iin gzetleme amacyla
Rumeli Hisarn ina ettirmitir.

Resim 7.22: Rumeli Hisar

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Rumeli_Hisar%C4%B1

Top kullanmasyla teknolojik stnlk salayan Osmanllar bu gc yaygn bir biimde

kullanmlardr. Top kullanm bu dnemden sonra kale yaplarnn tipini de deitirmitir. Akdeniz
blgesinde talyanlarn 15. yzylda savunma iin balatt kuleler 16. yzylda Fransz saraylarnda da
kullanlmtr. Bu yuvarlak kuleler Osmanl kalelerinin de zelliidir.
Osmanl Akdeniz ticareti ve ulamn kontrol edebilmek iin Venedik Cumhuriyetinin elindeki
kaleleri ele geirmee almtr. Bat Roma'nn devam olan Papaln Katolik dnyasna kar, Osmanl
topraklarnda egemen olan Ortodoks dnyasn destekleyen Fatih, stanbul'u aldktan sonra Ortodoks
Patrikhanesinin devam iin tm garantileri vermitir.
te yandan, kenti Islmi bir devlet merkezi yapabilmek iin Islmi bir kutsal mekna da gereksinim
vard. Araplarn 8 ve 9. yzyllarda stanbul'u kuatmalar hatrlanm ve bu kuatmalar srasnda Hz.
Muhammed'i grm, onun konumalarn dinlemi olanlar anlamna gelen sahabelerin mezarlar
aratrlmtr. Bunlar ierisinde en nemlisi Eb Eyyb el-Ensr dir. Hz. Muhammed'in soyuna balanr, onun bayraktar olmutur. Fatih'in hocas Akemseddin tarafndan bulunduu sylenen mezarnn
stne Fatih nce bir trbe, daha sonra da yanna bir cami yaptrmtr. Bu alan hanedan iin nemli bir
yer olmu, yeni padiah olan sultanlar kl kuanma merasimleri iin Eyp Sultan trbesine gitmilerdir.
Bylece Hz. Muhammed soyundan gelmeyen Osmanllar, Islmi bir hanedanln ba olarak
peygamberle bir ba oluturmulardr. Halifelik Osmanl hanedanna getikten sonra da soy aalarn
Hz. Muhammed'e balamlardr.
Fatih Sultan Mehmet Akdeniz dnyasnda elde ettii hkimiyet ve gc grsel olarak ifade etmek iin
ise talyan sanatlar kullanmtr. Gentile Bellini (14291507) Rnesans dneminde Venedik'te yaam
talyan bir ressamdr. 1478 ylnda Venedik Cumhuriyeti tarafndan Fatih Sultan Mehmet'in portresini
yapmak zere stanbul'a gnderilmitir.

Gentile Bellini ve almalar Osmanl dnemi portrecilik anlayna

ne gibi katklar salamtr?

http://muze.sabanciuniv.edu/sayfa/osmanli-doneminde-venedik-veistanbul-nam-i-diger-ask sergisinde yer alan rnekleri inceleyiniz.

193

Osmanl padiahlar kendilerini imzalar olan ve resmi evrak zerine yazlan turalar ile temsil
ederlerdi. Oysa Fatih buna ek olarak Akdeniz dnyasnn alk olduu grsel bir dil kullanmak istemi ve
imgesinin Akdeniz blgesinde dolamasn salamak iin portresinin olduu madalyonlar dktrmtr.
Constanzo di Ferrara tarafndan yaplan yalboya portresi ve madalyonu Fatih'i ileri bir yata
gstermektedir. Madalyonun bir yznde Fatih profilden, dier yznde tm yneticiler gibi at zerinde
gsterilmitir. Bu model 1438 ylnda sanat Pisanello tarafndan Bizans mparatoru Paleologusu at
stnde gsteren betimleme ile ayndr. Bu madalyonun bir rneinin Fatih'in koleksiyonunda olduu
dnlmektedir. Bylece daha nceden bilinen bir g simgesi imgeyi kullanan Fatih, Osmanl Sultan
olduu kadar, Dou Roma' nn da ba olduunu grsel olarak vurgulamaktadr. Zaten fermanlarnn
banda kendisini Osmanl kadar Dou Roma'nn kral olarak da tanmlamaktadr.

Resim 7.23: Constanzo di Ferrara Tarafndan

Yaplan Madalyon

Resim 7.24: Fatih Sultan Mehmedin Turas

Kaynak: http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:
Costanzo_da_Ferrara

Kaynak: http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=
Sayfa& No=221

Ressam Gentille Bellini tarafndan yaplan portresi bugn National Gallery (ngiltere) de
bulunmaktadr. Bellini'nin yapt portrelerden sonra Sinan Bey de Fatih'in bir portresini yapm,
rencisi iblizade Ahmed ise Fatih'in gl koklarkenki nl portresini yapmtr. Ayrca Bellini'nin yeni
sarayn (Topkap Saray) duvarlarn freskler ile bezedii de bilinmektedir.

Resim 7.25: Bellininin Fatih Portresi

National Potrait Gallery(Londra)
Kaynak: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:
FatihSultanMehmet.jpg

Resim 7.26: iblizade Ahmede ait Fatih'in Gl

Koklarkenki Portresi
Kaynak: http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/printnews
aspx?DocID=18539809

194

Fatih Dneminde yeni sarayda olumaya balayan atlyelerde sanatlarn kkenleri bakmndan
zengin bir eitlilik vard. Tm iktidar sahibi sultan ve krallarn yapt gibi Fatih Sultan Mehmet de
sanatlar saraynda toplama giriiminde bulundu. Beylikler Dneminden farkl olarak Fatih Dneminde
sarayda Nakkahanenin olumaya baladn gryoruz. Nakkahane dnemin kitap sanatnn gelitii
yerdi. Burada kitaplar resimleyen minyatr sanatlar, sayfalar ssleyen tezhipiler, Arap alfabesini
kullanarak gzel yaz yazan hattatlar, ciltiler bulunurdu. Saraya zg slplar nakkahanede yaratlr ve
saray sanatnn oluumunu salard.
Genilemeyle birlikte kentlerin kurulmas ve var olan kentlerin deiimiyle adm adm bu politika
mimari alanda da kendini gsterir. Osmanl kentlerinin oluumu Klliyeler sayesinde biimlenir. Sosyal
yardm (imaret), salk ve tedavi hizmeti (darifa), din, felsefe, Kur'an eitimi (medrese), ilkokul
(sbyan mektebi), din (cami, mescit, trbe, zaviye, tekke) ve ticaret (ehir ii han, bedesten, arasta, kapal
ar, dkkn) ilevlerini karlayan Osmanl kurumlarn ieren deiik ok ilevli yaplar ina edilmitir.
Osmanl Beylii dneminde yerleim ve genileme politikalarnda eyhlerin ve mritlerin de katklar
bulunmaktadr. Bu eyh ve mritleri 14. Yzyl ile 16. yzyl arasnda kurulmu ve zellikle Hristiyan
ahalinin bulunduu yerlerde ina edilmi zaviyeli camileri kullanmaktayd. Bunlarn Islm dinine
getirdikleri yorumlar medresede verilen resmi Islmi eitimden farkl olabilmektedir.
Fatih Sultan Mehmet'in stanbul'u almasyla beraber Osmanl Devletinin mparatorluk
kurumsallamasna girdii kabul edilir. Fatih'in bilgisi, kiilii, eski Dou ve Bat Roma topraklarn
birletirme istei, kltre verdii nem ve oluturmaya alt yeni imparatorluk imgesi klasik olarak
adlandrlan dnemi balatacak ve onu farkl klacaktr.
15. yzyln banda Akdeniz blgesi ekonomik sknt yaarken Batya doru genileyen Osmanl
Devleti batnn kurtulu midini balad dounun yollarn kesti. Osmanllarn dier Akdeniz gleriyle
yapt savalar zaman zaman ticarete engel olmusa da Osmanl Devleti hibir zaman bat ile olan ticari
ilikisine son veren bir politika uygulamad. Her zaman Venedik ve Cenova ile daha nceden imzalanm
olan antlamalar yenilediler.
Osmanl'nn kara ordusunu oluturan ve Allah ve ganimet adna savaan gaziler imdi Osmanl
gemilerinde azablar olarak karmza kyordu. Bunlarn herhangi bir denizcilik eitimleri yoktu ve kara
ordularn dolduran ayn gnlller arasndan seilmekteydiler. Kendilerinden nceki deniz beylikleri gibi
Osmanllar da zellikle denizcilik alannda hem Hristiyanlardan hem de Dou Akdeniz'in ihtida etmi
halklarndan faydaland. Yerli Rumlar ilk Trk gemilerinin mrettebatn oluturdular, dierleriyse
bamsz olarak hareket etti. Ancak korsan olarak eitli Trk devletlerinin hizmetine girdiler. Deiiklik
nispeten kolay olmutu. Rum korsanlar Latinlerin elindeki Ege adalarna ve Yunanistan anakarasna
ynelik saldrlarn srdrmekten baka bir ey yapmyorlard, yalnz bu kez Bizansllar yerine Trkler
iin alyorlard. leride Cezayir'in beylerbeyi ve Osmanl'nn Kaptan- Deryas olacak olan Barbaros
Hayreddin Paa Rum kkenliydi ve kariyerine II. Bayezid'in olu Korkud adna Anadolu'nun gney ve
bat kylarna basknlar dzenleyerek balamt.
talyan devletleri denizlere hkim olduu mddete, dorudan arpma biimlerinin yerine basknlar
tercih edildi. rnein 1403'te bir spanyol ziyareti Osmanllarn deniz ss Gelibolu'da byk bir
tersane ve gemi havuzu bulunduunu ifade ediyordu, buna karn burada konulanan Osmanl filosu
sadece Venedik filosu yaknlarda olmad zaman ticaret gemilerine ve ky yerleimlerine
saldrabiliyordu.
Latin deniz gcnn oluturduu tehdit Konstantinopol'n fethedilmesiyle birlikte sona ermedi.
Yenilmesi en zor iki Hristiyan deniz gc (Venedikliler ve St. Jan valyeleri) sebatla yerlerini korudular
ve bunlar ancak on beinci yzyln sonu ve on altnc yzyl boyunca gerekleen bir dizi arpma
sonucunda ortadan kaldrlabildiler.

OSMANLILAR VE AKDENZ
1516 ve 1517'de Osmanllar Suriye ve Msr'da Memluklar yenilgiye urattlar. Sadece birka yl sonra
St. Jan valyeleri Rodos'u Sultan Sleyman'a teslim ettiler ve Bat Akdeniz'e doru ekilmeye
baladlar. Yzyln ortasnda Venedik, daha nceden yaad yenilgilere ek olarak, Orta Ege'deki btn
bir adalar dizisini kaybetti. 1570'te Kbrs dt ve Girit adas dnda Akdenizin bu yakas bir Osmanl
denizi haline geldi. Osmanllar kazandklar deniz zaferleriyle Latin gcnn son kalntlarn
temizlemekle kalmadlar, Romallar tarafndan kurulan ve yedinci yzyldaki Arap fetihlerinin
gneydou kylarn Konstantinopol denetiminden skp kartmasna kadar Bizans tarafndan
195

srdrlen eski emperyal Dou Akdeniz birliini yeniden yarattlar ve hatta daha da genilettiler.
Boaz'daki mparatorluk bakenti yedinci yzyldan beri ilk kez, Halep, am, Kahire ve Kuds gibi
byk Arap ehirlerini ynetiyordu. Bu yeni birliin en arpc iaretlerinden biri, Arap fethiyle beraber
kesilmi olan Msr'dan gelen tahl vergisinin yeniden stanbul tarafndan alnmaya balamasyd. Nil
vadisinden gelen tahl, mparatorluk bakentinin temel gda kayna haline geldi. Latin Hristiyanlna
kar savalarn srd hat ne kadar geni olursa olsun, Dou Akdeniz artk Avrupa'y, Anadolu'yu ve
mparatorluun Arap eyaletlerini birletiren bir i denizdi.
Osmanl'nn doudaki zaferleri Akdeniz'deki saldr hattnn kapanmas anlamna gelmiyordu. Sadece
Osmanllar gzlerini batdan uzaktaki farkl bir dmana evirince saldr hatt Orta Akdeniz'e kaymt.
spanyol Habsburglar ve Osmanllar, dikkat ekici bir benzerlik gstererek, emperyal projelerini on
altnc yzyln banda salamlatrdlar. Daha sonra ikisi de dikkatlerini i denizin kart ularndan
birbirlerine evirdiler ve Akdeniz dnyasn tek bana egemen olmak iin bir dizi deniz savana
giritiler. ki g artk gerek insan gerek malzeme asndan muazzam kaynaklara sahip olduu iin
byk kadrgalardan oluan filolar oluturabiliyor ve bunlar ok sayda insanla doldurabiliyordu. Deniz
gazilerinin baskn ve kar basknlarnn yerine byk kadrgalarn kar karya geldii deniz savalar on
altnc yzylda Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki hatta damgasn vurdu. Aradaki snrn nerede
kurulacan belirleyen de sonuta kadrgalara dayanan bu sava biiminin koullaryd. atma
Akdenizdeki Osmanl-Habsburg rekabetini yanstt kadar, Akdeniz'deki Hristiyanlk-Islmiyet
ekimesini de yanstyordu.

Resim 7.27: V.Charles

Resim 7.28: V.Charlesn Hakim Olduu Yerler.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Charles_
V,_Holy_Roman_Emperor.jpg

Kaynak: http://en.m.wikipedia.org/wiki/
File:European_

1532'de V. Charles, Yunanistan'n gneyinde bir Osmanl ehri olan Koron'a saldrd. Saldrnn
amac Osmanl ordularn Charles'n Avusturya'daki topraklarn tehdit eden Balkan seferlerinden
caydrmakt. Bu hareket Kanuni Sultan Sleyman'n Balkan seferine son vermesini salamak asndan
baarl oldu, ancak ayn zamanda onu Akdeniz'de yeniden harekete gemeye tahrik etti. Barbaros
Hayreddin Paa Cezayir'den arld ve Osmanl donanmasnn bana geirildi. 1534 yaznda yeni
Osmanl kaptan- deryas Tunus'a giderek yar-bamsz Hafsi hanedann devirdi.

Preveze deniz muharebesi ne zaman, gereklemitir, taraflar

kimlerdir?
Malta' daki yenilgi glerin spanyollara gemesine yol at, ne var ki spanyollar vaziyetin gitgide
ktletii Hollanda'ya odaklanmaya karar verdiklerinden hemen harekete gemediler. spanya'y mevcut
kuvvetlerinin tmyle Akdeniz'e yeniden ekecek olan olay Osmanl'nn 1570 yaznda Kbrs' fethetmesi
oldu. Philip'in Venedik'in yardmna koma karar 1571'deki mehur nebaht Sava'na yol at. Bu
savata, Hristiyan mttefik kuvvetleri Mslman dmanlarna kar muazzam bir zafer kazandlar.
196

Resim 7.29: nebaht Deniz Muharebesi

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nebaht%C4%B1

On altnc yzylda iki imparatorluk filosu birbirleriyle arptklarnda, bu genellikle ky eridindeki

veya adadaki bir kaleye saldr biiminde oluyordu. Ele geirilen her kaleyle birlikte galip taraf sava
kadrgalarnn eidini de arttryordu. Osmanllar ve spanyollar, Orta ve Bat Akdeniz'deki en iyi
limanlar ele geirmek iin birbirleriyle arptlar. Bu limanlar, kadrgalarn kendilerini yenilemi bir
ekilde ortaya kp dmanla yeniden karlamadan nce snabilecekleri ve erzak depolayacaklar
yerlerdi. rnein Osmanllarn Malta Kuatmas, Bat Akdeniz'deki spanyol topraklarna yakn mesafede
bulunan bir saldr ss elde etme giriiminden baka bir ey deildi.
Bunun zerine Akdeniz'deki asker hat Orta Akdeniz'deki merkezden uzak limanlara dayand ve hem
Hristiyan hem Mslman tarafn kadrgalar rahata bunlarn tesine gidememeye balad Osmanl'nn en
ileri karakolu Tunus, Hristiyan dnyasnnkiyse Malta idi. Ak denizlerin aksine ky eridinin sahip
olduu hassasiyet, bir bakma Akdeniz savalarnn zellikleriyle ilgili olmaldr. Asker arpmalar ak
denizde deil, neredeyse her zaman bir limann glgesinde gerekleiyordu ve ama esas olarak toprak
genilemesiydi. Baka bir deyile, savalar denizde olduu zaman bile, aslnda her ey yine karayla
ilgiliydi.

16. yzyl dnyasnda gl devletlerin Akdeniz etrafnda olutuu

ve Akdeniz Dnyasn meydana getirdikleri grlmektedir. Bu dnyada phesiz
Osmanl Devleti etkin bir rol oynuyordu ve spanya, Venedik, Ceneviz, Papalk, Fransa,
Napoli, Malta gibi denizlerde sz sahibi devletlerin Hal Donanmalarna kar ou kez
tek bana mcadele ediyordu.
Osmanl tarihi ve corafyas kadar onun dndaki yerleri de bize anlatan belki de en nemli eser Pir-i
Reis'in haritasdr. (Resim 1.2) 16. yzylda gemiler sahile paralel ve sahilden fazla uzaklamadan
giderlerdi. O nedenle deniz portalanlarnda (enlemesine alan rulo haritalar) kylar ayrntl olarak
izilir, en kk koylar ve kayalar dahi haritalarda gsterilirdi. Denizcilik, Akdeniz dnyasnn ortak bir
kltryd. Arap corafyaclarn bilgileri, klasik Yunan dnemi denizcilerinin bilgileriyle birlemiti.
talyan Marco Polo'nun Asya'ya yapt seyahatleri herhalde tm denizciler biliyordu, spanya ve
Portekiz'in Akdeniz dndaki denizlere de alma politikalar, yeni corafi keiflerin balamasna neden
olmutu. te Piri Reis de grd haritalardan, gittii yerlerden toplad bilgileri portalanna izmi,
ayrca nemli grd yerleri ve yerleimleri de siluet olarak ana belirgin zellikleriyle, grdmzde
tanmlayabileceimiz bir ekilde betimlemiti.

