See

discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/284392566

SMAL GASPIRALI'NIN DRRRAHAT

MSLMANLARI ADLI ESERNDEK ENDLS
ALGISI ZERNE ON THE PERCEPTION OF
ANDALUSIA IN THE BOOK DARRRAHAT
MSLMANLARI OF ISMAL GASPRAL
Article January 2015

CITATIONS

READS

37

1 author:
Nizamettin Parlak
Erzincan University
12 PUBLICATIONS 0 CITATIONS
SEE PROFILE

All in-text references underlined in blue are linked to publications on ResearchGate,

letting you access and read them immediately.

Available from: Nizamettin Parlak

Retrieved on: 23 September 2016

Erzincan niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi (ERZSOSDER) S-I: 141 -160 [2015]

SMAL GASPIRALININ DRRRAHAT MSLMANLARI

ADLI ESERNDEK ENDLS ALGISI ZERNE
ON THE PERCEPTION OF ANDALUSIA IN THE BOOK
DARRRAHAT MSLMANLARI OF ISMAL GASPRAL
Nizamettin PARLAK*
ZET: Dnya Mslmanlarnn ve Trklerin birlii ve kalknmas iin mcadele eden smail
Gaspral, gerek basn-yayn yoluyla ve uygulad yeni eitim metotlaryla gerekse yazd eserlerle bu
hedefine ulamak iin byk gayret gstermitir. Onun mcadelesinde, telif ettii eserleri, nemli bir yer
tutmakta olup onlardan bazlar topya trndedir. Bunlarn en nemlisi de Endls konu alan
Darrrahat Mslmanlar adl eseridir. Gaspral, bu kitab araclyla Mslmanlarn geri kalmlk
sebeplerini aklamtr. Akabinde de gelimek ve kalknmak iin neler yaplmas gerektiini ortaya
koymu, azimle altklar takdirde Mslmanlarn, Bat medeniyetini geride brakacak meden bir
Mslman toplum ina edeceklerine inandn ifade etmitir.
Anahtar szckler: smail Gaspral, Darrrahat, Endls, topya.
ABSTRACT: Gaspirali, who realized the need for education and cultural reform and
modernization of the Turkish and Islamic communities, struggled firstly for the union and growth of Turks
and then the Muslims of the world. So he tried to success it by pressing journals, newspapers and writing
articles and publishing books. He set forward his own approach to education method as called newest
method in Islamic education. Among his books, Darrrahat Mslmanlar ( The Muslims of Andulus)
is very important utopian book. He analised the reasons of the backward of the Muslims and how to
devolope in this book. Finally he considered that if the Muslims do the best, they can establish a Muslim
civilized society higher than western civilization.
Keywords: Ismail Gaspirali/Gasprinski, Dar al-Rahat, Andalus, Utopia.

1. GR
1.1. Gaspraln Hayatna ve Eserlerine Ksa Bir Bak
Gaspral smail Bey,1 20 Mart 1851de Krmn Bahesaray ehrinin Avckynde
dodu. Babas Mustafa Aa, arlk ordusunda subayd. Babasnn doum yerine izafeten Gaspral
(Rusyada bilinen ekliyle Gasprinski) olarak anlan smail Bey, mahalledeki Mslman
mektebinden sonra, Akmescit Erkek Gimnazyumunu bitirip Moskova Asker Okuluna girdi
(1865). Bu srada 1867de Giritte balayan Rum isyan zerine Osmanl saflarnda savamak
amacyla stanbula gemek iin geldii Odesada yakaland. Bylece Trkiyeye geemedii gibi
Moskovadaki asker rencilik hayat da bitti ve retmenlie adm atm oldu. Zira bu olay
zerine 17 yandayken Bahesarayda Zincirli Medresede Rusa muallimi olarak grev yapmaya
balad (1868). Ancak grevi olmamasna ramen rencilere Trke retmesi ve eski retim
metotlarn eletirerek yeni metotlar kullanmas gibi baz sebepler yznden medreseden ayrlmak
zorunda kald.
Do. Dr., Erzincan niversitesi, lahiyat Fakltesi, e-posta: nizamparlak@yahoo.com
Gaspralnn hayatyla ilgili geni bilgi iin bkz. smail Gaspral, Gaspral Roman ve Hikyeleri Seilmi Eserleri
I, (ner. Yavuz Akpnar, B. Orak, N. Muradov), stanbul: tken Yay. 2014, 18-69; Nadir Devlet, smail Bey
(Gaspral), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yay. 1988, Hakan Krml, Gaspral smail Bey, DA, XIII, 392395. Nazmi Erolu, topyalar Inda Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar, stanbul: Bilge Sanat Yay. 2013.
**
1

142
Nizamettin PARLAK

zellikle Moskovada bulunduu sralarda mill duygularnn glenmesi zerine Rusya

mparatorluundaki Trkleri ve Mslmanlar uyandrma fikri n plana kmaya balad. Bu
hedefine ulamada Franszcann nemli bir rol oynayaca kanaatine istinaden dilini gelitirmek
iin 1871de Parise gitti. Orada iki yl kaldktan sonra Osmanl subay olma arzusuyla stanbula
geti (1874). Bir yl beklemesine ramen bavurusuna cevap alamaynca2 Krma dnd ve
1875te Yalta slm Mektebinde Rusa retmenliine atand. 1878de Bahesaray belediye
bakan yardmcs, bir yl sonra da belediye bakan oldu. Bu grevi drt yl srdrd (1883).
Rusyadaki Mslmanlar tekilatlandrmak amacyla 1905 ve 1906da Rusya Mslmanlar
Kongrelerini toplad. 24 Eyll 1914te Bahesarayda vefat etti.
1.2. topya Kavram ve topik Eserler
Yunanca bir kelime olan Outopia hibir yer/olmayan yer, eutopia ise iyi bir yer
anlamna gelmektedir.3 Halkna kusursuz bir dzen iinde var olma imkn salad kabul
edilen ideal lke anlamna gelen topya,4 Thomas More tarafndan kaleme alnan bir kitaba isim
olduktan sonra bu trden eserler iin de kullanlmaya balamtr.
Bu alanda Platon (Eflatun)un (M 427 - M 347), Politeia (Devlet)5 adl eseri en temel
yapt olarak kabul edilir. Ondan sonra slm dnyasnda yazlm olan Farab (870-950)nin elMednetl-fzlasnda,6 Batda Rnesans dneminde ortaya kan Thomas More (14781535)un Utopiasnda7, Tommaso Campanella (1568-1639)nn Gne lkesinde8 Platonun
Devletinin izlerini grmek mmkndr.9 XVI. yzylda yazlan topyalara Francis Bacon
(1561-1626)un Yeni Atlantisini10 de eklemek gerekir.
Dnrler ve yazarlar, iinde yaadklar dnemdeki siyas rejimlerin, insanlarn
mutluluklarn temin etme konusunda yetersiz kaldklar kanaatine sahip olduklarnda topyalara
snmak zorunda kalmlardr. Muhtemelen byle yaparak onlar, bir yandan gelecee dair
umutlarn srdrrken, bir yandan da syleyemedikleri dnce ve nerilerini bir hayal
zerinden dile getirme imkn elde etmi oluyorlard.
slm dnyasnda Batl anlamda topya var mdr yok mudur yoksa sebepleri nelerdir
gibi tartmalar11 uzun uzadya yaplmtr. Muhtemelen bu sorunlar, topya trleri ile yakndan
alakaldr. Nitekim topyalar, biim ve ierik olarak; siyas, tarih, edeb, felsef, din, soyut ve
somut olmak zere farkl ekillerde snflandrlmlardr.12
slm dnyasnda topik eserler meselesini daha salkl deerlendirebilmek iin
topyalara u iki adan yaklalabilir: Birincisi: Dnya artlarnda gereklememi ve de
gereklemesi imknsz olan topyalar. kincisi: Daha nce ideale yakn bir ekilde tesis edilmi
ve de olumlu sonular aka grlm, fakat doal srete mrn tamamlam siyas
yaplanmalar rnek alarak benzer bir oluum gerekletirme hedefi tayan topyalar.

yle anlalyor ki Osmanl, Gaspralya pheyle yaklamtr. Eroluna gre Gaspralnn, Ermenilerle ilgili
olarak Bat basnnda kan haberleri, kendi gazetesinde iktibas etmesi, Bbli tarafndan ho karlanmamtr.
Erolu, topyalar, 61-62.
3 Hasan Aydn, Gne lkesi: Eitim Odakl Bir topya Bilim ve Gelecek Dergisi, XXXII, 2006, 56-63.
4 Erolu, topyalar, 12.
5 Eflatun, Devlet, (ev. Yamur Reyhani), stanbul: Akvaryum Yaynevi, 2005.
6 Farab, el-Mednetl-fzla, (ev. Nafiz Danman), stanbul: MEB. yaynlar, 1989.
7 Thomas More, Utopia, (ev. Sebahattin Eypolu vd.), stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2012.
8 Tommaso Campanella, Gne lkesi, (ev. Selahattin Badatl), stanbul: Say Yaynlar, 2011.
9 Aydn, 56-63.
10 Francis Bacon, Yeni Atlantis, (ev. Cenk Saraolu), stanbul: Bordo Siyah Yaynlar, 2005.
11 Konuyla ilgili olarak bkz. Canbaz, 47-70.
12 Murat Omay, Utopya Uzerine Genel Bir nceleme Sosyoloji Dergisi, III/18, 2009/1, 1-14.
2

smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar Adl Eserindeki Endls Algs zerine

Geri baz aratrmaclar, topyay kken ve tr olarak, incelerken byle bir fark ihsas
etmektedirler.13 Fakat bu tasnifin daha ak bir ekilde ortaya konulmas gerekir. Ancak byle bir
ayrmla, kabilecek baz sorunlar zmek mmkn olacaktr.
slm dnyasnda, muhtemelen toplumlarn huzurunu temin eden rnek dnemlerin
gemite yaanm olmasndan dolay, o tarz topik eserler, Batdaki kadar Douda reva
bulmamtr. topya olarak deerlendirilenler de yukarda zikredilen ikinci tr rnekler
kapsamndadr.
Gerek Hz. Peygamber zaman,14 gerekse Osmanlnn belli dnemleri bu anlamda rnek
dnemlerdir. Hatta bazlarna gre Batnn gelecek dnya devleti modeli, Osmanldr. Bu
kanaatin sahiplerinden biri olan Toynbee, ayrca Osmanly, gereklemi bir topya olarak
grmektedir.15

2. GASPIRALININ DARRRAHAT16 MSLMANLARI17ADLI ESER

Gaspral, Rusyadaki hedef kitlesine ulaabilmek iin basnn/gazetenin nemini fark
etmi, bu konuda eitli giriimlerde bulunduktan sonra kendi gayretleriyle Nisan 1883ten
itibaren Tercman adn verdii gazetesini Bahesarayda karmaya balamtr. Gazetenin
eklerinde ocuklara ve kadnlara ynelik yaynlar yapm, romanlar tefrika etmitir.18
smail Gaspral, telif ettii baz eserlerde Molla Abbs Fransev takma adn
kullanmtr. Bu eserlerinde Takentli Molla Abbs adn verdii kahramannn Avrupa ve
Afrikadaki seyahatlerini ve maceralarn ele almtr. Bunlar: Frengistan Mektuplar,
Darrrahat Mslmanlar, Sudan Mektuplar, Kadnlar lkesi adl eserlerdir. Gaspral bu
kitaplarn, gazetesinde tefrika emitir. Mellif, 6 ubat 1887de gazetede yaynlad Frengistan
Mektuplar adl eserin - daha sonra- ba ksmn ksaltarak, Molla Abbsn spanya (Endls)

