-*

^^2.

^.*^*

PUBLII VIRGILII MARONIS

AENEIS.
ILLUSTRAMT

GOD. GUIL/ GOSSRAU.

EDITIO SECUM)A.

QUEDLINBURGI.
SUMPTIBUS ET TYPIS GODOFREDI BASSI.
MDCCCLXXVI.

PRAEFATIO.
Romanus, Augusti tempore, qui ante oculos liabebat urbem, terrarum dominam, splendidissimis aediiiciis oruatam
et omni rerum copia refertam, quum nomeu populi R.omaui vel
Yirgilius, poeta

in ultimis terris

aut

cum

veneratione aut

cum timore

audiretur,

ea magniticentia urbis et imperii magnitudine facile potuit impelli,

ut talis gentis originem celebraret, QuodsiGibbonius,
reliquiis

Romae commotus

et continuo

homo Anglus

ut senescens tanti populi omni cura

labore describeret imperium:

poetae, viventis in urbe

censum

est,

marmorea

quid mirum, Romani

et aurea, florente imperio, in-

animum,

ut initia urbis auspicata et a diis curata

Sed qui carmen epicum scribebat, quo populi sui
primordia illustraret, iis niti debebat, quae a populo ipso narrata
erant et accepta. Poterat quidem quae tradita erant exornare
aut nova ratione copulare, qua sententiam quam de rebus illis
conceperat declararet, nec tamen fingere omnia aut inaudita
esse

explicaret

).

proferre licebat

ei,

qui sua et credi volebat et probari.

neglexisse Virgilium

^)

facile

videmus.

Illud

Quod non

enim quod

Romam

Haec caussa satis idonea est, ul non confugieudum sit ad illara narqua ab Augusto Virgilius adductus esse dicitur, ut carmen suum

rationera,
scriberet.

Non nego

Virgiliuni

iudicanduni

graniniaticura aliqua

quidquam

valere

ex parte \era

nego.

tradidisse,

sed

ea

ad

Georgica Maecenate, Aeneidem

non sua sed aliena

accommodasse
videatur.
Quod plerique poeta putabunt esse indignum. Sed etiam nunc
pictoribus traduntur res quas pingant, neque tamen quisquam ausus est illum
qui tradidit cum eo qui pinxit comparare.
Sed ne tantum quidem Augustus
Aeneidi attulit, ut carniinis daret argumentum. Suas enini is laudes, suarum
rerum narrationem et praedicationera exspectabat, non de antiquo illo Aenea
cogitabat, qui carminis primas partes ageret.
Itaque Aeneae fata Aeneide quum
scriberet Virgilius, et aliud quara quod Augustus exspectaverat fecit carmen, et
tale fecit, cuius argumcntura neque alius nisi qui ipse erat poeta dare,
nec
Virgilius excolere et per totum carmen tenere poterat, nisi ipse invcnerat.
Augusto auctore

fecisse dicitur,

ut ad

carmina pangenda

voluntate motus, ut totius paene vitae laborem ad aiiorum iussa

PRAEFATIO.

IV

urbcm eiusque imperiuiu non sine numine divom tantopere crevisse

arbitrabatur, omnes assentiebantur Uomani, qui sui populi fata
maiora csse omnibus gontibus putabant. Atquc haec cos scntentia
impulit, ut pro patria sumnios susciperent hibores, non deficerent
in periculis et imperium constituerent uscjue ad extremas gentes
propajjatum. Xeque solum omnia pro republica audere, sed etiam
et gentis

quidquid ad urbis

praedicationem conferebat, pro vero

ac certo accipere non dubitabant. Urbs enim, quae tanta ceperat

etiara

incrementa,

Itaque simid atque

maioribus

Roma

condita esse videbatur.

auspiciis

potens facta est, iam multo ante,

omnem terrarum orbem

non

devicerat,

quam

defuerunt narrationes,

quibus divina aliqua origo urbi tribuebatur. Hae fabulae sensim

excultae et in certum ordinem redactae ut res vere gestae tradenec fere quisquam de

bantur,

iis

dubitabat aut certe dubitan-

Quas secutus narrationes Yirgilius ita

composuit, ut divina illa in condendo et servando populo pro-

dum

esse existimabat.

videntia appareret.

love igitur, summo deo, conditorem eius

imperium, ortum esse necesse erat; nec

cui esset orbis

gentis,

minus locus qui sedes esset imperii, ex fato erat constitutus. At

patria terra relicta Dardanus Troiae gentem suam propagavit.
Itaque revocandi erant Dardanii. lam vero quum gens non
pereat, nisi suis

quoque ipsa

flagitiis

exstitere,

pessumdatur, etiam in Troianis

urbem

qui sceleribus suis

Laomedon

perderent.

et

Paris deos exacerbaverant, Priamusque ac tota eius domus interiit

Sed deleta a Graecis Troia seret suo interitu deos placabant.

Aeneas cum

vatur diis accepta gens Ancliisae;

fato debitam

revertitur. ^)

Cf ad

suis in

patriam

11, 243.

Sed praevalentis populi vires iam se ipsae conficiebant, et

divitiae avaritiam, et abundantes voluptates desiderium per luxum

Quantum

2)

neque ex

Virgilius Naevlo debeat, neque ex fragmentis quae supersunt,

Servii et Macrobii

narrationibus satis potest declarari.

lasse.

Naevium non eo modo quo

Deinde apparet, non obesse poet.ie,

p. 2Tf>

sqq.),

potest intelligi,

Diod. IV,

rythum

et

'6'i.);

de Corylho

fabulam

ubi etiam

Dardanum

Dardanum

coniungi,-

(piod

monitum

Tcgeac orlam videri

est (Miiller Etr. II,

(cf.

quum narraretur
aulem, quum Romae

fuisse

postea

Tantum vero

iunxil Virgilius res inter sc copu-

crederetur, Corythura eliam ad Cortonam relatam fuisse,

Apoll. III, 9,

facile

1.

potuisse Co-

Troiana origo iam

nulla alia de caussa,

quam quod aliqua intercesserit nominum similitudo. Nec quae aliae nostro
tempore de Troiana Romae origine prolatae sunt sententiae et explicationes, ad
poetam iudicandum valent. Nec poetae erat, quae res fabulac alicui subesset
exquirerc, sed eas elegit narrationes, quae potissimum credebantur, quae erant
pulcherrimae, quae erant totius carminis consilio aptissimae.

PRAEFATIO.
perdendique omnia

atque libidinem pereundi

invexerant.

Hac

populi labe commoti homines patriae amantes pro sua parte vitia
corrigere

mores emendare

et

Nec

cupiebant.

Virgilius,

homo

castissimus et sauctissimus, pravos popularium mores aequo animo

spectabat, sed ad decus eos et virtutem carminibus suis excitabat

conatusque est

Nam

probitatem.

Aeneide antiquam reducere morum

agro colendo Romani et robustum corpus ser-

et Georgicis et

omnesque virtutes coluerant

quae eius comites esse solent. Quare quum agricultura iam diu
contemneretur, bellis autem civilibus ager adeo esset desertus, ut fru-

vaverant, bellis utile, et parsimoniam

mento ex Siciha

quum

et

Aegypto

latifundiis divitum

populus Romanus aleretur;

allato

pauperes coloni exigerentur

Romana, quas a potentibus

tulis plebes

in agro frugibus suo labore

partis

acciperet,

quum

iu urbe

mallet sustentari:

amorem revocabat

spor-

quam

Georgicis

omni studio et ingenio

descripsit arationes, sationes, stercorationes, arborum et vitium
culturam, pecorum et apium curam; nec tamen attigit villas
illas splendidas, quae materiam praebere videbantur multo aptiorem, neque artem topiariam, neque aviaria altilibus cuiusvis generis
plena.
Idem in Aeneide Romanis proposuit exempla, unde quod
imitarentur caperent, unde foedum inceptu, foedum exitu vitarent.
suis Virgilius agri

Deinde quum pietate

castitate,

quum

stantia Romani

et

in deos et observantia, sanctitate

iure et aequo colendo,

ad

quum

summum rerum fastigium

virtutes ex

maiorum rebus

divis ortus,

exemplar

est

gestis

et

essent evecti, hasipsas

commendabat.

hominis Romani

morum

fortitudine et con-

Sic ipse Aeneas,

pius in deos et parentes,

sacra, caerimonias, auspicia sauctissime colit; intrepidus in periculiset infractus labore malis non cedit; insignis estvirtute neque
inferior Hectore, fortissimo et propter fortitudinem vel a Graecis

laudato.
strari,

Achillis

(Talem fuisse Aeneam etiam ex Homero poterat demonapud quem Aeneas ut deus colitur a Troianis et vel
par habetur

adversarius H.

temeraria est eius fortitudo,

ducis officia exsequitur;

adversus hostes,
diligi

XX,

75 sqq.)

sed ut strenui

deinde

fidei

militis,

Nec

tamen

ita providi

datae est servantissimus vel

praeterea bene de suis mereri, laudari, coli,

Sic poeta Georgicis domesticas, publicas

gloriosum putat.

Roraanorum

virtutes Aeneide celebrabat.

Sed etiam delectare vokmt poetae. Quid autem, nonne delectabantur Romani, quum rem agi legerent iis in locis, in quibus
ipsi versabantur, quum nominum, morum, rituum cognoscerent
rationem et originem? Quodsi nos, quando Aeneidem legimus,

PRAKFATIO.

quod nnilta

caussa cst,

inovoniur,

fortasse niinus

(juac

attia;it

quod Romani non sumus. Ne((ue Ilomerura (lul)ito

olim mento loixerint Spartani adolescentes ac nunc

ignoranuis, et
alia

<iuin

Hac vero duleedine quum eaperet cives, etiam praementem eorum descendebant.
Itaque llomani Aeneidem cum Homeri carminibus comparabant, qui quum eam aut aequassent aut aliquando habuissent
(iermani.

cepta magis in

superiorem ^), aliarum gentium homines exstitere, qui rerum inventarum novitate et ingenuo narrationis colore et heroum dignitate multo habebant inferiorem, nec praeter comparationes illas
satis laudatas

quidquam

fere

quod laudandum

esset reperiebant

*).

fiS CcdUp Romani srriplorex.

cedite Graii: Ncscio
nascHur Iliade. Ovid. A. A. III. ^'M: Et profiii^iim .feneam,
altae primordia Homae, (Jiio niillum Latio clariiis e.rslat opus. Quiiitii. X,
Idem nohis per liomanos quoqiie aiictores ordo ducendus est. Itaqiie
1, 85:
ut apud illos Ilomerus, sir apiid nos rirgilius auspicatissimum dederit e.rordium. omniiim eiiis generis poetarum Graecoriim nostroriimque illi haud

*) Cf. Prop. H, 25,

qtiid maiiis

dubie proximiis.

Utar enim verbis iisdem

accepi. qiii mihi inlerroganti ,

quae ab Afro Tiomitio iuvenis

maxime

qiicm Ilomero credcrct

accedere, Se-

cundus inqiiit est rirgiliiis. propior tamcn primo qiiam tcrtio. Et hercle
ut illi naliirae caelesti et immortali cesscrimus
ila curae et diligentiae vel
,

ideo in hoc pliis cst, qiiod ei fuit

sequuntur.
l(>m

Adclc quod narrat Plin. Ep.

quam suum

Oct.) roligiosius

(Id.

mentum

magis Inborandiim.

eius adire,

.3,

7.

Ceteri omncs longe

Siliiis Italicus

VirgiIii nata-

maxime,

colobrabat, Noapoli

ubi

monu-

ut templum. solobat."

Nec doctorum tnntum hominum oa orat sentontia, sod omnos Itali omni
ita sensorunt.
Sic quantum honorem Virgilio aoqualos habiiorint do-

tomporo

ceniur dialogo de

clar. or.

13.:

c.

,,tostis

versibiis Virgiiii siirrexit universus et forto

veneratus est

sic,

quasi Augustum."

ipse populus,

qui

auditis in thoatro

pracsentem spcctantcmqne Virgilium

Sic per

omnem

antiquitalcm

in

scholis

nunc Mantuae officina typographica, qnae ibi est

maxima, in Mantuani poctae honorem dicitnr Typographia Virgiliana.
Qnanli
autem medio aevo aestimatus sit Virgilius vides ex eo
qiiod Dante et Petrarca, summi pootae, summum oum pootani habuoriint, et quod tanquam sancarmina

Virgilii logobantur,

et

colebatur

cliis

et

quod

vel

in

acdibus

mausolenm Ductus

Quem

rcddidissem,

crimae.

te,

inquit,

christianis

sacris

Apostolus Ad Maronis

Si

supor

fiidit

te

vivum

canobatur

eum

Paulus

Piae rorom

la-

invonissom, Poetarum

mavime."
) Instar

omnium apponam

tracfatione disseriiissot,

vorba Richteri, qui

eosque optime

iilatos

quum

de deorum in Iliadc

esse affirmasset,

addidit haec:

andcrs gchf es nns mit dem Land- vnd Insel- nnd Seefahrer, dem
schonen siissen llalbheldcn der .4eneidc, die so giit wie von einem Paris, oder
die Pariade heissen konnte.
Alit der Maltigkeit derselben wachst znglcich
(lUnz

die

.\othirendigkeit

hiitte

aho

kiiles

verdammte,

und Zahl und

Unleidlichkeit der lliilfsgotter.

zum
ivie am

Reclit gehaht, dass er dieses Ileldengedicht

wenn

dadureh

am

Gedichte,

Firgil

Fcuertodc des
Herkulcs,

Iler-

nur der

VII

PRAEFATIO.

At

si

Romaiii populari

siio

non perspecta

proprietate

recentiores

favebant,
et

saepe Aeneidis

Homeri admiratione praeoccupati

iniquius iudicabant.

lam

si

qui ex

Homero

aliisque

eum pleraque

hausisse dicunt,

posteriorum omnino ea condicio est, ut quae nova invenerint, si

quando ab antiquiore eadem dicta esse repertum sit, ab eo sua
sumpsisse dicantur. Yirgilius autem legit et diligentissime legit
Homeri carmina, et multa didicit, nisi forte erat pingui ingenio,
sed ex Homero non hausit res suas, hausit venusti et decori
acerrimum iudicium; desumpsit etiam res singulas ad communem

usum

Quamquam in multis locis

Homerum potius dicemus res ut

pertinentes.
dicitur,

tulisse

ex ipsa natura expressisse,

eodem modo

ut

si

ubi versus trans-

erant narrasse et

quis prave dicere

non

mallet,

Qiiin etiam Virgilius saepe addidit

dicere cogeretur.

aliqua ipsi naturae praerepta, iisque res ornavit et auxit, ut

afferret

legenti

delectationem.

novam

Quando autem eadem repetenda

quae narraverat Homerus, quae facta sunt bello Troiano,

ad Homerum sua aptare solebat ita, ut novum aliquod inferret.
Alexandrinos autem poetas eum imitatum esse eo minus obiiciemus, quum iis poetica virtute multo praestiterit. Nec Graecos
erant,

solum sed multo magis Romanos imitatus est et ex eorum carminibus locos exprompsit; quod qua fecerit ratione iam ex
Donati vita intelligitur, qui Virgilium ex Ennii stercore se dixisse
narrat exquirere aurum. Quae quum ita sint, si quando alios
imitatus

est, ita

eos imitatus esse deprehenditur, ut servaret

suum

iudicium, ut eligeret aptissima et optinia, ut proprio aliquo addi-

tamento immutaret

quem

et

sua faceret;

sterbliche Theil eingeaschert irvrden,

{_die

omnino

ita imitatus est,

ut

imitaretur aliqua ex parte superaret^).

Episoden ttnd Beschreibiingcn^

schttle der Aesthetik

dubito nuni

iegerit.

ISam

I,

p.

vamlich Apiieas,
zi/trt

106.

der nnsterbliche aber

for-

Jergutfern gebliebcn tcare.

Sumintl.

If \

et philologos ita iudicare

41.

p. lUO.

Equidem

audivi de Yirgilio,

ut

non

legisse eos appareret.

*) (Ut in hac imitationum indagatinne nimius fuit Scrvius (cf. ad 10,

ac

Macrobius

(cf. Sat. 6,

Macrobio assenlitur

2) sic etiam nuuc homines

in 9, 672. et ff^d. p. 290:

modum

excedunt,

Bei diesen Worten des Sinon

vergegenwartigte sich der romische Leser die beriihmte Stelle einer Rede
C.

Gracchus ans Volk, welche auch

104)

ut Rb.

Cic. de or. 3, .

214 mittheilt:

des

Vorbild

summo animi dolore omniumque rerum dcsperationc apud Ennium verba quaesivit quibus eam posset
populo significare. Apud Wold. Ribbecliium 9, 416 diversi circ.iimspicitint est
exMedea Pacuvii 224, aliaque in eius .,auctoribus et imitatoribus' lcgunlur, quac
des Gracchus war bcreits Ennius." Gracchus igiturin

^nx

PRAKFATIO.
Qiind dicuiit eos

qiii

Homornm

agaiit lieroes apiid

magis variata eoriim

riores ct

injiciiia,

ossc cla-

Acneidc ohscuros

coiitra in

versari quorum nomina Virgilius finxerit;

si corum nuquorum aliquae partes sunt in Aeneide recensemus, magnam videmus inesse varietatcm. Attende Aencam et Ascanium,
Evandrum et Pallantem, ^lezentium et Lausum, Turnum et Camillam. Adde ad hos, qui primas partes agunt, Mcnestheum,

aliquos

merura,

Messapum, Aventinum, Tarchonem, Ufentem, adde Anchisen. adde

Latinura, Amatam, Laviniam, adde Didonem, Annam, Larham,
Acesten, quos omnes, si attenti legimus, proprio aliquo ingenio
praeditos esse cognoscimus. Quodsi illi nec laude nec fama
erant inferiores iis. qui sunt apud Homerum, nihil omnino ad

hominum

carminis praestantiam

Nonne

arbitramur.

mines

in

qui in

agere solent et quos

agunt gloriam valere

iis

Romanensibus obscuri sane ho-

historiis

nunquam

certissime scimus?

fuisse

tamen hae narrationcs saepe pertentant animos nostros omni genere affectuum, angimur et premimur metu, interdum
ad spem erigimur, singulos amore aut odio prosequimur, raaeremus cum illis et gaudemus. Itaque etiam in Virgilii carmine
non quaerendum est, quam noti sint nobis ii, quorum res narNiliilominus

rantur, sed quantopere personis suis

ut

tuerit,

quantum

iis

animam poeta

afflare po-

Sed hac

qui legant esse et vivere videantur.

in re,

carmen
quia quale futurum sit non

Virgilius praestiterit, iudicium

perlegerunt eo magis coramittiraus,

iis

qui diligenter

veremur.
Ptecte Virgilium non eo docent abreptum esse animi ardore,
quo ipse vinceretur, sed certo eum consilio temperasse monent;
quocirca si cui poeta improbandus esse vidcatur, ii non assentientur, qui furore poetico, qui dicitur,

tamquam

alieno

quodam

spi-

non putant, sed in quovis carmine

quid poeta spectaverit quaerendum csse praecipiunt.
Neque
illud consilium, quod supra indicavimus, solum fuit, sed maxime
hoc ei erat propositum, ut laudaret et celebraret Romanos. Hinc
ritu inflamraandos esse poetas

^iinplicissimo

proferunt
nrguilur,

landae

scriptorcs,
si

in

512.

voliii

dicta

sunt,

nt

minim

pssoI,

nec

statim vel

ex

fontibus

quis qui idem refert, iisdem verbis utitur.

dcmonstrandis imitationibus

Wezelii de C.
471

modo

qin's

si

aliis

verbis

Nmjiic cnim in rebus neque in vorbis iam cst imitatio, ubi duo idem

di\isset.

cum

nupcr

ex

vel

De

sumpsisse

exempiis

eo studio doctrinae osten-

optimc

c^'it

tum cxcmplis.

Rlass

iibrum

ad

1874 p.
Nequc cpo ubi locos parallelos alTercbam, imitationcm aliquam esse
Silii

Italici

frmtibus,

ostendcrc scd candcni formulain fuisse usitatam

el

Ihrb.

f.

Phil.

apud plurcs

invcniri.)

IX

PRAEFATIO.
illa

Romanorum

oracula de futiira

hinc

potentia,

illa clipei

de-

ad inferos descensus, in quo describendo si

Homerum aliqua ex parte secutus est, non fecit ut imitaretur,
sed ut quod volebat contingeret; et recepit formam narrationis
iam probatam. (Cf. Exc. ad 1. VI.) Ex eodem consilio factum
Qua in re ita versatus
est, ut Romanos ubique mores assumeret.
est, ut rerum perverteret veritatem; nam Aeneae tempore neque
auguriorum disciplina, nec sacrorum ordo, nec belli et armorum
scriptio,

is

liinc

ille

usus erat, qui in Aeneide deprehenditur.

Cf.

1G9

1,

al.

Quod

quo Romanos mores et ritus ad Aeneam auctorem referebat, ut qui iam negligebantur, ex autiquitate commendarentur, quum paene in quovis versu obtrudatur: sane mirum
poetae studium,

est,

qui factum

diceretur.

ut

sit,

unum Homerum

imitatus esse

Yirgilius

Nihilominus tamen ea sententia, cui etiam Servius per

totum suum

vixdum novissimo tempore videquum ita compositum

sit, ut omnia ad illam laudationem spectent, quum narratio non
propter se ipsam sed propter aliud facta esse videatur, non licet
reprehendi, sed quaeritur modo, sintne omnia ita apta, ut nusquam nec quod verum non esse videatur appareat, nec quod illi
Sed utrum Virgilius narrationem dederit per
consilio adversetur.
omnes partes probabilem, an in ea quidquam peccaverit, nec
coram iis, qui legerunt carmen nec qui non legerunt, exponere
quidquam prodest: illi iam suo iudicio utentur, hi argumenta
libruni adversatur,

tur esse explosa^).

Totum

vero carmen

non poterunt expendere.

At vero Virgilius opus suum incendi
Cuius

basse videatur.

rei

iussit,

quum

caussae

ut ipse impro-

saepius quaesitae

sint,

variae prolatae sunt opiniones, quas omnes recensere ab hoc loco

Unam tantum
est.
mus, quae reprehensa sunt

alienum

aptum

afferre

in Aeneide.

est,

ubi

ea enumera-

Bartenstein ap. Virg. et

Wgr. I, p. 131 contendit: ,.poenitentia laudum in Augustum cumulatarum et inductorum adversus Epicuream discipiinam deorum
eo adductum esse poetam, ut testamento suo carmen abolitum
Sane mihi quoque rationem, qua deos Virgilius
esse vellet."
carmini suo immiscuit,

saepe displicuisse

nunc sunt

quos improbo.

loci aliquot,

re Virgilius saepius vituperatus est,

quae

1.

fuerit condicio cogitant, sed

^) Hac de
De moruin in

re

maxime meritus

quam

quod

2.

quin etiam

aestimatus, neque eius

ipsi sentiunt,

est Lersch

Fergilii Aeneide habitii.

confiteor,

Nihilominus tamen ea in

diiobus libris

eam unam

quos scripsit

.Intiquitates Fergilianae.

PRAEEATIO.

regulam

.ilioriim

In carmine

esse volunt.

igitur

deorum

epico

et RoQuare quod deos

carmini suo Virgilius intulerit, repreliendendus non est; quaeritur
tantum, quo id fecerit modo. Virgilii autem tempore multo
lam
aliter homines de diis iudicabant, quam tempore Homeri.
quae
numine,
de
mundi
gubernatioue
certe
deorum
tum
de
quae

intervontum nocessarium

Uomani deos

mani, deinde

ab eruditis credita
quos
intelligimus

sint,

esse censebant
illos esse

credebant.

ex praeclaris

illis

quod describebat

cula ortas et philosophorum de diis

bat.

Itaque deorum fere

de hominum

et deliberant

omnem

de natura deorum

Virgilius

scripsit Cicero.

sui temporis et illius

poetae (Iraeci

et

multa sae-

fabulas ante

sententias

tollit

felicitate

libris

autem opiniones

coniungere debe-

interventum.

et infortunio,

Consultant

et ex illa de-

adsunt hominibus
non agnoscantur; si homi-

liberatione quae sequuntur homines sentiunt;

et vires ministrant, sed ita, ut

ab

iis

nibus apparent, aliena facie induuntur, et

divinitatis

aliquod signum dare solent,

aequalium opiniones

modo

decedentes suae

ut ea in re Virgilius et

qui auspicato orania incipiebant, et

animi indolem respexerit,

qui subita re ita raovetur, ut

humani

mirum

Quare quum dii describanfacere,

quae facere putabanRomani
habebant,
eaque
quales
tur,
deorum
tractatio,
ut
Virgilius
carmen igne
est
tur, non ea
qui
summa cura non totum raodo
dignum habere potuerit; sed
aliquod et divinum facile agnoscat.

sed singulos versus excoluerat et expoliverat

carmen,

^} Donatus
lidie

vit.

Virg. IX, 33:

mane phtrimos

meditafos

^),

aegre

Quinri Gcorgira scriberet, trnditur quo-

versus dictare solitus,

ac per totnm diem re-

Iractando ad paucissimos redigcre, non absurde carmen sc ursac more parcre

dicens et lambendo denium cjljingcre.

rnoraretur

qui

quacdani impcrjecta rcliquit,

dum

scriberct, ne quid inipctum

nlia levissimis versibus veluti ful-

quos per iorum pro tigillis vel libicinibus intcrponi a se dircbat, ad susGellius XVII, 10:
tinendum opiis doncc solidae columnae advenirent.^^
Amici Jamiliaresque P. firgilii in his quae de ingenio moribusquc eiiis memoriae tradiderunt, dicere eum solitum ferunt, parere se versus more atque
informemque
rilu ursino: namque ut illa bestia foedum ederet incfjigiatiim
quod ita edidissef , conformaret ef Jingeret, proinde inlambendo id postea
sed deinceps
genii quoque sui partus recentes rudi esse faeie et imperfecta:
tractando colendoque reddere iis se oris et vultus lincamenfa. Hoc virum
Nam quae
iudicii subtilissimi ingcnue afque verc di.risse res iudicium Jacit.
reliquit perfecfa expolitaque quibusque imposuit census' atque dileclus sui
siipremam manum, omni poeticae venustatis laude Jlorent; sed quae procrastinala sunt ab eo, utpost recenserentur, et absolvi, quoniam mors praeverterat,
Ifaque
nequiverunt, nequaquam poelarum eleganlissimi nomine digna sunt.
qiiuin morbo oppressus adventare morlem videref, petivif oravifque a suis aniisit,

XI

PRAEFATIO.

carmen imperfectum

qiiod

tiilit,

hominum

obtre-

relinqueret

ctationi^).

Obiici postremo solet Virgilio nimia Augusti aclulatio.

adulator non dicendus est

Secl

lam vero
maximum, ad

qui laudat laude digna.

is,

Augusto regnante imperium esse

et Erj-thraeum mare auctum, Parthos victoriae
remissis victos se fateri et pacem petere, antequam

quid laudat?

Caspium usque
suae signis

ad arma concursum sit, Indos legationem misisse, Aethiopes et

Arabes tentari, haec omnia, nonne vere facta sunt? Deinde Augustus civitati pacem restituit, eiusque reddidit commoda; iam
mercatura per omne imperium tuta exercebatur,
partium studio depravatis pristina reddita est seveprovinciarum praefecti coercebantur, omnibus rerum suarum

ager colebatur,
iudiciis saepe

ritas

facta est securitas, templa restituebantur, colebantur sacra, mores

Quodsi quis statum reipublicae qui ante Augu-

emendabantur.

stum

regnante erat,

et qui eo

civitatis

cissi?riis

comparabat,

inter se

nisi liberae

amoreita occaecatus erat, ut rempublicam, quaeantea,fuerat,

impense,

Aeneida, qiiam nundiim satis elimasset, aboJerent.

7tt

(Ex

opus suura coniburi voluerit. Sed etiani in his

singulis diversa cst sacpe ratio interpretunGi, ut quae quis incomniode dicta habeat, alius magna arte inveuta et expolita arbitretur.
Et nos multa rccte defcnhis satis apparct,

nobis

disse

ciir

poeta

videmur,

quae

per duodecim libros rera

animo excoluit

non posse ex
sit,

valere

re

quae

disposuerat,

in libro aliquo

rationem.

Vgl.
illic

deinde singula

pro

facultate et

ursae more ut ipse iocatus est, etiam illud sequitur

et expolivit,

spiritum versatus, hic

reddita

suam

Maxime etiam adhibenda est

nondum perfecto. Atque quod Vgl.

damnaverunt.

aiii

cautio in coniecturis in carniine, ut constat.

enim

in

memoratur, de temporc, quo liber scriptus

carmine eniendando usque ad extremum
Sic

singula adiccit et novavit.

I,

2S9 Parthica signa

Unde quis est qui

primum scriptum csse exlremo vifae anno? Et si qui
sunt ab ipso poeta, nondum coniicitur, ei postea non licuisse

memorat; reddita sunt

a.

734, ipse mortuus

a.

735.

probare librum

velit

libri praelecti

quidquani mutare.

Itaque certum non

est,

utrum

id.

quod ad factum aliquod

singulare temporis sui pertinet, statim quuni componcbat. intulerit,

an postea

quod I, 2S6 Octavianus dicitur Caesar et fi,

792 .liigiistiis Caesar, id sequitur, quod concludit Rh., librum primum esse
scriplum, antequam Octavianus dictus esset Augustus; in ipsis enim locis caussa
Neque quod a. 725 lani teminest, ut in altero utro aliud nomen aptum sit.
iam confecto.

libro

IVeque ex eo,

quod Octavianus 6 8 Aug. de Cleopatra triumphavit,

ad euni triumphum verba 1, 2S9--9G pertinere,
sed ad statum reipubiicac, quae erat sub Augusto, ad pacem ac securitateni,
quam restituerat. Cf. addenda ad 9, 642. Itaque nunc nec quo ordine nec

plura clausum

est,

nec

sequitur,

ad eam clausuram

quo anno

libri scripti sint dellniri

8) Plinius N. H. VII, 30

stamenti eius verecundiam

quam

si ipse

sua probasset.

posse arbitramur.}

Aiigustus cdrmina Firgilii cremari contra

vetiiit;

maiusque

illi

cafi

te-

fesfimonium contigit

PRAEFATIO.

neque eo noraine dignam esse nec durare potuissc, non intelligeab Augusto summa l)ona in rerapublicam esse collata, non
potcrat ncgarc. Et intellcxit omnis poi^nliis, et iam quum bellum
ret,

Antonianum exardcscebat, summasollicitudinect

feliciter bello,

summo gaudio
Atque

collatis indicavit.

is

et sumrais

vir,

imperator perpetuus ac princeps,

in advcrsarios infestissimos lcnis et

mansuetus,

ut par inlimis esse videretur.

lam vcro

erat,

scimus Octavianum illum,

davit,

anxictatc, ctfinito

honoribus in Augustum

omncs comis

in

iurc pcrhorre-

si

qui Ciceroncm omncsque

bonos frau-

qui proscriptiones edidit crudelissimas, qui ex agris, quos

mercenariis suis daret, cxpulit cives: tamen negare non possumus,

eius

imperium reipublicae

reipublicae,

quam ipse

758), eo

tempore

non

propterea,

sit

sakitarc; eam autcm formam

quam commendavit Virgilius (cf. V,

fuissc

induxit et

fuisse aptissimam, ut,

si

quod principatum

vituperandus est Augustus,

sed quod speciem

tenuit,

non dedit, qua

Nerones exstitere,

liberae civitatis laedere nimis verecundans legem

imperatores succederent;
qui

quare

illi

quum non haberent potestatem

potentia sua abuti cogebantur.

sexaginta fere annos continuata,

Tiberii

et

lege constitutam et sanctam,

lani qui post bella civilia per

post

omnium rerum perturba-

tionem pacem reipublicae reddiderat pacisque felicitatem et continuitatem servabat, in quem universus populus honores conferebat
inauditos,
bat, nisi
(cf.

ad

et ita

talis viri merita poeta et amicus negligere non debefurorem centum catenis vinctum iterum volebat excitare

I,

Nec quod deum Augustum futurum esse dicit

ut utrum iam vivo an mortuo

294).

antiquis oraculis utitur,

tandem divinus honor futurus

est aduhiri.

Nam

ut quae

sit,

incertum relinquatur, dicendus

ad deos ascendendi ratio

et facultas

sit, ut etiani illud omittamus, quam propensa

ad divinum honorem deferendum ^), iam quum

homini])Us csse visa

fuerit illa
illa

aetas

scripsit YirgiHus,

Augustus deus cultu

est,

et

ex senatus-

consulto.

Satis haec dicta esse puto, ut quid

ponendum

impulerit,

poetam ad carmen com-

quid carmine suo spectaverit,

apparere

vi-

deatur, satis etiam multa mihi dixisse videor ad ea quae Virgiho

obiecta sunt refellenda;

praedicare opus non

perspiciet.

Restat

enim quid ipse

') Cf.

est,

virtutes

autem carminis hac scriptione

siquidcm quo quis saepius

ut de

mea opera

raihi praestitisse,

ut in Virgilio subsistamus Ecl.

legit,

paucis absolvam.

eo magis

Neque

quid luminis poetae attulisse

I.

Acn.

1,

327 sqq.

xni

PRAEFATIO.

uberius exponam, secl hanc rem totam transmitto aliis;

utrum profuerim poetae necne optime iudicabunt. ^leum non
Ac primum quidem, quod
est mea praedicare sed defendere.
semper lis est, plus minusve datum sit ab interprete, peccare in
eam partem satius habui, quae erat cautior. Nonnunquam etiam
ea, quae videbantur esse facilia intellectu, propterea erant explicanda, quod virorum doctorum, quorum auctoritatem negligere
non debebam, alia erat explicatio. Yerbi caussa quum scribo
IV, 33 praemia Veneris sunt nati, multi hanc annotationem brevissimam ad modum Minellii factara dicent. Sed quid facerem
ego, quum Peerlkampium tres columnas complesse A-iderim, ut
idem demonstraret; quam demonstrationem repetere quum certis
de caussis abstinerem, nolui tamen legentes duce Heynio alierrare.
Itaque si quando supervacanea aiferre videbor, gaudebo; mea
enim sententia ita probatur et contraria ita improbatur, ut opus

videar,
ii

Sic L. VIII, 505 singida verba explicavi,

vix fuerit verbis meis.

ut reiicerem Peerlkampi coniecturam, qui ad

eam

licentiam processit,

cum

ut iam superari nequeat; eiecit ad me, coronam

man-

sceptro,

ut ex reliquis versum faceret sibi probatum.

Nolui talia

refellere multis verbis, continua explicatione Virgilii

verba defen-

datque,

dere contentus eram;

eum negUgere

eius

esset arrogantis ^^).

1") (Huius artera criticara,

que

refellere

doleo

me

nirais raodeste egisse.

illa

ars

cognoscendae

Peerlkampius,

ut

Caute etiam omnia, quae

alii

sed ut

Mutandi enim
sit,

in

in

scriptores autera antiqui aut ita perversi sint,

ut qui legat tempus perdere videatur.

nomen

libido,

viri

11,

537, ubi-

Sed

oraitterem.

qua ardebat

Pl.,

ne librorum Mss. fidem pervertat

antiquitatis

quura hariolationum videatur esse campus,

rum

est

quara notaveram ad 12, 703, et

consiliura erat in ed. priore,

tantos fecit progressus, ut metus

totaque

tamen nominis

nuper

omnem

contemptum veniat hominum,

quo certae

rationis via sit nulla,

eorum

scripta ita depravata,

aut

Obtunditur

et

obscuratur illud antiquo-

ingeniura, dicendi ars etvenustas et sobrietas et castiraonia, qua nostrates

Dedi igitur Pli coniecturas oranes, ut quales

Accedunt eiectiones, adiectiones, transpositiones.
Atque in tollendis versibus princeps est Gruppius, qui Minos p. 34 de iis, qui
non assentiuntur: Andern, inquit, fehlt feinere Erapranglichlieit, Gewandtheit
cotantur,

fingantur,

moderentur.

sint,

legentes ipsi iudicent.

und

Scharfe."

integros infert.

Idem semiversus delet, novos facit extrenia parte sublata,

Nec probo eara rationem saepe adhiberi, qua versus alio loco,

quam quo

leguntur, poni iubent; neque conceditur nisi antea probetur

dinem qui

est stare

sit,

quibus postulatis

nisi

satisfit,

vani

eum

or-

quomodo perversus
sunt conatus omnes verborum mu-

non posse nec posse esse a

poeta, deinde

non digni habendi sunt neque idonei, qui ab hominibus, qui nunc sunt, legantur. Nec mirura, sperni oranem antiquitatis doctrinam ab iis, qui haec viderint aut audiverint. De hac arte critica cerlum

tandorum, aut

ipsi scriptores

PRAEFATIO.

XIV
(lederant,

exaininavi, locos quos attulerant,

mea

quibus luunanum genus non caret,

Ad

contuli,

jioetam recte iudicandum valct, ut vcrborum usus declaSigniticavi igitur quid sit poetarum, quid

retur.

nc crrores,

negligentia firmarem*^).

a posterioribus usurpatum, quid neglectum.

nonnunquam plura exempU

omni

fere iu re

est,

ut

quam ad usum illustranmaxime ex iis poetis, qui

afferrentur,

dura aut defendendum opus erat, et ut

\'irgilium

oratorum; quid

Inde factum

auctorem secuti sunt, exempla afferrem,

sed etiam verborum aliquem com-

neque solum singula verba,

plexum

et

dicendi formulas saepius

glexi scriptores posteriores,

aetatis, poetas et

quum

ex

aliis

Nec ne-

firmarem.

qui dicuntur argenteae

eos,

Virgilium secutos esseconstet; ex quibus

maxime

laudandus erat Tacitus.

Quando morum

sae-

et rerura coraparaveriraus cognitionera,

Quare quae
pissirae quid poeta spectaverit, rectius intelligemus.
de antiquitate Romana scripta sunt, aut ad bistoriara aut ad
geographiam pertinentia, colligere et examinare debebara. Adeo
enim doctus est poeta Virgilius, adeo gnarus rerum antiquarum,
ut quo accuratius verba eius explicantur, eo magis eum in colligendis et eligendis narrationibus diligentissimura fuisse appareat^
ut de antiquorura populorura

nime

negligendus.

autem

lis

origine
in

et

rebus,

sedibus auctor

quae ad

pertinent, copiosissiraus interpres est Servius, cuius verba,

illustrandum locum conferre videbantur,

mi-

quae ad

apposui plerumque im-

omisi quae aut perturbata et obscura erant aut nimis

mutata;
nota ac

sit

antiquitatera

trita,

dara rerum

aut alia spectabant, aut niraiura ad arcanara quandoctrinara quae

pertinebant,

esset in Virgilio

aut

quae Servii esse non videbantur; ex quibus si quando aliqua hauQuod autem quae ab aliis addita sint
riebara, seraper indicavi.
Servianis nondum constat, eiusque verba ab interpretibus non-

lulit

iudicium Boue in praefatione sua libera ac

laudanda

forfi,

quae multis nominibus

cst.)

1') Atque haec cautela facile videbitur esse ignoranlia.

Sic quo loco egi

de ludo Troiano, de quo tam pauca nota sunt, omisi locum Nonii,

quem

attulit

Ihi a miiUere, quae optiima voce esset, perquam

Lersch antiq. Virgil. p. 274
taudari, deindc naeniam cantari solitam ac tibias el ,/ides eorum , qui ludis
:

Troianis cnrsitassent.
belliim.

Ilacc mulicr vocitata olim praojl.ca usquc

Copulati enim duo sunt loci Nonii, qui sunt

deinde multa sunt ex coniectura addita,

Scaligerus,

ut

s.

v.

Maenia

Praefica;

ipsa verba liidis Troianis coniecit

cuius incredibili sagacitate licct verum restitulum sit,

ctura est, ut certi esse ea de re

ad Punicum
et

nunquam possimus.

tamen conie-

XV

PRAEFATIO.

nunquam mutata

sane dolendum est. Hunc igitur Servium

omnes praeterea libros et antiquorum et
recentiorum, qui aut carmen explicabant, aut ad carminis explisunt,

diligentissime legi,

et

cationem conferre videbantur, quotquot potui, congessi et contuli.

(Omissa sunt aliqua, in quibus agitur de ratione interpretum alio-

rum laudandorum.)
Vitam

Virgilii enarrare

neque opus esse videbatur ad carmen

intelligendum post ea, quae dixeram, neque ex Aeneide tam, quara

ex ceteris eius operibus est declaranda.

possum
sed

nec

timorem

afferre

alia,

Itaque omisi.
At multa
quae factorum meorum reddant rationem;

longa

oratio,

nec

quomodo

multa loquendo excutere possim

satis

intelligo.

quid mihi profutura

meum

sit

Quodsi Heynius duram et iniquara questus est interpretis condicionera, si ipse suum ingenium rerura infinita copia nonnunquani

obtusum esse confessus

docti reperient.

est,

quanto id saepius

milii accidisse viri

PRAEFATIO
EDITIOXIS SECUNDAE.

Ilaec editio a

simul

noniina

quod interpretum
Nec tamen longis

priore in hoc uno differt,

cum eorum

sententiis

attuli.

argumentis eorum dicta aut facta probavi aut redargui, sed brevissime indicavi

de

iis

quid ipse iudicarem;

ac saepissime

mea

prolata aliorum addidi sententias, quae aut specie aliqua veritatis

aut auctoritate eius qui invenerat commendabantur, nec diserte

monui eas me non probare saepe omisi etiam caussas improbandi
quas ego haberem afferre, quando putabam alios posse reperire.
Ut in his brevitati studui, sic etiam quod nomina saepius obvia
Fb.
Bk. Bergk. Br. Burmann. Fd. Freudenberg.
siglis indicavi:
;

Forbiger. Gt. van Gent. Gr. Gruppe.

Haupt.
Jahn.

Lucian

Hs.
Kl.

Wg. Wagner.
Inter
is

Mk. Markland.

Sh. Siebelis.

5cAr. Schrader.

Magno

Hn. Heyne. Hr. Henry. Hp.

Hoffmann.
Hck. Hackermann. Jh.

Hf.

Kloucek. Lch. Lachmann.

Miiller.

Itibbeck.

Heinsius.

JA/.

Sk. Skerl.

Thieh

J/.

Ld. Ladewig. Mv. Madvig.

ISck.

Nauck.

VI.

Peerlkamp.

Spf. Schimmelpfeng.

Taubmann.

Fs.^Voss.

Rh.

Siipfle.

5/.

FFrf.

LM.

Weidner.

Wk. Wakeiield.

recentiores

maxime

industria 0. Ribbeckii.

inclaruit

studio libros Mss. contulit,

eorum fidem examinavit,

interpretes antiquos et novos consuluit, textumque multis in locis

novum constituit, rationem suam in Prolegomenis explanavit.

Sed quum textum prius edidisset, quam Prolegomena, in his aliam
nonnunquam sequitur scripturam, quam quae in textu apparet,
ac postea in editione minore ea dedit,

Aeneide opera apud se constituerat esse

annorum

serie

mirum

est,

si

quae confecto omni in

legentla.

quis quid hic

illic

Neque

mutavit.

in

longa

Talibus

memoravi, quae novissima dederat, aut in Prolegomenis, aut in editione minore, ne iniuriam facerem ipsi, et ut
Eius
ii qui legerent mea, veram haberent Ribbeckii scripturam.
igitur in locis

xvn

PRAEFATIO.

deinde fidem, ubi de Mss. refert, ubique secutus sum, multaque

ex

quae in priore editione attuleram, omisi, quod iam de

multa aliter explicavi ad novam scri-

iis,

scriptura alia doctus eram,

pturam accommodata, ut inconstantiae crimeu mibi nou videatur

esse subeundum, quamquam melius duco et praestantius et fortius emendare et corrigere, quae non satis recte dicta esse intellexerim, quam in eo, quod semel dictum sit perstare.
In eo
etiam eum secutus sum, ut signa Manuscriptorum eius reciperem,

itaque littera
rescripti,

signiticantur

codexMediceus,

scbedae Vaticanae,

cod. Palatinus,

E,

Sangallenses

Romanus,

cod.

scbedae Veronenses, y cod. Gudianus, bcod. Bernensis 165, c cod.

Beraensis 184. Hi potissimum libri sunt quos Rb. affert, eosque
ita aestimat, ut

optimum babeat Palatinum

Priores

(p. 308. 311).

Sed quae de

manumultorum locorum scripturis inter se collatis iudicaverit, nolo nunc breviter memorare falsaeque relationis subire
periculum, meliusque videtur eum, qui de ea re doceri cupiat,
ex ipsius scriptis simulque argumenta in singulis percipere.
critici

praetulerunt Mediceum.

singulis libris

scriptis Rb.

maximam movebit
magis enim quam in priore

Id quod mibi

graphia;

vituperationem

nunc valet ratione ac recepi prius usitatam.

cutus

sum praestantissimorum interpretum

Heynius praef.

edit.

IV,

p.

58

61

incerta et lubrica res et sit et

mos, neminem
in

nec

singulis

fugit,

qui

Eaque

re se-

in

auctoritatem.

orditur bis verbis:

Nam
Quam

debeat scripturae ratio et

esse

animum ad haec

attenderit."

Et quum

docuisset in orthographia nec Mediceo nec Vaticano

Romano

fidem certam esse, ad extremum confitetur:

tuti est in

nibil satis certi et

quam equidem

si

omni hac

subtilitate

sem; qua enim in re

7nagnt per se

ad communem usum constitutam reliquisad liquidum perduci potest, immomenti non est quorsum multa moliaris

nihil satis

quae consilio ex parte tantum respondent."

orthographia

Adeo

grammatica;

primus auctor constituendae lectionis Virgilianae

fuissem, iure ac merito

pri77iis si

erit ortho-

editione recessi ab ea quae

summa

Ac nunc, quum

in

doctrina ponatur, Piibbeckius ipse eius artis

in editione minore aliam sequi se confitetur

maiore et in orthographico genere partim ad uostri

observantissimus,

quam

iu

quantum salva antiquitatis fide

accommodatam, partim sicubi meliora dies docuerat
Quare non repugnabit, si quis ex ipsius documentis
demonstrat, quam ipse fecit. Neque enim is sum,
tatis rationem non habeam, neque id probaverim,
aevi consuetudinem

fieri

poterat^

reformatam."
aliqua aliter
qui antiqui-

quod

et Pdb-

xvm

PRAEFATIO.

sed si in
heckius concedit, ut nostrae consuetudini indulgcara
ipsa antiquitate non constat, non video, cur a consuetudine rece;

Nec railii licehat, quod fecit

nulla cogentc ratione.
idem Ribl>eckius, ut diversis locis ex libris diversam eiusdem
vel vocis vel formae reciperem scripturam ) sed eandem per totum
opus mihi servandam esse arhitrabar.
Equidem in duabus formis, quas novam orthographiam secutus in editionemea receperam, recessi ad scriptionem vulgarem.
Prior est acc. pl. ts et es, quas quum in grammatica ex diversis
declinationibus ortas esse et is in es in singulis vocibus iam Var-

datur.

'

sum

et accuratissima collectione doctus

quam

vel usitatius esse

ex

ostendissem,

tempore transisse

ronis

plenissima

Ribbeckii

in libris vetustissirais

es

nec certam aliquam regulam esse obser-

is,

vatam itaque vel invitus cessi et recepi es in accusativis omnibus,

quum antea grammaticorum praecepta secutus is servassem. Et
in hoc ipso, quo a Uibbeckio recessi, rationem eius secutus sum.
Probat enim 1 p. 137 rationem Probi graramatici a Gellio laudatam
aurempotissimum in ambiguisvocabulorum terminationibus interro;

gandara nec grammaticorumlinitiones illas perrancidas atque fetutinas"curandas esse etc. Deinde hanc Probi legemipse secutus sum, ubi
in diversas partes discesseruntlibrarii, quamquam inter barbaros uatus

1)

FMPRyc

Sic

Rb.

6, 409

sit po.sl;

et

pos

dat

secutus

/einpore.,

10, '\{) jjosquatn,

moverei ex F, in quo e expunctum est,

min. 10, 106 dedit hau licilum ex c,

quum

Priscianum,

quod est in c, po.st in MPRyb;

moveri in MPRybc, quod dedit
quum in b sit haud, haut in

0,

in
rvj^

in ed.

MPRy

95 haud in My2b et c, scripsitque haut, ut intra duodecim versus in

eadem voce variaret; sic semel dat 10, 7()2 Medientius, secutus Nonium,- deinde
ecus 11, S9, quum equus legatur in PRyb; et cqus 11, 493, quod est in M
in ed.
equs, sed id correctum in equus, quod legitur in PRyb, aeqiius in c;

et V.

min. dat. ecus; et

quod

mai.,
aliis

eius rationem

quum

cnm 9, 32 quom 9, 60; ignes 9, 129 igtiis

quum ubi slt in MRybc, idque recepit
non assecutus sum, ut

praecipit dent M2PRybc;

753, in ed. min. deicit,

quum cli/peum sit in yb2
editione elipeum
clussit ex

nihil

effeeit 1,

si

clupeum dat

et

clipeum

monens de

in

si

160,
10,

in ed.

242

in

ed.

In

cd.

min.

In

efjicit;

deiecit 10,

mai. et min. ex V,

261 in utraque

10,

manuscriptorum;

MPybc

ed.

491 praeci^pit in M1,

min.

MPRblc, idem

scriptura

recepit in ed. mai. incUisit ex

scribit II.

ube in ed.

145;
in

est in P,

min.

si

si

12, 211

in-

lubens scripsit

Sic 12, 217 iandudum recepit, etsi

12, 145, quum libens sit in MPRbc.
iamdudum est in PRybc, 5, 27 iandudum est in P, iamdudum in ybc. Neque
aasus sum recipere sublimen 1, -259 ex ed. maiore, quum ipse Rb. in cd. min.

receperit sublimem,

neque

1,

202 forsam et haec ex R, ubi in ed. min.

forsan, neque supera pro supra 11,510, neque pollicitu's

p.

655) quae etiam in ed. min. servantur.

1,

237

et

similia

est
(cf.

3UX

PRAEFATIO.

non

sum

is

qui in

manum me

minutiis ipsam ubique poetae

liis

restituisse confidam."

Alterum quod mutavi

est

qmm^ quod

in ed. priore scriptum

non quod (/uwmipse nunc damnem,

in Mss. constet, et quod mutare non

erat cum, idque doleo factum,

sed quod cum scriptum esse

debebam nisi rationibus coactus firmissimis. Ea etiam de caussa

doleo, quod videor in his rebus ipse quod improbo facere,
nimium scilicet tribuere quisquiliis, quum multo maius adhuc in
libris Latinorum explicandum restet sc. ars dicendi et componendi et usus verborum ac phrasium, rerumque connexus et
explanatio.

Malo
ut 10,

scripsisse vulmis

similia

quum maxime probetur

56 atque illud u pro o,

non urbauorum sed rusticorum formas

488. 11, 40.

arduos, medios aliis

libris

in volnus, aequom,
fuisse

iudico.

In hac quaestione turbas excitavit

Virgiln^

quem

maximas ipsum nomen

Vergilium scribere iussit aliquando Angelus Politia-

nus, nunc sunt homines doctissimi, qui Virgilium nec audire vo-

quos indoctorum hominum

nec videre,

lunt

ridiculam contumaciara (qui norainis Virgilius

magistellorumque

formam

servant)

At etiam nunc sunt homines,

delenire pudet taedetque".

non temere iudicare praeiudicium

est,

quos

qui illam in his minutiis

.,Ich muss
velut Lattmann:
und ich bitte mir das Bekenntniss mit Riicksicht auf
meinen Standpunkt nicht iibel zu deuten, dass mir der Eifer

novandi cupiditatem reprehendunt,

bekennen,

umor, qaattuor,

abicio,

cottidie,

epistula, intellegere, Vergilius^ u.

zu schreiben den Eindruck einer kleinlichen

gelehrten

s.

w.

Ziererei

macht" Ztschr. Gymn. 1873 p. 640. Virgilius defendunt Schultz,

Conrads, Schuchardt^), Henry, Bergk al. lam vero si accuratius
quaerimus, in memoriam revocandum est in illo celeberrimo phiconsessu, qui erat Francofurti ad Moenum a. 1861.
adamatores nominis rusticani nec numero potuisse vincere nec
Quid
ratione, disputationemque abruptam fuisse non finitam.

lologorura

quod

ipse

2)

Vergilius
58.

Sic

}Vg.

quum

Qui tamen doch

zum
in

VI

editione

in

ist

Bh. refert esse in

MR

locis

Xamen

(cf.

XXI).

einer Familie werden konnle"

Icgitur virgvlta

et

rergiliiis in hc rirgilius,

G. III. IV. et An, XII, in ceteris locis

addit

Hahet

illud

ergend, werklich, Bederfniss.

tomo V.

zuzugestehen, dass auch ein urspriiuglich rustikes

einzig rechtmiissigen

diversis

sua ad Heynianam

nomen

vergulta;
in

in

yc J'erg. G.

omissum

est;

2,

p.

iuscriptionihus
I,

II.

de Palatino

firg.
nihil

rergilius in nostro lingua multa similia, veiut

PRAKFATIO.

XX
annexa,

phiam

in

qua poetam ad pristinam

incorruptam orthograVergiliim, in ed. mi-

et

reducere se gloriatus est, scripsisset

qua probare adhuc se Vergilium confirmat, pergit ipse

in hac quidem editione uti non sum ausus, circumspecto prudenQuae talibus rationibus
tissimi Redemptoris iudicio obsecutus."
firmis
argumentis.
Atque haec
vix nititur
cedit sententia
nore, in

Wagnerum

Vergilius

scriptio

vocabuli

docet

vergo

originem.,

enim, Werk, esse vocem Celticam, ut Yirgilium dictum esse hominem rusticum appareat. ^) lam mirum non est, si etiam Maro

Hagenlhrb. 1867

est Celticum^).

esse sumit saeculo nono,

in

iis

et

in

608 nomen Virgilimn natum

p.

Bernensibus in vita quae

scholiis

nomen deduci aut a

scripta est Virgilii

(Itaque utraque scriptura ct in

aut a

virga

ver.

in e nota erat ei qui scripsit.)

i et

Idem quum verum nomen esset Vergilius, Virgilii nomen

natum esse dicit a Parlhenio Suetonii, nunquam autem scriptum
Contra sentit Ritschl virgo ab initio fuisse
1868 miratus esset, quod quisquam nollet
anno
vergo.
Qui quum
accipere Vergiliiim, anno 1869 in Philologo p. 141 alius: 0b
Virgil oder Vergil richtig sei, ist eigentlich noch immer streitig,
esse vergo sed virgo.

ob wohl
beider

Man

Frage

viele die

geblich aber

fiir

entschieden

man nach Auskunft

sucht

Formen zu einander: und doch

Ganz

erachten.
iiber

ist die

das

ver-

Verhaltniss

Sache ganz einfach.

sprach und schrieb allezeit virga, virgula, virgidtum, virgo,

daher sind auch

oder Virginius als die ursprlinglichen

Virgilius

Formen zu betrachten: aber

friihzeitig gehmgten hier die Formen

und Verginius zur Geltung, weil man an der dreimahgen
Wiederholung des Vocals i Anstoss nahm." Est igitur dissimiAt in voce dissimilis i redit quater! Itaque videmus eos
latio.
qui probent Vergdius diversis modis defendere et exj)Hcare neque

Vergilius

certum quid posse afferre.

lam vero ab auctoritatibus transeamus ad rationes,

mam

Vcrgilium ne firmari

3) Cf.

Gliick

die

bei

quidem posse

Julius Caesar

C.

certis

scriptis

vorkommenden

et for-

demon-

celtischen

Namcn.

Miinchen 1857.
*)

In Erwiederung seiner (Th.

Mommsens)

bedeute, will ich ihn auf Diefenbach Celt.

aus minde^tens

fiir

Ursprungs, namlich Tucca

[).

()6

den Mantuaner Virgil

da auch sein Freund Plotius derglcichen

1847. N. 148

6.

spatere Zeiten hervorgeht,

fiir

verstanden worden

I.

29.

i.

e.

Crassus

einen
f.

Frage,

was

eigentlich

Maro

X. 09 verwiesen haben, woy-

dass darunter ein Alpenfiilirer

ein

leicht

moglicher Zunamc,

fuhrte entschieden

Celt. II, 2,

449."

Pott

celfischen

hall.

Litrzlg

XXI

PRAEFATIO.

Atque

stratur.

in

illo

conventu Rb.

,Jn allen meinen Mss.

ist

Auf lateinischen Inschriften tcird{\)

Vergilius mit i nicht vor dem dritten Jahrhundert vorkommen."
Et quum F. Schultzius,
Addit Graecos scripsisse OvEQythos.
durcliwegVergilius zu lesen.

qui scripsit ,,quaestionum orthographicarum decas",

is

formam

libello

Bi,QyiXLOLO *)

rasset

scianum:

bene

Virgilius
et

esse

defendit,

Yirgilius in

notum
Palatino

Priscian, inquit, ist erst aus

Rb.

dem

die Inschrift aus

fiinften,

eoque

memo-

apud

et

dem

wiihrend meine

in

illud

Pri-

sechsten saec,

Mss. einer

iiltesten

Dass iibrigens auf die Angaben iiber

den Palatinus vou Ambrogio, den Wagner als einen Gewahrsmann
nennt, nicht der geringste Verlass ist, habe ich schon vor Jahren
friiheren Zeit

erkliirt."

latino illo,

angehoren.

Nec tamen attulit, quae vera scriptura

quem ipse optimum iudicaverat, neque

ventu neque in editione

c,

ut exempla exstant supra

omnibus,

Namen
und

Deinde

sua.

Vergilius betrifft,

10. saec. fast nie

in

mirum,

illo

con-

quod Msi

XVIII, scripturam ceteris praetulerit

p.

hoc nomine facere

id in

illud

esset in Pa-

noluerit.

so erinnere ich

Halm

mich ihn

\Vas

den

in JMss. des 9.

anders als Verg. gelesen zu haben."

Similis

Kom. Littgesch. p. 389 die Inschriften aus

der Zeit der Republik und den ersten christlichen Jahrhunderten
(videtur multas scire illorum temporum inscriptiones) haben iibcrwiegend e (Aliquot igitur i servant); erst im Mittelalter ungefahr

est

Teuffeli

relatio

daneberi die Schreibart Virg. an avfzukommen.

(Haec inter se adversantur.) Nemo adhuc quantum sciam, ad
nominis scripturam indagandam libros manuscriptos Horatii Ci-

seit saec. 9 fiingt

ceronis aliorum

opus

cum

diligentia ac fide contulit, id

quod maxime

est.

Pauca etiam dicenda sunt de interpunctione. Ac primum

illud animadvertendum est in Ungua Romana orationem recte
compositam intelligi nullis omnino additis signis, quare ea signa
si adduutur, et ad sententiam explanandam adhiberi possunt universam et ad singulas enuntiati partes pro sententiae ratione magis
extollendas.
Quum hoc praestet, comma nonnunquam posui, ut
cohiberem legentem ac cogerem diutius aliquid contemplari omisi,
;

momenti, siquidem DiUenberger (Hermes VI p. 129)

quod erat in Romanis nominibus, a Graecis verti solere in f
ut Tf^sQioq, Jo/ifTLog, KanfTcohov el ea inesse et in Inscriptionibus ab anno
10.5 ante Chr. ad 248 post Cbr., et in Mss. Polybii, Dionysii, Plutarchi.
Neque
5) Id eo maiorls est

sqq. docet,

breve,

in

Gracca lingua

BLQy., is nullo

litterae

modo

lqj inter sc iuuguntur, facile f^y;

sibi licerc scribere

BfQy

iulelleserat.

quare

qui scripsit

xxn

PRAEFATIO.

ut res plures uiio obtutu quasi intueretur.

aliter iudicabit;

Ea

in

re alius saepe

ego nicae interpretationis signa dare volui.

lam tandeni ideni protiteor, quod in priore editione professus

sum, omnia me, quae ad explicanda Virgilii verba ac sententias
valere viderentur, quantum potuerim comparasse; sed ut in priore
editione sic in hac perinique mihi accidit,

me
quum
a

haec mea opera

IV.

opere,

acciperem,

quum

nam

tarde procederet ac plures per annos haec

editio sub prelo gemeret,

1.

ut Forbigeri

plurimi aestimato, non possem uti nisi in parte minima,

factum

quum

est,

ut Forbigeri

tomum priorem

liber VI. excudebatur, posteriorem

1.

Diu igitur, ut iam

monui, in hoc libro edendo versatus sum, ac iam ante duos annos
confeci, sed tardo gressu secutus est typographus, ut opus paene

VII

^XII.

perfectum non

sit.

1.

X. paene confectus erat.

Nam quum

oculorum morbo, non potuisset

dcirfferus

iam ante aimum gravi laborarem

ad linem perduci, nisiH. Haus-

res

Helmstadiensis suum auxilium praestitisset,

singulas correxisset,

cuius

beneficii in

me

collati

ac schedas
gratias

ago

maximas optoque, ut et alii itidem agant, i. e. ut iudicent hanc

meam operam in Virgilium non frustra esse coUatam.

MARONLS

VIRGILII

P.

A E N E

LIBEK PRBIUS.

quondam

ego, qui

Ille

Carmen

gracili modulatus avena

egressus silvis vicina coegi,

et

Vt quanvis avido parerent arva colono;

agricolis: at nunc horrentia Martis

Gratum opus

Arma virumque cano, Troiae qui prinms ab

ItaKam fato profugus Laviniaque venit
Praefatio.
1.

cgo

IUc ego.

v.

appoiiitiir,

si

cuni

Ille

qiiis

pronoinini

profileiur,

paii

indignaiionis

cum

saepiiis

significatione.

aliqua
Ov. Fast.

cf.

cui tu solitiis
ego sum
promittere caelum, Uei mihi, pro caelo
llla

50.t:

ii,

qualia

ego

dona fero!

liber,

illt;

IMet.

feiox

1,

757:

tarui!

Silv.
43.
Gr.
5, 5, 38
Praedicatum autem est rano.

cf.

llle

Stai.

381,

3.

moduCarmina

latua aveua cf. E. 10, 51

pastoris Siculi moclulabor aoena.
Tib.
2, 1, 53 y/rcnti primum e>< modulatus avena carmen. Jvena autem saepius
signum carminis bucolici est, (adde locis

Ov. HI. I, 677), omninoque ejus, quod non est gravis argumenti, opponilurque tubae, epici carmiiiis
signo cf. Mart. 8, 3, 21
.4ngusta canlare licet videaris avena, Dum
tua multorum vincat avena
tubas.
Modulalus sc. sum et coegi cf. 5, 362.
gracili cf. Cul. 1 Lvsimu<i Octavi,

iam

allaiis E.

1, 2.

et

argumenii

et

formae

iiitercedere similiiudinem.

plane conirariiim

adniodunique diversuni quain ex raiione

vel rebus consenlaneum sil, facere se
vel

Georgica

lica el

4.

vi

oris

coegi ut

3.

Gr. 397,
2, 2, 26

cf.

Ter. Hec.

S 425, An.

2.

coepi co3 Sena4

tus P. Lcntulum ut se abdicaret praeQuamvis saepius adiectura corgit.
livo et adverbio adiungilur.
Cic. pr. R.
quasi vero mihi difjicile
A. 16, 47
sit (juamvis multos (so viel du ivillst)
nominatim proferrc. 32, 91 posset ea
quamvis diu dicere.
Avidus, qui
niagnum cupit laboris sui fructum, saecf, G. 1
47 avapius dicitur agricola.
Ov. Fast. 1 677 Frugirus agricola.
bus immensis avidos satiate colonos,
Ut capiant cultus praemia digna sui.
Parere dicuntur colono arva, ut im-

et

gere ut redirct.

Cic. Cal.

perare arvis agricolae G. 1 99.

De
ordine verborum vicina coegi ut arva
parercnt cf. 8, 168.
inter se indicat quon4. ./( opponi
,

dam

et

nunc

gratum

optis

agricolis

unde

horrcntia Martis arma; quare ineptum non est, sed parat transitum a
Cum
re lenui ad maiora et graviora.
Aeneide enini ilia carmina non poshorrentia cf. 3,
comparari.
sunt
195.
Armoruni Iiorrorem opiime oppovide etiam, quam
nit illis culiis arvis

E.

moUe

gracili modulante Tfialia.

2.

egrcssus

bucolica;

in

silvis
silvis

1.

e.

relicla

poesi

enim eranl pascua,

Musa bucolica dicitur silvestris

1,2. Lucr. 4, 593, el pastor silve^trem deum habet cf. Tib. 2, 5, 30.

vicina sc. silvis arva.

adiectivo

indicare

Voluit aiitem lioc

maximam

inler

Buco-

et

quae

gratum

sit

sil

in

altera

opus

agricolis

et

versus parte vel soni

diversitas.

Singula, qnae forlasse

putabunlur le-

P VmGILII MARONIS
Litora; multiim illc ct terris iactatus ct alto,
Yi superum, sacvac mcmorcm lunouis ab iram.
viora, eo nolavi consilio,

iiam et mulii

usu

venerant,

ui in verbortini
coniposiiione niliil esse appareret,
quoil VirRilio esset indiprnuui, alque ita
qui liaec
(acilus reilartiuere siuiiui eos
verba incompia nec Laiina dicunl, sc.
el

esse viiieanlur; quauiquani non

esse exisiinio, quaiuor versus
in quihus nihil insil,
conscriljere
qiioil

ne

VirRilii

uiagnuin

Virgilius

dicere

iinn

poliierii.

Absunl

versus

a pluribiis Mss. seil suiit in

noniiullis, defendunlur fide Servii et Uonaii, quod ille eos explicat, liic eiiani a
Vglio faclos sed a Vario sublaios esse
Iiuino his versibus niagna arie
narral.
conipositis praefari videiur de se ipso,
et irisiitia quadaiu capiiur, quuni valedicai carminibus, qiiibus gloriam condidit
suani, et quibus ruris et securiiaiis amorem confessus est
quum transeat ad
carminis genus mullo diversum, niulioque gravius
quo quid sibi sit laudis
comparaiurus, auxius dubiial, limelque
Iii

Ipsius

ne iam pariam gloriani amiiiai.

Aeneidis versus non sunt,

quare

Arma virumque (Trist.

etiam Ovidius:
2, 533.) carminis habuit iniiium et alii
oinnes et eiecerunl Varius et Tucca el
librarii.
Illud leve quidem addam, probabile esse, alium hominem versus ita
conformaturum

fuisse, ut iis ipsis senieniia

Ad

absolveretur.
cor,

quum

aniicum aliquem, suspihos versus

mitterei carnien,

non ut omnino iis carmen

praefareiur; absurdum enim lameniaiione
praemissa infringere carminis heroici vim
et gravitatem.
Gr. in Hlinoe hanc praefaiionem bibliopolarum fraude naiam esse
sumit, qui saepius inluleriiil novus versus, ut aucium librum pluris venderenl.

t)raeposuiI,

v.

7.

Argumcutum

Argumentum
tificio

lotius

operis

carminis.

summo

ar-

composiiuni, in quo iie verbulum

vi nec verborum ordo siiie
est,

quod ipsum lecum expen-

das, simulqiie conferas Odysseae

beraiae Hierosolymae iniiium.

el

Li-

Arma virumque

cano cf. II, "47.

Volat i^neus ucquore larchon, Arma
virumque ferens. Male explicant: armatum virum; sed disiungenda sunl liaec
duo vocabula, ut disiunxit Tasso quum
dicerel:
Canto i^armi pictose c 'l tnpitano; s\ vero arma niemoranlur, praeserlim arma horrentia Martis
neces1.

eo tempore ad Ilaliani

pt.r prinripcm.
Itulium cf. 4, 106.
fato: Bene
addidii fato, ne videaiur aul caussa cripairiain deseruisse aul novi imniinis
perii cupidiiaie" S. Hinc iam loii narra-

P^ck.

2.

quod

digniias,

tribuilur

lioni

faio

omnia

regunlur; conlra profugu<i movet miserationem, quuin significet exlorrem patria

et quid peial uescieniem.
Ita Sall. Cai. 6.
Troiani /ienca duce profugi scdibus in-

vagabantur.
Laviniaque. Lavinium ab Aenea condiium VIII millibus
a mari remoium" (S.) a Lavinia, Laiini
filia, Aeneae uxore nomen accepii.
Haec
igiiur urbs condiia finem dedit laborum.
Ue scripiura cf. Exc. Animadverte ea,
quae faio fiaiit, dici verbo finiio, quae
secuudaria accedant dici pariicipio.
3. llle pronomen posi subiectum praenecessiiaiem repeiiiur iia 9, 477
ler
Scissa comam,
Evolat infelix et
certis

amens pctil;
'ielorumque memor.

muros

non
cf.

illa

pericli

3, 490.

5, 436.

10, 385.
12, 5. sic tu ap. Hor. C. 1,
altum i. e. niare cf.
9, 16. elc.
34. 126. eic.
Prosieriores poeiae eliam
adieciivum addere non dubiiabaut ,
ul
Avien. descr. lerr. 84. borculi ab alto.

4.

Vi superum saevae memorem luiram.

,,CU Brevi intervaUo

nonis ab

sexies memoraiur.

ira lunonis

Plenae

25. 29. 36.

fasiidii

4.

9.

11.

repeiiiiones.

Tum difficile diciu, quae sit illa

superum. .. (3) Deinde luiio iion
minus Aeneam in ipsa Iialia vexavil,
(2)

vis

quidem sine
consiiio

alii

Capys, qui Capuam, Polites, qui Poliiorium condiderunt", S. Regio autem Paiavina
iii
qiia
consedit
Antenor, cf. v. 247, non ad lialiam pertinebat aniiquam, quae nubicone lerminabaiur.
Primus explical Ifg. per olim,
iit

dum

quam

terris

et

alio

iaciaretur

(4) Deniqiie cursus oraiionis versu eiecio

multo expediiior esl." Haec P/., et collegit fere omues difficullaies, quae huic
versui obslare

videniur,

versum

Ac prima quidem caussa

eiecil.

levissima

esi.

iisque indiicius

Miitamus fasiidium, quod

esse in omnibus honiinibus

at quum v. 8 Miisa odii caussani
dicere iubereiur, ipsum odium aiilea nie-

non

solei

idem

morandum
ul

eral.

Haec una

res

sufficit,

versiis ad sentenliam necessarius ser-

prior

vetur ac defendatur, quaecunque inesse

videantur peccala.
lam alierum, quud
Pl. afferl, verum est, difficile esse expli-

syllaba vocis, aliera versus e.Mollalur

accenlu.
Primus propria vi dictum.

Quod conspicuum est

care vi superum.
ex eo, quod diversissimae prolalae sunt

saria esl bclli cogiiaiio.

'1'roiae

vi anie relativum et iia positum,

ut

cuin

AENEIDOS

LIB.

I.

Miilta quoqiie et bello passus, dum conderet urbem,

Inferretque deos Latio geuus unde Latinum
Albanique patres atque altae moenia Romae.
Musa, mihi caussas memora, quo numine laeso
:

ex vi el contra
iam olim locum Va).
Flacc. 1, 6T1 Stiu casus iiox ista fuit,
seu valvitur axis vi superuin, quod
ad Vglii locum tendere videliir, et quo
probaiur versum esse Vglii.
Explicaium
est vi superum
vi diviiia, quae cuius
dei sit aut dicendum est aut ex ipsis
verbis eruendum.
Quod si leniaveris
senteiiiiae, ut essel

vim deoriim.

vi el

Aiiuli

facere, nihil resiabil quam vis lunoiiis,

quod propier illa 1. ob iram" absurdum
esl.
Neque inler superos referri debebanl miiiorum geniium dii, quales Aeolus.
luiuriia, qui si
Venii, Ailecio
Iris
sunl
non sunt superi, neque sua
dii
sponle agunt, sed minlsiri suni lunonis,
neque ab iis Aeneas terra marique iacta-

semel tanium Aeolus

tur:

venii

et

eum

adoriuntur sed frusira, ceieri ne lanluin

quidem conautur.
Superi dii, dii ilii
magui Olympii praeier lunonem faveni

Aeneae
tur

fere

1, 234.

799.
637.

omnes,

sic luppiier auxilia-

690. 725. Nepiunus 5,

Apollo 3, 1.^.5. ti, 56. 9,

5,

7, 23.

Cybele 9, 77, ut praeieream Venerem, Aeneae mairein. Iiaque Vemis,

quum omnes in dedueendo ad Iiaiiaui
Aenea dii conseniianl, recie queriiur 251
Vnius (lunonis) ob iram prodimur, et
luno confileiur,

quum

dicat

Flectere

si

nequeo Superos, Achcronta movebo 7,

312. Igiiur si dii omnes iuvani, quomodo
possunl

dici

vi

iaciare

siia

Po.ssuni et quidem Iinioni-i ob

eiiim

omni

averiii

vi

ei

ab iiinere

lialiae.

ab Iialia
eam lerram

prociil

revera iaciaiur vi superum.

Quae
verba si iia accipis. concident, quae e n o
loco proposuerai Pl. Aeneam a lunone
non solura lerra marique vexalum esse
sed eliain bello, ul legimus a VII usqne ad
XII librum; nam illud multa rjuoque et
bello passus non est vi supe'um ; belium
enim exorium est odio lunonis sed composilum landem volunlaie lovis. Itaque
ut ex seuieniia recie dicia suiii omnia,
sic eiiam singula eiiuniiaii membra bene

810

multum

iactatus, vi s. etc.
dum conrlerct arcem.

multa passus,
Bellum enim ipse Aeneas, iil libr. 12 videnuis, perseculus esl, usque dum conderei
urbem iiiferretque deos Laiio.
.Sic op-

2.

memor

ira auieni alibi etiam ut Ov. >I.

cxcrcct memores iras. I.iv. 9,
29 TraHitur inde dictu mirnbile, censorem etiam Appium meniori devm ira

12, 583

annos luminibus captum.

Iia
Aescb. Ag. 161. fivupav pTJviq.
opus non est accipere hypallagen aliquam. cf. 8, 526.

post aliquot

dum,

5.

coniunctivo ut 10, 800.

Tac. A. 1, 13 neque tamen

bis. cuiu

G. 4, 457.

mitigatvs

est,

donec Haterius -iugustam

cf. Gr. 415, 4.

oraret; et saepius.
Iia 8, 11.
6. inferretque deos Latio.
Augelur aulem Lis verbis digniias car-

minis, in eoque esi maxima Aeneae virtus, quod deos et parenies sludiosissime
colit
aique etiam ea in re exemplar pro;

genus unde
Sall. Cai. 6.
Latinum cf. 12, 723
T.
Idem iradii Caio in Orig. apud Servium

poniiur Lominis Romani.

ad

b.

I.

v.

11.

Argumentum

iinpeiu repellii ab Iialia.

1.

32 ad v. i explicandum valet.
Saeva
sacvae mcmorem I. ob iram.
quod Aeneani perseqiiiuir;
est
luno,

V.

Aeneam V
iram Ea

eura sludei reiinere sc. ne in

perveniai.
Dii igiiur aique luppiier vi
sua saepius uluniur, ut ab illis iieraiis
erroribus reirabanl reciam in viam
ac

locaia:

time iiiter se coliaerere vidimus oinnia.

Troiaiii
Sic eiiam inielligiiur quod 31
dicuniur, quum arceat ab lialia, Iiino,
faiis acii errare mulios per aiinos uiaria
omuia circum. Nam quum fatum esset,
ut in llaliam venirei Aeneas, quem luiio
ab ea removebat, iierum iierumqiie faiis
agendus erat el reducendus in viam. Sic

Miisae iiivocatio.
sequiiur

quod Tasso imiiaius

ab

esl.

Musae invocaiio;
Homerus conira

invocaiione Musae incipii.

deas invocani poeiae in

auiera

.Musas
gra-

re

argumenii aul quae sine deorum

neque inlelligi poiest neque describi.
Cf. 7, 641.
yumen, a nuo
8. quo numine laeso.
quod duciiur, significai voluntatem, propensiiaiem, cupiditaiem, quae nuendo
indicaiur sc. in deo. qui nou niotus hiimano libidinum ardore 7!u(u saiis iiuiicai

vioris

auxilio

quod

non vullu,

vuli,

noii gesiii alacriore;

deo volunias inde poiesias,

447.
4, 204, possunique
cf.
2, 178.
esse in uno deo plura numina ut 666
,,Noiandum unum deum plura
ubi Serv.
habere numiiia', et 7, 296. Ov. M. 6, 4.
Recle igiiur
Asseniilur et Macr. S. 1, 16.

inde

est

in

qiiod numen i. e. quae potissimum pars diviniiaiis deae laesa sit, et

quid maxime doleat.
Quo auiem iioii

quaeriiur

P.

VIRGILII

MARONIS

Quidve dolens regina deiim tot volvere casus

Insignem pietate virum, tot adire laborcs
Impulerit. Tantacne animis caelestilms iraeV
Urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni,
Cartbago, Itabam contra Tiberinaque longe
Ostia, dives opum studiisque asperrima belli:
Quani luno fertur terris magis omuibus unam
Posthabita coluisse Samo; bic illius arma,
explicare: qiia re" i. e. qua
laeso iiumiiie CQ"itiii explicationeni
seculi suiit ii,
qui plura iii uiio deo
iiuniina esse non putabant) quoil eius
poieris

re

exempla ilesunl, quod causqua re non beiie iungunlur, quod

significaiionis

sas,

quo

prope voceni iiumine esl, ut

poeta liaec duo vocabula iungenda
esse indicasse videatur.
Laedere numen eliam 2, 183. Hor. Ep. 15, 3. Tib.
1, 3, 79, et laedimus numen, cui adversamur sive consulto sive inconsuito nam
deo parenduni est.
Iia violare numen
Laesa scripsil Ld. conira Mss.
4, 27.
onines, quod planior esset strucliira laesa
dolens.
Sed luno a nullo numine
laesa esi
neque si erat, poierat irasci

Aeneae: quo crimijie laesii coni. Pl. sc.

Aeueae. Sed coniecturis opus non est.
Volvere casus

9.

ferl;

el

inest

el

h.

I.

diciiur, qui subit

laboris

conienlionis

et

Ita qui tenipore exercentur,

iiolio.

tem-

poris rotam volvere dicunlur 6, 748.

revolvere casus 10, 61 revolvere
cf.
Simul inest in volvere noiio
iter 9, 39L
comiiiuae
rerum vicissitudinis.
Casus
auiem ( Unfulle) hoiuinis aiigunt animum,
labores ( Mubsal) ailerunt vires.

insi^nem

10.

hic

,,El

v.

p.

oslendit,

meriio se invocasse Musam: nani si iiislus est Aeneas, cur odio deorum laboS.
ral ?"

impulerit

11.

33.

12

V.

c.

infin.

2, 55.

Quibus de caussis luno

Troianos odio

lam

cf.

sit

ei

deorum conslilulus

esl,

Romanos con-

ut

dominos, Carthaginis eversores, deinde quod ex Troiana est genie

deret,

orbis

lunoni

invisa

Aenea

nulla

iara

De producia syllaba i cf. 13.

13. Que explicaiivum cf. Exc. ad
louf^e, procul, magno inlerieclo

ab

initio

propier
est

culpa.

res

quarum

Punicis

el

lenere leclorem

Carlhaginis

in

Debebat autem

Romanum,

qnod Aeneae errores iunguniur cum

inieritu.

bellis

IJrbs

antiqua fuit, iani enim deleta erat a

Romanis.
T!l>''i tenvcre coloni; neque obieciura desiderabis cf. 2, 492, neqiie ullam enuntiaiorum iuncturam, nec

opum.

14. dives

opum
et

qui id indicat

paret,

asperrima

Gr.

cf.

22.

lia 2,

De hoc

338.
poslerioribus
1 1

largus
poelis

genilivo

scriploribus

in

et

v. 2.

mari.

usitatiore,

quo adieciivi noiio ap-

265,

4.

studiis

8, 318.
15. Fertur sollemne in rebus vetusiate
quas homines cerlo
remotis et divinis
scire iiequeunt, nisi a diis docentur cf.
Hor. C. 1, 7, 23. A. 7, 735. 9, 82 el
de rebus inferis 6, 264; quare hominum
non est suum inferre iudicium cf. 7, 48.
Magis omnibus, i. e. m. quam omnes
terras.
Ablaiivi in comparaiione pro accusaiivo obiecti usus obtinel etiara apud
Ciceronem de or. 2, 37, 154:
i\on
tulit ullos haec civitas gloria clariores
alia.
Saepius
P. Africano, C. Laelio.
ap. poeias. Audacissimum illud Claudiani
in Eutr. 2 prol. 31 mentemque obscurior
belli cf.

ore.

Cf.

Gr.

375, An.

3.

Cclcre dii loca putabanlur, in quibus templa habenl cf. E. 2, 60. Inde
Apollo Hor. C. 1, 16, 6 incola Pythius,
iMinerva Cal. Epiih. 228 incola Itoni diIVIale banc opinionem pia fraude
ciiur.
orlam puiavit Cicero Legg. 2, 11, 26:
Graeci atque riostri. qui ut augerent
pietatem in dcos, easdem illos urbes,
quas nos, incolere voluerunt.
Samam
aniabat luno, quod ibi naia erat et adole16.

persecuta.

quaesiioni

respondelur.
Doceiur non suis faclis Aeneam excitasse lunonis iras et odia, sed quod fatis
12.

15

Itamagis quam v. 159. 530. alibi

liam contra. Praeposilio bisyllaba poslponilur saepe apud poc.as, cf. 4, (71.

tani

ipse

10

verat

Carthaginem

quam ipsam
nis Saniiae

igitur

cf.

magis

amat

De templo lunoHerod. 3, 60.

arma-

pairiam.

currus fuit; verbo ad proxiraum relalo.

Sic 4, 651.
10, 679. etc. cf. Gr. S 244,
2.
lunonis currus describiiur H. II.

720. Od. 5, 381. "Hga iTtTila Olympiae, onloofiia Elide colebaiur; hasiala
a Romanis fingilur, et Tiburles iia precabantur: ,,Iiino curulis tuo curru clipeoque tuere meos curiae vernulas." luno
5,

Curiiis erat Faleriis.

spiia fingebaiur

hasta,

cum

cum

scuiulo,

Lanuvina luno Sopelle

cum

caprina,

cum

calceolis repan-

AExNEIDOS LIB.

I.

Hic curriis fiiit: hoc regnum dea gentibus esse,

Si qua fata sinant, iani tum tenditque fovetque.
Progeniem sed emm Troiano a sanguine duci
Audierat, Tyrias olim quae verteret arces;
Hinc populum, late regem belloque superbum,

20

Venturum excidio Libyae; sic volvere Parcas.

Id metuens veterisque memor Saturnia belli,
Prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis:
Necdum etiam caussae irarum saevique dolores
Exciderant animo; manet alta mente repostimi
ludicium Paridis spretaeque iniuria formae,
Et genus invisum, et rapti Ganymedis honores:
dis

D.

N.

Cic.

Seculiis est Ov.

29.

quod non fovi

45 Paeniteat
Carthaginis arces, quum mea sint illic

Fast.

6,

arma

ciirrus et

loro.

qua sc. via ac ralione cf. 676.

quantum fieri per faiuni possii,

18. si
Ilaqiie

ipsum nescil dea cf. 'A, 251.

,.ex quo conslituia esl a Tyriis
Figurate
Tenditque fovetque.
colonis.
Non iara regnum fovel sed lendit
dixit.
Tendo
el fovei, ut regnum esse possii."
quod

lam tum

33.

Hor.

ap.

inf.

c.

C.

Fovere

est

3, 4, 51 cf. ad 2,
re el faclis favere

Ov. Trisi. 1, 5, 41.

281. 10, 93.
Sed aliero
sed enim cf. 5, 395.
5, 320.
loco posiium 3, 37. 586.
Numen lunonis laeditur. quod non CarIhago, quam vuli, sed Roma. Troiana colonia, lerrarum habebil imperium; quod
cf.

19.

quod vuli non poiesl perficere; dolet

qnod Troianos longo hello non potuit
superare, quod Troianus Paris ipsam
minus formosara iudicavii, quod Troianus
Ganymedes a love nimis diligiiur, quod
Troiani a Dardano, lovis ex alia filio,
id

originem ducuni.

idem quod everlere, ila

10, 88 apud Ciceronem et arios; vertere
ab imo 5, 810. Quod saepius dant poetae simplex pro composiio cf. 5, 154.
20.

Olim de
21.

recle

erlere

.S'6.

fuiura

re

cf.

203.

a sanguine Troiano, ul
explicatCProgr. Hildburgh. 1845).

flinc

i.

e.

Nam Romanorum

populus ex Troianis el
Sic v. 21 , et qui
Aboriginibus coaluii.
sequuntur, non est versuum 19. 20
inanis repetilio, quae Aidebaiur esse iam
Probo nam ,,in Probo adpuncii sunl et
annolandum, hi duo si eximaniur, nihilominus sensus integer crit, sed Vgl.
amat aliud agens exire in laudes po,

puli

Romani."

S.

Verba iransponil

Pl.

audierat, Libyae exridio:

Hinc venturum Tyrias
P.
nrces
Id Argis.
sanare. Carlhaginem delesse maProgeniem

sic

V.

et

est

eiicit

IIoc

visum

xiroum

est

Romani

piiurque

25

Romanis facinus; calegeniis

quod

aiiimus

Aeneam eiusque fala cum gloria Roniasic

norum coniungi videt et contineri.
Jale regem,
volvere Parcas cf. 3, 376.
Nomen pro parlipro laie regnaiuruin.
cipio" S.

bum

cf.

Gr.

cf.

364.

bcllo supcr-

5, 268.

22. J enire e.vcidio dixit secundum forLimulas auxido, subsidio venire.

byne magnificeniius quam Carthaginis,
ut 3, 1 /isia pro Troia elc.
23. I'e(i;s est longum durans; ita veExacerbaia
tus bellum Cic. Wan. II.
auiera lunonis ira, quod tanidiu reslilere

Troiani in bello Troiano.

24. Prima sc. inler deos, qui in bello
conlra Troianos sleleranl, igilur infestisPrima princeps accipienda est"
sima.
Sic 7, 107. 468.
S.
26. E.Tciderant animo ahl.; sic elnpSiraile e.rridere memoria Liv.
sus 242.

Eripe vagina ferrum Sil. 2,

Verba cum e.r composiia in prosa
oraiione soleni assumere praeposiiionem
Cf. Gr. 336, An. 1 et 6, 259.
e.r.
altn mcnte (lief in der Seele).
Manet repof:tum ; ila 257 manent immota fata. Lep. ad Cic. Fam. 10, 34,
3 qune perpetuo animo meo fixa manebunt. Val. Fl. I, 533 fixa manent.
repostum. Sic compostus
cf. 2, 169.

27,

3.

260.

249, impoHus 9, 716, expostus 10, 694.

Reposiiura in raenle quod esi servaiur.
27. ludicium Paridis, quod lunoni et
Minervae pulchriiudine praeslare Venereiu censuerai, quod luno iniuriam habel,
spretneque cf. 2.
more ferainarura.
,

28.

Genvs invisum,

quod

Dardanus

GanymeElecira erat filius

des, Trois filius, forraosus puer, a love
amaius et in caelum elatus (cf. 5, 252)
Hebes officio fungiiur, qui pueri honor
Jovis ex

ofl^endit

uxorem.
id mcluens et
eral:
causis eliam aliis incidenti-

29. Siruendum

memor...,

P.

VmGILII

MAROMS

His accensa super iactatos aequorc toto

Troas, relliquias Danaum atque immitis Acliilli,
Arcebat longe Latio: multosque per anuos

30

Errabant acti fatis maria omnia circum.

Tantae molis erat Romanam condere gentem.
Vix e conspectu Siculae telluris in altum
Yela dabant laeti et spumas salis aere ruebant,
Quum luno, acternum servaus sub pectore volnus,
Haec secum: Mene incepto desistere victam
Nec posse Italia Teucrorum avertere regem?

35

animOf

bua

arcebat;

eodem

sed caus.sanira
quum de slructura declinaverii, redit per His ucceiisa
super.
Siniilis siruclurae mutaiio 9, :^59
364. 5, 705, guae non subrepsil poelae, sed quaesiia est, ne enarraiio langueret.
accensa. cf. Tac. An. 15, 1:

fuit;

accendebat dolorcm.
aeqiiore tolo,
in voce totus.
cf.
Gr. 33;i, 3.
Super esi insuper (obendrein); IVd. et
Ld. iungunt cum aequore.
30. reliquias Danaum : idem 598. 3,
87, quos Danai reliquerant;
reliquiae
enim et eius dicunlur, cuius pars aliqua

erroruin finem exspeciant, e Sicilia Ilaliam versus conienduni, laeti eiiam felici
naviuin cursii
quum lempesiate cooria
reiiciuntur.
Quae lempore
in Africain
anlecedunt facia libro 2. et 3. continenlur.
34. f ix in protasi quum in apodosi ut
2, 323. 3, 8. II, 903. 12, 154 cf. Gr.
Tellus apud poeias idera
417, 3.
quod terra, inde eiiam de insulis cf.
Ov. M. 3, 597.
Dia tellus, i.
3, 73.
e. Naxos cf. 171.
35. I cla dare esf abire nave cf. 2,
191. 4, 546. 5, 797. 8, 708.
1:^6. ;^, 9.
Cic. Tusc. 4, 4, 9 al.
12, 264.

eiiarraiione abreptus Vgl.

abl.

relicia est,

ut 4,

342

quid reliquit,
ut Cic.
rcliquias persequare,
genilivo obieciivo
Achilli: De geniiivi

J)e

CM.
i.

qui
ut

eius,

et

e.

6.

avi

Cartliaginem.

Gr.

cf.

ali-

forma

255.
cf.

Gr.

Serv. ad h. 1. et ad v. 220:
94, 2.
Propier o^Qiozilivxov delraxit literam".
Hanc caussam esse probant ^chilli 3,
87.

10, 581 et Achillis 2, 476.

autem addilur, ut qui maxime

840.

6,

Acliilles

in Graecis

praesiilerit; cf. 4, 45:

Dis
ausplcibus et lunone secunda, quod lunonis sunt parles praecipuae; iuvenum
et luli 12, 391.
31. Arcere aliqucm c. abl. 5, 742.
6, 316.
7, 778. 8, 72 cf. Gr. 336.
cum daiivo: pecori arcere aliquem G. 3,
155.
Multos per annos: erant septem
cf. 755.
Per que novum iungiiur subieclum, quod aniea erai obiecium.
Si-

mile Tib. 1,3. 69.

Sall. lug. 14, 16.
31 , 18. 35, 3.
32. acti fatis cf. 4.
Maria omnia
ne id niniium putes, vel apud poeiam,
repuia, quae niaria illo lempore cogniia

fuerinl.

33.

maria circum

Moles

(Last,

keit), ul ap. Tac. A.

cf.

inde
1,

45

v.

12.

SchwierifrIlis

compo-

haud minor moles

84 Plurimum moUs

supererat. Hist.
in oppiiguatioiie
3,
castrorum fiiit.
Inde moliri est rem
arduam aggredi cf. 2, 108.
Condere
{rentem; iia Iiisiin. 2, 6 Deucalion, a
sitis

quo genus humunum condilum est. 18, 3

Tyriorum geus condita a Phoeuicibus

et

in

capile

condere genus

legitur.

Troianis ex Sicilia in Ilaliam

49.
proficiscentibns luno parat exitium.

34

Troiani, qiii sepiem annos per diversas

vagaii erant, landem laeti, quod

lerras

ad dabant el ad ruebant perliuere aciivum cf. 85.

tinet
Sal
de mari, iia 10, 214 campos salis aere
ruebant 3, 385. alibi. Posleriores poetae eiiam de niari aliquo singulari dicebant ul Avien. descr. terr. 912. Hyrcanique salis tumido convolvitur aestu.
aere cf. 5, 198.
36. Servans noluisse eara dolore exLaeti

et

solvi significal.

37. Confer similem lunonis iraiae oralionem 7, 286. et ob alias res exacerbaiae ap. Ov. M. 2, 518 sq. 3, 262 sq.
4, 420 sq. el Nepiuni Hom. Od. 5, 281.
Incepiiim quid sit explicatur versu
Accusativus cum infiniiivo
sequenie.
exclamationibus et inierrogaiionibus,
in

cum

indignaiione prolaiis (cf. Gr. 429)

97. 5, 616. 9, 269. E. 11, 7.
Victam se faieri pulat, si desislat ad-

legitur

versari Troianis.
38. Rex Aeneas saepe dicilur 544. 553.
575 cet. ei ubique regia fungiiur polestale.
cf.
5, 758;
puer 677.

39. Fala
iusserant.

ita

Ascanius

Troianos

in

Italiam

Fatum aulem ne

polest infringere

est

deiis

quare luno

regius
venire

quidem

fruslra

iii-

AENEIDOS

LIB.

I.

Pallasne exurere classem

ijotuit sulunergere ponto
Uniys ob noxam et furias Aiacis Oilei?
Ipsa lovis rapidum iaculata e nubibus ignem
Disiecitque rates evertitque aequora veutis;
Illum, exspirantem transiixo pectore tlammas,
Turbine corripuit scoimloque intixit acuto:
Ast ego, quae divom incedo regina lovisque
Et soror et coniunx, una cum gente tot annos
Bella gero. Et quisquam uumen lunonis adorat

Quippe, vetor

fatis!

Argivom atque ipsos

40

45

45. infixit cf. Prop. 3, 5, 15 ^h

iioc tantum efficU,
annos Troiauos a desii- miser alcyonum scoputis adfigar acutis.
iiala lerra arceai.
Hos poleniiae suae Sen. Agam. 571 hacrcnt acutis rupibus
fines aegre ferens cum ironia effert hoc: fixae rates.
46. ast forma anliquior 116. 2, 467.
quippe, vctor fatis. Sic quippe 4, 218.
Iia se cum Marle comCic. pr. Mil. 12.
3, 330. 410. 4, 488. 5, 509. 676. 6, 316.
tens,
ut

falum superel,

iit

per

aliquot

qui Lapiilias exslinxeril, 7, 304.

40. luno cupiiliiate praepediia ipsa se

punil,
fallii

suamque

IVlinorva,

caussam

quae nec

couiparai

faio veiiia

esl

cum
neqiie

7, 308. 395. 9, 162. 727. 10, 173. 11,

Nani Maro qui anliquae
293. 12, 951.

(Msicrob. Sat.
aliquas formas
Exsiat ast in aniiquis formulis
relinuil.
ap. Cic. Legg. 2, 8, 19. Liv. 9, 19; saeincedo. ,,Incedere
pius apud poeias.
Laiinilaiis

6,

9.)

diligens

eiiani

fuit"

aniiquas

totum Graecorum extinxil exercilum.

41. De liac narratione cf. H. Od. 3,
Sen.
135. 6, 49tf.
Eurip. Troad. 77.
Agani. 526 sq. Aiax, Oilei filius, Cas- proprie est jiobilium personarum" S. cf.
sandrae amore captus ex ipso Minervae 405. 497. 5, 647. Quare opiime quadrat
teraplo absiraxit virginem;
quod nefas in dignilalem el fasUim lunonis. cf. Prop.
Incedit vel love digna soror,
ulla dea Graecorum redeuniium naves
2, 2, 6:
El alibi
fregii ad Caphareum, Euboeae promon1.
e. quasi lovis soror esset.
torium, et Aiacem fulmine percussum incedere faslus esl signum et impudeniiae
procella adegil ad scopulos.
Meminit Incedunt per ora vestru magriifici Sall.
divom rcfrina,
liuius facii eiiam 2, 403. 6, 841, et
[ug. 31. Lucr. 3, 75.
Serv. ad II, 2,')9 Laec liabet: Consiat ilem Pind. Nem. 1, 39. "Hqav .. ^BCov
Graecos lempeslaie laborasse aequiiioclio ^aodia.
vernali, quando manubiae Minervales, i.
47. Et soror et coniux lovis quod sil
e. fulmina lempeslaies gravissinias comsuperbieniem lunonem fecii etiara Hor.
movenl." Huic adversaniur raiioni, quod Carm. 3, 3, 64:
Coniuge me lovis et
Troiani primo vere Virgilius narrat abisse sorore, et apud Honi. alloquiiur luppiler
II. 16,
3, 8, ut Graecos anle Iiiemem el auciumno "Hqtjv Kaaiyv^rrjv x'a.Xo%6v rs.
Troiam reliquisse compulaverit.
furias: 432.
48. hella gero: et fruslra.
Sed id
Purit ex aniiquorum opinione quivis facinora commiltil conlra deos , pairiam et ipsum non poiest a se impeirare ut proOilei de genitivi forma cf. ferat, sed lameii addil et quisquam elc.
parenles.
Videiur eiiam hoc indignaniis esse, quum
30; quod non addilur ^7//(s cf. 3, 319.
42. Ipsa non opus liabeltat alios sibi ipsaiu Teucris par sit taniopere esse suadvocare, sed love concedeiiie vindiclae periorem, ut conlra resisiere ei cerlare
confer lamen de hac forsua nianu quaesiiae gaudium sensit.
non possinl
Fuimina eliam alii dii iaciunt noniiunquara, mula bellum gerere deos ad 3, 261.
Quisquam recle poniut ipsa luno 4, 120 sq. vid. Val. Flacc.
et cf. 6, 807.
Pallas tur in interrogaiione, cui negatum iri
1, 113 ibique Wagneri notam.
jSumen lunonis gravissime
fulminalrix est in nunimis Syracusarum,
N^olumus.
memoratur apud Graecos Aesch. Eum. dicium pro mc cf. 2, 79.
adorat817 et Elruscos cf. Serv. ad 1. PJin. NH. imponet M. R. al. ut sensus sit: Iam
rapidum cf. 644.
nunc ab hominibus negtigor, neque in
2, 53.
43. Rates naves proprie rates sunt,
ndoretposlerum milii sacra ferenl."
connexae invicem trabes" S.
imponat P. ei Vulg. in Edd. ,,Coniuncii44. exspiraniem, ita 11, 865, verbum
vus rein cogiiatam ponil, ut luno dubiiel,
a Virgilio ut videlur invenlum.
Ad rem an, quum haec ila sinl, homines in posiecf. liUcr. 6, 388 ubi icti flamrais fulgurum ipsam veneraturi sint" Jh. Cf. COv.)
is balant pectore perfixo.
Cons. de mort. Urusi 7 Et quisquam

:
;

VIRGILII

P.

MAROMS

Praeterea, aut supplex aris impouet honorem?

Talia Hammato secum ilea corclc volutans
Nimborum in patriam, loca feta furentibus austris,
Aeoliam venit. llic vasto rex Aeolus antro
Luctantes ventos tempestatesque sonoras
Impcrio premit ac vinclis et carcere frenat.
Illi indignantes magno cum murmure montis
Circum claustra fremunt; celsa sedet Aeolus arce
Sceptra tenens mollitque animos et temperat iras;,
Ni faciat, maria ac terras caelumque profundum
Quippe ferant rapidi secum verrantque per auras.
Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris,
Hoc metuens, molemque et montes insuper altos

audct tibi dicere flendi, et quisquam lacrimas tempcret ore tuas.

le^cs

ui iiosirum aufserdem
usurpalura
posthac sigiiifical; sic G. 4, 500-2. neque iUum ...
praeterea vidit.
Ilonor dicilur poelis
sacrificiuin, ui honoris quem diis homines
liabeanl sipnum cf. 3, 118. 178. -itii.
Sil. H, 243.
Iia honorcm ferre esi sarra
ferre 8, 102 cf. adolcrc honores 3, 547.
luno superba verbis ulilur ius suum,
quod in liomines exercet, significanibus
adorare, supplcs, honor. Simile:
Et
qnisquam pia tura focis imponere ciiret?
Ov. Am. 3, 3, 33.

49.

de

Praeterca

lenipore

50

64.

Regia Aeoli,

Sialim subiicilur quid fecerit luno, nec

Hiuliis verbis anie eius consilium exponiiur.
Sic 4, 288.
50.

Flummalus

mantia lumina G.

dicil

3,

Vgl. h.

1.

el

flam-

verbo //aniquod scimus, Taci-

433,

et

marc primus usus esl,

lus H. 2, 74 Omnes exercitus flammaverat
arro^antia vcnientium a fitellio militum,
secum corde volutat cf. (5, 185.
51. Proprie nimbi vocaniur repeniinae
el praecipiies pluviae", S. saepe ,,commixia prandine", ui 4, 120. 16 i. cf. 5,
13.
..Loca feta nunc plena, ut alio
loco C-) 238) feta armis" S. machina
G. 4, 139 fi-tae apes; ila eliam gravidus usurpaium legilur 4, 229. Hor. C.
[Exerapla
22, 4, el ^ravis 6, 515.
alia ap. Freinsh. ad Fl. 3, 5, 18.]

Aeoliam describit Hom. Od. 10,

init. quem
locum cum hoc conferas el
quo consilio Vgl. ab Homero recedai, perpendas.
Aeoli
regiam
Post
Vglium
Ex
descripsii Val. Flacc. I, 574
596.
52.

novem illis
quam
tur,

quae Aeoliae vocansibi sedeni elegerit Aeolus,

anliqui discrepant.
Aeoliam nemoral Vgl.
10, 38 et 8, 416, ubi Liparen esse eam
videtur indicasse, Hieramque iribuere Vulinsulis,

55

GO

cano; <;onira Hieram Aeoliara esse sumil

Slrabo, addit lanien vulgo significari Aeoli
sedem Slrongylen CSiromboliJ; Plinius
ea in re haec habel
iion haesiians
S;rongyle, in qua regnavil Aeolus".
Veniorum regem ibi habilare insularum
naiura persuasil.
53. Luctantur, ut erumpant, ut eluclari
apud Sen. N. Q. 4, 2 j\ilns per anSic ap. Lucr. 6, 196
irusta eluctalus
Venii eorumque habilatio fere ut h. I. sed

muliis verbis describilur.

54. In carceribus singuli sunl venli,
Illi carceres in
conslricii simul vinculis.
monle suni, quare is Iremil ac miirmurat
.4llende auiem verslrepitu venlorum.
suum composilionem: longae voces, fuscae

vocales, ubi murraur describiiur venlorum

erumpere fruslra lenianiium breves voces,
clarae el candidae vocales, ubi Aeolus
;

iuce laelus sedet.

murmure. m.

c.

/Frf. iungit ita:

c.

m.

c.

/r.

nam eiiamsi revera non

57. MolUt
reddunlur molliores, lamen quum coerceaniur ei quominus immanilaiem suam
prodani prohibeaniur, molliores videnlur
,

Sceptra cf. 7, 98.

Ai fuquippe ferant, ni Jaciat.
quod pendet e.x eius volunlale, ul
cial
qui loquilur cerius non sil quid fial
feesse.

fatii

59.
,

Iia
rant i. e. poierii esse ut ferant.
coniunciivus praeseniis cum nisi pariicula
Ov.
iunclus 2, 598. 4, 292. 11,912.
Pluribtts accusem, fieri
Trisi. 5, 12, 15:

nisi possil, ut

scripla

sit

caelum
Ad rem
tur venti

ad me Littera non veniat,

illa

tamen.

profundum

cf.
,

Gr.

G.

iia

410,
4,

2.

222.

Sunt i^icf. Lucr. 1, 279:

nimiium corpora caeca, Quae

marc, quac lerras, qune dcniquc nnbila

lacli ferrunt ac subilo vexantia turbine
raptanl, et Ov. M. 1, 58: 1 ix obsistitur
illi',

Quin lanicnt mvndvm.

60. Obiecium oniissuni

61.

Et monles altos

cf.

2, 492.

esi molis expli-

AENEIDOS

LIB.

I.

Imposuit regemque dedit, qui foedere certo

Et premere et laxas sciret dare iussiis liabeuas.

Ad quem tum
Aeole,

luuo supplex bis vocibus usa est:

tibi divoni pater atque hominum rex

uamque

65

Et mulcere dedit fiuctus et tollere vento,

Gens inimica mibi Tyrrbenum navigat aequor,
Hendiadys

caCio,

cf.

Gr.

5<'2-

insuper imposuit. Ila 3, 519 ini^entem

Ov. I>I. 1,
insiiper Aetnani impositum.
67 siipcr imposiiit. Alia abundanlis adverbii exempla vide 6, 751.
Iia
62. foedere certo i. e. lege ceria.
60 Continuo has leges actevnaG. 1
qtie foedcra lertis imposuil natura lo,

neque lex aliiid esl quaiu foequalecunque inler dua.s parles. Sic

cis; alibi;

dus

219 leges, quibus caeluiu

foedera caeli el \al. Fl.
4, 102 non foedera legum vlla Itnenl.
63. Premere habenas est adducere; iia
11, 600 sonipes pressis pu^nat habcOv. A. A. 3, 467 supprime hanis.
benas ; conlra laxare est imniillere, cf.
Comparaniur venii cum equis fe6, 1.
rocibus.
Laxas dare idem quod laxare.
Per dare verbum adieciivo vel panicipio
addiium verba circumscribuniur, iia lauien,
ut rei elfeclus eiiam significeiur; iia Aacc
ego vasta dabo 9, 323, quo loco non
propier metruni talia poeiam conaium
esse apparet
te mea dextera defensum
dubit 12,437; placata venti dant maria
Huc periinet amata Vglio for3, 70.
haec ubi dicta dcdit 6, 628.
uiula:
Alia apud Plauium,
7, 323. 471. etc.
iit
peifcctum, factum, curatum dare,
apud Terentium e.ror7io(?/m , incensum
dare ; eiiam apud hisioriaruin scripiores
ul ap. Sall. lug. 59 victos dare et Liv.
Coluni. 10, V.
regilur, 'dixil

8, 6:

stratas

Nonnulla

in

le<>;ioiies

Latinorum dabo.

oraiionis usuiu transiere,

ut

responsum , consvltum dare.

quaniuiu de su6-i. Supplex indicat,
perbia sua reiuitlat,
quatur.

65

74.

ut

quod

luno ab Aeolo

peiit

asse-

petit auxilium.

65. Rhetoricum est in omni peliiione

ut possit praesiare qui
lioc observare,
petiiur,

ui

sil

possibiliias, ui res

sit

iusia

habeat modum peiiiio,

El sciendum
ut sequaiur remuneratio.
esl secundum hunc ordinem omnes peiSamque,
Utiones foriuare Vglium" S.
nam , enim , ut Graecum yccg, praecipue
apud Herodoium, cum suo eiiuiitiaio praecedit id, cuius causam coniinet (ubi par(juod (weil), locum habere
ticulae ort
solenl); sic namque 10, 19, nam 730.

quae

peiiiur,

ut

enim 199. 4, 105 legitur. Ineo luodo commolus animus, qui

earum rerura, quas agil iam anlequam
dixit
reddere cupit raiionem.
divom
Conlra Homep. a. h. r. idem 10, 743.
ricum est Ttazrjfj dvdQcov rs d^^wv rs.
3, 374,
dicatur

Dare verbum cum infiniiivo

apud poeias eadem est significaiione, qna concedere, permiltere.
Infiniiivus obiecium est, quod daiur; nihil
auiem impedit, quominus is infinilivus
ipse casum regal
Cf. Gr. 42)
An.
66. dedit.

iuncium

saepissime ul 3, 77.
5,
572.
6, 697.
9, 173. 10, 61. 235.
Hor. Kp. 1, 16, 61:
Da mihi fallere
A. P. 323 Graiis dedit ore rotundo
Miisa loqui. Ov. M. 5, 444. 12, 556
Cui posse Jiguras sumere quas vellet
dederat. Ila eiiam passivum 3, 7. Ov.
M. 1, 307. CSic Plinius Ep. 1, 10. datur

et

Ita

6.

cernere^.
Siniile
est
Graecum dcoKtv
(lytLV H. II. 1, 348. ItliiE cpOQ^vai 1, 107.
Neque inusiiaium est donare eadeiu
siruciura posilum, cf. 5, 262, et conirarium sumere ut Hor. C. 1, 12, 2 Quem
viriim sumis celebrare Clio?
Quodsi
his locis

omnibus

accusaiivus vel
alii,
in quibus

infiniiivus potest haberi

obiectuni,
finis

el

sunl

inteniio

lamen

aperiius

indicaiur, quae in nuiliis locis, qui aUali

suiit,

laiel,

cf.

V.

319 dederatque comam

diffundcre ventis. Magis etiam ap. Hor.

Tristitiam tradam in mare
C. 1, 26, 1
Creticum portare ventis, i. e. ut porlent.
Alque iia videmus poelas sensim audere
maiora, iia ut ad Graeci inftniiivi normam,
:

qui gerundii et supiiii significaliones

com-

Hic aulem usus

poeiarum,
ut fere
ubique demonstrari
licet, iniiium cepit ab usitata scriplorum
formula, ut apud Livium 40, 47 legis:
biberc sibi iuberct dari, et ap. Cic. Tusc.
1, 2G: ut lovi bibere ministraret.
plectitur,

uianlur

suo.

Mulcere, i.
197 Mulccre

e.

delinire,

Jlucttis

miiigare

vento quid

ul
sil

v.
cf.

3, 70.
67. Gens inimica.
Slalim luno irriiaia
senienliam suam prodil caussamque petiiionis suae, sed cauia utiiur voce ambigua inimica,
quam Aeolus inlelligil

adversantem lunoni, quum

significet eliain

lunonem adversari Troianis.

aequor. De accusativo cf.

Navigat

5, 235.

10

VIRGILII

P.

MARONIS

Dium

in Italiam portans A-ictosqiie Penates:

Incute ^4ni vcntis submersasque obrue puppes,
Aut age (liversos et disiice corpora ponto.
Sunt niihi bis scptem praestanti corpore Nymphae,
Quarum quae forma pulcherrima Deiopea,
Connubio iungam stabili propriamque dicabo,
Omnis ut tecum meritis pro talibus annos
Exigat et pulclu^a faciat te prole parentem.
Aeolus haec contra: Tuus, o regina, quid optcs,
Explorare labor; mihi iussa capessere fas est.
Tu mihi, quodcunque hoc regni, tu sceptra lovemquc

Ad rem cf. 8, 12. Ov. Fast. 4,

Qhhvi Troiam Acneas Italos portarct in a^ros.
538 Qui lonf^a
M. 3
pcr aequora vecti, hac Tyron, hac proHor. C.
fugos posuistis sede Penates.
4, 4, 53.
Ue Peiiatibus cf. 3, 12.
Victi suiit dii, qui sedem suam non po68.

251

tuerunt ab interiiu defendere;

8,

iia

6.

14.

Simili modo poeiae

saepius numeros maiores circurascribere
cogunlur ob nieiri necessiiatem, et quaeruni eos numeros, qui arcanam ariquam
vim liabent ul v. 272. 381. 393. 9, 272.
Ul hoc loco Nym11,9. 12, 899.
pham, sic Graiiarum unam luno promiitil
Somno Hom. II. 14, 268. Nympbae coniites sunt ei famulae dearum.
praestanti corpore ul v. 166. 190. 313. 3,
13. 427. 538. 618. 688. 5, 372. 7, 783.
9, 50. 12, 218, alibi, est ablaiivus modi
cf.
Gr. * 331.
72. Qiiae pulcherrima pro breviore
pulcherrimam non lantum melro cogente
quaesiium est, sed ui magis e.vtollaiur

scptem.

nymphae pulchriludo.
Serv.
Dciopeam, Edd.

Deiopea, MR.

73. Item v. 4, 126.

Pronuniiandum
esse connHhjo docet % l^. ,,Connuhium
est uxoris iiire ducendae facultas^'- Uipian Tit. V. 14. p. 19 ed. Hii}ro; deinde
ipsura est coniugium opiinio iure, ex quo
procreaii liberi opiinia fruuniur civiiate.

Honestum

nouien connubii, cf. 3,

319. 4, 66H. 316.
Ov. M. 1, 490. 11,
propriam, et inde perpeluam,
226.
cf. 3, 85.
Nep. Thras. 4 Parva
6, 872.
munera diulina, locupletia non propriu

isrilur

proprium

illi

76

lug:.

ut

e. adde vioventorum ani-

iia Ennius: dictis Uomanis incntit

iram. Oli. explicat inc. vim ventis (abl.)
sc. puppibus (dai.).
submersas obrue;
subnierge et obrue cf. 4, 22.
70. age diversos, dissipa; iia transversum agerc aliquem est pervertere

71. bis

16 Qund
C. .Man.
ac pcrpetuum sit,
dicabo ,,Plus est dico
optarc dcbetis.
quam do, dicatur perpeluo, daiur ad tempus," Don. Ter. Phorm. 1, 2, II.
75. Cf. Plin. H. N. 7, 43: in quibus
quaerendis sapientes aetatem exigerent.
consueverunt.

esse

Tempestate coorta
per mare disiiciuntur.

123.

i.

nios;

Sall.

75

2, 320.

II.

69. Incute vim ventis

lenliam veniis
exaspera

70

Troiani

respondet,
Nihil ad proniissa Aeolus
sed eiiamsi douo ma.xirae moveiur, iusso
taraen obedire se fingit omnemque facli
culpam a 'se removet, quae iiiferiurum
si ad facinus aliquod a poteniioribus exNon recie igicilantur solel esse raiio.
lur propter illud lunonis promissum reprehensus est Vgl. a IFdnero ei Ld.
quod .sine caiissa proraiiteret et ne Aeolus
quidem ad id ailenderei sc. ul Ngl. nihil
speciasse viderelur aliud quam ut Homerum imiiareiur.
Praelerea Aeolus quae
a love acceperal v. 65. 66, lunoni se debere confessus est, ul memor videreiur be,

neficii,

noncupidus.

Ad rem cf. C. ND.2,26.

regina. Inferioris personae re76.

vereniia est maiorem meritis appellare,

non nomine.

Conira maioris est miiionoraine tantum vocare" S. cf. 65.

Erplorarc quid optes, i. e. recle secusne

rem
id

fial,

quod vis

77. Cf.

imperia

fieri

tuum

est.

Plaul. Trin. 2, 2, 9: si mca

capesses; est sludio exsequi.

lovemque

concilias.

Ue

praesentis vide 4, 228.

conciliasii mihi a love sceplrum,

Tu

78. sceptra

hoc

usu

poieniiaiu

meam

(cf.

mihi reddis propiiium.

alicui et alicui
Liv.

36,

11

i.

e.

253.) ipsumque
Conciliare aliquid

aliquem recle

gentem regi

dicilur, cf.

concilinbat.

Verba aulem nonnunquani assumunl duo

diversa raiione e.xplicanda ul 2,
et claustra taxat Siiion,
cf. 255. 426. 2, 654.
4, 695. 6, 70. 484.
10, 71. Tib. 3, 3, 21 j\on opibus mentes hominum curaequc levantur.
obiecia,

258

Danaos

AEXEIDOS

LIB.

I.

11

accumbere divom,
tempestatumque potentem.

Concilias, tu das epiilis

Nimborumque
Haec ubi

facis

80

cavum conversa cuspide montem

dicta,

Impulit in latus: ac venti, velut agmine facto,

Qua data porta, ruunt et terras turbine perilant,
Incubuere mari totumque a sedibus imis
Una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis
Africus et vastos volvunt ad litora fluctus.
Insequitur clamorque virum stridorque rudentum.
Eripiunt subito nubes caelumque diemque
Teucrorum ex oculis: ponto nox incubat atra.
Intonuere poli et crebris micat ignibus aether
Praesentemque viris intentant omnia mortem.
Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra;
Ingemit et, duplices tendens ad sidera palmas,
Talia voce refert
terque quaterque beati,
Quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis
Contigit oppetere! o Danaum fortissime gentis,
Tydide, mene Iliacis occumbere campis
Non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra,

85

90

Epulifs (leum non acciimbunl, nisi

relaii; iia E. 4, 63.
Poeiae enini

79.

deos

in

signuni rei conspicuum pro re ipsa ponunt.

80. \ola ilei poleslaiem, qui simul at-

que

atiingil

monieni, aperit clausira, quae

maria ac lerras caeliimque

venti,

qui

secum

feruni

(\-.

58}

frusira

leniant

Ld. sumil tolum CO ab Aeolo

effringere.

moniem reveUi,

ul

venli

exire

possinl.

Od. 5, 293: avv 6s vscptBOGi

ycduv Ofiov y.al novrov oqcoqsi
S' ovQavo&sv vv^.
9, 66. sq.
Ponto
nox incubat dtra. Haec verba et iclii
et vocalibus rem signanl.

caelum.
y.ccXiiips

90. Poli, caelum, cf. 608. II. 251 ; saepissime apud alios poelas.
micat. Cf.
Celeri micuerunt
Ov. Tr. 1
2, 45:
nubila flamma. Ue voce micare 10, 396.
91. iutentant.
Simiiiier dixit CaluU.
64, 187 ostentant omnia letum
cf.
Od. 5, 297 xKi ror' 'OSvao^og Ivro

Sed opus non est lanio molimine, saiis

esl, quod uno sceplri impulsu clausira
simul omnia aperiunlur.
Sic datur porta,
quae nuUa est tolo monte, in quo sunt

yovvara

venii, inverso.

apud Virgilium

85.

Huunt aclivum

II, 211.
Inul li. 1. 5, 695. cf. 104.
Summam autem oriri opinabaniur
si
tempestalem
omnes inter se venii
Siai. Tlieb. 1,
confligerent, ila 2, 419.
Hom. Od. 5, 292 sq. ndoas
349 sq.
oQO&vvtv dtllag Tcavzoicav dvsfxcov.
Aliquos autem ventos dixisse poeia contentus est, nihil curans, quis potissimum

G. 1, 105. 2,
Iransiiivum esi

308

et

est

35.

apud

alios.

venlus naves ad Libyam deferat, omillit

enim dicere Aquilonem.
Creber pro-

celli^

i.

e.

crebris

procellis,

cf.

7,

483

cornibus in^ens. Afiicus procellosus est

Tempeslales dein mari mediierraneo.
3, 192 al.
87. Cf. Ov. >I. 11, 495 Sonant
more viri, stridore rudentes.
89. Ad verba cf. Lucr.
oculis res quaeque repente

rem

cf.

3,

Sol fugit

et

1,

219

ercpta.

cla-

ex

Ad

192 sq.
Ov. Fast. 2, 493:
rcmovcnt subcuntia nubila

y.al

variis

Horrorem
modis descriptum

cpikov t^toq

vide 3, 30.
93. Cf. 9, 16: Duplices ad sidera palmas. sustulit; ila duplices dixil manus
10, 667.
Palmas cf. 5, 2.S3.
7, 139.
94. Cf. Od. 5, 306: TQigficlyiaQSg Ja-

vaol

TBTQaKig,
-liai
ol'
tot'
6).ovto
Tqoit] iv svQsir].
Sic terque quaterque
4, 589.
96. Oppetere ila 12, 543. 640. Tac.
Plin. H. N. 10, 3.
A. 2, 24.
Primus
videiur dixisse Vgl. pro oppetere mortem.
Est auiem oblaiam moriem fortiler excipere.

97. Diomedes, Tydei

forlissimus,

Aeneam,

scribi invenies

95

CH.
(H. II.

liunc surripuissel.

filius,

Graecorum

6, 98.) inlerfecit
5, 239.) nisi Venus

II.

mene

ef.

37.

Aiiimam effundere dixit Vgl. ut Cic. Ph.

14, 12 exlremum spiritum effunderc.
98. Saevus in laudem dicilur bellatoris

13,

12, 107.
177.

Hor. C. 2, 12, 5.
Ov. M.
Sarpedon lovis et Laoda-

12

YIRGILII

P.

MAROMS

Saevus iibi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens

Sarpedoii, ubi tot Simois correpta sub undis
Scuta virum galeasque

100

corpora volvit.
Talia iactanti stridens Aquilone procella
Velum adversa ferit iiuctusque ad sidera tollit.
Franguntur remi; tum prora avertit, et undis
Dat latus: insequitur cumulo praeruptus aquae mons.
Hi summo in tiuctu pendent; his unda dehiscens
Terrani inter fluctus aperit; furit aestus arenis.
Tres Notus abreptas in saxa latentia torquet
Saxa vocant Itali, mediis quae in fluctibus, Aras
et fortia

filius, dux Lycioruni, Troianorum

socius el virtule egregius el corporis
praesians magniludine, occisus est a
Pairoclo.
Sed neglexit Virgilius quod
Homerus Iradil corpus eius a sociis in
Lyciam esse reporiaium. cf. H. II. 16,
454.
Quod ne Virgilius fecisse videaiur
Nck. iacet de occiso inielligil non de
sepulio, ut iacet sil pro praeierilo cf. 4,
228. Ai id fieri nequil.

miae

De Simoenle,

100.

101. Idem

De

539.

paene

H.

cf.

12, 22.

II.

versus

legitur

8,

528. Senteniia auiem liaec:

Ulinam inierissem
aut cum iis quibuscuni mori boneslum
erat, aut cum muliis,
quibuscum mori
non erat singulare inforiunium.
102. laclure, ita 2, 768 voces iactare per umbras.
Daiivum e.xplica
quum lalia iaclarel, cf. v. 266. 2, 713:
Est urbe egressis tumulus templumque
velustum (wenn man herauskommt vor
die Sladt).
Elegans Iiic in lempore
signando daiivus cf. Gr. % 280. Paene
expressi Honieri versus sunt Od. 5, 313
lali

repeiiiione

cf. 4,

quos conferas.
Stridens procella adversa.
De
procclla cum duplici adieciivo ad subiecium aliero, aliero ad praedicaium adiuncto cf. 3, 70.
Procella aquilone excitaia et adversa fex adverso) veniens,
sq.

103.

slridens

velum

ferit,

i.

e.

scindii,

zer-

4, 580 strictorjue ferit rctinaciila ferro; el frangii remos et proram

inveriii. ita ut iani navis laius undis opponaiur, unde facilius perveriilur.
104. proram avertit My. al. scil. proIlaque ad vocem dat latus supcella.
plendus esl geniiivus prorae et post
franguntur rcwi redeundum ad procelreis-t.

lam

ut

quod incongruum

averiit R.

pro

Serv.

verba

umkchren
et

et

umwenden,

intransiiivum.

apud

Sed prora

esi.

qui explicat ,,avertil

Averiii auiem est ut

avertitur."

iiostrum
silivum

eiiam

et

nos

intransitiva

et

Mulia
apiid

liabentur,

et Iran-

auteiu

Romanos
quum sint

105

In lingua Laiina maxime verba

niolum significaniia: Sil. 11, 250
strepituque moventum (sc. pedes3 murmurat alta domus ; iia Liv. 23, 1.
Flor. 2, 6. et 8 movent Qsc. casira)
nos:
Sie brcchen auf.
Apud Vglium
sunl inlransitiva: vertere 3, 365. avertere I
406.
(revertere usiialissimum)
volvere 1, 234. G. 1, 163. volutare 3,
607. deflectere 10, 331. praecipilare 2,
9. 4, 251.
II, 617. affeciare 3, 670.
ferre 2, 34. insinuare 5, 185. oppetere
12, 543. 640. sternere 8, 719.
1, 96.
rotare 10, 362. proripere rt, 741. eripere
3, 560. ponere 5, 681. 7, 27. 75. 10,
tardare 10, 856.
103.
sistere 3,
7.
iungere 10, 240. accingcre 2, 235. agglomerare 2, 339. ingeminare 4, 529.
turbare 5, 800.
G. 1, 333.
5, 227.
inundarc 10, 24. accendere 12, 560, cf.
Gr. 140, 5.
105. Dai lalus, inclinatur" fS.) navis
ita ut latus fluctibus opponat.
PraeIransiiiva.

sunt

rnptus (cf. V. 2463 aquae mons est in

praeceps abruplus, ut solent esse monles et saxa.

Insequitur cumulo

ut

2,

498: amnis fertur in arva furens cvmulo.

Ventum aliquanto lardius unda
ab eo commola subsequitur; ipso auiem
versus sono audimus fluclus intumescenles.

106. hi
his cf. 9, 572.
Sic pcndere naves saepius dicuntur, cf. 10, 303.
dehiscens valde hiscens.
De enim
augentis esl, ut in Tereniio (Heaul. 4,

6, 21.)

Deamo

te

Syre"

S.

cf.

4,

52

157 defessus.
107. Arenae quae in maris fundo sunt,
non quae in liiore; ita 3, 557. 4, 297.
cf.
Fulvas
Ov. M. 11, 499:
6, 297.
1 imo verrit arenas.
10^. Quid sit dorsum, invenies ad lO,
303.
/rne dicebanlur insulae Aegimuri, cf. Plin. H. \. 5, 7. Liv. 30, 24.
adversae Carlliagini ab eaque 230 sladiis
remoiae, nunc Zowamoore ei Zimbra
qui
diclae;
sed e Servii annolatione,
desaerio

1,

AENEIDOS

Dorsum immane mari summo:

tres

LIB.

13

I.

Eurus ab alto

110

In hrevia et Syrtes urguet, miserabile visu,

Inliditque vadis atque aggere cingit arenae.
Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten,
Ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
In puppim ferit: excutitur pronusque magister
Volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem
Torquet agens circum et rapidus vorat aequore vertex.
Adparent rari nantes in gurgite vasto,
Arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas.
lam validam Ilionei navem, iam fortis Achatae,
Et qua vectus Abas, et qua grandaevus Aletes,

115

120

Vicit hiemps: laxis laterum compagibus omnes

Accipiunt inimicum imbrem, rimisque fatiscunt.
diversis locis aras niemoral,

parere,

dorsa

lalia

Totuni

dicia.

fanie esi,

illiid

quae

videtiir

ap-

omnino aras esse

mare naufragiis in-

bello Punico primo fecere

Romani.
;More siimmtim (^cf. 147 et
5, 819 sunsma aequora) esl maris superlicies,
cf.
Cic. Fin. 4, 23, 64:
Quis
si plures ex alto emerenim ignorat
gere velint
propiiis fore eos qtiidcm
ad respiraudum qui summam aquum
appropinquant e\c. Adde quae ad 7, 61.
III. Brevia
suiit loca vadosa ( In,

tiefen), ul hrevia vada legiiur 221 et

apud Tac. An. 1
70 \eque di-^cerni
polerant incerta a solidis, brevia a
,

vasliiale,
ut
nando se servent;
simul res quae in navi iuerant circumgilis

ferunlur.

119. Arma virum sunt scuta imprimis,

I/iv. 1, 37 Multi
474. 10, 841.
flumine ipso periere, quorum fluitantia

cf.

arma ad urbem cognita in Tiberi.

,,Bene addidil virum ; arma enim dicuncunciarum ariium inslrumenla ut
tur
(1773 Cerealiaquc arma; iiem (5, 15.)
CoUigere arma

iubet.
(quae sunt vela
Ila classis armalur 4, 229,
6, 353.
i.
e. remis velisque inslruilur.)
Iiem el
alio loco (G. 1, 160.) Dicendum et quae
ui

agrestibus arma'^ S. quis

ncc pottiere seri nec
surgere
messes, et 12, 6 movet arma leo;
99.
Prop. 3, 20, 27 Persecf. 2,
quar aut sttidinm linguae,
Demosthcnis arma.
Cic. C.M. 3
9 Stint
arma senectutis artes exercitationesque
Gaza ,,opes, omne quod
virtutum.
possidemus" S. cf. 5, 40 gaza laetus
agresti; ne ubique gazam puies ingens
sint

dtiris

Syrles
(Sandbdnke),
profundis.
nonien est appellativum
Syrles enim
illae infames (cf. 4, 41) non eo in loco
sunl, quo baec res agi tingitur. Itaqiie aut
in saxa mari lecia lorqueniur, ui naufragia
facianl, aut inira syries impUcanlur et
arenae circunidanlur aggeribus, unde nequeunt exire.
miserabile visu: idem
9, 465. De exclamalionibus oralioni in-

sine

73.
Lycios.
Hi Troiae ad auxilium
venerant, qui morluo rege Pandaro Aeneam seculi sunt" S.
Pandari fraier
Eurylion est cum Aenea 5, 495.
Oronten graeca forma eliam apud scriplores recepla est cf. Gr. 94, 4.
114. a vertice i. e. desuper, cf. G.
Tempestas a vertice silvis incu2, 310:
buit el A. 5, 444.
116. magister, gubernalor: ila 5, 176.
867.
Pro illam OH. coni. aliam
conlra libros el conlra senleniiam.
117. Vertex dicilur circumacia in se
nnda et quae quasi sorbere videalur" S.
(Strudel); ila G. 3, 241.
vertex
vortex R. cf. Gr. 19.
M. ubique
118. Noia huius versus post conciiatissimos sedatum incessum.
rari.
Submersa navi pauci extolluniur ex gur-

aurum

serlis cf. 7,

113.

significare,

quanlum Persarum re-

gibus fuii.
120. Achatae in libris est,
Achati
Cliarisius dicit Plinium docuisse non ita
scripsisse Virgilium sed scribere debuisse.
Xeque enim ex Charisii verbis potest
demonslrari aliud quam eam fuisse formam Plinio probabiliorem quam Achatae.
Quare nolo cuni OW., aliis, Plinii opinierrorem
onem aut Cbarisii
secutus
omnium negligere Mssorum scripturam.
121. vectus cf. 5, 113.
122.

196.

Hiems, omnis lempestas;

Iiiems enim, qualis

etc;

ila

in

125.
Iiaiia

est, intelligitur.

Imbrem aquam marinam iam dixit

nam ,,imber bumor omnis;" ita
Lucr. 1, 716: ex igni terra atque anima
123.

Ennius,

procrescere et
Slal. Theb. 3,

imbri.

123

G.

alros

et
4, 115
imbres dixit

14

VIRGILII

P.

murmure pontum

Intcrea raagno misceri

Emissamquc liiemem

MAROMS

Xeptunus et imis
Stagna refusa vadis, graviter commotus, et alto
Prospiciens summa placidum caput extulit unda.
Disiectam Aeneae toto videt aequore classem,
Fluctibus oppressos Troas caelique ruina.

125

Xec latuere

doli fratrem lunonis et irae.

130

Eui'um ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur:

Tantane vos generis tenuit liducia vestriV
lam caelum terramque meo sine numine, Venti,
Miscere et tantas audetis tollere moles?
Quos ego! sed motos praestat componere fluctus;

135

lacrimas.

vuntur,
809. G.

M.

II,

sensit

rimisque fntisciint.

ui

rinias aganl

l,

180. 2, 249.

\\a

Solfatiscere 9,

Ue

re vid. Ov.

156.

Paene idem versus

Confer
Ov. :\I.

1,

330

eadein

in

re

toium

auteni

hunc

est

sq., et qiioraodo

quam

4,

locum
lii

describunt

et

in

veliememia,
vel quae est
sis

eo

inlelligiiur

differant,

lempesiaii.s

quod aqua in maris fundo,

in maris cavernis et fos-

exloUilur.

in ipsam Iunonem, sororem et pari

poieniia deam, sed eos casiigat, qui illius
iussu lurbas feceruiii.
Id noii dicilur,
sed indicatur asyiidelo.

tur

129. Jluctibus

quod rudera, reliquiae.

De huius verbi siruciura cf. Gr. 297.

131. Eurum et Zepliyrum
pro
loto
veniorum agniine posuit. Cf. v. 85.
130. latuere.

132. generis ,,.\siraeus enim, unus de

Tiianibus, qui conira deos arma sumpserunt, cum Aurora concubuii, uiule nati
sunt venli secundum Hesiodiim (Theog.
Et hoc loco Jiduciam pro con278).
fidcntia posuil, quum fiducia in bonis re-

bus
cf.

meo

sine

iii

malis" S.

numine

i.

voluniaie

e.

8.

134.
in

confideniia

sit,

133.

Caelum miscere

proverbium

abiii,

cf.

i.

e.

perturbare

Liv. 4, 3:

Quid

cur caelum ac terras miMoles. sc. maris, iia Sil. 14,

sceant?
123 dixit maris molcs.
135. Quos ego
sc. gravissima poena
afficiam; aposiopesis est quae magnum
aliquid exspectare iubel, quod vuliu et
manibus indicaiur. Cf. Ter. Eun. 5, 5,
19 Ego te furcifer, si vivo, sed istud,
quidquid est, primum expedi ! Fuerunl

tandem

est,

126. Rei novilate percussus, placidus

tamen esi, quod sua fisus poteslaie cerius
esi placalurum se
venios et Liemem.
Vide 255.
Idem fere v. G. 4, 351.
128. Disicctnm cJassem esse id est,
quod primum videt
dein facium id esse
Iiaque cognoscil dolos lunocaeli ruina.
nis, quum ex regno suo faere) iii fralris
(mare) irruerit et id, ul iram suam exercerel in Troianos.
3Iinime igilur invehi-

opprcssos.

Iia

de jgne

30, 6 Qnos non oppressit ignis,

ferro absumpti.
caeii ruina (des
Liv.

et

est

poeiae

expende. Nepiunus in imo niari liabiiat.

125. Sensit liieniem esse excilaiam,
frraviterque commotus,
quod in suo
regno alius quis lurbas movisset, exlulit
caput suum in alium prospiciens, quae
esset caussa.
Noia sedaium perfecli
genus post mulia praeseniia; iia auiem
iunge: sensit miscere et esse emissam h.
et refusa stagna, quae parum accurale
et b. i. et 10, 765 explicantur per mare.
Stagnum est aqua profundo in Inco collenia,
inde recie stn^na refusa vadis
imis sunt, quae ad siimmiim mare feruntur;

procella

e.

cum

IVeptunus Troianos ab interitu servat.

124.

i.

160.

513 liima patet praebetrjue viam

lctalibus undis.

124

Himmels Einsturz),

imbribus; iia Sil. 1, 251 et Val. Flacc.

8, 334 poli ruina, cf. G. 1, 324 ruit
arduus aether, et Basiarnae grandine et
caelum in se ruere
fuiminibus peiiii
Nuina auiem ap.
aiebant I,iv. 40, 58.
Cic. est substaniivum abslractum; iia h.
5T1. Lucr. b, 155 granet 3, 414.
1.
Post Livium tandem idem
dinis rnina.

sed non
eos, quod apparet eiiam ex
prnestat
sed secum colloquilur, idque
ipsum \ck. signum iudicavii esse quo
demoiislrarelur adniodum sperni venios a
Nepluno, qui lamen slaiim eos alloqiiilur!
Sequiiur, ut relaiivum recle pro secunda
persona poni concedamus, rem noiam et
a Pl. ad h. 1. exemplis probatam Ov.
Sil. 9, .55.
componerc
ller. 12, 207.
Jluclus, sedare; iia 12, 109 componere
bellum. Lucan. 1 , 297 componere tuqui pro qjios subsliluerent vos,

alloquitur

AENEIDOS

LIB.

15

I.

Post milii nou simili poena commissa luetis.

Maturate fugam, regique haec dicite vestro:
Non illi imperium pelagi saevumque tridentem,
Sed mihi sorte datum. Tenet ille immama saxa,
Vestras, Eure, domos; illa se iactet in aiila
Aeohis et clauso ventorum carcere reguet.
Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat,
CoUectasque fugat nubes, solemque reducit.

Cymothoe simul

140

et Triton adnixus acuto

Detrudunt naves scopulo: levat ipse tridenti;

Et vastas aperit syrtes et temperat aequor;
Atque rotis summas levibus perlabitur undas.
Ac vehiti magno in populo quum saepe coorta

145

est

Seditio, saevitque animis ignobile volgus;

faces et saxa volant, furor arma ministrat:

pietate gravem ac meritis si forte virum quem
Conspexere, sileut arrectisque auribus adstant;

150

lamque

Tum,

Ille regit dictis

auimos

et pectora mulcet:

Sic cunctus pelagi cecidit fragor,

wultum.

Cf. V.

249.

Poslea

gravem

poeiiaru dabilis, si ileruiii tale quid coiiiniiseriiis.

Ali.

;^,

Mei peccati

poenas

luo

C.

9.

138. sortc.

Hoc verbo videlur

iniiuere sorliiionem de miindo inier

Neplunum, Plulonem factam,

cf.

illam

lovem,
H.

II.

140. vestras Eure domos.

Si plures
alloquimur, noiinuiiquam unum iiominamus; iia ap. Vglium 9, 258. 525. 10,
188. 11, 686. cf. Gr. S 241.
/iulam
dici anirum non mirabere, quando 8, 242
speluncam Caci regiam dici legeris.
/iula aulem vocabulo irrideiur Aeolus,
sequiiur enim carcere; et nihil tam contraiium, si simpliciier inlelligamus." S.
Aeolo regnum est clausi carceris, quare
ei ventos non licet emittere in mare.
144. simul-etb, 298. 8, 182. 12, 326.
simul-que 7, 340. 9,
Liv. 6, 40 al.
358. 11, 294. 834.
simul-simul 1,
513.
friton,
una-et 11, 863.
Nepluni et Amphiirites (Salaciae) filius;
eius forma 10, 209.
Cymothoe una
Nereidum. ,.Nomina deorum [marinoruni]
plerumque de caussis fiuni ficta ab elemeiiiis, quae iiomina dici voluere maiores,
ut Cymoihoe i. e. cur.sus fluciuum, cino

TOV &hiv t6
esl,

Tullius populo lempeslalem,

comparal.
Kquidem cvteras
pro Milone (c. 2.}:
tempestatcs el procellas in illis dumIia ap.
taxat fluctibus cotitionum" S.

Hom.

ut

y.vfia.

^1nnixus anlinon

conni.rus, quibus hodie

uiimur, dicimus enim annisus"^ S.

189.
145. Pertinet ad v, 108.
146. Periinet ad v. 110 sq.
147. summas undas, cf. v.

148. Vgl.

lempestati

cf.

Gr.

2,

II.

Inde maior sirepilus

magno.

cf.

qui

eius,

4,
et

deprimit
in comparaiione polest locuni ha-

auctorilas

Saepe

bere, quum quod comparaiur, noium et

Ila
inde saepius facluin esse oporieat.
Ld. jungit quum
5, 273. 527.
9, 723.
quotiens.
Sic diciiur quoiiessaepe
cunque vulgus saeviai, loiies adesse
virum gravem, qui comprimat.
Quod

utinam

fieret.

149. Animis sedes indicalur saeviiiae.

Pluralis diritur, quod vulgus est colle-

Sed cf. 2, 386.

ctivum.
150. Ul hoc loco faces volanles
sic
in tumuliu memoraniur a Cicerone coniecti ignes ad Ait. 4, 3, 2, cf. 6 ut
alios cum accen^is facibus adduxerit et
Tac. 14, 45 conglobata multiludine,
saxa et faccs minilante.
151. Gravitas diciiur de bonore el
auctoriiaie, qua quis fruilur, cf. Cic. de or.
,

2, 37.

unde

et

Brut.

71.

grarem venerabilem,

conienipiibiles leves dicimus" S.

152. arrectis auribus cf. 2, 173. 206.

303. arrige aures Ter. Andr. 5, 4, 30.
Adrigere enim est adverlere, aiiendere;

84,
niotum

inversa

sq.

qmim

vcluti

402.

lug.

Sall.

ostentat;

populi

253

et Sil. 7,

/tc

cf.

110.

144

est comparatio.

maior

15, 187.

quum

aequora postquara

4.

alacres

eos

ita

68, 4. praedam benigne

animis eorum arrectis.

arrcxerat

reddiderat,

adstant da stehn

e.

i.

cf.

cf.

v.

allenlos

579.

3, 123.

et

5, 643.

VIRGILII

P.

16

MAROXIS
155

rrospicicns gcnitor caclociue invectus aperto

Flcctit C(iuos curruque volans dat lora secundo.
Defessi Aeneadae quae proxima litora cursu
Contcndunt petere, et Libjae vertuutur ad oras,
Est in secessu longo locus: insula portuni
Efticit obicctu laterum, quibus omnis ab alto
Frangitur inque sinus scindit sese unda reductos.
Hinc atque hinc vastae rupes geminique minantur
Genitnr Xeplunus dicilur ui 5,
geniior projxtmii Qv. Mei. 11,
202 et Siat. Achill. 1 61 o magni grSed oninino
nitor revtorque profundi.
Nepiunus geniior et paler C^, l^) vocatur, ut dii omnes patres dicuntur, quo
Iia
nomine homlnes eos veneranlur.
Aeneide Mars, Apollo, Tiberinus
in
caclo aperio
eo nomine invocantur.
(bei freiem Himmel);
lemporis
abl.
sereno.
Mde
nun obduclo,
nubibus
Invectus (von fcierlicher
5, 212.
Auffahri), ita Aurora 12, 277, Caeinvehiiur
714.
triumpho
8,
sar
Equi Septuni memoranlur eliam 5, 817.
currn secvndo, i. e.
23.
1.^,
II.
qui facile equos sequitur,
celeri vel eo
significatque idein quod 147 est levibus
ff g- dativum esse sumit et iungil
rolis.
Lora dare est remitlora dare currui.
155.

817,

et

Iiaque currus

tere.

cecidit-postquam

cuperet

volare!

Praesens hi-

flectit.

sloricum quum sil pro perfecto, licet eiiam

cum panicula postquam iungere, sive
in enuntiaio perfectum esl, ut h. 1. sive
praesens historicum ut 12, 861. postquam videt
fert. cf. Gr. 464, An. 3.

157

179.

ad

Troiani

terrani

sibi

incog^nitam appellunt.
157. defessi

(ganz

crschopfl,

cf.

106)

snnt lempestate; quare cursii litus pelunt.

Aeneadae vocabiilo iam usus est
Lucrelius 1, 1. sed notandum, quod Aeneadas dicit Vgl. non eos, qui ab Aenea
originem ducunl, ut 8, 648, sed qui eo
iia 568.
uluntur duce et imperatore.
5, 108. 7, 284. 334. 616 alibi.

Topolhesia

159. ,,Est in secessu.

i.

e.

est,

secundum poelicam licenliam

Ne auiem videaiur penilus a ve-

ficlus

locus.
riiale

(quae

descedere, Hispaniensis Carihaginis

est hodie CarlhagenaJ porium de-

scribil.

Ceierum

hunc

lociim

nusquam

Africa esse constat

nec incongrue
propler nominis simililudinem posuii." S.
Extremis verbis excusat Servins poeiam;
sed errat ipse. neque eniin in rebus geographicis Vglio erat fingendi locus cf.
in

3, 6.

Ac Schaw Anglus locum, qualem

describit Vgl.

invenisse

sibi

visus

est

inler

160

promonlorium IMercurii

(Cap Bon)

Apollinis ( Cap Zibel) prope aniiquam

urbeui Aquilariam, de qua Caes. B. C. 2,
23.
Quare non cum Servio et Macrobio
et

de Odyss. 13, ;>6. surrepiam

dicemus hanc porlus descriplionem. Alium
locum et Vgli verbis magis congruum invenit Davis ( Karihago und scine Ueberreste.
Aus d. Eugl. 1863^ Propiiis CarIhaginem porlum esse, prope porlum Cap
Klamart, uiide Aeneas prospexerii, haud
procul a porlu esse fonlem dulcissimum,
esse eliani nunc nemora umbrosa; monstrat
Venus Carihaginem 365 ex monle Dschebel Khawi, sive hatuknmbenhiigel, 4 m.
angl. aCarih.; sed collis 419 qui phirimus xirbi imminct est Sidi Bosaid, unde
aliisque

Hanc
singula urbis poterant conspici.
rem exposuit Goebel Jhrb. 1864 p. 658.
Mediara in terram recedit el se insinuat

el obiecta insula, qua omnes uiidae

franguntur, tuius efficilur portus, cf. 8,
Insula portim efficit obiectu lale193.
112.
Haec
rxtm.
Cf. Caes. B. C. 3,
obiccta Alexandriae
insula
(Pharos)

mare

porium

Proxime ad hunc locum

efficit.

Extbaea insxila
7, 24.
laterum obiectu efficit Aulidis portum.
De siructura obiectn laterum cf. 677.
161. Siinilis locus G. 4, 420.
Fran-

accedit

Solin.

guntur

uiidae

et

receduut

sensiiii dilata-

undae enini repulsae in inorbium muliitudinem solvuntur.

Ab alto frangitur (vom hohen V/eere her
Quare non apbrichi sich die ff^clle).
tum iuiigere ornnis ab alto unda ad

tis

orbibus.

finitam

normam

loci T,

647.

162. hinc atqxie hinc: ex utraque parte;

4, 447. 8, 387. 12. 431 ex omni

Imitati sunt
parte v. 500. 9, 380. 550.
Mart. 10, 83. 1. non
Stat. Silv. 2, 2. 4.
ita

scriptores.

quamquam hinc

perunt inde a Livio.

601.
12. 558.

diciintur,

hinc rece-

hnc atque

hxic

Gemini duo

11,

scopuli

quod proxime inter se iunguntur,

gemini dracones 2, 203. sunt geminae somni portac 4, 894. geminae

oculos
geminas acies
cristae 6, 780.
minantur, sc. altiludine. Si6. 789.
mile ap. Sil. 4, 2 ^ubiferos montes et
iii
caelum.
cf.
saxa minantin caelo
cf.

AENEIDOS

LIB.

17

I.

In cfieluin scopuli. quorum sub vertice late

Acquora tuta silent: tum silvis scena coruscis
Desuper, horreutique atrum nemus immiuet umbra.
Fronte sub aclTersa scopulis pendentibus antrum:
Intus aquae dulces vivoque sedilia saxo,
Nvrapliarum domus. Hic fessas nou vincula naves
Ulla tenent, unco non alligat ancora morsu.
Huc septem Aeneas collectis navibus omni
Ex numero subit: ac magno telluris amore
Egressi optata potiuntur Troes arena
Et sale tabentes artus in litore ponunt.
Ac primum silici scintillam excudit Acbates
Suscepitque ignem foliis atque arida circum
Xutrimenta dedit rapuitque in fomite llammam.
Tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma
88

4,

3, 5.33

murorum minas.

36.

mare

164.

UIos

scopulos

silet.

veiito

Tum. ferner

umbraculum

cf.

est

.Scena,

2>5.

8,

cf.

portus

nou eonimotum.

camera ex arborum ramis

et froiidibus structa, cf. Ov. A. A. 1, 106
lllic quas
tulerant nemorosa Palaiia
frondes, simpliciter posilao scena sine
vel

arte fiiit.
silvis coruscis: tremula luce
micantibus,
dum leni vento moventur,
Iiaque silva
praeserlim post pluviam.
luce resplendet supra, sed ipsa ita densa
est, ut solis lux penetrare nequeat. quare

obscurum (atrum)

est

nemus

id

autem

pro silva dictum. ut varietur, ita Hor. C.

1, 21, 5.
165. korrenti: liorrorem moventi;
ita
319.
Sic Piiid. Pyth. 4. 81 cpQiaaovtceg ofi^QOvg dixit et Vgl. G. 4, 468
cali^anlem nigra formirline lucum. cf.
3.

195.

cf.

430.

De voce imminere

quae sunt

Hi
310.

v.

versus
11.

et

pendula rupes Claud.

adversus,

explicantur

iis,

Scopulos pen-

flentes etiam Statius dixit Silv.

et

2.

2.

16.

in Rufin. 2, 507.

Scopulis pendentibus antrum fa-

cile explicabis

post locuni I.ucretii 6. 195.

speluncasque

vclut saxis pendentibv^

Est autem ut vivo sedilia saxo
ablativus materiae cf. 3, 618.
167. 4quae sunt fontes; ita rivuli ap.
lucos, quos et
Hor.
C.
4, 8:
3,
aquae subeunt et aurae.
f ivo saxo
esl
non arte laboraio; ita 3. 688.
G.
Ov. F. 2. 315 anvioi laciis.
2, 469
tophis laqueataquc pumice
tra subit
M. 3. 159. 5. 317.
vivn.
16!*. yymphaium
domus.
His duobus vTbis omnia continentur, quae ad
structas.

loci

laudem

175

ab antro mullis verbis exorquod iam egregie fecit HomeInco morsu

103 sq.
rus Od. 13,
non est hypallage, quae si dicitur ea
loquendi, qua adiectivum a
e.sse forma
ad eani ad
nolione ad quam pertinet,
quam non pertinet, referatur, plane est
Si res. qua mordetur unca est,
absurda.
ipse morsus uncus dici potest, cf. 8, 586.
Ancoras autem suo ex tempore poeta inabslinuit

uterentur
fert
ut 6, 2, quum antiqui
Xam
lapidibus perforatis Od. 9, 136.
in rebus publicis et domeslicis Vgl. sequi

quare Romanis
solet morem Romanum;
multo acceptius erat carmen, quam si
antiquorum Graecorum ignotos iam aut
contemptos mores esset imilatus.

dici

poterant

ei

prudenter

quum

171. ..Tellureui pro terra posuit,

Tellurem deam dicamus. lerram elementum, ut plerumque ponimus Vulcanum

pro igne [2. 311], Cererem pro frumento
[1, 177], Liberum pro viao fl, 215]" S.

Mariem pro
Hor. C.

bello
I

v.

lovem pro aere

4.

Lares

25.

et

Penates pro

Venerem pro amore Hymenaeum pro nupliis 1. 651. Orcom pro

focis

527.

locis inferis 2.

ul nostrates.

166.

170

naiido,

163. Intra
lutus. et

Ad rem

165

186

elc.

172. potiri arena,

Ov. M. 11. 55. 12. 3S.

optata:

i.

e.

litore.

Ita

540.
Post ea maris pericula quae13.

729.

cf.

vis terra optata est.

173. Tabere rarum nec nisi apud poetas est, usitatum <feecere.

174. Alia

eiusdem

rei

descriptio

est

Scintillam excipit foliis

aridis. addit alia arida et circuniagendo
folia et arida
efficit, ut incendantur et
Rapuit flammam in
illa nulrimcnta.
6.

6.

G.

1,

135.

fomiie

laientem.

quae ab

Fomiles sunt assulae,

cadunt, quando inci-

arboribus

duniur" S.
177. Cerealia

arma.

,.Arma

enira

Vmr.ILH MARONIS

P.

18

Expcdiimt fessi reruni, fruG;csquc rcccptas

Et torrcrc parant tlaniniis ct frangorc saxo.
Acncas scopuluni intcrca consccndit ct onineni
Prospcctum latc }H>lai!;o petit, Anthea si (]ucni

180

lactatuni vento vidcat riirygiasiiue bircmcs,

celsis in puppibus arma Caici.
conspectu nullam, tres litore ccrvos
Prospicit errantcs: hos tota armenta se^iuuntur
A tergo, et longum per valles pascitur agmcn.
Constitit hic, arcumquc manu celercsquc sagittas
Corripuit, Hdus quae teUi gerebat Achates,
Ductoresquc ipsos primum, capita alta ferentes

Aut Capyn, aut

Navcm

in

rerum instrumenla diErgo liic propler car-

generaliler omnitim
cunltir

^rf.

119).

minis dignitateni
aiixit

viUa. reni vilem

refiifriens

Iionestaie sermonis,

alibi

ut

(^G.

1,

Tesla cuin
391) ne lucernam diceret, ail
ardente viderent scintillare oleum'' S. Sic
tiofae pro litteris 3, 444. avis pro mergo
4, 254 el pro ciconia G. 8, 320 dicitur et Graeca tesla pro anipliora H.
expediunt, iia 702. tj, 219.
I, 20, 2.
:

178. fensi rerum: cf. 14.

fruges receptas, recuperatas, ut (iiiae iam maris
esse videbanUir, cf. 583 et 6, 111 Patrem
vieilio ex hoste recepi.
6, 819 fasces
receptas.

Sunc

179. Cf. G. 1, 267

fruges
180

torrete igni

nunc frangitc saxo.

19S.

ficasse nav<'s.

183. arma Caici: Quia navif;anliuiu

militum est puppibus arina relijjare"' S.
10, 80.
cf. 8, 91.
184. Cervi non sunl in provincia pro,.Possunt tunc fuisse,

Cf. 4,
poribus eas regiones peragrariint.
5, 37, quibus ex locis intelliges
in talibiis rebiis Vfjlium non lemere e.sse
Sniit qui anliloparum aliquod
versatiim.

73.

Troiani vires reficiunl.

leneres.

Sen. Uerc.

1323 Quis Tanais aut quis ]\ilus

ant quis Persica violentus Tigris aut
Rhenus ferox
abluere dextram poterii.
Ad fjuis cf. 10, 861. .Noli aulem
iungere verba: si quem, Anthea, Capyn
etc.
ut appositionis loco nomina propria
Fur.

addantur pronoinini
quos qiiaerit; nam

el

id

signenl
si

qiii

facis,

ii

sint

ordinem

..pascentes, ul E.

tres

I)e tris et

185.

cf.

Gr. 86, 4.

(ganze Rudel)

cf.

3,

est,

220.

186. Longum agmen, mulii igiliir sunt

per vallem fle.xuosum Ccf. 7, 98)

pascentes.
187. arcus, sagittas,

477 locum

oppositione

cf.

quo

Gr.

quae

tela.

Iia

De hac
que con-

litore.

250.

Achales est armiger Aeneae, ul apparet ex 10, 332.

Hic ut hinc v. 194 Nck.
cf. 11, 32.
Quae tela g.
vult esse temporale.
A. delet P/. Rb. Gr. sc. quod Aeneas
,.ipsa Venere mollior" (l) sua.s sagittas
seciitiviiin

cf.

Gr.

S 480.

189. Ferentes significantius

ornaluin,

loco dicil, facit

meae

cervi

rentes; cervi

Biremes quas hoc

erran-

Mille

tergo sequi abundaniia

exempla ad 6, 751 exstant.

ferre nollet.

182.

21

Anthei ineplo est

81 qua.

IVd. legere iubel

2.

ReSiculis errant in montibus agnae.

vera enim diim pasciinlur vaganlnr'" S.

turbant verl)a Phrygiasque biremes, et

quem indefinitum posi cerli.ssimum nomen
loco.

geiuis cervis signiticari putent.

Cephalum complexa

in cod.

Herodotus, AristoHeynio, et Plin. H. N. 8,

te.sle
leles,
51
Cervos Africa propemodum sola
non gignit. Contra Vgl. eliam 4, 154
et LiK-anus 9, 921 cervos e.sse in Africa
memoranl, nec minus ii, qui nostris lem-

cuins
tota armenta

578.

S.

Ita esse nexanl

Fiild.

Quis indetinilum nomini

proprio apposilum est.
()b er eine Spur
von .4. sehen konne. Sic ap. Prop. 4,
II, 19 si {jjuis posita iudex sedel Aeaciis urna.
()v. Ain. l, 13, 39 Si (juem
cf.

Aeiieas''

venit

sed ul imiltis aliis

locis variae mulalioiies faotae" S.

tes:

si

quam

ad

consulari,

Aeneas regio fungens munere vilibus

negotiis non interesl
cf. 6
9.
181. Pelago daiivus explicalur 5, 451,
quid sil pelagus 5, 8.
( Er sucht sich
eine Aussicht weit hin aufs Meer.)
;

Salis fuil poetae signi-

119.

Iriremes 5,

185

ex

enim cornua

siia,

quam
iii

ge-

maiinum
quod vel

superbi ferre diciintur,

notum ei, qui nondum vidit.

fabulis

AENEIDOS

LIB.

19

I.

Cornibus arboreis, sternit, tiim volgus, et omnem

Miscet agens telis nemora inter frondea turbam:

190

prius absistit, quam septem ingentia victor

Corpora fundat bumi et numerum cum navibus aequet.
Hinc portum petit et socios partitur in omnes.
Vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes
Litore Trinacrio dederatque abeuntibus lieros,
Dividit, et dictis maerentia pectora mulcet:
socii,
neque enim ignari sumus aute malorum
passi graviora, dabit deus his quoque finem.
Yos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantes
Accestis scopulos, vos et Cyclopia saxa
Experti revocate animos maestumque timorem
Mittite; forsan et haec olim meminisse iuvabit.

Nec

190. Cornibus arboreis , iit

leguntur ramosa cornua cervi.
tivo cf. 71.

cf.

sagittae advolent.

70

30

7,

I)e abla-

Miscet, nam confusi inler se ster10, 721.

Nesciunt enini unde

191.

nuntur

E.

G.

et

afrcns.

agens

ita 4,

telis:

412

latralu
turbabis
,,Frondea pro froudosa posuit.
3,

Pierumque enim dum varietati declinationis

mutant proprietatem; nam fron-

sludent,

deum est totum de frondibus, ut torus,

fronrlosus vero lucus; licet enim abiindet
non tamen est de frondibus
frondibus,
Cf. florea
totus: iit saxeus: saxosus" S.
rura pro florida 430, niilla metri necesspumeus Aereus
spumea saxa 7. 589. lumina (i.
flammea 7, 448.
Sic

sitate.

419.
oculi)

dicitur

193. septem

bium

Ilumi adver-

domi et locum significat quo

sed ut cum verbis ponendi iuiigi
sic etiam humi
(Sic
et abl.

in

dicitur

170.

e.

fundcre liumi

423. II,
10, 697.

66o.

h.

slernere

I.

et

humi

78. 6,
754.