Piri Reisin nl eseri Kitab- Bahriye hakknda bilgi veriniz.

Piri Reis hakknda ayrntl bilgi iin aadaki linki inceleyiniz.

http://www.pirireis.edu.tr/hakkimizda/piri-reis
197

Osmanllarn nebaht yenilgisinden sonra Dou Akdeniz'de korsanlk faaliyetleri artmaya balad.
Akdeniz Avrupasnn korsanlar Dou Akdeniz'i doldurdu. ok gemeden ngilizler ve Hollandallar da
onlara katldlar. (Bununla birlikte Hollandallar, talyanlara ve spanyollara en az Osmanllara verdikleri
kadar zarar verdiler.
1453te stanbulun fethi, talyan kent-devletlerinin Dou Akdenizdeki ve evre limanlarndaki
stnlne son vermiti. 15. yzyln sonuna gelindiindeyse, Venedik, Egedeki hemen hemen tm
topraklarn yitirdi. Bylece Bat Avrupann bu ilk denizar imparatorluu Trkler tarafndan yklm
oldu. Ancak bu imparatorluun yklmasnn son derece nemli ve uzun sreli bir baka sonucu oldu.
Akdenizli kif, tccar, misyoner ve askerlerinin dikkati Akdenizin dna evrildi. Bylece yeryznn
tm okyanuslar zamanla Avrupann ikinci denizar genilemesinin yollar haline geldi. Avrupaya
zenginlik ve deneyim kazandran byk corafi keiflerin 15. yzyln sonu ile 16. yzyln banda
gereklemesinin tarihi bir rastlant olmad aka grlyor. talyan kent-devletleri, Alplerin
kuzeyindekilere gre, Hristiyan olmayan dnyayla ok yakn ekonomik ve kltrel ilikiler iindeydi.
Dou Akdeniz havzasnn 16. yzylda Osmanllarn ynetimi altnda birlemesi sadece bakent
stanbul iin bir nimet olmakla kalmad. Orta a sonlarndan beri yaanmakta olan bir dnmn
pekimesine de hizmet etti.

ABD Walters Art Galleryde bulunan 16 yzyl Osmanl Dnemi

Akdeniz harita kitabnn sayfalarn evirerek inceleyin: http://islamic-arts.org/2012/a16th-century-ottoman-atlas/
17.yzyla kadar Akdenizde ticaret ekseni vard. Osmanl mparatorluunun ykselmesindeki
temel nedenlerden birinin de bu ticaret eksenini kontrol edebilmek olduu sylenebilir. Gaza ruhuyla
hareket eden Osmanllar, bu ticaret yollarnn neminin farkndayd.
stanbulun, Msrn ve Rodos adasnn fethine ilikin gayretler ve bu konudaki kronoloji bize bunu
gsteriyor. Kurulu dneminde Venedikle sk dostane ilikiler kuran Osmanl Devleti, 16. yzyla
gelindiinde sz konusu ehir devletiyle srekli sava halindedir. Venedik savalarnn bir nedeni de
Akdenizde ticaret yollarnn kontrol ile ilgilidir. Birinci ticaret ekseni, Osmanl-ran iktisadi ilikilerinin
kurulduu dou-bat eksenidir. Tebriz, Halep, am, Diyarbakr, Konya, Bursa hattndan oluur. Daha
douda Hindistan ve in, batda ise 17. yzyla kadar Gney ve Dou Avrupa vardr. Doudan ipek ve
baharat gelir, batdan ise tekstil rnleri ve altn gnderilir. Ticaret mslmanlarn elindedir. Bu ticaret
yolu Osmanl iin 16. yzyla kadar en ilek ticaret yoludur. kinci ticaret ekseni Dou Akdenizde kuzeygney eksenidir. Osmanl, Suriye, Msr iktisadi ilikileri bu eksenden yrtlmtr. Bu ticaret yolu
16.yzyln bandan itibaren Msrn fethi ile Osmanlnn kontrolne gemi ve canlanmaya
balamtr. Osmanl, stanbul ve ordu iin gerekli hammadde ihtiyacn daha ok bu eksenden karlam,
pirin, buday ve baharat ithal etmi, fazlasn da Avrupaya aktarma imkn bulmutur. Dou
Akdenizde kuzey-gney ticaret yolu, Osmanl iin ancak Rodos adasnn fethinden sonra gerek
anlamda gvenlie kavumutur. Son ticaret ekseni, Karadeniz merkezli kuzey-gney eksenidir.
Anadoludan Karadenizin kuzeyine, Polonya ve Rusyaya kadar uzanr. 1453den nce Karadeniz
merkezli ticareti Cenova ve Venedik kontrol ediyordu. Bizansn ykl, bu anlamda ncelikle Venedike
ilk darbedir. Ancak bu ticaret yolunda kontrol btnyle Mslmanlarn eline gememi, stanbulda
yerleen Rum, Ermeni ve Yahudi tacirler daima sz sahibi olmulardr.
Osmanl devletinin bu avantajl konumunun devam iin, yukardaki ticaret eksenleri iinde, en
nemlisinin Dou Akdeniz ticaret ekseni olduunu belirtmek gerekir. Karadeniz merkezli ticaret Dou
Akdenize bamldr. Hindistan ticaret yolu ise Dou Akdenizin gvenlii sayesinde bir anlam tar.
Osmanllar nce Bizansllar, ardndan Memlkler'i yenilgiye uratarak, Dou Akdeniz'deki ok
uzun bir siyasal paralanmlk dnemine son vermilerdi. Islm dnyasna nderlik etmede salam bir
konuma sahip olan 15. ve 16. yzyl padiahlar yksek kltrel yaamda parlak bir canlanmaya destek
vermenin yan sra, Akdeniz havzasnda Islm uygarlna g kattlar. Orta a Mslman dnyasn
belki de fkh bilginlerinin abalar ve uluslararas tacirlerin aralksz seyahatleri bir arada tutarken,
stanbul'dan yaylarak Balkanlar'n derin rmak vadilerine ve deniz yoluyla Arap dnyasnn kadim
kentlerine ulaan atlgan bir emperyal Islm gc vard artk.

198

Resim 7.30: Edirne Selimiye Camisi

Resim 7.31: Mostar Kprs

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Selimiye_Camii

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Mostar

Balkanlar'da Osmanllar enerjik bir kentsel imar programn izlediler. Osmanl eseri saylan
Saraybosna ve Mostar gibi yeni kentlerin yannda, imdi Bulgaristan'da bulunan Filibe ve Yunanistan'da
bulunan Kavala gibi kk kasabalar gelierek byk ticaret ve kltr merkezlerine dnt. Edirne de
16. yzyln ikinci yarsnda dnemin Hassa Mimarba olan Mimar Sinan'n ina ettii Selimiye Camisi,
birok uzmanca Osmanl mimarisinin talandrc baars olarak kabul edilir. Btn bu yerlerde Osmanl
eraf, padiahn kullarndan beklenen atlma ve cmertlie uygun olarak, bir Islm kenti ve genileyen
bir imparatorluk iin kanlmaz ihtiya olan binalara kaynak salamak zere vakf denen hayr kurumlar
oluturdular. Camiler, okullar, hamamlar ve hanlar, ayrca kapal arlar, su kemerleri ve Ivo Andric'in
roman Drina Kprs'yle ne kavuan kpr gibi olaanst gzellikte antsal kprler ina ettiler.

Mimar Sinann nl eseri Edirne Selimiye Camisi hakknda bilgi

veriniz.
Klasik Dnem Osmanl sanat bir saray sanatdr. Osmanl padiahlar air, bilgin, mzisyen ve dier
sanatlar evrelerinde toplayarak, saraya bal aylkl sanatlar, mimarlar(ulufeli) altrmlardr.
Sanatn koruyucular, banileri, sanatsal taleplerde bulunan ve smarlayanlarn tm saray ve saraya bal
kiilerden olumaktadr. Bata Sultan olmak zere, Sultan anneleri, eleri, ehzadeler ve Sultan kzlar bu
grubu oluturur. Sadrazamlar, vezirler, paalar, mparatorluk kurumlarnda alan kiiler (saraydaki
grevliler, mimarlar vb., ulema) ikinci byk grubu oluturur. Kanuni Sultan Sleyman dneminde,
Mimar Sinan yaratclk gc ve geleneksel mimari birikimiyle imparatorluun politik gcn yeni ve
grkemli rneklerle yanstmtr. 16. yzyln dier bir zellii de minyatrl el yazmalarn artmaya
balamasdr. Kanuni'nin neredeyse tm seferleri ile ilgili elyazmalar bulunmaktadr. Bunlarn ierisinde
Nakka Matrak Nasuh tarafndan resimlenmi olanlar zellikle imparatorlukta kentleri betimlemesi
bakmndan son derece nemlidir. Ayrca ordunun katld seferlere katlan Matrak Avrupa kentlerini
de elyazmalarnda resmetmiti.

199

Resim 7.32: Matrak Nasuh, Osmanl Donanmas

1543'te Fransa, Toulon Limannda.

Resim 7.33: Matrak Nasuh, Halep Kenti

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Matrak
%C3%A7%C4%B1_Nasuh)

Kaynak: http://www.topragiz.biz/k-l-m-n-35/
matrakci-nasuh-362/

Arap dnyasnda ise Kanuni Sultan Sleyman'n buyruuyla Kuds'n surlar yeniden ina edildi ve
yine vakflar araclyla yrtlen dzenli bir imar projesi Mslman-Arap dnyasndaki kadim
kentlerin gelimesini salad. Memlk dneminde Kahire byk lde Fatm dneminin erevesi
iinde kalmt. Osmanl ynetimi altnda bu kent ksa srede bu snrlarn dna tat. eme
yapmndaki gidiat izlediimizde, yerleim alanlarnn daha 16. yzylda gneye doru genilemeye
baladn grebiliriz. Daha sonra batda, geleneksel olarak kentin bat ucunu belirleyen kanaln tesinde
yeni mahalleler ortaya kt. Halep'in 16. yzyl ortalarndaki Osmanl valisi Hsrev Paa, kalenin
gneyine den alann imara almasn salad. Gnmzde bir alveri merkezi olarak nitelendirilebilecek olan ve Kurt Bey adl kocaman bir hann, ambarlarn ve dkknlarn yer ald bir ar ina ettirdi.
Drt hektar akn bir alan kaplayan bu yeni yap projesinden salanan gelirler, yine Halep'te onun adn
tayan caminin yapmnda kullanld. Uzak Kuzey Afrika'da bile, yerli kabileleri yattran ve spanyol
ilerleyiine kar koyan Osmanllarn gelii kentsel yaamda bir canlanmay salad.
Kanuni Sultan Sleyman dneminde Osmanl mparatorluu en geni snrlarna ulamtr. Tarihi
corafyas iinde gnmzde bamsz devlet olmu yaklak otuzdan fazla lke vardr. (Resim 1.3) Bu
ok kltrl, ok dilli, ok dinli ve farkl etnik gruplardan oluan mparatorlukta Osmanl mimarisi ve
sanat ortak bir dil oluturuyordu. Sarayda alan sanatlar ve mimar gruplarnn oluturduu Ehl-i Hiref
tekilat sayesinde Bakente ve saraya zg modeller yaratlrken, bu rnekler merkezden eyaletlere
atanan paalarn ve dier yneticilerin araclyla bakent zevkini yaygnlatryordu. Bylece
eyaletlerde hem dorudan gelen bakent slplar, hem eyaletlerde bulunan Osmanl ncesi yerel slplar
hem de ikisinin karm olarak ortaya kan slplar bulunmaktayd. zellikle, Girit, Kbrs, Sakz gibi
adalar yan sra Kahire, Tunus, Libya, Cezayir, Arnavutlukta mimari ve mimari bezemede bu tr melez
slp grlmektedir. Osmanl tarihi corafyasnn tpk Roma mparatoluu Dneminde olduu gibi ok
geni alana yaylmas, Akdeniz evresinde birok lkede Osmanl kurumlarn temsil eden yaplar
bulmamza olanak salar.

Filiz Yeniehirliolu,Trkiye Dnda Osmanl Mimari Yaptlar kitabn

internetten inceleyiniz: http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-386/turkiye-disindaki-osmanlimimari-yapilari.html

200

ON YEDNC YZYILDA AKDENZ

On altnc yzylda Dou Akdenize baktmzda aslnda Dou Akdeniz'in iki deil, kalc uygarln
kesime noktas olduunu grrz: Islm, Latin Hristiyan ve Dou Ortodoks dnyalar. Burada Osmanl
fetihleri, kesinlikle konunun asli bir yn olmasna karn, yalnzca Hristiyanlk aleyhine Islm'n
ilerleyii olarak deil, Latin Hristiyanlnn yazgsnda sevinle karlanan bir tersine dn olarak
yaand. Yzyllardan sonra ilk kez, reel politikaya bal nedenlerden dolay da olsa, Ortodoks Kilisesi
gl ve yaylan bir askeri gcn desteini arkasna ald.
17. yzyl Akdeniz'i, daha nceki Osmanl yaylmas ile 18. yzyln Avrupa gdml ticari patlamas
arasnda kararsz bir duruu yanstr. Korsanlarn, bana buyruk konsoloslarn ve kimlii belirsiz
dnmelerin cirit att bir dnem gibidir. Bu dnemin byk bir blmnde, hibir g tek bana
denizlere egemen olamad. talyan kent-devletleri stn konumlarn yitirmi ve Venedik'in ticaret
filosunun gc 155090 arasnda yar yarya azalmt. Buna karlk Fransa da i kargaa yznden
talyanlarn yerini dolduracak konumda deildi.

Korsanlk
Osmanllar belli kilit deniz hatlarnda, szgelimi Kahire ve stanbul arasndaki gzerghta asgari dzeyde
asayii salamak iin bile hayli ura vermek zorundayd. Dolaysyla, 14. yzyldan beri grlen duruma
gre, Akdeniz dnyasnn ok uluslu paral yaps daha da artmt. Ne var ki, yzeydeki grnmn
altnda, bir tarihsel deiim yaanmaktayd. Belli Avrupa nderlerinin, zellikle Fransz hkmdarlarn
geleneksel olarak ulustan ya da devletten ziyade dinin ve iman bann belirlemi olduu bir kozmopolit
dnyaya ulus-devlet ebekesine benzer bir ey giydirmek iin sk bir mcadeleye girmeleri ve sonuta
baarya ulamalar tam da bu dneme rastlar. Ancak Avrupa ayn yzyln ilk yarsnda Otuz Yl
Sava'nn sefaletine gmlr ve korsanlar denizlere hkmeder. Korsanlarn stnln mmkn klan
ey gerek Osmanllarn ve gerekse spanyollarn 16. yzyl boyunca neredeyse srekli savatktan sonra
bir atekese varma kararn almalaryd. Her iki imparatorluk da dikkatini baka yerlere, Osmanllar
Dou'ya, spanyollar ise Yeni Dnya'ya evirmiti.
Kuzey Afrika ky eridi Osmanl himayesi altndaki Mslman korsanlarn merkezine dnrken,
kk Malta adas en rktc Hristiyan yamaclarn, eskiden Rodos'u ve ondan nce de Kuds' s
olarak kullanm olan St. Jan Hospitalier valyeleri'nin barna haline geldi. Cezayir en gl Kuzey
Afrika kenti ve kle pazaryd.
Pizzadaki Santo Stefano valyeleri gibi az tannan dier Hristiyan korsan etesiyle birlikte Malta
valyeleri'nin faaliyetlerini younlatrdklar yer ise Dou Akdeniz'di. Osmanl sularnda Hristiyan
korsanl nebaht'daki (1571) Osmanl yenilgisinden nce neredeyse hi grlmemi bir durumda.
Ancak o tarihten itibaren Hristiyan korsanlar bu blgeye erek, yzyl epey aan bir sre boyunca
zengin Osmanl ticaretinden beslendiler. En byk yemleri ise Msr ve stanbul arasnda dzenli sefer
yapan gemi konvoylaryd.
Bunun yaratt fkeyle birlikte uluslararas durumun da daha elverili olmas, Osmanllar Girit
adasn Venedik'in elinden alma giriimine yneltti. Osmanl yneticileri Venediklilerin bu adada Malta
valyeleri'ne gvenli snak salamay alkanlk haline getirdii kansndayd. Venedikliler bu
sulamay var gleriyle rtmeye altlar. Osmanllar sonunda Girit'i ele geirdi ama bu zafer Dou
Akdeniz'in gvenliini pek dzeltmedi.
Yzyln ilerlemesiyle birlikte, Kuzey Afrika korsanlarnn karsna bir baka byk ganimet kayna
kt. Gittike artan sayda Flemenk ve ngiliz gemisi nce talyan kentleriyle, ardndan bizzat Osmanl
mparatorluu'yla ticaret yapmak zere Cebelitark Boaz'n amaya balad. Bu koca tekneler, ayrca
daha kk bir sr Fransz gemisi batan karc bir hedefti. Avrupa'da verilen adla Berberi korsanlarn
Avrupa gemiciliine ynelik saldrlar 17. Yzyl Akdeniz dnyasnn en ok bilinen zelliklerinden biri
haline geldi.