Aydn, Gne lkesi, 56-63; Umay, topya zerine, 1-14.

topik eserlerin ortak temas; insanlarn mutluluudur. Bu durum baz eserlerin isimlerine de yansmtr. elMedinetl-fzla, Darrrahat, gibi. Darrrahat topyasnn bakentinin ad Dars-saadettir. Gereklemi bir
topya kabul edilen Osmanlnn bakenti de Dersaadet diye isimlendirilir. Bu ikisinin kendisinden beslendikleri ve
model olarak grdkleri Hz. Peygamber dneminin de asr- saadet diye nitelenmi olmas olduka dikkat ekicidir.
15 Canbaz, 54.
16 Bu alma boyunca Darrrahat kelimesi, Gaspralnn eserinin ad olarak kullanld ve Trke nerine atfta
bulunulduu yerlerde Darrrahat eklinde, Osmanlcasna atf yaplrken aslna uyumlu olarak Drrrhat biiminde
ve de italik yazm ekli kullanlacaktr. Bu kelime, hayal lkenin ad olarak kullanldnda Darrrahat eklinde yani
italik yaplmadan yazlacaktr.
17 Gaspralnn bu eseri farkl kiiler tarafndan yeniden neredilmitir. Yavuz Akpnar vd. ile Sadk Ustann (Sadk
Usta, Trk topyalar, stanbul: Kaynak Yaynlar, 2014, 209-279) yaynlar bunlardan ikisidir. Biz bu almamzda,
eserin 1906da Bahesarayda baslan Osmanlca nshasn (Molla Abbs Fransev, Drrrhat Mslmnlar,
Bahesaray, 1906) ve onun Yavuz Akpnar vd. tarafndan 2014te yaplan nerini esas aldk. almamzn devamnda
Osmanlca metne atfta bulunurken: (Molla Abbs, Drrrhat, 1906), ksaltmasn, Trkiyedeki neri iin ise
Gaspral, (Akpnar, I, 2014) ksaltmasn kullandk. Drrrhat romannn 1906 ylnda Bahesarayda yaplan
Osmanlca basksnn dijital grntlerini bize gnderme ltfunda bulunan Prof. Dr. Yavuz Akpnara teekkr etmeyi
bir bor bilirim.
18 Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 18-69. Devlet, smail Bey, 4-22; Krml, Gaspral smail Bey, DA, XIII, 392-395.
Erolu, topyalar, 59-66. smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar ile Ziya Paann Endls Tarihiinin
yazlma ve yaynlanma srelerinde ilgin kesimeler mahede edilmektedir. Nitekim Ziya Paann (1825-1880),
kitabnn birinci cildi ilk defa 1859da yaynlanm, 1888e kadar basklar birka defa tekrarlanmtr. Bkz. Ziya Paa,
Endls Tarihi, (Sad. Yasemin iek), st: Tima Yaynlar 2012, s.11.Gaspral (1851-1914) ise Drrrhat
Mslmanlarn ilk defa 1887de Frengistan Mektuplar iinde, 1895te de mstakil bir kitap olarak neretmitir.
(Gaspral, (Akpnar, I, 2014, 181) Bu arada Ziya Paann eseri, yaynlanmasndan yaklak krk yl sonra (1902)
yasakl kitaplar listesinde yer almtr. (Bu kitabn yasaklan ile ilgili olarak bkz. Nizamettin Parlak, Ziya Paann
Endls Tarihi ve Gnmz Trkesiyle Nerinde Yaplm Okuma Yanllklar slmiyat, VIII/2, Ankara, 2005,
111-122.) Tam bu srada Gaspral, Bahesarayda karmakta olduu Tercuman Gazetesinde Drrrahat
Mslmanlarn 1903ten itibaren yeniden tefrika etmeye balamtr. (Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 74.) Bu
tefrikay, bahsi geen yasaklamaya bir tepki olarak alglamak mmkndr.
13
14

144
Nizamettin PARLAK

daki seyahatini konu alan blmn ise genileterek Drrrhat Mslmanlar adl eserini
oluturmu19 ve risalenin ilk basklar da 1895 ve 1903te gerekletirmitir.20
Gaspralnn Drrrhat, Trke edebiyatn ilk topik eseri olarak kabul edilmitir.21
Kitabn bir topya olup olmad tartmalarn22 bir kenara brakarak bu romann, yukarda
yaplan tasnife gre ikinci ksmdaki topik eserlere dhil edilmesi gerektii kanaatinde
olduumuzu belirtmeliyiz.23 nk Gaspral, gerek hayatta yol almakta zorland dnemlerde
kitaplarnn satrlarnda yoluna devam etmi, o yolculuklarndan birini de Darrrahat
araclyla gerekletirmitir.
Eserin 1906da tekrarlanan ayr basmnda24 dare-i Tercman unvanyla kaleme alnan
mukaddimesinde, Takentli Molla Abbsn, Fransa seyahatinde edindii izlenimlerini,
Frengistan Mektuplar bal altnda toplad belirtilir. Bu kitabn ikinci ksmnda Molla
Abbsn Endlse de seyahat ettii ve orada bir Mslman topluluun varlndan ve
ahvalinden bahsettii ifade edilir. Verilen ksa malumatta Endls Mslmanlarnn orada mutlu
bir yaam seviyesine ulatklar ancak baz hususlarn kapal kald, bu yzden bahsi geen
blmn Drrrhat Mslmanlar balyla bir risale hlinde baslmasna ihtiya duyulduu
vurgulanr.
Mellif, romanna; Fransadan demiryolu ile spanyaya vardn ve hudutta grevlilerle
arasnda baz konumalar getiini anlatarak balar. Grevliler, Molla Abbsn Kuzey Afrikal
olmadn, stelik de diyar- Trkistandan; Takentden geldiini renince ziyaret sebebini
merak ederler. Molla Abbs, dnyaca mehur bir medeniyet tesis etmi olan Endls
mukaddes bir diyar olarak grdn, bu yzden de ziyaret etmek istediini belirtir.25 Bu
cmleler zihinleri megul eden bir soruya cevap nitelii tamaktadr. Zira Gaspral, uzak bir
diyarda yaam olmasna ramen Endlse ilgi duymu, sadece aratrmak ve okumakla
yetinmeyip bu ilgisini, bir eser kaleme alarak lmszletirmek istemitir.
Takentli bir Tatar olu olarak onun Endlsle ilgilenmesinin muhtemel sebeplerini ana
hatlaryla u ekilde ifade etmek mmkndr: Gaspral yaad corafyada Mslman
Trklerin yeniden ahlan idealine sahiptir. Bunun iin Rusya topraklarnda farkl blgelerde
yaayan soydalarna ve dindalarna ynelik ciddi faaliyetleri olmutur. Bu almalar srasnda
Mslmanlarn, farkl corafyalarda tesis etmi olduklar medeniyetlerden de hz ve cesaret
alarak muhataplarn somut rneklerle gayrete getirmek istemitir. slm medeniyetinin en gzel
rneklerinden birini tekil eden Endls, hayalen gezip onlarn hikyelerini lmszletirmek
istemesi byle bir sebepten kaynaklanm olabilir.
Gaspral, romann banda Endlsn siyas tarihi hakknda olduka zet bir bilgi
verdikten sonra o dnemden kalma iki nemli tarih eserden bahseder. Birka satrla Kurtuba

Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 70-71. Farkl tarihler iin bkz. Devlet, smail Bey, 15; Hakan Krml, Gaspral
smail Bey, DA, XIII, 392-395.
20 Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 181.
21 Canbaz, 47-50.
22 Bu kitabn bir topya olup olmadna dair grler iin bkz. Erolu, topyalar, 70; Bilge Kaan akac,
Darrrahat (Rahat lke) Mslmanlar: Kent topyas m?, The Journal of Academic Social Science Studies, XI/6,
2013, 1399-1420.
23 Bu almamzda Darrrahat iin topya kavramn kullandmz her yerde kastettiimiz ey bu ikinci anlamdr.
24 Gaspral, Tercmanda 6 ubat 1887 de balad Darrrahatn tefrikasn 1889da tamamlar. 1895te Drrrahat
Mslmanlar ya ki Acaib-i Diyr- slm balyla olmak zere1905e kadar ayn eseri drt sefer daha tefrika eder.
Halkn ilgisi zerine bu yazlar, 1906da Darrrahat Mslmanlar, balyla kitap hlinde baslr. Gaspral,
(Akpnar, I, 2014), 73-74.
25 Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 181-182, 183.
19

smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar Adl Eserindeki Endls Algs zerine

Ulu Camiini, ardndan da geni bir ekilde Grnatada ki el-Hamr Sarayn anlatr. Cami iin
bir haftasn ayran mellif, saray gezmek iin bir ay Grnatada kaldn iddia eder.26
Gaspralnn topyas el-Hamr Saraynda balamaktadr.27Darrrahat adl eserinin
bakahraman Molla Abbs, bir gn saray gezdikten sonra ehre dnmeyip ald zel izinle
orada gecelemeye karar verir.28 Aslanl Avluda29 namaz kldktan sonra dua edip tefekkre
dalar. O esnada bulunduu yere bitiik olan (Kzlar Kk30) gl bahesinden gelen baz ayak
sesleri duyar. Seslerin yaklamas zerine bir kenara saklanarak beklemeye balar. Biraz sonra
birbirinden gzel on iki kz, gl bahesinden Aslanl Avluya girer. Onlarn geliiyle birlikte
kuru emelerden su akmaya balar. Mslman ve Arap olduklar her hllerinden anlalan
kzlar, abdest alp iki rekt namaz kldktan sonra geldikleri yne doru geri ekilmeye balarlar.
Molla Abbs, onlar takip ederken kzlar kendisini grr, ksa bir paniin ardndan tanrlar.
Kzlar, Darrrahat adn tayan sakl lkenin niversitesi olan Darl-Ulm mezunlardr.
Snavlarda dereceye girerek renimlerini tamamlamlar, eski yurtlar olan Grnata ve el-Hamr
Sarayn gezmekle dllendirilmilerdir. Kzlarn banda Molla Abbsn daha nce kendisiyle
Pariste tant eyh Celal bulunmaktadr. Molla Abbs, onlarla birlikte gizli bir geide girer.
Bu geit, Harem kknden seksen basamakla inilen ve Endlsller zamannda hazine olarak
kullanlan bir blmeden balamaktadr. Dier blmeye gemek iin kullanlan kapnn ad bab-
selamet tir.31 Molla Abbs ve arkadalar oradan girilen karanlk bir tnelde yaklak iki saat
yol aldktan sonra eni boyu krk, derinlii ise iki yz kula32 kadar olan bir kuyudan yeryzne
karlar. Burada bir dan dibindeki karanlk yoldan on be dakika yryerek Darrrahat adn
tayan topik lkeye varrlar.33
Darrrahat, spanya ktasnda, Grnata ehrine -drt saatlik mesafede Sierra Nevada
dalarnn arasnda, drt taraf geilmez sarp kayalk dalarla evrili bir yerdir.34 Mellife gre
bu lkenin varlndan hi kimsenin hatta tarihi ve corafyaclarn bile haberi yoktur.
Darrrahata geii salayan tnelin hayal hikyesi ise yledir: Endlste (1460larda)
yaanan olumsuz gelimelerden dolay ne tr tedbirler alnacana dair yaplan toplantlardan
birinde Sierra Nevada dalarnn dibinden gizli bir tnel kazlmas kararlatrlmtr. htiya
hlinde bu tnel araclyla kadnlar ve ocuklar, Grnatadan gizlice karlp gemilerle
Maribe geirileceklerdi. Tnelin kazlmas iin Sudan taraflarndan zel olarak getirilen 40
esir, sarayn altndan balayarak dalara doru tnel kazmaya baladlar. Birinci tnelin
kazlmasndan sonra ulalan blgedeki dalarn iinden baka bir yol kazlmas meakkatli
olduundan dolay sultan, daha ileri gitmemi, tneli kazan Sudanllar azat ederek onlar
lkelerine gndermitir. O mecliste bulunanlardan baka kimsenin bu tnelden haberi yoktu.
Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 12-13; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 192-194. Gaspral aslnda spanyaya seyahat
etmemitir. Dolaysyla bu anlatmlar hayal bir gezinin yazya dklmesidir.
27 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 13-95; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 194-288.
28 Mellifin hayal gezisinin tarihi 1883tr ve o dnemlerde sarayda geceleri gvenlik grevlisinden baka kimse
bulunmamaktadr. Gaspral, Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 12-13; (Akpnar, I, 2014), 94, 193-194.
29Gaspral, el-Hamrnn Aslanl Avlusunda yer alan aslan saysn sekiz olarak kaydetmektedir. Bkz. Molla Abbs
Drrrhat, 1906, 13; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 194 Hlbuki orada bulunan aslan says 12dir. (Edicionez Miguel
Snchez, The Alhambra and the Generalife, Madrid, 2001, 32.). Ancak mellifin, o srada sakl lke Drrrhattan
gizlice el-Hamry gezmeye gelen kzlarn saysn 12 olarak vermesi de ilgin bir rastlantdr.
30Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 202.
31 Kurtulu Kaps.
32 Bir kula yaklak olarak 190 cm uzunlua denktir. Cengiz Kallek, Kula, DA, XXVI, 353-354.
33amkara, Darrrahatn yer altnda ina edilmi olduuna dair yanl bir tespitte bulunmutur. Aye amkara,
Bilgiye Alan Kaplar: Ahmet Mithat Efendi Ve smail Gaspralnn Eserlerinde Avrupal Kadnlar, Bilkent
niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2008, 82, 84, 86. (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
Hlbuki Gaspral, eserinin Osmanlca basksnda 17. Sayfada izdii bir krokide bunu aka gstermi ve Darrrahat
lkesinin yer stnde olduunu ifade etmitir. Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 19, 68; Gaspral, (Akpnar, I, 2014),
200, 255.
34 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 68; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 255.
26