9,

condcre humi cf. 10, 558.)

apud Ovidium, Plinium, Tacitum. Ihtmo
3.
ut
G.
3
indical motum de loco ,
Quod legitur G. 4, 115
2, 4liO. 3, 9.
ipsc feraces figal humo plantas, htimo
est dati\^is a, figat pendens, cf. 226, ut
,

est ap. Hor. Sat. 2, 2, 79.

195.

De Aceste

nignus est;

ita

5,

ap.

38.

Tib.

humo

2,

affigere.

Bonus
4,

45:

be-

At

bona quac nec avara fuit, centum licet

ardcntem flebitur ante
annos vixerit
Peinde non sua loco posiium
rosum.
Dcinde
Ccf. 5, 14), ad dividit pertinet,
Onerarat
bonus quae vina coni. Pl.
.

cados onerarat vino, ita 8,

180 onerantque canistris dona taboralae
Alia verba structurae variatae
Cereris.

cadis pro

cf.

6, 229.

204.

200

Aeneas suos consolatur.

Ulyssis Od. 12, 208.

Teucri Hor. C. 1, 7, 21.
y^nte ad malorum
198. enim, cf. 65.
pertinet,
ad normam Graeci ru tiqlv
Similis

oratio

KCCTICC.

Melius
200. penitus, i. e. valde" S.
iunges cum accestis cf. 12, 256. Sed /F^.
explicat innen losend, assentitur Ld.:
^^bezeichnet die im Innern, daher (?)
In
stark, weithin hallenden Fe/sen."
penitus accestis wiirde A. seinen Gcfdhrten den Torwurf der Unvorsichtig;keit oder der

Rem

ToUkuhnheit machen. (?)

3, 555
67; quae a Cy675.
clopibus passi sint v. 569
201. accestis: de forma v. mtr. 14.
narrat

Cyclopia saxa, quum saxa memorentur,

Aetnam.

intellige

202. Revocate animum, qui iam aufumaestum timorem:

214.
cf.

ut

est

quid est;
solet

cf.

2,

19S

195

gil,

qui maestos et sollicitos facit, ut mors

pallida est et tristis senectus" S. Adiectiva activa signiflcatione cf. 6, 715.
Sed Iiic locus aliter explicandus videtur.
Abstracla enim, ut quae in rebus concretis
tantum conspiciantur, recte assumunt adiectiva, quae concretis, quibus ipsa inIla tabida lues 3,
haerent, apta siint.
gelidus tremor 6, 83. turpis ege137.
stas 6, 276. humilis pavor G. 1, 331.
anxius timor
obscena fames 3, 367.
9, 89.
203.

Forsan oratoribus non

Olim temporis futuri esl"

288.

10,

cf

eniiu,

tempus

sic 20.

Olim
Hor. C. 2, 10, 17.
ollus, ille remolum a dicente

12.

siguificat,

est

quam

lis

frequens,

7.)

usitatum.
S.

quale non minus futurum

Sententia haec sa-

praeleritum.

ut Ciceronis

illud:

Ep.

5,

Habct prneteriti doloris secura re-

cordatio dclectationem.
iucuudi.

Acti labores

'ronilinuis in L:itiuni, sodos ubi fata quiotas

205

20

Vmr.ILII

P.

MAUONIS

Por varios casus, pcr tot discrimina ronini

Ostondunt; illio fas regua resurgore Troiao.
Durate et vosmet rebus servate secundis.
Talia voce refert, curisque ingontibus aeger
Spem voltu simulat, prcmit altum corde dolorem.
Illi se praedae accingunt dapibusque futuris:
Tergora deripiunt costis et viscera nudant
Pars in frusta secant veribusque trementia figunt;
Litore aena locant alii tlammasque ministrant.
Tum victu revocant vires, fusique per herbam
Lnplentur veteris Bacchi pinguisque ferinae.
Postquam exempta fames epulis mensaeque remotae,
Amissos longo socios sermone requirunt,
206. fas.
nefas.

ne

,,Dicendo

occurreret

ut

faiigati

tot

rent sedes,

niari.s

quod

fas

ostendit

aKilji

cogilationi socioruni,

ciuascunriue

require-

factum
navibus incensis" S.
Simul animuni
reddit. quod fatum frangi nou potest.
Osteiuhmt, iia eiiam Cic. C. M. 18 J er
... ostendit fructus futiiros.
Fam. 5,12
quod tnihi saepe o>tten(lis tc ease facturum. San. lug. 23 defensorihns moenium
eliaui

in

quinto

est,

praemia modo. modo formidinem ostentare. 66. 68. Resurgere dicilur urbs
eodem modo. quo stare incolumis, iacere
cf. Hor. C. 2, 17, 12.
3,3, 65
resurgat murus aeneun. JSck. vult:
Latium: sedes
ostendunt, illic etc.
2(17. Durate, v. intrans. ut saepius ap.
poetas et Livium 10, 46. 23, 18.
Cf. 10-.

scriptis

libris

paene

sit

210

215

auctoritas nulla.

viscera cf. 6, 253.

212. pars secnnt. Collectivum cum pluSic
rali verbi pro.vimi cf. (Jr. i 242, 5.
pubes 5, 120. genus 6, 581. turba 11,
143.
Id fieri in altera enuiitiali parle
32 Pars stvpet et
usiiatissimum ut 2
,

Pars-alii ut E. 1, 65 etiam
ap. Sall. saepissime opponuntur cf. lug.
57. 58. 69. al.
veribus M. R. al. omnes,
Aen. 5, 103. verubus P.;
ut G. 2, 396.
probat veribus Plinius apud Charisium
nec minus apud alios scriptores videlur

mirantur.

Trementia

cum Servio

diruta,

praeferri.

ter si

accipere ,,adhuc palpilantia", quasi eo verbo

significetur edendi cupidilas, qua correpti
non exspectent Troiani, dum omnis vita

20S

22.

Maesti Troiani ob amissos

socios.

208. aeger
e.xhortari,

est

nuUa

curis,

cf.

etiamsi

351.
ipsi spes

ex bestia recedat. Potest id quidein dici

in Polyphemo 3, 627.
Accedit, quod ex
iis quae anlea narrata sunt apparet, cervos iam per aliquod tempus esse caesos.
Tremiiiil qiiod

Ducis
paene

213. Alii

veru movenlur.

aquam

tur (ut videtur,

calefaciunt,

iiam Vgl. iiou

carnem lavandam

sit.

noli

et

qua utandi.xit^

coquendam

vel

ail

ad

premitaltum corde dolorem: Dolorem qui magims exsurgit, deprimit, ne

appareat; ta /)remere curam 4, 332. Cui

alias res necessarias.

contrarium altius surgunt irae 10, 813.

assurgunt irae 12, 494.
/iltior pavor
legitur ap. Tac. 16, 29.
Cf. Scliilleri:
:V/ct
iiberschwenend
mein emportes
Herz hab' ich hinabgedriickt in meinen
Busen, et Nemes. Ecl. 4, 16 Quid vultu
mentem premis et spem fronte serenans

completns
iam mercalorum carcer esset. Fam. 9,
18, 4. Liv. 1, 46 Celeriter adolescentem
suae temeritatis iniplet al. cf. Gr. j!j271.
216. Simile 8, 184. Caute in maestiiia
cibis famem e.xemptam dicit i. e. fugatam'
S.
Aliter 723.
mensaeque remotae:
Simul enim cum epulis mensae solebant
apponi et auferri apud Romanos; inde haec

209.
,

etc.

210. pracdae:
211. deripiiiut

Dativus est poelarum.

10, 475. II, 743
ob additum co^tis unice verum.
Der.
prob. lCg. IVd. Ld. dir. prob. Rb. J\ck.
Dis signat aUquara duarum rerum separationem. de alierius ab altera remotionem. Cf. 224. 3, 419.
A librariis in
hi vocibus tam saepe erratum est, ut
cf.

214. fusi per

215. Impleri
Cic.

V^err.

herbam cf. 5,
cum genilivo

5, 57,

147

102.
2,

586.

qiiiim

formula dicendi, qiia omniiio fineiii epulis

esse impositum signiflcatur.
Pl. legi vult
relictae.

217. De re tristi si confabulantur honiines, sermonem solenl libenler producere

atque in eo ipso aliquod infortunii quaerere levamen ac solatium.
Requirunt

AENEIDOS

LIB.

21

I.

Spemque metiimque inter dubii, seu vivere credant

Sive extrema pati nec iam exaudire vocatos.
Praecipue pius Aeueas nunc acris Oronti,
Nunc Amyci casum geniit et crudelia secum
Fata Lyci fortenique Gyan fortemque Cloantlium.
Et iam finis erat, quum luppiter aetbere summo
Despiciens mare velivobim terrasque iaceutes
Litoraque et latos populos, sic vertice caeli

220

225

Constitit et Libyae defixit lumina regnis.

Atque illum tales iactantem pectore curas

Tristior et lacrimis oculos suffusa nitentes,

qui res bominumque

Aeternis regis imperiis, et fulmine terres,

Adloquitur Yenus:

desiderium sociorum,

sigiiat

sic Cic.

Fin.

Man. 1. Iia quaerere 5, 814.

virtiitem sublatam ex oculis quaerimus
Hor. C. 3, 24, 32.
Pro sermone Pl.
5.

pr.

'JO.

coni.

clamore.

Estrema pati

219.

i.

mori;

e.

omnium

enim exlremum mors esl. Cf. 6, 457 ferro

exlrema sequi. 11, 8K5 exspirantem et
exliema oementem. Tac. H. 4. 59 famem.
ferrum et extrema pati. Sic etiam suprcma el ultima poniint poeiae: hoc etiam
Livius.
vocatos: quum vocati sunt, non
si vocati sunl.
Quid enim fiel, si non vo-

cantur?

nomen

solemne,
2. 10,
27 Tu vero nudum pectus lacerata sequeris.,
Aec fueris nomen lassa vocare
mevm. Itaque n. /. e. v.
esse morliios.
f

ocare
Sb.

recle Ihi.

ul

niortui

Prop.

affert

(iiii

Nomina Troianorum plurima Vgl.

220.

neque enim fabulis tradita

Oronte vide 113.
De geni-

fingere cogilur,

eranl.
tivi

IJe

forma 30.

Amycus

12, 509, diversus

772.

9.

10.

iis.

ali

704.

eliam 5, 373.
qui memoranlur

LycMS

9,

545.

iiyas

Cloanthus 5, 118.

et

221.

secum g-em/t

ter socios" S.

cf.

si

diicem vi-

derent conlristatum.

suspiciens
deorsum adspiciens, sicut
Cum
(cf. 438) sursum adspiciens"' S.
224
31oretano primo Leidensis luetur 1
quod celeri omnes FMRybc.
di.tpiciens
grammatici in despiciens mutaetc.
el
diceret
despiciens
Potius
ruuf Rb.
,

esse
in
scripturam corruptam
iacentes ..iu longuiu
terras
expositas" S. porrectas, planas 3, 6b9.
cl
iacentia
Tiberis
1
86
Tac.
H.
plana vrbis loca implevit. Sic saepe
apud geograplium Avien. descr. terr. v. 39.
339. 525.
Ila autem iacere omnis videtur lerra, vei acclivis ac monluosa, ei,
qui de caelo despicil, ut Pliaellion ap. Ov.
M. 2, 179 despexit terras penitus peni-

veraiu

disp.

tusque iacentes.
225. Sic, ut apud Graecos ovrayg post
participium abundautia quadam positum
Flor. 1. 7, 7.
est.
Cf. 7, 668. 8, 488.
SimUi modo deinde, tum post participium
5, 14.
226.

liomines solent cogi-

Conslitit ut

regnis defixit cf. 193.

227. Tules, quales Libya et Troianis
tales iactans in
conspeclis oriebantur.
tabuudi.

coni.

Pl.

228. Venus,

Hau ex

v.

612 iUala

223
.53.
Queritur apud lovem Yenus. quod Aeneas ab Italia arcealur.

223. Et iam finis erat

590.

quum

cf.

3,

significat,

et

pulchra dea,

pulchrior

fit

Suffusa oculus la484 pulchra verecrimis cf. Ov. M. 1

cundo suffunditur ora rubore. I)e ac-

Irislilia

puiai.

V.

230

,,Secum prop-

50.

ne desperarent,

222. /. G. /. C.

deumque

el

lacrimis.

ciisaii\o graeco, quem dicunt, cf. Gr. S

304.
Cousentanenm est
229. Alloquitur.
metu angi Venerem, quum in hostiieiu
Accedit
videat suos pervenisse terram.

lovem. qui jam cogiiai quomodo faium,

quod erat de Roma, peragal. Inde daiur
occasio, ut filiae suae luppiter id fatum
,

224.

elivolum ..duas res

quod velis volalur

i.

e.

transealur, ul lioc

1441.

Ov. Ponl. 4, 16,

ut Ennius, ,Vavelivolas; qui el proprie dixil.
Et
est isia reciproca melapliora navium et
avium.'"
S.
cf.
Despiciens
6, 16.
loco [et Lucr. 5.

21
vcs

et

qiiod

velis volat,

exponat.
230. y/eferHis /fnperjt.s regitluppiler. Is
igilur, qui est omnipoleus, qui eum, qui
conlra slat, fulmine lerret, ne quid conetur,

quid timebit ab Aenea, liomine debili, qui

P. VIRC.ILII

22

MARONIS

Quid meus Aeneas in te comraittere tantum,

Quid Troes potuere, quibus, tot funcra passis,
Cunctus ob Italiara terrarura clauditur orbisV
Certe hinc Komanos olim, volventibus annis,

235

Hiuc fore ductores, revocato a sanguine Teucri,

Qui mare, qui terras omni dicione tenerent,
Pollicitus, quae te, genitor, sententia vertitV
IIoc equidem occasuni Troiae tristesque ruinas
Solabar,

rependens.

fatis contraria fata

Nunc eadera fortuna

240

viros tot casibus actos

Quera das finera, Rex magne, laborum?

lusequitur.
Antenor potuit, raediis elapsus Achivis,
Illyricos penetrare sinus atque intiraa tutus

Regna Liburnorura

et

fontem superare Timavi,

ne potest (iuidem tantiiiu siiscipere. iit lovis

irani moveaff'
Ubi Iiippiter invocaliir. fiilniinis fit nientio
ut 4. 20.
12, 200.
231. Meus Jeneas, ut 2, 511 Hecuba
dicit: meus Heclor et apud nos iisitatissiniuni.
potuere ..Argunientum est ab
.

impossibili,

animo.

ut

alibi

f529}: non ca vis

(|uam a volunplus enim esl non posse, (luam non

tate;

Et est

nolle."

validius

S.

233. ..Xe ad Italiam

orbe

fterraruml

unde

v.

6.

perveniaiit,

pelluntur"'

olim

cf.

203.

S.

toto

Hinc

ut

volventi-

H. 1. verbum neutrum cf. 104;

G. 1,
at(iue ita saepissime participium.
163 volventia plaustra Cul. 193 volven505
Val. Fl. 1
tia mcmbra draconis.
volventibu<i onni<i.
Cf. Gr. l/ti, 5.
235. ..Dicendo revocato ostendii Italiam,

bus annis

unde Dardanus fuerat; a san^uine 'leucri:

Dardanus
Teucrum pro Dardano posuit.
enim de Italia profectus est, Teucer de
Creta: quia solent poetae nomina de vicinis

provinciis

Didonem
a

loci

dicit

vel

personis

usiirpare.

Sidoniam. (juum

vicinitate'- S.

7.

cf.

47.

sit

nt

Tyria,

Ita 3,

IH7

lasium memorat, ubi Dardaniim debeVidemus tamen poetam alibi,

ex variis Troianorum
ut lociis postulet,
nominibiis aptum eligere. ut 157 Aeneadae; 3.294. 7. 195 Dardanidae; 3. 248.
lam
4, 542 Lnomedontiadae dicuntur.
enim e Thracia Delo Creta Sicilia ex-

bat afferre.

236. omni

\IR. dicionc i. e. imperio

omnia pariter complectente; cf. Graecum
lcpt uvuGGbiv.
omnis F. ut legimus ter8. 26.
9. 224.
ras omnes 5. 627.
Cf. 10.
,.:>Ierius omni (luam omnis'" S.
53
dicioue iubeto Carthniro
premat /in^oniam. Pro omni coni. Pl.
domini. lam abundat dicionc.
237. PoUicitns rjuae le est leve anaPolcoluthon in oratione concitatiore pro

Magna

re

tuam*'

tasli

perniotus sententiam miietiain ad pollicilus

Posses

siipplere es neqiie lainen scribeiulum pol-

contractum es.set ex poUiUt pollicitirs h. 1. sic 5, 687

exosus 10, 827 laetatus ter apiid Vgl.
IVd.; improl)at Rk., Ld.
scribit Rb.,
Quodsi sum, sumus, eslis ad participium
siippletur sine apostropho (cf. 5, 362),
non opus est novam formam, vix in vul/ifjfu'.ij,

(juasi

citus es.

gari comicorum sermone repertam, inferre

nitido poetae.
,,Pollicemur sponte, rogati

proiniitiinus"

S.

magis mirandum

qiio

et

indi^nanduni, quod mutavit sententiam.

238. Hoc .,liac re" S.
Ita Cul. 198.
Plaut. Pseud. 3, 2, 18. 32.
Lucr. 4,
1087.
Hor. Sal. 1, 1, 46.
Piin. Ep. 2,
19, non legitiir apud scriptores Ciceroni
aequales.
239. Solari cum accusativo rei dolorem
airereiile. 'Vloret. 29 laborem Tac. A. 2,
36 repiiham 16, 13 cladem Plin. Ep.
8, 11 desiilerinm et est solando lenire.
Verbiim aiiteni apud poetas et scriptores
argeiiteae

aetatis

in

usii

Apud

est.

Cic.

35
gloriam esse
hanc unam quae brevitatem vitae posteritatis memoria consolaretur.
repenconsolari

est

pr. Mil.

dens

..compensaiis,

et

est

translatio

pecunia"" S.

242. De Antenore cf. 248

sive inare Hadrianum

rici

Illyriciis populiis
est

pulsi suni.

(|ua

Ticitus,

inter

Aquileiam

Sinus lllyLiburni

Timavus
et Tergesle.

in Histria

elap-

sus cf. 26.

243. Livius

narrat 10, 2 Adrianum

mare legentibus tutius esse litus orientale.
244. Superare praeternavigare, ma.xime
aliqua fit conlentione aut perirulo, ut
promontoriiim, adversiim amnem
ita 3, 698.
Liv. 25. 27 venti superare
eum Pachynum prohibebant 30, 19. 31,

si

fretum.

Tac. A. 15, 46 dum promontorium

Miseni supcrure conlendunt. Simile vin-

23.

AENEIDOS

LIB.

23

I.

Unde per ora novem vasto cuni murmure montis

mare proruptuni et pelago premit arva sonanti.
Hic tamen ille urbem Patavi sedesque locavit
Teucrorum, et genti nomen dedit armaque lixit

245

It

Troia; mmc placida compostus pace quiescit:

Nos, tua progenies, caeli quibus aduuis arcem,
Navibus, infandum, amissis, unius ob iram
Prodimur atque Italis longe disiungimur oris.
Hic pietatis honos? sic nos in sceptra reponis?
OIH subridens hominum sator atque deorum
cere iter 8, 95.
Ov. Ib. 595 ubi ventosum svperaris aequnr, iit ainul eiiiuiem
M. 14, 75 evincere Charybdim. 15, 706
evincere fretum.
fontcm Timavi cf.

Gr.

'<J5-1-

245. Mela 2,4:

pitibus e.vsurfrens

Timavus novcm cauno ostio emissus.

Nck. ora novem: offenbar (?) Miincvm cf. 55.

dungen.
marc proruptum ,.effusum
246. it
fiuens" S. Prortimpere verbum et transi-

livum esl et iniransiiivum cf. 3, 572.

Inde participium proruptus de eo, qui
7, 459 toto proruptus
Cse) prorupit.
corpore mdor. Cic. pr. R. A. 24. 68
prorupta audacia. Sil. 3. 51 Praeruptum e.rundat pelagus.
Lucr. 6, 435
dixit eliam prorumpitur vis vcnli. Posse
etiam a v. intraiisilivo parliripium perfecti
formari docef 5. 332.
Itaqiie Timavus
ortus e novem seu septem (cf. Strab. 5,
p. 214) fontibus, qui iiiler scopulos per
inagiio
cum fragore exeunt,
statim latam regionem inuiulat, iit mare
esse videatur;
mare dicitur peliinc

intervalla

lago premere arva. Hodie eam aqiiam

Madre del mare, luaris parenlem, dici
et Serv.
ad h. 1. addit liaec:
poeia rem historiae carinini suo
coniungere: Varro enim dicil luinc fluvium
ab incolis Mare nominari.'" Ad rem cf.

iiarratur

Amat

1
Consiil castru ad lacum Tiposuit : imminet mari is lacus.
Haec fluminis descriptio. quaiiuiuam
pulchra el ad eius iiaturam maxime accomodata, in hac Veneris oralione iion,
credo
eral
Sed cf. 11,
necessaria.
fs.
543, Vers. 245. 46 eiicit Pl.
Thl.
Fd.
Sb.
proruptum supinum
dicunt esse explicantque:
Fons it proruptum in mare; et ora explicant ostia,
ut Vc/f. ad 245.
847. Hic tamen hoc esl: eliam in
vrbem Patavi cf. 244.
loco difticili' S.
248. ]\omeu dedit genti ..hoc esl, quod
viclori quidem concederetur Aeneae"'
iie
S. cf. 12, 833 sq.
Anteiior aiitem
tradiiur FJenetos, qui ex gente Paphlagouuiu secuii erant, amisso duce Paelemeue

I/iv.

41,

mavi

(TJvf.aifiiVTjg

II.

250

851)

2,

apposito

di-

enetos appeUasse. Anteiior de

Helena reddenda saepe auclor fuit Ol- 7,
348) Menelaunuiue el Ulixen ne Paridis
insidiis sternerentur admoiuiil,
et ut ab
aliquihus tradilur. ipse defeiidit (11. 3, 205.
Ov. >I. 13. 196 sq.) ob quod uierilum
capta urbe incolumis evasit" schol. Maii.
Figere arma pacis est
Cf. Liv. 1,1.
signum cf. 5, 484.
249. Pace compostus quiescit i. e. tranquillus el securus pace cf. Ov. Am. 1, 4,
ganiiuale

53 Si bene compositus somno vinoque

iacebit.
Varro Al. ap. Senec. Ep. 56
Omnta noctis erant placida composta
Itaque Anlenor summa
quiete, cf. 135.
pace fruens laboribus exaiitlalis securus
aetatem degit; Aeneas contra omni preMale c. q.
mitur fortunae discrimiiie.
quidam intelligunt de mortuo, neque enim
Aeneae suo Veiiiis morlem optal.
250. caeli quibus adnuis arcem: Aeneas contra, dis genilus et deus futurus,
ne ea quidem consequilur, quae Antenor
Adnuere est nutu permittere, et
homo.
dicilur, si quis quid concedit superior iuIlor. C. 4, 8,
feriori, de love 9, 106.
22; ad Geriuanicum Ov. Fast. 1, 15 Annue conanti per laudes ire tuorum.
251. Prodimur a te, uni deae ut luos
Se ipsam autem gentis suae iiogeralur.
Sic nos 253, cf. 2,
luine complectitur.
595.
infandum: Navibus enim amissis,

quibiis solis poterant

iter

omne occlusum

253. Hic

der Lohn ?
in regnuui

422.

9,9:

i.

e.

ad Italiam pervenire,
est.

talis

ut nos

Reponis

Ist

in sceptra

das
i.

e.

insigne

pro re, ul 78. 7,

Ita in regnuiu promissum re-

sc.

cf. Sil.
5, 486 Certabat pulsos
per regna reponere reges, et si slrucluram spectas cf. Celsum 8, 10, 1 qui dixil
reponere ossa in suas sedes. Rem ex-

stituis*'

plicanl versus qui sequuiitur.

254

96.

luppitcr Veneri

Aeneadum

fata iireviter efponit.

254.

Olli antiqua

forma pro

illi

cf.

P.

24

VIRGILII

MAROMS

Voltu, qiio caelum tempestatesque serenat,

Oscula libavit natae; debinc talia fatur:
Parce metu, Cytberea; manent immota tuorum
cernes urbem et promissa Lavini
Fata tibi
Moenia, sublimemque feres ad sidera caeli

255

Magnanimum Aenean; neque me

260

sententia vertit.

fabor enim, quando baec te cura remordet,

Hic tibi
Longius et volvens fatorum arcaua movebo
Bellum ingens geret Italia, populosque feroces
Contundet; moresque viris et moenia ponet:
Tertia dum Latio regnantem viderit aestas

14.
Sator iit II. 725; ap. Hom. natrjQ
dvdQcov r &icov re.
255. caelvm tcmpestalpsque aerenat;

enim

elhicus

belhim

.)
h.

reperies

601.

2,

Tibi daiivus
Similes locos

sreret.

aptissimus.

1.

Ecl.

8, 42.

384;

265

8,

6.

Fam. 9,

10.

ad
iiiodo
refertiir
Sereiiat iion eodeni
ulrumqiie cf. 78. In re praeiveral Enniiis:
luppiter hic ris'/t, tempestatesquc sere-

G. 2.

omnipotentis.
Iiippiler etiam Serenaior dicitiir.
Deoriim autem ea est potentia, ut

additque 10, 8
eum aliter loqui ciinctis diis praesenlibns,
qiiod quamquam verum, huic loco apiuin
non est, neque eniiu id dicit luppiler:
Tibi dicam non aliis. sed: Eliamsi ea reticere volui, usque dum evenirent, dicam
lamen nunc, ne niinis angaris. \am neque enim suo, nec iibi apto loco, quod iii

nae Iliserunt omnes

risu

lovis

vultu sive laeto sive irato in re^no siio et

paeem firment et turbas moveant cf. 127.
H. U. 13. 28. Hinc in precationibus illud:
Im tus adsis. Cf. de Venere Lucr. 1 5
.

de Baccho Hor. C. 2, 19.

256. Osciila libavit Csic
i.

summa

e.

Sil.

1,

104)

labella attigit, quod est patris

?^atae adiectum post

(Similia 5, 609) ut cognamentio fiat. neque enim in alio lup-

caste amantis flliam.

pronomen
tioiiis

illi

omnem

piler

deponeret gravitatem

et

maie-

statem.

mctu CA&\\yi forma cf. 3,

metuere, esl enim parcere
saepe idem. quod abstinere ab re ; ita 9,
656 parce bello i. e. abstine a bellando
2, 534 nec voci iraequc pepercil: neque
257. Parce

541)

noli

abstinuit

Euri

vociferari

339

2.

G.

irasci vehemenler.

et

parcebant flatibus

hibernis

Cijlhcrea cf.
non flabant.
Ma680.
maiient immota cf. 26.
nent primo loco cum vi diclum.
i.

259.

e.

svblimemque

feres a. >. c. ..Beiie

addidit feres, ul gratius esset, quod per
ipsam fleret" S. Tihi ipsi concessiim erit,

eum

in

caelum

i.

Aeneas

in

e.

deorum numerum

regno potilus,
Etruscos certamine premens, in conflictu beUico requisitus nusquam comparuil. et Niimici fluminis gurgite haustus putatur, cui Ascanius, hostiinferre.

Latino

bus

morluo,

fices

Aeneae

devictis.

dicavii (cf.
14.

iixore et

12, 794.

3.

templum
Ov.

31.

43), ad quod ponticum consulibus veniunt

schol. >laii.
sublimcn ad-

607. Tib.
quoiannis

sacrificatiiri"'

Indigeti

Liv. 1,

2.

5,

verbium inferunl Rb. IVd.

861. Hic i. 6. Aeneas

tibi,

(fabor

4,

Cic.

ylt

tibi

repente veuit ud

Cf.

Gr.

8 278.

Serv.

enim explicatque

mc

iungit

2. 3:

Cauinius.
tibi

fabor

tibi soli

arsi esl, posilum esset.

7, 402.
Longius et
262. volvere; Ita 3. 102.
movebo; Iia
repelens arcana proferam.
canttts movcre 7, 641. 10, 163. carmina
morere Ov. Met. 10, 149. 14, 20. Fallax historias movet Hor. C. 3, 7. 20.
Nam est transferre ad allerius cognitionem
ea. quae antea laiiiere.
263. feroces : Ferocia militum in laude
Sall. Cal. 11. lug. 102.
est; ila 12. 19.
Liv. 3, 27. Tac. H. 2. 76.
264. contvndet; Cf. Liv. 27. 12 AdhorIhesi non
remordet

in

cf.

milites

iaius

Olannibal)

memorcv

m(

Tra^imeni Cannarumque coniundcrcnl

ferociam hostis et c. 2 Marcellus scribil

eundem

qui post Caunensem pv^nuni

se,

ferorem victoria Hannibalem contvdisset,

Hor. C. 3, 6, 10 conire adversus eum,
ttindere impctvs. el 4, 3, 8 re^um miContundere eiiim est vi fran^erc
nas.
sic Cic. Phil. 13, 13 conlundcre el frangere iungil. ..Incongruum fueral in consolalione bella praedicere: ob hoc ergo
ponct.
eiiam victoriam pollicetur" S.
Et iirbem coiidet et leges imponet incolis,

ul victor;

morem.

cf.

6,

Ponere

853 pacisque imponere

est

instituere

ita

iiira

ponit ap. Prop. 4, 9, 64.

265. Regnabil Aeneas per triennium. per
triginta annos Ascanius, per trecentos AIbani

252.

Roma.

reges,

inflnitum

habebit

imperium

AENEIDOS

LIB.

25

I.

Ternaque transierint Rutulis liiberna subactis.

At puer Ascanius, cui nunc cognonien lulo
Additur, (Ilus erat, dum res stetit Ilia regno)
Triginta magnos volvendis mensibus orbes
ImiDerio explebit, regnunique ab sede Lavini
Transferet, et longam multa vi niuniet Albam.
Hic iam ter centum totos regnabitur annos
Gente sub Hectorea, donec regina sacerdos
Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem,
Inde lupae fiilvo nutricis tegmine laetus
Romulus excipiet gentem et Mavortia condet
Moenia Romanosque suo de nomine dicet.
His ego nec metas rerum nec tempora pono
Imperium sine fine dedi. Quin aspera luno,
Quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat,
266. tcrna: Grammaticorum , qui Prisciaiium advocant, legem. qua cum pluralibus

Irini

laiitum

poetam

iuiifialur,

viiies nescisse.

hiemes.

alilalivus

liutulis

sed

taineii

nolaiulo elegans,

cf.

iioii

terni,

Hiberna signant

subactis polest esse

ilalivus iii tempore

103.

Eadem

sententia

copula el
que nec iuiicta esl, qiia forma
saepe uli Vglium iam liorum locorum ordo
demonslrabit 411. 415. 420. 4.i0. 503.
535. 541. 563. 567. 571 etc. Varia aulem
eius repelitionis est ralio et coiisilium.
Sine copula repelilio 407.
268. Rvs llia cf. 3, 1. stetit regno i.
e. firmala esf, floruil; iiam niiiic i. e. quum
loquitur, Troiaiiis regiium non est.
Ila
,

lAv.

1,

'Vutela m ulicbr i res Latina

avitnm patvrnvniqiie puero
Pl.

stelit.

iiegat

liaiic

esse
ahlalivi
Ilut erat:

luli pro Ilo,

fert

res

Ilia

Idque

stetit.

centi V.

quod
liegina hoc

dicilur

lug.

temere adduiit.

Nam

liinc orieliir Geiis lulia.

quasi Troiaiii suo

moiiitu et voluiitate, ipsi lamen nescientes
Si
et imprudenles
lioc fecissenl."
VI
etiam nunc versus libi displicet cf. II,
537.
,,Uicimus
cui cognomen lulo :

luppiler

sic

loqiiiliir,

et

nomen mihi

et

Ciceroni.

est Cicero et (Jireronis

Melius tamen est dativo" S.
Cf. Gr. S 2B4.
269. volvendis mentibus cf. 9, 7 vol-

venda dies, G. 2, 402 Atqiie in se sua

per vestigia volvitur anntts cf. 234.

magnos

orbes : annos.
Triginta annis
esse condilam el Cato apud
Servium et Varro R. R. 2, 4, 18 et Dion.
Hal. 3, 34 teslaiitiir.
271. Multa vi i. e. magnis opibus

postea

12.

Albam

muniet /ilbam. Idem narratur 8, 42

48 vitans enim novercalem invidiam de-

regis

est
loco,

ut

filia

cf.

mulier ancilla

fcmina vidua

274. Ilia plerumque

223.
Sall.

Nep. Milt. 2 alia.

Silvia vel lihea

dicia.

275.

Eurus

noii

71.

273. Gente Hectorea significantur non

Aeneadae sed Troiani quare accipe: Troiani domiiiabuntur, alque iiiler eos Aeneae
progenies.
Sacerdos A'estae regina

dum

ei

S.

ornalii,

cognomen

280

Longam

ad Albam.

cognomine

quod cognomen habebal,

275

mtilta vi IVd. reIVd., Sl., Jh.

longam li. I. scripsi, quum 6, 160
darem l.ongam, iion temere, sed quod illic
iiomeii est proprium, hoc in oraculo apIdem fecit IV^g.
pellalivum.
272. lam in re fiitura cf. 11, 708.
liegnabitur, regnum erit, est impersonale
ter ceiitum, treHt ap. Liv. 1, 17.
seruit Laviiiium"

et regiiuni

Slrucluram scribilque renrni.

Ouem nunc vocare incipiuiit

270

Tcgmine laetus i. e. gaudens lali

quem habet; ita 2, 417 laetus Eois

equit
paslorum'" S.

lupae
et

,,qua ulebatur

Prop. 4,

galeam Romuli memoral.

lus liipae

nuiricis, ila luppiler

caprae nutricis

uliliir

more

20 lupiuam
Ut vero Romu-

10,

Amaltheae

pelle.

276. E.rcipiet gcnlcm qiiasi fllum omissum, queni ilerum neiido exlendal cf. 3,
317. Liv. 9, 33 Q. Fabius .... bellum
ad Siitrium excepit. Boniim id verbum
de Romulo, qui Marlis fllius alio loco

aliaque coiidicione ex malre genlem luliam

propagavil, Amulio ac Numitore morluis.

Marorlia , quod a Marlis fllio conduntur el ipsi sacrantur.

278. Aec metas, nec tempora pono
iiec
locorum iiec lemporum finibus
i.
e.
circumscribo.
Imperium sinc fine pro
adiecli\
infinitum cf. 11, 464.

Fatigare terras metu dictiim esl,

caelum clamure, siivas venatu, amnem
remis, locum sonitu Ov. Met. 1, 573; est
281'.

iit

26

VIRGILII

P.

MAROMS

Consilia in meliiis referet mecuraqne fovebit

Ilonumos, rerum domiuos, gentemque togatam.

Sic placitum.
Veniet lustris labentibus aetas,
Quum domus Assaraci riithiam clarasque ]\Iycenas
Servitio premet ac victis dominabitur Argis.
Nascetur pulchra Troianus origine Caesar,
Imperium Oceano, famam qui terminet astris,
lulius, a magno demissum nomen lulo.
Hunc tu olim caelo, spoliis Orientis onustum,
Accipies secura; vocabitur hic quoque votis.
vexare, atterere, requiescere iion sinere.
Ila etiam expricabis 7, 588 Martemque
fati^cint i. e. requiescere iion sinunt, setl
claniore suslentant;

luniullu et

sic Sil.

290
Haec

in clypei descriplione.

pariim obiecta

allociilio,

aliquid

pollicetur"'

partiin

Talis

qui terminet astris.

Mullo niag-

etc.

797

niticenlius id extulit 7,
significatio usitata

auteni lovis

purgat,

S.

287. imperium oceano

1,

K71 cvras fatif>ant, seniper exercent.

\1etun iia 11, 400. Sall. Cal. 9. ."1, 30.
luR. 18. 2.5 elc. cf. Quinl. 6, 2, 21 Me-

285

sq.

famani

magnae

Romanis

cf.

gloriae

379.

E. 5,

tum duplicem intelli^i volo, quem patimur ct quem facimus. He re confer,

43 vsquc ad sidera notus. Hor. C. 1,

Qiiod si me liiricis vatibus
1, extr.

quae supra de lunonis niachinis poeta et

qiiae ipsa ilicit 7, 301:
Absumptae in
Teucros vires caeliqve marisque.

Sublimi feriam sidera verticc.

Ph. 2, 44, 114 quum illi eam gloriam consecuti sint, qvae vix caelo capi
Quid quod Prop. 1 , 9,
posse videatur.
17 dixit: l^unc mihi summa licet contingere sidera plantis (!).

281.

In vielius referet: eniendaltil, in

meliorem parlem, a qua aberravit cf. 11,

426. Tac. A. 1
33 indomitum animum
,

in bonum vertere.
Bello Punico secumlo,

fovebit
ut

ail

cf.

18.

uli

nisi civi

Roniano;

cf.

ut

et

f estae.

quare in ea

3,

.5,

togae
Flor. 4,

10 AnciUorum et noOblitus aeteniaeque

11, 3 yintonius patriac,

multitnrfo togatorum fuisset, lofjalos omnino Romanos dixil; ut Cic. saepe.

Adde
Suet. Aug. 40 et PI. Ep. 4, II Carent
iiire
togae, quibus aqua et igni interdiclum est".
283. placitum sc. fato.
28o. Assaracus proavus Aeneae.

Phthia Achillis, Myrenae Agamemnonis,

Argos Diomedis

AUiiIit clarissi-

rejsniim.

uionim Graecorum sedes,

servitio

premet

ciim

vi

eliam

dominnbilui

el

Romaiiis aulem Troianorum

iiltio

deinan-

Caesar Aufiusius

Omnis poelae
dit

3,

dcmissaeqve

S-T

demissum

nomina. Hor. S. 2,
sum genvs Aenea.
PI. pro lulius a cf.
Spoliis

5,

esl

ad v. luliua

deducluni,

ila

ab love gentis
63 ab alto demislulia stirps coni.
8.

*i

orientis

onustum,

ad

cuin Anlonio et Cleopatra gestuin

polesl (A''l<"""' eniin vires Orientis et
ultima secum liactra traxit cf. 8, fi87)

ad res Parlhicas pertinere, qiias respiAuguslo eniin a. 734

eliain 7, 606.
in Asia versanli Phraates rex Parlhoruni,

et

cil

veritus

iie

bello peterelur, caplivos el signa,

cladibus Crassi et Antonii

Hac de

remisil.

re nuilli

narralionem

sunt eius

suam

poris poetae, et Floriis

narum

Romanis erepla

hac

qua imperium

reriiin

laiide

leiii-

Runia-

Augiisti

Romanum

de orbe
Quod si
lerrarum vere erat coiistitutum.
hoc recte sumitur, haec interposiiil paiilo
ante luorlem; Vgl. enim morluus est a.
735 sed sufficit ad h. locum explicandum
vicloria quae erat de Cleopatra.
Ih. iii
Caesare inlelligit C. liirium Caesarem v.
290 a. V. 291 Aiiguslum, queni
286
non iiominet Vgl. sed tecte significel. (piasi
Augiisto grata fuerit lecta el obscura laudaHo, (|uae posl biiia luilia paene aiinoruiu
claiidit,

unus indagaret.

daiur.
2S(J.

G.

889.

nominis, togae, fascium oblitus, totus

in monstrum ... desciverat. Quibus locis
logam cum rebus sanclissimis cnmponi
vides. Quid, quod eliam Claudianus dixit
Acc pudet insignem habitum Lalii mutare togacque.
Sall. aiilem Iiig. 21, 2 ni

dixit

belliim

potuilqiie

]\omen apposilio

3, 18.

eam

Hor. C.

niinis

288.
cf.

magnuni aliquid coinmemorare;

apparuit dignilas Romani,

A'gl.

Cic.

Ennius,

placata luno coepit favere Romanis" S.

Eo eliam de bello deos inler se certasse
docet 10, 11
14.
282. (rentemque togatam: Toga non
licuit

inseris,

inlentio

Augusti: sicul

793 .sq.
ad laudem lencf.

et in sexti

6,

catalogo el

Arcipics \n
290. Secura a Iiiiione
I ocabitur hic
quoqvc noii
soluiu Aeiieas cf. G. 1, 41 de Auguslo:
caelo.

AE.NEmOS

LIR.

27

I.

Aspera tiim positis mitescent saecula bellis:

Caiia Fides et Yesta, Remo cum fratre Quiriiius
lura dabunt; dirae ferro et compagibus artis
Claudentur Belli portae; Furor impius intus
Saeva sedens super arma et centum vinctus aenis
Post tergum nodis, fremet horridus ore cruento.

295

Haec ait et Maia genitum demittit ab alto,

terrae utque novae pateant Carthaginis arces
Hospitio Teucris, ne fati nescia Dido

Ut

VoLat ille per aera magnum

Remigio alarum, ac Libyae citus adstitit oris.
Et iam iussa facit, ponuntque ferocia Poeni
Finibus arceret.

T otis iaw ntinc adsue^ice vocari.

folis
qui vocatiir, lieiis est.
291. /771 ; regnante Aiigiisto.
bellum

lur et iiiternam.

ponere

comiles eiusqiie in aula habilal.

cf.

maioruin
nianii

8, 639.

Cana Fides

292.

sacrificaliatiir cf.

prisca,

e.

albo

Ei

fiiit.

i.

involiita

paiiiio

Hor.

qiialis

21

3.5,

1.

C".

46.

viiicitur.

iil

temporis.

Dion. Hal. 2, e.\tr.) coiistitiiit et

1, 21.
Calatinus Cic. N. 13. 2, 23.
Qiiuiu caia
dicatur Vesla 5, 744. 9, 2.i9 etiani h. 1.

revocare

cana ad Vestain

referenduin

ut

.Sal.

fr.

29

31,

cantis

sit

liquissiina

esta

religione culta.

cf.

2.

iiifucatiis,

296

aii-

pacis pacisque

praeses.
Quod haec polissiniuiii
niunina profert, caiisa est et qiiod eoriiin
in pacis descriptione couimeinoraiio aptissinia esl, et quod eoruni teuipla prope
aedes Augusti iii Palatio eraiit.
liemo
ciim fratre Quirinus, i. e. anibo dii facti
artiiiin

et

ainore

iniiiii

populum

coiiiuucli

regeul cousilio.

fralreiu

mersit.

Cf.

coercehautur

studeiites

polentia

296. Pro horridus

Rau

coui. irritus.

297

^304.

Mercurius Aeneac ad Didoneni parat aditum.

297. Maiae

filius,

tius est et ap.

Mercurius, lovis nuii-

Od. 5, 28 et apud Ro-

II.

luanos iil ap. Plaiit. Siich. 2, 1, 1 Mercurius lovis qui nuntius perhibetur, is
qiii feros cultus hominum vocc format
ul ait Horaliiis C. 1 , 10. 1.
298. Pateant hosp. eadeni ratioiie dictiim, (lua clauditur orbis 233.
5599.

in

Dido

quae

Iialiam Troianis

eos a finibus

uesciebat

fatuni

eunduiu erat,
suis

qiio

facile

timeus,

arcere,

siiuiu

coiu-

potuit

quod

ne hostes esseiit sociique Pygmalionis,

quos ut arceret custodes in litore dispo-

piaciiluni

quod populuni Ronianuiu etiam

vilihus

tamen

Illud aiiteiu.

occidit,

Roiuiiliis

or

Ilon.

purus, incorruptus.

saiiclus.

casiiis.

Aiigusli.

ed.

Ciaudianum IV. cons.

Cf.

respublica oplala frueliatur

eraiit. qui civilia bella

qiio

quiete. nuilti

Oelder ; et
505 lefiimu>i i>riscamque resumiiiit canitifm /c^es,

ap.

incliidilur et

est inter >Iartis

Cana

est.

dicitur f er77as Attices philosophiae aUimiia

ap. Varr.

apud Staiium

den 1 horcn <^efesselt Ue^e dcs Slrcits

Schill.
schlan^enhnariges Scheusal.
Expressam iniaginem vides illius
liraut.

7e >S'/)e.s- el albo rnra Fiiles colit f elata

panno ; eiiisqiie teinplmn et \unia (Liv.

Simile ap. Calp. Sic.

Cf.

Fnror cum Bello

llor.

Epod.

est,

hellis

ci-

7,

17:

Acerba fata Homanos af^unt Scelusque

fralcrnae necis, L t immerentis flu.rit in
terram Jiemi Sacer ncpotibus cruor.
Quare si iam socielate et aiuicitia coniuncti fuerint,
omnia Romanis
laetiora

suerat.

300. pateant-arccret. Quum praesenli

quia praeseiis est forma, recte
praeseiis, quia praeterilum est significahistorico,

recte

tione,

utrumque

imperfeclum

potest

subiungatnr:

coniungi;

sed

nunquam

294. Jiclli portae sunt laui,

ciiitis
teiuplum a. 725 et 729 clansum est cf.
15 et Liv. 1, 19.
Neqne lameii
7, 607
haec ita dicla suiit
ut ad laiuim certo
anno clausum pertineant sed ul oiuniuo

463.
demittit, ut pateant
oris.
Teiicris; ne arceret, volat
19.
301. remigio alarum cf. ad 6
poniintque;
citus adstitit cf. 5, 137.
Que est consecuticum cf. Gr. 480. Et
revera v. 525 sqq. Poeiios, crudeles alias,
videmus iioii iure gentium peregrinis statim
iiiferre morleiu sed ad reginaiu concedere
llaque Mercuadiliim, quae reui iudicet.

pacem

rius perfecit aliquid, quod iiegat fVd.

evenieut.

293.

AcA'.

Dttbunt

Remo

Quiriiius.

coni.

7'/.

et

Pro

Fides

et

Vesta

et

c.

Remo cum

yuma cum

fratre Q.
late Quiriti!

et

variatur

externam

restitutain esse iiidice-

ita

siiie

consilio

cf.

iuufrit:

Gr.

28

P.

MARONIS

VIRGILII

Corda volente deo; iii primis regina quietnni

Accipit in Tencros animum mentemque benignam.
At pius Aeneas, per noctem plurima volvens,
Ut primuni lux alma data est, exire locosque
Explorare novos, quas vento accesserit oras,
Qui teneant, nam inculta videt, hominesne, feraene,
Quaerere constituit sociisque exacta referre.

305

Classem in convexo nemorum sub rupe cavata

Arboribus clausam circum atque horrentibus umbris
Occulit; ipse uno graditur comitatus Achate,
Bina manu lato crispans hastilia ferro.
Cui mater media sese tulit obvia silva,
Virginis os habitumque gerens et virginis arma,
Spartanae, vel qualis equos Threissa fatigat
Harpalyce volucremque fuga praevertitur Hebrum.
303. His verbis apte mosetur reruni sequentium exspectatio.
Pl. ab in primis

bcnignam

305

335.

ut liumilia delet.

Veneri.

Jit

Lucretius, Chalcidem advenicns

audissct etc. (ah cr bei seiner
Ankunft horte). Cic. Tusc. 2, 25, 61:
quum Tihodum venisset decedens cx
42, 56:

quum

auf

Cf.

Gr.

306.

Alma

seiner
II,

ut

ut

Ecl. 8, 17.

alit.

locos

aus Si/rien)

lieise

444, An.

lucis epitheton,

64.

1.

182

dies

perpetuum

almus

est

dicitur 5,

Liix eiiim omnia quasi

Ita
locos novos: sc. Aeiieae.
noios poetae dixerunt, ut Eiinius

ap. Cic. de Div.

1. 20, ea loca
qiiae is,
lla ap.
de quo sermo est, nondum adiil.
Ov. M. 3, 520 Liher novus diciUir, d
vtaari bai^cov ap. Euripidem Bacch. 219,
qui Thebanis nondum erat cognitus deus.
307. vento sc. aclus cf. 333.
308. inculta (unbebautes Land).
Ne
ne ita 2, 738. 5, 95. 703. 12,

321

exierit,

parlicipium passivi, qiium comitor sil de422.

Ovidius
Alia v. ad 2
ponens.
Ingenio tamen ipse
tamen haec habet

inlerrogatione duplici non

419,4, 4.
309. E.racta, quae explorasset.
in

hiparlita

Gr.

videtiir dixisse Vgl.

garitarum poudus

Primtis

Suet. Caes. 47 Marsua manu crtircre.

cf.

310. l)e loco qiio naves ab.scondit cf.

162 sq. de structura convexo nemorum 422.

comitorque fruorque

Trist.

3,

7,

47, et Pirilhoum 'iheseus Stygias eomitarit ad undas Ep. e.x Pont. 2. 3, 43.

Comiiatus cum ablativo sine praeposilione

a, hominuni, qui non sua voluntate ducuntur sed aliena legilur 2, 580. 10, 186
cf.

Gr.

325,

ii

2.

bina.
Dis313. Iitem v. 12, 165.
tribulivum pro cardinali, ut videlur, posihastilia lato Jerro
tum cf. 5 560.
Crispans est poetarum.
cf. 9, 50.

Se ferre pro ire

314. se tulit obria.
503. 2, 456. 3, 599. 7, 492. magna
Ita se afferre
se mole ferebat 8, 199.
se inferre
3, 310.
sc peiferre v. 389.
se efferre 7,
10. 576.
V. 439.
4, 142.
obvius se
420. 536. 8, 611.
12. 441.
prosa se obviam
Iii
obtulit 10, 552.
Recte autem Venus, quae a love
ferre.
auxilium peliverat, acta amore filii. ipsa
1,

parat ferre opem.

obvia.

315.

cf.

2, 2:

ut ap. Cic. Cat.

quod ex urbe pnrum comitatus

mco

305. per noctem cf. 662.

plurima
volrens.
Ita Lucr. 6, 33 volvere cnrarnm flnrtus dij-it, cf. 50. Parlicipium
aulem praesentis h. 1. et SaU. Iu<;. 113:
Hacc Maurus seciim ipse diu volvens
iandeni promisit et ubique non perfecti
est loco, sed sua est vi, qua indicat idem,
quod est enuntialo primario, tempus esse
eius rei, quae participio contineatur.
Itaque e.sl: qiium volveret per noctem, conLiv.
sliluit.
Ita explica 2, a.^JO. 8, 158.

Syria

315

Aencas terram incognitam

explorans obvius

etc.

Comilatus

312.

310

et

Pl.

coni.

sese oblulit

firginis habuil e.vternam formam

vestitiim,

et

virginis

arma, qualia

rere solent Spartanae vel Threissae.

gre-

T ir-

ginis vocabulam repeiendum eral, ne os

etiam ad Spartanae traheretur.
Spartanas virgines quae in gA-mnasio exercebanlur, neque robore et agilitate corporis
iuvenibus miillo inferiores eranl, etiaui

operam dedisse nescio aliiMn

quamqiiam credere nou ab-

A'enatibus

qui tesleliir;
siirdum est.
..Sparla
Pl. coni.

...

Apud
iibi

sunt

uniim Serviuni
puellae

\uminis os!

...

est

venairices".

sed virginis.

316. qualis fatignt cf. 3, 641.

317. llarpalyce Thracum regis

Har-

AENEIDOS

LIB.

29

I.

Namque hiimeris cle more habilem siispenderat arcum

Venatrix dederatque comam ditfundere ventis,
Nuda genu nodoque sinus collecta tluentes.
Ac prior, Heus, inquit, iuvenes, monstrate, meariuu
Vidistis si quam hic errautem forte sororum,
Succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis,
Aut spumantis apri cursum clamore prementem.
Sic Venus; et Veneris contra sic tilius orsus:
Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum.
quam

memorem, virgo? namque haud tibi

dea certe;
hominem sonat:

te

520

620

voltus

Mortalis, nec vox

palyci filia, qiiae, in silvis educata, venatibus et cursibus se duraverat.

Ilanc
coinparalionem e.x suo tempore posuit Vgl.,
non f|uod Aeneas Spartanas virgines cognoRiirum Edd.
verit.
Hebrum Mss.

Ccf. 7, 807) et praevertitur.^'' S.

Praeverto aciivum est ui anteverto ; inde
praevcrtor quod anteeo, transeo, ei ut
haec verba. quamquain raro. acciisaiivum

Hel)rus enini,
plures ex coniectura.
qui nunc Maritza dicitur, quuui lenis et
placidus fluvius esset. qui nec volucer
dici posset, nec celeriiatis in compara-

Plaul.

tionem assumi
conlra soleninis essel celeris cursus cum ventis comparatio et apud
ipsum VirKirium Ccf. 7. 807. 8, 223) et
alios icf. Ov. M. 13, 806), haec aulem
duo vocabtila Euriis el flebrus el alihi
in Mss. confunderentur, ul ap. Hor. ('. 1,
25, 20 pro Hebro oinnium Mss. scriplura
;

Euro legendum
loco inlerpreles.

cum

sus

esl:

iiiiitarunl

eiiain

lioc

celeri

Sed priiniim celeris curcomparalio non

fliiniine

absona est, graia eiiain palrii fluiiiinis

commemoraiio deiiide poluii Vgl. ijiiiorare
amnis iongiiiqui naiiiram, cerie G. 4, 523
;

fluvium liabet celerem, siquidem recle iiitelligo verba:

Gurgite qinim medio portuns Oeao^rius Hebrus f olveret, et est
ap. Stat. Theb. 9. 438 spumifer Hebrus.
Fluvius auiein loiigior non facile eundem
cursum servat, et quum Hebrus e monlibus decurral aliissiinis, probabile est, eum
Sic Pl.
celeri cursu deferri in planiliem.
H. \. 5, 10 in Nilo niemorat rapidam celeritatem.
Ilaque maliin erroris periculum cuni Klopslockio subire Cqiii (Win-

Die irasscr Hebrus wdlzten

\)
mit .4dlereil des Cellcn Leyer) quam
cum aliis vim poetae inferre. Accedit
quod Silius Vgli imitaior, scripsit 2, 73
Qtiales 'Vhreiciae lihodopen ... lustrant,
riirsufjue fatigant Hebrum el 3,
306
levibus gens ignea plantis, cui sonipes
cursu, ciii cesserit incitus amnii.
Hunc
Silium iam corrupto Vgli exemplari deFuga est
ceptum esse suinit Hb.
golf

oninis celer

430
9,

motus,

ila

celer incessus 4,

celeris navigatio 7, 23.

15.

vertitur

Ita

fugere

..iransit,

celer volaius

3, 268. 258.
dicimus autem

et

Praeprae-

vertit

eiiis

qui

viros.

(ciirsu)

Apud

consulcs

viiiciiur,

assuinil.

Cf.

2, 8. 75 pulrre praerortar

Cas.

I.iviiim esl eliani:

omnibus

cam

coactique

rem praevcrti

13.

8,

3 18.

de more

sc. venalricis.

habilcm,

quein facile polest gestare.

Iia clipcus
hubilis 12, 432.
galea 9, 305. chths
Ov. M. 2. 531.
calcei Cic. de orat. I,
54. 231.
319. dederat cf. 66.
320. collecla sinus accus. fnraeciis qui
diciiiir;
cf.
2. 273.
I)e re cf. 4,
139.
9, 582.
Ov. M. 10. 536 ,Vi/f/a
6, 301.
gcnu vestem ritu sucrincta Diunac.
^'estis ne celeri cursui obessel, succincia
in sinus colligebaiur.
Fluere amplae
el laxae vesles saepe dicuntur; nos: wallendes Gewand.

322. erraiitem, vagantem ut venatricem.

323. Succingi gladio, fciro dici solet,
sed etiain pharetra
balteo.
Qunl quod
Livius dixii 7, 5 succinrtus cultro. 21,
10 s. armis legionibusque.
Mv. scripsit
pharetra, et ... lyncis aut quem conlra
,

monet Rb. tegmen non dici de pelle

nisi ad corpus hunianum quum
adhibelur cf. 7, 666. II, 576; sed ipse
arrepla scriptura lihri y.
tegmina verba

recle

besiiae

eodem

luodo
persequi

disponil

tegmina

sc.

ut

concinnitas

cursum

!
Et
necessaria eral virginis vestium descriptio,
iit
Aeneas eaiu agnosceret.

sil:

et

324. premens. insequeiis 467. 9, 793.

iirgeiis, opprimens 9, 330.
telis premere 8, 249. 9, 793. 2, 530.
sive

326. audita mihi:

cf. 440.

Dativus

cum pas-

sivo;

328. Sonare
sigiiificare

cf.

cum

Cic.

accusativo est referre,

3. 21 liaec dim

OflT.

verba inter se discrepare

re unum sonare videntur cf. Gr. 294. b.
,

30

P.

VIRGILII

MAROMS

An

rhoebi soror? an X}Tnpliarum sanguinis una?

quaecunque, laborem,
Et quo sub caelo tandem, quibus orbis in oris
lactemur, doceas; ignari hominumque locorumque
Sis felix nostrunKiue leves,

330

Erranms vento huc

vastis et Huctibus acti.

ante aras nostra cadet hostia dextra.
Tum Venus: Haud equidem tali me dignor honore;
Virginibus Tyriis mos est gestare pharetram,
Purpureoque alte suras vincire cothurno.
Punica regna vides, Tjrios et Agenoris urbem;
Sed fines Libyci, genus intractabile bello.
Imperium Dido Tyria regit urbe profecta,
Germanum fugiens. Longa est iniuria, longae
]\Iulta tibi

an. Ila exiilica

329. an
Deam te
esse cerle scio, iiescio an sis Diaiia ipsa,
nescio aii aliqiia eiiis iiyniplia.
Ulniiiiqiie
auleni ei probalur, sed iion ulriim prohabilius

eam

sit

(jnaeril

esse (leani;

/in

salis

coiilenlus

an

scire

interrogalionis

apuil
boiios
scriplores non
Sano^uis saepe
S 'tl9, 7.
ap. VKlium gemis significal, ut ap. nos
Blut pro Geschiecht; ita 19. 6, 836 et
Pl. coni. /4. P. s. an pars \ywsaepe.
(lisiunclivae

esse

cf.

Gr.

pharum agminis una

.,Ipse

versus,

leniler fluens,
dubilanlis animuin
Sic coiiiectura probatur, quod
exprimit."
ea peior fit versus, peior laiiniias.

miniis

330. Fe// j aclivum esl reddens felicem

6, 715; aUjue ita saepe in precaiioni:

cf.

Qnod

bus:

que

sit.

tuis!

G.

felix faiistum fortunatum65 Sis bunus o felixque

E. 5.
1,

345 felix hostia.

332. locornmque.

cf.

iorem aliquam vim accipiant, ita solet

coUocare, ut exlrema syllaba sub ictum
cadat; ita vastus 1, 52. 86. 146. 162.
245 elc. quare et vastis minus probum.
7 lUius aram Snepe
334. Cf. E. 1
tener nostris ab ovilibus imbuet aoiius.
Cadere deo liostia, quae immolalur,
saepe dicitur cf. Hor. C. 3, 18, 5 si tener
multa
pleno cadit haediis anno.
victima.
Multus adieclivum saepe singu,

quando plurali videlur opus

esse; pluralis enim nolio iam inest vocabulo. Multa arbor huc. 10.304. multa
rosa Hor. C. 1, 5, 1. multa canis Ep.
Sic plurima nux G. 1, 187. piv55, 31.
rimiis oleaster 2, 183. piurinia unda 4,

Nos modo
aldung. Cf.

419.

371,

ita

Gr.

iii

collectivis:

^ 360

Venus docet Aencara prope

Carthagincm a Didone profuga
conditam.

esse

333. Tum T enus. Omissum est dicendi

verbuni ut saepe cf. 4, 416.

337. Colhurno opus erat venanlibus, ne

32.
Colhurni suiit
cf. E. 7,
calceamenia venaloria. crura qiioqiie viiicientia, quorum quivis ulrique apUis est

laederenlur

S.

pedi.''

338. yigenoris urbem dicit eam, quae

ab liuius progenie condita est. Sic Carthaginiensis dicilur Agenoreus saepissime
apud Silium I, 15 ^^. arces; 17, 58 A.
litora; 198 J. porla; 392 .4. ductor;
404 .4. nepotct.
Pl. tameii Agenoris
urbem iiisipidum vocans alia proponit pro
lubilii eligenda, aul P. r. v. liemislichio,
aul Tyriuque ab origine stirpem sive
coni.
Beli,

4.

Vglius adiecliva
333. vastis et Mss.
bisyllaba, si sunt in medio versu, ut ma-

lari dicilur,

340

Tyrioque ab Agenore stirpem!

liypermeler

v.

335

335

Aii.'

viel

Deinde
Libyes pro A\ /. L. Agenor,
Aegyptii regis, frater, primus Sidof icini

urbis rex dicilur. eius

Phoenix. Cilix, filia Eiiropa.
nis

filii

Cadmus,

Sidonii au-

tem ,,Tyron urbem anle annum Troianae

condiderunf luslin. 18, 3; inde
etiam Dido Sidonia vocatur 446, alibi.
Didonem aulem posteriorem fuisse illo tempore, quo Troia capla esse vulgo dicilur,
cladis

plerique

sed eliam aliquos esse

tradunt;

scripiores,

qui

Romain non mullo

post

Troiam eversam condilam esse scripserinl,

res est satis nota, et iam Naevius idem
quod Vgl. narrasse videlur.
339. Fincs Libyci sunt, non Asiae,
ubi Tyrios tu scies habitare genus :
De
5, 734.
Ov. Pont.
Sic regat imperium terrasque
3, 3, 61:
coercent omnes Caesar ; ita iura regere
pro exercere alii dixerunl.
Licet eiiam
imperium inlelligere de terra, cui iinperal.
Novum esse regere imperium et audacter
liberiore appositionis genere

340.

impcrium

regit.

cf.

Ila

AENEIDOS

Ambages; sed summa

LIB.

31

I.

seqiiar fastigia reriim.

Sycbaeus erat, ditissimus agri

Plioenicum, et magno miserae dilectus amore,
Cui patcr intactam dederat primisque iugarat
Omini1)us.
Sed regna Tyri germanus habebat
Pygmalion, scelere ante alios immanior omnes.
Quos inter medius venit furor. Ille Sychaeum
Impius ante aras atque auri caecus amore
Clam ferro incautum sui^erat, securus amorum
Germanae; factumque diu celavit et aegram,
Multa malus simulans vana spe lusit amantem.
Ipsa sed in somnis inhumati venit imago
Coniugis, ora modis attollens pallida miris;
Hiiic coniunx

345

350

355

Crudeles aras traiectaque pectora ferro

dictiim

laiiilat

342.

Summa

Contra

/Frf.

pis.siiniiiii ineiiiluin"

fa<<tigia

TfS

fastiKio

aediiiin.

..tiir-

Sequar

ca-

reruin

e.

i.

maxiine illiislres.
vi reperitiir apiid Varronen,
pila,

Gt.

putal scrihitqut! gerit!

Vox

eadfin

translata de
diceiulo

sc.

vcrfotgen) ita 2, 43-1; prosequor

107; et resequi apiid Ovidium (M36. 8, 863. 13, 749) est pro respon-

(cf.

8,
fi,

dere.

4.

343. Sychaeus. Rem narral

ditissimus agri cf. 14.

divilianiui fonleni, qui

hal,

pollebanl auro.
dive.s

esse

(lui.

arboreta

sole\fi\.

niercatnrae dedili,

Sed poterat Tyrius

agris.

18,

Eundem

Romanis esse

pascua,

latifundia,

Irihuit Plioenicilius,

Iiislin.

eliaiu

Hanc scripturam

Mss. et a grammaticis defensam ex

10, 563, lemere illatam pntat Rb. et
Huelinm seciitns scribit auri, allatis v.
349. 3o8. 364, ubi auri sit meinoratiol
quasi id locis opns sil demonslrare auriim
Atque iilos verposse surripi noii agrum.
sus Serviiim aliositiie el eos qui describenon vidisse opinatur!
libros,
baiit
Ueinde Pl. quod in Sychaeus v. 343 et
libris

48 prima syllaba diverso inelro est cf.

13. in V. 343 pro Sychacus scribit aequaevus (!) omisso nomine necessario
344. Miserac, quae mox deliciis suis
orbaretur.
Vgl. saepissime vocabulo aliquo narrantis de re sententiam profert

antequam

narral.

intactam castam
345. pater Belus.
virginem cf. luven. 6, 162 intactior omni
Sabiua. llor. C. 1, 7, 5 intacta Pallas.
iugarat ominibus. Erant enim apud
Romanos etiain nuptiarum auspicia cf. Val.
Max. 2,1. Tac. A. II, 27. C. Div. 1.
Catull. 61, 19 bona
16.
luv. 10, 336.
Prop. 3, 19,
14
nubet alite virgo.
,

Conlineant nobis omina prima fidcm.

primis om. Itaque nondum ob arutm

capta erant omina.

Erat

prinius ainor.

Pygmalion Didonis

347.

.-//i(e

est

germanus.

alios cuin comparativo est poe-

tarum.
nihil curans
350. Securus amorum ,
Didonis amorein, quo maritiim amplecleinde a Vglio
ita securus c. gen.
baiiir;
securus belli I.uc.
10, 326.
cf. 7, 303.
secuTus famae Ov. Trist. 1,
5, 526.
1, 49.

341. Aegram sc. animo; aeger enim

de animi, aegrotus de corporis dici solet
Inde mortales aegri 2, 268.
valetudine.
352. Malus nt antea impius inlerposi-

tum

est

lusit,
et

antea

niaritum

ex

euui

posse

/ ana spe
vivere diceret,
ludere , sc. de-

iiarranlis iudicio.

qiiiim

qiiem ipse iiiterfecerat.

cipere 407.
in somnis cf. 2, 270.
353. sed cf. 19.
Etiani in hoc, quod ne
inhumati.

sepelivit quidem,

Pygmalionis apparet im-

manilas.
354. modis miris i. e. mirandum in
modum. Idein 6, 738. 7, 89. 10, 822.
I.ucr. 1, 124 simulacra moG. 1, 477.
dis pallcntia miris.
De re cf. 349.
355. crudeles aras.

Quodvis facinus locum quo fit afficere, et

lioino loco. in quo est, eandem quam habet
indolem videtur praebere. Inde litus avarum 3, 44. fortunata nemora 6, 639.
sceleratum 6,
limen crudele 3, 616.

563 al. Romae erat vicus sceleratus et

Hinc locorum expiaporta scelerata.
tiones el consecrationes;

hinc horror sacer,

quo afficimur, si ad locum accedimus, quo

egregium aliquid factum est. Cf. Gothe:
Die Stdttc, die ein guter Mensch bedas heilige Land.
trat, ist eingcweiht

Traiicere est transfodere 2, 273. 9,

Caes. B. G. 7. 2S
633.
10, 339. 400.
Scorpione Oeli genus) ab latere dc.rlro
transicctus exanimatusque concidit.

32

VIRGILII

P.

MAROMS

Nudavit caecumquc domus scelus omne retexit.

Tuin celevaro fugani patriaque excedere suatlet,
Auxiliumque viae veteres tellure recludit
Thesauros, ignotum arjienti pondus et auri.
His commota fu^am Dido sociosque parabat.
Conveniunt, quibus aut odium crudele tyraimi
Aut metus acer erat; naves, quae forte paratae,
Con'ipiunt onerantque auro; portantur avari
Pygmalionis opes pelago dux femina facti.
Devenere locos, ubi nunc ingentia cernis
jSIoenia surgentemque novae Carthaginis arcem;
Mercatique solum, facti de uomine Byrsam,
Taurino quantum possent circumdare tergo.
Sed vos qui tandem, quibus aut venistis ab oris?

360

365

Quove

370

tenetis iter?
Quaerenti talibus ille
Suspirans imoque traheus a pectore vocem:
dea, si prima repetens ab origine pergam,
Et vacet annales nostrorum audire laborum,

356.

ad pectora pertinet, ex
verbiim inon.strandi ad arna

JS'ti(lavit

alhKl

eoqiie

est extricandiim.

Id

sihi

siiinpserunt

Cic. pr. R.

optiiui scriptores.

A. 8

vel

f/iiiim

eodem teinpore

et ea, quae praeterita

quae videntur instnre,
praeparet. I)e Zengmate cf. Gr. t^ 500.
caeciim, obscurum cf. fi, 715.
357. suadet c. inf. (ir. ^ ^'^^
An. 3.
siint,

et

ea,

358.
elfodit.

Tellure recludit;

Verba

enim

i.

cum

e.

re

tellure

composila

saepius simpliceni ablativum praepositione

noii addiia assumunt; cf. refulgeo 402.
res<o 679.
reporto 2, 115. resigno 4,
244. revello 546. remilto 5, 99. reddo
178.
rcfero 409.
refluo 9. 32. re^mlto
reporto G. 1, 27.-).
10, 330.
rcdeo 3,
11.
rei^oco 4, 28.
/tuxHium viae apposilum ad thesauros, qui sint auxilium;
ita 443. 636.
12, 84.
Apposiium est id,
quod re ipsa efficitur. Cf. Olho pontijicuius augaralusque honoratis iam senibtts
dignitatis addidit T. H. 1. 27.

cumulum
44.

A. 2, 64.

359. iarnottim sc. Pygmalioni,

aUis,
notum Didoni, cf. Iiist. 18, 4: Huic
CSychaeo) magiiae sed dissimulatae opes
erant, aiirumque melu regis non tectis sed

Qnam rem

terrae crediderat.

etsi

fama tanien loquebaliir.

Qiia
iiicensHS Pygmalion geneniin suinn

362. paratae sc. eraiit el 367 mercatique sc. sunt cf. 5 362.
364. Pygmalionis opes, non quas ille
iam suas putabat sed quae ex iure imperii ipsi cedere dehebant, eiusque eranl.
P/. pro opes coni. spes., versumque cor-

Id attentum facit

mullis"
e.

Hn.

slatim vide-

Sed docuit IFg. nunc cum futuro

non ita dici. Ac reni coiificit quod narratum est ad 159.
his.

366. arcem

i.

e.

B^Tsam

quum arces

urbem Carthaginein.
367. mercatique: Notissima est de taurino corio fabula, orta .sine dubio, quod
Phoenicum vocem Bosra, qua ar.x signi20

V.

significet

Graeci cum ipsoruiu aliquo voca^VQOa confundebant; ul Tac. hist.

Idaeos Cretenses cum ludaeis per-

ficatur,

bulo
2
5
,

Delet tVd. quod male iungitur;

male narratur, quum mercati .sint
non solam Byrsam; quod singula inler se

niiscet.

qiiod

ff^g- "' servet, transpoMerc. Tan. Dev. Moen Frustra

1, 24 demonstrare conatur hos

niale cohaerent.
nit

versus

Pl.

e.x

versiis

Sil.

iam

lectos

esse a Silio.

Nihil ibi

qiiam nota haec hisloria, quam

interpolatorem etiam a Silio sumpsis.se non
miniis probabile est, quani a Vglio Silium.
At Piihlig , Stcndal 71 ex imitatione
quae est Ciris 488 versus iam priiuo saelegitur

ciilo

leclos esse deraoitstrat.

369.

Qui tandem

siguat

sciscitantis

desiderium.

.3S6.

Aeneas

qiiae

sibi

accide-

rint narrat.

dux femina.

audit, in talein feminam.

M. cum
365. cernis
cernes Pliy teste Eb. i.

372

occidil.''

eum, qui

homines

ignorabant,

spe

rumpit.

8,

372. repelens a prima origine.

371.
Pergam
G. 4, 285.

Simile
nar-

sc.

rare.
Ita Cic. Verr. 3, 3, 20 pergam
atque iwiequar longius.
373. Annales dicit, quod multos annos

AENEIDOS

LIB.

33

I.

Ante diem clauso componet Vesper Olympo.

Nos Troia antiqua, si vestras forte per aures

Troiae nomen iit, cliversa per aequora vectos
Forte sua Libycis tempestas appulit oris.
Sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste Penates
Classe veho mecum, fama super aetliera notus;
Italiam quaero patriam et genus ab love summo.
Bis denis Plirygium conscendi navibus aequor
Matre dea monstrante viam, data fata secutus;
Vix septem convolsae undis Euroque supersmit.
Ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro,
Europa atque Asia pulsus. Nec plura querentem
Passa Venus medio sic interfata dolore est:
Quisquis es, haud, credo, invisus caelestibus auras
vexatum se maeret esse labo-

coiitimios

ne

componat RPl.

n.

per se boiniin; standiim igitur

a lil)ris melioribus et Hor. C. 3. 3, 7
Si fractus illabatur orbis , Impavirlum
102
Cic. Tnsc. 5
35
ferient ruinae.

V.

374.

componet MP2.

Utriimqiie

si
Dies deficiet (alii dant deficiat~)
velim paupertatis cnusam dcfenderc. Cf.
Componere est quieli
Gr. 406, 2.
tradere cf. 249 et Pl. Ep. 2, 17 com,

Hoc loco Olympus dicitur

posito die.
pro caelo naturali, sic 7, 218. 8, 280.
Ecl. 6,

86

ut

1,

G.

450

iam decedet Olympo

emenso quum

Cic. de Consu!\am pnter altitonans stellanti nixus Olympo qui v. legitur in

12.
Rarior tamen ea est
de Div. 1

latu

I.

et

quam vulgo
locis Olympus

significatio,

multis in

deorum sedem signat

375. Xomeii

si

376. diversa

it

creditur;

per aures, auditur.

procul inter se remota

Idem
advenarum

adiisse.

Incolaeque

est

quasi

3, 4.

Aeneae,

popularetur
527.

facit Ilioneus

solebant

iniurias et rapinas; sic Pallas 8,

venientibus

certe

aut montem, aut

non ipsum caelum.

377. Forte sua urgendum

ne videatur consulto et ut

Africam

in

ponere.

ribus.

metuere
110 ad-

liostibus occurrit.

Ita-

que Aeneas primum memorat, tempestate

se esse appulsum, deinde se esse pium,
deorum colentem ob eamque rem fama
supcr aethera notum. Ilaque libi tuisque
a me nihil est periculi. P/. scribit aeq.
Ortn furens
ventis Jactatos Libycis Gt:
Libycis. Ita 384 Libyae desertn memoranTerrae autem nomen modo a virgine
tur.
audierat, quod vel bis eidem obtundere
mim ex narrationis indole sit, quaero.
378. Penates

cf.

380

385

Africa, terra externa velit sedem

.S\ p. A. f. s. a.
Pl. proponit:

q. patrinm: genus a. L
m. raptos ex hoste P.

Mss. plures,

et omillunt

s.

Classc

et

genus

Si eiicis et,

al.

cogeris genus habere apposilionem ad v.

patriam qualis notatur 33it. Non potest
genus perlinere ad Aeneam, iion quod ea
nimia esset gloriatio eius. qui modo fama
super aethera notum se esse dixil, sed
quia, qui sit, iam 378 et 379 indicavit.
lani respondet a v. 380 alleri quaeslioni:
Hoc si slalueris,
Quove tenetis iter?
non erit magni momenli et aut positum
genus ab love sc. ortum
aut omissum.
,

cf.

7, 647.
381. bis denis cf. 71.
382. data fata cf. 3,

Hoc

monstrante.

ioco

5.

Matre

per Iransitum
per legem arlis

historiam, quam
aperte non potest

tangil

poiiere.
Nani
Varro in secundo rerum divinarum dicil:
Ex quo de Troia esl egressus /ieneas.
feneris eum per dicm quolidie slcllam
vidisse, donec ad agrum Laurentem

poeticae

veniret, in quo eum non vidit ulterius,

qua re et terras cognovit esse falalcs"' S.

data

Pl. coni.

mea.

384. Libyae Pl. coni. exsul.

385. Interfnta quereutem non
plura sc. queri. Ita iungi potest

passn
et

in-

Orsum
tcrfari c. acc. ap. Liv. 32, 34.
eum dicere Phaeneas interfatus. Plin.
23 quem interfari nefas esset.
Ep. 1
,

Praestat tamen iungere passa querentem

ut vel Cicero usus est parlicipio Off. 1,
21, 71 lis forsitan concedeudum sit

rcm

publicam

non

cap es sent ibu s,

extellenti ingenio dnctrinae sese deCf. 7, 421. 10, 426.

diderunt.

fjiii

527.

380. Ex Italia, Corytho scilicet, Etruriae

Talem
urbe, Dardanus erat filius lovis.
quaerit patriam, quare periculum non est,

375

387

401.

Venus Aeneam socios

re-

visurum promittit.
387.

Credo iniectum

orationi ut 10, 865.

VIRGILII

P.

34
Vitales carpis,

MARONIS

Tyriam qui adveneris urbem.

modo atque hinc te reginae ad limina pcrfer.

Namque tibi reduces socios classemque relatam

390

Nuntio et in tutum versis aquilonibus actam,

Ni frustra augurium vani docuere parentes.
Adspice bis senos laetantes agmine cycnos,
Aetberia quos lapsa plaga lovis ales aperto
Turbabat caelo; nunc terras ordine longo

395

Perge

Aut capere aut captas iam despectare videntur.

Hom.

Similis sententia ap.

Od. 3

28.

406 T ivit
Jitalex aiiras dixit Liicr. 3
aethcrias vitales sitscipit auras;
et
,

alibi.

388. Carpere ita saepius ap. poetas;

(nostram, pjliicken, d. h. was am If^c^e
darbietct
Ita
^eniefscn}.
steht., sich
G. 3, 435 molles ntib divo
4, 522. o55.
,

Pers. 5, 151:

carpcre somnos.

wus
diem

dtilcia.
,

Hor. C.

Carpa-

Carpc
11, 9:
creditla postero.

J,

quam minimum

tutum cf. 422.

actam. Agi
nautae dicuntar cf. Hor. C. 3, 7,
Ov. M. 4, 20
5 actus ad Oricum.
Inde pcr immensum ventis discordibus
391. in

ventis

actus.

392. Fani, ut qui doctrinam

sunt, quam non habent.

professi

393. In hoc augurio cycni sunt; iiam

avis Veneri sacra et ,.cycnus in auguriis nautis gratissimus ales, hunc optant
semper, quia nunquam mergitur undis."
duolaetantes ,,post pericuhim" S.
est

decim ; is enim fuit numerus navium

amissarum, ut iam ex eo Aeneas cognosagmine, i. e. non
ceret augurii iidem.
amplius turbati, sed ordinem servanles.

394. Aquilae

cum

oloribus

e.vercent tesle Pliiiio 10, 74,

Caclum apertum

95

inimicitias
et

frcier

BuHbnio.

Himmel,

nubibus non ohductum, ut Ov.

et G. 1,
393 aperta serena,
ut campus apertus est arboribus non conSed esset otiosum;
situs et impeditus.
ut simul signiticet
in
quare ita accipe
quo nihil est, quo quis se tegere possit
dici potest

M. 6,

(193

84
Sic Caes. B. C. 3
aut defendere.
His erat rebus effectum, ut equites mille
apertioribus etiam locis septem milium
Pompeianorum impetiim sustinere au,

derent.
Itaque caelum apcrtum est, quo
cycni ubique expositi sunt aquilae impetui, et bene comparantur cum nautis in
allo

mari tempestate

iactatis.

Despectare terram est ap. Ov. M.

alto .. aethcre longe despcciat
terras.
Cf. 224.
^iut capere respondet versui 400: aut porlum tenet ; aut
captas iam despectare videntur respon396.

4,

623

e.r

det:

aut pleno

subit

ostia

Rem

velo.

videre; priores aves iani

locum capiunt, reliquae intentis in illas
ilaque captas explica
oculis devolant;
Tali modo si
captas a prioribus avibus.

quotidie

haec

potes

verba

inlerpretaris,

dum quidquam

inest

neque

lann;ui-

neque

comparationi,

verbum ullum supervacuum. neque slructura

Versus autem 397. 98 nihil
difficilis.
significaut nisi gaudium olorum e.x aquilae
impetu liberatorum, quo non minus socii
fruebantur, cantuque
ex nautarum more signiflcabant. Quod
quum lempore prius sit eo, quod inest v.
Atque ut illi
396, perfectum ponitur.
cycni, qui iam in caelo aperto aquilam
non aufugiunt in terram vodecussere,
lando, sic nautae in mari aperlo iam ven-

e tempestate servati
id

tis

placalis

liberatique

eamque

periculo

ob caussam iam congregati ac

canentes, ut illi cycni terram,

laeli

et

ipsi

ila

portum petunl, quo quiescanl, non quo deSuperest memorare quantae

fendantur.
P/. v. 393
turbae in h. I. niolae sint.
ut ingratum sihilum tollat, dat Agmina
bis senos laelaniia conspice cycnos et 396
explicat: ,,Terras capiunt et captas, metu
dempto, statim reUnquunt et in altum evoDespectare
lant.
CQi'id ibi volunt?)
Idem
terras est super terras se toHere.
Sic tollilur omnis comparati
vidit fVg.''^
magis eliam quod 398 dal
similitudo
et
Post scribit
coetu cinxere lacum.
ftaud aliter puppesque ducum ; additque:
,,Quare Vgl. di.visset puppes tuae et pubes tuorttm non intelligo."
At ista mulandi caussa non est sed accuralius quaeSchenkl ( Recens. ff^eidneri) pro
rendi.
captas scrihit captis et ita iungit: Adspice ut cycni, quos a. turb. quique terras

capere
in
lih.

videntur reduces

caelum

elali}

novum

(_i\istkasten,

CO polum

inferl

saepta}

(i.

e.

vocabulum
pro

rursiis

cinxerinl."

captas

capsos
et

re-

speciare (quod est in uno P.).

Qiiaerit
enim
perfugii
aliquam
significationem
ab h. 1. alienam.
Neque ff^d. expedire se
nisi scriptura
potest,
respectare pro des. et deleto versu 398.
Benoist v. 396 explicat: capere per quae-

Ut reduces

illi

AENEIDOS

LIB.

ludunt stridentibus

alis

35

I.

Et cnetu cinxere polum, cantusque dedere,

Haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum
Aut portum tenet aut pleno subit ostia velo.
Perge modo, et, qua te ducit via, dirige gressum.

400

Dixit et avertens rosea cervice refulsit,

Ambrosiaeque comae divinum vertice odorem

Spiravere; pedes vestis deliuxit ad imos;
Et vera iucessu patuit dea. Ille ubi matrem
Adguovit,

405

fugientem est voce secutus:

Quid natum totiens crudelis tu quoque falsis
Ludis imaginibus? cur dextrae iungere dextram
Non datur ac veras audire et reddere vocesV
Talibus incusat gressumque ad moenia tendit.
At Yenus obscuro gradientes aere saepsit,
Et multo nebulae circum dea fudit amictu,
Cernere ne quis eos, neu quis contingere posset,
Molirive moram aut veniendi poscere caussas.
Ipsa Paphum sublimis abit sedesque revisit
Laeta suas, ubi templum illi, centumque Sabaeo
rere:

alii

sitiini

locuiii

tali

ailhiic

quaKrimt,

aUi iii quae(Sic comLd. qui antea

oculos defigunt.

paiaiio plaiie sublala est.)

meam

nunc

versus traiisposuit.
sentenliam el ffg.

seciuitur

Ostia

400.

cycnus Dircaeiis.

est

porlus ostium
53, 118.

sc. X)ov\us, na,

Cic. Verr. 4,

dixit

luiige vera patuit

est VirgUius.
tiis
incessu igitur patuit veram esse deam.

407 toticnit. Itaqiie et aUbi sub falsa

imagine Venus se obtulerat fiUo, vera 2.
5^9
i,tnlere aUquem 7, 442.
II,
427.
Cic. ad Q. Fr. 2, 12 Euvi lusi
Ter. Ad. 4, 5, 63 Obsec.ro
iocose satis.
Sine copula
num ludis tu niinc me?
ad prius adiunfjiiiir alieruiu idque expli-

calius

<iA
440.

.u
Acneas
venU Carthao;inem.
^
.

/-

402. avertens cf. 104.

lu discessu
dii solent numeii suum indicare cf. 4. 277.
Cervice et vertice
5, 658. 9, 659.

cum

iunge
358.

v.

refulsit

et

spiravere

cf.

comae, vestes
dfi^Qoatog ntnkog.

et

Hom. U.
H. 1,529 .

ut

5,

ita

338

xo:iTcci.

.
quia dixit supra
11
^.jon^ sinus coUecta
.
a
c
fluentes"
03201
S.
^
-^
iA
404.

405.
46.

5,

estis defluxit.

.(.

Incessu etiam dignitas apparet cf.

647.
Ov. M. 3. 609:
Specto

266.

cf.

Jenus

Nomini

dea.

proprio

enuntiato addilnr appellativum

10 634,
c<n
.
n .
12.
et appellativo propruim

altero

in

tmo
692.

ut

Non absimile, quod notalum est

''^'^Eodem modo Ulysses per
ad 8. 168.
Minervam nube circumfusus Alcinoi domum
''

""rat.

413.

403. Amhrosia omuia sunt deorum.

421. 461.

ut

409 ,.gras i. e. voces matris filiiim

audire et matri suas reddere, non quasi
alienum aiienae.
411.

Af^n

402

415

398. cantiisque dedere cf. 2,

698.
Anas cyciiiis ferus" dulciter canere dicitar, ita 7, 700.
E. 8, 5.5.
Hom. II. 2,
459.
Quare ApolUni eliam sacer et poetae cycni diciiiitur, ut ap. Horat. 4, 2,

25 Pindarus

410

er''ae
^'^-

Cf. Hom.
Aut nou

Od.

14.

interrogati\nim

est

discernit

iuterrogationis

sed

partes

cf.

^-

^*'^'
f^}^-

*'* tnoliri cf. 2, 108.

Pa415. sublimis abil cf. 4, 22.
^..<-.
7
Cypri \ eneris
urbes
)>/""' ?t Amatlius.
', uobilissimae;
,.,n
\enus et Paplua
lude 1-.,^
cultu
Omuino in insuia
et Amatliusia dicitur.
Cypro Venus colebatur; inde Kvnfjig

...

faciemque gradumque .A7 ibi,

quod posset credi mortale
videbam.

dicia.

Cum

qui de

missa de

auras,

numerus in sacris soUemnis cf. 4, 200.

Snbaei Arabum gens, ex Saba autem
tus cf. G. 1, 57. 2, 117; quod iiec Homeri

cttltutn

nostro

Flora Iiaec:

loco

confer Ovidiiim,

Tvnucs

in

scire fuisse deam

Lusit hic; dignitaiem secii-

Mansit odur, posnes

Fast. 5, 375.

secessil

416.

Laeta,
filio

quod

cura.

sedes

suas

revisit

cenium arae.

Is

VIRGILIl

1>.

3(i

MARONIS

calcnt arae sertisque recentibus halant.

Corripuerc viam interea, qua scmita monstrat.
Liraque adsccndebant coUem, qui phirimus urbi
Imminet advcrsasque adspectat desuper arces.
Miratur moh>m Aeneas, magalia quondam,
Miratur portas strepitumque et strata viarum.
Instaut ardentes Tyrii, pars ducere muros,
MoHrique arcem et manibus subvolvere saxa,
Pars optare locum tecto et concludere sulco.
[lura magistratusque legunt sanctumque senatum]
'riire

tempore Graecis, nec Numa regnante Romanis in usu erat, cf. O. F. I, 341; tanien
poeta tempori tribuilur Troiano.
Sic
453. S, 1(16. 11, 4Sl.
Veneri autem
Paphiae ,.sans;uinem arae offundere velilum. precihus et igne puro allaria adolentur" Tac. II. 2, 3.
418. corripere viam, ita Ov. M. 2, 158.

4,

Plin.

Ep.

4,

magisi

viam

celeritale,

ita ut

sed tanto

ipsam corripiemiis ;

sc.

ainbo viae termini brevi temporis intervallo inlerposiio al) eo, qui it, attingantur
atque in uniini quasi corripianliir; ita
corripere spatia 5, 31K, campum 5, 144.
G. 3, 104.
lam socios visenili cupidi
properant ad urbem.
qua cf. 2, 505.
419. collem cf. I-^iO.
plurimus cf.
6, 59.
420. Imminere montes infra iacentibus
lerris
saepe dicuntur ut IfiS.
Ov. M.
4, 524 Imminet aequoribus scopulus.
nnas arces urbs habet,
Liv. 28, 6

immincntem mari.

iiuani

ab imminentc prope
bns tumulo est arlmotus.

citus

29, 35
ipsis

Exermoeni-

yldvcrsus
ad nos versus, regione oppositus;
ita saepissime 4. 701. 5, S9.
6, 418.
7.i5
et
552. H84.
ap. Ciceronem.

i.

e.

Aspeclare primiis dixit Vgl. pro prosaico

spectare ad i. e. vergere ad.
Post Tac.
Agr. 24 liritannia Hiberniam adspicit.
arces : Pl. coni. aedes.
421. Molem sc. aedificiorum cf. Cic.

Mil.

Hor. C.

3J.

desere copiam
nubibus arduis.
Carthaginis

id

3,

et

nomen

auiem sive mapalia

Fasddio^am
molem propinquam
29. 10

magalia.

Suliurbia

retinuerunt.

Magalia

,,aedificia

Numidanim

aKresiium,
oblonga,
incurvis
laleribus
tecia, quasi navium carinae sunt" Sall.
lug. 18.
,,MagaIia, Afrorum casas, et

mapalia idem significant, sed magalia ma

producil
mapalia vero corripit iit G. 3,
340" S. ad 4. 259.
Magalia quondam
fuisse recle monel Ld. intellexisse Aeneam
ex magalibus circumiacentibus cf. 4, 259.
,

Versom
122.

delet Pl.

Strata viarum

ita

Lucr. 1,

316

lam

strataqtie

420

425

vuJgi

pcdibus

ilelrila

4, 417 cvlleitus aquac, qui

intcr sistit per strata viarum

viarum.

lapides
(gcpjlasleite Strafse). Poelae enim subslanlivorum niaxime abslracloruni paucitate coacti, neiitra adiectivorum fecerunt
substanliva, neque solum pliiralis numero
sed eliain singulari quae genilivum assuinerent, seculi illi suae linguae ingenium, quo si (jua vis inest in adieclivi
nolione, substantivo ea proferri solet cf.
Gr. 5 363.
423.

Instant

dicilur 2, 491.
ardentes noii minus
ut etiam 472. 2, 41.

ahsolule

lam vero quum

h.

absolute diclum

sit,

I.

529, magis conveiiit iungere inslant cum

infinitivo ducere, ul esl 2, 627. 10, ll^.
liUcr. 4, 998 corripere instaut.
Neque

pais sequitur, si
Ducere muros,

quod pars
comparaveris 11, 8S7.
offenderis,

Mauern
aliique

fiihrcn et Salluslius et Livius

dixerunl, quos laudat Bentl. ad

Hor. C.

est

in

288

3, 3, 65.

Subvolvere, hoc uno loco lectum,

sublime efferre cf. subiicere 12,

424.

suspicere 438.

et

,.molibus faclis extollere" S.

moliii arcem
Cf. 2, 108.

425. Optare est eligere; ita 3, 109. 5,

247. 8, 503.
Cic. pr. RA. 11.
426. iura magistratusque lcgunt. Ex
verlio ad iura verbum constituiint

legunt
vel

siuiile

vel

/i;rn

el

eruendum

aliquid
iiidicat

habemus

e/?ic

iudices,

rirhtenile

und berathende

est

cf.

356;

qui ius dicunt,

,

vcrwallende

liehurde.
Tamen nou
falsi sunt ii,
qui in hoc versu haesere
inlerpretes.
Nam et ante et post de aedificiis est sermo, neque iura legiint placet
ob zeugnia; adversaiur hic versus eliam
rationi
qiia Dido regiam exercet poleslatem cf. 507 et 5, 758, neque unquani
apud Romanos populus Senatum legil.
Inliilit
liunc versiim aliquis, qui comiliorum eliam fieri mentionein voluit, et
qui meinineral locoriim 3. 132 sq.
5,
755 sq. Ilck. ]\'ck. versum retinent ; de,

leiil

Pl.

Hg.

Ld.

Wd.

AENEIDOS
Hic portus

hic

effodiimt;

alii

Fundamenta locant

alii,

LIB.

alta

37

I.

theatri

immanesque columnas

Rupibus excidunt, scenis decora alta futuris:

Qualis apes aestate nova per florea rura
Exercet sub sole labor, quum gentis adultos
Educunt fetus, aut quum liquentia mella

430

Stipant et dulci distendunt nectare cellas,

Aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto

Ignavum, fucos, pecus a praesepibus arcent;
Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.
fortunati, quorum iam moenia surgunt!
Aeneas ait, et fastigia suspicit urbis.
saeptus nebula

Infert se

435

mirabile dictu

440

Per medios miscetque viris, neque cernitur ulli.

Lucus iu urbe fuit meclia, laetissimus umbrae,
MyP2. prob. //n. Pl. IVg.
FRP2. prob. Rb. Nck. IVd.

427. theatri
thcatris

UtninKiiie recte

fVg. Ld.
magnitudo

dicitur.

Rb. IVd.

Pl.

prob.

S.

si

et

lata

F.

unii.s

alta

MPRy.

dicit

Hinc fulura
patet utrum

non

inteUigitur''

prob.

lala autem videtur correxisse cui

Qua de re
alta 429 repetitum displicebat.
901.
Neque ut quis pro lata iiicf. 6,
Theatrum Vglii
ferret alta cau.ssa erat.
legerit

quavis fere iirbe Graeca et

Romana erat; quare non dubitavit poeta
etiam Poenis aitribuere.

tempore

in

Apud

428. fiindamenta locant:

tores usitatius iacere

cf.

MPRF2.

rec.

petunt Fl.

scrip-

locant

5, 631.

Romani

praestabant.

Sceiiis

dat.

a substaiitivo dccora peiulens. Rutil. Ilin.

1, 93 Perccnserc labor den^iis decora
alta tropaeis. A. 10, 203 ipsa capiit ])opulis.
8, 65 celsis caput urbibus.

signum receptui

Sen. Ira 1, 9 m(7es qui

Flor. 1
!
iicgUgit.
,

Gr.

cf.

430

Latio caput

4.

3ti6.

36.

Hoc

praeivit

loco

compara-

ipsa autem comparatio

aptissima est, et quod sedulitatem Poeni
ostendunt, et quod quum inter se discurrant
variaque officia exsequantur, ordine tamen
tiim,

omnia

ut

et

saepius;

consilio agunt.

Ad rem

cf.

qui ipsi huic loco eos aptissimos esse de-

monstravit.

431. cjercet
signiiicantius
ita

E. 3, 13

cf.

et

3,

182.

reciius

sole sub

quam
ardenti.

Sub
in

infelix,

3,

3.

Verba

fucos genus:
alibi

Praeneste,

aestivae,
2,

FJor.

1 1

deliciae.
o

Cf.

semper

7
E.

oves,

pecus.
436. Ut ex diverso apum labore fit aiiquid sc. mel, sic ex Poenorum Carthago.
437. Aptissima haec exclamatio.
438. Quid sit suspicere docet S. ad 224.
id

significare

loci

testantur

6,

qitum caehijn
suspeximus etc. quem locum qui est imitatus auctor orationis de Har. Resp. 9
quum suspexerit in caelum. Inde
dixit
eliam subslantivum suspectus ad Olympum 6, 579, et frequentativum ap. Avien.
descr. terr. 369 Memnnn suspectat roseas
Suspicit,
Aurorae matris habena^.
668.

Cic.

N.

D.

2,

quum

colle reliclo

urbem

inlraret.

439. mirabile dictu cf. 7, 73.

Dativus cum pas440. cernitur ulli.
sivo saepius apud poetas, rarius apud
scriptores inveniUir et Ciceronem; saepius
cum participio iunctus quam cum verbo
finito cf. 326.
2, 247.
3, 14. 6, 793.

2!?8.

Cf.

Gr.

441

Aeneas quae in lunonis

493.
teinplo sunt imagines perlustrat.

G.

rura Claud.
ibi
iam fere
36 ab alio
contra nitente IVdro,

Per jlorea
4, 162 sq.
R. Pros. 2, 118 sed quod
eadem leguntur, (il. 431
illalos putat et eiicit,

capellae.
435. ignavum
ila posita etiam

Verbum

Rb.

429. excidunt cf. 6, 42. Suet. Cal. 37

excisae rupes duriisimi sHicis. In hac
arte

603: sub nitido die. Hor. C. 1, I,

25: sw6 love frigido.
433. Distendunt notat ingentem copiaiu
cf. Tib. 2, 5, 84 distendet spicis horrea
E. 7, 3 distentae lacte
plena Ceres.
1,

sole
sole

Ov. M.

441. Unibrae et umbra est in M. Vmbrae significat cui rnagna est umbra;
laeta laborum ; et laudatur
ita 11, 73
fraginentum Sallusli: frugum pabulique
Cf. 343 ditissimus agri
laetus ager.
7 et 4.
et est geii. copiae cf. Gr. 265
,

38

VIRGILII

1.

MAROMS

prinmni iactati undis et turbine Pocni

Ktiodere loco signum, quod regia luno
^Monstrarat, caput acris equi; sic nam forc l)ello
Kgregiani et facilem victu per saecula genteni.
Ilic templuni lunoni ingens Sidonia Dido
Condebat, donis opulentum et numine divae;
Aerea cui gradibus surgebant limina, nexacquc
Aere trabes, foribus cardo stridebat aenis.
Hoc primum in luco nova res oblata timorem
Leniit, bic primum Aeneas sperare salutem
Ausus et adHictis melius contidere rebus.
Namque sub ingenti lustrat dum singula templo,
Reginam opperiens, dum, quae fortuna sit urbi.
t^)n()

Pracstat

id

itmbra iiam

altfri

iHeiatiir unibra

(iiiaiu

hahet

e.

i.

(cf.

Ov. Poiil. 1. 2, 25 Adde

cicm. nec frotide nec arbore laeti.
Sic

ejst

significalioiie

fortasse

poetae

pnsiiere

Siliiis.

Statiiis,

('iaiidia-

iit

niale

intellecto

Lmbrti aulem

loco.

Qim

po.sleriores

vel genitiviiin.
iius,

(iiii

275).
loci fn-

v.

lioc Virgilii

videtur ex

media

orliiin esse.

443. Signnm ut esset obtuUt dea cf. 358.

saiis notain narrant Sil. 2, 411 et
luslin. 18, 5 Ibi quoque equi caput repertum beUico^^um potentemque pnpvhim
futurum si^nijicanft, urhi nuxpicatam
sedem dedit. S. ..Sacerdos locuni elegit
facieiidae iirbis, (juo efTosso inventuni est
capiit bdvis. (juod qiium displicuisset, (juia
bos seinper sultiujratus est, alio loco effosso. caput e(nii inventiim placuit.
Illic
Unde et belergo luiioni templa fecerunt.
licosa est Cartliajio per equi omen. et fertilis
In moneiis Carlhagiper bovis."
niensium equiis esl el ajrricultura Carthaginienses clari ut Romani eoriiin de ea re
liliros converterint.
Revoca tibi in meinoriam. quae narraniiir de Capitolio Romano.
Simile ex eijuis aucruriiim 3, 540.
444. Sic, lioc sigiio, fore a verbo
mon<itrurat pendei.
Af/m secundo ioco
posiiiiin nt 3. 379. 10. 585.
445. Facilem viciu ut 3, 621 nec vifiu
facilis cf. Gr. S 443; el ipse virlus di:

facilis G.

460.

2.

Contrariiini

est

asper victu 8, 318 et Mensit asper popiilus virtuque mnlinrno Sil. 3, 280.
Farile aiiteni vivere dicitur. qiii seciirani
ac iiicuiidam vilam degit; ita Plaut. Ciirc.
5. 2. l! yu^as garris.
Soleo num
propter eas vivo facilius. Hrk. Ih Pl.
victu dcducmii a vinrere, et PL coni.
Egrefriam haud farilem vinci per s. .

447.

Condcbat;

tiim erat templiiin,

ila(|iie
iit

nondum

intelligitur

ex

454.

Sed tamen paene erat perfeclum, ut iam

imagines appictae essent et ul eo iam

et

deae nuineii

450

ad ius

et

dicciuliiin.

doiiis

yund niagnum

uumine.
poleiitia,

doiia

erat

oflere-

niiilti

(|ui
ab ea auxilium e.\spectabant.
meiitem revoca templa, ((iiae erant
Delphis, Deli, alia,
44H. .Surgebant irradibus limina 1. e.

baiit,

In

factiim esl

gradiliiis siipposilis

limiiia

iit

Ilaque gradibus ascendebatur ad teinplum,

44!^. nv.rarqne aere trabes.
Ila Snph.
altiora,

837 XQva668Tog dixit pro XQvOhog.

..Aerea ideo vel (juod aes veteres inagis
in usu habebanl, vel quod religinni apta
est materies." .S.
Cuiii vi qiiadam re-

El.

M.

verbum

ideni

pelit

636.

4.

5,

colebatur

gis

4. 138;

ut

566.

2,

saepe

t)v,

Aureus axis

107

uurea svmmae curreni nnta. qiiod Ar-

tenio aureus^

erat.

vatura rotae.

Ad

Xcch/.ioiv.og

Iiiiio

Sparlae

Alhene, et Alciiioi domiis (Honi. Od. 7,

84 sq.) aere, argento, aiiro, el Pantheon,
ab Agrippa conditum, aereis trabibus et
Neque miiiiis alia
valvis exstructum est.
Italiae templa
ornala fuisse probabile.
7ie.rae FMPRyc. prob. Ub. tFd.
,.>lulti
nixae legiint. iion Tiej-oc" S,
nixac
Genuiniim videtiir nexae;
Pl. IFtr. Ld.
idem redit;
utrumqiie
fere
ad
neinpe
cardo,
trabes,
coliimnae.
al.
aere
obducta siiiil; sed recte JVd.
monet in nixae non probam esse dicendi
ralionem.
surgebant , nexaeque cf.
5, 362.
452. melius: inagis.
(onfidere abet

facta sive

Muth fassen; nfflirtis requamquam res afflictae eraiit.

solute dictiim.

bus

est

alil.

2. 402.
453. Sub templo

Cf.

parte

(cf.

4.

i.

387)

e. in inferiorfr

opera

slans

templi
iii

eo

sculpta cnnspicil.

Opperieiis; exspectans. Aeneas v.

est ad limina adire reginae;

454.

perfecv.

Diilo

iiti

opulentum

esseiit

Rem

ciliir

posset

445

3^9

iussiis

qiiiim
V.

ad teniplum iiondiim

447,

pervenisset,

perfeclum,

poluit

cf.

ex operariis

AENEIDOS

LIB.

39

I.

Artificumque mamis inter se operumque laborem

Miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas,
Bellaque iam fama totum volgata per orbem,

Priamumque,

Atridas,

Quae regio

in terris

saevum ambobus Acbillen.

et

Quis iam locus, inquit, Achate,

Constitit et lacrimans:

En Priamus

455

non

nostri

460

laborisV

pler^a

Sunt bic etiam sua praemia laudi

Sunt lacrimae rerum, et mentem mortalia tangunt.
Solve metus; feret haec aliquam tibi fama salutem.
Sic ait atque animum pictura pascit inani,
Multa gemens, hxrgoque humectat flumine voltum.
Namque videbat, uti beHantes Pergama circum
Hac fugerent Graii, premeret Troiana iuventus;
Hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.
!

inter se conoqiienlibiis auilire

Nam

venliiram.

poeta

neque eius

lingiiae diversitatem.

poiiere interpretem.

reginam adnon ciirat

epii-iis

est

fortuna

inter-

..felicitas"

opes.

S.

Cf. Petron. Sat.

vidi

nondnm

83 Zcusidos maniis

tur.

Nos

iniuria victas.
eine ^ute Hand.
intra se FyiPRyUxp. teste

vetufitatis

inter se Vulg.

Kb.

(|uuin

Hn.

danl inter se
artificum

schreibt

er

ex

ff''g.

et

quod Sb

libris

operantium.

inter se

omnibus

explicat ..manus
fib.

coiii.

Sed non intus sunt

intrans sive intras.
nec recte narratur
inirans
imagines,
miratur.
IVd. suspicatur pro inter se
:

tale aliquid,

laboreni

labore

155

88 saevire

Operum

opera

ipsa,

7, 248.

dativo:

ita

dativo.

c.

e.

i.

diligentia perficiuntur.

et

De voce /a6or cf.

458. Saevum c.

nitidas.

((uale

G. 2.

ita

(luatemis

Tib.

Priaiuo

1. 2.
iratus

Atridis per tempus ob

ut liosti
ereptam Briseidem; quare his verbis inest
est

argumentum

Hiinc v. eiicit P/.

quod saevus Atridis AcUilles non pertineat
ad Hiacas ex ordine pugnas, et quod saeIliadis.

vus Priamo non

tot

dicatur sc. ei,

recte

interfecit

filios

Plena taboris,

461.

En cum

Laus
aliquis

.solet

est

4, 189.

cf.

nominativo,

iungi.

quam

mereliir

cui

'.

460.
5, 639

cf.

Cf.

virtute

Gr.
et

5, 355.

ut

4, 597.

311.

rebus gestis
8, 273. 10,

825. 9, 252 Quae digna viri pro laiidibus /<//< Posse rcar snlvi.^ Iiaqiie laus
Efffctum pro
oninino de facto laudabili.
efficiente. ut vuhius pro tclo 2. 529.
Hic. ubi minc sumus, Carthagini.

i.

462. Sunt lacrimae rerum cf. 2, 784

rerum factarum etiam earum quae non

e.

ad ipsos pertinent; et mentem sc. Carlhaginiensium tangunt, riihren. cf. Cic. Att.
2, 19 Minae Clodii ... modice me tanItaque huius terrae incolae et
f^unt.

laude.
prosequuntur.
virtuteni

455. Arlificum manus etc. i. e. artem

in operihus et laborem comparans mira-

465

et

iniseriam misericordia

lam Br.

coniecit

gentem

Gt: sunt lacrimae aerumnis: gentem.

Pl: sunt lacrimae. reor, atque homines
moriaUa tangunt!
Plu463. Solvere metut cf. 5. 420.
ralis recte, nam niulta adversa accidere
poterant omniiim rerum inopibus et in terra

incognita versantibus.
In eo auiem
5, 359.

De hoc plurali cf.

magna est sermonis

qnod Achatem alloquitur eumque

Aliquam
bono animo sit exhortatur.
i.
e. non contemnendam; qualis fatura sit,
iiomlum potest signare.
dulcedo,

ut

464. Pascit animum: er weidet sich

todien liilde cf. Cic. Verr. 5, 26.
Quiim eius cruciatu atque supplicio
Inanis est
pascere oculos vellcnt.
pictura sive caelatura, si comparatur ciiin
rebus quibus interfuit ipse.

am

465. Similia 6. 1. 11, 90. Hom. H. 9,

14 Agamemno Say.Qvx^oiv coGzf aqtjvt]
fieldvvSQog. Lucr. 1, 919 FA lacrimis
Ex
salsis humectant ora genaf^qne.
nostro more. qui lacrimas fundere viro
non est haec
forti indecoriim habemus,
Dixit etiam Ov. Met. 1,
res iudicanda.

584 Inachus fletibus auget aquas; qiiod

nos non diceremus, nisi forte iocantes.
467.
Prop.

1,

Hac
3.

13.

hac

iia

opposita leges ap.

Cf. 9, 572.

Premere

hostem. proprium hac in re verbum apud

Livium, Caesarem, al. cf. 324.
468. In crista inest aliquid, quod termoveat; hinc v.OQV&odolog /.rrop et II. 6. 469 Xocpov liniLOxcdTrjv
diivov dn dy.QOTccTTjg y.OQvQ-og vevovTcc

rorem

vo^Gccg tremit Astyanax.

Cf.

12, 88.

P VIllGILII MARONIS

40

Nec procul

liinc Rhesi niveis tentoria velis

Adgnoscit lacrimans, primo quae prodita somno
Tydides multa vastabat caede cruentus,
Ardentesque avertit equos in castra, prius quam
Pabula gustassent Troiae Xantliumque bibissent.
Parte alia fugiens amissis Troilus arniis,
Infelix puer atque impar congressus Achilli,
Fertur equis, curruque haeret resupinus inani,
Lora tenens tamen; huic cervixque comaeque trahuntur
Per terram, et versa pulvis inscriliitur hasta.
Interea ad temphim non aequae Palladis ibant
Crinibus Ihades passis, pephimque ferebant,
Supphciter tristes et tunsae pectora palmis;
Diva solo lixos oculos aversa tenebat.
Ter circum IHacos raptaverat Hectora muros,
Exanimumque auro corpus vendebat Achilles.

469. I)e
ciihae
occisis.

el

eiiisque

eqiiis

10. 433

II.

Thraciae rege et Hesociis,

a Dioinede
ab Ulysse abductis Hoin.
470 sq.
sed priinus, iit

Rlieso,

fralre

s(|.

videUir. Piiidarus tradidit,

Troiani

iioii

in fatis fuisse,

poluisse capi,

si

Rliesi equi

pabula gustasseiil Troiae Xanlhuinque bi-

niveis tentoria velis. Iii bello

aut sub dio noclein peragunt aut
iii
tuguriis CxAtCtaig)
non sub tenloriis
linteis.
Cf. 16s.
bisseiit.

Troiano

470.

jnimo prodita somno.

soiniius arUis

eiiiin

accipere

est

Prinuis

solet sed

primuin

i.

e.

melius
priinae

somiuim
ila IVg.
Cf. Ov.
40 Uhesns somno proditiis.

noctis
1

vere

esse

Her.

471. vastabat. Ila 8, 8 latos vastnnt

cultoribus agro^ , deleclum liabenles, et
(Caes. ) B. G. 8, 24 fines vastare civi-

populare b^il. Ila de deleclu

quantas populis solaveril urbes.
Adde Sall. Iiig. 48 vastus
ab nnturn et fiumano cultu. Liv. 2,
50 afrre^tium fuga vasti relicti ao;ri.
Deinde eliam diclum de iis, qui in proelio caesi siinl.
Cf. 9, 323 vastare corpora el 771 ferarum vaslatorem Amycum.
Ov. M. 13, 255 Quid referam
Sarpedonis agmina ferro Deviistata
meo?
Vastabat iinp. nain in piclura
eraiil iam multi
caesi; avertit perf. est
facliim unum.
hiis.

Stat.

Cf.

Theb. 4, 36

472. ardentes, aninio fervidos.

475. Troilus Prianii

nata, non iniiius forlis

filius

quam

,,miniinus
Ileclor"

Dares c. 7, adniodum iiivenis CHor. C. 2,

9. 15 impubem Tioilon) aiile leinpus,
quod describit Ilias, cum Achille congressus, sculo amisso el e curru deieclus,

quum

lora

noii remilteret,

equis per pul-

verem

357.

475

480

hasla per corpus traiecla

Irahilur,

pulverem

470

iiiscribente.

Secundum

Cf.

Plaul.

Hom.

II.

24,

Bacchid.

4, 9,
pignora.

30 eius vila erat iiiler Troiae

ApoHinis habebalur filius Apoll. 3, 12,
5 et secundum alios ab Achille iii ipsa
ara Apollinis Thymbraei occisus est, quem
deus Achilli niorlem paravit.
amissis armis i. e. sculo cf. 119.

uluirus

478. inscribitur. Recle et inscribi alicui rei aliquid et aliquid aliqva re dicitvr cf. 6, 229; et si non ofTendimur, si
Cicero Verr. 2, 69 statuae equeslres,
qiias tu poni inscribique iussisti dicit,
Cf. E. 3,
hoc qiioque recle dictum est.
106 inscripti nomina regum nascuntur

jlores.

Interea non est per idem tempus,

Res naralia videt eliaiii haec.
raliir Hom. II.
6, 269, ubi Heclor ab
Heleiio monilus inatronas Troianas excilat ,
ul peplo doiiato a Miiierva implorareiit auxilium ad arceiidum ab urbe Dionon aequae, adversae.
inedem.
480. Crinibus passis feminae ulebanlur
479.

sed

iiiter

maestae

65.

3,

cf.

482. Diva solo fixos ocnlos aversa

Id facit, qni timet,
tenebat cf. 6, 469.
Iia Regulus dicilur
ne precibus fleclaiur.
virilem torviis hunii posuisse voltum ap.

H. C.

3,5,

43.

Hom.

483. Ap.

II.
22, 399 Achilles
Heclorem quum inlerfecisset, slalim currui
aHigalum ad naves Irahit; sed poelae, qui

posl

Homerum

scripserunt, v.

c.

Sophocles

quod Virgilius tradidere.

liaptaverat narranlis est non describentis,

ei

Knniiis

nec polerat

idein

illa

ter

tamen eius signa

484. auro

repelila rapiatio pingi,

eraiit

vendebat.

iii

corpore.

Priamus

enim,

AENEIDOS

LIB.

41

I.

Tum vero ingeiitein gemitum clat pectore ab inio,

Ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici,
Tendentemque manus Priamum conspexit iuermes.
Se quoque principi])us permixtum aclgnovit Achivis;
Eoasque acies et nigri Memnonis arma.
Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis

485

490

furens, mediisque in millibus ardet,

Aurea subnectens exsertae cingula mammae,
Bellatrix, audetque viris concurrere virgo.
Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur,
stupet obtutuque Imeret defixus in uuo,
Pentliesilea

Dum

495

Regina ad templum, forma pulclierrima Dido,

Incessit, magna iuvenum stipante caterva.
Qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi
qui

Hectoris

iit

reciperet,

fiiii

adiit

iioctii

sepeliendum
Achillem, et doiiis

corpxis

supplice voce usus esl

et

486

cf.

Hom.

24,

II.

Hectoris,

omnia

posiia

amici

in Acliillis lentorio.

4S8. priiicipibus permixtum Achivis.

Itaque inter medios liostes versatur.
Aeneas enim apud Hoineruni fortitudine inter primores Troianorum excellit, cf. praef.

adgnovit M.

al.

adgnoscit FR.

fortasse e v. 470.

489.

thesilea

et

Priamus, b) Aeiieas

Eoae

acies suiit Aethiopum, quo-

rum rex Memnon, de quo 7al.

Homerum. Cf. lustin. 1.

Apud Homerum Amazones tempore,
2.
quod fuit ante bellum, memorantur II. 3,
189.
Artiflces vero earum facta exprimere certalim lentarunt.
Luiiatis pcltis;

11, 663 i. e. scuUs brevissimis

modum lunae iam mediae" S.

ila

Siibnectens

excitala,

Pentliesilea furens

in

i.

Amazones turmas
viros, dum tapfer und

turbida,

suas ducit contra

scliamhaft zugleich das zufaUig herabgleitende ciiigulum fest anheftel JFd.

Sed

nondum mauus

conseruit,

ut

idem

JJ''^.

medioque in certamine tenipus

non esse recle monens Lf/., sine caussa lotum versum suspicatur esse spurium.
concurrere c. dat 10, 8.
Exsertus est
nudalus cf. 1 1 649 de Camilla.
Lersch
Rhein. Mus. 1S51 p. 37 oclo suniil imaexplicat,

gines
gii

Quae

bulis

videril

inter se

1 a)

opposilas in fronle
Aictoria Troianorum et

fasti-

Hec-

b) Victoria Graecorum et Acliillis.

8 a) Mors Troili, b) Mors Rhesi. 3 a) Priami preces ad Achillem, b) Troianarum

toris,

ad Minervam.
Peulhesileae.

4a) Mors Memnonis, b) Mors

Idem Ld. PauUo aliler dispo-

non

facile

dixeris.

lib.

versus Iraiecit, ita ut post bibissent v.

473 ponat Interea ad templum
tene82 et adiungal Parte alia
bat 479
hasla 474
78. Sc. ut Uiomedis facta opponantur supplicationi mulierum. Sed recle
monet Ld. sic supplicationem factam esse
nocte, ueque eam pertinuisse ad mortem
Rhesi.
Omnis in talibus rebus mulatio

494

est.

519.

Dido adveuit, mox Aeneae

scripserunt posl

492.

Memnon.

disponere iuvat, non ad amussim res descripsil poela; ita v. 488 se

quoque qua in tabula aut quibus in la-

vana

490. Penthesilea, Amazonum regina,

Troiae venisse auxilio poetae narrant, qui

e.

et

quamquam

s(i.

485. dat gemitum cf. 2, 698.

486. Spolia,
cnrrus, corpiis

3 a) Iliades et Minerva, b) PenAmazones.

4a) Achilles et

nit /rrf.

socii.

494.

lam

Dum

iiota

et

stupet,

quod

suorum

celebrata sint in terra

faia

remo-

el in hoc uno obtuUi defixus est,

advenit Dido.
495. Defirrere lumina cogilantis est cf.
226. 7, 249.
496. Versus incedentem maiestaie signat
reginam.
497. stipantc caterva :
Proprium id
verbum ila Liv. 42. 39 siipante tiirba,
Trabant Cic. Off. 2, 7.
et stipator
498. Diana et Lacedaemone et Deli
Eurotas notus ille
imprimis colebalur,

tissima,

Laconiae fluvius; Cynthus mons Ueli,

unde Cynthia dicilur Uiana.
Qualis
rectfi iungitur cum voee Diana, non cum
Coinparatur enim omiiino Uido
verbo.
cum Diaiia maiestale, non aclioiiibus; neque quae ad bonorem deae augendam adduntur singula Irahuiilur in comparationem;
sed id modo dicitiir, Uidonem ea fuisse
pulchriludine, qua Uiana esl, quum maxime
Valerius Probus
niaieslale sua splendel.
ap. Gellium 9, 9 hunc locum cum Homerico comparat (Od. 6, 102) eumque illi

42

YIRGILII 3IAR0NIS

P.

Exercet Diana choros, quam mille seciitae

Hinc atque liinc glomerautur Oreades: illa pharetram
Fert humero, gradiensque deas supereminet omues;
Latonae tacitum iDcrtentaut gaudia pectus:
Talis erat Dido, talem se laeta ferebat
Per medios, instaus operi regnisque futuris.

Tum

foribus divae,

500

media testudine templi,

505

Saepta armis, solioque alte subnixa resedit.

lura dabat legesque viris, operumque laborem
Partibus aequabat iustis aut sorte trahebat;
Quum subito Aeneas concursu accedere magno
Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum
Teucrorumque alios, ater quos aequore tiu-bo
Dispulerat penitusque alias avexerat oras.
Obstipuit simul ipse, simul percussus Achates
habet

miilto

Rb.

U^d.

inferioreni

as.senliiinturque

Sed

cur intulit Honierum,

nisi
ut
niaie imitatus
videretur Vgl.V
Quid iiiitur, si non imitatus estV si non
comparavit singula? Sic 4, 143. 7, 674.
Gr. qui premit singula, Didonem facit
et

maiorem omnibus viris, talemque feminam

ab Aenea non amatam esse affirmat, eii.5(15
Qualis
citque v. 498
templi.
93 ne Penthesileae
Gr. eiicit et 490
imago detraliai de pulcliritiidine Didonis(!)

510

e. cellae et inedia
incurva, quae secundum eos, qui scripserunt de ratione
templorum. ideo sic fit, ut simulacro caeli
imaginem reddat" S. Senalus autem Ronianus saepius in templis conveniebat ut

f.

505. Foribus divae

testudine .,camera

i.

Concordiae, Bellonae etc. neque tamen in

quod sacerdotibus modo adire

ipso adyto,

499. exercet choros.

Diana enim semper mas:no est stipaia nympharum numero.
.,Hoc non ad comparationem perlinet. sed est poeticae descriptionis eva-

quae inaugurata
locis,
comprehendebantur: itaque
recte
in foribus divae sed media in
Pl.
testuiHne templi sedere dicitur Dido.
a testudine templi,
coiii. divac media,
Vides autem
lib. divae, media e te. 1e.
Vgliiim non imitari Graecos mores sed

gatio."

inferre

oltO.

S.

Oreades

nymphae,

bitatrices et venatrices.

petuum Dianae insigne.

501. Svpereminet c.

arc.

765.
illis

poris

10.

tenus stipereniiuet omiies.

eiiiin

Cor-

deorum spectatur

majrnitudine
2, 772.

maiestas cf.
502. Pertenlant gandia pectiis cf. 5,
828. 7. 355.
250 vides, vt
G.
3.
tota tremor perlentet efjuorum corpora.
Sumptiim hoc verbiim a Lucrelio 6, 2S6
inde tremor terras graviter pertentat.

tadtum

pcctiis.

Hiiius vocis

vim

iit

plane intelligas. observa niatrem, liberos

defixo aniiiio intuentem: nihil loquitiir, >sed
gaudia, quibus (ota tenetur, facile sentiuntur.
5<l3.

in

tecio

Romanos

506. saepta

exlernis etiam gentibus.

armis

..salellilum

scili-

cet" S.

legcsque regiae poIn

Ov. M. 1. 576.
Iribiinali et ius dicit et quae ad urbem
ut aut ex
coiulendam pertinent. ordinat
507.

6. 857.

Cf. Ov. M. 3, ISI

Tamen altior
(nymphisj Ip^a dea (Diana) esl,

collor/u<:

eodem

niontiiim ba-

Pharetra per-

sed

licebat,

testatis

hira dare
signum est

cf.

arbitrio

rem

sorte:
tudine:

,.Hoc Iracliim a Roniana consiienam praetores trahebant iii expe-

dieiidis

negoliis

Sab.
759.

De

consliiuat

sorles

aut

..aut

sorte.

ex urna" Pomp.

regia potestate

cf.

758

5,

509. Quum subito saepius iungitur ut

535.
De indicativo cf. 3, 590.
Con-

cursu

magno,

niultorum concursatione
facia. qui peregrinos spectare ctipiebant;
ut 519 clamor est non Troianorum.
sed
Troiaiios

comitaiilium.

Cf.

Cic.

OflT.

Arislides in contionem mairva

spectatione sc. Atheniensium venit
1 1

laeta.

Aultu

quae orilur ex viriuiis

que gestariim memoria

laetitiam

indicaiis.

rerumadspeclu, quas

conscieiilia
et

futurariim onien habet.

504. Instans ciim daiivo: dans sedulam operam, iia Tac. Agr. 18, et excitans
operantes.

el

litqne.
512. oras

acc.

loci

cf.

4,

106.

3,

eidi-

aveierat MRP. sc. ab Aenea rec. Iln.

11'or.
Ub. advcierat >l2 rec. Hck. Pl.
avcrlerat Fy.
Lch. ad Prop. 4. 6. 63.
513. percussus FRP. perculsus M.

AENEIDOS

LIB.

43

I.

Laetitiaque metuque; avidi coniuiigere dextras

Ardebant, sed res animos incognita turbat.
Dissinndant, et nube cava speculantur amicti,
Quae fortuna viris, classem quo litore linquant,
Quid veniantV Cunctis nam lecti navibus ibaut,
Orantes veniam et templum clamore petebant.
Postquam introgressi, et coram data copia fandi,

Maximus

515

520

placido sic pectore coepit:

Regina, novam cui condere luppiter urbem
lustitiaque dedit gentes frenare superbas,
Ilioneus

Troes te miseri, ventis maria omnia vectij

Oramus prohibe infandos a navibus ignes
Parce pio generi, et propius res adspice nostras.
Non nos aut ferro Libycos populare Penates

525

ol4.
pt-Hi

in

Obstiipescimt, quod

iirhe

mctinnit,

riim meiis

cf.

luetaiitiir

ad.siint;

servalos,

nam

vitleranl,

alistralii

et

lioslilis

ciiiod

137.

qiios dis-

roniiincti

alionim, qiio-

arilebant

c.

iiif.

cf.

lO.i.

2,

cuua

7ii(6e

cf. 6, 293.
517. viris sc. sit cf. 5, 362.
linquant.
I)e praesenle cf. 4, 228.
518. quid veniant cf. fi, 389 Fare
age , qiiid venias.
ll'as kommst du?
cf.
Liv. 31, 39
/ en/sse
caducenlomn

venisset,

et qiiid

gerimiis

lela*"

veniant

ciincti.

niinviatum

A. 11,
UF. Id

73.5.

est.

veriiiu

yiiid

Quid

iion esl,

633.
cuncti Ih. Sk. ff^g. qui
cuncti explicat iii unam leffalionein con*iuiicli.
Principes igilur et duces adsiiiit,
neque ex v. 584 concludes, quod ibi dicitur: unus abest sc. Orontes, cuiictos e
navibus adesse, sed cunclis e navibus
duces (lecti). ilaqiie abesse Oronlem, qui
perierat, iieqiie solus sed omiies simul
socii.
Hac voce cunrtis salis indicatur,
id quod opus erat, omiies esse servaias
V.

cf.

renianl.
Cunctis Mss. plur.
etiam. qui ciim Mediceo solenl coiicordare. Iii M. ipso est veniant. cuncli. quod
punctum pro liltera s videliir obiiiuiisse,
cunctis Pl. lib. ird. Custodes igitur. qui

iiaves.
ii

legHtis

arcebant, permiserunt, ut Troiani

missis a regiiia pelerent veniam.

Neque

eiiim

lilore

omnes Troiani

iii

debiliores,

peccalum coiumissum

520

est

Iliuneus

5(;o.

iioii

3,

cf.

modo,
2fil.

ultro

naves

Didoue

petit

aiixiliiini.

avidi ardcbant

Pissimulant se adesse.

5I().

si

viilciit

(liioil

suam

polenliani

videlur, suiil poteslaii';

capli adduciinliir.

o,

iii

ii,

iam

520. Idem v. 11, 248.

521. maximus sc. nalii iia 654. Idein
esl oralor ad I.arniiim missiis 7, 212 sq.
yuod Teiicroruin liiiguaui inleHifiunt Poeni
cf. 454.
522. In iis, quae sequuntur, inest captaiio benevolentiae quae diciliir.
Tii cui
inaxiiiie
iioii

beiiigiiiim

deeris

subieclos,

praeslilil

qiiae

coiidila

lioc

loco

non oslendes

iecisti,

Iiippiier,

iuslilia

eris iniusla in

iion

urbe

qiiae

seniina

se

miseris;

regis

peregriiios;
liuiiianitalis
le

iiiliuuia-

nani.

523. (renics . Afros noii Poeiios.

524. maria omnia.
Oe acc. cf. 5, 235.
525. infandns: qiios dicere et coiiimeinorare iion possiim siiie horrore cf. 2. 3.
Navibus enim amissis omiiis salus videbaliir adempla.
526. pio generi, a quo libi nibil est
Propius adspirc, iiam si
metuemlum.
lioc feceris, nos iioii perdes cf. 9, 209.
527. Populare i. e. populari cf. 12,
263. esl incolis privare cf. Liv. 3, 6 urbs

Romana morbo

populatur
Cf. vastare
Penates i. e. Iiabilationes. Quamquaiu enim Penales geiitis et familiae,
Lares aedium sinl lutores, quare illi cum
471.

gente emigrant.

cf.

37f^,

noii itein

eorum nomiiia

Lares;

inaiies reliquisseiit. neque lanla eral cuslo-

lamen

dum

lur fut 5, 744. Tib. 2, 5, 20 alibi) qiiiim

iidem dii et Penates et Lares ab eadem
Inde eliam Pegenle saepiiis colerentur.
nales ut Lares cf. 171. pro aedibiis et
Sic Ovidius
foco. cf. 704. dicebantur.
Caelicolae ... suos poausus esi
Non ea sibi
suere penates i. e. domos.

eos invilos abslraliere

capere eos, qui appiileranl
sed depellere debebant ciislodes.
519. veniam.
Cf. 4. 50
Posce deos
muHiliido.

poluisseui.

ut

iieqiie

veniam.
101.

144 veniam precari.

11,
voifis nsus est eliam,
petitur a potenliore, ne exerceat

Eiiis

quando

3,

igitur

saepiiis

confiiiuleban-

44

VIRGILII

P.

MARONIS

aiit raptas ad litora vertere praedas;

ea vis animo, nec tanta superbia victis.
Est locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt,
Terra antiqua, potens armis atque ubere glebae;
Oenotri coluere viri; nunc fama, minores
Italiam dixisse ducis de nomine gentem.
Hic cursus fuit;
Quum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion
In vada caeca tulit, penitusque procacibus austris
Perque undas, superante salo, perque invia saxa
Dispulit; huc pauci vestris adnavimus oris.
Quod geuus hoc hominum? quaeve hunc tam barbara
Hospitio prohibemur arenae;
Permittit patria?

Venimus

Non

Cicero,

inteUexil

licere

nudum

eucit

pr.

qiii

RA.

domo atque

focis patriis
diisque penatibus praecipitem exturbat.
528. T enirc cuiu iiifinitivo iuiictiim, qui

consiliuin
legitur

sic

admoduin

iiulicat,

Plaut.

ap.

est

Baccli.

4,

rarum;
3,

18

Parasitus modo vcncrat aurum pctere,

Liv. i'i. 25 quod alii super alios legati
venirent speculari dicta factaque sua.
Cf.

33.

2,

Jd

ut inde navi-

litora,

abducant.

bu.s

terra dicitur ut 569.

ut

12.

i.

e.

363.

2.

clara rerum
131. 10,

3,

excellens incolarum foriitudiiie et

agrorum.
Vber dicitiir pro
ubertate, ut 3, 95.
G. 2, 185.
7, 262.
234. 275.
34 ubere agri
Tac. H. 3

719;

et

ubertate

floruit Cremona.

poetas dicitur.
Minores posteros dicit
Vgl. ut 733. 8, 268; post eum O. Tr. 4,
10, 55. luven. 1, 148. 2, 146. 8, 234 al.

533.

Italiam ,.Itahis, rex Siciliae fSicf. Tbuc. 6. 2)

ad eam partem
in qua regnavit Turnus, quain a

ciilorHin
veiiit.

suo noinine appellavit Italiam.

Uiule est
(11, 317} Jines super u<tque Sicanos^''
S. et Dion. Hal. 1, 12 Oenotros ab ipso-

rum

rege Italo Italos

narrat
Sicanis

De Ilalis et
Gcntem polest referri ad

ila

ut

patos.

540

putabatur cf. Hor. C. 1, 28, 21. 3, 27,

17 iam apud Homerum, ut II. 18, 486.
Inde est aquosw^ Orion 4, 52.
22, 29.
Multi superfluo quaerunt,
576.
Cf. 4
,

commemoretur Orionis, quum

Sed
immissa a lunone tempestas.
Ilioueus ista non novit, quae a poeta
cur

ortus

supra

sunt,

dicta

Musam

per

ut

dixi-

Et constat numina, nisi

nocere non posse
inventa occasione
quod in oinni suo opere Vgl. diligenler
cognil.a.

observaf

Id est:

S.

interponitur interventus

ita.

poeta
ut

deorum

ciini

reriim

natura cohaereat.
5, 614.
Cf. 4, 5o4.
536. Caeca saxa ut 5. 164 ..incogniia,
latenlia" S.
caecae undae 3. 200. Cf.
Ut procares Austri b. 1. di-'
6, 715.
cuntur, ita petulantes Euri Lucr. 6, 110,
protervus Africus Hor. Ep. 16, 22, venti
Ov. F. 5, 321.
protervi C. 1, 26, 2.
Procax proprie peiax est. Nam procare
Unde et proci petilores dicunest petere.
tur" S. et petere virginem procus dicitur
0. M. 9, II.
7, 54.
537. superaute salo cf. 122 vicit hiems
fuicano superanle. Fingitur
et 2, 311
quasi cerlamen hominis cuni elemenlis.
vestris oris cf. 5, 609.
538. huc
Pauci, ut timeniU non simus; et adnavimus noii voUinlale diicti sed acti fluctibus.
539. Quae patria, i. e. quae terra,
lam harbara est. ut hunc morem perinit-

Oenotri antiquus Italiae populus,

Italia etiam Oenotria
teniis apud

532.

unde

morem

M. 2, 215 Cumque suis totas populis

incendia gentes in cinerem vertunt.
534. Hic Mss. fere omnes, huc P. sed
nunc Rb. testatur in eo esse hic.
535. Orion sidus tempesiates movere

mus

2, 781.

Terra antiqua

531.

535

sit

530
33. lidem versus leguntur 3, 163.
Hesperia oinnis a Graecis ad occidentem

antiquitate

530

esse nuncucf.
7, 795.

v. Oenotri,
Oenotros nunc Italos vocari diceret
Uioneus. omisso accusativo subiecti eos
ul 3. 201.
Simplicior tamen ratio est
gcntem pro terra dictam accipere. Ut
enim anliqui. nec soli Graeci et Lalini,
et terrarum nomina pro populis et populorum pro terris usurpabant cf. 2, 193,
sic eliain vocahula appellaiiva terram et
gentem miscere licebat cf. 11, 325. Ov.

tai?

Patria aulem dictum,

moris.

palria esset

JVo

ist

ut lerra qiiae

dicse

Sitte

zu flause?
540. ,,Litus iure gentium conimune omnihus fuit
Cicero in Rosciana ( pr. R.
.

A. 26):

quam

]\am quid

est

tam commune,

spiritus vivis. terra mortnis,

fluctuantibus, litus eiectis?

mare

Uude osteu-

AENEIDOS

LIB.

45

I.

Bella cient, primaque vetant consistere terra.

Si genus humanum et mortalia temnitis arma,
At sperate deos memores fancli atque nefandi.
Rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter
Nec pietate fuit nec bello maior et armis;
Quem si fata virum servant, si vescitur aura
Aetlieria neque adhuc crudelibus occubat umbris,
Non metus officio nec te certasse priorem
Paeniteat.
Sunt et Siculis regionibus urbes,
Arvaque, Troianoque a sanguine clarus Acestes.
Quassatam ventis liceat subducere classem,
iluiitur crndeles, qui etiam a communibus
prohibent" S.
Attende etiam arenam dici,

iiifecuiiduiu.

litiis

prima

H. 2
terra

liomines

585

siinile 5,

tes;

et Tac.

24

,.i.

belli

Iiabitan-

Iiic

simulacra ciere

irritare proelium.

e.

iii

litore" S.

548. Si luiiiiaiiitatem omnem exuistis,

Iiominuin timetis viiidictam. deos
cerle veremini eosque metuite.
Temnere
simplex leRitur 665. 6. 620.
10, 737
apud Lucretium et Horaiium; in prosa
oratione ap. Tac. H. 3, 47.
Cf. 5, 154.
543. ylt cf. V. 4 at nvnc cano.
At
particula, quae indicat. etiaiusi sint veneciue

rissiina et certissinia.

coustare

dosi iusunt.

27

si

quae

in protasi

di-

tameii ea quae in apo555

7.
Ter. Euu. 5, 2,
ego digna hac contumelia sum ma-

cantur,

Cf.

Legieliam o( post enuuliatum conditionale

cuiu imperaiivo iunctum, ut h. I. Liv. 3,
17 si vos ve^iri nutla cura tangit, at vos
veremini dcos v(;slros ab hostibiis captos;

jcime, at tu inrlignus qui facere".

mus

et

cum

coiiiunctivo qui est pro iniperativo

ut 4, 615.

haec nobis,
ttt

tacere

G. 4. 239.
Liceat
6, 406.
si oblivisci non possumus,

C.

FI.

25.

Cf.

Gr.

Sperare cum acumine quodam

exspectare.

Ita legitur

4,

S 483.

dicitur pro

419.

11, 275.

Quis spcraret post Carihaginem aliquod in Africa belhim ? Apud

Ciceronem similesque non videtur esse
ea sigiiificatione nisi addita negatione. In
Flor. 3,

locis

Plautinis

qiios

Serv.

deos

laudat

sperare

quod omissae in parte prima negationis

quae olim collegeram exempla, iain ex
Autea
quo
Mss. correcta evanuerunt.
nec iiistior alter, nec maior pietate,
nec maior bello et armis interpretatus
sum.
546. vescitur aura ut 3. 339.
547. occiibat iimbris, Sic 5. 371 tu10. 705 Paris
mulo occubat Hecior
tirbe paterna occubat.
l mbrae crudelcs
Quod
sunt. quod dilectum ducem eripuere.
pluribus verbis idem dicit, quaulopere eum
significat.
Cf. 266.
Sed
ea res moveal
recte Hck. nionet ablativum cr. v. non
,

certam
melius

uascetur periculum. ,.nec tibi parum viquum

deatur prima beiieficia praestitisse
possis maiora recipere" S.
et nec dicitur
esse in Mss. omnibus, recepere lib. U'd.
Hck. yck. Ld. Contra non meius. officio ne scribunt Pl. ff g. Hn. struclura
planiore, senteutia eadem.
Et nos illo
amisso gratiam reddere possumus; sunt
enim nobis in Sicilia urbes, agri, et popularis Acestes, qui gratiam habebit ser,

vatorum.
550. arva

31.

Rb. Hck.

Serv.

pietate nec

militaris

rei

scientia

neque
(bello)

aut fortitudine (armis) cuiquam inferior.

Attribuit ei virtutes

Hck.

proprie

Romauas.

iunxit iustior pietate, et est pietas

adversum deos
quem nunc sequor post
itistitia

C.

ND.

alios,

41,

maxime

et

al.

arma R.
arma

Si

al.

dicit,

prob.

mi-

natur iam, nisi salvos Dido dimiserit, quod

preces tam aperte fieri non placet,
neque couveiiit cum placido pectore, quo
Contra quod arva
Ilioueus loculus est.
dicit, uon sibi opus esse ostendit. ut cuni

arva

Aeneas

u.

cr.

erit

2,

Ifg548. laiu apud Servium est, non metus

l^on metus est officio i. e.
officio, nec.
ex lioc quod praestabis officio nulluni tibi

poena

quare
62 sit mori,
Ita
habere dativum.

significaiionem.

explicat

inter

S.

dare

loci

quum occumbere morii

est diis confidere.

544. ,,Bene memorcs, quia etiamsi non
statim puniant crimina, sunt tamen meUt Horatius {C. 3, 2, 31) Raro
mores.
antecedentem scelestum deseruil pede

claudo.'''

550

Hella cient

541.

545

Tyriis de Africa contendant, sibi iam esse

quare a se Tyriis nihil
et urbes
,

esse timendum.

Acestes cf. 195. ..Beiie

necesse habeai, si passi
fuerint iniuriam, vindicare cf. 11, 179,
quod iu priiicipio bene tacuit."' S.
Rb.
lacunaiu esse suiuit post 550.
551. subducere cf. 573.

Troiano,

ut

P.

46

VIRGILII

MAROMS

aptare trabes et stringere remos;

sociis et rege recepto
Tendere, ut Italiani laeti Latiumque petamus
Sin absumpta salus, et te, pater optime Teucrum,
Pontus babet Libyae, nec spes iam restat luli,
At freta Sicaniae saltem sedesque paratas,
Unde buc advecti, regemque petamus Acesten.
Talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant
Dardanidae.
Tum breviter Dido voltum demissa profatur
Solvite corde metum, Teucri, secludite curas.
Res dura et regni novitas me talia coguut
Moliri, et late fines custode tueri.
Quis genus Aeneadum, quis Troiae nesciat urbem,
Virtutesque virosque, aut tanti incendia belliV
Non obtunsa adeo gestamus pectora Poeni,
Nec tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe.
Seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva,
Sive Erycis fines regemque optatis Acesten,
Auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo.
Voltis et his mecum pariter considere regnis?

Et

sih-is

Si

(latur Italiani

Te

seqiierer, coniux, et

tus haberet

Hor. C.

me quoque pon-

Tartara Panthoidem.
557. sedes paratas ab Aceste;
parata 4, 75.

Dardanidae

560.

561

78.

delet

habent

10

28,

1,

ita

Mr6s

Gr.

Dido auxiliuni

promittit.

561. voltum demissa; itaque leniter.

De acc. graeco cf. 229.
562. Solvite corde vietiim, abire sinile
metum.
Solviiur et metus corde et cor
metii, quare ulrumQue recte dicilur, et si
allerum est usitatius.
2, 26 solvit se
luctii.
Prop. 4, 6, 41 solve metu patriam.
Ov. Fast. 3, 2 nitidas cas^ide
solve comas, al.
563. lies dura (die l\'Oth); ita dura

temporu

di.xit

Liv.

4, 40 44;
inferat. regni

tiinet

33,

5.

Ad rem

Vides rem duram

cf.

etiam, ne fraler beilum

novitas quae semper

habel timorenr' S.
564. custode: De singulari
significari

cf.

miiltis

9,

380

spon-

Tam

Troiae ttrbem

clari sunt

IJe gen. cf. 5, 52.

Troiani eorumque virtules

565

570

nemo sit, qui eos iiesciat, nenos sumus stupidi, ut quae alibi
gerunlur ignoremus iisqiie non inoveamur,
neqiie tam remoti ab omni hoiuiiuiin commercio, ad quos rerum faiua iion peret

fata, ut

que

iia

veniat.

567.

Obtundere

aciem miiuiere;
sus

et

CM.

23.

animum

tundendo

conlra

est

traducitur eliam ad senCic.

cf.

Tusc.

33.

568. A quibus Sol remotus curnii suo

equos adiungii, ii ipsi a terrae regionibus,
quae lua.xime incolunlur, remoli suiit cf.
6, 796.
570. ,,Eryx Veueris et Bulae filius fuit
Cet deus 5, 391), qui occisus ab llercule
(quocum caeslu conlendere ausus eral)
monti ex sepullura sua noinen imposiiit,
in quo matri fecerat templum, quod Ae759.
neae adscribil poeta 5
Secundum
,

modo 7ioi.loig
dva^rjpaOL rb hgbv .. ty.oa^urjG^ Diod.
In hoc aulem monte dicitiir eiiain
4, 63.
Siculas narraiiones Aeneas

Anchises sepultus, licet secuuduin Catonem ad Italiam venerit." S. Mons erat

prope AeReslam sive Se.gestam, quam Aeneas condidisse putabatur cf. 5, 703;
clarus rebus ab Hamilcare gestis.
57
Hefendam ab iniuriis et iuvabo in
rehus necessariis.
572. f uUis et ut 6, 818; et quum .seqiiatiir alterum
euuntiatum, sequilur is
1 .

modus,

deis.

565.

560

552. s7l'/s pro in s.

555. Auiisso Aenea luiUa iam salns
speranda Troianis
Conversio orationis
in
vocativiini aninii veheinenter agitati
signuni est cf. 2, 56.
sin
at cf. 543.
556. poidus habet.
Cf. 6, 363 et ludentem Ovidiiim M. 1, 361 ISamque ego,
crerle mihi, si te modo pontus haberet,

555

qiii

indicativus G.

poiiendus

post

si

2,

519.

ISegat qnis, nego;

erat.

Ha

Ter. Eun. 2. 2, 21:

ait,

aio.

Cic. Tusc.

AENEIDOS

Urbem qiiam

statiio,

vestra est;

LIB.

47

I.

subducite naves;

Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur.

Atque utiuam rex ipse noto compulsus eodem
Adforet Aeneas
Equidem per litora certos
Dimittam et Libyae lustrare extrema iubebo,
Si quil)us eiectus silvis aut urbibus errat.
His animum arrecti dictis et fortis Achates
Et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem
Ardebant. Prior Aenean compellat Achates:
Nate dea, quae nunc animo sententia surgit?
Omnia tuta vides, classem sociosque receptos.
Unus abest, medio in Huctu quem vidimus ipsi
Submersum; dictis respondent cetera matris.
Vix ea fatus erat, cum circumfusa repente
Scindit se nubes et in aethera purgat apertum.
Restitit Aeneas claraque in luce refulsit,
Os humerosque deo similis; namque ipsa decoram
Caesariem nato genetrix lumenque iuventae

575

2,

in

Ira exardescit, libido concitatur:

24:

eandem

arcem

confugiendum

Coniiincliviis 6, 31.
pariter: iina meciim

Gr.

Cf.

et aeqiio

est.

411.

ciim Poenis

iure.

urbem quam statuo vestra

573.

Raro apud

est.

Ijaiinos siihstaiUivum attraliitur

sequeiile relaiivo;

Pl.

Curcul. 3, 49

ed

istum, quem quaeris, cn^o sum. Cf. Gr.

Subducit cf. 3, 13.5;
8 249, An. 2.
naves, iie putrescanl, si qiiis per loiigius
teinpiis voluit reiuaiiere; deducit, qui de
substratis Iraliibus, iii quibus in terra sunt
coHocatae, in luare propeUit cf. 3, 71.
De sub e1 de cf. 224.
576. certos (sichere Leute). Cf. illud
dictum
Amicus certus in re incerta ccrnitur; Cic. Fam. 1, 7 Quoties mihi certorum hominum potestas erit, quibus

recte dem, non praetermittam.

578. si, ob; cf. 181. 2, 756.

locis allatis, Cf. Gr.

sermone

in vulgari

S 419, 9; quamquam
indicati\^is

visam si domi est.

An. 11. Neque tanien ita

iit

in

culto

care:

construere

itaque praestat

Lustrare iubebo,

41 9,

Gr.

licet

expli-

ut reperiatur,

si

Eiectus proprium de naufragis

silvis aut urbibus:
4, 373.
Si

errat.
cf.

sermone;

Cf.

reperitur,

errat

per

deserla

habitationes.
iJA.) est

In

loca aut per

libris

montibus

hominum

quibusdam"

qiioi praef.

(Sic

Br. Pl.

585

590
singulare est pro

Alius est acc. Ter. Eim.

3, 5, 2 lamne erumpere hoc licet mihi

ex nube.

er.

gaudium. C. Att. 16, 3 /Ne in me stomachum erumpant, quum sint tibi irati.
se erumpere <. 4, 368.
581. ardebiint cf. 2. 105.
582. Animo sentcntia surgit , ut iios:
Der Gedanke steigt in der Seele auf.
583. rcceptos; servatos cf. 178.
Oroiiles cf. 113.
584. unus:
lunge:
quem medium in fl. submersum nos vid.
ipsi

mus

in

!\ck.:

quem

sub. vid.

quum

esse-

m. fl. ipsi.
587. In aethera purgat apertum sc.
Nubes enim ex Romanorum
se nubes.
senteiitia fit ex aere concrelo cf. 6, 42.
Cic. X. D. 2, 40, 100 aer concretus in
nubes cogitur. Xoli ad apertum obiecliim

Aeneam; nam hoc

versu uiia sende iiube; in sequente

sermo est de Aeiiea.
589. Lati sunt humeri Apollinis cf.

liabere

6, 78.
Sed sequi debet in interroga10, 458.
tione relativa coniunctivus et sequitur in

Erumpere nubem

580.

580

tentia

concluditur

P/. iubet legi

Hom. Hymn. ApoU. 7.
decorem caesarii vultque esse genili-

At si dea afflat
pro caaariei.
decoram cae.sariem, non afflat crines,
quibus iam tectum est Aeneae caput, sed
\^im

decorem, idque salis inlelligitur, ut PUpi

machinis opus non sit.
590. Caesaries lioniinem ornare putahatur cf. Tib. 1, 4, 37 Solis aeterna est
Phoebo liacchoque iuventas, I\'am decet

utrumque deum. Liv. 28,

Praeterquam quod suapte natura
multa maiestas inerat 0" ScipioneJ, adornabat promis^a caesariey. Ap. Claud.
intonsiis crinis

35:

579-

612.

Aeneas Troianis
raedium se inferl.

579. arrecti

cf.

153.

et

Tyriis

IV

Cons. Hoii. 5.i2 Honorii laudatur caePurpureum noii de nilore, qui

saries.

48

P.

VIRGILII

MAROMS

Purpureum et laetos oculis adflarat honores:

Quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo
Argentum Pariusve lapis circumdatur auro.

Tum sic regiuam adloquitur, cunctisque repente

Improvisus ait: Coram, quem quaeritis, adsum,
Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis.
sola iufandos Troiae miserata labores,
Quae nos, relliquias Danaum, terraeque marisque
Omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos,
Urbe, domo socias! Grates persolvere dignas
Non opis est nostrae, Dido, nec quidquid ubique est
Gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem.
lumcn

iain inest voci

vitarunt

obliquos

398.

Lucr. 5, 886.
H. C. 2, 11,
6.
Flor. 2, 2, l.
591. Honor rorpori tribui non potest
alius nisi pulchritudo; cf. G. 2, 404 silvis aquilo decussit honorcm.
Inde 7ioest 5,

600

formas ambiguas.

Itaque casus
nolebant
accusativuiu
usurpare in genere neiitro, nisi ex verbo-

sed de riibore ac-

inventae: ,.luvcntus est

multitiido iuveiuun,
luventas dea ipsa,
siciit
I-iliertas,
iuventa vero aetas, sed
haec confundunlur pleruinque" S. Ita ap.
lAv. 28, '^b flos iuvenlae (Jugendhliithe ).
Liv. 40, 6 weilio iuventae robore ille,
hicflore; sed luventas pro ittventa dictum

cipiendum.

595

praeler

connexu neutrum satis intelligebatur.

Sunt tamen ap. Vgliuin loci pauci, in quibus casus obliquus legilur ut h. 1. et 7,
197 cuiiis egentes pro cuius rei. G. 8,
ruin

472 exigno adsueta iuventiis. Sic A. 12,

882 aut quidquam mihi dulce meorum,
meorum neutrum esse iam ex voce quidqvani apparet, ut ap. Cic. Lael. 15 eius
cnim est istorum quidquc.
Cf. Gr.
373.

nestus paene idem quod pulcher 10, 1.33.

G. 2, 392.
12, 155.
.ifflari dicitur
vates a deo 6
50 , et Anchises fulinine
a love 2, 649.
592. Manus sc. arliflcis solet ebur aut
aUud per se iam splendens auro includere, quo magis luceat.
Hanc explicationem probat locus Homeri Od. 6, 229 et
A. 10, 135 sq.
Itaque pulchrum Aeiieae
corpus dea auxil venustate.
593. Pariuin marinor pulchritudine et

600. itrbc domo socias ,,pubrico privatoque dignaris hospilio" S. Dido autem
iam recepit 573 ; quare socias de conalu
accipiendum non est, sed iam fit.
Neque ego neque oinnes si convenerint Tro-

albitudine claruin.

379 Aec laudare satis dignasqne

rcpendere gratcs Sufficiam,
rcferent

suin

i.

e.

L.

e.

597. Sola;
pis

quemquam

a. w.

nondum

enini alienae stir-

invenerat,

quem

misererel

Troianorum.
598. rcUiquias Danattm cf. 30.
Terra
belium et pestilentiam (3, 147) perpessi,
mari tempestates. Q\24. 3, 192.)
599. Et bella exhauriunlur et labores
cf. 4, 14
sed etiam ii qui perferunt.
Sic
plcbs c.rhausta impensis Liv. 6, 5; provincia sumptibus crhausta Cic. Att. 6,
1; exercitus bello e.rhanstus \e\l. 2, 21.
exhaustos F2MPR e.vhaustis Fl .,cum
Servio" Hb. qui recepit. Apud Servium
est exhanstos.
omniiim egenos. Romani qui et masculinuin et neutrum ad-

iectivi

substantiva

tamen quum

iani,

per totuni orbein nunc sparsi, graiias

dignas referre possumus; dii libi referent,

siquidem pios Ci- e. eos qui bonum rectumqiie

colunt
iuslitia

si

ex metu deorum) respiciunt,

non est vanum nomen neque

conscientia probe factorum.

Cf. Slat.

Theb.

7,

595. In adsitm duo sunt et ego i. e.

de quo locuti estis, et coram
y/.

Troius

faciebant (cf. 422)

perspicuiiatein sermonis om-

nium virtutum praestantissimam

iudicarent,

Superi.
601. Qttidqnid ubique cst genti^, quolquot ubique Uardani sunl; cf. 5, 793 quod
superest et 716 quidquid est invalidum
ila I-iv. 2, 5 quidquid dcorum esset.
35:
quidqnid crat patrum . rcos diceres. c.
49. 3, 17. 25 elc.
Hor. Ep. 5, 1 /it o
deornm quidquid in caelo regit. Sat. 1,
Lydorum quidqnid Etrusros inco6, 1
lit ^e.s.
lungitur eliam pluralis verbi
Ov. M. 10, 18 Quidquid mortale creamur. Luc. 7, 364 Quidquid hominum
sumus. Ter. Andr. 4, 4, 6 quid illic
hominum litigant?

602. Troiani
Creta, Venetis

Gr.

iieque

erant

enim

m.

in
q.

s.

Epiro,

Sicilia,

p. o. eiicit

PL

Aeneam, ubinam
orbein Troiani.
At si

scisse

dispersi essent per

res ita se habebat, ne illud

quidem poterat

AENEIDOS

LIB.

49

I.

qua pios respectaut nuiuina, si quid

mens sibi conscia recti,
Praemia digna ferant. Quae te tam laeta tulerunt
Di

tibi,

si

Usquam

iustitia est et

G05

Saecula? qui tanti talem genuere parentes?

In freta dum tiuvii current, dum montibus umbrae
Lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet:
Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt,
Quae me cunque vocant terrae. Sic fatus, amicum
Ilionea petit dextra, laevaque Serestum,
Post alios, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum.
Obstipuit primo adspectu Sidonia Dido,
Casu deinde viri tanto; et sic ore locuta est:
Quis te, nate dea, per tanta pericula casus
Insequitur? quae vis immanibus adpHcat oris?
Tune ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae
Alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?
Atque equidem Teucrum memini Sidona venire
Finibus exj^ulsum patriis, nova regna petentem
ubique

Qitidquid

ilicere:

est

Dar-

geiiti.s

615

620
sidera

aether

Lucr. 1, 838

cf.

010

pasrit.

polum sumit pastorem siderum.

daiiiae.

l\'ck

Si qua pios respectant mtmina

cf. 2, 536 Si qua est caclo pietns ( IVenn
noch Gerechtigkeit itn Himmel ist). Si
qua deis pictas Sil. 6, 410. Si uoii du-

Itaque haec est sententia:

montium et siderum natura constabii.

Versus 607. 8 ut ineptos delent Pl. Gr.

bilantis est .sed affirmantis.

iecUvi

fi03.

604. Si quid est iustitia

apud

let

lioinines

legi dicilur in

prob.

Hck.

Cic.

Cf.

MlFPR.

facile

ad div.

i.

iustiiia" S.

6,

e.

et

Si vaiustitia

iustitiae 3I2. quod

ex est sequente ortum.

18 Ego quoque ali-

quid sum.
605. Felix hominum aetas, qua tu nata
Simile ap. Hom. Od. 6, 154.
Ov.
Met. 4, 322., et egregii suiit parentes, qui
te genuerunt.
Recte contulit Ld. locuni
SchiHeri ex Virg. Aurel.
es.

606. Equidem

tibi

nionumenta statuam
raiu

pervenero.

semper

perennia beneficii tui

quamcunque

Similis

est E. 1, 60. Tib.

in

ter-

descriptio

vocis

4, 65.

AUa

1,

E. 5, 76.

Dum

montibus umbrae lustrabiint

convexa: ,,QHamdiu inclinata in
montibus latera umbrae pro Solis flexu
circumibunr' S. cf. 310. 11, 515 et lustin. 2, 10 convexa vallium.
Lustrare
607.

528.
Pum montibus umbrae Liistra dubunt, convexa
p. d. sidera pascet coni. Hs. Ita oouvexa
sidera dixil Ov. Pont. 4, 9, 129 et Vgl.
convexa cacli A. 4, 451. lib. et Acfc.
histrabunt sumunt esse intransitum. Quod
est percurrere

iam

vetat

608.

nam

ex

cf.

2,

membrorum

concinnitas.

Polus sive caeluiu

caelo

ali

609. Idem

pascit sidera,

dicunt sidera Epicuraei

61,3

cf.

v.

fluvioriim,

De

5, 78.

E.

8 835. A.

Gr.

42.

ad-

loco

8.

Aeneam Dido donio

Obstupuit

613.

Uum

animo

recipit.

perculsa

est.

quod iam futuri amoris est signum.

primo adspectu i. e. pulchritudine.
casu i. e. miseratione" S. el fortitudinis
admiralione.

614. Ore loqui legitur 6, 76. 9, 319

l)e tali abundantia cf.
ore effari 3, 584.
4, 344.
615.

Quis

te

admirantis

est

non

iii-

terrogantis" S.

616. Immanes orae sunl. quod incoluntur a genlibus immanibus, quales Gaetuli,

Nasamones

cf.

4,

Nota

40.

quod

in qua seipsa Dido hanc suam terram

dem posuerat, immanem dicat, quam immanitatem sua superatura est humanitate.
,

617.

De

re

cf.

Hom.

II.

2,

820.

a patre,
619. Teucer, a Troia redux
quod fratris Aiacis niortem non impedisset, non admissus Ccf. Hor. C. 1, 7, 21)
Cyprum petiit, ibique coloniam conditurus
accessisse putandus est ad Sidonis et Tyri
regem (Belum cf. 729) Didonis patrem,
cuius apud scriptores Matgenus aut Meiut eius auxilio iii conlus nomen est
,

urbe Salamine uteretur adversus

incolas. quos is brevi ante doniiierat.

denda

50

P.

VIRGILIf

MARONIS

Auxilio Beli; genitor tum Belus opimam

Vastabat Cyprum et victor dicione tenebat.
Tempore iam ex illo casus mihi cognitus urbis
Troianae noraenque tuura regesque Pelasgi.
Ipse liostes Teucros insigni laude ferebat
Seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat.
Quare agite, o tectis, iuvenes, succedite nostris.
Me quoque per multos similis fortuna labores
lactatam liac deraum voluit consistere terra.
Non ignara mali miseris succurrere disco.