201

Bir Osmanl Gezgini ve Bir Osmanl Bilgini

Bu dnemde Osmanl dnyasn bize anlatan en nemli yazar Evliya elebi'dir. 17. yzylda seyahat
etmee balayan Evliya elebi, Anadolu'yu ve Osmanlnn Balkan ve Orta Dou eyaletlerini dolar ve
sonunda Msr'a yerleerek Kahire'de yaamnn sonuna kadar kalr. Evliya elebi tek kiilik bir
ansiklopedi yazar gibidir. Gittii yerlerin halkn, dilini, yaplarn, adetlerini, yiyeceklerini tm maddi ve
manevi deerlerini kaydetmi bir kltr antropologu gibidir. Gnmz anlayna gre, ayrtrlmadan
yazlm tm bu bilgeler ayklandnda ve gruplandnda Osmanl tarihi corafyasnn maddi kltr
tarihi de ortaya kmaktadr. Gittii yerlerdeki insanlarn din, dil rk gibi zelliklerini de anlatan Evliya
elebi daha nceden grmedii ve bilmedii eyleri "acaip" ve "garip" tanmlamalar ile anlatr. Bu
dnemin Osmanl dnyasnn dier nemli bir bilgini ise Ktip elebi'dir. Onun tarih ve corafya
kitaplar, Cihannuma adl eseri dneminin nemli eserleri arasndadr.
Osmanlnn 17. yzyl sonunda uluslararas bir antlama olan Karlofa Antlamasyla toprak
kaybetmeye balamas, ilk kez Osmanl ynetimini Avrupa lkelerine farkl bakmaa zorlayacakt.
Yenilginin nedenlerini askeri yetersizlikte bulduklar iin de Sultan III. Ahmet Dnemiyle beraber
Avrupa lkelerine bykeliler gnderilerek bu lkelerin bir Osmanl tarafndan grlp incelenmesi
istenecekti.

XIV. LOUS VE VERSALLES SARAYI

Resim 7.34: XIV. Louis

Resim 7.35: Versailles Saray ve Baheleri

Kaynak: http://www.chateauversailles.fr/chateau

Kaynak: http://www.chateauversailles.fr/decouvrirdomaine/jardins/la-nature-disciplinee/les-allees-

Akdeniz blgesinde tarih boyunca ynetim merkezi olmu saraylar, politik gleri ve merkezi
ynetimleri kadar evrelerinde oluan sanatsal birikim ve retim ile de etkin olmulardr. Badat
yaknlarnda onuncu yzylda kurulan Samarra Saray avlulu plan emas ve balatt ssleme akmlar
ile uzun sre Dou ve Bat Akdenizdeki Mslman devletlerin rnek ald bir yer olmutur. spanyada
Grnatada Elhamra Saray baheleri ve yazlk kkleri spanyaya zg bir bileim ortaya karmtr.
talyada Rnesans Saraylar baheleri, havuzlar ve fiskiyeleri ile nlyd. Yabanclarn iine girmesi
ok zor olan stanbuldaki Topkap Saray ise politik gcnn evresindeki gizemi ve gelitirdii saray
slplar ile kendi tarihi corafyas iindeki lkelerde rnek oluturmutur. On yedinci yzyl ikinci
yarsnda Fransa Kral XIV. Louisin ina ettirdii Versailles saraynn ise bu tarihten sonra birok
lkede benzeri yaplacaktr. XIV. Louisin Versaillesda belirledii saray adab Avrupa Saray geleneini
oluturacak ve bir ok sarayda artk sadece Franszca konuulacaktr. On yedinci yzyl Fransas On
drdnc Louis Dnemi olarak bilinecek ve ekonomist Colbertin ynetiminde Fransa byk projelerin
balatld gl bir ekonomiye sahip olacaktr. Bu tarihte on sekizinci yzyl banda tamamlanacak
Fransadaki tm nehirleri kendi iinde bir ulam a haline getirecek kanal projesi balatlmt. Osmanl
Sultan III. Ahmedin daimi temsilci olarak Fransaya gnderdii Yirmi Sekizinci elebi Mehmet
Efendiye gsteri yaplarak kendisi Tulondan Parise daha sonra bu nehir yoluyla gtrlecektir.
Osmanl elisinin stanbula dndkten sonra oradan getirdii bilgiler Sultan III. Ahmed ve Damat
brahim Paann stanbul Kathane deresi yaknnda ina ettirdikleri Sadabat Kasrlar dzenlemesine de
yansmtr.
202

Resim 7.36: Kathanede Kr Elencesi, Fazl Endern, Hbannme ve Zenannme, 1793, K, T. 5502, y.135b
(Bac vd, 2006: 277)

evket Rado, (2006). Paris'te bir Osmanl Sefiri : Yirmisekiz Mehmet

elebi'nin Fransa Seyahatnamesi, stanbul : Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.
Klasik Dnem Yunan tanrlarndan Apollonun niteliklerini kendi politik kiiliinde toplayan XIV.
Louis ayn zamanda kendini Gne Kral olarak ta tanmlyordu Klasik Osmanl Saray geleneinde
bulunan Ehl-i Hiref tekilatnda olduu gibi, mimar, ressam, halc, bahe tasarmcs vb. sanatlar
Versailles Saraynda rgtledi. Jules Mansart, Le Vaunun ina ettii Versailles Sarayna yeni eklemeler
yapt ve Hassa Mimar olarak Paristeki tm inaatlarda sz oldu. Gnmzde ada bir havaalan
byklnde yer kaplayan Versailles Saraynn plan, baheleri kanallar, havuzlar, heykelleri ve tm
sslemeleri Gne Kral efsanesine gre biimlenmiti. Kraln yatak odasnn penceresi douya bakmakta
ve Kral her sabah gne gibi Fransann hatta tm Avrupann zerine domaktayd.
Ressam Charles le Brun Versaillesn birok byk salonun bezedii gibi, Kralliyet Hal Atlyesinin
de bana atand. XIV. Louis slbunda mobilyalar tasarlayan ise Charles Boulledu. Andr le Notre
ise bahelerin dzeninden sorumluydu. Bahedeki heykelleri Antoine Coysevox klasik slp ile yeni
gelimee balayan Barok slpta yapmaktayd. Les Francine bahedeki havuzlar, emeleri ve su
yollarn dzenledi. Ressam Rigaud ise XIV Louisnin portre ressamyd ve bundan sonra tm Avrupada
kabul grecek Kral portreciliin modelini oluturdu. XIV. Louis kendi portresini tablo olarak en ok
yaptran krallardan bir tanesiydi. Amac belki de Rnesans dnemi madalyonlarn dalm gcnde
grld gibi portresinin her yerde olmas ve her kez tarafndan grlmesiydi.

http://www.googleartproject.com/museums/versailles,
http://www.googleartproject.com/museums/versailles sitelerinden Versailles Sarayn ve
bahelerini dolan.

BAROK SANAT
Rnesans sanatndaki klasik Yunan ve Roma geleneklerine bal simetrik dzenlemeli, yaln, dorusal
eksenler zerinde planlanan tasarm anlay on yedinci yzylda deimee balad. Daha nceleri ( bkz.
nite 4) Hellenistik Dnem sanat anlaynn Roma dnemi sanat anlaya getirdii farkllk gibi Barok
Dnem sanat da aklclktan ok duygulara ve alglara ynelik bir sanat akm oldu.
On yedinci yzyl banda talyada ortaya kan bu akm tm Akdeniz dnyas ve Avrupay etkiledi.
spanyol ve Portekiz smrgeleri araclyla Orta ve Gney Amerika lkelerine de yayld. O nedenle
aslnda Barok (Portekizce eri br inci anlamna gelmektedir) sanat tek bir tiplemeye indirgemek
zordur, bir deil birok barok sanat vardr, buna Osmanl Barok sanat da dhildir.
Almanyadan on yedinci yzylda yaylan Protestan inanc Vatikan ve Papann temsil ettii Katolik
mezhebini ve uygulamalar ar ve atafatl buluyor, onlar fazla dnyevi zevklere dalm ve dinin
znden ayrlm buluyordu. Katolik Kilisesi ise buna Kar Reform hareketi denilen bir giriimle
karlk verdi. Buna gre dini konulara ve insan ruhuna ve duygularna daha ok dikkat edilecekti.
Aratrmaclar Barok Sanatn bu anlay sonucu ortaya ktn yazmaktadr. O nedenle de Barok sanatta
203

dz izgi yerine eri izgiler, aklc ve mesafeli bir anlatm yerine cokulu ve takn bir ifade biimi,
simetri yerine danklk, dz yzeyler yerine kat kat boumlu ve hacimli bir anlatm n plana kmtr.
Bylece mimaride, yapnn dnyevilii (stn, kubbe gibi mimari eler) saklanmaa allm resimde
dorusal perspektif yerini erisel izgilere brakm, heykelde ise ar kabartmal ve hareketli yzeylerle
hzl bir ritm oluturulmutur.

Resim 7.37: Caravaggionun Bir Tablosu: sann

Mezardan karl

Resim 7.38: gnazio Kilisesi Tavan

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Caravaggio__La_Deposizione_di_Cristo.jpg

Resim 7.39: Bernini nin Aziz Teresa Heykeli,

Cornaro apeli

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Triumph_St_
Ignatius_Pozzo.jpg

Resim 7.40: Trevi emesi Roma

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Estasi_di_
Santa_Teresa.jpg

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Triumph_St
_Ignatius_Pozzo.jpg

Fransa on sekizinci yzylda Rnesans Dneminden beri balayan Aydnlanma dncesinin

gelimesinde ngiltere ve Almanya dnrleri ile beraber nc bir rol oynamtr. Bu dnceler giderek
on altnc yzyldan beri Akdenizde kurulan merkezi Krallk ynetimlerine kar akmlar oluturmutur.
Eitlik, zgrlk ve Kardelik kavramlar 1789 Fransz ihtilalinin ana sylemini oluturmutu. Bylece
aristokrat snfn yok edilmesi, kilisenin gcnn kstlanmas ile ynetime yeni kentsoylu ( burjuva) bir
kesim gemiti. Uzun yllardr Akdenizde saray ve dini kurumlarn elinde bulunan sanat banilikleri artk
farkl bir grubun elindeydi. On dokuzuncu yzylda ortaya kan Modernizm anlay ile bu snf da kendi
grsel dilini oluturacakt.

204

zet
Modern ncesi Dnemin balangc iin bir tarih
vermek gerekirse, genellikle kabul gren iki tarih
karmza kar: 1453 (stanbul'un Osmanllar
tarafndan fethi ve Dou Roma mparatorluu'nun yklmas) ve 1492 (Amerika Ktas'nn
kefi ve spanya'daki Mslman Devlet
Grnatann tarihe karmas). Hangi tarihi bu
dnemin balangc olarak kabul edersek edelim
esas olan, artk 15.yzyln ikinci yarsndan
itibaren, yeni bir dnemin balad gereidir.

Akdenizde 15. yzyln ikinci yarsnda balayan

deiiklikler sonucunda ktada bulunan ulusal
devletler
snrlarn
birbirinin
zararna
geniletmeye baladlar. nceleri dini ve bilimsel
amala balad ifade edilen yaylma hareketi,
yzyln ikinci yarsndan sonra aka ekonomik
gayelere yneldi. 15. yzyln bandan itibaren
corafya alannda balayan bilimsel ve teknik
gelimeler
corafi
bulu
ve
keiflerde
ynlendirici oldu.

Erken Modern Dnemde Akdenizde yaanan

ekonomik ve toplumsal deiim, styapnn
deiimini de salayacak ve yeni bir dnsel
yap ekillenecektir. Modern ncesi Dnem,
feodalizmden Aydnlanma Dnemi'ne bir gei
srecidir. Dolaysyla feodal yap zlp yeni
bir yaplanmaya doru gidilirken birtakm
atmalar yaanacak ve Orta a'n baz
uzantlar bu ada da grlecektir. Gei
dnemlerine zg gelgitler, toplumsal snflar
arasnda atmalar, mcadeleler, din ve mezhep
savalar bu dnemde ok youn yaanacaktr.

Rnesans,
antik dnem eserlerinin modern
ncesi dnemde yeni bir yorumla ele alnmas
esasna dayanr. Bu dnemde, Antik a'n rnek
alnmasnn en nemli nedeni Antik a
sanatnn dnyasal ve canl oluu, ayn zamanda
Yeni a'n ruhuna ve dnemin ihtiyalarna
cevap vermesidir. Bu dnem, dncede aklc
ve bilimci, sanatta da aklc ve gereki
eilimlerin grld bir dnemdir.
Osmanllar nce Bizansllar', ardndan Memlkler'i yenilgiye uratarak, Dou Akdeniz'deki
ok uzun bir siyasal paralanmlk dnemine son
vermilerdi. Islm dnyasna nderlik etmede
salam bir konuma sahip olan 15 ve 16. yzyl
padiahlar yksek kltrel yaamda parlak bir
canlanmaya destek vermenin yan sra, Akdeniz
havzasnda Islm uygarlna g kattlar.

Erken Modern Dnemde dnsel yapya insan

merkez alan hmanizm ( insancllk) akmnn
hkim olduunu gryoruz. Orta a'daki
feodal-dinsel ideolojiyi esas alan skolastik (Antik
Yunan Dnemi dnr ile, Hristiyan din
bilgisinin birletii geleneksel dnce biimi)
dnceye kar, bu dnemde insan temel alan
akla dayal bilimsel dnce gelimeye
balayacaktr.
Dneme
damgasn
vuran
Rnesans'n ideolojisini hmanizm akm
oluturacaktr. Hmanist dnce sisteminde her
ey yeniden incelenip sorgulanmaya balanacak,
insann evren hakkndaki dnceleri deiecek
ve insan evrenin merkezinde yerini alacaktr.
nanan insann yansra dnen ve sorgulayan
insan nem kazanacaktr. Bu hmanist insan,
bamsz olma arzusundadr.

Balkanlar'da Osmanllar enerjik bir kentsel imar

programn izlediler. Osmanl eseri saylan
Saraybosna ve Mostar gibi yeni kentlerin
yannda, imdi Bulgaristan'da bulunan Filibe ve
Yunanistan'da bulunan Kavala gibi kk
kasabalar gelierek byk ticaret ve kltr
merkezlerine dnt. Edirne'de 16. yzyln
ikinci yarsnda Mimar Sinan'n ina ettii
Selimiye Camii, birok uzmanca Osmanl
mimarisinin talandrc baars olarak kabul
edilir. Btn bu yerlerde Osmanl eraf,
padiahn kullarndan beklenen atlma ve
cmertlie uygun olarak, bir Islm kenti ve
genileyen bir imparatorluk iin kanlmaz
ihtiya olan binalara kaynak salamak zere
vakf denen hayr kurumlar oluturdular.

Akdenizdeki bu uyan oluturan dnsel

etkenlerin yan sra baka nedenler de vardr. Bu
dnemin sorgulayan dnce sistemi deiiklii
sonucu birey nem kazanmtr. Gkyznn
incelenmesi mercek kullanm gibi uygulamalar
bireyin dnya ile ilikilere yeni bir boyut
getirmitir. Birey, Orta ada dinsel bilgi snrlarn amak ve bilgi birikimini arttrmak
abasna girmi, bu sayede ortaya kan
teknolojik gelimeler pratikte de kullanm alan
bulmutur.
205

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Rnesans Sanatnn
dayand dnce akmdr?

6. Matbaay kim icat etmitir?

a. Jan Gutenberg

a. Fturizm

b. Magellan

b. Hmanizm

c. Vasco de Gama

c. Skolastisizm

d. Gentile Bellini

d. Mistisizm
e.

e. Michalengelo

Egzistansiyalizm

2. Aadakilerden hangisini byk corafi

keifleri hazrlayan nedenlerden biri saylamaz?

7. Aadaki sanatlardan hangisi Fatih Sultan

Mehmetin portresini yapan sanatlar arasnda
deildir?

a. Avrupa devletlerinin siyasi birliini salamas

a. Constanza di Ferrara

b. Arap corafyaclarnn kitaplarnn tannmas

b. iblizade Ahmed

c. Nakit aknn balamas

c. Matrak Nasuh

d. Pusulann kullanlmasnn yaygnlamas

d. Gentile Bellini

e.

Gemicilik teknolojisinin gelimesi

e. Sinan Bey

3. Erken Modern Dnemde, Akdeniz ve Bat

Avrupa'da yaanan dnsel devrimin en nemli
nedeni aadakilerden hangisidir?

8.
Aadakilerden
hangisi
Osmanllarn
Akdenizde 16. yzylda en zorlu savalar yapt
devlettir?

a. Dnrlerin ortaya kmas

a. ngiltere

b. Teknik alanda gelimelerin olmas

b. Avusturya

c. Bilim ve sanat alanndaki gelimeler

c. Portekiz

d. Ekonomik ve toplumsal dzenin deimesi

d. Hollanda

e. Yeni yerlerin kefedilmesi

e. spanya

4. Davutun Heykeli adl nl Rnesans yapt

kimin eseridir?

9. Aadaki Akdeniz Uygarlklarndan hangisi

16. yzylda byk bir smrge imparatorluu
haline gelmitir?

a. Massaccio

a. Osmanl mparatorluu

b. Leonardo da Vinci

b. spanya

c. Carpaccio

c. Sicilya

d. Giotto

d. Memlukler

e. Michalengelo

e. Venedikliler

5. 1442 ylnda ilk Afrikal kleleri Avrupa'ya

getiren ve kle ticaretini tekeline alan Avrupa
lkesi aadakilerden hangisidir?

10. Osmanl mparatorluu hangi tarihten itibaren

Akdenizdeki
baskn
gcn
yitirmeye
balayacaktr?

a. spanya

a. 17. yzyl sonu

b. Portekiz

b. 16. yzyl ba

c. Hollanda

c. 15. yzyl ba

d. ngiltere

d. 14. yzyl ortas

e. Fransa

e. 13. yzyl sonu

206

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

1. b Yantnz yanl ise Hmanizm balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

Modern ncesi dnemle ile birlikte Akdeniz ve

Bat Avrupa'da balayan ekonomik yapdaki
deiimin srdrlebilmesi, deien ekonomik
yapnn ihtiya duyduu ham madde ve insan gcnn teminine balyd. Bu ihtiya, Avrupa'nn
dnyaya almasna ve yeni corafyalar
kefetmesine yol at. Bu durum ayn zamanda
kefedilen bu yerlerin smrlmesiyle ve geni
smrge
imparatorluklarnn
kurulmasyla
sonuland.

2. c Yantnz yanl ise Bilim, Teknoloji,

Ticaret ve Keifler balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise Bilim, Teknoloji,
Ticaret ve Keifler balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Rnesans Dnemi ve
Sanat
balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 2

5. b Yantnz yanl ise Bilim, Teknoloji,

Ticaret ve Keifler balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Rnesans dnemi mimarisi lekler, oranlar ve

strktr asndan Klasik Yunan ve Roma
dneminden esinlenmektedir.