146
Nizamettin PARLAK

Aradan 20-30 sene gemi ve tneli bilenlerin ou vefat etmiti. Sadece sultan, yal bir
bahvan ve Eb Musa Gassn adl komutan byle bir tnelin varlndan haberdard. Nihayet,
Grnatann teslimi meselesi tartlrken (Aralk 1491) buna kar kan Eb Musa Gassn,
kaleyi terk edip dmanla savamaya karar verdiinde, bahvana bu gizli geitle ilgili malumat
aktarm, kendisi dar karak savap ehit olmutur.35
Grnata teslim edilirken el-Hamr Saray da boaltlmt. Ancak tneli bilen yal adam
oradan ayrlmam, Eb Musann evinde toplanp bir gece gizlice saraya gelen yz krk kiiyi36
tnelden Darrrahata karmtr. Bu insanlar, yanlarnda eya, alet edevat ve ok sayda kitap
gtrmlerdir. Onlarn peinden el-Hamr bahvan, krk ba koyun ve bir hayli tavuu ayn
tnelden yeni lkeye geirmitir.37
topyann en can alc noktalarndan biri de bu halkn dnyaya almasyla ilgili olarak bir
tarih tespit edilmi olmasdr. Buna gre Darrrahata ulaan insanlarn elinde Eb Musa
Gassnn mhrl bir vasiyeti bulunmaktadr. lkenin krk imamnn mhryle kapatlm olan
bu vasiyet, ancak H. 1500 (M. 2076te) alp okunabilecektir. Dolaysyla bu tarihe kadar
Darrrahattan kmamalar kendilerine vasiyet edilmitir.38 Darrrahat halk, vasiyetin kendileri
ile dier milletlerin mnasebetlerinin mahiyetini dzenleyen baz ilkeler ierdiini tahmin
etmektedirler. Bu kadar uzun bir sre tayin edilmi olmas da Ergenekon Destanndakine benzer
bir sebebe dayandrlmaktadr. Ergenekon Destannda dmandan kaarak dar ve sarp bir yere
snan insanlar, drt yz yl sonra artk bu topraklara smaz olmu ve buradan kmaya karar
vermilerdir. 39 Ayn ekilde 1492de Darrrahat yurt edinen Mslmanlar, yaklak alt yz yl
sonra buralara smaz olacaklar, bu yzden de H. 1500 (M. 2076)de dnyaya almalar
gerekecektir.40
topyasn ksaca bu ekilde zetledikten sonra Gaspralnn Endlse gerekten seyahat
edip etmediine bir aklk getirmek gerekir. Mellif, Frengistan Mektuplarnda Fransaya
yapt seyahatin ardndan Endlse getiini belirtmi olsa da Gaspralnn spanyaya seyahat
ettiine dair somut bir bilgiye rastlayamadk. Burada verdii bilgilerden anlaldna gre
Gaspralnn Endlse getiini syledii tarih; 1883 ylna denk dmektedir. O,
Darrrahatda bulunduu srada ise yann 27 olduunu belirtmektedir.41 Bu bilgiler
Gaspralnn gerek hayat ile elikiler arz etmektedir. Zira onun doum tarihi 1851dir.
Dolaysyla spanyay gezdiini ifade ettii 1883te aslnda Gaspral, 32 yandadr.
eitli lkelere yapt ziyaretlerine baktmzda da 1883te spanyaya gitmedii sonucu
kmaktadr. Zira o, Avrupa (Fransa) seyahatini 1871-1874 tarihleri arasnda gerekletirmi,
1874te stanbula gitmi, 1875 knda da Krma dnmtr.42 1878de Bahesaray Belediye
bakan yardmcl, 1879-1882 yllar arasnda da Belediye bakanl yapmtr. Belediye
Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 31;, 214. Musa b. Eb Gassn, Grnatann son sultan Eb Abdullahn
komutanlarndan biridir. Gerekten de yukarda anlatld gibi Grnatann teslimine kar km, gr kabul
edilmeyince de dmanla atarak ehit olmutur. Bkz. Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar, I-III, Ankara:
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, I, 1994, 195-197.
36 Burada 140 kii olarak verilen muhacirlerin says, kitabn ilerideki blmlerinde (Molla Abbs, Drrrhat, 1906,
69; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 255), 78i kadn olmak toplam 185 kii eklinde kaydedilmitir.
37 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 31, 69; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 214-215, 256.
38 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 84-85; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 218, 274-275. Kitapta vasiyetin alma tarihi
olarak belirtilen H. 1500n miladi karl olarak bir yerde 2075 (s. 218), baka bir yerde de 2076 (s. 274) olarak
verilmitir. Doru olan ikincisidir. nk Hicr yln ilk aynn Muharrem olduu gz nnde bulundurulduunda H.
1500e denk gelen Milad tarihin 28 Kasm 2076 olduu grlecektir. Buna gre Bu tarihin karl olarak
Erolunun verdii 2097 yl (Erolu, topyalar, s. 71) tamamen hataldr. nk 2097 senesi, H. 1520 ylna denk
gelmektedir.
39 Destan iin bkz. Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I, II, stanbul: MEB. Yaynlar, I, 2004, 25-27.
40 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 86; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 275.
41 Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 94, 183, 232.
42 Devlet, smail Bey, 17-18; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 26-28.
35

smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar Adl Eserindeki Endls Algs zerine

bakanlndan sonra 1882de Kazana 1885te de stanbula seyahat etmitir.43 zellikle 18821885 yllar arasnda Rusya topraklarndaki Mslmanlara ynelik faaliyetlerine ve gazete
nerine youn mesai harcadn bilinen Gaspralnn, bu dnemde Avrupaya ya da spanyaya
bir seyahat gerekletirdiini tespit edemedik.44 Dolaysyla bu romanda yer alan Endlse ait
bilgileri, kitaplardan okuduklarna, zellikle de Arap ve Frenk tarihlerine dayandrd45
anlalmaktadr. O, kaynaklar konusunda ak bir ekilde yazar ya da kitap ismi vermemektedir.
Ancak verdii malumat, elimizdeki kaynaklarla karlatrdmzda sadece baz tahminlerde
bulunmak mmkn olabilmektedir. Nitekim aadaki satrlar, tahmin bir karmdr.
Gaspralnn, Irwingin Elhamrasn46 okuyup okumad tespit edilememekle birlikte,
1832de kaleme alnan Elhamra ile ilk tefrikas 1887de yaplmaya balanan Drrrhat
Mslmanlarnn anlatmlarnda ilgin benzerlikler sz konusudur. Washington Irwing (17831859) lmnden otuz yl nce el-Hamry ziyaret etmi (1829), orada aylarca kalarak
incelemelerde ve derlemelerde bulunmutur. lk bakta gezi-inceleme gibi grnen bu kitap,
aslnda mellifin de aka ifade ettii gibi ksmen hayal rndr ve nemli lde efsanelere
dayanmaktadr.47
Kitabn nemli bir ksmn, efsaneler ve byl hikyeler olutururken zellikle sonlarna
doru, Endlsn gerek tarihiyle ilgili ksa malumata yer verilmitir. Elhamra eserinin gerek
dier blmlerinde gerekse ki Heykelin Hikyesi48 ksmnda Darrrahatla rten ksmlar
bulunmaktadr.
Gaspralnn topyas, el-Hamr Saraynn nl Aslanl Avlusunda ve onun bitiiinde
yer alan Harem (Kzlar) Kkndeki gizli bir geitte balar.49 Irwingin hikyesi ise elHamrnn bitiiinde yer alan Gnralife (Cennetl-Arif) yazlk saraynn st tarafndaki
Gne Tepesinde bulunan kr bir kuyudaki gizli geitle balar.50 Gaspralnn kahraman, gizli
yollardan geerek Sierra Nevada dalar arasnda kurulmu, son derece gelimi Darrrahat
lkesine karken; Irwingin hikyesindeki barol ise, benzer bir yolculuktan sonra Grnatann
aaal gnlerindeki muhteem el-Hamr Sarayna ular.51 Irwing, baka bir hikyede hayal
kahramann yine ayn tepedeki ayn kuyudan yola karr. Dier bir anlatmnda da benzer bir
maaradan balayan yolculuk, duvarlar altn, gm, zmrt, safir vb. deerli talarla ssl bir
saray (el-Hamr) tasviriyle devam eder. Hikyenin sonunda olayn kahraman, tpk Molla
Abbsn Darrrahattan bayltlarak karlmasna benzer bir ekilde, hayal ehirden karlr ve
ayldnda kendisini bir tepe zerinde bulur.52
2.1. Eserde Yer Alan ve Endls Tarihi ile rten Malumat
Gaspralnn zellikle Endlsn fethine dair verdii bilgiler, tarih malumat ile
uygunluk arz etmektedir. Nitekim Kuzey Afrika valisi Musa b. Nusayr, berya Yarmadasnda
Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 30, 36-38.
biyografisine yer veren almalarda onun Trkistan, Buhara, Takent, Semerkant, Sibirya, Moskova,
Petersburg, Kafkasya, Trkiye, Msr, Cezayir, Fransa, Bulgaristan, Hindistan seyahatlerinden bahsedilir (Srat-
Mstakim, 12 Recep 1327/16 Temmuz 1325, IIIL, s. 336; Devlet, Gaspral, 15-22; Zeki Velidi Togan. Gaspral
(Gasprinski), sma'il ev. Yavuz Akpnar, http://www.ismailgaspirali.org/yazilar/zvtog 19.07.2014; Gaspral,
(Akpnar, I, 2014), 40, 41, 46, 54, 56, 63, 66) Fakat spanyaya seyahat ettiine dair hibir kayda yer verilmez.
45 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 4, 8, 12, 28; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 184, 189, 194, 211.
46 Washington Irwing, Elhamra Endlsn Yaayan Efsanesi, (terc. Veysel Uysal), stanbul: z Yaynclk, 1992. Bu
alma boyunca kitabn ismi Trke nerinde ki Elhamra ekliyle yazlacaktr. unu da belirtmek gerekir ki kitabn
ngilizce orijinal basksnda yer alan baz blmler, Trke nerinde bulunmamaktadr. Bkz. Washington Irwing, The
Alhambra, (ed. Alice H. White), Boston: Ginn&Company, 1897.
47 Irwing, Elhamra, 25, 70, 109, 216.
48 Bkz. Irwing, Elhamra, 2-7, 25, 70, 160, 171, 172, 174, 178, 185-200.
49 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 13-14; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 194-196.
50 Irwing, Elhamra, 183-185.
51 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 13-14; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 194-196; Irwing, Elhamra, 187-192.
52 Molla Abbs Drrrhat, 1906, 92-94; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 281-283; Irwing, Elhamra, 160, 171, 174.
43