625

630

memorat; simul Aenean in regia ducit

Tecta, simul divom templis indicit honorem.
Nec minus interea sociis ad litora mittit
Viginti tauros, magnorum horrentia centum
Terga suum, pingues centum cum matribus agnos,
Munera laetitiamque dii.
At domus interior regali splendida luxu
Sic

635

raediisque parant convivia tectis:

Arte laboratae vestes ostroque superbo.
Instruitur,

Casus

623.

ita

iiiteritiis:

2,

563

et

ca-

dona mittuntur,

runt,

ut

laetum diem cenavibus.

sus Troiae Ov. M. 13, 577.

lebrent,

624. Pelasgi
apiid
Romanos poetas
omnino Giaeci; {iiiamquam h. 1. arcanam
aliquara notitiam dare fortasse putabitur.

nec minus inlerea: Eadem formula 6,

nec minus 3, 482. 6, 475.
211. 7, 572.

625. Etsi

Teucros Teucer

et

ferebat

ita

626.

Laude

maltiit dicere.

10 miris pro contione

laudibus tulit.

Liv.

eam pugnam

7,

Tolebat,

stammen,

Troianos laudabat,

liostis erat,

von

er wollte

Cic.

ita

ilir

de Div. 8, 44

abf~o-

illi
omnes eodem tempore ortos
eadem conditione nasci. Teucer autem

lunt

matre

natus

est

Telamonis

filia,

Hesiona,

uxore.
4, 191.

Laomedontis

Cf.

.Soph.

Ai.

et

tauri viginti

viginti

12, 746.
635. terga suum, i. e. sues. Cf. 4, 132.
636. lactitiamque dii Mss. Sane quidam hunc versum intelligi non putant

11, 203.

posse, ut est ille:

quem

tibi

iam

Troia*^^

Legitur et dii et diei,

C3, 340) S.
Cutrumque pro die cf. Gr. 8 90. An. 1.)
et dei, sed non constat in quibus quidque
sit Mss.
lam si diem intelligis, abest
vini commemoratio, quam exspecias; si
deum, nimis obscura ea est, neque facile
poterit ^inum dici laetitia Bacchi, multo

1299.
a cf.
stirps cf. 12,
208.
630. ,,Nobilissimus versus; gravissima
sententia; cuius, cum 628, 629, vi percepta, si adolescentem non vohiptate gestire videas,
nae illum a poetae lectione
statim abigas, suadeo" Hn.
Disco per-

Nec
etiam ante munera copula et.
si in versu manco et imperfecto
seiitentia etiam est obscura et ambigua.
Tamen monendum h. 1. et 3, 340 in versu
imperfecto imperfectam inesse sententiam,

fectam rem signat

quum

632.

honorem
sacrum

ribus

fit

cf.

cf.

228.

4,

49.

hospitis

Heroum tempoadventu.
Hoc

omnia aiigustiora narrans

Romano more suppUcationem per omnia
pulvinaria decernentem
facit
Didonem;
quod Senatus Romae fecit, res maxime
feHx quando eveniebat.
Indicere sacra
cf. 3, 264.
C. RG. 7, 90 His rebus litieris Caesaris cognitis Romae dierum
vero loco Vgl.

XX
Fl.

supplicatio indicitur.
2,

650

Imitatus Val.

Simul hospita pandi Tecta

iubet templisque sacros indicit honores.

633. Eliam illis, qui in litore remanse-

minus dei; Caperte loculus

734 adsit laetitiae Bacchus

est

Vgl.

dator~).

v.

Ab-

est

mirum.

omnibus sit perfecta et

Utcunque res est, optima est
explicatio JVdri, qui m. l. dii i. e. diei
appositum habet versus prioris, tauros ilin

ceteris

absoluta.

los elc. esse

munera

et laelitiara diei;

nec

opus foisse commemoratione vini praesertim in v. iraperfecto

pleturus.

Hck. m.

ita pinguia,

ut

l.

quem

Vgl. erat exdei explicat pecora

deo possint esse laeliliae.

muneraque laticemque Lyaei

Cereris latiGt. Muneraque fiavae
cemque Lyaei. Utrumque contra metrum
Pl.

cf.

coni.

9.

639.

Laboraius

prinuis dixit Vgl. h.

I.

AKNEIDOS

LIB.

51

I.

Ingens argentum mensis, caelataqiie in auro

Fortia facta patrum, series longissima rerum
Per tot ducta viros antiquae ab origine gentis.

neque

Aeneas

G40

enim patrius consistere mentem

Passus amor
rapidum ad naves praemittit Achaten,
Ascanio ferat haec, ipsumque ad moenia ducat;
Omnis in Ascanio cari stat cura parentis.
Munera praeterea, Iliacis erepta ruinis,
Ferre iuhet, pallam signis auroque rigentem
Et circumtextum croceo velamen acantho,
Ornatus Argivae Helenae, quos illa Mycenis,
Pergama quum peteret inconcessosque Hymenaeos,
Extulerat, matris Ledae mirahile donum.
Praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim,
Maxima natarum Priami, colloque monile
et 8,

181.

lae;

ita

.saepiu.s

Cat.
etiani

festes

siint

Epiili.

50.

Decken,
Cic.

stragii-

Phil. 2. 27,

vestes stragulae dictae, ut

Arte hiboratae ita Ov.

Tusc. 5, 21.
M. .3, 158 antruni artc laboratiim niillo.
svperbum, spleniiiduin, cf. 2, 504. l)e
talibus vestibus cf. 3, 483.
De nominativo cf. 2, 170.

640. In^ens argentum est magna copia vasorum argenleorum. sic 3, 466 et

C. Verr. 4, 4.

Omnes Tyriorum

res

gestae conspici poterant in caelatis operi-

bus;

ita

slraKulis auro piclis in Epithala-

mio Catulli Ariadnae res signatae

Antiquae

sunl.

Jh. se ex praeslanlinribus libris recepisse affirmant, an-

642.

lf'g.

el

prius

auliquam esse gentem

ne anliquissimum

nihil

quidem,

ex eius gentis historia esse

omissum; tamen prius huic loco videtur
esse aptius.

evenerinl.
sil

ve.slis,

cf.

11,

quod Vgl. tale

si senatum idem

..Alexandonasse legeris ap. Liv. 27, 4

driam ad Ptolemaeum Cleopatramque reges
legati ad commemorandiim renovandamque amiciliam missi dona tulere, regi
togam et luuicam purpuream cum sella
eburnea, reginae pallam pictam cum amisignis auroqve rigenculo purpureo.''
tem. inlextis rerum formis ex auro cf. v.
:

Simile 11, 72 i;e,<t<es auroque ostrvrigentes.

ferre iubct sc. Asca-

ui

allerum

Palla qualis

Non mirabere,
Aeneae donum finxerit,

bonum

est

Waec, quae

645.
648.
576.

niuni

indicat.

650

rapidus aestus\... 2, 10; inde rapu/i/.*

Sol G. 1, 92. 2. 321. Ov. Am. 3, 6,
rapidus Sirius V. G. 4, 425.
106.
praem., ferat cf. 8, 505.

tiqna Iln. in My. aliis multis inesse testaRb. antiquae in ."MPy antiqua In R
legi dicil idque recepit. Quo loco ut pluribus
poles videre, ne luuic quidem de librorum
scriptura ubique satis constare.
Utrumque
tiir.

645

61.

qiie

2,

cf.

3.

praetextum est acanlhi

T elamen
oram ambienlibus. Acanthus aulein
craterarum, columnarum aliarumque

649.
foliis

rerum ornatu nobilis cf. E. 3, 45. Ov.

De croceo in vestibus
M. 13. 701.

colore

cf.

11, 775.

28, 6S 7'e neque vigilantem, neque in somnis credo posse mente

Homerum
Helena
ap.
sed quod Mycenis eam
Multa auprofugisse dicitur cf. 2. 577.
teni simul preliosa absUilerat, quae simul
cum Heleiia repetebant Achivi cf. Hom.
70.
Sceptrum feminae regiae
II. 3

consistere.

insigne Eur. Troad. 160.

Praemittit, antequam Didonis legali ad Ascanium possent pervenire et praemittit rapidum, ut rapidus eat cf. 4, 22.
Bapidus dicitur de celeri incessii; ut 7,
156 rapidi passus ; ila homines celeriter
ingredientes rapidi dicuntur 11, 906. 12,

nione ,.uxor Polymestoris Ccf. 3.

49) fuit, quae post capttim Ilium eiecta
a viro, manu sua interiit." S. Iliones nomine Accii aliqua inscripta erat fabula.

643 50.
643.
Cic.

650.

Aeneas tilium

Consistere,

arcessit.

Iranquillum

esse,

cf.

Phil. 2,

644.

81

Sic cf.
fulmcn rapidum 1 42.
viam 6, 8. Inde omnino veheut rapida flamma Ov. M. 2, 123

rapere
mens,

Argiva

'Elevr];

'AQyiir}

Stai.

Theb.

6,

81.

6.1 3.

Maxima

cf. 521.
De dativo
429.
Bacatum monile ita
Bacas ob formae similitudiSil. 8, 134.
nem margaritas dici posse facile inlelligitur, iieque lamen dicuntur, nisi aliunde

654.

cn//o

cf.

VIRGILII

P.

52

MARONIS

Bacatum et duplicem gemmis auroque coronam.

Haec celerans iter ad naves tendebat Achates.
At Cytherea novas artes, nova pectore versat

655

Consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido

Pro dulci Ascanio veniat donisque furentem
Incendat reginam atque ossibus implicet ignem.
Quippe domum timet amhiguam Tyriosque bilingues;
Urit atrox luno, et sub noctem cura recursat.
Ergo his aligerum dictis adfatur Amorem:
Nate, meae vires, mea magna potentia solus,
Nate, patris sunmii qui tela Typhoea temnis,

660

665

quales sint bacae.

Ita Cul. 67
Indi baca maris. Sed Ov. M. 10, 116
parilique ex aere (argento) nitebanl
Auribus in geminis circum cava tempora
bacae. Torques regibus a senatu dantur
Liv. 43, 5. 44, 14.
6.').i. duplicem coronam : Sane immiscet

abiit.
Item ap. Livium 81 4 de
Annibale
inhumana crudelitas perfidia
plns qiiam Punica ; veri nihil, nihil
sancti, nullius dei metus, nullum iusiurandum, nulla religio" S. Fides Punica
notatur ap. Liv. 23, 6. 48. 36, 17. 30,
Carthago fraudum
32.
42, 47.

Romanam

480.
Apud Ov. Met. 2,
Sil. 6,
9 Proteus dicitur ambiguus, quod faciem

consfat,

coronis

constietudiiiem;

enim

feminae utebantur" S.
li.
1. etiam regium
est insigne, ut 8, 505. Duplex est proprio
sensu cf. Val. FI. 8, 235 Meiieae Ipsa
snam duplicem Cytherea coronam donat.
;

Gemmis auroque cf. 3, 618.

656. hacc celerans: Ita imperium alicuius celerare i. e. celeriter exsequi dixit
Val. FI. 4, 80. 385.
Ita active et alibi,
ut celerare iter 8, 90.
cursus 10, 249.
Iter tendere 6, 240.
7, 7, et iter

contendere Cic. pr. RA. 34.

Has res
unde Aeneas haberet quaesivit IFd. ; sed
quae profert, quamquam probo, non opus
esse censeo quaerere.

96.

657

Venus

Venus Cytberea

eam

locum

Amorem.
nmtet,

studet devincire.

658. Facies,

Gestalt, sic G. 2, 131

ipsa ingens arbos facicmque simillima
lauro, A. 3, 310. 5, 733. 13, 416.
oro (Antlitz).
Ut li. 1. facies et ora,
sic 683 facies et vultus iunguntur.
660. Donis incendat; omnis enim mulier munerum splendore capitur.
Cf. 713.
714.
Furentem incendat et furere

ut

faciat,

33

C4,

quem locum

animumque labanlem
ossibus implicet

Implicare

est

C. de Div.

impulit.'''-

infigere

amore 4,
661.

S.

Idem 7, 355.
et eadem structura
Dii vim suam na-

hominum

tnris

et

1,

confer)

ignem:

36:
implicant.
implicare alqd. aliqua re.
cf.

Aliud est
Ignis de

2.

Domum ambiguam,

inconstantem
fraudulentam gentem Poenorum; eorum

enim

perfidia

domus

saepe mutat. Tyrios qjie est explicativum

Bilingues, fallaces, doppclcf. Exc.
Dimitte bilingues ex animo
ziingig.
Movete bilingues
socios Sil. 16, 157.
Ita iam
insidias Claud. R. Gild. 284.
apud Plautum, Pers. 2, 4, 28 Tanquam
proserpens bestia est bilingnis et scelesPoen. 5, 2, 74 Bisulcitingiia qnasi
tus.

proserpens bestia. Quibus ex locis videmus serpentium apud Romanos eo in vocabulo subesse cogitationem.
662. Vrit atrox luno, i. e. ut nos
loquimur, urit lunonis atrocitatis cogitatio.
Sub tempus indicat cf. Gr. 357.
siib

apud Romanos in

prover-

noctem

Nam

Tristior

idcirco

nox

quam tempora

Phoebi:
Quae relevet
luctus, turba sodalis abest Ov. Rem. Am.
585; hinc Nox curarum maxima nutrix
cjira recursat:
dicitur Met. 8,
81.
Idem 13, 803.
664. Cf. Ov. M. 5, 365, ubi simili modo

est

ne a lunone imquare amore

timet,

animum

pulsa Dido

Ascanii

in

substituit

bium

Venus Amorem alloquitur:

Arma manusque meae, mea, nate, potentia, dixit,
Illa quibus superas omnes cape tela
Cupido et 369 7u siiperos ipsumque
lovem, tu numina ponti t'icta domas

nate
soltts:
Vocativo apponi
nominativus; ita Ov. Her. 14, 73
Surge age, Belide, de tot modo fratribus unus.
Cf. Gr. 353, 5; adde 3,
283.
Hck. interpungit potentia, solus..,
recte refutatus a IVdro.
665. Typhon vel Typhoeus, centiceps,
a Terra ut Titanum cladem ulcisceretur
progenitus, a love fulmine est percussus.
Itaque tela Typhoea sunt, quibus luppiter
usus est in Typhoeum, i. e. fulmina.
etc.

potest

Etiam

in

gemmis

conspicitur

Amor

ful-

AENEIDOS

LIB.

53

I.

Ad

te confugio et supplex tua iiumina posco.

Frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum
Litora iactetur odiis lunonis iniquae,
Nota tibi et nostro doluisti saepe dolore.
Hunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur
Vocibus, et vereor, quo se lunonia vertant
Hospitia; haud tanto cessabit cardine rerum.
Quocirca capere ante dolis et cingere flamma
Reginam meditor, ne quo se numine mutet,
Sed magno Aeneae mecum teneatur amore.

670

675

facere id possis, nostram nunc accipe mentem:

Regius accitu cari genitoris ad urbem
Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura,
Dona ferens pelago et fiammis restantia Troiae;

Qua

mina frangens.
9, 54

canticum

Cf.

781.

Soph. Ant.

Typhoea

iniid

ap.

dat Prisc.

1,

MFR.

et

tua numina:

eam

aditus

possit

qui

sit,

eius

mutare

Cf. 7, 343 obsidere.

aninium.
674. ne quo numine: ne quo deo ad-

v. 8 et Serv.
plura habere numina." Artem Luius orationis per singula
verba poteris exsequi, ut feeit Servius.

versante. Hck. expl. voluniate DidonisC'.).

At vocabuluiu non dicitur nisi de deo cf 8.

lam magnum

mccum miseratus

()fi6.

Cf.

unum deum

,,Notandum,

inest in eo,

quod frater vo-

cabulo incipit.
668. lactctur defenditur ex 9 sed
iacteturque FMRy, in Uhris Servii et in
tanto Ubroruni consensu Tg-. haeret vuUque defendere novis coniecluris. Possel
defendere usu illo Horatiano, ut explicaret
Litora iactetur iacteturque cf. Gr. ^ 480
71/6

s. V.

Rb. ex P.

iniquae MR. al. acerbae rec.

in quo lamen suprascriptum

iniquae.

est

El

allera

manus

ut in M.,

67.5.

Mecum

i.

tanlo quo ego teneor

e.

Ignarosque viae
agresles; 2,8. Ecl. 2,
Liv. 38, 48 negaretis
12. 31.
3, 32.
Cf
hoc niihi cum diis immortalibuf.
amore.

G. 1, 41

cf.

S 244, 4.
cendatur amore.
Gr.

Pl.

coni.

mentem

in-

Gt. pectus t. a.
11. 293 pro qua
676. Qua ut 692.
Cf. Cic.
rationc, quod plene 4, ll.i.
Phil. 6, 3 Praedico Antonium delectus

qua
5,

habituruni.

possit

Ecl. 9, 14.
1.

19.

aliqua

Mens

Ita

quacuvque

Ecl. 3, 15. Ter.

Phorm.

est coii.silium, 2,

519.

quo et
ego, aut doluisti ideo, quia me dolentem
Prius videvidisti, ut doleo illa re" S.

Est enim et
vis cogitandi et quod ea efficit, ipsum coAccipe, audi; cf. 2, 65.
giiaium.
677. accitu: Tales ablalivi substanlivorum in tus desinentium etiam apud

tur praestare.

scriptores

sic in P.

669.

Nota:

sunt.

5, 56. 812.

melior.
i.

ISof^tro

Haec omnia

e.

(lolore

est

tibi

nota

,,eo

Rb. hunc F2MR.

teiiet,
iam moraiur et
plura timenda sunt; incertum enini quo
se vertant hospitia lunonis Aeneam omni
Pro hospimodo ab Iialia retinentis.

nunc Fl.
Dido eum iam

670.

rec.

iia Gt. coni. consilia, quod ut boniim

significantius

sil,

luno
671. lunonia hospitia cf. 662.
eiiim Carlhaginis praeses est cf. 11.

cesftabit etc.

Non

poterit in tanta

opportunitate cessare,

tractum,
h. e.
cile

rerum

ut sit de proverbio

quo dicitur res in cardine

in articulo." S.

Ad

esl,

cessabit fa-

ex lunonia supplebis luno

ut

non-

nunquam ex antecedente adiectivo intelligendum est substantimm. Cf. Gr. 846. d.

673. Cingere flamtna
obsessam ita includere,

est

quasi urbem

iit

nuUi deo ad

12.

inveniunlur nt ap. Tacilum A.

misyu principis; H. 1 9 missu
sed
Galbae; 43 missu Olhonis etc.
iam est apud anliquos Plaul. Ter. et Cic.
quod advenisManil. 8 eius adventu
set Cat. 1, 3 discesstt ceterorum ; Lael.
3 amicorum decessu ; N. D. 1, 6 quum
ud eum ipsius rogatu arcessiiuque
venissem; Verr. 3, 28 magistrutus el
quinque primi accitu istius evocantur.
lis locus est, si caussa cur quis quid
al.
faciat, ex alio peiidet homine. Cf. Gr. 319.
678. Cura significat etiam eum, de quo
cura esl, ut 3. 476. \0, 132. E. 10, 22
tua cura Liicoris. Tib. 1, 9, 34. 3, 4,
Per totum aii43. 4, 10, 6. et 12, 1.
lem carmen videmus Venerem in Ascanio
mullo magis laborare quam in servando
In eo euim omne nititur fatum.
Aenea.
Insignis locus 10, 48 sq.

2, 43

tamen hospitia.

Cic. Cat. 1,

54

P.

VIRGILII

MAROMS

Hunc ego sopitum sonino super alta Cythera

Aut super Idalium sacrata sede recondam,
Ne qua scire dolos mediusve occurrere possit.
Tu faciem illius noctem non amplius unam

680

Falle dolo et notos pueri puer indue voltus,

Ut, quum te gremio accipiet laetissima Dido

685

Regales inter mensas laticemque Lyaeum,

Quum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,
Occultum inspires ignem, fallasque veneno.
Paret Amor dictis carae genetricis, et alas
Exuit et gressu gaudens incedit luli.
At Venus Ascanio placidam per membra quietem
Inrigat et fotum gremio dea toUit in altos

690

Idaliae lucos, ubi mollis amaracus illum

Floribus et dulci adspirans complectitur umbra.
lamque ibat dicto parens et dona Cupido
680. Sopitus somno dixit etiam Nep.
Cytliera,
super cf. 6, 203.
Dio i.
rci Kv^rjQCi, Cerigo, iiisula Lacoiuae opposita. Veiieri sacra, unde dea dicitur
Cyiherea Kvd^SQaia,
68!. Idalium Cypri nemus est, in quo
sacrata sede. iii
oppiduni breve"' S.
Ita Erechtheus iii
sacro luco, cf. 693.
Minervae sacro servatus dicitur ap. Hom.
Sacratus pro sacer; ita
2. 549.
II.
2, 157. Ov. M. 10, 321 sacrata iura. Cf.

docius, eruditus, al.

682. medius occurrere cf. 348.

683. Faciem fallere ut fiOQq)r]v dolovv ap. Soph. Phil. 129 dictum: fallere
pro simulare, ul falsus saepissime inveiiitur, ila etiam mentiri.
Soleiit Latini in ite684. pueri puer.
vim aliquam
iisdem vocabulis
randis
quaerere; cf. 5. 569 pueroque puer dilectus lulo; 314 calremque terit iam
calce Diores; 10, 734 serjue viro v>r
contulit; 361 haeret pede pes deiisusque
viro vir; 600 fratrem ne desere frater;
Ov. M. 2, 92 putrio pater exse metu
probor ; M. 11, 774 celeremque metu celer

ur^uet amore.

Multa

686. ,,Latex proprie est

venas

luod iiitra terrae

alia.

aqua,

lateat;

CO

ab

eo
sed et

Ita saepius
viiium latet iiitra uvam" S.
de vino ut 736. Val. Fl. 1, 666 pelago
Additur etiam
libat latices i. e. vinum.
ut h. I. vocabulum, quo apertius indicetur vinum inteUigi, ut ap. Lucr. 5, 14
Fertur Liber liquoris vitigeni laticem
mnrtalihus institnisse. Ov. M. 13. 653

laticem meri

enim quodvis udum et

aqua 4, 512. 6, 715.
lacte.
Bacchus dicitur

est

fluidum; inde
etiam de oleo

de
et

Lyaeus, quod ?.vi curasf?). ,,Lyaeum

autem pro Lyaeium di.xit." S. Cf. /?o-

manus,

Graecus.

695
Solent

eiiim

Romani

etiam pedeslres scriplores nomina propria

ponere pro adiectivis ab iis derivandis,
aliquam
praesertim si ipsa adiectivam
habent terminatioiiem et adiectivuin auribus minus esset gratum; ita 3, 280 y4c-

602 Danaus; 4. 207 Lcnaeus; 552

6, 778 .fs<<a)acus; E. 6, 65
Aonas in montes ; Lnlius dux Luc. 10,
358; Latia plebs 403; Latium corpus
416
Maurus cf. Benll. Hor. C. 1, 22,
Lrsi ]\uBomula gens 4, 5, 1
2;
midac luv. 4, 99; \umidae dentis opvs
tius;

Syrhaeiis;

Ov. Pont. 4, 9. 28; adde quae 5, 37. De

Horatio cf. Dillenb. 1. 1, 28 de Livio Fbr.
21, 53.
687. dare

amplexus

Oscula Jigere iam

cf.

Liicret. 4,

2,

698.

1173

dixit.

688. fallas sc. furlim insiillando ve~

sc. amoris.
690. Gaudens novo babitu et cultu, ut
puer, simul quod dolos struere polest, u1
Amor; ita laelus est 696 duce Achate,
quod eum nova forma fallit, qui Ascanium secum ducere opinatiir. Ita fallere
ubique maximum est gaudium eius qui
alienam fert persoiiam.
691. per memhra quielem irrigat; ita

neno

Furius apud Macrobium 6, 1 mitemque

rigat per pectora soninum; Lucr. 4, 905
Ahjic quibus ille modis somnus per
membra qttictem irriget. Simile sopor
irrigat arttis 3, 54.
692. fenus
dea cf. 411.
693. amaracvs:
..Sanipsuchum

amaracum

sive

Cypro

laudatissimum et
Plin. H. N. 21. 22. 93.
odoralissimum."
Ex eo factum unguentum nobilissimum
amaracinum cf. Lucr. 4, 1173.
in

695. Ibat parens et Cupido poriabat:

ordine verborum cf. 8. 168. Wrf.

De hoc

AENEIDOS

LIB.

55

I.

Regia portabat Tyriis, duce laetus Achate.

Quurn venit, aulaeis iam se regina superbis
Aurea composuit sponda mediamque loca^dt;
lam pater Aeneas et iam Troiana iuventus
Conveniunt, stratoque super discumbitur ostro.

Dant manibus famuli Ij-mphas,

Cereremque

700

cauistris

Expediunt, tousisque ferunt mantelia villis.

Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longo
Cura penum struere et flammis adolere Penates;

iuiigit

laettis

portabat

(luod

est

contra

722. Epiilum.
quum venit cGmposuit con697

697.
Omnia recte suiit dicta quum
veniunt.
advenit Amor, iam locum tenet Dido suum,
4ulaeis ,,veiam alii locum occupant.
lis pictis,
quae ideo aulaea dicta sunt,
quod primum in aula Attali, regis Asiae,
qui populum Romanum scripsit heredem,
Imprimis ad velanda
inventa sunt.'' S.
conclavium tecta utebantur Romani saepe
admodum splendidis cf. Hor. S. 2, 8, 54.
JVd. aulaea in sponda esse sumit. intelligitque vestes stragulas.
superbis cf.
639.
:

Sponda
K98. aurea sponda abl. loci.
lectum auro obductum saepius erat
apud antiquos cf. Cic. Tusc. 5, 21. 61
Collocari iussit CUioiiy^ms) hominem
(Damoclem) in aureo lecto, strato pulcherrimo textili strag;ulo,
magnificis
aut

operibus pirto.

Ita

Nicomedes rex. Cae-

aureum lectum Suet.

Caligula argenteis laminis ob-

aurea cf. 10.

ductum Suet. Cal. 32.
Sc composuit dictuin est cum gravi-

notioiie, sich niederlassen ; ita G.

189, ita menibra componere 438 et
corpus ponere Ov. M. 1. 300. 10. 128.
tatis
4,

14, 427.

mediamque,

iii

conclavi ali-

und
alii

praep.

Dein

circumferunt.

Handtiicher)

panem

adornant
in mensis proponunt et

afferunt,

et coquunt
alii
curant pocula.
.

cibos

alii

Mantelia tonsis villis

panem
Cererem
que quamquam
171.
Que
cf.
aequalia iungere solet, non tamen eosdem
levia.

e.

i.

moUia.

famulos oniiiia simul facere apparet; neque opus esl afferre locos alios, in quibus

que diversa iungil. quamquam sunt; ut

130 hi iaculis, illi certant defendcre saxis, molirique ignem nervoque
aptare sagittas, ubi plurium homiiuun
diversum studium describilur. 7, 639. E.
1. 65.
Ver.sus 701 et 2 delet Pl. Gr.
ut naios ex G. 4, 376 male positis aqua,
6 non sipane, mantelibus.
At si 703
mul eiiciuntur, nihil proficitur.

10,

703. intus

gam

quod

atrio

in

recepit

726.

cf.

ff

g-

Lonfirmat

ff^d.,

sed iam Gellii aetate et loitlongo legebatur cf. N. A. 4, 1.

Lotigo apud Servium et in Mss. omnibus,

Charisius;

gam
qui

et

Et
exstant praeter Palatinum.
et longiis ordo potest intel-

niinc

penus longa

alterum magnam penum, alterum

fainulorum multitudinem signat
Alterum autem alterum in482.
cf.
6
volvit.
Xam si longa est penus, per
multos focos et, quod inde consequitur, a
si
longus est
multis famulis paratur;
ordo famulorum, multa est penus, ul in

ligi;

magnani

sequuntur, satis explicare poteris, attenDidonem esse et feminam et regem

das
neque ap. Graecos,
et Carthaginiensem
nec ap. Romanos similem personam repeVidentur ab altera parte sedere Troriri.
iani, ab altera T^Tii cf. 738.

ea paranda

Super

17.

quantulum a reliquis remotam. Noli fingere Didonem inter Ascanium et Aeneam

mediam in triclinio discumbentem, quod
iam fecere quidam; id enim contra omne
decorum est. Si neque ex Romano neque
ex Graeco more et lioc et nonnulla, quae
.

S.

loco posita 6,

jamvli
701. manibus famuli GRcy.
Lamanibns b. manibus famulae M.
ante coenam, dum
vaiit more Roinano
servi aquas et luantelia ( (fasckwasser

saris aeqaalis, liabuit

Caes. 49

purpura''

fingitur

eodem

ordiiiem verborum.

ga penus

tot

homines occupeutur. Lon-

auteni dictum est, ut ap. Tac.

A. 14, 31 longa opulentia pro magna.

704. cura
struere

num

c.

esl

iiifiii.

cf.

edulia

5.
et

638.

Pe-

cibos adornare

quod maxime igne fit

quare
parare
eas per plures focos dispositas cogita in
Aeneas loco altiore 2, 3 regiae sellae parandis cibis occupatas. ,.Est enim omne
opposito.
qiio vescuntur homines penus"' Cic. N. D.
et cellarium hor
,,Iiiter penum
27.
700. Oslro pro purpura posuit, und e2
et

699. Troiani

suis

locis

discumbunt.

56

P.

VIIlGILir

MARONIS

Centum

aliae, totidemque pares aetate miiiistri,

Qui dapibus meusas ouerent ct pocula ponaut.
Nec nou et Tyrii per limina laeta frequentes
Convenere, toris iussi discumbere pictis.
Mirantur dona Aeueae, mirantur lulum,
Flagrautesque dei voltus, simulataque verlja,
Pallamque, et pictum croceo velameu acantlio
Praecipue infelix, pesti devota futurae,
Explcri meutem nequit ardescitque tuendo
Phoenissa et pariter puero donisque movetur.

705

ubi complexu Aeneae colloque pependit,

falsi implevit genitoris amorem,
Reginam petit. Haec oculis, haec pectore toto
Haeret et interdum gremio fovet inscia Dido,
lusidat quantus miserae deus. At memor ille
^latris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum

715

710

Ille

Et

magnum

iiiterest, quoil cenarium esl paucoriim dierum, uiide et iii ceUam dicitur imperalum
frumenium; peiius vero temporis longi."
S.
Inde etiam Klaussen in libro suo de
Penaiihus inscripto Penates dictos putat,
quod perpeluam conservandae famiUae
curam agunt.
.,Sane dicimus et hic et
hncc et hoc penus, sed a mascuUno genere et feminino quarta est decUnalio, a
neutro terlia." S.
flammis adolere
Penates: .,A(1olere i. e. colere.
Sed
proprie est augere; in sacris autem per
bonum omen dicitur" S. Et dicitur adolere rem, quae crematur cf. 3, 547, eam
rem, iii qua flamnia est; ut h. I. sl Peiiales diclum sumis pro focos cf. 527. et
7. 71.
Lucr. 4, 1231.
adolent altaria
(lonis.
Tac. A. 14, 30. H. 2. 3 el inde
G. 4, 379 adolescunl ignibus arae.
Ita
eliam incendere aras 3, 279;
incensa
altaria 8, 285.
Cf. die Lampe anbrennen.
Hunc locum imiiatus est SiUus M,
tlb !\on una ministri turba gregis,

dapes

his addita cura

his
ndolere focos, his ordine pocula ferre,
Jicc
non et ccrtis struitur penus.

positisse

Strucre .,ordinare,

componere.
Unde et
struclores dicuntur ferculorum compositores.' S.
struere convivia T. A. 15, 37.
705. ,,Noii immerus, sed aetatis aequaliias habet adniiralioiiem" S.
Secutus est
Val. Fl.

2,

653

eentumque

pares

pri-

maeva

ministri corpora.
706. onerent
ponant MP. Est iis
cura, iit ... et praesto sunt, ut quando
lempus esl, ponant; noiidum enim pnnunl.

onerant
ponunt RG.
707. nec non et rf. 5, 100.
limina cf. 355.

laeta

berger

vertere

708. Assignaiitur

iis

tori,

qiiibus pictae

divi-

Melius lamen Ntirn-

cf. 5, ()48.

videtiir:

Doch

/tlles

fes-

der leichtferlige Ascan Durch seiner schelm^scheu Jilicke Macht. Cerle

notat Cicero pr. Cael. 20, 49 flagrantiani
oculorum in iis
quae ad amorem pelliselt

cupiunl.

cere

simulataquc

verha

,,coniposiia in Ascanii similitudinem" S.

711. Rb.

IVd. versum delent ut te-

mereCO assutum" e.x v. 649 sq. Retineiit

IVg. Ld. et V. 710 ad lulum, v. 711 ad
dona perliiiere quum videant, li. v. servato concinnam fieri oralionem autumant.
712. Rb. delet versus 712
14, quos
defendit acerrime et optime JVd. Rb. vult
iion nioveri Didonem donis sed solo puero.

Cur igilur Aeneas dona dedissetV Dona

autem per se egregia insignia e.Y prioribus possessoribus, Didoni quod ab Aenea
,

et

per

Amorem

capientem

et urbanilaie
acceplissima suiil.

faciUlate

oflferuiilur,

lam donis acceptum Amorem minc landem decet sponle accedere ad Didonem,
eamque eum sinu recipere. Dido autem
qiium devota

quam

sit

pesti,

infeUx magis

est

scelerala, pudore abiecto.

713. expleri mentem cf. 2, 273.

716. Quum ex falso genitore Amor verum osculis hausisset filii amorein, accur-

ad Didonem et oscula, quae quasi in

ore adhuc sunt ei, figit; ita ut Aeneas
quasi Didonem osculari ipse videatur et
rit

aniare.

719. .,lnsideat in siim sideat, legitiir

/jistrfot." S.
insideat R. al.
insidat
MP.
Quantus deus sil, cf. 664.
720. ,,Acidalia Venus dicilur
a fonle
Acidalio qui est in Orchomenn
Roeotiae
,

et

iniectae sunt stragulae.

voUus ardentes

710. flagranles
nitaie" S.

720

quo se Gratiae abluunt, qiias

Veneri conslat esse sacratas" S.
Abo-

civilaie, in

AENEIDOS

L!B.

57

I.

vivo tentat praevertere amore

resides auimos desiietaqiie corda.
Postquam prima quies epulis, mensaeque remotae,
Crateras magnos statuuut et vina coronant.
Fit strepitus tectis, vocemque per ampla volutant
Atria; dependent lyclmi laquearibus aureis
Incensi, et noctem flammis funalia "^Tincunt.

Incipit,

et

lam pridem

725

Hic regina gravem gemmis auroque poposcit

Implevitque mero pateram, quam Belus et omnes
A Belo soliti; tum facta silentia tectis:
luppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur,
Hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis
Esse velis, nostrosque Imius meminisse minores.
aliquem

lere

sc.

memoriam

eiiis

Sil.

cf.

61 abolere Aegates.
721. praevertere praeoccupare, propter
liiiioiiem sine dubio" S.
1,

722. resides ,,pigros,

cf. 6, 814.

atl

amanilum

iner-

tes' S.

723

Alterae mensac. Libatioues,

preccs, cantus, sermones.

723. Quies epulis .,propter regalem afHuentiam; contra supra (216) ait: posljuam exempta fames epulis."' S.
vne/jsaeqiie remotae: Licet sub extranea persona Romanorum tamen exsequitur morem, apud quos duae mensae erant, una
216.
epularum, altera poculorum."'
Cf.
Sed antequam potarent
Ubare et deum
aliquem invocare solebant.

Ad hunc versum

724.

conferunt

ricum II. 1, 469. ubi: AvrciQ

Kcd iSrjTvog t^ Iqov evto

Home-

Ttooiog
-hovqoi (ibv

bitel

tiotolo i. e. vino
implebant.
Neque tamen lemere Virgilium
imitari Homerum, Iiic locus documento
nam servavit Romanum morem poest;
cula corollis cingendi sive coronandi; qui
niemoraiur 3, 525. Tib. 2, 5, 98 C'iiter
Romanos poetas ceteris minirae Graeca
affectans) Coronatus stabit et ante caqui
Quare minime audiendi sunt ii
Ux.
Virgilium Homeri GzicpfLV pro GTScpaviopinati sunt.
^iiv dictum habuisse
fina autem coronare contraria dixit ralione, quam pateram fundere cf. 3, 354.
lina etiam alibi signilicant vasa vino
impleta ut 9, 309. Aal. FI. 3, 609.
E cralere vinum hauriebalur cyathis et iu
pocula epulantium infundebatur.
725. Strepiius ut fere ubique, si ad
y.QT]zrJQC(g iTtsOTixpccvzo

pocula ventum
tis

i.

e.

ad

est.

,,/t

lecla, ut it

strepitus tec-

clamor caelo

(5,

Legitur autem et: Jit str. tectis,''^

S.
it P. rec. Rb.
Tocem
fit MRy.
volulare legitur etiam 5, 150. Ov. M. 12,

424).

55

et

pronunliare, ut de or. 3, 47 Lovgissima

igitur coinplexio verborum . qiine
e<t
volvi uno spirilu potcst. Brut. 70 celeriter sua verba volvens.
726. atria per ampla: .,Tangit morem
Ronianum; nam ut ail Calo, el in airio
et

36.

Cicero

dixit

vcrba

volvere pro

730

duobus ferculis (^zwei Gdnge) epula-

bantur antiqui"

S.

ita 3,

353.

Lifchni

maxime
Cf. regiani Alcinoi Hom. Od.
composila.
7, 82 sq. Sil. 11. 280 Eripiunt flammae
strcpituque moventum murmunoctem
rat alta domus.
Laquearia quae
et

finalia

sint 8,

verba

ad

ornalum

25.

728. hic: lHnc, est ergo adverbiiim

lemporis" S. demonstralivum et quidem
non praesenlis solum sed etiam perfecli
ut saepius cf. 2, 122. 199. 386. 533. 699.
735. 743.
729. Belus Lingua Punica Bal deus
dicitur, apud Assyrios aulem Ber' S. Res
iam ex libris sacris nola. Belus igitur
h. 1. Tyri primus rex fuisse fingitur.
implevit pateram.
\am quum ante pocula pateris anliqui usi essent, mansit is
usus, quo patera libabant diis; ut mola
salsa, antiquissinium cibi genus, semper
in sacris adhibebatur.
Ila pateris libatur
3, 354. 7, 133. 12. 174.
Libalur autem,
anlequam polandi fit initium cf. 8, 278,
et Iil)atur mero.
730. soliti sc. implere.
tum facia
silentia teciis.
Ita Val. Fl. 2, 348 Circum paieris it Bacchus et omnis Anla

et apud Servium legitur,

dubium
an a Servio scripUim hoc: Apud Romanos eliam coeiia ediia sublaiisque mensis
priinis silenlium fieri solebat,
quoad ea
quae de coena libata fuerant ad focum

silet;

ferrenlur et igni darentur".

731. luppiier hospitalis,

Zfvg IsWog,

invocatur.

732. Trniaque profectis: Bene noluit

profiigis dicere" S.
733. felis vox solemnis, cf. 3, 457.

58

P.

VIRGILII

MARONIS

Adsit laetitiae Bacchus dator, et bona luno.

Et vos, 0, coetum, Tyrii, celebrate faventes.
Dixit, et in mensam laticum libavit houorem,
Primaque, libato, summo tenus attigit ore;
Tum Bitiae dedit increpitans. Ble impiger hausit
Spumantem pateram et pleno se prohiit auro;
Post alii proceres. Cithara crinitus lopas
Personat aurata, docuit quem maximus Atlas.
Hic canit errantem lunam, solisque labores
Unde hominum genus, et pecudes; unde imber et ignes;
Arcturum, pluviasque Hyades, geminosque Triones;

minores

sam

cf.

532.

Attende

h.

inver-

I.

in peius esse precationem;

memores

enim pufjnanl

ip.sique nepotesque cf. 4, 629.

734. /idsit etc.
Si ad auxiUuni vocatur deus, semper ut ad.^it rogatur cf. 4,
578. 8. 78.
10, 254. 461. 773.
Nam
modo praesentes deos auxilio esse posse
antiqui putabant. ut nos, qui omnipoten-

tem habemus deum, eundem ubique praesentem esse dicimus.

Sic prae<enx pro

potens

cf. 12. 152.

bona cf. 12, 647.
735. Coelum celebrare Cic. Att. 1,
19, 9 conventiis, qui initio celebrabantur, iam diu fieii desienint.
736. laticum honorem : De genilivo id
quo regens constat significante cf. -i, 52.
/h mcnsam libat more sacrorum" S.
cf. 8, 279.
737. Libato, participium neutrius nude

positum

cf.

attifrit

ore:

Gr.

451.
Et

summo

verecundiam

morem Romanum.

ostendit et

tenus

reginae

\am

apud

maiores nostros feminae non utebanlur

vino
nisi sacronim caussa certis die,

Itaque ut regina debel bibendi

facere initium, ut femina vino abstinere.
S.

bus'"

inaque vix labio siimma teora, (sc. poculi) Cum Bitiae.

Increpitans, exhortans ut 3, 454.

Pl. coni.

nus

attigit

738.

lam Servius monet,

Dido Aeneae propinaverit, fuisse contra decorum.

Propinandi mos apud Romanos saepe memoratur.
Bitias autem et lopas, teste Servio, Punica erant nomina.
739. Cf. Copam 29 aestivo recubans
te prolue vitro.
740. Ut h. 1. lopas, ita ap. Homerum
Phemius et Demodocus canunt ad cithasi

ram;

cf.

Quint.

1.

10, 10.

104.

crini-

tus: Is in Apollinis morem citharoednrum

habitus erat. Cf. 590.
Persoiiare, v.

neutrum,

est

magna voce sonare,

ut per

magnum spatiura audiatur cf. Cic. pr. Coel.

20 Mon loquuntur solum., verum etiam
personant.

nabat
$ito.

Ita

Tac. An. 16, 4 Plebs perso-

modis. plausuque comporesonarc Hor. C. 3, II, 3. Ali-

certis

735

740

Personabant omnia
Piiil. 2, 41
vocibus ebriorum.
741. ..Quue legendum est, non quem"
S.
Quem MPRy praestat alteri quae,
quod etiam in libris est, quo recepto rectus
ordo
non servabitur sententiarum
nam 741. 42 de ipso lopa, in sequentibus de iis quae canit est sermo; quae
autem propterea S. probat, quod Atlas docere non potuerit lopam, Didonis tempore
viventem.
Sed in mythicis narrationibus
non est ea temporis concinnitas quaerenda, et Atlas deus est seniper vivens,
et lopae canentis maior est laus et exspectatio, si ab ipso Atlante praeceptore
didicit.
maximus Atlas cf. 8, 136.
Cicero autem Tusc. 5
Atlantem
3, 8
astronomiae studuisse putat
quapropler
etiani h. 1. ab eo lopas doctus esse fingiter Cic.

tur.

742. errantem lunam

steUarum maxime locum

labores canit,

e.

i.

Luna omnium

niulat.

canit

qui sint

Solis
solis

quando cursuni suum conficere

tendat.
In animum revoca duodecim Herculis labores, quibus Solis per zodiacum
decursum putant indicari, et Phoenices
Solem et Lunam deos raaxime coluisse.
labores,

Alibi labores significant defectus ut G. 2,

478 Defectus Solis vario-i lunaeque labores ;
4 Defectusque pati
Lucan. 7
voluit raptacque labnres lupis.
,

cf.

744. Arcturus stella in Boeotae sidere

Hyades sive Pluviae. Su3, 516.

culae,

Virgiliae dictae,

in

capite Tauri.

Gemini Triones siint nrsa maior Helice,

in quam eliam Callislo dicitur muOv. 3L 2, 496 .sq.
et rainor Cynosura, nymphae quae lovem infantem nutriebant,
quapropler in sidera niutatae.
Quid Iriones (unde septentrio quod septem magnis stellis constant, cf. Cic. N. D.
2, 41) significet docet Gell. 2, 21 et S.
qui: ,,triones sunt boves aratorii". Cf. G.
Maior praecipue dicitiir etiam ap.
3, 381.
antiquos u/j,ci^a, plaustrum, Himmelswalata

AENEIDOS

LIB.

59

1.

tantum oceano properent se tinguere soles

vel quae tarclis mora noctibus obstet.
Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur.
Nec non et vario noctem sermone trahebat
Infelix Dido
longumque bibebat amorem,
Multa super Priamo rogitans, super Hectore multa;
Nunc, quibus Aurorae venisset filius armis,
Nunc, quales Diomedis equi, nunc, quantus Achilles.
Immo age et a prima dic hospes origine nobis

745

(^uid

Hiberni,

Insidias,

746. tardis,

Nam

iam septima portat

te

fluctibus

et

terris

sed aeslivis,

loiigis,

iioii

Danaum, casusque tuorum,

inquit,

Erroresque tuos.
Omnibus errantem

tarde veiiientibus'' S.
Recte; ita et
hieuiis et aestatis raiiones exponit,
e.

i.

lidem

v.

\on

G. 2, 4S1. 82. Cf. Lucr. 5, 80.

lialiuit

quod canentein lo-

aliud,

paiu faeere possel

nam Phoenicum res
gestae hominibus Romanis, qiiibus scripsit,
et ipsi Vglio erant ignotae; Graecas
fabulas a Poeno referri carmine ineptum
,

erat: quare res

hoc

modo

supererat, qualis est

Et has de rerum nalura quaestiones libenter audiebant et carminibus

aptissimum habebant argumenlum cf. E.
fi, 31
et praecipue G. 2, 475 sq.
A. 6,
724.
Idem caiiit Apollo ipse Stat. Theb.
Ita Lucretius libros de
6 3i7.
rerum
iiatura scripsit, poeta, si quid iudicare
possum, inter Romanos multum praestans
loco.

747. ingeminant

plaufiii cf.
104.
Troesque sef/uuntur, ut hospi-

cf.

verecundi signum exspectant.

748. i\octem trahere dicil Ov. M. 12,
159 noctcm sernione trahunt, Petroii. c.

tes

111 Femina {/iiintum

alimento trahvbat.

iam

diem

sine

749. liibcre translate dicitur, si quid

cupide arripimus; ila aure bibere aliquid
llor. C. 2, 13, 32. Ov. Tr. 3, 5, 14; aures
bibulae Persius 4, 50 dixit, aures sitientes C. ad Att. 3, 14.

Multa

750.

in inilio et

in

fine

versus

11, 358.

cf.

751. Memnon Aurorae et Tithoni filius,

rex Aethiopum, ex oriente copias Troiaadduxit.

Pulchritudine exrellebat cf.

188.
interfecit
11, 521;
Anlilochum, Nestoris filium. et ipse occisus est ab Achille, eiusque niortem manis

Ilom.

Od.

ter

rore

13,

576

4,

matiilino

622.

cano facta A.

flere

Arma
8,

384.

dicilur.

Memnonis facta.
752. Diomedis equi

Ov. M.

eius erant a Vul-

Arctinus Mile-

sius scripsit Aethiopin quinque

libris,

in

581.

Et

iisque

pater

755

aestas.

rum cura

insignis est CH- 4

370. 387.
1263 ' ipse Diomedes; C^i 51, 711.)
saepius etiam in proelio equos capil sc.
,

5,

Darelis 5, 25, Chronici 165, ipsius Aeneae

264 diviiiae originis. Insignes eraiit eliam

Rhesi

II.

10,

Hos opinor

568

h.

cf.

469., quos abduxil.

poeta; quam-

intellexit

I.

quani Dioiuedes usus est Aeneae equis II.

Certe si ad hanc rem
8, 10. 23, 400.

aiiimum

Vgl.

attendisset,

Didonem

iiiterroganlem

sic

Quantus

fuerit

non

potuisset

inducere.

corporis viribus et animi

virtute.

753. yl

prima

orio^ine

insidias

vult

audire, ilaque iion totum bellum Troianum,

sed modo urbis interitum.

Quum singula
quaesita essent et responsa, iain nascitur
cupiditas reiu totam ex ordine audire.

quum id flagitat, iioii tain cupida est scire quantus fueril Achilles vel
quales Diomedis equi muliaque alia, sed
id eius interest, ut pergat narrare Aeneas,
Dido autem

ingeiiio.

Si^^SlL

750

eius

cf.

10,

Tydeus apud Homerum equo-

quem

vult retiiiere.

Annorum numerum ex ipso Aenea

Dido in sermone vario scire potuit, ut
Rb. et trd. non debuerint haesitare in
eo
quod ,.subito" et quod Dido tempus
memorat, quod aliis locis Vgl. declarare
vitaveril.
Iiaque ff^d. \am
aestas
tibicinem habet ab ipso Vglo factum, Kb.
Sed recte ipse ff^d. docet ex libro
eiicit.
III non posse tempus constitui, el si Heynius 6i annos, Conrads LJ annos eo libro
contineri sumunt, posse stare utrumque.
Iliiic autem sequitiir, h. 1. septem annos
coinmemorari non esse absurdum, neque
755.

ille

locus, quein

revera

obslat

ff^d.

5,

6<J6

lib.

obstare dicuiit,

septima

rresfav.

aulem si illo loco septimus aniius

sil, posse idem esse h. 1.
Sed qui annus
memoratur 5, 46 praeterlapsus est ititer
morlem Anchisae et ludos, noii inter
Aeneae in Africam adventum et ludos; et
septima aestas iam v ertitur,
5, 626
neqiie per loluin anniim Carthagine Aeneas
commoratus esse usquam dicitur.
Xegaiil

P YIRGILII MA.RONIS AENEIDOS LIB.

60
Iii

ocrupali
luiia
fiuiil

Iioc

ali(|uaiulo

laudilius

siiiiiinis

diebus

iil

1.

regiiet

exiolliiur

;J05.

2.

30

Augusttis;
siiis.

Toij.

Exciirsus
Uiu

iu

editis

oblinuit

Lavinaque

deiiule

Tandem

acl v.

Heynius

quod

dii

iii

eo servando

ipse coiistaiis

iii

adversa

libro Aeiieas fatis inagis (luam faclis laudaiur,

suiil.

1.

ipse prodil.

Ilaec

for-

omnia duobus

2.

dedit

Lavinia, Wagnerus Lavinia-

Apud

Serviuiu haec leguiilur: ,,Lavinaqiic venit litora; haec civitas tria haNaiu priiuuin Laviuiuni diclum a Lavinio, Latini fralre; postea Laubuit nomiiia.
renliim a lauro, inventa a Latino. dnm adepto imperio post fratris mortem civitatem

qiie..

Postea Laviniiim a Laviiiia, uxore Aeneae.

Ergo Lavina legendum est,
El aut Laviquia post adveutum Aeiieae Lavinium nomen accepit.
sicut dixi,
aut Laureiituiu".
Ex his verbis haec duo apparent,
iiiiiu debuit dicere,
priiuum fuisse eo tempore iu libris etiam Lavinia, nou tantum Lavina, et Serviuiu
hoc praeferre, fortasse inferre primum, ex praecepta sua ratioue, quod temporis prolepsin, fcf. ad 3, 6.) saepissirae apud Virgiliuiu obviani, hoc loco admitlere uon vuli.
Deinde id apparel, scribendum esse supra: nam primum L avinum dictum a Lavino. ui saiia verbis sententia restituatur. Nomen autein Lavinum nou satis certo
loco demonstratur; uam genitivus Lavini Aen. 1, 2.58. 270. Ov. Mel. 14, 728. Tib.
luvenalis auleiu locus 12, 71 Atque
1, 5, 49 etiaiu a Lavinium recle deducitur;
novercali sedes pradata Lavino etiam Lavinio ut iu fine versus, admittit Ccf. M.
qui leges versus ignoraret
Lavino videtur esse substilutum.
et a librario,
. 4.);
Neque adiectiva Lavinas (iit Arpinas Privernas etc.) aut Lavinus quae duci posrnicus locus Propertii qui hunc nostrum imisuut a voce Lavinum , reperiuntur.
taiiir 2. 25, 64 lactaque Lavinis O- e- Laviniis) moeniu litoribus iu iucertis est
Conlra quae iusto
et ex Virgilii loco coustiUiendns iion valet ad litem diriinendam.
modo deducuntur a Lavinium scilicet Lavinius et Laviniensis cerlissima sunt cf.
2, 4
al. et Varro R. R.
Sil. 1. 44 Sceptraque funrlarit victor Lavinia Tcucris;
ltaque quod portcnderit facttim AA.Y annis. ut Lavinienses condiderint oppilam vero quuin Lavina ei Lavinia facile permulari possiiit, magni
dum /tlbam.''''
est momenti, quod Gellius 10, 16. Quint. II, 3, 37, qiii huuc versuiu laudant, que
Hac autem copula opus est hoc loco, iiain est epexegesis i. e.
parliculam aguoscuut.
latiori notioni subiicitur arctior tt augusiior, qua prior accuratius deflnitur; quodsi fit,
recle locum habet copula cf. 13. 554. 569. 4, 236. elc.
Ilaque Lavinia omisso que improbandum, et quum Lavina vocabulum esse vix
possil conimonstrari, superest Laviniaque, quod ex ratione ad . 13. exposita ob
metrum potesi probari. lam restat ut dicamus, quid Mss. praebeant. Quod ex iis,
quae supra diximus, probabile est, eliam Servium legisse: Laviniaque exstal in uno
libro, in M. est Lavinia'.' Cqnod esl signum liturae), reliqui dant Laviuia aut
Lavinaque, orta haec e sludio, quo versui ut videbatur laboranli librarii subvenire
au;reret.

iion

Lavinia;

cupiebanl.

P. \ IRGILII I\IARONIS

A E N E

LIBER SECUNDUS.

vonticuere omnes intentique ora tenebant.

Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:
Infanduni, Regina, iubes renovare dolorem,
Troianas ut opes et lamentabile regnum
Eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi,
Et quorum pars magna fui. Quis talia fando

13.

Didoni petenti Aeneas Troiae

narrare parat interilum.
Difficilis erat Aeiieae lie se narratio.
Debebat eniiu viiare, ne videretur esse
neve quum ex capia Troia
gloriosus
cessisset, viderelur esse ignavus. UlrumQue conseculus esi poela, quum Aeneam
tam modeslum se, tam propensum praebeat ad peccaia confiienda, lam sincero
animo facia sua quasi ex re non ex ipsins virtule nata describenlem, ut vera viri
virius eluceat.
Una el conlinua nascitur narraiio, quod Aeneas non narral,
1

itaque in uno Aenea

et
qui audiunt
majore afficiuniur voluplate, quam si quis
nisi

quod ipse

etiam

vidit

narraiio

coalescit

aliena facta refert.

quia supra di1. Conticuere omnes,
Intenti
xit: fit xtrepitus tec(:s." S.
ora tenebant ut 8, 520 defixi ora tenehant explica, sie richteten gespannt den
Blick, non sie richteten den gespannten
Blick, quasi esset inlelligendum intenta,
hypallage aliqua, qua opus non esl, nec
intente recle diceretur cf. 5, 137.
inlenli^ue tenebant: De tempore cf. Gr.
458.
1.
diciliir
h.
Aeneas eo2. Pater
que vocabulo iam indicatur quo dolore

eius
filio

animus afTeclus
florenle,

qui coram
incendio ser-

fuerit,

quem vix ex

amissae meminisset matris et

nequidquam servaii, ul non posset
non dicere versum lenium.
Sellarum
vaverat,
avi

altiiudo

in lionorem accipilur

cf.

8, 541.

3.

Infandus dolor

est,

qui verbis

uon

exprimi ob rei asperilalem.

Sic
infandae caedes 8, 483. infandus casiis 578.
Cf. 1, 525.
10, 673.
11, 257.
Ad rem simile babes Ov. M.
12, 804.
14, 465 Admonitu quamquam luctus
Iiibes renovare dorenovatur amaro.
Saelorem sc. narrando, ut eruerinl.
pius fit, ut, accusativus eius qui iubetur
ad infinitivum omiltatur
facere aliquid,
Neque ad rem facii, sive
cf. Gr. 434.
polest

quod verbi subiectum idem est infinilivi,

4, 493, sive diver3, 603.
2, 433.
sum, ut h. 1. 184. 6,457. 7, 290. 9, 354.
Non iubel Uido Aeneain ilerum cum
Graecis pugnare, sed narrare illa.s pugnas: dolor igitur non est Troiae eversio
sed eius narraiio. Inest ergo in renovare dolorem narrandi significaiio, ut
Hck. Hb. dobene sequalur ut etc.
Trojanas ... fui, quis talia,
lorcm.
perversa struclura.
perversa senienlla,
Opiime et muliis verbis redarguit If^d.
semper ad magnificentiam,
4. Opes
ut

usum" S. cf. Cic. Lael. 6, 1

Opportunae sunt divitiae ut ittare, opes
Lamentabile est regnum
ut colare.
Eruere nove
propterea, quod eruilur.
divitiae ad

dicium pro evertere; imitatus est Tac. H.

4,

72 eruendae civitatis avidus milcs.

Quorum pars magna fui, magnam

6.

calamitatum pariem ipse periuli cf. Ov.

Her. 3, 46 et fuernm patriae pars ego

Fando explicatur dum

magna meae.
fatur, qui ablativi in gerundio usus, quo

62

VIUGILII

r.

MARONIS

Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi

Tomporct a lacrimjs! Et iam nox liumida caelo
Praocipitat, suadentque cadcntia sidera somnos;
si tantus amor casus cognoscere nostros
Et brovitor Troiae supremum audire laborem,
Quamquam animus meminisse horret luctuque

tSod,

10
refugit,

Inoipiam,

Eracti bello fatisque repulsi

Ductores Danaum, tot iam labentibus annis,
Instar montis equum divina Palladis arte
Aediticant, sectaque intexunt abiete costas.
80liim
plicanl
.sed

lempiis indicatur, est dubius. Exiia 6. 660.

7. IH2 ptignando

in

eiiara

Iiis

locis

713.

accedii

caiissae

664, ul h. I.
nam ipsa narraiio lacrimarum caussa esi.
sisnificaiio

nr.

rf.

7.

ui

1,

morieni

.\cliilles

poslque

filius

liorum qualiiaie dai epiibela, quam Homerus eandem eliam in conlrariis serLlixi de geniiivo cf. l. 30.
vet."
Quibus is populis imperaverit ap. Hom.
631 sq. narratur.
II. 2.
Iiaque ne illi
quidem slragis el ruinae auclores hoslesgue infeslissimi, si in memoriam revocant Troianae genlis
casuni. lacrimas
pnierunl reiiiiere. Simile II. ^.^iS. Ov. ;\I.
Graccia ttim potuit Priamo
14, 474
quoque jlenda videri.
Claud. B. Gild.
37 Lus^cnda Gctis et Jlenda
Suevis

Hausimus
tristia

Romani.

Humor,

iia

humentes umhrae

ros cadit nocie paene

Suadcntq.

idem 4. 81. inviiant ad

Ov. Fasl. 2, 635 lamque
ubi suadebit placidos nnx ultima som-

somnum;

ele.

iia

4IH lamque viam suadet

(udvre sidera saepe dicunlur ap. poetas ul 8, 59; in oraiione occidere.
Est igitur iam extremum noc.>!.

Boreas.

13.

lis

Labor

eiiim.

quibus

significai;

i.

exlre-

e.

omnia perierunl, urbis excilabi.

cf.

vires

aerumnas

aiterunlur;

binc

laborare
dicuniur;
iia
7. 481 labores suni aerumnae el miseriae
aegroii

recte

belli.

Horret

infiniiivum et

regit

refu^it
rcfugit animus
eaque dicere reformidat.
Tusc. 1 , 45
Ita taetra sunt quaedam, ut ea fugiat
ubi refugere est
ct reformidet oratio
Addi- H. C.
iuncium cum alio verbo.
Laboum refugit tendere bar1, 1, 34
byton. Sen. .\g. 417 Refugit loqui mens
12.

ut ap.

Cic.

CPbi'-

^-

l-*i

Nunc. quum memoria facla esi,

animus ei antea semper refugit,
eviiavit eam sibi revocare. Iiaque ulrumque lempus recie posiium esi. Gt. coni.
Pl. refugilque doluctusque resurgit-

aegra.

horret

lore sive(l) lucture fugitque. Fd.{Bonn

45) perfeclum surait diclum esse doQiaT(ag(!) i. e. tempore nullo. Quibus conaiibus removere siudenl perfeclum ab

omni parle prubabile.

13

20.

Graeci eijuum exstruunt.

170.

Iia

quod

12,

1.

Fatis-

capi Troiani faio

itaque ad fraudes se vervi

In hoc libro duplex inlentio esl,

ne vel Troiae quod vicla est, vel Aeneae
tunt,

turpe videatur esse, quod fugit" S.

Praecipitat verb.
inlrans.
etiam
apud Cic. de or. 3, oo. 209: sol praecipitans (unterfrehcnd). Caes. B. C. 3, 25
hiems iam pruecipitavcrat. Cf. 1, 104.
9.

nos.

qiio

veiilum erai;

nox,

praeterita.

mum.

que repulsi;

4, 7.

cf.

infin.

facta piorum temperet evolvens

Humida

quare compohoc studium

iungilur cf. 5, 638.

Supremum laborem

11.

13. fracti:

Sil. 2.

siudium;

est

739 hic amor ,

647 Quis

sc.

lacrimis.
8.

I,

diuiu.

Mijrmidonum dux

Neopiolemus fuit; el
l)olope<t duce Phoenice Achilli parebanl
cf. Uom. II. 9, 484.
Sunl eiiam UoIopes Pyrrhi, qui eum de Scyro seculi
sunl" S. Durus, qui non facile misericordia movelur: Tib. 3, 4, 76 fincuntur molti peclora dura prece.
Durus
enim. ul ex durare verbo inlelligi licet.
est is. qui suo slaiu manet; hiiic esl
eliam inexorabilis precibus.
Huc quae
det Serv. ailende: ..Virgilius pro negoeius

Ouod cum

6,

44). 3.

ij

Amor

10.
iiilur

15

tempus.

14.

labentibus.

dum

labuntur

cf.

1,305.

Ductor pro duce dicere amat ob so-

num

ul

8, 6.

470. 513.

et

alii

poeiae.

Instar montis: ad moniis magnitudinem Tac. .\n. 2, 61 instar montium

eductae pyramides.
Palladis arte cf.
Hom. Od. 8, 493 iTtnov, zbv 'Ensibg
inoiTjOiv Gvv 'A9->jvr].
15.

16.

Aedificant

2, 5,

1.3

,,ul

navem

Texere

de

navium

dicitur

irabibus
cf.

Cicero" S.
Verr.
aedificatam.
iungendis imprimis

essc

112.

11,

326

et

S.

AENEIDOS

LIB.

63

II.

Votum pro reditu

Huc delecta virum

simulant; ea fama vagatur.

sortiti corpora furtim
lateri penitusque cavernas

Includunt caeco
Ingentes uterumque armato milite conplent.
Est in conspectu Tenedos, notissima fama

20

dives opum, Priami dum regna manebant,

Nunc tantum sinus et statio male fida carinis:
Huc se provecti deserto in litore condunt.
Nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas.
Insula,

Ergo omnis longo solvit

Panduntur portae; iuvat

25

se Teucria luctu.

ire et Dorica castra

Desertosque videre locos litusque relictum.
Hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles;

30

hic acie certare solebant.

Classibus hic locus,

Pars stupet innuptae donum exitiale Minervae

Naves

dicuntur

lexi,

nani

naves

ubi

virum corpora

4, 132.

furtim,
clani cf. 6, 24.
caecus, obscurus cf.
Huc verbis caeco lateri ex6, 714.
plicatur cf. 5, 609.
19. Penitus complenl cavernas.
20. militc: Singul. pro plurali cf. 9,380.
18.

cf.

21

syllaba incipere qua superius finilus est

sermo."

lexlrinuni vocatur."

fiunl,

Troiani in Graecoruui castra

exeunt, de equo consultant.

Est in conspectu sc. Troiani liloTenedos insula XL stadiis ab

agro Truiano remota, in qua templum
ApoUinis Sminlhei, sed a Graecis deva-

Postea colonia Aeosiaia esse fingitur.

lensium, a Pisandro, Orestis filio, in illam Asiae parlem ducla, eam eiiam insulam occupavit cf. Pind. Nem. 11, 34.
22. dives opum cf. 1 , 14.
regna:

Nam unum regnum

ex

multis

constal

ilaque ad augendam regni

minoribus
ampiitudinem utitur plurali.
23. male: De adverbio male adieclivis
Fidus aulem ab
apposilo cf. 735.
inanimata Iranslaium cf.
animaiis ad
10, 592.
,

25. abiisse
cf.

sc.

eos.

De forma

26.

603.
Soluit se luctu.

27.

Panduntur portae signum

3,

esl"

S.

iuvat ire

iisse

29.

cf.

I,

7,

pacis
628. 749.

282 iuvat evasisse (es erfreuet).

Dorica castra ita 6, 88 et Prop. 2, 7, 16
de castris Graecorum in bello Troiano
dictum. Doram autem opes maxirae post
bellum Troianum creverunt ducibus HeNomine igitur poela Graecos
raclidis.
signal, quod illo tempore, de quo narrat,
clarura erat. Tales anacbronismi

saeplssime apud poetas cf. 3, 6.

rica castra mala est composilio,

605"

saevus cf. I, 458. TaS.

ubique inducendus est, ut Horatius
(A. P. 122): lura neget sibi nala" S.
30. ,,Acies legitur

praebent

I>1R.

..Sapientius

al.

Vgl.

et

acie'"'

S.

Doab

ea

quod

acies P. al. cf. 559.

de equo consilia jnire

Troianos facit, anlequam in arcem deductus erai, quam apud Homerum deduclo iam in arcem equo Od. 8, 504"

Hn.
Stupet

regit accusaiivum ut ap.

149. 2, 510. 620. Talia saepius apud poelas. Amant enim vocabula

31.

Val. FI.
fortiora

1,

et

rariora,

magis pingunl

et

ea

eliam

quae res

oculis subiiciunt.

Itaque

quum nova verba formandi Laiina

lingua non magna esset faculias, verba

poetae,
in

primum

aliud significaniia in aliam signi-

traxerunl, verbaque quae senullius erant reccasus regere iussernnt.

Qua ex

ficalionem

cundum vim primariam

raiione in animi moiibus

562.

3,

nondum

5,

lis

tionis,
cf.

viiandum esse censebant,

temporii ramo 7, 135.

222. alia. cf. 3, 183.
Tendebat: Tentoria Iiabebai, ut

71. 8, 286.
currcre remis

5,

21.

ris.

KciK^ficpciTov late (cf. Qnint.

qui dicendi dabant praecepta, neque tamen poeiae vitarunl. Sic tempora ramis

8,

39.

s.

8, 3, 45. 695.)

designandis ea
quae e.Yternura signanl corporis
quo is qui animo movelur esl,
liabilura,
subsiiiuunl verbo proprio. Sic pro timere
dixerunl tremere , tremiscere , liorrere,
pallere, paverc aliquera
pro amare dixerunt ardere al. cf. Gr. 295.
Minervae et lioc loco ei 189 recle liabebis dalivum cf. 1, 429; aut genilivum obiecii;
ut scripsisse dicitur Claudianus:
Mala
legnnt donxim l eneris i. e. quae Veneri
dono offeraniur, el scripsit Cicero Verr.
Hck. Minervae habet gen. suhi.
3, 80.

verba

64

VIRGILII MARONIS

P.

Et molera mirantur equi; primusque Thymoetes

Duci iutra muros hortatur et arce locari,
Sive dolo, seu iam Troiae sic fata ferebant.
At Capys et quorum melior sententia menti
Aut pelago Danaum insidias suspectaque dona

35

Praecipitare iubent subiectisque urere fiammis,

uteri et tentare latebras.
Scinditur incertum studia in contraria volgus.
Primus ibi ante omnes, magna comitante caterva,
Laocoon ardens summa decurrit ab arce,
Et procul:
miseri, quae tanta insania, cives?

Aut terebrare cavas

ExUiale, quod nunc scit quum narnon iJlo lenipore, quo vidil. Cf. 237
fatalis el 245 infelix.
32. Mirantnr, nam si solvilur stupor,
rat,

sequitur

De

miraiio.

40

aboleaiur an servaius in arce locelur;

neque ad rein quidquam inlerest
aqua
an igni pereal nec qui delendum cense,

banl, reniiebantur,

si

qui antea volebant

ad

Quare vides aiit eliam res

qiiidem diversas, quae tamen ad idem re-

iungilur
74. 3, 134. 144. 608. Cic. Inv. 2, 5. Sest.
3. f/iv. 37, 49;
dehortari Sall. lug. 24.
De hoc infinilivo verbis, quae intentionem
aliquam signant, adiuncto cf. Gr. 425

deani significare. Cf. 127. 187. 779. 786.

529. 8, 205 al. C. pr. Q. 2 Quid iniquius dici aut commemorari potest?
Pariiculam qve sic positam videbis 5, 68.
10, 709.
12, 893 nec minus et Tib. 1,
9, 49 llla velim rapida Fulcanvs carmina flamma Torreat, et liquida deleat amnis aqua.
Hor. Sat. 2, 3, 157
Quid refert morbo an furtii pereamque
rapinis.
Liv. 4, 28 an denm aliquem
protectvrum vos rapturumque hinc pv-

collectivum relato

Hortatur

33.

cf.

plurali

1,

cum

verbi

212.

infiniiivo

A. 1. 2. 3.
Apud Virgilium eius generis
legunlur baec verba monco 10, 439
impello ut, ago 3, 682, subigo 3, 257,
adigo 6, 696, tendo 1, 19, luclor 12,
387, ccr<o 4, 443, oro 6,313, venio 1,
527, sufficio 5, 21, SHr/eo 12, 813, edico
1 1, 463, praecipito 11,3, horreo
limeo
ne 11, 636, coniuro G. 1, 280, peto 7, 96.
Poetae autem inde progressi non iia consilii,
quam eflFecli tenebant cogitaiionem
posteriores autem scriptores imiiaii sunl
poelas, ul in his, sic saepissime; et quid
inter ulramque sirucluram infinilivi et vt
ac coniunclivi inleressel, obscurabatur.
Inde posleriores ut Avienus talia audebant: Aeolun impositnH pelago est effundere carcere ventos et sedare salum.
Descr. terr. 627.
Cf. 1, 66.

34. dolo.

Id suspicatur Aeneas, quod,

narrat ex Euphorione, u.xore filioque a Priamo occisis iusiam prodiiionis
ut S.

caussam

liabere

videbatur.

eum cum

piiiare,

nuinicasse.

minervae

el

Noli

lamen

Graecis consilia com-

lusserat auleni equum dicari

in arce collocari.

perscrutari.

4,

tatis?

Incertvm, nesciens quid facienduiu

conirarias paries abil.
Atlendas
lamen ad vocem studia, quippe homines
quo niiiius senienliae suae ceriam possunt alferre rationem, eo acrius defendere
39.

sit,

in

solent.

Laocoon equum censet esse

delendum.
40. Ante omnes 5, 540. G. 2, 475 ap.
poetas.
Eo addilamento aui superlailvi
vis augetur, (ut h. 1. ei 7, 55.) aut comparalivi (ui 1, 347. ante alios immanior
omnes) aut posiiivi extoHitur, ut 3, 321
O felix una ante alias Priamcia virgo.
41. Ardens ira, quod de re cerlissima
40

56.

dubilanl, decurril, rein slaiim confecturus.

procvh

42.

lain

ex

ionginquo

alloquiiur, ardore ahrepius.

35.

Capys memoratur

1,

183. 10, 145,

qui idein foriasse esl.

Et bene nec se
nec palrem huic consilio dicit inlerfuisse,
per quod inleritus palriae immineret" S.
36. pelago, in pelaguin cf. 5, 451.
Insidiae ipse diciiur equus, quo paraniur

insidiae

cf.

37. ivbent

1,

358.

cf.

3.

subiectisque Mss.

Non opus est particula ve, nam in eo

modo dissentiunt Troiani, ulruni equus

sum

cives
inquit omis-

416.
Quae veslra est inrevera crediiis hosies avectos
esse, aut quidquaiii facere Graecos, quod
dolo careat; esine tam male nolus vobis
Uleniur hac
Ulysses eiusque asiulia?
machina, ui aut ex ea velut turri urbem
inspicianl , aui in muros (venlura desuper) descendant.
Talium aulem lurrium
cf.

sania,

4,

num

apud Romanos multus usus,

bello Troiano.

nondum

in

AENEIDOS

LIB.

65

II.

avectos liostes? aut uUa putatis

carere dolis Danaum? sic notus Ulixes?
Aut hoc inclusi ligno occultantur Acbivi,
Aut haec in nostros fabricata est macbina muros,
Inspectura domos venturaque desuper urbi,
Aut aliquis latet error: equo ne credite, Teucri;
Creditis

Dona

Quidquid id

45

timeo Danaos et dona ferentes.

ingentem viribus bastam
In latus inque feri cui'vam compagibus alvum
Contorsit.
Stetit iUa tremens, uteroque recusso
Insonuere cavae gemitumque dedere cavernae;
Et si fata deum, si mens non laeva fuisset,
Impulerat ferro Argolicas foedare latebras;
Troiaque uunc staret, Priamique arx alta maneres.
Ecce, manus iuvenem interea post terga revinctum
Sic fatus,

versum

45. Huiic

Rb,

est,

ailscripsisse V'gliuni

aliquando euni, vei 46 et

47 eligerel. Seil apparet opponi (lel)ere
duplex aut, cui poiest adiungi aut aliquis latet error, in (juo compreliendilur
putat

ul

utrumque

et

quodcungue

polest

aliud

lii!2i.

48. aliquis

Gr.

cf.

386, A.

2.

Error,

fraus, id quod in errorem ducit,

cf. 6, 27.
49. Quidquid id est
indicaiivus, iit
1, 601, in talibus diciionihus apud Laii,

nos legitimus. Cf. Gr.

ferentes: eiiam quuni

J^

niaxime

quum dona

395.

dona

et

ullro offerunt

Alia esl explicaiio:

S.

dona"

alque eiiam tum

feruiit

ul

ap.

Cic.

10 Calamitosus Deiolarus, qui,

et ab eo,
qui in iisdem caslris fueril,
accusetur.
pr. Mil. 25, 671.
Man. 3, 7.
Sed ea vis non inesl pariiculae,
etc.
pr. Uei.

inest

,,sed

iii

collocaiis

reiiquis

quae rem explicant." Hand.

10,

verbis,
Sic

que

874.

Et fera (sc. besiia) et feruni diciiur, Csc. aniniaO unde gen. feri
Ov. M. 8, 355. 382; acc. ferum 7, 489;
Sed Iiabes eiiain
dat. feris 5, 818.
masculinum apud Ov. M. 8, 422 imma51. feri.

nemque fernm multa

tellurc iacentem
Mirantes spectant. Fast. 1, 550 Traxerat avcrsos Cacus in antra feros.

52. illa

basta

iioiaiur, ui

liasia viribus validis,

ingens

cf.

Alii supplent
quenle fuisset cf. 1, 16.
s. /. (/. non laeva fuissent.
Ceriiim erai, euni nos
55. impulerat.
Cf.
impulisse, si fata iioii obsliiissenl.
Inipellu cum infiniiivo leGr. ^ 408.
giiur 1, 11. 2, 250 et ap. Tac. ei lusli-

num

33.

cf.

vuliierare,

Foedare

,,dilacerare" S.,

quum quovis vulnere quodvis

vel foedissimum corpus foedeiur cf. 3,

241. 4, 673. T, 575. Tib. 4, 1, 57. Ov. M.
3, 522. 14, 190.
viancres My. A nomi56. staret
iiativo ad vocaiivum transeuiit poetae, si

Cf.
aiiimi affectiis erumpii.
1, 5,55.
2,
429. 3, 118. 371. 6, 18. 7, 684. 10.542.
slares
maneres R.
Ov. V. 2, 492.
ret .\pronianus, sc. ul
al.
staret,
eadem esset terminatio. Contra Serv.
,,starcs, si slaret legeris
mancres sequiiur, propler oiioiOTaXsvTOv.^'
Laocoon cum magna manu accurreiis, talem

equum impeium,

in

fecil

teligisset,

ubi

conipagibus

ui

nisi

alvum

coiilinebatur,

eum perforassel, neque minus impulisset

ad equum delendum, nisi adstaiiiium animus ad rem novani essel abstraclus.
57

76.

quibus miitiiur.

Insonuere cavae cavernae i. e. ila,

cavas eas esse i. e. equi uleruiu cavum esse facile posses cognoscere: sie
klangen hohl, als hohle. Adiectivum
enim nonnunqiiam nec praedicaium nec
atlribuium, (quid enim cavae cavernae?)
sed potius dixeris appositum; cf. 5, 137.
gemitumque dedere cf. 698.
53.

ut

55

Fata deum .,quae dii loquuiitur''

Laevus, perversus ut
257.
Ecl. I, 16 si mens non laeva fuisset.
Si fata
Hor. A. P. 301 o ego laevus!
deum sc. fuisscnt, eruendum hoc ex se5i.

S.

cuius niagna vi ligno

impactae tremor bene

fit

50

validis

57.

Sino Graecus ad consultantes

Troianos adducitur.

Ecce repeniinum aliquod

fieri

indi-

inexspeclaium, quo slaUis rerum

Sic 318. 525.
conimuiatur.
3, 477.
7,
286. 11, 226. ei absolute dicilur cf. Gr.
Siiionis de fraude narralio post
S 311.
Houierum vulgaia esl et apud Romanos
in vulgus nola, quod constat ex raiione,
qua Siuonis meminit Plaut. Baccli. 4, 9,
cat

et

VIRGILII

P.

60

MARONIS

magno acl regem clamore trahebant

Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro,
Hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Acbivis,
Obtulerat, fideus animi atque in utrumque paratus,
Seu versare dolos seu certae occumbere morti.
Undique visendi studio Troiana iuventus
Circumfusa ruit, certantque inludere capto.
Accipe nunc Danaum insidias, et crimine ab uno
Disce omnes.
Namque, ut conspectu in medio turbatus, inermis
Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit:
Heu, quae nunc tellus, inquit, quae me aequora possunt
Accipere? aut quid iam misero mibi denique restat,
Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi
Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscuntV
Pastores

1.3.

ibique (loceniur. loiam de Troiae in-

leriiu

quani ilal Virsilius,

lempore omnibu.s fuis.se nolis.siqua arle poela
Allenila.s vclim,

nariaiioiieni.

Plauii

mam.
eam composueril;

Sinoneraque iia a veul Troiani vix posri.s ad ficia iransire,

senl fidem non habere.
58. trahebant: Trahere est cum festinatione ducere, ita ut is qui ducitur aut
nolit aut nequeat tam celeriter sequi, at-

que inde renitatur.

1.

6,

deest

Volunias sequendi

123. 404.

et

321.

poteslas

h.

457.

753.
59. ultro
60.

12,

cf.

cf.

1,

14.

in xitrum-

que paratus: Similis structara Hor. Ep.

I, 18, 10 in obsequium plus aequo pronus. Tac. An. 15, fil promptum in aduParatus cum inlationes ingenium.
Polest tafiniiivo iungi satis notum est.
men infinitivus appositionis loco haberi ad

utrumque
62.

240.

et

dolos ..exercere"
vcrsare artes 1, 6o7.

versai,

peragit;

certa ei est mors.

explicat

,.dolo

Troianos.^^

(At

et

si

Dolos

et

evertere
id

S.

Ita

Quodsi
non peragit,
dolo legit S.
et

subaudis

addendum

ipsum

H'd. dolos improbat, dolo praefert,

sed tamen vitium inesse sumit, quare coni.
domo-< sed id ipsum ei non satis placet.
Pl. coni. seu superare dolo.
Occumhere morti ..novae locutionis figura et penitus reniota.
Ennius: Ut vos vostri liberi defendant, pro vostra vita morti oc-

erat}

cer-

audire cf. 1, 676. 8,

693.
Ita dare sigmificat
19. Cic. Acad. 1, 3, 10 Z>a

611.

4,

70

443.

4.

Accipere

65.

308.

est

6.

dicere Ecl. 1,

mihi nunc, salisne probas? Ter. Heaul.

pr. 10:
Paucis dabo. Audacius Ov. F.
Slat.
6, 434 Aeneas eripuisse datur.
Theh. 7, 315 Asopus genuisse datur.
Claud. R. P. 3, 337 Pater post proelia
praedam advexisse datur.
fidiam

Apud Romanos
male audiebant

Graeci propter percf.

Cic.

Flacc.

4.

..Teslimoniorum religionem et fidem nunquam ista (Graeca) gens coluit."

Afferi
U'd. aptissimum locum Sil. 6, 39
Aosces Fabios certamine ab uno. Pro

omnes

coni.

Gt. homines.

Tttrbatus certe videbatur melu.

68. Circumspexit: Attende huius verSHS per singulos pedes artem.
67.

69.

quae nunc 31ss. quae me Quint.

ex memoria ut saepe, non e

9. 2, 9

scripto, probat

70.

fersare

II, 704.

dolos

3,

cf.

inf.

c.

66.
3.

61. Fidens animi .,est nomen; desinit

enim esse participium, quia genitivo casui cohaeret." S. Apud Lucan. 9. 373 est

armorum

cumbere et occumbere mortem.

64. Circumfusa ruit cf. 169.
tant

65

Ita Ov. M. 15, 499 occuUsitatum esl et simplex oc-

S.

biiisse ncci.

3.

.Strwere insidias Livius dixit 2.

23, 17. 34.

fidens

cumbant."

60

Qiiid

Pl.

denique

restat
Sic restare 7, 270.
71. super; ..insuper" S.

ut

12, 193.

cf.

7, 462.

sum praeslaturus salutem" S.

72. poenas cum sanguine i. e. et sanguinem. Nam per cum praepositionem et

ipsi ,.quibus

subiectum
potest

cf.

cf.

1.

688.

675,
3,

el obiectunt adiungi
176. 4, 514. 8.84. 10,

1 Regni ruinam cum rlade

vexatarum regionum portendchat; saepe

337. lustin. 17.

Ovidius Her. 7, 9. Certus es icnea cum

Joedere solvere naves? M. 2. 610. 5. 112.
Cf.
Dl. ad B. C. 1,1, 31.
Pl. coni.
poscant.

AENEIDOS

Quo

LIB.

07

II.

compressus et omnis
quo sanguine cretus,
Quidve ferat; memoret, quae sit iiducia capto.
Ille liaec, deposita tandem formidine, fatur:
Cuncta equidem tibi, Rex, fuerit quodcunque, fatebor
Yera, inquit, neque me ArgoUca de gente negabo;
Hoc primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem
Finxit, vanum etiam mendacemque improba iinget.
Fando aliquod si forte tuas pervenit ad aures
Belidae nomen Palamedis et incluta fama
gemitii conversi animi

Hortamur

Inipetus.

fari,

73. laiu

qiii rapto illuserunt, miserescunt

audiendi cupidi ah ipso exposcunt.
Sane veio miiuni erat, quod Graecus homo id maxinie lugebat, quod a Troianis,
Graecorum liosiibus, ad morleiu tralieretur.

et iiova

quo sangttine cretus

74.

De

participii

fornia

bringe.

5,

cf.

fernt?

Qitid

75.

6.

al.

Quae

quidquam, quo

Jiabeat

sit

Iia

tulisset.

Rh.

de quo

J('d.

fero

er
Ifil.

referre 1.309.
Sic afferre ut

fiducia? Niim

fretiis

impetrare liostium, quiim

ret

was

nos,

liabeat dicere.

qiiid

deferre 4, 298.
perferre o, 665. 11, 181.
Liv. H,

332.

ut

et 8, 119.

191.

4,

cf.

veiiiam speiiltro se ob-

Quive fuat, memores,

coni.

ffir wullen dieses tiind

dem IVohlwoUen

seincs J ater^ iiberlas-

sen." Ipse 74 et 75 perturlialos esse

monet; maximeque movetur, qiiod iii hortamitr rex niiuis obsciiretur. ciii Siiio respondeat.
Pl. eiicit memoret
capto;
assentitur Gr. Hck. expl.: doceat, quanta
ei fides possil liaberi!
Tale quid non soiet ex Iransfuga qiiaerl.

Hic versus abest a niultis Mss. sc.

al.
additus in Med. a uianu receiitiore.
Silelur a Servio, et potest sine
damno abesse, et potuit ab alio ex libro
In ipso taiuen versu nihil
3, 612 iiiferri.
inest ineptiaruni,
neiiue v. 107 liuic adversatur; nam li. I. formidinem ita deponit, ut loqui audeat. v. 107 nova simulat
se angi formidine, ne peccet, quod arcanum equi eloquaiur. Tota igitur res ex
libris pendet.
Versuin eiiciunt Pl. Rb.
IVd. Ld. Gr.
7fi.

a Mor.

77

144.

Vera dicam, qiiodcunque fuerit,

quicunque me sequenlur eventus" S.
idque primum, quod mihi maxime obest,
77.

i.

e.

me
et

esse Argixiim.
421, 4.

78.
cf.

5,

esse.

fuerit

cf.

Gr.

S411

aliud dicendi verbum

549. Suppleri solet
l\egabo, ut nos: ich werde

Inquit
551.

nicht leusnen.

post

mc

cf.

80

79. Sinonem pro me. ..Solet iii iiomine

quaedaui esse emphasis" S. iit 549. (j"4.
Quid est quod pos1, 48. 3, 433. 4. 31.
sit graviter a Cicerone (me^ seribi ad

Curionem {\e)*
peto

pacem

Hunnibal
8 237. 2.

C. Faiu. 2, 4.

30. 30.

L.

Gr.

cf.

Si, condilione posita dicil,

sed Troiani

dehebanl accipere pro quum ; ipse autem

quod fortuna miserum iion fiiixil. noii cogilur iion

mendax

Quam verum est

miserum esse factuui,
esse mendacem.

esse.

se a fortuna

illud,

tam verum. se

noii

est, quod unum prae aliis

neque opus est. nt confugiamus
ad explicationem hanc: quae facii improlios sc. quod miseria ad improba fa-

Improba

80.

avgit;

impellat.

ciiiora

(8, 6343"'

81.

,,formavii

finxil

ut

S.

fando dum

dicitur"

S.

Iia

Ov.

M. 15, 497 fando vestras puto contigit

Plaut. Amphiir.

2. 1. 41 ncr/ue
l'ic.
accepit quisquam.
NU. 1 29 nt vero ne fando quidem
audilum cst; et fando audire vulgaris
Orditur Sino a re nota
formula
Cf. 6.
notoque homine et vera refert, iit Troiani
ea etiam vera habeant , quae menlitur:
aures.

fando unquam
.

niiin
simulque quiiiu fando etc. dubitet
Troiani de Palaiuedis morte audierint, ipse
tam rerum ignarus et stolidus videtur. ut
fallere non possit.
,

82.

Palamedes,

cuius

apud Homerum

nulla est mentio,

tarum celebratur

variis posteriorum poe-

litterarum

i&x^^

^'

ventor

callido

et

fabulis;
'"*'

consilio

dicitur trium
tesseranim in-

Ulyssem

coe-

bellum Troianum proficisceretur. omniaque officia melius illo adminiQuare eius exarsit invidia et
strasse.
facto crimiiie quasi proditionem agitasset
Palamedes, perfecit ut capitis damnarefur.
Erat fil. Nauplii Euboici; alius erat Nauplius Neptuni et Aniymones fil., quae neptis Beli, inde BeUdes Cforma quasi Beleus sit primitivum cf. M. ^ 13.) h. I.
falso dici contenditiir; quamquam Servius
auctore a Belo
Palamedem
Apollonio
gisse. ut in

Sino narrat sua.

75

VIRGILII

P.

68

MARONIS

quem falsa suh proditionc Pelasgi,

Insontem infando indicio, quia bella vctabat,
Dcmisere ncci; nunc cassum luminc lugcnt:

Gloria,

mc comitcm

85

consanguinitate propinquum
Paupcr in arma pater primis huc misit ab annis.
Duni stabat regno incolumis regumque vigcbat
Conciliis, et nos aliquod nomenque decusque
Gessimus. Invidia postquam pellacis Ulixi
superis concessit ab oris;
Haud iguota loquor
Adtlictus A'itam in tenebris luctuque trahebam
Et casum insontis mccum indignabar amici,
Illi

et

Ncc

demens

tacui

et

me,

fors

dicit.
De Palamedi.s
Ov. M. 13, 55 sq.
83. ..Siib falso crimine prodilionis''' S.
sub caiisam indicat cf. Gr. ^ 357, 3.

seplimiiin fiiisse

caede

cf.

Infando indicio.

84.

qiiod auriim, (iiiod

si

qua

90

tulisset.

sed principis
neque dictatura
Pl.
nomine constitutam rempublicam.
rerum coni. pro regno.
89. Conciliis i. e. in regum consessu

tameii

eius vaiebat sententia.

hos

,,pluralis

a Priamo Palamedes accepisse dicebatur,

Ulysses siio iussu in eius tenlorio ab-

numerus pro singulari ad evitandam iactantiam, iit Sallustius: Nos in tanta doc-

scondituni detexit atque eo indicio culpain

vctabat: dissuaacciLsati confinnavit.

tissimorum copia"

apud Ciceronem

noii

,,Iam lioc falsum est,

debat.
ad Siiionis conuuendationem"

qui dicitur.

nostrum unser einer.

De
lumine,
85.

dativo neci

Lucr.

ut

aelhere cassi.
7<il,

gent
mus.
vidi

nam

5,

719

lumen
vita

pro

dicitur

398.

cf.

,,virtutem

Hor. C.

dicilur

cf.

cassum
104

11,

liix

ut

6,

Lu-

incolumem odiquaerimus in-

34, 32.

3,

Si pervenit

306.

1,

sublatam ex oculis

86.

et

sed
S.

nomen

illi

mc

co-

mitem: supplendum est cogitatione: sciat.

dicam tibi; cf. Liv. 21, 40: Ae f!^eiius
belli

neve hostem ignoretis, cum

iis

est

pugnanditm etc. 2, 12 Quando

quidem cst apud te virtuti honos, treAlibi. Et cons.
centi coniuravimus.
vobis

prop. contuiet caussam, cur missus sit

comes. Cf. 49. Vide, quot veniae caussas
afferat Sino; si quidem iam ante bellum
Troianum non sua voluntate Palamedi addictus est sed iussus a patre, paupertate
coacto, et dalus propinquo, cui denegari
non poteral; famulusque quum esset, in
bellum sequi debebat eum. qiii ipse bel-

lum dissuaserat

et

propterea occisus erat.

87. [^rimis ab
i.
e. a
prima iuventute, ut est 8, 517.
Pauper; .,haec enim fuerat caussa militandi
ut Terenlius (Ad. 3, 3, 31): quum hinc
egens profugiet aliquo militatum'' S. cf.
aniiis sc. aetatis

615. Tib.

3,

1,

I,

tempore valenteni

1.

Ilaque caussam suo

lemporibus anti-

infert

quis.

88. Et stare
tat
cf.

et

esse

incolumem

recle

statumque, quo erat incolumis, noablativus regnu i. e. regia aucloritate

et Tac. A. 1, 9
I, 268
!\on regno

dicitur,

Cf.

S.

ut

pluralis

etiam

est ille maiestaticus

yiliquod est non parvum, aliquantum.

.Vowien^uc decuaque gessimvs: et fama
Transtulit autem Virg.
et honore florui.
verbum gerere ad liaec vocabula, quum
usitatum sit: gerere vestem, galeam,
Nomen
barbam 277. habitum 1, 319.
esl ,.gloriain" S. ut 5, 621.
90. Pellacis est ,,per blanditias decipientis: pellicere enim est per blanditias
illicere" S. cf. Lucr. 5, 1002 Aec poterat
qiiemquam placidi pellucia Ponti Subdola pellicere in fraudem ridentibus
undis.
9L Superis ab oris opponitur inferis,
ubi mortui delitescunt cf. 6, 481.
De v.
Concessit. Tac. A. 14,
ora cf. 282.

51

Burrus vita concessit.

itam trahere, hinbringen

dixit:

92.

748;

f
et

h.

loco et

3,

696

et

Ov. M.

cf.

7,

1,

perpctuaque trahens inopem sub nocte

senectam aerumnae ex apposilis verbis
intelliguntur non ex vitam trahere.
In

tenebris
Ciceronis

i.

e.

reinotus

ab

aliis.

Cf.

illud

foro et in luce versari.

Quuin remolus ab aliis vitam iraheret,
non pugnavit contra Troianos. et q. c.
arma eiiciunt Pl. Gr.
93. Mecum ut G. 1
389 Kt sola in
sicca sec:im spatiutur arena.
4, 465 te
sulo in litore secum canebat.
94. tulisset.
Coniunctivus qui dicitur
Pluinquamperfecti nec 189. 3, 652. 6, 880.
9, 41. iiec apud scriptorein quemquam est
pro Coni. Puturi E.xacti cf. Gr. 463 et
469. An. 7. Acfc. coni. demens sed, versum 95 eiicit et v. 97 scribit Aaec mihi.
in

AENEIDOS

LIB.

69

II.

Si patrios unquam remeassem victor ad Argos,

Promisi ultorem et verbis odia aspera movi.
Hiuc milii prima mali labes, hinc semper Ulixes
Criminibus terrere novis, hinc spargere voces
In volgum ambiguas et quaerere conscius arma.
Nec requievit enira, donec Calchante ministro
Sed quid ego haec autem nequidquam ingrata revolvo?
Quidve moror? Si omnes uno ordine habetis Achivos,
Idque audire sat est, iamdudum sumite poenas;
Hoc Ithacus veKt, et magno mercentur Atridae.
Tum vero ardemus scitari et quaerere caussas,
Ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.
Prosequitur pavitans et iicto pectore fatur.

95

Jrgos

pro Graecia omnino.

aulem Graeci

si victore.s reiieuiit,

95.

Oiunes
Sino

et

vana osten-

vielor redit, quare iion inest

Graecia autem pliires Palameamicos et cognatos excitaturnm se

In

tatio.

dis

speral.

Ad promisi

96.

Spnrtani

iiUorcni

cf.

lusl.

se

.i,

2:

Ingrata,
h. aut cur n.
quae mibi apud vos nihil uratiae referent,
quum hostis mala vobis cordi non posconi. A\ q. e.

Cf. 6, 213.

sint e.sse.

102.

(irncriac profc^ii riint ; cf. v. 549.

Odia sc. Ulyssis vinvi, excitavi ut O. Am.
3, 11, 43 Facla Tnovcnt odinm. Itaque
ipse sibi culpam odii imputat sc. ut deUclum suum confessus maiorem sibi pararel fidem audientium.
97. Prima mali laba i. e. initium labentis in me mali
ornalius id quam H.
II. 11, aOi nccnov d' aQK ol TifXfv cIqj^tJ.

Cf. 10,

105

abundantia, qualis: dcinde poslen, deinde

deinceps, elsi quamvis, ctiam quoque,
Pl.
alia liic iUic apud scriptores obvia.

libcrtatis

vindicefi

f/tii

100

Uno ordine

e.

i.

uno

loco, pares.

108.

Idque, sc. me Argivum esse.

sumite poenas : sumite poequod iaindiidum debebatis; ita iam-

103.

Inmdudum
iias

dudum cum

mum
G.

iniperativo

Ov. M.
213.

1,

11, 482.

quam

est

13, 457.

pri-

Cf.

Cf.

lust.

hoc

17.

Hncc primu

innli

Inbcs,

impcndcntii ruinae fuit,

initium

De

noiuinativo iabci cf. 170.

98. Criminibus terrerc novis

ris,

inaudilis

Palamedis

et

facta,

quae ad

quorum

illa

ut

i.

e.

mi-

accedebant

amicus

parti-

Ue inf. historico cf. 132.

ceps fuissem.
99. Spar<xere voces ambiguas, zweideutige ficden aus-itreucn ; quibus audientium animi ad sceiera aiuiienda fiunt
proniores.
riae

cf.

Palamedi

es.sem,

menta

1, (>61.

illatae

paral arnia.
cuiuslibet

rei

Conscius iniu-

cuius ullor futurus

,,/irma sunt instru-

unde

et

insidiantis

fraudes arnia nomiuavit'" S. cf. ad 1, 119.

Julgum masc. cf. Gr. S 74. An. 2. H^d.
et q. c. a. eiic.
pro armn coni. ansam
Pl. Gr.
100. Ministro esl iuvante cf. Sall. I.
33 quibus iiivantihus, quibusqnc mini-

slris

ea egerit.

Et

Cic.

Nl>.

2,

Quum

avidins audire Troianos" S.

101. Sed autcm est ap. Plaut. Rud. 2,
Ter. Phorm. 4, 2, 11
plebeia
5, 15.

interrogare

et

Tarquiniusque pater.

tres

Magno

mcrcentnr, iiuia sacrorum est, ut fugiens

victiuia ubicunque inventa sit occidatur,
ne piaculuni coinmiltatur" S.
Sed li. I.
potius ad inimicitias referas.
105.

7'!

vero,

ut y.cd rdrf 6rj

da

Ardemvs

valde cupimus c.
inf. 1, 515. 581. 2,316. 4, 281. 8, 163.
Sall. lug. 39 Quamqnam persequi lugurtham animus ardebat. Cf. v. 31.
Quaerere caussax. cur a Graecis eiiis
erst recht.

optarelur iuteritus" S.
e.\

minister adiectivum
HO, 150.

cpquainquc mnllarum arlinm minitas

stras manus natura homini dcdit.
Arte agit, ut semiplena dicendo cofrat et
est ap.

Iihacus gentile de voce Ilhaca, ut

Eur. Cycl. 103. saepius apud
VkI. et Ov. M. 13, 512. pro Ithacensis
Elegans fraudium color, ut
cf.
1, 686.
quidquid suppliciorum Sinoni fuerit illatuni, Graecis facta videatur gratia. Simile
Ov. Her. 9, 7. Fast. 2, 693 Occidite dixit CSexUis) intrmem, huc cupiant fra104.

"iQ-ciHog

107.
ila

Casus Rb.

coni.

obscuris lilteraruin correcturis.

Sil.

latius

Prosequi
15, 104:
cst

/)

esl

pergere narrando

scqui
aliquid i.
Cf.

1,
e.

342.

Usipergere in

aliqua re 'accuratius exponenda Cic. RA.

puvitans, ut vi30. Fior. 3, 12 exlr.
Firto pectore est animo subdebatur.
Cf. contrariuin ap. Cic. Lael. 26:
dolo.

in

qua

nisi, ut dicitvr. apertiim

pectus

VIRGILII

P.

70

MARONIS

Saepe fugain Daiiai Troia cupiere relicta

Moliri et longo fessi discedere bello.
Fecissentque utinam! Saepe illos aspera ponti
Interclusit liiemps et terruit Auster euntes.
Praecipue, quuni iam hic trabibus contextus acernis
toto sonuerunt aethere nimbi,
Staret equus

110

Suspensi Eurypylum scitantem oracula Phoebi

Mittimus; isque adytis haec tristia dicta reportat:
Sanguine placastis ventos et virgine caesa,
Quum primuni Iliacas Danai venistis ad oras;
Sanguine quaerendi reditus, animaque litandum
Volgi quae vox ut venit ad aures,
Argolica.
Obstipuere animi, gelidusque per ima cucurrit
Ossa tremor, cui fata parent quem poscat Apollo.
videax tuumque ostcndas
habeas.
.

nihil

Jidum

lOS.
(lerium

Iii

V.

et

cupiere

diffictiltas

moliri el ilesiabeundi indicatiir.

et

Mnliri enim verbo iibique inest nolio

ticultatis, cf.

inde moliri

moenia

1,

Quare placuit

33.

moram

1,

arcem

414,

dif-

poeiis;
1,

424,

132, (Idem O. M. 9, l!)9.)

iter 6, 477, classem 3, 6, ignem 10, 131,
fulmina G. 1, 32S. Ratis molitor lason
Ov. M. 8, 302.
2,

110. Fecissentque
non essem infelix.

ntinam;

certe

ego

hicms:
Intercliidere
impedire ap. Cic. Atl.
8, 8: Intercludor dolore, quo minus ad
te plura scribam.
Auster a Troia GraeEuntes,
ciam pelentibus contrarius.
quum iam in eo erant, ut irent. Neque
lioc participium usurpatum est pro adiec111. intcrclusit

etiani pro simplici

tivo iturus. sed ubique retinet participium

quod dicitur praesenlis suam significationem, quae exposita est 1, 305.

Siispensi
gespannter,
est
in
dngstlicher Erwartung ; hinc saepius
usurpauir de iis, qui oracula adeunt aut
omnino de rebus futuris solliciti sunt. Cf.
Eurypylus duxOrcho729. 3, 372. 4, 9.
scitanmeniorum; cf. Hom. II. 2, 734.
114.

scitatum Mss. aliqt.

et vulgata; scitantum, in qua forma corrupta ulrumque latet, M.
lam Servius
scitantem et scitatum h. 1. legi annolavil.
Per se autem et scitatum bonum
est, niodo iungas verba ita:
Eurypylum
(ad3 oracula mittimus scitatum cf. Liv.
40, 30 M. Fulvium ad castra hostium
speculatum misit; supinum enim non
amat casum regere.
Cf. Gr. 442; et
scitantem cf. Liv. 21,6 Legati a Saguntinis Romam niissi, auxilium ad
bellum orantes; cf. 111.
Scitari au-

tem Mss. plerique

120

tem de consulentibus oraculum, ut Ov. M.

Usilalius esl sciscitari.

10, 5B4.

115

115. De adylis cf. 3, 92.

116. sanguine et virgine caesa i. e.
Iphigenia, Agamemnonis filia. Diana eniin
ab Agamemnone violata venlos niisil adYenii placantur, ut dii cf. 3,
versos.

115.
117.

Qiium

venistis

est

eo

tempore,

quo venistis, ita ut ex his verbis non

conslet, utrum anle profectionem an post

eam

facla sit virginis immolatio.

118. De verbo litare cf. 4, 50.
119. Argolica, id vero acerbum, quod
ex ipsis non ex hostibus quaerebalur, ut
Romani aliquando caesis Graecis Gallis-

placarunt, ,,inore minime RoLiv. 22. 57. Plin. H. \. 28, 3.

Animi 3Iss. ut videtur exhibent
omnes; animis igitiir, quod editiones oc-

que deos
maiio".
120.

cupaverat, nunc iure explosum esl, quamIma explicat

quam non est ineptum.
hieiiffer et IVd. per intima ut ap. O. M.
11, 416 cui protiniis intima frigtis Ossa
Kl. assumplis locis Homeri
receperunt.
1,716 rs TQ6iJ.og sklc<(h yvla et
II. 3, 34
7, 215 TQCoag 8s rQ^aog aivbg vnrjlv&s

yvia fxaorov explical: Tremor iisque ad

infima ossa cucurrit ; idque recte.
r/uem poscat
121. cui fnta parent
Apolln. Haec verba varie possunt iungi;
.

sed facile quid inesse debeat verbis intelMetuunt omnes de .se

scilicet:
qiiisque, quura cui moriendum sit nesciant.
In parent subieclum esse potest fata.
ligitur,

Atque supplebitur obiectum sc. morlem; el qnem poscat ^pollo

ita ut bis idem dictum
sc. ad morlem,
Poscere aulem pro: ad poenam, ad
sit.
mortem deposcere, etiam Cic. pr. RA. 5,
Ov. M. 1
199
qiios populus
poscit.
Studiis ardcntibus ausum talia deposcunt.
Et obiectum omissum est hoc
Sic explicat Serv.

AENEIDOS

LIB.

71

11.

Hic Ithacus vatem magno Calclianta tiimultu

Protrahit in medios; quae sint ea uumina divom,
Et mihi iam multi crudele canebant
Flagitat.
Artificis scehis et taciti ventura videbant.
Bis quinos silet ille dies tectusque recusat
Prodere voce sua quemquam aut opponere morti:

125

Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,

Composito rumpit vocem et me destinat arae.
Adsensere omnes, et quae sibi quisque timebat,
Unius in miseri exitium conversa tulere.

130

lamque dies infanda aderat; mihi sacra parari,

Et salsae fruges, et circum tempora vittae.
fateor, leto me, et vincula rupi,
Limosoque lacu per noctem obscurus in ulva

Eripui,

dum

Delitui,
loco

(iiiod

vela

darent,

non
tum

Potest

ex

v.

etiam

114,

quo

conferes 3, 484; obiecigitur est fa(a i. e. mortein: (|uod

Sed iterum idein bis dicitur,
saepissime.
offeiideris

si

nialum iioii est, (juaerilur tapraeferendum sic verba luiigere: ^neT^jOnlerrofiativunO/jo^-co^ ^pollo,
cui fata fmortem) pnreiit sc. Graeci. Ita
(juod etiamsi

men, an

sit

parcnt siibiectum habet, (juod potest liabere proximum; non est omissiim obiectum; ncQue (iuid(iuam ad iiliid posrat est
supplendum iieiiue eadem bis dicilur sententia.
Ap. Ovid. iM. 14, 213. legitur
fnia paruri pro mortcm paruri.
Quiini faln parent ird.
123. Qnae 7ivmiua i. e. (luae deoruin

voluiilas

quae

sit

sigiiiticata cf.

I,

Pl. coni.

4.

sig-nent n. d.

124. Canebant, praedicebant.

Canerc
enim valum est cf. 176. 3. 373. 5, 524.
12, 28. Ov. M. 2, 639. Tib.
8, 49. 499.
2, 5, 63. 3, 4, 77 al.

125.

/irtifex

est

Ulysses.

Taciti

videhant
quod praevidebant iam neque
tamen eloquebantur.
126. Tectusque,
nos versteckt i. e.
,

tegens consilia sua.

127. y4ut cf. 37.

Prodere

blicum edere, quis destinaius

Composito,

129.

positum erat:
Dat. 6

ita

ut

esl

in

pu-

sit.

cum Ulysse

cora-

hoc adverbium ap. Nep.

alias ex et

de composito usita-

Rumpit vocem,

prorumpit, emitretentam: ita 3, 246.

II, 377. Ov. M. 10, 147. et Qrj^ov cpcovrjv
Arist. Niib. 960. rumpere questu>, 4, -iSS.
me destinat arae. Sic
cf. 3, 572.
ap. Val. Fl. 2, 484 Hesione narrat: Crudelis scopulis me destinat urna.
131. Ad conversa tulere cf. 169.
tius.
lit

vocem.

aiitea

135

dedissent.

forte

132.

mortein.

est dicere

iiifausttim

Sic explicant fFd. Ld.

subiectum esse oracula

si

Parari

inodus pro

iniinilus

in-

dicativo, et est figura historiographorum".

adhibeturque iii
141. 8.493.
12, 216; inde in re quae saepius fit. ut
98. 4, 422. 7, 15.
11, 822. G. 1. 199.
.\d mihi saCf. Gr. 462.
4, 134.
cra parari cf. Ov. .M. 13, 454 Sensitque
CPoly.vena) sibi fera sacra parari. Quae
eae res sacrae sinl, in sequentibus accuest pro imperfeclo,
describenda ut 685.

S.

et

re

3.

indicatur,

raiius

mola

salsa:

sahae fru^es

sc.

.,qua

et

frons

aspergebantur et culiri.
tem de horna fruge et horiio sale."
foci

4,

517.

i.

e.

viclimae et
Fiebant auS.

cf.

12, 172.

133. Jittis victimae coronabantur, cf.

156.
5, 366 et G. 3, 486 Stans hostia

ad aram Lanca dum nivea circumduViilae autem, sunt et

tur infula vitta.
deorum cf. 3, 174, el sacerdotum cf. 10,
538. et regum, uiide diadema ortum est,

Iquod docet Alex. ab Alex. G. U. 1, 28|

mulierum cf. 168.
De infularum
forma cf. 10, 538.
134. Vide quam religiosum se simulet
Sino, qui qiiod ad sacra destinalus effugeril, tanquam nefas falendum pulat. Vinculis autein coercitus fueral, ne fugeret

el

ante sacruin.
135. obscurus delitui cf.
136. Dum vela darcnt

4,

22.

si
1, 5.
forte dedix^ent cf. 94. Itaque ex grammaticae legibus haec inlerpungendi ratio,
quain iain Servius secutus est et recensatis firmatur ; neque minus
tes editores
cf.

ex

seiitentia:

nam

iure

poterat

dubitare

quorum
manibus hostia effugerat; num essent
Hn.: dum vela. durent si forte,
abituri.
Siiu).

quid facluri essent Graeci,

dedissent; qui illud si forte dedissent

ab aliena nianu esse adiecliim non niultuiu abest quin contendat.

P.

72

VIRGILII

MAROMS

Nec mihi iam patriam antiqiiam spes ulla videndi,

Nec dulces natos exoptatumque parentem;
Quos illi fors et poenas ob nostra reposcent
Effugia et culpam hanc miserorum morte piabunt.
Quod te per superos et conscia numina veri,
Per, si qua est, quae restet adhuc mortalibus usquam
Intemerata fides, oro, miserere laborum
Tantorum, miserere animi non digna ferentis.
His lacrimis vitam damus et miserescimus ultro.

140

145

Ipse viro primns manicas atque arta levari

Vincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis:
Quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios;
Patria antiqua est pristina, qtiae
polest ita nominari, cf. 4, 4.58.
liberos et parentem memoral, ne
temere Graecos videalur reUqiiisse
sed

te oro

modo mortis

145 161.

137.

iam non
Bene

Ex
86
in

V.

h.

terrore

efFugisse

apparet recte

se

probel.

explicatum esse

Sinonem multo ante beUum Troianum

Palamedis fuisse famulatu.
138. Si quidquam vere licet dicere, est
,

hoc,

dulces esse palri

natos.
Rb. coni.
ex lituris Palatini, quod duo
nati magis moveant, quam unus!
Num
magis etiam quam tres ?
139. Fors et poenas legitur in M. al.
et iani Serv. liaec liabet:
Fors et poenas, forte et poenas; alii iungunt forsvt
poenas, ut sit forsan." neque memorat
scripturani ad poenas, quam Mss. exhibent deleriores.
Quos fors et poenas reposcent omnino probum, neque opus est,
ut ad substitiialur; reposccre enim cuin
duplice accusativo est, ut 7, 60ti Parihofique reposcere signa.
Fors adverbium est, ut U, 5il.

iluplices,

140. ,,Diceiulo effugia verl)0 sacroriim

ad caussam aplo usus esl: nain hosiia
quae ad aras adducta est immolanda, si
casu effugeret, effugia vocari velere more
solet" S.
Ut hoc loco. sic ap. Val. Fl.
1, 804.
Fjffugia plurali idem est, quod
fuga. Cf. pluralem exsilia v. 780.
Fffugium est fuga efFecla.
et

142.

Per

in

obtesiandi formulis

ab accusaiivo suo discerni,

pronomine personali; ilaque
sativus plane

solet

interposito
facile

accii-

tollitur, et oralio aliter exit;

hnc

iinperativus

Quod

esl,

misercre. Ita post oro

Sil. 13, 463
6, 363.
nostri
Marlis precor

legilur

per

te

aemula facla,

arce.

In Troianorum civitatem
Sino vera se dicturum iurat.

receptus

Hoc in iuramento iam mulli observaomnia verba ita composita esse, ut

vera dixerit Sino neque quidquam mentiita lamen omnia esse pronuntiis fuerit
runt

ut Troiani

tiata,

Neque enim

sit.

effugerat;

ilaque

male

inlelligant necesse

lioslia fuerat,

nec aram

haec subest

sententia:

Qu am vera illa sunt, quae sunt

falsa, tam vera sunt, qvae dico.
vera feram Troiani pupossunt tamen esse
dubilantis.
Ita iam 136 ambigua

Ita eliam 161

si

lant esse affirmantis,

eiiam
quaesisse Sino repertus est.
145. miscrescimns ultro: ultro plus
enim quam rogaverat, praestilerant" S.
De V. M//ro cf. 12, 3. flck. coni. miserctrimus.
lltro ipse, nt vltro ipse legitur 2, 279. 5, 446.
Sed h. I. vltro
ipse primns nonne inaneV Deinde si quis
miserescit, si in civitatem recipit, quid
niirum, si eundem solvit vinculis?
Troiani vero ubique in Aeneide misericordes
et candidi animi
Graeci truces et periidi
,

sunt.

146.
lere,

fincla levare est removere, folnon tantum relaxare, ut ex 153

36.
Cf. 3
Ea vincula iniecerant pastores, quuin Sinonem arriperent,
qui quamquam ullro se oblulerat, Oiuotl

apparet.

903 Vnum hoc , per si qua est

victis venia hostibus
oro ; cf. 6, 4.59.
12, .59 ubi utrumque est et accusaiivus
et enunliatum conditionale cf. Gr. S -518,6.
restet: Idem coniunclivus 536.
Et
id ipsum addubilans niovet niagis audien-

quor.

lium animos.

cet

143. Intemerata est v. poelica incorrupla, integra" S. cf. 6, 841.

Slructura ut 10, 904 simplicissima est: Quod

Livio, iinperatoris verba transfugam reciQuisquis es, noster

pientis in fidem:

ita

10,

Aeneas
facta

eum

scil,

sunl)

ubi haec narrat, non uhl

tamen non intellexerant se

obtulisse,

qui videbatur velle aufu-

gere.

148.

Hinc

lioslis

eris" S.

est ex hoctempore, quo loQuisquis es

noster eris lisis.

Et sunt,

ut

habemus

in

AENEIDOS
mihique

LIB.

73

II.

edissere vera roganti,

equi statuere? quis auctor?
Quidve petunt? quae religio? aut quae machina helli?
Ille, dolis instructus et arte Pelasga,
Dixerat.
Sustulit exutas vinclis ad sidera palmas:
Vos, aeterni ignes, et non violabile vestrum
Testor numen, ait; vos, arae ensesque nefandi,
Quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi;
Fas mihi Graiorum sacrata resolvere iura,
Fas odisse viros, atque omnia ferre sub auras,
Si qua tegunt; teneor patriae nec legibus ullis.
Tu niodo promissis maneas servataque serves
Troia fidem, si vera feram, si magna rependam.
Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli
Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo
Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes,

Noster eris;

liaec

Quo molem hanc immanis

150.

Qito est qiiorsiim, qiiem iii finein.

1.3.
Qiin
Hor. Ep. 1, 5. 10
mihi fortiinam
si iinn concerlitur tili.
A. 4, 98. 11, 7.3.5. 12. 879.
152. Dolis in<itructus est
aus Liig
Cic.

162

162.

Trug

153.

zitsamTnen<resctzt.

palmas

cf.

5,

233.

154. Aeterni i^nes siiiit sirlcra lo3.

Sol cf. 3, 599.
e.
Sitleiibus
nuinen
inesse apud aiiliquos vulgata erat opinio.
/Non violabile numen, per quod nemo
i.

impune
155.

peierat.

Knses nefandi sunt, quod

mala fraude dicit paratos.

nefarie et
plurali

156.

cf.

Ue

7, 98.

fittae

explical:

sibi

quae

deum

M. S. qui
lionorem deo-

legitur

liabeiitur in

Alii qiiibus vittae deum non placuere iuiicta, scripserunt vittaeqiie, deiim.
Sed quis dLxit hostia deum ?

rum.

157. Fas mihi est: Habes homineni

religiosum, qui quum iam inter Troianos
receptus sit 149, deos tamen testes advocat, se iam posse ex iure suo Graeco-

rum

res prodere.
Renolvunt iura, qiii
ea violant. contra ea peccant. Cf. 4, 27.
^acrata iura. Apud Romanos enini
miles ad beUum exiens iuravit, se nihil
contra rempublicam faclurum.

158. ferre sub auras. Ld. affert 0. M.

11, 184, ubi est rem efferre sub auras.

hegibus teneri formula soUemnis,

ut Ov. M. 10, 213 fatali lege tenemur.
Contrarium est legibus solvi Cic. Man. 21.
159.

160. Promissis manere

stare promissis, ita 8, 643.
161.

Si est siquidem

iani intelligebant qiium,

cf.

dicitur,

9.

quia.

406.

ut

Tro-

suo

Omnis
veris

spes
et

160

equo

de

tradit.

incipit.

nerva Graecis,

155

Troinuis

Sino
falsa

und

^198.

Sest.

150

Danaum.
Nain

constabat

el

More
favit

rapiiim

Miesse

Palladium'" S.
163. Impius dicilur Diomedes, ..propter
numina vulnerata" Marlem et Venerem.
Cf. 11, 275.
De Ulysse
164. sed enim cf. 5, 395.
Palladii raplus maKis per
cf. 6, 529.
artifices,
quam per poetas celebratus.
Erant antem de Palladio Troiano variae
narrationes, quum et ab Aenea id in Ita-

liam portatuin fldque verum iudicat Paus.

2, 23, 5) et Romam translatum esse dicerent Roinani
Ov. F. 6, 424, et Alhenienses in sua se arce servare contendereiii, Paus. 1. 28, 9. et Argivi se habere
Alii etiaiu
gloriarentur Paus. 2, 23, 5.
a Diomede in Ilalia Aeneae redditiiin tradidere fServ.), alii a Troianis abscondi,

bello demiim Mithridatico a Fiminventum et Romaui missum esse

narraverunt.
Serv. et Appian. 3Iithr. 58.
Vgl. qui h. 1. Palladium raptum memorat, postea de eo silet, et modo Vestam et Penates in Italiam relatos esse
Uno lantum loco nominatur Palnarrat.
tuin

et

bria

Fecit hoc,
ladis sacerdos Nautes 5, 705.
ne maxime confusas inler se esse et ob-

scuras de Palladio fabulas cogeretur conNam praeter ea, quae modo notata sunt, illiid imprimis miruin, quod in
Vestae templo Palladium servari pulabaDion. Hal. 1, 69. 2, 66. Lucan. 1,
lur.
598. Claudian. in Eutrop. 1
328.
Cic.
cf.
Ov. Trist. 3, 1 , 29
pr. Scaur. 48.
//jc locns est Testae, qui Pallada servat et ignem. Erat aulem inter arcana
fiteri.

P.

74

VIRGILII

MARONIS
165

Fatale adgressi sacrato avellere templo

Palladium, caesis summae custodibus arcis,
Corripuere sacram effigiem, mauibusque cruentis
Virgineas ausi divae contingere vittas:
Ex illo tluere ac retro sublapsa referri
Spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens.
Nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.
Vix positum castris simulacrum: arsere coruscae
Luminibus ilammae arrectis, salsusque per artus
mirabile dictu
Sudor iit, terque ipsa solo
Emicuit, parmamque ferens hastamque trementem.
Extemplo tentanda fuga canit aequora Calchas,

et

pigiiora reipubUcae.

Ascanio

factuni iu

et

Simile est a poeta

cf. 6, 763.

Silvio

165. Nefas est in eo, quod

simulacrum

quam
29.

SaU.

172.

(Uutiits esse

uno eodemque

statii.

Fiii.

Fhiit volupta^ corpori^ et prima

Inde est mutari in
quaeque avolat.
deterius ut Liv. 27, 17. Flor. 4, 12, 65.
Sen. cons. ad Marc. 21. Labuntur humana ac fluunt. Manil. 2. 807 Disso2.

33

mundo.
ciata fliiat resoluto machina
dicuntur res fluxae cf. 10. 88.
Itetro sublapsa referri iiem G. 1, 200.
montem
de mole in
dictuin tamquam
Soleiit autem
evecta et ab eo recurrente.
scriptores ut ornent orationem, participio
verbum aliud siuiile significaus subiungere, ubi sufficeret verbum substantivum;
neque vannm hoc esse ornamentum, quivis videi. sed fortius rem exprinii aut ac-

Iiide

curatius.
Cf. 1, 26 manet repostum.
2,
64 circumfusa ruit. 5, 864 classis scopitlos advecta subibat.
6, 310 Lapsa
caditut.
fixum sedet 4, 15. donatus

abit 5, 805. piilsus abit 11, 366. pulperfracta rumpunt

sus cedit 3, 121.
12, 614.
Ov. M. 2, 453 labens ibat
rivus.

Alibi

3,
reni

388 egressaque silvis ibat.

praecipuam iuesse verbo et

valere ad eam explendam,

doctum est ad 4, 22. Quas rationes non-

participium

nunquam

difflcile

est

Eaque dicendi formula iungitur nonnun-

e.

i.

osientis

97.

ita

1.

Verr.

4,

cf.

3, 26.

nuUa sequente

1'ix in protasi,

in

Tritonia,
TgLToyiViLCt , uiide dicla esset Minerva,
iam aiitiqui ignorahanl. Deducunt a voce
xQLxd, quae Aeolensibus esl caput; ila
ut significet eani, quae ex capite (lovis)

apoilosi particula

cf.

5,

857.

quae fabula a Stesichoro (Olymp.

prolata esf, deducunt etiam
Tritoiie, amiie Boeoiiae, aut a Trilo-

orta

56.)
,.a

sit.

primum

quam

nide palude Africae, iuxta

cilur."

nata di-

S.

175. emicuit

i.

e.

subsiluit

cf.

5,

319.

Quod frigeat Pl.

parmamque ferens.
pnrJf^d.
qvaliens.
coiiiicit parmam
mamque ciens, monet tamen in talibus

Hasta
rebus sensum esse varium.
Iiaque
tremit, quum a dea concutialur.
iratae deae signa sunt ardor oculorum,

13e oculorum
molus simulacri.
Suiram indicaiite cf. 405.
da^ise autem simulacra deorum saepius
observatum est ab antiquis el iiiter omiua

sudor,
ardore

Cic. Div. 2, 27. ExeniUbet rognoscere Freinsh.

ad Flor. 2, 8, 3. Etiam illud saepe refertur, inota esse loco suo simulacra. Cf.
Lucr. 1, 556 Urbi^que laborem Testatos
sudore Lares dclapsaque templis Dona
Sed nusquam memoratur salsus svsuis.

relaia ea res.

pla

dor,

coUegit

Cf.

si

Rb. addil non

et

displicuisset

for-

Sinonem
impudenlissimum ho-

tasse crilico Servio, si meminisset

mendacissimum et
minem talia lam pulida
auget
banlur.
et

discernere.

170. fractae vires.

Nudi iiominativi
saepius ila in rei alicuius descriplione ut
1. 639.
3, 216. 228. 593. 618.
4, 131.

h.

Cic.

al.

171. monstris

169. Fluere est flilabi, ut Cic. Orat. 3.

Cetera nasci occidere, fliiere, labi nec

ut

51.

lug.

quod mauibus cruore

adspersis sacra contiugunt cf. 719, nefas,
quod vittas virginis et deae contrectant.
Miilierum autem vittae ,,insigne pudoris"
liahebautur.
Ov. A. A. 1, 31. Rem. 3S6.
Met. 1, 477.
nefas,

175

historico

infinitivo

557.

6,

eripiunt. nefas, (luod in ipso templo cae-

deni edunt,

170

176.

fingere".

Fingil

qualia evenire credeP/. coni. salsus umor!

monstra,

Canit ut vates,

i.

e.

praecipit.

tentare aequora cf. Ecl. 4, 32 ten,,Tentanda

ratibus.
tare Ihetim

aequora, si vel fugere possint, post iram

Minervae" S.

AENEIDOS

LIB.

75

II.

Nec posse Argolicis exscindi Pergama telis,

Omina ni repetant Argis, numenque rediicant,
[Quod pelago et curvis secum avexere carinis.]
Et nunc, quod patrias vento petiere Mycenas,

Arma

180

deosque parant comites, pelagoque remenso

Improvisi aderunt. Ita digerit omina Calchas.

Hanc pro Paliadio moniti, pro numine laeso,
Effigiem statuere, nefas quae triste piaret.
Hanc tameu immensam Calchas attollere molem

Omina

fau-

sia, qtiae PallaJis auxilio steterant,

post

omina

178.

ni rcpetaut.

eain infensam perturbata sunt; quare nova

quo priora erant repeimperatores
tenda: ut Romani saepius
iam in belUim profecti, si quid in auspi-

et eodeni in loco

captis

ciis

esse

erratura

Cf.

I>iv.

y,

animadversum

Romam

ut ea repeterent

erat,
tur.

revocaban-

30 qitum ad auspicium

Romam prqficisreretur. Neque enim alio loco, quam quo prinio ac-

repetendum

cepissent auspicia,

reconciliare

posse

se

abstracUim esse ralio posliilat; quod non

notatura aegre aliquis ferens hunc

esse

Inanem
satis
inanem adiecit.
quod praeler necessitatem pelago et

versum
dico,

cariuis

iuncliim

est

Probabilius autem
hoc versu ab alio

Servio explicatus

modo

enira volunfatera deae

mimen

qui iam ab iis rereducere et reconciliare. qtiod factum esse bonis declaraltir ominibiis. Ita
omnia aptissimam praeberent senientiara,
nisi turbaret v. 179.
Fuerunl, qui numen pro simiUacro dictum esse opinaren-

slrasse

et

varialis;

est

propiliiim animuni

cessit

tur,

quod

vox numen

et

cis potest confirmari

1,

lam vero

8.

veiai.

satis

si ita

neque

idoneis

cf.

lo-

ad

accipis et v. 178.

eadem

sit.

non

Graecia.

Eam

iam demonstratam

difficultatem

sane
mireris; sed videntur inierpretes v. 179
accepisse, quasi a Sinone de eo ipso tempore dictum
qua re ea difficultas levatur. sed restat luimen dictum pro simulaSed ita sunt verba composita, ut a
cro.
Calchante dicia videantur. iani antequam
Graeci sunt in itinere.
At vero avexere
indicativus male se habet. et si ita expUcatur et si Sino ex suo dicit tempore.
ExseQuomodo igitur locum sanabis?
cando versu 179, qui orlus est ex errore,
numen esse simulaquo quis putabat
crum; quod si quis vult reducere, antea
satis

esse

loco

illo

siquidem a
ad 1 447
,

demonex 2, 178 id
h.

I.

Ihesis

ut

178. 180
versus:
3.
Probat Ld.
Sed quod pertineret ad
ut numen esset iterum
simulacrum. et referendura esset siniul ad
(jfi)

Iransponit

179.

i^<4.

mtmm

Palladium

ipso

in

manent

et

diflicul-

versu inesse supra

Pt, coni. Quod pelago

rapina! Talia coniicere facile
admodum.

turpi
est

numen,

et

quae

taies,

licitos

in

ff^d.

hypothesis
et
Hiivhuer (Protrr. Schwerin
iia

quemquam, neque omnino poluit siraulacrum simul esse diversis locis et in caet

in ceteris Mss.

omissum,
erat.

se dicit,

demonslrat,

quam

simulacrum

esse dei

significavimus.

stris

erat;

satis

explicatuin id esse

est
,

179 esse

versum

179. iungis: iUud Palladium, ex cuius

ardore, siidore, tremore aversam deae
mentem esse Graeci in castris cognoscunt.
iam in Graeciam ablalum est. et quidera
carinis i. e. navibus pluribus,
classe.
Sed neque aUus quis ante Troiani eversara in Graeciani PaUadium deportatum
narrat
neque Graecorum esse reversiim
,

unum

quod ad c(irini-< etiam addilum est adiectivum; quod sccum additura est, quo
Servius hunc versum non
opus non erat.
explicat. quod mirum si legit.
In aliquot
Mss. legitur v. lf*0 quod: Palladium".

Romani.
Aumeii rcducant
re idem est. quod omina repetant verbis

putabant

185

s.

1^0.

quod:

a.

Quod
ila

facit,

tatem." S.

Cf. Gr.

ad

attinet,

id

485,

4.

arma parant deosque

181. Iterum
fensos siudent
expeditioni.

qiiod

e.

i.

15.

11.

placare,

,,Ingenli

ut

ut

arfe

in-

comites sint
de futuro sol-

praesentem ftrmet securi-

remenso

182. ..Improvisi

cf.

422.

aderunt;

sicut

et

Digerit omina i. e.
inierpretatur; vatis enim erat omina, quae
etiam alii videre poferant, expUcare et
quae deorura esset voUintas exponere, et
quomodo mala omina emendari possent
Ita dior,pre de oraculis 3, 44fi.
docere.
atque novem volucres
et Ov. M. 12. 21
in belli digerit annos (Calchas).
183. Pro uumine laeso est pro dea
laesa cf. ad 1, 8. et pro dictum est ut 12, 48.
185. Fingit Sino Graecos equum exad placandam Palladem, sed
striixis.se
excelsae magnitudinis , ne posset in urquod si fieret
ad Troiabeni introduci
factum esf

S.

P.

7G

MAROMS

VIRGILII

Roboribiis tcxtis caeloque educere iussit,

Ne recipi portis aut duci in moenia posset,

Neu populum imtiqua sub religione tueri.

si vestra manus violasset dona Minervae,
quod di prius omen in ipsum
Tum magnum exitium

Nam,

190

Priami imperio Phrj^gibusque futurum.

Convertant!
Sin manibus vestris vestram adscendisset in urbem,
Ultro Asiam maguo Pelopea ad moenia bello
Venturam, et nostros ea fata manere nepotes.
Talibus insidiis periurique arte Sinouis
Credita res, captique dolis lacrimisque coactis,
Quos neque Tydides, nec Larissaeus Achilles,
Non anni domuere decem, nou mille carinae.
nos versum

Hunc

Palladium.
jier

deae favoreiu.

iri

iii-

1S3 excipitur recte

v.

tamen immcnsamAltoUere
ita attollere arcem ilicitur 3, 1 34.

haiic

molem

Iiide

etiam, cur noii ipsuni reliquerint

telligitiir

Maiisoleum altollitur in altitudinem vig'inli quinque cubitis.

luv. 14, 95 diim meliorc novas

marmore

attollit

villus.

lioboribus tcTtis ablativus signat,

qua re aliiiuid efficitur; nain rot)oril)US
i. e.
Irabibus textis i. e. nexis moles attollitur; cf. 3, 134.
Caelo dat. ad caelum cf. 5, 451.
187. pos^^et Py. possit Fai.
188. antiqna, sc. qua Palladium Troiani coluerant,
quae Troianae pietatis
186.

commemoratio

e Calclianlis

189. violasset
cf.

31.

nam

190.
dicendi

cf.

94.

dona

pendet notioiie,

Dona Mi-

plur.

fulnrum.

mente
mulcere

liostls

animadverte, quantopere
debuerit aures audieiitium.

facta,

nervae

8,

729.

liifinitivus

quae

verbo
iubere. Cf. Gr. S "128, 3.
Ipsum Calcliantem odit Sino ob ea quae supra nar-

inest

ravit.

Isiarn.
Terrae nomen posilum,
gens qiiae iiihabitat intelligitur,
ut 2, 533. 10, 365. 12. 232.
E. I, 63.
Cic. LefTff. 2, 9, 21:
Ktruria principes
disciplinam rioceto. Liv. 5, 34 Ccltac,
qiiae pars Gatliae tertia est.
N. Dai. 4

193.

quaiido

(fui

Cataoniam

teiicbat. qiiae irens iacet

supra Ciliciam. cf. Gr. S 3.59,

Pelopea i. e. Pelopis moenia,

3.

Ea

194.
cilur,

diiim.

jata, quae 191 Troianis prae-

aliqnem aliquid dierwartcn

maadversum; sic 7, 596. 10,
\/?iere

quod futurum

xime

si

438.

12, 61.

est

Cic.

esl,

Phil.

2,

.5.

195. artc

13, 20.

cf.

1,

657.

non oborlis sed

196. lacrimis coactis,

quas cogere cogebalur.

197. Larissaeus a

nam

vicinilale,

Phlhius fuil" S. cf. 7, 47. Larissa enim

in Thessalia sila, (parebat autem HippoIhoo Hom. II. 2, 841)
Achillis resnum.
198. :\on
non pro

in

qua Phthia,

neque

neque

saepius; cf. Ov. Her. 9, 25 Quem non

mille ferac, quem non Stheneleius hostis,
non potuit liino vincere, vincit
amor. Variavit autem Vgl. post neque
sejiec per hoc jioh ; sic G. 1, 395

jioji
Jiec
Jiec
quunUir ncque
Mille carinac rolundus is luiJioji.
ut
nienis uavium saepissime Iraditur,
Plaul. Bacch. 4, 9, 4. Liv. 45, 27. Sil.
Si nuOv. M. 12, 7. 13, 182.
3, 229.
762,
meras apud Homerum II. 2, 494
sunt 1 186.
Haec ab Aenea cum indignalione prolata movent miseraliouem

Al noii modo homiuum arle

audientium.
Troiani decipiuntur, quod essel slolidum,
sed eliam deoruni aup;uriis falluntur, quum
Laocoontem, qui equuni violaveral, videreiit a diis iiiteremplum, ut opinari debereiit, id factum esse, quia ille equum violavissel
idque maxime miserabile esl,
quod in perniciem prolruduntur pielate.
;

urbes

Graeciae.
Et hoc vaticinium ratiini esl
factuni, (cf. 6, 839 sq.) quamquam hoc
loco mente maligna prolatum.
dicunlur.

26, 13. Prop. 8, 21, 58 Lon^ius

aut propius mors sua quemque manct.
Sed etiam de rebus laetioribus ut 9, 299.
Hor. Ep. 17, 36 quod me manet stipen-

Liv.

36, 5, 30:

Plin. N. H.

195

109

Hanc

233.

Mors Laocoontis.

Laocooiilis

historiam

eodein

(cre

quo Vgl. modo iam narravil Arclinus MiSic enim a

lesius, pcc&TjTt)? OjnqQOV.
Suida et Tzetze appellalur; aDionysio
Halicariiasseo
i'c(ifv

noirjTrjS

TiaXciiOTarog
'/^QKTivog.

(ov

rj^ilq

Ad rem

coufer verba Servii: Ul Euphorion

dicil.

AENEIDOS
Hic

LIB.

77

II.

maius miseris multoque tremendum

magis, atque improAdda pectora turbat.
Laocoon, ductus Xeptuno sorte sacerdos,
Sollemnes taurum ingentem mactabat ad aras.
Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta
Horresco referens
immensis orbibus augues
Incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt;
Pectora quorum inter lluctus arrecta, iubaeque
Sanguineae superant undas, pars caetera pontum
Pone legit sinuatque immeusa volumine terga;
Fit sonitus si^umante salo. lamque arva tenebant,
Ardentesque oculos suffecti sanguine et igni
aliucl

Obiicitur

200

205

210

lambebant linguis vibrantibus ora;

Diffugimus visu exsangues illi agmine certo
Laocoonta petunt. Et primum i^arva duorum
Corpora natorum serpens amplexus uterque
Implicat et miseros morsu depascitur artus;
Sibila

post adveiUum Graecorum sacerdos Neptuni lapidibus occisus est, quia non sa-

eorum vetavit adventum.

Post
abscedentibus Graecis quum vellent sacrificare Neptuno, Laocoon, Thymbraei Apollinis sacerdos, sorte ductus est, ut solet
fieri,
quum deest sacerdos certus. Hic
piaculum commiserat ante simulacrum
numinis.
Et ob hoc immissis draconibus
cum suis filiis interemplus est. Historia
quidem hoc habet sed poeta interpretatur
ad Troianorum excusaiionem
qui hoc
ignorantes decepli sunt.'"
Troiani autem
sacra per bellum quo a litore prohibebantur intermissa, simulac potestas facta
est, reparant Neptuno deo tutelari.
Alius
Apollinis sacerdos Panthus est 319. 430.
199. hic ,.tunc'' S. hoc tempore cf. 1,
728.
800. improvida; nihil tale timeniia.
crificiis

ff^^g.

explic.

provida,

ut

.,turbat ita
ut fierent imomissa omni cautione face,

rent, quod Sinon optabat.'"

201. Sorte

ductus;

Sorte ductiis fusti

1,

54.

Sallustius:

sic

Tac. A.

necat.^''

S.

Cf. 5,

498.

13, 29. alii.

202. Sollemnes arae .sunt, in quibus

sacra fiunt certo tempore cf. Ov. A. A.
1, 133 soUcmnia theatra.

203. gcmini: ,,duo et similes" S. cf.

ad 1, 162.
trauquilla alta: De duobus adiectivis ita coniunctis, ut alterum
sit substantivum, cf. 7, 562.
Alta pL

sic 7,

362.

8,

lem

notat

magnitudinem

draconum

arcus.

et

Val. Fl.

descriT)it, qui Hesionen est

devoraturus.
207. supeiant Mss. plerique
essuperant Edd. multae post Aldinam.
Su-

undas i. e. eminere ex cf. Ov.

317 Superatque cacttmine nubes
Parnasus. Cf. 219. Pl. coni. superant;

perare
Met.

1,

undans p. c.
mina terga.
rus admodum
amatus a
59. lug.

l.

milte volu-

in

s.

Cetera

sic 12, 40.

Ra-

quamquam

singularis,

is

Sallustio.

Cf. Cat. 13. 23. 51.

92. et Liv. cet.

61.

Pone

208.

p. p.

a tergo, ut 725.
Cf. Gr. S 345.

adverl)iuin,

10, 226 pone

sequens.

Legit pontum

e.

i.

in superficie per-

naves mare legunt 3, 127.

sinuat M. al.
sinuant, ut videtur
plures.
Usitatius est dicere: pars tegit
sinuans aut pars .
legens sinuat, altero alteri subiuncto; non ut h. 1. est adlabitur;

sic

Cf. 8, 125.
210. oculos acc. graec. ut 219. 221.
Cf. 273.
Ad vocem svffectus cf. sulfecta leto luniina Val. FI. 1, 821. ma-

iuncto.

genas 2, 105.
Ut draconibus, sic apro Calydonio sanguine et
igne micant oculi ap. Ov. M. 8, 284. Ifa
furibundis sunt sanguuieae acies 4, 643.
7, 399.
211. Sibita adieclivum est ut 5. 277.
G. 3, 421.
culis siiffecta

212.
cf.

Ov.

5,

Agmen
211.

et

2,

cf.

500

sq.

>1.

214. corpora

mo-

41:
Ille Dolubilibus squumosos nexibus orbes
iorquet et imnienso saltu sinuatur in
et

nem marinum

de motu incedendi
h.

5, 90.

G.

3,

dicilur

423 de

spiris et voluminibus serpenlium.

691.

205. Incumbunt

215

3,

ubi draco-

natorum

cf.

215. Implicure proprium

bus, cf. Ov. M. 4, 364.

cf.

G.

febris.

3,

458

Artus

4,

de

132.
serpenti-

Depascitur
depascitur arida

P.

78

VIRGILII

MARONIS

Post ipsum, auxilio suheuntem ac tela ferentem,

Corripiunt spirisque ligant ingeutibus; et iam
Bis medium amplexi, bis collo squamea circum
Terga dati, superant capite et cervicibus altis.
Ille simul manibus tendit divellere nodos,
Perfusus sanie vittas atroque veneno,
Clamores simul borrendos ad sidera tollit:
Quales mugitus, fugit quum saucius aram
Taurus et incertam excussit cervice securim.
At gemini lapsu delubra ad summa dracones
Effugiunt, saevaeque petunt Tritonidis arcem,
Sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur.
Tum vero tremefacta novus per pectora cunctis
Insinuat pavor, et scelus expendisse merentem
Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur
Laeserit et tergo sceleratam intorserit bastam.
Ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae

216. Diim spiris bis circiiniilant corpiis,

coUum Laocoontis. capitibus etiam
miiltum eminent.
Spirae de serpentium flexibus 1 2, 849.
.,Proprie
spira
bis

funium."

est volubilitas

221.
et

Draconum sunt

venenum.

S.

nodi el sanies
vittae sc. sacerdotales cf.
et

10, 538.

223. Qunles mugitus .,i. e. tolUt" (S.)

taunis. quando aras fugit securi non prostratus sed irritatus.
Ut bos sic vulneratus profuso sanguine tandem procumbet.
sic Laocoon frustra nitetur contra dracones.
Sed poeta servans decorum noluit
iejstenti offerre foeda.
incerta securis

unsicher irefuhrt.
225.

Lapsus

tribuitur

serpenticf. 5,

86.

lapsu< dicitur de volatu 3,

225. C. ND. 2, 38.
Adde lapsus rotarxim v. 236.
Ita labi saepissime dicuntur volantes
ut
3. 243.
11. 588,
stellae 694, aut labi penni'^ 4. 223, et
veheiites ut 1. 147 rotis lcvihus perla.Sic

undas.
,,Delubrum,

bitur

dedicatum

240 illabitur urbi.

quo loco dei simulacrum
Varro ap. Macr. 3, 4.

Cf.

in

est"

Minervae templum

in arce erat.

Tritonia

171.
226. Diffugiiint Mss. prob. Hn. If g.
Ld. et lig. : ..Diffugiinus vel in varias
partes eundo, vel omnino descendo ex ali-

cf.

templo

summa

quo loco."
effiigiunt Rb. qui diffugiunt ex V. 212 illatum pulai.
227. Suh pedihusqne deae ..scilicet
maioris simulacri quod a cunctis videtur;
nam quod colitur, et breve esl, et latet,
sicut Palladium erat" S.
Fingitur maior
aliqua statua Minervae, qualis erat Athe-

22;

230

ipsum Palladium in
Diomedes et Ulysses sur-

arce;

cultnni

clipei orbis ut 10, 546.

229. Insinuat ..insinualur' S. est intransitivum cf. 1, 104; ita etiam ap. Cic.

ripuerant.

de
vt

or.

20. 90

1.

qnod

ita nati

essemus,
qulhns

suppliciter insinuarc iis, a

esset petendum, ... posscmu!).

scelus

expendisse merentem
lus

expenderet.

meruisse

ul

sce-

Expendere poenas

dare (..iiam
dicitur pro solvere
apud maiores pecuniarias poenas constat
fuisse" .S.
Ht etiani
apud Germanos.J
Expfndere autem verbum ex eo est lempore, quo pecunia ponderabatur. iiondiim
saepe

numerabatur.

recte

bus, ut qui pedihus non incedunt

7, 349.

nis in

220

Tusc.

10,

2.

Sic 10. 6ts9.

23.

al.

257.

11,

Cic.

pendere poenas

et

Scelus

Ov. Trist.

3.

autem non
cf. 7, 307

potest dictum haberi pro poeiia

sielus,

II, 35.

Cic.

1.

I.

tamen dicitur expendcre

Schvld bezahlen ; ita Val.

recte

die

4, 477 7ICC credite culjiam sacvitiae

scelerumque mihi nunc crimina pendi.
230. Sacrum robur dicilur 260 cavvm
robur.
Vide autem quomodo variel Vo;l.
idem dicendo; dicit eqvum 15. 48. 113.
260. caecum latvs 19. 51. cavernas 19.
donum Minervae 31. 189. molem eqvi
32. 150. insidias ^uspertaque dona 36.
lignvm 45. machinam 46. 237. cavas
latebrai 48. 55. uterum 52. 258. alvum

Fl.

51.

effigient

molcm

184.

185.

tergum

simulacrum 232. monstrum 245.

pinea clavstrn 258. dolum 264.
Si231.

milia ad 3, 46.
231. Scelerata
scelus efficitur.

232. sedes

sc.

ipsa

est

es.se

qua

Omnes
deam clamant.

Minervae.

una voce placandam

liasia

AEXEIDOS

LIB.

79

II.

Numina conclamant.
et moenia pandimus urbis;
Accingunt omnes operi, pedibusque rotarum
Subiiciunt lapsus, et stuppea vincula collo
Intendunt.
Scandit fatalis macbina muros,
Feta armis: pueri circum innuptaeque puellae
Sacra canunt, funemque manu contingere gaudent:
Illa subit, mediaeque minans inlabitur urbi.
patria, o divom domus Ilium, et incluta bello

Dividimiis muros,

235

240

Moenia Dardanidum!

quater ipso in limine portae

atque utero sonitum quater arma dedere;
Instamus tamen immemores caecique furore,
Substitit,

245

Et monstrum infelix sacrata sistimus arce.

Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris
Ora, dei iussu non unquam credita Teucris.
Nos deliibra deum miseri, quibus ultimus esset
lUe dies, festa velamus fronde per urbem.

49.

233

Equiim

Troiani

urbeni

iu

trahunt.

234. ;V/i/ros siipeiposiios Scaeae por-

nam

tae,

seqiiitiir:

divi fala, qiiae

ex arce

29

9.

4,

esse

Uio

fiiisse

limen superum

S.
aii-

Signuni
etiam est
portae Scaeae
:

allenim

quum

tertium

Troili inors,

niidata."

tria

forent exitio

illi

perissel

si

limiiie

urbin iioii
patefacla porla vel

diriita inieriora civilatis

Bacch.

iii

pandimux

est iieratio; naiu dicit

Pl.

ipso

()tiater

Moenia

portae.

Moenia

scindereliir."

sunt etiam ipsius urliis aedificia. ut 2.52;

itaque muro circiimdantur moenia cf. 6,

moenia

549

circumdata muro.
cuius moenia rex du-

triplici

Vitr.

8, 4

Zama

plici

mnro

saepsit.

mnro amplexus

Flor.

Ita

est.

Mocnia
murus et moc-

1, 4,

nia iungitur 9, 198. Liv. 10,

235. accingunt cf. 1, 104.
equi subiiciunt

scutulas

37, 3

10.

Pedil)us

(lapsus rotarum

225). quo faciliiis moveatur; et funibns aliigatis trahunt iii tirbem.

Collo
trahentium. cf. Tib. 3, 6, 45 pendcntia
brachia collo, noii collo equi. Id intelligit
ird.
237. intendunt c. dativo, ut simplex
tendere G. 4, 399 vincula capto tende.

ficium

chori

Funem

Scandit

sant.

Cf.

scandit

234 pandere, patlietica

inud lloralii
Capitolium
ut

cum

qiiod contingunt

etiam eqiiiim

in

gaudent,

ul

ipsi

urbein induxisse videan-

Ad funem que

tur.

dcnt.
241.

pertinet

nou ad gau-

patria ,.versus Ennianus" S.

Ilium est, quod inco-

Divom domus

urbein plures dii.

Cf. 1, 16.
242. Quod in limine substiterat
erat, ut omniiio limen tangere et

luiit

dienti

et

egredienti

Cf. Tib. 1. 3,

e.sse.

omen

ingre-

infaustum piilabatur
20
quoties ingres-

sus iter mihi tri<itia dixi Offensum in

porta slgna dedisse pedem. Hinc sponsa
super limen mariti tollebatur, ne offenderet pedem.
243. sonitum
arma dedere.
Itaque
non deerant signa deorum benignorum.
244.

cf.

decem virgines.
omnes matrimiqut;, ad id sacriadhibiti."
Puerorum et piiellariim
etiam apiid Graecos.
Funemrjue
I)eceni ingenui,

patriiui

immemores

dati ominis

Instamus nude positum

que furore: Negligunt
omina.
246. tunc

etiam

cf.

ut 491.

enim

3,

617.

caeci-

cerlissima

antehac saeTryphiodorum in 'lliov dXcoGfL v. 346: rijv yctQ

'AnoXXcov uficpOTbQOV fidvriv x oLya%ov
pius."

v.a.\

S.

sicut

De Cassandra

untGvov

id^j^yisv

et

cf.

carmen

Schilleri.

v. fetus

247. credita Teucris cf. Gr. 286.

Ita credor poetae dicunt pro: mihi crediSic Ov. F. 4, 307 eadem Cassandra
tur.

239. Sacra canunt, hymnos dicunt.'Saepius in sacris virginum et puerorum

auditur cantus cf. Hor. C. 4, 1, 26. et
Carmen saeculare; more Romano, patrimi et matrimi." S.
Ita apud Livium

M. 15, 74 Ora docta quidem solvit,

sed non est credita. P. 3, 351 /it certe
credemur. ait, si verba sequetur exitu".
Teucris dativus cf. 1, 440.
249. festa velamus fronde: Id laeti-

Cum

tacita
accusativo 401.

238. feta
cf.

1,

armis

cf.

virgine
80.

De

Pontifex.

51.

dicitur
et

casta quidem sed non

et credita.

P.

80

VIRGILII

MAROMS

Vertitur interea caelum et ruit oceauo Nox,

Involveus umbra magna terramque polumque
Myrmidouumque dolos; fusi per moenia Teucri
Conticuere; sopor fessos conplectitur artus:
Et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat
A Tenedo tacitae per aniica silentia lunae,
Litora nota peteus, llammas quum regia puppis
Extulerat, fatisque deum defensus iniquis
Inclusos utero Danaos et pinea furtim
Laxat claustra Sinou. lUos patefactus ad auras
Pteddit equus, laetique cavo se robore promunt
(Lae

signiim

Iiide

iii

quasi

sacris 3,

Ad rem

5, 108.

250 267,
8.iO.

cum

cf. Seii.

est.

per urbem cf.

Agaiu. .i22
54.

Graeci urbem occupant.

Jertitur

cuelum

steUis circumagi.

Ennius ap. Macr.

Ita

ilatum

iiatura

25.

enim

videlur

terra fixa nianere.

6.

1:

ertitur in-

terea caelum cum ingcutibu' siguis; et

Ov. M. 2, 70 Assidua rapitur vertigine
caelum, sideraque aila trahit celcrique
ruit .,iiascitur de
volumine torquet.
His in versiOceano^- S. cf. 6, 539.
bus attende pedes ut sint compositi.
nox depingitur quasi
251. Spoiideis
plumbo tegens animalia.
252. Myrmidones pro Graecis, quod ii

maxime excellebant.
Sopor est altiis somnus

853.

cf.

3,

173, quo vincitur liomo post magiios corlabores animique vehementes affecfVd. sumit inter v. 253 et 54 vertus.
sum excidisse, in quo scriptum fuerit Sinonem signum dedisse Graecis, quod traditur apud Leschen.
poris

854. Phaiaax exercitus, manus, ut 6,

navibus
18. 551. 668.
II, 98.
489.

curru ire dicitur.

instructus navibus, i. e. instructa acie.
355. tacitae per amica silentia lunae.
His verbis optime expressit illud altuni
gratumque silentium noctis, qiiando luna
Neque
serena campos iacentes illuslrat.
sunt silentia amica Gratcis, nocte enim
obscura easdem fraudes vel melius strui
Troia autem capta dicebaposse cogita.
tur plenilunio; ita 340 oblati per lunam,
Nv^ uiv
et
Lesches in Uiade parva
ire;

sic e^iio,

ir]v fiiaGr],

XcciniQri

d'

inirilXf: otlrjvr].

Hck. qui Troiam sumit obscura nocte

captam esse lunam explicat per noctem
Quamquam aiitem luna lucet tamen si
,

cum

comparaveris iioctem dices umbra magna terramque polumque involvere,

maxime si circa aequinoctium capta est
Troia.
Pl. coni. per muta s. l.
256. litora nota, in quibus coiisuevedie

commorari.

657.

6,

260

ventare.

Nam

ut

fraudem bonus sequeeodem tempore ab

retur exitus, opus erat,

iis, qui equo inclusi erant, portas aperiri

urbis, quo a navibus Graeci advenlabant.

Recorderis Troianum
Fata deum sunt quae dant,

257. iniquis.
qui.

lo-

ut

Sic
717. 6, 376. Luc. 1, 599.
fata lovis 4, 614. 5. 784.
259. laxat sc. Daiiaos et claustra. Cf.
1, 78. et Cic. de or. 3, 61 Ab hac contentione disputationis animos nostroa
54.

3,

Ita

autem verba

iunge, ut ibat habeas protasin, qiium extulerat,

cf. 3, 590.
et luxat apodosin:

Plusquamperfectum autem in enuntiato

primario locum habet saepius. ut rem celeriter aciam iiidicet cf. 10. 546 et Liv.
32, 12 Poslquam recepere se regii, ver-

periculum in liomanos.
Schon
zog dic Flotte in geordnelen Reihen;
da hatte plolzlich das Feuerzeichen
aufgeblitzt
und nuii iiffuet Sino.
Alii iungunl: iam ibat. quum .. extule-

terat

laxal; ita ut flamma sit signum,

quo classis iuberetur proficisci. Obest autem additum iam, quod aliud enuntiatum,
rat: ct

huc pertinens, iubet exspectari, et quod,

quum
ita si iunguntur verba
extulerat, otiosum est.
^'fc- horum versuum ordinem mutaiidum proposuit et ita
,

simplicissima.
Et iam Argiva
phalanx, flammas quum regia puppis Extaciiae per amica sileiitia lunae
tulerat

mutavit,

ut

Scribere

eiiim

oratio
ei

esset

placet:

Litora nota pelens. instruclis na\ibus ibat

Teiiedo, falisque etc. Sed mulandi nulla

Sinon graeca forma cf. 8, 603.

caussa.
Sic
860. reddit ..quasi debitum" S.
Navis
6. 18. Hor. C. 1. 3. 1:
3, 333.

quac
Jinibus

tibi

crcditum debcs T irgilium

rcddas incolumem pre-

Atticis

255

Sic notus 8, 401. 3,

689. 7, 500. G. 1, 363. Cf. Hor.
C. 4, 8, 6 amnis, imbres qucm svper
Tollitur ex regia
uota<i aluere ripas.
navi fax, ut Sino cogiioscat, equi claustra iam laxanda esse; classem enim adrant

curamque laxemu>.

inter eos

250

41:

AENEIDOS

LIB.

81

II.

'

Thessandrus Sthenelusqiie duces et dirus Ulixes

Demissum lapsi per funem Acamasque Thoasque
Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon
Et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos.
Invaduut urbem somno "sdnoque sepultam;
Caeduntur vigiles, portisque patentibus omnes
Accipiunt socios atque agmina conscia iungunt.
Tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris
Incipit et dono divom gratissima serpit:
In somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector
Visus adesse mihi largosque effundere fletus,

265

270

'

llaptatus bigis ut quondam aterque cruento

Pulvere perque pedes traiectus lora tumentes

cor.

Cavum

230 sacrum

V.

robiir

Od. 8, 515.
261. Thessaudrtis

dixit,

ciir

Ad rem

dixerat'?

qiiod

297.

Hectoris umbra
apparet in somnis.

2S6

Hom.

cf.

ex Homeri carmiiii-

268. No.x quomodo describatur a VirgiMortales aegri ut

ad 4, 522.
7?ioih. I. 10, 274. 12, 850. G. 1, 237.
Mortatalcs miseri II, 182. G. 3,66.
a
les omnino de honiinibus usurpatum

lio cf.

noii

Jiiis

iain initio

filiiis,

Poiyiiicis

beUi Troiani cecidit,

docet Pausanias,
9, 5, 7.

Tliersaiuler,

et

iioliis,

(iiii

Graeciam

descripsit

Sthencliis, Canaiiei

riga Diomedis

yicamas,
dnx Aetolorum

563.
'Ihoas,

Hom.

2,

II.

fi38.

]\coplolemus sive Pyrrlius ..Acliillis et

Deidamiae flliiis, Pelei el Tlietidis nepos
ex palre, ex matre vero Lycomedis, rejiis
Scyriae insulae'*
lapii fllius,

ItUomes

et

Epeus

S.

4,

equum
262.

cf.

eiiim

lioc

alios

vocabulo

egressus

est;

aliquam Ma-

indicari

comparas cum Ulysse

si

lemo.
265.

Hom. Od.

chaonis praestantiain
bile,

rex
2, 729.
S.

9,

equi magnitudinem.
263. Primus ante

est
et

probaNeopto-

somno vinoque sepultam

cf.

3,

630

et Eiinium:
Aioic hosteis vino domitei somnoque sepultei, ita ad v. sepultus inteUigenduiu est somno 6. 424.
,,Oslendere vult nihil inagnum a Graecis
factum, quod obtinuerint civitalem" S.

266.

Caeduntur

Itaque Troiani non in culpa sunl

quod somno se
dant, vigilias enim posuerunt; neque vigiles damnandi
qui extra urbem, non intra hostes adorturos arbitrabantur, et extra portas speculabantur.
Itaque subito a
vigiles.

lergo caesi sunt.

267.

Conscia

sibi;

sed

te

sic

sc.

doli

4, 142.^

agmina iungunt

Cic.

adiungo socium,

sc.

Ue

v.

aegir

iunguntur duo ad-

ita

Moriales i. e. homi7 , 562.

quavis hora in vitae teiieiitiir
periculo, ob eam ipsain vitam ciiris et
sollicitudinibus aiiguntur i. e. acgri sunl.
iectiva

cf.

nes,

qui

yuae

est tri.stissima viveiidi

conditio.

269. Serpere somnus, qui leniler et

dormientium praeterlabilur,
.sensu
sine
dicitur etiam a Plinio N. H. 7, 24; sic
flumeu lene et placidum apud Tib. 1 7,
14. Ov. Tr. 3, 10, 30. al.
,

271. /rrf. notat hoc speclrum nescire se

quis inveneril.
At nonne potuit tale quid
neqiie talia somnia
ipse inveiiire Vgl. ?
potest quisque scire, nec quisquam praeter Aeneam.
f idcri propriuin iii ostentis
et somuis; ila 279. Cic. Divin. 1, 24, 49

visum esse in somnis. 51 sibi

visum esse. 23, 46 visam

nis

Fin. 3,

mihi.