6. a Yantnz yanl ise Rnesans Dnemi ve

Sanat balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 3
Matbaann icad ile ncelikle daha ok kitap
okunmaya baland. Gutenberg'in buluu hzla
yayld. 15. yzyln sonlarna gelmeden
Avrupa'da, 1000'den fazla bask makinesi vard.
Bu basm yntemiyle daha ok kitabn
baslabilmesi kitap fiyatlarnn dmesini salad.
Kitabn ve kitap okumann yaygnlamas, zgr
dncenin domasna, bilimsel almalarn
gelimesine ve bilginin daha geni kesimlere
ulamasna yardmc oldu. Tm bu nedenlerden
dolay Gutenberg'in bulduu bu bask yntemi,
zgr
dncenin
yaylmasna
ivedilik
kazandran, bilim aratrmalarnn gelimesini
salayan, reformlarn yaplmasn hzlandran
nemli olaylardan biri olarak kabul edilmektedir.

7. c Yantnz yanl ise Doudan Gelen

Byk G: Osmanllar balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
8. e Yantnz yanl ise Osmanllar ve
Akdeniz balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Osmanllar ve
Akdeniz balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise On Yedinci Yzylda
Akdeniz balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 4
Osmanlda portrecilik anlay, zellikle Fatih
Sultan Mehmet devrinde byk bir nem
kazanmtr. Fatihin zellikle talyadan davet
ettii sanatlar, burada bulunan yerli sanatlar
derinden etkilemitir. Bu sanatlar arasnda
Costanza da Ferrara, Mastori Pavli ve Gentile
Bellini en tannmlardr. Yabanc sanatlar,
mparatorluk ierisinde epey almlar ve Sinan
Bey
gibi
nemli
saray
ressamlarn
yetitirmilerdir Sinan Bey nemli portre
almalar yaparken, bir yandan da iblizade
Ahmet
gibi
renciler
yetitirmekle
grevlendirilmitir.

207

Sra Sizde 5

Yararlanlan Kaynaklar

Preveze, Yunanistan'n Adriyatik Denizi'ne kys

bulunan illerinden birisidir, Yunanistan'n Epir
corafi blgesine dahildir. 27 Eyll 1538
tarihinde, Kaptan- derya Barbaros Hayreddin
Paa'nn Preveze Kalesi nnde, Andrea Doria
komutasndaki Hal donanmas ile yapt
Preveze Deniz Sava Osmanl donanmasnn
zaferiyle sonulanmtr. Bu savata Andrea
Doria'nn 166 (baz tarihilere gre 162)
kadrgas, Barbaros'un ise bykl-kkl 40
gemisi bulunuyordu.

Abulafia D. Haz. (2005). Tarih Boyunca Akdeniz Uygarlklar, stanbul, Olak Yaynlar.
Aksan V. H., Goffman D. Ed. (2011). Erken
Modern Osmanllar, stanbul: Tima Yaynlar.
oruh, H., Erta, Y.M., Kse, M. Z. (2011). Osmanl Dnemi Akdeniz Dnyas, stanbul,
Yeditepe Yaynlar.
Gomrich. E. H. (1986). Sanatn yks, stanbul: Remzi Kitabevi.
Pirim N. (2005). Rnesansn Serveni, stanbul:
Yap Kredi Kltr Yaynlar.

Sra Sizde 6
Piri Reis deiik zamanlarda Ege, Adriyatik,
talya, Fransa, spanya ve Tunus limanlarnda
inceleme yapma frsat bulmutur. Buralara
ilikin notlarnda tarihi, corafi ve denizleriyle
ilgili ayrntl bilgiler yer almaktadr. Bahriye
kitab 1521 ve 1525 tarihlidir. Asllarndan kopya
edilmi nshalar stanbul, Berlin, Dresden,
Bolonya, Paris, Viyana ve Londra daki zel ve
devlet ktphanelerinde bulunmaktadr.

Pryor, J. H. (2004). Akdenizde Corafya,

Teknoloji ve Sava, stanbul: Kitap Yaynevi.

Sra Sizde 7
Mimar Sinan'n 80 yanda yapt ve "ustalk
eserim" dedii antsal yap Osmanl-Trk
sanatnn
ve
dnya
mimarlk
tarihinin
bayaptlarndandr.
Edirne'nin ve Osmanl mparatorluu'nun simgesi
olan cami, kentin merkezinde, eskiden Sarbayr
ve Kavak Meydan denilen yerdedir. Burada daha
nce Yldrm Bayezid'in bir saray yaptrd
bilinmektedir. 1569-1575'te Sultan II. Selimin
emriyle yaptrlmtr. ok uzaklardan drt
minaresi ile gze arpan yap, kurulduu yerin
seimiyle, Mimar Sinan'n ayn zamanda usta bir
ehircilik uzman olduunu da gstermektedir.
Kesme tatan yaplan cami i blmyle 1.620
m2'lik, tmyle 2.475 m2'lik bir alan kaplar.
Mimarlk tarihinde en geni mekna kurulmu
yap olarak nitelenen Selimiye Camisi, yerden
ykseklii 43.28 m. olan, 31.30 m. apndaki
kubbesiyle ilgi eker. Ayasofya'nnkinden daha
byk olan Kubbe, 6 m. geniliindeki kemerlerle birbirine balanan 8 byk payeye oturur.

208

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
On dokuzuncu yzylda Akdeniz Blgesindeki kltrel farkllamalar sralayabilecek,
Avrupann Dou ilgisi ve bu ilginin sanata yansmalarn aklayabilecek,
Modern Sanatn ortaya kn ve yayln aklayabilecek,
Modern Sanatla ortaya kan deiik sanat akmlar ve slplarn ayrtrabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Modernizm

Grme Biimleri

Modern Sanat

Osmanl mparatorluu

Oryantalizm

Paris

indekiler
Giri
Akdeniz Dnyasnn Yeniden Dzenlenmesi
Modern Sanat ve Modernizm
Modern Sanatn Akdeniz evresinde Yaylmas
Grme Biimlerinin Deimesi

210

Akdeniz Dnyas ve
Modernizm
GR
On dokuzuncu yzyl Avrupa ve Amerikada siyasi, sosyal, ekonomik, teknolojik ve kltrel
deiikliklerin olduu bir yzyl olmu ve bu deiikliklerin sonular kinci Dnya Savana kadar
devam etmitir. Bylece on yedinci yzylda okyanus tesi denizciliin gelimesi ile nemini greceli
olarak kaybeden Akdeniz havzas, on dokuzuncu yzylda dnyadaki geerli yeni durumlara gre tekrar
Avrupa ve Amerika devletleri iin gncellik kazanan yeni bir art alan oluturmutur. Sanayilemi
lkelerin retimleri iin gerekli ham madde gereksinimin karland bir blge olan Akdeniz, artk ayn
lkelerin bu maddeleri fabrikalarnda rne dntrdkten sonra tekrar satmak iin ticaret amacyla geri
geldikleri ve hatta yerletikleri bir blgedir. Bylece on dokuzuncu yzylda Akdeniz blgesi
sanayilemenin nc olduu Fransa ve ngiltere arasnda ak pazar haline getirilmee allrken,
Osmanl devletinin tarihi corafyas kapsamnda Kuzey Afrika, Balkanlar ve Orta Doudaki kimi lkeler
bir yandan bu hkim glerin siyasi etkisi altna girerken kimi lkeler de mparatorluktan koparak
bamszlklarn ilan etmilerdir.
Akdeniz lkeleri iinde ilk kez Fransada balayan sanayileme, ngiltere ve ABD deki rekabet
ortam iinde gelimekteydi. Bylece Fransa maddi ve manevi destei tarih boyunca siyasi ve ekonomik
ilikiler iinde bulunduu Akdeniz lkelerinde arad. Akdeniz blgesi, bir yandan Fransa ve ngilterenin
sanayilemeyi desteleyici smrgecilik rekabeti iine girerken, dier yandan da Akdeniz lkeleri
yenilikilik ve geliim adna bu lkelerin kltr ve sosyal yaam biimini baat kabul etmee baladlar.
Ekonomi ve teknolojiye bal deien yeni dnya dzeni deneysellii n plana karp gemii red
etmesiyle imdi anlamna gelen modern szc ile tanmlanmaya balamtr. Bylece modernleme
Avrupa ve Amerikada teknoloji, bilim, demokrasi, ulus devletler ve kapitalist retim sisteminin ortaya
k ile zdetir. Modernlemeyle beraber sadece deneysel dnce, aklclk, deneycilik, gelecein
programlanmas ortaya kmam, Avrupa smrgeciliin yaylmasyla tm dnyada modernleme
kavram batllama kavramyla rtmtr. Modernleme ayn zamanda mentalite deiikliine neden
olmutur. Ancak toplumlarn kendi tarihsel gemileri ve kltrleri modernleme srelerinin
yaanmasnda farkllklar gsterir. Bu nedenle gemie kar kma ve geleneksel olan reddetme
anlamna gelen modernite olgusunu her toplum farkl zaman ve durumlarda yaayabilir. Akdeniz
evresindeki kimi toplumlarda bu sre halen devam etmektedir.
Modernlemenin genel olarak on dokuzuncu yzyl ortasnda balayp, dnya dzeninin yeniden
deitii II. Dnya Savana kadar (1945) devam ettii varsaylr. Ancak on dokuzuncu yzyl bandan
itibaren Akdeniz blgesine siyasi ve askeri olduu kadar sanatsal ve kltrel bir ilgi de bulunmaktadr. Bu
ilgi aslnda daha ok modernlemeye balayan Akdeniz toplumlarnn modernite srelerine gemedii
kabul edilen toplumlar kontrol etme ve kendi siyasi, ekonomik karlar dorultusunda kullanma
arzusundan kaynaklanr. Sanayilemenin aklc ve lnl mant, fabrika hayatnn getirdii sk ve tek
dze sradanlk insanlar duygulara, cokuya ve hayal gcnn fantezilerine itmitir. Avrupal
edebiyatlar, sanatlar, mimarlar iinde yaadklar bu durumdan kamak iin Kuzey ve Dou Akdeniz
deki Osmanl tarihi corafyasna snmlardr. On dokuzuncu yzyl banda grlen Oryantalizm (dou
ilgisi) akm daha sonra gelecek olan Modernizm dnemini psikolojik olarak hazrlayan bir sre olduu
iin bu akmla beraber deerlendirilir.
211

Kkten deiikliklerin grld Modernizm Dneminde ise kentleme olgusu, kentlerde gelien yeni
orta snf kent soylu ve bu snfn deien gnlk yaam biimi, on dokuzuncu yzyl ortasndan sonra
kendini sanatsal olarak ifade edebilme olana bulmutur. Bylece gemi ve gemie ynelik her ey red
dedilmi ve/veya farkl bir bilimsellikle ele alnmtr. Gemi zamanda kabul grm sanatsal kalplar
yerini yeni grsel anlatm biimlerine brakm, dolaysyla gemite deil ama imdiki zamanda
yaananlar nem kazanmtr.
Bu dnem ierisinde zengin bir kltrel ortamn ve sanatsal etkinliklerin gerekletii ve sadece
Akdeniz blgesinin deil tm dnya sanat tarihini etkileyecek yer, Fransann bakenti Paris olmutur.
Fransz sanatlar kadar, Avrupadan, Rusyadan, Amerikadan ve Osmanl mparatorluundan gelen
dnrler, sanatlar, edebiyatlar ve mzikiler Pariste bulumular; yeni sanatsal akmlarn ortaya
kmasnda etkin bir rol oynamlar veya bu akmlarn kendi lkelerinde yaygnlamasnda arac
olmulardr. Kimi kahvelerde veya atlyelerde buluan bu kltr insanlar tartmalar ile yeni sanatsal
ifade biimlerinin olumasn salam, birbirlerini dnsel olarak etkileyerek ve besleyerek sanatta
belirli okullarn ortaya kmasnda etkili olmulardr. Artk edebi biimler, sahne sanatlar, dans, mzik,
gzel sanatlar geleneksel biimlerden koparak modern kentlerin modern insanna hitap eden yeni ller
ve sylemler oluturmutur. Fotoraf, film gibi yeni grsel sanatlar ortaya kmtr. zlenimcilik,
Kbizm, Dadaizm, Gerekstclk sadece gzel sanatlarda deil tm kltrel yaratlarda ortak grlen
slplar oluturmutur. Bu slplar Akdeniz evresinde farkl toplumlarn yaadklar modernite
dnemleriyle kout olarak grlmee balanmtr. te taraftan Amerika Birleik Devletlerinde modern
sanata duyulan ilgi yirminci yzyl bandan itibaren gelimi ve Paris, sanatsal ncln kinci Dnya
Savayla beraber kesin olarak New Yorka kaptrmtr.

AKDENZ DNYASININ YENDEN DZENLENMES

Rnesans dneminden sonra Aydnlanma dncesi ile gelierek on dokuzuncu yzylda dnce ve
zihniyet dnyasna hakim olan yenicilik (modernite) anlay sadece sanatta ve edebiyatta deil,
ekonomi ve siyasetin yan sra bilim dnyasnda, sosyal yaamda ve gncel deerlerde de yenilikler
getirmiti. Bu kapsamda insanlar, teknolojinin getirdii olanaklardan yararlanarak dnyay, evrelerini ve
dolaysyla kendilerini kefetme ve bulduklarn da farkl bir anlayla ayklama, belgeleme ve
snflandrma yolculuuna ktlar. Bu yolculuk farkl biimlerde de olsa onlar Akdeniz dnyasn
yeniden kefetmee ynlendirdi. Yeniden kefedilen olgular ise sanata yansd. Akdenize geri dnn
ise eitli nedenleri vard.

Siyaset ve Smrgecilik
ngilizlerin Hindistandan sonra Akdeniz blgesiyle ilgilenmeleri Fransada Napolyon Bonapart tedirgin
etmiti. Napolyon, talya ve Dalmaya seferlerinin ardndan Malta adas zerinden Msra giderek
Osmanl topraklar olan skenderiye ve Kahireyi igal etti. Daha sonra Suriye blgesine ynelerek Yafa
ve Akkay ele geirdi. Napolyon, 1789 -1801 yllar arasnda, Akdeniz blgesinde Fransz askeri ve
siyasi gcn hkim klmak istedi. Fransa 1830lardan sonra Kuzey Afrikada yani Akdenizin gney
kylarnda Cezayir, Tunus ve Fas blgesinde smrgelerini oluturdu.
Dier Akdeniz lkeleri arasnda yaylmac anlay ile spanya ve Portekiz de okyanus tesi
smrgeleri ile meguld. talyada ise Napolyonun seferlerinden sonra Venedik gibi Akdeniz ticaretine
yzyllardr hakim olan bir ok ehir devletin varl sona ermi ve talya 1861 ylnda ilk kez birleik bir
devlet haline gelmiti. Bylece uzun zamandr Osmanl etki alannda bulunan Akdeniz dnyasnda, baka
bir Akdeniz lkesi yani Fransa, siyasi ekonomik ve kltrel arln koymaya balamt. On altnc
yzyldan beri Osmanl mparatorluunun verdii haklarla Osmanl tarihi corafyasnda i yapmak
isteyen Hristiyanlarn temsilcisi durumundaki Fransann Osmanl blgelerinde tarihsel olarak kurmu
olduu iletiim alarn kullanmas zor olmad.

212

Ekonomi ve Ticaret
Bu siyasi ve askeri hareketler Akdeniz dnyasnda deiik siyasi dengelerin ortaya kmasna ve
denizden ulam yollarnn canlanmasna neden oldu. Ucuz ham madde aray iindeki fabrika sahipleri,
ngiltere ve Fransada gelien dokuma sanayi iin gerekli pamuk retiminin peinde olanlar, sadece
gerekli makina ve paralarn pazarlamak iin deil makinalarn rettikleri konserve, makarna vb.,
paketlemi gda rnlerini, sofralar iin ay ve yemek takmlarn tantmak iin de yeni pazarlar
peindeydi. Deniz yollarndaki canlanma smrgecilie bal olarak ekonomi ve ticaret yollarnn da
gvencesini oluturdu; deniz yollar yetmedi demir yollar kuruldu ve ticaretteki bu hareketlilik Akdeniz
dnyasnn yeniden dnya ekonomisine eklenmesine olanak salad. Marsilya, Napoli, Selanik, zmir,
stanbul, Mersin, Hayfa Beyrut, skenderiye gibi Akdeniz evresindeki liman kentleri byd,
uluslararas ticaretin odak noktalar oldular. Bu kentlerde ok uluslu nfus artt ve hepsinde benzer
oulcu bir yaam biimi olutu. Avrupa lkelerinin vatanda olup Osmanl mparatorluunun deiik
blgelerinde yerleip kuaklar boyu buralarda alan Avrupallara doulu anlamnda Levanten denildi.
Avrupada balayan modernleme zelliklerini Osmanl corafyasna tayan bu grup kentlerdeki modern
yaamn da ncs oldu. Fransa ve Paris kenti ise sosyal ve kltrel ncl ile bu kozmopolit yaam
biiminin kaynan oluturdu.

Resim 8.1: On dokuzuncu yzylda Pariste bir sokak

Kaynak: http://seanwatson.blogspot.com/2011/08/
Images-of-19th

Resim 8.2: Beyrut ta Tranvayl bir Sokak(20. yzyl ba)

Kaynak: http://executive-magazine.com/getarticle.php?
article =12136

Grup turizminden farkl olarak bu dnem edebiyatlar, ressamlar, mimarlar da kendilerine yeni
konular bulmak, bilmedikleri yerleri grmek iin gezgin sanat denilen bir grup oluturdu. Sanat
duyarllklar ile gezdikleri, grdkleri yerleri belgeleyen veya grdklerinden etkilenerek kendilerine
gre hayali bir dnya oluturan sanatlar imdiye kadar dorudan grerek renmedikleri bir Akdeniz
dnyasn grselletirdiler.
lkelerine dndkten sonra yaptklar resimler, ina ettikleri binalar, gezip grdkleri Osmanl tarihi
corafyasn yanstmaktayd. Yeni kefedilen fotoraf makinas bu seyahatlerin vazgeilmez dostu oldu.
Akdenizin bir blm dier bir blmnn ana konusu haline gelirken, zne olan lkelerin insanlar
kendilerini sanatlarn seimine ve deer yarglarna gre belirlenen bu grsellik iinde alglamaya
baladlar.