44Gaspralnn

148
Nizamettin PARLAK

slm yaymak iin burada yaanan taht kavgalarndan istifade etmeyi dndn, bu
topraklarn ama ve Yemene byk lde benzediini kaydeder.53
Gaspralnn, Tark b. Ziyadn ilk seferinden bahsederken; onun, gemileri yaktyla
ilgili gerek d malumata54 yer vermemi olmas da kayda deerdir. Tarkn peinden Musa b.
Nusayr, Endlse gemi ve iki koldan fetihler devam etmitir. Kaynaklarda fetih srasnda bu
iki fatih arasnda yaanan tatsz hadiselerden bahsedilmektedir. Gaspral burada bir ayrnt
vererek Musann Tark kskandndan dolay dnemin halifesine, onu sulayc bir mektup
yazdn, akabinde her ikisinin de ama arlp muhakeme olunduklarn, Musann
hilebazlkla hakl ktn, Tarkn grevinden azledildiini55 kaydeder. Anlatmn devamnda
da Tarkn perian bir hlde vefat ediine (H. 97/715-16) Yurt yasam balta, tta kalur 56
ataszn temsil getirir.
smail Gaspral, spanya (Endls) tarihini okuduunda onlarn hllerine ardn ifade
etmektedir. Bunun sebebini de Onlar da tpk Trkler ve Tatarlar gibi hanlarn, azl ve nasb
yoluyla tayin etmeyi severlermi eklinde aklamaktadr.57 Taht deiikliklerinin
gereklemesinde isyanlarn yeri gz nnde bulundurulduunda, bu bilgilerin, tarih malumat
ile birebir rttn sylemek mmkndr. nk Endlsn tarihi, isyanlarla ve darbelerle
doludur.58
Gaspral, Endlsllerin kzl elmas niteliindeki spanya ve Avrupa zerinden
stanbulu fethetme ideallerinden de bahseder. Gerekten de onlarn byle bir lkleri vard. Bu
hedeflerine ulama hususunda M.732 ylndaki Puvatya Sava59 olumsuz anlamda bir krlma
noktasdr. Mellif, Endlsllerin, Pireneleri aarak Fransann baz ehirlerini ele geirdiini,
Frank Kral Karl Martel (Charles Martel . 741) ile Puvatyada yaplan sava kaybettiklerini
ifade eder. Ona gre bu savan kaybedilmesinin en nemli sebebi, Mslman fatihlerin
Endlsten uzak kalmalarndan dolay gerekli yardm alamayp zayf dm olmalardr.60
Baz kaynaklara gre Puvatya Savann ilk aamasnda Frank ordusu dalma emareleri
gstermeye balamtr. Bu srada nceki savalardan elde edilen ve arpma alannn arkasnda
bir yerde korunmakta olan ganimetler, dman saldrsna uraynca, Mslman askerler,
ganimetleri koruma derdine dm, sava dzeni bozulmutur. Komutan Abdurrahman elfiknin gayretleri onlar toparlamaya yetmemi, onun ehit dmesi zerine de malubiyet
kanlmaz olmutur.61 Gaspral, Puvatya Savan konu ettii blmde, yukarda bahsi geen
ganimet meselesine yer vermemitir. Ancak bu savan gerekletii yerde Puvatya civarnda
Krk Aziz Ziyareti namyla bir yer olduunu, buray ziyaret iin Fransaya gittiini, fakat
mezarlarla ilgili herhangi bir ize rastlayamadn ifade etmitir. Mellif, bu Krk Aziz
Ziyaretinden Frengistan Mektuplarnda da bahseder. Ancak oradaki malumat ile yukarda
verdii bilgiler elikilidir. Zira Drrrhat Mslmanlar adl eserinde izine bile
rastlayamadn syledii ziyaretgha, Frengistan Mektuplarnda yz srdn ifade
etmektedir.62

Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 5; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 185.

Bkz. zdemir, Endls Mslmanlar, I, 1994, 17.
55 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 6-7; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 186-187.
56 Ev yapan balta, darda kalr. Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 7,
57 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 4; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 184.
58 Bkz. Nizamettin Parlak, Endlsn k Ben Ahmerde Darbeler ve syanlar, stanbul: Hikmetevi Yaynlar,
2014, 131-209.
59Bkz. Kalelizade K. kr, Puvatye Muharebesi, stanbul: Kanaat Ktphanesi, 1932; zdemir, Endls
Mslmanlar, I, 39-41.
60 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 7; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 187.
61 Kalelizade, 4, 24, 26, 28, 32-34; Ziya Paa, Endls Tarihi, (2012), 43.
62 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 7; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 94-95, 187.
53
54

smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar Adl Eserindeki Endls Algs zerine

Gaspral, Endlsn siyas tarihini ksaca zetledikten sonra Endls ktasnn bereketli
topraklara ve gzel bir iklime sahip olmasna ramen, slmdan nceki dnemde, halknn
beceriksizlii ve medeniyetsizlii yznden harap bir hlde olduunu ancak fethin akabinde,
ehl-i slmn gayretleri ve gzel idareleri sayesinde bu topraklarn cennete dntn
kaydetmitir. Mellif, ayn zamanda Mslmanlarn bu corafyada oluturduklar medeniyetin,
Avrupa milletlerine rnek tekil ettiini belirtmitir.63 Gerekten de Endls Mslmanlar, tp,
matematik, felsefe vb. alanlarda Avrupay uzun sre etkileyecek bir bilgi birikimine sahip
olmutur. Gaspral, bu konuya rnek olmas iin Arap tarihlerine64 dayanarak baz rakamlar
vermektedir. Mesela Emir Yusuf (. 1354) dneminde her Cuma gn 300.000 minberde onun
namna hutbe okunduunu, yine onun zamannda 80 byk belde ve 300 ehir mevcut olduunu,
bakent Kurtubada 200.000 ev, 600 cami, 500 hastahane, 800 medrese ve 900 hamam
bulunduunu belirtmektedir.65
Ona gre spanyann fethi srasnda Hristiyanlar arasndaki anlamazlklar, Endlsn
fethine ve Mslmanlarn muzafferiyetine sebep olmu, ayn ekilde sekiz yz sene sonra
Mslmanlar arasnda ortaya kan fesat ve Hristiyanlar arasnda vuku bulan birlik ve gayret,
Endls devletinin kne yol amtr.66 Bu tespit ksmen dorudur. nk Mslmanlar
arasndaki tefrika, sekiz yz sene sonra deil, Endlsn fethinin akabinde zellikle de M.732
ylnda Franklar karsnda alnan Puvatya yenilgisinden sonra balam, baz dnemlerde ok
ciddi boyutlara ulam, nihayet 1492de Grnatann teslimiyle sonulanmtr.67
Gaspral, Grnatay teslim eden son sultan Eb Abdullahla ilgi olarak u
deerlendirmeleri yapmaktadr: Cesaretsiz, kemalttan nasibini almam, devlet ilerinden
ziyade kendini ve maln koruma fikrinde olup ahaliden habersizce Ferdinandla grerek ehri
teslim etmek iin anlama imzalamtr.68
smail Gaspral, Endlsn stanbula eli gnderip Osmanldan yardm talebinde
bulunduuna da deinmi ve Osmanllarn o srada sava hlinde olmalarndan ve yeterli deniz
gcne sahip bulunmamalarndan dolay Endlse yardm edemediklerini belirtmitir.69
2.2. Gaspralya Gre Endlsn ve Mslmanlarn Ykseli Sebepleri
Gaspral, Endlsn nasl kalkndn, topyas zerinden anlatr. Ona gre Darrrahat,
eri erif (eriat), akl- slim (salam akl) ve ittifak- umumiye (toplumun genel kabul) ile

Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 8; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 188-189.

metin ierisinde geen Arap Tarihleri (Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 8-9; Gaspral, (Akpnar, I,
2014), 189) ifadesiyle hangi eserleri kastettiine dair bir malumat yer almamaktadr. Ancak burada verdii baz
bilgilerle Ziya Paann Endls Tarihinde yer alan baz rakamlar birbiriyle rtmektedir. Bkz. Ziya Paa, Endls
Tarihi, I-IV, Dersaadet, 1304/1305, I, 159.
65Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 9; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 189. Bu bilgilerin Ziya Paann Endls
Tarihinden alndn dnyoruz. Ancak kitabn Osmanlca basksndaki rakamlarda muhtemelen matbaa hatas
yaplmtr. Zira Ziya Paa bu konuda u bilgileri vermektedir. Kurtubada 200.000 hane ve 600 cami ve mescit, 50
bmarhane (hastahane), 80 medrese, 900 hamam ve 1.000.000dan fazla nfus vard. Ziya Paa, Endls Tarihi, I-IV,
Dersaadet, 1304/1305, I, 159. Ayrca bkz: Ziya Paa, Endls Tarihi, (2012), s. 117.
66 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 8; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), I, 188.
67 Bkz. zdemir, Endls Mslmanlar, I, 44-199.
68Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 29; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 212. Benzer tespitler iin, zellikle de Eb
Abdullahn siyas ihtiras konusunda bkz: zdemir, Endls Mslmanlar, I, 194.
69 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 29; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 211. Konuyla ilgili olarak bkz. Mehmet zdemir,
Osmanl Endls Mslmanlarna Yardm Etmedi mi?, slm Aratrmalar Dergisi, XII/3-4, 1999, 283-296.
Gelibolulu Mustafa l, Endlsllerin, Sultan Selimden yardm istediklerini, sultann da o srada Kbrsn fethiyle
megul olduunu nallah bu hizmet bertaraf oldktan sonra sizin mededinze dah tonanma gnderelm diye cevap
verdiini kaydeder. Bkz. Gelibolulu Mustafa l, Knhl-Ahbr, Drdnc Rkn: Osmanl Tarihi, c. I, Tpkbasm,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2009, v. 444a. Faris eri, Gelibolulu Mustafa l ve Knhl-Ahbrnda II.
Selim, III. Murat ve III. Mehmet Devirleri, I-III, Kayseri: Erciyes niversitesi Yaynlar, 2000, II, 65.
63

64Gaspralnn

150
Nizamettin PARLAK

ynetilmektedir.70 Devlet zengindir. Devletin zenginlii, halkn zenginliinden

kaynaklanmaktadr. Gzel ynetilen ve iyi eitilen halk, becerikli ve gayretli, fen bilimlerine ve
teknie merakldr.71
Mellif, Darrrahatn terakki sebeplerini izah ederken aslnda bir yandan da iinde
Trklerin de yer ald slm dnyasnn nasl kalknabileceini aklamaktadr. zerinde
durduu en temel mesele, insanlarn bir takm hasletlere sahip olduu ve eitim araclyla bu
hasletlerin n plana karlmas gerektiidir. nk ona gre herkeste iyi ve kt huylar bir
arada bulunmaktadr. Bunlardan hangileri galip gelirse insanlar, hayatn ona gre
dzenlemektedir.
Esasen kendisi de bir eitmen olan Gaspral, Endls ele ald romannda eitime zel
vurgu yapmtr. Ona gre; insanlarn gzel zellikleri, eitimle ilevsel hle getirildiinde, onlar
gzel ahlakl olacak, gzel ahlak; gzel tavr ve davrana yol aacaktr. Bylece toplumlar
terakki edecek, insanlar gven iinde olup mutlu bir biimde yaayacaklardr.72
Gaspralya gre terakki sebeplerini u ekilde sralamak mmkndr:
-

Eitim, -marifet, din ve fen ilimleri,73

Say/amel ve gayret

Gzel ahlak, gzel huy/tavr,

Adil bir ynetim,

Aklc bir yaam modeli,

Herkesin eit olduu toplumsal yap.