2,

som-

in

esse vi-

dere in somnis. Acad. 2, 15, 47 quae

in somnis vidcantur. Ita in somnis .sollemiie est cf. praeter hos locos 1 353.
Semel est, si
12, 908.
4, 466.
3, 151.
recle memini, per somnum 5, 636.
,

Fjffundere fletus

sc.

Quod

..Aescii-

medicorum maximiis''
OecUaliae cf. Hom. II.

8, 493, el Plaut.
13
Epium nominat, qui
lifrneum fabricaverit.
Demisftum lapsi per funem signal

Baccli.

neque

Machaon

I, 351.

cf.

13, 27.

Cf. Gell.

Salluslio.

2,

cf.

aii-

flliiis,

H. II. 4, 367 sq.

Thesei fllius.

cf.

ut

Aoncae

272.
483.

cf.

De Hectore

In

5,

482.

raptato ab Achille

cf.

somiiis mortui apparent,

quum moriebanOv. 3Iet. 11, 653; eodem enim

statu sunt apud inferos cf. 6, 495.
Foedum, quod inest in ater , augetur adJVd. scribit r. bigis, ut.
dito cruento.
ut sunt corpora foedata,

tur;

cf.

273. perque pedes traiecUis lora. De

accusativo graeco qui dicitur, cf. Gr. 304.

VIRGILII

P.

82

MARONIS

Hci mihi, qualis erat! quantum mutatus ab illo

Hectore, qui redit exuvias indutus Achilli
Vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignes
Squalentem barbam et concretos sanguine crines
Yobieraquc illa gerens, quae circum plurima muros
Accepit patrios. Ultro fiens ipse videbar
Compellare virum et maestas expromere voces:
lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum,
Quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris
Exspectate venis? ut te post multa tuorum

275

Quod tument pedes, sunt vivi adliuc hominis; itaque vivum Hectorem ab AcIiiUe
tractum esse Vgl. sumit non morluum cf.
1, 483.
274. hei viihi.
..Ennii versiis'"C.) S.
quantum mutatiis ab illo. Magnus
pristinae et praesentis
inest afFectus in

fortunae comparatione. Cf. Ov. M. 6, 272

Heu quantum haec jSiobe \iobe dista-

bat ab

habes

Hor.

illa.

illius, illius,

13, 18 Quid
quae spirabat amo-

C.

4,

res.

Praesens non vult esse

P/. et coni. Qni exuvias rediit, hoc est
einendare versum De praesente cf. 4, 228.
Vel induttis Patroclo occiso, vel iaculatus Graecis in castra compulsis, nam
utio(iue tempore Hector victoria sua splen27o, qui redit.

dehat.

Exuviae Achillis sunt

Achillis

arnia Patroclo detracta ,,Celavit autem

mortem PatrocU ad laudis augmentum" S.
Ue re cf. Hom. II. 17, 194.
451.
276. puppibus dati\Tis loci; cf.
De re Hom. l\. 13. et 16, 122 sq. et
.'),

huic loco admodum simiFis est 22, 373.

278. gereus, iia Ov. Met. 11, 752
substricta crura {rerens, 3, 216. 4, 135.
circum plurima muros: De loco praepositionis cf. 4, 671.
fulnera ea intelligit Serv. quae memorantur Hom. II.
22, 371.

279.

Ultro, ,,quia ratio exigehat, ut loille qui veneraf' S.

Immemor
Hecloris caedis quaerit, cur tam-

queretur

autem

diu afuerit
et
quae caussa
maestitiae.
Pl. versus aliter
271. 74
78. 72. 73. 79.

281. lux

Homericum

Dardaniae.

sit

eius

disponit:

ofFert

quod salutem soatque idem hoc loco lux

vocem valere probari videtnr formula illa
lucem afferre, quod est salutem ferre ut
ap.

Cic.

Man.

12.

Phil.

1,2.

Quae

etiamsi vera sint

vide tamen
apliusne
explicetur per ornamentum,
splendorem,
,

ita

Cic.

Cat. 4, 6.

terrarum

vocat

et

Romam lucem
ap.

Plin.

Cicero lux litterarum altera. sc.

Dardania urbs a
prima est Homerus.
Dardano exstructa, in nionte Ida, antequam Ilium in planitie conditum est.
Hom. 11. 20, 216. Dardaniorum autem
dux est iii bello Troiano Aeneas, Teucrorum Hector. II. 2, 816. 818. Inde
etiara Dardania legitur apiul Romanos pro

est

sed raro

Troia,

120.

cf.

3,

52. 156.

65.

6,

8,

Ov. Her. 16, 57.

282. quibus ab oris i. e. unde; ita

orae ul Jines de regionibus ap. Cic.
dirifani
Man. 9 Erat opinio
piendi caussa in eas oras nostrum exercitum esse adductum. Cf. luminis orae
.

7,

660.

283. exspectate: De vocativo, cf. 12,

947.
Exspectare autem saepius est
cum desiderio exspectare [Biichn. ad Cic.
dat exempla].
ut
pr. RA. . 141.
te: wie sche ich dich wieder? Nam ita,
sic, vt saepius cum verho esse iungunlur,
ut sint pro talis, qualis cf. Gr. 239.

65 ut est captus
verbo ita legilur
oculos videlur habuisse
Vgl. ap. Ennium:
lux Troiae, germane Hectorl Quid ita, cum tuo lacerato corpore miser? Macr. 6, 2.
voce defessi ne ut iungamus impedit et
intervallum quo posita sunt vocahula, et

An.

2.

Cic. Tusc. 2, 27,

Et
hominum.
in loco, quem ante

sine

^Cum

Par est enim Aeneam, quum

Hectorem videat ita foedatum, ut ultro
compellet, non de se primo loco quaerere,
Neque
sed quae sit Hectoris conditio.
otiosum est illud defessi, modo sententia-

sentenlia.

rum nexum probe

Facile se

illud cpccog,

lent interpretari

280

orbis
Ep. 17, 5

Miratur enim
teneas.
Aeneas, quod Hector. Troianorum in bello
propugnator, hello tandem confecto laetoque iam Troiae statu adveniat, et quod
tam tristi habilu, quo infelix quoddam
Po^t funera depraedicere videtur.

fessi, ubi usitatior esset ablativus; voluit

tamen significare ea praeposiiione, iam
Cf.
finem laborum esse perventum.
Val. FI. 2, 563 quot mihi post lacrimas,
post quanta pericula patrum serus adcs.

ad

AEXEIDOS

LIB.

83

II.

post varios hominumque urbisque labores

adspicimus ? quae caussa incligna serenos
Foedavit voltusV aut cur haec volnera cemo?
Ille nihil, nec me quaerentem vana moratur,
Sed graviter gemitus imo de pectore ducens,
Heu fuge, nate dea, teque his, ait, eripe flammis.
Hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia.
Sat patriae Priamoque datum. Si Pergama dextra
Defendi possent, etiam hac defensa fuissent.
Sacra suosque tibi commendat Troia Penates;
Hos cape fatorum comites, his moenia quaere,
Magna pererrato statues quae denique ponto.

Funera,

285

Defessi

manibus
Aeternumque adytis
Sic ait,

et

vittas

290

295

Vestamque potentem

effert penetralibus ignem.

Diverso interea miscentur moenia luctu,
Et magis atque magis, quamquam secreta parentis
Anchisae domus arboribusque obtecta recessit,
Clarescunt sonitus armorumque ingruit horror.

Claud. R. P.

I.

lO.i

Te

rccipit post fnl-

mina fessum luno.

287.

S.

ille niliil ,,scilicet ail

vana quaerentem,

inlerrogata".

iiuiic

inutilia et

inania.

288. Geniil de patriae interilu, et quod

forli.s forli viro fugam suadere cogitur.
Itaque erumpit staiim gemiiu (heu) et
tristissimam vocem praemittit (fuge) et
in nale dca nuUam sibi esse indicat de
Aeneae viriute dubitationem.
290. alto culmine F.
alto culmine
tesle Rb. (!)
M. teste /fo-. alto a
altc a culmiiie elegans est Dorvillii
coniecliura; rec. Ifg- Sic Hor. C. 4, 6, 3
Troiae victor altae Phthins Achilles.
vir

MPR

Sed Hom.

II.

772

13.

vvv alszo nuaa

Acrou aulem

lurum

promittit,

Cf.

160.

probabile

sit,

eum

ita

affert

alta

nostrum,

legisse,

ut

quam-

quani in editis cerle esl alto.

291. Sat patriae Priamoque datum,
Altende quanta haec arle
cf. 11, 288 sq.
composita sint; Hector, vir forlissimus el
testatur Aeneam
patriae amantissimus,

omnia patriae praestitisse fortiludine iam

a patria
in urbe cremata nihil profici
ipsa sacra deorum ei commendari; diis
Penatibus novam sedem eum condituSimul
rum. ita ut Troia renascaiur.
,

ipsa sacra.
293. sacra suosque

effert

penates. De adiectivo ad duo translalo subslantiva cf. 4,

588.
De Penatibus cf. 3. 12.
295. Moenia statuere 1. 573. 4, 655.
lunge quae magna
et
apud alios.
statuet, non enim magna moenia inven-

sed

magna farturnm"

.s.

Viltaia enini
296. vittas sc. Vestae.
sunt deorum simulacra. cf. 3, 174; sed
ara eiiam festis diebus vittis laneis cin-

Vesta cuni
Cf. Prop. 4. 6, 6.
igne aelerno in Iialiam ab Aenea, deinde
gebatur.

Lavinio

Albam Longam ab Ascanio,

Romam

Alba

dicitur.

Tullo Hosiilio

post

tran.slata

Deae aulem simulacrum

nu.s-

igne lantum videlur

sisnificari. Cf. quae de Palladio dicta sunf
164.
Iia 4. 504.
297. penetralis, iniernus.

quam

exslitil,

sed

379.
Cic. de Har. rsp. 27 foci
G. 1
penetrales. ND. 2. 27 penetrales dii Ov.
31. 13, 337 signum penelrale Minervae.
,

xav' a-iiQrjg"Ihog aiitSLvq.

ad Horatii locuni

3.

300

29S

317.

Tumultu excussus sonino

Aencas se armat.
298. Miscentur moenia luctu, ila domus gemitu 486, caelum murmure 4,
Dicilur
160. aequor clamoribus 411.
eliam miscere proelia, vulnera, incendia
diverso cf. 3. 4 est
329.
Cf. 1. 134.
loco longe remolo.
Rece300. sccreta recessit cf. 4, 22.
dere et recessus saepius de locis, sic 8,
193.
/inchisae domus. ..Satis religiose
locis omnibus. quamdiu vixil Anchises. ei

universa concedii. ul alio loco'" (]3, 9) S.

301. Clarescere ut h. 1. sonilus dicitur
etiam vox el tibia; ita vox clara dicitur,
et 705 clarior ignis auditur.
heller Tnn
Contra 10, 98 sunt caeca murmura.
Multa autem verba videndi ad audiium

referunlur.

Sic

dicitur

490

mugire

P.

84

VIRGILII

MARONIS

Excutior somno, et summi fastigia tecti

Adscensu supero atque arrectis auribus adsto;
In segetem veluti quum flamma, furentibus Austris,
lucidit, aut rapidus montauo flumine torrens
Sternit agros, steruit sata laeta boumque labores,
Praecipitesque trahit silvas; stupet inscius alto
Accipiens sonitum saxi de vertice pastor.
Tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt
lam Deiphobi dedit ampla ruinam
Insidiae.
Volcano superante domus; iam proximus ardet
Ucalegon; Sigea igni freta lata relucent;
Exoritur clamorque virum clangorque tubarum.
Arma amens capio; nec sat rationis in armis,
Sed glomerare manum bello et concurrere in arcem
Cum sociis ardent animi. Furor iraque mentem

305

310

315

Praecipitant, pulchrumque mori succurrit in armis.

Ecce autem telis Panthus elapsus Achivom,
Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos,
Sacra manu victosque deos parvumque nepotem

videbis

cf.

Hor. C.

1,

14, 3

iionne viden

anlemnae gemant.
302. nummiim tectum cf. 7, 61.
303. Ascensu svpero iit 6, 676 hoc
superate iugum i. e. ascendite.
arrectis anribus cf. 1, 152.
Iiinge: adsto
ut

arr.

aiir.

Ut hoc

velut

loco

stupet

comparaiione v. fi26
30fj. sata laeta:
ciat laetas segetes

et 7,
cf.
:

quum

pastor,

comparatum non
G.

717.
1,

9,

339.

Quid fa-

lachende Fluren.

Usum

dicendi explicat Cic. de or. 3, 38,

155. qui:
,,laetas segetes etiam ruslici
dicunt."
boum labores: cf. Hom. Od.

Ucalegon, ,,quem secundum Ho3, 148) in consiliis et amiHominis

cilia consfat Priami fuisse" S.
aulem nomen esl pro domo, quam inhabitat.
Freta lata relucent : Incendii
magnitudinem voluit significare." S.
312.

nierum

(II.

313.

repeiitur in

Tubarum

apud Homerum.

nondum

fruslra nili

In eoque omnis inest

Ut pastor igne vastatos agros
conspiciens nondum vuU credere, quod
videt, sic Aeneas incensam urbem videns
primo stupet, niox ei palescunt insidiae.
308. accipiens, audiens, ut 65.
SimiHs comparatio Hom. II. 2, 455. 4, 452.
11, 155. Lucr. 1, 282. Hor. C. 3, 29, 38.

signis deducilur

a sua

316. animi

v.

coniparatio.

2, 8.
G. 2, 304. A. 10, 405. 12,
523.
309. manifesla fides,
urhis
captae.
Ila ap. Liv. 6, 13,
Da wurs klar.
310. Deiphohus,
Priami filius, post
Paridis morlem Helenae marilus, quomodo
ea nocte perierit, ipse narrat 6, 493
530.
Eum hosles, Graecis imprimis in-

4,

visum, primum

nam

cf.

698.

peiierunt.

Jolcano

cf.

dedit rui1,

171.

bello

5, 113.

314. amens qui nec somniis credidi,

Aec sat ratmrebus aspeclis" S.
nis, neque quid arma profulura sint inHabes virum forteUigo.
Cf. 12, 742.
tem palriaeque amanlem, qui vincere cupit aut mori,
neque cerlissimis deorum

et

intenigit.

usus nondum

in
Cf.

iiec

10, 98 sQycc ^ocov.

Torrens describitur
etiam 496. G. 1, 325.
Ue voce labor
cf.
7, 248.
307. Inscius e.st, qui caussam tumultus

320

amentiam,
317.

cf.

ralione.

Furorem

386.

dicit

quod Troiam defendii, nam

exlremae demenliae est."

Succurrit

c.

infinilivo ut ap.

Cic.

(Fam. 16, 21} lUud etiam mihi

succurrebat, grave cssc me de iudicio
filium

Cf. Liv.
patris iudicare.
Iia
6, 12.
subire ap. Curt. 8, 2, 6 Subit annivcrsarium sacrificium Libero palri non
esse reddilum statuto tempore. Cf. 560.

318

335.

Panfhus Aeneara

urbis status

qui

sit

docet.

319. arcis Phoebique sacerdos; iia 7,

lunonis tempUque sacerdos.
in
arce enim
omnium deorum tutelarium

419

templa esse finguntur, ut erant in Capitolio

Romano.

320. victos deos,

vianu cf. 645.

cf.

68.

ipse

AENEIDOS

LIB.

85

II.

cursuque amens ad limina tendit.

loco, Panthu? quam prendimus arcem?
Vix ea fatus eram, gemitu quum talia reddit:
Venit summa dies et ineluctabile tempus
Dardaniae. Fuimus Troes, fuit Ilium et ingens
Gloria Teucrorum. Ferus omnia luppiter Ai-gos
Transtulit; incensa Danai dominantur in urbe.
Arduus armatos mediis in moenibus adstans
Fundit equus, victorque Sinon incendia miscet
Ipse trahit,

Quo

summa

res

325

330

Insultans; portis alii bipateutibus adsunt,

Milia quot magnis unquam venere Mycenis.

Obsedere

angusta viarum

telis

alii

Oppositi; stat ferri acies mucrone corusco

Stricta, parata neci; vix primi proelia tentant
'

321.

ad

Trah.it moilo aptuin

nepo-

v.

iem cf. -^8. De Iioc zeiigmate 1, 356.

ad limina Aeiieae; ciuare eius et religio
laudalur el virtus" S.
322. Qiiam piendimus arccm? Arx
iiou est locus muris et fos.sis, sed altitumons abruplus,
diiie et iiatura munitus,
quos locos homines sedes sihi quaerebant.
ut

tuii

essent.

tur, ut 3,

A7e6.

Cf.

Rom.

Gesch.
coUe dici784. G. 1,240.

Hinc de monte

III, p. 275.

291. 531.

6, 9.

et

arces Romanae sunt colles urbis

4, 234. 10, 12. G. 2, 172. 535 et
ap. alios ut Claud. Fesc. 12, 19 Aurea
septem gcniitias Jioma corouct arces.

Hinc

Romae

Translala

significatione

dicitur de

quavis

liiirg?
Wclches BoUirerk sollen wir
besetzen,
wenn ihr die liurg bereils
aufgcbt? ff^ir haben ja doch einc andcre Burg nicht, ffas soUcn wir also

thun ?

Quo res summa loco? ff^ic slchls?

324. ineluctabilc cf. 8, 334.
326. Ferus luppiler : ,,Suinmae necessitalis est, quum eliain sacerdos in convicia
322.

deorum;

ruit

quam

tradat

quod servat Vgl.

Aeiieae." S.

ne

un-

327. Panthus omnia iam periisse lamenlatur

Clara illa est lamentaiio fuimus Troes etc. Rem per ainbages dictam brevissiina conclndit narratio incensu

Danai dominanivr

in urbe.

Cic.
quo tuti simus.
Div. in Caec. 5, 18 Lc.v de repetiindis hanc
hdbuit arcem.
Sall. fragm. or.
Lic. 6

328. Fundit praesens leinpus ad terrorcm movendum valet, ut ipsum verbuin

fnndere.

.ircem habent ex spoliis

329. f irtor est ,,propositi efTector" S.

439. 8, 61. 11, 565. G. 3, 114; victrix 7, 544.
Iia superare iussa est exsequi ap. Ov. Met. 9, 15.
330. adstant cf. 442.
331. Tanto luimero accurrunt, ul vix
plures e Graecia putes adveiiisse.
332. angusta viarum cf. 1, 422.
334. Parata ncci, i. e. parata necare,

tutela et praesidio,

6, 37

Liv.

vcstris.

Consulatum stipcrcsse plebciis,

csse arccm libcrtatis.
Est igitur:

cam
Quem locum nuinilum nos Troiani cepimus et defendimus, quum ex fuga tua
iam appareat, arcem Pergameam ab Iioste
Neque prendimus praesens est,

teneri.

iiec explicaiida

verba per: ^ito con-

Iiaec

fugiamiis nam iion fugere sed aterrime

pugnare ardet; iiec per: quam capiamrts
arcem
neque enim dux et beilalor, qui
,

in

pugnam

ruit,

ipsam fugieute
placet

illa

ex sacerdole
id

verba

accipere:

prcndimns arcem:

eam

inesse

et

sene eain

Nec

recte quaesiverit.

quomodo

neque enim relativo

relationein

satis

ceriis

est

exemplis demonstralum.
Accedit quod,
quaecunque ex Uis accipialur ratio, ofFenSchenkl. : qua prendidit indicativus.

mus arcem. auf wclchem Ifege

chen

ivir

die Burg.

errei-

Omnibus machinis

utuntur inlerpreles ut difficultalem removeant indicativi praescntis,iim non

est.
frd: Wie steht es oben auf der

3,

si quis occurrat; cf. Ov. Pont. 2, 2, 117

placidus facilisque parens veniaequc
paratus. Tac. An. 12, 47 animus scePrimi aut de loco
leribus paralus.
accipies, qui suiit in prima parte urbis;

tempore, ut sint priini TroianoQuum iain tola

idque praestal.
urbs capta sit, iam hic illic incendiis domus corruaiit, nondum a Troianis quidquam est actum; primi sunt vigiles, qui
clangore et clamore exterriti, quum iu
armis siut, primi possunt pugnain ciere.
Sed ii aegre resislunt et caeco Marle, i. e.
ceriamine, quod profuturum nec sciunl,
f)ic Biirger stiirzen in
neqiie ciirant.

aut

de

rum;

P.

86

VIRGILII

MARONIS

Portarum

vigiles, et caeco Marte resistuut.

Talibus Othryadae dictis et numine divom
In fiammas et in arma feror, quo tristis Erinys,
Quo fremitus vocat et sublatus ad aetliera clamor.
Addunt se socios Rhipeus et maximus armis

335

Epytus oblati per lunam Hypanisque Dymasque,

Et lateri adglomerant nostro, iuvenisque Coroebus
Mygdonides.
Illis ad Troiam forte diebus
Venerat, insano Cassandrae incensus amore,
Et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat,
Infelix, qui non sponsae praecepta furentis

340

Audierit.

345

Quos ubi confertos audere in proelia vidi,

Incipio super his: luvenes, fortissima frustra
Pectora, si vobis audentem extrema cupido
Certa sequi
quae sit rebus fortuna, videtis:
Excessere omnes adytis arisque relictis

bliuder Uetuubung dem Felnde entgeIta caeci 12, 279.

gen^' Schill.
Caecum auteiu Marlem accipere |iroeliuni obscura nocte commissuni non licet, et (luod
Graeci non magis luce fruuntur et quod
Troia capta plenilunio est cf. 255. 340.

336

69.

Aeneas

urbem
33H. His

sociis

proelia
et

iliclis

collectis

per

quasi deo actus ali-

Riinniis viilg.
Est Furia. furor.
339. Addunt se socios Aeneae, ut viro
forlitudine praeclaro, quem ducem quaeruiil.
Addere se ita 6, 778.
Rh.
K. II. I). qui oblati sunt per lunam.
Maximns urmis i. e. praestantissimus,
ut I, 5-45 nec betlo tnaior et armis.
341. adglomerant: E priore se addvnt
prononn-n huc etiaiu trahendum est; cf.
12, 457 Densi cuneis se quisque coactis

airolomerant
342. Quae de Coroebo narrantur,

rum

inter-

Eius mors 424.

narrantem II. 13, 363.

Infiano fertur amore, quod
amatae noluit audire monita.
344. Gener ..dicitiir et qui est
esse vult.'- S.
alia

343.

346. audierit M.
pauci.
net.

nuUo cohaerentia vinUe eo cf. Home-

iecta siint oralioni,

qiiare

23.

tulum

H.

Infeli.v

cum

ipsiiis

et

qui

audierat al.
caussam conli-

coniunctivo iungitur ut 5.
9.

72f^.

yiderit irrnmpentem ullroque inclu^erit

urbi.
IUe demens esi quum non viderit
,

ticinantis."

S.

cf.

6,

47.

347. audere in proelia cf. 12, 71.

348. Incipio. sc. dicere.
,,Incipio super his: his incipio insuper, quia iam
audebant, unde paulo post furor addit?<s" S.
Cf. Graeca toIgc ^'rjQX
clyoQEVCOV
rolOL 68 flV&OJV T^QX^*"venes, pectnra : Ue appositione cf. 5, 751.
Frustra fortes estis neque enim salus paITd. tUs jetzt habt ihr Troja
rabitur.
tapfer vertheidigt , leider vergebcns,

Sed non id agitur.

349. Ciipido est
,,Mulii

audendi

sequi

legunt

cf.

mulii

5, 638.
audenti,

Ergo audentem
Sed neutrum procedit.
audentem yabc rec.
legendum esf S.
fVg. Hb. audendi M rec. Ld. qui si
V. audcndi e. c. certa, seqvi, quod sumit
esse pro sequimini!
Jib: Certa cvpido
est postulat sequi infinitivum.

Itaque ni-

quam audentem. Recte.

Excessere omnes dii; nam quiim

hil restat eligere

Demens qui Hvmedio non agmine regem

591.
in

al.

qui

At vero quando indicativus sequitur,

enuntiatum relativum est subiecti loco, ut
Felix , qui potnit
3, 323 et G. 2, 490
rerum cognoscere caussas, Fortunafus
ct ille, dcos qui novit agrestes: qui potuit etc. est felix.
Praecepta sunt vaticinia, quae quibus dantur audire debent;
ut quae deus oracula dat, fata habentur.
Ita praeceptum 3, 546.
furentis va-

etc.

miscet.

quo in medium tumultum irruo.

337. Kriny^ MRF. ubique.
Ita ap.
fJraecos; cf. Blomf. ad Aescli. Prom. 525.

ciilo.

350

351.

ubique diis homines sint inferiores, non

possunt capere urbem a diis defensam;
si
capitur,
antea excesserunt sive ad
transierunt.
Ita transire dicuntur
Luc. 7, 647 lam Magnus transisse
deos senserat.
Iiaque Romani deos ex
obsessa urbe evocabant eorumque culluni
Romam transferebant. Nomen eliam ge-

hostes

ap.

AENEIDOS

LIB.

87

II.

Di, quibiis imparium lioc steterat; succurritis urbi

moriamur, et in media arma ruamus.
Incensae
Una salus victis nullam sperare salutem,
Sic animis iuvenum furor additus.
Inde, lupi ceu
Raptores atra in nebula, quos improba ventris
Exegit caecos rabies, catulique relicti
Faucibus exspectaut siccis; per tela, per hostes

Vadimus haud dubiam

355

mortem, mediaeque tenemus

in

360

Urbis iter; [nox atra cava circumvolat umbra.]

Quis cladem illius noctis, quis funera fando
Explicet, aut possit lacrimis aequare labores?
Urbs antiqua ruit, multos dominata per annos;

Romae

nii

quam maxime

tutelaris

igno-

hostium euni
posset evocare.
Formulam illam
qua
(li'os elu-i pulabant.
tradiilit Macrob. Sai.
3. 9.
Eadem opinio meilio aevo de Sanctiim esse voluerunt, ne quis

TaH oralione P/. putat omanimum adimi (qua in re faUiinstigantur ilesperatione) et mu-

invaluit.

tis

nem

iis

lur,

nani

lat

ila.

qitae

Infi[)io:

Excessere
venes f. f. p

moriamur

e.

videtis,

f.

Incensae sero, o iu-

iirbi
!

r.

s.

s.

v.

a.

in.

a.

r.

sequi,

C.

c.

e.

Lna

salu-

iem
353.

354.

salutem
3ot5.

ila

Moriamur
Lna salus
iSiniilia

et

ruamns

8,

125.

nullam sperare

Rulink.

2, 5.].
nimius. qui
nequeat probari;

Improbus saepius

modum

cf.

victis

excedit,

ut

ail

Vell.

est

6^7 mons imptobus.

G. 1, 145 Labor omnia vincit improbus.
Neque enim iustus et probus aut iniustus
il
improbus tanlum ad mores speclant
liominum, sed ad res omnes referuntur,
(juaieiuis sunt ut volunms esse.
Lupi
raptores, ut ap. Ov. !0, 540, et Telesimis
Romanos vocat
ap. Vell. 2, 27
sic 60.

9,

68.

12,

rnptores Italicae lihertatis lupos. Lupi

Homani saepius dicunliir. nt ap. Liv. 3,
66.
Cf. lusl. 38, 6.
Haec autem hominis cum lupo comparaiio iam ab Houiero
tentata, H. II, 72.
16, 353. a Vgiio
summo est exculta artificio. ut 9, 61 sq.
357. Rabies sc. edendi cf. 9, 64. Caecos sc. rabie.
360. nox atra etc.
De nocte obscura
monere hoc loco nihil attinebat et intulit
haec verba aliquis, ut versum compleret,
simul respiciens iilud atra in nebula, ut
comparandum cum comparato magis conveniret.
Praecipuam autem caussam improbandi habes v. 255; cui. aceedit, quod
;

Androgeo sociisque eius

occisis

arma mu-

quod atra nocte facere nihil opus

erat;
neque tenebris Androgeus fallilur,
sed quod instructam aciem ab ea parte
tant,

qua via est ad naves, neque Troianos, ul ex eius verbis apparet,

iam usquaiu resisiere opinatur. Neque si
plenilunium erat, media nocte luna occidil. ut volunt Serv. et Friedrich (Teschen
68 j; iieque e v. 397. 420. 569. 725 aliiid
obscurioconcludas quani noctem fuisse
rem illam quam dies esse solel plurima
autem, quae hoc libro narranlur. non poQuid quod etiam
teraiil fieri aira nocle.
cava umbra non commode dictum est;
cf. 6, 293.
nec circumvolare umbra hoHb: Tibicinis
mines recte videlur dici.
quae
loco posila suspicor . a. c. c. ii.
nisi versui explendo nullo videntur consiAl Vgl. non scripsit in
lio addila esse".
Hr. exlibicine quod Latinum non eral.
plicat noctem per umbram morlis, ut sit
6. 867 Cunde haec verba mihi videntur
ducta esse) et noctem dici de morle 6,
887. Quod verum non est; immo illic
iiocte premi dicilur homo, qui natus non667
dum est.
Illud verum et ad 6
exemplis probatuin, noctem circumvolare
dici eum, quem mors captura est, eoque
videt prodire.

modo

liceret

verborum

h.

haud

1.

accipi

dubiam

e.xplicalionem
in

mortem.

Sed obverba Ld. et Ifd.

stat illud cava.
361. qnis ciadem etc. Simile ap. Hom.
ExscripOd. 3, 114. Sil. 2,650. 5,421.
sit locum Orosius 2, 18.
362. 4equarc aliquid aliqua re cf.
Liv. 6, 20 quum ea qnoque, quae bello
gesta essent, pro fastigio rerum oraetiam magnifica , facta dictis
tione
aequando memoras<<et. Plin. Ep. 8, 4
haec (facta) aer/uare fUcendo arduum.
Iia ap. Sall. Cat. 3. facta dictis exaeSic

accipit

qnare dicilur. et Sil. 12, 388

lantum aequare calorem.

dictis bel-

363. Exspeclas audire fortia facta Troianorum. sed Aeiieas tristiiia capitur, clades funeraque recordatus quod summum
est afiert, illud Lrbs ruit.

P.

88

VIRGILIl

MARONIS

riurima pcrqiie vias sternuntur inertia passim

Corpora, perque domos et religiosa deorum
Limina. Nec soli poenas dant sanguine Teucri;
Quondam etiam victis redit in praecordia virtus,
Victoresque cadunt Danai. Crudelis ubique
Luctus, ubique pavor, et plurima mortis imago.
Primus se Danaum, magna comitante caterva,
Androgeos offert nobis, socia agmina credens
Inscius, atque ultro verbis compellat amicis:
Festinate, viri.
Nam quae tam sera moratur

365

;70

rapiunt incensa feruntque

nunc primum a navibus itis!
Dixit et exteraplo, neque enim responsa dabantur
Fida satis, sensit. Medios delapsus in bostes,
Obstipuit, retroque pedem cum voce repressit.
Improvisum aspris veluti qui sentibus anguem
Pressit bumi nitens, trepidusque repente refugit
Segnities?

Alii

Pergama: vos

364. Inertia sunt dum occiduntur, ut

(G. 2, 178) imbellem averlis Romanis
arcibus Indiini: lioc est, averteiulo osten-

imbeUem" S. cf. ad 4, 22. Ita morluos dicit vulgus iners Claud. R. P. 1,

dis

Facile perduci quis potest, ut inisenes, mulieres per inertia corpora indicari existimet, sed fortes etiam
cadunt.
36(j sq.
Cf.
Inde auteni eius
20.

belles,

noctis
fiunt

quod caedes

inteUigitur,

atrocitas

Quondam

:^fi7.

sic

est

Cic.

quodam

Uiv.

tempore,

Quum

43

saepe lapifliim, siinuiiinis nonuunijuam,

terrae intcrilum. quonilam etiam lactls
imher defluxit. Hor. C. 2, 10, 18 Qiioudam cithara tacentem suscitat Musam,
neque sempcr arcum tendit Apollo. Hinc
etiam in comparaiionibus, ut 416. 7, 699.
G. 3, 99. Ov. iM. 8, 192.
12, 863.
369. mortis imago cf. 8, 557.

Asperum

hominem grammaticum scripsisse sumii Rb.: luctus ubique pavorque

Quod si ita scripsit, peccavit.
et.

401.

370

Troianis favet fortuna.

Androgeos

371.

et

Graeca

Homo non

tica decUnalio'' S.

est et

G.

At-

alias noius.

ISam
Viri increpantis est," S.
eodem modo sunt verba iuncta
445. E. 9, 39.
Vere ut feslinetis

373.

quae

etc.

4,

excitaiidi

estis,

quae enim

est

segnities

vestra.

Rapiuntque feruntquc,

374.

ayeiv

y.al cp^QBiv

urbium

et

liostes

incidisse.

Graece
usitata est formula de

locorum direptione.
377. Sensit sc. errorem suum,
Ila

sensit

quid quis sentiat, sisppleiidum

Ita 8, 393.
4,

17. 143.

380

Ov. M. 13, 916. F. 3, 611.

Neque tamen opus erat ad

eam rem, quae

per se patet, comprobandain afferre locos.

Hoc vero loco sensit
o))iecto
non addito commeiidatur etiam,
quod dixit est sine obiecto; et ut illiid

modo expressum praecedit, ita obiectum ad sensit ex sequentibus verbis eruiSic 3, 669 sensit et ad sonitum
tur.
aiio

voris vestigia torsit, ubi ad sensit supBene autem dixit

est sonitum.
et sensit ita
nude posila iunguntur. Ceteri
iungunt scnsit m. delapsus i. h.,
structura nec Virgiliana iiec Romana cf.

pleudum

per vias, domos, templa.

inlerdnm:

575

celsis

se

in

nudum,

ut

sit,

saepius.

8 437. An. 5

^
396, 4 An.
Lateiner nichts,
iras der griechi^chen Jttraction 8riX6g
iOTi TiQu^cov, cpaveQog iaviv dx^ofxsvog
(oder ^GQ^iTO ifimccov) an die Seite

Gr.

,,Dagegen haben

gestellt

werden

el

Billr.

die

konnte.'"''

378. retro repressit cf. 169.

repressit pedem et vocem cf. 72.
Ld.
cum voce ,,mit einem Schrei''' et confert
688. 3, 177. 10, 667. Male; nam in liis

omnibus cum voce est et voccm. El rcprimere vocem non minus apte dicitur,
qiiam comprimere.
379. Aspris syncopa est ad normam
vocis dexleris et dextris cf. Gr. 75 An. 2.
380. humi nitens: Cf. Cic. ND. 2,48.
Crocodili fluviatilesque testudines ortae
extra aquam, simul ac niti possunt,
aqnam persequuntur.
hnmi cf. 1,
5 93.
Perfeclum recte posirefugit.
lum, nam quodvis, quod comparatur u
aliam rem illustrel, iam notum itaque
iam factum aliquando sii
necesse est.
Ita perfectum legitur 223. 3, 681. 9, 437.
564. 11, 457.
Eadem imago reddita

AENEIDOS
AttoUentem

iras

caeriila

et

LIB.

89

II.

turaentem:

colla

Haud

secus Anclrogeos visu tremefactus abibat.

Inruimus densis et circumfundimur arrais,
Ignarosque loci passim et formidine captos
Sternimus; adspirat primo fortuna labori.
Atque hic successu exsultans animisque Coroebus:
socii, qua prima, inquit, Fortuna salutis
Monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur.
Mutemus clipeos, Danaumque insignia nobis

385

Aptemus. Dolus an virtus, quis in hoste requirat?

Arma dabunt ipsi. Sic fatus deinde comantem
Androgei galeam clipeique insigne decorum
Induitur laterique Argivum accoramodat ensem.
Hoc Rhipeus, hoc ipse Dyraas, oranisque iuventus
Laeta facit; spoliis se quisque recentibus arraat.
Vadimus immixti Danais haud numine nostro,
Multaque per caecara congressi proelia noctera
Conseriraus; raultos Danaum demittimus Orco.
Diffugiunt alii ad naves et litora cursu

ab Homero

II.

tonitusqtie

metu

3,

Ov. F. 2, 341 //<ut saepe viator

33.

rediit,

turbalum viso rettuUt angue pedem.

381. attollentem iras cf. 12, 4.
382. abibat.
.,Bene iniperfecio usus
est, iion eniiii abiii."
S.
Cf. 6, 468.
383. circiimfundimur
densis
armis,
cf. 3, 634.
circumfundimur M.
mus
Hb. collalo V. 409 Laec nionet:
P.
,,Horuni versiium similiiudinem iii perpolilo poemaie non reliclurum fuisse Vglium
suspicaius sum."
Armis est ablaiivus,
/f^f/. esse puiat daiivum.
Ab omni parle
conferti in eos irruimus. et steniimus loci
quo se recipiani igiiaros et subiio impelu
slupefaclos.
385. Adspirat^ favel, a ventis secundis deducia imagine, ut docenl 7,8.
9,

'

525; sic adspirare sigiiificat Javere ap.

Ov. M. 1, 2. Tib. 2, 1, 35, et Jlatum
fortunae dixit C. Off. 2, 6. Liv. 45, 8.
386. Coroebus dat perfidum consilium,

non Aeneas

iiecjue

is

sequiiur.

Animi

eiiam in uno liomine esse dicunlur,

pluralis significat

superbiam

ei

(lui

copiam quandam animi,

ferociam.

Ita Sall.

24. Lic. 10. Cic. Ail. 7,

addidisti.
Liv. 3, 49 al.

or.

Lep.

2 animos milti
Adde 11, 491

cxsultalque animis. 2, 316. 451.

8,
228. 256.
12, 1.
388. dexlra, propiiia, cf. 8, 302.
389. insignia, sc. geniis, cf. Caes. B.
22 id se ex Galli' is urmis atque
G. 1
insignibus cognovisse. Ea insignia ma,

xime videnlur
galeis

et

fuisse

scutis;

id

apud Romanos
certe

iii

probal locus

390

395

1, 38 nec improbat Caes. BG.

45 ei V. 412 Graiae iubae memorantur, quae in errorem induxerinl; Coroebus
aulem galeam, clipeum el ensem nuiiat.
390. Quis in hoste requirat cf. Gr. ^
356, 1.
39L Deinde post participium cf. 5, 14.

Taciii H.

7,

comantem

,,cristatum" S.

Insigne decorum in scuto eral.

Heroes enim non miiius, quam medii aevi
equites, insignia gerebanl, quae vel virtuiis eorum, qui gerebant signa, vel or392.

nanienta

taiiium

essent.

Sic

describitur

Herculis
scuium Achillis ap. Homerum
ap. Hesiodum, Aeneae ap. Virgilium 1. 8.
,

clipeum toUit,
Iiaque insigiie qui lollit
cf. 3. 468.
393. Induitur ..quia niulia inerant lora,
quibus uianum inserebanl"', S. ut 671, et
lorum clipei super luimeros iniiciebaiur.
395. recentibus , modo pariis.
non a no396. haud numine nostro
stris diis defensi, quos averlimus signis
,

mutaiis.

Conserimus adversa fronte pugHaec addil, ne dolo malo

Demitlimus
omnia egisse videanlur.
Idem 9. .527. Hor. C. 1. 28, 11.
Orco.
398.

iiavimus'" S.

demittere neci 85. mittere neci 12,513.

Stydemittere moiti 5, 692. 10, 664.
giae nocti Ov. M. 3, 695 el sternerc
deiicere
leto 8, 566, morti 12, 464;
Alia daiivi moium indicanlcto 10, 319.
lis exempla ad 5, 451.
399. Litora fida sunt
quae eos defendunl et servant cf. 23.
,

90

P.

MAROMS

YIRGILII

Fida petimt; pars mgentem formidine turpi

Scandunt rursus equum, et nota conduntur in alvo.

Heu

nihil

fas

invitis

quemquam

iidere

400

divis!

Ecce traliebatur passis Priameia virgo

Crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae,
Ad caelum tendens ardentia lumina frustra,
Lumina, nam teneras arcebant vincula palmas.
Non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus,
Et sese medium iniecit periturus in agmen.
Consequimur cuncti et densis incurrimus armis.
Hic primum ex alto delubri culmine telis
Nostrorum obruimur, oriturque miserrima caedes
Armorum facie et Graiarum errore iubarum.
Tum Danai gemitu atque ereptae virginis ira
Undique collecti invadunt, acerrimus Aiax,
Et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnis:

405

i
410

415

401. li, qui in equo luios fore se sperant, fonnidine ita exagiiaii sunt, ut insani reddanlur;
eos enira captum iri,

Speciem ( Erscheinvng),
cf. 1
676.
quod conspiciuir, speclaculum. ,,Cic. Pliil.
11,3 Ponite ante oculos P. C. misc-

si

Troiani vicerinl, est cerlissinium.

Inile
poeta formidine turpi.
Quod ,.nimium ac fere ridiculum" iudicans Pl.

ram qnidem

addil

Corocbus Cassandrae amaior proePensis armis; arma

lium debel inire.
enini densa sunl, si ii. qui arma gerunl,
prope inier se consisiuni cf. 383.

dat

scandant

perversa.

condantur

grammaiica

suumque commentum

fruslra

defendit locis alienissimis.

S.

illam

et

flebilem speciem.''

Troiani in
ex culmine.
templo posiii socios Coroebi, quos
propier arma Graecos esse pulani, telis
obruuni.
Simul Graeci propler ereplam
virginem iraii in eos telis inimissis iam
turbaios faciunl inipeium; adveniunt eliam
ex Androgei caierva, qui Troianos eos
esse indicani.
Quid sil delubrum cf.
225.
411. Miserrimn est caedes, ul II, 885

410. dclubri

summo

402

34.

Certamen de Cassandra.

Divis est ablativus cf. 1, 452. i. e.

Nemo poiest rebus suis fidere abnueniibus
diis sive conlra voluniaiem deorum.
Si
402.

daiivus esl, dieilurlioc: Nemo recle

qui sibi eum fidere noliinl. Qnae
senieniia quum vera est lum inepia.
404. Cassandia Priami filia.
infelix
f//js-

fidil diis.

quod cives a civibus configuntur.

Obrui

246, ut se ab iniuriis vindicaret, in adytum iMinervae confugerat.

Nihiloniinus a sacro loco per summum
nefas vi absirahitur cf. 1
41.
Poslea
addiciiur Agamemnoni,
quem sequiiur
Mycenas simulque cum ipso inierficiiur.

412. Facies eiiam in rebus inaniniaiis

usu esl, ut G. 2. 131 Ipsa in^ens
arbos faciemque simillima lauro. 4, 361
Curvata in montis faciem circumstetit
nnda. Sall. Cal. 31 urbis facies. lug.

Trahebatur auiem, nondum

Coroebus 425 occiderelur

rvm

ilJa

vales,

cf.

ut

sc. in

tracia

esi,

ad aram

pronao posiiam.

405. Ardcntia sunl summa desperaomnino quovis vehemenli affeclu

at ira 12, 102.
Tendens. ..quod est

tione,

manuum,

oculis

dedif

S.

Sed tendimus

eiiam oculos.
Cf.
12, 930
5, 508.
ocnlos dextramque precnntem protendens.
Ov. Mei. 14, 734 ad postes oculos et pallida brachia tendens.
lumina, oculos ut 3, 635 al.
407. Fiiriutus est in furorem coniectus,

..Furiatus enim qui furil

ex caussa, furiosus a quo furor non
discedil." S.
Cf. 588.
De voce mens

furia iniplelus.

808.

telis 9,

in

46

belli.

78 locorum.

verus

est

Errore iuba-

geniiivus

el

genuinus;

iubae enim gignunt errorem.

Sic ereptae
vir^inis ira cf. Gr. 256.
414. Acerrimus Aiax, quod is Cassandrae amore arsil 1, 41, non lanquam

oninium Graecorum
essel
forlissinuis.
Praelerea pauci iili Troiani a flore et
robore Graeci exerciius impugnaii non
niirum est si vincuniur.
Ubique auiem
Troiani Graeeis forlitudine pares sunl,
aique eliam vicio servatur virtus Aeiieae.

Gemini

415.
161.

Gemini

nati" S.

.4lridae

..duo"

S.

cf.

1,

enim sunl proprie simul

Dolopum

cf.

7.

AEKEIDOS

LIB.

91

II.

quoudam turbine venti

Confligunt, Zephyrusque Xotusque et laetus Eois
Eurus equis; stridunt silvae, saevitque tridenti
Spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo.
Adversi riipto ceu

quos obscura nocte per umbram

totaque agitavimus urbe,
Adparent; primi clipeos mentitaque tela
Adgnoscunt atque ora sono discordia signant.
Ilicet obruimur numero; primusque Coroebus
Penelei dextra divae armipotentis ad aram
Procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus
Qui fuit in Teucris et servantissimus aequi;
Dis aliter visum.
Pereunt Hypanisque Dymasque
Confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu,
Labentem pietas nec Apollinis infula texit.
etiam,

Illi

Fudimus

De

416.

veiiiis

iia

inler se ceriaiilibus

quonilam cf. 367.

rupto
turbine.
Sic 11, 548 tantus se nubibus
imber ruperat.
Sil. 1
135 Ruptoque
pulo micut ifrnibus aether. Ipsum eliani
coniposiiuin abrumpi reperilur ea in re
significaiiJa G. 3, 259 abr\ipti^ proccUis
quid quod A. 12, 451 dixil Vgl. abrupto
cf.

1,

85.

420

si

insidiis

quo loco sirius signai tenipesla;

Eiiam ipsae nubes dicunlur abrumpi
igne 3, 199 (cf. no.siriim IVolkenbruch^

sidere
teni.

el Ov. Fasl. 2, 495 Hinc missis abrumpitur ignibus aelher.

Quodsi fulminibiis
et imhriljus

iiuhes

et

caelum rumpi

vi-

denlur, nec abrumpi ea diceres: coiiira

turbo et imber poiius abrumpi quaiii
rumpi dicere videaiur magis ex re esse.

Adverso rapidi c. q. t. v.
417. laetus equis cf. 1, 275.
Veiiiis
equi iribuuntur; sic Hor. C. 4, 4, 44
Eurum facit equitanlem Siculas per undas;
et Aquilo liabel Tliraces equos ap. Val.
Sic ap. Eurip. Pboen. 220
Fl. I, 610.
est TiicpvQoq 'mnsvGcig.
418. Slridunt ob sonum nialuit dicere,
quam strident, cf. Gr. S 184. Suiiinia
oria tempestaie uiare eliam moveiur; inde
dicitur Nereus ex imo fundo maris ciere
Pl. niHvull

fluclus.

419. Spumeus pro spumosus" S.. ut

496.
Cf. 1, 191.
De enunliati conforniaiione 8, 168.
422. Apparent ; adiunger<; enim
se
sludeiii Graecorum principibus.
Clipeos
mentitaque tela cf. 293.
Mentita.,
simulaia tcla esse cognoscunt; pariicipium vi passiva.
Cf. Gr. 168.
Sic
ap. Virgilium est comitatus 1, 312; meritus 3, 118; veneratus 3. 460; dignatus
3, 475; exorsus 10, 111; renjensus 2,
181. 3, 143; emensusG. 1, 450; dimensus G. 1, 231. 2, 284; oblitus E. 9, 53;

425

430

populatus 6, 496. .Magis tamen poeiae

quae
convenit quod Serv. dat: m. t.
nos Graecos esse meniiebaniur, ul solel,
,

sensum

dedit

rei

inanimaiae .

23.

Cf.

,.l*rimi quid sibi velil,

355. 10, 592.
Necmiriim;
nenio inlerpretum dixil" /V6.
nam saiis plane loculus est Vgl. lUi
qiii iam seinel fraude decepli sunl, primi
intelligunt nos non esse Graecos; mox
1,

eliam

alii.

refellit

Ub.

Priami, quod bene

coiii.

H^d.

423. Signant,

eos alia

indicani,

uti

voce, non Graeca. Hi enim,

iam semel decepii, facile fraudem cognodialecio et

scunl.

424.

IHcet

iia

758.

1,

468

..confeslim,

inox, sed apud veteres sigiiificabat actum

ut sci, licet
Oriuin ex i, licet
esr' S.
,

vide, licet, sive ire licet ; eaqiie formula

utebantur sacerdoies ad populum sacrificio perfeclo, consul iii senatu el alibi.
Cui iusso quum sine mora pareri solerei,
eius vocabuli vicem suscepii.
425. Minervae ad aram cf. 404.
426. lustissimus Troum dicilur Aeneas
ap. Ov. M. 14, 245.
Cf. Ov. I\I. 1, 322 ^on
427. aequi.

melior quisquam nec amantior aequi vir fuit. lia arbiier apud Romanos
ex aequo bonoque iudicabal.
428. Dis aliter visum cf. 3, 2.
Homiiies enim his virluiibus praedilum non
Miiuis
debuisse occumbere puiaverint.

illo

234 vvv d' hriQCog

pie ap. Hom. Od. I
icc?.ovTO &iol v.ay.ci p.rixL6covxhg.
.

430. Vec labentem texit, iion texil, ut

de
Infula
non labereris cf. 4, 22.
qua 10, 538, non poluit firmiiale sua
tegere hominem; sed quod est pius et

sanclus sacerdos, propierea nemo eum

vulnerare ausus esset, siquidem Graeci
fas colerent.

Simili

modo

Flor. 2, 6,

34

P.

92

VIRGILII

MARONIS

cineres et fiamma extrema meorum,

Testor, in occasu vestro nec tela nec ullas
Yitavisse vices; Danaum et, si fata fuissent
Ut caderem meruisse manu. Divellimur incle;
Iphitus et Pelias mecum: quorum Iphitus aevo
lam gravior, PeHas et vohiere tardus Ulixi:
Protinus ad sedes Priami clamore vocati.
Hic vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam
Bella forent, nulli tota morerentur in urbe,
Sic Martem indomitum, Danaosque ad tecta ruentes
Cernimus, obsessumque acta testudine limen.
Haerent parietibus scalae, postesque sub ipsos
Nituntur gradibus, clipeosque ad tela sinistris
Protecti obiiciunt, prensant fastigia dextris.
Iliaci

435

440

Dardanidae contra turres ac tecta domorum

445

Syraciisas non defendisse dicilur lriplex

niurus, totidenique arces, portus ille mar-

inira porias posiii el gladiis armaii.

moreus

dem Neopiolemus

et

fons celebratus Areihusae"'.

Ut ex infuia colligas. in capile vulneratus estPantbus.

De vocaiivo cf. 56.
433. vitavisse sc. uie cf. 3.

434. Meruisse manu (Sic merui 12,

931), qua slrages inter Uanaos edebam,
ui caderem nianu Uanaum.
Sic disposuit
Pl. et Rb. IVd. Hck. Ld. et vices babendum pro vices belli, quod legiiur Sil.
Sen. Oct. 480,
vica Martis
3, 13.
Claud. VI cons. Hon. 283.
/r^. lianc
structuram perplexam liabet, vices explicat Gdngc, aliernaniium gradus et petiliones,

Sic ego

olim.

derem

et

tinere

cf.

post Danaum.
Praeierea aiiende ul ca-

inlerpungil

et

ad fata f. et ad meruiff^e perEienim Mars ipse

12, 217.
ex acie fortissimum quenique pignerari
solet" Cic. 14. PLil. 12, 32.
Ita dixit
Tac. Germ. 14 vulnera mereri et Val.
Fl. 1, 196 Da veniam
scio me cunctis
e geniibus unum illicitas tentare vias
hiememque mereri.
Divellimur. Non
effugiuni,
sed casu secenuintur, quum
Uanai plurimis Troianis inlerfeclis alio
vaderent, ipsi auiern claiuore excitarentur,
ui regiae ferrent auxilium.
435. Aevo gravior, ut Liv. 2, 19 iam
aetate et viribus erat gravior ; et gravis annis Hor. S. 1, 1,4.
Jevnm esl
aeias ut 638. 3, 491. 9, 255.
.

quos excepturi sunt

piunt,

tis

in

regiam

ubique

irruit.

Hoc autem

505.

Certaraen dc regia Priami.

436. Graeci per scalas admotas lesludine proiecii ad summa lecta evadere student; Troiani in summis aedibus stantes
telis et lapidibus,

lunt,

eos

irruenles

quos ex ipsis

proiurbant.

Neoptolemus

porias

teciis evel-

Alii

interque

efTringere

cu-

Tan-

bellicas

ad

loco, ut

Romanum

non ad Homericura niodum;

descripsit,

hinc scalae, arietes, lestudines, turres uiobiles, binc manipli, legiones, coliortes,
turmae, alae, lubae, buccinae, lesserae,
vexilla, alia multa, quae passim in Aeneide inveniuntur.
Quamquam omnino
vix alia fuisse vocaconcedendum est
bula ad rem significandam. Al rem bellicam in sex iibris poslerioribus liabebi,

mus.
441. Acta

testudine

sive

sublaiis

et

cuariatis sculis lecli procedunt ad aedes.

9, 505.
442. Haerent admoventur dicerel prosae orationis scriptor; aique lioc inest
poeiicum, quod facium iam dicilur id quod
modo fil. Sed id eiiam indicarel admotav
sunt; quare illud accedil, ut quomodo
faclum sit non appareat, quod
fiat vel
Cf.

Ita 3,
est signum sunimae celeriiaiis.
63 siani manibiis arae, 223 subitae de
moniibus adsunt Ilarpyiae, 9, 48 Tur-

(Iia adexse eliam pedestres

saepius usurpaiil.)
3, 207
vela cadunt cf. 529.
Postcs sub ipsos, prope fores nituniur gradibus scalarum.
444. Protecli clipeos obiiciunt, ob>i!(S

adcsi.

scriplores

iiciunt clipeos quibiis prolegantur.

436

Troiani,

elTraclis et excisis por-

res

Vgl.

alii

22.

Jd

Cf. 4,

tela est eo versus, unde tela

irruebanl

cf.

(urrum.

G. 2,

372 obiecit sese ad

352 munimcn ad imbreSy

12,

cf. Gr. S 343.

Fastigia, corripiunt,
quibus niiantur, ui in tecia evadant.
445. Tectu parlicipium est, iia G. 1,
379 tecta penelralia.
tota Rb. ex

uno

P.

AENEIDOS

LIB.

03

II.

Culmina convellunt; his se, quanclo ultima cernunt,

in morte parant defendere telis,
Auratasque trabes, veterum decora alta parentum,
Devolvunt: alii strictis mucronibus imas
Obsedere fores; has servant agraine denso.

Extrema iam

450

Instaurati animi regis succurrere tectis,

Auxilioque levare viros vimque addere victis.
Limen erat caecaeque fores et pervius usus
Tectorum inter se Priami, postesque relicti.

tergo, infelix qua se, dum regna manebant,

Saepius Andromache ferre incomitata solebat
Ad soceros et avo puerum Astyanacta trahebat.

455

Evado ad summi

fastigia culminis, unde

miseri iactabant inrita Teucri.
Turrim in praecipiti stantem summisque sub

Tela

manu

Eductam

460

astra

unde omnis Troia videri

Et Danaum solitae naves et Achaia castra,
Adgressi ferro circum, quo summa labantes
tectis,

luncturas tabulata dabant, convellimus altis

ea lapsa repente ruinam
Sedibus, impulimusque

465

446.

Quando,

posse defendere

rjuoniam

iam

non se
culmina

inlelligunt, ipsa

proiiciunl.

448. Decora alta legisli iam 1

429.
ulla M. illa P. rec. Rb.
Auratae trabes
saepius Vglii lempore apud Homanos.
veterum d. a. parentum i. e. uiaiurum.
Trislis aulem praebelur adspecius intereuniis spiendoris , quem diruuiil ipsi domini, ul modo viiam serveiii per tempus.
,

450. servant

cf.

6, 556.

451. Quae quum videret Aeneas, rursus animo incendilur, ut auxilium ferat
regi, quod iam anlea ceperat consilium
Animi plur. cf. 386. instaurati
315.
siicvurrere cf. 4, 576.

452. Auxilio levare viros est iuvare,

suslenlare et suas vires cum victis iunCf. lusl. 5, 2 inferiorcs auxilio
levandos.
453. Aeneas, quum a fronle snmma vi
oppugnarelur regia, a tergo per fores
obscuras solique Priamo Priamique propinquis nolas in arcem escendii.
Caecae fores i. e. obscurae nec notae aliis
nec conspicuae.
Pervius usus tectorum inter se, geivohnlicher Durchgang.
Regia Priami mullis aedibus conslabal,
in quibus filii liabiiabant
eralque poria
poslica, qua poleranl in Priauii aedes pervenire.
Tales auiem fores posiicae in
aedibus eranl Romanorum cf. Hor. Ep. 1,
5, 31 Atria scrvantem postico falle

gere.

cUentem.

Pl.

disponii:

L.

c.

c.

/.,

A tcrgo Priami tcctopcrviui usus Inter se, infclix q. s.

incomiiala.
456. se fcrre cf. 1, 314.
Deposiio omni regio ornaiu el comiialu,
nurus ad soceros (Priamum el Hecubam)
adiit, avoque adduxit parvum nepolem,
quo laeiarelur. Dolore afficimur el mi-

poste<iqne rclicli

rum

si Lunc belli terrorem cum secura illa felicitale comparamus, qua regia domus anle fruebaiur.
Saepius solcbal abundaniia nobis
eiiam usiiaia; sic sacpc solere E. I, 21.
Ov. M. 1, 639. 8, 19. 13, 417.
qui a Graecis urbe
457. Astyanacta

sericordia vel legenies,

capia de muro deieclus est.

459. Irrita sunl, non quod omnino non
letigerunl Graecos, sed quia Troianorum
interilum averlere non poiuerunl.
Sic ap.
Claud. R. Pr. 1, 247.
460. In praecipili turris esl, quae est
in aedium fronie, ita ut praeceps eius
lapsus sil in lerram.
462. Solitae etiam ad Troia el castra
perlinet cf. 4, 587.
463. Tabulata ( Stockwerke) sunt contignaiiones ul 12, 672.
Eo loco, quo turris contignaiiones
cum aedibus iunciae
sunl, coniis siudenl evellere; Iiinc labantes

iuncturae

tes.

i. e. se laxantes,
discedenJltis aulem sedibus evellilur lurris,

est in summis aedibus exstructa.

465. ea lapsa F.M. elapsa P. recepit
Iiaque impellunt et tamen iis ex
Rb.

quae

manibus
inlelliges.

elabilur,

neque ea abesse posse

P.

94

Cum

super agmina late

nec saxa nec ullum

ast alii subeunt;

Incidit:

MAROMS

Danaum

trahit et

sonitii

VIRGILII

Telorum interea cessat genus.

Vestiljulum ante ipsum primoque

in limine Pyrrhus
Exsultat, telis et luce coruscus aena;
Qualis ubi in lucem coluber, mala gramina pastus,
Frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat,
Nunc positis novus exuviis nitidusque iuventa
Lubrica convolvit sublato pectore terga,
Arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis.
Una ingens Periphas et equorum agitator Achillis,
Armiger Automedon, una omnis Scyria pubes

Succedunt tecto,

flammas ad culmina

et

470

475

iactant.

Ipse inter primos correpta dura bipenni

Limina perrumpit, postesque a cardine vellit
Aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit
Piobora et ingentem lato dedit ore fenestram.

466. Ruinam trahere ilixil Vgl. de

rebus ex allo decidenlibus. quibus col-

exercitus, ap.

lapsis simul aiia cum iis coliaerenlia corruunt, iia 631. 8, 192. 9. TI2.
Simili-

nam

(udinem

Iraxit

concidil.

si

de

IraUil

irahere ruinam Claud.

ducere Hor. C. 2, 17,

omnino

esl

primaria,

irabe

ruinam

R.
9.

Pr.

iia

379.

3,

Inde

secum ducere

efficere,

quae

aedificii;

trahere
cf. Ov.

HJ tantum trahit ille timoris.

219 traherent cum sera crepuscula noctem. Hor. C. .3, 5, \b e.remplum
trahens pcrniciem veniens in aevum.

M.

13,

1,

31.

Trahit praesens, cui anlecedil perfeclum,

iion offendii, siquidem praesens bisloricum
reni faciam describit; pendet igitur res
ex scribeniis voluniaie cf. Gr. 8 455, 2.
12,381 Praecipitem impulit efCf. 480.

funditque

solo, 6, 74G.

8,

506.

9,

432.

G. 3, 377.
469. Jestibulum quid sit, vide 6, 273.
y/nte ipsum esl vorn im Vesiibulum,
cf. 6, 203, sequiiur enim primo in limine. Ue voce ipsum cf. 6, 191.

quem ad Bagradam flumen

477.

340 avyi]

13,

II.

coni. telis

galeaque

et

luce
Pl.
6, 901.
471 in Inco pro

^^Ax.ft'?;.

lucem de vcce repeiita

cf.

lucem convolvit,
lucem ul Sil. 12, 9 serpcnf splendente die novus emicat. Ex solis enim
lucem.

in

liinge

in

peiit

ardore capii

Ad

v.

ei

vires el virus.

47175

Ov.

M. 2, 173.
Hom. II. 22, 93

rimam

illius

cf.

Sil.

sq.

serpentis

descriptioneni,

in

Armiger

6,

(cf.

indicit

146 sq.
11, 32) erat

Reguli

Achillis

Pyrrlii,

ad Troiam.
Cf. 7.
478. Succeduni tecio cf. Gr. 293.
Ad fores accedunl, nondum enim possunl intrare el faces iaclant i. e. mulias
iaciunt, ut delurbenl eos, qui stanl in

culmine.
479. In limine supero el infero cardines
ianuae immissi sunt apud Romanos. Iiaque qui perrumpere cupil, is limina perruinpit, u cardines evellanlur,
deinde
postes cf. 493. 8, 227 percuiil, Irabem
partem ianuae excidit el robora
i.
e.
firnia, quibus compacla est lanua, cavat
ut fenesira oriaiur ianuae.
Sed retardant
eiiam nunc cluustra.
480. perrumpit
vellit
cavavit
Cf. 466.
Ilaque Neoplolemus,
dedit.
qui limina sludebat perrumpere et posles
evellere, iam perfecii, ut excideret trabem
aique iia efficerel prospectum in inleriorem
aedium pariem; sed nondum poiest irruere, clausiris poriarum retenius, quibus
elfraclis landem el armaiis, qui ad fores
opposiii erani, uf. 491, versis Graeci
domiim occupanl.
Plin. iradit N. H.
34, 7 Prisci limina eiiam ac valvas ex
aere in templis faciiiavere".
Post addii
.^Biiam privaia opuleniia eo modo
usurpata est. Camillo inier crimina obiecit Sp. Carvilius Quaestor, quod aerata
oslia haberet in domo."
482. fenesiram i. e. aperiuram,iia3, 152.

39.
G. 3, 425
12, 6.
17, 443.
Leeas eliara nber-

Sil.

auriga fuit" S.
Scijria
pubes esi exercilus Xeoptolemi; quem a
Scyro (cf. Hom. II. 19, 325. Od. 11,
505), e donio avi Lycomedis arcessivit

Pyrrhus seu Neoplolemus Acliillis ex

Deidamia filius.
quod tamdiu re470. Exsultat ira
luce aena cf. Hom.
sisiunt Troiani.

480

AENEIDOS

LIB.

95

II.

Adparet domus intus, et atria longa patescunt;

Adparent Priami et veterum penetralia regum;
Armatosque vident stantes in limine primo.
At domus interior gemitu miseroque tumultu

485

Miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes

Femineis ululant; ferit aurea sidera clamor.
Tuni pavidae tectis inatres ingentibus errant,
Amplexaeque tenent postes atque oscula figunt.
Instat vi patria Pyrrhus; nec claustra, neque ipsi
Custodes suiferre valent: labat ariete crebro
lanua, et emoti procumbunt cardine postes.

490

rumpunt aditus, primosque trucidant

Immissi Danai, et late loca milite complent.
Non sic, aggeribus ruptis quum spumeus amnis
Exiit oppositasque evicit gurgite moles,
Fit via vi;

483. intns, im Jnnern r.f. .3, 489.

485. Armati iideni 449 et 492.
486. at cf. 4, 1.
Cavae acdes
487. miscettir cf. 298.
lecta cameraia" S. Cavaediuin erai pars
Pliii. Ep. 2,
donius canieraiae CViir. 6,
17) apud Roiuanos, de ciius fornia el usu
Varro LL. 5, 161 M. Canierandi arleiu
Deniocrilus invenisse dicitur.
488. Ululant i. e. ululalum reddunl
quod quuni in aedihus sonus sit, ipsae
videntur sonare. Cf. 4, 667 et Eur. Troad.
29 noXlolq Se kcotivtoIgiv aix/J^alcozidcov
ou I^zdfiavdQog. Inde Maenalus argutumqiie nemus pinusque loquentes
semper habet E. 8, 22 quod seniper in
Maenalo pasiores carniina dicunl 7, l
cf. A. 11, H8 maestoque immugit regia
151
/rgutis et
luctu.
Cul.
cuncta
fremunt arbusta cicailis. Sic Ov. M. 3,
528 fremtint ululntibus agri el Lucr. 1,
257 canunt silvae avibus. Siniile in adUlulare aulein maxinie
ieciivis 12, 475.
feniinaruni est , cf. 4, 667.
489. Matres sive nialronae, quae ilialamo, yvvafxficp, non facile excedebanl,
nunc erranl furibundae per domuiu.
490. Amplexaeque tenent postes et
oscula Jigunt, quasi ullimum Vale diclurae dileciis sedibus.
Ov. Mel. 13, 412

',i.

eadem

res describilur:

Dardanidas ma-

patriorum signa deorum, dum licct,

amplexas succcnsaque templa tenentes
trahunt victores
Graii.
Confer egregiam iliam descriptionem luctus, quo Albani urbem suam reliquerunl Liv. 1, 29,
tres

versus pulcherrimos Ariosli 17, 13.

491. Instare non addito dalivo vel inf.
eliaiu V. 244.
Interea Pyrrhus fores
penilus evolvere tenlat, idque tandem
perficit et cum suis in aedes irruit.
et

49{

Vi patria, i. e. eadem
impelum facere solitus

qua Acbilles

vl,
erat.

Siiffcrre valent nec claustra

492.

fir-

custodcs Qcf. 449J foriiObiecium saetudine, eum sc. Pyrrlium.

piiis omilliiur, si e.\ aniecedeniibus facile
poiesl suppleri. praecipue si prioris enuntiali esl suhiecium ut 1, 12. 60. 532.
3,
14, 165. 5, 154. 6, 735 etc. Vitarunt
auiem poeiae formulas epici carminis gravilali impares quae sunt in pronoiiiine is
quare aut plane omiiluni,
fcf. 4. 479),
si fieri potest; aut nomen ipsum ponuni,

sua

miiale

Jiec

neque

pronomine

Eodem

redit

Cf.

4,

31.

104 quae raiiones specie magis

dilTeruni.
Sic Accusalivus ap.
Ariete crebro
omissus 3, 201.

1,

cf.

quam
Inf.
i.

ulunlur.

transiiivuiu pro iniransiiivo

e.

re

arieie saepius

conlra fores adaclo,

Quod nisi Pyrrhum po-

pulsu repelito.
tissimum in foribus etrringendis occupatum esse voluisset poela, explicare posses eliam pluribus arieiibus valvas esse
convulsas, ut Senec. Hipp. 532 crebraque
tttrre cinxerant Jirbis latus.
Crebrum
euim esl, quod iiilra ?)reve leraporis aiit
loci spaiium saepe repelitur.
Arietis,

instrumenli bellici,

usum,

ut

12, 706 ex

suo lempore

inlulit cf. 436.

494. In verbis fil via vi soni esl quacsita siniililudo.
Kumpunt aditus. Sic

Liv. 2,
496.

50 rupere cuneo viam.

Eadem comparalio iam 305

per non sic insiilula

ralam rei factae inferiorem
Claud. R. Pr. 1,
ut 5, 144.
meus cf. 419.
497. exiit, cf. G. 1, 116
loco

dans

exit; tritt aiis.

scribit trdnsit 5, 274.
9, 418.

Cf.

Gr.

hoc

esse indical,
274.
spu-

amnis abun-

exit Ld. et iia

10, 785.

173,

rem compa-

3.

817.

~\t

96

P.

YIRGILII

MARONIS

camposque per omnes

armcnta trahit. Yidi ipse furentem
Caede Neoptolemum, gemiuosque in limine Atridas;
Vidi Ilecubani centumque nurus, Priamumque per aras
Sanguine foedantem, quos ipse sacraverat, ignes.
Quinquaginta illi thalami, spes tauta nepotum,
Fertiir in arva furcns cumiilo

Cum

stabulis

500

Barbarico postes auro spoliisque superbi,

Procubuere; tenent Danai, qua deficit ignis.
Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras.
Urbis uti captae casum convolsaque vidit
Limina tectorum et medium in penetralibus hostem,
Arma diu senior desueta trementibus aevo
Circumdat nequidquam humeris et inutile ferrum
Cingitur ac densos fertur moriturus in hostes.
Aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe
498. fcrtttr nimulo

cf.

103.

G.

482 camposque per omnes cum stabulis armenta tulit.

Ov. Met. 8, 553
Vidi
Cum gregibus stabula alta
1

trahi.

499.

f idi

ipse:

iiifelici niihi

ea spec-

//( lacrimans exclusus amator

saepc floribus et sertis operit,
postesc/ue supcrbos unguit amarctcino ct
llor. C. 2,
foribus miser oscula figit.
14, 27 Mero tingct pavimentum superbo.
Stat. Sil. 3, 3, 34 rogi superbi.
De ab-

limina

laiivo

501. centumr/uc nurus: Quinquaginla

enim filiae Priauii, quinquaginta filioruu)

b.

oiiiiaaiv Avzr]

y.uzaacpciyevr' tcp "EQv.Lca

TivQa.
Apud
Cic. Tusc. 1,

Ennium Andromacba (cf.

35):
Ilaec omnia vidi
inflammari, Priamo vi vitam evitari,
lovis aram sanguine turpari.
per

aras, cf. 5, 102.

502. foedantem cf 539.
503. quinquaginta thalami, cf. Honi.
243.
II. 6,
tanta M. Serv. ampla P.
rec. Ilb. Ld.
504. Barbarico ost Phrygio; sic Pbrygia tibia barbara dicitur ap. Cat. 64,

265

Tusc. 1, 35, 85 adstante ope

barbarica de opibus Priami dicium est.
Offendit tamen, Troianus quod loquitur.
sed id et Graeci et Laiini poetae sibi indulgent, ut alienos bomines ex suo more
loquentes faciant.
Sic Atossa dicii, Xerxis mater, ap. Aescb. Pers. 475 oiJs
et ap. Cic.

MaQa&av

TiQoa&i:
osv.
Tamen

in

j^aQ^ciQcov clncoLiproniplu est explicare,

posles auro et spoliis ornati, quae victores Troiani a barbaris reiuleranl.

Sic
victores et vicii simul ante oculos ponunlur.
spoliisquc supcrbi. Superbire
enim eliam res dicuntur, quae indicant
domini superbiam cf. 1
35.i.
Ita res
superbae dicunlur 1, 639. 3, 2 al. Lucr.

510

4, 1171

tanila fuerunt.

uxores numerantur; neque tamen secunilum [lomerum tantus erai numerus, nec
qui posl scripsere in eo inter se consentiunt.
Priamum ap. Eur. Troad. 481
Hecuba ail
IJQicifiov rotoSs 6' sldov

505

spoliis

cf.

5,

268.

De

niore qui

tangilur 7, 183.
505. qua: sc. via; ita 1, 418.
1.

506

58.

12,367.

Mors Priami.

Priami mortem, iam 501 memoratam,

dignam babuii poeia, quam copiose narraret;
el
quod princeps ab reliquorum
turba separandus erai, et quod in liae
narraiione caussam inveniebat, qua Aesine laudis damno ab arce abstraOtrendil lamen, quod iaui
heret cf 559.
esl Priami caedes narraia 501 et quod

neam

506 el 507 male cobaerenl, quae vitia

removere debebant alterae curae, si falum
perniisisset.

506.

Forsitan

facit

transiium ad alia

G. 2, 288.
510. In summo reruni periculo

Priamus

virium immenior se armat.

Circumdat
Desueta arma cf. 5, 332.
arma humeris, sic 12, 88 circumdat
loricam hitmeris, quum vulgare sit humeros armis circumdarc cf. 6, 229. Sed
consullo vilavit Vgl. vocem aptare; neque enim apia erani arina sed oneri. Cf.
^cquidquam et inutile dici12, 88.
tiir. quod arinis el ferro se non defendet.
511. Cingilur esl reflexivuin cf. 4. 152.
Fertur, neque
ferrum accus. cf. 273.
tamen iam irruil. Esl ut dicuni de conaiu cf. 6, 468.
512. Sub aetheris axe nudo ..hoc est
sub divo
quod impluviiim diciiur" S.
Ita ubicunque
de quo vide ad 7, 59.
aedes describit, Romanas ante oculos
aeiaiis

ei

AENEIDOS

LIB.

97

II.

Ingens ara fuit, iuxtaque veterrima laurus,

Inciunbeus arae atque umbra complexa Penates.
Hic Hecuba et natae nequidquam altaria circum,
Praecipites atra ceu tempestate columbae,
Condensae et divom amplexae simulacra sedebant.
Ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis
Ut vidit: Quae mens tam dira, miserrime coniunx,
Impulit his cingi telis? aut quo ruis? inquit.
Non tali auxilio, nec defensoribus istis
Tempus eget; non, si ipse meus nunc adforet Hector
Huc tandem concede; haec ara tuebitur omnes,
Aut moriere simul. Sic ore effata recepit
Ad sese et sacra longaevum in sede locavit.
Ecce autem ehipsus Pyrrhi de caede Polites,
Unus natorum Priami, per tela, per hostes
Porticibus longis fugit et vacua atria histrat
Illum ardens infesto volnere Pyrrhus
Saucius.
Insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta.
noniinatur u/r/um 1, 725, ca487, veatibulnm 6, 273,
lacunar 8, 25 alia. Qiiales illae Troianorum donius fuissent, ipse Vgl. nescie-

babel;

ila

vaedium

2,

bai.
Alii alium locum, quo Priamus
caesus esset, referebant. Graeci Priamum
ad aram lovis Hercei, quae solebat esse
in ipso aedium introiiu, occisum referunt,
alii eum narranl a Pyrrbo captum el ad
Acbillis tumulum tractum occisumque esse
iuxia Sigeum promontorium.
Uaec tradil

Serv.
Cf. 557.
515. IS^equidquam, neque enim eas ara
servavil. De repetiio vocabulo cf. 6, 901.
516. Coiidensae sedebanl, ut coliimbac,
quae, magna tempesiaie oria, metu capiae
in lerram se praecipiianl.
517. simulacra tencbant. De hoc supplicaniium more cf. i, 219.
Adde 490.

etiam

Sperant

se

ab

ila

iniuriis

lutos

fore.

Apud

16, 6

1,

elupsum

scito

525

530

Rei pnblicae staesse de manibus.

528. Porticibiis longis abl. loci.

Lustrat i. e. percurrii, sc. circumspiciens,

Lustrare
aliquod sibi refugium.
Hor. C. 3, 25, 12
385. 9. 57.
pede barburo lusitratam i. e. pererratam
Uhodnpen. Sic lustrare i. e. permeare
de slellis dicitur: Stella l eneris cursum
ubi

iia

sit

3,

anno

conficit

ct

latitudinem

lustra^is

signiferi caeli et longitudinem Cic. XD.

Tacua atria sunt vacua bo2, 20.
Ita autem
12, 476.
minibus, sic 4, 82.
rem tibi finge: Poriicus, in quibus praeda
nulla erat, a Graecis esse neglecias, et
modo Pyrrhum, quum Politen perseque-.
Exretur, illuc absirahi caedis cupidine.
plicant vacua ampla, spaiiosa, eamque
siudeiit firmare explicaiioiiem locis 761.
12, 710, quura ulroque iii loco regio ali-

Mens

non

esl

Jf'elcher schreckliche

163.

quod

neve eloquaris.
14.
cf.

Tib.

Sic Ep.
4,

3,

animus:

Gedanke hat dich

dazu gebracht. Cf. 1

676.
C 1, 16, 22 compesce mentem

dirus

8,

de-

iia

sertus 3, 4.

scripiores reperitur iuvenilis.

.519.

7.

1,

2.

Cf.

Sic
,

60,

6,

Hor.

cohibe,
11.

Cal.

12, 845.

Tali auxilio, quale lu potes ferre,

dcfensoribus istis, qualis lu es.
522. Si meus Hector adforet sc. sub521.

et

520

qua hominibus vacua significetur;

518. luvenalis legilur 5, 475.

15.

Sic Cic. All.

tum

515

audis: posset defendere." S. Quod facile

e praecedente subslanlivo supplelur, sed

a Hecuba irrilala omittiiur.

526. Polites pedum celeriiate insignis
cf. Hom. H. 2, 791.
Elapsus de caede:

529. Tulnere insequitur , qui insequiIia vulnns effeclum

vulneraturus.
pro telo efficienle diclum sumuni esse
inlerpreles ut 10, 140 dirigere vulnus.
397 Adest infesto vulnere LadSil. 1
mus. Ov. M. 9, 126 T iilnere, non pedibns te consequar. Simililer laus pro
haerent pro admovenvirtus 1, 461.
lur

tur 442.
ul
530. iamiamque: Proxime instat
quovis momenio videalur esse capturus.
premit hastu: lam in eo est N. ut
hasiam lergo imponai, quum concidil P.
ex vuliiere iam anie accepto el anle ora
Premere cf. 1, 324.
parenlium.
,

98

VIRGILII

P.

MARONIS

Ut tandera ante oculos

evasit et ora parentum,

ac multo vitam cum sanguine fuclit.
Hic Priamus, quamquam in meclia iam morte tenetur,
Non tamen abstinuit, nec voci iraeque pepercit.
At tibi pro scelere, exclamat, pro talibus ausis,
Di, si qua est caelo pietas, quae taKa curet,
Persolvaut grates dignas et praemia reddant
Debita, qui nati coram me cernere letum
Conciclit,

535

Fecisti et patrios foedasti funere voltus.

At non ille, satum c^uo te mentiris, Acliilles
Talis in hoste fuit Priamo, sed iura fidemque

540

corpusque exsangue sepulcro

Reddidit Hectoreum mecj[ue in mea regna remisit.
Supplicis erubuit,

Sic fatus senior, telumque inbelle sine ictu

Coniecit, rauco cjuod protinus aere repulsum,

Et summo

clipei

nequidquam umbone

545

pepenclit.

Cui Pyrrhus: Referes ergo haec, et nuntius ibis

Pelidae genitori; illi mea tristia facta
Degeneremque Neoj)tolemum narrare memento.
533. in medla morte i. e. in praesenli
morlis periculo.
Ld. affert Cic. Cat. i, 9
Habetis consulem ex plurimis periculis

atque ex media morte reservatum. Verr. 5, 6 Tu servos ad supplicium iam traditos ex media morte eripere ac servare ausus es.
et insidiis

534. voci iraeque pepercit

1, 257.

cf.

At

aptuni increpatioiii cf. 1, 543.

pro talibus ausis cf. 12, 351.

535.

Si qua est caelo pietas

curet cf. Gr. 418, 1.

53f).

cf.

539. Faccre cuui particula ut

quando autem, ut li. 1., nulla

1,

603.

iuiigiiur;

consed niodo rei effeciae cogitaiio Qneque enim Pyrrhus id quaesivlt, ut ante
pedes Priami filius caderei), locum habet
eliam injiniiivus.
Sic ap. Varr. R. R. 3,

silii,

5 Arborum dedderium macrescere facit

volucres; Lucr. 3, 101 Quod faciat nos
vivere cum sensu ; 6, 266 Flumina abitndare ut faceret, camposque natare; Ov.
Her. 17, 174 Illum forma timere facit;
M. 6, 108.
Foedasti funere vultus,
in his verbis non opus est de adsperso

sanguine cogitare foedalur, polluitur iaui,

quod speciare cogitur funus; iia foedare
sanguine 502. Cf. Ov. 31. 3, 523. Sic
M. 7, 34 dixit Oculos videndo consce;

lerare

el

4.

Aurcs conscelerare,
audiunt scelus.

Liv. 40, 8

quod videni

et

541. talis in hoste cf. Gr. 334, An.

lura. quae sunl supplici, et quae

defendit

ZsiJs ly.tGLog.

Priamus posuit

in Achille,

pudore respexil.

rege rogabatur, el a sene iuveII. 24, 517 sq.

542. Erubescere c. accusalivo (cf. 31)
ap. Ciceronem legitur Vat. 16, 39, ila
tamen, ut accusaiivus sit longe remotus
a verbo, et multa alia verba transiliva
Saepius posieriores, ui Sen.
iniercedant.
Grammaticus non erubescit
Ep. 95:
soloecismum, si scicns facit; erubescit,
Quare eiiam erubescendum
si nesciens.
dicilur id, in quo erubescendum esl, Hor.
a tanlo

nis cf.

Hom.

C. 1, 27.

15.

erubescenda
est

Fidem. quam
erubuit
cum
,

Erubuit etiam, quod

Vell. 2,
est Flor.

2,

130.

Causa belli
Erubuit
Cf. Gr.

14, 3.

preces Claud. R. P. 1, 68.

295.
543. Corpus Hectoreum i. e. Hectoris.
Sic ap. Tib. 3, 6, 24 Cadmea mater
est Cadmi, ap. Gv. M. 10, 3 Qrphea
vox Orphei et 11, 155 Apollinei cantus
sunt Apollinis.
Cf. 584.
non ila, ut vulnus
544. Sine ictu
faceret, sed clipei aere repulsum in corio,
quod clypeo obductum erat, haesii.
546. et summo Mss.
ec summo
,

quod Uonatus cc fsive e) legisse

videatur, quod ex Servii verbis non apRb.

sc.

parel, ut huius scriplionis aucioriias fere

sit nulla;
ex summo Ld. Facile auiem
hoc loco ut 544 ad parlicipium verbuin
substaniivum est supplebis. Cf. 5, 362.
547. liefcres ergo: De re cf. 3, 717.
Futurum auiem non pro imperalivo dicitur,
ut solet explicari, sed rem iiidicat,
quae cerio fiet, non quae facienda esl.
Inest auiem acerba jrrisio.
548. tristia facta: inhonesta, turpia.
549. degenerem ISeoptolemum nar-

AENEIDOS

LIB.

99

II.

Ximc morere. Hoc diceiis altaria ad ij)sa trementem

Traxit et in multo lapsantem sanguine nati,
Implicuitque comam laeva, dextraque coruscum
Extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem.
Haec finis Priami; fatorum hic exitus illum
Sorte tulit, Troiam incensam et prolapsa videntem
Pergama, tot quondam populis terrisque superbum
Regnatorem Asiae. lacet ingeus litore truncus,
Avolsumque humeris caput, et sine nomine cori^us.
At me tum primum saevus circumstetit horror.
Obstipui; subiit cari genitoris imago,
Ut regem aequaevum crudeli volnere vidi
Vitam exhahxntem; subiit deserta Creusa
Et direpta domus et parvi casus luli.
Supplent ad degenercm esse cf.
ad 5, B62. Neque (amen oiiiissuui lioc

rare.

iungenda sunt hic exitus illum

fatorum.

loco reclius iliceuius verbuin suljsianiivuni, quaiu accusaiivuni regi a verlio

78
Sic 96 promisi ultorem.
narrare.

rum

neque me Argolica

illum non

dc gente negabo.
591 confessa deam, ibique alia eiusdem
390 socios reduces
verbi exempla.
1
tibi nuntio.
10, 151 violenta pectora
,

Apud Ovidiuin

'iurni edocet.

liabes Fasl.

502 dissimulantf/uc deos; apud Liicaii.

lam
1, 131 dedidicit iam pace ducem.
vero eiiam apud Ciceronem est legere,
audire aliquem idem quod audire de
aliquo.
Acad. 2, 1 3 eorum quos legisset.
Consullo Xeoplolemus nouieii
suum, quo gloriatur, uon prononien me
5,

posuit cf. 79.

550. Ipsa notat hostis immanitateni et
impietatem.
trementem non formi-

S.
dine, sed aelate.''
551. Lapsare dicitur is, qui pedibus
firmis non ulilur, sive est male sobrius
(ITIor. 2, 10, 33 sive paludibus impedilus (Tac. Aii. 1
653 sive Japidosa via
irritatus CSil. 3, 6313 sive alia de caussa.
Isque usus ex frequentativo recte deducilur.
Anie Virgilium vo.v non videlur
,

reperiri.

552. Patet Priamo galeam, antea (cf.

5093 impositam, ad aram aitracto excidisse.
coruscum extulit et abdidit
ensem cf. 8, 168.
554. Finis femininum cf. Gr. S 78,
Exitus tulit cf.
An. l et 4, 462.
600. 4, 679 abstulit, eripuit; quamquam
locus nondum repertus est, in quo legalur exitus fcrt aliquem, sed poiesl dici.
Uubitatur, uirum anle an posl fatorum
interpungendum.
Quum non umnia
sit

faia Prianii

li.

1.

narraverit Aeneas,

quum

pausa, bene clauditur H. finis Priami; ei quae sequuntur

in

caesura gravior

sii

Sic eiiain Ilck. qui

550

555

560

tulit sorte
sors fato-

IMan. 3,
Luc. 9, 1047.
Claud. de VI. cons. Hon. 283.
ll'd. qui exitus tulit
10, 1, 30.

legi docet

132.
Curi.

coniecturam
Ilaec
; illum
sors tetulit.
At fornia tctulit non esl
Virgilii, quamquam aniiquiorum, et vulTam misere ex faio
gala defendiiur:
nioriuus esl
el (interea^ videre coactus
dici

aiiimadveriit,

admoduin splendidain:
finis Friami, falvrum liic cxitus
proponii

est incensain

Troiam

qui populis terris-

que superbus regnator fuerat Asiae.

555. sortc fatali necessiiale"
12, 932.
556. rcgnatorem 4siae,

S.

Cf.

supcrbum po-

pulis terrisque; sic iungenda verba sunt.

Ue v. superbus cf. 5, 268.
557. lacct ingens litore truncns; cf.
512, el Manil. 4, 64 Priamumque in
litore truncum, cui ncc Troia rogus.
Sen. Troad. 140 Magnoq e lovi victima
truncus.
vaestis Sigea premis
litora
lam iii Pacuvii iragoedia, ul testatur Servius, in litore proiectus esse dicebatur.
558. Sine nomine corpus est quod non
Curt. 6, 9, 28 velut
potest agnosci.
truncum corpus dempto capite, sine
spiriiu , sine nomine, aliena terra ItiPriami caede
dibrium hostis futuros.
conspecta Aeneas Anchisae patris recordaiur el ut eum defendat inipellitur, quum
urbis luendae iam faculias non sit. Cf. 506.

5SS. Helenam io Vestac templo

559
conspectam Aeneas conatur interficere.
559. Tum primum: itaque ad id tempus quamquam mediis in caedis terroribus
versatus non timuerat.
561. Aequaevum Anchisae, quod maNova est vox.
xiiue niovet aiiimum filii.
563. direpta domus; timet ne iam direpla

P.

100

VIRGILII

MAROMS

sit me circum copia lustro;

Deseruere omnes defessi et corpora saltu
Ad terram misere aut ignibus aegra dedere.
lamque adeo super uuus eram, quum limina Vestae
Servantem et tacitam secreta in sede latentem
Tyndarida adspicio; dant clara incendia lucem
Erranti passimque oculos per cuncta ferenti.
IUa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros
Et poenas Danaum et deserti coniugis iras
Praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys,
Abdiderat sese atque aris invisa sedebat.
Exarsere ignes animo; subit ira cadentem
Ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas.
Scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas
Adspiciet? partoque ibit regina triumpho,
Coniugiumque, domumque, patres, natosque videbit,

Respicio et quae

dumus, a

sit

neque enim

iiuUo defensa;

quam

loco quo sita est.

Casus ut 1, 623.
Cf. 300.
In regis enim casu de564. respicio.

legiiur alia re,

fixus

quae prope

animadveriere,

omisit

Nunc quasi ad se ipsum redit

agerenlur.
et quid in arce facere voiuerit, recordatur.

Haec auiem omnia,

quae

narrat,

de summis aedihus despiciens in

iuipluvium.
Copia i. e. mulliludo sociorum; neque est cop(a ut copiae dicium,
neque hoc loco in turba subilo collecia
vidit

aplum
et

nomen copiaruw

est

exercitum

ordinatam significans muliiiudinem.

564. Defessi laboribus, quos pugnando

pertulerant,

vires resisiendi iaui non

iiaque summa desperaiione

ut

superessent;

capti aut desiluere aut in ignem se iniecere; et Aeneas inierea ne timuit quidem.
567. Adcu addiUir aliis pariicuiis, quaIia iam adeo 5, 268.
11, 487. bercits schon.
iiunc adeo 9, 156. 11, 314 omninoque
in lemporis significatione, ut E. 4, 11
teque adeo dccus hoc aevi te consule
usque adeo
inibit.
sic adeo 4, 532.
vix adeo 6, 498. etiam nume12, 646.
Super
ralibus addilum esi 3, 203.
unus eram tmesis esl, de qua cf. S HKam lioe in verbo eiiam Tacitus admiiiit.
H. 1 , 20 vi.T decumae super portiones
erant.
368. servantem cf. 6, 556.
Non
audet progredi nec conspici vull nec

rum vim augeai.

864.

8,

585.

audiri.

Tyndarida, Tyndarei filiam, Helenam Aeneas, qui eauius in quamcunque pariem ociilos veriit, dum ex regia
domum suam redit, [non in turri arcis
sians, quod sumil Ld.] con.spicit sedenlem in Vesiae templo, sanciissimae et
561.

5G5

570

575

casiissimae deae, et Graecorum timenlem

Conspicil aulem
iram et Troianorum.
occuliantem se feminam, quum dent clara
incendia lucem.
573. Cf. Sen. Agam. 274 Itclena quae
Europnm et Jsiam paribus afjlixit maPraemetuit quae iam malo se sublis.

aniequam imminel.
574. Invisa, abdiia, ui non posset conVox nova. Ihinsel Progr. Sagan
spici.
67 coni. innisa et sacrata.
subit
575. Ignis irae cf. 7 , 577.
c. inf. cf. 317.
576. Sceleratae poenae sunt eae, quibus novum scelus conimitiilur; quamquam
enim iustum et pium erat pairiae iniereuniis ab noxia poenas repelere, tamen
trahii

scelus erat mulierem inermem et cognaiam

Ila Oresies in
occidere et anie aras.
Clyiaeraneslra sceleratas poenas sumpsil.
Iia iudicat qui narrai, neque enim scelus
tum consideravit, quum videbat Helenam;

nam menle

erat furiaia.

654
577. patriasque Mycenaa, cf. 1
ornattis Argivae Helenae qnos iila Mycenis extulerat; quum sit eius pairia
Sparia.
Sed facilis erat error Vglii, siquideni Graeci poetae scenici Argis faciunt
.\ganiemnonem dominanlem et similia peccani el in rebus Pelopidarum omnino urbes
Mycenas, Argos, Spartam confunduni.
579. Hunc versum mulii iam ab aliena
manu illatum esse iudicaverunt, alii alias
ob caussas; quare videamus quales eae
sint.
Coniiigium pro coniugcm dictum
esse potest probari cf. 3, 471; neque
obest, quod ipse adest iam Troiae Menelaus.
Patres sunt parenles. Paier eius
,

Tyndareus, secundum Euripidem in Oreslea fabula veJ quo tempore Clytaemnestra occiditur, in vivis est; quare eliamsi

AENEIDOS

LIB.

101

II.

580

Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris?

Troia arserit igni?
OccicTerit ferro Priamus?
Dardanium totiens sudarit sanguine litus?
Non ita, Namque etsi uullum memorabile nomen
Feminea in poena est nec liabet victoria laudem,
Exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis
Laudabor poenas, animumque explesse iuvabit

585

fiammae et cineres satiasse meorum.

Talia iactabam et furiata mente ferebar
Ultricis

Leda maler apud Hom. Od.

Ulysse

298 ab
patren la-

de uno Tyndareo recle dicliim

nieii

Cf.

inferis coiispiciiiir,

iii

7,

98.

Menelao

filiam

esi.

\atos habuii Helena ex

Hermionen, quae poslea

Aen.
Oresiae nupsil, Hom. Od. 4, 12.
3, 331 et Nicoslratum cf. Apollod. 3,
Iiaque et boc recle diclum esl.
II, I.
Sed offendil omissa pariicula f/f/e ad
patrcs ; unde in uno codice orMim esl
dowmnqiie pntrh ab eo, qui salebrosam
non lulil oraiionem. Anlea delevi versuni,
quod Helena gaudio non exsuliarei, quum
coniugem, patrem, nalos viderel, guos,

cordi
puleral
si

non reliquissei.
quoque caussa, quod

fuissent,
illa

Imhoc

versu omisso reliqua melius cobaerereiii.

Ad iriumphum enim periinel ille caplivo-

rum cumiialus, qui iioii admitiilur,

decem annos filia palrem, filios si
nialer.

Ld.

versuni

defendit

et

si

post

salulat
ff

fi;-

respondere inverso
ordine:
1) Occideril f. P. et Coniugiumq. d. p. n. v. 2) Troia a. i. et
parto i. r. t.
3) Dard. t. s. s. I. el
Sed haec non recle inler
inc. p. M. a.
Melius defendilur si atse opponunlur.
lendimus Aeneam suo sil)i haec animo
quiii Meiielaus
finjrere, neque dubilare,
doceique

eam

sit

iria

iribus

recepturus.

Eiiaiu

Ilb.

servai.

580. Comitala esl passivum cf. I, 312.

581. Occiderit esl iiidignaniis cf. 9, 785.
582. sudarit: lla Eiuiius ap. Nonium
Terra sudat sanguiue. G. 1, 117 Tepido
siidant humore lacunae.
584. Feminea in poena esl in feminae
poena, qua femina afficiiur.
Adieciiva
enim in ci/s, (juum ei forma et significalioiie proxime ad geniiivum accedant CcfVicus el 7Ht'0, possunl vices genilivi
suslinore et subieclivi, cf. 543 ei obel
ieciivi,
ut h. 1. iia 8, 287
laudes
Herculeae., laudes suni, quibus exlollilur
Omnino aulem adieciiva pro
Hercules.
genilivis subslanlivorum sunl nonnunquam
41
metus liosiiiis (die
cf.
Sall. lug.
Furcht vor dem Fcinde)^ ul 105. Nubem
exemplorum collegil f oigl Nugae gramniaiicae p. 29 sqq.
flalle Paed. 1844.
Cf. Gr. 371.
:

585. Nefas exsiinguilur Helena exnon quasi ipsa Helena sil nefas.
merentis poenas i. e. poenas de inerenle, el esl genilivus cf. 2, 229. 7, 307.
Merentis aulem habere acCf. Gr. 8 237.
cusaiivum pluralis non audeo, quod mcrenlis passivam non assumit significalionem, quam meritus melius tuelur cf. 3,
118. Neque nudo participio, quod ad nullum referlur obieclum, offendimur; id enim
facile inlelligitur, ul Ov. W. 8, 116 cives
odere mcrentem sc. me, quae niereor
Ihilo, Tseubrdbg. 70 coni. deodium.
centcs! poenas.
586. Kxplesse perfeclum recie, faclum
siincia,

enim

iuvai,

non quod

fil.

Verbum

regil

ultrix Jlamma cf.

genitivum cf. 1, 215.
JVd.: /ras .<!oti animum ullriri
1,21.
flamma explere heissen?"' Antw. Seine
Seele sdttigen durch gliiheude Rache.
587. cincrcs satiasse meorum : Mortuorum enim animi cupiunt placari morle
et eius sibi
eius, qui mortis caussa fuil
Der Miirder
deposcunl sanguinem.
falle ein siihnend Opfer dem GemorSic apud Sil. 4, 738 de
Schill.
deten.
Hannibale dicilur: patrias satiabis cacdibus umbras. Cf. ad 11, 180.
Ferri
588. furiata mente cf. 407.
ira ut ap. Cic. pr. Clueni 5 inflammata

ferri libidine.
Versus, qui

a 567
88, eieceVarius ei Tucca, consliiuii illi ab Augusio ad edendam Aeneidem. Quo faclum esl, ui in mullis Mss.
neque Servius eos
el in MP. noii sinl,
commenieiur. lain vero ea fama si vera
tradit, a Viigilio hi versus scripli sunt,
61 quod ab eo sunl scripli, sunl relinendi.
Sed ne fuit quidem caussa ulla, ut eiicerunl, ul

renl.

fama

sunt

est,

Unum enim quod

diversa.

obiicilur esl,

quod

de Helena narraiio multo

Quod si essel, esset hic locus

6, 510 sq.

sii

annumerandus

iis, qui ipsi inler se discrepani; fvide quae paulo ante de Palladio
nionuimus) et si hariolari licerei, locus,

emendaiidus esset,
quidem hi loci inler
Poluil eiiim Helena, ut a
se conirarii.
Menelao veniam sil)i pararet el invilaiu
qui esl in
noii hic.

libro

VI.,

Ai ne

suiil

P.

102

VIRGILII

MARONIS

milii sc, non ante oculis tam clara, videndam

Obtulit et pura per noctem in luce refulsit
Alma parens, confessa deam qualisque videri

Qiium

590

Caelicolis et quanta

solet; dextraque preliensum

Continuit roseoque haec insuper addidit ore:
Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras?
Quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit?
Non prius adspicies, ubi fessum aetate parentem
Liqueris Anchisen? superet coniunxne Creusa

595

Ascaniusque puer? quos omnes undique Graiae

Circum errant acies, et, ni mea cura resistat,

lam flammae

600

tulerint inimicus et hauserit ensis,

Tyndaridis facies invisa Lacaenae
Culpatusve Paris, divom inclementia, divom
Has evertit opes sternitque a culmine Troiam.
Adspice
namque omnem, quae nunc obducta tuenti

Non

tibi

se seciiiam esse raptorem comprobaret,

prodere Troiaiios el Deiphobum; post
auteiii.

nelaum

postquam Me-

priiuo furore finilo,

vidit

alio

abire,

casum conspiciens et sceleris

quod Menelaum antea fraudaverai
iiitereuntis

laiere.

caussa

Quae

Troiae

tristem

erai, in

ei

non

senl, feminae iam limendum erat

incensae et direpiae urbis lerrore.

neam auiem

in

consenianeum

Helenam laniopere

in

fuisillo

Aeirasci,

liaudandus est, quod

oppressit ulciscendi cupidinem, non viluperandus quod ea cupido exsliiii.
Si autem lii versus tollunlur, qui reslanl,
iion coliaerenl ;
neque quis indomitus
tantus dolor excitat iras ad aliam rem
polesl referri, quam ad illam de Helena
narrationem neque Veiuis fesiinantem ad
patriam domum Aenean ut festinaret adhortans efficeret aliud, quam ut operam
perderei eumque relardarel.
Conlra aplissiuius est hic Veneris inlerventus, si
versus relineiitur.
fCd. versus a Vglio
compositos slaiimque deleios puiat quum
est.

iis

Aeneam non

honestari

iniellexisset,

a Tucca et Vario omissos.

Pl. eiicit et hos el v. 589
623; eiicit
et Gr. qui lacunam a poeia relictam esse
putai aliquando explendam, eamque poslea
ab alio suo Marte expletam.

ilaque

eiiam

5S9
634.
Venus Aeneam retinet, ut
suis succurrat hortatur; Troiain a diis
deleri monslrat.
Confessa (ham;

549 et Ov.
M. 3, 1 r/ews posita fallacis imagine
tauri se confessus erat. 11, 264 vxkibita
cst Thetis,
Confcssam amplectitur heros.
12, 601 /ipollo fassiis <leum., alios
qunlis et quantn cf. 772.
poetas.
591.

cf.

1, 315.

cf.

appareni,
el bre-

formam assumere

qua He-

dextra,

lenam erat occisurus.

Haec insuper addidit

593.

coiiscia,

Troiae
obscuro anxia

timoris caussae si

solent hominis

viiatem

homlnibus

quando

enim

Dei

dii

dicta iis,

quae

facii;

i.

ore

Cf. 11, 95
dicil.
gemitu haec addidit alto:

praeterea

addi-

coniinet et

e.

substitit

et

12, 35S
:\lucroncm .. tinguit atque haec insuper addit; sequunlur verba ab eo dicia.
594. (}uis indomitas tantus dolor excitat cf. 6, 561.
595. Furis, iiam furor est, virum forJSostri,
lem ruere iii mulieris iiileriluni.
nam si Ascanii et Anchisae curam non
liabel, non habet Veneris, cui illi cari
..

251.
Cf.
,
596. ]\on cuni fuluro prc nonne, est
acriler quaereniis et quasi exhorlanlis cf.
Cic. Fam. 5, 14 Tu solus aperta non
videbis, qui propter acumcn occultissima perspicis? tu non intelliges te
querelis quotidianis nihil projicere? etc.
Du wirst nicht zuschen? yidspiccre

suni.

eo consilio,
se

cognoscamus,

ut

aliqua

res

liabeat,

eiiam ap. alios,

legati, qui de Graeciae
legilur

Euboeam

Boeotiam

et

sunt.

26, 51.

Cf.

597. Superat,

in

quomodo

quamquam
ut Liv.

staiu

referrenl,

adspicere

39, 48

raro

42, 37
iussi

al.

vivis est

cf.

3, 339.

coniuxne cf. 12, 904.

599. cireum errant, umschwdrmen.

Tulerint.
De modo cf. 1,
tulerint, abslulerint, cf. 554.
59.
600. qiios hauserit ensis cf. 10, 314.
601. Non quae libi invisa esl Helena,
nec qiii omnium malorum culpa habelur
Paris Troiae paraverunt inlerilum, sed
deorum inclemeniia.
604. Acuil Venus morlales Aeneae ocuresistat

AEXEIDOS

LIB.

103

II.

Mortales liebetat visus til)i et liumida circum

Caligat, nubem eripiam; tu ue qua parentis
lussa time, neu praeceptis parere recusa
Hic, ubi disiectas moles avolsaque saxis
Saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum,

605

Neptunus muros magnoque emota tridenti

Fundamenta quatit totamque a sedibus urbem
Hic luno Scaeas saevissima portas
Eniit.
Prima tenet, sociumque furens a navibus agmeu

610

Ferro accincta vocat.

lam summas

615

arces Tritonia, respice, Pallas

Insedit nimbo effulgens et Gorgone saeva.
Ipse pater Danais animos viresque secundas
Sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma.
Eripe, nate, fugam finemque impone labori.
Nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.
Dixerat et spissis noctis se condidit umbris.
Adparent dirae facies inimicaque Troiae

Numina magna deum.

Tum vero omne mihi visum
deos immoriales, quamse spectandos non praebuerunt.

los, ut coiispicial

quam

ei

Idem
mede

ap.

Homerum Miuerva

U. 5,

facit iu

Dio-

127.

605. Hebetare

et

caligare voces iiovae,

606.

\e qua parentis iussa

time,

uam

favel
parenli enim parendum est,
eliamsi iubeat ingraia; sed videas ipse,
laborem tuum, quo Troiam studes iuvare,
vanum esse, quum dii in everienda urbe
tibi

Ae time cf. Gr. 422.

608. Dii ipsi sua manu urbes eruere
dicebanUir, ut Neplunus Achivorum casira delevil Hom. H. 12, 27.
De muris
a Xepluno deleiis eiiam 5, 810.
609. undantem fumum ,,quia in modum undariim aiiolliiur; sic 8, 257 qua

conspirenl.

plurimus iindam fumus agit.'"'' S.

Ita
undat iguis 12, 673. Aeina G. 1, -172
vidimus undantem rvptis fornacibus

Aelnam.
6)2. Scaeae portae ad litus ducebant
castra Graecorum.
Saevissima dicilurluno, quod omnium deorum Troianis
erat iiifeslissima.
Ila eiiam prima poieris
explicare, ut quae princeps ei dux sit
deorum in Troia eruenda cf. 1, 24. Sed
(amen, quum id iam voci saevissima insit, praestat accipere de loco, ut prima

et

sil,

quae

esl

considere in ignes
Troianorum dea tulelaris, Troiain
respice :
Aeneas enim de
ipsa everiai.
arce descendens eam a tergo habel.
Tritonia cf. 171.
616. nimbo effulgens cf.
12, 416.
iierva.

nimbo

ut culpatus.

in

iirbis

introitu.

Sic 12,

577 Discurrunt alii ad portas primosque trucidant 1. e. eos qui sunt in porlis.
614. Unus codex explet:
saevasque
accendit ad iras.
615. lam eo res esl perducta,

ut

Mi-

620

//77160 in uno Mor. va."VIP-/.

leciionem ceriatim receperunt Hr.
Rb. Ld. Ifd. sc. ui deam mulierem vesie
Eaque
muliebri teciam esse inteUigamus
Sie gldnzt mit
vesiis significalur insiiia.
In re
dem Saume sc. des Kleides.
If^d.
grandi ac terribili imago pusilla.
lanien paene redit ad meam et ff^gri explicaiionem.
Gorgone saeva^ Medusae,
quae esl Gorgonum una cf. 6, 289, caput
in scuio Minervae sive aegide affixum
niovet lumbos cf. 8, 354.
618. //jseluppiierurbem vnlt exstiiictam;
quare contra niti uon vales.
f 7res sufJicit, item 9, 803.
619. Eripe fugam sc. e nianil)us liostium, qui Troianis omnem fugam inler-

riam

cipere ciipiunl.

620. Limine domus tuae, i. e. lutnm

sistere \i\ 3,
ego te domum reducam.
117.
Ov. M. 3, 635 terra sistere petita.
621. Se condidit umbris, ut oculis se

Aeneae

subtraberei.

622. .ipparent dirae facies explicatur

Cf. Exc. ad 1,2.
per numina inimica.
dirus cf. 12, 845.
624. 7'ii77i vero cf. 105, ,,quum et dii
saevienies" S. , non dubilal,
visi sunt
Considere in
quin tiit abeunduni.
igne<- ita 9. 145, in igne Tac. H. 3. 33
quum omnia sacra profanaque in igne

104

P.

VIRGILII

MARONIS

Ilium ct ex imo verti NeiJtimia Troia;

Ae

summis antiquam

veluti

in

G25

montibus ornura

Quum ferro accisam crebrisque bipennibus instant

Eruere agricolae certatim; illa usque minatur,
Et tremefacta comam concusso vertice nutat,
Vobieribus clonec paulatim evicta supremum
Congemuit traxitque iugis avolsa ruinam.
Descendo ac ducente dea llammam inter et hostes
Expedior; dant tela locum, flammaeque recedunt.
Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis
Antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos
Optabam primum montes primumque petebam,
Abnegat excisa vitam producere Troia
consulerent.

Coiilra desidere dicuntur

lerrae niotu; subsidere naves niari

iirljes

absorpiHe.
62b. \eptunia Troia
62().

ac

(527.

acriftam

veliiti

quum
e.

i.

cf.
cf.

e.v

3, 3.

4, 402.
parle incisan)

ea re verbiim cf. Caes. B.

G. 6. 27 accidunt arbores, anhauen.
Minatur ruinam. Male Hr. niinaiur periculum caedenlibus.
Instant c. infin.
cf.
1
423.
Crehris bipennibus cf.
492.
Eruere ut 5, 449 radicibus eruta
pinus.
629. tremefacta comam cf. 273.
propriuni

in

Coma

de arborum et frulicum fronde usilaiissimum apud poelas cf. Hor. C. 4, 7,

1
niffugere nives, rcdeunt iam ^ra-

miua campis, arboribuoque comae. Ilem

G. 2, 368.

4,

137.

\utat

ui

9,

682

ei luv. 3, 256 ]\utant allae (arbores)

pnpuloque minantur. Ila Claud. Id. 1, 32.
631. Iraxitque ruinam cf. 466. In liac
comparaiione
in
qua singula egrregia
.sunt. offendimur, quod cum arbore concidenle non hominem aliquem aut lurrim.
sed loiam comparat urbem, laiam et

632.

Desceudo

Vesiae

conslanlem.
de arce, in qua illud
discedo ap. Macr. 3,

lemplum.
8 Ducente deo i. e. aliquo. non indicaio
u( dabit deus his quoqitc finem 1, 199
cf. 3, 713.
Alque iia
6, 749. 7, 498.
saepe usurpaium esl hoc vocabulum a
Cicerone in libro, quem scripsil de naiura
deoriim; in quo in priniis conferas 2,
Ilaque illud deo saiis e.vplicalur.
6, 16.
deo M2V2y2 ai.
dea .Ml. VI. y\. P. ut

genuinum videalur fuisse dea ; el ipsa

Venus proniiserat patrio te liminc sistam.
Inferunt ad deo probandum S. el Macr.
3, 8 arcanam docirinam, a muliis auciorihus firmaiam, qua Venus et femina est
mas.

Sic Cypri Veneris erat signuni

vesle muliebri.
Inde Venus
dicilur ap. Cal. 68, 50 duplcx.
Quae ut

et

barhaium

635

vera sint, miror tamen Schlollmanum de

columna regis Mezae 1870 deo quod hoc
loco legilur de Venere biformi explicanAbsurdum enim esl Aeduni duxisse.
neam filium Veiieris quum mulia de maire
narrasset sua, exlremo loco illam docere
docirinam
qua mas est Venus.
Sed
,

poierat alferre

baret

locum

vir docius,

eam docirinam caussam

ut pro-

fuisse grani-

deo pro dea.

Expediri esl e magnis
periculis servari; ita ap. Hor. C. 4, 4,
malicis, ut h.
(^33.

inferrent

I.

expedior:

75 Curae sog^aces expediunt per acuta

belli.
Dant tela locum., i. e. recedunt
hosiium tela; sic Sil. 1, 465 praecipiti
dant tela viam, dant signa virique.
Ov. F. 4, 80(^ pietas Aencia, innocuum

victo cui dedit ignis

33 dicitur ipsa viro

dedisse viam.

634

678.

inniiineris aedificiis

630

Poiil.

Pl. delel

d.

t.

1,

I,

/.

/. r.

Anchises quod donuim non

relicturus, suos onines

retinet periculo.

est

in

mortis

Atque cf. 4, 261.

perventum
amat enim hoc in verbo lingua liapassivum impersonale prae activo:

634.
est,

lina
ut

iter;

(Aeneae) flamma

h.

I.:

perveni.

636. Varro Rerum Humanarum narravil, leste Servio, Aeneam, quum ei a

Graecis concessum esset, ut et ipse evaderet et quod caruin essel auferret, priquum Graeci,
pieiale eius commoii, ut alterum educerei

niuin abslulisse pairem; posl

perinisissenl, exlulisse deos penales;

Graecos iussisse eum

efTerre

iam
quaecunque

vellel.
Non absonum est haec ciim nostro
loco comparare; tamen hoc loco primuin
debebai pelere paireni, qui unus conseiilire debebat de fuga; reliqui omnes facile
eiiis auclorilalem sequebantur.
637. Abnegat, non vull, recusat ut

654

et esl

verbum

sequilur infinilivus

voluniaiis, quare recle

et

infiniiivus

praesen-

AENEIDOS
Vos

Exsiliiimqiie pati.

LIB.

105

II.

qiiibus integer aevi

o,

Sanguis, ait, solidaeque suo stant robore vires,

Vos agitate fugam.
Me si caelicolae voluissent ducere vitam,
Has mihi servassent sedes. Satis una superque
Vidimus excidia et captae superavimus urbi.

640

Sic 0, sic positum adfati discedite corpus.

manu mortem

Ipse

Exuviasque

tis,

G. 3,

ui

456

miserebitur hostis,
iactura sepulcri.

Soluni

iam ex ceteris verbis apparet de morluo

H. C. 1, 3fj, 22.
Ov. !I.
9, 255.
22, 1 inicger

esse seriiionem.
645. Mortem inveniam explicat Sen.
Herc. F. 1245 Mortis inveniam viam
Ipse manti
el invenire viam cf. 3, 395.
3. 372.
est mit cigner Hand ; sic 321.
5,241. 499. 7, 143. 621: Iiaque videlur
Ipse me inlerficiam,
dicere AncLises

Gr. 430.

cf.

accusHiivum regit 7, 423.

<)38. Intcger aevi, iia

Hor. C. 1 ,
9, 440.
vitae scelerisqve pwrus.

i\o intcger aunorttm,

cf.

Slal.

Tlieli.

1,

Coiilra

14.

1,

alilalivus addiiur ap. Ped. Albiii. El. 3, 5

integer aevo. Prop. 4, 5, 57 dum vernai snngtiis, dum rugis integer anniis.
Integer auieni e.si quisquis nonduni
aiiriius est el cui suo stant robore vires,
in ihrer urspriinglichen hraft (de abl.
roborc cum stant iuncio v. 88).
Sic Cic.
pr. Man. 9. Qiiantum illud beUiim factiim
putetis, qiiod ... renovant agitatae nationes, siisripitint integrae gentes.

Aeias

lioniinis vires quasi atierere siudei.

Aevum

Id eiiam alihi finiiiiur, ut 5, 41fi.

de aelaie rf. 435.
fi40.

lusiius:

ginqua

216, unde sua sumpsii.

641. Ducere viiam producere;

lum

Alia esl explicalio Servii ..mortem

Miserebiiur
ego manu hoslis inveniam.
vero dixii. aflfeclu eius, qui cupiebat inlerimi, ui eura hosiis qnasi miseratus occiderel.
Sic in nono C^i^SJ maier Euryall"' S.
Quae explicaiio apia quidem,

tura.

et

Wgo

firmatur

allato Alt.

dicto
9.

simili

12:

Ciceronis

..Ne quid

optem

qnidem

hel-

non videatur dicere Anchisen sibi mortem

illaiurum, certe Aeneas qui patri adversaiur. id non videlur inlelligere, nihil
resiat quam ipse manu inveniam explicare. ul idem facere sibi proponal, quod

1,

ul

iain Labeo. nisi ul aliqua inimiri

misericordia liberemur." Sed ad manu
non potest inielligi hosti^, nec ipse habet
quo defendaiur. Atiamen quum Vgl ipse

Fl.

est

manu necatum visenem, miserebilur nec insultabit

aui foedabil moriuum, sed exuviis conFacile auiem careo sepultenius abibil.
debil

4, 2, 51
fugam ... in Parthos ... agitaret.
Unus codex supplel
ct
rebvs servate
secundis.
Omisil inierpolalor vos, quod
S.

hosiis aulem, qui sua

est

!os agitate fugnm; iia SalTraditur fugam in Oceani lonagitavisse.'^'

645

inveniam;
Facilis

petet.

nola formula.
Sic ducere
vitam H. Epod. 17, 63. aetatcm E. 2,
somnos Aen. 4, 560.
2, 202.
642. .Saiis el iam nimiuni esl
quod
semel vidi pairiae excidium; sc. quum
Hercules Laomedonlis periurio et oli ne(hicere.

lugtirthae superaverant,
quae reslabani.
Cf. 3, 339.
644. lubei Ancliises sibi suos praeslare funebre officium, quasi iam moriuo.
Simile esi ap. Val. Fl. I, 334.
Sic, o
elc.
,.Sensus lalis esl: praesiale vos
niilii funebre solatiura,
hoc est adfamini

Priamus. qui hosiem manu sua aggressus invenit morieni.

Eral auiein Anchises obsiinaius mori, quod quae a diis
de fuluro suorum imperio acceperal, irriia esse oinnia sibi inlelligere videbatur;
quare mulai consiiium, simul atque dii in
Ascanio summam spein esse osiendunl.
646. facilis inctura, iteni Liv. 5, 39
facilem esse iacttiram seniorum i. e. non
magni esse momenii. Eodem eiiam sensu
649
vilis dicilur inctura Stal. Theb. 1
ut rile damiium ap. Tac. A. 2. 85.
Loqiiimr atiieni Aiichises ui Theodorus

me,

ille

galam Hesionam
643.

70

iraius urbem
Supcravimus urbi ut
,

qttae

res,

evertit.
Sall.

lug.

Ht

vale."

dici

S.

Poiitum

nioriuis

Cf. 3,

67.

solet

vaie,

vale,

Ila nffari 9, 484.

dicilur corpiis

mortuuin,

ul

681.
11, 30.
Ov. F. 5, 480 posilis
iiista ferunttir avis.
M. 9, 503 toroque
wortun romponar, poiitneque det ocula frater.
Tamen omnibus in locis
4,

fecit

cem

pliilosophus. qui regi

Lysimacho cru-

miniianti. Theodori. inquit

nihil in-

Sed
anliquorum mullum intereral sepeliri, quod
nisi sepultiis apud inferos quiescere nequibal.
Cf. 6. 333. 365.
Seneca de
leresl,

huinine an subrnue pulescat.

remediis forluilorum

c.

5. lerribilem illam

VIRGILII

P.

106

lam pridem

invisus divis et inutilis annos

me divom

Denioror, cx quo

adtlavit ventis et

Fulniinis

MAROMS

pater atque liominum rex

contigit igni.

Talia pcrstabat memorans tixusque manebat.

Nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa
Ascamusque omnisque domus, ue vcrtere secum

650

Cuncta pater fatoque urguenti incumbere vellet.

Abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem.
Rursus in arma feror mortemque miserrimus opto.
Xam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur?
Mene efferre pedem, genitor, te posse relicto
Sperasti? tantumque nefas patrio excidit ore?
Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui,
Et sedet hoc animo, peritui*aeque addere Troiae
Teque tuosque iuvat: patet isti ianua leto,
lamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,
Gnatum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.
insepvltus iacebis refellit
Quid aliuil Luic respondeain,
quam Virgilianum illud: facilis iactura
sepulcri. Cf. Sen. Ep. 92 ..Maecenas, nec
tumulum, inqiiii, curo, sepelit natura
reliclos."
Sic firmantur verba auctoritate
co^iialioneni

his verhis:

Seiiecae.

644

Pl.

46

647. invisus divis

Veneris consueludine glorialus

mine

petiius,

secundum

erat

ful-

Ven. 287,

quare

Inutilis

diis

ap.

ut

invisum se putat.
Aesch. Prom. 371

dxQfiov difiag, ubi vide Blomf. gloss.

648. /innos demoror, nam quum iusto
longius vival, reiinet quasi eorum decursum. Cf. 3, 481.
649. Fulminis afflavit ventis : Vento
enim fulmen ferri puialialur cf. 8, 430.
Lacr. 6, 294.
Afjlare aulem proprie dicilur el venlus et quod venlo fertur cf.
Liv. 28, 23 Conrepti alii flamma sunt,
alii ambusti adflatu vaporis.
30, 6

Saucii adflatiqiie incendio effugcre.

Quid autem sit afflari fulmine docent Ov.
Tr. 1, 9, 22 fulmina quorum ignihus
afflari
6,

proiima quacque solent

et

Pont. 3,

17 Fulminis afflatos interdum. vivere

Vidimus, et rejici, non prohibenle

telis

Jove.

630. Talia
fixus

quum memorare

pergerel,

immotusque mansit.

\e

652.

sc.

oramus ne, quod

latet in

effusi lacrimis.
licluri

Ancliisen

necesse

est.

in

simul

omnes

ut

iam inclinato reliqua

sint

rc-

iniereaiit

Fato urguenti incumbere

,,simile est, ul currentem incilare. praecipitem impeilere'', S. ei esi exitlum quod

in-

oratio.
et

sedibus haeret in iis5 Si et in urbc et

Cat. 2,

Cic.

cf.

eadem mente permanent.

mene ,.probalae pieiaiis

657.

filium.''

nefas eicidit: ,.Bene excusat pairem

diceiido excidit, et ipsam temperal obiurgationem." S.
Sperasti c. inf. prae-

senlis

cf.

4, 305.

animo

660. sedet
facile

cf.

5,

418.

nos onines simul

iuvat, si cupis

moriem quam

opias,

i.

e.

El si

interire,
isti leto,

impetrabis, et brevi omnium tuorura caedem videbis

nani irrumpet Pyrrhus,
;

Priami sanguine foedatus.

iam Servium

lacere

Nolo tamen
per

isti

Apocopen

diclum accepisse pro istic, el adverbium

liabent Uitschl
i\eue, IVd.
Simplicis,

sima

minime

maxime

placent,

inusitata

forma

arridet.

662. de sanguine aderit i. e. adve442.

Pl: ,.Si Ms. praeberet
cf.
lamq. a. m. maculatus s. P. lioc ampecterer!"
nerit

663. gnatum ante ora patris: ,,His

rebus lerret euni, qui non polest mortem
liniere
Obtruncat, oblruncare consuevil" S. sc. oblruiicat quovis lempore,

si

Cuncta, nam quum non

653.

dem

alios occaecatus,

secundum Virgilium niembris debilitatus

Cf. Hom. Hym. in
est; cf. V. 699. 733.

leviter,

cumbat

654. incepto

love enim, quod

660

imminebat ipsum accelerare. Cf. I/iv. 3,

16 Id CmalumJ prope unum maxime inclinatis rebus incubuit.
Cic. de or. 2,
79, 324 Oportebit impelli primo iudicem

delet.

655

fors ita fert.

Simile 7,

Phrygius penetrat
pastor? i. e. nonne iia
sic

363 At non

Lacedaemona
solel

Phrygius

liomo tentare virgines? Adde Ov. Mel.

4, 23 Penthea tu venerande bipenniferumque Lycurgtim Sacrilegos mactas,!

AENEIDOS

LIB.

107

II.

alma parens, quod me per tela, per ignes

hostem in penetralibiis utque
Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam
Alterum in alterius mactatos sanguine cernam?
Arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima victos.

Hoc

erat,

665

Eripis, ut mediis

Keddite

me

Proelia:

Danais;

sinite

instaurata revisam

nunquam omnes hodie moriemur

670

inulti.

Hinc ferro accingor rursus, clipeoque sinistram

Insertabam aptans meque extra tecta ferebam.
Ecce autem complexa pedes in limine coniunx
Haerebat, parvumque patri tendebat lulum:
Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum;

675

aHquam expertus sumptis spem ponis in armis,

Hanc primum tutare domum. Cui parvus luhis,
Cui pater, et coniunx quondam tua dicta relinquor?
Sin

Talia vociferans gemitu tectum omne replebat;

dictuque oritur mirabile monstrum.

Quum subitum
Namque mauus

inter

680

maestorumque ora parentum

Ecce levis summo de vertice visus luli

Fundere lumen apex, tactuque innoxia moUes
Tuum

est

455,

niaclare

Pentbeus

fuerunt

et

sacrilegos,

Lycurgus.

quales
Cf.

Gr.

haec

C.

non sum;

revera

tua

691.

679

455, f.) SimUe C. pr. RA. 35 Quid

erat, quod Capitonem privium scirc
voluerit i. e. cur voluit'? Cf. Gr. *

pueri capite Hamraa

3.
Pl: ,,Scribenilum pulo //. e. a.
Sic me p. t, p. h. ?."
669. Reddite me Danais: Simile est
iUud Ov. >Iet. 13, 78 rcddc hostem.
670. \unquam hodie
yunquam
ut
,

hodie effugies Ecl. 3, 49.

ISuuquam
hodie effugies, quin mea manu moriare
Naevius ap. Macr. 6, 1.
.^o/i committet
hodie uiiquam, iterum ut vapulet T. Ad.
2, 1, 5.

arma

saepe cf 13, 88.

lusertabam cunctationem ostendit
hoc verbo eius, qui nec ire ad proelium
velit nec domum relinquere;
sic et fere-

673. yiptare

bam

dixit."

Ascanio

680.

MPVy,

Subito

Servio

et

674. .,Patri meUus quam mihi^^ S. cf.

De dativo cf 688.
675. in omnia sc. discrimina.
Sic
Luc. 10, 461 quem ducit in omnia seSi periturus abis, etc. est ,,arcum.
gatum dilemma i. e. complexio, quae adversarium ab utraque parte concludit" S.
678. Cui relinquor? sc. Non est dubium, quiii ego et pater et filius hosti ferocissimo a le relinquamur.
Quondam
tua dicta; nam quum me deseras, iam
79.

Anchises

Servii

enim defendilur

sed

cum

subitum

scribe

Tuliii

locis

8.

81.

libris

Fy3

adiectivum
G. 4, .554 et

hoc adieclivum a Virgilio

praefertur adverbio cf. 4. 571. 7, 67. 95.
446. 479. ()v. M. 13, 893. Luc. 1, 313
milcs subitus i. e. raptim coactus.
dictu mirabile monstrum cf. 3, 36.

saepissime

681. que

cf

597.

Inter

mauus

,,hoc est inter amplexiis.'' S.

cf.

683. Visus verbum ia oslentis sollemne

270.
683.

Apex

est flanima in

niinata; sic ap. Ov. M.

S.

in

sic

33

conspecta futurae regiae potestatis signum est ap. Liv. 1, 39.

Idem memorat in .Masinissa Sil. 16, 118.

465,

p.?

in

3, 1,

mittit.

Oruine oblato
consilium niutat.

665. Hoc erat quod me eripis i. e.

propterea me eripis, Cet praesens siijnificat
rem anlea factani, nunc ihirantem cf. Gr.

l^t

Tib.

sic

quondam

tibi vir

9. 54.

Fast. 6.

apicem aca-

10, 879. Ponf. 4,

636 inque coma jiam-

Ila apex et flamma

apex.
eiusdem rei varia nomina sunt; Noli putare gesiasse Ascaniuni apicem in capite
(8, 664j. qui arserit; is enim crinem texisset, qui non tegitur secundum v. 685.
tactu innoxia , quae tangendo non
nocet; cf G. 3, 416 mala tactu vipera.
moUis MF al. refer ad comas; fiamma
enim iam liabet adiectivum, quod paene
molli P.
idem significat.

meus

arsit

P.

108

VIRGILII

MAROMS

Lambere flamma comas et circum tempora pasci.

Nos pavidi trcpidare metu crinemque tlagrantem

G85

Excutere et sanctos restinguere fontibus ignes.

At pater

Ancliises oculos ad sidera laetus

Extulit, et caelo palmas cum voce tetendit:
luppiter omnipoteus, precibus si flecteris ullis,

Adspice nos; hoc tantum et

si

pietate

690

meremur,

Da

deiude auxilium, pater, atque haec omina firma.

Yix ea fatus erat senior, subitoque fragore
Intonuit laevum, et de caelo lapsa per unibras
Stella facem ducens multa cum luce cucurrit,
Illam summa super labentem culmina tecti
Cernimus Idaea claram se condere silva,

685. pavidi rnctu trcpiilare:

Nota
verborum coiigerieui. De iufiiulivo cf. 132.
6S6. sanctos F.MPV}'. sacros bc. (juos
nefas est.
Sanctum euim, quod
est (liis diguum, castum, iuviolatum, oppouitur poUuto; sacrum est ,.(iuod deoriim habetur" et oppouitur profano; iude
etiam est verflucht diis commissum ut 3,
violari

57 auri sacra fames,

palmas cum

688.

Qcf. 72) voce tetentcndere dativum iungit CiFont. 17: Tendit ad vos vir^o

Verbo

dit.

cero pr.
l

Templa sacranSanctus Apostolus.

leges sanciuntur.

tur,

estalis

manus

pro

vobis
cunsuevit.'^

supplices, easdem, quas

immortalibus lendere
Caes. BG. 7, 48 Jiomanis

diis

de muro manus teudebant. Calp. Sic.

36 A te coeperunt tua iur^ia, tu
prior illi victas tende manus. Cf. 5, 451.
3,

690. Adspicere
respicientibus,

cf.

de diis humanas res

209.
Schau (gnd-

9,

vnd venn wir so

Frommiskeit verdiegib uns Hdlfe und hestdtige diae

dig ) auf uns hcrab

diirch unsere

viel
7icn.

Zeichen.

Fd

terlio

est

loco.

ut

12, 381,

saepius apud poetas alios.

691. ..Secundum
pelit.

Romauorum morem
Non enim unum

ul visa firmentur.

augrurium vidisse

ex simili;

nam

.sufficit,

si

nisi coufirmetur

dissimilia sunt poste-

S.
Sic. 8. 79
propius tua numina firmes. Sil. 4. 127
yidsis, o firmesque luac pater alitis
omcn.
auxilium: augurium coni. VI.
Gt. recepit Ld. iam propositum a Vale-

riora.

solvunlur priora"

rio Probo.

602

746.

Finnato omine urbe omncs

exccdunt, Creusa

692. vix
que
gor audiiur etiam
centes apparent.
693. Intonuit

perit.

Frn5, 857.
saepius, si globi lu-

cf.

laevum;

felix

id

omen

babebatur apud

Romanos

cf.

7; dextrum apud Graecos.

ea discrepantia disputantem
4,

Div.

2,

39, 82.

G95

9, 631. G.
Confer de

Ciceronem
tracto

Stella longo sulco

ad Idam pergens
iudicavit viani
esset iueunda.
Per singula haec
,

(luae

expo-

Serv. cuius ratiouis ut exemplum

proferamus, eius verba addamus: Idaea
clarum se condere silva; steUae huius
cursus ita significat Troianos conglobatos
suit

(luod

Aeneae Idam petere. Quod

multa cum luce, ostendil claros;
scintUlas quassignantcm vias

dam

dicit

ad

domuni

dicil

relictas

quae ostendunt

re-

mansuros in diversis partibus socios;

quod longo limite, oslendit errorem, quod
sulium dicit, significat longuni raaris
aequor arandum; quod ait sulfure fumant, divini ignis odor ostenditur; ex
fumo autem raors Anchisae, sicut eius
oratio sequens indicat:
cedo equidem,
quasi licet sciani me esse moriturum" S.
Tales explicationes nunc nimis videntur
quaesitae, si tamen illani osteutorum doctrinam respiciinus
qua vel miniina observabantur accuratissime, nou absonum
est,
poetam etiam singola verba summa
,

cura elegisse.
694. stella facem ducens: Faces tales
cf. Liv. 43, 13 earumque doctrinam exhibet Plin. N. H. 2, 25.
De coelo lapsa per umbras: ita Liv.

in ominibus erant

Fces eadeni nocte plurcs per

caelum lapsae sunt; videntur enim per
41, 21

caelum volilautes sensim descendere. Inde

de caelo dclabi satis est usilaium. Cf.
Cic. ad Q. Pr. 1,1,2 Gracci sic le ita
vivcntem intuebunlur , ut qucndam ex
annuUum mcmoria, aul etiani de caelo
divinum homincm esse in provinciam
dclapsum pulini. pr. Man. 14, 41 Pompcium, sicut aliqucm non ex hac urbc
missum, sed de caelo delapsum intuentur.

AENEIDOS

LIB.

109

II.

Signantemque vias; tum longo limite sulcus

Dat lucem, et late circum loca sulfure fumant.
Hic vero victus genitor se tollit ad auras,
Adfaturque deos et sanctum sidus adorat.
lam iam nulla mora est: sequor et, qua ducitis, adsum.
Di patrii, servate domum, servate nepotem.
Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troia est.
Cedo equidem, nec, nate, tibi comes ire recuso.
Dixerat ille; et iam per moenia clarior ignis
Auditur, propiusque aestus incendia volvunt.
Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae;

700

705

Ipse subibo humeris, nec me labor iste gravabit;

Quo res cunque cadent, unum et commune periclum,
Una salus ambobus erit. Mihi parvus lulus
Sit comes et longe servet vestigia coniunx.
Vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris.

710

Est urbe egressis tumulus templumque vetustum

Desertae Cereris iuxtaque antiqua cupressus,
698. dnt lucem i. e. lucet.
Verbum
dare ciim substantivo iunctum circumscri))it verbum, quod in substantivo latet sic
dare cnntum est canere 1, 398. dare
cursum est currere 10, 870. dare fugnm
fugere 12, 367. dnre lacrimas lacriniare
dare
Ov. Her. 3, 15.
4, 370.
9, 292.
amplexu^ amplecti 1, 687. 8, 405. darc
funera occidere 8, 570. 12, 383 (ap.
Lucr. 5, 348 dare cladem). dare gemitum gemere 2, 53. 10, 709. dnrc sonum
10, 640. sonitum 5, 139. 9, 667. 10, 4H8.
Sic dare cla11, 458. 12, 524 sonare.
morem clamare 3, 566. dare verba 10,
639. dicta 10, 600. vocvs 11, 535. 840 dicere. Cf. dare colores 12,69. nidorem 18,
301.

sa/ti(7n 12, 681.

nam

2,

tortus 5, 276.

rui-

310. dare sonorem sonare G. 3,

dare ululatum ululare 11 190.
dare qnietem quiescere 8, 30. Sic in
darc resoluta oratione dare operam

199.

cf. 1,

63.

Talia substantiva

num,

quo ad-

monitus cedit" Taubm.

699. victus
cedo equidem
victus dedit.

(sich

besiegt

gcbend)

4,

est

it

comes.

707. liiiponere: Imperativiis qui dicinec potest esse

lur passivus est medii
405
imperativus vere passivus. Sic 3
IS, 800 iujlectere.
velare est vela te.
,

Ov. Am. 1, 1, 29 Cingere litoreu Jlavcntia tcmpora niyrlo Musa. cf. Gr.
154, 3. Cf. ad 4, 152.
711. Singulos ire iubet, quo tutior sit
Servet, observet, legat vestigia.
Ne nimium augealur agmen, uxorem patre et filio firmiorem audet ex longinquo

fuga.

sequi

iubere

tamen

ut

possit uti mariti

tutela.

713. est urbe egressis: De hac strucCf. Gr. 880.

cf. 1, 21.

tura

714. Deserta Ceres

est,

cuius templum

in agro exstruclum est, ubi esse solet ho-

minum
646.

370 I\um Incrimas

Se tollit ad auras:
verbum auguCi. e. surgit egressurus)
rum, qui visis auspiciis surgebant ex
templo, unde est cxtemplo^' S.
toUit
PMVy^. tollcre Pyl probat Rb.
702. Servate domnm
servate nepotem : atqui me non frustra ea precari docet, quod lioc vestrum est augurium, quo
adhuc in vestra esse tutela Troiam ostencf.

numine,

9,

158 cuijidus Aihntes

est 6,

agnoscit Anchises lovis fulmen,

ut

cum

hgsb. KneipSulfur pulabant ignem diviQ^ilov ;

itaque in sulfureo fumo

dare coUegit Lentz 52

in

est

I.

247.
Sic Stat.
704. tibi comes irc rccuso.
539 ?^'os vocat ille Inbor, jkAchili. 1
que enim rnmcs irc recuso. Tih. 1, 4,
41 neu comes ire neges. Idem dativus

sponsum
hof.

h.

numine

alias sub

v.

Quod

distis.

solitudo; sic desertiis est 3, 4.

Tib. l, 1, 11 desertus in

II, 843.

Solebant autem
agris stipes, einsam.
Cf.
templa Cereris extra urbes exstrui.
7 Fana locantur Cercri extra
Vitr. l
,

loco, quo non semper homines

nisi per sacrijicium nccesse habent adire.

urbcm

Prudenter eligit locum, quem Graeci

prudenter etiam circa
non sunt adituri
homines metu perturbatos pluribus utitiir
quia scit esse limoris comitem
verbis,
;

oblivionem; nec minus repelitae sententiae

sunt eius, qui loquitur, signa anxielatis.

P.

110

VIRGILII

MARONIS

Religionc patrum multos servata per aimos:

diverso sedem veniemus in unam.
Tu, genitor, cape sacra manu patriosque Pcnates;
Me, bello e tanto digressum et caede recenti,
Attrectare nefas, donec me Humine vivo
Abluero.
Haec fatus, latos humeros subiectaque colla
Veste super fulvique insternor pelle leonis;
Succedoque oneri. Dextrae se parvus lulus
Implicuit sequiturque patrem non passibus aequis;
Pone subit coniunx. Ferimur per opaca locorum;

715

Hanc ex

720

725

Et me, quem dudum non ulla iniecta movebant

Tela, neque adverso glomerati ex agmine Graii,
Nunc omnes terrent aurae, sonus excitat onmis,
Suspensum et pariter comitique onerique timentem.
lamque propinquabam portis, omnemque videbar
Evasisse viam; subito quum creber ad aures

730

Visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram

Prospiciens: Xate, exclamat, fuge, nate, propinquant;
Ardentes clipeos atque aera micantia cerno.
Hic mibi nescio quod trepido male numen amicum

719. iicfaa

rf. 169.
Eatlem eniin seiiapud onines anliquos. lam Davides, quod bella gessil
templum condere
vetalur;
et
aqua veteres lustrabantur,
sive templum ingressuri, sive sacra fac-

lentia

turi

sive

Itaque

precaturi.

lavant

aut

manus, aut caput; corpus eliam tolum et

vestes; neque Pontifices apud Romanos
illotis manibus sacra attreclare fas erat.
Saepius
tantum
adspergebanUir
aqua,
signiun potius lustratioiiis quod erat quam
liistralio; ut nunc fit in baptizando.
Adhibetur autem aqua fluvialis 4, 635. viva,
perennis, rimpida.
Ut h. 1. vivum flumen
in re sacra dicitur, sic Liv. 1, 45.
De voce vivus cf. 1, 167.
721. subiecta colla insternor cf. 273

Molticomis tcllus instcrnitur

4, 22.
herbis Avien. Descr. T. 10^<2; ad rem
Ov. Poiil. 1
1, 33 quum foret
Aeneue
cervix subiecta parenti.
Latos ipse
dicit Aeneas!
Idem improbaiis Pl. coni.
et

Abluero.
Haec fatus humeros s. c. et
violat metrum.
724. Implicvit signat pueri tiinorem.
Docet hic versus posse Virgilium uno
verbo rem totam sub oculis ita ponere, ut

omnia

plaiie

inteHiKanius,

ipsamque rem

acta sit videamus.

725. per opaca locorum cf. 1, 422.
Vitainus lora lucida, quaeriinus opaca.
726. dudurn
{schon
Idngst
nicht
ut

mehr).
conseriiit,

Tamdiu
ut

Graecis manum
iam timore vacaret,

cum

omm

neque eum terrerent immissa

hosles, si coiiglobati irruebant.

729. suspensuTn

114.

cf.

735
neque

tela

Pariter

duobiis subslanlivis ad quae perlinet, per

que iunctis praeponitur, ul 9, 559. G. I,

455. Ov. M. 13, 538 et pariter vocem

dcvorat ipsc dolor. Nelacrimasque
que laineii is verborum ordo uiiicus; cf.
Ov. M. 13.522 ct vitam paiitcr regnumque rcliquit.
timere alicui. Cf. Gr.
S 285 An. 4.
.

Evaderc viam

est ad finem viae

quae in ea sunt periculis
et impedimenlis cf. 3, 282 cvadere
urbes, 4, 685 gradus
6, 425 ripam,
Confer illuil
12, 907 evadere spatium.
invade viam 6, 2t}0. Itaque iam putat
non amplius sibi instare pericuhim, quum
Quod autem coniecil
prope poriam sit.
Marklandus, vicem ex omni parte probaSed a libris standum est.
bile est.
732. Adcsse idem, quod advenisse, appropinquasse saepius cf. 442.
Legilur
aulem pervenit ad aures 81. 119.
Nota post luultos spondeos 730 per 731
Iransitiim esse ad dactylos 732
quod
non sine consilio est factum.

731.

pervenire,

victis

733. Prospicit,

ut

sublatus huiueris
praepeditus
onere

dum ipse
respicere iiequit; quare excusatur Aeneas,
si celerius abit,
a patre ipso ut servaret
Aeneae,

excitatus.

734. cerno,
735. male

cf.

647.

amicum:

amicum,

quod

AENEIDOS

LIB.

111

II.

eripuit mentem.
Namque avia cursu
sequor et nota excedo regione viarum,
Heu! misero coniunx fatone erepta Creusa

Confusam

Dum

erravitne via seu lassa resedit?

Substitit,

Incertum; nec post oculis est reddita nostris.

740

Nec prius amissam respexi animumve refiexi,

Quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam
Venimus. Hic demum collectis omnibus una
Defuit et comites natumque virumque fefellit.
Quem non incusavi amens hominumque deorumque?
Aut quid in eversa vidi crudelius urbe?
Ascanium Ancbisenque patrem Teucrosque Penates

745

Commendo

sociis et curva valle recondo;

Ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis.
Stat casus renovare omnes omnemque reverti
Per Troiam et rursus caput obiectare periclis.

ipsum

et

patrem

uxorem

quotl

filiiimciiie

iectivo

vel verbo

aliquid

esse indicat

servavit, male,

Male autem ad-

perdidit.

appositum alieno loco

zur Liizeit; ita G.

105 male piiiguis arenae ,,schu(llich

male salsus Hor. S. 1 9,
fetf^ lofs.
65 i. e. alieno loco salsus. Ov. 31. 7,
741 male tectus ego, et M. 8, 509 male
vincetis,
sed vincite fratres
ut
hoc
1,

iiostro

loco

recte

explicatur:

in

meam

vanum est quaerere, quofactum sil. Ila fatum et error

etiam alibi opponuntur cf. 3, 337. 6, 532.
Iiaque caussa
ne cf. 1, 308.
ne
non erat pro fatunc, quod est in Mss.,
coniicere fato mi, quod /^6 dat, rec. Ld.
Mi bis leieitur ap. \'g\. 6, 104. 123 in
periit,

si fato

modo

id

nusquam; el h. 1. eliditur,
m. c falo est e. C.
740. Incertum sc. erat.
Hoc vocabulo

Pl. coni. //.

umbram

45 male parvus
quam volumus;

nolum

est,

qui est minor,

17, 85 male
dispar. S. 1, 3, 31 male haeret, ut Ov.
M. 3 730 iam male haerentes frondes
alta rapit arbore vcntus.
Xeque tamen
est idem quod nou.
Cf. Ov. F. 3, 102
Graecia facundum , sed male forte genus.
736. confusam eripuit mentem trepido: Idem tribus verbis dictum cf. 4, 22.
Avia cursu sequor, siquidem sefjui
viam iion mimis probe dicitur, quam ire
viam; cf. 5, 235. sic seqiii vias Ov.
Pont. 1, 4, 38 sequi iter 2, 10, 18.
737. Excedo regione viarum i. e. decUno a recta via. Ita regione viae vel
viarum pro recta via, Kichtung des
JVeges, 7, 215. 9, 385. 11, 530 et iam
ap. Lucr. 1, 957. et v. 1040. 2, 349 rec<H
regione viae. Post ap. Val. Fl. 2, 413.
738. Incertus erat Aeneas, utrum fato
an casu erepta esset; si casu, aut errore
aut lassitudine poterat factum esse. Id
ita

C.

1,

grammatica postulat, et sententia. Male

enim iunxeris fato erepta, substititne,
erravitne, seu etc.
Insanus enim esset
Aeneas, qui fato ereptam quaereret; ac.

praelerea

arsi,

perniciem, meum damuum.

Deinde male
etiam id indicat, quod iion eo modo est,
quo debet; quae videtur esse sententia
primaria; ita v. 23. 4, 8. Hor. S. 1, 3,
filius

750

ad illas priores quaesliones respondetur,

neque per grammaticam Li versus ab in-

certum pendent.

j\ec post elc.

nam

eius vidil tanlummodo" S.

741. .inimiim reflexi formalum est ad

ilhid animiim advcrtere.

742. antiquae Cereris: Iierum ut v.

714 deae vides tribui epilhelon, quod est
teniplo;
tanidiu enini colitur,
quamdiu
templum est.

quem non incusavi amens: Doenim amissae coniugis eum et in homines et in deos impium facit, quod nunc
intelligens addit amens.
Idque ipse confessus auget pietatem suam.
Ad forniam
confer Val. FI. 2, 454 deserta durae
virgo neci quem non hominum superumdeorumque M. plerique vocabat?
deumque alii, ne esset versus
que
At a iiavil poeta eundem sohypermeler.
num iam ter repelitum.
745.

lor

746. crudelius ,,Bene se futurus comDidoni iam captae

mendat maritus" (S.J

amore.

747

795.
eius

et

749.

Uxorem quaerenti Aeneae

simulacruni apparet.

Arma enim

lemplum

venit.

750. stat

cf.

deposuerat,

Versum
5,

418.

delent

ubi

ad

Pl. lib.

VIRGILII

P.

112

MAROMS

Principio iiiuros obscuraque limina portae,

Qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro

Observata sequor per noctem et lumine lustro.

Horror ubique animos, simul ipsa silentia terrent.
Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,
Me refero. Inruerant Danai et tectum omne tencbant.
Ilicet ignis edax summa a^ fastigia vento
Volvitur; exsuperant Hammae, furit aestus ad auras:
Procedo et Priami sedes arcemque reviso.
Et iam porticibus vacuis lunonis asylo
Custodes lecti Pboenix et dirus Ulixes
Praedam adservabant. Huc undique Troia gaza,
Incensis erepta adytis, mensaeque deorum

755

760

Crateresque auro solidi, captivaque vestis

Congeritur.
Pueri et pavidae lougo ordine matres
Stant circum.
Ausus quin etiam voces iactare per umbram
Implevi clamore vias, maestusque Creusam
Nequidquam ingeminans iterumque iterumque vocavi.
Quaerenti et tectis urbis sine fine furenti
Infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae
753. Relro observata scquor

i.

e.

lego, retro sequor niea vesligia." S.

re-

Idem

392.

9,

AMMOSIIVIUL

75.1.

bc.

animo

licet

deut,

s.

3IP. animos simul

Ex Mss. non
quum uno verbo

Rb. Ld. Ifg.

certum constitui, sed

videntur probare animos,

Lebens-

geister.
,

apud nos potesl omitti cf. Cic.

7'e adeunt fcre umnes,
si
velis.
Cf. 1, 578.
A domo sua, a
Danais direpta et incensa, in arcera prosi,

et ut

Fam.
quid

3, 9

quum

malronas captivas
interesse, iam
quo loco reperiret nesciens, pervagatus
urbem cum clamore eam quaerit. Eliam
id ex humani animi indole fit, quod quum
prius tacitus quaesisset, tandem non repertae dolore percussus, sui obUtus est
pericuU.
Ex hac autem narratione intelliginius, Troianos liberos in urbe non superesse neque a Graecis limeri, iam praedam esse coUectam; Aeneam igilur cum
suis ultimum ex urbe excessisse.
Inde
ubi

cedit,

inter

Creusam cognovisset non

etiam

apparet, quomodo Aeneas

esse mediis in Graecis,

potuerit

qui

nuUum

in urbe

salvus
quippe

Troianum esse suspi-

careniur.

761. porticibus
Ilallen cf. 528.

iJde
vacuis. wcite ,
lunonis
autem,
propitiae sibi deae, in templo asservant

in arce

lunonis, quod eius erat in Capitolio

Romano.
71)2. Phocnix
Hom. II. 9, 434

comes AcliilUs, de quo

legisse non pige-

605

bit.

materiae 3, 618.
Jestis singularis est pro
Captiva autem
collectivo cf. 9, 380.
etiam rcs dicitur, non solum homo captivus cf. 7, 184. 11, 779. Ov. Am. 1, 14,
765. auro

abl.

captiva vestis:

756. si fortc cf. 1

378.
Iteratione
auxit dubitationem'" S.
757. Ad rcfero suppletur exploraturus,

770

Templum autem

Graeci praedam.
fingit

765

45 captivos mitlct Gcrmunia crines.

Caes. BC. 2, 5 captioae naves. Alii.
766. Longo ordine, cf. 6, 482. dicilur
de magna muUitudine.
Cf. Lnd in lungcn lieihcn klagend safs der Troerinnen

Schaar.

Schill.

768. voces iactare ut

1,

102.

E.

2, 5.

5, 26.

771. Tectis per lecta." S. est ablat.

per urbis aedificia.
sinc fine
Mss. plurinii; neque enim desislel, nisi
inveniat uxorem.
sine mare pauci;
ortum id, quod alibi, ut 5, 694. 7, 377.
iiingit poeta ^inc more furit.
Furere
dicilur is, qui furibundus circumerrat, ut
4, 42; quod plene dicilur 4, 68 totaque
Pro furenti lib
vagatur urbe furens

loci;

luenti, quod esset in Palatino.

772. Per simulacrum apotlieosin oslendit, quia simulacra deorum sunt, umbrae
inferorum" S. Dii aulem hominibus praeslant corporis magnitudine cf. 591.
Inde
et ii, qui dei facti sunt, fiunt maiores cf.
coni.

AENEIDOS

LIB.

113

II.

Visa mihi ante oculos et nota maior imago.

Obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit.
Tum sic adfari, et curas his demere dictis:
Quid tantum insano iuvat indulgere dolori,
dulcis coniunx? non haec sine numine divom
Eveniunt; nec te comitem portare Creusam
Fas, aut ille sinit superi regnator Olympi,
Longa tibi exsilia et vastum maris aequor arandum.
Et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva
Inter

775

780

opima virum leni fiuit agmine Thybris.

regnumque et regia coniunx

res laetae

Illic

Parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae.

ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas

785

Non

503 ubi Romuliis post niortem

humano
pulcher
et
maior, et M. 9, 258 ubi mortales Tirynthius exuit artus parte sni mcliore
Ov. F.

2,

Proculo

apparet

vigct, maiorquc videri coepit et augusta fieri gravitate verenrlus; et ii, qui
dei alicuius iiumine implentur cf. 6, 49.
774. Iilem v. 3, 48.
775. Idem v. 3, 153. 8, 35. Eiicit Hb.
776. insano ,,sine ratione"' S. cf. 343.
inrlulgere ut 9, 165 indulgeut vino.
est enim dolor insadolori M. al.
nus, quod liaec non sine numine divom
labori pauci et 6, 135.
eveniunt.

778. Hic versus caret scansione; unde

multi et hinc, multi as syllabam detraSi tamen vis fide servata scandere,
liunt.
sit
conversio ut: eveniunt nec te hinc

comitem
legisse

e.

asportare.^'^
n.

comitem hinc

a.

Apparet eum

S.

hinc te c

a.

Utrumque

aut
est

e.

in

n. te
libris

Mss. nec non illud, quod proposuit Serv.

Dant alii libri: nec te comitem a^portare.
MP. nec te comitem hinc porVidemus hoc in versu iaui antitare.
quissimo lempore aliquid esse additum,
quod Airg. non scripsit. Xeque enim a
poeta metrum ignoratum esse credemus.
lam si conferimus 5, 786. 12, 709, in
quibus illato in locum simplicis composito in Mss. aliquot metrum turbatum est,
ut
facile perducemur ad eam sententiam
poetam putemus scripsisse portare simplex (cf. 5, 154), librarios autem, ut

auferendi signiflcaiionem

apertius

indica-

rent, dedisse asportare, satis apud pedescriptores usitatum; accedit quod

stres

Med. dat portare. Alii videntur

alio

modo

quaesivisse perspicuitatem addiio hinc,

Fas aut luppiter idem est cf. 3,251.

780. Arare mare legitur 3, 495 sul-

779.

are m. 5, 158. 10, 197; sulcum enini

Ad exsilia supnavis facit in mari.

plendum
1,

obeunda ex

est

arandum

v.

cf.

356.

Ly782. Thybris, de voce cf. 8, 31.

dius est TyrrUenus, Tuscus. Tusci enim
ex Lydia in Etruriam immigrasse putaTuscus autem amnis
bantur, cf. 8, 479.
Leni
Tiberis saepe dicitur cf. 11, 316.

fluit

agmine:

Ita

agmen nquarum

G. 1,

Avien. desc. terr. 1293 et Ennius:

quod per amoenam urbem leni jluit
agmine flumen. Lucr. 5. 272 inde super terras fluit agmine dulci. Avien.
322.

572 Kurotas celert secat agmine tirras.

756 celeri ruit agmine Ganges. 1072
labens agmine amoeno (fiuvius) et 876
Phasis agmina provolvit. Sic ap. Claud.
IV. cons. Hon. 481 aquas .. alio deflexerat actu. Fluvius enim aquas agere
dicitur

cf.

Curt. 3, 1, 5

Marsyam

fluvium,

maiore vi ac mole agentem undas Lycum appellant. Ov. F. 1 404 parce

rivus agebat aquas. Calp. Sic. 2, 57
virides qua gemmeus nndas fons agit.
,

Inde ausus est Val. FI. 3. 91 Caeruleo

veluti quum luppiter agmine nubem constituit.

784. parla;

Vaticinanlis enim est rem

et quasi factam indi-

futuram ut certam,

care.

dilectae:

ut V.

Habes

testimonium

Aenea esse amatam;

la777 suum amorem prodidit.

ipsius uxoris,

se ab

Creusae de geniiivo cf. 412.

..Noli flere, nec enim captiva sum" S.
Non erit
Oratio autem plena affectus:
serva Graecis, quod et ignominiae fuisset
et marito,
cf. 3, 32L
ipsi, quod tulisset
quod non defendisset. Quare addit suae
Dardanis ,,laus a
conscia:
digniiatis

crinias

maioribus
tione."

vium:
loco,

et f enerift

nurus, laus a cogna-

Supplevit

S.

aliquis

ap.

Ser-

ineptum huic
tua coniunx
ob ea, quae stalim sequuntur, et
et

quae sunt

v.

783.

YIRGILII

P.

114

MARONIS

Adspiciam, aut Graiis servitum matribus ibo,

Dardanis, et divae Veueris nurus;
Sed me magna deum genetrix his detinet oris.

lamque vale, et nati serva communis amorem.

Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentera

790

Dicere deseruit, tenuesque recessit in auras.

Ter conatus ibi collo dare brachia circum;
Ter frustra comprensa manus effugit imago,
Par levibus ventis volucrique simillima somno.
Sic demum socios consumpta nocte reviso.
Atque hic ingentem comitum adiluxisse novorum
Invenio admirans numerum, matresque, virosque,
Collectam exsilio pubem, miserabile volgus.
Undique convenere, animis opibusque parati,
In quascunque velim pelago deducere terras.
7S6.

71071

tnm ibo cf.

famulalum

aitt

r:f.

3,

i'i.

servi-

oH7 Al nos .Sidoniis

matribus actas Carlhago
adspiciet victrix.
Clauil. R. P. 2
264
Servitum Slygio ducor captiva tyranno.
.Sil.

"i

788. Magna deum est Cybsle, (juae

etiam alibi Aeneaduni genti propilia est.

77

Ad

hune locum cf. Paus.

10, 86, 1. tnl 81 zfi KqcOvoti liyovGiv,
ojg 7y &smv fnJTTjQ v.cd 'AcpQobirTq 6ov~
Xsiuq UTib '^EhXrjvcov c(VTr]v tQQVGuvro,
Cf. 6, 785.
his oris in quibus coiiCf.

sq.

tur'^

S.

Ut iure posset uxorem ducere Aeneas

novam CL^viniam). necesse erat priorem
esse mortuam certissimis doceri documentis.
Deinde ex re erat, ne levilatis incusaretur Aeneas, ab ipsa Creusa eum ad
alterum connubium impelli.
Id etiam
providendum erat
ut in morte Creusae
culpa vacaret Aeneas.
Haec omnia assecutus est Virgilius.
Sed hoc oraculum
Creusae omnem rationem rerum sequentium pervertit; neque enim erroribus post
tam certum oraculum locus erat, et statini
petere Aeneas
debebat ostia Tiberina.
Poeta autem hoc oraculum, ac si datum
non esset
non curat. Nam 3 7 aguntur (luidem auguriis divom
ut patriam
relinquanf, sed incerli sunt, quo faia feranl.
Quare iam in Thracia considunt,
eaque ob incolarum crudelitalem relicla,
Delum petunl, Apollinem consulluri. Responso acceplo, sed male inlelleclo, Cretam incolunl: lanilem peslilenlia exciiaii
monentur a Penaiibus, Iialiam esse sedem futuram. lam ex eo tempore per
varios quidem casus, per tot discrimina
rerimi tendunt in Lalium, sed cerli quo
fala feranl, ubi sislere detur.
Eliam 3,
182 nuUa fit Creusae menlio, cuius oraculum tum debebal recordari Aeneas, si
,

unquam

poterat

795

800
Videmus

oblivisci.

lioc

ad id, quod proxime debebat

efficere, bene composilum. cum sequenlibus discrepare; et corrigendum erat iia,
ut et Creusa certum aliquid de fnlura
sede indicaret, neqne tamen ita cerluni,

oraculum

ff^d. suomnis viae error toUeretur.

Aeneam tam subilo datum oraculum
non slatim percepisse, praeserliui quum
At tam bene
ipse commotus esset animo.
percepit, ut post septem annos narrare

ut

niit

possei.

791. tenues recedit in auras cf. 5. 740.

792. lidem versus sunt 6, 700. Cf. G.
94 eiicit omnes
Versus 792
4, 500.
LM. 792. 93 IFd., qui v. 792.93 liuc
illalos pulat ex iibro VI., versum aulem
794 hinc in librum VI. MiiUer insani
hominis esse" putat ,.non modo semel sed

conari eum amplecti, a quo sit relictus."

ffd,
qui semel rem faclam ferret
ter
faciam narrare nimium esse censet. At
Homerus qui idem iisdem dixit verbis Od.
11. 206 num insanus liomo est?
793. frustra comprensa manus effugit

ter

22.