Oryantalizm
znde Dou Bilimi olarak tanmlanan bu szck, bilimsel aratrmalarn dnda incelenecek olursa
kmseyici ve yerici bir anlam da iermektedir. Teknolojisi gelimi ve toplumsal haklar demokratik
yntemlerle n plana km bir Bat uygarlnn karsnda yzyllardr hi deimemi gibi anlatlan bu
Dou dnyasn betimlemek Avrupalya kendisinin ne kadar farkl ve gelimi olduunu
vurgulamaktayd. Tablolarda resmedilen kapalarlardaki pazarlklar, silah tacirleri, sanayi retiminin
yannda ve onun yeni pazarlama yntemleri yannda ilkel kalmakta, haremde cariyeler ile zaman geiren
ve almayan erkek figrleri, srekli alan ve reten bir Avrupal erkein ahlaksal stnlne
gnderme yapmaktayd.
Oryantalist resim geleneinde Dou olarak tanmlanan blgeler Kuzey Afrika, Orta-Dou ve
stanbuldu. Douya duyulan bu ilginin grselletirilmesinde ise belli konular n plana kmaktayd.
Jean Auguste Dominique Ingres (17801867), Eugne Delacroix (17981863) Jean-Lon Grme
213

(18241904), gibi oryantalist ressamlarn slplar birbirinden farklyd, dolaysyla bu tr resimleri

birletiren zellikler slp deil ele aldklar konulardr. Bu blgedeki yaama biimi, zellikle toplumda
grntlemesi zor olan kadnlarn yaam, giyimi ok ilgi ekmekteydi. Bu kadnlarn kimileri gerek
yaamn iinde gsterilmee allmtr. Ancak, kadn ve erkek ayrm, erkeklerin birden fazla kadnla
evlenebilmeleri, popler romanlarn ve seyyahlarn anlarnda yer alan cariyelerin varl ve hizmetleri,
kadnlar, daha ok hayali bir ehvet znesi haline dntrmtr. Yalboya tablolarda, desenlerde,
gravrlerde, sulu boya resimlerde erkeklerin mutluluu iin var olan bu kadnlar uzanp dinlenirken,
hamamda veya dans ederken grmekteyiz.

stanbula gelen Oryantalist Ressamlarn listesini hangi yaynda

bulabilirsiniz?

Resim 8.3: Francesco Ballesio talyan Oryantalist Ressam (1869-1923) Haremde Bir Gzel
Kaynak: http://www.orientalist-art.org.uk/ballesio3.html

Resim 8.4: Eugne Delacroix, Cezayirli Kadnlar, Louvre Mzesi

Kaynak: http://cartelen.louvre.fr/cartelen/visite?srv=car_not_frame&idNotice=22727&langue=fr

Uzak ve bilinmeyen bir corafi blge olarak ele alnan Douda zellikle l manzaralar, bedeviler,
bedevilerle yaplan savalar ise farkl bir konuyu oluturmaktayd. Arap ksraklar ise on dokuzuncu
yzylda Avrupa toplumunda st snf kesiminin yeni kefettii bir aland. Sosyal yaam iinde at
yarlarnn nem kazanmas bir ok Avrupal zengini at yetitirmee ynlendirdi. Dolaysyla oryantalist
resmin dier yaygn konusunu ise Arap atlar oluturdu.
214

Resim 8.5: Jean Lon Grme ,Gne Doarken

Piramidler

Resim 8.6: Jean Lon Grme:l Geen

Araplar

Kaynak: http://www.orientalist-art.org.uk/
gerome75.html

Kaynak: http://www.orientalist-art.org.uk/
gerome27.html

Jean Lon Grmeun Paristeki atlyesinde yetimi bir Osmanl Dnemi Oryantalist ressam ise
Osman Hamdi Beydir (18421919). Ustasndan olduka etkilendii anlalan Osman Hamdi Bey,
stanbulda Sanayi- Nefise-i ahanenin ( Gzel Sanatlar Akademisi) kuruluunda nc olmutur.
stanbul Arkeoloji Mzesi Mdrl yapm, Eski Eser Koruma Nizamnamesini kartm bir arkeolog,
mzeci ve ressamd. Osmanl resim sanatnda tablolarnda byk boy insan figrn baaryla kullanan
ilk ressamdr. Eserlerinde Oryantalist ressamlarda olduu gibi sahnenin getii yerleri ayrntl bir
biimde gstermekte, hallarn motifleri, inilerin kompozisyonu, kumalarn desenleri, fotorafik bir
gereklikle yanstlmaa allmaktadr.

Resim 8.7: Osman Hamdi Bey, Haremden

Kaynak: http://www.google.com.tr/imgres?q=osman+hamdi+bey+eserleri

Resim 8.8: Osman Hamdi Bey, Silah Taciri

Resim 8.9: Osman Hamdi Bey kendisini Arap

kyafetleriyle resmetmitir.

Kaynak: http://www.delinetciler.net/forum/tarihieserler/127724-osman-hamdi-beyin-eserleri.html

Kaynak: http://cengizdamar.blogspot.com/2011/09/
osman-hamdi-bey-hayati-ve-onemli.html

215

Osman Hamdi Beyin Kaplumbaa Terbiyeci

hangi mzede bulunmaktadr?

tablosu Trkiyede

http://www.orientalist-art.org.uk/B.html sitesinden farkl lkelerin

Oryantalist ressamlarnn eserlerini aratrp,yaptlarn karlatrn.

Mimari
Oryantalizm, mimari yaptlarda da kullanlan bir zellik oluturmaktadr. Kuzey Afrika ve Orta-Dou
lkelerinde grlen Arap-slm mimari zellikleri tpk oryantalist tablolardaki gnlk yaam sahneleri
gibi Avrupa mimarisinin iine semeci bir biimde katlmt. Bu mimari zellikler arasnda Osmanl
mimari zellikleri ise yer almaz. Arap lkelerinde grlen ift renkli ta iiliinin kullanm, at nal
kemerler, yzeyde bo yer brakmadan kullanlan bezemeler, slm sanatnda ok grlen geometrik
kompozisyonlar ve ematize edilmi bitkisel motifler Avrupa ve Amerikada bir ok yapda grlr.
Arap-slm mimari zelliklerinin tantlmas ve yaygnlk kazanmas ngiliz mimar ve tasarmc Owen
Jones (1809 -1874)un aratrmalar ve yaynlar ile olmutur. Akdeniz dnyasndaki yolculuuna
spanyadan balayan mimar, Grenada kentinde 14. yzylda Nasri Hanedannn merkezi olan Elhamra
Sarayndan balamtr. Bu sarayda grd stun tipleri, dilimli ve dantelli kemerler, al ileri, duvar
inileri, Akdeniz dnyas ve onun uygarlklarn bilmeyen bu gzlemci ve aratrmac mimar, fantastik
bir tasarm dnyasnn iine ekmitir. Elhamra Saraynn duvar bezemelerinin, stn ve kemer
biimlerinin ayrntl izimlerini yapan mimar bunlar kitap halinde yaynlamtr. Ksa zamanda taklit
edilen bu zellikler mimaride oryantalist slbu balatmtr. Owen Jones, ayrca Kuzey Afrika kentleri,
Kahire, stanbul ve ran da dolamtr.
Mimarl yan sra tasarmc da olan Owen Jones, on dokuzuncu yzylda grlen bezeme
zelliklerinden herkesin yararlanabilmesi iin Sslemenin Grameri isimli bir kitap yaynlamtr. Bu
kitapta yer alan Arap, Trk, Moresk ( Kuzey Afrika ve spanya slm sanatnn karm) ve ran
slplarn ayr ayr blmlerde ele almtr.
Oryantalist mimari slbun Avrupada yaylmasnn bir dier nedeni ise Dnya Sanayi Fuarlar
olmutur. Londra, Paris, Torino gibi kentlerde 18.yzyl ortasnda itibaren dzenlenmee balayan bu
fuarlar, lkelerin kltrleri ve retikleri sanayi rnlerini tanttklar yerler olmutur. Fuarlara katlan
lkeler kendi lkelerinin mimarisini tantan pavyonlar ina ettirmilerdir. Bu pavyonlar ina edenler ise
genellikle Avrupal mimarlar olduunda, tpk resim sanatndaki gibi mimarlar da grmek istedikleri ve
etkilendikleri bir Dounun mimari grnmn somutlatrmlard.

Londra ve Pariste dzenlenen Uluslararas Fuarlar kapsamnda o

kentlerin simgesi haline gelen yaplar hangileridir?
Oryantalist mimari zellikler yeni bir slp olarak Sultan Abdlaziz dneminde stanbula da gelmi
ve ilk rneklerini Beylerbeyi Saraynda vermitir. Fransz mimar ve ustalar tarafndan yaplan bu ilerde
Owen Jonesun Elhamra bezemeleri ve stun balklar Beylerbeyi Saraynda Mavi Salonda youn
olarak grlr.

216

Resim 8.10: Beylerbeyi Saray

Resim 8.11: Owen Jonesun Sslemenin

Grameri Kitabnda rnekler,

Kaynak: http://www.itusozluk.com/gorseller/beylerbeyi+saray
%FD/258665

Kaynak: http://www.google.com.tr/imgres?q=
Owen+Jones+The+grammar+of+Ornament

http://www.3dmekanlar.com/tr/beylerbeyi-sarayi.html">Beylerbeyi
Saray - 3D Sanal Tur adresinden Beylerbeyi Sarayn dolanz.

Turgut Saner (1998) 19. yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm ,stanbul: Pera Yaynlar kitabndan yararlann.

Bilimsel Aratrmalar
Akdeniz blgesinin yeniden kefinde insan olgusu kadar modern bilimin yntemleri de kullanlyordu.
Bunun en kapsaml rnei Napolyon Bonapartn Msr igali srasnda yannda gtrd bilim
insanlarnn almalarndan olumaktayd. Mhendisler, mimarlar, ressamlar, biyologlar dil bilimcileri
vb., alanlardaki 167 kiiden oluan uzmanlar yannda gtren Bonaparte, onlara Msr inceleme emrini
verdi. Blgede yetien bitkiler, yaayan hayvanlar, topografik yap, iklim, mimari, kyafet, dil gibi her
trl bilgiyi toplayan bu uzmanlar, ileride yaplacak olan Suez kanalnn da yeri konusunda aratrmalarda
bulundu. Msr Enstits ad ile Kahire de kurulan aratrma merkezinde drt grup halinde (matematik,
fizik, ekonomi, edebiyat ve sanat) on iki kii alyordu. Eski Msr uygarln aratrdklar gibi modern
zaman da belgeliyorlard. Fransz Ordusunun Msr Seferinde Yapt Aratrma ve Gzlemlerine Dayal
Msr n Tantm isimli derleme yirmi cilt olarak hazrlanmt. On cildinde yetmi drt renkli dokuz yz
yetmi drt levha, bir atlas ve ayrca dokuz ciltte metin bulunmaktayd. Baskda kullanlan yaz
karakterlerinin (tipografi) kalitesi ve gravrlerdeki desenlerin gzellii, byk boy hazrlanm bu yapt,
1809 -1828 yllar arasnda baslan antsal bir eser haline getirmitir.

http://descegy.bibalex.org/ ve http://description-egypte.org/ adreslerinden bu kapsaml kitabn ciltlerini inceleyeniz.

Kitapta da grld gibi doa resimlerindeki ayrntlar ve desenlerin netlii, zel olarak bu konular
betimleyecek doa ressamlar grubunun varln gsterir. Gzel Sanatlar alanndaki ressamlar kadar
doa ressamlar da bu dnemde baarl eserler vermilerdir

217

Resim 8.12: Msrda bulunan yrtc bir ku deseni

Kaynak: http://description-egypte.org/

Arkeoloji-Sanat Tarihi-Mzecilik
Yeni oluan sosyal dzen kapsamnda Avrupa tekrar kendi kltrel kkenlerini aratrmaa balad. Bu
kapsamda turistler veya bilimsel gezginler kadar arkeolojik aratrmalar da Akdeniz dnyasnn yeniden
kefinde kullanld. Kltrel kkenlerini antik Yunan ve Roma uygarlnda aramaya balayan Avrupa,
arkeolojik kalntlar incelemeye ve buralardan nemli paralar lkelerindeki mzelerine tamaya
balad. Roma yaknlarnda, volkan patlamas sonucu kller altnda kalan antik Roma dneminden
Pompei kentinin kefi aratrmalara ivme kazandrd. Siyasi ve ekonomik alanlarda olduu gibi Fransa ve
ngiltere bu alanda da rekabet halindeydi. Londrada British Museum ve Paristeki Louvre mzesi antik
dnem eserlerini getirtebilmek iin her trl yolu kullanyordu. Bylece Yunanistan, Msr, Suriye ve
Anadoludan gtrlen Msr, Yunan ve Roma dnemi eserleri bu mzelerde dnyadaki en byk
koleksiyonlar oluturmaya balad. Kltrel aidiyet duygusu gelitirilirken ayn zamanda bilimsel
aratrmalarn gerei eski uygarlklar da incelenmee balanmt. Hiyeoglif, Hitite, Asurca ilk kez bu
dnemlerde zmlenen dillerdi.
Eski eserlere verilen nem ve eski eserlerin toplanmas mzelerin ve mzecilik almalarnn
zenginlemesini salad. Eserlerin incelenmesi, tarihlendirilmesi, sanatsal deerinin belirlenmesi ise
Avrupa da Sanat Tarihi alannn gelimesine neden oldu. Mzeler modernlemenin bir arac olurken, her
trl sosyal snfn gidebildii bir eitim alan ve sosyal bir mekn olarak da ilgi grd. Modern
sanatlarn da gezdii mzeler onlara ilham kayna oluturdu. Fabrikalarda retilen yeni rnlerin
tasarmlar iin de bu mzelerde bulunan eserlerden yararlanld.

Louvre Mzesini inceleyin http://www.louvre.fr/ ve Fransa dndan

getirilen eserlere bakn.
Osmanl mparatorluu tarihi corafyasnda bulunan blgeler Avupa mzelerine en ok malzeme
salayan blgelerdi. Bu nedenle 1873 ylnda karlan Asar- Atika Nizamnamesi ile eski eserlerin
serbeste yurt dna karlmas engellendi. stanbula 1891 ylnda Mze-i Hmayun ina edilerek
Osman Hamdi Bey dier arkeologlar tarafndan yaplan kazlardan getirilen eserleri burada toplad. Msr,
Suriye ve Mezopotamyadaki kazlardan gelen birok eser de Eski ark Eserleri Mzesine alnd.

218

Resim 8.13: stanbul Arkeoloji Mzesi

Kaynak: http://www.istanbularkeoloji.gov.tr/

Osmanl Mzecilii ile ilgili Wendy M. K. Shaw(2004). Osmanl

Mzecilii.stanbul: letiim Yaynlar, kitabn okuyunuz.

Kentleme ve Kent Planlamas

Modenite anlaynn getirdii bir dier deiiklik ise kentlerin salklatrlmas ve yeniden ina
edilmeleri olmutur. mparator III. Napolyon zamannda 18531870 yllar arasnda Paris kenti Baron
Hausseman tarafndan yeniden dzenlendi. Dar sokaklar geniletilerek byk bulvarlar oluturuldu, eski
evler yklarak byk apartmanlar, alveri merkezleri, tiyatrolar, opera, dkknlarn yer ald pasajlar,
kafeler, mzikholler ina edildi. Kent iinde dzenlenen byk parklar, baheler kentlinin zevkle
kulland yerler oldu. Paris kentindeki bu uygulamalar modern kent anlayn etkiledi
Osmanl mparatorluu da 1848 ylnda Ebniye Nizamnamesi (yap tz), 1864 ylnda Turuk ve
Ebniye Nizamnamesi (yol ve bina tz), 1882 ylnda Ebniye Kanunu (yap kanunu) karm ve
mparatoluun byk kentlerinde bu yasalar uygulanmtr. stanbulda zellikle byk yangnlarn
atklar alanlar bu dzenlemelere gre biimlenmitir. Ayca modernlemenin Osmanldaki yansmas
olan Tanzimat Dnemiyle de kentlerde yeni ve modern idari merkezler olumu, byk bulvarlar alm,
park ve bahe dzenlemelerine nem verilmi, kentlerin gelimesini engelleyici gren kimi Tanzimat
Paalar da kentlerin etrafndaki eski surlar yktrmlardr. Bu tr uygulamalar stanbul dnda
mparatorluun tm kentlerinde yer yer bulunmaktadr. Bursada Ahmed Vefik Paann at byk
yol ve tiyatro binas buna sadece bir rnektir. Sultan II. Abdlhamid zamannda amda Hamidiye
Kapal arsnn nne geni Hamidiye Bulvar almtr. Bir ok kentte Millet Baheleri adyla yeni
bahe dzenlemeleri gelimi, buralarda kahve iilecek yerler alm ve bu parklar Tanzimatn getirdii
mslman- gayr-i mslim farknn kalkt yeni sosyal meknlar olmutur.

Resim 8.14: Claude Monet, Paris- Boulevard des Capucines

Kaynak: http:/www.romanticparishotel.com/wp-content/uploads/2010/03

219

Sanayileme kentlerdeki nfun artmasna neden olmutu. Yeni ortaya kan modernleme de kentlerde
yeni tr bir kent soylunun (burjuva) ortaya kmasna neden oldu. Bu yeni snfn yaam biimi de
kentlerin yeniden biimlenmesine, sanat ve kltrn bu yeni snfn istekleri dorultusunda gelimesini
salad. Artk sanatn alclar da deimiti. Aristokrat snf veya kilise yeleri yerine, bu sistemi ykan
ve yerine kendi ekonomik, politik ve kltrel sistemini getiren burjuva snf sanatn banileri olmutur.
Bylece Akdeniz blgesi bu snfn anlayna gre yeniden dzenlenmi, Akdenizin gneyi ve dousu,
Bat Akdeniz ile Orta Akdeniz devletlerinin etkisi altna girmiti.