Ona gre, btn bunlar hayata geirilirken, Bat medeniyetinin faydal ynleri alnmal,
slm esaslar ve mill kltr korunmaldr. Mslman Trklerin, Araplarn ya da Farslarn geri
kalmasnda slmn her hangi bir etkisi olmad gibi, bu sorun o milletlerin doalarndan da
kaynaklanmamaktadr. Bu yzden Gaspralya gre Trkler, gelimelerini tamamlayp
birlikteliklerini saladktan sonra slm dnyasna nderlik etmelidirler. Bunun iin de slmn
znde var olan ve terakkiyi tevik eden anlay ne karlmaldr.74 Bahsi geen hedefe
ulaabilmek iin onun en temel iar Dilde, fikirde, ite birliktir.75
2.3. Gaspralya Gre Endlsn ve Mslmanlarn k Sebepleri
Mellife gre, insann yok olmasna sebep olan zehir ile mutluluuna sebep olan manev
g, onun vcudunda bir arada bulunmaktadr. Doruluk ve bencillik, hakkaniyet ve zulm,
merhamet ve gaddarlk, tembellik ve gayret, bilimlere muhabbet ve cehalete meyil, bahadrlk ve
korkaklk btnyle insanlara mahsustur. Bu zelliklerin hangisi basknsa, toplumlarn yaam
biimleri ona gre ekillenir. nsanlar gzel ahlakl ve ho davranl olurlarsa, toplum kalknr,
gven ve mutluluk iinde olur. Aksi takdirde iten rmeye balam elma gibi gittike dalr ve
Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 35; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 219. Krmere gre, smail Bey, eriatn tam
manasyla uygulanmas hlinde Garp medeniyetini glgede brakacak meden bir slm toplumu kurulabilecei
kanaatindedir. Bkz. Erolu, 79.
71 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 9; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 189-190.
72 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 26; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 208-209.
73 Eb Musa Gassn, Darrrahata geecek olan yaknlarna selamet yolunu bulabilmeleri iin ey tavsiye eder:
Bunlar, din, ilim ve marifet ile amelden hibir zaman ayrlmamaktr. Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 31; Gaspral,
(Akpnar, I, 2014), 214.
74Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 9, 35; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 189-190, 219; Murat Duran, Trk
Milliyetiliinin deolou: smail Gaspral, Yusuf Akura ve Ziya Gkalp, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dal, Ankara 2011 (Baslmam Yksek
Lisans Tezi), 113-115; akac, 1399-1420.
75 Duran, 90.
70

smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar Adl Eserindeki Endls Algs zerine

yklmaya yz tutar. Bahadrlarn yerine korkaklar yetiir. nsafllarn yerini alaklar alr. Cehalet
perdesi limleri bile rter. Bir millet veya devlet harap olacaksa ilk nce ilimsiz ve irfansz kalr.
Tembellik, gayretin nne geer. Bir toplum bu hle gelirse kartopu gibi eriyip dalp gider.
Ona gre; yllarca hretli bir ekilde saltanat sren Endlste, efkr, det ve hissiyat
yava yava deimeye balad. Azgnlk, tembellik, kaygszlk, kibir, kin ve tefrika ylan zehri
gibi devletin ve milletin bedenini rtmeye balad. Adaletsiz kadlar, paragz valiler, akl noksan
ve gayretsiz hkmdarlar zuhur etti. Fitnebazlar, ulemaya; yalan syleyenler dorulara; nefsine
dkn karclar, toplum menfaatine alanlara galip geldi. Btn bu zehirler iki yz sene
boyunca Endlsn bnyesinde yer ald ve onun harabiyetine sebep oldu, devlet blnd ve
Mslmanlar birbiriyle savaa tututu, ehirler birbirlerine dman oldu.
Mslmanlar arasnda zuhur eden anlamazlk ve fesaddan faydalanan Hristiyanlar,
onlarn i ilerine mdahale etmeye baladlar. kn yaklatn anlayanlar oldu ama hem
saylar azd hem de onlara kulak veren yoktu. nk onlar gerekleri sylyorlard. Gerekler ise
acyd.
Gaspralya gre geri kalmlk sebepleri ylece sralanabilir:
-

Eitimsizlik, cehalet,
slm dininin yanl anlalmas, yanl yorumlanmas,
Kt ynetim, adaletsiz, akl noksan ve gayretsiz hkmdarlar/idareciler,
paragz valiler,
Adaletsiz kadlar, fitnebazlar,
Kt ahlak ve kt davranlar,
Azgnlk, tembellik, kaygszlk, kibir, kin ve tefrika.76

Gaspralnn, herhangi bir devletin/toplumun kne neden olan unsurlar, Endlse de

uygulad anlalmaktadr. Burada ayrca Endlse mahsus zel bir madde eklememi olmas
esasnda dikkat ekicidir. Zira Endls corafyasndaki asabiyet kavramnn, k hzlandran
en temel sik olduu unutulmamaldr. Muhtemelen Gaspral, dnemin siyas artlar
muvacehesinde bu tr znel ierie girmemitir.

3. TARH-KURGU LKS EREVESNDE DARRRAHAT

MSLMANLARI
Gaspral, Drrrahat Mslmanlar adl eserinin zellikle ba ksmnda Endls tarihiyle
ilgili malumata yer vermektedir. Ancak oradaki baz bilgiler tarih gereklere aykrdr. Mesela,
Halifeliin Ben meyyeden Abbslere getii esnada, hanedan- meyyeden
Abdurrahman, Endlse kap 64 sene-i hicriyede ahali tarafndan saylanup (seilip) memlik-i
Endlse halife olmutur.77 ifadesini kullanmaktadr ki bu cmlede birden ok yanl
bulunmaktadr. Abbs ihtilali H. 132 (M. 750)de gereklemi, Endlsn fethi ile ilgili ilk
faaliyetler ise M. 710 ylnn Temmuz aynda yani H. 91de balamt. Dolaysyla Gaspralnn
Abdurrahman Endlste halife oldu dedii H. 64 (M. 683/84) tarihinde douda Emevler henz
yklmam, batda Endls daha fethedilmemi, Abdurrahman Endlse gememiti.
Abdurrahmann Endlste halk tarafndan halife seilme meselesine gelince; Aslnda
o, Abbs ihtilalinden birka yl sonra Endlse gemi, yarmaday Abbsler adna idare eden
vali Yusuf el-Fihr ile savap onu malup ederek Kurtubaya girmitir (10 Zilhicce 138 / 15 Mays

76
77

Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 26-27, 57; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 208-209, 243; Duran, 112-114; zdil, 41.
Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 7; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 187.

152
Nizamettin PARLAK

756). Bylece Endlste Emev hanedannn ynettii bir emirlik kurulmu oldu. Endlsn,
emirlikten hilafete geii ise III. Abdurrahman dneminde M. 929 senesinde gereklemitir.78
Gaspral, I. Abdurrahmanla balayan Endls slm Hkmetinin H. 895 (M.
1489/1490)e kadar devam ettiini kaydeder. Hlbuki Endlsn siyas tarihinde birden fazla ve
birbirinden farkl dnemler sz konusudur. Her eyden nce M. 711de balayan valiler dnemi
756da sona ermitir. Akabinde Endls Emevileri dnemi 1031e kadar devam etmi, bu devletin
yklmas zerine Kuzey Afrikadaki Murabtlar, Endls ilhak etmilerdir (1031-1090). Daha
sonra da Maripte Murabtlar ykan Muvahhidler hem Kuzey Afrikaya hem de Endlse hkim
olmulardr (1146-1248). Mlk Tavif (kk ehir devletleri) devirlerinin dnda, bunlardan
biri olarak kurulan ve temayz eden Ben Ahmer (Nasrler) 1231den 1492ye kadar spanyann
gneyinde kk bir blgede slm hkimiyetini devam ettirmitir. Dolaysyla Endlsn ykl
tarihi 149079 deil 2 Ocak 1492dir.80 Zaten mellif de kitabn ilerleyen blmlerinde 1491 ylnn,
Endlsn son senesi olduunu ifade etmektedir.81
Mellif, Kurtuba Cami-i Kebirin Hicr 770 ylnda yapmna balandn belirtir.82 Bu
tarih, Milad 1368/69a tekabl etmektedir. Bu tarihte braknz cami yapmay, Kurtuba ehri bile
Mslmanlarn elinden kmtr. Zira ehir M. 1236da Hristiyanlarca igal edilmitir.
Dolaysyla caminin inasna Hicr 770te deil, Milad 785te balanmtr.83
Gaspral, Endlsn tarihi ile ilgili malumat, Darrrahat adl eserin deiik yerlerine
serpitirmi, topyasn bunlarla harmanlayarak kurgulamtr. O, hayal lkesi iin coraf bir
konum tanmlam, ehir ve kylerin kurulmas hakknda bilgi vermi, yneticilerin ve halkn
zelliklerinden, salktan, sosyal hayattan ve yargdan uzun uzadya bahsetmitir. Onun ele ald
dier bir husus da Darrrahattaki eitim-retim faaliyetleri ve kurumlar olmutur. lkenin
yksek teknolojisi ve ulam olduu medeniyet seviyesi hayranlk uyandracak boyutlardadr.
Darrrahat, drt taraf yksek karl dalarla (Sierra Nevada) evrili, her yeri ormanla kapl,
cennet gibi bir lkedir. Geni meydanlar, imenlikleri, ba, bahe ve glistanlar olup her taraftan
billur gibi kaynak sular, pnarlar akmaktadr.
Darrrahat lkesine hicret edildiinde buras sazlk, bataklk ve kt kokulu bir yermi.
Dolaysyla ilk dnemlerde insanlar hastalklara yakalanp ok sknt ekmilermi. Ancak ulema
ve hukema, sorunlarn kaynan tespit etmi, lke genelinde alan kanallarla bataklklar
kurutulmu, hava ve su temizlenmi, insanlar salklarna kavumular, yle ki Darrrahatda
neredeyse hastalk diye bir ey kalmamtr.84
Her kyde Kad Efendi, Kad Kadn, Pir mam, ezanc efendi/mezzin ve ky tabibi gibi
memurlar bulunmaktadr. Kylerin yerleim ekli yledir: Ortada byk, yuvarlak bir meydan
bulunur. Meydann ortasnda tatan yaplm byk bir cami vardr. Minareler Arap usulne gre
ina edilmitir. Caminin bir tarafnda medresehane, dier tarafnda ise Endls usulyle yaplm
meclis ve divanhane (mahkeme) yer alr. Caminin etraf yal hurma aalaryla, meydan ise
yuvarlak planda oluturulmu ba ve bahelerle evrilidir. Bahelerin iinde de hepsi camiye
zdemir, Endls Mslmanlar, I, 16, 60-61, 105.
Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 7; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 187.
80 Bkz. zdemir, Endls Mslmanlar, I, 59-199.
81 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 28; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 211.
82Darrrahatn Osmanlcasnn 10. sayfasnda mellif
eklinde bilgi vermektedir. Dolaysyla Akpnar, buradaki tarihi, asl metne uygun olarak 770 diye
okumutur. Cmledeki tarihinde yer alan sfrn matbaa hatas olduunu kabul etsek bile hicr 77 ylnn milad
karl olan M. 696-697 yllar, yine de caminin gerek yapm tarihi olan M. 785e tekabl etmemektedir. Molla
Abbs, Drrrhat, 1906, s. 10; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 191.
83 zdemir, Endls Mslmanlar, I, 68; Engin Beksaa gre caminin yapm, 786 ylnda balamtr. A. Engin
Beksa, Kurtuba Ulu Camii DA, XXVI, 453-454.
84 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 37, 38, 43, 62, 75, 80-81; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 221-222, 228, 245, 262,
269, 270.
78
79

smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar Adl Eserindeki Endls Algs zerine

mteveccih ve ayn uzaklkta bulunan evler vardr. Evler tatan yaplm olup baheler arasnda
yer almaktadr. Caminin dndaki btn evler ve binalar yerden yetmi be cm. ykseklikteki ta
kemerler zerine ina edilmi olup hepsi havada ve akta durmaktadr. Sulak bir araziye sahip
olan bu lkede nem ve rutubetten korunmak bylece mmkn olabilmekteymi. Ayrca rmeden
kaynaklanan gaz ve zehirlerin, hastalklara yol amasnn nne ancak bu ekilde geilebilmi,
sokaklar toz, balk, pislik ve plkten arndrlmtr.
Bu lkenin halk, Eb Musa Gassnn akraba ve dostlarndan mteekkildir. Bahtiyar
cemaat/mutlu toplum/mesut insanlar diye isimlendirilen bu insanlarn hepsi ehl-i slmdr. Ancak
hlleri Trkistan, Msr, Hint ya da ran halkna benzemez. nsanlarn kalp gzleri aktr. Zira bir
kiinin bakndan ve yrynden onun fikrini, zikrini ak bir ekilde anlamaktadrlar. Halk
olduka mahir ve medendir. Allaha mnacat ederek ona krederler, takva sahibidirler. lkedeki
emniyet, paklk, zevk, safa ve bayndrlk baka toplumlarda yoktur. Bu insanlar, kibir, haset,
bencillik zulm ve yoksulluk nedir bilmezler. Yaam dzenlerini ilim ve rzk talep etmek herkese
farzdr ilkesi zerine kurduklarndan dolay tasavvur edilemeyecek derecede byk bir mutlulua
ulamlardr. Kanunlarn salad haklardan dolay insanlar mutlu, istikrarl, salk ve afiyet
ierisinde yaarlar. Ahlak ve maneviyat bakmndan onlarn ei ve benzerleri yoktur.
Kadnlar, son derece gzel ve de tesettrl olup yzleri aktr, dar karken balarn
rterler. Eitim-retim hususunda erkeklerden geride deillerdir. Bu lkenin kadnlar, kadnln
gerei olan ilimlerle uratklar gibi pedagoji, tp, hukuk gibi ilimlerle de itigal eder ve bu
meslekleri icra ederler. Frengistan Mektuplarnda arabn aznn da ounun da haram olduunu,
bu yzden de Avrupa lkelerinde grlen pek ok edepsizliin, slm diyarlarnda grlmediini
ifade eden Gaspral, ayn ekilde Drrrahatda da alkoll ieceklerin zina ve homoseksel
ilikilerin olmadn belirtir. lkenin kadnlar, Trkistan kadnlar gibi dilsiz (mahlk) olmad
gibi Frengistan kadnlar gibi edepsizlik arac da deillerdir. Darrrahat Mslimeleri Asyann
cariyelerine benzemedikleri gibi Avrupann oyuncak hline getirilmi kadnlarna da benzemezler.
Bu lkede dou saraylarnn odalklarna ya da Fransann ahlakszlklaryla nam salm kadnlar
gibilerine rastlanmaz.
Darrrahat lkesinde kadnlar ve erkekler birbirini tamamlamak ve slah etmek zere akit
ve arta bal olarak yaam kurar, evlilik bayla birbirlerine balanrlar. Kadn, mal gibi alp
satlmaz; hukuksuz bir esir gibi kocaya verilmez. Her ikisi de birer taraf olup yaamlar zorbalktan
ve insafszlktan uzaktr. Yaantlar birbirlerine muhabbet, nsiyet ve hukuk zerine kurulmutur.
Fesada sebep olaca gerekesiyle yal kiilere, gen kzlarn nikh edilmesi yasaklanmtr.
Nikh ilemi gereklemeden nce kadnn ve erkein yalarn ve kaltsal bir hastalklar
olmadn gsteren ehdetname (rapor) almalar kanun bir zorunluluktur. Eler arasnda nikh
kyldktan sonra kazanlan menkul ve gayrimenkullerde kadnn da hissesi vardr. Dounun zulm,
Batnn rezillikleri bu toplumda bilinmediinden dolay elerin birbirlerini aldatmalar ve ihanetleri
sz konusu deildir. Eer eler arasnda sevgi biter de evlilii yrtemeyecek hle gelirlerse ayrlk
talep edilir. Dolaysyla hyanete yol ve heves kalmaz.85
lkenin bakentinin ad; Dars-saadettir. lkeye gelen ilk muhacirler, Seydi Musann
(Eb Musa Gassn) soyundan olan Seydi Yakupu, emir ilan ederek yallardan ve ulemadan alt
kiilik bir meclis oluturmulardr. Molla Abbs, Darrrahat lkesini ziyaret ettii srada (1883)
lkeyi Eb Musa Gassnn soyundan gelen Emir Ali ynetmektedir. dare ekli eriat olan lke,
salam akl ve toplumsal ittifaka dayal olarak ynetilmektedir.86
Emirler, lkeyi akllca ve adaletle ynetip ilim ve hizmette gsterdikleri gayretle herkese
rnek olmulardr. Bu yzden halk onlara gnlden muhabbet duyarak itaat etmektedir. Bu
Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 19, 21, 24, 25, 32, 36-38, 41, 42, 44, 67, 71, 79, 82-84; Gaspral, (Akpnar, I,
2014), 200-201, 203, 206, 207, 215-216, 220-222, 226, 227, 229, 254, 258-259, 270-273. 206.
86 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 35, 41, 69; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 219, 226, 255-256.
85

154
Nizamettin PARLAK

sevgilerinin bir gstergesi olarak halk, bakente ok gzel bir saray yapp emirlerinin ikametine
tahsis etmilerdir. Emirin annesi Zehra Sultann adndan dolay, bu saraya Kasrz-Zehra
(Zehrann Kk) adn vermilerdir.87 Sarayda en dikkat eken blmlerden biri ktphane,
dieri ise ulu divanhane (byk idare binas) dir. lkenin nemli bir meselesi grlecei zaman
Emir, her kyden bir limi ya da aksakal davet eder ve bu divanhanede toplant yaplr. Emirin
saraynda terifat, merasim ya da protokol kurallar sz konusu deildir. Ancak huzura kan
kiilerden, kendilerine yneltilen sorulara saygl bir ekilde cevap vermeleri beklenir. Emir tek
elidir dolaysyla bilinen anlamda haremi yoktur. Emirin hanm lke idaresinde einin yannda
sz sahibidir. zellikle kadnlarn eitim-retimi ve hukuk ileri onun nezaretinde ve
himayelerinde gerekletirilir.
Darrrahatta eitim-retim ve de eitim kurumlar nemli bir yere sahiptir. Kylerde
Sbyan Mektepleri denilen ilkokullar vardr. Tatan ina edilmi binalarda byk blmeler/snflar
bulunur. Snflardan biri ktphanedir. Dier bir snfta ise toprak ileri ve sanat iin lazm olan
alet-edevat bulunmaktadr. Sekiz yandan on iki yana kadar btn ocuklar bu mektebe gelir,
kzlar ve erkekler ayr ayr snflarda okurlar. lkokulun sresi drt yldr. Erkek ocuklar bu
mektepte okumay, hesab ve dini renirler. Sonra ziraat, fizik, kimya renirler. Ky hayat iin
gerekli olan becerileri kazanr, sanatlar renirler. Kzlar ise okuma yazmadan sonra ev idaresi
bilgisi, diki-nak, analk iin gerekli bilgiler, tp ve salk ilimleri tahsil ederler.
lk eitimin verildii bu okullarn dnda lkede Medrese-i Kebir, Mekteb-i liye, DarlMuallimat ve Darl-ulum gibi yksek eitim veren kurumlar bulunmaktadr. Medrese-i Kebirde
blm hlinde tedrisat yaplmaktadr. Birinci blmde, din bilimleri ve felsefe, ikinci blmde;
matematik ve fizik, nc blmde; siyas bilimler ve idare-i milliye eitimi verilmektedir.
Mekteb-i liye (yksekokul), ve Darl-Muallimat (kz retmen okulu), kzlar iin Emirin annesi
Zehra Sultan tarafndan kurulmutur. Bu mekteplerden, yetenekli muallimeler ve kabiliyetli ev
hanmlar yetimektedir. Kz mektepleri erkek mekteplerinden daha az deildir.88
Gaspral, Endlsteki ulema ve tahsil edilen ilimlerle ilgili olarak u malumat
vermektedir:
Endlste zuhr ettii kadar belki bir lkede ulem zuhr etmemitir. sr- ilmiye ile nm bk
kalm iki yz ulemnn adlar bir cetvelde grld. Bunlardan bazlar yz kitap telf etmi ve
cmlesinin sr bir binden ziydedir. Ayan (utan) ayan oldur ki ibu sr- merbeler Endls
devleti inkrznda spanyol Nasras eline dp u zamanda bunlar gayet mutaassp ve ilim kadri
bilmez olduklarndan slm ve dman sr deyu cmle ktphneleri mahssen (kasten)
yakmlar. lm-i tp, cerrh, saydale, tabiat- eya, hesap, hendese, heyet, rasat ve mantk
fenlerinde Endls slmlar gayet byk terakk etmiler idi Avrupa lkelerinden Endlse
Frenkler gelip slm mekteplerinde ilim ve hner tahsil ederler idi. Ve bundan iin Endls
slmlar Avrupann medeniyet-i ceddesine (rnesansna) byk sebep olmulardr. 89

Bu srada gerek Avrupa lkeleri gerekse Mslman lkeler gaflet uykusunda olup karanlk
bir dnem yaamaktadr. nk bu zamanlarda oralarda ancak baz ilimlere ait temel bilgiler
retilmektedir. Mslmanlar ise neredeyse hi okumamaktadr. Az ok bir eyler okuyanlar da
byk bilgin kabul edilmektedir.
Takent, Buhara, Trkistan ilimlerle eref kazanm ve limler yata olmu olmasna
ramen ayn dnemlerde oralardaki ilim merkezlerinde sadece din ilimlerin tahsili yaplmakta
87Gaspral,