4,

cf.

794. Somnum alalum pingebant antiqui,

inde voluccr, qui celeriter avolat;
non
licet somnum pro somnio, oveiQO}, dictum
accipere.

796

804.

797.
f

Aeneas cum suis

tem Idam ccdit.

in

mon-

Invenio admirans, ich finde mit

cf. 1. 305.

erivunderung
795. exsilio

ul

iret

in

exsilium.

Pubes de populo diclum 7, 219. Pl. vult

turbam quod apiius sil ad v. miserabile.
800. Iu.\ia

morem Romanum

coloniae dicebanlur.
di.xit

'

deduci

Bene ergo de Aenea

deduccre, quod eis civiiatem condi-

turus erat." S.

AENEIDOS

LIB.

115

II.

lamque iiigis siimmae surgebat Lucifer Iciae,

Ducebatque cliem; Danaique obsessa tenebant
Limina portarum, nec spes opis uUa dabatur:
Cessi et sublato montes genitore petivi.
801. Lucifer, stella Veiieri sacra et
ipsa Veiius dicta, diem diicit ut E. 8, 17
tliem age Lucifer almum,
Ita aslra
ihiciint

iiocleiu G.

803. opis

3,

,,fereiidi

lo(i.

auxilii" (S.) patriae.

804. Recedit in Idae

moraturus, duju Graeci
litore exstruit naves.
Montes Idae
tem P.
3,

6.

rec.

montes, ibi comabeant; postea in

monics M. monmemorantur 636.

irg. Ld. Rb.

Napoleon, homo artis mililaris peritissiraus,

hunc librum sermonis eleganlia

praecipuum mullis scatere

ineptiis dLxisse

Hunc librum deinonstare, VirRigilium artis militaris rudem fuisse.

narralur.

quo
Graecorum ila includerentur, ut
qui tanla
defciidendi locus non fuerit,
mole fuisset, ut uno die non poluisset
dicuhim esse doluin exstrucli equi,

foriissimi

urbi inferri; ubi per duo fiumina iler eral.

Mirum esse, quod Troiani, qui Tenedoii

ab arce potuissent conspicere, non exploraverint locum, ubi Graecorum esset exercitiis.

dilos

lum.

Troianos f;au(lio elatos et vino denon aiile mediam noctem isse cubiEo tandem tempore Sinonem potuisse

laxare

claustra

et

portas

aperire.

Sert

iam versus Aurorae tempus omnia esse

confecta: urbem inceusam, quam Graeci
exercitu centies mille militum non potuissent obsidione includere; prostratum exercitum. qui per decem annos in campo re-

coUeclam praedam, quod inter

non potuisset. Aeneam praeterea interesse omnibus proeliis et ad domum suam saepe redire. ex urbe proficisci et reverii.
Haec omnia intra trium
horarum spalium facia esse, quum Cartliago ab incolis vacua per septendecim
dies,
Moscovia, ligneis plerumque exstrucla aedificiis,
per undecim arsis.sel.
Talia Homerum nuiiquam facturum fuisse,
nec narraturum urbis eversionem, quasi
captum castellum unum esset.
At tamen excusatur poeia, quod ea erat fama.
Neque paucis horis umnia combusta esse
slilisset;

turbas

fieri

cur eniiu
portas cu.stodirenl.

Graeci
Macr.

incensae urbis
2, 4 ..Eversionem Troiae cuin Sinoiie et equo ligneo
ceterisque omnibus. quae librum secundum
faciunt,
a Pisandro paene ad verbiim
Iransscripsit."
Tali modo ubique Macrobius loquitur nobis iudicare non licel.
tradit

5,

VIRGILII

P.

A E N E

MARONIS

LIBER TERTIUS.

1 ostquam res Asiae Priamique evertere gentem

Immeritam visum superis, ceciditque superbum

Ilium, et omnis humo fumat Neptunia Troia:

Diversa exsilia et desertas quaerere terras
Auguriis agimur divom classemque suL ipsa

V.

Aeneas cum suis Troiam

12.

rclinquit.
V. 1.
Splendiduni exordium, cui quum
anliquae ilU potentiae opponatur miseria,
qua nunc premuntur, flebile simul aliquid

gratum

inest,

Casus

legentibus.

enim

aUenos sine uUo dolore intuentibus eliam

ipsa misericordia est iucunda.
Epitomen
huius libri habes ap. Ov. M. 13, 623 sq.
Res Asiae, universus status Asiae"
S. ita 54 r. Agamemnoniae.
8, 626 r.
Halae. Liv. I, 9. 28 etc. SaU. hist. 1,
7 res Romana. Liv. 1 3 res Latina.

Carthaginiensium auxit. Res

addito populi nomine significat civitatem;
que cf. 1, 2.
ita res publica dicitur.
Asiae autem dicit Aeneas satis magniloquus, ut 2, 556 regnaturem Asiae Priamum., et beUo Troiano dicit consurgere
21, 2 reni

arma Europamque Asiamque

in

22.

Cf.

1,

10, 90.

Evertere gentem dici posse

probalur ex eo quod dicitur condere genCf.

I,

tem.

33.

Immeritam

2.

culpam exslincta
insignis.

re adversa
intelllgunt

Ob unius enim Paridis

est gens, pietate in deos

fisum formula soUemnis

et

tristi,

homines,

de
cuius rationem non

quam

tamen

ut

deorum

voluntate profectam
venerantur
ovtco nov
cf.
2, 428. Hom. II. 2, 116
/ju ^ilXii vnsQHiviC cpikov sivai. Cf.
12, 503.

3.

humo

i.

e.

ab

humo"

S.

cf.

1,

193.

yeptunia nam ,,moenia Troiae Neptuni

fabricata manu'^

9,

145.

Sunt

igitur di-

Fumat adhuc, quum terrae relinquendae Aeneas consilium capit. Ita ap.
Ov. M. 13, 421 CTroes) fumantia tecta receridit
linquunt.
fumat. Cf. 1, 156.
vina.

Diversa

4.

versas terras
positas."

Cf.

explicat S. qui:

recle

di-

haec est in diversa regione

325. G. 3, 32 diversus ho-

pr. Man.
4 duobus in locis
disiunclissimis maximeque diversis fHi16 ex locis tam lonspania et Ponto).
ginquifi tamque diversis.
Exsilitim
etiam de loco dicitur, quo quis exsul est
ap. Tac. A. 13, 55. H. 4, 44.
Cf. iudiDesertas Mss.
cium, hospitium, al.
diversas aUi, nec satis certum, quid in
quoque libro legatur, nec post ffg- nec
sed probabile hoc ex antecepost Rb.
Non autem
dente diversa ortum esse.
terras a Dardano desertas Ci<a V. ff^g-)
inteUigimus i. e. ItaUam, neque enim iam
sciunt illas terras petendas esse,
sed
muUo post audiunt cf. 163; multo minus novas sedes in deserlae patriae

Cic.

stis.

vicem

in alia patria" ut Rb. explicat,

sed desertas ab hominibus, i. e. incultas

nec habilatas,

cf.

714; quae opponun-

2,

tumullui hominum, quo

moveri solet urbs magna, qualis Troia
fuit; neque vero potuit sperari tanlae hominum paucitati cullos agros concessum
iri.
Pl. coni. D. e.
Cf. vacuus 2, 528.
tur

strepitui

et

atque extremas
5.

q.

t.

auguriis divom

619. 695. 780.

55.
sub ipsa

cf.

Ad rem

agimur
6,

191.

c.

cf. 2,

inf.

293.

cf.

2,

AENEIDOS

LIB.

117

III.

Antandro et Phrygiae molimur montibiis Idae,

quo fata ferant, ubi sistere detur;
Contrahimusque viros. Yix prima inceperat aestas,
Et pater Anchises dare fatis vela iubebat:
Incerti,

quum

patriae lacrimans

Et campos, ubi Troia

Cum

Antandro

6.

e.

i.

fuit.

eo loco, qiio poslea

Id enim, praecipue

Antandrus condita

est.

hoc

occurret legenti, Virgi-

in libro,

liuni

iocis

tibi

quae Aeneae

leiupore

erant

sine nomine terrae", nomina indere, quae

posiea inclaruerunt; neque aliter facere
potuit, si loca volebat indicare. Praeterea
animadverles per totum carmen Virgilium
in locorum situ describendo esse diligentissimum, neque profecto in iis regionibus
describendis,
quas mulli Romani ipsi
adierant, erat

Anlundrus

lorus.

fiiifiendi

ex lioc loco iam apparet, in Idae raSilva ad naves

dice supina ascendebat.
exstruendas etiam postea abuiidabai. Xen.
H. G. 8, 1. Misericordiani autem movet,
quod eo ipso loco, quo aiitea divitiis et
ut

opibus affluebanl, fugam parare cogunlur

iussi a diis, iioii a Graecis compulsi.
Hi
enim statim eversa Troia ante liiemem in
patriam reversi erant Aeneas ainio proximo, ineunle vere. Troiam reliquit.
;

MoUri

cf.

108.

2,

Incerti fjuo f. f.
Haec verba (ul
4) et omnes qui li. 1. narrantiir errores adversanlur
illi
oraculo, quod dat
Creusa 2, 780 si\. qiiem locum conferas.
Lf/. incertiim putat Aeneam,
quippe cui
7.

V.

Lydius

Thybris

lolum versiim
intransitivum
Lucr.

4.

tione
8.

cf.

vi.t

incognilus

esset!

Pl.

Sistere
est
II, 87;3. G. 1, 479.
417. ut consistere in prosa oradetur c. inf. l, 66.
1, 104.

vult abesse.

7.

quum

ut 635.

1,

36.

Cf. 5,

8.')7.

9. Fatis vela dare,

ducentibus
fatis
vela dant i. e. quo ea vela inlendant, sequi decernunt, fato se cominittunt. nescientes, quo ea ducant:
ita ve,itis vcla dnre
legitur 4, 546. 8, 708.
Ov. M. 1. 132;
profundo vela dare A. 12, 2(3. Sed
dicitur etiam soluni vcla dare pro nave
abire ef. 1, 35. Quare fatis etiam ablativum habere liaud absurdum est. Sc. iubet abire ex fatis, quod fata id postulant.
At non opus idem iterum dicere,
qiiod iam dictum est supra: auguriis di~

vom.

1L

campos

M. 15, 61.

signat

796 me-

Socii sunt, qui v. 8 et 2,

12.

nominat, videmus
,,Dii
amantissimum.
peiiu ducto nomine, esl
vescuntur liomines, penus, Ccf. 1 704) sive ab eo quod penitus insident; ex quo etiam Penetrales a
27.
sunt
poetis vocantur' Cic. N"D. 2
tutores familiae et gentis, quae penu alitur vel quae in penetralibus est; non sunt
certum deorum genus, sed ex diis alios
morantur.
Quod
eum esse patrem
Penates sive a
enim omne, quo

filium

aliae geiiles colunl Penales.

Romana

geiis

omnium

Itaque

quum

esset polentissima.

Penates eius dicebantur potenles et magiii

ignora159. 9, 25S.
Qiii tainen essenl
batur; Nigidius et Labeo Deos Penates
,

Aeneae Neplunum
autem

ul

el

ApoUinem

Iradunt.

380. Macr. 3, 4.) Alii

Cassius Heniina, dicunt, Deos

(Cf. Serv. ad

I,

Penates ex Samoihraiia appellalos, -S^foi)?

fifydXovg, 9fovg SvvciTOvg, -S^fovg XQV~
\onnulli Penales esse
aroi's." S. 1. I.
di.xerunt,
per quos spiramus et corpus
habemus et animi rationes possidemus.
Eos aulem esse lovem, aethera mediuni,
lunoiiem, imiini aera ciim terra, summum
aetheris cacumen Minervam: quos Demaraii Corinihii filius. Samolhraciis religioiiibus mystice imbutus, uno leniplo el sub
eodem tecto coniunxit. His addidit MerServ. ad 2,
curium, sermoniim deum.'"
s96.
Et apud Livium 3, 17 Dii Capitolini videntur haberi Penates.
Xeque qua-

eorumque simiilacra, poterat

notum esse, quiim eos nec videre populo,
les esseiit dii

neque

sacerdotibus

licebat,

teste Dion.

narrare
Hal.

1,

aut
67.

pingere
Serv. ad

Ralioque, qua Cicero 1. 1. et Dio1.

nysius de iis disserunt, satis docet, iliis
Quae
temporibus rem fuisse obscuram.
noslro tempore, longe ab illis scriptoribus
h.

reinoto,
cuit

fingi

Klaussen

Penaten

de

iis et

in

inscriplo.

coniici posset,

do-

Aeueas und die

Nos addamus, quae

libro

Varro hos
a scriploribus traduntur.
deos Dardanum ex Samothracia in Phrygiam. de Phrygia Aeneam in Italiam me380.
E
morat portavisse" Serv. ad 1
Lavinio noluerunt decedere, Dion. I. I. S.
,.Imperatores in provincias ituri
ad h. I.
apud eos primum immolabant." S. ad h. 1.
Consules et Praetores, sive Dictator,
,

Pluralis

antiquae
E.rsul non est expulnrbis lalitudinem.
sus sed qui extra est, sic qui sponte abest 0.

10

portusque relinquo
Feror exsul in altum
sociis natoque Penatibus et magnis dis.

Litora

P.

118

VIRGILII

MAROMS

Terra procul vastis colitur Mavortia campis,

Thraces arant, acri quondam regnata Lycurgo,
Hospitium antiquum Troiae sociique Penates,
Dum fortuua fuit. Feror huc, et litore curvo

15

Moenia prima loco, fatis ingressus iniquis,

Aeneadasque meo nomen de nomine fingo.
Sacra Dionaeae matri divisque ferebam
Auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem
sacra PeiiatiS. ail 2, 296.
utrum Vesta de iiii-

abeiiiiles niagislialii Laviiii

Vestae faciiinf

biis siniiil et

Aililitqne: .,Qiiaeritiir,

mero Penalium

sit.

293

pialur.- Cf. 2,

an comes eorum acciCic. 1. l.

Varro

et

Deos Penates

{iiiaeilani

niarniorea ab

Aenea

advecia, cuius

rei

lignea vel
Italiam dicit esse
Virgilius meuiinil'' (S.
slgilla

iii

148 cfjigies sacrae Dlvom

Phiya;iique Penates.
Sunt eliam velati

1,

380)

V.

alque ita iii picturis antiquis

describi dicuntur; et duo iiumero, ut ex
iisdem picluris apparet et lestatur Dioii.
I. 68, Qui Romae in templo Penalium et
174.

V.

vidit;

alihi

siGiv, inquit, viCivLciL

is,

doQaza

Y.aQ-rjfiBvot,

TiaXaiug fQya

duLlTjtpozsg,

Tfjji^Tjg,

Kta

aftinnal:

Penalibus

et

y.rjQV-

magnis

polentes.
noii

8,

Sed quid quaeriimisf'

Magnus

geniis significat,

numina

certiim

magna

sic

623.

2,

3,

sic

264 ex sua homo de-

votione nominat.

13

Aeneas in Thracia

18,

urbem

condit.

cf.
cf.

procvl cf. 10, 835.

Mavortia
35.
Thraces arnnt obieclo omisso
et loci huic maxime similes
2, 492

13.

sunt
14.

I,

12.

3,

165.

Lycurgus rex Bacchum deum eius-

qne cultores crudelissime persecutus CIde

acer dirilur]) ab eo ipso periit cf. Hom.
II.
6, 130
140.
Regnatus cf. 6,
794.
lam qiiod 3Iartis et Lycurgi mentionem facit,
dirum aUquod exspect,are
nos inbet.

15.

Eorum,

inter

quos

bospilium

soeii sunt etiam Penates.

16. Feror i. e. me confero nt 76.
17. Cf. Ammian. 22, 8:
Aenus,
diris

crudelitate et Polydori caede

Aeiius auiem iam memoratur
Hom. II. 4 520. Erat alia urbs Aenia
in Pallene,
eliain Aeneadae dicla, quae
ab Aenea noinen accepisse putabatur.
Locare ita 1, 247. 4, 266.
m. locare
Fatis iniquis ,,bene
prima cf. 7, 61.
quid sit futurum praeoccupat."" S.

nesi

regis

iiarrant.

proprium;

diis opponun679 palres et

pnpulus, unde apparet Penaies non ipsos
magiios dici sed tamen non adinodiim diversos.
lam Deos Capitolinos dicunt
magnos, i. e. lovem lunonem Minervam;
alii Castorem et Poliucein,
Cabiros i. e.
1.

tur socii etjilius,

tfjg

^^Axk, y.al xsQaiiov

TQOiiy.bv HvciL, Tu iv rolg dSvroLg zolg
iv AaovLvlcp yslftsva hQa. c. 67.
Ul

li.

aliis scripioribus Latinis

qui non
minus de Polymnestoris Tliraciae Cherso-

eiiaiu

18. Aencadas nomen fingo.

Vocabuium nomen eodem est casu , quo nomen

xal

aLdrjQci

Ausoniam veterem duclu numinum propeAenus Ciconum iii lerra

ravit Aeneas."
prope Hebri oslia Aeneae colonia dicitur

Svo

Timaeus, ex ipsis

Laviniensibiis audisse se

20

est,

qua
auspiciis coepia moxque relicla ad

accu.salivus legilnr 693.

ila

sonem,

alii

7,

Quidam KaeGaiiim nomen Quinto adLiv. 7, 22

G. 1, 137.

63.

5. 2 Solymos conditam
urbem Hierosolyma nomen e suo ^ecjsse.
Tac. H. 4, 28 quod Ubii liomanorum

iiciunt,

Tac. H.

Agrippinenses vocarentur.
Ov.
803 Marcia sacrifico deductum
nomen ab Anco. Cf. Gr. *} 284.
nonien
P.

6,

49.

19

19.

Aencae sacra facturo

tur oinen infaustum.

Dionaeae matri

Dioue, secundum
Cf. Cic.

ND.

..A'eiieri.

Homerum"

3. 23.

S.

II.

offer-

a malre
5, 371.

divisque ferebam.

De hoc more, cf. 8, 103.

20. Auspex est, qni de
lam vero quum
consulit.

re aliqiia
in

ipsius

quid aves

spicis

volunlate esset,

leni:

qui alicuiiis rei auspex eral

aves
au-

iiidica,

idem

suasor putabatur; itaque iungit Cic. Att.

2, 7 Latores et auspices legis curiatae.
Hiiic ipsi dii auspices dicuntur, si favent
hominibiis el eorum incepla secundanl cf.
4, 45. Ov. P. 1, 615. 4, 850. Hor. C. 1,
7. 27.
Facit igitur sacra, in quibus sint
aiispices, faiitores (de qua structura cf. 4,
22).
Tauriis Tovi eliam apud Ov. M.

755 iinmolalur. quamquam Serv. ,,contra ratioiiem lovi laurum sacrificat adeo,
ul
hinc puletur subsecutum esse prodi4.

giuin.

L^bique

eniin lovi

iiiveiicum

legi-

mus immoIalHm". Idem

ad h. I. monet
Capud Virgiruim) res
pianda, insolita tamen;

qui

docel Macr. 3, 10.

Committiliir ergo

non
el

quidem

comniittitur

imnon

AENEIDOS

LIB.

119

III.

Caelicolum regi mactabam in litore tauriim.

Forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo
Virgulta et densis hastilibus borrida myrtus.
Accessi, viridemque ab bumo convellere silvam
Conatus, ramis tegerem ut frondeutibus aras,

25

Horrendum et dictu video mirabile monstrum.

Nam, quae prima solo ruptis radicibus arbos
buic atro liquuntur sanguine guttae
Mibi frigidus borror
Membra quatit, gelidusque coit formidine sanguis.
Rursus et alterius lentum convellere vimen
Insequor et caussas penitus tentare latentes:
Ater et alterius sequitur de cortice sanguis.
Vellitur,

Et terram tabo maculant.

30

Multa movens animo Nympbas venerabar agrestes,

Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis,

omenque

Rite secundarent visus

ul lociim monslro faceret

vaiuim hoc, siciuidem vocabula taurus ei iuvenciis de iisdem belluis leguntur 6, 243 et 253.
yitens
auteni videtur esse non colore, sed pinguedine; ita saepius nitere; et ap. Honi.

ignorantia,

secuturo."

seil

Setl

2,

11.

22.

402 ovg nicov lovi

Tumulus

corpori

tis

enim

Polydori

est

is

ortiis

iusto

sacrificatur.

iniecta

ubi telis obrutus concidit.

iacel,

sed

sepultus,

Ex

iis

autem teUs iam facta sunt viridantia virgulta.

83.

Ex myrto

et coriio iaciila facta

sunt

448 y/< myrtus vnlitli^ hastili6i/s" et bona bf.Uo cornus.

Litus autem amat myrtus cf. G. 2, 112. 4, 184;

cf.

G.

2,

hinc litorea dicitur Ov.

24.

/Iccessi

,,non

myrtum, quae

inter

Am.

1,

1,

29.

ad corniim, sed ad
verbenas est" S. cf.

12, 120.
25. Frondibiis,

corollis et sertis in sa-

cris utebantur

2,

cf.

249.

l>Iyrtus aii-

2,

Bene moustrum, nam statim quid

esset apparuit" S.

Festuiu
Stilo

p.

Sic 2, 171. 7, 81. Cf.

138 M.
,,>Ionstrum ut Aelius

iiiterpretalur

movens animo,

33. ,,\lulta

quae,

ex

sed

sequentibus

non

dicit

intelligimus.

Cogilabam inquit,

ne forte saiiguis esset

Item cogilabam ne forle ex
Xain
terra Martis iure sanguis efflueret.
quod dicit, haec se veneraliim esse nue Nyniphis.

mina,

illas conslat praecessisse cogitatio-

nes" S.

tem Veneri iucunda et sacra cf. 5, 73.

2fi. Dictu mirabile monstrum idem
680.

et pavoris signa Vgl. haec

quod quis obstvpescit (cf 48);
quod solvuntur frigore mcmbra fl, 92);
vel calor ossa relinquit C3, 308); frigidus horror inembra quatil; sanguis derigescit
(3, 259. 308); sudor fluit {1
459); stant comae f 2 774. 3, 48. 4,
280. 12, 868); quod vox dejicit, faucibus
haesit, flocis iam laudatis) et 4, 279,
obmutuit amens. quod quis longo post
tcmpore fatur (3, 309); quod quis labiPl. iungit Insequor, altetur C-^: 309).
rius et qiiae media inter ea siiiit, eiicit.

30. Ilorroris

habet:

quae venest
neque

est arena,

fiinere

35

levarent.

a moncndo dictum

est

monestrum. Ilem Sinnius Capilo

quod monstret futurum et moneat voluntatem deorum."
28. Simili modo e plantis, in quas homines mutati sunt
cruor manat ap. Ov.
M. 8, 762. 9, 344. Tabo, corrupto sangiiine.
626. 8,197.487. 9,472.)
Ccf.
velut

Et est iiomeii casus septiiui lantum, ut

sunt sponte, natu; quod si velis decHiiare, haec iabes, huius tabis dicis." S.
Sed tabes est morbus cf. 6, 442.
guttae
atro tabo cf. 618.

34. Ob dirum omen veneralur

numina, quae regioni praesunt.

e.x

more

Cf. 10, 542.

35. Gradivus est Mars.
Et Marli Thracia sacra erat cf. 13.
Geticis pro Thraciis; Getae ullra Danu-

bium haliitabant, Thraces citra. Poetae

enim Romani in populis remotioribus plura
Ucere pulabant; ila Thraces, Getae,
Parthi, Persae,
Sarmatae, Scythae
Medi, Hyrcani etc. miscebantur; nam vix
singuli docliores has gentes recle discersibi

nebant.
36.

Cf. 1,

liite

235.

eliam in

254. Hor. C.

S.

13.

7, 47.
diis
cf.

flare proprium in hac re

8,

las
7,

125

102.

Vt

visa

T isus

dere, toUere,

dicitur

369.
cf.

7,

cf.

10,

Secun259.

Sil.

secundent oro caelicopro visa posuil." S. Cf.

levare est levius red-

Omen

removere;

ut Hor.

C.

2,

17,

P. VIRGILII

120

MAROMS

Tertia sed postquam inaiore liastilia nisu

Adgredior genibusque adversae obluctor arenae
geraitus lacrimabilis imo
Eloquar, an sileani?
Auditur tumulo, et vox reddita fertur ad aures:
Quid miserum, Aenea, laceras? iam parce sepulto;
Parce pias scelerare manus. Non me tibi Troia
Externum tulit aut cruor hic de stipite manat.
Heu! fuge crudeles terras, fuge litus avarum.
Nam Polydorus ego. Hic confixum ferrea texit
Telorum seges et iaculis increvit acutis.
Tuni vero ancipiti mentem formidine pressus
Obstipui, steteruntque comae, et vox faucibus haesit.
Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno
Infelix Priamus furtim mandarat alendum

Me

87

truncus

lerat,
set.

Cf.

illapsus

cerebro

sustulevas-

Faunus ictum dextra

iiini

14H.

2,

lacrimabilis voces novae, tabum, increscere poeticae.

39. FAoquar an.
NarraiHi res tam
niira viiletur, ut vereatur eam eloqui, ne
vaiuis videatur aut superstiliosus.
40. Reddimus vocem aUcui quem audire volumus.

Parco cum

42.

infinitivo

iungitur iam

apud Cat. Epith. 146. ISil metuunt iiirare, nihil promittere parcunt.
Parce
c. inf. est pro 710/ et circumscril)it imperativum prohibitivum E. 3, 93.
Ita
usurpatum etiam fuge, witte, absiste
moveri A. 6, 399. 8, 403. ne qnaere
doceri 6, 614. Cf. Gr. S 422.
.S'ce/erantur 1. e. scelere polluuntur nianus,
quae saeviunt in consaiiguineum.
Sic
Ov. M. 7, 34 oculos videndo conscelcro,
Liv. 40, 8 aures conscelerare dixit, quod
vident et audiunt scelus ,,.S'cc/ernre polluere et est sermo Plautinus (i. e. vetus),
quo hodie non utimur." S.
43. non
aut. Non utrique enuntiato

propositum ad utrumque pertinet, ut solent lialini ea, quae duorura esse volunt
enuntiatorum, in principio coUocare.
10,
529 !\on hic victoria 'Veucrnrn T ertitur,
aut anima una dabit discrimina tanta.
Cf. 2, 779. 786.
Itacjue aut non opponitur negationi, sed sul)iungitur; quare locum habet etiam post repetitam negationem
ut neque
neque
aut est 4,
338. 501. 11, 802. 12, 135. Hor. Sat. 1,
6, 68.

31. 2, 1, l.-.
C. 1, 4, 3 nec

9,

23, 7.

aut subiunctum
I,

2, 22.

est priori.

C. 3, 12, 2.

aut, nec,
Similis

uhi

usus

413.
44.

sunt
46.

Litus
cf.

1,

hastiria et increscunt.

Obluctor,

38.

aptissimum

loco

avarum

est,

in

quo avari

355.

Seges, multitudo.

50

Increvit, in-

Traxit autem hoc de historia RoNam Romulus, captato augurio,

viruit.

mana.
hastam de Aventino monte in Palatinum
iecit;
quae fixa fronduit et arborem fecil.
Viluperaliile enim esl poelam aUquid fingere, quod penitus a veritate discedat." S.

Nola, quantopere poeta nisus sit, ut et

decus narrationi conciUaret et gravitatem;
inde etiam iUa variatio in vocabulis: virgulta, hastiUa, silva, ramus, arbor, vimen, cortex, stipes, seges telorum, iaculum cf. simile 2, 230. 7, 109.
47. yincipiti i. e. orla et ex sanguine
et ex voce.
46. Idem versus 2, 774. 12, 868.
Cf.
30.
Hothius correxit Obstipui.
Uunc
aiiri q, c. p. m.,
omisso nomine hominis! Quid non lenlatur criticorum acumine!

49

68.

mors

Polydori

Polydorum,

et

funus.

parvulum, PriaThraciae regi et gemus Polymnestori

nero suo per fiUam Ilionam, (cf. 1, 654)
49.

filium

addiditque magnum
cuius cupiditate incensus
rex Troia a Graecis capta Polydorura occidit.
Secundum Virgilium iacuTis confixit,
secundum Eurip. Hec. init. el Ov;
M. 13, 429. 438. 527
575 corpus Po-

educandum
auri

tradidit,

pondiis;

lydori
illud

iii

mare

Plinii:

proiecit.

,.Oppiduni

cum Polydori tumulo"

..Polydori
IJ.

tumuUim

Multiim

Huc pertinet
Aenos Uberum,

4,

11

ostendit

Homerus, qui
lydorum ab Achille

II.

est.

20,

ante

esse interfectum.
50. Infelix est, quod
scirent" S.

et

Solini:

Aenus"

10,

ab hac recenliore fabula

recedit

consecutus non

Plautus Aulu-

45

stimulorum .seg-es" S.
quod et iaciunlur

laria CI, 1, 63"

Hoc

40

id,

408 .sq.
Troiam

Podicit

quod volueral,

furtim ne Graeci

AENEIDOS

LIB.

121

III.

Threicio regi, qimm iam diffideret armis

Dardaniae cingique iirbem obsidione videret.
Ille, ut opes fractae Teucrum, et Fortuna recessit,
Res Agamemnonias victriciaque arma secutus
Fas omne ahrumpit, Polydorum obtruncat et auro
Vi potitur. Quid non mortalia pectora cogis,
Auri sacra fames! Postquam pavor ossa reliquit,
Delectos populi ad proceres primumque parentem
Monstra deum refero et quae sit senteutia posco.
Omnibus idem animus scelerata excedere terra,
Linqui pollutum liospitium et dare classibus austros.
Ergo instauramus Polydoro funus, et ingens
Adgeritur tumulo tellus; stant Manibus arae,
Caeruleis maestae vittis atraque cupresso.

58. Obsiilione Troia non cincta est, sed

rem

Vgl.

siuiin

art

Ap. Eur.

est:

1.

I.

tenipiis
tiifl

conforniavit.

^Qvyav noliv

Kivdvvoq i6%& 8oqI nsaeiv

Dardania cf. 2, 281.

'E?.lr]vizco.

54. secultis

cf.

S.

(luod

et

Cac-

Caes. BC. 1, 60

serjituntur.

omne

55. ,,Fas
spitii"

non

amiriliam

saris

et
cognationis et hoopes rapit et caesum

quibus factis laedil deos.

Cic. Rep.
56. Quiil cogis ut 4, 412.
1, 2, 3 ille, civei qui id cogit omnes,
sepelit,

Cf. Gr.

57.

301.
Fames de magna

alicuius

cu-

rei

Purst.
Neque ita
nos poiius
non Romani. Sic: rjuem tenct arf>enti
sitis importuna famesque Uor.
Ep. 1,
piditate;

Neque expletur unquam nec

18, 23.
satiatur cupiditntis silis Cic. Par. 1,1,7.
sacra, ,,exsecrabilis.'' S., diis daninata
,.Sane
sciendum latenter
cf.
2, 686.
Aenean hoc agere, ut Troianos Didoni ex

similitudine

infelicitatis

marito

et eius

necem"
58.

5, 758.

proceres"

ratione

nam
intulit

consulendi

proceres

cf.

Ad senatum autem ap. Rom. de

primum ,,ante

referebatur.
S.

Ex
facile

est,

commendet

auri caussa

S.

De

prodigiis

60.

frater

autem Vgl.

cf.

2,

263.

animus est i. e. voluntas

iubendi verbum erues; variat
post verbum iubere infiniiivo

V.

activo et passivo, ut 5, 773. 11, 84. E.

Liv. cf. Pbr. 21, 44.
Pl. coni.
6, 85.
Linqucre quod est in Mss. malis.

Dare classibus austros i. e. venad naves admittere, ut impeUant; i. e.

61.
tos

navigare.
62. instaurare

cf. 4, 63.
Qui ritus
sacrorum, quae inferis ferebantur,
intelliges, si
hunc locum comparaveris
cum 4, 684. 5, 45 sq. 73 sq. 6, 212 sq.

fuerit

55

60

40. 58
99. 134
sq.
11, 29
212. Ecl. 5, 67. et quae singulis iocis
singula proponuntur composueris.
tellus.
63. Aggeritur tumulo
Erat
enim iam tumulus fortuitus cf. 22, sed
Arae
nunc rite exstruiiur sepulcrum.
duae Manibus eriguntur cf. 305. E. 5, 67.
Is numerus usiiatus in rehus 3Ianibus sa-

884

cris

5, 77.

cf.

64.

96.

Coerulcae

Nam quum
solerent

arae

in

re

11, 72.
vitlae,
viltis et

trisli

ut

in

funere.

frondibus

cingi

etiam tristis
Nam Cato ait
feminas usas

color

adhibebalur earum rerum.

deposita veste purpurea,

Viltae auteni
caerulea, quum lugerent.
caeruleae in acerbo fiinere praecipue filiorum familias adhiberi solebanf' S.
Maestae crae, qiiasi ipsae moveantur ea

11, 35 maestus
41, 88 lugens
imago patris. Ov. F. 4, 854 maestas
Acca solutci comas. Prop. 3,4, 13 ac

quam

signant tristilia;

crinis.

Cic.

pr.

cf.

iMur.

maestam

teneris vestem pcndere lacer4, 11, 9 Sic maestae cecinere tuCupressus natu morosa, fructu
bae.
supervacua, baccis torva, folio amara,
odore violenta, ac ne umbra quidem gratiosa, materie rara ut paene fruticosi generis, Dili sacra et ideo funebri signo ad
domos posita'' Plin. N. H. 16, 33. 60. sc.

tis.

aliiis quis. qui rem divinara facturus erat, introiret et funere polArbor ideo mortuis consecralueretur.
tur, quod caesa semel nescit renasci" S.

ne sacerdos vel

Ad eundem usum pauperioriad V. 680.

Inde Lucan.
bus erat picea cf. 6, 180.
3, 442 Et non plebeios luctus testala
Sed adhibebatur etiam ut
cupressus.
cf.
Ov. Trist. 3, 13, 21
h. 1. in aris;
Funeris ara mihi ferali cincta cupresso
Convenit; et si cadaver comburebatur, in
ipso rogo cf. 6, 216; et Varro pyras cupresso circumdari dicit, propter gravem

122

VIRGILII

P.

MARONIS

Et circum

Iliacles, crineni de niore solutae.

Inferinms tepido spumantia cymbia lacte
Sauguinis et sacri pateras animamque sepulcro

65

magna supremum voce ciemus.

ubi prima fides pelago placataque venti
Dant maria et lenis crepitans vocat auster in altum,
Deducunt socii naves et litora complent.
Proveliimur portu, terraeque urbesque recedunt.
Sacra mari colitur medio gratissima tellus
Condimus

et

Inde,

Nereidum matri

Quam

Neptuno Aegaeo,

et

pius Arquiteuens oras et litora circum

Jtra
omuia tristia. Cf.
de more cf. 369.

ustrinae odorem.
sus, ut

diciliir

Iliades,

ianae crinem solviint, ut solebant

nae in

Cf.

luctii.

cupres-

719.

9,

65.

Tro-

Roma-

II, 35.

Cymbia

sumpti"

pocula

modum cymbae

in

Sanguinis sacri,
Manibus libatur

S.

de victimis
lacte, viiio,

66; lacte, vino

sanguine,
A. 5, 77; hoc loco lacte
et sanguine, ap. Tib. 3,2. 19 lac et vinuin memoratur.
Spumantia cymbia
lacle ap. Nemes. E. 1
68.
Accedunt
saepe flores cf. 5, 79.
oleo

Ecl. 5,

binis carcUesiis

118. 7, 542. 8, 407.

Pl.
pro pelago scribit caelo.
70. Placata dant est placant cf. ad
Placant autem venti mare, non
1, 63.
fides est cf. 4,

absunt.
Ita Graeci et Latini poetae
saepius ab aliqua re aliquid effici fingunt,
quod uiodo fit rei defectu.
Cf. Sopli. Ai.
674 arj(ia nvevficitojv izoifiioe GtivovTU
Ttovzov.
Placidi straverunt
5, 763
aequora venti. Ecl. 2, 26 Quum placiduni ventis staret mare. cf. A. 1, 66. 5,
303. 8, 261. 509. 542. G. 4, 484. Hor.
C.

Sepulcro

animum condimus

69.

1, 3,

mis

Sol,

C. S. 9

diem qui pro-

celas.

et

; Auo
autem hoc
Sed noii

Lenifi crepitans vocat auster

70.

67.

75

nisi

Inferimus; verbum proprium; inde

inferiae.
tepido lacte: ,,statim mulcto.
66.

facla.

70

Fecit

posuit vitiose.

epitlieta

qua ani-

decem versibus." S.
qiium iion eodem modo iunganliir, et h. 1. facile vertes: der weiclie
Siid ruft sduselnd
et
adiectivum ad

mae,

quarum corpora iiisepulta erant,

anle Acherontem vagabaniur cf. 6, 326.

subslantiviim, parlicipium ad praedlcatum

449 7um multa in
pertinet.
Ita G. 1

Sed propius ad verba accedit alia explicalio: sepulcro iiicludimiis animam; quae
firmaiiir, si confers: 4, 34 iVlanes sepulti,
427 ciuerem Mnnesve revelli, et Tib. 1,
2. 45 Mnnes sepulcris elicit, ()v. M. 7,
206 Manes exire sepulcris iubco, Fasl.
liomulus ut tumitlo fratcrnas
5, 451
condidit umbras. Adde iliain forniulam

tectis crepitans salit

plicare licet

anima

in

sepulcro facto efficimus,

Orcum

exut

traiisire ibiqiie quiescere

possit; ex vulgata illa opinione.

tcrra leris.
Nam
aiitiqiii animas aut sepulcro esse iiuliisas piitabant aut Orco; prior propria Romanis fiiisse, aitera a Graecis tradila videtur opinio.
foce ciere i. e. vocare,
precaiitiiiin:

Sit

tibi

prope

in

sunl vitiosa,

A.

horrida grando.
Creber adspirans rurius
auster in altum. 11, 833 Im764

5,

vocat

meusus surgens

ferit aurea sidera cla102 stridcns .4quilone procellu

velum adversa ferit. Pl. pro lcnis scr.

mor.

1,

velis.

deducunt navcs

71.

73. tellus

c(.

1,

cf.

bitare

insula

Lucr. 4, 580.
Ter vocabalur
vale, have, ubi sepulcrum relinciuebalur;
inde etiam dicere novissima verba 6,

mari

vagata,

23L

qiiod dici-

Virgilius ApoUini tribuit,

te ordine,

factiim

ap.

,,Ciemus

est lioc loco,

nius niore sollemni

f ale:

quo natura jiermiserit,

murJ" S. el ad 2, 644.
69

83.

nos

cuncti

seque-

recepisset, ut
ret,

Aiiiuni.

anlea veiilis

agitata

in

et

quum I,atoiiain profugam

ApoUinem et Dianam gigne-

propter hoc beneficiuin fixa est. Oiiod

Seiieca Diaiiae

memorat Agani. 367

Pius est in patriam.

sq.

Arquitearcitencns prob.
If^g.
,.Uoc epiilielo usus est Naeviiis
belli Puiiici libro secundo ... et Hostius
libro secundo beUi Histrici" Macr. 6
5
75.

nens

Dcliim pcrvciuunl ad regcm

573.

Mater JSereidum Uoris est, Nerei

Neptuiius in mari Aegaeo haDe hiatu J^ 6.
creditus est.

74.

coniux.

Delos

ita

1,

34.

esl I>IPy. prob.

Ilb.

69.

Lbi prima fides

i.

e.

ubi priuuuu

et Ovidius.

AENEIDOS
Errantem Mycono

contemnere ventos.
placidissima portu

et

declit

123

III.

Gyaroque revinxit

celsa

Immotamque coli
Huc feror; liaec

LIB.

fessos tuto

Egressi veneramur Apollinis urbeni.

sacerdos,
Vittis et sacra redimitus tempora lauro
Occurrit; veterem Anchisen adgnoscit aniicum.
lungimus hospitio dextras, et tecta suhimus.
Templa dei saxo venerahar structa vetusto:
Accipit,

Rex Anius, rex idem hominum Phoebique

Da

propriam, Thymhraee, domum; da moenia

Myconoe ceha

76.

Myone

iiiide

celsa

Gyaroqve MPybc
Mycoiio ceha

al.

quia

Myconoque

dextra.

Edd.

ut

in

Ouainquani enini

ap.

Myconus

potest, et
dixit

Gyaros autem
saxosissima fere Cy-

et

tamen quaevis insula alta dici

in Mycono erat mons Dimastus

N. H.
,

autein recte
4, 12, 23.
quod calenis e Mycono et G. aptis

Delos liKatur.
77.
cf.

2,

16y.

continetur,

participio

fentus, quibus antea agi-

egressique intramus, quod

P/. coni.

eadem re ap. Ov. M. 13, 630 Aeneas

intrat ApoUineam sociis coiuilantibus ur-

est de

Llem

et 9,
que, ita idem
327.
lunge autem: A. idem rex Phoercj; Maiorum enim
bique sacerdos.

80.

haec erat consuetudo, ut rex etiam esset

vel pontifex.
liiv. 2 , 2J
[cf.
liodieque imperatores pontifices dici-

sacerdos

Unde

Neque absonum

hoc loco
muUisque aliis, quibus rex Aeneas sacra
curat, Virgilium ex antiquis temporibus
comprobare voluisse Augustuiu ponlificem

mus'" S.

maxiuium
narrat

fleri

est

De Anio idem
CAeneasj intrat
comitantibvs vrbem,

debere.

Ov. M. 13,631:

Apollineam

Hunc

socii^

inins, qiio rege homines, antistite

Phoebus

colebantur, temploqve doVittis et lauro redimimoque reccpit

tus est, ut sacerdos Apollinis cf. Ov. 1. 1.
V. 643. Aeneae ad Anium adventuni memorat etiam Dion. Hal. I, 50. De iufula
sacerdotum cf. 10, 538.
fiitc

Anius, ad quem Ancliises ante

Troicum bellum consullum venerat, an
Salaminam peteret comes Priamo unde
82.

el

120.

agnoscitur' Serv. in
83. Licet

Probus

alqt.

quaerat

quid

sit

165.

legitur 11,

ab

Oraculo

84. saxo vetusto

plum velustum
struuntur.

Apolline

facillime

Ita

rectissime

Sed tamen iam antiqui

ut Servius quaesiverunt.

eam rem
Delum iia re-

cur ob

reperiebant

et

et

temquibus

Si

saxa,

etiam

ac-

peti iubet.

478.

8,

cf.

est,

verba explicabis.

ligiose cultam esse. ut ne a barbaris qui-

dera esset violata

terrae

vexata; deinde etiam

et

omnes eius regionis insulae crebro

motu concuterentur, lianc insulam

intaclam

fuisse;

commotam,
fuisse

bem.

Idem

cepto Anchises Crctam

quuin

tabatur.

79.

84

8,

laudarelur;

Res primaria

septi-

amicus fuif S.
Ablativum
169 iuncta est mihi foedere

iam

probat

463

testatur;

CCalairo) sterilis

Plin.

7,

liumilis appellalur et revera est,

quod Tournefort
cladum:

legitur.

alqt.

Ovidium M.

tamen

dexlras,

mus casHS est i. e. iure hospitalitatis:

nam ad liospitium non potest inlellijri,

Wss. quod recepit Ld.

Sed eHiidein
ordinem onines servant
nec caiissa erat,
quod transponerentur verba: Gyaro ceha
al.

85

fessis

hospitio

iunfcimus

80

quod

signuin

rarissime

esse

quando factum

esset,

certe
si

magnae

calamiiaiis.

Cf.

Macroh. 3, 6. et Thuc. 2, 8 ^rjkoq ty.ivrjQ^r} TiQOTiQOv ovnco asia&ilaa, ucp ov

Her. 6, 98 eam
esse moiam tradit
babiiumque id prodigium. Deinde ex Plin.
EX?.rjvsg fieixvT^VTai

bello

N'H. 4, 12,

et

primum

Persico

22

etiain postea in-

apparet,

sulam contremuisse.
Sed utut Uoc est,
Vgl. ex Aeneae teinpore recte dixit.
85. Quod signum omne inceptae orationis omissum est cf.
Quod
4, 416.
etiamsi satis usitatum est, tamen in hoc
libro singula

nonnunquam non

con-

arcte

reputaveris. quo19, 49, 69. 73. 78, 80, 83,

iuncta esse coiicedes,

si

modo V. 13,
84 etc. cum prioribus cohaereant. Omnino
auteni poeta in hoc libro, in quo minus

quam

in

aliis

ad

certum aliquem

fiiiem

omnia componere cogebalur,

sed varias
omillere polerat

narraliones et addere et
uullo totius libri damno, nonniinquam
certus haesiiabat.

Inde factum

alio loco deesse aliquid,

videretur;

versusque

in

alio

aliqiiot

est.

iit

iiiiii

abundare
exslareiit,

qui non possunt ita explicari, ut ab omni

Quare propensi erant
parte satisfaciant.
antiquiores adiiuigere versus, suaque im-

124

YIRGILII

P.

MARONIS

Et gonus ct mansuram uibcm; serva altera Troiae

Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli.
Quem scquimur? quove ire iubes? ubi ponere sedesV
l3a, pater, augurium atque animis inlabere nostris.
Yix ea fatus eram: tremere omnia visa repente,
Liminaque laurusque dei, totusque moveri
Mons circum, et mugire adytis cortina reclusis.
Submissi petimus terram, et vox fertur ad aures:
Dardanidae duri, quae vos a stirpe parentum
Prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto
Accipiet reduces.
Antiquam exquirite matrem.

miscere siimmi poetae carminibiis gaudebant, recenliores delere, suamque sagacitatem et aciimen comprobare.
Saneque
lubricum est saepius ea in re iudicium,
ut nisi praeoccupata duceris opinione, inutrum a Virgilio, an
terdum duhius sis
ab aiio aliquo verba profecia esse videanDa .,dic, indica' S. cf. 460.
lur.
Scilicet, quum quod deus oraculo
6, 66.
promittit, eveniat necesse sit, ipse dare
,,T%m6raeu9 Apollo dicilur
videtur.
ab agro Troiae vicino, pleno Tliymbrae
[quae Salureia diciliir, et bene Deri positus Thymbraeum appeHat, quem in Troia
assueverat colere in agroj in quo eius et
nemus est et templum, ubi a Paride
Achilles occisus est." S.
Erat eliam eius
iiominis urbs, nions et fluvius.
Pro,

priam

perpetuam

cf.

73.

1,

Fessis,

beUo.
sierjuimur?
Nondura e.vplicalum est. De indicaiivo cf. Cir. S 421,
An. 9 i. e. quem sequi nos iubes'*' Sed,
defendi.
ut apud
ut possit indicaiivus
poeias sequi locum recie dicaiur pro
el

errore

el

Quem

88.

petere locum, lamen quem saiis esl incerium, neque poluil locum oraiiii. Aplius
iiingiiur: Paler. fquem sequiniur, quo ire
iiibes, iibi ponere sedes) da auguriuni.
Sed probaiidiini est ve \n priore inter-

quove dici pro

non absurdum esse
quae ad 10, 313 sunt
iis,
Ai non exsial.
Male inleliigunt
noiaia.
quem sc. dcum, deum enim eiusque conIn ea re non diibii
silia secuturl suni.
8Unt.
,\polIo exsiilantibus sedem soierogalionis parte esse. aut

qvocvnquc.
probaiur ex

Prius

nomen

95

ravisse produnl" Cloaiius Verus ap. Macr.

3,

6.

90.
libus.

Omnia

explicatur verbis sequencf. .5, 857.

vi.r..: visa

Fa91. Laurus Apollini sacra eral.

bulam de lauro legas ap. Ov. M. 1, 4.52.
92. mons cirium ..('ynlbus; unde CynCortina ,.locus unde
thius ApoIIo- S.
,,Adytum est
oraculura datur- S.

locus

secreiior,

lerapli

ad quem

nulli

sacerdoii" S. ad 2, 115.
Ex adylis igiiur oracula et deorum
responsa edunlur; sic I. I. 6, 98. 7,
reclusis.
269.
Hor. C. 1, 16, 5.
Mvgire proprium
Ad rem cf. 6, 81.
verbum de bove. inde de sono sublerraneo, ul 4, 490, proprium eiiam de
adiius

est

nisi

obscuro oraculorum sono ut 6, 99.

Advenieiiiem deura oraiiia iii leniplo suo
niovere, si quidem horaines numen nou
Cf. 6,
celai suura, vulgaia erat opinio.
256.
Ov. M. 9, 781 fisa dta est movisse suas et moverat aras, ct templi

tremvere fores. Et huic loco simillimus

15, 634:
Et locus et laurus et quas
habet illa pharetrae intremuere simut,
cortinaqve rcddidit imo hanc adyto vocem pavefactaqvc pectora movit.
Svb93. svbmissi petimvs terram.
Cf. Lucr.
mitti dicunlur procumbcnles.
1, 93 Muta melu teriam genibvs subDe slruclura 4, 22.
missa petebal.
94. ..Obscura quidem. sed vera sunt
.

Nam

orania.

duri,

dicendo

Dardanidae osten-

unde Dardanus

Ilaliam.

dit

fuii."

S.

9, 603.
95. prima tellus

nus

bai osiendere" S.

90

cf.

..Ilalia unde DardaTeucer enim de Crela post

venil.

yinimis
illabere nofitris ,,quia .\poliinis responsa
seniper obscura sunl. vera laraen. Unde

uhere laeto. cf. 1, 531.

venil." S.
In ubere el matrem eadem suhest imago.
Noiat in hac voce Ser96. matrcm.
vius illud Bruii faclum. qui malrein oscu-

cum

lari

89. Pater
saepe daiur

,.religionis
diis

inielligentia

,.l)eri

niiivi)

ara
in

esi

cf.

oraculum

.\polllnis

qiia luillum

quam Pylhagoram

1.55.

esi" S. et

posiulai"

S.

revriTOQog fGe-

aniraal sacrificaiur,

velul

inviolalam ado-

palriam terram esl osculalus

..Exquirite dicendo oslendit difftciiliaiem" S.
iussiis

el dei dicilur alligisse senienliara.

reduces:

Iiaque

lamquam

peregrinali

AE.NEIDOS LIB.

125

III.

Hic clomiis Aeneae cunctis dominabitur oris

Et nati natorum et qui nascentur ab illis.
Haec Pboebus; mixtoque ingens exorta tumultu
Laetitia, et cuncti, quae sint ea moenia, quaerunt,
Quo Phoebus vocet errantes iubeatque reverti.
Tum geiiitor, veterum volvens monumenta virorum,

100

Audite, o proceres, ait, et spes discite vestras:

Creta lovis magni medio iacet insula ponto,
Mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae;
Centum urbes habitant magnas, uberrima regna;
Maximus unde pater, si rite audita recordor,
Teucrus Rhoeteas primum est advectus ad oras,
Optavitque locum regno.
Xondum Ilium et arces
Pergameae steterant; habitabant vallibus imis.
Hinc mater cultrix Cybekie Corybantiaque aera
Idaeumque nemus; hinc fida silentia sacris.
in ex.sUiuni pulsi, iiunc in palriam et
terram faio concessara redeuni. Habes
fata magna et aeterna populi Romani. Romanorum enim maiores, Uardanus eius-

106. Ap. H.

el

in

que socii, in deorum eranl lutela, iisque

iam terrarum imperium desiinalum erai.
Sed falsi sunt, quod aliena ex (erra
(Troia) imperium sibi quaerebant; sed
Troiae inieritu a diis monili aniiquam repelunt palriam.

Hom. H. 20, 307

97. Cf.

Aiviiao

^LT]

Nvv

8h r]

TQoyeoatv clvu^ei, xcd

ticcl-

8cov TiaidBg, zoi xav fiETonia&s yivcovxai.

Haec ut do Romanis dicta auxit
Virgilius.

exciuirite" S.

102.
S.

110

2, 649 Crela est

ha-

TOflTtolLg.

Maximus,

107.

qui est prinuis genlis,

maiores dicunUir.
liquior est Dardanus.
ul

cordor:

naiu auSi ritc audita reBene dubiiaiione excusat erro-

reiu" S.
108. Rhoeieum

et

..Falliiur,

Sigeum

duo

.sunt

Troadis promoiiioria.
109. Optavit ..elegil ut 1, 423." S.
yondum llium ttc: Idem fere iisdem
verbis de Dardano ap. Hom. II. 20, 216.
110. habitabant :
..hi
sunt, qui cum
Dardano veneranr" S.
Cybeli
moniis
111. ,,Mater cultrix
Phrygiae, in quo coiiiur, a quo Cybele
Noiinulli cultrix Cybele (sic
dicia esl.

Laetilia propier promissam imaelerniiaiem, lumullu, quia dLxit;

100.
perii

II.

105

Monumenta

Cic. de or. 1, -46

gestarum

Rb. FMP.) legunl. ut sil quasi Cybeleia" S.

Cybele aulem
(Cf. 1, 6f>6.^
eiiam pro Cybelae scripium poiest haberi,
ei Cybeles in libris esse iradiiur, ut eliam
illud Cybeli, vel Cibili, Cibeli, similia.
Recenliores edilores receperunt laiinam
formam Cybelae. Rb. Cybeli ex Servio,
qui quam dubius sit ipse verbis suls
declarat.
Ex Creta Troianos onos
lesle

oirurum,

..historias"'

Monumenta rerum

vetustatis exempla oratori

nota esse debent. Est enim a monendo.
folvere est volvendo aperire ul 376.
1, 22.
103. Spes vestras i. e. quae potesiis
sperare; nam ..quasi senex loquilur, aut
quia scil
se esse moriturum." S.
lOi. Cf. Odyss. 19, 172 KQi^zrj tis
yal saTL, (isaco ivi olvotzl tiovtco eic.
lovis magni non sine consilio addilum esl, quum ubique Troiani ab love 0.
M. originem se ducere gloriareniur. ,.Dardanus lovis filius et Eleclrae, profectus
de Coryiho, civitaie Tusciae, primus veet

ad Troiam, et illic parva aedificia

collocavii.
Post eius obilum Teucer venit
ex Crela et invenit Dardani socios Iiabi-

nit

tantes in vallibus, qui consiituit arces et

moenia." S. Iiaque non omnino falsus

Anchises est el argumenlatur ex nominum et rituum similitudine.

quod eadem

ibi sini sacra.

In
Phrygia enira et Creiae est Ida mons et
Idaea maier, magna maler deum, Cybele,

ostendil,

Dindymene, Rhea eodem

et

terra

culius

5, 64

is

Prae

fere

modo co-

veleres ipsi dubitanl,

lebalur,

primus

aliis

,,Corybanles

fueril.

utra in

Cf.

vide Sirabonem
minislri mairis

Diod.
10, 3.

deum"

saltabant aera i. e. cymCf. Hor. C. 1, 16, 8.

bala concutienles.
acuta geminant Corybantes aera.
112. Hinc fida silentia sacris, ,.hinc,
S. qui in sacris

inquii,

inventum

esf, servare sacris fidele

Ilem fidele silcntium ap.
lu mysteriis enira.
3, 2, 25.

silenlium."

Hor. C.

S.

126

MARONIS

VIRGILII

P.

Et iuucti currum clominae subiere leones.

Ergo agite et, divom ducunt qua iussa, sequamur;
Placemus ventos et Gnosia regna petamus.
Nec longo distant cursu; modo luppiter adsit,

115

Tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.

Sic fatus meritos aris mactavit honores,

Taurum Neptuuo, taurum tibi, pulcher Apollo,

Nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus album.

Fama

volat

pulsum regnis

120

cessisse paternis

Idomenea ducem, desertaque litora Cretae,

Hoste vacare domos sedesque adstare reUctas.
Linquimus Ortj^giae portus, pelagoque velamus,
Bacchatamque iugis Naxon, viridemque Donusam,
quae erant Cybelae, Cereris,
quid etlicerent et e\ ulgarenl,
iurando tenebanlur.

Bacclii ne
initiali

121

fama

121.

115. Placemus vcnlos cf. 2, 116. Placatur deus sacris oblalis, cf. Hor. C. I,
36, 2. 2, 14, 6. 3, 23, 3 al.
Gnosus,
urbs Cretae, antiquissimo lenipore clara,

Minois regia.

XXX

a Delo fere

Genu.

118. honores

cf.

49.

1,

Meritos

passive dicilur ut 264. 4, 696. 5, 70.

Liv. 8, 7 ignarus, laus an poena merita esset. Cic. de or. 2, 50, 203 illam
iracundiam non iniustam, sed meritam
ac debitam fuisse. Cf. 2, 422.
meritos unicuique aplos.
Raiio enim victimarum fuit pro qualitate numinuni. \am
aut bae immolaniur, quae obsunt eorum
muneribus, ut porcus Cereri, quia obest
frugibus, Lircus Libero quia vilibus nocei.
Aut certe ad similiiudinem, ut inferis nigras Catras, furvas cf. 5, 97.
6,
153. 243. 249) pecudes, superis albas
fniienles,
candenies cf. 20. 5, 236J
immolent; i(em tempeslali alras, candidas

S.

510;

10,

occurrissei.

mus

cf.

quod

Coniigit,

eius

ut filius

quem quuin,

occurr<;rel:

ut

pri-

alii

di-

ut alii, immolare vocunt, immolasset

luisset
a civibus pulsus regno Sallentinum, Calabriae promonlorium, lenuil,
iuxia quod condidii civitaiem (cf. 400).
Relaiio ergo Listoriae ad inlicienduiu Troianis eundi desiderium perlinet:
el
re
vera aliler ad Loslis provinciam ire iioii
poieranl." S.
pulsum cessisse cf. 2, 169.
Kegnis pluralis pro regno, ul nos
seine Staaten ad maiorem poieniiam significandam. Sed lainen etiam proprie diclum
est; regnum enim paene quodvis consiat
provinciis. quae antea regna fuerunl minora.
Cf. 7, 98.
:

pecudem, agnam
1, 330.

123.

FPy.

domos W.
Rb.

rec.

rec.

bc.

adstare

ffg.

ut

domtim

677.

1,

152.

677 pro esse in bominibus vel

rebus, quae stare possunt dici.
Sic
Avienus descr. lerr. 375 Templa lovis
adstant nixa columnis.
Adde v. 633.
181. 9,

7,

658. 785. 824.

secunduin aiacr. 3. 10
Nepluno (sic H. II. 11, 728. Ov. !VI. 15,
695 nigris. (H. Od. 3, 6 ravQOvg TcafiHi).uvciq) candenli Aen. 5, 236), Apollini,
.\larli immolalur.
Apollini el NepUino fiunt sacra. vel quod sunt Troiae dii
lulelares, vel quod Apollo oraculum dedit prosperum; Nepiunum sibi propilium
reddere cupiunt mare ingressuri.
cf.

cf.

pulsum
5, 638.
regnis cessissepaternis: Non dicil quare.
Sed lalis bisloria est: Idonieneus, Cretensium rex, quum posl eversam Troiam
reverleretur, in tempeslale devovii diis
sacrificaiurum se de re, quae ei prinuim

119. Tauris

felicibus

volat

regil intinilivum

120.

profici-

116. Dislabat Crela

serenitaii."

Crctam

Delo
scuntur.

iiire

113. Leonibus invecla clepingitur Cybele ut Pl. NH. 35, 10, 36 ei domina
tlicitur ut Val. Fl. 3,
23.
Hoc autem
loco licet inleUigere doniinani leonuin.

mill.

131.

125

cf.

5,

772.

124.

Ortygia

Delus

aniiquilus

dicia

esi.

Cycladum feriilissima, unde

parva dicla, viiium cullura ex eoque Baccbi cullu clara; ibi Ariadnen iii125. Aaxos,

Sicilia

veiiil,

ibi

Dryos mons

Bacchari

eius liabeiur sedes.

dicilur locus, in

487
bacchata Lacacnis Taygeta.
baccbanlur;

iia

G.

2,

371 bacchnlc Cithaeron.

P. I , 207
IJlulatibus Idc

4,

quo Lomines
virginibus
Stal. Tlieb.

Claud.

R.

bacchatur.

AEXEIDOS

LIB.

127

III.

Olearon, niveamque Paron, sparsasque per aequor

Cycladas, et crebris legimus freta coucita terris.
Nauticus exoritur vario certamine clamor;
Hortantur socii, Cretam proavosque petamus.
Prosequitur surgens a puppi ventus euntes,

130

Et tandem antiquis Curetum adlabimur oris.

Ergo avidus muros optatae molior urbis,
Pergameamque voco et laetam cognomine gentem
Hortor amare focos, [arcemque attollere tectis.

lamque

135

fere sicco subductae litore puppes,

Connubiis arvisque novis operata iuventus,]
lura domosque dabam; subito quum tabida membris,
Corrupto caeli tractu, miserandaque venit
Arboribusque satisque lues et letifer annus.
Linquebant dulces animas, aut aegra trabebant
Val.

Fl.

Ittgis,

3, 21 Dindyma bacchata.
montiljus
iocum signai, quo

in

140

attoUcre tectis: Tectis est aui ablaiivus,

efficientem, nam quo
sunt, eo aliior arx; ila 2,

caussam indicans

iridem Donvsam ,,a colore marmoris"" S. ut nivea

Paros ob marmor candidum.
126. Olearos sive OJiaros a Paro orienlem versus. ,.Non adiecit epitlielon, caussa

aliiora

varietaiis." S.

hoc loco tectis accipere daiivum; arx

enim exslruiiur ad domus fi^^cta) luianAmare focos,
das, quae iiifra suni.
ut siniiie 'rac. H. 4, 74: Proinde pacem

Naxos bacchabatur.

127. .^Lcgimus^ pervehimur ul 2, 208.'"

S. Crebris vuda concita terris F:\lPyl)c.
..Naiurale est, ut conal. et Serv. qui:
citaliora

sint

uiaria

Quare ea

S.

viciniiaie

Val. Fl. 2, 622

fra^'osis vadis.
con-

habebalur periculosa;

Parium infame
sita P. ut

Rb.

terranim'"

Cycladas navigatio

inter

cf.

ffg. leslalur;

Moretanus,

ut

refert, qui in P.

concita invenit.
128. Laeiuin nauiae clamorem cerlaiim
tollunl ob felicem navigaiionem, seque
inter se adhorianlur ad
properandum.
Versus 128. 129 falso loco positos esse,
in eo conseniiunt Pl. IVg. Rb. Ld. et
esse post v. 123 ponendos; in eo disseniiunt quod ffg. eiiam v. 130 anle v.
124 ponil. Apud eum sequunlur v. 123.
128
30. 124
27. 131, ap. illos 123.
128. 29. 24
27. 30. 31.
Si nosira explicaiio placet, si sana est omnino, omittenda est versuum transpositio, qua sen-

tenlia perveriiiur.

131.

naviganiium"
allabimur

periinet

205.

278. 5, 34.
108. 10, 269
leni venlo, et ostendit prosperam navigaiionem fuisse.
Curetes sunt primi
cultores Cretae" S.
S.

Cf.

ut

2.

6,

8,

132

146.

In

insula

Creta

laborant

pestilentia.

133. laetam
tuta" S.
*134. hortor

.,propter

cf.

dis

esl

roburibus textis educitur equus et

05 tnedis erigitur pyra, nam taefit
pyra. ui rohorihus equus.
Aut
Praesial tamen
al)l. materiae cf. 618.

et ttrbem.

quam

victi

virtoresque eodem

iure obtinemus. amate colite.

Esl operari alicui rei
136. operala.
ideni quod dare operam, ut Ov. Am. 2,
7, 23 ancilla operata capillis ornandis^
et scriptores posieriores.
.

Recie haesit ^f g. in voce /ere, quod

vacare omni sensu videlur ei coniecit:
Sed offendit etiam
lam Rerecyntheo.
illud, quod posiquam uovae urbis mentio
facta est, naves subduclas esse memorai,
quod facium est, ut primum adveneruiit.
.\t ffg. in ed. minore 1861 fere defendit loco 5, 585. puppesque
non prius
subductas esse docel, ,,quod ante perGr. Pl. eiic. arficienda erant poliora."
iuventus.
Haeserat in iTis vercem
sibus et conieciuris emendare sluduit IVg.,
Defendit nunc ff^g.
haesi et ego.
tlefendit Fd. Ih. Ld.
137. lura domosque dabam cf. 1, 507.
Romani scripiores, quando urbem conditam aut deviciaui indicant, iuris dati mentionem faciunt; ita iura dare est impeOv. F. 4, 93.
rare Hor. C. 3, 3, 42.
Siat. Silv. 5, 3, 186.
Tabida lues,
cf. 1, 202.
138. fenire alicui mala et calamitales

,.Tandem ad desiderinm

|S5
4.

lecla

2, 33.

Pergama

resli-

eliam

alilii

dicuntur.

Cf.

Prop. 2,

mihi multa venire mala.

140. Linquebant animas uou

18,

scis

arcemque

minus

P.

128
Corpora;

tum

VIRGILII

MARONIS

exurere Sirius agros;

steriles

Arebaut herbae, et victum seges aegra uegabat.

Piursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remeuso
Hortatur pater ire mari, veniamque precari,
Quam fessis finem rebus ferat, unde laborum
Tentare auxilium iubeat, quo vertere cursus.
Nox erat, et terris animalia somnus habebat:
Effigies sacrae divom Phrygiique Penates,
Quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis
Extuleram, visi ante oculos adstare iacentis
In somnis, multo manifesti lumine, qua se
Pleua per insertas fundebat luna fenestras;
Tum sic adfari et curas his demere dictis:
Quod tibi delato Ortygiam dicturus ApoUo est,
Hic cauit, et tua nos en ultro ad limina mittit.
Nos te, Dardania incensa, tuaque arma secuti,
Nos tumidum sub te permensi classibus aequor,
Idem venturos toUemus in astra nepotes,
Imperiumque urbi dabimus. Tu moenia magnis
Magna para, longumque fugae ne linque laborem.
recte dictuin esl,

(luaiii

anima

bat.

Sic dicit Terenlius

quam

potius^

eos linquerelin-

quam

illam deseram Ad.

Siuiile illud Lucr.
3, 5, 52.
5, 987
Dulcia linquebant labentis Ittmina vitae.
lil. steriles agros exurere cf. 4, 22.
Sirius cf. 10, 273.
Exurere infi-

nitivus historicis,

cf. 2, J32.
Pesiilendescripserunt Thuc. 2. 47. I.ucr. 4,
1143. V. G. 3, 478. Ov. 1. 7, 520.
143. Remenso est passivuni cf. 2, 422.
144. T eniamque precari cf. 1 , .519.
Nani ex peslilentia et diversuni ab eo,
quem Apollo indicaverit locum se insedisse et iraium sibi deum puianl.
Ab

liain

ApoUine enim omnis

Hom. II. 1 43.
145. Qutim finem

pesiilentia orilur

cf.

cf.

FesSic fessis rebus

2,

554.

sae res siint afflictae.

succurrere 11, 335. Ita res egenae ut
in rebiis egenis C, 91.
Plaul.
10, 367.
Capl. 2, 3, 45. Poen. 1, 1, 1. Res trepidae: Hor. C. 3. 2, 5 vilam trepidis
agat in rebtts. Tib. 2, 3, 21 trepidis
petere oracula rebtis.
Liv. 4, 17 Senatus ut in trcpidis rebus dictatorem dici
Mam. Aemilittm iussit.
Res mersae:
Ov. M. 1 380 mersis fer opem rebus.
Trisl. 1, 4, 35 rebus succurrite lapsis
cf. Res dura 1, 563; et quae apud oplimum quemque: rebus secundis prospe-

Cretam cum suis

integris, adversis.
Atque in his
formulis omnibus Romanos videmus con-

cretis indicare malle,

solemus.

Cf.

Gr.

quae nos abslractis

373, An.

2.

155

160

relinquit.

148. Effigies divom Phrygiique Qexplicativum est} Penates fi' 8iu Sdoiv"
S.

Cf.

12.

visi in

somnis

271.

cf. 2,

Ov. Fasl. 3, 639 Nox

erat, ante torum visum est adstare sororis Dido.
151. Cf. Val. Fl. 1, 105 visi manifesto
Spitia coni. insomnis
in lumine.
Pl.
150. adstare

cf.

coni. in stratis (!)

Per insertas (parieti) fenestras.

Contemplator cnim,
1 14
Itimina cuuquc Insertim
fundunt radios per opaca domorum.
152.

Lucr. 2,
quum Solis
cf.

153.

Idem

S. in aliquo
2, 775.
muliis noii invenitur, qui

v.

Hic versus

iii

tamen admodum necessarius

Sed

esl."

,,An integrum 153 Vgl. in

schedis induxerat, alium poslea in eius
locum substiturus" (!) Rb.
155. Versiis decem acceniuum cf. 2,
701.
or/ limina sc. cubiculi lui, naminest in

I>lss.

que

in

domo ad aram asservabaniur eae

sacrae.
157. clwtsibus

effigies

158.

ris.,

150

A Penatibus monitus Aeneas

147 191.

Animam

145

\cpotes

ultro cf.
7, 98.

12, 3.

cf.

.,significat C.

lulium Cae-

sarem, qui primus inter deos relatus esf

S. el Auguslum, queni inier eos relaium
erat cerlissimum.
Cf.
159. urbi ,,Romae xar'
magnis .,i. e. nepotibus."
160. Para: Consulto
iri

aiubiguuin,

non

6, 792.

i^oxi]V

S.

S.

posuit

condere;

verbuin

neque

enim

il

AENEIDOS

LIB.

129

III.

Mutandae sedes. Non baec tibi litora suasit

Delius aut Cretae iussit considere Apollo.
Est locus, Hesperiam Graii cognomine dicunt,
Terra antiqua, potens armis atque ubere glebae;
Oenotri coluere viri; nunc fama minores
Italiam dixisse ducis de nomine gentem:
Hae nobis propriae scdes; binc Dardanus ortus,
lasiusque pater, genus a quo principe nostrum.
Surge age, et baec laetus longaevo dicta parenti
Haud dubitanda refer: Corytbuni terrasque requirat
Ausonias; Dictaea negat tibi luppiter arva.
Talibus attonitus visis ac voce deorum
Nec sopor illud erat, sed coram adgnoscere voltus
Yelatasque comas praesentiaque ora videbar;
Tum gebdus toto manabat corpore sudor
Corripio e stratis corpus, tendoque supinas

165

170

Romaiu

coiididit

erai niag:niini.

6,

Tib.

46.').

1,6,

20.

Suasit Delius aut iussil

161.
cf.

Aeneas, neqiie Laviniuiii

(jue
ne pro neve iia

8, 168.

Curl. 9,

fuit,

Idem versus

163.

haec pro hoc aiii

fcctio, nou fufra csl
nec iniruin si omnes loci
subsiituuni;

1,

polerant luulari.
Adde
illud triumphns
ipsuiii Ciieronem Fin. 5, 9 ut
qui

niuiaii sunt,

/poUo

iyM).

167. propriae sedes cf. I, 73.

l)arel lasius fralres fuerunl Eleclrae
sed IJardaiius de love, lasius dc
filii:
Coriio procreaius esl, a cuius iioiniiie el
nions et oppiduui nomen accepil.'' S.

danus

Dardanus Troadem, lasius Sainoiliracen

quem lionoris caussa pairem
obliiiuil,
nuncupat poeia. Sed in eo iure liaereas,
quod lasium eo lionore afficiai, iion Uardanuni, gemis auclorem; deinde a quo
ad lasiuni videlur referendum. Cf. ad I,
,,a quo, a Uardano, iion ab
235 el S.

175

et

28 Sive

10,

aliud cquo sit natura, aliud bovi, aliud

homiui.
Cic. pr. Planc. 33, 80 Quid
csl pictus, nisi voluntas grata in purLulvs.
Cf. Gr. S 212, 2.
174. vclatas comas sc. viltis,
deorum siinulacra gerere soleliant

prucscutia

296.

5, 1,

I>Iost.

sinli tibi;

ut

lcibhuftiir)

quas
2,

('f.

Plaul.

cf.

27 ailsum prucscns praesupra dixii manifcsto in

luniiue.
175.

Sndor corporis

certuni liabeiur

cf.

signuni
458.

visae

rei

lasio:

nam

anieriori respondii."

Elruriae urbis, ex qua iii

profeclus dicebatur.
171. Dictaea arva i. e. Crelae.

floreiilis

Asiam

Tendoque manus cum voce i.

Snpinus:
vocem cf. ad 2, 72.

176.

Is igi-

sumit dicendi modum esse negligentiorem, ul ad lasius a poeia praeier

iiecessiiatem addilum sil nomen pater.
170. Curylhus el noiuen palris Uardani et Cortonae, cf. 9, 10.
10, 719
lur

el

Ilor. C. 3, 23,
arlificum operibus saepe

4, 205.

1.

Iia

fingi

videmus

e.
cf.

in

inipre-

Aiiiiqui enini si precabanlur. ad

deos
a quibus auxilium exspeciabant,
nianus proiendebant supinas. ut quae
peierenl, quasi accipere viderenlur. Inde
diciiur pamlcre palmas Lucr. 5, 1199.

canies.
,

Diciaeus eiiim mons Creiae est dicius a

Dicle Nymplia, quae iliic colitur" S.
173. yuid sil sopor cf. ad 2, 253.

6,

sopor illud eral soluia elocuiio."

Pronomen illud non ad subslanlivi
S.
geiius, quod praedicaii est loco, accomoHa nos fere semper, Graeci nondaiur.

credebanl, manus leiidebant:

ilaque ad caelum, si superos adorabani;
si insi marinos. ad niare Ccf- 5. 233)
(Macr.
feros, ad lerram nianus veriebant

nunquam rarissime Roniani. Cf. \ iger.

p. 178. Exempla sunl ap. Ov. I>I. 2, 263
Siccae est campus arenae, quod modo

Sai.

.,/\ec

pontus

erat.

meriti

summa

vis hoc
his,

ut

Her. 2, 56 Debuit hoc

fuisse mei. 3, 8 Quum-

quoque culpa tua est. Sed in

in Livii loco 2, 38 Si hoc pro-

Si aderal

simulacrum dei, id ipsum amnec minus aras cf. 4, 219.

si non. ad eum locum. in quo

pleciebaniur.

124;

deum esse

3.

9)

sive terrani nianu aiiingebant

14, 272, sive pede

Hoiu. 11. 9, 568.

terram percuiiebant
cf.

60.

Manus

precanuir,
erai animi
Tigranes,

cf.

Cic.

Tusc.

2,

25,

aulem nexae, quibus nos

apud aniiquos iam signum
subraissi

re.x

et

obedientis.

Armeniorum

sibi

Sic

adslare

P.

130

VIRGILII

MARONIS

Ad caelum cum voce manus, et munera libo

lutemerata focis. Perfecto laetus honore
Anchisen facio certum, remque ordinc pando.
Adgnovit prolem ambiguam geminosque parentes,
Seque novo veterum deceptum errore locorum.
Tum memorat: Nate, Iliacis exercite fatis,
Sola mihi tales casus Cassandra canebat;
Nunc repeto haec generi portendere debita nostro,
Et saepe Hesperiam, saepe Itala regna vocare.
Sed quis ad Hesperiae venturos litora Teucros
Crederet? aut quem tum vates Cassandra moveret?
Cedamus Phoebo, et moniti meliora sequamur.
Sic ait;

cuncti

et

dicto

180

185

paremus ovantes.

Hanc quoque deserimus sedem, paucisque

190

relictis

Vela damus, vastumque cava trabe currimus aequor.

iussit (jualuor leges iiexis inanibiis.

Plui.

Lucull. 21.
177.

Munvru

libo

inlenierala

,.nle

perfecla, ut ratio exigit sacrificii" S.

crnin

gratias agat ultro

oraculi, ita 7, 133. 8, .i42. 9, 23.
facit,

quum etiam
post visa

iii

ut

Saolilati

Quoil

somnia dari putalianl,

somnis sacra feruiit, sive ea
per

sive infausti erant ominis.

Cf. 5,
743. 8, 70. Ov. M. 9, 701. Tib. 3, 4,
10 Ilomiiium geniin omina noctis Farre
pio placant et snlicnte sale.
Plaut.
fausti,

Ampli. 2, 2, 108 Postijuam e.rperrecta

est, procUgiali luvi .hit mola salsa hodie aiit tvre conprecatiim oporlnit. Xen.
Conv. 4, 33.
Sacra post insonuiia 4, 9.
Tib. 1, 5, 13. Soph. El. 634.
178. Focis .,non aris, (luia privatum
sacrificiuin sequilur,
ficat" et ,,focus

honorc

cf.

I,

nam

Penatibus sacri-

ara deorum Penatium" S.

49,

pando

641.
.
180. .4gnovit (luplici structura et cum
accusativo et infiniiivo cum acc.
Eam
figuram, qua art unum verbum simul diverso modo varia iungunlur, 6vvoiy.fLC0Giv vocat Quintil. 9
64.
Hoc paiet,
3
utraque struclura concessa sit necesse
cf.

7,

esse; cf. v. 235. G. I, 8.5 urbisne invisere Caesar terrarumque velis curam.
A. 5, 748. Lucr. 3, 5. Liv. 1, 6. Sall.
Cat. 5, 9 ibique Kritzii notam.
Cf.
1,
78.
prolem ambiiriiam, quod a Uar-

dano

a Teucro duxit originem.

181. J clera loca suut aniiquilus culta.
ISovae res quum sint inaudiiae, adhuc iricognitae, saepius aniinum percelet

lunt,

cf.

240 nova

ex opposilis veterum, ut alibi adieclivum

aliqiiod, qiiod non magni per se momenli
est,

qiio

poniliir,

contrarium

bclla.

591

nooa

exlollalur.

716 omnibiis unus. Sopli. O. R. 1

Tsyivci KciSfiov rov Ticclai vta XQOcpri.

Cf.
c6

i/uae
Speremus
quod acciderit, feramus.
Pl. noluit
1.
pr. Sest.
68.
pr. Man.
uovo, posuit suo(!)
Idem 5,
182. Iliacis exercite fatis:

Simile

illud

Ciceronis

vohimus, sed

Re

705.
lanlur

431

qua exagi622 stirpem

exercenliir homines,

faiiganlur

et

cvercete
l,

cf.

5, 779 eaercita curis.

Te
/n6or.
G. 4. 452

odiis.
e.rejcc(

exerccnt uuminis irae.

'Poto e.rerccor

4,

anno.

7,

Ov. M. 2, 2iS7
634 Curis exer-

sommis orcupat.
.,CaDe Cassandra 2, 246.
sus Cassandra canebat haec compositio
iam vitiosa est, quae maioribus placuit,
cita corpora

183.

Facio certum : in ,'ioluta oratioue

certiorem.
Ordine pamlere iilem est
quod ordine referre Ov, M. 5, 335.
179.

Ecl. 3, 86 nova carmina.

fnrnia viri.
Itaque ipse miratur, quomodo polueril errare.
Vim aulem aliquam quaesivit Vgl.

C^2) Aiichisen agnovit amicum; et

Ha866) sale saxa sonnftont." S.
bes hariolaliones grammaticorum cf. 2, 27.
184. liepeto porlendere praesens eodeiii
niodo quo cum meniiui iungitur.
De
omisso accusalivo subiecti cf. v. 201.
186. vcnluros cf. Gr. S 177.
187. Credcret. ff cr hdtle oeglaubt!
ul

(5,

6,

537.

808.

9,

Meliora

et

7,

188.

quamur

pertiiiet.

cf.

Cf.

Pnucis

et

ad se-

12, 217.

189. ovantes: laeU

190.

Gr. s' 421, o,

ad moniti
ef.

rclictis

10, 690.

addil,

quod

fuit

urbs Cretae Pergainuin,

191.

nave

ela

damus

cf.

I,

35.

..naviiim periphrasis optiina"

Currcre acquor

cf,

5,

235,

cava
S,

AENEIDOS
Postquam

LIB.

131

III.

uec iam amplius uUae

undique pontus:
mihi caeruleus supra caput adstitit imber,
altiim tenuere rates,

Adparent terrae, caelum undique

Tum

Noctem hiememque

ferens,

et

et

unda

inhorruit

195

tenebris.

Continuo venti volvunt mare, magnaque surgunt

Aequora; dispersi iactamur gurgite vasto.
Involvere diem nimbi, et nox humida caelum
Abstulit; ingeminant abruptis nubibus ignes.
Excutimur cursu, et caecis erramus in undis.
Ipse diem noctemque negat discernere caelo,
Nec meminisse viae media Palinurus in unda.
Tres adeo incertos caeca caligiue soles
Erramus pekigo, totidem sine sidere noctes.
Quarto terra die primum se attollere tandcm
Visa, aperire procul montcs ac volvere fumum.

192
21S.
Strophadcs
Simiies

Aeiioadac

tcnipostatc

teinpestales

sunt

ilescriptae

U,

atl

Har-

sedcs

adiiruntur,
pyiuruin.

1,

'^U' ots
dTj
KqiJttjv filv iJ.iiTcofiiv , ovdb Tig
ailt] ^aiviTO ycaucov , dlK' otQCivog
Ijrj TOTt y.itavirjv vicpii]dl d^ulciGoa
Xrjv iciTrjOs Kgovicov Nrjog viziQ yla82.

9.

:i.

Oilyss.

Cf.

301

^;^/lwC

cpvQTig,
ita

5,

313.

12,

di

novTog vn

40.i.

vides Honieniiu.
prinni esi, ul portum
19.').

inhorruit

siuiplicius,

iiec

avTiig;
esse
Jltuni lenere protencre 1, 400.
.Simpliciorein

unda

Nec

tenebria.
poluil

foriiiis

ilescribere

maris niotus, insrueiite tenipestale. Sic

Cic. tte Rep. 1, 40, 63 mare horrescerc
dicil
et Pacuv. ap. Cic. Div. 1, 14. 24
Interea prope iam occidcnte solc iniior,

mare

Tencbrac

condiiplicantur.
aspera
iiec
laevia aul niii.-inia; iia
superlicie,
vndci /jorref venlo agiiala ; horrent urma
1, 4; horrescit telis crercitus cf. 7,526;
horrent comae, si eriguntur; horrent segetes.
Iiide e.x ea, quae est ad 2, 31
exposita raiione, est etiaiu timere, assuinplo accusalivo 10, 880 vel infinitivo

resrit

liorrcre

Scilicel

ilicuniur

oiiinia

12, et

2,

terribiiis

tamen
cipiuiu

id

borrendus ideiu
et

venerabilis

significat,

cf.

6,

10.

memoralu dignum, ipsum

horrens

acliva vi

movens liorrorem

quod
Esl

parti-

dicluin

videri,

(cf.

vi acliva schrccklich, ut 4, 378.

199. ingcminant cf. 1,

ruptis nubibus cf. 2, 416.

104.

200. caecae cf. 1. 536.

201. De oinisso accusalivo

ah-

202. ncc meminisse: F,x prior.- verbo

erueiidum est verbuin afliriiiaiidi
Sic Ter. Pborin. 2. 3. .i
cf. Or. S 428, 3.
i\cf;at l'hanium rsse hanc sibi cognci-

3.

C. Fin. 2.

patrmi
21.

se

OIT. 3.

2.

203. /Idco iunfriiur eliain numeralibus;

12,
ciuincptc adeo urbes.
T, 629:
548 totac aileo acics. G. I, 287 nntlta
ita

Plaul. Stich. 1, 3, 59 r/iinl

adco noctc.
adco coeuac Val. Flacc. 4, 63 nullumuc
malorum Jincm adcu po.naecjiic ilnbis.*
Adde 2.
quae dat Hand Turs. p. 147.

567.

.Solcs dixit, quasi quovis die iio-

uiide etiam alii poeiae sol

lam incerti caeca cupro dics dixeriiiii.
lifrine sunl obscuri. per quos fit navigatio
El Scrviiis
propler caliginem.
iiicerta
recte inoiiet: ..Ueiie inccitos, quia qiiaiila-

vus

vis

sol

sil,

obscuritas.

sit

discretio.

festa

tamen noclis esi nianiUnde superflua quaeslio

eorum, qni dicuiit tres dies qiiomodo

transisse scierunl. si noctem a die discerinccrta
Ita 6, 270
nere non poteranl.
luna. Ov. Mel. 2, 808 Liquitur ut glaest

cies inccrto saucia sole.

204. Tempeslas orta est

promonlorium,
193.

Id

usum,

si

naufragiis

iniellexil

ille,

Maleae

circa
infaine,

qui

in

cf.

5,

aliorum

qui forle non intelligerent

ad-

gcntes malc aec/ni

sonantia (lege Maleaeque sonanlia) sfj.r
pariterf/ue undae terrarCircnmstant
que niinantur. Piilsamur saCLns el ceicumsistimur undis, quos versus .servavit

Hinc

Pe/o/j/s

Servius.
205. ,,Ouoliens
loribus,

mum

2,

neque eius

Dcniipho.

tuni

scire ciui fucrit.

S. luft. 107.

et

eiiim

propinqnamus

exsurgere terra videlur

ei

li-

fu-

et H. Od. 10,
cf. 275
volvens fiimum: Inde volumir.a
fiimi dixil Ov. M. 13, 601.

99_

cf.

205

iieganle

iecit:

nosirum erschrecken^; ita horrens umbrci 1, 16.5.

311, et licet ila explicare 1,4. 10, 237;
sic adiectivum horridus nonnunquam est
sc.

200

emittere." S.

P.

132

VIRGILII

MARONIS

Vela cadunt, remis insurgimus liaud mora, nautae

Adnixi torquent spumas et caerula verrunt.
Servatum ex undis Strophadum me litora primum
Accipiunt.
Stropliades Graio stant nomine dictae
Insulae lonio in magno, quas dira Celaeno
Harp3'iaeque colunt aliae, Phineia postquam
Clausa doraus, mensasque metu liquere priores.
Tristius haud illis monstrum nec saevior ulla
;

210

Pestis et ira deum Stjgiis sese extulit undis.

Yirginei volucrum voltus, foedissima ventris

215

Proluvies uncaeque manus et pallida semper

Ora fame.
Huc ubi delati j)ortus iutravimus, ecce

boum passim campis armeuta videmus

Caprigenumque pecus nullo custode per herbas.
luruimus ferro et divos ipsumque vocamus

220

Laeta

2i)7.

ela cnr/nnt, dpinHtiinlur,

Ov. Fast. 3,
ittsurgimus

58.1.

Cf.

2,

442.

Prope Titus
non velorum, seil remorum usus erat ne
fieret naufragium.
Ilaud moia cf. 1(>,
cf.

5, 189.

"Ml. Celaeno,

ap.

iit

Jiemis

153.

sunl Harpyiarum.
213. clausa

mulata esse

208.

Spumas,

ut

35.

1,

Intentis viri-

De hiatu

cf.

*J

6.

liquerc: Nola subiecla

de activo in pas-

transiri

metu Argo683. Ira deum ut

215. peslis
683 ira deum et Calabri
Val. Fl. 1
popnlator Sirius agri. Ex inferis
sivum

et

Cf.

reverti.

60.

cf. 5,

omnia veniunt noxia hominibus.

216. Xominaiivus non addito verbo, ut
2,

209. Stropliafhs.
Pliineum, Thraciae
(aut Arcadiae) regem, quum vales aul
suos firios caecasset, aut deorum arcana

hominibus prodidisset, occaecavit luppiter

eique immisit Harpyias, Thaumanlis et
Electrae [quae est Oceani vel PonliJ filias,
quae cibos coenanti eriperent et foedarent.
Tandem quum Argonautae ad eum venissent, Boreae filii Zetes et Calais ex eius
domo depulerunt easque persecuti sunt,
nsque dum ab Iride ut desisterent persequi moniti, ot 8' si^avz^g vntarQscpov
tnl vfja GsviaQ^ui.

UzQOcpadag ds

avQ^QOjTCoi vi]Govg rolo y

TtaQOg nicorag KKliovTsg.
Cf.
Apoll. Argon. 2, 178
300.
Sunt ad
Elidis Utus, nunc Slrivali.
Pl. NH. 4,
19 /tnte Zactjnthiim .YA_YF M. pass.
in Euriim ventum Strophades duae^ ab
aliis Plotae dictae.
Harpyiae, &velXai,
ap. Hom. ventorum numina sunt, a quibus qui evanuerant, abrepti esse diceban-

Ixfza-Klslovo'
SiirjTi,

tur.

210. Accipiunt M. excipittnt FGPybc

rec.
Rb. Ld.; sed excipere, quod
recte e.xplicat recipere in tutelam, aptum
non est h. 1. de Strophadibus, quae novum malum infenml.
et

nautarum.

bus remigant.
Caerula verruul, mare
caeruleum, idem ap. Cat. Epith. 7.
Caerula de caelo dixit Lucr. 6, 95. 481.
vernint cf. 290. Idem v. 4, 583.

aif)

et

Ocypete nomina

Aello,

170.

irginei voliicrum voltus sa-

breviter id dictum.

tis

219

246.

Troiani coenantes ab Harpyiis

infestantur.

220. boum armenta: Recle apposuit

genitivum, nam et equorum dicuntur armenta, ut 540. fcf. Plin. Ep. 2, 17 ntulta
ibi cquorum boumque armenta')
vorum ul 1, 185.

221.
et

et

cer-

Cnprigettu?nque pectis ,,sMis nove

affeciate"

S.

Ila Cic.

Progn.

fr.

556. Or.

caprioeni pccoris custos.

Pacuvius

et

Attius

ita

6.

p.

lam

locuti esse dicun-

tamen minus iUud affectate

per herbas M. al.
recte dictum est.
per herbam P. Serv.
Cf. 5, 102.
Custode opus non est, quod diis sacra
sunt, quare nemo ea attingit.
222. Tocare in partem rei alicuius
saepius dicitur ut Cic. Caecin. 4 in partem hereditatis mulieres vocatae sunt.
Tac. A. 1, 11 in partem curarum vocatus.
Pro.xime, quod atlinet et ad verba
tur.

NiUilo

et ad reni,
accedit Liv. 5, 21 feientes
ignari, iam in partem praedae stiae
vocatos deos.
,,Nam Romani moris fuil,
ul bella gesturi de parle praedae aliquid

numinibiis pollicerentur." S.

AEXEIDOS

LIB.

133

III.

In partem praedamqiie lovem; tum litore curvo

Exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis.
At subitae horriiico lapsu de montibus adsuut
Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas,
Diripiuntque dapes contactuque omnia foedaut
Immundo; tum vox taetrum dira inter odorem.
Rursum in secessu longo sub rupe cavata
Arboribus clausi circum atque horrentibus umbris,
Instruimus mensas arisque reponimus iguem.
Rursum ex diverso caeli caecisque latebris
Turba sonans praedam pedibus circumvolat uncis,
Polluit ore dapes.
Sociis tunc, arma capessant,
Edico, et dira belhim cum gente gerendum.
Haud secus ac iussi faciunt tectosque per herbam
Disponunt enses et scuta hitentia condunt.
Ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere
Litora, dat signum specula ]\Iisenus ab alta
Aere cavo. Invadunt socii et nova proelia tentant
Obscenas pelagi ferro foedare volucres.
Sed neque vim pkmiis uUam nec volnera tergo
Accipiunt celerique fuga sub sidera lapsae
Semiesam praedam et vestigia foeda relinquunt.
Una in praecelsa consedit rupe Celaeno,
Infelix vates, rumpitque hanc pectore vocem:
Bellum etiam pro caede boum stratisque iuvencis,
223. in partcm praedamqne iii parpraeilae" S. Esl IleiuUailys cf. 1, 61.
224. dapibusque epulamiir :
,,Dapes
deoniiu suul;
t-pulae lioiiiiiuini.
Bene
ergo utriiniqiie posiiit
nani et sacrificiis
et coiiviviis operani iribiiiiiil." S.
Kpii(ein

lari re primus dixil \gl.

Dapes igiuir
sunt epulae sacrificiis habitis ut 8, 175
183.
225. svbitae cf. 2, 680.
adsunt,
advolant cf. 2, 442.
lapsu cf. 2. 225.
226. P/. eiicit et
alnt.
228. r o.r dira nominalivns cf. 2, 170.
230. Clanxum MPy alii boni.
quae

raiidi,

De

ptTinitteiuli

225

230

235

240

245

etiam parl.

variata striiclura

cf.

ful. adsciscit.

dirus

180.

cf.

12, 84.5.

237. scuia latenlia condunt cf. 4, 22.

239. Miseiuis eral lubicen cf. 6, 164.
Mira,
240. \ova proelia cf. 181.
nam novuni bellum non est, cuius exstat
exemplum" S. Foedare infiniiivi accusativus appositus est verbis noi;rt proelia;

haec

ut

Cf. 2.

ipsa

verbo

61. el G. 4.

tentant

pendenl.

554 Hi vero subiium

ac dictu mirabUe monsirum adspiciunt,

Foedare
toto stridere apes utero.

est vulnerare.

Cf.

2,

55.

Ilaque iurerii baeremiis. noii

salis insirucli ad iudicandum.
Malim ta-

Pelagi volncres sunt, quod sunt

Ponli cf. 209. aut quod sunl in
ob^icenus cf. 12, 876.
insula.
244. scmiesam cf. 4, 686.
246. Infeli.v vatcs est. qui infelicia

men versum

praedicil

scripuira allaia est ex 1, 311; lolumque

versum inde liuc Iranslaiuin exisliniant

Rb.

Ld.

Vlausi nec To-. nec Fib.

dicit

ubi Icgauir.

231.

abesse.

241.

neptes

cf.

6, 715.

rumpit vocem

cf.

quibus sacrificant diis,

quos in praedam vocaveranl: neque enim
opus erai. quod aras etiam v. 224 comliepoulmus., iterum danius.
inemoraret.
reficimus.
Quum alio loco dapes slruerent, eliam ibi iiovae arae struendae ite-

2,

rumque incendeiulae

tanien pro iiliiis temporis statu, quo ea

narratio invalescebat. non videbalur esse
inepta, aplalam aequalibus a Virgilio al-

r/ris,

in

129.

'247

257.

Celaeno dat
Cinium.

eranl.

232. ex diverso caeli cf. 1. 422.

235. Edico ut verbum mandandi,

cu-

247. Ul

in

libro

secundo

iufeliv

^ati-

fabulam

il-

lam de equo Troiano, subabsurdam. quae

P.

134

VIRGILII

MARONIS

Laomedontiadae, bellumiie inferre paratis,

Et patrio Harpyias insontes pellere regno?
Accipite ergo animis atque liaec mea tigite dicta,
Quae Plioebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo
Praedixit, vobis Furiarum ego maxima pando:

250

Italiam cursu petitis, ventisque vocatis

Ibitis Italiam, portusque intrare licebit;
Sed non ante datam cingetis moenibus urbem,
Quam vos dira fames nostraeque iniuria caedis
Ambesas sul)igat malis absumere mensas.
Dixit, et in silvam pennis ablata refugit.
At sociis subita gelidus formidine sanguis
Deriguit; cecidere animi, nec iam amplius armis,
Sed votis precibusque iubent exposcere pacem,

qiie ita

institiitani

esse vidimiis,

babilis quantuiu possel videretur:

nt

pro-

sic iioc

illuil oractiluni,
quo Aeneartae saam
terram tenere ilicti sunt, si faiue ipsas
meiisas cogerentur coiisumere, tot rebus
poeta circumslruxit, el tot nova adstriixit,
ut lusus ille paene puerilis, qiii inest,
plane tegereliir.
Ouod coiilra iiis fasqiie
boves iii suas epulas Troiani necaverant,
recle famis poeiia puniuntur.
llabuitque

loco

malum

illud

satis terroris, ut iiremerentur

timore cf. 3fi5.
Sed fdtn viam
inveiiervnt, et Troiaiioriim pietate commoti laetuiu dii dederunt exitum 7, 116.

fala qnoque ut

mutare valerem,
luppiter

quod

iii

Aeneae

hisloria

omitlere non debebat, in-

nexuit

carmini

suo.

debemus

obiicere,

Quare

poetae

sed laudem tribuere,

qiiae creditae erant,

quod tauta id fecil ;irle.

248. Laoinedon perinrio infamis, quo
et
Neplunum atque ApoHiiiem, qui in
muro Troiae condendo operam suam praeslilerant, mercede fraudavit, et Herculi,
qui monstrum ab illis diis iratis inimissum occiderat, Hesionam promissam eripuit.
Cf. 5, 811. Hom. II. 21, 442. Ov.
M. 11, 194. Inde f,riomedoiitinrlac mansit Troianis infaine nomen
quo ab hosli,

bus

insigniuutur,

Adde
7,

qiiae ad 1,

105

est

ul 4,
23.5.

542. G. 1, b02.
Sine i^nominia

Laomerlontia pubes

Laomcdontins

et 8,

18

lieros.

849. patrio re^no Neptiinio." S. quod

sunt in insula.
Cf. 209.
250. Idem versus 10, 104.
/tnimis

et

ad

accipcre

et

ad

quamquam solum^^ere

figere trahitur;
pro figere animo

dicitur ap. luven. 5, 12.

251. Fatiini
est
supra

omnes deos
flnde prima ileum fas Aiison. Idyll. 12.
Cf. Ov. M. 9, 428 luppiter ad deos haec
dicit: Tantumne sihi qnis posse videtur,

svperet? deinde addit

fata regiint; quae si
etc.

1,

cf.

quid fato

sit

4^,

iinus

conslilutum,

idque exsequitur, cf. 375 sq., atqiie iii eo

eiiis
polestas et auctoritas.
Praevidendi futuri facultatem is dedit filio anialo
Apollini
hiiic zJibg TiQorpi^Trjg iOtl Ao^iag TtciZQoq Aesch. Eum. 19.
Cf. Cic.
Tusc. 1, 47, 114.
Is dat, cui vult, ut
,

dedit Cassandrae.

Cf.

Quae Phoebo

251.

2,
etc.

246.
lribuit aiicto-

ritaiem, ne possint a se dicta contemni." S.

Furiarum maxima

252.

cf.
6, 605.
641.
253. ventis vocatis cf. 8, 707.
255. Data iam esl, quod est fatis con-

panilo

noii

quod recepit narratioiies

scit,

260

est

Troiaiii

Ila satis prudeiiter lioc oraciilum,

Me quoque

433

255

cf. 7,

cessa.

quam vos dira fames: Ut Varro

secundo divinariim dixit, oraculiim hoc
a Dodonaeo love apiid Epiruiu acceperunt." S.
Quam ob caussam hoc immufaverit poeta, dictiim est ad 247.
nostrae caedis i. e. caedis nobis iiitenlalae.
257. Subigo c. inf. 6, 567. 7, 214.
256.

in

8,

112. Sall.^Iug. 31.

258

267.

Cf.

2,

33.

Preces Troianorum.

258. Jblata refugit cf. 2, 169. refugit non metu;

iiec
eiiim
minanlibus
convenit, sed ne posset placari." S.

259. Cf. 30.

261. Anlea, qiiiim feras habebant, armis sibi parare studebant pacem; cf. noillam formulam:
den Frieden erobern.
Kiinc precibus utuntur.
Pax autem sive venia deorum petitur, si ut propitii sint orantur, ul bellum gerere dii dicunlur coiilra homines irali.
Cf. 1, 48 et
Ml opus est bcllo
Ov. Ain. 1, 2, 21
(cuin deo Amore), paccm veniamquc ro-

tam

gamui.
370.

Cf.

Sic est

Liv.

deorum pacem exorare

1, 16

Pacem

CQuirini}

AENEIDOS
Sive deae,

135

III.

dirae obscenaeque volucres.

sint

seii

LIB.

Et pater Anchises passis de litore palmis

Numina magna vocat meritosque indicit honores.
265

prohibete minas; di, talem avertite casum,

servate pios.
Tum litore funem
Deripere excussosque iubet laxare rudentes.
Tendunt vela Noti; fugimus spumantibus undis,
Qua cursum ventusque gubernatorque vocabat.
lam medio adparet tluctu nemorosa Zacynthos,
Dulichiumque, Sameque, et Neritos ardua saxis,
Effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna,
Et terram altricem saevi exsecramur Ulixi.

Di,

Et

]3lacidi

vnlens propitiiis
,
iit
Nam
xuarn semper so<pittt piogeniem.
coiitra (leos praeter preces et vota iiihil
Pa.v vocem
valere persiiasiim iis erat.

precibits expoiciiut

dei voliiiilaiem docet

significare beiiigiiam

31

10,

tua Clovis) atque

TVocs llaliam pctiere.
Vocabiila pa.v et venia ea iii

sine pace

si

nvmine

iniuto

Cf. 4, 50.

idem

re

significare

iiitelligimiis,

siint,

esse ut Ov.

et
1.

1.

Pacem iieniamque precata deorum

rumqiie.

9, 20

Foiit.

Cic.

lios

qui ad I, 519
iuncta videmus ea iii re
G. 4, 534. Liv. 39, 10

locos ciim iis coiiferiimis

prolati

si

mortalibus parem
Rab. <J, 9 yf (liis

ac
.

<lea-

im-

(liis

./

veniam

petunt,

pactm ac veniam

iubcnt. De structurae cf. 2. 3.

pelo.
nb^ccnne cf.
268. dirae cf. 12, 845.
12, 876. (.,Languere admodum sentio versum-' Kb.)
263. pnssis f/e litore ;)o/;?h".. Cf. 176.
264. i\umina ma^iia , et potentiora,
Cf. 8, 679.
quani Harpyiae videbantur.
merif ocat, advocat cf. 1, 734.
Indicit sacra, cf.
tos honores cf. 118.
Eos lioiiores aUo loco reddiliiri
1, 632.

utimur numerum,

270

licet possit et

singularis

esse."

270. Cf. Od. 9, 24 JovXixiov te Zufir}

TS Kal vlTjioaa Zccy.vvQ^og.
271. Dulichium rf. Hoin. II. 2, 625
0'1 d' i-n Jovli%ioLO, 'Exivcccov 9' IsQccav
vrjGcov, a'i vaiovGt nt-Qrjv cll6g,"Hlidog

avxa. et Sirab. 10. 2: 'Exivccdsg- mv

TO, T /Jovlixiov S6TL (xttAovCi ds vvv
Jolixciv) v.ccl al '0'gilaL Kalovpsvai,
lcg 6 TCOLrjTr^g (Homerus) ^oag fins' v.a.L

ptv Jolixa v.tlTaL v.cctu OlvLcchccg

Coppidum) v.al ttjv svo?.i]V roi5 'Ax^?-coov,
disxovaa 'Agct^ov, ttjs tcov 'W.sicov

tJ

Same et SaCepballenia cf.

TsTQccitolsojg yuQ ovGrig Trjg
picc TCOV TSTTCCQCOV SGTLV Tj Kal

GTccbiovg sv.cctov.

lcv.Qag,

mos apud Honierum

Sirabo:

VlJGOV

est

Zcciiog val Zccfir] v.ccXoviisvr] vaQ-' Ixc'TSQOV TOVVOtlCC OUCOVVpOVGU TJj VTjGCp
Addil Slrabo post de
CCepUalleniae).

urbe: tJ vvv (isv ov-ast' sGtIv , Lxvr; 8

avTrjg dsLV.vvTUi xara (isGov roi' TCQog
'iQ^ccv.rj tioqQ-uov. ,.Same diruta a Romanis, adhuc taineii oppida tria habet" fCephallenia) Plin. 4. 19. et ap. Liv. 37. 42

suiit Troiani.

Same

267. cxcns^os laxare rudentes cf. 4,22.

deripere cf. 1, 411. diripere Ld.

erat Ithacae,

qui

1.

est

1.

Cepliallenia.

iXerilos

mons

Uoin. Od. 9, 22. et Plin.,

,.Ithaca, in qua nions Neritus."
cf.

272

Ov. M. 13, 712 Neritiasque

domos, regniim fallacis Vlixi.
272. scopulos llhncae: Ithaca montosa
ul notissinium est Hoet scopulosa est,
Laertis, LHixi
nieri carmina legentibus.

riler ferri Troiaiios inlelligimus,

cur hoc loco liat mentio noii patet; totusque versus post Neritum dictum,
quo Ithaca salis indicatur et anie pulchrum versiini (lui seqiiitur admodiiin laiiguet; iiec videlur eiim legisse Ovidius
Virgilii vesligia presse qui sequitur. Quid,

268

Inde ap.

277.

268.

Troiani Actiuni pergiint.

fugimus MPl.

receptuin

iii

editis,

ferimur PGy,
quod

ul videtur,

el

v.

effugimus legitur; receptum etiam

propterea, quod hoc loco de profectione,
non df fuga sermo esse videbatur. Sed
eiusdem vocabuli repeiitio nou otfeiidit cf.
6, 901; fii^-a autem et fus^ere saepissime
celerem motum iiidicant cf. 317; et celequod

teii-

spumaiit undae et iam

vela veiiti
apparet insula longe remota.
269. ventns gubernatorque vocabat M.
diiiU

al.

cf.

detur
stius,

1,

16.

vncabnnt P. alii, ut viqui

,,Hoiiepraeceplo
liac locutione per pluralem

ex Servii
iiiquit,

patris,

si

addiius esl ad explicandum versum se-

quenlem?

Retiiient

ceteri

el

P/.

iieque

modo.
Sic dici273. terram altricem lUixi.
fpulia (Horatii) Hor. C. 3,
tur nllrix
4, 10 siquideni dicitur; certatim eiiiin inoffensi sunl

ullo

VIRGILII

P.

136

MARONIS

Mox

et Leiicatae nimbosa cacumina montis,

Et formidatus nautis aperitur ApoUo.

Hunc petimus

275

parvae succedimus url)i

Ancora de prora iacitur, stant litore puppes.
fessi

et

Ergo insperata tandem tellure potiti

Lustramurque lovi votisque incendimus aras
Actiaque Iliacis celebramus litora ludis.
Exercent patrias oleo labente palaestras
Nudati socii; iuvat evasisse tot urbes
Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostes.

280

magnum

sol circumvolvitur annum,

hiemps aquilonibus asperat undas.
Aere cavo clipeum, magni gestamen Abantis,

Interea

Et

/Ipuliae mutaverunt et
Ida altrix Hermapliroditi Ov. M. 4, 293, et altrix casti
CoUatia liruti Sil. 8, 361. Cf. ahimims
E.Tsecramur praeternavigan6, 878.
tes.
Itaque et lioc loco Ulixi in evertenda Troia maxiniae partes dantur.
Cf.
Hom. Od. 1, 2.
874. Leucale promontorium insulae Leucadiae: Slrabo ti, c. 2 1';^? 81 rb rov
Aivy.ura 'Anollcovog hQOV.
Sed hoc
loco intelligitur templuin ApoUinis Acliaci,
alque ila sunt hi \ ersus inteUicrendi Post
Ithacam, Leucate apparet, post eam Actium, Apollinis sedes.
Templum eniin
Apollinis in meinoriam vicloriae, quam
de Anlonio et Cleopatra reporlaverat Augustus condidit Siiet. Aug. 9K.
Erat in
ore sinus .Viubracii in colle exslructiim.
275. Aperitur e naviganlium niore dictum ut absconilcrc 39 L
Apniri ap.
geographos est ostendi
conspici.
Cf.
Avien. d. t. v. 210. 248 liosporus iU.ic
noinen

terpreles

coiiiecturis

oiieraverunt.

Cimmeriiis fauccs

apc.ril.

-1.53

Graiac

confinia terrae incipiunt apcrire latux.

.Ipollo: l)eo ipsi tribuitur, qiiod est
templi. ut 552 et 2, 742.
Cf. 2, 312.
277. Idem versus ti, 902.
Starc in
portu au( lilore dicuntur naves, ut 403:
saepius ap. Liviiim cf. 21, 5L 22, 19 etc.

Versus lamen

278

285

glacialis

h.

1.

siro et diras

dos slatuit agonales." S. devicto Antonio.

Et fecerat quinquennales teste Suet. Aug.
18. et Strabone; qui locum ac ludum describit
"ffyfro Sh y.al ttqotsqov tu "Ay.Tici Tc5 %iO) CTSipciviTrjg uycov vtio tcov
TiiQioiy.cov , vvv 8i hVTi/.iic6TeQov ETtoir}Strab. 7, c. 7. p. 325.
Giv 6 KcilcaQ.
Itaque Aiiguslus fingilur antiqiiissimum
suae gentis luduin restituisse, is, qui
quod sacra omnia restiluit, magnam est
laudem assecutus.
Actius pro Actiaeus
Ht 8, 675.
Cf. 1, 686.
281. Exercent palaestras artem gymnicam''. Pluralis autem signat singula artis specimina, ut saepius.
Xudi et oleo
:

peruncti liictabantur.

282. iuvat evasisse cf. Gr. 468, 3.

283. Fii^am tentiisse, ut 686 cursum
tenere.
284. Sol circumvolvitur annum.
Aut

quod ipsum rarissimum est h. 1. deponentis forma positum esi, ut alia sunt verba activa, quae

verbum circumvolvere,

nonnunquam deponenlia

reperiunlur.

Apud

Virgilium bellantur 11, 660. nutritor G.

425.
Aut legendum divisis syllabis
2

oliosus.

29.3.

actis

Buthro-

pericula,

quibus

Actii

Liidis

tum pergunt.
278.

quae fecerat 264. Itaque hoc lua se avertere student et gratias agere deo quod Graeca maria salvi
aras incendere, cf. 1,704.
pervaserunt.
280. .tctia litora celebramus
elc,
propter Augustum hoc dicit, qui illic luvotis,

Insperala

ob

cirrum volvitur. Annus Cunde est annulus^ autem est circulus, quem sol percurrit;

(ut docet Aarr. L. L. 6, 8. ed.

Miill.

per Gaecas insulas

navigabant; quod docet v. 282.
279. Lustramur lovi; nam anteqiiam
sacra facerent, homines luslrari debebant.

797. G. 2, 402.)
Magnus dicitur
annus pro computantis ralione, ut 1, 269.
Ov. M. 1, 273 lonfriqiie labor perit irrilus auni; neque opus est, h. I. discernere

Hoc

inler

obiecti

culo,

erant,

quum

loco luslrantur lovi,

in

prae aliis

Harpyiarum
oflFeiiderant

quem

quare

illo

pia-

commisso,

insula
is

mala

eis

praedici iusserat 251.

Cf. Grat. Cyneg.
481 tota iuventus lustratnrque deae

A.

6,

annum lunarem

et

solslilialem.

clipeum cf. 618.

Gestamen ut gestamina tanta ap. Ov.
Quem
M. 13, 116 sunt Achillis arma.
Abantem sibi finxerit Virgilius num ab
286. .4ere cavo
.

AENEIDOS

LIB.

137

III.

Postibiis adversis figo, et rem carmine signo:

AE>EAS HAEC DE DANAIS YICTORIBUS ARMA.

Linquere tiim portiis iubeo et considere transtris.

Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt.
Protiuus aerias Phaeacum abscondimus arces,
Litoraque Epiri legimus portuque subimus
Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem,
Hic incredibilis rerum fama occupat aures,
Priamiden Helenum Graias regnare per urbes,
Coniugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum,
Et patrio Andromachen iterum cessisse marito.
Obstipui, miroque incensum pectus amore
Compellare virum et casus cognoscere tantos.
Progredior portu, classes et litora linquens,
SoUemnes quum forte dapes et tristia dona

iiomen

poetis

aliis

Abas quidam

inventor,

Argis servabatiir;

clipeiis

15, 163 Argos

dicitiir

Carmen

287.

incertiim.

acceperit,

erat clipei

quid

M.

ap. Ov.

et

Abanteum.
sit

6,

74.

cf.

3.

2,

290. Aequora verrunt remiges, vertunt venti.

Sic verrere 208. 4, 583. 5,
141. 77. 6, 320.

891. protinus cf. 416.

aerias nrces; ,,i. e. altas," S. cf. 8, 221.
Arces
Phaeacum
sunt montes cf. 2, 322.
,.Corcyram insulam dicit. ubi regnavit Alcinous." S. qui satis ex Homero notus est.

.,nauticus

sermo

est;

sane mira usus est celeritate, ut ante abscondiiam quam visam insulam diceret.''
,4bsronilere ipsam terram dicuntur ii,
S.
quibus
euntibus
absconditur recedendo.
Claud. RP. 3, 140 Sicaniam quaerit,
,

quum necdum
Prot.

338.

ab^icondcrit Iilen. Cf. Plat.

cpBvysiv f/g rb nilccyoq,

ciTtov.QvxpciVTcc
2, 7 Naiitae

yrjv.

Sic

ap. Val.

FI.

mergunt templa Dianae.

292. lecrimus

litora:

praeterveliimur.

apud Liviiim [cf. Fabri ad

21, 51.| alios ut Ov. M. 15, 709. F. 4,
289. 292. Aliud est /eo-ere mare 317.
portu P. portus Chaonio M. Portu est
abl. loci ut 135 suhtluctae litore puppes.
4, 373 eicctum litorc.
Ita saepissime

vrbem Buthroti, cf. 5,

Buthrotum Chaones liabitabant.
293.

300

Aeneas Andromacham

Helenum

ct

invenit.

Helenum, Priami filium, okovonoXav

0% UQLGTOV, CIl- 6, 76) ab Acliivis
captum et Andromacham Hectoris uxorem, a Neoptolemo abductam esse Graeci
tradidere.
Is ex patrio Thessaliae regno
pulsus Oliiod nescit Homerus Od. 3, 188)
novumque regnum
in Epirum concessit
postea Hermionen, Menelai et
condidit;
Helenae tiliam, in matrimoniuin ducturus
,

suab Oreste ad ipsas aras occisus est

perstite Molosso ex Andromacha filio. Ex
his poeta suiim conlexiiit phaiitasma et
lam
pulcherriinam huius libri parleiu.
num potuere brevius et venustiiis narrari
97 ?
quae sunt v. 295
de
297. cessi^ise cf. 333.
., Cesses.se
,

289. lubeo Unquere portus

^bscoudimus

295

288. Solebant Romani sporia in foribus temploruin suspendere, inscriptis nominibus et eius qui detraxerat, et eius
cui detracta eranf cf. o, 360. 9, 408.
Liv. 22, 57. 24, 21.
Neque minus in
domibus privatis. Cf. 7, 183.

355.

294

ciiius

290

52.

Circa

iure

cedi

est,

298. o7or

enim hereditas
c.

infin.

300. linquens:

cf.

5,

dicitur."

S.

638.

,.Notandum sane.

fini-

tum es.se versum participio, qiiod rarum

apud Latinos est, apud Graecos vitiosisSignificat participium praesimum.''' S.
quod gravi admodum sono incidit,
repugnat sententiae levitati; nain adiungit aliquid secuiidarium. laxe adiunctum
prioribus. liaque male positum est in fine
versus, si claudit enuntiatum, quo in loco
etiam vitavit prosa oratio; iion otTendet,
quod per sesi est medio in enuntiato,
seutis

qiii

quentem versum extenditur.

dicta sunt

casus,

quum

cf.

729.

3,

arctius

sint

ceteris

1, 324.
313. 425.

A.

2,

111. 144. 149. 570.

301. Sollemnes ..anniversarias."

Dapes, 224,
6,

225.

verbis

non offendunt extremo loco po-

adiuncti,
siti

Haec autem
enim

niodo de noininativo; alii

diis

Manibus

S.

offeruntur

cf.

138

P.

VIRGILII

MARONIS

Anto uibem in luco falsi Simoeutis ad undam

Libabat cineri Andromache, Manesque vocabat

Hectoreum ad tumulum, viridi quem caespite inanem,

Et geminas, caussam lacrimis, sacraverat aras.
Ut me conspexit venientem et Troia circum
Arma amens vidit, magnis exterrita monstris

305

Deriguit visu in medio, calor ossa reliquit,

Labitur et longo vix tandem tempore fatur:
Yerane te facies, verus mihi nuntius adfers,
Nate dea? vivisne? aut, si hix alma recessit,
Hector ubi est? Dixit, lacrimasque effudit et omnem
Implevit clamore locum. Yix pauca furenti
Subiicio, et raris turbatus vocibus hisco:
Yivo equidem vitamque extrema per omnia duco,
Ne dubita, nam vera vides.
Heu! quis te casus deiectam coniuge tanto
Excipit? aut quae digna satis fortuna revisit?
Hectoris Andromache Pyrrhin connubia servas?
302.

Luciim

nunf)iiani iionit sine relifalsi ..simulati." S.

Coloni
enim antiquae patriae noniiiia novis terris
ilare solebant,
(cf. 3-19) et Aeneas url)eiu,
quaui condit Crelae Pergamum,
(luam iii Latio 'Vroiam dixit.
Androniacha autem per omiies fortunae vicissitudines Hectoris relinet amorera, eiusque

gione.

Manibus hoc loco

303. Lihnbat

sacrificat.
cf.

66.

Tumulvm

inanem cenolaphion." S. Pl. scrib. L.

cineri Hertoreo M. v. An<homache ad t
304. Hectoreum tumiilum cf. 5J, 584.
30.5. Ue geminis aris cf. 63.
307. monstris: Sie sieht Gcister. Videt

Aeneam, videt comites Troianos, quos femina, cuius in mortuo sunt fixae cogilahomines putat esse sed homiIgitur in medio visu deri-

tiones, noii

num

animas.

num

310

315

312. Ilector iibi est: Si umbrae videntur in sacris dandis, cur non eorum
niagis, quibus sacrificatur?" S.
313. furenti ,.impatienter dolenti." S.

Furor euim

oniiiis

est

vehementior animi

Sic Cic. de
qui viiicit rationem.
or. 2, 46, 193 furcre luctu filii videbatur. Cf. 4, 298.
314. Subiicio; respondeo, etiam ap.
afTeclus,

Ciceronem; sed lamen dolore praepedilus

voce Hlor saepius inlerrupia.
315. Jiio ef/iiidem ,,ac si dicerel, si
tamen vila est infeliciler vivere." S. et
per omnia pericula et discrimina vitam
servavi.
7. lis, quae Buthroli appulsus audiefidem non habuit, tamen egressus, iit
quae vera essenl, exquireret, invenit An-

rat,

certe vera es.se

dromacham; quare aliqua

vivat Aeneas; quod si vivit, slatim erumpente amore marili quaerit Heclor ubi est.

quaerit igilur hoc primum, esQuo

selne Pyrrhi, a quo fueral abducla.
nomine audilo Andromacham pudor occu-

Nam

pat.

guit,

post

si

resuscilata dubilat,

Aeneae

licuit

in

vilam

vere

redire,

inlellexil:

Deiectam roniuge tanto, diclum

Exgradu, honore.
Signate locutus esl, quia dciectam

queni exslinctum pulaverat, cur non Hec-

est ut deiiri de

tori

cipit

licebil.

308. Cf. 30.

309. Labitur

verti

Simile ap.

Hom. Od.

paulo

te hilariorem.
Brul. 5.
Cf.
S 322.
310. Tc affers cf. 1, 314.
Jcra facies cf. 5, 722.
311. lux alma cf. 1, 306.

Gr.

quae cadunt."

dixeral, exclpiuiilur enim,

etc.

706 sq,
longo temporc, in lanp^cr
Zeit kaum, d. h. nach l. Z. k.
Iia
ablativus lemporis saepe;
Mors Sext.
Roscii quatricluo, r/uo is occisns est,
Chrysop^ono nuntiatur. Cic. RA. 37, 105.
Longo intercallo moda prinuim animad-

4,

Cf.

318.
lute.

Digna

tuoque

te

fortuna

319. Ilectoris
genilivo

revisit

genere et virII, 425.

cf.

Ue hoc

Andromache.

possessivo

/Indromachen, quod
et

S.

276.

1,

cf.

Gr.

S 257

Aii. 2.

est in libris aliqiiol,

iani Servii aetale eral

O^

euim

,,Si

Andromaclie sequenlibiis iunge; si Andromachen superioribus.") quiim ad re,

incidcndum sit
el
hoc vocabulum, niullo est inferius
altero quod recepimus. Apparet enim duo

visit

posl

sil

relraheiidum

AENEIDOS

LIB.

139

III.

320

Deiecit voltum et demissa voce locuta est:

una ante alias Priameia yirgo,

Hostilem ad tumulum Troiae sub moeuibus altis
lussa mori, quae sortitus non pertulit ullos,
Nec victoris heri tetigit captiva cubile!
Nos, patria incensa diversa per aequora vectae,
Stirpis Achilleae fastus iuvenemque superbum,
felix

secutus

qui deinde,

tulimus;

enixae,

Servitio

325

Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hjmenaeos,

Me famulo famulamque Heleno transmisit habeudam.
Ast ilkim ereptae magno infiammatus amore

330

Coniugis et scelerum Furiis agitatus Orestes

iiomina Hecto>is et Pijrihi eodem eminJib. post ./liato esse comprehendenda.
dromache posuit signiim inlerrojiandi quod
Ld. recipit Anilroposl revisit omiserat.

Val. Fl. 2, 345 dominae sanctum tetigi%se cubile.

32K. ..Sfirpis Achillcae cum ma<;iio
dolore dicluin. quia ab Achille Ileclor oc-

viachcn? Addiique lievisit?

cisus esf' S.

A. P.

II.

c. s.

Fragc eineii starkcn f orivurf gegen die Andromache inlhalten,

iriirdc

die

nichts von dem Z,artgcfiihle verrnthen, dus J . deni 4eneas doch sonst

tnid

an

iibcrall

Tag

deii

Andromachcn

legen

legis recte explicaUir satis

modo per ambages et tecle indicat.

Demissa rox opposita sublalae el elalae
dcSic
sisrnat verecundiam et liinorem.
fen^or ^uppliiiter demisseque responde:

pius.

Flacc.

ad

Pl.

10. 21.

talque in
321. O

Sinmiltim

laudat

moriem,

et

ct

virginilalem

et

Priami

tilia,

Polyxena,

Hermione enim Menelai

328.
et

lleleiiae,

mone

Me famulo famulamqiie

quidem famulam;
1,2.

Sic

cf. f/i/e

filia

omnes

fere

."\lss.

e.

i.

et

explicativum ad
el

M.

F.

me famulam famitloque P. et minores.

Ileinsius coniecit me famulo funiulam Heleno,

qve

illud

ut

Sed

balustiue est a mullis.

tolleret
ita

si

pro-

iuncia

verba, versus non consial cf. S tt.

Ul leguntur verba in Mss. opt. suiit
Scilicet miserain suain coiidiaplissima.
tioiiem describit primiim. quod domino
ad famnliim deiiide quod ei ipsi famulo

suiil

famula

Iradila

servi

dignilate

commota

habendam

i.

Iiaque victoris

esl.

serva
e.

dicit

coniugii,

unde

Pl. coni.

Me famulo

et

est.

habendnm

785.

iiii-

Rei iiieliara transmisit

volunlale non lege

facia

,.herili

cuius amore

cf. 2,

erat

Lacedae-

cuius niaier Ijcda.

auteni re<inahal ^lenelaus.

329.

quitate

elc.

ut oslendat se invilam

perlulisse Pyrrlii connubia.'' S.

sae-

348 mu-

v.

Incriwas

,.Bene

fclix:

similia

et

adiungit

v.

h.

S.

doreni.''

Si

Idssl

digna; cerle, quae fueral Ilecloris uxor,

non poteral nubere nisi pari, qualis haheri
poterat Pyrrlius. Ist da< abcr zurter gcPL coni. H. Andromachen P.
fahlt?
Connubia lioneste dixit
c. servam.
Aeneas. neque reni ipsain prae piidore in
tali femina proferre conatur.
Cf. 1, 72.
320. Femina
pudica
suum dedecus

rat Cic.

Molossum enini filium

327. enixae:
Androinacha pepererat Neoplolemo. ..Bene
plurali utiiur numero ad excusandam pu-

S.

di.xil."

subolemque

//.

.'

captus Achilles in insidias inciderat.

umbra in praedae parlem peiiia

330. ereptae roniugis: Recte perfecti

iamdudum enim
pariicipium positum est

sepulcrum immolata est.

Cf.
cubam et Ov. M. 13. 442.
322. sub
moenibus altis: Troianae
enim reginae tani usitatum est alios Troiae muros cogilare, ut memoret eliam in
re, quae posi dirulam Troiam facta esl.
Duplex felicilas, quod et virgo et in

Oresli

ab
ad
Eurip. He-

eius

meruerit interire." S.
hostilis
tumiilus ul 304.
323. sortitiis: Graeci victores inter reliquam praedani distribueraiit eliam mulieres sorle, quasi pecora.
felix quae
pertulit
tetigit cf. 2, 346.
324. victoris heri cf. 1, 21.
Sic

patria

Hermione

erat desponsa,

anlequam

Neoptolemo cf. 5, 113. flummatus Hb quod in uno y. esl, sed correclum

in inflanimatus
331. Scelerum furiis agitatus i. e. ob
scelera; sceliis esl caedes malris Clylaemnestrae, quam ut palrem ulciscereiur
Ita agitari ea in re saepius,
occideral.
ut ap. Cic. legimus pr. RA. 24, 66 ,.Videiisne quos nobis poelae tradidernnt patris ulciscendi caussa supplicium de matre
sumpsisse, quum praesertim deorum immortalium iussu atque oraculis id fecisse
dicanlur, tamen ut eos agitcnt furiae
nupsit

140

P.

MAROMS

YIRGILII

Excipit iucautum patriasque obtruncat ad aras.

]Morte Neoptolemi reguorum reddita cessit
Pars Heleno, qui Cliaonios coguomiue campos
Chaoniamque omnem Troiano a Cliaone dixit,
Pergamaque Iliacamque iugis hanc addidit arcem,
Sed tibi qui cursum venti, quae fata dedere?

335

Aut quisnam ignarum nostris deus adpulit oris?

Quid puer Ascanius? Superatne et vescitur aura?
Quem tibi iam Troia
Ecqua tamen puero est amissae cura parentis;
Ecquid in antiquam virtutem animosque viriles
Et pater Aeneas et avunculus excitat Hector?
neque consistere usquam patiantur
quod
ne pii quidem sine scelere esse potueruni^- et H? ..NoUte putare, eos, qui aUquiil impie scelerateque commiserint, a^itari et perlerreri Furiarum taedis ardentibus;
sua quemque fraus et suus terror

maxime

suum quemque

vexat,

tat amentiaque

scelus cigi-

suae malae cogitationes conscientiaeque animi terrent."

afficit,

332. excipit; .,dolo inlerficit." S.

Cf.
173. 9, 763. 11, 684 et excipere insidiis E. 3, IS. Deductum est verbum de
venalione abfaiigen.
patriai ad aras:
,.Nam Pyrrlius, ut in hisioria legimus,
occiso palre in templo Apollinis Thyinbraei. reversus ad patriam. in numinis insuliationem, in templo eius Delphico aras
6,

patri

constituit,

et

illic

Nescio
DeJphis

S.

ficare.'-

hauserit.

ab

coepit

ei

unde

haec

Oresie

sacri-

Servius

occisum

Neoptolemum esse referunt omnes.

Simile quod Virgilius de Andromacha tradit
Euripides Androm. 1247 sq.
Postquam
enim fama de Neoptolemi morte Phthiam
pervenit. Thelis haec praecipit: yvvrdy.a
aixualcoTov, 'Av6Q0f.iaxr]v Uyca, Moloooiav yrjv XQV y.aTor/.rjaai, %Uvcp Gvvallux^^tlGav tvvaiOLq yufiois.
333. reildila. quasi debita cf. 2, 260.
Pl. pro lerlclila scribit tertia.
334. ..Molossia. pars Epiri.

quam He-

lenus

postea a fraire Chaone. quem in

venatu per ignoranliam dicilur occidisse,
Chaoniam nomiiiavil, quasi ad solalium
frairis

S.
Versus difficilis
quod Chaoniu^ praeler neces-

exslincli.-'

propterea,

sitalem repelilur.

Molossiam

ei

Molossum
filium,
lus.

Cf.

quae

Pars imperii
cessil per

Andromachae

el

sc.

in

privignum
Neoplolemi

cuius uilor erat a patre constilu-

Paus.

2.

23.

6.

336. y.Pergama legendum, non ut plerique Pergameam (sic Pergameumciue

M.J qui per imperiiiam etiam contra metrum senliunl." s.

337. 338.

Cf.

2,

738.

quae

339. Maler

340

filium

caesum amiserat,

crudeliier

niscitur Ascanii

aequaevi.

Astyanactem

facile

remi-

Superatne

vivit, sane nove dictura est, et caret

Suexemplo, ut pauca in Virgilio." S.
perare est idem quod superesse ut 2, 597.
5, 713. E. 9. 27 supertt modo Mantua
nobis.
In prosa ut ap. Caes. BG. 6, 19
uter eorum vita superavit, ad eum
pars utriusque pervenit, adiicitur vita
et ita aciivam aperlius reliJiet significationem, quae nunquam plane obscurata vi-

J escitur aura ul 1, 546.

855 vesci vitalihus auris.
340. quem tibi iam Troia Fy. quae

detur esse.
liUcr.

5,

MP.

,,hemislichium, nec in
tesle Rb.
sensu plenum." S.
Multa sunt in libris
conamina ad expleudum versum, omnia
ita infelicia, ut memoratu digna non sint.
Et incassum sudamus in versu explicando.
unde sint haec
Quaeritur lanien
verba, sensu careniia. Ab aliena manii
haec illata esse, quis crederet? Superesl,
ut Vgl., quum staiim apte versum concludere non potiierit, imperfectum reliquisse
videalur.
Ea verba alii nimis religiose
servaverunt. etsi sine ullo damno abesse
,

potueranl.

Cf. infra.

341. Creusam morluam e.sse Andromacha polerat iain Troiae comperire ex aliis
captivis.
Ilaque ea in re nulla est difficulias.

342. antiqtiam i. e. maiorum virtutem

ad animos viriles cf. 9. 311 ubi idem
Ascaniiis ante annos animumque gerens
43
curamqiie virilem. Pl, delet v. 339
a Quid puer
Hector.
343. Avunculus erat Hector, si quidem
Creusa Ascanii mater, soror eral Hectoris
et

Apoll.

cf.

3,

12, 5.

Resiant tamen
le.s.

OflTendit

explicant.

ut

illud

magnae difficullatamen v. 341. Quod

satis

dicanl

priore

versu quae-

Andromacham. num Creusa

sed ex signis tristibus Aeneae
eam esse morinlellexisse

rere voluisse

viveret,

statim

AENEIDOS

LIB.

III.

141

Talia fuiidebat lacrimans longosque ciebat

Incassum fletus, quum sese a moenibus heros

Priamides multis Helenus comitantibus aftert,
Adgnoscitque suos laetusque ad limina ducit,
Et multum lacrimas verba inter singula fundit.
Procedo, et parvam Troiam simulataque magnis
Pergama et arentem Xanthi cognomine rivum
Adgnosco, Scaeaeque amplector limina portae.
Nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur.

345

350

porticibus rex accipiebat in amplis.

Aulai medio libabant pocula Bacchi,
Impositis auro dapibus, paterasque tenebant.
Illos

tuam.
Itaque omissa il!a
quaestione,
statim quaesisse de amore, quo fiUus matrem mortuam proseqaeretur.
Sed talis
aposiopesis admittitur in fabula, in qua
agentes videmus histriones, non in carmine epico, quod legendum, non spectandum est. \eque facile quis ex illis verlis: cjvae aut f/i/cni (ibi iam
Troia possit
coniicere, de Creusa quaesitum iri.
Neque Andromaclia slatim ex signis illis,
quae qualia esse debeant, non inlelligere
nos fatemur, ab Aenea datis, morte Creusae cognila, ea quaerere pergere poterit,
sed statim quaeret, quomodo Creusa interierit, aut in eiulatum erumpet.
Ex his
apparet, ut ille versus 340 probetur, necesse esse aliam sententiam esse suppressam. Sed iure etiam oHendimur, quod
plura de Ascanio interrogat, antequam
eum vivere comperit.
ecfjiii^
Deinde

pronomine interrogasse videnlur Romani,

quando negatum iri exspectabant.
lam
Servius haesit iu illo siiperat v. 339:
quod sumptum videtur ex 2, 597; nt
vescitiir aura ex 1, 546; v. 343 legitur
lam quum v. 339
12,444.
343 sententias inesse videamus non ineptas quidem, sed male iunctas, poetam fatebimur
hos versus non satis excoluisse, quod
iam docetur versu imperfecto, cf. v. 85.
aut quum ipse finisset verbis: quid puer
Ascanius, alium aliqua addidisse, et adscripsisse sua conamina.
Timidi tamen
proferimus hanc senlentiam.
Portiores

erant Pl. et G'r., qui tollunt,

audacior
Rb.., qui versus iam ita disponit: Post v.
340 lacunam posuit Crecte quidem, quam
reliquit poeta) deiiule sequuntur 341
43.
348. 344
47. 349.
Antea versum 348
.

eiecerat in ed. pleniore.

hoc loco, sed ad

6,

167

Ld. nihil mutat

v.

340 delendum

censet.

344. talia verba fundebat cf. 5, 482.

Ciebat fletus ut 6, 468 ciebat lacri-

mas.
346. Helenus

audito

Aeneae

adventu

355

ex urbe cum suis accurrit. Verba autem

ei non dedit Virgilius, ne post Andromachae dicta languerent.
348. Ordo est: lacrimas multum fudit
inter verba singula." S.
fudit eliam
Mss. multi.
Lacrimas funderc est lacrimare; itaque adverbium mullvm poterai
apponi, quauiquam nimis auget; lacnimat
aulem afTectus laetilia, ul non ineplus sit

ver.sus

antecedenli,

elsi

lib

lacrimas et

non potest inter se conciliare.

Aflert /r^. L. 28, 17 gaudio lacrimautes, al opus non est.
349. Simulata
adumhrata, in eius
imaginem composita; sic 4, 512. Cic. ND.
Sic Troia Pergama, Xanthus,
2, 35, 88.
Scaea porta memoriam revocaut patriae.
350. nrentem
rivum:
Tenuia sunt
laetitiam

cum vero

omnia,

si

351.
triam;

Amplector

loco comparas.

quasi redux in palonguui tenipus ia

patriam redibant, limina solebant amplecti.
Cf. Val. FI. 1, 676. Sen. Agam. 390.
,,Varro Epiri se fuisse dicit et omnia loca
iisdem dici nominibus, quae poeta com-

nam

qui

post

memorat se vidisse; unde apparet, haec

non esse fabulosa." S.
352. nec non et cf. 5, 100.
Fruuntur, quod gaudent se in amicam urbem

receptos esse.

medio Mss. optimi

354. aulai
in

aulai
ex Rb.
Ut aulai sic 6, 747 au464 aquai, 9, 26 pictai vestis.

medio

alii.

nihil extrico.

Sic refero

e.x //;i.;

rai, 7,
Et aulai Vglium legi teslatur Quint. 1, 7,
18 cf. Gr. 73 An. 3. Et Probo grammatico teste quater hac genitivi forma

Saepins Lucretius.
in media aula cf. 1,
422.
Pocula Bacchi libabant Sic l.
carchesia 5, 77.
355. Dapes, non solum pocula diis ponebantur in epulis cf. Liv. 39, 43 fnter
pocuia atque epulas , ubi libare diis
dapes, ubi bene precari mos csset.
Palcrasque tenebant iungas cum libubant

usus

est Virgilius.

Aulae medio

pro:

P.

142

VIRGILII

MAROMS

lamque dies alterque dies processit et aurae

Vela vocant tumidoque inflatur carbasus austro,
His vateni adgredior dictis ac talia quaeso:
Troiugena, interpres divom, qui numina Plioebi,
Qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera sentis
Et volucrum linguas et praepetis omina pennae,
Fare age
namque omnem cursum mihi prospera dixit
Religio, et cuncti suaserunt numine divi

360

Italiam petere et terras tentare repostas;

Sola novum dictuque nefas Harpyia Celaeno

Prodigium canit,

et

Obscenamque famem
et

ad

explica: libabant pateras tenentes.

Cf.
Ubi ({uum exeniplis compro8, 125.

batnm videris, saepe a poeta adinngi

enuntiatnm per copnlam, id, quod secundarium erat el dicendum participio; Laerebis tamen boc loco, quod pocula et pateras iuncta vides, quae res signant diPateris Ubari satis notum cf. 1,
versas.
789 etiam aureis. Quae si nimia videntur pro Heleni tenuitate,
animadvertas
ipsum esse Pyrrhi lieredem
ac poetam
eliam liatino regi in libro septimo ingentes
opes, ingentia palalia tribuere.
Hi igitur
versus ((uamquam languent
quum satis
testimoniis tirmentur, non licet ab alieno
,

adiectos habere.

356

Pl.

462.

ei.

352

Heleni

56.

|ap. poetas].
In numero singuhuec carbasus dicimus, in plurali

ponitnr

haec carbasa'-- S. Cf. 9, 618.

358. aggrcdior dictis cf. 4, 92.

teniplo Apolli-

Delphici, quibus superimpositae Phoe

bades vaticinabantur." S.
laurus Ml.
al.
lanros M2. al. Cf. Gr. 8 88 An.

iiis

.,Clarium oppidum

lophoniorum." S.

sive

est in

finibus

cf.

702.

361.

Duo

De

astrologia

10,

cf.

176.

avium genera, unde

erant

fu-

oscines et praepites.
Oscines ore futura praedicunt, praeSed praepelcs
petes volalu significant.
aut superiora tenent, el praepetes vocantur, aut inferiora et dicuntur inferae." S.
Pennae sunt avium
Cf. Gell. 6, 6.
Sil. 4, 121
_4rs fuit penna monstrare
futura magislra. Prop. 3, 8, 11 Tuque
cara mihi felicibus cdita j^cnnis.
parte toluni cf. 468.

omnem M.

362.

359. interpres divom cf. 10, 175.

360. Sentire est et sensibus percipere
et sensibus percepta animo concipere, atqne inde cognoscere et intelHgere. Itaque intelligit numina dei, sive quae sit
dei voluntas, et quomodo tripode et lauro
indicetur; scit etiam astrologiam et artem
auspiciorum.
Cf. Tib. 2, 5, 13 Praesentit haruspex
Inbriia signavit quum
deus exla notis. Sil. 4. 120 huic supcros sentire monentes ars fuit.
.,7V/in

tus, apud quem: Germanicus appellit Colophona, nt Clarii Jpollinis ornrulo

vturelur A. 2, 54, unde Tiberii etiaui
tempore clarum fuisse ilhid oraculum viQuaeritur, utrum Clarii gemideatur.
iiandum sit i; et sciendum aliler non proClaros enim primam syHacedere." S.
bam habet brevem. Sic 4, 610 Dardaniique rogum capitis, 5, 620 Tmarii
coniux Dorycli. Forma ii est in adiecti-

turum cognoscebatur,

podes mensae fuerunt

515. MaQog Paus. 7, 3, 1. Thuc. 3.33.

Menioratur tantum uloog rov KlciQiov
'Anollcovoq, iv (p Y.ul (lavzuov i^v tzots
Cui auctori
TiaXciLov ap. Strab. 14, 1.
opponitur auctor non minus gravis Taci-

vis

vaticinia.

357. Aurae vela vocant, ut 70 vocat

auster in altum; i. e. ventus secundus
est et
excitat nautas
ad iiavigandum.
Conlra 4, 417 vocat iam carbasus auras i. e. omnia ad navigationem parala
sunt.
Carbasiis ,,genus lini est cf. 11,
775
quod abusive plerumque pro velo
lari

3G5

denuntiat iras
Quae prima pericula vito?

tristes

Co-

Claros Ov. M.

1,

omnis Py.

rec.

numine

363.

S.

prob.

oracuIo." S.

364. repostas, remotas, sic

Obscena fames

367.
niines

202.
petit,
aiit

ad

obscena

1,

6,

59.

dicitur,

compellit."

,,quae hoS.

cf.

1,

par esse laboribus

ut dicilur,
Direcle autem
neque vito indicativus pendet

quibus

consiliis

inlerrogat,

a fare age
poeta haec

niniis

quam

ut

vilo iungere voliie-

Recteque dixit quae prima peri-

vor allen?
quae vito;
Cf.

iam remolo,

cum verbo

cula vito, velche

est.

8.

cf.

Quae prima pcricula vito ,,Duo

quemadmodum aiil periculis careal,

possit." S.

rit.

IVg.

//n.

Rb.

6,

Gefahren vermeide ich

quae priina pericula sunt

nam quae iubentur facturus

i.

e.

761.

AENEIDOS

LIB.

III.

14^

Quidve sequens tantos possim superare labores?

Hic Helenus caesis prinium de more iuvencis
Exorat pacem divom vittasque resolvit
Sacrati capitis meque ad tua limina, Phoebe,
Ipse manu multo suspensum numine ducit,
Atque haec deinde canit divino ex ore sacerdos;
Xate dea, nam te maioribus ire per altum

370

Auspiciis manifesta fides;

sic fata deum rex
Sortitur volvitque vices; is vertitur ordo
Pauca tibi e multis, quo tutior hospita histres
Aequora et Ausonio possis considere portu,
Expediam dictis; prohibent nam cetera Parcae
Scire Helenum farique vetat Saturuia luno.

Quid

368.

vans,
ut

ciiraiis,

de

or.

8,

nos sequi

in

seqitens

e.

obser-

(luid

saepiiis

spectare solemus.

achtend

i.

apud Ciceroneui
quae
50, <i04 'Iradernus
diceudo, quaeque maiime
iit

kiJnnte

Itaciue est:
icli

wohl.

was

be-

tanlos

ijuantos llarpyia praedixerat."' S.

369. Dicitur de more v. 65. 4, 57. 5,

ex more 5,
6, 39. b, 544. 11, 35.
844. 8, 186.
in morem 5, 556. 8, 888,
Hhi([ue
iii
rebus sacris.
Saepe legitur
iisdein in rebus ordine 548. rite 546. 4,
638. 5, 77. al.
Macr. 3, S: ,.Festus de
verborum sigiiificationibus 1. XIII: Mos
est, inquit, institutuin patriuni, perlinens
ad religiones cerenioniasque maiorum." et
96.

idem

s.

v.

..Ritus est

o7o

mos comprobatus

in

administraudis sacrificiis."
Aeneaiu eiusque sodales ea. quae apud Roiuanos iu
rebus sacris eraut recepta, observantes
Vgl. facii, tamquam prisco more iiistituta,

qua

380

non potuit augere deorum reve-

re

reniiani.

370. pacem divom. Cf. 361.

e.rorat,
Cf. 6, 468.
e. exorare studel.
lam
deo inipletiis resolvit vittas
quibus revinctus erat ob inuiuis sacerdotale.
Idem
facit
Cassaudra vaticinatura
ap.
Seii.
Agam. 692. Cf. 6, 48.
371. Phoebe; de vocaiivo cf. 2, 56.
378. ipse manu cf. 2, 645.
suspen-

i.

sum

cf.

114.

8,

multo uumine,

dei

praesenlis maiestate et potenlia. Cf. 9, 337.

373. diviuo cf. 5, 47.
374. i\am praepositum cf. 1
65.
Hoc enunliatum caiissam conlinet, quod
pauca tantum diceiula sint de erroribus,
,

ut

siiit

nus

faciliores.

fatis

inquit

Maioribus enim Helequaui quae ulla

uteris,

vi vel ullius dei potentia possint infringi,

scilicet

quare noli terreri iiovis oraculis. quale

Sed quomodo illa viuest Ilarpyiarum.
cantur, et quae alia tibi insient toleranda

sacris

Ccf.

iit laudaret Roiuanorum

in rebus
religionem et observantiam, qua
maxime e.xceilebant et excellere se gloriabantur.
Neque uUus populus riluum fuit
Aperte ob eam diligeutiam
observanlior.
Voluit autem poeta siiie
laudat V. 408.
dubio ritus illos antiqiios, suo tempore
sensim obsoletos, ipsa antiquitate commeiulare.
Simulque ciim illis redituram
sperabat pristiuam Romauoruiu castimo-

uiam

et

morum

integritatem.

Idem

stii-

debat efflcere Augustus; idque ob studium

saepius laudatus est. Sic Horatius omuium

quibus Romaui premebautur,

fontem esse et religionis conlemptum et
morum dixit corruptelam. C. 3,6. Sed
vani erant conatus rebus externis et fragilibus corruentem stabilire cultum deorum, quuin ii ipsi, qui fulcire cupiebant,
ruinae tiinentes stragem, lioc iino ducebantur timore, non quod ipsi fidem habebant illi de diis docirinae.
Quid quod
ipse Augustus se deum coli passus est;

malorum,

718) et scire et dicere me (3803

vetat luno.
3 76. volvit vices.
Ita constituit luppiter ordinem faloriim, quo tibi aperiantur.
Cf.

108.

De plurali neutrius hospita et feminino hospita a masculino hospes derivandis cf. Gr. 109. An. 1.
Hospita
aequora siiiit ignota, fremde Meere. Sic
hospes ap. Cic. pr. C. Rab. 10, 28
Adeone hospes huiusce urbi< , adeone
ignarus es disciplinae consueludinisquc
noslrae? et Ov. F. 1, 340 hospita naPl. pro hospiia coni.
vis est peregrina.
aspera.
377.

379. expediam dictis cf. 460.

380. Quaeritur uter scire prohibeatur,
Aeneas au Helenus!" Nam et solus infinitivus activi sequitur post verbum prohibere ut 6. 606. 808. (cf. 2, 3.) Ov. M.
credere morcs; et
7. 717 proh bebant

accusativus

c.

iiif.

ut Ov. F. 8,

505 /Vo-

144

P.

VIRGILII

MAROMS

Priucipio Italiam, quam tu iam rere propinquam,

Yiciuosque, iguare, paras iuvadere portus,
Longa procul longis via dividit invia terris.
Ante et Trinacria lentaudus remus in unda,
Et salis Ausonii lustrandum navibus aequor,
Infernique lacus, Aeaeaeque insula Circae,

Quam

tuta possis

Signa

tibi

urbem componere

385

terra.

dicam;

tu condita mente teneto;

Quum tibi sollicito secreti ad fluminis uudam
Litoreis ingens inventa sub ilicibus sus
Triginta capitum fetus enixa iacebit,
Alba, solo recubans, albi circum ubera nati:
Is locus urbis erit, requies ea certa laborum.

Xec tu mensarum morsus

liorresce

390

futuros;

Fata viam invenient aderitque vocatus Apollo.

Has autem terras Italique hanc litoris oram,
hibe
alii

liigerc

Quirites;

post scire, alii post

libri

autem Mss.

Helenum

distin-

Prior ratio firmari polest ex lllo

liicto.
quo noii tantiim prodere vati,
qiiantiim scire licet Luc. o, 176; ila ut
haec sit sententia: Parcae proliibent te
gnuiit.

me eloqui. Sed Vgl. qve particulam semper anneciit priuiae voci; e.vcipiuntur (antummodo el ii loci, in quibus prima est vox praeposilio ut 2, <J27

scire et

sub pedibusqiie deae. et ii loci, iii quibus adiuncta est coniunclioni, ut namque
AUi loci omnes, in quibus
cf. 5, 733.
que alieno loco posilum esse dicilur. facile removentur meliore distingueiuli ratione ut 6, 396. 8, 93. 354. 9, 766. G.
Quare lioc eliam loco illud scirc
4, 2!i.
ad Ilelenum referre cogiuuir. Dii enim
saepius eliam vatibus futura abscondunt
cf. Hom. II. 19, 418. Sil.
1, 138 Jenieniia fata scire ultra vetuit Juno. fibraeqiie repente conticuere etc.
Inde quod
nescil
non potest eloqui Helenus
itaque
fari vetat consequens est illius prohibent
scire, quod per que iudicatiir cf. 1, 2.
Ouare qite coniunctio est aplissima. luno
autem falorum ignoranlia utitur pro tor,

mento.
391.

Eam

quam

tu

Italiam

iam

(quam

petere iussus

reris

per lotam Ilaliam lougo Iraclu porrectam disiungebatur.

382. vicinosque, cf. 12, 944.
383. T ia invia tcrris Aeneae scilicet.'* S.
fia terris ut .507 cursus undis.
Dividit (trennt), ut 12, 43 quem
patria Ardea longc dividit.
Simile 7,
225 quem extrema rcfuso submovet
Oceano. Claud. in Ruf. 2, 302 dum
ostiis

VI coni.
nos longissima tcrra dividat.
propinquam, f iciP. llaliam quod
nosque
portus, L. p. l. v. dividit

intervallis.

384. Lentandus signat vim undarum,

quibus remus curvatur.
Cat. Epitli. 183
Qui fugil lentos incurvans gurgite remos. Sen. Agam. 435 Propcrut iuventus omnis adduito'< simul lentare remos.
ApoIIon. 2, 593 ineyvdintzovTO 8s ^wnciL rjVXB nafiTtvla
To|a ^Lcci,o^ivcav
riQcoaiv.

385. salis Ausonii aequor

Lustrandvm

cf.

2,

5"^8

i.

cf.
e.

35.

pernavi-

gandum, non modo obeundum.

386.

Infernos

Avernum
per quam

dicil.

lacvs
.,I>ucrinum
et
quos est spelunca,

inler

ad inferos descendebaiur." S.
[nsulii Circae, ,,qui nunc
237.
Circeius mons a Circe dicitur, aliquando,
ut Varro dicit, insula fuit, nondum siccatis paludibus, quae eam dividebant a contineuti." S.
De Circe cf. 7, 10.
387. Vrbem componere ut ap. Ov. P.

cf.

6,

1.

708 templum componere; ponere vr-

bem

399.
389. Hoc

tum magna

propinquam, lonoja
via dividit lougis terris inlerieclis.
Nani
Aeneas qui navi iter facit. a Tiberis

e.s)

595

oraculum Romanis saiis noverborum or-

arte intexuit et

navil dignitale.
De re cf. 8, 82.
390. .,Cur polissimum sus apta ad tale

prodigium?

Quia

ut

ail

Cic,

XD.

2,

64

sue nihil genuit natura fecundius" f^g394. Res narratur 7, llH.

395. Fata viam invenient ideni 10,
113, cf. Luc. 1, 33 Quod si non aliam
venturo fata iSeroni invenere viam.
Inveniet virtute
Claud. H. Gild. 320
viam cf. 10, 864.
litoris
396. Ilalum litus cf. 1, 686.
oram, ita G. 2, 44, Val. 4, 613. litoris
acta Avien. D. O. T. 148. 682. 1056.

AENEIDOS
Proxima quae

LIB.

145

III.

nostri

perfuiiditur aequoris aestu,

habitantur moeuia Graiis.
Hic et Narycii posueruut moenia Locri,
Et Sallentinos obsedit milite canipos
Lyctius Idomeneus; hic illa ducis Meliboei
Parva Philoctetae subnixa Petelia muro.
Quin, ubi transmissae steterint trans aequora classes,
Et positis aris iam vota in litore solves,
Purpureo velare comas adopertus amictu,
Ne qua inter sanctos ignes in honore deorum
Hostilis facies occurrat et omina turbet.
Huuc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto;
cuiicta malis

Effuge;

Hac

maneant

casti

400

405

religione uepotes.

in

410

Ast ubi digressum Siculae te admoverit orae

Ventus et angusti rarescent claustra Pelori,
Laeva tibi telkis et longo laeva petantur

Aequora circuitu; dextrum fuge litus et undas.

Haec loca, vi quondam et vasta convolsa ruina
De

398. Graiis:
399. NccQV^

Aiax

dalivo

cf.

1,

440.

AoKQiSog,

TTolig

lisse se
iiule

\ariicius heros
Ov. 31. 14, 46S.
Locri aiitein Troia reduces qmim ad Capliareiim Ccf. 1, 41)
promontoriiim Aiacem diicem ami.si.ssent,
Locros in Ilalia condidisse dicebantiir
etiaiii

Oilei

liiciiiir

Epiz.epliyrios.

401. Lyctus urbs Cretae memoratur a

Plinio 4, 20 aliisque geograpbis.
Inde
Lyctius dicitur Idomeneus . quod Lycti
fuerat rex cf. Honi. II. 2, 647. el ap. Ov.

M.

7,

490

Lyctia classis classis

est

Mi-

De Idoineiieo cf. 121.

402. Philoctetes, qui Herculis sagiltis
interfecit Parideiu, MeHboeae aUarumque
urbiuin rex est ap. Hom. II. 2, 7 1 6 sq.
Petelia Philoctetae cf. 319.
subnixa

nois.

Ccf. 4,

217) muro

firmata eral,

Substruclis enim muris

alia Ilaliae oppida.

iit

77.

^rjTQonoXig voj^LQsrai rcov Asvxavwv

jiori ovvoi-KHtai (ii%Qt vvv ly.avag.
nxiOfia 6 sori ^iXoiivt^tov cpvyovTog rrjv
,

Mili^oiav xaTcc
Strab.

6,1

nus non

p.

gtccOiv, tQVfivi] 6' ioTiv.

4.

T.

Haec oppida Hele-

quo sita sunt, enumerat.

403. Uhi transmissae (cf. 4, 152 et
154) trans aequora classes steterint liordiiie,

Diomedes

et reddidisse

Romani autem sacra

et

Palladium'

bona omiiia

tur-

bari putabant, si quis impiirus aut lioslis

interveniebat, quo viso sacrificanlis animus a sacro poterat averti; quod si fiebal,
eral

Inde

piaculum.

profaui; deinde
quod a latere se

ut

est

certe

ofTerrel,

absint

iUud:
nihil

videreiil

capite

velato

sacra fecerunt, quein morein Romaiium

aiitiquissiinis.
Iribuit
teuiporibus
V^I.
Varro L. L. V, 130 Romano ritu sacricapila veficiuin feiuinae quum faciunl
lant."
Idem praeceptum Ovidius M. 1,
381 ab Apolline Deucalioni datum fingit
,

incaulior,

nam

,,Graeco ritu capite aperlo

Macr. 1, 8.
Casti maneant nepotes cf. 369.
De voce castus 6, 661.
410. Ubi digressus ab Italiae lilore ad
Siculum fretum adveneris, sinistram versus oram deflecte et circum Siciliam naviga, ne tibi ex Scylla et Charybdi sit
res diviiia

fit.''

409.

periculuni.

411. Pelorum piomontorium Siciliae ad

fretum haud procul ab urbe Messana.
angufitum quia a continenli i. e. a Columiia usque ad Pharon Iribus iniliibus
Augustum autem et fretum
distal." S.

appulsa classe diis sacra facturum, qualia vovere solebant mare ingre-

promontorium recte dicitur cf. Caes. BG.

23 adco angustls montibus mare conRaresccnt ideo, quia vetinebatur.
curvaturam
propter
nienlibus de lonio
lilorum clausae videnlur angustiae, quae

dienles.

paulatiin

Cf. 277.
404. vota solves: Potuit enim exspectare Helenus, Aeneam quando liceret in
tore.

Italiaiu

Purpurfarbe schiitste,
im /iUerthum ^laubte, gegen

405. Lrf.

wie

man

,,Z)*e

Zauber ''
Velare i. e. vela le cf. 2, 707.
Fertur Aeneae in ItaUa sacrificanti oblu-

et

4,

propinquantibus

aperiri

viden-

De voce rarus cf. 4, 131.

413. Dextrum litus et dexlras nndas
Cf. 4, 588.
fuge
tur." S.

414. ruina

cf.

1,

129.

10

P.

146

YIRGILII

MAROMS

Tantimi aevi longinqua valet mutare vetustas

ferunt, quum protinus utraque tellus
Una foret, venit medio vi pontus et undis
llesperium Siculo latus al)scidit, arvaque et urbes
Litore diductas angusto interluit aestu.
Dextrum Scylla latus, laevum implacata Charjbdis
Obsidet, atque imo barathri ter gurgite vastos
Sorbet in abruptum fluctus, rursusque sub auras
Erigit alternos et sidera verberat unda.
At Scyllam caecis cohibet spehmca latebris,
Ora exsertantem et naves in saxa trahentem.
Prima homiuis facies, et pulchro pectore virgo
Pube tenus, postrema immani corpore pistrix,
Delphinum caudas utero commissa luporum.
Praestat Triuacrii metas lustrare Pachyni
Cessantem longos et circumflectere cursus,

415

Dissiluisse

415.

Gr. liunc v.

eiicit.

quod

iion teni-

spalium extoHi fluctus

420

425

430

absorberi

et

dicit,

poris longinquitate, sed impelu subito terrae direniptae sint. versuuKiue ab inter-

et

(qui scilicet v. 416 non legisformaluni e versu Claudiani in

Eutr. 2, 244 Sed qttid iion loncra valebit permutare dics!
Iiiterpolaior igitur
non potest non esse imitator! Noluit dicere Vgi. aliud quam intra longa tempora

sexaginta Tauromenitana ad lilora

Qualis nunc sit is locus geograplii docent recentiores.

polatore

set !)

mutatas esse res, quae lumc mutari pomisse vix videantur.

416. Protinus ,,continue, et niodo adverbium loci est, alibi temporis" S. ut 291,
el 7, 601. 8, 157.4.59. 9,337.
10, 340.
561.
Caes. BG. 5, 17
Kj hac fu^a
protinus discesserunt.
7, 68
Fugato
equitatu protiniis Alesinm iler facere

Locum indicat ap. Plin. Ep.