MODERN SANAT VE MODERNZM

Modern sanatn balangcn izlenimci ressamlar oluturur. Fransada o dneme kadar hkim olan sanat
anlay 1816 tarihinde yeniden kurulmu olan ve sanatsal etkinlikleri ynlendiren Akademinin
tekelindeydi. Akademik resim gelenei de Rnesanstan beri devam eden tek izgi zerinde gelien
perspektif anlayna dayal, ana hikyenin tablonun merkezine alnd, konularn mitolojiden veya
tragedyalardan seildii geleneksel bir resim anlayn savunmaktayd. Tarihsel konulara dayal tablolar
kahramanlk, cesaret, stnlk, adalet, gurur gibi soyut kavramlar ilemekteydi. Her yl dzenlenen ve
Salon denilen yllk sergilerde bu akademik kurulun onayn alabilen sanatlarn ileri sergilenmekteydi.
Ressam Jacques Louis David akademik resmin en nemli temsicisiydi.
Akademik resim anlayn kabul etmeyen baka ressamlar da bulunmaktayd. Bu ressamlar gemii
deil iinde yaadklar olaylar anlatan, gnlk yaamdan grntler veren, her gn sokakta
karlatklar insanlar betimleyen tablolar yapmaktayd. Gemiin tarihsel ve grkemli deerleri bu
resimlerde yoktu. Hikyeler tablonun iinde tiyatro sahnesi gibi resmedilmiyor, gnlk yaamlarna gre
hareket eden insanlar iinde bulunduklar kentsel meknlarda veya doa da gsteriliyordu. Ressamlar
atlyelerine kapanp modeller zerinden resim yapmak yerine, valelerini alp doaya kmakta, kendi
gzlemlerine ve alglarna gre resim yapmaktayd. Bu zelliklerinden dolay da Akademi yeleri
resimleri sradan ve yeterince sanatsal bulmamaktayd.

Resim 8.15: Jacques-Louis David, Horationun Yemini

Resim 8.16: Goustave Courbet, Gnaydn Bay Courbet

Kaynak: http://www.arts-wallpapers.com/art-wallpaperorg/artists/artist/jacques-louis-david/01/Jacques-LouisDavid.jpg

Kaynak: http://www.fineart-china.com/upload1/fileadmin/images/new18/Gustave%20Courbet-236879.jpg

Akademik resim geleneini ve gemi slplar reddeden bu ressamlar iinde yaadklar dnemi
gsterdikleri, tablolarnda yeni konulara ve grsel ifade biimlerine bavurduklar iin yaptklar resim
trne modern resim ve modern sanat denildi. Bu ressamlarn kullandklar slp ise izlenimcilik olarak
tanmland ve Modern Resmin balangcn zlenimci resim okulu oluturdu. Aslnda balangta Claude
Monet, Edgar Degas ve Camille Pissaro gibi ressamlarn bulunduu bu gruba daha sonra baka
ressamlar da katlacak ve sergileri Reddedilmiler ad altnda 1886 ya kadar devam edecektir.

zlenimcilik
zlenimcilik ad dnemin resim eletirmenlerinden Louis Leroyun, Claude Monet'in zlenim, afak isimli
tablosunu grdkten sonra bunun bitmemi bir tablo gibi grndn sylemesi zerine ortaya
kmtr.

220


Resim 8.17: Claude Monet, afak
Kaynak: http://www.marmottan.com/english/collections-musee/claude-monet.aspMonet Impression le leve du Soleil

Akademik resim geleneinden ok farkl olarak bu resimlerde betimlenen sahneler modeller zerinden
deil fakat gerek gzlemler zerinden kurgulanmaktayd. Gerek ise artlara ve bireyin algsna gre
deiebilmektedir. Gzle grdklerimiz aslnda beynimizde szlr ve daha nceden birikmi dier
bilgilerle birleerek grmemizi salar. Tablolarda fra darbeleri biim oluturmaz, kk ve serbest
hareketlerle kendiliinden annda olumu gibi tuvali kaplar. Aralarndan geen k daha nce
ressamlarn kullanmad canl renkler ile birleerek resmin alglanmasn oluturur. Yani bu kk renk
darbelerini beyin birletirerek biimi kendi bilgi daarcnda yeniden oluturur. zlenimciler glgeleri de
renkli yaparlar, glge onlar iin siyah deil, glgesini gsterdikleri nesnenin rengindedir. Kullandklar
boyalar artk modern dnyann rettii sentetik boyalardr. Tablolarnn stn eskiden olduu gibi effaf
vernik ile kapamazlar.
Resimlerin konular ise eskiye oranla ok eitlenmitir. En ok grlen yeni oluan orta snf
kentsoylunun Paris ve evresindeki yeni yaama biimini gsteren tablolardr. Nehir kysnda veya yeni
alan bulvarlarda gezintiler, hafta sonunda parklarda mzik eliinde dzenlenen elenceler, bar ve
kafeler, tiyatro, bale ve mzikholler bu tablolarn konularn oluturur.

Resim 8.18: Renoir, Sandal Gezisinde le Yemei

Kaynak: http://www.bing.com/images/search?q=Renoir&view=detail&id=2E648CA0E1149F70E53AFF2F0A9
F6A0BE3E5C3F7&first=31&FORM=IDFRIR

Modern sanatnn yeni estetik anlay ise Fransz air Charles Baudelaire tarafndan tanmlanr.
Sanatn modern olan ele almasn syleyen air estetik olarak gzel kavramn da modern olan her ey
olarak tanmlar. Estetik sadece gemiteki gzellik anlayn iermez, irkin ve kt de gzeldir, nk
moderndir yani gncel olarak yaanandr. alan insanlar mitolojik karakterlerden veya kahramanlardan
daha gerektir. Resim sergilerini ve Salonlar gezerek eletiriler yazan Baudlaire modern yaamn
ressam olarak Constantin Guys i gsterir.

Charles Baudelaire (2003). Modern Hayatn Ressam. ev. Ali Berktay

stanbul: letiim Yaynlar.
221

Resim 8.19: Claude Monet, St.Lazare Gar

Resim 8.20: Claude Monet, Rouen Katedrali

Kaynak: http://3.bp.blogspot.com/_vryLco7-fOM/TTjVP
Kaynak: www.ibiblio.org/wm/paint/auth/monet/rouen/
VjsgmI/AAAAAAAABd0/OIZjA7c_1C4/s1600/estacionsaintlazare.jpg

Dier bir konu ise gelien teknolojilerin kent yaamndaki yerini gsteren tren garlar ve buharl
lokomotiflerdir. Gar binalarnn demirden yaplm grkemli iskeletleri, lokomotiflerden kan
dumanlarn gizemi yeni bir seyahat biiminin heyecann yanstr.

Pariste on dokuzuncu yzyl sanatnn sergilendii mzenin ad

nedir? Bu yapnn on dokuzuncu yzyldaki ilevi neydi?
te yandan tm bu konular farkl zaman dilimlerinde ve farkl mevsimlerde gsterilir. Ayn tren
garn veya ayn kiliseyi havann gneli, yamurlu, sisli ve karl hallerinde gsteren farkl tablolar vardr.
Resimlerden tablonun sabah, len akamst, gece gibi zaman dilimlerinde yapldn anlamak olasdr.
Ressam geen zaman dilimi ile gerekliin alglanmasnn deitiini gstermek ister. Tm bu resimleri
de canl olarak nesnesini gzlemleyerek yapar.
zlenimci resim tekniklerini etkileyen dier bir yenilik ise fotoraf makinesinin salad olanaklard.
1839'da, Paris'de Louis Daguerre'in rettii fotoraf makinas ve Daguerreotype fotoraf ekme yntemi
hzla bir modaya dnt. Fotoraf iinde yaanlan zaman srecini annda somutlatran bir arat ve bu
bakmdan resimden farklyd. Fotoraf tekniinin salad kimi yeni grme biimleri zlenimci resim
slbunu da etkilemitir. Resim yaparken geen zaman ile fotorafn yakalad an ayn zaman deildi.
Ayrca fotoraf ekiminde nesneye plak gzle deil fakat bir
mercek araclyla baklyor ve dnya onun erevesinde
grlyordu. Oysa olay veya hikye bu erevenin dnda da
devam etmekteydi. O nedenle zlenimci resimlerde kompozisyon
tablonun iinde bitmez ama erevede yarm kalm hareketlerle
olayn devam ettiine gnderme yaplr. Tablonun dna bakarak
yryen bir adam, yarm izilmi bir iskemle bize gzlemlenen
konunun tpk fotoraf makinesinde olduu gibi sadece bir
blmnn erevelenerek alndn gsterir. Dier bir teknik
etkileim ise fotoraf makinasndaki mercek araclyla
mesafenin uzaklatrp, yaknlatrlmasdr. Gnmz deyimiyle
bir noktaya zoom yaplabilmektedir. te makinann salad bu
avantaj grsel alglamay deitirdiinden ressamlar tablolarnda
tpk fotoraf makinesinde olduu gibi kimi noktalara zoom
yaparlar. Bylece ressam bir mzikholdeki arkcnn yzn
sanki drbn ile yaknlatrm gibi gsterir. Bu tr
kompozisyonlar tamamen mercek kullanmnn etkisiyle resim
sanatna girmitir. Bylece zne hem izleyen hem de izlenen
durumundadr.
Resim 8.21: Edgar Degas, Fernando Sirkinde Bayan Lala
Kaynak: http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/degas/lala-cirque/degas.lala-cirque.jpg

222

Resim 8.22: Edourd Manet, Folie Berger

Kaynak: http://lucylorna.files.wordpress.com/2011/01/douard_manet_a_bar_at_the_folies_berg_re_le_bar_
aux_folies_berg_re_1882.jpg

Yukardaki tabloda barda alan kzn konutuu apkal adam, kzn

arkadan grnm ile karsndaki adamn gsterilmesi, kzn arkasndaki aynadan barn
iinin yansmas, kzn sa omuzunun arkasnda grlen kadnn drbn ile sahnedeki
gsteriyi izlemesi gibi ayrntlar modern resim kapsamnda nemli anlatm biimleridir.

MODERN SANATININ AKDENZ EVRESNE YAYILMASI

Modern sanatn merkezi olan Paris dier lkelerden sanatlarn da gelip yerletii bir ekim merkeziydi.
Modern sanat renmek, ressam olmak isteyenler Parise gelmekteydi. Gzel Sanatlar Akademisi
(Acadmie de Beaux-Arts) yan sra birok sanat kendi adlarna zel atlyeler amt. Gzel Sanatlar
Fakltesine Fransz olmayan renciler alnmadklar iin bu zel sanat atlyeleri Avrupann dier
lkelerinden ve Amerikadan gelenlerin urak yeri haline gelmiti.
Acadmie Julian 1868 ylnda kurulmu bu tr bir okuldu. Gzel Sanatlar Akademisinden bir dier
fark da kz rencilerin bu okula devam edebilmesiydi.

Resim 8.23: Academie Julian, Aylk Derginin Kapa

Resim 8.24: Joaqin Sorolla Bastilda, Kumsalda Yry

Kaynak: http://www.artnet.com/magazine/reviews/ Kaynak: http://www.en.wikipedia.org/wiki/Joaqu%c3%ADn_Sorolla

mcbreen/ mcbreen2-7-1.asp

223

Osmanl mparatorluunda Yenileme hareketleri Sultan III.Selim (d.

1761- .1801) zamannda balam olsa da Sultan II.Mahmut (d.1785-.1839) zamannda
reformlar geerlik kazanmtr. Sultan Abdlmecid (d.1823-.1861) zamannda ise ilan
edilen Tanzimat Ferman(1839) ve Islahat Ferman(1856) ,Osmanl mparatorluunun
yapsnda idari ve sosyal yenilemelerin kaynan oluturmutur.
Osmanl Modernleme veya Yenilenme Dnemi olarak da tanmlanan bu dnem Sarayn nderliinde
yrtlrken, Kahirede Mehmet Ali Paa ile balayan Hidivlik dnemi de Avrupa ile ilikilerde blgesel
olarak nclk tamaktayd. Msr Valilerine zel olarak verilen bir rtbe niteliindeki Hidivlik onlar i
ilerinde daha bamsz klyordu. On dokuzuncu yzyln ilk eyreinde ok etkin olan Kaval,
skenderiye kentini modern bir kent olarak tasarlad. lk Opera binas burada ald. Fransz ressamlar ve
mimarlar buraya almaya geldiler. Olu brahim Paa da Sultan Abdlaziz gibi Avrupaya gitmi bir
yneticiydi. Osmanl ynetimindeki yerlerde ilk meydan heykeli Msrda yapld. Daha sonra Sultan
Abdlaziz at stnde heykelini yaptrarak Beylerbeyi Sarayna koydurttu.
Osmanl mparatorluunda resim sanatna 19. yzyl ortalarndan sonra nem vermee balanr. O
zamana kadar Osmanl dnyasnda minyatr tarz resim gelenei hkimdi. Kitapta anlatlan olaylar,
hikyeleri resmeden minyatr tr kk resimler, kitap sayfalarnda farkl boyutlarda yer alrd. On
sekizinci yzyl sonuna doru konutlarda ve saraylarda byk boyutlu duvar resimleri yaplmaa
baland. Genellikle kimin yapt belli olmayan bu resimlerin kkeni daha ok Avrupa saraylarnn duvar
resim geleneine benzemekteydi. stanbul panoramalar ise Orta-Dou ve Balkanlar corafyasnda ina
edilmi birok konan duvarlarn sslemekteydi.

Resim 8.25: Kayserili Ahmet Efendi

Sokandaki Konak, Vefa-stanbul 1893 tarihli

Resim 8.26: stanbul grnm

Mehmet Ali Aa Kona Baodas
Readiye-Data 19. yzyl balar

Kaynak: http://turkresmi.com/dosyalar/38.htm
Kaynak: http://turkresmi.com/dosyalar/55.htm

Osmanl Dnemi duvar resmi gelenei stanbul dnda Halep, Kahire,

Beyrut gibi byk tara kentlerinde ve Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk gibi
blgelerin kentlerinde de grlmektedir
Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlazizin bat tarz resim sanatna gsterdikleri ilgi, Sultan
Abdlazizin kendisinin de ressam olmas, Osmanl sarayna birok yabanc ressamn gelip almasnda
etkin olmutu.

224

Resim 8.27: Sultan Abdlazizin Deseni, Tadeusz Majda. (1999) War and Peace: Ottoman-Polish Relations in the
15th-19th Centuries. stanbul: Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl).

Sultanlarn Avrupa tarz sanat anlayna resim gibi mzik de dahildi. Klasik bat mzii formlarna
gre rnein vals veya rondo gibi beste yapmlardr.

Sultan Abdlazizin bestesini dinleyiniz: http://www.youtube.com/watch?v=kUYq-6dzr1E

Bylece stanbulda ve Beyrutta alan Askeri Mhendislik okularnda resim dalnda yetenekli olan
kimi renciler Parise eitim iin gnderildiler. Parise baka alanlarda da eitim iin gnderilen
rencilerin toplu olarak eitim almalar iin Mekteb-i Osman isimli bir okul kuruldu. 18601874
tarihleri arasnda ak olan bu okulda ilk Trk ressamlar olarak bilinen eker Ahmet Paa ve Sleyman
Seyit Efendi bulundular. Paristeki Barbizon resim okulunun eitimini alan bu ilk ressamlar daha ok
l doa ve manzara resimleri yapmlar, kendilerine zg farkl konular gelitirememilerdir. te
yandan kimi sanatlar da ailelerinin desteiyle Parise gidip eitim almlardr. Halil Paa bunlardan bir
tanesidir. O da Osman Hamdi gibi Grme atlyesinde almtr.

Resim 8.28: Halil Paa- Boazdan Bir Manzara

Kaynak: http://www.nuveforum.net/838-ressamlar/759-iste-turk-ressamlar/

Bu arada Osman Hamdi Bey nclnde 1883 ylnda stanbulda Mekteb-i Sanayi-i Nefise-i
hne ( Gzel Sanatlar Akademisi ) kurulmutu. 1910 ylnda bu okulun at yarmay kazanan bir
grup gen Parise resim eitimi almak zere gnderildi. Kimileri de kendi olanaklar ile veya Saray
tarafndan gnderildi. Birinci Dnya Savann balamas ile 1914 de geri dnen bu ressamlara 1914
Kua Sanatlar da denmektedir. Cumhuriyet Dneminde de eser vermee devam eden bu sanatlarn
225

hepsinin slbu birbirinden farkl olsa da kendilerine zg bir izlenimcilik gelitirmilerdir. Eitim
aldklar Pariste artk bu slbun yerine konstruktif kubizm gibi ok farkl slpta eserler verilse de, 1914
Kua Paristen stanbula bu slbu tam ve kendine gre bu slbu akademik bir yaklamla
uygulamlardr. Nazmi Ziya Gran, Avni Lifij, brahim all, Feyhaman Duran, Ruhi Arel, Hikmet
Onat, Namk smail, Ali Sami Boyar bu grubu oluturuyordu ve stanbulda Galatasaray Lisesinde
1916 ylndan sonra dzenli olarak sergi atlar. Paristeki zlenimci ekolne en yakn olan sant ise
Nazmi Ziya Gran ve Hikmet Onat olmulardr.