(Akpnar, I, 2014), 259. Mellif, bu konuda Endls tarihinde nemli bir yeri olan ve Kurtuba
yaknlarnda yazlk bakent olarak ina edilmi bulunan Medinetz-Zehrdan esinlenmitir. Zayf olmakla birlikte
ikinci ihtimal de Gaspralnn ikinci einin isminin Zhre/Zehra olmas (Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 33.) ve
Kasrz-Zehra kknn, ismini buradan alm olmasdr.
88 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 21, 40-41, 51, 71, 81, 88-89; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 202, 225, 236, 259,
270, 278.
89 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 9; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 190.

smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar Adl Eserindeki Endls Algs zerine

olup tp, hendese, kimya, mimarlk, mhendislik gibi bilimler retilmemektedir. Trkistanllarn
ancak yars okuma bilirken yaz yazabilenlerin oran yzde ondur.90
Darrrahattaki kaliteli eitim, yargya da olumlu bir ekilde yansmaktadr. lkede yarg
ileri, Kad Efendiler ve Kad Kadnlar tarafndan yrtlmektedir. Kad Kadnlar, hemcinsleri
arasnda yaanan anlamazlklara bakmaktadr. Ancak Kad Efendilerin baktklar davalarda
taraflardan birinin kadn olmas hlinde -zellikle asabelik, talak, kar-koca arasndaki
anlamazlklar gibi konularda- verilen kararlar, uygulanmadan nce kadnlarn madur
edilmelerinin nne gemek amacyla Kad Kadnlar tarafndan temyiz edilir. Kad Kadnlarn
ilerine Emirin hanmnn riyasetinde, alimelerden oluan bir meclis nezaret eder. Kad Efendinin
yannda bir ktip, kapsnda da bir hizmeti bulunmaktadr. Kad, yarglayaca kiiyi karsnda
ayakta bekletmez, oturtarak sorgu yapar. Darrrahatda hapishane yoktur. Daha dorusu baz
sulara hapis cezas verilir fakat sulularn konulduu yerin kaplar devaml aktr. Hapishanenin
etrafnda binlerce kii de olsa hi kimse suluyla kesinlikle konumaz. 91 Bu yzden Darrrahatda
hapishane yoktur denebilir. Krba vurulmas gibi uygulamalar da bulunmamaktadr. Bir kiinin
sulu olduu tespit edilince btn lke halk, bir vebaldan kaar gibi ondan uzak durur, selam bile
vermezler. Eleri dahi bir sulunun haram lokmasyla beslenmemek iin kocasnn evinden ayrlp
babasnn yanna gider, ancak sulu, tvbe edip temizlenince kadn da evine geri dner. nk bir
sulu, slah oluncaya kadar insanlktan km kabul edilir. Dolaysyla o, bu sre zarfnda lkenin
uzanda bulunan zel meknda ibadet ve dersle megul olur, ahlakn dzeltince de geri gelir ve
topluma kabul edilir. Ayn hata bir daha tekrarlanmaz.
lkede yalan sylemek en byk su kabul edilir ve yukarda bahsi getii zere ar bir
ekilde cezalandrlr. Bu yzden Darrrahat, yalandan ve hakszlktan kurtulmu bir lkedir.
nk lkenin insanlarna; Allahtan korktuklar kadar yalandan da korkmalar, cehennemden
katklar gibi fena fikirlerden de kamalar, cennete olan muhabbetleri gibi insanlara da muhabbet
etmeleri nasihat ve emredilir ve bu surette eitilirler.92
Bunlarn sonucu olarak lkede nezih bir sosyal hayat sz konusudur. ehirde Misafirhane
(otel) bulunur ve hizmetler zel grevliler tarafndan ifa edilir. Misafirhanelerin odalarnda
bulunan bir tr diyafon araclyla, misafirler, isteklerini yz yze grmeye ihtiya duymadan
grevlilere iletebilmektedir. Ne kadar zengin olurlarsa olsunlar insanlarn evlerinde kle-hizmeti
bulunmaz. Bunlara ihtiya dahi hissedilmez. nk verilen iyi eitimle herkes birka kiinin iini
yapabilecek kabiliyette yetitirilir.
ehirde Ktphane, Kervansaray ve hamamn93 yan sra posta hizmetleri veren bir kurum
da bulunmaktadr. Mektuplar drt keli birer kt eklindedir ve zarflara konulmadan gnderilir.
nk Darrrahatda insanlar arasnda ahlaka ve kanuna aykr i ve fikirler sz konusu
olmadndan yazlan mektuplarn da zarflara konularak saklanmasna ihtiya duyulmaz.
Ktlarn bir tarafnda posta damgas, dier tarafnda da mektubun ierii yer alr. Mektuplarda
pul kullanlmamaktadr. nk posta hizmetleri cretsizdir. lkede kt, bitkilerden retilir,
kitaplar halka bedava datlr. Ayrca stikbl adl bir gazete neredilmektedir.
Merkezde pazar yeri vardr. Ayrca dkknlar da bulunmaktadr. Dkknlarn bir ksm
gda maddesi satarken bazlar da altn ve ziynet eyas ticareti yapmaktadr.94 Para olarak krmz
deriden yaplm bir dinar, yarm dinar ve eyrek dinar denilen paralar kullanlmaktadr.95
Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 20, 38-40; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 201, 223, 225.
Dolaysyla suluya toplumsal dlama cezas verilmi olmaktadr.
92 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 38, 43, 46, 47, 50, 52, 81-82; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 222, 228, 231, 232,
235, 237, 270-271.
93 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 42, 44, 45, 63, 75; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 227, 229, 230, 249, 262.
94 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 44, 46, 52, 53, 56, ; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 229, 231, 237-238, 241.
95 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 46; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 231. Burada ilgin bir kesime sz konusudur.
Zira baz kaynaklarda Hz. merin de deve derisinden para basmak istedii ancak lkede deve kalmayabilecei
90
91

156
Nizamettin PARLAK

Darrrahat lkesinde alkoll iecekler olmad gibi ay ve kahve de bulunmamaktadr.

Misafirlere zellikle st ve baz tatllar ikram edilir. Sofralarda ku eti de bulunmaz. nk lkede
avclk yoktur. Bundan dolay kular insanlardan kamazlar.
Darrrahatda kurulan ilk kyn ad Yeni Grnatadr. Hicretten 30 sene sonra (1522
ylnda) nfus 400e ulanca iki ky daha kurularak insanlar kye taksim edilmilerdir. 100
sene sonra da bakent Dars-saadet kurulmutur (1592). Romann kahraman Molla Abbsn
Darrrahata gittii tarihte (1883) lkenin nfusu 300.000 olup bunlar krk byk kyde ve bir
ehirde yaamaktaydlar. Cadde, sokak ve meydanlara slm dnyasndan ve Endls tarihinden
nemli simalarnn ve meknlarnn isimleri verilmitir. Tark b. Ziyad Caddesi, Abdurrahman-
Salis Meydan, biliye Meydan, Msr Ky, Filistin ky gibi. ehir ve ky merkezlerinde
mezarlklara rastlanmaz. llerin ryen cesetlerinden kan gazlar, havay ve suyu zehirledii
iin mezarlklar yerleim yerlerinden uzak mahallere kurulmutur.96
Darrrahat lkesinde teknoloji ok gelimitir. Bu durum halkn yaam biimine yansd
gibi idarecilere de byk kolaylklar salamaktadr.
Bakent Dars-saadette bulunan son derece grkemli Kasrz-Zehrada sultann katnda
bir tr gzetleme sistemi bulunmaktadr. Sarayn yksek kulesinden lkenin her taraf
grlebilmektedir. Bu kuleye yerletirilen ayna ve drbnler araclyla lkenin tamam mahede
edilebilmekte ve tespit edilen grntler, sarayn iinde zel bir krs zerine yanstlmaktadr.
Bylece Emir, lkenin btn yerleim yerlerini, sokaklarn ve insanlarn, yapp ettikleriyle
birlikte bu zel aynadan izleyebilmektedir.
lkede kz, at gibi hayvanlara ve at arabasna ihtiya duyulmadndan bunlara
rastlanmaz.97 Ulam hem rayl sistemle hem de karayoluyla salanmaktadr. Her ikisinde de atsz,
atesiz, dumansz aralar kullanlmakta olup bu vastalar elektrik gcyle hareket ederler.
Darrrahatdaki btn kyler elektrikle98 ulam salanan demiryolu99 araclyla birbirine ve
bakente bal olup iletiim; ehirlerarasnda telgrafla salanmaktadr.100 Evlerde de sabit
telefonlar101 kullanlmaktadr.
ehirlerin caddeleri ve evler, karanlk basnca kendiliinden yanan, gl lambalar
tarafndan aydnlanmaktadr. Sabah olduunda da aydnlanma sistemi kendiliinden
kapanmaktadr.102 Ayn ekilde seyyar olarak kullanlan el lambalarnn iinde ra, mum, ya vb.
malzeme bulunmayp bu aletler, kuvve-i elektirikiye103 ile kendi kendilerine k vermektedirler.104

korkusu ile bu fikrinden vazgetii rivayet edilir. Belazuri, Ftuhul-Buldn, (ed. M. J. De Goeje), Lugduni
Batavorum, E. J. Brill, 1866, 470.
96 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 44, 46, 53, 59, 61, 62, 66, 71; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 229, 231, 238, 244245, 247, 248, 252, 258, 259.
97 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 76-78; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 264-66.
98A.B.Dnin Wisconsin ehri 1882de elektrikle aydnlatlan ilk ehir olmutur. Londra 1891de, stan-bul ise 1914ten
sonra elektrikle aydnlatlmaya balamtr.
http://www.teias.gov.tr/ebulten/makaleler/2012/OSMANI%20ELEKTR%C4%B0K/ 11.12.2014.
99 Elektrikli tramvay 1881de retilmitir. http://www.kesiflerdunyasi.com/kesifler-ve-icatlar/226-kesifler-tarihiicatlar-tarihi-1850-1899, 11.12.2014. Dolaysyla Gaspral bu teknolojiyi, icadndan iki yl sonra topyasna
tamtr.
100 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 41; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 226.
101 Telefon 1876 ylnda icat edilmesine ramen ancak uzun mesafeli telefon hatlar 1900lerin ilk eyreinde
kurulacaktr. http://tr.wikipedia.org/wiki/Alexander_Graham_Bell 11.12.2014. Dolaysyla Gaspral, o sralarda icat
edilmi telefonu, daha Amerikada ve Avrupada yaygn bir ekilde kullanlmadan, bu teknolojiyi Endlse hayalen
tamtr.
102 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 43, 45, 86; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 228, 230, 276.
103Edisonun akkorlu lambay 1879da icat etmi olmasna ramen Elektrik, 1880lerde (Molla Abbsn Endls
gezdii yllarda) henz yaygn olarak kullanlamamaktadr. Ana Britannica, VIII, 98.
104Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 204. (Elimizde mevcut olan Osmanlca metinde bu ksm yer almamaktadr.)

smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar Adl Eserindeki Endls Algs zerine