Tricliniiim .r)/<<(/m et prolinus
praltim niultumr/iie ruri''! videt fenestris.
Tac. G. 43 Protinus deinde ab Oceano
coepit.

5,

Rugii. Sic Ii. 1. iuiige protinus unn foret utraque tcrra, i. e. una et continens
terra.

Serv. refert: Forte illata

naufragia sorbens gurgitibus occultis miap.

Sall.

lia

Irahit.

2,

it

clamor

419. diductas yP.

deductas M. al.
..Litore diductas idem ac
1, 211.
mari, quod intervenerat
diductas; nam
ubi litus, ibi mare." Hn.
angusto
aestu
aqua in freti aiigustiis aestuanie.
Italiam et Siciliam antea coniunctas,
postea aliquando diremptas esse, veteres

cf.

memoraut
1.

Sall.

Val. FI.
420.

1.

fragin.

5^9.

ap.

Serv. lusl.

Claud. RP.

1,

4,

442.

Scylln in Italia est CSciglio) Charybdis in Sicilia.-' CGalofaro) S.

implacata cf. 7, 11. Charybdin descripsit iam
Hoiu. Od. 12, 101 sq.; idem ter per rtiei

i.

snrsum,

e.

Sic 576. 4, 494. 8, 24.

699.

6,

nihil

ad auras

554. 561.

verierat unda grandis

Cf. Ov. M. H, 497
sane est imago.
Fluclibus erigitur caelumquc aequare
videtur Pontus ct induclns adspergine
tinguere fal. tangcre\ ntibes. Ov. Tr.
Quanti montes volvuntur aqua1, 2, 19
rum! Inm iam tacturos sidera summa
putes. Sen. Agam. 471 In astra pontus

Sidera

423.

tollitur.

el Scbill.

Ziim Himmel spritzet

der dampfende Gischt.

Scylla cf. Hom. Od. 12, 85 sq.
Scyliam SalOv. M. 13, 732.
simile formae
luslius saxuni esse dicit
Et saxorum
celebralae procul visenlibus.

421.

234

De

sq.

asperiias

417. Medio in medium, ut

cae/o." S.

auras

422. sub
aliud.

illic

imilaiur lalratus canum." S.

Scylla h. 1. ut ap.
cens in spelunca in

tingitur

ia-

mare proieclo capite

Superior
praedam capiat.

ore,

et

pars

Homerum

est

quo
virgo,

in

medio

corpore

sub

Hlero siint lupi sive canes 432, poslrenia

pistri.r,
quae excurrit in caudas
delphinnm. Cf. Ecl. 6, 75. Tib. 3, 4. 89
Scylla virgineam canibus succinctajiguram.
cnmmissa caudas acc. gr. cf. 2,
273.
Committere est coniungere, ad-

pars

iungere.

429.

Pachynum nunc

430.

Cessantem

voci semcl
fiunt

Passaro.

longos

opponitur
Circumflcctere cursus, qui
et

longi circumflectendo.

Idem

5,

131.

AENEIDOS

LIB.

147

III.

Quam semel informem vasto viclisse sub antro

Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa.
Praeterea, si qua est Heleno prudentia, vati
qua

animum

si veris implet ApoUo,

nate dea, proque omnibus unum
Praedicam et repetens iterumque iterumque monebo
lunonis magnae primum prece numen adora;
lunoni cane vota libens, dominamque potentem
Supplicibus supera donis: sic denique victor
Trinacria tines Italos mittere relicta.
Huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem
Livinosque lacus et Averna sonantia silvis,
Insanam vatem adspicies, quae rupe sub ima
Fata canit foliisque notas et nomina mandat.

Si

Unum

tides,

illud

Quaecunque

in foliis

Iuformem

431.
ut apiiil

descripsit

numerum atque

Digerit in

(leformem,

alibi

qiioil

nos xmgcstnltat pro mifsocslal,

vidissc. Infiniliviini rei perinformis.

feclae saepius praeferebanl poelae Itoniani
praesenli ex forma inelro apiiorein, si
praelerili eliam aptior erat cogilatio.
Cf.
Gr. S 46S, 3.

433. Priidentia sive providentia est

per qiiam futiiruin alitiuid videlur, anteqiiam factiim est cf. Cic. Iiiv. 2, 53, KJO.

ND. 2, 22, 58.

verba

ut tliscerpamus

leno

fidem

Qiiare

vati

Magno apparatu
saepius repetit

gravissimum
nomen Heleno

et

iion

opiis

prndentium Hc-

ailrihui

ilicamus.

praeceptiim

ortlitur

omnium maximum

ut

est

48.

1,

Cancbantur

quum sollemnibus

etiain vota,

formuUs dicerentur,

cf.

et

conceptis

445.

Supplicibus siipera donis i. e.

eius animuin ut 8, 61 Iiinoni fer

439.
flecte

rite prcce'',

iramqne minasque supplici-

bus snpera donis. Cf. Ov. M. 14. 581

lamque deos omnes, ipsamque Aeneia
virtus lunonem veteres fiiiire coegerat
iras,
Ea enim est precum vis, secundum

Romanos,

Ad

ut co<rant deos,

verba simile

lugurtham
est.

Curt.

est

ap.

si

recle fiunt.

SaU. lug. 9

aggressus
7 etiamsi ipse vel poe-

beneficiis vincere
6, 8,

Floruin, alios scriptores vrbs liomana.

coiisecratos
442. divinusquc lacus,
Avernum et Lucriniim. Averniis auleiu
ut
in plurali numero liaec Averiia facit:

Tarlariis

Sane

silvis.

silvariim

deiisiiale

exhalaus

inde

odor

fureae

aves

sic

Jverna

est

lacus anle
ambiebaiiir,
ut
hic

per anguslias aquae sulsupervolaiiles

gravissinuis
Uiide

iiecaret.

quasi uoQVog:

est

Uiule

'lartara.

sonantia

et

Avermis

dictus

quam rem Augustus

raiio

rius.
cf.

victor cf. 2, 329.

ut ap. I/ivium,
urbs,

et

hoc praeceptum reliquis rebus esse supe-

libens:

stilentibus amoeiia reddidit loca." S.

vola

victa prccibus.
441. Cumaea

Caesar intelligens, deiectis

435. pro IVI. al.

prae al. Praestat pro, quod indicat omnia reliqua niliil
prodesse, si hoc negligatur; prae modo

438. cane

numina deorum

Ov. M. 1, 377

volet.

et

437. iWiimen adora

445

seclusa relinquit.

547.
Quare eliain
dixit pro pronomine cf. 2,79.
cf.

440

carmina virgo,

antro

tet.
Sic 648 monslrum liorrciidtim informc, ingenn. E. 2, 25 i\ec sum adeo

et

435

tibi,

nitentia vel beneficio tuo vicius quiescere

de

avibus sulfure

silvis,

iiecalis

ex peNarmiiltis

tradita scriptoribus reiecta est a Strabone.

Silvis igitur quod est

est

supervacuum.

in

silvis,

iion

443. insanam cf. 6, 47.

444. J\otas et nomina mandat foliis
i. e. carmina sua et valicinia foHis iiiscribit antiquo more. In foliis autem palmarum
Sibyllam scribere solere testatur Varro."
Unde luven. 8, 126 folium recitare
S.

Sibyllae est recitare oraculum Sibyllae.

Celerum hoc enuntiaium per que adiunctum secundarium est: Fata canit,
mandans etc. Cf. 8, 125. Recte aulem
valicinio

in

utitur

generaliore

et

anli-

Sic
quiore vocabulo notis, non litteris.
poetae alibi ut G. 3, 158 Continuoquc
notas et nomiua geutis iuurunt. Hor.
C. 4, 8, 13 incisa untis marmora publicis.

Ov.

Trist.

3, 3, 2

Grandibus in
Hic ego

tumuli marmore caede uotis:

qui iaceo etc. Cf. 1, 177.

445. carmina cf. 6, 74.
446. digeril ,,ordinat disponil."
,

2,

182.

S.

cf.

VIRGILII

P.

148

manent immota

Illa

MARONIS

neque ab ordine

locis

ceclunt.

eadera, verso tenuis quum cardine ventus

Impulit et teneras turbavit ianua frondes,
Xuuquam deiude cavo volitantia prendere saxo
Nec revocare situs aut iungere carmina curat.

Verum

450

abeunt sedemque odere Sibyllae.

ne qua morae fuerint dispendia tanti,
Quamvis increpitent socii et vi cursus in altum
Yela vocet possisque sinus implere secundos,
Quin adeas vatem precibusque oracula poscas.
Ipsa canat vocemque volens atque ora resolvat.
Illa tibi Italiae populos venturaque bella
Et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem,
Expediet, cursusque dabit venerata secundos.
Haec suut, quae nostra liceat te voce moneri.
Vade age et ingentem factis fer ad aethera Troiam.
Quae postquam vates sic ore eff^tus amico est,
Dona debinc auro gravia sectoque elephanto
Inconsulti

Hic

tibi

452.

Inconsulti

siliiim datiini

siiiit

iion est,

li. 1., quibiis eon()uum inconsultus

plerumciue ilicatur is, Qui consilio noii

Constilere denm soUemnis est
vo.x in oracuUs petendis cf. Nep. Milt. 1.

utitiir.

lam tandem nomen

ut

ponit Si-

Sibylla appellativum est noiuen:

byllae.

adeo

virginis

scripserit.

Varro

SibyUae
autem dicitur

iiuot

Sibylla

pueUa, cuius pectus numen

fuerint,

omnis

recipit:

nam

Aeoli Giovg dicuiit deos, ovlr] autem est

sententia: ergo at^vV.as quasi aiov ov-

Xag dLxerunt."
sibus

Weberus

S.

= caUidus.

scribit,

SibyUa

in quibus notas

nit foUa,

quae

et oderint

in antro dispoi.

e.

ritteras in-

quando vento iniscennon iterum ordinat, ut

folia

tur et turbantur,

qui oraculum

deducit

petierint

inconsuUi

abeant

Sibyllam, a qua sibi delusi vi-

dentur esse.

454. increpitent, excilent

cf.

1,

455. vi cursus: Quamvis ipse cnrsus,

eius finem paene perventum sit,

qnum ad

vela vocet in allum , ut in altum veharis, i. e. (luamvis ad celerandum te inviInde fit

tet, ut tu ipse cupias celerare.
Quamvis socii tui et tu
sententia haec:
et venti secundi sint,
ipse noUs tardari
vi rursus i. a.
If^k. coni.
tamen etc.
D. vocent,
(luod nimis planum est.
Sinus velorum saepe memorantur ut 5,
16. 831 alibi. Oriuntur, si inflantur vela.
,

poscas Ipsa canat,

Praestat prius, quod duas res
Edd. al(it.
uno iii enuntiato comprehendere est con45(i. po-icas.

M.

tra rationem orationis. ita ut h.

al)surdi videatur exsistere.

Illi

1.

opponilur adltus

Si-

qua

Ipsa
dat oraculum Sibylla.
optantis sive iubentis Heleni.
457.

fe-

canat

est

sollemnis in precate precor quaeso-

Volens vox

tionibus ut:

Mars pater

que uti sies volens propitius mihi domo

Adde Liv. 1 IB.
famiUaeque noslrae.
Cf. Serv.
qui locus est allatus ad 261.
ad 1, 733: ,,T'elis secundum Elruscam
disciplinam loculus est; sic enim dicunt
,

f ocem et
volens propitiusque sis.^''
Ora resolverc
ora resolvat cf. 1, 356.
255 nostra ora
dixit etiam Ov. P. 1
M. 15. 125 resolvit ora sono.
resolvo.
,

460. Expediet, exponet, enarrabit; ut

saepius ap. Vgl. sic 11, 315. G. 4, 286.
Sic simexpedire dictis 379. 6, 759.
ple.x expedire est etiam ap. Cic. ND. 1,
Je4, 7. Sall. lug. 5. Tac. An. 4, 1.
Cursus dabit cf. 85.
nerata cf. 2, 422.

462. vade age: Ita 4, 223. 5, 548.

Increns Troia dici potest ob magnitudinem, ul Ov. M. 13, 169. 505. Cf. v. 11
el adde quae Seiieca Troad. 22: Stat avi-

dus irae victor et lentum Ilium metitur

oculis, ac decem tandem ferus ignoscit

Tamen explicuerim: fac ut gloria

annis.
ingens Troia ad aslra lollalur. Cf. 1, 287.
Omnis haec HeDe struct. cf. 4, 22.
leni vaiicinaiio ficla est, nt viletur longa

itineris

descriplio.

describit.

non opus

Ea enim

loca,

quae

est poslea narrari, ubi

multa alia sunt proferenda.

463

ali(iuid

enim

et

738.

byllae

460

oraculi postulatio, non ratio

sociorum

slinationi

455

464.

471.

Dona

Heleni.

(iravia: ,,a finalitatis ralione pro-

AENEIDOS

LIB.

149

III.

4G5

Imperat ad naves ferri, stipatque carinis

Ingens argentum, Dodonaeosque lebetas,
Loricam consertam liamis auroque trilicem
Et conum insignis galeae cristasque comantes,
Arma Neoptolemi. Sunt et sua dona parenti.
Addit equos, additque duces;

Remigium supplet,

nain in nullam
de mtr. 9.

ducitiir sed satis aspere;

desinit consonanlem." S.

Dehinc abundat

cf.

Cf.

14.

5,

quam nunc dici solet esse

De galea cf. 7, 785.

intelligitur,

partem pro

toto.

431 An. 3.
stipalque cariuis: Et stipare carinns
argento et argentum carinis recte dicilur, et exemplis probatur in lexicis.
Cf.
Stipat^ densat, unde stipalo6, 229.
res dicuntur, qui in navibus coniponunt"
S.
Sic G. 4, 164 Apes purissima mella
stipant et liquido distendunt nectare

aetali" S.

Gr.

tj

testalem.

cf.

et

Aeneae veniunt posua dona: congrua, apla

infesiissimi Iioslis

cf.

fortissimi

469. y4rma ISeoptolemi,

465. Imperat ut 7, 169. c. acc. et inf.

sed passivi, quamquam raro, vel in solula oratione et ap. Cic.

470

socios simul instruit armis.

in

493.

470. addit equos: Epirus enim equorum est ferax cf. G. 1, 59. 3, 121.
additque duces: Ouaeritur sintne duces
equoruni, agasones, ut 10, 574 auriga

dux
ris.

equorum dicilur, an duces itineHoc polius videtur firmari, siquidein

refert ex Epiro rlyfp.6I, 51
vccvrtXictg avvsyinlivGai Aiveia,

Dion. Hal.

cellas.

vag

466. IJona, quaUa memorat poeta, saepius a senatu Romano regibus sociis et
amicis populi Romani miltebanlur.
Pnua

qui est iufra 5, 298, nec poset locus,

sunt his carentes ii. qui mare non norimt,

auro

elephanto

sectoi/iic

inlellexit sellaiu

ebiirneaiu, quaiu daiain esse saepius tradit

4.

Ad

togam

et

Sypbacein legali .,dona

tuuicam purpuream, sellameburneam, pateram ex quinque pondo
Liv. 27,

tulere,

auri factain," et Ptoleniaeo regi inter alia

TTJg

Neque
sumino periiuilo iiavigare.
tamen agasoniiiu donum tam vile est, ut
iiou fueril memoraiidum, quum eliam alibi
Ila miltuntur a
referanlur.
ii inier dona
siiie

senalu ap. Liv. 43, 5: ,,duobus fratribus

regulis Cniiiiiera) haec praecipua, lorques
duo ex quinque pondo auri facli, et vasa

eburnea mittilur, et Eumeni regi

14.
Posse etiam dona
auiea esse pateras docet 7, 245.
/ngens aulem argentum i. e. vasa argenlea Ccf- 1. 640} dantur Prusiae regi 45,
44. et regulis Gallorum 43, 5.
Dodonaeosque lebetas ol]as aereas laudavit
a regione, ut vasa Corinthia'' S. Uodona
autem, lovis et Diones oraculum, secundum famam ad Heleni regnum pertinebat.
Dionysius enim A. R. 1, 51 Aeneani a

argentea quinque ex viginti pondo, et duo

equi phalerali Ccf. 5, 310) cum agasonibus et equeslria arma ac sagula; et comilibus eorum veslimenia liberis servisque."
Habemiis ilerum versum imperCf.
feclum, in quo senlenlia est anceps.

lovem consuleret. Dodonam

At quis tam
phaleras.
i.
e.
nude posilum inlelliget? Proponit etiam
pecus, i. e. pecora quibus vescantur C)
Vers. 470 el 71 eiic. Pl. Rb.

sella

Pergameuo 42,

Biitbroio

ut

profectum esse ibique Helenum iuvenisse

autem, qui noliiit describere

a mari usque ad Dodonam, ut
iam videatur non longe a lilore Helenus
liabitasse, servat tamen antiqiiam famain

narrat.
illud

A'gl.

iter

lioc adieclivo

Dodonaeos.

467. Lorica qualis fuerit

468. Conus galeac est
avis 361
CSic penna

cf.

,,a

ad

5,

259.

parte totum,

umbo

scu-

340 et 1, 636. Kl qui ex v. 5H9 iguarique viae, diices itineris non fuisse argumentalur, neqiie opiis esse ducibus,
quuiu Helenus viaiu descripseritC! quasi
decus sc.
coni.
strata via esset iler)

equorum

471.

remos

remigium svpplet: Remigium

licet

explicare

el

remiges;

et

ab-

Supslractum pro concreto Gr. 8 361.

plere aulem remiges et remigum supplementum saepius dicitur. Cf. Liv. 26, 35.

De remigum supplcmento agi coeptum.

prominet, super quaiu iristae.'" S.

Dedit
igiuir etiam galeam. Similia sunt insigue

Nec
Suppleverat remigio navcs.
minus remos supplere recte dici docent
Atque hoc praestal ubique enim
le.xica.
Aeiieae socii, ut apud Homerum ipsi sunt

2,392; litoris ora 3,396. Rectius

tamen Serv. explicat: a parte totum sc.

et

tum 7, 633; alia multa

nam conus est curvatura,

clipei

Gr.

506.)

quae

in galea

cf.

39

remiges;
mililes.

neque distinguilur
Cf.

129. 207. 5,

inter remiges

190

sq.

Sed

VIRGrLII

P.

150

MAROMS

luterea classem velis aptare iubebat

Auchises, fieret veuto mora ne qua fereuti,
Quem Phoebi iuterpres multo compellat houore:
Couiugio, Auchisa, Veneris dignate superbo,
Cura deum, bis Pergameis erepte ruiuis,

Ecce tibi Ausouiae telhis; hauc arripe velis.

Et tamen hauc pelago praeterlabare necesse

475

est;

Ausouiae pars illa procul, quam pandit Apollo.

Yade, ait, o fehx nati pietate. Quid ultra
Provehor et faudo surgeutes demoror austros?
Xec minus Andromache, digressu maesta supremo,
Fert picturatas auri subtemiue vestes
Et Phrygiam Ascanio chlamydem; nec cedit honori;

qiiod sic inter se conferun-

tirjuissimum.
tur

remi

cum

et

arma,

res duae,

non homines

Socios simul instruil arAeneae. Xeminem igitur indonatum relinquit Helenus.

Aptissima autem dona sunt miUtibus in
bella iiuris arma.
yuamquam iam arma
liabebant; at liabuit etiam Aeneas, tamen
donatur armis.
rebus.

mis:

472

Socii

inteUiguntur

505.

Acnras discedit ab Hcleno

Androniacha.

et

472. classem veUs aptare: Jptarc est

ornare, zurecht machen, cf. 4,
482; ita biremes rcmigio 8, 80.
Aptarique siiis pinum iubet armnmentis Ov.
M. 11, 456.
Enscm vaginu aptarat
eburna A. 9, 30-3. Sic aptare anpassen
instniere,

sine ablativo

cum

quiilem

et

dativo

eius

cui aplatur 2, 39. 672. 9. 364. 10, 131.

et sine dativo o, 753. 9, 30.i.
II, 8.

lubebat subaudis socios"

473.

ferew

S.

secundus, ut
Piin.
Pan. 31: hinc venti
brcvis cursus optentur.
:

474. honore,

cf.

ad

Sic

ferenles

qui verbis indicatur;

et

cf.

483 qunm tnli nlloqiiitur \emeae

pnccitor honorc
et Tac. H. 4, 4 multo
cum honore verbonim Muciano triumphnlin data.
Sil. 2,

47.1.

ilitrnate

significatione.
17fi.

erepte

2,

cura deum
ruinis

Ad rem

S.

,,digne habile"

Cf.

2,

passiva

422.

cf.

1,

..probavit

cf.

678.

bis P.

curam deorum"

642.

477. ecce
tellus: Ecce eandem
en assumit structuram; cf. 1, 461.
.

480. Ait additum post compellal

quam
cf.

5.

.5.51.

481.

Provehor

in incepto sermone.

Sic

74 Sentio me esse longius provectum

quam proposila ratio
Cic.

Fin.

3,

22,

demoror austros vos depostularet.

moror, quominus ventis utamini" S. cf. 2,
648.
dio-rcssu
482. ?sec minus cf. 1, 633.

supremo, neque enim

sperari licebat, eos

iterum conventuros.
483. Pictiiratae vestes sunt pictae non
coioribus sed acu
sunt igitur figurae intertextae filo saepe aureo cf. 9, 582. T estes autem et siragulae sunt et veslimenta.
Slragularum apud antiquos multus eral usus, et saepe acu pingebanliir.
Xec vestimenta talibus picturis carebant.
Wemorantur Cai. Epiih. 50. Aal. Fl. 2,
409. Sil. 15. 421. Claud. RP. 2, 41. Simiiesque vestes ex medio aevo adhuc
servantur.
/ irgatis autem vestibus
utebantur GaUi cf. 8, 660.
Coloribus variegalas Romani non habebant.
lam vestimenta inleUigere cogimur cUlamyde ad,

dita.

484.

2. 3.

430.

4,

480

giam

Phrygiam chlamydem.

Phry-

acu pictani; liuius enim ariis

peritos
Phrsgiones dicinuis, seciindum
Plautum (Aiil. 3, 5, 34): In Phrygia
enim invenia est ars. CPbrygiones memorat S. etiam ad II, 777 et Nonius s.
,.aut

voce.)
Aut ob hoc addidit Phiygium,
quasi per quani palriae memoria relinerelur"

S.

Hoc

praestat.

Chlamys

Thessalorum equilum veslimenlum, deinde

tcpT]^cov Atheniensium
apud Romanos
etiam puerorum et iuvenum cf. 8, 160 et
,

167, 588.
qiiibus a

Adde Suel. Tib. 6: .Munera,

Pompeio in Sicilia donatus est

Cpuer Tiberius) chlamys et Jibula, ilem

bullae aureae ostendiintiir adhuc nniis.
Ap. Ov. M. 5, 51 Alhis sedecim annorum
indutus est chlamyde.
Ulp. Dig. 34, 2,
23: ..Puerilia siiiil qiiae ad nullum alium
iisum perlinent, nisi puerilem. veliiti togae praetextae, aliculae, chlamydcs-^ etc.
De fornia et colore chlamydis cf. 9, 582.
Aec cedit honori i. e. ..tanta dat mu-

l!

AENEIDOS

LIB.

151

III.

485

Textilibiisque onerat donis,

ac talia fatur:
haec, manuum tibi quae monumenta mearum
Sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem,
Cape dona extrema tuorum,
Coniugis Hectoreae.
mihi sola mei super Astyanactis imago.

Accipe

et

Ascanius, hoc
non cedere, parem esse
meritis accipientis, Scaurus vero honoie
legit et intelligit: honore non cetlit Heleno,
qui patri eius vel avo donaverat multa''
S. Quae Scauri lectio Tihris non firniatur,
probata a Hb. Accetlit, quod lionore non
cedere aliriii dicilur is, qui aequum ac
ille accipit honorem, non qui euntiem hoSil. 13, 412
norem quem alius tribuit.
nec cedet hunore ( Enniiis) Ascraco famave seai Eadeui tamen sententia erui
potest, si legitur honori i. e. non cedit
honori ei, quo Helenus donaverat avum.
Sed non satis indicalur, cuius sit honos;
eademque in dicendo ambiguitas et tituiiera,

enim

quaiita

est

merebatiir

Iionori

banlia in verbis esl. si Servii sequeris

Alii ut //'ir. in cedit subsententiam.
iectum esse voluerunt chlamyelem : ilaque
non cedit chlamys honori i. e. splendori

locum non esse elaboratum, documento est

post illa, quae dixit
eliam v. 477 sti.
,

381

V.

,sq.

Sic Val. FI. 3, 9

485. onerat donis.
Cyzicns abscessu lacrimans oneratque
superbis muneribus, primas coniux Percosia vestes qiias dabat et picto Clile

variaverat auro. Ita dicitur onerare aliquem promissis Sall. lug. 12, donis Liv.
34, Hl, spe praemiorum Liv. 1. 1. et 3-5,
11, laudibus 4, 13, suspicionibus 34, fi2.
Retinet verbum copiae magis et multituCf. 1, 195.
diiiis. quam oneris notionem.

commendantur dona.
I)eiiigne

Afferunt

cationes preinalur difficultate, (luod geniti-

coni.

vus aliquis supplendtis

indicatur;

tiim

qui non salis

est,

Nani

accedit etiam alia.

qiianuiuam VirKilius saepiiis ex autecedentibus subiecium elici iubel, nullo cerlo

signo indicatiim; 6. 733. 7. 243. 8, 271.
9, 578. 732. 74^. al. (|uibus in locis est
aiiis

nomiiiativis

inleriectis

altius

repe-

671 ex antecedente adiectivo subslantivum siippletur,

aut ut 1 , 33 ex anlecedente casu alio
nominativus, cf. Luc. 4, 205 Foedcra
pacis cognita Velreio, seqiie et sua tradila veniim castra viilet sc. Pelreius:
At tamen verba sunt ita conformanda, iit
appareat, quid scriptor subiectum esse

tendum subiectum, aul

voluerit.

Verba

igiliir

ut

1,

quoqiio te verteris,

obniluntur grammaticae.
Ilaque non defuerunt, qui haec verba a Virgilio prononnulli etiam verba
fecta esse negarent
sequentia tollere voluerunt. Sic P/. eiicit:
talia fatur. Saneque quaeTiec cedit
ritur post vestes el chlamydem quae sint
cetera dona texlilia, ac stragulae sunt
Cf.
inlelligendae ne plane idem dicatur.
48fi.
Locuni Virgilius imperfectum reli;

quit.

Ab

alio

haec

illata

probahiie, et quod Serviiis

et

quod non intelligitur,

verbis voluerit indicare.

esse non est

iam haec legit,
qiiid

alius

his

Sed totum huuc

.^

etiain
tibi

haec dona
sint

grala,

Conlra alia
quod ipsa feci mea manu.
quae 483 memorantiir, inagis prelio praestabant. Neque miriim, qiiod ea de caussa

Ut ap. Plin. Ep. 5, 6

A'ec cedit ^ratiae niarmoris ramos insidentesque ramis arbores imilaia piclvra.
Sed quiim eadem ((ua priores expliceterarum vestiiim.

el hacc
quae propterea

486. Accipe
lextilia,

126

fiiint

quam

qiiae pecunia.

iam Homeri exemplum Od

fiVTJi/

15,
Inveiiiunlur

^ElsvTjg xiigcov.

alia multa;

opus exemplis,

sed quid

comprobetiir,

quivis

qtiod

nt
Pl.

probat.

manvvm.

Accipe ait

487.

nt sint gratiora. qiiae

opera,

lougum amorem. perpetuum,

qiil

tantum lempus non exstinctus est.

Shaper, Instcrburg 62 coni. Ilaec puer,
qiiod Vgl. iiiiiim verbum non ila adiunxerit versui priori. Sed vide iam v. 571;
neque h. 1. per sint claiidiliir eniinliatiim.
Qtiaecum488. Coniugis Ilectorcae:
semper immiscet
que facit vel cogitat
Cape dona:
flrta uxor mariti memoriam.
Capere dona est libentem accipere quae
per

otrerunlur.

Cic. Legg.

Cf.

3,

4, 11.

Do-

num

ne capiunto, neve dnnto. Hor. C.

Dona pracscutis cape laetus
3, 8, 27.
Ivppiter cape
Seii. Agam. 384.
horae.

dona

libens.

mei.

Cf.

ad

7,

Tuorum

affinium

i.

e.

98.

489. Super explicalur pro ailiectivo,

vel pro praesenlis participio
superstes
verbi superesse. Legimus svper tmesi ab
7, 559, et tmesis
e.se separatum 2, 567.
in loco Livii, qui cum hoc quem
est
tractamus, comparatur: Quid iam inleori
esse in corpore loci ad nova vulnera
accipienda? quid super sanguinis, qui
dari pro republica posset? 4. 58; nbi
est ad siiper.
cs.se superius repeleiidiim
Deiiide quod est apud Val. Fl. 8, 157
noslris, si quid supcr, accipe lcmplis;
super facile .ex
et 435 jio<; spcs ttllu
,

VIRGILn MARONIS

P.

152

Sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat;

Et nuuc aequali tecum pubesceret aevo.
Hos ego digrediens lacrimis adfabar obortis:
Yivite felices, quibus est fortuna peracta
lam sua; nos alia ex aliis in fata vocamur.
Vobis parta quies; nullum maris aequor arandum,

490

495

Arva neque Ausoniae semper cedentia retro

Quaerenda. Effigiem Xanthi Troiamque videtis,
Quam vestrae fecere manus, melioribus opto
Auspiciis, et quae fuerit minus obvia Graiis.
Si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva
Intraro gentique meae data moenia cernam,

500

Cognatas urbes olim populosque propinquos

Epiro, Hesperia, quibus idem Dardanus auctor
Atque idem casus, unam faciemus utramque
Troiam auimis; maneat nostros ea cura nepotes.
Proveliimur pelago vicina Ceraunia iuxta.
suppleto verbo esse explicatiir

Quare
cei.

cf.

5.

362.

exempluni quaerere noii liRefeniiiiur hic iUic adverbia pro

al)

liis

adieclivis usurpata:

isque niaior

fit

iiuine-

quo maoris recedinius ad antiquissiniorum scriptorum fragrmeiita.

Sed et
haec fragmenta frao;ilia .sunt, et artis hic
nsus circumscriptus est legibus cf. Gr. S
473; et multa alia praeter necessitatem
huc referuntur, ut si leginius 2, 483 apparet (lomus inlus. pro intus scribi
poterat quidem interior: tamen intu<> est
im lunern.
Quare quamquam super
rus.

accipere supemteK

sententiam est

propter

bonum; grammaiica cogimur explicare

?;-

per per praeterea. insuper: o rfer du

noch obendrein Ebenbild des Astyanax
bist.

Cf.

7,

462.

490. e/c illc ma7ivs

sic ora ferebat.
Cf. Sen. Troad. 470 sic tulit fortes ma.

nw.
491. aevo. aetate

cf.

492. lacrlmis obortis

493.
ut

Tib.

f ivite
3, 5,

31

felices
l

2,

435.

cf.

est

4,

30.

5, 629 Per mare mafrnum Ilasequimur fugientem. 6, 61 Inm

tandem Italiae fugientis prendimus

dere

cf.

liam

oros.
499. melioribus auspiciis: Qualia enlm
auspicia. tales sunt eventus.
fuerit G.
prob. Hn. tfg. Ld. Serv.
qui ,.Alii
jucrint Csic "SWy prob. 7?6.) et volunt
esse maledictum in Graecos. ut ad aiispi-

cia referas. quod non procedit." S.

enim obvia

memores

et vivite nostri.
Quibus est fnrtuna
peructa cf. 4, 6.53 et Luc. 4. 361 Turbn
haec sua fata peregit. Vos iam, quae
fato erant perferenda. tulisiis. nunc pacem
vobis agere licet.
Sua cf. 469. Pronomen possessivum saepius cum vi aliqua profertur, addita quadam opposlti cogitatione. cf. Gr. Z'8 et suus, se refertur ad subiectum logicum qnod dicitur
cf. S 379. An. 1.
49.5. ^rare cf. 2, 780.

496. Semper cedentia retro, quae quo

longius procedo, eo magis videntur rece-

signilicat

Neque

inferiora et a Grae-

neque inimica. quod maxime

cis victa,
contrarium est sententiae. Neque metuendum ne Troia bellum inferat Graecis. sed
contra
ne exposita sit Graecorum furori
cf.
10, 694.
503. Epiro,
Hesperia ablativi sunt
loci.
Simile 7, 140 dtiplices Caelorjue
fin eo Veiius) Ertboque fin eo AnchiUsus ap. poeias frequens
ses} pnrentc^.
cf. Gr. S 333. An. 3. Hesperin Py. Hesperiam M-/1G. Hn. coni. Epirom Heipe,

riam

prob.

pinquitate

digredientium

ivite felices.

505

volentia

tur.

Popiilos

ut

ut quae poslea facta

multo iam ante provisa esse videan-

poeia res
sint,

igitur iam proiungamus etiam beneiinus fiat.

Hoc etiam loco

P/.

iunctos

iia traciat,

Buihrolum enim

nia

Plin. 4,

.506

547.

erat

Romana

colo-

1.

et

Italiam attingunt Troiani

sacra faciunt.

montes Epiri, a crealtiludinem nominati." S.

Ita sunt ap. Hor. C. 1. 3. 20
infame^ scnpuli, et ap. Luc. 5. 652 sco506. ,.Ceraunia

bris fulminibus propler

pulo<a Ccraunia nautne

summn

timcnt,

De

11, 23.

26. elc.

.,In

iis

cf.

Epiri

Plin. N.

H.

3,

ora casteUum in Acrocerauniis

AENEIDOS

LIB.

153

III.

Uncle iter Italiam cursiisque brevissimus uudis.

Sol ruit interea et montes umbrantur opaci;
Sternimur optatae gremio telluris ad undam,
Sortiti remos, passimque in litore sicco
Corpora curamus; fessos sopor inrigat artus.

510

Necdum orbem medium Nox Horis acta subibat:

Haud segnis strato surgit Palinurus, et omnes
Explorat ventos atque auribus aera captat;
Sidera cuncta notat tacito labentia caelo,
Arcturum, pluviasque Hyadas, geminosque Triones,
Armatumque auro circumspicit Oriona,
Postquam cuncta videt caelo constare sereno,
Dat clarum e puppi signum; nos castra movemus,
Tentamusque viam et velorum pandimus alas.
lamque rubescebat stellis Aurora fugatis,
Quum procul obscuros colles humilemque videmus
Italiam.
Italiam primus conclamat Achates,
Italiam laeto socii clamore sakitant.
Tum pater Anchises magnum cratera corona

sub eo aquae regiae fons'' Plin.

Inde montes nunc dicli sunt monti

Cliiinera,
4, 1.

della Chimera.
507. itcr Italiam; de acc. 4, 106.
Ciirsus brevis^iimits adeo ut niedio
iioctis spatio transfretaverit"
S.
undis
cf.
383.
508. Sol riiit, occidit, cf. 6, 5.39.

l mbrantur opaci cf. 4, 2'i.

Quuni a
Buthrolo ad proinonlorium Acroceraunium
legissent lilus. iani alio vento per medium
mare Italia petenda erat quare appeUunt
,

et

ventum secundum exspeclant.

509. Sternimur gremio cf. 5, 451.
510. sortiti remos: postquam, qui ad

remos remanerent
cf. 8,

44'7.

grcmio

t.

sorte

est

conslilutum

Sortiti remos
Siernimur optatae.

Pl. Iransponit:
a.

i/.

51 1. Sopor irrignt artus cf. 1, 691.

512. f]ori< acta neque ,.per horas decurrens"' S. salis accurate, neque ,,exactis
horis" recte explicalur; neque enim iam
peracta est nox, sed media.
Horae et
diem et noctem agunt, propellunt, et N'ox
et Sol caelum permeant. Cf. 5, 781.
Neque Horae intelliKUiUiir Graecorum.
Pl.
qui \itat difficultates coni. aslris cincta!
515. Tacitum est caelum, qiiod nuUo

vento resonat.
cuncta notat,

Cf.

8,255.

ideo cunrtn,

525

v. Trione^ ; dantque phtvias

M. et optimi, Pliadas, Pleiadas aUi nec
minus 1,744, quod Pleiades saepius cum
Hyadibus iunctae memorantur. Sed versui non licet inferri, nisi statuamus licentiam aliquam metricam et grammaticam;

nam

ad Hyadas reqiiireretur copula que.

pluvias Hyadas dixit Sen. Med. 310.
Orion piilclierrimum nostri caeli sidus, fingitur venator armatus, cuius balteus et ensis maxime fulgent sleUis: unde
Luc. 1. 665 Ensiferi nimium fulgct la-

et

tus

De

Orlouis.

sidere Orione tempesta535.

E stellis tempestas futura cognoscitur G. 1
394 sq.
aifro i. e. armis aureis: cf. 5. 817.
et auro armatus dicitur Orion
quod aureis stellis nitet.
Circtimspicit signat
diligenliam cf. Claud. B. Gild. 179 Intentos capiti circumspicit enses.
tes

movente

518. citncta

caelo

constare

Postquam constare serenitatem

sereno:

videt (be-

stdndiges H^etter), iieque ullum est indicium per totum caeliini. brevi lempestatem iri mutatum. Ila constare ap. Liv.
39, 34 .-tdeo perturbavit ea vox regem,
ut non color, non vultus constaret.
521.

Sidera

legitur

520

quia hatiuit

iam

quum

cf.

590.

Ex mari

522. htimilem Italiam.

quia in pro-

non sufficere unum signura ad explorandam serenitatem." S.

516. Arcturum etc. cf. 1, 744.
pluviasque Hyadas ,,i. e. pluviosas." S.
Hyadum enim a vfiv deducitur nomen.
Adiecit autem ad v. Hyades adiectivum,
gnosiicis

515

prospicientibus

liliis

remolum humile

alto

vi-

delur.

525. Anchises,

cuius

ubiqiie

ducis partes sunt,

statim

deos imprecatur,

corona induit,

cf.

1,

hoc loco et
conspecta terra

et

ut

adire

724.

liceat.

154

P.

VIRGILII

MAROMS

implevitque mero, divosquc vocavit

Stans cclsa in puppi:
Di, maris et terrae tempestatumque potentes,
Ferte viam vento facilem et spirate secuiidi.
Crebrescunt optatae aurae, portusque patescit
lam propior, templumque adparet in arce Minervae.
Vela legunt socii et proras ad litora torquent.
Portus ab Euroo fluctu curvatus in arcum;
Obiectae salsa spumant adspargine cautes:
Ipse latet; gemino demittunt brachia muro
Turriti scopuli, refugitque ab litore templum.
Quattuor hic, primum omen, equos in gramine vidi
Tondentes campum late, candore nivali.
Et pater Anchises: Belkini, o terra hospita, portas;
Bello armantur equi, belhim haec armenta minantur.
Sed tamen idem olim curru succedere sueti
Iiiduit,

527. Stant celsn in prippi, idem

680. 10, 2B1.
Hoc loco ceha M.

prima

G.

ima correctum

prima.

rec.

tulelari.s,

In

in

pnppi

iioiiiiiiiuiiiam

dei

ex

8,
al.

ceha P. Bb.
sigmim erat

aiiro

10,

171,

ebore facliim
Sen. Ep. 76.
Is igitur locus apiisfsinuis ad vota et preces.
52y. Siiiit dii terrae, maris, aeris i. e.
tempestatiiin, per quos fit navigatio. Pro
el tiTrae excogilavi undarum'" Pl
530. Crebrtscvnt optatae avrae, iit
creber ^lw^ter est 5, 764. et Caes. BG.
3, 26 increbuit auster,
Cic. Fam. 7,
80 ventus increbrescit.
,.Magniim Anchisae ostenditur meritum;" S. quod siniul ac precatus est
ventos dii dant .secundos.
Patescit ad ociilonim iudicium
cf. V. 411.
531. Jrx mons e.st, cf. 2, 322.
aut

Portus dictus Veneris non procul ab

Hydrunto, cui adiacet mons, in quo templum Miiiervae et oppidum castrum Minervae dictum, ab Idomeneo exstructiim.
Cf. Dion. Hal.

I,

51.

qiii

lioc loco

Aeneam

primo ad IiaUam appiilisse testatur et donum ab Aeiiea lunoni positum siio lempore exslilisse.
Locus etiani Minervium
dictum est, fuitque a. u. c. 632 colonia
Romana. Vell. 1, 15. Varro in tertio

Rerum Humanarum
tiiiae

nomen

luisse,

tribus

e Creta,

referf:

Genlis Sallen-

locis

Illyrico,

neiis
fiii

ferliir

Italia.

coa-

Idoine-

e Creta.
oppido Lyctio piilsiis
Italiam venit) ibiqiie possedit aliquot
.

oppida et condidit, in queis Uria et Castrum Miiiervae nobilissimum."

Probus
ad Ecl. 6, 31.
533. curvatns in arcum
ut arcus ef,

ficiatur.

cf.

6.

535. Jjatel

42.
cf.

a mari conspici.

v.

570.

qui

non potest

530

535

540

536. Jiefugit ab litore templum: ..Aedivicina litoribus longe inluenti videntur iii mari. qiiae accedenlibus recedere et

ficia

relro se agere putantur." S.

537. primum omen: Romani enim si

terram attingebant summa cura observaet
ruiit
quod omen primiim se ofl^erret
.

boni oniinis lociim pelebant.

Cf.
rem Liv. 29, 27. 30, 25.
538. canrlore vivali \\t 1,71.
tuor

caiididi

eqtii

signant

iii

lianc

Quat-

Iriiimplium.

ovalinvem

mereliir, el iino equo

a plebeiis vel ab equitibiis Romanis deducitiir ad Capitolium, el de ovibus sacrificat, iinde et ovatio dicta. Qui
autem triumpbat. albis eqvis vtilvr quaituor, et seiialu praeeunle in Capilolio de
Iiaque
taiiris sacrifical." S.
ad 4, 543.
quod primiis qiii feceral contra religioiiem
,,Qui

utitur,

el

fecisse

dicebaiiir

Caiuillus

usum

id postea in

CI''^'-

^:

23.),

veiiil.

539. Tcrru lio^pita est nobis liospitium praebiliira.

nam
540. Eqiius ubique belli sigiium
er/unnim cluellica proles Liicr. 2, 660.
bello dativus, cf. 5, 451.
Cf. 1, 443.
,

a.

armenta
m.

cf.

v.

220.

Kl.

eiic.

b.

h.

541. Succedere saepissime iungiiiir dacf. 2, 478;

qiiare quaniqiiam ablaiivus aliquateiius polest explicari cf. 292,
curru liabere formam consalius est
iractam dalivi.
Cf. Gell. 4, 16.
Sic leadspectn 6, 465.
gitur metv
1, 257.
amplexu 698. venatu 9, 605. Cf. Gr.
Equi quum etiam iugo suc 88, 3.
livo

cedant, pacis

manae

spem

afrerunf. subieclis

potentiae popiilis, quod

liaiid

Rolecte

per iujruni illud iiidicatur; quare signuni

eliam triiiinplii equos esse infelligif.

olim

cf.

5, 125.

AENEIDOS

LIB.

155

III.

Quadrupedes et frena iugo concordia ferre

Spes et pacis, ait. Tum uuinina sancta precamur
Palladis armisouae, quae prima accepit ovantes,
Et capita ante aras Plirygio velamur amictu
Praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite,
lunoni Argivae iussos adolemus honores.
Haud mora: continuo perfectis ordine votis
Cornua velatarum obvertimus antennarum,

545

Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva.

Hinc sinus Herculei, si vera est fama, Tarenti

550

Attollit se diva Lacinia contra,

Caulonisque arces, et navifragum Scylaceum,
Tum procul e lluctu Trinacria cernitur Aetua,
Et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa

Cernitur.

544. Prima accepit

79.
i. e. nos cf. 8,

tes

cf.

Ovan531.
Ovanles!, lae-

cf. 10, 690.

Capitanie dat
545. De re cf. 405.
M. capite et capute aUi Mss. eliam velabar et velatur legitiir in Mss., unde
efficitur,
scriptum
ut probabile videatur.
fuisse olim caput, (luod rec. Ld.
546. Dederat qiiae maxima cf. 435

tos

Ad dicendi rationem Cic. legg. 1,

a contentconibus, quibus summis
uli solehas,
qtwtiilie relaxes aliquid.
Off. 2, 22, 76
Omni Macedonum gaza,
quae fuit maxima, potitus est Paulus.
547. Argiva luno
(luae Argis colebatur.
Cf. 7. 2b6.
adolemus cf. 1,
704.
honore^ cf. 1. 49.
sq.

Tu

54S

5G7.

Troiani circuin Ilaliae litus

in Siciliaiu pergunt.

548. Statim Aoiis solutis et sacris pera Utore recedunt.

549. obrertimus cf. 6, 3.
Relicturi
enim litus vertere debebant vela alio,
(luam habebaut Utus pelentes.
550. s-ispecta arva cf. 398.
551. Herculei 'Pnre^iti ..Lacones Parllieniatae, accepto duce Phalanto. octavo
ab Hercule, profecti sunt, delaii(iue ad
breve oppidum Calabriae. (luod Taras,
Neptuni fiUus, fabricaverat
id auxerunt
actis

appeUarunt Tarentum."
Si vera est fatna, Eadeni verba
leguntur G. 4. 42, ubi faciUime explicantiir.
Hoc loco nemini (|uantuiu scio contigit e.xplicare.
Quid enini faciamus in
carmine epico taU dubitalione' Aliiiuam
atlulit explicationem 11'tr
et Ld.
Nam
Vglium is dicit probare eam famam (jua
Tarentum couditum sit a Tarante Neptuni
filio, non a Phalantlio Spartano et Herculis
stirpe, ne spleiidida urbs a Graecis videretur esse condita.
At frigida est baec
et

S.

prisco nomiiie

555

Potius dixerim Vglium

poetae doctrina.
exagitare voluisse ,,molle Tarenlum" H. S.
8, 4, 34. (juale erat eius tempore. ut vix
videatur originem ducere ab Hercule. viro
omnium forlissimo. Neque hoc epici carminis gravitate dignum iudico, sed non
habeo (juo melius poetani excusem.
552. .S'e attollit navigantibus, (lui apNimiiis est Val. Fl. 2, 9
propinquant.
qui in eadem re attolht tondentes pabula Magne^ Campus equos. Num me,,Iunonis Laciniae templum, selius?
cundum quosdam a rege coiiditore diclum;
secundum alios a latrone Lacino, quem
illic Hercules occidit et loco expiato lu..Sex millia
noni templum constituit." S.
aberat ab urbe (Crotone) nobile teniplum,
ipsa iirbe nobilius, Laciniae Iiinonis, sanctum omnibus circa populis.'" Liv. 24, 3.
Hoc promoiitorium a meridie claudit sinum Tarentinum (Capo delle Colonne).
Deo tribuitur quod est templi. Cf. 275.
553. Caulon Achaeorum colonia inter
Crotonem et Locros. Strabo 6. p. 261. B

TtQOXiQOv b' AvlcovLa ).Byo8iu Tov TiQOOv.btiiivov avlcova.

Ita Aulonis arces h. 1. esl apud Servium,
qui addit ,.mons est Calabriae.'' S. CauKccvloivici

(isvri

lon
3IP.
postea fuit
15.

Scylaceum

Romanorum

T^avifragum

ut planta

illa

CSquillace)

colonia.

Aell.

naves frangens,
saxifraga, ut Ov. M. 14,
est

fretum. Hor. C. 1, 16, 10 ji. mare.

n. urida.
Tib. 2, 4, 10
Naufragus
plerumque dicitur, cui fracta est navis.
6 n.

715.
554. lam Zephyrium promontorium circumvecti el in Regii oppidi viciiLiam deCharybdin aulati et Aetnam videre et
Trinacria antiquissimum
dire possunt.
insulae ex figura nomen.
555. Gemilus et maris et remorum memoratur, omninoque rerum, quae premun-

Cf. 6,

YIRGILII

P.

156

MARONIS

Audimus longe fractasque ad litora voces;

Exsultantque vada atque aestu miscentur arenae.
Et i^ater Aucliises: Nimirum bic illa CLarybdis;
Hos Helenus scopulos, baec saxa borrenda canebat.
Eripite
o socii
pariterque insurgite remis.
Haud minus ac iussi faciunt; primusque rudentem
Contorsit laevas proram Palinurus ad undas
Laevam cuncta cobors remis ventisque peti\dt.
ToUimur in caelum curvato gurgite, et idem
Subducta ad Manes imos desedimus unda.
Ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere;
Ter spumam elisam et rorantia vidimus astra.
Interea fessos ventus cum sole reliquit,
Ignarique viae Cyclopum adlabimur oris.
Portus ab accessu ventorum immotus et ingens
Ipse, sed borrificis iuxta tonat Aetna ruinis.
,

ob soni siniililudineni

tnr.

molem

tire

quod sen-

et

res inanimae finguniur

et Ov. M. 4, 449
nonis) pressum

Pubata

577

cf.

Sacro a corpore Cluingemuit limen.

soj-R fluctibiis.

frartas ad litora voces. rractas,

nimias. ut (G. 4, 72) vox fractos sonitus imitata tubanim.''^ S. Fractae enim
voces sunt non conlinuae, sed quae per
iniervaUa audiuntur, ut sonilus ille aUi55fi.

sarum undarum aut tubarum et tonilruum.

Audiunt igitur
Inde fragor, Gekrach.
maris fragorem ad

lilora

appulsi.

Audimus fragorem esse ad

Sed (juum ad l. non lociim. quo quid

litora:

ad

litus.

esset,

sed qno quid lenderel significare pularet aliqnis, magisque exspeciari repercussas dici
voces quam appulsas, mulavit a litore,

quod

mus

est

in >Iss.

alqt.

quod

esl:

Audi-

a lilore repercussas voces.

Al polest
hoc etiam ita expUcari: Audimus a litore
in litore.
Quare ad litora
i.
e. stanles

toces cf. 669.

reiinendum.
557. arnnae cf. 1, 107.
Ipse maris
Confer haec cum
fundus aestu extoUilur.
iis, quae iara de Char\-bdi dixit. 420.
erit

358. hic

illa

MP.

Ch.

hacc

y.

Hic

Ch. quam dixit Helenus. hic rec.

Ld. haec Hn. ffg- Rb. Non minus est
probum: Haec Ch. quam videmus, illa
est illa

est,

quam

'60.

dixit

eripite

492.
pariter,
insurgite cf. 5, 189.
cf.

..slridenlem et

sonanlem in tempestaie"' CS-) subilo Iransversam.

563.

mox

fiemis ventisque

565

i70

Cic. Fam. 12, 25, 3 ventis remisque

patriam propcravi.
564. idem i. e. iidem.
565. Desedimus MPybc, desidimus duo,

descendimus, discedimiis pejores. SciUcet

praesens desiderabaiur posl tollimur, descdimua aulem perfectum est verbi desidere, et quum sit sidere causativum verbi
sedere, recle perfeclum diciliir. Cf. 10,301.
566. Clamorem dare, cf. 2, 698. Clamor aulem eiiam rerum inanlmarum est
cf. Luc. 6. 146. Hor. C. 3, 29, 38 cf. v.
555. 2, 488.
i67. rorantia vidimus
astra: Quum
placeat grandis imago e.vsurgenlium nndarum 574, hoc et nimium est et ieiunum.

56S

5S8.
rum

Aetna.

Cuivis notum
ad vesperum ventnm remittere solere;
quare non videtur esse opns ex antiquis
id probare scriploribus.
569. Ignari viac quum essemns, ad
lilus proximum appiilinius, quod erat Siciliae, eaque in parte, qua Cyclopes habiUt appeUant facit
qnod fessi
tabanl.
sunl. quod sol occidit, quod ventus remif568. ventns

sole.

est

tit.

qiiod

viam

ignorant.

570. Porium,

qiii hoc loco memoralnr,

Aelna opplevit.
Porlus a Ccf. Gr.
ita352) venlis immolus et ingens esl
que saiis tulus. ul periciilum metuendum
non sit sed horrorem movent Aelnae tonitrua.
.,Pro ingens scribendnm arbilror

Helenus.

nna omnes.
561. rudentem proram

xima

560

i.

e.

quani

ma-

polerant celeritaie, ut Flor. 2. 2. 18

vcntis rcmisque properatum est.

Pl.
571. Tnnat terribili fragore,
quasi
De v. ruina cf.
raons saepiiis corrueret.
1. 129;
de pliirali cf. 5. 359.
Aelna
undi<i.'^^

describiiur a

a Claud.

RP.

Lurilio carmine
1,

160

sq.

pecnliari et

AENEIDOS

LIB.

157

III.

Interdumque atram prorumpit ad aethera nubem

Turbine fumantem piceo et candente favilla
AttoUitque globos flammarum et sidera lambit;
Interdum scopulos avolsaque viscera montis
Erigit eructans liquefactaque saxa sub auras
Cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo.
Fama est, Enceladi semiustum fulmine corpus
Urgueri mole hac ingentemque insuper Aetnam
Impositam ruptis flammam exspirare caminis;
Et fessum quoties mutet latus, intremere omnem
Murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo.

575

580

Noctem

illam tecti silvis immania monstra

Perferimus, nec quae sonitum det caussa videmus,
Nam neque erant astrorum ignes, nec lucidus aetbra
Siderea polus, obscuro sed nubila caelo,
Et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.

572. prorumpit nubem.

Verbiim li. 1.
Ita simplex ru/npere in
usu est; cf. 2, 129 et crumpere cf. 1, 580.
Quae sequiintur omnia iis plana fore

el

quolics detrectat

oniis

dextrum laevumque

cerLuce rebelli
latus.

Mutare

est transitivuin.

in

latus est se verlere ap. Ov. M. 13, 937.

588. Sublexit Trinacria caelum fuino:
Ita apud Lucr. 5, 4H7 Corpore coucreto

piito, qiiibus tales

descriptioiies

iam

lectae

sunt; oinnia enim sunt ad reruin naturam

coiiformaia; neque Favorino assentior, ob
niinium tumorem hanc Aeliiae descriptio-

iiem improbauti apiid Gellium 17, 10. Inter anliquos, qui erumpentes Aetnae ignes

excellunt Pindarus Pyth.

Lucretius 6, j>^6 sq.

descripsere,

21

et

578.

fama

miustum

est

c.

inf.

5,

6.38.

1,

se-

Enceladus, unus
Gigantum, quem luppiter fulmine prostravit
cf.

4,

686.

Aetnae monte pressit, si movet

se uno in latere cubando lassus
excilatur Aetna.
Idem testatur Claud. RP.
Secundum aiios, ut Piu1, 153 sq.
et

iniecto

darum

Ovidiuin Met. 5, 346. Val.

impositus est Aetna Typhoeo,
cui Virg. 9, 715 et Lucanus Phars. 5,
101 iiiiectam dicunt insulam Inarimen.
579. insuper impositam
61.
cf.
1 ,
Aetnam im
tam Mss. Aetna im
ta
Ld.
ex coniectura Meisteri probante
Biichnero, qui legi vult praeterea:
in
molem hic ingenti.
581. mutet MlP. al.
mutat Don.
motat y. praelatum a Servio, qui haec
habet: ,,\lotat, frequenter movet, nam si
mutat legeris, dat refeclionem labori."
Sed id ipsum verum est, additum est
enim quoties, quod propter vocabulum
FI.

2,

I.

1.

24.

iam ut propter fasum non fertur mutat

frequentativum. neque semper Aetna ignes
et saxa evomit;
atque simili modo dixerunt, qui Virgilium secuti sunl poetae, ut
Stat. Theb. 3, 595
ubi tentat Enceladus mutare lalus. Claud. RP. 1 157
,

subtexunt nubila caclum, Avien. descr.

terr. 1248 Missilibus late sublexitur uer
64 Pingue tenebrosa caelum subtcxilur
aethra, et Liicr. 6, 478 Nubes suffundunt
sua caelum cnligine. Contra Ov. M. 14,
368 Circe solet carmine patrio capiti
( Soli) bibulas subtexere nubes, variata
structura.
Cf. 6, 229.
Cf. praetexere
Attende poetam in re terribili et
4, 500.

grandi

uti

verbis

poelicis,

qualia

sunt

horrificus, favilla, exaestuare. semiustus,

intremere, sublexere, lucidus, aetkra,

sidereus.
583. Tecti silvis et prope mare; vesperi
enim appulerant et primo in litore consederanl.
Monstra sunt eruclantis Aetnae fragores, quorum caussas propter no-

et silvarum umbras non percipiunt.

585. aethra siderea: Per aethram sideream h. e. per splendorem aetheris.
Sane aether est ipsum elementum, aelhra
vero splendor aetheria.''' S. Xonnunquam
etiam de caelo, sed iion videtur dici nisi
de liquido et lucido 12, 247. Sil. 4, 103
liquida non ullis nubibus aethra; et
iam Ennius vocabulo usus est ap. Macr,
Poetis autem videtur esse in usu,
6, 4.

ctem

Ciceronem certe \D. 2, 45 nunc

aelher legitur.
587. Nox intempesta est: quae noa
habet idoneum tempus rebus gerendis"
Macr. Sat. 1 3. extr. Xox intempesta
dicla est media, tamquam inactuosa." S.
Confer illud XII' tabularum Solis occasus
extrema tempestas esto.

apud

VIRGILII

P.

158

MARONIS

Postcra iamquG dies primo surgebat Eoo,

Humcntemque Aurora polo dimoverat umbram:

Quum subito e silvis macie confecta suprema

Iguoti nova forma viri miserandaque cultu

590

Procedit supplexque manus ad litora tendit.

Respicimus. Dira illuvies, immissaque barba,

Consertum tegumen spinis: at cetera Graius,

Et quondam patriis ad Troiam missus in armis.
Isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit
Arma procul, paulum adspectu conterritus haesit
Continuitque gradum; mox sese ad htora praeceps
Cum lletu precibusque tulit: Per sidera testor.
588

654.

Achemenidcs, Ulysses so-

cius a Troianis petit auxilium.

De Acliemeniae

58S.

154

M.

Ov.

cf.

14,

sq.

primum

588. Ubi

dies apparuit.

Aclie-

menides ex silva

procedit.

tur Lucifer

primo Eoo h.
pro primo mane, for-

1.

et

11.

mula

G.

1,

dixit

288;

autem

Dies

adverl)iali.

FjOuh dici-

et

quando Aurora umbram

5f^9. Idem v. 4, 7.

surgit,

6 et h.

591.

viri

formam

,.Bene

hominem."

S.

cf.

4,

132

siniile

i.

e.

aliquid

non
Scipio Poenos Alpes

Sic

viri

dixit,

transgressos efjio^ies et nmbras hominum

vocat Liv. 21, 40.
miseranda cultu
i.
e. habitu et vestitu, ut Vell.
I, 2
Codrus deposita veste regia pastoralem
cullum induit.
593. De nominativo paene absolulo cf.
ad 2. 170.
Immissa barba. ita Ov. M.
12, 3.i2
Immissa protectum pectora

harbn Hippa-ion

Immissa autem
barba et immissi capilli memorantur, ubi
negligentia in cnllii describitur, ut Ov. M.
5, 338.
6, 168. Trist. 1, 3, 90 Squalidus immissis hirta per ora comis. Alia
est promissa caesaries.
594.

Cetera,

cognosci poterat.
59.1. Militasse
ipso

audiit

eum

Aeneas

contra Troiam

neque ex eius

ex

cullii

iam cognovit; neque id voluit indicare

poela
sed Aeneas addere debebat id, quo
sine Dido, cui narrabal, ea quae sequunItaque hunc
tur, non poterat inlelligere.
versum ut qui ea quae facit Achemenides 596. explicel abesse nolinuis, neque
quod 2, 87 est similis, ex illo hunc ab
Versum
alio quodam formalnm puiamus.
sed non delet.
delet Rb.
probante Ld.
,

Pl. defendil

quod

ex ipsis armis quae

Aeneas cognoverit
Achemenides gerebat
eum esse ex iis, qui ad Troiam pugnas,

sent.

596. Isque ita 2, 115. 4, 203. 5, 708.

684. 9, 549 sequente vocali pro is, ex
latini sermonis indole, qua saepe copula
praeter necessitalem additur: cf. neque
elcnim
enini pro non enim ; namque
Neqiie illud isque est
pro nam et enim.
6,

I.

\ova forma

non hominem sed homini

vident.

SalL lug. 19 Rcc Hocchus

Gr. 306.
praeter vnmen cetera ignarus popnli
liomani. Liv. 1,35 vir cetcra egregius.
GraVell. 2, 46 cetera sanctissimus.
ius ex habitu et vestimentorum laciniis

repulit.

590. Quum cum indicativo in apodosi

saepe invenitur, ut n.ostrum da.
Cf. Gr.
Coenabam apud Heium,
417, 3.
quum utrique nostrum rcdtlilae sunt a
te Uttcrae C. Fam. 9, 7.
Sic in Aeneide
in protasi imperfectum. in apodosi et perfectum 1, 223. 3, 137. 5, 84. 838. 6,
125. 7, 27 et plusquamperfectum 2, 259
et praesens 3, 521.
In proiasi praesens,
in apodosi praesens
1, 509.
3, 645.
5,
328 et imperfectum 3, 301.
In protasi
infinitivus liist.
in apodosi perfectum 5,
654.
In protasi imperfectum et plusquamperfectum, iu apodosi praesens hist.
4,

595

sternit.

ut 9.

656.

adverbitim

cf.

ap. poetam solum sed eliam ap. Ciceronem. Cf. OtF. 2, 23 /iratus .4leiandriam

se

projicisci

velle

di.rit

gram ad reditum suum

que

celcriter

ad

remque
inssit

Ptolemaeum

inte-

esse;
.

is-

suum

ho'pitcm, venit. Cf. Gr. ^ 382 An. 1.

597. Recte
et
subsislit,
prius
timet
quum hostes videal; raox tamen Cyclopum recordatus immanitalem, quidvis pati
poiius, quam inter eos morari paratus est.

per si599. se tulit cf. 1, 314.

dera.
Quum die haec facia sinl et ap.
Ov. in eadem de Achemenide narratione,
14. 172 sil Quod loquor et spiro caclum et sidera Solis adspicio, ille dedit,
facile h. 1. sidera de solo sole inletligilur, neque absurdum est 2, 154 unum
solem cogitare, nt Tilania ustra 6, 725

AENEIDOS

LIB.

III.

159

Per superos atque hoc caeli spirabile lumen,

Tollite me, Teucri; quascunque abducite terras;
Hoc sat erit. Scio me Danais e classibus unum,
Et bello Iliacos fateor petiisse Penates.
Pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri,
Spargite me in fiuctus vastoque immergite ponto.
Si pereo, bominum manibus periisse iuvabit.
Dixerat, et genua amplexus genibusque volutans
Haerebat. Quis sit, fari, quo sanguine cretus,
Hortamur; quae deinde agitet Fortuna fateri.
Ipse pater dextram Anchises, haud multa moratus,

GOO

605

GIO

Dat iuveni atque animum praesenti pignore lirmat.

Ille haec, deposita tandem formidine, fatur:

Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi,

Nomen Achemenides, Troiam genitore Adamasto
soleni,

significant

sidera

sic

5,

8.56.

G. 4, 58.
600. spirabile lumen.

Liimen

quem

disceriuint poe-

non

haiiriniiis,

Ht physici.

tae,

C'f.

da athmet im
I-egitnr animns

ita

Es frene

et aera,

sich,

wer

Lichte.
Schill.
spirabilis Cic. XU. 2, 0,
rosis;cn

Ntinien JVII. rec. Rb. (nalum ex 2,

nomen Pl. lumen M2P2yabc.
254.)
Lumen est spiraliile, et precatur A. per
lumen, quod omnilius est commune.
18.

Hoc

sat erit vitasse Cyclopas".

Scio etc. neqiie propterea peto a
ut me benigne excipiatis.
Eodem

608.

S.

tobis,

modo scriptum

me

scio
FI.

1,

196.

ut Ov. M.

Da veniam,

scio:

est

illicitas tentare

l:^,

vias Val.
adieclivum est,
Cf. 1, 686.

Danaus
59. 92.

603. petiisse sc. me cf. 3, 3.

Caussa
melri addidit syllabam" S. Videinus Servium consentire cum nostris grammaticis,
qui formam isse alteri iisse praeferunt.

Quam
quum

lubricum
in

ea

in

iudicium

re

mutare

foruias

forma iit, ut 674 immugiit, leniit

87, mugiit 8, 218, vel apud Cicero-

legi

cf.

Gr.

175.

An.

604, Pro quo scelere,

iniuria,

dein

discerpta

4.
si

membra

Cf. 4, 600.
606. periisse iuvabit

eius est tanta

inea in fluctus

proiicite.

cf.

4,

seniel

libris

ipsis

282.

Qiii sit esset idem

loco iiihil potest.
quod stalim sequitur, quae eum agttet
quo sanguiue crctus
fortuna.

191.

4,

cf.

73.

volutans

609. hortamur fari cf. 2, 33.

quae
agitet emn fortuna cf. 331.
Fateri
est indicare veruiu;
neque ubique subest
illud,
cupere aliquem aliquid qiiam nia-

xime

possit celare.

611. iuveni pro

dcinile

cf.

14.

5,

praesenti pignore manus coniunctione, qua

ei cf.

firmabantur amicitiae ut"

612 654.

2, 79.

1,

408.

Achemenides
Polyphemo.

intexuit Virgilius,

ut

3,

83. S.

narrat

612. Idem versus 2, 76.

613. llanc de Acheinenide

de

historiam

Cyclopum fabulam

suo carmini inferre posset, Aeneaiu eiiim

cuiu Cyclopibus rem habuisse Iraditum

non erat. Ante oculos habuit Hom. Od.

566, Virgilium Ovidius M. 13
9, 266
et 14 et ila versatus est Vgl. ut quae Homerus dederat, vitaret. Sic 6, 168. 7, 10.
Palria non est adiectivum, sed addiLHixi cf. 1, 30.
tum appositione.
Infelix loco aptuin est, eoque vocabulo
leniit Troiaiiorum in Ulyssem iram.

Sed

(sich windend) cf. 1, 104.

608. Et nomen eius quaerunt et genus

soleant

scribi

demoiistrari hoc

nomen Achemenides
nomine inesse dicitur

614.
cf.

607. genibus haerebat: Haerere enim

dativum assumit

colliduntur,

QCISIT, ex

sit,

potuerit,
facile intelligitur.
Apud Virgilium
habemus iisse: abiisse 2, 25. periisse 3,
606. 9, 140. CLuc. 5, 340.) rediisse 5,
196. subiisse 4, 599.
Ita petiisse est
ap. Hor. C. 3, 14, 2.
Saepius videtur

nem

pedestri scriptore qui describebat

pro sua voluntate

7,

Inde quis sit praeferendum

fortunam.
,;Qui sit, hoc est, cuius filius
sit, sicut etiam respondel.
Nain iam se
dLxerat Graium." S.
Itaque S. quis sit
non qui sit. At
legisse censendus est
quum antiquis in libris litterae, si eaeet

est.

Ld.;

nomen

cf.

in

v.

MP.

18.
et

praeferendam
iam propter sequentem ablalivum.
genitore Jdamasto paupere: Cf. Cic. Cai.
1, 2, 4 interfecttis est C. Gracchus,
rec.

lib.

est

P.

IGO

Paupere
Hic me,

VIRGILII :\IAROMS

mansissetque utinam fortuna!

615

profectus.
trepidi crudelia limina linquunt,
socii vasto Cyclopis in antro

dum

Immemores

Deseruere. Domus sanie dapibusque cruentis,

Intus opaca, ingens. Ipse arduus, altaque pulsat
Di, talem terris avertite pestem!
Sidera
Nec visu facilis, nec dictu adfabilis ulli.
Yisceribus miserorum et sanguine vescitur atro.
Yidi egomet, duo de numero quum corpora nostro
Prensa manu magna medio resupinus in antro
Frangeret ad saxum, sanieque adspersa natarent
Limina; vidi atro quum membra flueutia tabo
Manderet et trepidi tremerent sub dentibus artus.
Haud impune quidem nec talia passus Ulixes,
Oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto.

620

625

Aen.
666 fiiiulit Eiineum, Clilio patre.
Neque profectus est cuiu Adamasto iiingendum. De abl. cf. Gr. 316.
615. mansissetque
utinam fortuna:
Utinam mansissem, quo fui statu et loco;
utinam paiiper domi mansissem.
Nunc
clarissimo patre, avo. maioribus.
11,

quaesilis

raiUtia

signa

sequebanlur,

rent.

Cf.

non

satis

87.

2,

sum

factus

divitiis

omnium miserrimus.

Tangit illos,
ut divitias

Tib.

1,

1,

sunt elaborata"

profectus.

sil)i

1.

eiicit

qui
para-

Pl. quod

Troiam

616. crudeJia limina cf. 1, 355 ,,SpeCyclopis Polyphemi" S.

Dum
occaecato Polypliemo trepidi aufugiunt et
suam quisque curat salutem, liic relinquiin antro cf. 5, 609.
tur.
hic

trementes

et

et

festinantes

signat

10, 283.

cf.

immcmores sc. mei cf. 2, 244.

Saepius enim adiectiva relaiiva ponuntur
inide. siquidem qiio referantur apparet.
618. domus sanie dapibusque cruenDe abl. materiae cf. Gr. 310.
iis.
617.

Quae

imago domus

sanie et cruore
vasta videretur, inde ortae sunt coniecturae, ut cruenta, et PL,
quum etiam illud intus .satis supervacuum
liaberet, scripsit cruentis pinguis, opaca,
pecudumquc cruore pingue
cf. 4, 201
solum.
At muiari quidquaiu opus non
constantis

quum

est.

ingens

619. Saepius
subnectitur

cf.

283.

tate terribilis terribilior

alteri

adiectivo

Spelunca opacifit

magniludine.

621. \ec visu facilis, ,,cuius possit

etiam adspectus inferre formidinem." S.
623. T idi egomet emphasis est cf. 2,
499.
624. resupinus:
,,niagnitudo
virlutis
oslenditur"

Cic. Phil. 2, 41
rura nalant fossis.
madebant
JSalabant pavimenta vino
parietes.
Ov. M. 13, 629 manans sanguine terra. Simili modo A. 11, 388
inundant sauguine fossav. Sic Lucr. 6,
266. 404 campos natare dixit, ()ui aquis
teguntur.
..Exspersa: haec fuit vera
,

lectio

Hn.

luncam

Trepidi

pinus cubans ad saxa frangit homines.

Sic iacens haec facit ap. Ov. v. 207.
62o. I\alant limina, ut nos die Stube
Omnia plenis
schwimmt.
G. 1 , 372

S.

quod una

manu

et

resu-

est

e.

i.

MP.

madefacta.

Nani

Nb.^

ff^g.

rec.

L(l.~)

(Idque receperunt
adspcrsa (quod

si

dixeris

i.

e.

irrorata,

hyperbole iunguntur."

S. Sed
exspersa exemplum
praeter hunc locum non reperitur.
Exspcrsum cerebrum facile intelligitur et
probaiur exemplis, non ita exspersus pro
conspcrsus.
Et exi^pcrsa Servius ex
sua opinione, qua adspcrsa tapinosin sumit
esse, videtur finxisse.
Quare retinendum
est adspersa.

tapinosis

et

iilius signiflcaiionis v.

627. tepidi; ,,Melius tepidi Csic M2P1)

adhuc vivi, quam trepidi (sic

quasi

MlP2

Rb. De ceteris Mss. nihil contrementes, ne sit iteratio." S.

Neque tamen hoc absurdum cf. 4, 22. et
ipsam ilerationem laudant JSck. Ld. Is
tepiili improbat
quod nequeat id Achemenides videre.
At. si tepidos videre
non potuit, non potuit Xrepidos.
Tcpidi
rec. ifg- lib.
trepidi rec. //>. Pl
Possunt aliqua dici in utramque partem. De
libris non constat.
Ad rem cf. Ov. M. 14,
196 elisi trepident sub dentibus artus.
Plena sunt haec terroris, sed ad Po.stat}

sec.

i.

e.

lypheiui atrocitatem accomodata.

628. nec talia passus i. e. non patienter tulit.

Cf.

Hor. C.

ries iubet quidvis et

629.

3,

24, 42

facere

Paupe-

et pati.

Oblitusve sui est suarum virium

.1

AENEIDOS

LIB.

161

III.

Nam

630

simul expletus dapibus vinoque sepultus

Cervicem iufiexam posuit iacuitque per antrum
Immensus saniem eructans ac frusta cruento
Per somnum commixta mero, nos magna precati
Numina sortitique vices una undique circum
Fundimur et telo lumen terebramus acuto
quod torva solum sub fronte latebat,
Ingens
Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar,
Et tandem laeti sociorum ulcisciniur umbras.
Sed fugite, o miseri, fugite, atque a litore funem

635

640

Ilumpite.
Nam qualis quantusque

arliiim

et

cavo Polypliemus in antro

Val. Fl. 3, 6(J4 oblilu

cf.

liino

630. Simul pro siniiilatqiie apiiil optiqnemque scriptorem, imprimis apiid

mum

SaUuslium. Cf. Cic. Alt. 8, 1 Simul

vino
aliquid audiero, scribam ad te.
sepultus cf. 8, 2H5.
..Varro ait
631. lacuil pcr antrum.
iii leclo temulentos iacere, soljrios cuhare
immensus .M. immenconsuescere." S.
,,lmmensum ad Polypliemi
sum P.
ma^iiiludiiiem perlinet, quasi iu toto aii-

tro

iacueril."'

ut ad

S.

Inimensam

saiiiem relraliatur,

('<'}

ita

slgiieturque

eo

al.

magiia PoIypliiiii
voracilas,
qiiae saepissime notatur.
Comparaiur a
Peerlkampio Boetli. 4 Metriim 7
Flevit
amissos llhacus sodales Quos ferus vasto recubans in antro Mersit immani
adiectivo

Quare immersam pro

Polijphemus alvo.

iminensam substituere iam viro docto

Hunc locum laudavit Quiiitiiiaplacuit
!

nus

84:

Virtus est ifKpaais, altioreni praebeiis inteUectum, quam quem

verba per se ipsa declaraiit. Eius suiit
8, 3,

duae species

quae plus significat,

quae etiam id, quod
noii dicil.
Prior est apud Homerum. quum
Menelaus Graios in equum descendissc
ait
iiam verbo uno magnitudinem eius
ostendit:
et apud Virgilium
Demisum
lapsi per funem.
Nam sic quoque allitudo demonstrata est. Idem Cyclopa quum
iacuisse dixit per antrum , prodigiosum

quam

dicit,

allera

altera

illud

ea

corpus spatio loci mensus

sigiiificatione

102.

praepositionis

Verba autem

tnensam

et

qui

Ue

est.''

per

cf.

5,

Quintiliaiii propterea

attuU, ut inteUigeretur,

de scriptura confici

ex

niliil

quare

et

immensum

iis

posse

qui im-

et

qui im-

ii

mens7is probant, ad eum provocant. Tamen si verba premiiuus, quuiu dicat mensus est non sionat vel indicat: probabile est aliquod eum legisse vocabulum,
quo illa magnitudo indicaretur; idque est
,

immensus.

mensum

numine fesfo.

sui.

mutatum est in imantrum et iii immensnm

Quod

propter

quod saepissime faclum

a libariis, iit adiectivum ad proxiinum nomeii referrent. Cf. 'Voioque ingens extenditur anlro 6, 423.
propter saiiiem;
videiiuis

634. sortiti vices qiio quis loco staret

S, 445.
Quuni composuissemus quae

cf.

cuiusque essent partes in aggrediendo Polypliemo.

63.i.

lumen

poelas.

Cf. 2,

oculum,

saeplssime

ap.

circumfundimur

405.

cf.

383.

2,

636.

Lalebat

supercilio

oculus laiilus,

teciiis

et

unde tolius

palpebris
oris

iii-

teHigilur lerribililas.

637. Qiialis clipeus Argolicus est, qiii

rotundus erat et tantae magniiudinis ut
Sic ap. Ov.
liominem tegeret. Cf. 286.
Uuum , inqiiit,
."M.
13, 851 Polyplieinus,
sed
est in mcdiu lumen mihi fronte ,
Phoebea luminstar ingentis clipei,
pns est Sol cf. 4, 6; ilaque quaiitus Sol

videiitibus

esl.

tantus

est

eius

ociiliis.

Quominus solem cum splendore oculi comparaUim accipias, impedit iam aut pariicula et ne.vus sentenliarum.
638. et tanf/em ; Cognosce oculi magniludinem ex eo, quod lot homines, machi-

etiam

nis

instructi

modo

post

longum

tenipus dormieiiti possunt effodere.

639. sed fugite: ."Media in narratione

quam

terribiles siiit

Rumpile
quam solvile

640.
gis

Cyclopes remiiiiscitur.

fesiinationem suadet
cf. 4, 575.

ma-

641. Ad qiiulis qiiuntusque sufficeret

addi est ; vitavit tameii poela simplicem
eam ratioiiem verbi substaiuivi additqiie
siiigulare ariquid; qiiod iam vidimus factum esse 1. 316. 49s. et fit 7, 720. 9,

102

Erat eiiiin Polypliemiis stiidiosus

al.
pecuariae: liaiic igilur memorat poela,
qiiod in ea nibil iiiesset,
neqiie curavit,
Is tanien satis
quod terrorem moverel.
iam indicatus est, neque eiicere licet verrei

11

P.

162

VIRGILII

MARONIS

Lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat,

Ceutum alii curva haec habitant ad litora vulgo
Infandi Cyclopes et altis montibus errant.
Tertia iam Lunae se cornua lumine complent,
645
Quum vitam in silvis inter deserta ferarum
Lustra domosque traho vastosque ab rupe Cyclopas
Prospicio sonitumque pedum vocemque tremesco.
Victum infelicem, bacas lapidosaque corna,
Dant rami et volsis pascunt radicibus herbae.
650
Omnia coUustrans hanc primum ad litora classem
Prospexi venientem. Huic me, quaecunque fuisset,
Addixi; satis est gentem effugisse nefandam.
Vos animam hanc potius quocuuque absumite leto.
Vix ea fatus erat, summo quum monte ^idemus
655
Ipsum inter pecudes vasta se mole moventem
Pastorem Polyphemum et litora nota petentem,
Monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum,
Trunca manu pinus regit et vestigia firmat;
snm
cavo

642, quod vult Pl. Hoc enim eiecto

in antro noii habet, cui aple iun-

652. prospexi M. rec. Ld.

conspcxi P. rec.
11, 909.

Bryautius eiicit 611

44, laudaab Heynio. Tamen abes.se non pos-

fuis^et cf. 2, 94.

653. .tddixi est totum tradere me constitui.
Est enim addicere verbum praetoris
quo quid in alicuius poiestalem ceInde addicti in iure Romano
dere iubet.
et nolus ille versus Horatii Ep. 1, 1, 14

gatur.

tus

continent enim

sunt,

quae

nis,

caussam

6. 2y;!.

..cf.

tantum in montivul^o: passim

E. 4, 25. G. 3, 494. Liv.

facere incendia.'^ ^fg-

26, 27. vulgo

644. Cyclopibus cedunt omnia. iU eiiam
sublata versus caesura inilicaiur.

Se cornuit Inmine complenl

64.1.

Ov.

7,

Hb.

iia

Omma

10, 295 coactis cornibus in plelunaribus orbem.

Ubique cornua
lunae coire tinguntur et luna quovis

65.5

alia apparere.
lam
quum
590.
646. Luslrum , cuhile ferarum iu silvis, ut G. 2, 471 saltus ac luslra ferarum
deserta sc. ab liominibus cf. 4.
Inter bestias homo degere co2, 714.
gitur.
vitam traho cf. 2, 92.
648. Ab rupe
prospicio,
speculor.
Prospicio et cum cx Cat. Epiib. 61
Quem procul ejc alira maestis Minois
ocellis prospicit,
et
de iungitur Stat.
Theh. 9, 895 fru-itra de colle Lyraei
an.cia prospectas.
Inest autem anxietacf.

tis

nolio el in his locis et

1,

Cf.

ilrcumspicere

et

v.

596.

181. 2, 733.
adspicere 2,
hoc verbo specere

517

Inest enim in
diligenliae notio; inde inspiccre. .specula,

tremesco aliquid

cf.

Polyphemum

Troiani

luna.

mense

691.

et

Cyclopas fugiunt.
655. vix
656. vaita

num

speculnri, aUa.
II, 404.

268.

nullius addictus iurure in verba magistri.

Pl.: ,,Forlasse Vgl. scripsit
collustrans, ut primum ad l. c. Conspexi venientem, huic me, quaecunque
fuisset, addixi.''

179 Tres aberanl

nocten, ut
cornua toia coirent efjicerentque orbem.
530 iunctis implcvit cornibus orbem
-M.

7,

JVg.

643. Curva etc. ne

bus esse putarenlur.
S.

exliortatio-

est 639.

cf.

dixit
latis

cf. 8.

mole moventem:

Non

quo minuerelur ea tardiMonstri aulem vamolis nolio.

fereutem
et

quum
se
,

tardiias et versuum
et incedendi
signatur tarditale et bomoioleleulo.
659. trunca pinus i. e. ramis desectis.
manu M. ah alio addita liltera m.
manu Mss. velustiores. manum recen-

stitas

et Quint. 8, 4, 24:
Quin ex instrumenlo quoque heroum iUorum magnitudo aestimanda nobis datur.
Huc pertinet clipeus Aiacis et pelias Achiliis. Qua
virtute egregie est usus in Cyclope Vgl.
Nam quod iliud corpus menle coneipiam,
cuius trunca manuni pinus re^il^" Alque hoc est planissimum: Pinus est index viae et lirmamenlum; quare regere
dicilur mnnum pinus, sed regit eliam
pinus manu hominem sive vesligia Uominis , quum pinu praetenta manu viam
exploret.
Manu si legitur, obiectum

tiores

AENEIDOS

LIB.

163

III.

Lanigerae comitantur oves; ea sola voluptas,

Solamenque mali.
Postquam altos tetigit iluctus et ad aequora
Luminis effossi lluidum lavit inde cruorem,
Dentibus infrendens gemitu,

660
venit,

graditurque per aequor

lam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit.

Nos procul inde fugam trepidi celerare, recepto

665

Supplice sic merito, tacitique incidere funem;

et proni certantibus aequora remis;

Yerrimus

ad sonitum vocis vestigia

Sensit,

et

Verum

u])i

supplendiim est, qiiod facile fit; potest

eliam iiiiigi monslrtim
piniis regit;
sed praesiat tamen v. 658 non iiingere
Cf.
Claud. R. P. I, 19
seciuentibiis.
Ebria Maeoniiis firmat vestigia thyrsus.
Pl.: coni. Trunca viam pinus.
6til. Oves
sunt uiuim eius solamen.
de collo fislula pcnAdditum est in P.
ilet (!) omissum in 3IF.
662. Postquam eo progressus est, ubi
alta est aqua et aequor iam non vadum.
Pl. pro conieclandi sua libidine dat Po^ilqitam albos etc.
nam albos fluctus esse
.

in

Mirum

liiore.

interea poetas,

tum novi non dedisse

albeseere cognitum

fluctus

sit.

Niliil

albos,

quanlicet

obstat quo-

minus dixerint." (!) Potuit videre BataVHS albescere quidem sed non esse albos,
potuit inlelligere ingeiitem liominem,

qua-

erat Polypliemus,
non posse oculum
lavare in vado.
663. Inde est aqua marina. Cf. Ov. F.
Sali. Cat. 22
3, 273 rivus .. inde bibes.
Fucre qui dicereiil Catilinam . humani
corpori.ti sanguincm vino permixtum in
hide quum .
pateris circumtulissc.
omncs degustavisscnt- Flor. 2. 18, 14.
lis

Cf.

8,

71.

P/.

,,VocahuIum

inde luin-

quam tolerare potui... Pro inde legamus orbe.'' fluidum, fluentem, ut Ov.
M.

4, 482.
665. aequor

medium

5, 1.
fluctus M.
sed s liilera delenda nolatur.
fluctus
etiam alii Mss. dicuntur exhibere. Utrumcf.

,.fluctu legitur et fluctus." S.

que bonum.
667. mcrito, ut reciperetur cf. 2, 585.
Meruit autem, quod homo est, quod totum
quod tuitus esl a Polypliemo.
se tradidit
668. vcrrimus Mss. pluriini.
verli,

tnus

MF

cili,

non iam

cf.

290.

Quum

silentii

sed

solvissent ta-

celerilalis

stu-

diosi strepilum movenl.

669. sensit sc. remorum soiiitum cf. 2,

377.
yid sonitum vocis: ,,remoriim

sonitum vocem
est quod sonat"

torsit.

670

nulla datur dextra adfectare potestas,

dixil.

S.

ox

enim omne

Sic alibi C556).

Nam

de tiominibus noii dixit, quia supra est:

tacitique incidere funem.
sic G. 4, 49.

concava pulsu saja sonant, vocisque Cquae oritur ex saxorum sonilu) "/fcnsa resultat imago.
Ex quo loco
eliam illa abundanlia, quae est in sonitus
vocis, polest explicari.
Pl pro vocis
legi vult Cyclops
,,vesligia lorsit:
Beiie uno sermone osleiidil, eum reverlenlem iam audisse suiium remigii." S.
670. Dextra adfectare el
dexlram
legitur iii Mss. sed non constat de siiigulis; in M. est dextrum expunclo
um et
1/6/

supra scriplo a.
dexlram inlendere

navem
60):

Dextram

affeclare,
scilicet sic
ut posset
Terenlius (Heaut. 2, 3,
^f/ dominam qui affcclant viam,
,

leiiere.

Nam si dextra legeris,

dexlra affeclare, ronlingere. caret
Videmus dextra esse a
exemplo." S.
Servio leclum, sed improbaium; neque a
vero aberrare videmur, si dextram aut
ab ipso aut ab alio grammalico oh eam
caussam, quam aflferl S.
illaiuin esse
i.

e.

inleiulunl.

ut sit

siatuimus. lam vero affectare viani saepius legilur ut G. 4, 562 viamque adTer. Pliorm. 5, 7, C9.)
fectat Olympo.
71 Ad me adfectant viam, alibi. Neque

ex ea fornuila polesi dexlrnm

affectare aliler explicari, quam appeiere
dextram sc. alius, iion proiendere suam.
lam verhi signilicaiio iil frequenlaiivi
verbi afficere reperilur Liv. 29, 10: xe
exercitumque si:um gravi morbo af-

tamen

Sed afficere aliquem dexlra,

fectari.
i.
dexlra compreliendere non dicilur,
e.
ut

afficere

aliquem

morbo,

laetilia.

Deinde dicilur aff'ectare rem, ul gloriani,

regnum et esl sludiose quaerere. appetere; cf. Sall. lug. 66 civitates, quae a
se defecerant, formidine aut oitentando
praemia affeclare. Vell. 2, 39 Gallias
sacpe et affectavimus et amisimus.
Tac. H. 4, 66 Civilis proximas civitafes
affectare aut adversaniibiis bellum inferre statuit, alia. Ila eliam dextra uffectare C^c. nos vel naves cf. 2, 492.)

1(U

VIRGILII

MARONIS

Nec

potis loiiios fluctus aequare sequendo,

Claniorem immensum toUit, quo poutus et omnes
Coutrcmuere uudae penitusque exterrita tellus
Italiae curvisque immugiit Aetna cavernis.
At genus e silvis Cyclopum et montibus altis

Excitum

G75

ad portus et litora complent.

Cernimus adstantes nequidquam lumine torvo
ruit

Aetuaeos fratres, caelo capita alta ferentes,

Concilium horrendum, quales quum vertice celso
Aeriae quercus, aut couiferae cyparissi

GSO

Constiterunt, silva alta lo^is lucusve Dianae.

Praecipites metus acer agit quocunque rudeutes
Excutere et ventis intendere vela secundis.
Contra iussa monent Heleni Scyllam atque Cliarybdim;
Inter utramque viam leti discrimine parvo
Ni teneant cursus, certum est dare lintea retro.

pota^las potest

multifariis coniecturis tenlati,

ui

interpretibus

dici, etiamsi caret exemplo,

mouet Servius.
Pl. coui. nulla
vium datur affcctare.
fi/l. nec potis ,,i. e. uec potis est. (cf.

recle

uomeu

5, 3(>2) Potis auteui

esf." S.

louii

suut

fluctus

Ue verbo aequare

248 ventos
Noii potest tam celecf.

aeqnante sagitta.
riler

10,

sequi, quaiu fluclibus feriuitur uaves.

Ue geruudio

cf.

2,

evolare,

6.

ut

a nonnullis

parte
aut omnes aut ex
Troiani iu altum cupiiint
efFiigiant
Cyclopes;
quare

(pio a litore aveventus iu fretum Siciilum

iiiferl, iii (luo suiit Scylla et Cli. lleleuus
aulem supra monuerat, ul iter facere niallent circum Siciliam (luam iiiler Scyllam
et
Cliarybdim navigaiido subire morlis
pericula.
Haec iussa nunc monent crinnern an Scylla u. Cti
Sic moneo 713
et ap.
Pbaedr. prol. Duplcx libelli dos

vento

qui veuiuut ex
maii louio
itaque veutus eos iu fretum
Siculum propellit iu quo Scyila et Cliarybdis miuautur iuteritum cf. 684.
fi72.

sunt.

eiecti

685

se

daiit

Sed

Iiuiitur.

cuivis,

is

M. fortius, quam
intremuere, quod est iu FP. et v. 581.
Ksl euim tremere toto (juasi corpore et
per partes omues.
Cat. Epitli. 205 qiio
tunc ct tcllus atque horrida contiemuerunl aequora, concussitquc micantia sidcra niundus.
exterrita sc. est.
674. Ue forma immugiit cf. 603.
Ue
verbo 92.
676. genus Cyclopum ruit
complent

est

1, 212.
677. nequidquam.
Niliil
enim profuiuut ira, quam torvis iudicant oculis,
(|iium uos uou possiut altiugere.
68!. consliterunt: perfecUim iu comparatioue cf. 2, 380.
lovi (juercus,
Uiauae sive llecatae sacrae sunt cupressi
cf. 64.
Silva alta est, (juod sacrae arbores non caedebantur.
Cf. 12, 779. Ov.
F. 4, 649. M. 2, 418.
682. /tgit c. inf. ap. Stat. Tlieb. 3,
625. 8, 262.
683. / entis secundis v. i. , i. e. (juociuKjue feriiut veuti
vela iutenduut, ut

millc viae Tib. 1, 3, 49. morvia est Tib. 1, 10, 4.

iter
caeli Val. Fl. 1 , 565.
scdis iler 793.
via salutis Aeu. 6, 96.
via et iter gtoriae Cic. Pliil. 1,14.
Cf. Gr. 255.
An. 2.
Cursum tencre Cours hallcn
est a recta via nou aberrare Ccf. 283. 5,

673. contrcmucre

cf.

secundo Jluminc navigaie dicunlur, (jui

secuudum flumeii navigant.
684
686. Hi versus varie explicati,

Et quod pruUt admo79 eam rem nos locus

quod risum movct

denli vitam consilio monct.

nere Sall. lug.

admonuit. Tib. 4, 1, 189 quum memor
ante actos sempcr doior admonet annos.
Quid igitiur faciendum erat? Id
explicatur versibus sequentibus. Ut verba
posita sunt, iungitur via leti, fiuae est
sic leti via
via quae ad mortem ducit
Ov. M. 11, 792. Luc. 4, 267. Sen. Pboen.

304.

tis

leti

apcrta

Cic. NU. 3, 34, 83 secundissimo

1.)
vento cursum teneret. Caes. BG. 5, 8
cursum non tenuit. Quare cum hoc recte
iuuKitur discrimine parvo. Cursus leneri
sed
quideiu potesl inter Scyllam et Ch.
quis
salvus
tenui discrimine; polest
Altende
pervadere, sed res est difficins.
quod Argonautae inter rupes Cyaneas
vecti: omnes validis tenui discrimine remis pergere iler mediosque ratem per,

AENEIDOS

LIB.

1G5

III.

Ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori

Missns adest. Vivo praetervehor ostia saxo
Pantagiae, Megarosque sinus, TLapsumque iacentem.
Talia monstrabat relegens errata retrorsum
Litora Acliemenides, comes infelicis Ulixi.

G90

praetenta sinu iacet insula contra

Sicanio

Plemyrium undosum; nomen dixere priores

per

ferre

ictiis

cogebantur V.

Lunc locum

(jui

(juHerilur,

(luiil

subiectum

sit

Niiiuquid potest ex

Fl.

4,

respexisse.

viilelur

atl

BG.

teneaut.

(juam lintca. ((uae (jiium phira

alitid

S.

lani

grammatica esse

lege

plurali

li.

359. Ilatiue haec efScyllae et Ch. iniecia

5,

cf.

senlenlia:

ficilur

cogilatione

possimus

ni.si

velis,

linteis,

duo morlis pericula cursum tenere,

cerlum est, stat regredi, vela retrorsum
verlere. Quae nova difficullas, naves pleinier

iiis

velis curreutes inhibere

ecce tollilur

Retro rlarc linflante Borea.

tca ; ut ap. Hor. C. 1, 34, 4 retrorsum
vela da\e. Ep. 16, 27 <oin-ersa (lomum
pigeat (lare lintea est formula proverbialis.
Hanc ralionem (jui probaverit.
iion esse intelliget al)surdi (iuid(|uam iii
his ver.sibus, nec ((uod esset contra linsubilo

Si versus altsunt,

gtiae Laiinae indolem.

ccce

illud

caussam quidem

pcrspicuam; iiam

secitndi

satis

inemo-

stalimqite Boreas contrariiis

ranlur,

prio-

Sed
adversus est na^i.siaiilibtis.
parlein
venti seiundi inalam in

ribtis,
ctir

si venti

habet

is

altigere dicantur,

ex

quibus omissis,

gilur;

inest,

certe

versibtts intelli-

liis

senlenliatu,

debemiis.

stipplere

quae
Quare

Haec ralio
omissis iis noii expedimur.
movit Pl.. ut versus defenderet, sed mtitavit: Coiilra i. m. Heleni Scyllae atque
d.
Charybdis: Inter utrumque viam
parvo. /V/ tcucam cursns ... Gr. pro
ingenio stto 684
6 eiicit, id probat Hn.
Kappes de loco
E. HotFmanii solum 686.
mtitavit senlenliam suam et nunc Jahns
Jhrb. 1870 p. 422 /i/svo momnt itingit,
.

aiitea

in

moneul

intellexit socios

vivo ostia saxo

Erat

6, 7

men

689.

1,

cf.

618

cf.

Caes.

cl

transitn fiu-

difficili

praeruptis,

ripisque

vivum

sint,

ul iiaves sunt plures, liabent etiaiu cursiis.

Ue

689,

Qtiid

sit

167.

Pautagias

Fiume

Porcari,

di

parvus fluvius brevi cursu iufra lieontinos, cuitis ostiuin praeriiptis utriiiqiie ruIIic fluviiis Sicipibus includitnr." //.
liae qiium pleiius iiicederet , implebat soUiide et Paunilii paene totaiu Siciliam.
qtiasi ubiqtie sonans."
tagias dictiis esl
.

Apud

S.

rotare.

Claud. R. P. 2, 57

dicitiir

Megara oppidum

Syracusas." S.

tcm: .,Thapstis

est

Thapsumqne

iiistila

saxa

iuxta
iacev-

a SyraInde iacens

iion loiige

cusis paeiie fltictibus par." S.

dicittir cf. 1, 224.

Talia mnnstrabat, quia occurrehaec loca nosli. relegens, renavigans" S. Nemo saiiiis qiiaerel, iiiide
690.

bat,

ea

uiide

coguila

habuerit

Aeneas

inodis potuil comperire, iieqtie

variis

qtiae
v.

551

sq.

uiule sciat iiotiiina locorum, iiidicatur, iiec

uitde ea habeat,

quod

cedil,

in

quae siatim narral. AcIVIs. ad

margiiiem hi

iino

1-angtiet illiid coversus sunt adscripti.

Ilaqtie cerU. cx 613 repeliltim.
i.
tatiiu eiecerunl If^g. Pl. Hh. cgo. Allameu inter noinina qiiae sunt 689 et quae
sequtiutur a 692 aliiiiia desideratur eiiumerandi iulermissio. Igititr esse videtiir
Qutini
legere lilus sit
ipsius poetae.
relegere est
praelernavigare, cf. 292.,
ilerum praeternavigare cf. Ov. Trist. I,

nies

Errata parlicipium sine

10, 24.
Sic Erratae terrae
verbi origine." S.
Cf. 6,
pro pererratae Ov. Fast. 4 , 573.
794.

,.dabei

718.

vecti Dremoritur pater

Circum Siciliam

der
iiber den sprechtjuden Aeneas
ausmalende Dichier hervorC'-), wie ofler."
omisit addere.
Quod ubi faclum fuerit

6(12

Ilck.: a^it: .... Heleni: ut setitieutia

contiueant itissuiu Heleiii, et contra sit
praepositio ad iussa, moneant autem socii,

Stc 6, 60.
692. praetenta.
Plem693. Plemyrivm M. R. al.
Plemymyrium ut videlur unus P.
rium undosiim verhum de verbo expres-

ragt

paniim

perveniuut.

Ibi

Anchises.

quos el alii subiectttm esse voluiit. Sed

id non iudicavit Vgl., qtiod debuit, si voleHnii^el : Contra i. m.
bat e.sse cf. 484.
H., Scylla atquc Cliarijbdi Distineant
cursus.

d p

Certum e.
lam saiis.

d.

l.

r.

Inlcr u. v.

688. missus ,.favore scilicet

l.

numiuum."

sit.

Hoc

est

euim tindosuip,

(luod

Plem-

iiiuiidaiio
enim
myriuin.
TtlrjfifivQia
Plemmyritim proGraecis dicitur." S.

montorium a SxTactisis meridiem versiis

IiiInstila Orlygia etiam Nasos,
situm.
sula, dicta; in eaque fons Arethusae, aqua

P.

166

VIRGILII

MARONIS

Ortygiam. Alpheimi fama est huc Elidis amnem

Occultas egisse vias subter mare, qui imnc
Ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis.
lussi numina magna loci veneramur; et inde
Exsupero praepingue sohmi stagnantis Helori.
Hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni
Radimus, et fatis nunquam concessa moveri

695

700

Adparet Camarina procul, campique Geloi

[Immanisque Gela fluvii cognomine dicta.]
Arduus inde Acragas ostentat maxima longe
Moenia, [magnanimum quondam generator equorum.]
Nobilis

diilci.

siiiia

ille

foiis

praestaiitis-

iiiter

Syracusariim ilecora a
Cic. Verr. 4, 53. Alphei

refertiir iirbis

Floro 2. 6, 34. et

autem, Elidis

fliivii

aquae fonte Aretluisa

6, 2 p. 31. T.
narrat Ov. M. b,
494 sq. Stat. Silv. 1, 2, 203. Theb. I,
271. 4, 239. Av. deser. t. 1175.
(licebaiitur

reiiili

Hac

fabulam

re

tle

Strab.

(594.

\omen

<>97.

iussi:

diiere Ortijgiam
a quo.

cf.

18.

Vitleii-

iiou dicitur

tur ab Aiichisa iuberi, qui divinantli

sua

immanis,

modo

eodein

hem futuram

offeiidinuir

unile eo

poientes esse iutelligitur.

coiii.

m.

;V.

in loco deos

Cf. 8,

35 3.

Pl.

v.(!)

loci iniussi

698. exsiipero cf. 1, 244.

Hclnrus
flumen supra Pacbyuum in inare fertur,
celeriter de moiilibus
quare
decurrens;
UHilae clamosus Ilelorus dicitur ap. .Sil.
14, 3ti9.
In litore leni cursus fluens marisque fliiclibus repressus stagiiat; unde
soluin pingiiescit.
Nunc dicitur Atellaro
in parte iuferiore /tbiso.
700. rarlimus, ut 7, 10 radere litora
proximo intervaUo praelernavigare;
i. e.
Camririna nnnqiiiim concessa moveri:

et

199 et cui non licitiim fatis

movcri.
Palus est iuxta
eiusdem nominis oppidum (Unde pigxt
vatlo Carnerina palii^itri Claud. R. P.
de qua quodam (0 tempore,
8, 59.}:
cf.

Sil.

14,

Camarina

quum

siccata pesiileniiam

sullus Apollo,

deherent,

an euin

couexhaurire

creasset

peiiitus

respondit nij v.ivfi xauctQivc^v,

cipnivcov.
Qiio contempto

dxivvTOg yuQ

exsiccaverunt paludem fNeque tamen exnuiic Lacro di Caniarana.^

carenles peslilenlia, per eain parii-m
.s.
ingressis hostibiis poenas dederunl."'

sicoata est;
et

nanquam
nunquam

pro

non

ut

2,

moveri,

fi70.

ut poela

P/. illud

iiidignum

delet.

702. GelH; Sil. 14, 219 habet Gelii,

formam Romauam: lenit ab amne tra-

hens nnmen Gela.

bis deduci

nonien iirR. P. 2.
praebuit urbi

fluvio

tesiatur etiam Claud.

58 nomenqiie Gelan

qiii

Urbs autem

iion polest

iieque propler incolas

aut
Itaque referendum ad fluviuin, qui lurbidus est cf. Ov.
Fast. 4, 470 et tc vorticibus non adcunde
Sed quainvis sit vorticosus, non
Gcla.
statim flt immanis; et immania saxa 1,
139, immanes orae 616 recte dicuntnr,
quod movent terrorem. Xeque fluvius aliquis potest dici imnianis, quod deus fluvialis bos pingaiur; fluviorum eniiii dii
tyraiinos, netiue

arte praevitlet hoc loco oliin poientem ur-

esse;

concelebrant.
dici

ol)

situm.

oiuiies fingiintur.

voce cognomine

et

Deinde

exspectare
tolus ver-

Tum
nos profiteinur: nomine.
sus proplerea ineplus, quod in celeri locoriim enumeralione, caiissa non erat
ut
,

idem bis diceret poeta. Poslrenio forma

fliivii oflTeiidit, neque apud Virgriliuni,
(quae ad v. 360 nolala sunl, non hiic
perlinent) neque apud alium anliqiiiorem
reperiimtur.
Cf. Gr. S 75 An. 4.
Inde
coniectura a fliivio cognomine, iil rogno-

mine sit adieclivum.

cognomine terra.

Sic

6,

Sed

383 Gaudet

restant

ceterae

non

remoad campi Geloi

Gela ab fluvii nomine dicta; quae
epilhelo qualiverba aUus fecit versum
cnnque, quod versuin expleret apposilo.
Ld. versum a Vglio factiim putat ad
normam H. II. 2, 711 Boi^rjtdci Ufivrjv,
Bol^rjv, ut talem repelilionem Vgl. concipere iion potuisse sumalur, nisi ex Hodif^ficultates

veutur.

qiiae coniecturis

Apposiiit

aliquis

niero haiistam!

703. /tcragas mons, in quo postea

Agrigenliim exstructum est; de quo cf.
Polyb. 9, 27.
Agrigentini autem et agri
feriirnate et mercatura florentes, ma.ximos
smnplus in equos alendos conliilerant,
quibus saepe victoriam Olympiae reporlabant.
BeUis postea cum Carthagiuiensibus et Romanis gestis iUa opuleniia cesquare addilum est quondam ; sed
sit;
Aeneae teinpore nondum erat illa opulentia, nedum loqui poluit Aeneas, quasi iam
esset erepta.

704.

Magnanimum

haec genilivi forma


AEXEIDOS

LIB.

167

III.

705

Teque datis linquo ventis, palmosa Selinus,

Et vada dura lego saxis Liljbeia caecis.
Hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora
Hic, pelagi tot tempestatibus actus,
genitorem, omnis curae casusque levamen,
Amitto Ancbisen: luc me, pater optime, fessuni
Deseris, heu, tantis nequidquam erepte periclis!
Nec vates Helenus, quum multa horrenda moneret,
Hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno.
Hic labor extremus, longarum haec meta viarum.
Hinc me digressum vestris deus adpulit oris.
Sic pater Aeneas intentis omnibus unus

Accipit.

Heu

in Uoc adiectivo legitur eliam 6, 307.

Genrra(or praeter huiic locum proprie di-

Sed (|uum dicalur

qui generavit.
Troia fceneraius y/cestes. cau.ssa
non est ut moniem equorum ([ui in eo
nascuntur et aluntur, generatorem po.sse
..Notandum sane Virgidici negemus.
lium liaec, quantum ad sua leiupora spenon, (luanium ad operis.
dicere;
ctat
citur

is.

5, K|

CameAgrigentum

Aenea enim naviganle nec

fuerat

rina siccata, nec Gela iiec

conditae; quod frequenler facit; sed nunc
ideo viliosum est, quia ex persona narHaec recte suiit obraiilur Aeneae." S.
servata; sed Virgilium plane quid aptum
iiescisse
quid posset credi
esset loco
probabile non esl, neque euin qui .Syracusas urbem non dixit, sed insiila Ortygia et fonte Aretliusa indicavit locum postea celebrem, iam omnem pulchri sensum exuisse ut putes. vi.x adduceris.
,

via^nanimuTn
equortim. Campi Geloi Acragas mons
Camarina palus eraiit iam Aeneae

Quare dele

et

teiupore,

paludem;

702;

v.

quare

ad

oraculum periinet

illud

et

dele

quum

versum leAdde
oraculum datum

Silius

gisse videatur. relinquimus iniactum.

quod,

quo tempore

esset,

ignorabalur.

Aeneae tempora
lud m. q,
cit,

o-

lirraalque

e.

erat

Aene as.
705.

ut Vgl.

id

etiain

ad

I^>l.

il-

potuerit referre.

prolepsin

ex

7^/. Carlhaginem
qualis

illud

12.

I,

historicam di-

Sed

ibi

recte

iirbem antiquam,
tempore , h. 1. narrat
dicit

eius
Pl. delet.

rfotjs-

ventis

MRPG.

Datis sc. a
Nihi

deo. ilaque secundis praetervehor.

lominus quod

alibi

dare veta

dicitur

cf.

35, etiain h. 1. vcli)) coni. Rb.; opiiiaturque ventis ortuni esse ex glosseiuate
ex 4, 546 ventis dare vela iubebo natol
1,

Ld. ventos dari

Latinum

nuui sit
iuxta Lilybaeum, ahundans palmis.'" S. Colonia MeStrabo suo tempore eam et
garensium

et

dubitat.

Selinus

,.civiias

710

715

Gelam aliasque SicUiae urbes non

incoli

sirali

Cicero Verr. 5. 33. 67 in auSiciliae liiore palmas multas esse

dicit

et

narrat.

nomen

nunc prope urbem

deserto

in

est,

Mazzara

cui

palmis

consilo

splendidae urbis reiiquiae conspiciuntur.

vadn dura, Caes. BG. 7, 10 ne

frumcntaria duris subvectionibus
Cacra saxu siinl latenlia
laborarvt.
706.

ab

re

cf.

6,

715.

erat, ul

707.

modo

vadosus

portus

Lilybaei

viis esset introitus.

certis

Drepanum nunc Trapani

,

..civi-

Eryce trans
illaetabilis ora ,.proLilybaeum." S.
At eiiam lipier palris amissionem" S.
tus illud est arenosum et sterile.
tas

est

longe

noii

De

710. pater:

tali

inonte

aposlrophe

Deseris, sc. morle.

Hic soror (Helle)
1, 286
711.

cf.

8, 56.

Val. FI.
.ieoliden,

Cf.

aevum mansura per omne, deserit, heu

saevae nequidquam crcpta nocercae.
..Cato eum ad Iialiam venisse docet, unde

etiam in sexto

illud aiuphibolon est

magis

mecum

Quo

laetere reperta.^'^
Anchisae lumulus diversissimis in
S.
in Troade, Pallene,
locis ostendet)aiur.
Arcadia, Eryce. Obiluiu autem Anchisae
Vgl. ponit, quod in sequentibus eius niilQua cum oblae poieranl esse partes.
Italia

servatione congruii allera. quod Aeneam ea

omnia, quae sub Anchise peregerat, narraiitem

Vgl.

fecit

contra

dehinc ipsum

agenlem videmus.

Celaeno ,,quae vel

dira
adversa praedicere. Et bona
pietate luortem patris graviorem dicit esse
713. Aort

irata debuit

quam famem."

S.

me

redit ad illa, quae suiil

conspectu etc; et omiltit
narrare tenipesiatem, ab Ilioneo narratam.

715. Hinc

1,

34

T ix

Neque post

pairis

mortem

rare viliora.

716. ufius

cf.

181.

fas

erat nar-


P.

168

VIRGILII

MAROMS AENEIDOS

LI.

III.

Fata reuarrabat divom, cursusque docebat.

Couticuit taiidem,

717. futa

nnrrnbnl:
(/iiuiii

mutor.

factoque bic iine quievit.

(livom cf. 2, 257.

Ov. M. 5, 635

Cf.

rc-

Cilins

uiinc tibi fata renarro. in laticcm

re
31ale hic,
.Jie vacat" S.

nuiKiiiam vacat; cur eniin adderetur>' Sed

id veruin, siqHidem voiuit indicare, saepe
pro verbis cum re composilis sufficere

narrare non ab1.

li.
Sed otiosiini esse re non
potest; sic semel res fit aruiua, deinde
narratur i. e. narratione repetitur.
re
Cf. reportare 7, 167, repofi:cre proniissum 12, 2.
Sic usitatissima redderc,
refcrre, rcnuntiarc.

etiani siiiipricia, ut

somim

erat.

MARONIS

P. VIRGILII

A E N E

LIBER QUAPJLS.

At regina, gravi iam dudum saucia cura.

Volnus alit venis et caeco carpitur igni.
Multa viri virtus animo multusque recursat
Gentis lionos;

haerent

inlixi

pectore voltus,

Verbaque, nec placidam membris dat cura quietem.

Postera Phoehea histrabat lampade terras
Humentemque Aurora polo dimoverat umbram,
Quum sic unanimam adloquitur male sana sororem;
Macr. 5, 17 hunc liliriim lotiim a Vglio
formatiim esse i1e Apolloiiii Argoiiaiitico-

nim

(jiiarto

rofert,

unusquistiiie

potest

verum

sit.

illud

30.

Annae

potiorem

cf.

sludii

tudinis,
confici,

ut

Ov.

Gr.

iiiesl
iii

4N3.

<ii

(iiiam

ad rem iiovam et
In cura non

nolio sed eliam soUici-

noslro

curam

Sorge:

hiiic

nfferre, siisripere,
loco Licbespein ut

rMin

levare
fi,
444.

Hoc
Pl.
Rem. 311.
Prop. 1, 15, 31.
cura iam v. 5 repeliUir coiii. saiiria

dicitur.

quoel

exstet.

iniiim

expeiiilere

sorori fatctur.

facit traiisitura

/it

modo

ipse

Dido Aenpa(> amorc so captam

esse

1.

liher

qiii

avnore.
2. volnns.

Amor

sagiltis igniferis petit

Rhod. 3, 286 BfAog

tvfSaiizo -/.oi^Qrj v.-q&fv vno y.QCcdirj, cployl SLKilov. Quare
recle etiam et ignis et vulnus amoris
polest dici.
Audacius Hor. C. 1, 27. 11
pereat
qiio bcalus vutnere qua
dixil
sagitla pro quo anwre bealus pereat.
Sen. Agam. 1S8 !\iinc novum viilnus
gereni amore Phrygium vatis inccnsus
furit. Cf. Ov. M. 4.201. Prop. 2, 25, 4H.
liomiiies;

CAiuoris

cf.

ApoU.

sagitla])

alit: Voleiis mulliiin et diu de Aenea

eiusque virtutihus cogitando auget amorem.
caeco, occullo cf. ad 6, 715.
ig^nts de amore 1, 660 dicitur, ul sae-

pius

et

inrendi

el

ardere

amaiiles.

Ov. M. 3, 490 Caero

paulntim carpitur igni. Val. Fl. 3. 365
Ae<cra (ts idiie mens cnrpitur ae^^tii. Cf 66.
3. multa recursat etc: Saepiiis sibi in
animum revocat viri virlulein et geiiiis
Nos eiiam viel pro oft dicinoliiliiatem.
mus. IjiI. der hiiufig bewdhrtc Hetden>"emuth. At quid est mullus houosf'
ctirsat, ,,Bene frequeiiialivo usus est verbo
frequenti amanlis cogilatione," S. ex
iii
eoqiie apparet
verani esse hanc vocis
miilta, multus expricaiionem
melioremque quain eaiu, qua h. 1. fit multus pro
multi, aut mnltux pro magnu.
ortae a love et Ve4. genti'' honos,
Femiiiam Aeiieae movet forlinere.
ludo, nobilitas, puichritudo et iii verbis
venustas.
5. Membris dat cura q. ita 10. 217.
6. Lustrare tenel vicem composili //histrare. coUustrare; ila 607. 7, 148.
Phoeben lampas est sol ut 3, 637.
Inde iam TiUcretius 6, 1196
7, 148.
carpitur.

Cf.

dixil pro nnnn die.

Iia saepius hiiIdem v. 3, 589.
et humlda
mentes umbrne iit 4, 351
nox 2. 8. 5, 738. Ov. M. 2, 143, ob rorem, qiii G. 1, 290 nor1i'< humor diciliir;
quare Ov. M. 5, 443 dixil pruinosas tedimovernt quum cf. 3, 588.
7iebras.

nona Inmpudc
7.

8.

unanimem MlP.

al.

am M2FR

P.

170

YIRGILII

MAROMS

soror, quae me suspeusam iusomnia terrent!

Quis uovus hic nostris successit sedibus liospes!
Quem sese ore ferensl quam forti pectore et armis!
Credo equidem, nec vana lides, genus esse deorum;
Dcgeneres animos timor arguit. Heu, quibus ille
lactatus fatis! quae bella exhausta canebat!
Si mihi non animo fixum immotumque sederet,
Ne cui me \dnclo vellem sociare iugali,

Anua

10

15

Postquam primus amor deceptam morte fefellit;

Si non pertaesum thalami taedaeque fuisset:
Huic uni forsan potui succumbere culpae.
Fornia in

al.

utitur

is,

jjs.

et

o,

tim Vgl.

concinnitatis

et

nonnunquam etiam

habita,

raiione

soni snavitalis

et

melri

1, 489 exanimum corpiis et 5, 517

exanimis coltimba, 5, 669 exanimes
cf.

6, 161 socinm exanimem,

i
iuvenem exanimum 4, 686 seminnimem geimanam, 2,30 exanimi
Pallanti^, cf. Gr. 110, An. male
mao;i<itr

51

2,

sana

cf.

2,

735.

su^pensam cf. 2, 114.

somninm (ivvnviov') est, qnoties
9.

,.In-

cnra

oppressi animi corporisve sive fortunae,

lalem se
qualis vigilaniem faiigaverat,
Haec Macr. Somn. 1,
ingerit dormienti".
3.
qui poslqnam accnraiius, quaKia in
somno oriri solerent. exposuit. haecadiiit:

Haec

iina

cum somno

avolant

et

eva-

nescunt".
10.

qiiis

cf.

6,

mero^que deo
armis,

Xam

erat os hii-

cf. 1, 589.
et
588.
Fortia arma
735. Ov. M. 7, 865. qui)us
Scliiller Jun<rfrau:
ntitur,

similis

sc. forlibus cf.

dixit

10,

quis

forlis

,,Bene virlutis comSchwert.

memoratione excusat supradictam pulchri.SA".
non arma intudinis laudem." S.
telligit sed armos, laudaique 11, 645 nbi
Sic iam Ld.
agitur per armos hasla!
/F^. qui conferl BVQvrfQOg cofioioiv
16\ OTiQvoLGiv l8iC^UL H. II. 3, 194!
At non propter lalum pectus et humeros
amat (nam si armi sunt corporis, etiam
Tapfpeclus esO sed propler virlulem.

tapfre^

Cpeclus) vml tnpfre Wnffen:

et
i.
e.
et pectore concipit fortiludinem
armis exsequitur. Id firmalur etiam ex
iis, quae sequunlur. nbi constantia et intrepidus praedicatur animus, non corpus
ingens.
Accedit quod armi sunt hestiarum, hominum humeri, quod docel Ov. M.
10, 700 Ex humeris nrmi fiunt i. e.
homo mulalur in beluam. Polest quidem
aliquaudo in homine portenloso armus
dici, et dicitur a Vglio, sed non in pulrer

Mulh

omnesCO coni.guem

fides

/. p. e. a.

vana fides i. e. cerlis nititur

genus deorum eum
argumentis.

12.

jVec

a deo aliquo orlum 7, 98.

13. Degener vox inventa ut videtur a
Virgilio, entarlet.

Bella exhausla primus dixisse vi10, 57.

Ov. M. 12, 161 exhatista pericula; 11, 256 exhatistus labor; Slat. Thel). 5, 420 exh. flamina
ventorum; Liv. 33, 11 dura atque aspera
belli exhaurire.
14.

delur

Vgl.

nnimo

15. sedet

sedet
17.

cf.

5,

cf.

deceptam morte

fixum

418.

fixum

169.

2,

s. :

i.

Cf.

22.

quae

sic

fefellit.

Cogi se

optat,

negat." S.
18. Quod idem saepius repetitur cf. 1,
547.
Taedae sc. nuptialis: taedis enim
accensis spoiisa vesperi a cognaiis in
Hinc taedae
sponsi domnm ducebatur.
i.
Ov. M. 4, 60.
q. nupliae 338. 7, 388
l.i, 826.
,.Pudor retardat et
9, 721.
impedil, quominus statim eloquatur, quod
senlit.
Vox novi coniugii quasi in faucibus haeret" Pl.

561.

11. scse ore ferens:

chriludinem corporis liumani. Pl. ut vitet

difficultaies

19. forsan.

Indicativus

quasi dubilet.

perfecti

2, 55.

cf.

potui:
Scilicet

forma convertilur
surcuvtbere culpae.
Cf. Ov. M. 7, 749 et potvisse datis simili succumberc culpne me quoque
condilionalis

in

formam

oralionis

narraiidi.

muneribus Culpnm
marilum occisum amare

enini habet post

allerum.
Adde
Serv. qui: .,Ciilpne propter antiquum ritiim,
quo repellebantur a sacerdotio i. e.

foriunam

muliebrem nou

nuptae."

Adde Dion.

coronabani

bis

Hal. 8, 56, unde ut

nubere mulieribiis Ro-

ex aliis locis bis

manis non decorum visum esse iiilelligiculpae.
In huic
huic uni
mus.
uni ctilpae haesit Pl., et reiinet huic
inteHigere
et
uni forsan potui
iubet

vinclo

bere

iugali

culpae.

sociare
Ceteri

et

eiicit

lacent.

succumAl

expli-

AENEIDOS

LIB. IV.

171

Anna, fatebor enim, miseri post fata Sychaei

20

Coniugis et sparsos fraterna caede Penates

Soliis hic inflexit sensus animumque labantem
Impulit; adgnosco veteris vestigia flammae.
Sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat,
Yel Pater omnipotens adigat me fuhnine ad umbras,
Pallentes umbras Erebi noctemque profundam,
Ante, Pudor, quam te violo, aut tua iura resolvo.
canduni

est:

Aeneae

quod

liaec

sc.

nubere

iina

cupit

culpa

est,

niarito

se-

cuudo.
20. fatebor ut 546.

sparsos: Nani ad aras occisus est

Sycliaeus a Pygmalione fratre 1, 349.
De V. spargere cf. fi35. Pl. qui fraternam caedeni negat posse dici de caede
qiiam commiserat frater, totiim versum
21.

25

11, 598
vitiatas inficit auras.
Laceras aries ballislave cuncutit arces.
Eliam accusaiivus graecus ita legilur, ut
insternor.
Subiecta colla
A. 2, 721
Claud. R. P. 3, 177 laceras effusa comas. Ahlativus: 8, 211 snxo occuhabnt
opaco. Ov. M. 9, 86 trnncaque a fronte
revellit cornu.
12, 83 Certa iinllus fuit

lialilus

maxime apud poetas. Qua in re cavendum est, ne quid putemus vere abundare;

19, 6 Meus
20, 2 elc.
Ex ea prolepsi saepe participium, maxime praesenlis, solvi potest enuntiato
cum parlicula consecutiva iunclo, ut li. 1.
liastam rjuassat tremcntem.
et 12, 94
i.
e. ut tremeret.
1, 660 donis furentem
incendt reginam. 3, 237 scula latcntia

sed gravioribus verl)is describitur id, quod

Jenuioribus poterat
indicari.
Diversae

aelliera

22.

error

labantem

animamqiie

impulit

Saepe auimpulit et lat)are fecit." S.

tem verbo participium vel adiectivum adiungitur, quod est simiUs significalionis,

Prop.

hasta.

in

oblito pulvis

delet.

1,

amore vacet.

1,

Nam

aut

ingentem faclis fer ad

2, 430 ncc te labentem
pietas nec Apollinis infula te.rit i. e. non
texil, quoininus labereris; 7, 498 iiec dex-

participium vel adieciivum primarium

est,

trae

aulem rationes
funduiilur,
et

verbum

quae

sunt

nonnunquam con-

discernendae.

plenioris

signiticalionis

locum

verbi subslaniivi occupavit, cf. 2, ltj9;

aut verbo addiiur lamquam atlributum id,
quod eflicilur verbo
ita ut
quod consequens esi simul vel prius esse videalur.
Dicitur prolepsis adieclivi
Gr.
372.
Alque is usus in casibus observalur
,

omnibus.
Sic Nominaiivus est 1, 415
ipsa Paplium sublim^^ abit. ut Ov. M.
7, 351 Medea fugit alta.
2, 134 06scurus delitiii. 2, 443 Clipeos ad tela
protecti obiiciunt.
793 Frnstra comprensa manus 'ffugit imago.
3, 5ii8
Montes umbrantur opaci,
12, 1 Infractae vires rh firiunt. Ov. M. 10, 389
Miita silet virgo. Genitivus: Ov. M. 1,
9 non bene iiiuctarum disrordia semina
Sopli.

O.

C.

1200

zwv

6av

ax eQ-azcov

onfidrcov Trjr cofifvog. Dativus:

2, 736 Mihi trepido confusam
eripuit mentem.
7, 498 nec dexirae erranti deus afuit.
Cf. 9, 447. Ov. M. 1,

36 amhitae
Accusativus:
liccTcov

circumdare

lilora

terrae.

69 iyco yxQ 6(iq ocpov g avyag clnsi q-

Sopli. Aj.

d noOT

Ilinen schlofs auf ewig

den stummen Miind. A. i,
69 submersns obrue puppes.
3, 141
steriles exnrere Sirius agros.
5, 500.
8, 37.
11, 393. Ov. M. 3, 76 Serpentis

^co.

Scliill.:

Ilekute

deus

erranti

explicat

Ilaque
afuit.
Servius.

locum

Iiunc

recle

Eliam

scriplores ea uti prolepsi vix opus est ut

moiieam.
24. terra dehiscat

rerum

condunt.
462
Troiam.

Hom.

et

II.

10,

cf.

67.').

182 rorp noi

4,

12,883.
v-

j^ai^Oi

QHCi j^&cov.
23. adigat ad umbras
adigat GMPybc. ahigot F.

cf.

rec.

594.

6,
lib.

Erebi MP2y2.
Erebo FGRPly
Rb.
Erebi genitivus praeslat ex
grammatica.
Videmus auiem Didonem
iam niorbo abreptam verborum et imprecalionum terrore sibi mederi velle, quiim
ipsa intelligat se Amori cessuram.
Ovidium Iiunc versum legisse patet ex Her.
26.

rec.

7, 97.

27. privs
ante quam.
Particularum abundanlia boc loco paene necessaria
quum mullis verbis disiunclum sit
,

Neque

pritts.

nere dubitarunt

prius

alii

inferto

Septima qiiam
rota;

ubi

lias parliciilas

compo-

Prop. 2, 19, 65 ,hit

dcposcit praemin cursu

ut

metam

pariiculae

trirerit

ante

eliam transpositae
resolverc iura

violo cf. 1, 8.
lurat modo tam terribili,
2, 157.
quod ipsa sentit quod iuret se iion servaturam. Inanein ornatum Iiunc dicit Pl.
deletque versum.
sunl.
ila

VIRGILII

P.

172

MAROMS

meos, primus qui me sil^i iunxit, amores

illc habeat secum servetque sepulcro.
sinum lacrimis implevit obortis.
Anna refert
luce magis dilecta sorori,
Solane perpetua maerens carpere iuventa?
Kec dulces natos, Veneris nec praemia noris?
Id cinerem aut Manes credis curare sepultos?
Esto: aegram nuUi quondam flexere mariti,
Non Lib^ae, non ante Tjro; despectus larhas,
Ductoresque alii, quos Africa terra triumphis
Dives alit: placitone etiam pugnahis amori?
Ille

Abstulit;
Sic effata

30

Nec

35

mentem, quorum consederis arvis?

venit in

Hinc Gaetulae urhes, genus insuperahile hello,

Et Numidae infreni cingunt, et inhospita Syrtis;
Amores

28.

334.

5,

cf.

sunt amoris immii affectus

Tii).

1, 71.

1,

Cf. Gr.

362,

me sjftj iunxit: Vir enim sibi

uxorem, uxor iuiigilur.
29. servelque sepulrro.
Ilaque
sive Maiies eius

34, sive

cf.

2.

iuiigit

anima

ipse,
cf.

3,

corpus modo
sive cinis. Verbis poeta utilur fcf. sepulcro) niale ominatis, ut indicet rem male
cessuram.
30. Lacrimae obortae sunt , quae subito et invitis proruinpunt neque possunt
relineri; ila 3, 492. 6. 868. 11, 41. Ov.
Simile M. 2. 181
Wet. 1, 3-iO.
Sunt
orulis tenebrae per tantum lumen oborEae aulem lacrimae produni amoiae.
rem frustra dissimulaium.

67 sepulcro

incliuiilur.

Anna

Didoni

aniori
31. refert
ila Cic.

ne

obsislat.

Cf.

inilii.

e.

i.

suadet,

respondet;

contradicit,

e.

i.

Quint. 13, 44.

pr.

sorori

Caecin. 29, 84.

79.

2,

perpetua iuvevla: ,.Solane niaeomni carperis iuventa." S. Carpi

32.

reiis in

medium

152.
33. Aorjs de tempore cf. 9, 78.5.
Praemia J eueris sunt nali. Male intelligunlur voluplates; quae non possunt dici
praemia , sed dona, munera i^audia.
Gt. coni. ( feneris hacc /iraemia) noest

cf.

?/>'.

cum

parles

Uabeo
nf-que

474.
neqiie
Ji

34.

35 nuUi
uon, non.

Bene

iiiffeni.

sc.
2,

I)e

est ablativus orisinis cf. Gr.

larbas, rex Maxiianoruin, seluslinum 18, 6 nuptias Elissae

cundum

sub beUi deuuntiatione petilt, quas ca

vitarel, sacris factis se ipsa fcrro

ut

occidit.

37. Africa terra antique diclum, quuin

oninia terrarum nomiiia sint adiecliva.
triumphis dires. Id quocunque te ver-

teris,

38.

ob

voce

spe, petitores,

v.

32

et

ap. Cic.

cf.

Gr.

non, non,

8,

298

el

dicendo

non ani-

inaiies sepullos." S.

amissum dileclum concf.

I,

351.

Mnriti

ut f>;ener est de fuluro

344; coniux de sponso E.

8,

18, aUa.

quo

rectins diclum est de lempore,

Carthaaio

quam quo

condiia esl.
alicui ut 11. 600. saepe

floruit,

Pugnare

..

apud poelas. Est Graecum pu^no tibi,

Cf. Gr. S
iiam nos tecum dicimus." S.
285 An. 8.
placito cf. 5, 332.
Anna fecit id, quod Dido apud se optave-

rat;

amoremque

(irnial

diis optaiius (45. 46).

rationibus, scilicet

lam

44)

videl

nihil

animo

N'irenipublicam armis Troianis auclam.

auiem in praesens ariiid esse agenduin, quam niorandi caussas nectere et
deos ea de re coiisulere.
40. Undique nos circumsiant pericula.
Gaetulae iirbes, ^enus. De hoc apI)e Gaetulis et
posiiionis geiiere 5, 734.
Iiil

Numidis

cf.

Sall. lug.

18

sq.

Infreni et 10, 750 gen. sing. est

Illic infrenis equus est
infrenis cf. 8.
qui freno noii regilur. h. I. Numidae iii41.

non regunt. Cf. Sil. 1, 215

?sumidac frens inscia freni. Luc. 4,682
Gens , quae nudo rcsidcns Massylia
dnrso, Ora h.vi fleitit frenorum nescia
virga. De Numid^ruiu eciuiiandi arle cf.
freni, qui freno

I/iv.

35. 11.

luhiisplla Siirlis saepius

8, 120. Liic. 1. 367 ob

Syrtes enim sunt siiiiis diio
periciilosi vadis arenosis et infames naufragiis, quae Roniani bdlo Punico priino
fecerunt; neque tanieii miiiiis Syrlis dici-

dicitur ut Ov.

extenuat

aegram

res

nemincm neque ami-

np^nnivm

.Sic

nequc

exigitur ul Ter. Eun. 1,

hic

niam, sed cineres

35.

Per neque

dicia per

2, 67

Tyro

S 317.

esse nihil civilali uliruis (39

55.

31

iioii

36.

40

M.

naufragia.

tur adiacens regio

terra.

Ita

5, 51.

ut Pontiis esl

Hor.

C. 2, 20,

mare

et

15; et

AENEIDOS

LIB. IV.

173

Hinc deserta siti regio, lateque fureutes

Barcaei.
Quicl bella Tyro surgentia dicam

Germanique minas?
45

Dis equidem auspicibus reor et lunone secunda

Hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas.
Quam tu urbem, soror, banc cernes, quac surgcre regna
Coniugio tali! Teucrum comitantibus armis,
quantis attoUet gloria rebus!
sacrisque litatis
Indulge hospitio, caussasque inuecte morandi,
Dum pelago desaevit biemps et aquosus Orion,
Quassataeque rates, dum non tractabile caebim.
His dictis incensum animum intlammavit amore,
Spemque dedit dubiae menti, solvitque pudorem.
Principio dekibra adeunt, pacemque per aras
Exquirunt: mactant lectas de more bideutes
I'unica

se

Tu modo posce deos veniam,

loco inhospila dicitur oh \asainomiiu incursiones cf. Luc. 9, 440 i\asamon f/uem mundi barbara damnis Syrtis alit.
Sil. 1, 408 et vastae ISasamon
lioc

populator Syrtis.
'

liUc. 9,

Cf.

447

498

descriptum et
Sall. lug. 78.
De adiectivo cf. 1, 355.
42. late furentes , vaganles et gras-

ulti

.splendide

est

id

lilus

sanles crudelitate.
43. liarcaei: Barce, urbs Cyrenaicae
postea condita; (uude etiam nunc nomen
Barca) potuit tanien poeta eos commemorare cf. 3, 690.
,,Hi Plioeuicen) navali

quoudam superavere certamine'

'Vyro

cf.

S.

36.

Germanique viinas cf. 1, 36L

Pygmalionem enim ob ereptas sibi opes
bellum moturum esse probabile erat.
45. diis auspicibus

cf. 3,

20.

captatis fiebant auguriis."

,,>fuptiae
S.

cf.

1,

345.
lunonem prae aliis nominat, qnod
Cartbaginis princeps dea est cf. 1, 15 et
pronuba, Luciua, antistita connubii cf. 59.
46. Iiunc
cf.

1,

534.

cursum.
hunc M.

Xe huc
al.

veniam

praeferas,

cf. 1, 519.
Litare significat sacrificio facto placare
deos CMacr. Sat. 3, 5.3, et iungitur cum
dalivo dei, cui, et ablativo rei, qua Utatur cf. Gr. 4 336,8: litarc alicui aliqua
Sed novare, non aliquem vel aliquid.
vit Virg. et litare sacra dixit pro vulgari sacra facere; secutus est Prop. 4,
1, 24 exta litabat ovis, et Ov. M. 14,
156 sacris ex more litatis. al.
51. Moras innectere etiam Stat. dixit
Theb. 5, 743.
52. desaevit i. e. valde saevit cf. 10,
569 Sic toto Aeneas desaevit in aequore
victor; ita Luc. 6, 540. Hor. Ep. 1, 3,

50. posce deos

in

Ita

55

composilis de inlensivum est

Ea

106.

1,

esl

Annae

senteiilia:

Tempore, per quod et tempestatibiis a

mari arcelur et naves reparare cogitur,
utere, ut etiam tum nolit navigare, quum
polerit.

P. n. t. c. Ilb. censet carere seiisii

ac revera haec verba abesse velim, quiim idein sigiiificent, quod d. p. d.
quussatash. Pl. dat innecte morandi
que rales ct iion. t. c. His coniectiiris
volunt removere eam quae inesse videtur
aquosus Orion cf. I, 535.
iterationem.
53.

et eiicit,

Amorc

et ad inccnsum et ad inJlammavit traxerim. Aniia enim, quuni

curam v. 1. 5. removisset, amorem inIncensum MRybc.
domitum excitavit.
Sed Rb. ex P et P. varie correctis facit
impenso et pro injlamniavit, qiiod esl iii
Myb. Serv. receph flammavit {in facile

54.

44.

enini

14.
cf.

50

antecedens poluit absorberi) quod est

FRc et illatiim in P.
Pl. qui amore,

injlammovit, umori
spcmque dedit, dubiae menli solvitque
pudorem et particulaiu que loco posuit
dat

inquit, laiiguet"

alienissimo.
55.

Spemque:

Hoc versu explicatur

enim illata Didoni

spe

praecedens;

v.

Anna movet amorem et solvit

eum qui viduam retinet a viri
,

pudorein
societate.

27.

Cf.

56

89.

Dido ardet auiore Aeueae.

56. per aras

57.

cf.

5,

evcprjHiOfiov dictum,

704).

86.

Mactant ,,verbum sacroruni,

Mactare

gere." S.

macellam,

Cf.
si

est

kcct'

adolere fcf. 1,
proprie magis auut

Macte virtute

esto.

xVt

si

macer couiparas, subesse

MARONIS

VIRGILII

P.

174

Legiferae Cereri, Phoeboque, patriqiie Lyaeo;

luiioni ante omnes, cui vincla iugalia curae.
Ipsa tenens dextra pateram, pulcherrima Dido,
Candentis vaccae media inter cornua fundit;
Aut ante ora deum pingues spatiatur ad aras,
Instauratque diem douis, pecndumque reclusis
Tectoribus inhians spirantia consulit exta.
Heu vatum ignarae mentes! quid vota furentem,
Ouid delubra iuvantV Est molles flamma medullas

GO

65

videtur verbuni ari(iuod aritis significatiolectas de more bidentis cf. 8, 544.

58. Legifera Ceres, ^rjfirjrriQ Qsafio-

Repelere eniin videtur saepius sacra, qiiibus sperat sibi se propitios

facturain deos ei bonum omen accepluram.

nam ,,Ieges sanctas

(poQOg,
cara iusavit corpora connuliiis

ficaiurae

nis.

coiuiidit urbes"'

deae"
aiitem

leses

oniiiis

biiinanilas.

ferae

R.

2, 42.

civiles

et

magnas

Calvus ap. Serv. lurant

taediferae mystica sacra

per
Ov. Her.

amaiites

docuit
et

Ex

ortae

ajjricultura

pulabaiitur

les^iferae

M.

et

frngi-

Phoeboque

qui praeest
auspiciis, (luibiis urbes reguntur." S.
Sol
omniiim rerum giiarus et qui
liabetur
Patrique
possit aperire hoininibus.
Lyaeo (iui aple urbibus liberlalis est
Unde eliani Marsyas eius minister
deus.
Saest in civilalibus liberlatis indicium.

criflcabat

CDido) primum luiniinibus, quae

urbi praesiinl, quasi luiplura pro ulilitate

reipublicae; deinde lunoni, cui curae sunt

Baccluis autem et cuni

Apolline iungiliir saepe et cum Cerere, ut
mysleriis Eleusiiiis; et Liberi (\. e.
iii
Avciiov) palris sacra ad purgalionem animae perlinebant deo devoveiidae. Liber
autem palcr dicitiir, aut quod omnes dii
ita dici possunt cf. 1, loi, aut quod symboliim esl naturae vegetae, unde ab arlificibus iuvenis formalur;
natura aulem
est oiuniuiu parens et crealrix.
59. ywiio ycefirjUa, 'Qvyia, Pronuba, cf.
166. Ov. M. 4, 428. 9, 7K2. Her. 6, 43.
al.
Eliani Cinxia. Ittoa, Dnmiduca novincta iuaralia.
minabaiur.
Qiii
niiplias ineunt, quasi uno iugo iungunlur
inde etiam vox conitiel
copnlantur;
gium, coniux.
60. Pateram a verbo tenens pendet,
non a fundit. ad quod obiectuni suppleri
492.
Si tamen
ad 2
facile polest cf.
iungere tibi decretiim est, poleris provocare ad 3, 354 et afleres noslnim: ein
nupliae." S.

multiludine.

Glas ausrriefsen.
61. Inter connta

Hic uios ab
ftindit.
Aegypliis esse dicitur Herod. 2, 39. .,Non
est sacrificium,
sed hostiae exploratio,
ulrum apta sit." S.
62. Pingues arae Ota 7, 764. 9, 585.
sunt victimarum quae in iis cremantur

Malronae enim sacri-

circa aras faciilas tenentes fere-

bantur, quasi

cum quodam

gestu." S.

Instatirari sacra dicunlur, si recf.

interrupla
petuntur
aut
5, 94.
8,
63.

110; aiit si qiiid omissum erat. Cf. Liv.

52 liecordemiui quoties sacra instaurenlur
quia uliquid ex patrio ritti negligentia casuve intermissum est. Itaque Dido inslaurat more Romano sacra,
repelit mactare hosiias, ut landem bonum
Oninino aulem instaurare
omeii accipial.
ubi(|iie lamen in re sacra;
est insliluere,
5,

ftinus 3, 62. c/jw/ffs 7, 146. 8, 283.

Di talia Graiis instauchoros 4, 145.
rate , pio si poenas ore reposco.
,,Instaurare Varro ait esse instar novarc.'^
Quodsi noii oplimum
Macr. Sal. 1, II.
ita

est derivandi

ariis dociimentuin, docet ta-

quae Roinanis

nien

esse

ipsis

visa

sit

verbi sigiiificatio.

luhians, admoduni cupida cf. Hor.

ubi avariis inhians indor1, 71
mit saccis , et ap. Val. Fl. 5, 469 est
Spiraninhiare dictis cupide aiidire.
Totus liic
tia sunt adhuc palpilanlia.
versus piiigit Uidonis in consulendo aii64.

Sat.

1,

xietatem.

consulit:

Significalur

ars

haruspicum, &vo6>iOTiia, 6nXayxvo6y.07iicc.

Spalialur

62.

65.

atum

i.

Didonis

e.

ignarae sunt mentes,

arlem hariispicinam,
abripiunliir,

monilis
nihil
et

ut

et

sed

nolint

intelligere

iis

Ld

deos
Itaque

ab amore revocare.
prodest,
quod delubra

adeunt

Atqiie

crescit

suis

faciunt

Annae

quod nesciant
quia cupiditate

noii

vota.

inierea

sumit a Didoue mentes hariispicum ignaras haberi, quod non fausta

Pl. delet a quid
auspicia renunlieiilC!)
medullas, quod v. 69 sequilur
vota
furens, el quod ntolles medttllae iion diAt adieclivum molles, qiium
caniur.
Molles sunt meexedanUir, aplissimum.
duUae cf. 2, 683 et CaluU. 45, 16 ignis
mollibus ardet in medullis. Amor au-

amor.

AENEIDOS

LIB. IV.

175

Interea, et tacitum vivit sub pectore volnus.

Uritur infelix Dido, totaque vagatur
Urbe furens, qualis coniecta cerva sagitta,
Quam procul incautam nemora inter Cresia fixit
Pastor agens telis, liquitque volatile ferrum
Nescius; illa fuga silvas saltusque peragrat
Dictaeos; haeret lateri letalis arunclo.

70

Nunc media Aenean secum per moenia ducit,

Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam;
mediaque

Incipit etiari,

in voce

75

resistit:

Nunc eadem

labente die convivia quaerit,

Iliacosque iterum demens audire labores
Exposcit, pendetque iterum narrantis ab ore.
Post, ubi digressi, lumenque obscura vicissim
Luna premit, suadentque cadentia sidera somnos:
tem et dolor, oninino oiunis animi affectus,
qui vires atlerit, dicitiir edcre, iia^en,

zehren. Cf. fi, 442. 12, 801. Cat. 35, 15

ignes interiorem edunt merliiilam. 66,
23 maestas exedit cura medullas. 55,
31 multis langiioribvs jieresus.
Hor.
Ep. 1, 2, 39 Si quid est animum, difCic.
fers curandi tempus in anuum.
Tusc. 1, 16, 51
sollicitudines, quibus
animi nortes atque dies exeduntur. Inde
ap. Hor. C. 2, 11, 19 curae edaces.
Sic
mordere 7, 402.
67. Tacitum volnus, qnod ipsa non
fatetur, se perdite amare.
f ivit; amoris enim quo magis tegitur,
tanto magis

aestuat ignis.
72. Nescius, telum in cervam descendisse; ut Aeneas Didonis amorem excitasse se nescit.
Silvas saltusque; ita

composiia videmus verba G.

BG.

6,

73.

42.

Diclaeos

cf.

3,

171.

3,

40.

Caes.

Creta fuisse negat Solin c. 11, 11 Ager

Creticus
silvestrium caprarum copiosus
est, cervo eget."
Sed defenditur poeta
Prinii verbis, quae Sorinus ita coartavit,
ut

verum

perverteret.

Apud eum enim

Mirabile in eadem (Creta)

insula cervos praeterquam in Cydoniatarum regione non esse." 8, 83.
Nota
varietatem: sngitta, telum, volatile ferrum , arundo cf. ad 3. 46.
flaeret c.
dal. ita 3, 607. 6, 330. 10, 780; omnino
de omni re, quae separari nequit; inde
de comite perpetuo: Hor. C. 1, 32, 10
liaec

sunl:

Liberum et Musas T eneremque et illi

semper haerentem
puerum canebat;
quod Calull. 21,6 dicit haerere ad latus.
74. Aeneas Didonis obsecutus voluntati
urbem circuit, non quod ipse sit videndi
cupidus.
Dido autem ouuiia quae liabet
ostendit,

ut

fieri

solet,

lit

desiderium, si non sui, sed lamen rerum

Et osteiidit moenia et urbem
suarum.
paratam ei, qui exclamavit, I, 437 O
fortunati

Gt.

excitet

amati

quorum

^iinc

coni.

moenia surgunt.
ut oppositum

iain

mane

sc.

verbis liibente diel

sit

Vides in li. v. vultuni

quo Dido opes suas liospiti
urbemque paratam et quasi
monstrai.
ipsum exspectantem cf. 1, 557 sedes paratas, ut insanum videalur abire et quaeUslentat.

7o.

aniuiiim,

et

rere alias.

Amoris signum, medio

76.

in

sermone

35 Cur facunda parum decoro inter verba cadit

lingua silentio? Catiill. 5l. Ov. Fasl.
1, 538. Gell. 19, 9. SappU. fragm. 2. ed.
Neue.
Laesitare.

77.

quovis
rat.

Cervos in

80

Cf.

Ilor. C.

F.adem

4,

intelligitur

I,

Dido,

quae

tempore ut prope Aeneam sit culabente die, vesperi, coeuae tem-

pore.

78. Iterum quod audire vult, cupidinis

signum est. Nam amans eadem ex amato
audit sine taedio, qui modo curet ut loquatur amaius, non quae proferat. Cf. Ov.
A. A. 2, 127 Haec CCalypso) Troiue
casus iterumque ilerumque rogabat.
79. Und hiingt an des Erzdhlcrs
yiunde cf. Ov. Her. 1 30 iSarrantis
coniux pendet ab ore viri.
80. Lumen luna premit ita dicluai est
ut aeqnora pontus prcmit 10, 103. Quod
iuiigitur Luna nbscura lumen premit cf.
23.
Hoc autem iit, quando luna nascente
Aurora pallescit et seiisim evanescit.
,

Quare ad mane usque coena producitur,

quod signant etiaui cadentia sidera cf. 2,
9.
ficissim liuna interit, ut Sol coepto
convivio v. 77.
Ascanii quaerit
tempore.

Itaqiie aut Aeneae aut

couveulum quovis diei

VIRGILII

P.

176

domo maeret vacua,

Sola

MARONIS

stratisque relictis

Illum absens absentem auditque videtque.

Aut gremio Ascanium, genitoris imagine capta,
Incubat.

Detinet, infandum si fallere possit amorem.

Non coeptae adsurgunt turres; non arma iuvcntus
Exercet, portusve aut propugnacula bello
Tuta parant: pendent opera interrupta minaeque
Muroruni ingentes aequataque machina caelo.
Quam simul ac tali persensit peste teneri
Cara lovis coniunx, nec famam obstare furori,
Talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis:
Egregiam vero laudem et spolia ampla refertis
Tuque puerque tuus; magnum et memorabile numen,
Una dolo divom si femina victa duorum est.
Nec me adeo fallit, veritam te moenia nostra,
Suspectas babuisse domos Carthaginis altae.
Sed quis erit modus? aut quo nunc certamine tanto
vacua

528.
sc. Aeiiea cf. 2
ab Aenea.
Retiiiet locuin,
Similia
qiiein iUe iii convivio obtinuerat.
Et ne te ofOv. ller. 10, 51. 15, 149.
82.

relictis:

.sc.

vacua
relictin, cf. 3, 132 Hovacarc domos , sedesqiie adstare re-

feiiilal

ste

absentem

83. absens

cum
Ov.

vi repetiluin

cf.

verbuin

De

re

cf.

7, 25.

ller.

S.

siuiilitudiiiein."

capta:
ob
Detlnere

si cf. 1,
saepius est retinere blanditiis.
57h.
Fallere esl
furtim expellere
ita fallcre curam
Hor.
aliud agendo
Sal. 2,7, 114. Ov. Pont. 4, 10, 67. doDetineo studiis
lores Trisl. 5, 7, 39:
Detinet
animnni falloque dolores.
saepe Ascaniuin, quem taineii ainat lum

nisi (|uod palri est siinilis.

86. Anioris vitiuin est, quod facit aliareruin negligentes; cf. Ecl. 2, 70.

rum

Semiputala tibi frondosa vitis in nlmo

Hoc autem loco oniniuiii operum in-

esl.

et

quies

quihiis reginae

opponitur turbis,

beiie

animus exagitatur.
apparatum,

89. Meniorat Vgl. belli

rein

larba belluiu

cessariain.
et
el
let

1)0

minitante maxiine ne-

Minae ingentes

cf.

8,

526

Livius

arcem tamen
.

retinuisset

iii-

."

92. aggredi, alloqui, ut plenum aggredi dictis 3, 358. 6, 387 angehcn mit
IVorten
quod prosae est oralionis cf.
Cic.

All.

12, 33.

Sall.

Servius

36.

I.

ad luinc locuin observat, deam Satiirniam

dici, si sil

nocilura

cf.

5,

HOti.

lunoiiem autein, ubi propilia

93.

iMagnam laudem

reportalis

que vestram potenliam probatis,

unam

viceritis

12, 830,

sit.

feminam

magnamquum duo

dii.

numen M. al. nomen P. Et nomen et numen memorabile dici posse

quum per se pateat, non est, quod post
94.

exemplis monslremiis.
inlerpreles
Quid,
Sed numen libris magis firmatur.
quod nomen orlum videlur esse e 2, 583.
alios

nomen Pl. lib.

Puer est Amor
etiain Jilius.

Diram
97.

numen ffg. Ld.

cf.

684.

Sed

puer

Hor. C. 1, 12, 25
pnerosque Ledae.
Ov. M. 8, 525 Jlta iaCf.

et ^ilciden

/ilta:

ita

Calydon

i.
e. superlia Iiiclu depressa
Hor. C. 3, 5, 40 Magna Carthago
probro^i^ altior Italiae ruinis. Cf. Liv.
tendere ad altiora et non con4, 13

cei

est.

cessa.

104.

luno Didoucm Aeneae despondere consilium capit.

90. peste

i.

e.

amoris

cf.

1,

712.

omnibus modis Troianos

reieceral, quum bene exceptum

91. luno, quae

cognosset

qtium Tarenlo amisso

linaiori Maxinius,

est

ut

mar.hinae, Geriiste, pendent interruptae

inutiles, quod cessat aedificatio Pl. deaeq. m. c.

ab Italia

termissio

95

imagine

84. ,^Genitoris

amati

Idem

684.

I,

90

iam mutuum amorem excitare et Aeneam

eo modo retinere ab Ilalia conaia est.
Saturnia altero in
lovis
coniux
enuntiaio cf. Cic. de or. 2, 67, 273 Sa-

quit

lictas.

85

Carthagiui

et

opibus

adiutum,

98. sed qnis erit modus?

finis
sc.
inimicitiarum? Cf. Sil. 16, 91 Aani quis
erit tandem campis
gnnndi modiis?

Iberac puaut quo nnnc ceret Serv. qui:

quid
telluris

tumine tanto ]>Iss.

opus est tanlo certamine."

Magis

placet

AENEIDOS

LIB. IV.

177

Quin potiiis pacem aeternam pactosque Hymenaeos

Exercemus? Habes, tota quocl mente petisti:
Ardet amans Dido traxitque per ossa furorem.
Communem hunc ergo populum paribusque regamus

100

Auspiciis; liceat Phrygio servire marito

Dotalesque tuae Tyrios permittere dextrae.
Olli
sensit enim simulata mente locutam,
Quo regnum Italiae Libycas averteret oras
Sic contra est ingressa Venus: Quis talia demens
Abnuat, aut tecum malit contendere bello?
Si modo, quod memoras, factum fortuna sequatur.

Sed
Esse

105

incerta feror, si luppiter unam

Tyriis urbem Troiaque profectis

fatis

velit

110

Miscerive probet populos aut foedera iungi.

Tu coniunx; tibi fas animum tentare precando.
Perge; sequar.
Tum sic .excepit regia luno:
Mecum erit iste labor. Xunc qua ratione, quod instat,
Confieri possit, paucis, adverte, docebo.
haec

siipplere: exercemits inimicitias,

suppressa

aii-

ne niali ominis vocabula proferrentur. Non opus est cerlare inter iios; quum tu et Amor velint sub iugum Aeneae mitfere Didonem, concedo ut
teni

siint,

Qvo i. q. quorsum cf. 2,

certamina tanta Edd. ex Heiiisii

iiupliae fiant.

loO.

coniectura.

quis

a.

q.

n.

c.

intulisse piitandus

t.

est,

del.

Rb., sed

si Vgl.

non

Traxit per ossa furorem

101.

M. 4, 674
inde)

Abantiades
insciti^
ionem.

Jidit

irahit

dixit, ut

102.

itaque Italia ex 1. 1, 38 inferre

ineplum est; quod fecit Pl.
ul
107. Ingressa, non addilo dicere
Accusativuni vel infinitivum ad6, 868.
didit Cicero ad Atl. 15, II quum ingressus essem dicere quid oportuisset et
quam orationem quum ingresfus essem.
Ita saepius sequente infinitivo ut II, 704.
Cic. Acad. 2, 6, 17 quod nos facere
Ilalia;

nunc ingredimur.

intuUt ?
cf.

... Cet
.,Traxit

spiritum trahere dicinuis."

Paribus regamus

aequaU potestate".
regna vocari avspiciis

anspiciis

Ita

Ov.

paribus

S.

109.

Si

modo

timeniis, ut si

92.

Cf.

opianlis

pax facta

est

sit,

nascaiur.
110. Fatis incerta feror

simulque

inde forluna

cf.

376 furiis

incensa feror.
i.

e.

in

Dicendi

7, 2.i6.

115

quod paria sive

formula inde nala est
eartem auspicia sunt eidem magistratui,
minori magistratui sunt minora.
,

Si
112. foedera iungi MPR. al.
foedera, per se plenum est, si foedere,
ad populos pertinel." S. Ex quibus verbis nondum apparel a Servio utrumque in

Consilium suum luno ex-

Cf. 98.
leclum esse.
113. tentare precando ut 413.
115. Mecum erit iste labor i. e. Mihi,
apud me erit labor; haec ego curabo;
nunc dicam quid faciendum sit, si assenSic Plaut. Rud. 5, 2, 60 tecum
tiris.
Capt. 5, 1, 10 tecum servavi
habeto.
fidem: bei dir habe ich mein IVorl ge-

ponit Veneri.

halten.

105. Sensit enim :

Haec caussa est,
quod simulate respondet Venus.
enim

mecum.

103. Satis invidioso nomine mairimoappellat servilium, cui in dolem detur Tyrius populus.

nium

104.

107

Dotales

129.

cf.

11, 369.

cf.

1,

65.

106. Averteret

oras.

He

acc.

cf.

Gr.

Vel cum substantivo hic

accusativus iungitur: iter Italiam 3, 507.
6. 542.
iter FAysium
Cf. Gr. 366.
Italiae regnum est regnum quod Ilaliae
fato debetur, id transferre conatur luno ad
Carthaginienses
non id quod iani est in

S 310 An.

6.

libris

Ciirc.

1,2, 49

Liv. 4, 32

si fidem servas
Proin memores, se-

cum triumphos. secum

spolia.

secum

vi-

ctoriam esse, auf ihrer Seite, Toiam

rem, quae Veneris esset, luno in se rece-

quod

instat.
Sic Nep.
8, 49.
instantibus verissime iudiVacuus cuSall. fragm. hisl. 3
cabat.
ris nisi instantibus.
116. Confieri defeclivum est cf. Gr. 8
pit.

Them. 1

181.

De

4.

12

P.

178

VIRGILII

MARONIS

Venatum Aeneas unaque miserrima Dido

In nemus ire parant, ubi primos crastinus

ortus

Extulerit Titan radiisque retexerit orbem.

120

His ego nigrantem commixta grandine nimbum,

Dum trepidaut alae saltusque indagine cingunt,
et tonitru caelum omne ciebo.
DifFugient comites et nocte tegentur opaca:

Desuper infundam

Speluncam Dido dux

Adero,

Devenient.

et

et,

Troianus eandem
tua si mihi certa voluntas,

125

Connubio iungam stabili propriamque dicabo.

Hic Hymenaeus erit. Non adversata petenti
Adnuit, atque dolis risit Cytherea repertis.
Oceanum interea surgens Aurora reliquit.
130

exorto delecta iuventus;

plagae, lato venabula ferro

It portis iubare

Retia rara,
119.
texerit

Titan cf. 6, 725.

orhem.
Idem 5,

Radiis re-

65.

Ut

riox

terram, sic liix et sol retegit.

ap. Ov. IVI. 8, 1 iam nilidum
relegente diem Lvcifero.
in121. Irepidant alae ,,eqHites elc.
dagine, ferarum ijuiuisitione. trepidant,
Duae sunt
festinant" S. cf. 10, 283.
altera Seralae vocabuU expUcationes
vii, altera, quam Heynius adoptavit, alas
cpnte{i;it

AUa

imago

innexas esse

retibus

ut terreant bestias

13, 750 cervum , puniceae saeptum

cf.
formidine pennae. G. 3, 372 Puniceac
(cervos) formidine
agitnnt pavidos
Hae pennae trepidant veiito
pennne.
Itaque iam plagae montibus
motae.

circumductae eos cingunt; ita ut possit

Si alas equites
venandi initium.
fieri
inleUigimus, videnius equites properantes
quare ad
plagis coUes claudenies;
et
Apud
sententiam fere ad idem redit.
indagine colles clauCTib.} 4, 3, 7
Rem dirimit
dere dicilur pro venari
locus Silii, qui hanc venationem in scuto
Hannibalis depiclam describens haec habet huc pertinenlia: subitoque exterrita
nimbo occultant alae venanlum corpora
silvis 2, 419.
Quare dubium non est,

Alae venantium corpora sua tegunl silvis. Alas

quiii Silius equiles

dici equites cf.

inteUexeril.

11, 604.

125. Amore enim Venus homines debet

coniungere.
126. Idem v. 1, 73. Propterea eiic. Pl.

Rb. Ld.
127. ,,adversata legitur et Rwersota."
S. idque est in R.
minus id aptum.
12h. risit dolis reperlis.
Ablalivus
;

caussam ridendi cf. Hor. C. 4, 1,

18 largis mnneribus riserit aemuli; ita
ridet Venus dolis lunonis reperlis i. e.
deprehensis, quos vanos fore noveral ex
indicat

Repertis enim potest exlove 1, 261.

plicari aut inventis, excogilatis sc. a
ut ap. Nep. Them. 1. celeriter
qnae opus erant repericbat ; aut deprehensis, ut ap. Ov. F. 3, 846 furta relunoiie,

perta leguntur

Plaut. Mosl. 5,

et

1,

62

omnia malefacta vestra reperi radicitus, et Claiid. in Eutr. 1, 88 fraude reHoc praestat etiam,
pcrta cautior. al.
quod

cf.