Resim 8.29: Nazmi Ziya Gran, Pembeli Kadn

Kaynak: http//www.cornucopia.net/istanbulartsdiary/2012/4159/

GRME BMLERNN DEMES

Modern dnem insannn evresini ve dnyay alglama biimindeki deiiklikler izlenimci resim
geleneinin ortaya kmasnda etkin olmutu. On dokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyl banda
ekonomi, teknoloji ve toplumsal yaamda grlen deiiklikler sanatlar tarafndan ok erken
alglanmakta ve dolayl olarak da bu alglama biimleri sanata yansmaktayd.
Modern anlayla beraber gemi deerlerin yeni dnya dzeni iinde geerliliklerini yitirmesi,
modern dncenin nderliinde insann geleceine hkim olabilecei inanc, toplumlarn geleceklerini
programlayabilmesi gibi zellikler ve gncel olann stnl, gereklik kavramnn nceki dnemlere
gre farkl alglanmasna neden oldu. Bunun gzel sanatlara yansmasn ise Gerekilik ( Realizm) ve
Doalclk ( Naturalizm ) gibi sanat akmlarnn ortaya kmasnda grlmektedir. Gustave Courbet gibi
ressamlar tablolarnda belirli tipleri deil ama evrelerinde tandklar gerek insanlar resimlerine
kattlar. Tablolarndan hayali bir evre yaratmak yerine iinde yaanlan fiziksel meknlar kullandlar.
Jean- Franois Millet gibi doalc ressamlar ise grdklerini slplatrmadan ve ematize etmeden
hissettimee altlar. Bylece ann yaanmas srasndaki gereklik duygusunu vermek istediler.
Gereki ve Doalc ressamlar gibi zlenimciler de bu gereklik algsn verebilmek iin resimlerinde
Rnesanstan beri devam eden tek kal perspektif dzenini kullanmaa devam ettiler. Her ne kadar
zlenimci resimlerde fotoraf teknolojisinin yansmalar tablolarn dzenlemelerinde deiiklikler getirse
de, grsel dilde boyutlu ifade biimi ile figrlerin hacimsellii vurgulanarak konular ilenmekteydi.

zlenimcilik Sonras
zlenimci ressamlar arasnda Paul Cezannen resimlerinde ise grsel dilin farkllamaa balad
grlr. Gney Fransada Aix-en-Provence kentinde yaayan Cezannen resimlerinde Fransann
Akdeniz blgesinde grlen ev tipleri ve renkleri ile dalarn kayalklarna yansyan scak gne klarn
grmek olasdr. Cezannen tablolarna bakld zaman ok sayda biim almalar yapt grlr. l
doa resimlerinde meyvalar ile ilgili yapt aratrmalar, bunlarn arasna ekledii cam ieler veya
mlekler sanatnn nesnelerin yzeylerini ve grnlerini anlamaa altn gsterir. Manzara
226

resimlerinde de yaad blgenin kylerini ve dalarn gsterirken tablolun arka plan ile figrlerin
olduu n plan arasna mesafe ve hacim koymaz. Aslnda insan plak gzle evresine bakt zaman
grdklerini ayn dz zemin zerinde alglar. Nesnelerin bolukta hacimsel olarak var olduklar bizim
kltrel anlaymzdan kaynaklanr. Ayrca nesnelere hangi adan baktmz da nemlidir. nsan
evresini tiyatro sahnesi gibi tek bir noktadan durup izlemez, srekli hareket halindedir ve deiik
alardan ayn nesneye baklnca da nesne ayn grlmez, bak asna gre grnm deiir.
Cezanne evresini izlerken ve de biimlerin nasl resmedilmesi konusunda dnrken nesnelerin
ktlesel ve hacimsel grnmlerini krmaa balar ve tek bir yzey yerine birbirine bal kk yzeyler
oluturur. zlenimci ressamlan kk fra darbeleri Cezanneda paral yzeylere dnr. Bu nedenle
Gaugin ve Van Goghla beraber zlenimci sonras ressamlar arasnda yer alr. Bylece on drdnc
yzylda talyan ressam Giottonun duvar resimlerinde balayan iki boyutlu ktlesel grnmlerin
krlarak boyutlu hacimsel grnmlere dnmesi nasl resim sanatn etkileyip Rnesans Dnemi
resim slbunu oluturacaksa, Cezannenn yaptkla da bu boyutluluu tekrar iki boyutlulua
evirecektir. Tablolarnda yer verdii bu iki boyutlu anlatm yer yer soyutlama eilimleri de gsterecektir.

Resim 8.30: Paul Cezane-Victoire Da

Resim 8.31: Dan Doal Grn

Kaynak: http://2.bp.blogspot.com/_N6IFoS5MzpI/
TNmYTzoo7AI/AAAAAAAAAE4 QtoaZZDnZGc/s1600/
Cezanne%2527s_MSV%252C_1900.jpg

Kaynak: http://www.flickr.com/photos/verlinden/
2774271915

Cezanne on dokuzuncu yzyldan yirminci yzyl sanat akmlarna

geii salayan nemli bir ressamdr. Rnesans dneminden beri klasikleen resme
baktaki grme biimleri Cezannen tablolar ile deimeye balar ve 20. yzyl banda
Kbist sanatn oluumunu etkiler.
Akdeniz corafyas ve bu corafya da ki uygarlklarn yarat efsanevi imgelem dnyas her dnemde
olduu gibi modern sanatya da esin kayna olmaya devam etmitir. Bu sanatlardan biri de Katalan
doumlu mimar ve tasarmc Antoni Gaudidir (18501926). Allmn dnda mimari eserler yapm
bu sanatnn ileri Barcelona kentini lgn bir biim ve renk cmbne evirmitir. zellikler deniz
grnmlerinden etkilenen Gaudi denizin hareketliliini, yzeyini, dalgalarn krlmalarn, suyun
akkanln ve effafln, renklerin parlakln ve k altndaki krlganlklarn mimariye yanstmtr.
Bunun iinde mozaik, renkli cam, ilenmi demir aksam, heykel vb. her trl sanat ve tasarm
malzemesini yaptlarnn iine yerletirmitir. Akdeniz evresi mimarisinde tarihsel olarak ok grlen
kaburgal tonoz(bkz. nite 5), tula, gotik mimari geleri de kullanan mimar bylece Akdeniz blgesinde
yaayan insanlarn anlarnda birikmi imgeleri de kullanmaktayd. Ancak bu semecilik bir kopyalama
veya tekrar biiminde deil daha ok bu elerin ve malzemelerinin modern anlaya gre yeniden
tasarlanmas biimindedir. Salam ayaklar zerinde durmas gerekli kabul edilen mimari Gaudinin
yaptlarnda hide o grnmde deildir. Mimar, gemi mimari gelenekleri reddeden eserlerinde dik
ay da kullanmaz.
227

Resim 8.32: Antoni Gaudi, Colonia Gell

Resim 8.33: Antoni Gaudi, CasaBatllo

Kaynak: www.gaudidesigner.com

Kaynak: http://katemckinnon.files.wordpress.com
/2009/11/gaudi_casa_batllo_02.jpg

Modern sanatn oluumunda Gney Fransann kyleri ve dalar gibi deniz kys yerleimleri ve
Akdeniz blgesinin canl ve parlak da resimsel slplarn ortaya kmasnda etkin olmutur.
Cezannedan ok etkilenmi olan bir dier ressam Henri Matisse, Fransann spanya snrna yakn
Collioure kynde yaz aylarn geirirken, Akdeniz gneinin renkleri yakc bir parlaklkla gstermesi
ressam ok etkilemitir. Gne Akdenizde mavi denizin zerine doar veya batar, gnein denizdeki
yansmalar, bu blgedeki Pirene Dalarnn yeil ve krmz yansmalaryla karr. Parlak k gn iinde
glge ve tonlarn oluumunu nerdeyse engeller. Bu nedenle boyalar tpten kt gibi saf renkleriyle
kullanan Matisse ve Andr Derainin tablolar 1905 ylnda Pariste sergilendiinde, sanat eletirmeni
Louis Vauxcelles tarafndan Fauve ( Vahi) olarak nitelendirildi. Bu isim daha sonra avangard(nc) bir
akm olarak ressamlarn slbunu da tanmlad.

Resim 8.34: Matisse, Kemanl Oda

Kaynak: http://www.friendsofart.net/en/art/henri-matisse/interior-with-a-violin-case

Matisse ayrca Cezanneda grlmee balayan resimdeki iki boyutlu anlatm da gelitirdi.
Matissein bu anlaynda yine Akdeniz dnyas grlebilir. slm sanatnda boyutlu derinlemesine
perspektif ynteminin kullanlmamas ve/veya Japon bask sanatndaki iki boyutluluk ve yaln grsel
ifade biimleri Matissei ok etkilemitir. Kuzey Afrikaya geziler yaparak slm dnyasn inceleyen
Matisse, piyasada oka bulunan Japon bask resimlerini de biliyordu Resimlerinde sadelik ve yalnlk
aradn syleyen sanat tablolarnda yaln fra darbeleri ile hareket ve anlam vermee almtr.
19171930 yllar arasnda Gney Fransann Nice kentinde yaayan Matissein bu dnem tablolarnda
oryantalist resim geleneinin modern yorumlar dikkat eker. slm sanatnn bezemeye verdii nem,
Matisse tarafndan modern biimde tablolarndaki ayrntlarda yorumlanr.
228

Kbizm
Cezannen nesnelerin ktlelerini krmaya balamas yirminci yzyl banda spanyol asll Pablo
Picasso ve Fransz George Braque da etkilemitir. Yiminci yzyl banda Rnesans resim geleneini
kknden deitiren akm ise Kbizm olmutur. Gerekliin yaanlan durumlara, gnn saatlerine,
mevsimlere, bak asna gre farkl alglanmas yirminci yzyl banda grecelik kavramnn Albert
Einstein tarafndan gelitirilmesi ile de rtmtr. Einstein bu grleriyle 18. yzyl Newton fiziinin
mutlakiyeti grn deitirmi ve hareketin anlalmas iin zamannda ele alnmas gerektiini ortaya
koymutur. Bylece nesnelerin alglanmas iin en, boy ve derinlik llerine drdnc bir boyut olarak
zaman olgusunu katmtr. Kbizm de benzer bir biimde grecelik kavramn ve daha nceki dnemlerde
ortaya kan grme biimlerindeki farkllamalar yeni bir aamaya getirir. Bir nesneye insanlar farkl
zamanlarda ve farkl alardan bakabilir: nden, yandan, arkadan, sten vb... bu farkl bak alar
nesnenin ana varln deitirmez ancak tm bu farkllklar benliinde toplar. Dolaysyla bir nesneye
tek bir ynden baklrken aslnda zaman iinde o nesneye farkl ynlerden de bakalar tarafndan
baklmaktadr. Veya resmi izleyen bulunduu yerden deil farkl bir noktadan da durup resmi
izleyebilirdi. te Kbizm zaman iindeki bu farklklar tek bir nesne zerinde gstermee alr, bylece
geen zamana ve bu zaman iindeki farkl bak alarna da gnderme yaparak gerein ok boyutlulukta
gizli olduunu vurgular.

Resim 8.35 : Pablo Picasso, Alayan Kadn

Resim 8.36: George Braque, Cam Keman ve Nota

Kaynak: http://2.bp.blogspot.com/_CijcaA9yq58/

Kaynak: http://www.museenkoeln.de/_medien/mlk/Braque
_Georges.jpg

Kbizm kendi iinde Analitik Kbizm (19101912) ve Sentetik Kbizm olmak zere iki dneme
ayrlr. lkinde mzik aleti, sandalya gibi nesneler kendi iinde birok paraya blnp sonra bu paralar
tekrar bir araya getirilerek yeni bir kurgulamayla nesne yeniden oluturulurdu. Senteik kbizmde ise
gazete, kuma, kum, ahap gibi deiik malzemeler, tabloya belirli biimleri yanstmak iin eklenmekte
bylece resimsel olmayan malzemeler tablonun iindeki kimi yzeysel dokular oluturmak iin
kullanlmaktayd. Bu durumda malzeme kendi rengi ve dokusunu da beraber getirdiinden, ressamn bu
malzemeyi seerek kendi resmettii blmlere yaptrmas tablonun yaratld srecin bir paras
olmaktayd.
Kbizm, grme biimini kknden deitiren bir akm olduu iin allmas ve yaygnlamas zaman
ald. Fernand Lger, Robert ve Sonia Delaunay, Juan Gris, Roger de La Fresnay, Marcel
Duchamp, Albert Gleizes ve Jean Metzinger gibi ressamlar, Alexander Archipenko, Hans Arp gibi
heykeltralar da bu slbun rneklerini verdiler.
Kbizm 1920lerden sonra geliecek olan Dadaizm, Gerekstclk, Soyutlama, Ftrizm gibi
dier sanat akmlarnn da ncs oldu. Bu okullarn tmnn dnsel arka plann ise belirli
dnemlerde sanatlarn iinde yaadklar modern dnyann koullarna gre verdikleri tepkiler ve geri
dnmler oluturur.

229

Pablo Picasso Guernica isimli tablosunu hangi nedenlerden dolay

yapmtr?

Ftrizm (Gelecekilik)
Yirminci yzyln bana gelindiinde 1860lar da balayan modernizm ve modernite anlay artk baka
bir aamaya gemek durumundayd. Kltrel olarak kendi deerlerini yaratm olan modern sanat
klasiklemeye ve sradanlamaa balamt. Bunu hisseden yazarlar, sanatlar, mzikiler, dnrler
yeni akmlarn ve sanatta yeni deerlerin olumasn yeliyorlard. Picasso ve Braque yarattklar yeni
grsel dille bunu salamlardr. te yandan, toplumu ok ederek bu konular n plana karmak isteyen
bir baka grup kendi dnce sistemleri ve entelektel sylemleri ile ortaya kmaya balad. Ftrizm
(Italyanca Futurismo), talyan air ve editr Filippo Tommaso Marinettinin Pariste yaynlanan Le
Figaro gazetesinde 20 ubat 1909 gn yaynlad bir manifesto ile balad. Bylece ilk kez bir sanat
eletirmeninin tanmlamas ile deil ama edebiyat ve gzel sanatlar alannda bir grubun sanatsal
etkinlikleri ile yapmak istediklerini herkese ilan etmesiyle bir akm tanmlanm oldu. Bu akm aslnda
dnemin teknolojik gelimesini ycelten, makinann gcne neredeyse tapan, modern yaamn hzn ve
enerjisini n plana karan, srekli deiimi destekleyen bir bildiriydi.
Ftrist Manifestonun maddeleri olduka iddial sylemlerle doluydu: Srekli deiim ve hareket
istiyoruz, tehlikeye inanyoruz; Edebi sanatmz sylemlerinde ak ve cesur olacak; Gnmz gzellik
kavram hzdr; Motoru homurtular kararak giden bir otomobilinin hz antik Yunan heykelinden daha
gzeldir; Artk iinde yaadmz hz yarattmza gre zaman ve meknn bir anlam kalmad;
Dnyay kurtaracak ey savalardr; Anaristlerin yok edici davranlar, militarizm, vatanseverlik yeni ve
gzel dnceleri ortaya karr; Tm mzeleri ve ktphaneleri ykp manevi olan her eye sava
aacaz; Modern bakentlerdeki yeni tren istasyonlar, kprler, fabrikalar ve makinalar ycelteceiz
denmektedir.
Fturizmle balayan akmlar sanatla yaam arasnda bir balant kurmaya almakta ayn zamanda da
sanatn kuramsallamasna kar kmaktayd.

Ftrizm, Dadaizm ve Gerekstclk Manifestolar iin: Ali

Artun.(Der.) (2003), Sanat Manifestolar, stanbul: letiim Yaynlar.
Bu etkinliklerini zellikle talyada yapmak istediklerini syleyen Marinetti talyay profesrlerden,
arkeologlardan, turist rehberlerinden ve antikaclardan temizleyeceiz ve ikinci planda kalan bu lkeye
canllk getireceiz demektedir. Bylece gemile olan balar ve on dokuzuncu yzylda talyaya dier
Avrupa lkeleri tarafndan yklenen antik uygarlklarnn ykn, sanatsal ve kltrel deerleri reddedip
yeni bir toplum yaratmay hedefleyen bu manifesto, talyan modernizmini de farkl bir aamaya getirdi.
Umberto Boccioni, Meknda Tekil Biimlerin Devamll (1913) isimli heykeli futurizmin simgesi
oldu. Carlo Carr, Gino Severini, Giacomo Balla, Antonio Sant'Elia grubun dier yeleriydi.
Bu sanatsal grubun yeni bir zellie de sanatn her alannda sylemlerini gerekletirmek
istemeleriydi: Resim, heykel, seramik, grafik tasarm, endstri tasarm, i mekan tasarm, tiyatro, moda,
film, tekstil, edebiyat, mzik ve mimari gibi . te yandan politik bir sylem iinde olan Fturistler kinci
Dnya Savandan nce Mussolini faizmini de desteklediler.

230

Resim 8.37: Umberto Boccioni, Meknda Tekil

Biimlerin Devamll (1913)

Resim 8.38: 1914 Zang Tumb Tumb: F.T.

Marinetti

Kaynak: http://www.artfortune.com/images/pages/futu
futurism_boccioni.jpg

Kaynak: http://www.graphics.com/modules.php?
name=Sections&op=viewarticle&artid=437

Dadaizm
Modern sanatn oluumunda nemli bir yeri olan ve ada sanatn ncln yapan dier bir Fransz
sanat ise Marcel Duchamp(marsel duan) dr. 1913lerden sonra kendi grlerini dile getiren sanat
resim yapmann sadece boyay dzenlemek olmadn, resmin znde grsel deil entelektel bir eylem
olmas gerektiini syleyerek dneminin ressamlarn eletirmitir. Allagelmi resim yntemlerini red
dederek ve onlarla alay ederek kendi iinde klasik hale dnmee balayan modern resmi eletirmi,
resim sanatnn tablonun dnda bir eylem olduunu vurgulamtr. Sylediklerini somutlatrp gnlk
yaamda belirli amalar iin fabrikalarda seri olarak retilen nesneleri yeniden bir araya getirerek imge
yaratmtr. Bylece yeniden yaratlan imge kendisini oluturan malzemenin ve amacn dnda sanatsal
bir rn haline gelmitir. Marcel Duchampn 1913 de bisiklet tekerlei ve tabureden oluan heykeli
Pariste segilenmee alnmamt. Ancak o tarihlerde New Yokta gelimek olan sanat dnyas bu tr
yaptlar avangard olarak kabul etmi ve gelecein sanat olarak grmtr. Marcel Ducahamp
teknolojinin ve mekanik retimin sanat zerine gelien etkisini bu konuyu ne karan Walter Benjamin
ve Frankfurt okulundan nce grmtr.