Darrrahatda tabi bilimler sayesinde kurulan bir sistemle kn evler aa ve odun

yakmadan stlr, ayn sistemle yazn da serinlik salanr. Civciv retimi kuluka makineleri 105
araclyla stelik de gnde gerekletirilmektedir.
Her kyde bir tabip vardr. lkede tp ve cerrah ok gelimitir. Dhil ameliyatlar
yaplarak kesiler, dikile kapatlr. Nitekim cam yutmu bir ocuun midesindeki cam, ky doktoru
tarafndan bu tr bir cerrah mdahale ile karlmtr.106
lkede makine teknolojisi ok gelimitir. Masrafsz bir ekilde havayla alan su
motorlar icat edilmi, bylece ykseklerdeki orak arazilere su pompalanarak verimsiz alanlar
tarma kazandrlmtr. Kimyagerlerin icat ettikleri zel gbrelerin kullanmyla rn rekoltesi
artrlabilmitir. Dolaysyla lkede kimya ilmi ve ziraat teknikleri son derece gelimi bir
vaziyettedir.107
Darrrahattaki medeniyete gelince; lkede o gnk (1880ler) artlarda yaam ve
gelimilik dzeyi olduka ileri bir seviyededir. Hatta dnemin Avrupa lkeleri bile Darrrahattan
ok geri kalmlardr. lkedeki yaant btn slm dnyasndan ve Frengistandaki yaantdan
daha stndr. Onlarla kyaslandnda Trkistan; bedev hkmnde, Frengistan ise daha gerilerde
kalmtr.108
Molla Abbs, Frengistan Mektuplar adl eserinde de Paristeki baz usullerin
Mslmanlardan alndn belirtir. Nitekim pazarlarda, arlarda fenerler yakmak, yollar ta ile
deyip amur ve balktan kurtulmak, ehir iinde gl baheleri yetitirmek, emeler bina etmek
gibi detler Endlste uygulanmtr. Avrupallar Kurtuba (Cordoba), biliye (Sevilla) ve Grnata
(Granada)daki medreselerden ve hocalarndan faydalanm ve etkilenmilerdir. Bu yzden de
Endls slm medeniyeti, Avrupann ilerlemesine nemli derecede katk salamtr.109

4. SONU
1851 ylnda Krmn Bahesaray ehrinde doup 1914te ayn yerde vefat eden smail
Gaspral, altm yllk mr boyunca dnya Mslmanlarnn ve Trklerin birlii ve terakkisi
iin mcadele etmi byk bir mtefekkirdir. Dilde, fikirde, ite birlik parolasnda zetlenen
hedefine ulamak iin farkl yollar ve metotlar denemitir. Ancak mcadelesi hi de kolay
olmamtr. Zira onun faaliyetlerini, kendi karlar asndan tehlikeli gren slm kart
muhalifler vard. Ayrca Mslmanlarn ierisinden de eitli sebeplerle ona kar kanlar
olmutu. Bunlarn banda da slm doru anlayamam ve yenilikleri hazmedemeyen g
odaklar gelmekteydi. Bu yzden Gaspral, grlerini aklamak iin bazen farkl yollar
denemek zorunda kalmtr. Onun bu amala uygulad yntemlerden biri de -Medinet'lFazla- rneinde olduu gibi topik eserler kaleme almakt. Bylece o, eletirmek ve dzeltmek
istedii yanllklar daha rahat ve de byk tepkilere maruz kalmadan ortaya koyma imkn
bulmutur. Bu anlamda, kaleme alnan bu almann konusunu tekil eden Darrrahat
Mslmanlar adl topik eseri nemli bir rnektir. Dilbilim, edebiyat ve topya asndan, eser
zerinde nemli almalar yaplm ancak tespit edebildiimiz kadaryla bu kitap tarihsel adan
deerlendirilmemitir.
Gaspralya gre Mslmanlarn geri kalm olmalarnn sebepleri unlardr: Eitimsizlik,
cehalet, slm dininin yanl anlalmas, yanl yorumlanmas, kt ynetim, adaletsiz, akl
noksan ve gayretsiz idareciler, adaletsiz yarglar, insanlarn kt ahlaka sahip olup kt
lk kuluka makinesi 1609da Londrada icat edilmitir. http://www.ilkkimbuldu.com/kulucka-makinesi/
11.12.2014.
106 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 55, 59; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 240-241, 245.
107 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 53-54, 58-59; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 238-239, 240, 244.
108 Molla Abbs, Drrrhat, 1906, 40, 43, 50-51, 59; Gaspral, (Akpnar, I, 2014), 224, 228, 235-236, 245.
109 Gaspral, Frengistan Mektuplar, I, 129.
105

158
Nizamettin PARLAK

davranlar sergilemeleri, azgnlk, tembellik, kaygszlk, kibir, kin ve tefrika. Mslmanlarn,

kendilerini geri brakm olan bu durumlardan kurtulmalar gerekir. Bu da iyi bir eitimle
mmkndr. Aksi takdirde cehalet, limleri bile sarar. Ona gre bir milletin veya devletin
helaki; ilimsiz ve irfansz kalmasyla balar.
Gaspralnn gerek geri kalmlk sebepleri olarak burada serdettii, gerekse biraz sonra
sralayacamz gelimek iin gerekli olan zellikler, aslnda slm dinin temel kaynaklarnda
ortaya konulmu olan erdemli insanlarn zellikleridir. Ona gre Mslmanlar, ancak iyi bir
eitim sistemiyle ve marifetle, din ve fen bilimlerini bir arada renerek, azimle/sadakatle
alp gayret ederek, gzel ahlakl olup gzel davranlar sergileyerek kalknabilirler. Bunlarn
gerekleebilmesi iin toplumun akll, dirayetli, erdemli ve adaletli idarecilere, adaletli
yarglara ve yetenekli, bilgili ve ahsiyetli ulemaya sahip olmas gerekir.
Devlet, yukardaki zelliklere sahip olan yneticiler tarafndan adaletle ynetilirse halk, iyi
eitilir, becerikli, kabiliyetli olur, zenginleir ve mreffeh bir hayat yaar. Halkn zengin olmas
devletin zengin olmasn salar. e dnk olarak bunlar yaplrken, dardan da gelimi dier
toplumlarn faydal ynleri alnmal fakat slmn esaslarndan ve mill kltrden asla taviz
verilmemelidir.
Gaspralnn bu eserde yaklak yz yl nce ortaya koyduu kadn/erkek ilikileri, kadn
haklar, evlilik messesesi, tek elilik, evlilikten nce salk kurulu raporu alnmas, eler
arasnda mlkiyet ortakl gibi hususlar, onun ileri grllnn gstergeleridir. Bir toplumu
ifsad edecek cehlet, yalanclk, hakszlk, ahlakszlk ve bunlarn tetikleyicileri olan zararl
alkanlklar, onun, zerinde durduu ciddi meselelerdir. Gaspralnn bunlarla birlikte
dikkatlere sunduu btn grleri, ayn zamanda Mslmanlarn yaadklar sorunlarn zm
iin ortaya konulmu nerilerdir. Onun nerilerinin bir ksm, lmnden yaklak yz yl sonra
eitli ekillerde uygulamaya konulmutur.
Darrrahat Mslmanlarnda dikkat eken dier bir husus da teknolojik gelimiliktir.
Mellifin, eserini kaleme ald dnemde elektrik, telefon gibi teknolojik unsurlar mevcuttu.
Fakat gnmzdeki gibi yaygn bir kullanm sz konusu deildi. Gaspral hayal lkesinde,
bunlarn kullanmn XXI. yzyldakine benzer boyuta tam, hatta daha ileri giderek o
dnemlerde mevcudiyeti sz konusu olmayan genel gzetleme (MOBESE) sistemini, hem de
toplumun menfaati iin Darrrahatda kullanmtr.
Btn bunlar gz nnde bulundurulduunda denilebilir ki; Gaspralnn Darrrahat adl eseri,
tr olarak bir topyadr. Fakat tespitleri ve teklifleri son derece gereki ve reticidir.
Dolaysyla onun medeniyet algs gereki bir zemine oturmaktadr. O, Mslmanlarn,
gemite olduu gibi gelecekte de stn bir medeniyet oluturacaklarna inanmakta ve bunun
tesisi iin aba sarf edilmesi gerektiini savunmaktadr.

smail Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar Adl Eserindeki Endls Algs zerine

KAYNAKA
Avc, Mahmut, topya ve Kltr likisi zerine Felsefi Bir nceleme, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi XVII/II, 2012, 239-253.
Aydn, Hasan, Gne lkesi: Eitim Odakl Bir topya Bilim ve Gelecek Dergisi, XXXII, 2006, 56-63.
Belazuri, Ftuhul-Buldn, (ed. M. J. De Goeje), Lugduni Batavorum, E. J. Brill, 1866.
Campanella, Tommaso, Gne lkesi, (ev. Selahattin Badatl), stanbul: Say Yaynlar, 2011.
amkara, Aye, Bilgiye Alan Kaplar: Ahmet Mithat Efendi Ve smail Gaspralnn Eserlerinde Avrupal
Kadnlar, Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2008 (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
eri, Faris, Gelibolulu Mustafa l ve Knhl-Ahbrnda II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Devirleri, IIII, Kayseri: Erciyes niversitesi Yaynlar, 2000.
Devlet, Nadir, smail Bey (Gaspral), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yay. 1988,
Duran, Murat, Trk Milliyetiliinin deolou: smail Gaspral, Yusuf Akura ve Ziya Gkalp, Gazi
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dal, Ankara
2011 (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
Eflatun, Devlet, (ev: Yamur Reyhani), stanbul: Akvaryum Yaynevi, 2005.
Erolu, Nazmi, topyalar Inda Gaspralnn Drrrahat Mslmanlar, stanbul: Bilge Sanat Yay. 2013.
Erahin, Seyfettin, Buharada Cedidcilik-Eitim Islahat Tartmalar ve Abdurrauf Ftrat (XX. Yzyl
Balar), Dini Aratrmalar, I/3, 1999, 213-255.
Farab, el-Mednetl-fzla, (ev. Nafiz Danman), stanbul: MEB. yaynlar, 1989.
Gaspral, smail, (Molla Abbs Fransev), Drrrhat Mslmnlar, Bahesaray, 1906 (Osmanlca).
Gaspral, smail, Gaspral Roman ve Hikyeleri Seilmi Eserleri I, (ner. Yavuz Akpnar, B. Orak, N.
Muradov), stanbul: tken Yay. 2014.
Gelibolulu Mustafa l, KnhlAhbr, Drdnc Rkn: Osmanl Tarihi, c. I, Tpkbasm, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 2009, v. 444a.
Irwing, Washington, The Alhambra, (ed. Alice H. White), Boston: Ginn&Company, 1897.
Irwing, Washington, Elhamra Endlsn Yaayan Efsanesi, (terc. Veysel Uysal), stanbul: z Yaynclk,
1992.
Kalelizade K. kr, Puvatye Muharebesi, stanbul: Kanaat Ktphanesi, 1932.
Krml, Hakan, Gaspral smail Bey, DA, XIII, 392-395.
More, Thomas, Utopia, (ev. Sebahattin Eypolu vd.), stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2012.
zdemir, Mehmet, Endls Mslmanlar, I-III, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1994.
zdemir, Mehmet, Osmanl Endls Mslmanlarna Yardm Etmedi mi?, slm Aratrmalar Dergisi,
XII/3-4, 1999, 283-296.
zdil, Muhammed, smail Gaspralnn Din ve Toplum Anlay, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Isparta, 2009, (Baslmam Yksek Lisans Tezi)
Parlak, Nizamettin, Ziya Paann Endls Tarihi ve Gnmz Trkesiyle Nerinde Yaplm Okuma
Yanllklar slmiyat, VIII/2, Ankara, 2005, 111-122.
Parlak, Nizamettin, Endlsn k: Ben Ahmerde Darbeler ve syanlar, stanbul: Hikmetevi Yaynlar,
2014.
Snchez, Edicionez Miguel, The Alhambra and the Generalife, Madrid, 2001.
akac, Bilge Kaan, Darrrahat (Rahat lke) Mslmanlar: Kent topyas m?, TheJournal of Academic
Social Science Studies, XI/6, 2013, 1399-1420.
Usta, Sadk, Trk topyalar, stanbul: Kaynak Yaynlar, 2014.

160
Nizamettin PARLAK