129

subieclum

repertis

in

Venus

Gr.

Dido

159.

debet

esse

H^-

et

Aeneas venatum

eunt.
129.

Idem

reliqvit

11, 1.

v.

MlP.

M2.

rc-

melius, quod iam

Auroraui reliquisse necesse est Oceanum
linquit

Illud

Sole exorto.
130. lubar est

lux splendida maxime

slellarum; ut Ov. M. 7, 663 iubar aureiis
extuterat Sol;

et

est

sol

508.

quam

Rarus

rara:

131. Retia

Ov. M.

opponitur

118. 8, 98. 9, 189.

10, 122. Caes. BG. 5, 16 ut nunconferti, sed rari magnisque in-

spisso, conferto

cf.

I,

pracUarentur.

tervallis

In

iubar

187.

15,

pulnwnibus

incst

Cic.

raritas

ND. 2,55

quaedam

spongiis motlitudo ad havriendum spiritum. Inde cribrum est rarum Ov. M. 12, 437. Inde raresco 3,
411.
Plagae: Sciendum proprie plagas dici funes illos, quibus retia lenduntur circa imam et summam parlem." S.
lato venabula jerro: ila Ov. Her. 4,
83 lato venabula cornca ferro. De abl.

ct assimilis

cf.

9, 50.

ruunt,

quum

Ad
ii

retia,

ruant,
18 qui

elc.

recte referiur

qui

portant

cf.

mane plagns,
Hor. Ep. 1, 6,
venab ula, servos differtuni transire
forum campumque iubebat. Retia .,subAuAitur portantur aut zeugma est ruunl.''

i
i

AENEIDOS

LIB. IV,

179

Massylique ruunt equites et odora canum vis.

Reginam thalamo cunctantem ad limina primi
Poenorum exsioectant. ostroque insignis et auro

135

Stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit.

stipante caterva,
Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo;
Cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum.
Aurea purpuream subnectit fibula yestem.
Nec non et Phrygii comites et laetus lulus
Incedunt. Ipse ante alios pulcherrimus omnes
Infert se sociuni Aeneas atque agmina iungit:
Quali ubi hibernam Ljciam Xanthique fluenta
Deserit ac Delum maternam invisit Apollo
Instauratque choros, mixtique altaria circum
Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi;

Tandem progreditur magna

S.

Quare

versuin iu Mss. omnibus

non placet, quaniquam si

hiinc

lectum eiicere

abesset, reliqua optime cohaerereiil.

Eiic.

P/.

132. ..Massylorum geiis est non longe

a Mauritania." S.
odora canum vis:
rabirlamqiie cannm vim Sial. Tlieb. 1,
62'). laui Lucr. 4. 685 dixit caiivm vis.
Honierus et Graeci poetae dLverunt ic(,
a&^vog Atviiov et alia, traiS, fiBvog
gici Ssficcg, y.aQU cum genitivo personae,

ita

vocabulum simpliciler circumscri-

ut

Id secutus est Vgl.

corpus: 2.
214. 4. 572. 6, 21. 306. 7. 650. 9.
372 atque id in soluta oratione usiiaium.
facies: Caci facies 8, 194, variae co-

batur.
18.

mitum

facies 5, 822. facies Lacaenae 2,

601.
tergum : terga suum 2. 634. terga
ferarum 7, 20. i. lacerti G. 4, 13. for-

mae: forraae luporum 7, 18. formae deorum Ov. Met. I. 73. pectns : cara soronim peclora 11, 215. os: ora Galesi 7,
575.
boum capita 5, 61. Placaput

140

145

narrando

relaiivo pergilur

aurum,

cf.

12,

65.

vel fascia-', ita v. 148 implicat auro crines

139. Fibula videtur fuisse in humero.
quod est vestis venatoria, in qua liberiore
opus esl brachiorum usu. fibula ballei

uodantur

in

petilo cf.

12, 274.
449.

5. 313.

..vel retiolo

Ue vocabulo

re-

1,

140. nec non et cf. 5, 100.

142. agmina iungit cf. 2, 267.

Comparaiur
143. qualis cf. 1. 498.
Aeneas cum Apolline, quum maxime eius
hiberuam Lysplendet pulchritudo.

..Consiat Apollinem sex mensibus

ciam.
hiemis apud Patarani Lyciae civitatem
dare responsa. unde Pataraeus Apollo dicitur. et sex aeslivis apud Delum.' S.
Xauthus Lyciae fluvius.

Delnm maternam

144.

cf.

Sic visere dicitur dea

invisil.

3, 74.

locum

di-

leclum repetens: quae fVenus) Paphnm

iunctis visit oloribus Hor. C. 3, 88, lo.

perrupil Acheronta
Herculeus labor C. 1, 3, 26. narratur
et prisci
Catonis saepe mero caluisse
cent illa Horatiana:

virtus 3. 21, 12. et ScbiUeri: Zn

hinaiif gesandt hab^ ich alsbald

ihm

des
Er
raschcn Boten jugendliche firaft.
nie des liogens Krafl gespannl.
hat
Im Felde gluht der Schnitter Fleif.t.
Odora improprie
Cf. Gr. 359, 2.
dixit, nam odorum est, quod ex se odorem emittit, non quod odorem sequiiur."
S.
Atque ea significatione hoc tantum
.

Cf. 6, 715.
137. Circumdata
Sidonia
chlamyde,
Cf. Ov, M. 5,
cnius erat aureus limbus.

loco legi videtur.

51 indutus chlamydem
limbus obibat aurens.

De

acc. gr.

138. ex

cf.

2,

auro

Tyriam quam
Cf.

9,

582.

Cui

273.
cf.

Gr.

S 310.

145. instaurat

63.

cf.

146. Cretes sibi Delphos

ApoUo

Hom.

ministros ad-

ApoU. 393. 516.

Hinc Phoebo gratissima dona Cres tnDryopes ,.popuU
Tib. 4, 1. 8.
lit
sunt iu.xla Parnasum." S. cf. Paus. 4,
Agathyrsi ..populi sunt Scy34. 6.
ihiae colentes Apollinem Hyperboreum.""
picti: cf. MeCf. Herod. 4, 33.
S.
Agathyrsi ..ora arlusque pinlam 8 1
scivit

cf.

in

gunt.

ut quisque maioribus praestat.

ita

ceterum iisdem omnes

notis et sic, ut ablui nequeant."' et Avien.
descr. orb. terr. 447: praecinctique sagis

magis vel minus

Ufram ob
semper pictis Jgathyrsi.
caussam pictos dixerit non liquei. Non
minus ab eo G. 2, 115 et a Cl. in Ruf.
gens Aga1. 313 picti dicunlur Geloni,
,

thyrsis cognata

cf.

Her. 4,

10.

P.

180

VIRGILII

MARONIS

Ipse iugis Cyntlii graditur, mollique fluentem

Fronde premit crinem fingens atque implicat auro;
Tela sonant liumeris: haud illo segnior ibat
Aeneas; tantum egregio decus enitet ore.

Postquam altos ventum in montes atque invia

Ecce ferae, saxi deiectae vertice, caprae

150

lustra,

Decurrere iugis; alia de parte patentes

Transmittunt cursu campos atque agmina cervi
Pulverulenta fuga glomerant montesque relinquuut.
At puer Ascanius mediis in vallibus acri
Gaudet equo; iamque hos cursu, iam praeterit illos,
Spumantemque dari pecora inter inertia votis
Optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem.

155

Interea magno misceri murmure caehim

insequitur commixta grandine nimbus.
Et Tyrii comites passim et Troiana iuventus
Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros

160

Incipit;

Tecta metu petiere;

ruunt de montibus amnes.

Speluncam Dido dux et Troianus eandem
Deveniunt. Prima et TeUus et pronuba luno

147. Cynthi ,.mon(is Deli." S.

git crinem; nam in omnibus

ApoUinis

crines

compositos;
fronde
lauro
et

Fin-

slaiuis

videmus accurate fictos

coercet autem crinem et
et

diademate

aureo.

Fluentem, wallendes Haar, ut ap. Prop.

2, 2, 25 nec de more comae per levia
colla fluentes.
tes.

Cf.

590.

149.

haud

fortitudo,

cogitantur.

pulchritudo

Ut hoc ioco

comparationi praecedit

377

Apud Romanos

segnior.

strenuitas,

583

et

iuncta

comparatum

subsequitur,

ita

Quare
in ea repetitione caussa posita non est,
ut verba haud
ore ab alio es.se ad2,

sq.

5,

sq.

12, 9

sq.

iecta opinetur

Pl.

152. Deiectae, quae se deiecerant, decf.

2, 707 et 511 fertur in

siluerant,

hostem

et 6, 184 accin<ritur. 528 comes

additur. Romanis enim Passivi formae
et Medii pares sunt.
Cf. Gr. 142, 3.
151. Transmittunt campos celeriter

S.
cf.
Lucr. 2, 325 Et circumvolitant equites mediosque repente
Transmittunt valido quatienles impete
campos.
Sic diciiur traiicere amnem,

transeunt."'

Quod cervi sint in Africa cf. 1, 184.

lo5. Pl. coni. fontesque r.
158. Pecora inertia ea sunt, quae re-

non possunt, ignava. Quod Ascanius memoratur, ut v. 84, recte fit; Amor

sistere

induerat.

279.

10,
159. fotis optare legitur
Vota sine dubio Dianae fiunt cf. Ecl.

160

172.

Dido

et

Aeneas

in

7, 29.

antrum

conveniuut.
160. Misceri murmure
166. Tellus quae est

vestes fluencaesarie quae ad

Minus aptum est explicare y?i(entem unguentatum; unguentum enim minime aptum venatori.
1,

enim modo per unum diem eias formam

.320

1,

Adde de Apollinis

165

cf.

2,

prima

298.

deorum

7, 136 et luno quae esl pronuba,

Scilicet
dant signum, sed quale id est?
cf.

quod sequitur: fulmina

Hs

rec.

Bothe.

etc.

Primae

Tellus, ut quae

coni.

rerum

quae prima connubium inierat

poterit inter nuptiarum auspices esse; addit tamen Servius:
Satis
perite loquitur; nam secundum Etruscam
disciplinam nihil tam incongruum nubentibus, quani terrae motus vel caeli." Itaque quae hoc loco memorantur, infausla
esse signa putat.
Sed Nympharum ululatum non esse in rebus infaustis docet
Ovidius, qui hunc locum respiciens de
eadem re scripsit: Audieram vocem,
^ymphas ululasse putavi; Eumenides
fatis signa dedere nieis.
Her. 7, 95.
Ita luno non est adversa cf. Her. 6, 45
-/< mihi non
luno, nec Ilymen, sed trislis Erinys practulit infaustas sanguinolenta faces et 2, 117 Pronuba Tisiphone in thnlamis utulavit etc. adde M.
Quare hoc loco omina Infausta
6, 428.
non dantur, sed dubia fuisse videntur;
sit

origo

cum Urano,

sic ululatus et laetantium est ut

et

lamentantium.

Et

quum

11,

adsint

662
deae

AENEIDOS

Dant signum;

181

fulsere ignes

summoque

Connubiis,

LIB. IV.

et conscius aether
ulularunt vertice Nymphae.

IUe dies primus leti primusque malorum

Caussa fuit. Neque enim specie famave movetur,
Nec iam furtivum Dido meditatur amorem;
Coniugium vocat; hoc praetexit nomine culpam.
Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,

Fama, malum qua non

170

uHum:

aliud velocius

Mobihtate viget, viresque adquirit eundo;

175
Parva metu primo, mox sese attollit in auras,
Ingrediturque solo et caput inter nubila condit.
Illam Terra parens, ira inritata deorum,
Extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem
180
Progenuit, pedibus celerem et pernicibus alis;
Monstrum horrendum, iugens, cui, quot sunt corpore plumae,
Tot vigiles oculi subter, mirabile dictu,
Tot liuguae, totidem ora sonant, tot subrigit aures.
Nocte volat caeli medio terraeque per umbram,
185
Stridens, nec dulci declinat lumina somno;
Luce sedet custos aut summi culmine tecti,

promihae,
fulmina,
taedae
nnptiales,
Nyiupharuin
cliori
hynieiiaeuni
canentiuin:

liaec

omnia

sunt

extraoriUnaria,

ominis esse.
P/.
coni. Trcmuit tellus et />. /. dat signuin.
liichter ( Meseritz) Dereniiint rimn(l)
Et tellvs, et expHcat: Irrepunt per rimam subitoque inter se conspiciuiit.
167. Consiius est aelher iit
sidcra
conscia 9, 429 et O. M. 6, 588 nox
conscia sacris.

nec

possunt

certi

rl. primus
Inbes.
palam se gessit uxorem Aeneae, neque decori specie nec fama

169. Pl. coni. /.

170. Ab hoc Uie

niovetur.

171.

Meditatur.

cogitat, parat

cf.

Ecl.

musam

medilaris avenn.
Hor. C. 4, 14. 27 Aufidus .. cullis diluviem meditatur ngris.
1, 2

Silveslrem

Ulnmique iam lectum a SerM11P2.

vio. utrumque probum, sive scribis fama
vialiim
quo sive fama. ntalum qua,
quod fecerunt If^^. Ld. Rb. el firniaiur
,

^ elocius, quippe
librorum aucloritate.
cuius movendo crescit celeriias. quae in
ahis animalibus certe solet decrescere.

Parva metu. Primum limida sercaula contrahit corporis speciem,

Nam
mo.x facta audacior alta incedil.
,.primo adverbium est non nomen." S.
Quare quid in parva metu primo insit
difficultatis non intelligo, nec quare praequod coni. Pl.
siet parva venit primo,
Atque optime his verbis morem hominum
expressum esse video, quo qui primi narrant, ipsum quod narrant cupiunt tegere.
Metuunt enim ne famae auctores dicantur
]7().

pit

et

esse.

172. Praetesil cf. 500.

Ad rem cf.
Ov. Met. 7, 69 Coniufriumne Locas speciosaqiie nominu culpae inipunis Medea

177. Idem v. 10, 767.

178. Ira
est,

173197.

Fama.
Pamae

Ula
173. Nobilis
descriptio,
aliqua
deprehendis in
cuius elenienta
Eridis imagine ap. Hom. U. 4, 442"EQig,
avr\T 6Xiyr\ [i\v TTQwra v.OQVOGtrai,
TccQ hrcfira ovquvo} iazi^Qi^^ AtxQrj y.cd
Sed diversa res diini ^^-S^ovt ^alvei.

verso modo describitur, neque ex Homero

aliqua verba exscripsit Virgilius, sed ex
suo ingenio hausit et rei natura.
174. Fama malum quo
VPl.
qua

deorum

est

ira

contra

deos

S 255 An. 2. Irala autein diis

quod Tiianes in Tariarum deiecere,

Gr.

cf.

tuae?

quapropler generavit Giganies et Famam.

Extremam, degeneratam, pessimam. Seculus Liv. 30, 29 extremvm ingenium
dixit
stultissimum et Suei. Cal. 35. et
lust. 35, 1 extremam sortem infimam.
179. ut perhibcnt

bulosum aliquid
est.''

3,

S.

vel

,.Quotiescumque fa-

dicit. solet inferre

simile

aliquid.

Cf.

Fuma
1,

15.

578.
186. custos

praetereat." S.

,,speculatrix. ne quid

eam

P.

182

VIRGILir

MARO.MS

Turribus aut altis, et niagnas territat urbes.

Taui licti pra^dque tenax, quam nuntia veri.
Haec tum multiplici populos sermone replebat
Gaudens et pariter facta atque infecta canebat:
Venisse Aenean Troiauo sanguine cretuni,
Cui se pulchra viro dignetur iungere Dido;
Nunc hiemem inter se hixu, quam longa, fovere
Regnorum immemores turpique cupidine captos.
Haec passim dea foeda virum diffundit in ora.
Protinus ad regem cursus detorquet larban,
Incenditque animum dictis, atque aggerat iras.
Hic Hammone satus, rapta Garamantide Nympha,

Templa lovi centum latis immania regnis,

Centum aras posuit vigilemque sacraverat ignem,
Excubias divom aeteruas, pecudumque cruore
Pingue sohim

et

187. turribiis.
Pallitla

Cf.

variis

llorentia

H.

1,4,

C.

Mors aequo pulsat pede

perum taberuas regunique

189. populos

sermone

13

pait-

turres.

replebat.

Sic

Fama domos
Turnum

replebat 11, 1-10 et 896.

Ov. 31. 9, 134
implet nvutius.

Acta magni HercvUs implerant

665

V.

Fama

novi

iirbes

terras.
iniplet

Sic A. 1, 460 est regio plena

laboris nostri.
190. 'g-rtiif/ens ,.propter inveutam mavionstri.

teriam."

homines
novi acceperint quod

Solent

S.

si qiiid
dere
possint narrare,
,

enim

1.

aliis

facileQue inducuiitur,

addant nova et infecta.

infecta suut, quae v. 193 et

renarrando
h.

gati-

ut

Troiano a sanguine R. et ff^gTroiano sanguine MP. al. et hd.

Rb.
Cretus iungitur ablativo cf. qno
sanguine cretus 2, 74. 3, 608. Electra
Alcanore creti 9. 672.
cretus 8. 135.
Indicat autem, ut 1, 626 cre^us ab aliquo oriundum, cretus aliquo, ortum, naUtrumque igitur
tum.
Cf.
Gr. 315.
h.

1.

sed

Non Afrum aliquem.

Troianum advenam et sua ex terra
potest

dici.

profugum Dido sibi elegit.

Dido:
Ipsa
192. dignetur iungere
fama verbis uiitur larbae iram exaspeDlgnor cum inf. iungitur. quod
rantibus.
sic 10. 732. 866.
prosa ap. Plinium
Pan. 80. 87. 93 al. Curtium, Suetonium.
193. Hiemem fovere hixu i. e. transigere
luxu
hiemem maxime amoribus
aptam; cf. Tac. An. 14, 55 Ralione,
consilia, praeceptis pueritiam mcam foQuam longa sc. est i. e. totam
visti.
cf.
86 Tybris ea fluvium , quam
8

inest

ap.

notio

llor.

voluntatis

Ov.

et

200

longa est Csc. esse solel), nocte tumentem Leniit. Ov. Am. 1, 2, 3 et vacuus
somno noctem, quam longa, peregi.
194. regnorum immemores, Dido Africae, Aeneas ItaUae.
195. in ora virum diffundit: Iia Ter.
Ad. 1, 2, 13 in ore cst omni populo.
196. larbas rex, qui Didonem concessa
terra in matrimonium peliit, sed spretus
est.

animum atque aggerat

197. incendit

Quas iam

repuJsa conceperat,
e.x
auget iras, quod praefertiir aUus et multo,
iras:

inferior.

ut putat,

218.

198

194

191.

195

sertis.

Sic

legunttir.

al.

limina

l'JO

Preces larbae.

198. FiUus est lovis Hammonis, cnius

in Libya celebre oraculum erat, e Gara-

mantide nympha.
gens Africae.

Garamantes

autem

regna cf. 1 85 late rex.

regna dixit Sen. Troad. 881.
200. Posiiit perfectum nuHo relatu di199. lata

Iia lata

clum cf. 6, 524; sncravcrat plusq. ad v.

203 spectat. Utrumque tempus recle poet poeta pro voluntaie variaIgnis in Hammonis lemplo perpetuus ivigil cf. 8. 410) sacratus erat,
quem ut servarent custodes erant instiluendi.
Centenarius numerus in sacris
.soUemuis cf. 1, 417. G. 3, 18. Sil. 1, 92.

situm

vil.

Cf.

est

fxardjU^Ty.

in

201.
tio est

Excubias divom aeternas

defini-

aelerni ignis." S.

202. Solum. limina nominaiivi sunt

Saepe in iis viclimae macia2, 170.
bantiir et limina floribus et serlis ornabantur, quod utrumque fiebai feslis diepingue cf. 62.
bus, iit 1, 417.
cf.

AENEIDOS

LIB. IV.

183

Isque amens animi et rumore accensus amaro,

Dicitur ante aras media inter numina divom,
Multa lovem manibus supplex orasse supinis:
luppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis
Gens epulata toris Lenaeum libat honorem,
Adspicis haec? an te, genitor, quum fulmina torques,
Nequidquam horremus, caecique in nubibus ignes
Terrificant animos et inania murmura miscent?

Femina, quae nostris errans

Exiguam
Cuique

pretio

posuit,

210

urbem
arandum

in finibus

cui litus

dedimus,

leges

loci

205

connubia nostra

dominum Aenean in regna recepit.

Et nunc ille Paris cum semiviro comitatu,
Maeonia mentum mitra crinemque madentem
Subnixus, rapto potitur: nos munera templis
Quippe tuis ferimus famamque fovemus inanem.
Reppulit ac

803. aineiis animi

enim leges

14.

1,

cf.

204. inler inimina divom.

Xam iibi
arae et signa iteorum eraiit, ibi nuiuiiia
esse credebaiitur.
,,IVIedia inler numina
ac si diceret diis testibus." S.
805. maniis supinas
806.
6

Maxitanorum

nunc

i.

cf.

Mauriisia ^ens.
rex

Ap.

lustin.

id

cura factum

est.

iii

207. pictis toris, iit 1, 708.

conviviis et sacrificiis notum

Lenaeum houorem

18,

larbas.

dicitur

mea demum

e.

17tj.

3,

Libari

est.

Honor

vinum.

sacro, quod deo ofTertur saepe

Leiiaeus ipse dicitur Bacchus;

de

1,

49.

iiide

est

cf.

Ijfnavum h. 1. adieclivum a Lenneus deductum; ex ralione quae allala est ad 1,

6h.
Sic ap. Siat. Silv. 4, 6, 80 Le-

naea

rlona.

808. Utrum tu haec iion adspicis, iioii

Fulcuras, an nulla est potenlia tua?
mina torquere vox propria. Sic Seii.

Agam. 793
fulmina.

Paler

saeva

qui

torqucs

209. Caeci igncs sunt, qui nullo feIlaqiie

runtur moderamine et coiisilio.
iiequidquam horrel, metuit, veneratur lar-

quum

bas lovem,

mina sed
sontes.

caecum

noii eius

consilio

ful-

fortuito feranlur in sonles et in-

mifscent

Sil.

cf.

12, ()28

ignem nii(rninrf;que
vana docebat Pl. Ep. 5,

luibibus

veniis viisceri

Et
e

et

215

iura dare

potest,

nisi qui

imperat.
216.

Maeonius est Lydius, MaeoneS

Lydi cf. Slrab. 13, 4, 5 p. 625 Jvdwv,
8'
or? d TiorjrjTTjg kccXh Mijovug, ol
,,Maeonia milra,
varfQOv Maiovag.
Lydia; nam uiebantur et Phryges et Lydi
mitra. hoc est iiicurvo pileo, de quo penitaque
debat eliain buccarum legimen" S.
sub mento subligalis,
peiidulis,
fimbriis
malae et tempora legebaniur. Apud Roraanos mitrae eraiil merelricum, quod testalur Servius et luv. 3, 66. Sed iam Ci-

ceronis tempore vel senatores in horlis et

deliciarum
gesseruni
milellas
Neapoli
caussa et voluptatis, pr. Rab. Posl. 10,

Crinem unguenlare viro dignum

Sic ap.
non habebaiur apud Romanos.
Ovid. Penlheus Baccho obiicit, quod ei
sil crinis myrrha madiilus M. 3, 555.
subnexus unus
217. subnixus Mss.
Leidensis; quod muHi viri docti praelulerunt. novissimi Ld. lih. Subniti enlm re
26.

esse niti re suppo^tita Cetsi id verbum

exstat. sed modo participium hoc);

nusquam

alque ea verbum legi significatione 1,506.

3, 4ft2. Ou"d quum meiilum mitra non niVerbum subtatur, praestare fnibnfxus.

necterc legimus 1, 4iJ2. Quaerilur tamen,

num dicatur subnecterc mentuni, vel capul, vel partem aliam corporis, quum subnectatur veslis, mitra. chlamys. lam vero
quomodo explicabilur Silii locus 2 397
galeamque coruscis subnixam cristis?
num eo eliam loco siibnexam subslitnere
,

In hoc

foiite

craler, circa siphunculi plu-

res miscent iiicundissimum murmur.

coiii.

misca.

212.

Cf.

Pl.

160.

placebit!* nuiii

Irbem ponere 344.

Hor.

C.

2,

6, 5.

galeaf"

subnixis alis

813. Loci
lege

stas

lcges

locum concedit

dai
ut

cui

sub

doniinus,

cerla

neque

galeam

Adde

nili crislis;

Plaiit.

Pers.

me inferam;

i.

iioii

cri-

2, 5, 6
e.

celer-

rime, alis subditis.

218. Quippe cum lualilia dicluni, ut

1,

VIRGILII

P.

184

MARONIS

orautem dictis arasque tenentem

omnipotens, oculosque ad moenia torsit
Regia et oblitos famae melioris amantes.
Tum sic Mercurium adloquitur, ac talia mandat:
Vade age, nate, voca Zepliyros, et labere pennis
Dardaniumque ducem, Tyria Carthagine qui nunc
Exspectat, fatisque datas non respicit urbes,
Adloquere, et celeres defer mea dicta per auras:
Non illum nobis genetrix pulcberrima talem
Talibiis

220

Aiidiit

225

Promisit, Graiumque ideo bis vindicat armis;

Sed fore, qui gravidam imperiis belloque frementem
Italiam regeret, genus alto a sauguine Teucri

39.

Famam inanem

niiitur afiqua Uei

dei

potenlia,

quae

fovemus

noii
,

su-

steiitamus

sacris fafiuiulis,
ex quibus
subesse aliquid poteutiae
colligi
licet.
Oralio haec larbae, barbari et Afri. signa
habet hominis iraii.
Priiuum obiicit lovi
quae dederit; deiiide in adspicis haec
oslendit modo rem, non declarat
immiscetur de dii poleiilia dubiiatio.
Indigiiatur
autem vir forlis, quod a femina sprelus
esl
eaque pauperrima suoque beiieficio
devincta sibique subiecta,
cui maritus
esse voluerit; eam niinc sibi dominum
quaerere, semivirum, moUem et enervatum: atque ea omnia videri concedere
lovem, quasi praemium sacrorum, quae
;

ipsi tulerit.

219

237.

Mercurium

luppiter

mittit

ad Aencam.
219. orantem.
JVlos
antiquis,
ut si
quid maxime orabant, aras lenerent et
sigiia amplecterentur;
quare quasi deos
ipsos adulari videbanlur.
Cf. 2, 317. 6,
124. 12, 201. Ov. Am. 1, 4, 27. Macr.
Sat.

.3,

2.

aras

pl.

cf.

98.

7,

221. oblito^i famae melioris

222. Mercvrius cf. 1, 297.
223.

rade age

cf.

3,

462.

labere pennis

cf.

Zephy-

moratur verbo iiiPraeler hunc locum legitur ap. Plaut. Amphitr. in suptrausitivo

cf.

posilis sc.

2,

226.

1,

e.

i.

104.

12. et ap. lusl.

Celeri<s,

5,

4.

quod

est in Mss., et h. 1.
pro nomiualivo celir
cf.
Gr. 107;
et acciperem, nisi esset
V. 270, ubi esl accusativus pro celeres.

357

et

228.

licel

accipi

Uis ereptus

est morli

mel a Venere Hom.

Neptuno 20, 291.

tur

inlelligere

erepiionem

2,

illam

589,

el

II.

5,

notum

est,

neque

Xostrum est
cur id facianl.
modo demonsirare. quando id faciant. Attigimus iam praesens 2, 663. Alium habemus usum hoc loco. Scilicel praesens,
qiium lempus el rem gerenlis et rem narcaussa

latel,

rantis idem esse indicet, potest admilti, si

quae res anle facta aut, quando narratur,

ipsa permanet, ut faclum aliquod continuelur; aut certe id, quod rem consequiAlterius geepulis
accumberc divom i. e. et olim dedisli et
630 Aon igiiara mali
etiam luinc das.
miseris succurrere disco i. e. et didici et
semper disco malorum meorum recordatione.
Alterius generis est hic
9, 219.
locus el 1, 517 linquant.
2, 665 eripis.
Sic 5, 57 haud sine numine divom adsumus et portus delati intrumus amicos^
Is usus vadicit is, qui iam diu appulit.
Cf. 2,
luil etiam in enuntialis relativis.
275 Qiianltim mutatus ab illo Ilectorc,
ul continueUir evenlus.

lur,

neris

habes locos

ctc.

et

225.

8,

225. Exspectut

oralionis scriplores satis

i.

Tu das

79

redeunte. 10.143 affuit

e.

Mucstheus
quem piilsi pristijia
Turni .. sublimcm glnria tollit. 9,266

170.

ros, qui volatuin secundent, ut 5, 607.

vindicat. Praesenti
282.
saepius uti quam solulae

3,

poetas

lerapore

qui rcdit

cf.

galionem

230

Aeneas, sedeiii a

311.

Potius tameii videex urbis inlerilu

per Graecos navi-

quem dal Si361 Ciugula Tiburti liemulo ditissimus olim quae miltit dona.
Quattuor hic iuvenes, quos
10, 518
cducat Ufens, vivcntes rapit. 11, 172
Magna tropaea fcrunt quos dnt tua
destera letn. Ex alioruin carminibus afferre exempla, quum tam mulla praebuisDabo cratera autiqiium

donia Dido.

UMus

sel

esse.

229.

Cf.

A^irgilius

Gr. S

Gravida

opiis

imperaliit;

ut

10,

norii^

mullis

quae

gentibus

87 grnviilam bellis

di-

modo Claud.
12, 24 Imperio feta donius (HoTlx numeral triumphos.

urbem bellicosam.

Fesc.

videbatur

esl Ilalia imperiis.

inulia exercebil imperia,

xit

noii

455. An.

Simili

230. /Iltus quid signiflcet

cf.

9,

697.

AENEIDOS

LIB. IV.

15

Proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.

Si nulla accendit tantaruni gloria rerum,
Kec super ipse sua molitur laude laborem,
Ascanione pater Romanas invidet arces?
Quid struit? aut qua spe, inimica in gente, moratur,
Nec prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva?
Naviget: liaec summa est; hic nostri nuntius esto.
Dixerat. Ille patris magni parere parabat
Imperio: et primum pedibus talaria nectit
Aurea, quae sublimem alis sive aequora supra
Seu terram rapido pariter cum fiamine portant:
Tum virgam capit: hac animas ille evocat Orco
Pallentes, alias sub Tartara tristia mittit;
Dat somnos adimitque et lumina morte resignat;

831.
rcf^no

Proderel, iit Cic. Off. 3, 21, 84

qiiod a Tanlalo et Pclope proiiire

Aeneas

Italiae

nuisse

Etiainsi

iniperiuin aliquanilo

possit

dici

obtiiiebatiir.

tlitfim

multum augente,

obti-

parvam

a poeta

reiu

orbem terrarum
Consubiecisse ne ab eo qiiidem potest.
sulto Aeiieae et Augusti personas miscet.

Bene

nionet Lil.

indioasset

quid his verbis luppiter

Mercurium

neque

repetisse Aeneae.

233. siiper ipse sua.

Idem ordo verborum ap. Ov. Am. 1 7 26 poenam
Cf. 671.
forlis in ipsc meam.
234. rtices cf. 2, 322.
Pater filiuin
debet felicem reddere et potentem.
83.5. Inimica in gcute interpositum est
signatque: et quidein inimica in gente;
iinde defenditur hiatus.
Cf.
Et
6.
,,praeoccupat quasi praescius.'' S.
236. proleni Ausoniaw , Romanos cf.
374. 6, 756.
Post v. 225 et 230 abundare videtur" Hb. et delet.
237. Hic nostri uuntius csto.
Hoc
loco solent duo moneri, hic nuntius esse
huius rei nuntius (ut saepius^ cf. 7, 595
has pendetis poenas; 12, 468. Liv. 3, 30
,

is

metus;

21,5 quo metu perculsae

vitales pro eius rei metu.

c.

46

ci-

pa-

is

vor percuUt Romanos.

Idem 3 38.
AUbi.
Deinde genitivum personalium
,

nonnunquam,

personae vis extoUatur,

esse pro possessivo, ut 654. 10, 72 potcntia nostri. Cf. Gr. g 378. An.
Nun-

autem

tius

ut

iioii

modo rem

significat

nun-

tiatam, sed saepius ita usurpatiir, ut insit

quod ad aliquem perfertiir,

quod iussura. Quamquam
iis in locis omnibus simplicem vocabuli
significaiioiiem sufficere non negamus.
Cf.
Cic. Fam. 12, 24 i\onditm lc^ati redierant
qtios senatiis non ad pavem denotio mandati,

ita ut

idem

sit,

precandam, sed ad denuntiandum

bel-

240

lum miserat, nisi legatortim nuntio

Naviget, hoc
paruisset. Iiide efficitur:
uno verbo comprehensa est voluntas mea,
hoc nostrum iussum esto, quod ad iUum
Pl.

deferas.

tamen

iiitellexisse

235

238

278.

eiic.

hic n. n.

Aeneam Morcurius
gine abire

Pariter

241.

e.

Cartha-

iubet.

cum flamiue

est

venti

celerilate.

242. f irfra, QCi^Sog Hom. Od. 24, I,

saepius Mercurii caduceus appellatur Hor.
C. 1, 10, 17, alibi, ob vires inagicas;
ila Circe virgam habet Ov. 14, 278. 295.
Evocat ani300. ( irUnschelruthe).
mas Orco , ut Protesilaum.
243. Sub Tartara mittit. Nam omnes
morluos comitalur ad inferos, inde ipvxoTio^noq dictus. De praep. sub cf. 387.

idem
244. Dat somnos adimitque:
Cf. de Argo narratioOd. 24, 4.
neni Ov. Mel. 1, 668.
ct lumina morte
resi^nat.
Servius resif>nat posse significare dicit aut claudit , perturbat Csic)
aut aufert w'o"h liimiuibus i. e. signo-

Hom.

rum

quibiis

lectum

toUit;

quaeque noscuntvr intelaui assignat.

Qua ex

varietate, magis etiam ex ratione,

ipsum de significaqua exponit singula
apparet.
Neque minus
tione dubilasse

ipsa

eum qui explicabant locum, in diRebus

versissimas opiniones abierunt.
quae anle narrantur aptissima explicatio
est ea, qua resignat a mortc inlelligilur,
repellit a
morte iam inliberat
i.
e.
stanle
ut 375 socios a rtiorte reduxi.
revoratum a morte Dareta.
5, 476
Verba autem cum re composita cuni solo
358.
ablativo iuiigi vidimus 1
Quae
post

praeterea tenlala sunt, eorum sumina est

clandit in morte oculos aut aperit octi-

mortem, quod propinqui solebant

los post

facere

Piin.

11,

37,

55

Morientibus

VIRGILII

P.

186

MARONIS
245

fretus agit ventos et turbida tranat

Nubila. lamque volans aiDicem et latera ardua cernit
Atlantis duri, caelum qui vertice fulcit,
cinctum assidue cui nubibus atris
Atlantis
Piniferum caput, et vento pulsatur et imbri;
Nix humeros infusa tegit: tum flumina mento
Praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.
Hic primum paribus nitens Cyllenius alis
Constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas
Misit
avi similis
quae circum litora circum
Piscosos scopulos humilis volat aequora iiixta.
[Haud aliter terras inter caehimque volabat
Litus arenosum Libyae ventosque secabat
Materno veuiens ab avo Cyllenia proles.]
Illa

oculos operire rnrsusque in rogo patefacere Quiritiuni ritu sacrum est."

Sed

non

uiagis constat,
id
oflicium fuisse
Mercurii, et verba sub Tartara mittit
cerle simile indicant.
AUi dederunt limiiia;
aUi nocle;
aUi eiecerunt liaec
verba ut P/., minime quidem illi probandi; neque enim interprelis est delere

verba quae ipse nou

cassum

sed

intelligit,

studio laborare, ut intelligat.

sudaverit, profileatur

Quod
se non

omnL
si

in-

si

ut aliena recepta sint, et

qua

re

commo-

tus quis quid addere conalus sit; postremo

aliquam verbis inesse senientiam, quam
hoc loco esse negant. Sed si quis alius
adscripsit verba, voluit ea aliquid signiHr, Ld. explicant alterum esse
ficare.
dut s alterum a. e. l. m. r. i. e. adiniit
somnum et solvit ita ex morte (sc.
somni!) oculos.
/^g". morle ablativum
.

esse

dicit

temporis

et

explicat

,,aperit

oculos morte clausos, seu revocat mortuos

in vitam." Slat. Theb. 1, 304 memoravit
officia Mercurii,
et haec habet
virgam
qua pellere dulces aut suadere iterum
somnos qua nigra subire Tartara et exsangues animare assueverat umbras."
24.^. Ilta fretiis a^it.
Sic dicitur Orpheus frelus cithara 6, 120. His verbis
:

ad ea, quae facit Mercurius a

quibus declinavit a v. 242.
247. Atlas , in exlremis terris quae
cognitae erant positus,
ipsum caelum
ferre videbatur.
Praeterea Iradunt hominem Atlanlem in monlem esse conversum
Ov. M. 4, &h<o
quare el hoc loco mons
cum homine sene comparatur.
Imitalur
Sil. I. c'((4 sq.
De monlis regione quae

iam

redit

fabulosa
1,

Irariita

sint,

qui Allantem

mum".

legas

dicit

ap.

Plin. ^.

vel fabulosissi-

255

Cf. ad I,
251. praecipilant ila 2, 9.
104.
252. Paribus alis ila 5, 657. 9, 14.
est pari volalu, exlensis alis, quum alae
non magnopere moventur sed linea pro-

pemodum eadem semper manenl."

Grg. ad
708 hinc se sustulerat paribus Caducifer tMercurius) alis. Cf. 5,
de
217.
Cyllenius a monte Cyllene
quo 8, 139.

Ov. Mel.

2,

254.

intel-

ab alio adiecta verba esse apud

se constituerit, doceat, quomodo factum sit,

ligere

250

y4vi similis

,,incongruum

mergum

diceret."

Hom.

cf.

heroo

credidil

S.

cf.

1,

Od. 5, 50.
carmini, si
177.
Prae-

ceps se dat ad undas, ut avis pisce conspecto.

255. P/scosos esl caHssa cur volet." S.

256
258. In his tribus versibus mulia
sunt, quae displicent. Prinuim aulem notandum eos a Servio esse leclos. At v.
257 ahest ab uno Ms. v. 258 a pluribus; deinde in aliis multis, si fides esl,
Litus
V. 258 anle v. 257 positus est.
arenosum ac Libyae M. multique; sed

ac

tertio

loco

positum

otreudil

quare

NonnuHi maex ad orlum pu-

multi eiecerunt interpreles.

gis veri speciem seculi

tabant; quod dal et rec. Lrl.

Quodsi tuevolabnl nd litiis Libyae; e( vento^^qne secabat addilum erit

Praepopro parlicipio cf. ad 8, 125.
bimur,

iungemus:

silionis

locus

aliqnalenus

defenditur

iis,

quae ad 671 dicia sunt. OtTendit praeterea post 252 verbosa et paene eadem
Mercurii significalio
quae est 258. Sed
et haec, et versuum aequaliter exeunlium
sonus ferri posset, et quae est in compaTamen qui
rato abundaniia et inanitas.
,

modo agere videntur, ul deVirgilium interdum dorinilare.

Favent poelae, qui eiiciunt et ab alio, qui
non ipsum deum ciim
Mercurii volalmn
ave comparari cupiverit docere, appiclo.s
volunt, adiuti etiam codicuni varietate.
defendunt,

id

monstreiit

AENEIDOS

LIB. IV.

187

Ut primum alatis tetigit magalia plantis,

Aenean fimdantem arces ac tecta novantem
Atque illi stellatus iaspide fulva
Conspicit.
Ensis

erat,

260

Tyrioque ardebat murice laeua

Demissa ex liumeris, dives quae munera Dido

Fecerat et tenui telas discreverat aui'o.
Continuo iuvadit: Tu nunc Carthaginis altae
Fundamenta locas, pulchramque uxorius urbem
Exstruisl heu regni rerumque oblite tuarum!
Ipse deum tibi me claro demittit Olympo
Regnator, caelum et terras qui numine torquet;
Ipse haec ferre iubet celeres mandata per auras:
Quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris'
Si te nuUa movet tantarum gloria rerum,
Nec super ipse tua moliris laude laborem,
Ascanium surgentem et spes heredis luli
Respice, cui reguum Italiae Romanaque tellus
Debentur. Tali Cyllenius ore locutus
Accedit, quod [noii per v. similis Vgl.
Ut
coniparaiioneiu perfectam dare solet.
magis placeant, etiaiu sic disponuntur;
Misit. Aoi sirnHis, ... lilora ... iuxia;
arenoi^vvi ad Libyae, ... proles,
Deinde tcrrus inter cailumque adversatur prioribus
nani dicitur circuni Utora
et itixla aequora volare,
et ad undas se
inisisse.
Poslremo aliqua ex iis alibi
apud Vgliuiu leguntur, ut aliquis haec
coUegiiise et siiigula conglutinasse videatur, sic V. lS4 terras inter catlumqne
et G. 1, 406 ventosfjtie secabut.
259. magalia cf. 1, 421.
260. teita novanlem, sibi sciUcet, qui
iam vuU remanere.
261. Atque saepius, ubi res nova el
inopinata incidit, quae ocuUs subiicitur.
Cf. 6, 163. 494. cf. Gr. 480, 1.
iVIira-

tur Mercurius, quod

est.

Aeneas Tyrius

factiis

Stellatiis, distinctus, fulgens; ila

Argus Ov. M.
steUatus coriwra guitis
stellatus

variis
664.
.,Par461.
Recte, nam non
1,

ticipium sine verbo." S.

exstat forina praeter siellan''! et stellatus.
laspis erat in capulo et vagina
eius

versus meminit luv. 5. 44 quas gemmas

in vaginae fronte solebat ponere if/otijpo iuvenis praclatus larbae.
Sic Persarum regi ex gemma erat vagina."
Curl. 3, 3, 18.
Esse iaspide legendum docet Mart. 9, .^9, 20 ct pretium
niagnis fecit ia^pidibus.
262. Larna genus vestis; est autein
proprie toga dupiex, amictus auguralis.''

S.

ardebat

cf.

5,

87.

Ardor autem

non color, qui varius

esse poterat, praestantiae erat signum.
coJoris in purpura,

265

270

275

264. tcnui discreverat auro cf. 3, 483.

Recte autein haec describuntur;
docent enim Aeneam iam omisisse Ita.:
liani et bellum, nihil nisi Carthaginem et
et cf. 12, 944.
pacem cogitare.
265. Invadil habitum futurae oratioIta invadere
nis ostendit.'' S. anfahren.
II, 73.

de acerba increpalione Tac. A. 6, 4.

266. Uxorius est, qui uxoris (Didonis)
arbitrium sequitur, sic Hor. 1, 2, 18 Tiqui Iliae se
beris est uxorius amnis,
iactat ultorem.

Torquet, niovet, rotat, de siderum

93 torquet qui sidera mundi.
Cf. Cic. Ac. 2, 39 123 terra quum circum axem se summa celeritnie convertorqueat, eadem effici omnia,
et
tat
quae si stante terra caelum movcretur.
271. Terere tempus plerumque dicitur
qui nihil agit, quo ad finem proposiis
269.

motu

cf. 9,

tum perveniat.
273. Versus

non

legitur

in

MP.

in

Del.
Mss. a manu secunda additus.
Pl. lib. Ld.. servat IVg.
274. Ascanium surgentem i. e. crescentem cf. 6, 364 per spes surgentis
Iuli et surgens urbs 1, 366. 437, messis G. I, 161, kerba G. 4, 12. Ecl. 5,
Nuntii in carniine epico ea ipsa
39.
verba quae acceperunt eodem modo solent reddere, quae est epica simplicitas,
Pl.
ex rerum natura probata. Cf. 231.
coni. At nntum surgentem et spes (inaliis

lul.
respice
Pi. posleros) her.
quis (pro quibus sc. posleris) etc. C!)
276. Rb. qni v. 252 Cyllenius scripsit
consulto, idem consulto dat h. 1. Culle-

telligit

nius! seculus errores Mssorum.

VIRGILII

P.

188

MAROMS

Mortales visus medio sermone reliquit,

Et procul iu tenuem ex oculis evanuit auram.
At vero Aeneas adspectu obmutuit amens,
Arrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit.
Ardet abire fuga dulcesque relinquere terras
Attonitus tanto monitu imperioque deorum.
Heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem
Audeat adfatu? quae prima exordia sumat?
Atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc,
In partesque rapit varias, perque omnia versat.

Haec

280

285

potior sententia visa est:

alternanti

Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum,

Classem aptent taciti, sociosque ad litora cogant,
Arma parent, et quae rebus sit caussa novandis
Dissimulent; sese interea, quando optima Dido
Nesciat et tantos rumpi non speret amores,
Tentaturum aditus et quae mollissima fandi
Tempora, quis rebus dexter modus. Ocius omnes
Imperio

laeti

dens

iit

suum numen

Formam hominis
Disce402. Non

posset conspici.
indicat

cf.

1,

exspectat Mercurius. dum Aeneas proferat

aliquid; neque enini id erat ei niandatum,

neque Aeneas quidquam liabere poterat,

quod contra lovis voluntatem proferret.
mcdio sermone i. e. antequam alter

posset respondere.

sermo

quum

est,

Ita

657.

9,

non respondet.'*

479.

10,

657.

279

295.

,,Medius

cum qua

persona,

loquilur,

S.

cf.

quis

388,

6,

Aeneas

est subilo terrore

clara

parat fuoram.
30.

Amens

mente captus,

ut

2,314.

cf. 3.

280. arrectae sc. sunt el Uaesit cf. 5,

362.
881. Aeneas, deorum observantissimus,
ubi eo modo monilus est, iam non dubised quomodo Uitat quin parendum sit
donis evitet furores, id nescit; atque ita
quum summa anxielate pressus esset,
tandem lianc pulavit potiorem esse senteniiam, socii clam pararent classem, ipse
inlerea aucuparetur tempus quo Uidoni
posset rem faleri cum niinima ofTensione.
Et iu hoc inest culpa Aeneae et reriim
,

vum fragmentum

Versum 286

incipit.

del.

Hn. Ld. Gr. Rb.

P/.

servat

v.

285

C.

1,

35. 5 te

86

del.

288. lam sequilur statim quod facit, ut

Serepoetam decet narrare cf. 1, 50.
Cloanthum al. orstum M. al. opl.
tum ex V. 1,510, unde eliam pro Mnesthca
In
in aliquot Mss. irrepsit Anthea.
inde convocat inest monendi signum

Idem v. 12, 561.

iunctivus ut 8. 505.
que alii
289. sociosque FM. al.

omiltunt.

Quae rebufi sit FM.

quam quod in

290.
h.

cadil

1.

qtiac sit rebtis,

melius
Mss. est,

S. al.
al.

ortuni hoc fortasse

2,

350 quae sit rcbus forttina videtis. G.

2, 178 et quae sit rebus natura ferendis; quibus in locis illud quae sit rehtis

pan-

S. 1, 9, 56 Vifficiles adilus primos hatempora quacram.

bet;
295. facessiint. Studium inest faciendi,

Hor

el

IVg.

ex sententiae ratione.
292. amores cf. Gr. 362, 2. Liebeservveisungen.
293. Tenlaturum et adilus et exploratiirum, quando et quomodo possil oplime alloqui, remque narrare. Laudat W^ff. Hor.

Aeneas facit quod iubet

quod celare sludet Didonem,
id quod minime iussum est a love.
ardet abire cf. 2, 105.
283. yimbire est ..blanditils circumire."
cardo. non quod

luppiter. sed

Sic 7. 313.

Inde etiam illud ambire civcs et

ambit.
crimen ambittis.
285. 286. lidem v. sunt 8, 20. 21.
et in Mss.
Sed sunt lioc loco aptissimi
Quod aulem Valicanus
leguntur omnibus.
eos noii liabel, non debebat afTerri ad
versus iraprobandos; nam a v. 287 no-

279. Horroris signa

S.

295

parent ac iussa facessunt.

277. mortalcs visus.

as.sumpserat,

290

per ambit prece. Val. FI. 7, 256 dtimque illam variis maerentem vocibvs

aliter cadil

sic 9, 45 praecepta facessunt, G.

mairis praecepta facessit.

4,

548

AENEIDOS

LIB. IV.

189

qiiis fallere possit amantem?

At regina dolos
Praesensit motusque excepit prima futuros
Omnia tuta timens eadem impia Fama furenti
Detulit armari classem cursumque parari:
Saevit inops animi totamque incensa per urbem
Bacchatur, qualis commotis excita sacris
Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho
Orgia nocturnusque vocat clamore Cithaeron.
Tandem his Aenean compellat vocibus ultro
Dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum
Posse nefas, tacitusqne mea decedere terra?
Nec te noster amor, nec te data dextera quondam,
Nec moritura tenet crudeli funere Dido?
;

330.

Dido Aeneam arguit perfiduin esse et ingratum.

296. Dolos sensit
anieqiiaiii perfece-

296

,,lMoveri sacra dicehanlur

bus
randi

diebus

aperiebantur
caussa.''

sacriflcii

300

305

quum solemniteiupla
S.

ut

inslauVal. FI.

runtTroiani; C^idniodiiin enini difflcile est

fallere amanles, qui solent esse suspiciosi) el priuia inler omnes escepit abitum parari, quae vel luni, quum tuta videbantur omnia, liinebai.
Excipere autem, ul in capiendo est voluniaiis nolio cf. 3, 332, significai siudere et curare
aliquem ut quid audiai. belauschen. Liv.
2, 4 quum coniurati remotis arbitris
mnlla inter se de novo cousilio egissent, sermonem eorum ex servis unus
excepit, qui iam antea id senserat agi.
Eadem, quae iam senserat, armari clas-

3, 232 motis ululautia Dindyma sacris

Excita
pompa Cybeles.
de
dixil
Thyias audiio sacrorum slrepitu; ila
Hor. C. 3, 15, 10 pulso Thyias uti

sem cursumque parari, delulit Fama.

lam rem putans cerlissimam furore ca-

teriio quoque anno innovabanSane sciendum orgia apud Graecos

dici sacra omnia, sicut apud Lalinos caeSed iam abusive
rimoniae dicuniur.

pilur Dido.

297. ,.motus futuros, i. e. quid moturus,

aciurus esset Aeneas; Liv. 1, 17 Quum
sensissent ea moveri Ctig'} patres" ^Vg.
298. Pl. coni. Omina cuncta timens,
coniectura inutili, nam qui tula timet, is
timebit etiam intuta,
i.
e.
ubi timendi
caussa adest.
impia Kl. habet accusativum.
Male, neque eiiim clam Aeneas
eam relinquere cupiebai
sed fama est
impia, quae solet ea quae fiunt maliiiose
;

interpretari.

Pl.

pro

eadem impia.

15.

coni.

et

iam improba

furenti pro ei cf. 31.

De voce furere 3, 313.
299. armari:
Iia 290 arma sunt naviura armanienia, remi, vela etc. cf. 5,
detulit

cf.

2, 75.

Saevit et fiirit, ul Baccha; quae

comparalio eliam ap. Ov. Fasi. i, 457;
ubi Ceres filia rapta mentis inops rapitur, quales audire solemns Threicias
passis Maenadas ire comis.
301. Bacchari est vagari furibundum
cf. 666.
10, 41 medias bacchata
6, 78.
per urbes.
Commoveri sacra dicuntur, quae portantur in pompa Baccbica.
300.

concita tympano.
302. Tliyias, Evias, Maenas, Baccba
vocatur mulier, quae in Baccliicis saBacchi nomina mulia attulit
cris est.
stimulant. Cf. in hanc
Ov. .M. 4. 12.
rem Eurip. Bacch. 64 sq.
303. Orgia dicuniur nocturnae commis-

saliones in Bacchi honorem faciae cf.

Serv. ad trieterica ,,Liberi eiiim sacra

(Thebis)
lur.

Cf. ad
sacra Liberi orgia vocanlur." S.
iSucturnus i. e. noctu
7, 385 sq.
490. G. 3, 538 ul matutinus Aeneas se
Cf. Gr. 367.
agit i. e. mane 8, 465.
In Ciihaerone, Boeoliae monte, maxime
erat Bacclii culius cf. Ov. Met. 3, 702.
305. Spero cum inflniiivo praesentis
Ita
iungiiur ul 3.38. 2, 658. 5, 18.
Cf. Gr. 469, An. 1.
promitterc 487.
307. Nec te elc. neque me amas, neque fidem a te daiam curas, neque le mei
Ila autem feiniseret, quae mori cogor.
siinas, ut vel hieme (i. e. sidere hiberno
siderum enim et orlu et occasu anliqui
anni tempora dislinguebani cf. Tac. An.
1, 70 sidere aequinoctii^ velis navigare,
ubi omnia maris pericula impendent. Vel
si pairiam peleres, morandum esset ; nunc
vero, quum ignoiae terrae quaerendae
suni, quarum amor esse non potest: nullain ob caussam abire cupis aliam, quam

me fugis; tanlumque remolus es

ab auiore mei, ut bona omnia relinquas,
modo ut absis a me.
quod

P.

190
Qiiin etiam hibenio
mecliis properas

VIRGILII

MARONIS

moliris sidere classem

Aquilonibus ire per altum,

Quid? si non arva aliena domosque
Crudelis?
Ignotas peteres, et Troia antiqua maneret,
Troia per undosum peteretur classibus aequor?
Mene fugis? Per ego has lacrimas dextramque tuam te
Quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui
Per connubia nostra, per inceptos Hymenaeos,

310

Et

315

Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quidquam

Dulce meum; miserere domus labentis, et istam,
Oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem,
Te propter Libycae gentes Nomadumque tjranni
Odere, infensi Tyrii; te propter eundem
Exstinctus pudor, et, qua sola sidera adibara,
Fama prior. Cui me moribundam deseris, hospes?
Hoc solum nomen quoniam de coniuge restat.
Quid moror? an, mea Pygmalion dum moenia frater
Destruat, aut captam ducat Gaetulus larbas?
Saltem si qua mihi de te suscepta fuisset
Ante fugam suboles, si quis mihi parvukis aula
Luderet Aeneas, qui te 'tamen ore referret,
Non equidem omnino capta ac deserta viderer.

Dixerat.
311.

Ille lovis

Cntdelis etiam

in

Sic Liicamis de Caesare 5,

tia est voluisse mori.^'' S.
312. et. Rb. dai set.

le

miserae

quam lacrimae

resiat.
et

quo

odio mei.

687 Saevi-

te

moveam,

317. A bene etc. Si bene quid meriii

Theb. 1, 60; iia Soph. Aj. 520
(xv8qI Toi ;^pfwv fivi]iJ.r]v ngoaHvcd,
Si cf. 9, 406.
TBQTtvov sl' ri nov ndO^oi.
320. te propter.
lam iransit ad res
moleslas et adversas, quas ailraxeril Aeneas, quasque propulsare debeat.
321. Infensi Tyrii sunl, quod parere
per le eliam
cogiintur e.xlerno homini;
famam pudiciiiae, qua florueram, amisi.
De ea for322. qiia sidera adibam.
mula 1, 287.
323. Deseris cf. 2, 677 et Ov. Her.
3, 61 Ibis et o miscram cui me violente
cui
relinquis?
Ubique ellipsis est
mc permiltis, ditm relinquis.
324. hoc solum :
Non iam coniugem
sed hospiiem modo le appellare licet.
,,Diciiur ingenii afTectu hos versus pronuniiasse, cum privaiim paucis praesen:

Augusto.
Nam recilavil
lenium ei quarium." S.
325. Qnid moror (de indical. cf. 368)

tibus

reciiaret

primum

libros

330

caussa morandi; an morer,

fratre Pygmalione semper
nunc
cf.
erat limendum,
1, 346 sq.
eiiam ab larba, ob praelatum Aeneam

non

sc.

est

dum?

infenso.

327. ..Qui
slris

V.

moribus

lere poeia et

Hn.

preces.

Stat.

325

monitis immota tenebat

314. Mene fugis? Noiidum audet sibi

ipsa faieri, cur proficisci velit Aeneas.
315. quaiido, (|iiandoquidem iam nihil
milii

320

V.

327

327

reni

sq.

reprehendunl, no-

aeslimanl, quod in ve-

heroum

330

viia

non recie

fil."

ne memoranl quidem

posse spurios haberi P/. fff^. Ld. Jib.

Habei conso329. Te tamen M. al.
ie tantum vulg.
landi vim cf. 9, 248.
Ore referre esl ore novare,
in Edd.
repetere i. e. pari esse figura lecum; iia
5, 564 nomen refcrre avi; 12, 348 no-

mine avum referens, animo manibusque

Plin. Ep. 7. 19 matrem eius

parentem.
refert

nobis.

nalis,

qui

aula

5,
luserit

Versuni hunc legil luve138 nullus tibi parvulus

Aeneas nec fiUa dulcior

illis.

3.30.

Capta

e.vplicat

v.

326

et

Ov.

Her. 7, 125 Quid dubitas vinctam Gaetulo tradere larbae?

3.31

361.

Excusat se Aeneas.

331. Aeneae, qui ipse invilus decedit,

vincenda est ea difficulias, ut amanli

persuadeal feminae, inviium se abire, sed
non posse remanere, quum femina eum
el quae velit perficere et quae uolit reipse aulem,
pellere eum posse puiel.

AENEIDOS
Lumina,

LIB. IV.

191

obnixus curam sub corde premebat.

refert:
Ego te, quae plurima fando

et

Tandem pauca
Enumerare

vales,

Promeritam, nec

Dum memor

ipse

nunquam, regina, negabo

me meminisse pigebit Elissae,

mei, dum spiritus hos regit artus.

335

Pro re pauca loquar. Neque ego banc abscondere furto

Speravi, ne finge, fugam, nec coniugis unquam
Praetendi taedas aut haec in foedera veni.

Me si fata meis paterentur ducere vitam

Auspiciis et sponte mea componere curas,

340

Urbem Troianam primum dulcesque meorum

Reliquias colerem, Priami tecta alta manerent,
Et recidiva manu posuissem Pergama victis.
Sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo,
ne magis eliam coniurhelur, eam adspicere viiai. iwTn. t. l. Verba auieiii, quuni
ipse aiiians aiiiaiiiis seUare cupiat ardorein, niagis frigenl (juam

viill

cf.

334.

Immota lenebal

liimiiia, qua in
369 iie miiiiino quidem eum moveri amore opiiiaiur.
332. premebat cf. ], 209.

,5.

re Dido

333.

Pauca

refert lioc loco

admodum

quod 337 Aeiieas se pauca loculurum promillit. IngraUim eiiam h. 1.

displicel;

esl verbuin

Ilaec Vgl.

repeiiluni.

emen-

dalurus erat.
PL coni. dicta (!)
335. K/jsso est Uido.
337. pro re : pro mea agendi ratione.

Furtum

oiiine,

quod

clani

fit

cf.

6.

568.
338. speravi cf. 305.
Consulto repelit
verbuni l)idonis.
Coniu<ris taedas i.
coniugales
cf.
e.
18, praetendi meae
agendi raiioni i. e. proniisi nupiias, cf.
Ov. Rem. Am. 240 praetetidens culpae
splendida verba suae. Iiaqiie esl Neque
me te in mairimonium ductiirum promisi,
neque ea condilione liuc veni, ut (uus
coniux essem. Ipse eniiu primo die libi
narravi nie in Italia alteram duclurum
uxorem 2, 783.
339. nec
nec
aut cf. 3, 43.
340. Meis auspiciis est mea voluntale,
Sic suis auspiciis rem gerere
cf. 3, 20.
dicilur imperator, alienis legatus.
342. Reliquiae meorum sunl, quae ex

meis reslant, sacra, tumuli. Iiaque liaec

Libenlius colerem rite el
esl senientia:
sacris faciendis locum, quo sepulii sunt

maiorum

et

amicorum

meorum

IVlanes,

iam ilerum alta Priami donius, a

me reslituta (manerent), et reddidissem
urbem viclis Troianis, neque fugere eos
coegissem.
Recie igiltir el colerem et
manerent el posuissem iunguntur; el
esset

quamquam manerent

recte

u.surpatur de

re,
leni

345

quae per lemporum dural continuitarecie etiani diciiur maiiere res. quae

anie fuit et niiiic esl, eliaiiisi aliquando

Iiire
per breve lenipus inlerrupia fueril.
haeseris in 7nansissent. Taiiien v. Priami
manerent delent Pl. Hb. nihil
a.
t.
versu imperfecto
curantes inierruplam
eo persianies
munere
iii
slruclurain;
esse durarc, noii exstrui, quod nemo
negat.
344.

Manu hoc loco ex abiindaniia

quadani diciuin videlur, qua \ irgilius et
I>aiini ablaiivum adduni, ut raiioneni. qiia
quid fiat, iiidiceni, quae iani ex celeris
verbis aliqualenus polesl inlelligi, cf. Gr.
614 noiaium esl ore
494, c. Sic 1
Sic rore vocare 6, 247;
et
lor/ui.
<!

niulia alia, seinel lanluni lecla,

opus non

quae af-

ad147 nox eral tt lerris

animulia somnus habebat, 363 cuncti
suaserunt numine divi, 4, 46 cursum
vento tcnuisse cariuas; qualia si acciiraiius reiu disquirimus, non sine caussa
Sic hoc loco manu
addila esse videuius.
indicat ipsum Aeneam suani praesialurum
non modo curalurum ul
fuisse operam
Sic 3, 659 manu vidimus
alii facerenl.
minime esse supervacuum; nec 5, 499.
ferre

dere liceal

.\liqua

esl.

tanien

3,

Aliis in locis
395. 7, 604. 11, 453.
2, 459. 717 cape sacra manu non
erat necessarium, at nos etiam ita dicere
Cf. 2, 645.
Sic 9, 702. 773.
solemus.
6,

ul

Quod eandem rem

repelii,

547.

in

eo

est

vis

variaiis senlentiis

affirmandi

Recidiva Pergama,

cf.

sic 7,

1,

322.

P/. pro victis dal Teucris, quod

10, 58.
melius Virgiliano.
iussere. Nunc cum per345. nwnc
fecto vero, i. e. cuius efFectum manet
tenipore praesenti, recie iungitur ut 356.
8, 99. 381, al. Tib. 2, 3, 3 iam nunc
Gryneus Apollo.
migravit in agros.

VIRGILII

P.

192

MAROMS

Italiam Ljciae iussere capessere sortes.

Hic amor, haec patria est.
Si te Carthaginis arces
Phoenissam Libycaeque adspectus detinet urbis,
Quae tandem Ausonia Teucros considere terra
Invidia esf?
Et nos fas extera quaerere regna.
Me patris Anchisae, quotiens humentibus umbris
Xox operit terras, quotiens astra ignea surgunt,
Admonet in somnis et turbida terret imago
Me puer Ascanius capitisque iniuria cari,
Quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis.
Xunc etiam iuterpres divom, love missus ab ipso
Testor utrumque caput
celeres mandata per auras
Detulit.
Ipse deum manifesto in lumine vicli
Intrantem muros, vocemque his auribus hausi.
Desine meque tuis incendere teque querelis;
Italiam non sponte sequor.
Talia dicentem iamdudum aversa tuetur,
Huc illuc volvens oculos, totumque pererrat
luxia

4, 157

Grynaeum, ubi Apollo

Inde ergo nunc epiibelon dedil,

eodem.

Clazoiiieiiae

civiias

c.ornur.

Asiae.

est

est

Delo acceperit oraculum."

S.
Ap. Paus. 1, 21, 9 lemplum dicilur
rQvviatov.
rQvvsia oppidum Aeolidis
diciiur ap. Herod. 1, 149.
Grynia ap.
Plin. N. H. 5, 30, 32 ..Fuil et Grynia,
nunc lantum porlus." Idera oppidum Aeolidis rQVVLOv diciiur a Xenoph. Hell. 3,
1, 6, ubi a Thimbrone. el Uiod. 17, 7,
ubi a Parmenione vi capia dicilur; is inlicel

in

colas

vendidii.

Faclum

id,

anlequam

Asiam transiil. Slrabo 13,

3 Tio).ij(^viov Fqvviov y.al ItQov 'AnolIwvos y.al fiavTHOv uqxulov v.ul veag
Alexander

in

).L&0V XbVY.OV.
346. Lyciae sortcs cf. 143.
Quum
eliam soriibus ducendis aniiqui solerent
futura exquirere, sorles eliam oracula
TtO?.VTl}.r]g

355

lianc ,,nenius

350

componi iumulo non invideutis

ah omnibus, qui qnidem
concessam horiaiur me noclu

Ad rem

351.
iusli

360

sinl,

paler, horiaiur

horiaiur luppiier.

filius.

imago

(verstort), quod
faium negligat aut omiiiat.
354. Ascanio haec se omnia laborare
dicil, ul a se removeal suspicionem ambiiionis, quam nefas erat amiciiia esse

353. turbida

ne

limei,

filius

poiiorem.
356. interpres divom cf. 10, 175.
357. utrumquc caput, el meum et
luum cf. Ov. Her. 3, 107 perquc tuvm
Cf.
492. 9, 300.
nostrumque caput.

Hck.

in

u.

c.

intelligit

Ascanium

et

An-

chisen.

cf. Cic. Uiv. 2,

33, 70 sorquae ducuntur, non illae, quae
vaticinatione funduntur
quae oracula

358. manifesto in lumine cf. 3, 151.

359. vocem hausi auribus cf. 661.
360. incendere: ,,exagitare" S. quae
duo verba iunxit Sall. Cai. 38, cf. 5, 455.
361. Italiam sequor ; iia sequi (erram
Val. Fl. 1, 3.
aliquam 381. 5, 629.

verius dicimus.

Oraiiuuem claudit

dicla

sunt

tes eae,

7, 2.54.

269

et

Iia sortes 377.

ap.

6, 72.
scriptores, ul Liv. 5,

15 Patres decrevere, legatos sortesque

oraculi Pythici exspectandas et 1, 56
responsa sortium esl de ApoUinis Uelphici responso. al.
Capessere terram
est peiere navigaiione; iia 5, 703.
Cic.
Atl. 10, 9 Melitam igilur capessamus;
ut tenere est viam in terram lenere cf.
Ov. Met. 3, 690 Diam tene. Quo aulem

iure tu quae novo luo regno gaudes,

mihi invides, qui meum peio falo debitum?
350. Invidia es( c. inf. cf. 5, 638;
nam invidere etiam inf. assnmit Ov. Mel.

in

eo,

in

quo maxima

est vis.

362

392.

Dido

orationem Aeneae

rcdarguit.

362.

Amans femina nunquam movetur

nam res, qiiae in se neque

raiionibus,

inodum neque consilium habet, eam consilio regeie non poles.

Ipsum modo oblique adspicit. neque inier verba Aeneae
ipsum audii. sed quid sibi iinpendeat cogiiai; landeni erumpil.
Cf. Ov. Mel. 9, 27
Talia dicentem iamdudum lumine torvo
spectat.
nis" S.

iamdudum

..ab

iniiio

oratio-

AENEIDOS

LIB. IV.

193

Luniiuibus tacitis; et sic accensa profatur:

Nec tibi diva parens, generis nec Dardanus auctor,
Perfide; sed duris genuit te cautibus liorrens
Caucasus, Hyrcanaeque admorunt ubera tigres.
Xam quid dissimulo aut quae me ad maiora reservo?
Num iletu ingemuit nostro? num lumina flexit?
Num lacrimas victus dedit aut miseratus amantem est?
Quae quibus anteferam? lam iam nec maxima luno,
Nec Saturnius haec oculis pater adspicit aequis.
Nusquam tuta fides. Eiectum litore, egentem
Excepi et regni demens in parte locavi;
Amissam classem, socios a morte reduxi.
Heu furiis incensa feror! Nunc augur ApoUo,
364. luminibus tacitis: cf. Ov. A. A.
512 Saepe tacens odii semina vnltus
habet.

370. victus
cibus meis ei

36.>. Neqiie a dea, amores fovenle, nesed a rupe es

que ab boinine oniniiio

dere apparerei!

3,

2,

cf.

699.

et

feris besiiis nulrilus el allus.

Hyrcania prope Caspiuiu

367.

niare

Caucasuni, ubi el alii ligres invenlas

rarrani; iia Sil. 4, 334 Caucaseis tigris
se protulit antris ; Slal. Theb. 9, 15
Aoiine Ilyrcanis bellare putatis tigribus? el signalur ligris verbis, fjuae sunt
ap. Sen. Herc. Oei. 145 fera Caspias,
el

quae virgata tibi praebuit tibera. Armeniae tigres ap. Ov. M. 8, 121 et
ligres ad Caucasum eiiaui nunc visae
Simite est E. 8, 43.

sunt.

CaiuH. Kpilb.

64, 154. Ov. Trisi. 3, II, 3 yatus es

e scopulis, nutritus lacte ferino.

QuJd dissimulo ?

368.

laciiae quaene quis eius niniiam irareprehenderel, dicens, Aenean

stioni occurril,

cundiam

posse miiigari forsitan precibus."

Sci-

S.

oralione a conviciis ordienle non

recte capi iniliura ad reiinendum Aeneam
sed noUe se in ea re frusira
iiiielligii,
licel

niti

dicil,

ceniiae

el

neque

iam

coniineniiae,

locum esse relised omnia se ut

e. si

blandiiiis

num,

pariiculae

ut

Jut non respondel

sii

non

ut

iia

amoris signis non moveauir

ainore caecaiain fuisse clanihil nisi fugam agilare

Aeneam

senserit.

Num

369.
fletu
alloquitur quidein

Simile
allero e.xpliceuir.
14 Quo accedam aut quos
fragm. Quis mihi vivo cruciappellem
atus salis cst? aut quae poena mortuo?
cf. 3, 43 et Gr. S 419, An. 8.
alieruiu

ul

ila

lug.

Sall.

371.

Quae quibus auteferam

De forma

calur.

419, An.

inierrogaiionis

Gr.

cf.

1.

372. non adspicit aequis oculis cf. 9,

209.
373. yusquam tuta fides. lam nunc,
ubi qui tot lanlaque accepil beneficia fal-

cuinam credi licel^

naufragum omnibusque

lit,

excepi

vel iu

et

Eiectum

quam

est

abl.

lilore',

versalur,

et

in

Equidem eum

egeniem
rebus
regni pariem recepi.

non

loci

niinus

litus

cf.

3,

ubi eieclus est

recte dici pol-

292.

Sic dixit

scriptor C.

Cic.

cf.

331.

Ne

naufragus

dicitur

cf.

578.

RA. 26.

375.

quod

Amissam

cla<;sem

reduxi a mortc

servavl,
suppletur.
Phyllidis ap.
sc.

facile

Simile illud
1, 356.
Ov. Her. 2, 45 Al laceras etiam puppes
furiosa refeci, L't qua desererer tuta
Si
Iia hoc loco Dido
carina foret.
non servassem naves, ne poluisses quidem
me relinquere; iiaque ipsum meum beneCf.

ficium

mei

mali

Rb.

caussa

est.

flammis classem

Tamen
coni.

v.

Pl.

Id est corrigere poeiam.

376. Furiis

inccnsa

feror

13

,,quid

Poiior
quid posieiius dicain." S.
visa est senienlia: quibus quae anieferam i. e. quae possunl his esse duriora,
quae crudeliias lua crudelilale non vinprius,

eiic.

ingemuit
Aeneam.

pro an; sed inierduas paries dividil,

Eiecius

v. 369: vel niaiore afficieiur iniuria.

quae maiore fraude ei per longius lempus
Ea siini mase circuniveniri passa sit.
iora, ad quae reservare se non viiil, sc.
ad illa, ut subito abeunte Aenea omnes

ment,

in

fueril,

cf.

Didonem

rogalionem unaiu

usa

est

quid agal Aeneas quasi ignorans deJenimenlis euni sluduerit relinere, quum
lalibus

infor-

lunio illacrimassel, ui inviiuiu eura dece-

aulem

Hiiic

el

Aeneas

niodo pre-

Si

eloculuram profitelur.
quid dissimulo cf. 12, 637.
i.

375

BG. 5, 10 yuntiant maxima

coorla tempestate prope omnes naves
afflictas alque in litore eiectas esse.

seniial

dissimulaveril,

370

amore victus meo

generalus

Si

3G5

cf.

110.

P.

194

YIRGILII

MARONIS

sortes, nunc et love missus ab ipso

Interpres divoni fert horrida iussa per auras.
Scilicet is superis labor est, ea cura quietos
Xeque te teneo, ueque dicta refello.
Sollicitat.
I, sequere Italiam ventis, pete regna per undas.
Spero equidem mediis, si quid pia numina possuut,
SuppUcia hausurum scopulis, et nomine Dido
Sequar atris ignibus absens,
Saepe vocaturum.
Et quum frigida mors anima seduxerit artus,
Omnibus umbra locis adero. Dabis, improbe, poenas.
Audiam et haec Manes veniet mihi fama sub imos.

Nunc Lyciae

Concitalae autem oralionls est saepe abrumpi, pergere deinde novo senlenliaruni
genere.
Revocando autem sibi in animum merila in Aeneam translala et guam
referat graiiam repulando ira abripilnr.

JSunc

saepe

cum

pronunliatum e.st
E. 8, 43.
ila 5, 748.
Nunc landem quuin
me es relicturus, affers eam deorum voluntatem, de qua antea nibil dixisii; quare
falsa ea sunt omnia et excogiiaia niodo
quibus culpam legas.
Cf. siuiilem locum
vi

Scilicct cum ironia dicium:

11, 403.
quasi dii curent tanlopere soriem luani,
ut omnes anxii el solliciii quieiem non
capianl, aniequam te in Italiam adduxeEodem periinenl horrida iussa i.
rint.
terreri simulas.
e. quibus te
Quocirca
est quod argumeniis lu confuieris,
neque enim iis lu moveris, sed voluntate; quare i, sequere Iialiam.
Sed poena
non deerit; ego a lerelicia, quae morteni
iion

mihi consciscam, umbra libi adsiabo ubique et te persequar.

381. I sequere. De imperativo i viam
alleri praemuniente cf. Gr. 422, An. 5.
Id eiiam cum vi dicium.
pete regna:
quasi ea regnandi cupido maxima profeciionis canssa sil.
Cf. 356.
382. pia numiiia. l)e deorum pieiate
1, 603.
383. Supplicia hausurum scopulis; i.
e. concepturum.
Sic Slat. Acbill. 1, 667
haurire pocnuf. Hor. Sai. 1, 2, 78 utide
laboris plus haurire mali ent. Cic. Tusc.
1, 35, 86 Propagatione vitae quot,
quantas, quam incredibiles hausit calamitates ! Iiaque mediis in scopulis ob
nosiram iniuriam eum spero inieriiurum
et meum nomen vocaluruni, memorem me
propier talia se a diis paii.
Hausurum
pro hausturum ap. poeias cf. Gr. S 186.
384. Atri ignes, fumidi, ut 8, 198 cf.

380

385

aggere

busti ipsum atras tenuisse faces.

2. 561 Conde tuas Hymenaee
faces et ab ignibus atris aufer; habent
alias maesta sepulcra faces. Inde atrum
omne dicilur. quod infelix, sic dies ater

Ov. F.

dicitur,

ignibus airis persequunlur mae.

mala conscientia cf.

el

Furiae i.
331.
Vel

leficos

3,

imago

absens sequilur,

memoria mei

el

i.

e.

dereliclae te anget

nunquam excuties, sed ut

adbaerebo, eiiamsi morlua sim.
Sic unibra ap. Plaui. Cas. 1,1,3 Certum est mihi, quasi umbra, quoquo ibis
tu, te persequi.
Pl. iia ordinat versus:
Sequar elc. 384. 386. 385. 387.
Corpus
385. anima seduxerit artus:
igilur animae quasi vesiimenlum esl.
Adesse
386. Adero sc. ut te angam.
enim vox medla est, et quo quis animo
et

cruciabil

umbra

libi

adsit

addiiur.

adesse

Ita

legiiur

infensum

lug. 50, infeslum Liv. 2.5,

auiem loco saiis animus Dido-

Sall.

34.

Hoc

nis

nolus

est,

non

.sii.

Erai aniiqua opinio, qua

luoriim

ut

quidquam addi

opu.s

mor-

Manes ab eo,

fueranl,

qui morii.s caussa

Cf.
poenas repelere pulabani.

Hor. Ep. 5, 91

exspiravero

(^uin

ubi perire iussus

nocturnus occurram furor,

petamque vultus umbra curvis unguibus; (quae vis Deorum es( Manium) et
inquietis

assidens

somnos auferam.

praecordiis,
Sic Nero

est

pavore
,,saepe

confessus exagiiari ne maierna specie,

verberibus Fiiriarum ac laedis ardenlibus.''
Suet. Ner. 34.
Quin et faclo per
Magos sacro evocare Manes et exorare
lenlavii.
Unde facilior ea videiur esse
explicaiio, qna eum ipsa, quum uioriua
sit,
persequaiur.
Verum eadem apud
Inferos audiiuram se poenas Aeneae spe-

Sic dicilur

Haec coniraria suni. Ex his difficulnon possumus saiis exlricari, nisi

sumimus umbram occurrere Aeneae eura-

ignis picea crassus caligine G. 2, 309.

Inde ignes sunl alri in funeribiis 11,
186.
Cf. Luc. 2, 299 luvat ignibus
atris
inseruisse manus constrtictoque

Aeneae poenas. ,.Aul 386 aut 387 abundaf Rb. V. 387 uncis inclusil.
387. Manes sub imos ut 11, 181 i. e..

255

el

7,

456 atrum lumen.

ral.

taiibus

que

lerren?,

animam apud

inferos audire

AENEIDOS

LIB. IV.

195

His medium dictis sermonem abrumpit, et auras

fugit, seque ex oculis avertit et aufert,
Linqueus multa metu cunctantem et multa parantem
Dicere.
Suscipiunt famulae, collapsaque membra

Aegra

Marmoreo

390

referunt tlialamo

stratisque reponunt.
lenire dolentem
Solando cupit et dictis avertere curas
Multa gemens magnoque animum labefactus amore,

At pius Aeneas, quamquam

395

lussa tamen divom exsequitur classemque revisit.

Tum vero Teucri incumbunt et litore celsas
Deducunt toto naves. Natat uncta carina;
Frondentesque ferunt remos et robora silvis
Infabricata, fugae studio.
Migrantes cernas, totaque ex urbe ruentes,
Ac veluti ingentem formicae farris acervum
Quum populant, hiemis memores, tectoque reponunt:
It nigrum campis agmen, praedamque per herbas
Convectant calle angusto; pars grandia trudunt
ad Maiies

qtii

iii

ima siinl;
563esi:

parle

Tartara mittere 243.

tara quae

8,

Sic sub

iiifra siiiil.

sic
iii

c. abl. 9,

244

idimus obscuris primam sub vallibus

urbem, unten im Thal 11, 23. E. 1,57.
14,

283.

Cf. 6,

29

vicioriain

modo

Siiuili

ap. Pind. 01.

ad inferos parenii nunlial

faiiia
filii.

388. medium sermonem ef. v. 277.

lam furore abrepia decedit, sed siaiiin
eain vires deficiunt, ut famularum egeat
auxilio.

390 Metu
ne magis moveat iram,
muila removet, quae diclurus erai, multa
parat dicere alia; sed qui deliberat, multuni relinquiiur ab eo, qui aiiimi furore
abiipilur.
paranten fVg. Rb. volentem Ld. Mss. V
391. collapsa membra ; collabi 8, 584
,

309 de eo, quem subilo aniiua

de morientibus Ov. M. 10, 186.
Sic suscipere la196.
suscipiunt.
bentem 11, 806.

ut labi 3,
deficit;

que praeferl Pl.

400. Infabricala

415.

Troiani parant abitum.

401. Cernas,
das innare.

si

tae,

quod

singiilis

395. labefactus

Kb.
397. tum vero

locis
cf.

aptai nomina.

8,

390.

Versum

eiic.

105 regis praeIncumbunt, magno studio

senlia." S.
laborant
ita incumbere absolute 9, 73
Turn vero incumbunt, urguet praesentia
Turni.

cf.

2,

esse

velis, ut 8, 691

Siia^
cre-

Quid in
402. veluti !>Iac. sec. Rb.
His parliculis
velut ffg. Rb.
ac veluti quum saepiiis comparaium adiungiiur ut 441.
1, 148 et siuiilibus iit
6, 707 ac veluti ubi, 12, 103 veluti
quum , 749 i'. si quando, 7, 528. 12,
587 ut quum, 7, 462. 699. 9, 32 ceu
quum eic, 2, 626. 6, 707. Plenum esset:

aliisV

Usus
vcluti ruunt, quum.
parvis besiiis gravibus verbis et

ac ruunt,
est

in

maxime

militaribus.

403. populant cf. G. 1, 185 Populatque ingentcm farris acervum curculio.

Populant anlique di.xii. Nam lioc verbum apud veieres aciivum fuii, nunc tantuiu deponens esi" S.; cf. 12, 263.

quam

Hanc formicarum curam

Lieme lepide describit

tecto: Ila lccium
penclrale de formicarum cavernis dixil
de

liabenl

Hor. Sat.

393. Pius Aeneas iain vocatur iteruni,

quod revereniia deoruni raoveiur, ut iioiens nolenlem relinquat; anlea dux TroOmnino in eo ars est poeianus 124.

videtur

Xey6iJ.ivov.

hiemis mcmores.

393

405

398. uncta ..pice delibuta" S.

399. Pro remis infert Ur. ramos^ id-

sub
Tar-

400

I,

1,

35.

379.
,
401. Jt nigrum campis agmen liemisiichium Ennii de elepbanlis dictum,
quo anle Accius esl usus de Indis.' S.
Festiva placet ea ad minora translatio.
G.

Praedam convectare non minus

tare

cf.

7,

749

mili-

Convectare iuvat prae-

et vivere rapto.
405. Callis angustus ul G. 1 380 et
gracilis limes Ov. Tr. 5, 6, 40 dicitur
Nam quivis scit,
de itinere formicaruin.

das

P.

196

VIRGILII

MARONIS

Obnixae friimenta humeris; pars agmina cogunt,

Castigantque moras; opere omnis semita fervet.
Quis tibi tunc, Dido, cernenti talia sensusl
Quosve dabas gemitus, quum litora fervere late
Prospiceres arce ex summa, totumque videres
Misceri ante oculos tantis clamoribus aequor!
Improbe amor, quid non mortalia pectora cogis!
Ire iterum in lacrimas, iterum tentare precando
Cogitur, et supplex animos submittere amori,
Ne quid inexpertum frustra moritura relinquat.
Anna, vides toto properari litore: circum
Undique convenere; vocat iam carbasus auras,
Puppibus et laeti nautae imposuere coronas.
Hunc ego si potui tantum sperare dolorem,
Et perferre, soror, potero: miserae hoc tamen unum
Exsequere, Anna, mihi;
solam nam perlidus ille

410

415

420

Te

colere, arcanos etiam tibi credere sensus;

Sola viri molles aditus et tempora noras

formicas

onines

eodem

iiinere

progredi

neque exspaiiari.

Xoia, (luomodo spondeorum lardiias pingat vebendi difficuliateni.

Trudttnt, quae porlare non possunt; obnitunlur tiumeris, ut bomines, si
magnas moles protrudere volunl. Ov. F.

565 yttitur hic humerin

et

vastum

motu

collabefactat onus.
406. yf^mina cogere dicunlur ii mllites, qui sequunlur, ul moranies ei lardos
impellant el vagos a rapinis coerceanl
inde casiiganl moras i. e. lardiiatem.
407. fervet.
Quum celeres niotus fervorem soleant exciiare, fervere dicuntur
loca, in quibus magna agitaiur mullitudo cf. 409.
8, 677 Mcirte fervere
Leucaten. Marl. 2, 64, 7 Fora litibus
omnia fervent.
408. Pl. dat tum, quaeritur num tunc
iibris

firmelur.

411. Misceri aequor esl vario el niixlo

clamore impleri; iia 2, 298. Si in aliquo essel laetis, arriperem" Pl.
412. quid cogis. De slruclura cf. 3, 56.
413. ire in lacrimas.
Cogitur aniore
iterum ad lacrimas confugere et preces
ac deposita animi superbia omnibus modis supplicare, ne moriatur frustra, anlequam necesse sil, et experla omnes
modos retinendi Aeneae.
Ad hanc dicendi formulam cf. Ov. M. 5, 668 ibimus
in poenas, puniemus.
Similia 5, 782.

416
436. Annam iubet Dido petere
ab Aenea, ut aliquamdiu remaneat.
416. Oraiio ipsa slatim incipil, nullo
addiio signo, quale est inquit.
Sic saepissime ul

1,

335. 370. 2, 42. 657. 675.

702.

870. 6, 560 elc; nec

3, 84.

4,

non

oratione soluia.

in

5,

Propcrari est

impersonale.
Carba417. coiii-enerc, cf. v. 289.
sus., velum, vocat auslrum, si iam inlenlum esl, ul eum e.xcipiat. Cf. 3, 357.
Audacius el insolens illud Senecae Troad.
105 lam nuda vocant pectora planctus
e.
Nudata sunt peclora, quae dexlris
1.

lanientur.

418. Naulae iler incepturi coronabanl

tuielarem toianique puppim, in qua
Cf.
siabal, seriis el verbenis et vitiis.
Ov. M. 15, 61>5 caesoque in litore tauro
torta coronatae solvunt retinacula na~
Idem fecerunt redeunles cf. G. 1,
uy.
304, qui V. idem esl, quare iam liunc I.
improbat Probus el Rb.
Post coronas
obRb. infert v. 548. 9 Tu lacrimis
iicis
Sed quoniam vel sic hiat
hosti.
oraiio,
non absolvisse locum puiandus
Quid igilur taniis coesl poela." Rb.
natibus efficitur, nisi ut hiet oraiio?
419. sperare cf. 1, 543.
Ipsum si
satis ambigue dixit Dido, ne proderet
animi statum; tamen ex verbis quae sequunlur palet, id voluisse eam dicere:
Si,
quum poluerlm lalem dolorem exspeclare (qu*e omnia luta limebam 29H),
eliam sufferre polero viresque acquiram,
ut rem provisam lolerem.
Id tamen ab
eo peto, ut per aliqiiod tempus remorelur, quo me ad eins discessum parem;
ne lam celeriler abeal, ut ne exspeclet
quidem venios secundos. Eaque celeritale abeundi maxime olfendi se simulal.
422. colcre inf. hisl. cf. 2, 132.
423. :Wo//es aditus ui 293.
.\nna igi-

deum

AENEIDOS
I,

LIB. IV.

197

atque hostem siipplex adfare superbum:

soror,

Non ego cum Danais Troianam

425

exscindere gentem
Aulide iuravi, classemve ad Pergama misi;
Nec patris Anchisae cinerem Manesve revelli.
Cur mea dicta negat duras demittere in aures?
Quo ruit? extremum hoc miserae det munus amauti:
Exspectet facilemque fugam ventosque ferentes.
Non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro,
Nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat:
Tempus inane peto, requiem spatiumque furori,
Dum mea me victam doceat fortuna dolere.
Extremam hanc oro veniam, miserere sororis.
[Quam mihi quum dederis, cumulatam morte remittam.]

(ur nunlli officia exseciila

esl.

Hanc ab

fidem iiividei Annae

quasi cum perfido coneamriue incusal
xslal apud aniiquos fama
silia iniisset.

Aenea

praesiiiani
,

Sane sciendum Varro-

huc periinens.

nem

dicere

Aeneam ab Anna amaium"

ad 5, 4.
424. Ilostem iam dicil, non hoipilem
Superbiis, quum non flectaiur
ul 323.
precibus et miseriis Didonis.
425. lam nihii se commisisse demonS.

stral,

quo poluerit

studio reiinendi

Aeneas.

offendi

Simul

Annae,

praecipit

quid

dicendum

videaiur.
exscinderc
gentem ut 9, 137.
426. Aulide, Boeoliae portu. quo Graeci
Troiam profecluri conveneranl, nisi Troia
eversa non reversuros se iuraverunl.
sibi

427. Si revelliiur cinls, eiiam manes

revelluniur cf. 29.
Id vero erat sumnium nefas, scelusque conira cognaios
commissum quod ulcisci debebani. Cic.
Tale Hliqiiid commilTusc. I, 12, 27.

lere

debebam,

ut

Aeneas. quod

nullis

mo-

velur precibiis, possei excusitre. cinerem

negat MIP2
M. cineres Py. rec. Rb.
negct Ivr2Pl rec. Rb.
429. Quo ruit ,,properat sine respeclu

salutis."

S.

Non

iia

nie

oderil,

u(

me

Et
fugiens vel suam salutem negligat.
fecerii mibi graium, si modo salvum eum
in Iialiam perveniurum sperare possini.
430. Fucilis fuga esl,
iii
qua non
est labor aut periculuni, quae fit ventis
IJe que cf. I. exc.
ventos
ferenlibus.
ferentes cf. 3, 473.
ne velim oinnino
431. Nolit liniere,
retinere, neque spero eiiam nunc coniugium, quod perfide reliquil; pelo modo
lempus aliquod. quod Aeneae, qui tanidiu
volens ab Iialia abesl, non polest esse

niagni mumenli.
432. Pulchro,

quod

illi

pulclirum vi-

435

detur." S., cum ironia dictuni, quuni ne

noveril quidein.
Cf. Ov. Rem. Am.
433. tempus inane.
277 Ve properes oro, spntivm pro munere posco; Quid 7ninus optari per mea
vota potest. Her. 7, 178 Pro spe couiugii tempora parva peto, ditm frela
mitescunt et amor, dum tempore et usu

forliler edisco tristia posse pati.

435. veniam ; ^beneficium." S.

Hec.

4,

29

2,

436. f/uam mihi

V.

435

1, 519.
dederis cumu,,Haec nemo uncf.

quum

lalam morte remittam.

quam

P/. qui

intellexii, iieque inlelligel."

et

nondum

436

delel.

Mihi quidem faleor

expediium

videri

Ter.

Mi gnate, da veniam

hanc mihi, reduc illam

abrepla ipsum alloquilur

(non ego), non

430

locum;

liunc

desperalis babendus sil."

JVg. Haec VV. sagaciuni senlentia adliuc valel.
lam aniiqui interpreles haerebanl, ut Servius, el varie verba leniaquam mihi
baiit, ut scriberent eliam:

ac vereor,

quum

iie in

dederit

ciimulaia

morte,

quum

plerique Mss. exhibeanl dcderis cumulatam ; nec niinus in remiltam e( relinQuodsi Servius in
qucim variant libri.

eum errorem

induciiis

esl,

ut

a Vario

Tucca varias lecliones additas esse

puiarel, qui si Aeneidem edidere et recensuere, cerie non addidere varias leciioiies: non est absonum sumere, hos

et

duos versus additos ab alio et ab inierpreiibus aniiquis genuinos esse babitos.

Adriidii forlasse aliquis, cui Dido in

moriis periculo non salis impense rogare

Pelo a le hanc
Is addidit:
videbaiur.
graiiain exlreniam (ea in re), quod beneficiuiii qiiuin niihi cumulatum (i. e. post

mulia alia) dederis

fquod post

oro ve-

viam. misererc sororis unice verum est,

non dederif), sola niorle derelinquam."
Sed ubi legilur hoc sola? SchradeS.
rus coiii. sorte, quem sequilur fVilms
Prog. Duisb. 65.
Rb. dederit, cumu-

VIRGILII

P.

198

MAROMS

Talibus orabat; talesque miserrima fletus

Fertque refertqiie soror.
Sed nullis ille movetur
Fletibus aut voces ullas tractabilis audit;
Fata obstant placidasque viri deus obstruit aures.
Ac velut annoso validam quum robore quercum
Alpini Boreae nunc binc nunc liatibus illinc
Eruere inter se certant; it stridor et altae
Consternunt terram concusso stipite frondes;
Ipsa haeret scopulis, et, quantum vertice ad auras
Aetherias tantum radice in Tartara tendit
Haud secus adsiduis hinc atque hinc vocibus heros
Tunditur, et magno persentit pectore curas:
Mens immota manet; lacrimae volvuntur inanes.
Tum vero infelix fatis exterrita Dido
Mortem orat; taedet caeli convexa tueri,
Quo magis inceptum peragat, lucemque relinquat.

440

445

latam monte

r.
Adilitque ,.HJagnos conregiiiam proniisisse monies auri ar-

ieci

gentique aliorumque praemiorum in lam

exigui beneficii graiiam'. At si quis mons
dicil, quis poiesl inielligere auri monies,
el si dederit A. eam veniam , quis tibi
supplebit ad remittam !
Ld. dederit
el explicat:
Uies isl die lelzle Gunsf,
um die icli ihn bilte;
fsed quo iam
perlinenl: miserere sororis'0 gewabrt er
sie mir. so will ich sie durcli meinen

450

Curt. 9, 4, 23.
Cf. ad 2,
Aliae
altae FM. al. alte Serv.
frondes vi venli ad terram deprimuntur.
445. auras : Lch. niavult oras.
445. 446. leguntur G. 2, 292.
447. hinc atque hinc, cf. 1, 162.
449. Lacrimae sc. Aeneae, nam quercus est mens immota i. e. Aeneas firmus
ille et diis parens, frondes decussae sunt
lacrimae veheiiieniis moius signa.
Hck.
vull esse lacrimas Uidonis.
Pl.

33.

Pan. 81.

Tod

reichlich verselien. Uen lelzien Worten liegt die Vorslellung zu Grunde, dass
Aen. durch den Tod der ihm verhassten

Uido von scbweren Sorgen befreit werden wird (!) Sed quomodo haiic concipere
polerat Uido senienliam?
fFg.
nunc explicai, Anna si lu mihi hoc gra-

tum

renuinerabor
a me, quani ego a
Cscillcet teslamento). morte,
feceris,

feras

ul

iia,

te

plus

accepero

quum

moriar,

memoralque morem Romanorum legando

suum indicare amoreni. At

quid iudicas de regina sorori pecunias
lestamento quae promiiiil?
Et quid est

in lestamenlis

remittam?
437

469.

Nec Annae precibus

cedit

Aeneas.
438. fert refertqne (S"U'I est itque
reditque viam^ i. e. iierum et saepius
fert. ut 12, 8()6.
Ov. Trisl. 1, T, 6 in
digito qiii me feraque refersque tuo.
Ita Cic. All. 2, la tibi epistolam iussi
referri,

i.

e.

iierum

miiti.

Cf.

556.

439. aut, Rb. dedil hant.

443. Certant cum infinilivo iungilur
eodem modo 2, 64. 5, 194. 6, 178. 9,
520. 533. 5.57. 10, 130. G. 2. 100. E.
5, 9 el ap. Lucr. Hor. Ov. Slai. Sil. deinde

450

473.

Mortis futurae omina Dido

cognoscit.

450. Uido, quum omnes conaius reiinendi Aeneae fruslra cecidissenl, iam vitam perosa mulia cognoscere sibi videiur
oniina, quibus ad morlem jmpellatur.
Nani exlerremur, si sufatis exterrita.
biia aliqua res incidii: faia autem, quae
iam diu fuere, nunc demum ei accidere
dicuniur, quod nunc demuni faia esse inleiligit,
quibus Aeneas ad Italiam, ad
mortem voceiur ipsa.
451. Mortem orat ; petil, ut sibi detur;
propler ea quae sequunlur: quo magis
peragat, Pl. vult optai, additqiie .,cur
orarel,
quod sibi ipsa dare polerat et
dare decreveral".
Caeli convexa saepius
poelae dixerunt. Praeivil ut videlur Cicero in Araieis v. 314:
ubi convexus

caeli orbis.

452. quo peragat

vidit: ,,quo niagis

inceptum peragal, eo impellilur, quod vidil.''

ff^gPericulosis eius modi luachinis opus non est, ul leges grammaiicae
serventur, si verba iungis, ul supra faclum
esse vides.
lucem, viiam cf. 631.

12, 62.

II

AENEIDOS
Vidit,

turicremis
dictu

Horrendum
Fusaque

in

Hoc visum

LIB.

quum dona imponeret

aris

latices nigrescere sacros

obscenum
non

nulli,

199

IFI.

se vertere vina
ipsi

effata

cruorem.

455

sorori.

Praeterea fuit in tectis de marmore templum

Coniugis antiqui, miro quod honore colebat,
Velleribus niveis et festa fronde revinctum.
Hinc exaudiri voces et verba vocantis
Visa viri, nox quum terras obscura teneret;
Solaque culminibus ferali carmine bubo
Saepe queri et longas in fletum ducere voces.
Multaque praeterea vatum praedicta piorum
Terribili monitu liorrificant.
Agit ipse furentem
In somnis ferus Aeneas; semperque relinqui
Sola sibi, semper longam incomitata videtur
Ire viam et Tyrios deserta quaerere terra:
Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus,

453. Inler sacrificandnm videt vinum

converli in cruorem.
Siraile accidis.se
(licilur Xerxi
cf.
Val. Max. i, 6, exl.
1,
Sic Lucr. 3, 353 tiiricremas dixit
aras fcf. accendcre aram 1, 704) el Ov.
Her. 2, 18 /ocos, sed Luc. 9. 989 t. i^nes.
De luris in sacris usu cf. 1, 416.
455. obscennm cf. 12, 876.
456. Est prob. //6. sed abesl a MP.
457. Templum i. e. sacellum eral in
domo regia, in quo Manes Sichaei colebal Dido; ex eo voces audil, quibus se
ad inferos puiai inviiari. Idem Ov. Her.
Voces auditae saepius malum
7, 99.
omen cf. G. 1, 476. Liv. I, 31. 6, 33
vox horrenda edita templo cum Iristi-

bus minifi.
458. Antirinus est, qui anlea fuit, cf.
2, 137 et Ov. Mel. 4, 445 ubi aniiquae
imitamina vitae Manes exercere diciinCognaiis auiem post nioriem aras
lur.
et sacella condere Romanis usiiaium eral;
diis Manibus sacra esse ea dicebaniur.
462. Bubo infelicis habebaiur ominis,
nec minus noctua cf.
ut etiamnunc fil;
Sic esl ap. Ov. M. 10, 453
12, 862.
Ter omen funcreiis bubo letali carmine
fecit.
15, 791 Tristia mille locis Sty-

gius dedit omina bubo.

Adde

Plin.

N.

.Jiubo funebris et maxime

abominatus publicis praecipue auspiFeciis.
Eo viso tirbs is/ro6oJur."
mininum fecil Vgl. bubonem, quod est
avis; quuin masculinum sil apud ceteros.
Novavit etiam aliis in vocibus genus;
sic feminina fecit finis cf. 2, 554; sHex
cf. 8, 233; obex 10, 377; palumbes Ecl.
3, 69; cortex 6, 62; masculina voces
Cf.
talpa G. 1, 183; dama E. 8, 28.

H. 10,

16.

460

465

ales 12, 247, stirps 12, 208, specus 7,

268.
Cf. de ea re Quinl. 1, 6, 2.
9, 3,
6 et Gr. 8 70, An. 3, 78, 2. 4.
463. Queri cum visa iun^ilur; quamquam enim revera voces edii, Didoni taqueri videlur; non ei, qui
omnia exspecial. Solel enim honio
res externas ex suo animi slalu consi-

men maxime
felicia

derare.

esse

irisles

Lon^ne

voces

videntur;

iia

produclae

el

ap. Ov. M.

3,

706 lon^i ululatiis.

464. piornm M. al. quos ob pieiaiem
sperni a Didone fas non fuerai, priorum
FP. al. i. e. eorum quos antea negle.xeral
quiim accidiint ea,
dicla nunc meminil
Polest tamen prioquae praedixeranl.
rum ex pr bis in eodem versu scripto
,

orium

videri.

JSck.

priorum,

praeferl

eam

ob alliieraiionem rec Ld.

cf. 6, 662.
466. in sojnnis cf. 2, 271.

Pii vates

Dido in
somnis ab Aenea infesto animo peti sibi
videtur, ab aliis autem relinqui, vel h
Cf. somnium ap. Ennium,
Tyriis suis.
quod legiiur Cic. de div. l, 20.
468. ire viam cf. 5, 235.
469. agmina: Agmen huc illuc disAgmina
cursiians plurali potuit signari.
autem de tribus Furiis dici saepe legitur;
sic agmina Eumenidum dicuntur 6, 572
Penlheus,
Val. FI. 2, 227. 7. 147.
rex Thebarum. Bacchi conlempior, a deo

in insaniain

vel leinuleniiam versiis haec

ap. Eur. Bacch. 916. y.al fir]v oqkv (loi

dvo /tfv riliovq doKm, Siaaag 6e )j]^ag.
.,Apud Pacuvium inducitur Pentheus fu-

rens, qui videt duos soles et duas TheSic Cassandra fubas." Pomp. Sabinus.
rore abrepla: gemino, inquil, solc prae-

VIRGILII MARONIS

P.

200

Et solera geminum et duplices se ostenclere Tliebas;

Aut Agamemnonius scenis agitatus Orestes,

470

facibus matrem et serpentibus atris

ultricesque sedent in limine Dirae,
Ergo ubi concepit furias evicta dolore
Decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque
Exigit, et, maestam dictis adgressa sororem,
Consilium voltu tegit ac spem fronte serenat:
gratare sorori
Inveni, germana, viam
Quae mihi reddat eum vel eo me solvat amantem.
Oceani finem iuxta solemque cadentem
Ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas
Axem humero torquet stellis ardentibus aptum.

Armatam

Quum

fugit,

fulget dies, n;emiiiiimf/ue duplices Argos

allollit (lonios Seii. Agani.

727.

471. Agamcmnoniu^ possessivum pro

pairoiiymico cf. 10, 123.
scenis Mss.
fiiriis aliqiiot, ex coiiiectura sciiicel ob
474, inferiore illa, quam proposuit Marklaiidus Poenis a IJoivi], ulirix , fiiria.
Novissime P/., qui noii ininus quaiu iiiulli
aTii inierpreles in v. sccnis offensus est,
detlil scelere exagitalus, quod si quaiido
apud Virgilium lectum fuissel, nemo iii
scenis agitatvs muiassei; iia planum et
perspicuum esl illud, qiiod PI. excogiiavii.
lam vero eiiam Poenis oh vocem
Dirae 472 displicel; neqiie verisimile est
poeiain iiilra se.\ versus qualluor Furiarum nomina compreheiutisse. Resiai igilur ut -CPH\<t quocuii(|ue luodo expliceluiis.
Est aulem aul saepe iii scenis repraesentalus, aui ui iii scenis fugil agilaius
Oresles mairem.
Hoc praesiat,
qtiamquain Orcsiis faiiiin erat miillarum
fahiilaruin arguiinMiium
neque enim ad
sensuin quidqiiam referl eaudem fabulam
saepius agi; moveniur iiiodo eo lempore,
qiio speclamus.
Ka igiiur est sentenlia:
Dido vanis soniniis lerrelur, ul Pentheus,
videt duplices
si
Tliebas, et Oresles,
quando anxius a niaire invadi se puial,
(cf.
Suet.
laud. ad
v.
386) neque a
leinplo audet egredi
quod in limine sedeanl Furiae.
Iiaque insanil ut illi, qui
in scenis insaniae exempla producunlur.
Servius ,,.\ Pacuvio. inquit, Oresles Inducitiir Pyladis admoniiii propier viiaiidas
Furias ingressus Apollinis leinplum. iinde
quum vellel exire, invadebalur a Furiis.''
Neque Romaiii lianc comparaiioiiem ab
epica digniiale alieiiam pulaveriini, iieqiie
offensus esl Servius; et oratores eiiam
de scenis saepissime similitudines qiiaerunt, el Peniheiis de sceiia desumpiiis
esi.
Quare noii diibiiavit poela rem ponere nolam omnibiis et quae id qiiod

475

volebal

saepe

480

Et quum rem quae

describal, uliiur praePro scenis llildesedcnt.

explicaret.

in

scena

fli

senli fugit,
brandus saevis.

473. Dirae cf. 12, 845.

scqucnti nemine Diras!

Dido morteni

474 --503.
476. exigit

67.

consliluil

que deliberala.

coni.

parat.

re diu

niuliuiu-

macstam ob Uidonis

furores.

477.
tegere

Cnnsilium vnltv tegit, ila vultu

cclare gaudinm, dolorem dixere

el

et Cicero (expl. Bll. Hor. Sal. 2,

104).
478. Inveni viam ui 3, 395 fata viam
Paralur sacrum inagiciin),
invenient.

Laiini

5,

el ciii uiagiias vires

quale est E. 8,

quo

opinio;

erat

celare

coiisiliuiu

ipsaui

lamdiu

est

ulla

siium;

removet,

Aeneam
eum eo.

479.
logicum,

sororem

poiesl

niorieiii

lameii

quamdiu

spes

reniansiirum.

Pronomen hoc

rarum

esse

facile

niagis

poeias gravioris
argumeiiii, iieque lanien ul eo plane abRarissimum videlur esse eiiis,
siineant.
quod pro significaiionis tenuilate niiiiis
Hoc loco bis posiiuin
est ponderosuin.
.S'o/i>ere c. abl. cf. 1
562.
placel.
481. Aethiopes ubique in exiremis lerrae iiiiibus fingebaniur habiiare; secundum
aniiquissimos poeias eranl duplices, et
ubi sol oriebaiur et ubi occidebai, quam
ob solis vicinilatem nigri esse pulabantur.
esl

ap.

Ila

neui

hoc loco Mauretaniae intelligit regioinde sacerdos, quae anie Hesperi;

dom templum

et

horios servabai,

perila incaniaiioiium.

482.

Stellis

aptum

Atlas

c(.

adesl,
v.

legilur 6, 798.

247.
II,

secuiidum Macr. 6, 1 ex Ennio

haec
qui caelum versat stellis fvlgenIia Enn. ap. Cic. Off. 3,
tibus aptum.
29 o fidcs alma apta peunis ; inde aptare cf. 3, 472 est inslruere, ornare.

202;

el

AENEIDOS

LIB. IV.

201

Hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos,

Hesperidum templi custos, epulasque draconi
Quae dabat et sacros servaljat in arbore ramos
Spargens humida mella soporiferumque papaver.

Haec

carminibus promittit solvere mentes,

ast aliis duras immittere curas;

se

Quas

485

velit,

aquam

Sistere

et

fluviis

vertere sidera retro,

490

Nocturnosque movet Manes; mugire videbis

Sub pedibus terram, et descendere montibus ornos.
Testor, cara, deos et te, germana, tuumque
Dulce caput, magicas invitam accingier artes.
Tu secreta pyram tecto interiore sub auras
Erige, et arma viri, thalamo quae fixa reliquit
Kaque

caelum sleUis inslruc(uni, or-

est

ei esl,
non ab ipsa
sed ab alio ei oblala.
484. Hesperiduin iiorii ubi essenl non
salis consiabal apud aniiquos, ut par est
tanien conseniiebaiit esse prope
in eo
Hesperides, Allanlis filiae,
Ailaniem.
nympbae, secuiidum fabulam bortum babueruni, in quo eraiil niala aurea Veneri
consecrata, quae Hercules, niissus ab
Eurystheo
occiso pervigili dracone su-

-)83.

Monslrata

(jtiaesila,

S.

slulit."

486. spargens: Spargebat in via mella

et papaver, quibiis advenientes ab horto
arceret et ponia Hesperidum servaret."
Jh.
Sacerdos igitur ramos defeiidebat et
Ideni
dracone et meUe ac papavere.
videtur inteUigere LrL qui soporiferum
dicil papaver hominibus i. e. irrum-

quidem

Id

penlibus.

nemo

nar-

alius

inde iiiterpretes traxere spargens

ad (hibat) ut draconi darentur mella.
Sed tamen iam Servius est offensus, quod
soporiferum papaver draconi datur, ut vigilet; quam offensionem removere se pu-

rat,

quum

tant,

dicunt

modo

dulces

cibos

papaver autem Graecis iu deliciis fuisse.

Et simplicissima est ffgi
ratio, qui draconeiu hune tantae feritatis
fuisse putabimus, ut vel custodi ilii terribilis esset
dabat igitur ei papaver
non
qiio sopiretur sed quo mitigaretur."
Tasignari,

de iiia feritate iiihil traditur nec soporiferum potest dici id, quod soporera

iiien

non

Rb.

fert,

ipsa

iuxta

h.

v.

eiicit

infert.

et post v.

517

Pi. pro ci/s(os v.

484 dat SKCcov, atque ita mederi se opiPraestat tameu Servii explicatio:
Haec se promiltit curas solvere, spar-

natur.

gens

id apparet a voce Hacc

nasci enunliatum. Itaqiie iiuila
adhuc explicatio sua caret difticuliate.
Cf. 6, 420.
487. Notantur eae res, quae niaxime
posse putabantur.
incantalionibus effici
Multi sunt in iis poetae cf. Ecl. 8. Hor.
Ep. 5. 17. Tib. 1, 2. et Ov. M. 7, 180

h,

m.

elc.

i.

e.

niiscens ut: et spar-

gere venena dedicerunt

Nec iiicongrue ad
lOJ.

[Cic.

Caiil.

8,

amaritudineni
amoris niel adhibet, ad oblivionem papa-

At vero

ver."

novum

se

iiaium.

495

Solvcre montes sc. aiiiore. Cf. Tib.

59 eadcm se di.rit amores canlibus
Proaut herbis solvere posse meos.
mitlit c. inf. praesentis cf. Gr. 469,
An. 2.

sq.
I.

1.

Curae durae sunt ap. Tib. 3, 6,

Xem. Ecl. 1, 59.
4.i
Tib. 1
489. Sistere aquam.
2
Hanc ego de eaelo ducentem sidern
488.

6.

11, 374.

Sil.

vidi, fliiniinis

hacc

iler:

tit

Manesque
tepido
1,

1,

haec rapidi carniine vercantu Jinditque sohim,

sepulcris elicit

devocat

ossa

frf.

rogo.

3,

Cf.

68")

et

Prop.

24.

490. nocturnos.
Noctu apparent Manes et spectra, noctu ars magica vaiet.
ciet F2P2 ex errore
movel FMP.
orlum videtur, neque eiiim mnvet potest
pro interprelamento verbi ciet haberi, cui
Movet i. c.
aptius esset vocat, elicit.
Oro regna per
excitai Hor. Ep. 17, 3.

Proserpinae

venda numina
noii

est.

per
i.

et
e.

Dianae non moquae

e.xcitare

fas

Sagae autem mortuorum animos

Hor. Sat. I, 8,
excire posse putabantur.
Mugit terra 6,99, sohim 256.
28.
Mugire viOv. M. 7, 206. Cf. 3, 93.

debis cf. 2, 301.

Excusat se, quod ad ar493. testor.
nam quum
tem confugiat magicam;
multa sacra Romani reciperent, semper
deos et te;
magica damnarunt." S.
per alios iurat cf. 357.
494. secreta, ut vulgus non noscat.
sub auras erige, exstrue cf. 3, 423.
495. Arma, ut postea ensis memora-

VIRGILII

P.

202

exuviasque omnes, lectumque iugalem,

superinpoiiant. Abolere nefandi

Impius,

Quo

MAROMS

perii,

Cuncta

Haec

monumenta

^dri

iuvat,

monstratque sacerdos.

simul occupat ora.

Non tamen Anna novis praetexere funera sacris
Germanam credit, nec tantos mente furores
Concipit aut graviora timet quam morte Sychaei.
effata silet,

jjallor

500

Ergo iussa parat.

At regina, pyra penetrali

in sede sub auras

Erecta ingenti taedis atque ilice secta
Intenditque locum sertis et fronde coronat
Fuuerea, super exuvias, ensemque relictum
Eftigiemque toro locat liaud ignara futuri.
Stant arae circum, et crines effusa sacerdos
Ter centum tonat ore deos Erebumque Chaosque
autem loquitur, quasi iam pro-

Ita

tiir.

fectus sit Aeiieas.

Iiupietas aliqua specta-

arma

tur, quoil in tlialamo

496. Impius iUe est,

reUquit.

qui

pii

nomiiie

Exuviae sunt vestes,

gaudere solet.
alia. quae ab eo accepi cf. 6ol.
497. Quo perii cum pudore pronun..propter e.xstinclum pudorem." S.
tiata.

Superimponant sc. famuU, cuius rei

supercuram mandat Annae, ita FM.
imponas P. rec. lib. non minus quidem

probabile.

nam

eum

verat,

faciendum cura-

qui quid

Laiini

feclsse dicebant;

sed

ortum videtur ab eo, qui ponant subiecto

omisso improbavit.
498. Abolere inde a Vsrlio
delere

sic

11, 789.
6.

1,

G. 3, 559.

Pl. Ep.

5.

Liv. 3, 38. 25,

Abolere
7, 6 al.

5.

monumeuta

remedia amoomnino ea facilius obliviscimur

quorura signum nullum videmus.
Ov. Rem.
Amor. 719

cuncta
ris

recle

inler

referebatur,

ut

Omnia pone

feros, quamvis invitus, in

dic: ardoris sit rogus istc

ifj^ncs;

et

mei.
499.

Pallor

est

ex conscienlia cogi-

tatae mortis.'' S.

Praetexere

500.

est

abscondere

4.

Utrumque enim recte dicilur praetexere

funeri sacra Ccf- 172J et sacris (abl.)
fuuera.

Cf. 6,

non

229.

aut cf. 3, 43.

nec
Concipit tantos esse posse amanliura furores cf.
Ov. M. 10, 403 Aec
nutrix etiamnum concipit uUum mente
501.
502.

nefas.

Mnrle Sychaei

chaeus mortuus erat,

iminoderate lugebat;

est,

quum

.Sy-

quo tempore J3ido

sed tamen a luctu

recessit postea.

504
504.

521.
Cum

Magicum sacrum.

hoc sacro

cf.

E. 8 de re ea-

505

510

dem. Pyra (cf. 11, 185) exstruitur, quibus imponantur res ab Aenea relictae, ut
crementur; prope ponuntur arae, in quibus sacra fiant quae amore solvant.
penetrali
sub auras ererta cf. 494.
Penetralis adcf. 7, 59.
in sede
297.
Taedis erigitur
iectivum cf. 2
pyra, cf. 3, 134.
506. Intenditque locum sertis non miHus recte, quam intendere serta loco cf.
500.
507. funerea i. e. qua funus suum
futurura indical Uido; ubi Anna intelligit
(icUim quasi funus Aeneae significari.
Exuvias, ewemqvc etc. cf. 498.
Ignarae
508. Haud i^nara futuri.

erant

Anna

sacerdos;

et

eniin

nolebat

Aeiieam Dido sibi conciliare, quod sacro

magico simulabat, sed mortem sibi inferre.
828.
509. crines effusa de acc. cf. 1
In rebus magicis magae solvebant crines,
quasi deorum numine implerentur, qui
Savincula non tolerant cf. 3, 370.
,

483 memoratur.
Tonare signat obscurum illum sonum, quo incanlalionibus uti solent maTonare verbura h. 1. ut 8, 419 et
gae.
cerdos
510.

illa

quae

v.

saepius est personale, siquidem qui tonet

constat; et acciisativum assumit cf. 2, 31,
ex significatione qua est hoc loco.
Alium accusativum, scilicet verborum,
quae tonitru proferuntur, dat Prop. 4, 1,
134 verba tonare. Claud. R. P. 1, 83
Tonat
iunc talia celso ore tonat.
igiliir est vocat , quo verbo usus est Si-

lius,

ter

ubi

cum

hunc expressit
tonat

iuiixit. et

1,

94

iiingi

sq.

Idem

iubet Ser-

vius, et ternarius numerus in incaniaiionibus vim habet.

Centum deos explicat
Servius sy.arov, 'EKCiz^g numina; mos
tamen erat plures deos invocare, inter
quos potentissima Hecate, quare eius no-

AENEIDOS

LIB. IV.

203

Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae.

Sparserat et latices simulatos fontis Averni;
Falcibus et messae ad lunam quaeruntur aenis
Pubentes herbae nigri cum lacte veneni;
Quaeritur et nascentis equi de fronte revolsus
Et matri praereptus amor.
Ipsa mola manibusque piis altaria iuxta
Unum exuta pedem vinclis in veste recincta
Testatur moritura deos et conscia fati
Sidera; tum, si quod non aequo foedere amantes
Curae numen habet iustumque memorque, precatur.
Nox erat, et placidum carpebant fessa soporem
men
M.

poela extremo loco posuit.

7,

192

Cf.

Ov.

sq.

511. Tergeminam Hecaten, tQniQO'

aconog , TQifiOQ(pos, tria v. ora Dianae
Proserpiiteratio est, Liinae, Uianae,
nae." S.
5l<{. simulatos fontis Averni. ,,Iii sacris qiiae exhiberi non poterant, simulaBene autem
bantur et erant pro veris.
per quem descensus ad infede Averno
ros dicilur." S. Ita ap. Hor. Ep. 5, 26 in
eadem re sparguntur aquae Avernales.
De voce simulatus cf. 3, 349.
513. Aeneae falces in magicis artibus
Herbae
adbibebantur Ov. M. 7, 227.
ad lunam coUectae maiorem vim liabere
vulgo pulantur etiam uunc.
Ad lunam , ut nostrum bei est: dum luna
splendet;
ut
6, 411 ad lumina , bei
Lichle; ut Ov. F. 1, 438 ad liinae Itimina. Quolies raiicos ad litoris ictus
dejiciam, Xnl. Fl. 1, 330.
Cf. 663.
514. Puhentes herbae legitur G. 3,
126 Clanien Ifg. Rb. ex libris" praeferunt florentcs) et A. 12, 413 puberi,

bus

foliis

et

tes, florentes

explicat Serv. adolescenvigore, ut e contrario

summo

florere dicuntur

iuvenes

atque

i(a dicitur

390 hinc omnis largo pubescit vinea fetu.

Quum tamen puberes sint,
inlelligunt
quibus prima crescit barba,
alii
lierbas lanuginosas, quarum in re
magica usus fuerit.
Lac nigri (fusci)
veneni intelligitur sucus venenatarum

G. 2,

plantarum, quem nos etiam lac dicimus.

Sic Ov. M. 11, 606 innumerae herbac

quarum ile lacte soporem nox

cum lacte cf. 11, 681.

legit.

^ib. Hippomanes hoc loco indicatur.

Quid esset antiqui dubitabant ul iii re ad
arlem magicam pertinente. Est vel herba
Arcadica, qua gustata equi in furorem
incidunt CTheocr. 2 48) vel liquor virulentus ab inguine equae, ardore coeundi
flagrantis destillans CPli- 38, 11. Vgl.
G. 3, 8803, vel caruncula nigra, caricae

515

520

magnitudine fronti pulli recens editi adhaerens, quam feta statim edilo partu devorare quaque praerepta in rabiem olfactu agi nec partum ad ubera admittere
dicitur CPIin. 8, 42)". Rup. ad luv. 6, 133.
517. Ipsa Dido, <iuae magicam non
exercel

Mola
2,

i.

133.

quam una
e.

mola

curat

sacerdos.

salsa, salsae fruges,

manibusque

mola

cf.

piis:

manibus puris." S. Pins

vocabulum saepe in rebus sacris ut pia
vilta 637, far pium 5, 745. Tib. 3, 4,
,,farre et sale et

Ita eliam castus usurpalur cf. 7, 71.

slructuram cf. 5, 745 farre pio venerari, PI. NH. 78, 2 mola salsa sup-

10.

Ad

plicarc.
v.

486

Inter v.
sp. h.

m.

517
s.

et 518 inculcat lib.

papavcr, quem ex

suo loco expulit, et scribit molam.

Uno pede nudo
518. exuta pedem.
et veste recincta videnUir fuisse Hecatae
Cf. Medeain ap. Ov^
sacruni facientes.
Mel. 7, 182 Egreditur tectis vestcs in-

duta recinctas, nuda pcdem, nudos huTib. 1, 5, 15

meris infusa capillos.
novem Triviae
Tunicis solutis voia

in veste cf. 5, 37.

nocte silente dedi.
519. Sidera conscia fati sunt, quod
omnia, quae in terra fiunt, videre alque
eliain praevidere putantur, uiide astrologiae ars nala est. Cf. conscius aetAer 167.
520. Deinde nuinen si quod curain haimprecatur;
neque
spreti amoris,
bet
enim aequo foed're amor est, ubi non
par amor dalur et redditur, ut aequum
foedus non est, ubi qui iii foedus coeunt^
non iisdem legibus adslringuntur cf. 11,

321. 12, 190.

521. Ciirae habere aliquem dixit Coel.
ap. Cic. Fam. 8, 8, 10 Kos tibi et rem
de qua misi velim curae habeas. Suet.
Ocl. 48 7iec aliter universos quam membra partesque imperii cnrae habuit.

522

553.

Didoni iam mori decretura

est.

522. Noctis tacitae splendida descriplio,

204

VIRGILII

P.

MARONIS

Corpora per terras, silvaeque et saeva quierant

Aequora, quum medio volvuntur sidera lapsu,
Quum tacet omnis ager, pecudes, pictaeque volucres,
Quaeque lacus late liquidos, quaeque aspera dumis
Kura tenent, somno positae sub nocte silenti.
[Lenibant curas, et corda oblita laborum.]
At non infelix animi Phoenissa, nec unquam
Solvitur in somnos oculisve aut pectore noctem
Accipit: ingeminant curae, rursusque resurgens
Saevit amor, magnoque irarum iluctuat aestu.
Sic adeo insistit, secumque ita corde volutat;
En, quid ago? rursusne procos inrisa priores
Experiar, Nomadumque petam conuubia supplex,
Quos ego sim totiens iam dedignata maritos?
Iliacas igitur classes atque ultima Teucrum
lussa sequar? quiane auxilio iuvat ante levatos,

8, 9. 250. 268.
3, 508. 512.
738. 835. 6, 539. 8, 26. 280.
221. 10, 215.) quae prolc'iiiiitiir

525

530

535

CAlias

cf.

potest

4, 80.

5,

dormieiis mente turbetur." S.

36it.

9,

ad exaggerationem vigiliariim Didoiiis." S.

carpebant cf. ad 1, 388.
523. qiiierant: Qtiicsco etiim iiiclioativnm est, itaque quierant i. e. quietae
Claud. iii Riifin. 2, 327 Labitur
eraiit.
in ^oniuos. J ix toto corde quicrat: ecce
videt dirafi aUiiderc protinus umbras,
liequiesco vel
quas dedit ipse veci.
activum est Ecl. 8, 4.
524. medio lapau i. e. medio per caeliim cursu ad speciem dictum, qua vide-

mus.
526. Vohicres sunt intelligendae et per
quaequc explicantur aves
non pisces et
aqualicae et silvestres,
serpentes intelliguntur, (quod vult IVeicherl) scripsit eiiim Vgl. positae non
posita.
527. Posilae sonmo est ablativus non
dativus cf. Ecl. 6, 14 Silenum pueri
somno vidcrc iaceutem ; non est ad
sud per
soiiinum compositus,
somnum

quneque

Dativum

prosiratus.

liabet

Ld.

versum ffg Ld.

lib.

Ver-

abesl, non requiritur; si genuinns

esset, posset aliqua ratione defendi.
529. .4t non.
Verbum antecedens sup-

sus

si

plendum

est;

rene ,.,

sc.

ita

ut videtur omnes.

G. 4,

530 ^t non Cy-

lenibat curas.

Edd.
infelix animi
530. Aociem i. e.
accipiunt, nec mens.

ncc Mss.

neque vulgatum
cf.

1,

in

14.

somnum

esse

sine

alio

ut

si

nec oculi
quia

Oculisve

quis

531. ingeminant v. neutrum cf. 1, 104.

b32. flctuat. Idem v. 564 cf. 8, 19.
12, 486. 527. Simile Lucr. 3, 299 Nec
capere irarum flttctus in pectore possunt.
Maguis irarum
Cat.
64, 62
fluctuat undis. Sil. 8, 32 Insnnos irariim comprime fluctus.
Val. Fl. 3, 637

Ingcnti Telamon fluctuat ira.

533. Sic adeo cf. 2, 567.
Insistit
mente et cogilatione, blcibt dabei stehen.
534. inrisa sc. ab Aenea.
Nunc ab
Aenea despecta ad eos confugiam, quos
ipsa sprevi, et eorum superbiam et contemptiim feram?
Deinde l\'omadum , et
stipplrx notat rei indignitatem.
Explicatiir etiam irrisa a procis,
sc. qui me irrideant,
quod niinc peto, quos antea
spreverim.
Neqne tamen hoc inest parti-

cipio perfecti.
cf.

Sen.

Med.

Rursus iunge cum petam

218 Petebant tunc meos

thalamos pror.i, qui nunc petuntur.

Petere autem viros feminae non honestum erat cf. Sall. Cat. 25. Libido sic
accensa, ut saepius viros petcret,

528. Hic versus abest a MP, ad marginem adscriptus in yac, est in b, omittiPacile quis poterat versum
tur a .Servio.
ex 9, 225 memoria fallaci repetitum adscribere. Eiic.

aliud

pctcretur.

insaniam

quid ago

ine patior abripi'^

537. igilur:

petam Nomades
rim,
gam.
est

i.

Nullo

e.

Cf.

modo

quam

quam ad
12,

potest

637.

fieri,

ut

quum

eos toties spreverestat igitur ut Troianis me adiun-

ultima Tettcrum iussa. Vltimus

cf. Pomp. Sab.
Puta quod

infimus

loquatur ad miserationem, quasi qiiod si

navigat cum Troianis, sil futura serva."
Ita Ariadne famula saltem vult esse Thesei Cat. 64, 161.
Idemque de se promittit Dido Ov. Her. 7, 167.
538. Quiane, an quia, quasi vero hoc
iuvet; quasi vero mihi aliquid prodesse

AENEIDOS
Et bene apud memores

LIB. IV.

205

veteris stat gratia facti?

Quis me autera, fac velle, sinet, ratibusve superbis

Invisam accipiet? nescis, heu perdita! necduni

540

Laomedonteae sentis periuria gentis?

Quid tum? sola fuga nautas comitabor ovantes?
An Tyriis omnique manu stipata meorum
quos Sidonia vix urbe revelli,
Rursus agam pelago et ventis dare vela iubebo?
Quin morere, ut merita es, ferroque averte dolorem.
Tu lacrimis evicta meis, tu prima furentem
His, germana, malis oneras, atque obiicis hosti.
Non licuit thalami expertem sine crimine vitam
Degere, more ferae, tales nec tangere curas!
Non servata fides cineri promissa Sychaeo!
Tantos illa suo rumpebat pectore questus.
Aeneas celsa in puppi, iam certus eundi,
Carpebat somnos, rebus iam rite paratis,
Huic se forma dei voltu redeuntis eodem
Inferar et,

possit,

qiiod eos auxilio

meniores

ii

omnino me

accepti

sint

recipient

ii,

levavi

meo

beiieficii

et

iieqiie

qiiorum iam maio-

res periurio infames sunt.

De ne

relalivo

quod adiungitur

cf. 10, 673.

540. Fac velle, cogita te velle.
542. Laomedonlea gens cf. 3, 248.
543. Quid faciendum, solane sequar, an
cum Tyriis meis?
Ovantes, quod

nomen Aeneae
nec Teucros iam nominat, nautas modo
dicit, quo ipso verbo miseram suam indiviclores sunt mei.

Oniidit

cat condilionem, qua tales regina homines precibus adire cogatur.

545. Inferar i. e. me inferam, passivum pro reflexivo cf. 152. Ita inferre
reveili: Vix quiese 1, 439. 10, 575.
tem adeptos iterum omnibus navigalionis
casibus obiiciam?
Non ila, ipsa ego, non
qui insontes sunt, poenas luam.
546. Jentis dare vela cf. 3,9.

thalamis vitam

alios solent fransferre.

549. Prima oneras i. e. Tu prima malorum meorum caussa es.

Cf. 31 sqq.
Hosti invidia est plenum nomen.
V. 548 el 549 ex hoc loco expulit Rb.

et

transtulit

post v.

418.

551. more ferae cf. Quinl. 9, 2, 64.

Est Emphasis etiam inter figuras, quum

ex aliquo
apiid Vgl.

diclo lalens aliquid eruilur:

:

quam enim

Non

Ucuit

ferae?

ut

Quam-

de raalrimonio queritur Dido,

affectus, ut sine

tamen huc erumpit eius

iion

550

555

hominum

Nolumus

huius loci explicaiiones,

putet sed
repetere varias

sed

eam

propo-

quae celeris videlur praeslare. Nou

licuit, mihi homini, ferarum more vivere,
nere,

i. e. expers connubii,
et abrepla curis vel
cupidinibus, quibus flagrabam, crimine carere non polui, nec servavi fidem promis-

sam Sychaeo. Cf. H. S. 1, 3, 109 T enerem incertam rapienta more feraPl. coni. degere, vae miserae!
rum.
552. cineri Sychaco, cf. 1, 686.
Sed
Sichaei M. quod videlur praeferendum
Fidcf promissa legilur 6, 356.
553. Rumpere questus dixit Val. Fl.
Cf. 2, 129.
1, 508.
Oralio tumultuans in deliberatione ab animo spe spoesse.

inlerceptae

sententiae,
concisae,
Fertur, refertur, rapitur; crebrae inlerrogationes, consiliorum mutatiolialo

conlortae.

nes, petitio, repelitio, correctio." Scaliger.

lubebo ut 20.
548. Culpam transfert in sororem, quae
lacrimis moveri non debueril, facitque ex
hominum more, qui si uUa probabiti specie
possunt,
inforlunii sui caussas in

feraruiu".

545

554

570.

Mercurius monet Aeneam,

ut statim abeat.

554.

lam Aeneas rebus

quibus opus
navibusque inslructis ventum
exspectans secundum altero <lie abiturum
se sperabat, quum noclu Mercurius advenit euraque raonet, ut quae sint a feraina
iraia pericula cogilel; siniul felicera venerat paraiis

tura

esse

denuntiat.

sila et

Aeneae

tas el

iis

re

ita

coinpo-

quae Dido postea

facit raaior
inlervenlu cf. 1 , 535.
Certus eundi cf. 564.
555. Carpebat somnos cf. 1, 388.
556. forma dei : ,,Bene non deus, sed

gravitas.

Qua

consilio raaior esl auclori-

forma.

De

dei

Raro enim

numiua

sicut

sunt,

VIRGILII

P.

206

visca monere
vocemque coloremque

rursusque ita

Obtulit in somnis,

Omnia Mercurio

MARONIS

similis,

est,

Et crines ilavos et membra decora iuventa:

Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos,
Nec quae te circum steut deinde pericula cernis?
Demensl nec Zephyros audis spirare secundos?
IHa dolos dirumque nefas in pectore versat,
Certa mori, varioque irarum tiuctuat aestu.

560

565

hinc praeceps, dum praecipitare potestas?

turbari trabibus saevasque videbis
Collucere faces, iam fervere litora iiammis,

Non fugis
lam mare

Aurora morantem.

attigerit terris

te his

Si

Varium

Heia age, rumpe moras.

Redcvntis est ite438 referre est iterum

ferre; iia redeunt anni 8, 47, rcdeunt
iam gramina campis arboribusque comae Hor. Carm. 4. 7. 1, arboribus fronVides tamen redcs Ov. Fast. 3, 237.

possunt videri." S.
euniis

runi

maxime

poni

dire

ut

rebus,

in

(luae

401
ao-ricolis labor actus in orbem.

tempore

1249.

recurrunt,

G.

ut

8,

stato

rcdit

Adde

339. 440. 458.

33ti.

Omnia

229.
Color esl oris. Mercurius autem pulcher
deus, qualis esse solet iuvenis qui*omni0^8.

cf.

1,

curam imEst autem deus artis gymnicae

pendit.
cf.

graec.

exerciiationibus

corporis

hus

acc.

Hor. C.

I,

10, 3: Qui feros cultus ho-

minum recenlum voce

formasti

decorae more palaestrae

crines feminis
.559. Flavi

catus

et

Romanis

videbantur esse, quare Romanae

imperalorum temporibus crinibus Germanorum tejrebant suos etiam .Javo cinere
Tib. 1, 5, 44 flavis
Cf.
unciitabant.-'
Flava Miuerva
nostra puella comis.
Ov. Met. 2. 749. Vel rutuli capilli lau-

pulchri

iuventu F.M. al.

dantur Met. 2, 319.
iuventae P. i. e. membra, qualia esse
solent iuvenum; alteruni est membra de-

cora iuventute.
560. Casum iam vocat quod

minebat
accidit,

Aeneas.

periculum,
nisi

quod

revera

experrectus

561. te circum slent:

cf.

2,

esset

641.

H. Od. 14,
nciVTod-tv tozTj.
Cf.

nfQL yuQ v.uv.u

SU. 8, 169 Indulgere quicli htn nimium
secura potes, nec quae tibi fraudes tendantur, quae circumstent discrimina

270

cernis?
de Africa
venlos,
enim Zephyro navigare non poterat." S.
Sed Goebel Jhrb. 1864 p. 663 Zephyris

ahenndum

fuisse Aeneae.

Certus

564.

quid

Dido

ad homines pertinet ut

et

aut cerlus consUii,

intrepidus; et ad res: sic dicitur
telum. hasia, sagitta, securis cerla et incerta saepissime, ut exempla alTerre opus
1.

576;

fortis

non

et

est

fidus

et

lam cum gerundio legimus ad554, hoc loco cum infinitivo

sil.

iectivum
iunctum.

Sic

Ov. Her. 7, 9

ap.

Cerlus

Aenea cum foedere solvere naves.

43 certi non cedere. Luc. 3, 586.

es

9,
Val. Fl. 8, 316.

dura

pati.

807 proelia virgo

738 segnes exspectare.

Cf. 7,

11,

164 quo non praestantior allcr aere

6,

12, 290 avidus confundcre

ciere viros.
foedus. felix 9, 772. praesens 12,152;
Quum vero nec gerundium nec quae sunt
in solula oratione dicendi formulae in his
adiectivis usitalae versui tam facile apta-

rentur,

infinitivus

aulem

et

aptior

esset

exquisitiorem brevioremque dimodum subminislraret et simili

cendi
Graecorum commendareiur usu, receperunt
eum poetae, eosque secuii sunt posterio-

forma

res

et

et adiecliva,

scriptores.

dummodo

iis

responderet parlicipium, quod infinilivum

regeret, cum infinilivo iunxerunt. Cf. Gr.
Fluctuat, cf. 532.
426, 2.

565. Potestas c. inf.

verbo omisso 5, 362.

cf.

5,

638,

de

566. Nisi celeriler aufugis, naves tuas

et incensas a Poenis videbls.
ium cf. 11, 708.

fractas

568. Attigil Aurora,

quem

quem

collucel,

569.

Heia

cf.

sive sol locum,

siia luce altingit.

9, 38.

Rumpe moras

6, 215 heia
age, segnes rumpe moras. Sen. Med.
54 rumpe iam segnes moras. Sic moras
rumpere Val. I, 306. 4, 626. varium
...femina ut Triste lupus stabulis Ecl.
sic

562. Zcphyros:

docet

563. dirum nefas: Vide

palratura sit v. 601, 602.

modo im-

tamen

e somno
Ducere somnum

mutabile semper

et

9, 13.

G.

3, 42.

Sil.

AENEIDOS

LIB. IV.

207

se immiscuit atrae.
vero Aeneas, subitis exterritus umbris,
Corripit e somno corpus sociosque fatigat:

Femina.

570

Sic fatus nocti

Tum

Praecipites vigilate, viri, et considite transtris;

Solvite vela citi.
Deus, aethere missus ab alto,
Festinare fugam tortosque incidere funes
Ecce iterum stimulat. Sequimur te, sancte deorum,
Quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes.
Adsis 0, placidusque iuves, et sidera caelo
Dextra feras. Dixit; vaginaque eripit ensem
Fulmineum, strictoque ferit retinacula ferro.
Idem omnes simul ardor habet, rapiuntque ruuntque;
Litora deseruere; latet sub classibus aequor.
Adnixi torquent spumas et caerula verrunt.
Et iam prima novo spargebat lumine terras

575

580

585

Tithoni croceum linquens Aurora cubile:

liegina e speculis ut primum albescere lucem

Ovx dyaO^ov TtolvjioiQccvlr].

242, 2.
570. Nocti se im. a. i. e. evannit.

3, 80.

Cf.

Gr.

571 583.

Carthagine Aeueas

solvit.

571. Suhitae iimbrae suiit, (luae suCf. 2, 680.

bilo incidunt, ubi deus abit.

Corripere e somno corpus est

164 et corpus de tcrra corCorripere autem ubique
ripere 4, 998.
572.

ap. Lucr. 3,

motus

viam
462
cf.

signiflcat

celeritateni

418.

se corripere

1,

sich

132.

cf.

6,

corripere
472. 11,

Corpus corripere
Faligat socios sc. hortando.

aiifraffcn,

574. Praecipites

cf.

137.

5,

Sol-

vite vela, quae erant conlracta.

576. Sancte

deorum secundum En-

Respondit

luno Saitirnia
sancla dearum'"'' S. cf. Gr. 8 264, e.
stimulat c. inf. Gr. 425 An. 3.

nium

dixit:

577. Quisqitis
iussisli
lis

cf.

9,

es,

qui

me

id

vel afferre posset, Romani precantes nialebant addere formulam, qua se deuni

quam

iiescire indicarent,

Secundum

qui sic precantur:

vel quo alio nomine

nomine ofPontiflcum morem,

falso

omnipotens,

luppiter

appellari volueris."
Ilor. C. S. 15.

34, 21.
Eodem modo Graeci precabantur cf. AescU.
Ag. 155. Zivg, oOTtg ttot' icriv, bI
Tod' avTO) cpiXov KixXrjfitvca tovto viv'
TtQogsvvinco.
Piat. Cratyl. p. 400 E. 'Ev
xalg iv%alg v6(iog ioTlv i](ilv fvxsoQ-ai,
OlTLV8g T Mt 6n6&8V X^lQOVGlV OVOS.

cf.

Cat.

(ia^6p.V0L,
KttXslv, cog

ravTU
allo

avTOvg
siS^Tag.
Ad-

xai

(irjSiv

i]fMccg

dea

sive

Ovantes

cf.

cs..

10, 690.-

dicantur movere tenipestates ut 1, 535, et

sidus sit pro tempestate ut 11, 260. 12,
451.
579. Feslinatio indicatur et sono versuum et multis rebus , quas antea fieri

necesse erat, omissis.

580. Ferit cf. 1, 103.
581. Sic 7, 393 Idem omnes simul
ardor agit.
Aequato ordine
582. latet aequor.
videmus incedentes naves.
583. Caerula verrunt cf. 3, 208.

584

629.

Aeneae abeunfi Dido

diras

imprecatur.
584. Diluculum descriptum

Quando enim non sa-

22.

sive deus,

Sidera rfe.r578. Jdsis cf. 1, 734.

lam vero si sidera,
tra feras, propitia.
ex quoruni ortu et occasu venti cognoscuntur, prospera sunt, navigatio prospera
Inde flt, ut sidera ipsa
sit, necesse est.

facere

conslabat, quis deus auxilium attulisse

fendere.

diderunt eliam:
Cf. Geil. 2, 28.

143 Primum Aurora

spargit lumine terras.
3,

cf.

7.

I.ucr.

quum

novo

585. Aurora Tithoiuim, Ijaomedontis

amavit eique aeternitalem petiit,
fratrem
sed omisit etiam perpetuam orare ius-^entutem; inde senex decrepitus fingitur Cic.
,

c. 17, et modo vox remansisse c. 16.

primam sed
586. Ut primum Mb.
Albe>cere lucorrectum Py. rec. Bb.
men ex rerum natura dixit. Ita Caes.
BC. 1 68. albejite caelo omnes copias

CM.

castris
ducit

educit.
vidisse

,,Bene hanc primum increpusculum, quae quasi

amatrix tota vigilaverat nocte."

S.

speculis, ex edilo loco arcis, ubi reginae

aedes

eraiit.

Quum

orti

diei

bis

fiat

208

YIRGILII

P.

MAROMS

Yidit et aequatis classem procedere velis,

Litoraque et vacuos sensit sine remige portus,
Terque quaterque manu pectus percussa decorum,
Flaventesque abscissa comas, Pro luppiter! ibit
590
Hic, ait, et nostris inluserit advena regnis?
Non arma expedient, totaque ex urbe sequentur,
Deripientque rates alii navalibus? Ite,
Ferte citi flammas; date tela, impellite remos!
Quid loquorV aut ubi sum? Quae mentem iusania mutat? 595
Infelix L)ido! nunc te facta impia tangunt.
Tum decuit, quum sceptra dabas.
En dextra fidesque,
Quem secum patrios aiunt portare Penates,
Quem subiisse humeris confectum aetate parentem!
Non [jiotui abreptum divellere corpus et undis
GOO

languiduni in iis inesse videlur:

qaare quuni v. 564 ei 565 iierum 9, 459.
460 leganlur, Pl. huc eos ab alio puiUalos.
At vero iUo eliara loco
lat
461: iam so/e infuso, iam rebtis luce
meiitio,

repetitur lucis orius,

retectis.

eodem

et

modo per parliculam iam duo enuntiaia

aUbi iuneiiniur

et nulla in apodosi particula addiia 2. 601. 3. 356.

5, 763.
9,
459, et sequente quum 3, 137. 5, 635.
quae noclu facla
7, 105; et post ea,
sant, ..temporis designatio," ut iam iudicavit Servius, ex re esse videtiir.
Quare
caussam non videmus. cur hos versus a
Virgilio non esse scripios pulemus.
587. Aequatis velis est opiimo ordine.
Aequatae spirant aurae.
Cf.
5, 644
arquatis coni. K. Fr. Hermann.
566. Seniit .,est cuin taciio ac gravi
maerore cernit." P/.
vacuos sine rcmige portus: Talis abundantia saepius ut
10, 636 et Sil. 10. 562 vacuum sine
corpore nomen.
Ov. 31. 10. 245 sine
J acuos eliam ad liconiufre caelebs.
Cf. Gr. S 235 An. 2.
tora pertinet.
590. Flaventes cf. 559.
Abscissa
el percussa cum acc. graeco cf. 2, 273.
abscisa Mss. plures<
abscissa M.

Hoc

al.

praestat,

evellit

enim

comas,

non cullro demetit.

591. illuserit.
Illudit.

De tempore

quod tutus abit

et

9,

785.

intactus

post

cf.

tantas reginae minas.

592. Expedient sc. Poeni.

Dido exsuos non esse permissuros, ul
Aeneas incolumis abeat, quos ubi^uielos
esse videi, ipsa male sana imperat, quasi
ex conclavi eius vocem Poeni possent

navalihus in allum celerrime deducere

iubenlur. ut persequanlur Troianos.
594. date tclu Mss.

vela
quod esse
uno libro ..arridet" Rb.; sed
Dido excitat ad pugnam iam, non ad iter
Date tela sic 9, 37: Ferle
faciendum.
citi fcrrum, dalc telof ascendite muros.
lam redit quasi
595. Quid loquor?
,

diciiur in

lusani
ab insania et se ipsa colligit.
vero si sui compoles fiunt atque insanisse
iristitia angi solent.
se intelligunl
596. faia P. al.
Fata autem non
sunt impia.
facta M. al. Quaerilur
ulrius facta impia dicantur, Aeneae an
Ad Aeneae periurium refertur,
Didonis.
,

ut ap. Tib. 3, 6, 42 Ariadne in Theseo

iugrati referens impia fucta viri, et ap.
"Nec facta impia fallacum
Cat. 30, 4
hominvm caclicotis plucent. Tangunt
autem nos ea, quarum vis ad nos perlinet.
Itaque ea est sententia: Nunc sentio,

quem

in

casum Aeneae

Sed nunc sero

ciderim.

ferro irruere in

regiium

meum;

stat

periurio
;

lum

in-

decuit

Aeneam, quum recepi in

hominem pieiale

sed quis

insignem quem ferebant

trem,

est

in

deos

et

pa-

tam perfidum fore puiavisset' Perenim Dido fraudatam se esse ab

Aenea contra v. 338. 9.

597. Dextra fidesque

sc.

eius.^

quem.

Id pronomen demonsirativum saepius omittitur apud Vgl. 5. 291 Hic (eorum) qtii
forte velint rapido cnnlendere cursu,
invitat <tictis animos; 11, 61 finxerat

post terga mantis Ceoriim}, quos mit-

spectat

et

aadire.

umbris inferias; 172.

Portarc non pro portasne diclum,
nam adhuc secum ducere dicitur.
yliunl
cum ironia dictum
nimiram etiam hoc

593.

Cf. Schill. Jungfr. 5, II.

Diripient

Mss.

videtur esse,
Rec. Rb.
Tanien
anice verum deripient quod resiituii Hs.
neqae enim dilacerare suas naves, sed a
etsi

in

non cerio constat.

teret

596.

falsum

esi.

599. subiisse.
De forma cf. 3, 603.
600. Divellere corpus Baccharum niore,
quod fecerunt in Peniheo et Orpheo.

AENEIDOS

LIB. IV.

209

Spargere? non socios, non ipsum absumere ferro

Ascanium patriisque epulandum i^onere mensisV
Verum anceps pugnae fuerat fortuna.
Fuisset;

Quem nietui moritura? P^aces in castra tulissem,

Implessemque foros llammis, natumque patremque

605

Cum

genere exstinxem, memet sujDer ipsa dedissem.

Sol, qui terrarum damniis opera omnia lustras,
Tuque harum interpres curarum et conscia luno,
Nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes,
Et Dirae ultrices, et di morientis Elissae,
Accipite haec, meritumque malis advertite numen,
Et nostras audite preces, Si tangere portus
Infandum caput ac terris adnare necesse est,
Et sic fata lovis poscunt, hic terminus haeret:
At bello audacis populi vexatus et armis,
Undis spargere
nioriuos

iii

ut

3,

saevientll

605.
ralio,

Cruilelis.sinia

qua

quoniiuus ab aLiis sepeUrentur,

etiani,

iiupedie-

baiitur.

Epulandum

ut
Procne filium
Harpalyce Clynieno pa(ri
filiuni Presboiieni,
vel Atreus Tliyeslae filios comedendos apposuit.
604. Quem metui moritura. Qui niori
decrevit, iiiliil habet, quod ainpHus metuat.
Castra iieque lioc loco, neque
3,519 aut 5, 669 classcm signat; sed
nautae iioiidum conscensis navibus C^^S)

602.

palri Tereo,

Ityii

in litore habebant

et

quae bella erant Romanis cum

quasi

iii

ultioiiem

Poeiiis,

desertae Didonis facta

simulet.

607. Sol qui omnia videt et audit ut

Hom. n. 3, 377 'HiXtog og ndvx' icpo-

Qag

yiai

ndvx'

inayf,ovii,g

iii

diris

advo-

catur, ut qui iurisiurandi testis ipse periurio laesus videtur.

Saepe in tesllmoiiium

vocatur 12, 176.

Lustras
608.

6.

cf.

Harum

Ov. Met. 1, 766.

quibus luinc premor; cf.

Interpres lioc

de luiione pronuba 59.

media et coiiciliairix.'" S. cf. 10, 175.

609. Hecale iiifernalis dea maxime Iii
cf.
511.
iinprecationibus advocalur
Llulata i. e. ululalu vocaia cf. 6, 794.
Sic Stat. Theb. 3, 158 nulloque ululata
dolore respexit Lucina dumum; et activum esl apud Mart. 5, 41, 3 quem uluesl

615

Cf. simile tonare 510.

Unde
caussa invocat ultionis.
etiam Furias vocat: sed usurpative modo
Uiras dixit.
Nam Dirae iii caelo Ccf. 13,
845) Furiae iii terris, Eumenides apud
Inferos, unde et tres esse dicunturCO:
sed haec nomina confundunt poetae." S.
610. Quidam hoc quod dicit: dii moeos traduiit,
rienlis Elissae secundum
qui dicunl habere nos singulos deos nostros, ut 13, 539 tjec di texere Cupencum Aenea venientc sui'''' S. Ccf. ad locum}. Res quaiu taiigit saiis est nota.

lat

(iallus.

Hecateii

Cf.

castra.

606. Genere i. e. Troianis.

ExstinSuper ipsa dedisseni
xem cf. 5, 7^6.
sc. morH. Cf. Sopb. Aj. 3s9 ncog uv xov
aip-vXcozaxov tx&QOv ulrip.a , xovq di
SiGGaQxaq oliGoaq a6iliiq xsXog &dvoifii v.avxog; Sen. Herc. Oet. 345.
Traiisit ad imprecationes
qua in re ars
poetae cognoscitur, qui omnia quae Aeneae
postea adversa fuerunt ipsamque mortem

610

N. H. 3, 5,

Plin.

populus

eliain

>Iaior coelitum

7:

hominum

quam

intelligi

quoque ex seniet
ipsis tolidem deos faciant lunones GeniosGenii virorum, luque adoptando sibi."
Noti vernones femiiiarum dicebantur.
sus suiit .Menaudri: "Anavzi Saificov dvavfinaQiaxuxai sv&vg ysvop.ivcp
SqI
fiv6xaycoy6g xov ^iov. Eiupedocles duos
potest

quuin

singuli

genios attribuit, alterum

alterum.
Multae sunt in
gemmis iiummis vasis aliis Geniorum
De Geiiio loci cf. 5 95.
imagines.
homiiii

cuivis

boiiuin

malum

Dioae ullrices.
612. si tangere etc. cf. Honi. Od. 9,
532 Polyphemi iii Ulyssem diras. Animadverle praeterea absurdam esse imprePl.

coiii.

iiam si necesse est Aeneam

calionem
pervenire in Italiam, culpandus non esf,
quod Carlhaginem reliquit.
cf.
133.
613. Infandum caput,
Aecesse
Terris aclnare iia 1 538.
est sc. fato, quod flecti nequit.
614. Fata lovis quae dat cf. 2, 357;
His terminus haeret:
de re 3, 250.
Serv.
quoniam
,,Si hoc est immulabile"
Ita termiteriuinos moveri fas noii est.
;

nus haerens
615.

ap. Lucr.

Audax populus

6, 05.

esl

14

Rutulorum.

P.

210

VIRGILII

MARONIS

Finibus extorris, complexu avolsus luli,

Auxilium imploret, videatque iudigua suorum
Funera; nec, quum se sub leges pacis iniquae
Tradiderit, regno aut optata luce fruatur;
Sed cadat ante diem, mediaque inlmmatus arena.
Haec precor, hanc vocem extremam cum sanguine fundo.
Tum vos,
Tyrii, stirpem et genus omne futurum
Exercete odiis; cinerique haec mittite nostro
Munera. Nullus amor populis, nec foedera sunto.
Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor,
Qui face Dardanios ferroque sequare colonos.
Nunc, olim, quocunque dabunt se tempore vires,
Litora litoribus contraria, Huctibus undas
Imprecor, arma armis; pugnent ipsique nepotesque.
Haec ait, et partes animum versabat in omnes,
616. finibus extorris.
Coactus est dee Latio et Evandri Tuscoruinqiie
implorare auxilium,
relicto
in
castris
Ascanio.

ceilere

Jideat indigna suorum funera,

^PaUantis dicit el ceteroruni." S.
617.

filB. Conditiones pacis

iniquas vide 12, 823.

Troiano nomini

619. nec regno fruatur. Tribus tantum annis regnavit

in tertio anno subniersus in fluvio Numico." S.
ISec pro
neve 12, 801.
;

620. Ante diem ut 620 ,,ante fati

cessilalem" S. pereat morte violenta.
rem cf. 1, 259. Ex cadat facile ad
humalus supplelur sit cf. 5, 362.
coiii. iaceatque pro mediaque, et Pl.
dit liemisiichium Praeda feris iaceut

ne-

Ad
in-

Gt.
ad-

621. vocem cum sanguine.

De structura cf. 8, 72.
..Quasi
imprecationes
ipsas siio consecraret saiiguine."' S.
San-

enim magna Iribuebatur vis, sed

maxinia in artibus magicis. Scythae foedera saiiguinis ex paciscentibus exenipti
el permixti haustu sanciebant
3Iela 2, 1.
Idem feclt Catiiina SaU. 22, nbi sanguiguiiii

magiuim habetur facinus.

622. Exercere odiis, cf. 3, 182.
624. Munera.
Id a vobis exoptatissi-

nein bibere

mum

muniis

erit,

si

ad

me

nuntius per-

Romanos odii pervenerit.

Placatur enim anima ullione cf. 386 et
II, 180.
Umbrae autem res in terra

petui

vestri

in

curant cf. 6, 690 sti.

nec foedera sunto. Semper hostes erant Romani
et Carthaginienses,
neque foederum inter
eos iilla fides erat.
actas

62.i. exoriare aliquis.

Secunda persona iungitur pronomini aliquis, (juod al-

loquitur

eum,

qui

qualis futurus sit ne-

scit.

G25

G30

et Hor. C. 3, 27, 51
quis haec audis. Ter. Ad.
26 Aperite aliquis actutum ostium.

Cf. Gr.

O deorum
4, 4,

G20

241

si

non esl qiiod

Hannibalem significari
moneaiuus.
Pl. Hannibalem a Didone
orlum esse negans, proponit Ex. a. noSed ex ossibus
slris hinc ossibus i/.
probe dictum; nam quasi ex ipsius membris reparari vult ariquem sui ultorem;
Aciilior
noii agitur de vera generatione.
eliam Gt. , qui pro ex dat rex!
626. Face ferroque pro vulgari ferro
,

et igni.

627. Quum ultorem advocasset Dido v.

625. 6. iam perpetuum (nunc, olini) imprecata est Romanis et Carthaginiensil)us
bellum tam acre, ut vel inaiiima hostilia
sint,

(litora,

fluctus,

armaj |\onne Ro-

vetabant ne in loco Carthaginis

nova urbs conderetur, ul locuin lam ailversum haberenl, ex quo qui incolerent
Cipsi eiiim Carthaginienses erant delelij
maiii

inimicum in Romanos animum haurirent.]

maxime aulem animali. Et versii liypermetro i. e. inrinilo Dido indicat iiiimiciarum se cerlum finem deprecari. Pl. coni.
Dabunt sc
natique nepotesque(!)
vires ut lav. 28, 5 pollicitiis prout lempus ac res se daret, omnibus laturum
se auxilium, et Ter. Hec. 3, 3, 20 ut res
dant sese.
Iiaque
quando poteruiit,
pugnenl
quando vires resumpserint, iterum piignent et ipsi et nepotes, neve

unquam pacis
Dardanii

est

630

fruantur dulcedine.
et Tyrii.

662.

In ipsi

Ultima Didonis verba.

630. Barcen,

quae

adesl,

dimillit

ad

Annain arcessendam sacrumqiu? parandum, iit .sola essel sibique posset mortem
inferre.

partes

milia ad 5, 418.

animum

v. in o.

Si-

AENEIDOS

LIB. IV.

211

Invisam quaerens quam primum abrumpere lucem.

Tum breviter Barcen nutricem adfata Sychaei;
Namque suam patria antiqua cinis ater liabebat:
Annam cara mihi nutrix huc siste sororem;
Dic corpus properet Huviali spargere lympha
Et pecudes secum et monstrata piacula ducat.
Sic veniat, tuque ipsa pia tege tempora vitta.
Sacra lovi Stygio, quae rite incepta paravi,
Perficere est animus finemque imponere curis
Dardaniique rogum capitis permittere fiammae.
Sic ait.
Illa gradum studio celerabat anilem
At trepida et coeptis immanibus effera Dido
Sanguineam volvens aciem maculisque trementes
Interfusa genas et pallida morte futura
Interiora domus inrumpit limina et altos
Conscendit furibunda rogos ensemque recludit
Dardanium, non hos quaesitum munus in usus.

631. .^brumpere luceni ut 8, 579 abr.

593 abrumpere vitam ocius altoniti quaerunt, lucemque

gravanlur.
vitam.

Cf.

Sil.

2,

H33. Hic versiis, a iioniiullis eiectus,

abesse iiequitIiire enim {luaeritur,
cur
nou suani nutricem secum liabeat. Nulricum autem apud antiquos maguus houos
erat

cf.

493.

1.

7,

referatur,

suam.

Pronomen quo

inteUigilur ex opposito.

Cinis ater habet

Cf.

mortuum,

i.

3,
e.

anima corporis cremati.

634. Mibi ad siste trahas, non ad cara.
Hnc siste, huc adduc, ut C8, 85}
El cum greg-e sislit ad aram.''' S.
635. Spargere pro conspergere ut 20.

cineri inest

665. 7, 754. 8, 645. 11, 82. Ov. Met. 7,

415. 845. Ilor. Carm. 2, 13, 6 peuetralia sparsisse cruore.
Simplex pro composito cf. 5, 154.
Quod fluviaUs aquae
in sacris usus est cf. 2, 719.
636. Piacula , monstrata a sacerdote
Massyla cf. 483.
637. Sic veniat ,,ne praemilteret, aut
praecederet" S. atque ita necem impediret.
638. incepla cf. 504.
luppiter Sty-

gius Phuo
640.

est

cf.