Resim 8.39: Marcel Duchamp, Bisiklet Tekerlei

Kaynak: http://www.centrepompidou.fr/images/oeuvres/XL/3I01504.jpg

231

19141918 arasnda devam eden Birinci Dnya Sava Avrupa ktasnda birok deiikliklere neden
olduu gibi ok insan da ld. Bu durum teknolojiye, gelimee ve insana verilen nemi sarst. Dadaist
akm ite bu hayal krklklar zerine kuruldu. Edebiyat(zellikle iir), tiyatro, grafik tasarm ve grsel
sanatlar alanlarnda rnekleri olan bu akm daha sonra Gerekstclk(Surrealism) slbununda ortaya
kmasnda rol oynad. Dadaist yaptlar toplumdaki entelektel hogrszlk ve sanat anlaynda var
olan katla kar kan bir protesto niteliindeydi. Sanatlar bilinli olarak akl d olan seip sanatsal
ln olarak kabul edilen deerleri hie saydlar. Bylece Dadaizm aslnda bir kar sanat akmyd,
geerli estetik deerlere karyd. Dada kelimesi de grubun ismi olarak szlkten raslantsal olarak
seilmiti.
Dadaizm her ne kadar svirenin Zrih kentinde Cabaret Voltaire isimli bir kahve de balam olsa
da ksa zamanda Fransa, Almanya ve ABD de etkili oldu. Dadaist manifestoyu Romen asll bir air olan
Tristan Tzara kaleme ald. Onun araclyla Paris te bulunan Guillaume Apollinaire, Andr Breton,
Max Jacob gibi edebiyatlar da bu akma katlmaktayd. Grsel sanatlar alannda eser veren Marcel
Duchamp, Picabia gibi sanatlar da daha ok Amerikada eser vermekteydi. Grafik tasarm alannda
zel bir tipografi de gelitiren bu akm Marcel Duchampn nc ileriyle n kazand. Fotomontaj, kolaj,
hazr malzeme kullanlarak gerekletirilen yaptlar sanatnn setii ve kurgulad sanat eserleri olarak
kabul edildi. Resim allm tablo veya duvar resmi grntsnden kt, heykel ise yontu sanat
olmaktan ok derleme malzeme ile yaplan bir kurgu haline dnt.
Dadaist yaklam Pariste resim eitimi alp Trkiyeye dnen bir grup sanaty da etkilemiti. 1933
de D grubunu kuran ressam Nurullah Berk, Abidin Dino, Zeki Faik zer, Elif Naci, Cemal Tollu ve
heykeltra Zht Mrdolu dadaist tavrdan etkilenerek grubun adn D grubu koymulardr. Ayrca
kendilerinden nce yaplan sanat eserelerini ve sanat yaklamn reddeden bu grup, Trkiyedeki sanat
ortamna entelektel bir yorum getirmek istemilerdir. 1937 ylna kadar gruba katlan yeni yelerle her
yl sergi amlardr.

Resim 8.40: Zeki Faik zer - Scak Souk

Kaynak: http://www.lebriz.com/pages/exhibition.aspx?exhID=442&lang=TR

Trkiyede Modern Sanat iin

http://www.sanalmuze.org/paneller/mtskm.htm sitesini inceleyiniz

Gerekstclk
Modern dnyada yeni bilim alanlar ortaya kmt. Bireyle toplum arasndaki ilikileri sosyoloji bilimi
incelemekteydi. nsan cinsinin aratrlmas antropoloji alann gelitirdi. Bu arada insann birey olarak
kendi i dnyas ve bu i dnyay oluturan farkl bilin katmanlar da zellikle Sigmound Freud
tarafndan ortaya kondu. Modernist dnce iinde yer alan gerei anlama kaygs insann kendisi iinde
geerliydi. Edebiyatta ise kent yaamna bal olarak bireyin ele alnmas, ilk kez yeni bir tr olarak
romann ortaya kmasnda etken oldu. Freudun aratrmalar ve kulland psikanaliz yntemi, bireyin
grd ryalar, insanlarn syledikleri kadar sakladklar veya farknda olmadklar gizli ruhsal
durumlarn da aa kartmak iin kullanld. Bilin, bilinalt ayrm belirlenirken insann benlik
232

yapsn oluturan st benlik ve alt benlik gibi tanmlarda ortaya kt. Bylece ryalarn insann
bilinaltn yanstt varsayld. Ryalarda gerekte olamayacak her trl eylem yaplabilmekte, duygular
hissedilmekteydi. nsanlar uabiliyor, nesneler biim deitirebiliyor, gerek yaamda mantkl olan her
ey gerek st dzeyde tamamen alt st olabiliyordu. Denizin krmz gkyznn yeil grnmesi
normaldi. te bu gerek st anlay edebiyat ve sanatta da yeni bir akmn olumasna neden oldu.

Resim 8.41: Salvador Dali Eriyen Zaman

Kaynak: http://greensurrealism.pbworks.com/f/clock.jpg

1924 ylnda Andr Breton, Paul Elouard, Louis Aragon gibi edebiyatlar air Bretonun kaleme
ald bir manifesto etrafnda birletiler. nsann duygularnn serbest kalmasna ve bu duygularn akl
yoluyla bastrlmamas gerektiine inanlmaktayd. Sanatlar iin rya hali yaratclnn nemli bir
durumu idi. Bu sanatlar arasnda spanyol asll Juan Miro, Salvador Dali, Yunan asll talyan
Giorgio de Chirico, Fransz Yves Tanguy ve gruba katlmak iin gelen Belikal Ren Magritte ile
Alman Max Ernstin yaptlar sanat dnyasn uzun sre etkiledi. Gerekstclk edebiyat akmlar
yan sra artk gelimi olan fotoraf ve sinema sanatnda da grlr. En ok nlenenler arasnda Ren
Clair ve Franois Picabiann yaptklar Entacte filmi ile Salvador Dali ve Luis Buuelin ektikleri
Un Chien Andalou ksa filmleridir.

Un Chien Andalou filmini izlemek iin: http://www.youtube.com/watch?v=D7h87hJSBzE

Yirminci yzyl sanat akmlarnn kkeni on dokuzuncu yzylda ortaya kan modernizm akmna
baldr. Rnesanstan beri devam eden sanatsal anlay bu dnemde krlm, modern dnyann gerei ve
modern insann algsna hitap eden yeni sanatsal akmlar bu dnemde ortaya kmtr. kinci Dnya
Savandan sonra Avrupann yaad zorluklar, Amerika Birleik Devletlerinin ekonomik ve siyasi
stnl, sanat alannda da kendini gstermi ve NewYork ehri Paristen farkl olarak artk ada
Sanatn ncln stlenmitir.
Osmanl mparatoluu tarihi corafyas iinde bulunan blgelerin zaman iinde Avrupa lkeleri
smrgelerine dnmeleri, Birinci Dnya Savann ( 19141918) Orta Dou ve Balkanlarda getirdii
siyasi deiiklikler ve bamszlk hareketleri sonucu Osmanl mparatoluunun dalmas, Akdeniz
dnyasn greceli olarak durgun bir dneme sokmutur. kinci Dnya Sava srasnda ve sonralar (
19391945) spanya, talya, Yunanistan gibi blgeler i sava ve faizmle uramak zorunda kalmtr.
Kapitalist ve Komnist rejimlerin sonucu ortaya kan souk sava yllar bu lkeleri iinde bulunduklar
Akdeniz dnyasndan uzaklatrmtr. Modernleme ve batllama olgusunu kendi znel koullarna
gre yaayan Kuzey Afrika ve Orta-Dou lkeleri ise demokratik ulus devlet olabilme mcadelesine
devam etmiler ve onlar da souk savatan etkilenmilerdir.

233

1980lerden sonra gelien ve positivist modernizm dncesini kabul etmeyen post-modern dnem ise
dnyadaki kreselleme olgusuna kout olarak farkl kltrel ve sosyal aidiyet kavramlarn ortaya
karmtr. Akdeniz evresinde ekonomik olarak daha az gelimi lkelerden Akdenizin ekonomik
olarak daha ok gelimi lkelerine yaplan gler de bu konularn deiik biimde deerlendirilmesine
yol amtr. Medyann ve popler kltrn insanlar ve toplumlar etkileme ve rgtleme gc ise
gelecein dnyasnda Akdenizi nasl biimlendirecek, sanatsal etkinlikleri nasl etkileyecek, yeni bir
Akdeniz dnyasn oluturacak m sorular ise yaandka deneyimlenecektir. Ancak Akdeniz dnyas
, rengi, durgun ve okulu mavi denizi, yakc gne ile yzyllar boyunca evresindeki
toplumlarn efsanelerini, yaama biimlerini, mziini, beslenme alkanlklarn, ac ve tatl hikyelerini
oluturan bir kaynak olarak sanatlarn imgelem dnyasnda her zaman yaamaya devam edecektir.

234

zet
Sanayileme sonras kentleme olgusunun
artmas, teknolojinin gnlk yaam zerindeki
etkileri, iinde yaanlan zaman dilimini gemi
zamana gre daha nemli bir duruma getirdi.
Laik ve demokratik dzen ile rten teknoloji,
insanlara gelecei kontrol etme ve dzenleme
inanc verdi. Gemi her alanda reddedilirken
modern olan yani yeni olan yceltildi.
Sanayileme ile gelien smrgecilik ise Akdeniz
dnyasna olan ilgiyi yeniden canlandrd. Bu ilgi
Osmanl mparatorluunun tarih corafyasna
ait Akdeniz lkelerine olan siyas ve ekonomik
yaklam da besledi. Oryantalizm yani dou
ilgisi sadece siyas ve ekonomik deil ayn
zamanda sanatsal bir ifade biimi de buldu.
Edebiyatlar, ressamlar, mimarlar gezgin sanat
olarak Akdeniz lkelerini dolap douyu
yeniden kefettiler. Buralarda grdklerini kendi
hayallerinde gelitirdikleri bir dou imgesi ile
birletirdiler. O blgelerin sanatsal ifade
biimlerinden, iki boyutlu resimsel anlayndan,
yaplarda
kullanlan
mimari
elerden
etkilendiler ve bunlar kendi lkelerine tadlar.

Zaman
kavramnn
deimesi,
grecelik
kavramnn
ortaya
kmas
gerein
alglanmasnda farkl boyutlar getirdi. Bylece
kbizm ile beraber nc boyuta drdnc
boyut olarak zaman boyutu eklendi. Bu anlay
nesneleri sadece grld adan deil ama
iinde bulunduu an srecinin iinde ok ynl
bir bak a ile alglanabileceini gstermee
alt. Bylece Rnesanstan beri devam eden
tek perspektifli resim gelenei kknden deiti.
nsann evresinde ve yaama biiminde oluan
deiiklikler insanlarn da evrelerini farkl
alglamalarn ve yorumlamalarn destekledi.
Gerek ve gerein gsterim biimleri romanlar
kadar resimde de ele alnmaa baland. Modern
resim bylece zlenimci akm ile balad. Yeni
kentsoylu ve onun yaamn anlatan bu
resimlerde
ressamlar
eserlerini
dorudan
gzlemledikleri olaylar zerinden yapmaa
baad. Doay gzlemleyen sanatlar insann
grdklerinin zamana ve doal olgulara gre
deitiini fark ettiler. Bylece resimlerinde
kk fra darbeleriyle srdkleri boyann
arasndan szlerek geirdiler. Fotoraf sanatnn
gelimesi, fotoraf tekniklerini resim sanatna
aktarlmasn salad.

te yandan kentleme ve kent planlamasnn en

gelimi rnei Paris kentiydi ve modern yaama
biiminin tm dnyaya rnek oluturduu bir
yerdi. Geni bulvarlar evresindeki pasajlar,
byk apartmanlar, kahvehane ve barlar, opera ve
tiyatrolar
yeni
kentsoylunun
yaamn
renklendiriyordu. Hafta sonu doada gezintiler,
dansl toplantlar, deniz kenarnda dolamalar bu
yeni yaama biiminin yansmalaryd. Baka
kentlere ve lkelere geziler ise buharl
lokomotiflerin ektii trenlerle yaplmaktad.
Tren
garlar,
demir
kprler
turizmi
hzlandrken, uluslararas endstri fuarlar da
yeni bulularn sergilendii yerler olarak lkeler
arasnda tantm kolaylatryordu. Parisin
nderliindeki
bu
uygulamalar
Akdeniz
lkelerinde de taklit edilmee baland. Farkl bir
kltrn yaygn olduu ve sanayilemenin henz
balamad
Osmanl
corafyasnda
ise
modernleme anlamna gelmee balayan
Batllama ise Tanzimat ve sonrasnda ki
uygulamalarla yer etmekteydi. te yandan
Akdeniz blgesine i yapmak iin geri dnen ve
bir ka kuak Osmanl mparatoluunda
Avrupal kimliiyle yaayan Levantenlerde bu
yaama biimini zellikle Akdeniz liman
kentlerinde yaygnlatrmaktayd.

Sanayileme gerei tasarm sonucu retilen

nesneler ise gelenecein sanat eserleri olarak
grlmee baland. Byle zlenimci resim
geleneinde grlen ve artk sradanlamaa
balayan kent soylu yaamna sanatlar tepki
gstermee balad. Bu kar klar sanatta
manifestolarla ilan edildi. Edebiyat, mzik, sahne
sanatlar, gzel sanatlar, film, fotoraf alanlarnda
rn veren sanatlar ortak entelektel tartmalar
sonucu topluma kar sylemlerini gelitirdiler.
Dadaizm, Ftrizm, Gerekstclk bu tr
yaklamlar sonucu ortaya kt.

235

Kendimizi Snayalm
1. On dokuzuncu yzyl sonunda stanbulda
kurulan
Gzel
Sanatlar
Okulunun
ad
aadakilerden hangisidir?

6. Fotorafn
bulunmas aadaki
akmlarndan hangisini etkiler?

sanat

a. Barok

a. Gzel Sanatlar Akademisi

b. Rnesans

b. Mimar Sinan niversitesi

c. Klasik

c. Sanayi Nefise Mektebi

d. Oryantalist

d. Akademie de Julian

e. zlenimci

e. Resim Atlyesi

7. Modern Sanat Akdeniz dnyasna hangi yolla

yaylr?

2. Sanat eserlerinde ryalar kullanan akm

aadakilerden hangisidir?

a. Sergiler

a. Gerekilik

b. Eitim

b. Doalclk

c. Ressamlar

c. zlenimcilik

d. Fotoraflar

d. Gerekstclk

e. Turizm

e. Ftrizm
3. Dou ilgisi aadaki sanat akmlarndan
hangisinde grlr?

8. Osmanl mparatorluunda Yenileme

Dnemi
aadaki Padiahlarn hangisi
zamannda balar?

a. Oryantalizm

a. Kanuni Sultan Sleyman

b. Davurumculuk

b. III.Mustafa

c. zlenimcilik

c. II. Murat

d. Kbizm

d. I. Ahmet

e. Dadaizm

e. II. Mahmut

4. Aadaki ressamlardan hangisi Kbist sanat

deildir?

9. zlenimci resim aadakilerden hangi sanat

akmnn rneidir?

a. Picasso

a. Modern

b. Juan Miro

b. Gerekstclk

c. Gustave Courbet

c. Avangard

d. Braque

d. Neo-Klasik

e. Lger

e. Akademik

5. On dokuzuncu yzylda Modern Kent rnei

aadakilerden hangisidir?

10. On dokuzuncu yzylda edebiyat alannda

kan yeni tr aadakilerden hangisidir?

a. Paris

a. iir

b. Kahire

b. Destan

c. stanbul

c. Hikye

d. Roma

d. Roman

e. Beyrut

e. izgi Roman

236

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Yararlanlan Kaynaklar
Artun, D. (2009). Paristen Modernlik
Tercme-leri,
Acadmie
Julianda
mparatorluk ve Cumhuriyet rencileri,
stanbul: letiim Yaynlar

1. c Yantnz yanl ise Oryantalizm/Resim.

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Gerekstclk
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Oryantalizm balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.

Burger, Peter. (2010).

Avandgard
Kuram,
Yaynlar.

4. c Yantnz yanl ise Kbizm balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

Dempsey, A. (2007), Modern ada Sanat,

stanbul

5. a Yantnz yanl ise Kentleme ve Kent

Planlamas balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Germaner, S. nankur, Z. (1997). Oryantalistlerin stanbulu, stanbul: Trkiye Bankas

Yaynlar.

6. e Yantnz yanl ise zlenimcilik balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

Gombrich E. H. (2007) (ev. Erol - mer

Erduran). Sanatn yks. Ankara: Remzi
Yaynevi

7. b Yantnz yanl ise Modern Sanatn

Akdeniz evresine Yaylmas. balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

Lynton, N. (2009). Modern Sanatn yks,

Ankara: Remzi Yaynevi.

8. e Yantnz yanl ise Modern Sanatn

Akdeniz evresine Yaylmas balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

Said, E. (1998), Oryantalizm, ev. Nezih Uzel,

stanbul.
Srullaz, J. (1997), Empresyonizm
Ansiklopedisi, Ankara: Remzi Yaynevi

9. a Yantnz yanl ise Modern Sanat ve

Modernizm balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Tunal smail (2004). Felsefenin Inda Modern

Resim. Ankara: Remzi Yaynevi

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Semra Germaner, Zeynep nankur (2008)
Oryantalistlerin stanbulu. stanbul: Trkiye
Bankas Yaynlar.

Sra Sizde 2
Sunal-nal Kra Vakf, Pera Mzesi, stanbul

Sra Sizde 3
Pariste Eiffel Kulesi, Londrada Cam Saray
(Crystal Palace)

Sra Sizde 4
Muse dOrsay, Tren Gar

Sra Sizde 5
spanyann Bask blgesinde, 1937 ylnda
spanya i sava srasnda Alman ve talyan
sava uaklar tarafndan bombalanan kk bir
yerleim yerinde lenlerin ans ve savan iddet
ve acmazszln gstermek iin yapmtr.
237

Sanat

Tansu, S. (1986). ada Trk Sanat,

Ankara: Remzi Yaynevi

10. d Yantnz yanl ise Gerekstclk

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

ev, Erol zbek.

stanbul:
letiim