6,

138.

Uogiim Dardanii capitis

est,

,,in

quo eius imago fuerat." S. cf. 508.

641. V. obscurus et Virgilio indignus"
deletur a Pl
Studin anili MlP ut testatur lib. al. pro induslria, qua utunSic Ld. Ilb
tur aniculae." S.
fi"'"dum anilcm in oplirais post M. esse teXeque hoc absurdum. Cf.
statur tVg-

gradum anilcm
passu processit anili.
Barce aiiilem gradum,
Ov. M. 13, 533.
qui iam lentus esse solet, studiose accelerat.

Sic studio

dictum esse docent

6,

635

640

645

781 et Ov. Trist. 3, 4, 41 Nunc quoque

submotum studio defendis amicum. Cic.
pr. RA. 32 Omnes intelligant, nic non
studio accusure, sed officio defcndere.
celerabat Iln. IVg. Ld. ,,Alii celebrabat legunt, quia anliqui hoc verbum in
velocitaie ponebanl; Attius (Jdcri gradu
grestfum accelebrassc dccet''' S. Sic Nonius: ,,Celebre non solum frequens sed
Altius Aegistho: Celebri
etiam velox.
gradu gressum accelerassc decet.''^ Habes doctrinam grammaticorum in uno loco
haerentium et in eo ipso dissenlientium; illud b etiam in M. suprascriptum esse teslatur Ub., unde minus accurate tradilam
apparet esse Medicei scripluram ab Heynio, aqud quem celebrabat ila aflferlur, ut
prima videalur lectio. Tamen celebrabat

anili rec. Rb.

642. Trepida

festina (cf. 10, 283)

moritura nihil timebal."
Coeplis
immanibus (cf. 7, 562) effera furiata
Sic Val. Fl. 2,
saevis cogitationibus." S.

Nam

104 cffera

et

ingens

et

maculis

suff'ecta

gcnas de furibunda femina.

643. Oculi sangninei cf. 2, 210.
643. 44. Haec signa fiilurae caedis vera

Ue maculis non supervaesse dicunlur.

caneiim esse videalur alTerre quae monuit
Observalum est nuper in Francia,
Pl.
eos, qiiibus crines et pars tunicae in cerviciluis aliscinduntur, ut mox securi Guilplerumque in vullu
lotina perculianlur,
flavas et caeruleas maculas contrahere."
647. enscm Dardanium, elc. Non licet
explicari, ut solet, de armis ab Aenea ceabeunle reUctis cf. 495;
leriter
neque
enim haec muiiera sunt: neque de eiise,
quem Uido dederal Aeneae 261 et quem

P.

212

MARONIS

VIRGILII

postquam Iliacas vestes notumque cubile

paullum lacrimis et mente morata,

Hic,

Coiispexit,

G50

Incubuitque toro dixitque novissima verba:

Dulces exuviae, dum fata deusque sinebat,
Accipite banc
Yixi et quem

animam meque

exsolvite curis.

bis

dederat cursum fortuna peregi;

Et imnc magna mei sub terras ibit imago,
Urbem praeclaram statui, mea moenia vidi,
Ulta virum poenas inimico a fratre recepi;

heu nimium

Felix,

Nunquam Dardaniae

felix,

si

Moriemur

Aeneas. Sed si poetas Romanos respicinuis, non possumus quin accipiauius ensem ab Aenea Uonatum Diiioni.
Cf. Ov. Her. 7, 184 gremio Troicus eusis ailest. v. 186 qnam bviie conceiiiunt
fato tua munera nostro. 19o praebuit
reruiui.sset

Aencas

caussam mortis et ensem.

41 sq. et 52 Corripit enscm,
CDido) Certa necis; profngit donum
exitiale mariti et 149 Ilaec dicens
ensem media in praecordia
CDido)
adegit, ensem Dardanii quaesitum in
pignus amoris. Nec absonum est, Didonem reginam gladium gestasse, si non
in usum, certe ad ostentandam suam potestalem; quare potuit ab Aenea sibi petere (quaesitum) gladium illum, quo ad
Troiam ceriaverat, et dare alium 861.
In c. acc. finem significat cf. 4, 43.
648. lliacas vestes cf. 1, 648.
650. que
que cf. 11, 840.
651. Conspectis rebus ab Aenea donatis et memoria praeteriiae laeiitiae revocata iam in lacrimas dissolvitur; et mitiore animo quae faclura est expendit et
probare conatur.
Exuviae cf. 496,
dulces, dum i. e. quamdiu fatum sineet Sil.

et

8,

bat,

accipite

animam

meam;

in

iis

enim incubans erat morilura.

sinebat
M. al.
sincbant FP. al. rec. Rb. cf.

1,

tantum

litora

carinae!

tetigissent nostra

Dixit et os impressa toro,

16.

655

inultae,

quem dederat cursum fortuna

quis non recusans, quis non gemens exit." Vides etiam Senecam locum
iia intelligere, ut nos supra indicavimus.
653.
Alius versuum propositus est ordo

Vixi

et

peregi?

At si reci55. 56. 54, quem rec. Hb.

pitur, qui sequuntur versus mullo minus
Neque ex eo, quod Sil. 8, 144
Aeneae coniux Veneris nurus,
iilta
marilum vidi constructas nostrae
Carlhaginis arces; nunc ad vos magni
cohaerent.

sq. habet:

descendet corporis umbra'' satis docelur

in hoc loco,
ex quo sua hausit Silius,
eodem ordine senlentias esse prolaias;
nam et illud ulta virum Silius antepoEt qualis fuerit Silius poeta, qui
suit.
ne ab ordine quidem sententiarum ausus
sit discedere?
654. nunc ibit.
I\unc cum futuro potest iungi, si quod futuro indicatur, siatim sequitur, ut iam praesenti lempore
videalur
E. 6, 6.
esse
10, 582.
Mtigna imago, aut quod umbra maior
esl homine vivo, cf. 2, 772. aut, idque

praefero,

magna

magnam

factis

quae egregiis
Quid enim
gloriosum esl,

dicilur ea,

se

praestitit.

corporis magnitudine
praeserlim si omnes eadem ornanlur.
Serv. h. 1. multis verbis docet animam
mortuorum ad caelum permeare, apud inin

modo esse imaginem et simulacrum.

mei cf. 237.
656. Vlta virum, Sychaeum, puniendo

feros

653. Instanle morle ipsa se consolatur

rerum gestarum gloria; deinde quum res

ita ceciderint, (fortuna) ut mori sit ipsi
melius, non dubitat oppelere morlem. Non
defuerunl
qui hunc versum frigere dicerent; neque tamen babebant assentienlem
Heynium, qui hunc versum et sequenles
in Munchhusii iUius, qui Georgiam Auguslam condidit, laudes conluUl; nec
Schillerum, qui: ich habe gelebt noto in
loco non sine vi dixit; neque antiquos.

nec revera ulla avari maior

est poena, quam amiltere pecuniam, propter quam commiserat scelus." S.
Cf. 1,
360.
658. Cf. Cat. 64, 171
Ulinam ne
tempore primo Gnosia Cecropiae tetigissent litora piippes.
Tangere est
pervenire ad, sic 9, 135 t. arva.
O. M.

Nam

4,

neca

ut oniittam

Hor. C. 3, 29, 43. Se17 Quis sine querela

dixit Benef. 5,

morilur?

quis extremo die dicere audet:

eius
i.

interfectorem.

a. f.

Nam

ideo

addidit p.

r.;

778 domos. F. 1, 519

os impressa toro.

6o9.

dum

in

summo

litora.

Quod

corporis dolore

fieri

inlersolet,

AENEIDOS

LIB. IV.

213

Sed moriamiir, ait. Sic, sic iuvat ire sub umbras.

Hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto

660

Dardanus

et nostrae secum ferat omina mortis.

Dixerat; atque illam media inter talia ferro
Collapsam adspiciunt comites ensemque cruore
Spumantem sparsasque manus. It clamor ad alta
Atria; concussam bacehatur fama per urbem.
Lamentis gemituque et femineo ululatu
Tecta fremunt; resonat magnis plangoribus aether:
Non aliter quam si immissis ruat hostibus omnis
Carthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes
Cuhnina perque hominum volvantur perque deorum.
Audiit exanimis trepidoque exterrita cursu
Unguibus ora soror foedans et pectora pugnis
Per medios ruit ac morientem nomine clamat:
Hoc illud, germana, fuit? me fraude petebas?
Hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant?
Quid primum deserta querar? comitemne sororem

Sprevisti moriens?
Eadem me
ferro dolor atque

Idem ambas
hoc Dido

fecit

ratione."

Pl.

animi ac despe-

in dolore

Val^

Cf.

Fl.

8,

impresso gemuit miseranda

Ilaec

cubili.

665

670

675

ad fata vocasses,

eadem hora
Val. Fl.

est.

tulisset.

pulsatque chcltfn
postquam biberunt.

1, 139

post pocula Chiron,

in

abl.

c.

547

6,

dum

in verbo,

verbuni

H6I. Hauriat oculis, ut 12, 946 exvvias oculis hausit.

10, 899 Siispiciens

loquilur.

hausit caelum. G. 8, 340 lucem pecuIlaiirire auribus

des hausere.
voccm

concussam, quae

spem
12, 26 haec animo
hauri
Gaudeat iUe crudelis homo .sua
crude!ilale, qua me ad morlem compulit;
simul habeat omen infaustum navigalionis.
Hac cura narratione Virgilii cf.

667. Tecta fremunt cf. 11, 453.

671. Praeposilionem poelae etiam ante
genilivum ponunl a voce ad quani perliiiet
apluin, ut h. 1.; sive ad alium casum ad
vocein ad quain perlinet, describendam
additum ut O. F. 3, 13 I entnm erat ad

10, 648

359.
Siniile
hausil inanem.
V.

animo

Ov. Her.

663

7.

et Sil.

687.

663.

quum

prolepsis

et esl

iit

28.

(cf.

Gr.

518) nonnunquam etiam ante verbuni

aliquod nulla raiione ad praepositionem
}

lalia
,

titur;

per urbem

301,

cf.

re audila terrore concu-

molli derlivem tramite ripam

sq.

Luctus Carthaginiensium
et Anuae.

media

posiliones

40

8,

666. liacchalur,

Idem 12, 318:

Saepius enim prae-

iuter talia.

diceret.

cum

suis

noniinibus

iunctae,

tempus aliquod significandum aptae

sunt, vicemque sustinent totius enuntiati

ad

Sic inter Sall. lug. 40.

Val. Fl. 2, 428 has inter
lacrima^ i. e. dnm lacrimat.
ad 513.
Ila amalum ab Ovidio illud ab his:
statim postquam haec dicta sunt, M. 3,
873. 4, 329. 8, 611.
ante: 11, 424
ante (iibam
Stat. 6, 147.
Sil. 9, 52
seciindarii.

Liv. 24, 19.

antc tnhas,
dat signum.

i.

e.

antequam
7, 11

tuba proelii

nnte luos
vnltiis i. e. antequam te vidi.
per
Val. Pl. 1, 767 tulia per lacrimas, i. e.
post cf. Ov. M. 8, 538
dum lacrimat.
post cinerem, i. e. poslquam cinis factus
Val.

FI.

pertinens ut 223. 2, 278. 5, 312. E. 6,

19
Iniiciunt ipsis ex vincula sertis.
Quod si fil, relatio praeposilionis ex versiis apparet ratione certisque in sedibus

vox

et

675.

luam

ipsa praeposilio ponilur

Mc fraude

tui

petcbas,

amanlissimam

cf.

Gr.

^520.

me sororem

fefellisti.

Fraude

petere ad formulam telis petcre aliqnem

dictum; ila petere aliquem bello 3, 603.
veneficio A. ad Her. 4, 16. falsis criminibus Tac. A. 4, 31. fraude et insidiis Liv. 40, 55.

678. Sprevif^tine me tibi comitem asI ocasses

sumere, quae per vilam fui?
Sic 8,
uliiiam vocasses!
oplanlis esl
Ilck. Docovses vult pro643. 11, 162.
lasin esse, tuUsset apodosin. Nihil moror.
7'w679. Idem dolor sc. vulneris.
lissct pro abstulisset cf. 8, 554.

P. VIRGILII

214

MARONIS

His etiam struxi manibus, patriosque vocavi

Voce deos, sic te ut posita crudelis abessem?
Exstiiixsti te meque soror populumque patresque
Sidonios urbcmque tuam. Date, volnera lymphis
Abluam et, extremus si quis super halitus errat,
Ore legam. Sic fata gradus evaserat altos

GSO

G85

Semianimemque sinu germanam amplexa fovebat

Cum

gemitu atque atros siccabat veste cruores.

graves oculos conata attollere, rursus
Deficit; infixum stridit sub pcctore vohius.
Ter sese attollcns cubitoque adnixa levavit;
Ter revoluta toro est, ocuhsque errantibus alto
Quaesivit caelo lucem ingemuitque reperta.
Tum luno omnipotens, longum miserata dolorem
Difficilesque obitus, Irim demisit Olympo,
Quae luctantem animam nexosque resolveret artus.
Illa,

680. Patrlos vocavi voce deos, ipsa

sacra paravi, quibiis tii inlerires.
Cf. v.
504 ergo iussa facit.
681. Te sic pnsita i. e. quiim tii mor-

tua iaceres cf. 2, 644.

Crudelem se
vocat Aiina quotl abfuit; sic duram se
tlicil luturna 12, 873 et Sil. 13, 656 Ilei
mihi, nam cur uUa fuere adeo, quibus

a le saevus abessem, momenta? Annae sortem narrat Ov. Fast. 3, 523 sq.
51 sq.

Sil. 8,

raorientibus,

excipere
1

ut

extremum eorum spiritum

viderentur.

Cic.

Verr.

5,

Orabant ul filiorum exlremum

18

ritum ore excipere

cum

calis

parliciila

aiiie

In omnibus

semi

vocalein

vocavo-

coinpositis,

mutari

videtur

iii

consonantem, uiide solent scribere semustits , scmanimis,

Fovebat si posset
reducere aiiiinam.
Cons. ad Liv. 96 Frigida nec fovit membra tremente sinu.

688

7(15.

luno

dolorem

miserata

Didonis animam solvit cor[)ore.

688. Graves oculi sunt, qui moveri
vi.x

possunt morte instante.

illustrat

4,

69 y

e vulnere eruincomparatione <)v.

stridit

M.

stridet

P.

Cf. Gr.

innixa P. ,,et vulgo

eliam qui iacet,
annilitur, qiii tentat exsurgere" Iln.
691. Oculi errant, qui non possunt
certo intemli cf. Val. FI. 6, 277 extreSed

in Edd.

innililur

mus quum lumina

corripit

error.

Sil.

frustra seminecum quaerentia lumina caelum.

692. reperta M. al.
repertam ybc.
Sed non lucem gemil, sed qiiod Iiicem ultiinum videt.
Omnes aulem, vel qui vilam exosi sunl, ubi e.x ea excedendum
est
eiiis moventur dulcedine eanique relinqiiere quod cognnliir doleiit.
Confer
cuin hoc loco, Ovid. Met. 4, 137 sq. Eiir.
1

AIc. 203 sq.

qua putahant,
sent,

desecari

quot; ita certe

iis

Communis

erat upinio,
qui morli deslinati es-

a Proserpina criiies aliGraecorum Iragici tradide-

Macrob. 5, 19.
28, 20 Nultum saeva caput
Proaerpina fugit. Moriens enim est deo
quasi victima, ea consecratur pilis iiiter
runt.

coriiua
6,

Eur. AIc. 74.

Cf.

Hor. C.

1,

evulsis

et

in ignein

Hinc de moriente

244.

1, 147

sibi liccret.

scmianimem.

686.
hulis,

45,
spi-

Rem

120 sq.
S 184.
690. adnixa M.

Met.

6,

vulncra lymphis abluam

Uate lyniplias, CuQ Jis vulnera abiuain".
Quid ilari velit, oinittitur
ut 6, 884.
Siniile Ov. M. 13, 531 Quid
moror interea crudelia volnera lymphis
abluerc? Praeslat ea explicatio alteri,
qua date vulnera lymphis liypallage
dicluiu liabetur pro date lymphas vulneribu". Ilrk. explicat date per lasst inicli.
6S5. ore legam.
Cf. Ov. 31. 12, 423
Ilylonomc morientes excipit artus Imposilaque manu vulnus fovet oraqxte
ad ora 4dmovet atque animae fugienti
obsistere tentat.
\on esl huc trahendus
inos ille, qiio os admovebant carissiini
683. date

recte Serv.

689. Stridit sanguis

pens.

690

coniectis
Slat. Silv.

lam complexa manu crinem

cf.

2,

te-

luno.
At vero qiiiim Dido
anleqiiam faio est lenipiis
coiistitutum, ad mortein feslinaverit, iiesril
Proserpina;
itaque luno miserata Didonem Iriin mitlit, ministram et nuiiliam
deorum.
net infera

sua voluntale,

695.
tus cf.

animam

resolveret ar-

78.

aulem eiiisque
anima; cui si

nexoaqtie
Corpore
iuncluris concludilur qiiasi
excedendum est, aperiantur
antea necesse est corporis
1,

et resolvantur
artus cf. 703.

AENEIDOS

LIB. IV.

215

Nam

quia nec fato merita nec morte peribat,

diem subitoque accensa furore,
Nondum illi flavuni Proserpina vertice crinem
Abstulerat, Stygioque caput damnaverat Orco.
Ergo Iris croceis per caelum roscida pennis,
Mille trahens varios adverso sole colores,
Devolat, et supra caput adstitit: Hunc ego Diti
Sacrum iussa fero, teque isto corpore solvo.
Omnis et una
Sic ait, et dextra crinem secat.
Dilapsus calor, atque in ventos vita recessit.

Sed

niisera ante

11, 889 et Lucr. 2, 948 donec materies

omnes concussa per artus vitaleis ani-

mae nodos

e corpore solvit.

Nec
mcrilns pass. cf. 3, 118.
fato iaiu, nec facinore capilali commisso
69fi.

niori meriiit Uido.

Ea

de re disputat Gell.

concipit

bns

cf.

620.

Qnem dens ima cnlentum damnas-

Stygiae nocti, et 15, 76 De^cneres

tenehris animas damnavit /ivernis^ \,ne.
6, 413. 641. Hor. C. 3, 3, 22 Minervae
set

damnutum

llion.

aqnas alimentaque nubiOmninoque eam ob caussam

Adde M.

701. adversus
ut 2,

quod nunquam esl sine

rosrida,

pluvia.

699. Caput damnaverat Orco i. e.

devoverat, addixerat cf. 12, 727. Sil. 5,

311

Iris

nffert.

1.

97. ante diem

705

700. Iride ap. antiquos caeli arcus

signatur; liinc virgo discolor esl Stal.
Tliel).
10, 119 et ap. Ov. Met. 1, 270
IWuniia lunonis varios induta colores

dicitur

13,

700

694

stella

11, 589.
cf.

I,

430.

sequeiitem ducens. Irahens.

4,

facem ducens

Trahens
\.

e.

pone

Ita Val.

Fl.

97 Sol diem trahit.

70.1. in venlos.
Cf. 11, 617 vilam
Xon sine fructii
dispergit in auras.
comparabis doctrinam, quam proposuit
Vgl. G. 4, 213.

VIRGILII

P.

A E N E

MARONIS

LIBER QUmiUS.

Interea mediura Aeneas iam classe tenebat

Certus iter fluctusque atros aquilone secabat
Moenia respiciens, quae iam infelicis Elissae
Collucent flammis. Quae tautum accenderit ignem
Caussa latet; duri magno sed amore dolores
lam animns vehemenlissimis et gravissimis agitalus aireciibiis relaxatur el reficiiur hilari iudoruni ile.scriplione.
liUdi
fuuebres apiid aiiti(|uos solleuines, luilisque et Graeci el noiiiani niaxiine deleciabanlur, quare iion miruni esl, si descriptos Laud niiiiofe legebant studio et volupiaie.
Iiague iam Hoiiierus ornavit ludos in Pairocli fuiiere faclos eunique
seculi Graeci el Larini, iiiler quos \ gl.
fingendi arle et narrandi suavilale insignis
multuin vincii eos, qiii posl euni eadem
tenlarunt, Siliuin 16, 24i> sq. et Siaiium
6; quos cum Honiero et Virgilio
conferas, ut quantuin praesient inlelligas
iniiialoribus suis poelae.
Neque \'gl. In
his ludis Homerum est imilaius sed inorem
Romanuni depinxit polius; sic iam Scipio
Africaiius in Hispania ceriamina edidit in
Tlieb.

honorem

pairis

pairui

28, 21.
paene ultro
se ofTerre videlur, ubi Aeneas post aniium
ad Anchisae pairis lunuiluni reveniuir.
Praelerea qiiuiu fabulas, quae de Troianis
Ipsa vero

et

ludoriim

Liv.

occasio

exstabanl. in suaiii Iraiisferre vellet iiarraiionem, summo ariificio ei Erycis pugilis et navium incensariim el Segesiae
urbis a Troianis condiiae memoriam com-

plexus

esi.

34.

Troiani a Carthagiiic profccti

tempestate ad Siciliam appellerc cogun1

Interea,

duni

ea

liqui

arfuibme
observarunl

mare

(ieri

2. alio<i

geruiiUir,

quae

flucttifi

glaucum

An-

f:ecubai.

..Aiisiris

spiraniihiis

caeruleum, Aqui-

et

lonibus obscurius alriusque."

Gell. 2, 30.

moenia respiciens.
magni gaudii magnive
3.

praesertiiii queni iiiviii

les

108

In locum enim
doloris teslem,
reliquimus, abeun-

Sic ap. Sil. 8,

solemus respicere.
liespiciens ae^erque animi tum

regna

reliqui vestra.

coUucent flammi<>.

Dido sive Elissa

rogo se interfecerai , eum poslea
inceiisum esse ad cremandum Didonis
corpus probabile; quain flamniam videnl
Troiani, qui flante aquilone non poleranl
esse longe progressi.
4.

in ipso

marrno amore poUuto.

Dolores ex
laesus
esl.
PoUuitur enini quod non sincerum
et
castum sanctuinque servalur cf. 2,
686.
Amor polluiiur, si fallilur fides ila
pax poUula dicitur 7, 467. Quamquam
5.

eo,

qiiod

njagnus

aiiior

polluius.

amorem

tur.
1.

Interea
narrantur 4, 584 sqq.
quod
valet ad narraiionem coiilinuandam incipit
Iter tciiere idem
eliam librum X et XI.
esl quod cursum tenere 3. 686.
Medium
aulein ouine dicilur, quod post iiiiiiiim
est cf. 1, 50.5.
2, 24(.
Cf.
3, 665.
sermonem medium 4, 277.

falli

Aenea videmus.

poiius

quam

Pl. coni.

pollui

abrupto.

ab

P.

VIRGILII

MAROMS AENEIDOS

LIB. V.

217

Polluto notumque, furens quid femina possit,

Triste per augurium Teucrorum pectora ducunt.
Ut pelagus tenuere rates, nec iam amplius ulla

Occurrit tellus, maria undique et undique caelum:

OUi caeruleus supra caput adstitit imber,
Noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris,

10

Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta:

tanti cinxerunt aethera nimbi?
Quidve, pater Xeptune, paras? Sic deinde locutus
Colligere arma iubet validisque incumbere remis,
Obliquatijue sinus in ventum ac talia fatur:
Magnanime Aenea, non, si mihi luppiter auctor
Spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo.

15

Heu! quianam

6. Enunlialum,
iii
quo .subiecium esl
dolores et notum, ex omni parie recie
con.siructum, babei aliquid novi, quod

subieclo coniinetur id
quod alias indicatur enunliaio causali.
Nam usiiaiius esSed quum duri esse soleanl
set dicere
ex pollulo amore dolores, nolumque sit
eic, Troes irisiia ouinia auguraniur.
Neque laiuen sine e.vemplo est, quod neu,

trum pariicipii, ut h. 1. notum, pro subsiamivo absiracio posiium subiecii loco

coniinet caussam cf. Liv. 1
53 ni il egeneratum in aliis htiic quoqve decori offecissct.
7, 8 Piu uon perlitatum tenuerat dictatorem ne ante meridiem sifrnum dare posset. 22, 1. Tac.
H. I, IM Obsenatum id antiqnitus comitiis dirimendis non terruit Galbam,
quominus in caslra pcioerct ; et ul h.
\.
neiMruin iunclum aliis subsianiivis Hisl.
2, H2
Sufficere vidcbantur adversus
f itellium pars copiarum
et dux Mucianus ct ! espasiani iiomm ac nihil
arduiim fatis. t'f. Gr. S i46. An. 4.
7. Ducunt pcctora Teucrorum per augurium sc. Carihagini quid factum sil.
per cf. 786.
augurium, Ahnung
ap. Cic. Tusc. I, 15, 35 elc.
8. Pelagus, quod poeiis in usu est,
allum mare signal
oppusilum liiori proxiinaeque maris parli cf. 1, 181 Prospe,

ctum

late pelago petit.

Acquor el marmor, vocabula iion minus poelica, pacalum significant uiare. Oceanus esl magnum mare. qiiod lerram ainpleciilur,
saltcm ad liius appulsum, hinc spumans
salum 2, "209; in ponto profuiuU prae-

valei significaiio.

811

3, 192 sq. lecti

suni paucis verbis mulaiis.
12. Ipse gubernalor qui aliorum animos firmare debebai, in tanto tempeslatum periculo deficit animo.
13. nimbus cf.
quianam
1, 51.

\ersus

iaiu

Serv. ad

10, 6:

quianani,

cur,

quare,

sermo Ennianus: quianum legiones cacdimus ferrol''; composilum ad formam

quinam, quisnam. Iia Plaul. Truc. 1, 2,
34 quianam arbitrare?
Cf. Fesl. s. v.
qui locum afTert Naevii.
14. yeptune pater cf. 1, 155.
sjc
deinde locutus. Deinde et tum, ul de sic
noiaium esl 1 225, saepius posl panicipia lempus significaniia adduntur cf. Cic.

On".

2,

5,

16

collectis cetcris caussis

deinde comparat.
CEliam tum vero

Iia

tum 382.

12,
deinrle

5.

720.)
2,
391. 8, 481.
Hoc auleiu vocabuluni ponilur eiiam anle pariicipium iia h. I. el
400. 7, 135, el posl relaiivum ut 1, 195.
Addilur deinde eliam inlerro3, 609.
gaiionibus nude prolaiis, et indicat iuslam inierrogandi subesse caussam, quum
eum qui inierrogaiur ex rebus raulio aliler quam faciai facere debere sil consenianeum; sic 741. 4, 561. 9, 781.
Unde est particula consecu12, 889.
cf.

liva, simile iiosiris nun

denn.
hinc posl postquam 3, 464.
,

CoUigere arma i. e. vela;

armari diciiur 4, 299. Cf.
Incumbere remis iia 8, 108.

15.
sis

Sic deel

1,

clas119.

10, 294.

insurgere 189.
16. Obliquat sinus in ventum,

Siniile est

lorquet in veiilum,

quem Iransverse

vela
flan-

tem excipiat; lariren. Cf. Lucan. 5, 426

tortosque rudentes Laxavere sinus et
Jlexo navita cornu Obliquat iaevo pede
carbasa etc Liv. 26, 3t) Aliae ad incertos ventos hiuc atque illinc obliqua
tranafcrentcs vela in altum evectae sunt.

..Eleganier

gubernatorera oslendii anle

quam ad confessionem
descendal." S.
17. auctor Nec si huius rei auctorem
se luppiier faciai." S.
18. Sperem cum infinilivo praesenlis
cf. 4, 305.
omnia

leniare,

218

P.

VIRGILII

MARONIS

Miitati transversa fremiint et vespere ab atro

Consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer.
Nec nos obniti contra nec tendere tantum

20

Sufticimus.
Superat quoniam Fortuna, sequamur,
vocat, vertaraus iter.
Nec litora longe

Quoque

Fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos,

modo

Si

memor

servata remetior astra.

sic poscere ventos
lamdudum et frustra cerno te tendere contra.
Flecte viam velis. An sit mihi gratior ulla,
Quove magis fessas optem demittere naves,
Quam quae Dardanium tellus mihi servat Acesten,
Et patris Anchisae gremio complectitur ossaV
Haec ubi dicta, petunt portus, et vela secundi
Intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis,
Et tandem laeti notae advertuntur arenae.,

25

At procul ex celso miratus vertice montis

Adventum sociasque rates occurrit Acestes,

35

Tum

rite

pius

Aeneas:

Equidem

30

Horridus in iaculis et pelle Libystidis ursae,

Troia Crimiso conceptum fiumine mater
20. In nubem co^itur aer, cf. I, 58'.
22. Sufjicere c. infiniiivo cf. 2, 539.
24. Eryx frater, cf. 1, 570.
fida
fraicrna. Uuo adieciiva inler se componiiniur apud Laiinos bene, si allerum
cum substaniivo in unam quasi notionem
coii
cui nolioni allerum adieclivum subiiingilur ut h. l. cf. 11, 775.
Sall. lug.
38 Cum paucis gregariis militibus
transiere.
Cf. Gr. 369.
portusque
Sicanos.
Sicani enim a Graecis qui
posiea immigraverant devicli, in occidenlale lilus recesserunt cf. Xhuc. 6, 2.

25. Si modo rite remetior aslra, quae

aniea, quum in Siciliam venissemus, ob-

servavL

Servata pro observala

cf.

27. iamdudum cf. 12, 217.

28. Flecte viam velis, immuta cursum
,,ln terra enim a
ila jlectere iter 7, 35.
via defleclimus nos, in mari ipsam deSimile 131 el 3, 431
fleciimus viam." S.
an cf. Gr.
circumflectere cursus.

419,

3.

29.

Demittere,

nam quum medium mare

aliuin dicaiur, litus inferius esse fingilur.

dimitlere Hb.
gremio complectitur ossa.
Ita
Lucr. 1, 136. 4, 738 quorum morte
obila tellus complectitur ossa.
32. Secundi sunt cursu muiaio.
34. tandem laeti cf. 3, 131.
31.

35

41.

Aeneas

ab Aceste

benigne

excipitur.
37.

Horridus

licet

iungere

ut ap. Slal. Tlieb. 4, 221

Procul ipse gravi metuendus in hasta

culis et pelle,

Eminet.
Ouanujuam praeslal accipere
horridum inculium, nuilo ornalu coiuplum,
ul legitur 7, 669 et Ov. IVI. 1, 514 de
Deinde
eo, qui esl induius pellibus.
quo
praeposilione accipias indicari id,
quis veslilur vel circumdalur cf. in veste
179. 4, 518. 7, 167. Suet. Vitell. 8 ut
erat in veste domestica. Cic. Fin. 2, 20,
65 potans in rosa Thorius (coroUis redimiius roseis).
Cf. Tusc. 3, 18. 5, 26.
Ov. Mel. 12,
Iia in armis 550. 11, 464.
stabat
65.
ibat in armis 9, 269. 376.

armis 581. 11, 173 el Ennius: leLibyslivesque sequuntur in hastis.

Xomina virorum
dis vrsac ila 8, 368.
in

propria saepius adieclivorum vices suslinenl cf. 1, 68'', sed feminarum eiiam iia
usurpanlur, si femininum saiis prodil exIrema syllaba, quod fit in pauonymicis
Graeco niore formalis. Ecl. 4, l Sicelides Musae.
G. 4, 463 Actias Orilhyia.
Ov. F. 2, 94 Ausonis ora.
M. 13, 109
Pelias hasta.
Ursos in Africa esse,
negal Plin. N. H. 8, 54, qui haec scribil:
,,Annalibus nolatuni est M. Pisone M.

Messala Css
aedilem

in ia-

curiiiem

Uomitium Ahenobarbum,
ursos Numidicos cen-

lum ... in circo dedisse. Miror adiecium

Numidicos fuisse, quum in Africa ursum
non gigni conslel." Sed memoranl Herod.
Slral). luv. 4, 99, et in aniiqua Maurelania ursos hodie esse sunl qui leslenlur.
Cf.

cum

erai

1,
cf.

184.
300.

Acestes venaiioni dedilus

erat eiim nalum esse

Fama

AE^EIDOS

LIB. V.

219

Quein genuit. Yeterum non immemor ille parentum,

Gratatur reduces et gaza laetus agresti
Excipit ac fessos opibus solatur amicis.
Postera quum primo stellas Oriente fugarat
Clara dies, socios in coetum litore ab omni
Advocat Aeneas tumulique ex aggere fatur:
Dardanidae magni, genus alto a sanguine divom,
Annuus exactis completur mensibus orbis,

Ex quo

reliquias

40

45

divinique ossa parentis

Condidimus terra, maestasque sacravimus aras.

lamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum,
Semper honoratum
habebo.
sic di voluistis
Hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul,
Argolicove mari deprensus et nrbe Mycenae,

Crimiso el Troiana virgine, llippoSegesia, quae effugeral, ,.ne ad

ceios religareiur.'- S. inmiissura a Nepiuno, queiiiLaouiedon fraudaveral. .,Quae
aniiquissima ignoiae siirpis deducendae
ralio esi, ul paler edalur fluvius eius lerrae, in qua gens aliqua sedem liabuii."
Hn. Crimisus et Crimissus fluvii nonien,
ad quem vicii Timoleon Caribaginienses.
Sed Criniso esl in i>lss. et rec. Rb.
.S9. veterum parentum, quum e Troia
originem ducal.

fluvio

filia,

tis

40.

42

gaza
71.

cf.

1,

Aencas

119.

ludos

indicit

fune-

bres in patris honorcm.

novissimus exit vel claudit agmina stellarum. Maiuiinum tempus varie descripium vide ad 4 6.
De slruclura
44. tumuli ex aggere.
Ex aggeribus duces ad mililes
cf. 52.
,

Stanger

solebanl concionari.
lique etc.
45.
lovis

Troiam

tumu-

eic.

condidil.

Dardanus
Incolae au-

accipiunt,
iirbis a condiiore nomen
Cf. Aeneadae
quasi eiusdem sini genlis.

tem
1

.57.

Per parlem biemis

apud Didonem commoraius est cf. 4, 52.
Ouanlum lemporis ab Anchi193. 309.
sae morle usque ad illara tempesiaiem,
qua in Africara delalus esi, effluxerit,
modo ex hoc loco polest coniici. De
orbe annuo cf. 3, 284.
47. divinique: De loco particulae que
Divinus aulem est Ancf. 12, 904.
Id
chises, quod vaies eral cf. 3, 373.
testaniur iam Naevius et Ennius in scho46. aiinuus orbis.

quem

enus

quare ut Manes el Genii inferni

moriuorum animae, iisque
colebanlur
arae dicabanlur cf. 4. 458, nec niirum,
si posi moriem Iniperaiorum Manes sacris|
a toio populo piacabaniur.
64.
48. aras maestas cf. 3. 62
49. Addit nisi fallor. quod diera prope

esl

adesse
cerii

modo e siderum siaqua sine arie recondiiiore nihil

concludii
in

poiest conslilui.

,.SeDiper enim
Sic di voluistis.
salva veneraiione conqueriiur.'" S.
51. Hunc ego fesium dieni ubicunque
agerem, et quacunque condiiione ulerer,
nulla re impedirer, quominus omni celebrarem honore. Cicero eiiam dixil agere
50.

de

diis

annum, aetatem
aevum.

et

10,

235

Gaetulis Syrtibus

est
cf.

agitare
4, 40.

Deprensus

..proprie
naviganiiura
4, 421 Deprensis olim
CaiuII. 25, 12
statio tutissima nautis.
Et insolenter aestues, velut minuata

52.

est."

Dardanidae genus
filius

eiic.

Naevius: dortus ^inchisa

pulcerrima divum Fata
docet. divinum ut pectus habcret. Paene
idem Ennius ap. Prob. ad E. 6. 31. ^ates Anchises est 2, 701.
3, 9. 58. 102.
Sed
144. 525. 539.
5, 723. 7, 123.
iam hominibus morluis ubique maiesias
Virgilianis.

liis

tione,

Stel42. Oriens esi sol cf. v. 739.

las fugat^ de caelo delurbat i. e. abSimilitudo est
scondil, adspeciui eripii.
a re miliiari sumpia. Iia Lucifer statione

50

S.

cf.

G.

magno deprensa

navis in mari vesanientc vento. Hor. C. 2, 16, 1 Otium

divos rogat in patenti prcnsu.s Aegaeo.
urhe Mycenae. De Genilivo definiSic ap. Vgl. est
tivo cf. Gr. S 254.
Troiae 565. liuurbs Patavi 1, 247.
throti 3. 293.
fons Timavi 1, 244.
amnis Eridani 6, 659. fltimen Himellae
mons Cimini 7, 697. Aventini
7, 714.
arbor mali 5, 504. agger
8, 231.
tumuli 5, 44. 7, 6. viae 5, 273. murorum 10, 24. ara sepulcri 6, 177.
labor domus 6, 27. minae murorum 1,
metae
168.
morae loricae 10, 485.

P.

220

VIRGILII

Annua vota tamen sollemnesque

MARONIS
ordine

pompas

Exsequerer strueremque suis altaria donis.

Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis
Haud equidem sine mente reor sine uumine divom
Adsumus et portus delati intramus amicos.
Ergo agite, et laetum cuncti celebremus honorem:
Poscamus ventos; atque haec me sacra quotannis

Urbe

velit posita

Bina

boum

55

60

templis sibi ferre dicatis.

vobis Troia generatus Acestes
Dat numero capita in naves; adhibete Penates
Et patrios epulis et quos colit hospes Acestes.
Praeterea, si nona diem mortalibus almum
Aurora extulerit radiisque retexerit orbem,
Prima citae Teucris ponam certamina classis;
Quique pedum cursu valet, et qui viribus audax
Aut iaculo incedit melior levibusque sagittis,
mnrlis 12, 54h'. Sic Graecis est SQv.oq
686vTCov Hom. II. 9. 409 cri-cpcivojfia
nvQycov Soph. Ant. 122.
Myreuae.
Oiiiim vulgatum sit Myceuae, aiuni, singulareiu Vel. fecii Mycene, (luod Laiino
niore declinavit
ut Ovidius .Mel. 1.3, 423
liabet Heciibc et .577 Hccubnc
Trist .5,
5, 52 Penelopv, Hlei. 13, 511 Penelopae.
Cf. Gr. S 91. 92, An. 1.
54. Struere altaria <!onis, qiium vulgare esset f/o;ii7 altaribw. Cf. 6, 229.

suis ..congruis." S.

55.
56.

Lllro

cf.

12,

mens
e.
numen, poiesias

consiliuni

i.

cf.

3, 493.

Cf.

1.
cf.

1,

676.

1, 8.

57. intramus.
De praesenlis vi cf. 4,
228.
Suiit qui forniam babent conlractam
ex intravimiis. Cf. 10.
58. Lactum houorcm celcbrcrnus aut
Jaelum. gralum Anchisae, aui, quod magis convenii, alacri aiiiuio, laeieniur quod
nobis liceat celebrare.
59. Poscamus vento^i post sacra facla

Cquod

fit

7723

V.

sc.

ul in

llaliam

nos

feranl, ubi iirbe posila ^consiilula, ut 8,

53"

quoiannis honorem Anchisae solleninem dare possinius. Ilaque, si haeS.

serunl iiiierpreles in venlis commemoralis,

reinovebinuis
forlasse hac
senieniia accepia
Et nunc el in posieruiii propilius accipiat honoreni, velilque

difficulialem

ut

sedibiis

ceriis et

niansuris ferre posnisi veniis

Has aulem sedes non

siimis.

assequi poiuil, quare illiid posvcntos ul rem seciindariaiii , non

secuiiilis

camus
ul

priniariam

adiecil.

\eque

hiiic

loco

profuliira censeo quae de Anchise ventorum deo a viro doclo Klaussenio proferuniur; cerle eiiamsi vera sinl, tamen
nihil opus fuisse in sacris faciendis ventos comuiemorare salis apparebii.

65

Penates iit Hor. C. 4,

32 Tc mensis adhibet deum. Ov. F.
829 Quosrpie pium est adhibere deos,

62. .4dliibete
5,
4,

advertite cunrti.
In epulis coliie el
vesiros ei Aceslis Penaies.
64. Apud niaiores ubiubi quis fuissel

domum suam

exiincius, ad

referebatur

el

seplem eral diebiis, oclavo incendebalur, nono sepeliebaiur." S. sc. apud

diliores cf. Hor. Ep. 17, 47 neque in
sepulcris pauperum prudens aniis novemdinlcs dissipare pulvcres. Apud Roillic

manos insiiiuebalur novenidiale sacruni

Sequuniur eliani
ad expianda prodigia.
almus dics
epulae funebres et ludi.
1
306.
cf.
65. liadiis retegere orbcm
4, 119.

66.

Apud

diviles

ludos

edere

in

530.
aut

funcioruni.
G. 2,
68.

Romanos

erat

nios

parenlium

honoreni

Certamen ponere

de-

eliain

Aut positum quod

scu.
ars iaculaiuli et currendi; iaculo
quod
per que iunclum esl
el sanittis
utroque eadem ars significatur, iactu veNelocium sagiiiarum" S. cf. 10, 754.
que enim iaculo cerialur sed sagillis.
Ueinde caeslus subiiingilur per seu. Ne,

alia esl

que enim certum erat quemquam descen-

surum

quale afferlur
periculum
Itaque sive et aut
non sunl opposiia, sed his pariiculis adiii

lale

caesUis

ceriainine.

iungilur

Cf.
sequens enuniialuni priori.
P/. quod
481. An. 2.

12, 685 el Gr.

viriiim aiidacia
gillis
f.

p.

niagis

convenial, scribil
c.

c.

Aut arcu

i.

m.

/.

..

Ordo

per se pro seu tollitur

quae videlur esse iii aut et

versuiim placet,
difficultas

quam saaudax Se crvdo

caeslul

el

seu coniuticlis, et arcu, quae in iactilo.

At nascitur iiova, ut demonslretur, quo-

'

AEXEIDOS

LIB. V.

221

pugnam committere caestu,

adsint meritaeque exspectent praemia palmae.
Ore favcte omnes et cingite tempora ramis.
Sic fatus velat materna tempora myrto.
Hoc Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes,
Hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes.
Hle e concilio multis cum milibus ibat
Ad tumulum, magua medius comitante caterva.
Hic duo rite mero libans carchesia Baccho
Fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro,
Purpureosque iacit fiores, ac talia fatur:
Salve, sancte parens, iterum; salvete recepti
Nequidquam cineres, animaeque umbraeque paternae.
Non licuit fines Italos fataliaque arva,
Seu

criido fidit

70

Ciincti

75

80

est, quaerere Thybrim.

Dixerat haec; adytis quum lubricus anguis ab imis
Septem iugens gyros, septeua volumina traxit,

Nec tecum Ausonium, quicunque

modo verba

ita composiia potuerint in

ea, quae in Mss. leguntur, muiari.
70. Meritae passive diciiur cf. 3, 118.
pulma cf. 7, 655.
71. Oie favete, svcprj/inTS ; sollemnis
ia sacris formula, qua niale omiiiatis verId vero cerI)is parcere praecipiebaiur.
silehanl.
si
cingite
tissime liebat,
tempora
tcmpora Msa. fere onines.
Videiiiur verha
cingite R. et aliquot.
esse transposita, quod ra iieraium habere putabalur sonum minus dulcem; sed
Cf. 2, 27.
3, 183.
est ra el rii.

72

^103.

Anchisae sacrum.
solebanl coronari
in his sollemnis

72. In sacris
lari,

quae vox

et
cf.

ve3,

..Feslis ludis omnis aeias

405. 8, 277.
154.
Cf.
coronaia speciabat.'" S.
7,
G. I, 28.
iVIyrlus Veneri sacra cf. 3, 25.
Ov. Fasl. 4, 15 Cytheriaca myrtus.
73. Helymus anle Troiae excidium eniigrasse dicebaiur ei Elymorum genii nomen
dedisse Thuc. 6, 2. Uion. 1, 52. Princeps Troianorum, qui dicitur tres in SiS.
aevi
cilia condidisse civiiales."

maturus.
77.

Rite

De

quod exigebai,
cho.

geniiivo

cf.

14.

secuiidum

ritum sacrificii,
ut libarel de mero Bac-

Carchesia autem genus poculorum

Ov. Met. 7,
4, 380.
Libare carduo cf. 3, 63.
247.
De ablaiivis Uaccho,
chesia cf. 3, 354.
De hac libaiione cf.
lacte cf. 3, 618.
Quid sil riius 3, 369.
3, 66.
iacit
ad
79. Purpureosque
flores
sanguinis imilalionem, in quo est sedes
auimae.
Sic in sexlo (8853: Purpureos
Flores et serta
spargam flores." S.
esl.''

S.

Cf.

G.

85

spargi in sepulcris saepe menioranl antiTib.

Cic. pr. Fl. 38.
cf. E. 5, 40.
Suet. Ner. 57.
luv. 7, 207.
2, 4, 58.
Iiide apud Stat. Theb. 6, 58 sepulcrum
est picturalus morituris floribus agger.
80. Salve, Xcdos: veneraiionis vox,
qua iiumen solel compellari cf. 8, 301
Ilor. C.
15 Mihi
G. 2, 173.
1, 32,
Liv. 1, 16 Deum
salve rite vocanti.
salvere iiniversi liomulum iubent^ pacem
qui

prccibus csposcunt (^cf. 3, 261 J, uti

volens propitius suam sospitet progeSanctus recle diciiur ut mortuus,
niem.

Sed deuui
sic II, 158.
Nos veikldrt.
iam puiai esse Anchisen; inde eius sepulcrura dicilur adyium 84, el 54. 95
eius memoraniur ullaria.
recepti cf,

\equi(Iqiiam ex Troia servaius

est Anchises, quum in IialJMm iiun perveiiiai.
Pl. et Ld. iia disponunl .S'. s.
parcns ; iterum s.
Salve iain semel
178.

1,

sepulio, quum abiret

iiunc
quuni praeler spem regressus

di.veral patri

iterum,

est.

animaeque umbraeque:
hominem dividit, animam, quae

81. cineres,
,.In Iria

caelum abit, umbram, quae ad inferos,

corpus quod traditur sepullurae." Schol.
in

A. Maii.
85. Serpenles el dracones
sacris apparere dicebaniur;

saepius in
2, 203.

cf.

308; vel dii eam formam iiiAesculapius apud Ovid. .Met.

septem, septena, sieben ;
15, 660 sq.
cf. 560.
Omen autem est de fine errorum, quibus per septem annos deienti

Hom.

11.

2,

duebant,

ut

erani

omen.

ap. Hom. H.
simile esl
I.
1.
Annus enim secundum Aegyplios

ut

indicabatur

aute

invenlas

litteras

picto

P.

222

VIRGILII

MARONIS

placicle tumuluin lapsusque per aras,

Caeruleae cui terga notae maculosus et auro
Scpiamam inccndebat fulgor, ceu nubibus arcus
Millc iacit varios adverso sole colores.
Obstipuit visu Aeneas, Ille agmine longo
Taudeni inter pateras et levia pocula serpens
Libavitque dapes rursusque innoxius imo
Successit tumulo et depasta altaria liquit.
Hoc magis inceptos genitori instaurat honores,

Amplexus

90

95

lucertus, Geniumne loci famulumne parentis

Esse putet: caedit binas de more bidentes,
Totque sues, totidem nigrantes terga iuvencos;
Yinaque fundebat pateris animamque vocabat
Anchisae magni Manesque Acheronte remissos.
Nec non et socii, quae cuique est copia, laeti

100

onerant aras, mactantque iuveucos;

Ordine aena locant alii, fusique per herbam

Dona

liracone
3, 284.

ferunt,

candam suani

niordenie." S.

cf.

Uiui lioc est. facile poeiam Lis

seplem gyris aiinos indicasse apparel.
86. Per aras legilur 2, 501. 4, 56 cf.
Labi proprium serpenliljus cf.
102.
hl. V. 86 ponit posl 90 quo
2, 225.
facio rerum ordo melius procedii.

87. FulgoT auro incendebat squamam.

Simile Sil. 15. 681 Kt gerumis galeam,

679 ArSic 4, 262 ardet

debat gemma vestis.
laena murice Tyrio; ardere auro G. 4,
Nos brenncnde Farben.
91. 99.
89. lacit colores M. al. mel. cf. nosirum
Strablcn werfen el Lucreiii iacere odo-

clipeumque accenderat auro

et

trahit P. e 4, 701 illa2, H45.

adverso
liuic loco non apiuni.
solc cf. 1. 420.
90. agmine .,impelu" S. cf. 211.
92. Dapes quod divo Ancliisae ponunAd rem cf. Val. Fl. 3,
lur cf. 6, 225.
457 hibavilqiie dapes, placidi quas pro-

rem

tum,

tinus angues. umbrarum famnli, linguis

rapuerc coruscis.
94. Visum si rjuid inexspedalum apparuerat, sacra solebant insiaurari cf.
4, 63.
Nuilas
95. Genius loci ul 7, 136.
enim locus sine genio est, qui per anguem

Haec autem
plerumque oslenditur." S.
docirina ab Etruscis ad Romanos dicilur

ne

cf. ad
I, 308.
serpentes famuli deorum liabenlur et cuslodes tcmplorum, iia
draconem Silius dicil 6, 288 famulum
sororum Naiadum. Cf. Val. Fl. 3, 457
ad V. 92 allaium.
Hic etiam iion ab re
erii alferre Ovidii locum, IVI. 15, 389 ubi
Pyibagoras: ,,Sunl qui cum clauso puire-

iransisse.

ne

famulumne, nam

spina sepulcro, raulari credant

facla esl

humanas angue medullas."

Cf. Plin. lo,

86 ,,Anguem ex medulla bominis spinae

gigni accepimus a muliis."
96. bina^ de more bidentes cf. 8, 544.
97. <\igrautes, quod Hlanibus sacra
Iiiielliguniur aulem
Cf. 3, 118.
fiuni.
quihus more
his verbis Suovetaurilia
Romano lusirabaiur. Cf. Varr. RR. 2, 1
,

.,PopuIus Ronianus

quiim luslralur suoveiaurilibus, circumaguniur verres, aries,

Cf. Dioii.
laurus.''
4, 22 Ka&c/Q^ov
avTcov i. e. loiius populi per ordines
disposiii miliiares tTioijjaciTO rex Tullius
TCt
8t
TCiVQca v.ciL KQia Kul TQCr/(p'
IfQHcc TuvTa TQig TiiQiax^fjvai thql ro

GTQcnoTTtdov y.t).fvGag i&vs tco xaTt"

Adde Liv.
^ovTi t6 mbiov Aqh eic.
Tac. A. 6, 37.
H. 4, 53.
1, 44.
rcmissos.
Credebani
99. Acheronte
enim aniiqui animas ex inferis acciri
posse; simul sacrificiis deos ipsos inleresse, quibiis fiebani; ilaque >]anes eliam
inlersunt suis sacris.
100. nec non et.

Cf. 81.

Saepe

ila apud poe707. 748.

iunciae pariiculae cf. 1
7, 521. 8, 461
3, 352.
4, 140. 6, .59.'>.
212.
Ov. M. 1, 613 et
elc.
G.
1,
scriplores recemiores cf. Hand 4, 1 1 1 sq.
onerant
101. Dona, cf. ad 6, 224.
cf. G. 4, 378 pars epulis onerant menPoslremo laelae epulae parantur;
sas.

las

ad

cf.

I,

210,

ubi

similis

apparalus

describilur.

Per locum signal, quo esl, siinulambilum et longitudiiiem, per

quam quid exlenditur cf. per aras 86.
Mittimus per amplum Klisium 6, 743.
2, 249 Dclubra per urbem velamus.
102.

que

eiiis

AENEIDOS

LIB. V.

223

Subiiciunt veribus prunas et viscera torrent.

Exspectata dies aderat, nonamque serena
Auroram Phaethontis equi iam luce vehebant,

Famaque

105

nomen Acestae

finitimos et clari

Excierat: laeto complebant litora coetu,

Yisuri Aeneadas, pars et certare parati.
]Munera principio ante oculos circoque locantur
In medio, sacri tripodes, viridesque coronae,

Et palmae, pretium

victoribus,

armaque,

et

110

ostro

Perfusae vestes, argenti aurique talentum;

Et tuba commissos medio canit aggere ludos.
Prima pares ineunt gravibus certamina remis
Quattuor ex omni delectae classe carinae.
Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim,
Mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi;
Sus per
lacuit per antriim 3, 631.
Di quibus est
silvam procubuit 8, 82.
tntda per a^ros Prop. 3, 11, 41.
214.
Iiiler per herbam quoil legitur
1
3, 236. 7, 109. 9, 164. 316, et per
hcrbas quoii esl 3, 221. G. 3, 162, hoc

qiiod pluralis solel praeferri,

inlerest,

si

115

sonum nisi iii speclaculis audierunt."

Hunc morem Romanuin Vgl. ad Troiana
tempora iransiuiii cf. 2, 313.
Ludos

committcre habes ap.

Cic. ad.

Q. Fr. 3,

Commissos propria per3, 2.

vi diclum esl, ul ubique cf. Gr.

Fin.

4.
fecii

444, An.

2.

Apud Hoinerum

pluriiuis

.singularuiu planiarum uiagis inuuiiur no-

verbis describiiur cerlamen curriium. eo-

iiaque recie liicuniur ariuenia pasci

per herbas, quas devoranl; honiines iacere per herbani.
Cf. Gr. 351, 1.
103. veribus cf. ad 1, 212.

rum

lio;

104

^2S5.

Naviura certamen.

fiiiuni

M.

qui unuin dieni

2,

sq.,

sive ipsum solein,

Val.

diciiur.
lis

ut

cf.

equos

Ov.

rexil,

apud Homerum

et

'Hshog cput&cov lucens.

Fl. 3, 213 Phaelhon pro Sole
Oninino aulem e deoruui epiihe-

Hesioduin
Siu

Solis inielligis

est

aniiqui .saepe fecerunt filios et heroas,

12, 401.
107. complebant i\I. rec.
ff^gI^d.
complerant Py. rec. Hb.
108. fisuri ^eneadas;
vide quania
pars
sit in his laus Troianorum.

cf.

purati

cf.

S 235,

Gr.

c.

110. Sacri tripodes, quoruiu in sacris

usus essel, saepe eiiam praemia dabanHor. C. 4, 8, 4 Donarem
lur cf. 9, 265.
tripodas, praemia fortium Graiorum.
1 12.
talentum, IVlPy., defendiiur, quod

unum

auri,

poniiur.
poluit

unuin argenii laleniuin protalenta Vl\. prob. Rb. facile

inferri

et

quod

alias legitur a. a.

10, 526. 531, el quod

pluralis desiderabatur, quiini duo essenl,
et res reliquae pluraii proferebanlur.

talenta 9. 265.

113.

Tuba ,.Romano more,

que videmus omnibus ludis

S.

cf.

Plin.

Ep. 2, 7

sicut hodie-

funebribus."'

Nunquam tubarum

bello

in

Vgl.

auiem

Troiano praecipuus
eos qui plures iam

annos niari iaciaii erant recie insiiiuit

navibus cerianies, currus vero equosqiie
habere vix poierani Troiani, neque habebanl cf. 573.

lOj. Pliaellionlis equi sunt Solis, sive

Phaelhonleui

enini

usus;

114.

Pares

eligunlur,

celeriiale

de navigandi periiia sit

de praesianiia naviura.

primum naumachiain ad

quum

cenanien,

non

,.Punico belio

e.xerciiium

tuere Roniani coeperunt." S.

116. Pritim Xonius et Mss

insli-

FR.

Pristin M. Laiinam terminaiionem in his

diciiur Vgl. praelulisse; quaniqiiam eius
rei difficilis est quaeslio.
Navibus eliam
amiquorum singulis singula eranl nouiina

quae in nuvibus erant,

insigne Tac. An. 6, 34}
quae soiebant esse besliarum et monstrorum; iia h. 1. Prisiis, Centaurus, ChiUiversus est deus lumaera, Scylia.
Praeierea eiiam loiae
lelaris cf. 3, 527.
naves coloribus pingebaniur Sen. Ep. 76.
117. Mox Italus ..subaudis futurus.
Ipse enim famiiiam :>leinuiiorum consliEt bene
luil fa fivr.o^rivca. meminisse}.
Nam a Sergio
laudat familias nobilium.
Sergia familia fuit, a Cloaniho Clueniia,
Geganii inier Ala Gya Gegania.' S.
ab

imaginibus

(^TtaQccaTjua,

principes Romae in pairicios

30.
recepli sunt I,iv. 1
Huius geniis
lemporibus non fil
uliimis reipublicae
meniio, quare ^ gl. eiiam h. 1. non raeEiiam luvenalis tempore a Troraorat.

banorum

P.

224

VIRGILII

MARONIS

Inpientemque Gyas ingenti mole Cliimaeram,

Urbis opus, triplici pubes quam Dardana vcrsu
Imiicllunt, terno consurgunt ordine remi;
Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen,
Centauro invchitur magua; Scyllaque Cloanthus
Caerulea, genus unde tibi, Romaue Chienti.
Est procul in pchigo saxum spumantia contra
Litora, quod tumidis submersum tunditur olim
Fhictibus, hibcrni coudunt ubi sidera Cori;
Tranquillo silet, immotaque attollitur unda
Campus et apricis statio gratissima mergis.
Hic viridem Aeneas frondenti ex ihce metam
Constituit signum nautis pater, unde reverti
Scirent et longos ubi circumflectere cursus:
Tum loca sorte legunt; ipsique in puppibus auro
Ductores longe effulgent ostroque decori;
Cetera populea velatur froude iuventus
Nudatosque humeros oleo perfusa nitescit.
Considunt transtris, intentaque brachia remis;
Inteuti exspectant signum, exsultantiaque haurit
Corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido.

ianis Roniaiiae

luv.

genles

originem diicebanl

118. IJuplicalo adieciivo iiiagniiudo navis exlolliiur.

Vrbis opus i. e. ,,tani niagnani

ul urljein pulares." S.
Cf. Cic. Verr. 5,
34 Quae (navis) si in praedouum
pufrna versaretur, urbis iiistar habere
inler illos piraticos myoparones videTriplici versu, ,,onines eiiini
retur.^'
119.

Irirenies fuerunt." S.
o.

c.

r.

anleut poeta

sil

scripseril" 7^6.

122.
r2:J.

Centauro magna cf. Gr. 66,

unde, a quo cf. 8, 71.

124. procul

Olim

e.

10, 835.

cf.

203, significat alio

tempore, inde est interdum
el
saepius locum habel in coniparaiionibus
Confer nosirum sonsi, quod
cf. H, 391.
123.

cf.

1,

alifjuo

eadem

cum

praesenti iungiIiH quondam cf. 2, 367.

Tundilur.
tur et silet; tumidis fluctibus el immota

tmda,

significaiione

submersum

et

attolUtur

oppo-

nuniur.
127. tranquillo
abl. abs.
Ita solum
adieciivum raro quidem, sed aliquando
lamen ponitur, cf. Gr. 451.
128. Campus saxi laiiludo" S. qui
quum paululum modo ex mari exsurgeret,
opus eral signo aliiore.
129. Ilice haec enira arbor in lutela
lovis esl." S.
^

130

135

Bene iino serCircumflectere.

profeclionem complexus esl et
reversionem." S. Simile 3, 430.
et

132. sorte.
In eadem quidem linea
slaluunlur; inleresl lamen, si longius aut
Iia Hom. II. 23,
arciius fleclendum esl.
352.
133. Ductores sunl domini iiavium,
iion gubernaiores." S.
134.

Populea fronde ornanlur,

ludi funebres

quuni mera
120.
cedeniium inierprelatio, vereor
.,7'.

125

131.

mone

!)9.

120

ciile

ab

sunt

inferis

Cerberum

el

,,quia

haec arbor ab Her-

allaia

esl,

quum canem

exlraherei.'' S.

Repetiia
sunt.
136. Intentaque sc.
voce intentus summa alacriias indicatur,
qua signum exspeciani, ut iam bracliiis
admoiis remos teneant, siaiim impulsuri
Pl. in repeliio intentus haedaio signo.

rens coni. alloniti exsp. (!)

137.

Intenti exspectant, non inienle

Sic 5, 387 gravis castigat.

exspeclaril.

I, 515 avidi ardebant.

2, 53 insonuerc
cavae cavernae et 680 subitum oritur
monstrum. 4, 573 praecipites vigilale
Non
viri.
10, 788 fervidus inslat, al.

muiaiur haec ratio, si accedil obiectum,

ut 2, 1 intenti ora tenebant.
8, 520
defixi ora ienebant, cf. Gr. S 367, 6.
138. Cf.

G.

3,

105

Quum

spes

ar-

iuvenum exsultantiaquc haurit

corda pavor pulsan'^. Hom. II. 23, 370
nuzaaas dl ^v[ibg kyKxazov viy.rjg hfisrcctae

vcov.

AKNEIDOS

LIB. V.

221

clara declit sonitum tuba, finibus onines,

prosiluere suis; ferit aetliera clamor
Kauticus, adductis spumant freta versa lacertis.
Inlindunt pariter sulcos, totumque debiscit
Couvolsum remis rostrisque tridentibus aec|uor.
Non tam praecipites biiugo certamine campum
Corripuere ruuntcpe effusi carcere currus,
Xec sic immissis aurigae undantia lora
Concussere iugis pronicjue in verbera pendent.
Tum plausu fremituque virum studiisque faventum
Consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant
Litora; pulsati colles clamore resultant.
Effugit ante alios primisque elabitur undis
Turbam inter fremitumc[ue Gyas; quem deinde Cloanthus
Incle,

iibi

Haud mora,

140

145

150

Consequitur, melior remis; sed pondere pinus

teuet.
Post hos aequo discrimine Pristis

Tarda

139. sonitum dedit cf. 2, 698.

140. Finibuf, e carceribus et ex loco,
qui unicuique erai definiius. Uanc leciioiieui. in Mss. ouinibus iraJiiaiu, inepiaoi
iudicavit

Pl.

ei

scripsit ttiba

sedibus

naulae Ilaud mora prosiluere

suis.
Negat auiem prosilire posse dici
naves, quod verbum si preniimus, recle
dicll, sed id ipsum ineplum esl. Funibus
coni. Kb. docelque exemplis, quod nolum
esl
funibus naves alligari.
Naves igitur, quae ordine posiiae sunt.
ut
daio
signo excurranl, funibus aUiganlur!
Clamor nauticus invicem se exhortantium cf. 3, 128.

omnes

sc.

141.

ersa a voce verrere

cf.

3,

290.

143. rostrisque tridentibus.

Idem v.
Trideniibus, trilidis rosiris or8, 690.
naias naves iiabebant aniiqui cf. Val. Fl.
1 , 688 I olat immissis cava pinus habenis,
Infmditque solum et spumas
Stridentibus,
vomit aere tridenti.

quod

est

in

i>Iss.

aliquot,

melro impro-

balur.

144.

campum

145.

Carcere posi Ennium ap.

corripere

cf.

1, 418.

verbera

modo

146.

nec

llabes aurigas omni

equos incitantes.
Undantia lora ita 12, 471.
iiifligunt.

et studio

sic

cf.

2,

nibiis

iiistructa

est,

et

Sil.

1,

492 Cen-

ieno fraclus spumabat verbere pontus.

148. Siudia faveniium produnt se plausu

Applaudunt et acclamant
proximi qui vident excurrentes; deinde
iterum proximi. qui clamore excitati sunt
ad speclandum iamque eos conspiciunl, et
sic per toium liius. ut ipsa litora vocem
fremiliique.

volutare dicantur.
149. vocem volutare

1,

cf.

725.

Consonat omne
8, 305
nemus strepitii colle^que resultant; moAmplificat Clauventur quasi strepitu.
150. Simile

diaiius formulam in Probiiii et 01. cons.

174 Colles canoris plausibus impulsi
septena voce resultant. Tac. A. 1, 65
Qiium barbari laeto cantu aut truci soresultantes saltus complerent.
nore
182
Gemitu loca
Avien. descr. terr.
cuncta resultant; qui etiain pcrsultare
\ullis peconim balaiibus agri
habei
.

Cic. Div.

1, 48 pro plurali dictum, qui in prosa

seculus esl Ov. Her. 18,
lociim habei
Concuiiunt lora in lergis equo166.
rum, ut inciienl, simul proiecio corpore

Ov. M. 3, 662 illi remorum in verLucanus autem ausus est

bere perstant.
dicere 3, 536 Praeioria puppis verberibus senis agitur i. e. sex reuiorum ordicf.

496.

Arva canoris persulpersultant 938.

Calp. Sic. E. I, 88
tant cycnis 997.
yihil armentale resultat.
Effugit de

lol.
Cf.

celeri

Primus

317.

cursu

Gyas

dicitur.

(Chimaera)

secundus Cloanthus (Scylla) navis

mole moratus; eum pari intervallo sequuntur Pristis CMnesiheus) et Centaurus
quae contendunt allera alteCSergestus)
ram vincere et prior evadere, ut iam alest

147. In verbera pendent i. e. ut verbera dent cf. 10, 586 Lucagus et prono
Sil. 8, 283
pendens in verbera telo.
Verbera autem
pendens in verbera.
Ruderschlag
etiam remorum dicuutur;

tera
sint,

iani altera superior sit

ita

154.

ut

iam pares

proris aequatis navigent.

Tarda

tenet,

enim verbis simplicibus

retinet.

latiore

15

Anliqui
sed minus

P.

226

VIRGILII

MARONIS

Ceiitaurusque loeum tendunt superare priorem.

Et nunc Tristis habet, nunc victam praeterit ingens
Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur
Frontibus et longa sulcant vada salsa carina.
laraque propiuquabant scopulo metamque teuebaut,
Quum princeps medioque Gyas in gurgite victor
Kectorem navis compellat voce Menoeten:
Quo tantum mihi dexter abis? huc dirige gressum,
Litus ama et laevas stringat sine pahnula cautes;
Altum alii teneant. Dixit. Sed caeca Menoetes
Saxa timens, proram peLagi detorquet ad undas.
Quo diversus abisV iterum: Pete.saxa, Menoetel
Cum clamore Gyas revocabat, et ecce Cloantlium
Respicit instantem tergo et propiora tenentem.
Ille inter navemque Gyae scopulosque sonantes
Radit iter laevum interior, subitoque priorem
Praeterit et metis tenet aequora tuta relictis.
Tum vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens,
Nec Lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten

sterior

sensim ipsuin siniplex ea vi non usurpaItaque iain Seneca (lueritnr C^Pretur.

58.3, (IKOil niullis siniplicibus qnae antea
trita fuerint,
nti noii liceat.
Poetae aulem, qni ad aiigendain et gravitaleni et co-

(rressum, qiiod etiain

usitaia relinebant,

saepe simpliipsa brevitate fortioribus.

Idque iiire siio quodam fecerunl; simplici eniin eadem necesse est insit significatio, qnae composito
fit

nsi sunt

quae solula oratio

vilat,

gitur,

est

coiii.

lacuna.

159. Scopulus idem, qui est meta.

Meta enim in extremo circo ea eral coinmna, quam circum flectere debebant
ciirrus.
Iia h. 1. iam ad eum scopnlum,
ubi vertere debehant naves, pervenerant
cf. 124.
Ibi Menoetes, Chimaerae gnber-

quod prope scopulum obscura saxa

longiore circuitu navigans Scyllae
locuin dat, ut inler ipsam Chimaerain et
scopulum breviore via evadat in mare
aperium et tutuni.
162. tlexter, so weit rechts ab.
De
structura dexter abis et diversus abis
16B, et 11, 855. Cf. 4, 28. Solebant
aulem laeva currns metam circuniflectere,
quod ita usitatum erat, ut Servius ad 10,
nator,

timet.

-101.

le-

est

derige coni. Rb.

Litus (ima, cnpide tene, serva cf.
C. 1, 25, 3 amatquc ianua limcn
laevas dat U'g.
adhaeret liniini.

usilatius

1H3.
Ilor.
i.

e.

laeva

Ub.

MPyh

laevtts

diversilas

Laeva

Ld.

Ry2h2c;

'u\

fere nulla est.

dicilur

esse

in

quae lihrornm
Scriptum enim

LAEVASTRINGAT.

opponeretur dextrae,

rina

1,

156. Ilabet sc. locuni priorein.

157. Vna et ad ferimtur et ad

158. lon^a carina ul 10, 197 et longa

sulcat maria alta carina.
Pl. pro ca-

,.sini-

H, 855
.MlPRy cursum M2 quod

anUquitiis
sul-

170

scilicet

niagis perspicua.

cant referas.

165

breviore circulo" ; qui quo

Is
propior ad inelam fit, eo est hrevior.
mos ex eo naliis videtur, qiiod dexlra flaDirigc
gellum, sinislra lora tenenlur.

piam tum revocabanl antiqua, tum miiuis

cibus,

160

695 cludit gyro interior expUcet:

significalioiie
ulehanlur; po.stea
peciiUaribu relationihiis singulare aliquod
conipositiim aplalialiir niide factuni e.sl, ut

disliiicta

155

Laeva

quod ineptiim; melius lene liliis quod laevum.

164. Caeca saxa, latentia cf. 6, 715.
165. Vides pelagus et altum idem

esse

cf.

8.

ecce H. probal Flecksyllaba extrema cf.

167. rcvocabat
eisen,

ul

364

Gr.

et

longa

sit

8 56.

168. Propiora sc. scopulo loca. Cloanthus inter saxum ei Chimaeram propiore
via iii altum evadit.

170.
interior

Priorem
cf.

162.

23 Alter remus
arenas.
171.

Tuta,

navem

Cliimaerani.

radit cf. Prop. 3, 2,

aquas, alter tibi radat

uhi

iani

nulla

sa.xa

vel

periculum limendum erat.

Ira
etiain lacrimas potest movere maxinie in
infantibns omninoque, quando imhecillitatem sentit suam is, qui, quod adversum accidit, in melius non potest converlere.
aliud

AEXEIDOS

LIB. V.

227

Oblitus decorisque sui sociumque salutis

In mare praecipitem puppi deturbat ab alta;
Ipse gubernaclo rector subit, ipse niagister,

175

Hortaturque viros, clavumque ad litora torquet.

At gravis, ut fundo vix tandem redditus imo est
lam senior madidaque tiuens iu veste Menoetes,

Summa
IUum

petit

scopuli,

sicca^pie in

labentem Teucri

et

et

risere

rupe resedit.
natantem,

180

Et salsos rident revomentem pectore fluctus.

Hic laeta extremis spes est accensa duobus,
Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem.
Sergestus capit ante locum, scopuloque propinquat,
185
Nec tota tamen ille prior praeeunte carina;
Parte prior; partem rostro premit aemula Pristis.
At media socios incedens nave per ipsos
Hortatur Mnestheus: Nunc, nunc insurgite remis,
190
Hectorei socii, Troiae quos sorte suprema
Delegi comites; nunc illas promite A^res,
Nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi
lonioque mari Maleaeque sequacibus undis.
Xon iam prima peto Mnestheus, neque vincere certo;
Quamquam o!
sed superent, quibus hoc, Neptune, dedisti; 195
Extremos pudeat rediisse: hoc vincite cives,

174.
est

Oblilus dccoris

tam graviler

irasci

seni; nec cogitat se

omnes

siii

et

esl,

ciii

lurpe

maiHi.s iiiiicere

imparem giibernaculo

socios ire perilitum.

177. Litora, scopulum, qui erat mela.

178. vix tandem reddilus.
Longum
eral tempus,

anlequam

eniersil.

179. fluens in veste cf. 37.

182. Pl. ..Inler lapsum et vomitionem

non lanlum temporis (!) inlercessit, ut antea ri^erint el luinc riderent. Pro rident
mallem tremulo.'" Id est noduiu in scirpo
quaerere et lurbare narrationem lepidissiniam.
184. Ue ilalivo Mnesthei cf. 10.
Gyan morantem gubernandi imperilia.
Spes est superare cf. 638 et 4, 305.
185. iSck. antelocum
hyplien
putat
Est autem anle capit locum quam
esse.
Mnestheus.
187. parlem M. partim videnlur Mss.
Sed liaec forma dudum in
dare plures.

adverbium

abiit.

Quod docet

Gell.

10, 13.

Insurgite remis, omni vi incuniExsurgentes

Sic 3, 207. 560.
bite.
Luc. 3, 543 In
fortins remigamus." S.
transtra cadunt et remis pectora pulsanl. Val. Fl. 2, 13 fela legunt, remis
insurgitur.
Qui vidit remiges in mari
remos propeUenles, quid sil insurgere
189.

inteUigil.

190. Ilcctorei socii

i.

e.

Hectoris.

Sunt

584.
191. In exhorlaiionibus militum ubique
laudes rerum gesiarum adduntur.
Cf. 2,

igiiur foriissimi.

192.
eslis

cf.

Sijrles

Gaetulae

51.

ul

ttsi

sc.

362.

193. Malea erai Laconiae promonlorium, naufragiis infame; inde proverbium:

Mcdsag dl x,ut;jas inild&ov rav
olticcdf.

Ser/ucices

undae

flammae

ei

432 sunt quae nimio impetu

sequuntur, ubi unda undam propellil, quod
turbalo mari, navique esl pefil maxime
riculosissimum cf. Gr. S 210, 1.
sequaces

8,

194. Mnestheus erat post Aeneam fortissimus Troianorum cf. 9, 171. 306. 779
elc.
Cum indignalione nomeu addit, cf.
Ego, lanti nomiuis qui sum, iam
1, 49.
Invilus
conlenlus ero, si invictus abiero.

tamen cedit; quare addii: quamcpiam o!

sed suppressa voce slatiiu subiungil: sed
superent, addit lamen quibus se ipse
consolaiur: quibus hoc >. dedisti; non
auxilio me
igiiur sua virtute, sed dei
vincunt.
195. Quamquam o

.sic

mili Turni oralione).

196. rediisse. De forma

Hoc

noli

iungere

11,

cf.

cum ncfas

415 Ci

si-

603.

Sil.

4,

3,
cf.

432 primum hoc vincal servasse parentem

P.

228

Et prohibete
rrocumbunt
;

nefas.

VIRGILII

MAROMS
summo

Olli certamiiie

tremit ictibus aerea puppis,

solum; tum creber anhclitus artus

vastis

Subtrahiturtpie

Aridaque ora quatit; sudor tluit undique rivis.

Attulit ipse viris optatum casus lionorem.
Namque furens animi dum proram ad saxa suburguct

200

Interior spatioque subit Sergestus iniquo,

Infelix saxis in procurrentibus haesit.
Concussae cautes, et acuto in murice remi

205

Obnixi crepuere, inlisaque prora pependit.

Consurgunt nautae et magno clamore morantur,
Ferratasque trudes et acuta cuspide contos
Expediunt fractosque legunt in gurgite remos.
At hxetus Mnestheus, successuque acrior ipso,

210

Agmine remorum

celeri ventisque vocatis

Prona

petit maria et pelago decurrit aperto.

Qualis spehmca subito commota cohimba,
Cui domus et dulces hitebroso in pumice nidi,
Fertur in arva volans phxusumque exterrita pennis
Prohibcte ncfas; ita Ov. M. 10,
Thel). 6, 181 Hoc prohibctc
nejus. Sil. 2, 373 Di procul o prohibete
nefas.
4, 415 Hoc arcete ncfas.
Sed
nefas niiiiis acerbe dixit, quasi sit pec197.

.323.

catum

Slat.

in

deum Anchisen

vinci in

cerla-

mine, quod in eius honorera instituilur.

198. Navium rostra plerumque trifida
Inde roslrum dicilur
Ccf. V. 143. 8, 69.
aes tridens Val. Fl. 1, 689) aere obducebantur. inde memorantur aeratae naves
1, 35. 8, 675. 9, 121. 10, 214. 11, 329.
G. 3, 29. Hor. C. 2, 16, 21. Caes. BC.
8, 3.

199. Solum navis esl mare; quod subvidetur, quum navis celeriter per-

eminens el asperum, cui remi et verbeIla ap.

rando impacli dissiliere." T6.
increpuere ictu prorae,
Sil.
17, 281
tum murice acuto dissiliens sonuit rvpta
compage carina.
807. Morantur, Itaerenl, magno clamore: Ubi sentiunt se scopulLs appulsos,
stalim
ut solel, vei sine consilio clamo,

res edunt.

208. Trudes ,,sunt perdicae robusiae,

quibus vado inhaerens navis impellilur,
aul aUa moles iners promovetur."
Cf.
Alii sudes intulere,
Tac. A. 3, 46. Tb.
Conti sunt acuminolius vocabulum.
nati, quibus capiuntur remi.

trahi

curril.

800. Fluit rivis , in Slrdmen , more

rivorum, ac si rivatim diceret." S.
801. optatum h. Quicunque enim certat, optal victoriam eiusque decus.
203. interior, cf. 162.
Iniquo est
ob saxa periculoso et pernicioso.
Similiter 11, 531 silvae iniquae sunt saltuosae
et ingosae.
204. in saxis in mare procurrentibus
a scopulo magno, qui meta erat.
Saxa
probabile est subler aquam fuisse, qiiae
prudens vilaturus erat Menoeles.
Procurrere,
Nos springt vor. Sic Ov. F.
4, 419 Terra tribus scopulis vastum
procurrit in aequor. Pl. Ep. 6, 20 Miseni quod procurrit.
205. Murex cochlea est in dorso fasligala instar acuti saxi ita, iit lorno acuminata videatur. Ab hac muricis conchylii similitudine vocavit acumen saxi

215

211.

remorum

agmine

molu dicitur 90 et
45 ne miles gregarius
ipso

2,

Agmen de
212. Sall. lug.

in castris,

neve

agmine, auf dem Marsche, servum

Et alii scriptoaut iumentum haberet.

in

Inde

res.

agmen

est in itinere

8,

ventis vocatis

812.

Prona

dicitur de exercitu, qui

595

sunt,

de fluvio

auxilium

cf.

2,
8,

788.
707.

in quibus pronus et

Apertum pelagus
patens G. 2, 42; sic nos offene
See, non impedilum scopulis.
Caelum
apertum, nubibus non coopertum dicit 1,
155, el in quo nihil impedit cf. 1, 394.
Sic campus aperlus est offenes Feld 9,
88.
Decurrit vel cum accusaiivo
iunclum esl ap. Cat. Epilh. 6 Ausi sunt
vada salsa decurrere puppi et audacius
G. 8, 39 inceptum decurre laborem, quo
celer

est

cursus.

dicitur ut

loco navigandi labor signatur.

814. piimex

cf.

18, 587.

AENEIDOS

229

LIB. V.

tecto ingentem, mox aere lapsa quieto

iter liquidiim celeres neque commovet alas:
Sic Mnestlieus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis
Aequora, sic illam fert impetus ipse volantem.
Et primum in scopulo luctantem deserit alto

220

Sergestum brevibusque vadis frustraque vocantem

Auxilia et fractis discentem currere remis.
Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram
Consequitur; cedit, quoniam spoliata magistro est.
Solus iamque ipso superest in fine Cloanthus,

225

Dat

Radit

Quem

petit,

et

summis adnixus

virihus urguet.

Tum

vero ingeminat clamor, cunctique sequentem

Instigant studiis, resonatque fragoribus aether.

Hi proprium decus et partum indignantur honorem

Ni teneant, vitamque vohmt pro laude pacisci:

230

Hos

successus aht; possunt, quia posse videntur.

Et fors aequatis cepissent praemia rostris,
Ni palmas ponto teudens utrasque Cloanthus
Fudissetque preces divosque in vota vocasset:
Di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro,

et venusta coraparatio cum

columbae exterritae, quae quum
dat ingentem slrepitum,
incipit volare,
ut non videatur
inde ita quieta volat
est id
movere alas, etsi celerrime volat
quod dicilur paribus alis volare 4, 858.

817. Dulcis

celeritate

Mnestliei

Ita

summo

lis

navis

laf)ore

quum remis

incitala in

veet
cursu esset,

volare remigibus vel minus inCf. Cic. de or. 1, 33, 153: ..Conlentis.
citato navigio, quum remiges inliibuerunt,
retinet tamen ipsa navis motum et cursum suum, iuiermisso impetu cursuque
ila pergit

remorum."
220. Scopulus idem qui 201.
221. fruntra: Xemo enim certantium

aemulum
brevia

adiuvat.
,

brevibus vadis;

ita

111.

gare fractis remis.

spo224. cedil, praeteriri se sinil.
liata ma^i^tio cf. 175.
225. ipso iii Jine totius cursus.
226. urortict, quum proxime suceedat.
Specta227. iuareminat cf. 1, 104.
tores solent ei favere, qui subito et in-

sperato, resuniptis viribus anleriores in

60 est ut superet; amant enim in certamine vicissitudines, quibus maiores excitantur cerlantium contentiones, quod

ipsum

spectatorum est oblectamentum.

229. Indiornantur , nisi obtineant honorem, quem iam proprium, suum cf. 1,
73.

ni

et
cf.

partum pulabant.
9,

805.

Volunt inire
230. vitamque pacisci.
pactionem, qua laudem ul consequantiir
Iia 9, 206 vita emcre
vita sit dauda.
honorem.
12, 49 letumque sinas pro
laiide pacisci , eadem sententia, qua liic
est locus Ciit ap. nos Lebens- et Todesstrafe de eadem re) sed mutala verbi
ut mutare aliquid aliqva
significatione
re est et eintauschen et austauschen. Cf.
6, 229.
;

indignavtur,

aequaFors adverb. cf. 11, 50.

una fortasse ad finem perve;
nissent, ita ut alterum alleri non antece232.

tis ro<ttris

deret rostrum.

233. ponto dat. cf. 451.

Ad marinos
deos qui precabantur, manus ad mare
porrigebant cf. Hom. II. 1, 351. Pind. 01.
1,

222. disceutem; qui coactus est navi-

235

.^8.
Adde 3, 176.
manus supinae sic 1,
16. palmas utrasquc;

71. 5,

sunt
9,

singulari ut 6, 685.

et

94.

Palmae
2,

153.

pluralis pro

utraque tempora

855.
Cf. Gr. S 387, 2.
234. Divos in vota vocare ut 514. 7,
471 est advocare et invocare deos, ut
Conlra votis vocare
vola audire velint.
est votis prolatis invocare. ut pro paclo
5,

votis praemio auxilium praestent.

Cf.

1,

290.
235. imperium pelas^i, ut C*, 264)
Dii qiiibus imperium est animarum.'^ S.
Aequora curro ut 3, 191. De accusativo viae, qua ilur cf. Gr. S 294, 2.
ire iter
Sic ire viam 4, 468. 6, 122.
G. 4, 808. {redire iter Cic. Mur. 12, 26).

vchi maria

1,

524.

navigare aequor

1,

230

VIRGILII

MARONIS

Vobis laetus ego lioc candentem in litore taiirimi

Constituani ante aras, voti reus, extatiue salsos
rorriciam in Huctus et vina liquentia tundam.
Dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis
Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo,
Et pater ipse manu magua Portunus euntem
Illa Xoto citius Tolucrique sagitta
Impulit,
Ad terram fugit, et portu se condidit alto.
Tum satus Ancbisa, cunctis ex more vocatis,
Yictorem magna praeconis voce Cloantbum

240

245

advelat tempora lauro;

Muneraque in naves ternos optare iuvencos
Yinaque et argenti maguuni dat ferre talentum.
Ipsis praecipuos ductoribus addit honores:
Yictori chlamydem auratam, quam plurima circum

Declarat,

viridique

fi/.
Huc etiam pertinet 6, 369 invare
7, 580 insultare nemora thiaJlumen
,

errare terras cf. 3, 690.

23H. yepluno cf. 3. 118.
237. constituam.
Hostia diciliir ad
arain constitui 6, 843 statui 9, 627 sisti
Neqiie eiiim inviiam adinovere
8, 85.
aris licebat hostiain; sed ipsa slare debebat ad arani
ut a niimine volenti accipi
sacrum pulareiur.
foti reus, haec
vox propria sacroruin est, ut reus vocetur. qui susceplo volo se numinibiis obligal, f/o7nnatws aulem. qiii promissa voia
Dicuntur
iion solvil."
Macr. Sal. 3 2.
eliam vota dcberi ei solvi.
Omnia
sis;

250

hoc est porriguntur. Nisi forle dicamus

Quod si est, poretiam fluclibus offerri.
fundam. NuUum
riciam legendum."

sacrificium sine libaiione.

240. Phorcus Ponti et Terrae filius,

deus marinus, qui praeest iUis iiiferioribus maris diis, quales sunt Nereides; ita
Phorci exercitus memoralur v. 823.
Panopea virgo , una ex Nereidibus nominatur Ccf. Hes. Theog. 250. Georg. 1,
Noli arca437.^ ul 1, 144 Cymoihoe.

nain aliciuam nominiini caussam quaerere.

241. Porlunus paler dicilur ul deus cf.
Nomen deducitur a portu ap. Cic.
14.

ND.

..Volunlale

66.

2, 26,

numinum

in

hanc rem possuiil ex iure Iransferri vocabula,

quae iii paclis conventis
f olum
enim est parecle adhibeiilur.
clum, quod solvere dainnalus est homo, si
deus praeslitil suum; iiaque deus damnat
votis, (Ecl. 5, 8O3 qui vola exaudiit; c/vitas damnatn voti est, quae nondum

deos versi sunt Melicerta in Porlunum

qui Graece Palaemon dicitur, (cf. Ov. M.
Iiio in matreiu Matutam, quae
4, 541.)
Magna
Graece dicilur Leucoihea." S.

voti reiis Slal. Theb.

finiluin esl.
De voce
Ila deorum marinofugit cf. 1, 317.
rum opera conspicilur 1, 144.
244. ej more, ui nios est in certami-

enim

iii

solvit Liv. 5. 25.

6,

198.

238. Porriciam
liaruspicum et ex

M2

praecepto

verbum hoc soUemne

sicut A'eranius

ex disciplina

,,el

poiilificum

sacrificanlibus est;

ex primo

manu,

aramve, focumve, eove, quo exia dari

dehebunt.
Porricere ergo iioii proiicere
proprium sacrificii verbum esl.'" '\Iacr. Sat.
S('fuii(lain eas
3, 2.
Cf.
Liv. 29. 27:
preces cruda exla victiinae, iili mos esl,

deus.

Fugit praes.

243.
fit

summa

celerilate,

hist. signat

rem quae

condidit rem effeclam,

qua omne certamen

nibus.

libro Picioris iia

disserlaiionem liuius \erbi e.xseculus esl:

Exta porriciunto, diis danto in altaria,

iit

247. optarc, eligere cf. I, 425.

248. dat ferre cf. 1, 66.
250. De chlamyde cf. 3, 484. 9, 582.
plurima purpvra Melib. Duplex ad-

ieclivuin facile

numerale.
liir.

Cf.

et

24.

ferliir,

quod

aliis

et

quod

unum

est

verhis disponun-

Meliboea purpura

cf.

signum dedit
ND. 3, 20 ,,Noslri
duces mare iimredienles immolare fluclibus consueverunl."' Proiiciam tamen est
MlPR rec. Ub. Ef Serv. ..Exta pro-

Meliboeaque fulgens
499:
Purpura Thessaliro concharum tincta
,,Est civilas Thessaliae
colore el Serv.
Meliboea."
Siia esl in radicibus Ossae
monlis, qua parte in Thessaliam vergit,
opporliine imminens super Demelriadem."

iiciuntur in fluctus,

Liv. 44, 13.

in

mare

porricit,

proficiscendi."

;t

tiibaque

Cic.

aris porriciuntur.

Lucr.

2,

AENEIDOS

LIB. V.

231

Purpura Maeandro duplici Meliboea cucurrit;

lutextusque puer frondosa regius Ida
Veloces iaculo cervos cursuque fatigat,
Acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida
Sublimem pedibus rapuit lovis armiger uncis:
Longaevi palmas nequidquam ad sidera tendunt
Custodes, saevitque canum latratus in auras.
At qui deinde locum tenuit virtute secundum,
Levibus huic hamis consertam auroque trilicem
Loricam, quam Demoleo detraxerat ipse
Victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto,
Donat habere viro, decus et tutamen in armis.
Vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant
Multiplicem, connixi humeris; indutus at olira
Demoleos cursu palantes Troas agebat.
Tertia dona facit geminos ex aere lebetas,
Cymbiaque argento perfecta atque aspera signis.
lamque adeo donati omnes, opibusque superbi
85l. Maean(ho (hipliii: flexiioso. Et
hoc dicit: Erat in chlamyile flexiiosa et
renieabilis

se

iii

Maeandri

fliiminis

piirpura,

in

niodiim

Cariae provinciae."

S.

252. Intextus erat raptiis Ganymedes.

Diim tollitur ab aquila, potuit ex ore eius
conspici, cui rei inlentiis fiiisset; polerant
Ipse
in pictura adesse cervi fugientes.
magis venationi studet quam turbatiir peContra cuslodes, qiiasi repeliluri,
riculo.
nianus toUunt; luaxime aiilem saeviunt
canes, doinino ereplo, ciii (luum siicciirrere
latrando produnt rahiein.
possint
11011
,

omnia
Quod
esse possunt.

Haec
lur,

ut

dixi

accipiat

menta

in
si

pictiiram

dispositani

ut

6,

una

picUira

LL.

259. Loricam consertam

ternis

hamis

M.

postea

Loiica (diciiur)
crudo pecloralia fa-

id

succidit

Gallica

ferro

vocabuhim,

Schuppenpanzer),
26(1. Demoleus vel Demoleos Graecus
apiid (juein
noii reperitiir apud llomerum
,

vel

ed. O.

ex anulis ferrea tuAlia est lorica squamis conlexla

nica."
( Keltenpanzer,
sive plumata 11,770
sub

per pUira locula20.

Idem argu-

116

loris de corio

ciebant:

395.

Expli255. lovis armiger ut 9, 564.

12, 5(i0 volucris quae fitlna curvifi ferre solet pcdibus. Observatuiu esl lempestale aquilaui nubes pelere et intaclain fulmine per aethera vosublimem rapuil cf. 4, 22.
lare.
256. Ad sidera cf. 3, 599.
258. Secundum locum tenet Mneslheus.

5,

quod e

cui miniis proba-

cat ov. Met.

265

eiiis

260

ut 3, 467; 7, 639;
aureis i. e. trilicem
,,hamis auroque,
bilicem 12, 375.
hamis aureis gv 8loc Svolv; (cf. 1, 61.)
haniis autem calenis sigiiificat." S. Varro

in-

mentuni in pociilo posilum describit Slat.

Theb. 1, 548.
Prae254. Pl. pro qiiem coni. tum.
yib Ida
pes, celeri volatu cf. 6, 15.
iion placuit, non solum, (iiiod Ida repe6, 901) sed quod ab Ida
tiliir, CAl cf.
iioii polest devolare aqiiila iii eum. qui in
Sclirader
Inde Ilr. ab allo,
Ida est.
ab aethra emendavit. Utriimque bonum.
Sed Vgl. sine dubio scripsit Ida; quare
iungendiim est non prnepes ab Ida , sed
rapuit ab Ida.

255

nominis est Aiitenoris

filins

II.

20,

Finxit igitur sibi poeta, eumque

fortissimos numerat 265 ; ut
iiiter

Aeneae, qui eum

devicil,

maior

sit

virlus.

261. Ilio allo cf. 8 3.

Donat
viro cf. 609.
262. huic
habere ut donat ferre 10, 701. cf. 1, 66.
263. Quae de pondere loricae dicuntur,
si diio famuli vix ferunl ionimia sunt
ricam, qua utendum est Mnestheo. Cf. 12,

700.
Cf. SU. 2, 162
265. pnlantes a^ebat.
mocnlbus actos palanlesque fuga
praeceps ad litora cursu egerat.
266. Lebetes saepe donantur cf. 3, 466.
267. Cymbia, u( 3, 66; unde eorum
Jspera signis ut
usum cognoveris.
9, 263 suiit caelala Ov. M. 13, 701 ci-o12, 235 signis
ter erat aspcr acantho.
ex^tantibvs aspcr /ntiqiius crater. Pind.
40 olvoboxov qjidXav XQVOm
Isthm. 5

Tli(pQiy.vlciV.

268. Superbns
esl

et

est,

qui

siiper

alios

animo vel re, iiide el stolz

prdchtig et utrumque; ablativus

elatus esl vel

f
VIRGILII

P.

232

MAROMS

Puniceis ibant evincti tempora taeniis:

Quum saevo e scopulo multa vix arte revolsus
Amissis remis atque ordine debilis uno
Inrisam sine lionore ratem Sergestus agebat.
Qualis saepe viae deprensus in aggere serpens,
Aerea quem obliquum rota transiit, aut gravis ictu

270

Seminecem liquit saxo lacerumque viator,

Nequidquam longos fugiens dat corpore tortus;
ardensque oculis,

Parte ferox,

et

275

colla

sibila

Arduus attollens; pars volnere clauda retentat

Nixantem nodis seque in sua membra plicantem:
Tali remigio navis se tarda movebat:
Vela facit tamen et velis subit ostia plenis.
Sergestum Aeneas promisso munere donat,
Servatam ob navem laetus sociosque reductos.
Olli serva datur, operum haud ignara Minervae,
Pholoe,

Cressa genus,

geminique sub ubere

280

285

nati.

Hoc pius Aeneas misso certamine tendit

Gramineum in campum, quem collibus undique

curvis

Cingebant silvae, mediaque in valle theatri

rem

signifiLat.

iiuis

superbit;

qiia
ita

spoliis superbus 8,
lis

s.

2.

.^ofi

s.

qiiis

qua

extoUitur,

tauro superbus 473,

202. 2, 504, popn-

bcllo

1,

21.

.Sic

ostro

snperbus dicitur homo 12, 126 et ostro

superbae vestes 1, 639.
269. Ut ex V. 119 et 494
apparet,
victores coronis

quae erant de

lemniscatis ornati erant,

frondibus et fasciis disco-

loribus.

uno

271. ordinc

enim

partis

debilis.

remos scopiilus

272. Fuerunt.

qui

Sinistrae

detersit.

propterea
Sergestum ea i^iioiuiiiia affectum esse a
poeia. quod ex Sergia gente fuisset Catidicerent,

Tolum
plenis PR\y rec. ffg.
Bryant.
munere ,
quiciinque
Promisso
282.
enim, qui certameii iiiit, donatur cf. 70,
305. 365.
285. Geminiqve s. u. n. eiicit Srhirenck
0.

s.

eiicit

Mus. Rheii., defendit lib. Noii ex nostro

more id donum iudicandum est. Nos iion
putamus honiines esse pecora. Cf. 3, 323.
Etiam apud Homerum II. 23, 263 serva
Quae
donatur. et Stat. Theb. 6, 549.
Cressa
sint opera .'Miiiervae cf. 8, 805.

genus

cf.

2S6

114.

8.

:361.

886. misso

lina

273.
148.

Saepe

iii

comparationibus

cf.

1,

,,viae in aggere: Agger est

media viae emiiientia, coaggeratis lapidibus strata. Unde viae aggerem dixit." S.
9, 367.
276. dat tortus, cf. 2, 698.
277. sibila c. 2, 211.
278. Ardmis sich hoch erhebend ut
10, 917; de struct. cf. 137.
8, 298.
Claudae naves dicuntur, si fractae et
quassatae suiit cf. Tac. An. 2, 24 claudae uaves raro remigio revcrtere.
279. nixantem Ml.
neiantern al.
Simile 4, 217.
281. Vcla facit
formula usipaiidit;
tata, quod apparet e Cic. Tu.sc. 4, 4. 9;
cll. .5, 9.
Adde Sen. Herc. Fur. 869.
Tamen in tandem mulat P/.
et plenis s. o. veiis M. rec. Ld. Rb. ; et velis
cf.

Cursus certamen.

dimisso.

Cic.

Fam.

5,

12

ante ludorum mis^ionem.

288. Aeiieas teiidit in campum collibus
cinctum; eaque in valle media Ccainpo montibus clauso) erat circus
theatri, i. e. caveae cf. 340.
Quo (pro
huc; relativo continuat orationem cf. 12,
silva leclis

Aeneas medium

lulit cum multis

exstructo consessu resedit.''''
S.
Similis ordo verborum 8. 306 Exin
se cuncti divinis rebus ad vrbem perPraeterea id novum,
fecds referunt.
quod consessus dicitiir de sede. Eum verboruni ordinem improbantes alii piitant
consessu ablativum posse de loco
quo
quis
tendit,
intelligi;
quam raiioiiem
omnem loquendi usum pervertentem probare conantur loco 4, 373 eiectum litore,
ubi significari aliquem qui iam eiectus

65.) se
millibus

et

esf

in litore,

non

qtii

eiicilur

in

litus

AENEIDOS
Circus erat,

quo

se multis

cum

LIB. V.

233

milibus lieros

Concessu medium tulit exstructoque resedit.

Hic qui forte velint rai)ido contendere cursu,
Invitat pretiis animos et praemia ponit.
Undique conveniunt Teucri mixtique Sicani;
Nisus et Euryalus primi,
Euryalus forma insignis viridique iuventa,
Nisus amore pio pueri; quos deinde secutus
Regius egregia Priami de stirpe Diores;
Hunc Salius simul et Patron; quorum alter Acarnan,
Alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis;
Tum duo Trinacrii iuvenes, Helymus Panopesque,
Adsueti silvis, comites senioris Acestae;
Multi praeterea, quos fama obscura recondit.
Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus:
Accipite haec animis laetasque advertite mentes.
Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit.
Gnosia bina dabo levato kicida ferro
Spicula caelatamque argento ferre bipennem.
Omnibus hic erit unus honos: tres praemia primi
Accipient, ilavaque caput nectentur oliva.
Primus equum phaleris insignem victor habeto;

Amazoniam pharetram plenamque

Alter
facile

viilemus.

Alii

habebant

cnnsesau

298.

290

295

300

305

310

sagittis

Salium, cuius

raors narratur

10,

541, fiiiem motus sigiianRt) qui non vult exitnicto ad ronlem.

sfssii adiungere, post lesedit versum suSimilis
mit excidisse, quod sequitur Lrf.

ex Tegea Arcadiae urbe oriundum

alii Solium aliquem Aeneae comifacit
tem ex Mantinea deducunt cf. ad 8, 285.
Omnino Arcades multis fabulis cum Dar-

locus describitur Stat. Tlieb. 6, 2.55.

292. Animos sc. eorum qui velint cf.
Quam siructuram ,,parum casii4, 597.

secundum

Uativiim

cf.

3,

povitet P'. delet nnimos

versus imperfectos proxime positos esse sumit, rem quae nusquam facta

galam"
nit,

ut

et

est.

893. Sicani cf. 108.

295. Jiridis dicitur res omnis, in qua
est vis vegeta, cuius in plantis signum
Non color significatur sed
est viriditas.

lude Charonti tribuitur cnida viridi^iqiic senectus 6, 304, quae verba repetiit Tac. Agr. 29.
Apud Ovidium est
Posteviridis iut:entiis A. A. 3, 557.
riores poetae vel ad homines transferunt.
Sic apud Silium est consilio viridis sed
bello serus 3, 255, ap. Claud. Laud. Stil.
1, 324 viridis miles. Val. Fl. 1, 77 Te
viridem videt immunemque senectae, et
Stat. dixit virides genas Theb. 6, 199.
IVem die Locken noch juet Schill.:
Nisus et Euryalus
gendlivh griinen.
amici sunt, quorum 1. 9. mors describitur.
897. Regius Diores est, quod est e regia stirpe.
Diores a Turno est occisus
12, 509.

vigor.

753,

Patron
danis iuncti sunt cf. 8, lfi5.
51 erat unu.s
Dion. Hal. 1
ex iis, qui ab Heleno dati, Ccf. 3, 470.}
Aeneae iter in Italiam monslraveranl.
Is ubi ad Italiam ventum est, quum celeri
reverterentur, Aeneae precibus motus remansit.
302. fama obscura recondil cf. 3, 70.
305. Donatus abibit ut 314 contentiis
Res primaria est doabilo, et 2, Ifi9.
natio,

non

abitus.

306. Gnov('rt MR. Cnosia P. rec. Hb.

307. caelatam. Nam iu ligno formalae
bipennem
erant ex argento figurae.
cf. 11, H51.
308. Haec, quae nominavi, omnes, qui
certamen inierint, accipient; qui Ires prinii
erunl, eliam coronam oleaginam; praete-

primus equum armalum, secundus

phareiram Amazoniam aurato balleo, tertius galeam auferet.
310. Equus phaleratus donatur a seuatu
Romano Liv. 43, 5. 44, 14. Phalerae
rea

equorum argenteae memoruntur Liv. 82,

58 in praeda Cannensi. De phaleris mililum cf. 9, 359.
311. Et Amazones

cf.

1,

490

el

Thra-

234

VIRGILII

P.

MARONIS

lato qiiam circumplectitur auro

Balteus, et tereti subnectit tiljula gemma.
Tertius Argolica hac galea contentus abito.
Haec ubi dicta, locum capiunt, signoque repente
Corripiunt spatia audito, limenque relinquuut,
Effusi nimbo similes; simul ultima signant.
Primus abit longeque ante omnia corpora Nisus
Emicat, et ventis et fulminis ocior alis.
Proximus huic, longo sed proximus intervallo,
Insequitur Salius; spatio post deinde relicto
Tertius Euryahis
Euryalumque Helymus sequitur: quo deinde sub ipso
Ecce volat calcemque terit iam calce Diores
Incumbens humero; spatia et si plura supersiut,
Trauseat elapsus prior, ambiguumve relinquat.
lamque fere spatio extremo fessique sub ipsam

Threiciis,

Finem adventabant,
Labitur

cum

levi

Giiosia

spiciila
potuit
liabere
Aeneas.
Oiiamqiiam conceilimus
poetas Latinos
saepius ut eximias sui generis res esse
significent, ex ea esse dicere terra, qua
,

Sic Thracii enses,

Amazo-

Gnosia spicula sunt res

sui generis optiinae.
Sic Lycia est phapliaretrae.

retra 7, 816.

I>yciae saoriilae 8.

Ififi.

Ly-

9. 773. fuiida Balearis G. 1,

Simili uiodo Kriies sunt Sirymoniae

ciuin coriiu

309.

120, canes Amyclaei 3. 345, coChaoniae E. 9. 13, taxi Cyrneae

9, 30, glacies Hyperhoreae. pruinae Rhipaeae G. 4, 517. Adde Voss ad G. p.
611: Es braurht knitm gesag;l zii wer(leti
(lafs solihe Heiuwrte blofs Trefflichkeit, nirht Herk\mft anzcigcn.
Thraces, natio hellicosa, I)onis armis stiiG.

1,

lninl)ae

debant.

312. circumplectiltir M.
plertitur PR prob. lib.
3

leae,

4.

Honos non tam

quam quod

in

circum ampretio est

est liosti detracta.

ii,

limenque
317.

nimbo

reliin/uiint
siniilcs,

cf.

8,

125.

wie ein

If^etter.

LHima sirrnaut ..Intiientur et notant ultima spalia aviditate vincendi." S.

319. Primus
lonseque ]\isus cf.

8,

168
319.

Emicai

i.

e.

exsurgit

et

Crasso et Antonio L. Philippus pro.riacccdebat sed lono^o inlervallo

mus

tamen proximus Cic. Br. 4fi.

323. Peinde repetitum ingratum

prosilit

est cf.

901.

6,

Calremqiie

324.

cumbcns humero
pes

terit

i.

e.

iam calce

tam prope

in-

est,

ut

Helymi in ciirsii posteriofsic cnlrem premit calce^

eiiis prior,

rem

aeqiiet,

qiiare quiim prope ab

qiie

illo

currat,

Helymi allerum paene

riim

huineIta-

taiigil.

longior cursus supererit, facile poaemiilum vincere aut certe aequare.

si

terit

Cf. Sil. 16. 490 Primn striufrit vestif^ia

plnnta praegrrs^ae calcis. Hom. II. 23,
764. 765.
ambis^uvmque dedit Rb.

327.
ila, ut

signum exspectant.

qui curreiidi

liicis et fulmiiiis celeritale cf. 2, 175. 12,

327. Ov. M. 1. 27. Flor. 1, 18, 4. .4lae
omnibus rebus assignantur, quae movenAurorae alas tribuit
ita
tur celeriter;
psalinistes et 8, 430 est nr'e.<t auster et
fulmini alae daiiiur a Val. Fl. 2, 97.
Claud. RP. 2, 229.
summis
foratoribiis)
SiO.
Duobus

ga-

Corripiunl spalia cf. 1, 418.

Limen idem, quod Jinis dicebatur 139,
carceres siint sive locus, citra quem con316.

sislunt

325

sanguine Nisus

Troianis tuleriint auxilium,

in
et
Creia ipse comnioratus est Aeneas per
aruiuod tempiis cf. 3, 131 sq.
Itaque et
Aniazonias pUaretras et Tliracios eiises et

optiniae sint.

320

caesis ut forte iuvencis

infelix,

ces

iiiae

315

timeret,

lam qunni

in fine esseni,

ne ab

eo certissima

femininum
cf.

3,

cf.

3,

fi.

finis

sub ipsam
adventabant qiium labitur

est

cur

vincerelur; aique ex
viderelur esse Nisi vicloaliis

accidit, ut collapsus rueret.

ria:

fcssique

ei, qui prior erat, iion esset,

cf.

2.

554.

590.

parala victoria caiuvcncis;

bene rem nolam per Iransitum teligit.
Agonalis enim moris fuerat, post sacrificia ad certamen venire." S.
329. infeli.v ,,quia

ruit"

S.

..caesis ut fortc

AENEIDOS

LIB. V.

235

Fusus humuni viridesque super madefecerat herbas.

Hic iuveuis iam victor ovans vestigia presso
Haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso

330

immundoque fimo sacroque

Concidit

cruore.
Euryali, non ille oblitus amorum.
Nam sese opposuit Salio per lubrica surgens;
Ille autem spissa iacuit revolutus arena.
Emicat Euryalus, et munere victor amici
Prima tenet plausuque volat fremituque secundo.
Post Helymus subit et nunc tertia palma Diores.
Hic totum caveae consessum ingentis et ora

Non tamen

335

340

Prima patrum magnis SaHus clamoribus implet,

Ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem.
Tutatur favor Euryalum lacrimaeque decorae
Gratior et pulchro veniens in corpore virtus.
Adiuvat et magna proclamat voce Diores,
Qui subiit palmae, frustraque ad praemia venit
IJltima, si primi Salio redduntur honores.
Tum pater Aeneas: Vestra, inquit, munera vobis
Certa manent, pueri, et palmam movet ordine nerao:

Me

liceat casus miserari insontis

345

350

amici.

tergum Gaetuli immane leonis

Dat Salio, villis onerosum atque unguibus
Sic fatus

331. fictor ovans cf. 10, 690.

338. Tiinbata, pariicipimn perfecli sive
passivi a verbo iiiiraiisiiivo sigiiificaiione

passiva

iioii

cf.

Gr.

t76,

Apud

3.

Hecretus cf. 4, 191.

siietus 2, 509. 7, 693. placitus 4, 38.
prnelerilvs 8, 560. Jluxus 10,
10, 15.
88 (insuetus 8, 92j.
333. Qiii v. 333, 357 legit naso adunco,
is nescit hoc loco hilarilalis plena esse
Virfiilium

oinnia,

suiil

(luae

in

re

hic aptissiiua sunl.

omnino

seria

iiiepla

essenl,

el

338.
cf.

10,

aniino

457.

amorum.

De

359.

Prima

tenet

i.

e.

primum

locuni

plaiisuque secundo Faqui aeiate minicertamine ei

157.

veiur in
miis esl.
339. Palma ipse dicilur qui vicit;
,

sic

59 palmae Eliadum equarum sunt

equae victrices; ita Sil. 16, 502 ubi
nostrum imitatus est: et modo posiremus,
nvnc ordine tertia palma, et 572.
340. Caveae dixil ad similitudinem

G.

1,

iil

senalores el equisepregali erant,

Romanos a populo

speclanles ad podiiim Iiiv. 2, 147.

343. Lacrimne piieri, ne .ibi praemia
eriperenlur pelentis, dccorae sunt, quod
modesliam produnl; aliler Diores.
eiiis

eadein re Stat. Theb. 6, 683

g^ratia fnrmae.

Iii

/ccessit

lacrimarum

345. Diores, qui si Salius victor est,

quartus est, adiuvat Euryari preces neque tamen lacr^niis sed clamore.

siio

cf.

Inde

consessii dislinguit;
les ap.

.,Nam

popiilus special" S. ad 8,
hoc loco paires a caveae

iibi

com-

delicatulo

antiquorum simplicitatem et
prot)iiatem
qui quae facta erant verbis
aequare non dubitabant, neque dicere inhoneslum habebant ea, quae factu non

pliirali cf.

636.

Uomani.

amphilhealri

et

est,

54
344. veniens .,cresceiis iit G. 1
hic scgctes, illic veniunt felicius tiuae." S.

prehendere

erant turpia.
334. ille

cavea

Si qiiis aulem haec

poeta, nescit

indiiina iudicaverit

moUiciilo

thealri

aureis.

JFenn gegeredduntur m2
spdt gekommen.
/st tu
werdcn
reddantur
Ralio dicendi simplicissima.
MlR. reddentur P. prob. Rb.
347.

ben

350. miscrari M.

et

illatum in P. prob.

misereri Rb. prob. Ld. Rb. Difqtiae una littera

ficilis in talibus rebus,
Ld. vult misereri
nituntur, quaestio.
esse factis probare misericordiam, miscIf^g.

rari dictis

et

sensu.

351. A'elIeribHS heroes vesliri solebant

bestiarum ferocium. Cf. 37. Praeslal auquod ornabant
tem veUus densis villis
unguibus auratis, ut 8, 553.
.

236

P.

VIRGILII

MARONIS

Hic Nisus: Si tanta, inquit, sunt praemia victis,

Et te lapsorum miseret, quae munera Niso
Digna dabis? primam merui qui laude coronam,
Ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset.
Et simul liis dictis faciem ostentabat et udo
Turpia membra fimo. Risit pater optimus olli,
Et clipeum efferri iussit, Didymaonis artes,
Neptuni sacro Danais de poste refixum.
Hoc iuvenem egregium praestanti munere donat.
Post, ubi confecti cursus, et dona peregit:
Nunc, si cui virtus animusque in pectore praesens,
Adsit, et evinctis attollat brachia palmis.
Sic ait, et geminum pugnae proponit honorem:
Yictori velatum auro vittisque iuvencum;
355. laude, facio laudabili

cf.

1,

461.

357. Haec etiam imitatus est Stat.

682.
simul his dictis cf. 10, 856.

6,

359. Artes phiralis suum habet locum,

iiam sunt variae artis .species, quae iii
opere conspiciuntur;
sic palae^trae 3,
281, riiinae 3. 571, amnres 4. 28, mortes 10, 854, metus 1, 463. Gr. S 362, 2.
Clipei laus potest esse duplex, et ab eo
qui fecit, et ab eo qui possedit.
Hunc
Graeci Xeptuno suspenderant unde detraxerunt Troiani.
De apposilione clipium
artes cf. 8, 729.
artes ]>Ibc
,

rec.

//?.

I>d

li^f:;-

360. Refisere
cf.

PRy

lih.

rec.

Solebant
6, 622.
spolia foribus templorum

autem Romani
affigere

artem

cf

288.

3,

355

\
360

365

etiam formae omittunlur.

Iia stim 1, 2.
es 1, 2.37. 10, 827. 5, 687. su2, 792.
mus 2, 25. 651. estis 5, 192. 11, 737.
el aliae formae.
Apparet post est et
sunt saepissime omitti esse, quod iam
accusativus participii sufficiat, iia ul post
participium in urus paene semper oinittalur.
lam vero illae formae omiltunlur
maxiine, ubi est senlentia communis:

Summum

summa

ius,

Quid

iniuria.

quam habere,

(piicum audeas
omnia sic loqui, vt tecum.
Saepissime etiain in praeceptis ut 2, 118. G. 2,
365. 371. 399, quos cf. cum 5, 731.

dulcius,

qiiibus
in
locis est verbum
6, 719;
etiam iii exclamationibus,
ut 1, 460.
Saepissime eliam par6, 721. 866.
ticipiuni perfecti
omisso verbo auxillari
iungilur per et cum verbo finilo, sive
praecedil parlicipium ut h. 1. 1
2. 4-18.
2, 544.
3, 53, sive sequilur 1, 367. 3,
298. 7, 486 et per qne
quc 7, 375.
Sed patet non posse ita iungi participia
plura cf 3, 136.
Etiam in enuntialo secundario post coniunctiones omittunt poe-

362

484.

Pugilatus certamen.

362. confecti
esl el erat

sunt

sc.

cf.

GeH.

5,

fuit plerumque absunt

cum eleganlia sine detrimento sententiae."
Solent enim Latini ex
verbo arctioris
..Et

significalionis

de zeugmate

el

lalioris

356;

aliud

supplere

cf.

ex hortandi verbo
dicendi aUquod intelligi volunt.
Esse
autem verbum ita generale est, ut ad
quodvis verbum possit suppleri, quum
nihil

modo

1,

ut

singulare,

significel

indicet praedicati.

lem suminuis

sed

formam

Praedicalum

aii-

quovis esse enuntiato,

idque etiamsi copula abest, facile cum
subiecto copulamus.
Et antiquissimi populi saepissime omittunt.
Conferas eam
in rem linguam Hebraicam.
Hinc paiet
facile omilti posse verbum es.se, iiisi accedal personae, modi, temporis significalio,
verbo auxiliari indicanda; ilaque tertia
persona facilius omittitur aliis, indicativus coniunctivo
praesens praelerito et
futuro.
Quando lamen iam aliunde modus aut tempus aut persona constat, eae
iii

tae,

scriptores.
Ita Vgl. post
216. 520. 723. mullis aliis
locis.
dum 4, 565. 10, 283.
quum
si 2, 349.
4, 527.
6, 125.
5, 363.
6,
133.
1/6
3. 69. ut 3, 5.3.
post
pronoraen relalivum E. 1, 58. 8, 24. G. 4,
89.
De prosa cf. Gr. 8 498, 2.

rarissiine

poftqiiam

363.
cf.

1,

auimus

12, 152.

praesenn.
S.
fortis"
Ep. 92 luinc versum

Sen.

laudal.

364. Aihit

Rb. recipere,
metricas.

et
sc.

Cf. 167.

rinclis P.

quod

promptus

est

contra leges
evinctis palniis i. e.
est

Pugiles enim loris inanus el brachia innectebant, quo et augerentur iclus

ipsorum el retardarentur adversariorum.
caestu.

366. velatum

auro

vittisque,

coro-

AEJsEIDOS LIB.

V.

237

Ensem atque insignem galeam solatia victo.

Nec mora; continiio vastis cum viribus eilert
Ora Dares, magnoque virum se murmure tollit;
Solus qui Paridem solitus contendere contra.
Idemque ad tumulum, quo maximus occubat Hector,
Victorem Buten immani corpore, qui se
Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat,

370

Perculit et fulva moribundum extendit arena.

Talis prima Dares caput altum in proelia tollit,
Ostenditque humeros latos, alternaque iactat
Brachia protendens, et verberat ictibus auras.

375

Quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto

Audet adire virum, manibusque inducere caestus.
Ergo alacris cunctosque putans excedere palma,
Aeneae stetit ante pedes, nec plura moratus
Tum laeva taurum cornu tenet atque ita fatur:
Nate dea, si nemo audet se credere pugnae,
Quae finis standi? quo me decet usque teneri?
Ducere dona iube. Cuncti simul ore fremebant
Dardanidae reddique viro promissa iubebant.
Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes,

natum."

S.

distinctae

Vittae

erant,

et

eiiim
est

lamellis

aureis

Hendiadys.

Licet etiam expricare per zeugma, ut sit

Mos
bos vittis velatus et auratiis cornu.
enim erat hostias auratis cornibus ad-

ducere ad aras cf. 9, 627. Tib. 4, 1, 13

Caelestibus semper inauralo taurus cahostia cornii , et Liv. 25, 12 et
dit
Macr. 1, 17, deinde Plin. 33, 12 Deonim
honori in sacris nihil aliud cxcogitatum est , quam ut auratis cornibus hostiae,

maiores duntaxat, immolarentur;

auralae boves iam in carmine fratrum

Arvalium reperiuntur et ap. Hom. Od. 3,
384. 426.
et

369.

mnrmure

admirantium.

370. Paris apud Homerum ignaviae

accusatur ab Ilectore, sed multa facit
egregia cf. II. 3, 340. II, 580. 13, 765,
apud alios poetas maxime laudatur
et
propter fortitudinem, qui post Hectoris mortem Graecorum sustinuit impetus, ad quem
occidendum Pliiloctetes erat arcessendus.
lam agnitus est a patre, quum in pugilatus certamine vicisset omnes.

371. quo occubat

cf.

1,

547.

devicerat

Eum

(victorem).

380

385

Dares per-

culit.

Nam si ad
375. Prima in proelia
primum ceriamen se admilti curabat, slatim post verba Aeneae surgere debebsit.
Quod nou exspectal, quales surgant, lisus
:

saiis viribus suis deprehendilur.

Nemo enim sponte

378. Quaerilur.
audet se opponere.
379. Adire ut aggredi in re ardua et
periculosa dicitur; ita adirt pericula,
labores, inimicitias; alque inde adire
aliquem pugna

Ccf.

uunc primum adito

Ter. Phorm.
tu,

ego

1, 4,

58

in subsidiia

hic ero, succenturiatus, si quid deficias) ut coire est congredi proelio cf.
12, 709. Ov. M. 9, 42 et Ter. Phorm. 2,
8, 32 prima coitio est acenima. Pl. Ep.

14 coire in lites.
380. Alacris nam (Vgl.) alacer nusquam, acris nusquam dixit." S. cf. 6, 685
et Gr. 107.
5,

tum cf. 14.

382. moralus
C. s.
385. Ducere iube cf. 2. 3.
fremere cf. II,
o. f. D. idem 1, 559.
Troiani gaudenl, ex sua viclorem
453.

immani corpore cf. 1 71.

Amycus, re.x Bebryciae, iilius Neptuni,
vel PoIIucem caeslu principem, quum Ar-

esse genle.
386. Reddi .,quasi debita, promissa." S.
En387. Gravis casligat cf. 137.
nomen forlasse finxit poela, quod
lelli

gonautae ad Bithyniam appulissent, provocaverat cf. Apollon. 2, 1. Val. Fl. 4,

90 sq. Ex eius igitur gente, quae pugilatu erat insignis, Butes erat, qui omnes

ianoruni colonia habebatur

205.
Huc pertinet quod S

372.

erat Entella,

oppidum

Siciliae,

quae Tro-

cf.

Sil.

dicit

14,

Sane

sciendum, hunc secundum Hyginum,

qui

328

VIRGILIF

P.

rroximus

MAROiMS

toro consederat lierbae:

fortissime frustra,
Tantaue tam patiens nullo certamine tolli
Dona sines? ubi nunc nobis deus ille magister,
Xequidquam memoratus Eryx? ubi fama per omnem
Entelle,

viriclaute

iit

quondam

lieroiim

390

Trinacriam et spolia illa tuis pendentia tectis?

sub haec: Non laudis amor, nec gloria cessit
Pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta
Sanguis hebet, frigentque effetae in corpore vires.
Si mihi, quae quondam fuerat, quaque improbus iste
Exsultat tidens, si nuuc foret illa iuventas,
Haud equidem pretio inductus pulchroque iuvenco
Venissem nec dona moror. Sic deinde locutus
In medium geminos immani pondere caestus
Proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus
Ferre manum, duroque intendere brachia tergo.
Obstipuere animi: tantorum ingentia septem
Terga boum plumbo insuto ferroque rigebant.
Aute omnes stupet ipse Dares, longeque recusat:
Magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa
Huc illuc vinclorum immensa vokimina versat.
Ille

395

400

Tum
Quid,

senior tales referebat pectore voces:

si quis caestus ipsius et Herculis arma

de familiis Troianis scripsit, uniim Troianoruni fuisse, de quo Vgl. nuKat liistoHabuit igitur is Eryceni,
riam." S.
qui vel cum Hercule contendere est ausus, pugilatus magislrum.
Cf. 1, 570.
388. Vt rem signat fortuitam cf. 7, 72.
toriis cf. 6, 674.

389. Quondam, nunc vero non es.

Fruslra. quid eiiim prodest prior fama,
quam nunc non potes tueri?
391. Male commaie post ille et memoexslitit sentenlia,
ut de
dul)itaret Acestes.
Nou
id facit
sed sine caussa gloriari dicit

raius posito ea
divinitate Erycis
;

EnleJlum,

quod

magister.

In

inest

obiurgatio.

sit ille deus Eryx

nunc nobis gravissima

ipsi

ubi

Cf.

Slat. Tlieb.

Ubi autem egregius dux

393.

405

De

eo

more

cf.

7,

ille

8, 672

mihi?

183.

395. pulsa cessit ut 305.

Sed enim
(AAor yap) duo signat in unum contracta esse enuntiata, alterum priori aliquid opponeus, allerura eius opposilionis
continens caussam.
Ita h. 1.: Non laudis
amor cessit sed vires, gelidus enim sanguis hebet senectute.
Ita 1, 19 Si qua
fata sinant, sed non sinere ea sciebal,

audierat enim. Cf.

M. 1, 530. 5, 636.
141. F. 5, 529 elc.

2,
6,

enim sunl explicanda.

164.
152.

Ita at
Cf.

tardantc senecta: Sic aevo tardante

Theb. 6, 559.
396. //e6c( ap. Vgl. primum legilur.
impudens ,,qui sine
397. Iwprobus .
certamine poslulal praemium.'' S.
398. iuventas cf. 1, 590.
899. Talis in sene excusalio et virium
laudatio saepius invenitur, ut Evandri 8,
56(1, Nesioris Hom. II. 7, 132. 11, 669.
23, 629, Laerlae Od. 24, 375.
Sic
400. ]\ec moror, i. e. conlerano.
Siat.

Plautum

14.

quam quocum posset conlendere.

401. immani pondcre cf. 372.
403. quibus ... durofyiie cf. 12, 944.
intendere brachia tergo cf. 4, 506.
Pl. coni. durisque i. b. loris. lib. tolum
heraistichium vult abesse.

404. tantorum

iam,
cf.

C.

talis

Post v. tantus, tot,

caussae solet omilti
G. 1, 449.
11, 548.
Imitalur Stat. Theb.

parlicula

7. 328. 447.
Laei. 7, 23.

nigrantia plumbo
tegmina cruda boum, non mollior ipse,
6,

732

induitur

lacertis

248.

13,

relulil

enim quid
Gr. 485, 2.

boum

diim

yic

fecitque

Ov.

9,

deinde cf.
et Horatium.
Caestus attulit Entellus pugnaturus; sed Uares ei validior videbaiur esse,
ap.

28.

6,

410

obstupuere

unimi,

Ex Slatio Pl.
tanto nigrantia plumho terga
silentia

id est

terror.

tanio

plumbo gravalum

410. ,,Arma

i.

e.

caeslus." S.

esl.

AENEIDOS
Vidisset tristemqiie hoc ipso

in

LIB. V.

litore

239

piignam?

Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat;

Sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro;

magnum

Alciden contra stetit; his ego suetus,

melior vires sanguis dabat, aemula necdum
Temporibus geminis canebat sparsa senectus.
Sed si nostra Dares haec Troius arma recusat,
Idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes,
Aequemus pugnas. Erjcis tibi terga remitto;
Solve metus; et tu Troianos exue caestus,
Haec fatus duplicem ex humeris reiecit amictum,
Et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque
Exuit, atque ingens media consistit arena.
Tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos,
Et paribus palmas amborum innexuit armis.
Constitit in digitos extemplo arrectus uterque,
Brachiaque ad superas interritus extulit auras.
Abduxere retro longe capita ardua ab ictu,

His

Dum

415

420

425

Immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt:

lUe pedum melior motu, fretusque iuventa;

411.
ciis et

quod Eryx aiui-

Tristis piigna,

magister in ea occisus

412. Eryx, frater Aeiieae

est.
cf.

1,

570.

415. yiemula senectus (juasi studet suis

viribus infringere vires EnleUi cf. <{, 638.
sparsa canet: Itaque iain iiiter crines
in ((uihus
A-isuntur cani in temporihus,
apparere.
yuare
canities solet
prinia
nonduin est senex decrepidus.

417. ,,Troius,

tauKiuam

(lui

possit comparare Siculo liomini

hoc genere pugnae." tf^g.

se

non

certe

consilium Cic. Att. 8, 14, 2.

et
certam pervenerunt, constitiiere,
statuere eam dicunt Cic. pr. Man. 1
ea(tue sententia stat; Cliinc stat impersoiiale cuiu infinitivo 2, 750.
12, 678. Cic.
aut sedel vel alicui, ut
Faiu. 9, 2. 5.
7, 611. 11, 551, vel animo aricuius, ut
2, 660. 4, 15, vel ipsa res, de* qua senlentia est, sedet, ut h. 1. et 7, 368, aut
4, 22
Si ad

cedit

imiuola
9, 220.

certaiueii

est

sententia,

,,/iuctor,

excitavit."

ne(iue

loco

me

ad lioc
Pl. pro sedet

qui

praefert placet.

i.

e.

dissolve,

Sic

desine meluere.

1,

463.

421. Duplicem amictum ,,ahollaiu, quae

lloratius (Ep.
duplex est sicut clilamys.
17, 25) Coutru quem iluplici paiino
1,
palientia velat.^'' Nep. Dal. 3 agresli
duplici amiculo circumdatus.

422. Versus hypermeter iaiu vires Enliuiuanum moduiu excedentes indi-

telli

cat.

423.

mitte

Exuere lacerlos vestc noii nrmus

quam vestcm lacerlis cf.

dicitur

recte

Hor. Epod. 17, 15 membra exuerc pelQuare noii opus est

libus et 6, 229.
coniectura exserit satis boiia Pli.

426.
se,
est

(juo

digitos.
infligilur

Extollunt
plaga, eo

vehemenlior; simul quo altior

excipit
Cf.

in

allior

Constitit

quod

plagaiu,

Quiiit.

2, 3,

eo

niagis

eam

est,

qui

infringit.

8 Slatura breves in di-

gitos eriguntur.
429. Lacessunt pugnam, Provocant
quaiu geruiit'" S. cient, movent,
lace>sere bella.
Ita 11, 254
tentaiit.

potius,

aliud lac.
est 10, 9 lac. bellum
aliquem bello II, 842. Sic C. pr. Man.
9 quas nationes nunquam populus Romanus neque lacessendas bello neque
tentandas putavit.

Aliud

419. Tibi remitto, in luum commodum

cf.
11, 359 Cedat, ius proprium regi
palriaeque remiltat.

420. Solve metus

Hor. Kp. 9, 37 curani mclumque iuvat

Siuiilia Cal. 31, 7
dulci Lyaeo solvere.
quid solutis est beatius curia; Ov.
IVI.
9, 274 Iras solverat Kurystlieus; et
Hor. C. I, 22, 11 cxpedire curas.

iii

Roiuani, si nonduiu ad
418. sedet.
certam de ali(iaa re senlentiam pervenere,
eam animo movcnt 608. versant 702.
animusque labat
volvunt 1, 50. 301.

fixa,

luos melus

430

240

P.

Hic membris

VIRGILII

mole valens,

et

MAROMS

sed tarda trementi

Genua labant, vastos quatit aeger anbelitus artus.

Multa viri nequidquam inter se volnera iactant,
Multa cavo

ingeminant, et pectore vastos

erratque aures et tem]i)ora circum
Crebra manus, duro crepitant sub volnere malae.
Stat gravis Entellus, nisuque immotus eodem
Corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit.
Ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem,
Aut montana sedet circum castella sub armis,
Nunc hos, nunc illos aditus, omneraque pererrat
Arte locum et variis adsultibus inritus urguet.
Ostendit dextram insurgens Entellus, et alte
Extulit: ille ictum venientem a vertice velox
Praevidit, celerique elapsus corpore cessit.
Entellus vires in ventum effudit, et ultro
Ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto
Concidit, ut quondam cava coucidit aut Erymantho
Aut Ida in magna radicibus eruta pinus.
Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes;

Dant

lateri

435

sonitus,

440

445

450

clamor caelo, primusque accurrit Acestes,

Aequaevumque ab humo miserans attollit amicum.
At non tardatus casu neque territus heros
Acrior ad pugnam redit ac vim suscitat ira;
Tum pudor incendit vires et conscia virtus;
It

431.
viribus
et

Membris
el

mole

mole

ct

est

membroruiu

corpori.s.

432. Qiiatit auhelilus artiis, ut 199

9, 814.
438. vulnera
ictus" S. cf. 8, 529.
nequidquani ,.iioii profutura victo,

riae." S.

recedit iieque procedit.

438.

sunt ictus Uareti.s.

'I'ela

quum

ventura.

sit

oculis
Ita

vigilet,

11, 750

iioii

Exit,

unde plaga

vim

viribus

Siat. Theb. 6, 802

ecce iterum
exit.
immodice venientem iiludit et exit.
corpore cf. Cic. CaL 1, 6 Tuas petitiones parvu qiiadam declinatione et, ut

aiunt

corpore effugi.
ille, Dares, vario modo aggredi-

439.
tur,

ut

solet.

Liv. 2,

si

quis castellum obsidet,

Molibus

facere

machinis belii cf.

17 refectis vincis aliaque mole
est

belli.

440.

Versum

ffggravis
mole gravatus decidii"
graviterque: Adverbium consulto appositum ad augendum. Cf. Hom. 11. 16, 776
fnyalcoati.
Compa448. quondum cf. 2, 367.
ratur saepius apud Homerum cadens belut 11. 4, 4S8.
lator cum arbore e.vcisa
Eryman13, 178. 14, 414. 16, 482.
thus, mons Arcadiae, notus illo apro,
yiiLTO p-hyug

Sub
delet

arniis
Pl. et

armatus
Rb.

est

iit

585.

444. // vertice est desuper cf. 1, 114.

446. i(//ro cf. 12, 3.
447. ,,Nulla sua culpa, sed sua ipse

quem Hercules occidit.

450. Consurgunt sedibus, studio suorum abrepti, et exclamantes alii prae
gaudio,
451.

alii dolore.

clamor caelo;

idem

11, 192.
Dativus localis ex elliico natus est cf.
Gr. S 882.
Sic 2, 687 oculos ad sidera laetus extulit et caelo palmas
cum vocc tetendit. 2, 36. 186. 276. 674
al.
adde quae ad 2, 398, et 10, 555 deturbat terrac.
11, 87 sternitiir terrae.
Vel
10, 401 Ilo direxerat hastam al.
ciim substanlivis iungitur is dativus 6,
126 facilis descensus Acerno. 1, 181
It

435. dant sonitus cf. 2, 698.

436. crebra manus cf. 2, 498.
437. AJsu immolus diciliir, (luod

evitat,

455

Huc trahi
Prospectum pelago petit.
7,
3, 540 bello armantur equi.
Acestes
725 Turno rapit populos.
curat laudem amici, quare statim accurrit.
455. Conscia virtus est ea, quae scit
Sic apud
se esse virtiitem; ita 13, 608.
possunt

AENEIDOS

LIB. V.

241

Praecipitemque Daren ardens agit aequore toto,

ictus, nunc ille sinistra,
Nec mora, nec requies: quam multa grandine nimbi
Culminibus crepitant, sic densis ictibus beros
Creber utraque manu pulsat versatque Dareta.
Tum pater Aeneas procedere longius iras
Et saevire animis Entelhim haud passus acerbis;
Sed finem imposuit pugnae, fessumque Dareta
Eripuit, mulcens dictis, ac talia fatur:
Infelix, quae tanta animum dementia cepit?
Xon vires alias conversaque numina sentis?
Cede deo! Dixitque, et proelia voce diremit.
Ast illum fidi aequales, genua aegra trahentem
lactantemque utroque caput crassumque cruorem
Ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes
Ducunt ad naves; galeamque ensemque vocati
Accipiunt; palmam Entello taurumque relinquunt.
Hic victor, superans animis tauroque superbus:
Xate dea, vosque haec, inquit, cognoscite, Teucri,
Et mihi quae fuerint iuvenali in corpore vires,
Et qua servetis revocatum a morte Dareta.
Dixit et adversi contra stetit ora iuvenci,
Qui donum adstabat pugnae, durosque reducta
Libravit dextra media inter cornua caestus
Arduus, effractoque inlisit in ossa cerebro.

Nunc dextra ingeminans

Starnim 6, 826 Tyileiim stimnlis augit

conscia virtuf:.
Incendit, excitat. Sic
inc. clainc. aliqiiem querelis 4, 360.
more urbem 11, 147. caeliim 10, 695.
Dicitur et inc. luctum 9, 500 sed
regia etiaiu luctu incenditiir Iiist. 38, 8.
et Cat. Epith. 237 legitur nostros luctui,
nostraeque incendia menlis. Val. Fl. 7,
243 Ptrpetior dtirae iamdudum incenQui virtuiis suae conscius
dia mentif.
est,
casu illo exacerbatur, praesertim
quum propter euin a Troianis lionorem
putet sibi negari.
Versura delet Pl.

456. Acquor non maris

8), sed etiam terrae; et
citur

solum
aequor

(cf.

di-

728. 738 et aequor campi 7,

Et omne quod plaiium
12, 710.

7,

781.
et

est
sic

aequum
457.

ille,

est,

aequor

EnteUus

459. crepitant

multa in tectis
grando.
460. Dareta
S 94, 4.

334.

449 Tum
crepitans salit horrida
cf.

G.

465

470

475

480

Animis
a deo adiulus sit adversarius.
saevire cf. 2, 386.
466. / ires alias, quam anlea esse adversario, et deorum versam esse voluiilatem ex illo casu. Tu antea victor nuiic
vinceris, quare quum contra iiumina nihil
possis, desisle.

467. dixitque et.

Ila iiidicatur staiim
eos de pugna desiilisse, in summo certaniinis ardore, moti monentis auctoritate.

diremit delet.
469. Ltroque caput iactat, quasi iam
cervix fracta et laxa sit.
Pl. verba di.vit

470. mistosque: Ita Ov. M. 12, 256

atro miitos sputantem sanguine
dentes in pugna Centaurorum et Lapitharum et Irus ab Ulysse proslraius Hoin.

cumque

Od. 18, 98.

potest dici.

cf.

460

471. vocati: ..Bene eorum osteudit pudorem, vel quia eraiit occupati circa ami-

cum."

S.

animis: elatus virium

tauroque superbus cf. 268.

473. superans
est

et

456 Daren

cf.

Gr.

462. Aeneas, qui videt EnteUum ira excitatum adversarii mortem quaetere, certamen dirimit consolatarque victum, quod

conlidentia.

475. iuvcnalis

cf.

2,

518.

Inlisit in ossa IVIss.

Inlisit osya R.
probat Fleckeisen id, quod est antiqMuui
Cf. 364.
et contra metnim;

480.

16

VIRGILII

P.

242

MARONIS

exammisque tremens prociimbit bumi bos.

super tales effundit pectore voces:
Hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis
Persolvo; bic victor caestus artemque repono.
Protinus Aeneas celeri certare sagitta
Invitat qui forte velint, et praemia ponit;
Ingentique manu mahim de nave Seresti
Erigit, et volucrem traiecto in fune cohimbam,
Quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.
Convenere viri, deiectamque aerea sortem
Accepit galea; et primus clamore secundo
Hyrtacidae ante omnes exit locus Hippocoontis;
Quem modo navali Mnestbeus certamine victor
Consequitur, viridi Mnestbeus evinctus oHva;
Tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater,
Pandare, qui quondam, iussus confundere foedus,
In medios telum torsisti primus Acbivos;
Extremus galeaque ima subsedit Acestes,
Sternitur

Ille

481. humi cf. 1, 193.

cxanimisque
bos tremens procumbil cf. 3, 70.
483. cffundit voces: Sic 723. 8, 7.
fundere loquelas 5, 842. dicta 7, 292.
8, 382. preces 6, 55. fletus 2, 271. questus 5, 780.
animam: apliorem;
483. meliorem
nam animalem hostiam ilat.'- S. Saepiiis
siihsiitula

aliiis lociiin

iii

est

factum esse
pro liomine hestiam immolare

Idqiie saepissime

bant.

484.
utar,
et

/'/.

cf.

consuesce-

iam non
repono caestus

(iiiibus

78.

1,

Sagittandi
23, S50 sq.

II.

certanien.
Sii.

16, 556.

486. Invitat ((ui velint certare; non

opus est ul invitat iungas ciim infiiiilivo.
Ponit MUVbc dicit Py rec. Rb. Hs.
qiii fortc
ponit eiic. Pl.
487. ingentique
mann malum de
nave: magna multitudine." S. Non facile quis in hanc explicationem inciderit,
nisi qui reperire ne^juiverit aliam. Ne^jue
hoc
(luod etiam non moniti suspicaremur, multos liomines in malo erigendo
occupatos fuisse, cur addiderit poeta, satis intelligimus.
lam vero omnes fere
interpretes in voce ingcnii
haeserunt,

aliique

cum nave

gentem

scribere

maluerunt.
(iuid(|uam

Viiod si

iungere, alii

ad

et

et

malum

Pl. inreferre

Neque tanien his machinis

omnia enim haec

proficiraus;

eodem redeunt,
Aeneani,

tamen iam

linlres feruntur,

fluviis

490

495

(luae in noslris

lantae malos ha-

magnitudinis, ut si (luis eum posse

ah uno manu erigi diceret, insanum iudiAccedit quod Aeneas tali navi
carenius.
vectus est, (juae (luo maior Aeneas est
bent

(lui

eo maior erit (lua vehitur, ut

ciim x\enea navis aiigeatur magni-

vehitiir,

simiil

Heroes posteris hominibus

tudo.

et

magni-

tudine et viribus antecelluisse communis

Quaiu seculus
opinio fuit cf. 12, 700.
Virgilius niiniuin nonniiiuiuam ausus est.
489. Qiio ,,in (juam, naiu ponit adverbia pro pronominibus."' S.
Cf. 8, 71.
,

490. deiicere sortes: Caes. BC. 1, 6

sortes deiiciuntur; i. e. iniiciunLiv. 21, 42.
tur iii urnam.
492. e.rit: Val. Max. 6, 3, 4 coniectis
in sortem omnibus trioubus,
Polliae,
qiiae
proxima exierat.
Das Loos

eorum

544.

Hom.

Cf.

ubi

dat meliore.

Rcpono caestus
arlique renuntio.

arlem
485

alia hosiia.
ilicitur,

tainus noslris,

485

scilicet iis

ul maliim

fuisse viribus

unus posset

malos antiiiuorum

erigere.

breviores pu-

kommt

hcrauf.

493. Mneslheus, victor navali certamine ornatus est oliva.

Modo i. e.
nuper" S. Hor. Serin. 1, 1, 16 Eris tu,
qui modo miles, mercator, tu consultus
modo, rusticus.
496. Pandarus, Lycaonis filius, sagit-

tandi

arte

insignis,

foedus

(|Uod

inter

Graecos et Troianos conslituebatur

a
3Iiner\a incilatus, iussus , Hom. II. 4,
104; quo verho perfidia eius excusalur,
lelo in Menelaum misso diremit.
Postea Diomedem vulneravit, a quo iiiter,

fectus

est.

foedus

et

Kia H.

II.

12,

5,

290

896.

dicilur.

Confundcrc
cvyx^Hv oq-

4, 269.
498. subsedit M.
subsidit vulg. in
Edd.
Snbsedit, neque enim eius .sor-

AENEIDOS
Ausus

Tum

et

ipse

243

manu iuveuum

tentare laborem.
iucurvant viribus arcus

flexos

valiclis

LIB. V.

500

Pro se quisque viri, et depromunt tela pharetris.

Primaque per caelum nervo stridente sagitta
Hyrtacidae iuvenis volucres diverberat auras;
Et venit, adversique inligitur arlDore niali.
Intremuit malus, timuitque exterrita penuis
Ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.
Post acer Mnestlieus adducto constitit arcu,
Alta petens; pariterque oculos telumque tetendit.
Ast ipsam miserandus avem contingere ferro
Non valuit; nodos et vincula linea rupit,
Quis inuexa pedem malo pendebat ab alto:
Illa notos atque atra volans in nubila fugit.
Tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato
Tela tenens, fratrem Eurytion in vota vocavit,
lam vacuo laetam caelo speculatus, et alis
Plaudeutem nigra ligit sub nulje columbam.
Decidit exanimis vitamque reliquit in astris
Aetheriis fixamque refert delapsa sagittam.
Amissa solus palma superabat Acestes;
Qui tamen aerias telum contendit in auras,
Ostentans artemque pater arcumque sonantem.
Hic ocuHs subitum obiicitur magnoque futurum
teui

(Uici

iioii

erat necesse.

miiuis

recte

Laocoon

(luclu^

manu

499.
tenditur

sorte

2. 801.
Maiius eiiim maxiine in-

sagittando

in

abesset non

Tentat

quam

quamciiiain

desiderares,

laborem

cf.

4,

an possit

344.

sufferre

si

et

aequare.
500. Jlexos incurvant cf. 4, 22.
501. pro se quisque viri; idem 12,
552.
,,pro qualiiate roboris sui." S.
504. arbore mali cf. 52.
505. Timuitque exterrita pennis ,.ter-

rorem saum peniiis significans, ut 8, 223

turbatus ocitJis." S.
Sed fuiie aUigata.
quo miiuis potest effugere eo magis alas
commovet; quo plausu omnis locus cir,

215.
Ex illo loco liuc
illata iudicat
Rb. verba timuilque
plausu. Sed retractat eam senleniiam in
proleg. p. 60. deiude in ed. minore eiicit

cum

et

sonat.

Cf.

plausu.

508. tendere telum ut 520. Sic H. C.

1, 30, 9 t. sagittas; quum dici soleat
tendere arcum.
qui victoria excidit
509. Miserandus
ut 329 labitur infelix.
512. Notos et in nuhila fugit. De praepositione omissa 6, 693.
515 Tum
513. Pl. dat At rapidus
vacuo ....
,

Fratrem

514.

Subseilit Acestes

dictiim,

cultum,

cf.

510

515

520

Pandaruni.
arte

sagittandi

parem invocat

505

496;

iit

lieroem

ApoUini paene
iia Erycem En-

vocare cf. 234.

Ita
51H. Figere iclo est 10, 3fc2.
luidum ^g-cie 12. 537. E. 2, 29. G. 1,
308.
518. /teriis, ut ffg- et 7^6. traduut,
aeiheriis iii quibus
in Mss. est optimis
Tamen .scribunt
non dicunt.
legalur
aetheriis, atque in aethere astra sunl,
Cic. ND. 8, 15
Sidera
non in aere.
aethereum locum obtinent.
519. superabal cf. 3, 339.
521. Ostcntans artem, quam alte et
quaiu celeriter posset telum eiicere et arcum tendere quod apparet sono. Inde

tellus 4^3.

in vota

est

arcumque sonautem.

Versus autem

abundat, sed necessarius est, ne

pueri modo lusisse videaiur Acestes, nulla
caiissa ad sagiitam iaciendam commotus.
Paier lionoris caussa diclum esl.

521

iion

bi2. Apud PHnium legitur NH. 2, 22

..Cometas Graeci vocant, noslri crinitas,
horrenles crine sanguines et comarum
modo in vertice hispidas.'^ Earuiu genus acontiae iaculi modo vibrantur,
ocissimo siguificatu.'' 23 Cometes .,terrificum magna ex parte sidus ac iiou leviCometes iii uno tolius
ter piatum."

orliis

loco colitur in templo

Romae,

ad-

244

VIRGILII

P.

MARONIS

Augurio monstrum; docuit post exitus ingcns,

Seraque terrifici cecinerunt omina vates.
Xamque volans liquidis in nubibus arsit arundo,
Signavitque viam liammis, tenuesque recessit
Consumpta in ventos: caelo ceu saepe refixa
Transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt.
Attonitis haesere animis, Superosque precati
Trinacrii Teucrique viri.
Nec maximus omeu
Abnuit Aeneas, sed laetum amplexus Acesten
Muneribus cumulat magnis, ac talia fatur:
Sume, pater; nam te voluit rex magnus Olympi
Talibus auspiciis exsortem ducere honores.
Ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis,
Cratera impressum signis, quem Thracius olim
Anchisae genitori in magno munere Cisseus
Ferre sui dederat monumentum et pignus amoris.
Sic fatus cingit viridanti tempora lauro,
Et primum ante omnes victorem appellat Acesten.
Xec bonus Eurytion praelato invidit honori,

moiluni faustus Divo Auguslo iudicatus

ab ipso, qui incipiente eo apparuit Uidis

quos faciebat Veiieri Genetrici, non muito

post obilum patris Caesaris." eacjue stella
significari

Augustus

credidit

Caesarem

in

deos esse recepluni.

Pergit Plin. ,,Haec
iile in pubiicum, interiore gaudio sibi illum natum, seque in eo nasci inlerprctatus est, et si verum fatemur, salutare
id terris fuit."
De cometis dubium erat,
..moverenturne et eae
quas putamus afJixas'', et praeter ora popuU transcu,

et talis stella .,longiorem trahit

limitem." Ex liis poteris conformare eam
explicationem liuius loci
ut illam sagittam, in cometam muiatam, indicasse dicas
currit.'''^

multo

post

(sera omina)

nepotem

fore

Aeneae, terrae potentem, Divum, qui

terram

reduceret

lerriflci

vates, ignorantes fatum

movent, Aeneas
intelligunt.
Ut

felicitatem.

Etsi
,

in

igitur

timorem

Acestes melius omina

in ludis, quos
Aeneas dat patri, sic cometes in ludis,
quos Augustus patri dat Caesari, signum
et

sagitta

polentiae futurae.
Haec simili modo
iam exposuit Crnn Jhrb. In hac re portentosa et miracuJosa non absonum erit

est

addere aUqiia ex iis, quae PlSff Jhrb.

de arcana Virgilii docet annorum compulaiione:
Aeneas 3 annos, Ascanius 30,
Albani 300 regnant, Romani in perpetuum. Augustus victor ex Oriente redit

29 aureumque saeculum reducit,

Cincii rationibus condita esl

1029 Alba (300

suscepit

-\-

imperiuni

729 ex

Roma,

inde

700J iiaque Ascanius

1059, Caesar consul

i25

530

535

540

Inde concludinuis regnaet sagittam illam prodigiosam Acestis missam esse et

Aeneam in Italiam pervenisse 1063. Segesta Romanam societatem adepla est
Adde quod
263, Augustus natus 63.
Aeneas per 7 annos errat, per 3 regnat.
Pl. refert hoc omen ad beilum Punicum
et ad oracula Marcii cf. Liv. 25, 12.
52i. J\ubes liquidae dicuntur 7, 699.
527. Siilera
Sternschnuppen cf. 2,
694 et ad refixa Hor. Ep. 17, 5 refixa
caelo devolare sidera.
Saepe cf. 1,
148.
530. Aeneas et Acestes laetum
sibi
factus

visse

est

59.

Aeneam 1062 60,

interpretanlur. Romani autem omen

quodcunque casii oblatum in bonam parquod si fiebat,
tem explicare sludebant

omen

omen bonum
9,

21.

Ita

erat.

6,

193.

12, 260.

7,

118.

534. anspiciis, sagitia incensa.

fjsortem, extra ordinem; cf. 8, 552 dantur
equi Teucris
ducunt exsortem Aeneae.
.

honorem.
536. Cratera impressum signis. opus
fi'g. dat

caelaium.
Impressis signis simul ipse
crater imprimitur,
quare recte diciiur:
impressum signis cf. 6, 229. 10, 497.
537. Cisscus, Tliracum rex, paler Hecubae. Cf. 7. 320.
in munere sic 8,
273.
540. primum ante omnes cf. 2, 40.
641. praelato invidit honori: Honos
enim Acestae suo honori CEurytionis)
praelatus est. //r. honorem dictum sumit

hominem

honoratum,

Acesten;

eamque

AENEIDOS

LIB. V.

245

Quamvis solus avem caelo dciecit ab alto.

Proximus iugreditur doiiis, qui vincula rupit;
Extremus, volucri qui fixit aruiidiue malum.
At pater Aeneas nondum certamine misso
Custodem ad sese comitemque impubis luli
Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem:
Vade age et Ascanio, si iam puerile paratum
Agmen habet secum cursusque instruxit equorum,
Ducat avo turmas et sese ostendat in armis
Dic,

omnem

Ipse

ait.

Infusum populum

550

longo decedere circo

campos iubet

et

545

patentes.

esse

Incedunt pueri pariterque ante ora parentum

significationeni

conatnr
quod esl in

exenipli* probare

Hb. dat houore.

iion aptis.

in MPSRybc.
Quamvis c. indicativo

Pl, honori
548.

cf.

Gr.

414 NB.
545 603.

Ludus

Troiae.

Ludus

equesler edebalur a iuvenihus

patriciis (_fVTtaTQiScxg Dio svytvi^ls Plut.
dicit)
qui dicebatur et ludus Troiae et
,

Troia et
iuvenes

SuUa

Troiae decursio;
equiiandi

edidit

ttjv

in

illi

ostentabant.

arteni

naiSmrjv

iTCTiodQOfilav, 7]V TiakouGi

eoque
kccl

TQoiav

Uqccv
Piut.

Ex

ea narralione et
sacrum fuisse liunc luduui et anliquum
apparet; quamquam praeler liunc locum
non reperio alium, quo, anteqiiam lulia
gens rerum polita est, hic ludus dalus
Sub imperatoribus auesse narrelur.
tem, maxinie geiitis luliae, saepissime
edebalur cf. Caes. 39. Oct. 43. Cal. 18.
Et
Ciaud. 21. Xer. 7. Tac. A. II, 11.
imprimis Augustus Troiae ludum edidil frequeniissinie, niaiorum minoruinque
decorique moris existiprisci
delecUi,
Cat.

Min.

mans

clarae

etc.

stirpis

indoleni

sic

note-

Quare luiiae
43.
geiiti proprium fuisse videtur hoc ceriamen, quod eliani e nomiiie Troiae fil proAtque artem poelae inlelligimus,
babile.
scere."

Suel.

Ocl.

lulum prinium lusisse illum lulium

Eum ludum describit,
ludum tradiderit.
ut poefa, eliam Claudiamis de IV. cons.
41 et de VI. cons. Hon. 21
Hon. 539
639.
Adde Sen. Troad. 781. Suequi

originem huius ludi expressit in

Cf.
Serv.
de pueroruni lusibus.'"
(locbil
f)urcit
1851
de
ad V. 602.
Troiae ludo accuraiissime scripsit omnesdepinxit.
que motus, qui sunl ap. Vgl.
Vi hoc loco ludus habetur in mortui
honorem Ccf. 5503, sic omnino in funere
Certe iam apud
videtur esse habitus.
loiiius

libro

Homerum

est

curruum decursus

II.

23,

13.
Et decursiones circum rogum menioSimiles sunt ludi, qui
rantur 11, 1B9.
ab equilibus nobilibus raedio aevo edebaiiUir, atque etiam nunc tales ludi iioiiQua cura a Latiiiis
nunquam fiuiil.
equi iractati siiit cf. 7, 274.
Noni^o. certaniine misso cf. 886.

dum

cerlamen finilum

iilud sagitiandi

quiini parare iubet

Aeneas

dicilur h.

erat,

Aeneas novum.

Paler

quod producit

filium.

I.,

546. Cuslodes pueris nobilibus addi solebant, qui servarent et a facinoribus coAP.
Cf. Hor. Sat. 1, 6, 81.
hibereul.
161 Imberbis iuvenis tandem custode
Alium custoremoto gandet equis.
dem el magislrum inteUexit Servius, qui:
custodcni , secundum Tullium, qui dicit,
ad militiaiu eunlibus dari solitos esse cii-

Unde

primo

quibus

stodes,

Sub te tograve Mar-

lerare magistro militiam et

tis

opus
548.

reganlur.

aniio

de Pallante 8, 515

ait

adsuescat.''''

Tade agc

cf.

3,

468.

Suet. Tib.
550. turmas: -Sic
ducior
Circeti-ibus
Troianis

puerorum maiorum.

honorem.
deinde

ul

Turniae

h.

1.

Avo

est

turmae

est

iii

avi

est Iriginla equiluni,

cerlus

aliquis

numerus.

ostentat in armis alludit ad

illam equilum ante censorem transvectio.Sese

iiem.

in

armis

cf.

37.

ait unum abundat;

551. In fatur
sic 2, 78. 3, 480. 11, 41. Liv. 7, 16 ex-

clamat

inqnit.

Populum

in

ludi-

quale eral caestuum el sagitlarum

cerlamen, in quo amplus campus cerlantibus non desiderabalur, progressum iubet
recedere et disce.ssu populi iubet fieri
campos patentes." S. discedere P. prob.
Rb. , quod de mullitudine proprie dicitur" sc. ea, quae in diversas abit partes

cris,

non in eandem.

decedere MRbc.

553. Incessus equitum depingitur aequabilitale

versuum.

VIRGILII

P.

246

MAROMS

Frenatis luceut in equis, quos omnis euntes

Trinacriae mirata fremit Troiaeque iuventus.
Omnibus in morem tonsa coma pressa corona;
Cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro,
Pars leves humero pharetras; it pectore sunimo

555

obtorti per collum circulus auri.

Tres equitum numero turmae ternique vagantur
Ductores; pueri bis seni quemque secuti.
Agmine partito fulgent paribusque magistris.
Una acies iuvenum, ducit quam parvus ovantem
Nomen avi referens Priamus, tua clara, Polite,
Progenies, auctura Italos; quem Thracius albis
Portat equus bicolor maculis, vestigia primi
Alba pedis, frontcmque ostentans arduus albam.
Alter Atys, genus unde Atii duxere Latini,
Parvus Atys pueroque puer dilectus lulo.
Extremus formaque ante omnes pulcher lulus
Sidonio est invectus equo, quem candida Dido
Esse sui dederat monumentum et pignus amoris.
Flexilis

555. Frcmit est ciiin favore proseqiii-

Teucri clamore sequuniur lae-

tur." S.

titiaque fremunt 9, 637.

dicit mirari Siculos.
556. in morem 3, 369.

rona

ut

olivae.

priiuos

Tonsa

co-

774 caput Inuftae foliis evinclus

G. 3, 21. c. t. f. ornalus o.

ad 774.

S.

Beiie

complae, minutis frondibus."

S. Folia niiuis emineiitia decidebantur, ut

iucundiores essent adspectu coronae. Co-

rona ambiit galeain; Ascanius enim galeam gerit 673 et 7, 751 Uiubro dicitur
fronde super galeam et felici comptus
oliva.

557. hastilia:

Caesare

Baebius Macer

dicit

Auguslo

pueris,
luserunt
(lui
Troiam donatas esse galeas et bina liaslilia,
ad quod Virgiliiim constat aUiidere." S.
praeji.ra Ml\. praefixo al.
cf.
Nain dicilur el praefigere
6, 229.
,

ferrum hastae et praefigere hastam

ferro, qui est ablalivus. Sic 13, 49.
Ov. M. 7, 112 pracfixaqne connia ferro.
bina cf. 8, 661.
559. Auro torto i. e. loniue aureo ornantur ita lato, nt in peclus dependeal.
560. Terni quod docent poetas distri-

biiliva pro cardinalibus usurpare, id cerle

apud Virjiiliiini non

tem sunt diiclores
praepositi.

Terui au-

reperiliir.
Iribiis

Distribuiivis

illis

tiirniis

enini

locus esl
in rebus, (luae aruiiia ratione iunctae cogitantur.
Cf. Gr. S 122, 2 et An. 2.
561. Ductores sunt pueri, ut Ascanius,

Priamus,
duo,

ciui

564.

Atys; magistri Epytides, alii

instruxerant pueros.

PoUte.

,,nium

dicit,

ciuem supra

560

565

570

a Pyrrlio introduxil occisum; (2,526) de

quo Cato in Orisinibus dicit, quod ad
Ilaliam veiierit, et segregalus ab Aenea
condiderit oppidum Poliloriiim a suo noEius filius Priamus; itaque
mine." S.
eodem quo avus noinine appellabalur

more antiquo. Cf. ]>Iart. 5, 17, I. Dum

proavos atavosque refers et nomina
magna. Cf. 4, 329.
Clara MPlRybc.
cara P2. rec. Jtb.
565. Albus ter repetitur cf. 1, 449.

Albi equi quanlo

in

honore fuerint

cf.

3,

538.
568. Atyii, a quo deducit Alios ex Aricia, Latii urbe, orlos, propterea liic inducit, quod ex ea gente mater erat Augusli.
Cf.

Siiet.

4.

569. pueroque puer cf. 1, 684.

Ita
etiam Aliorum et lulioruiu e principibus
orlum amorem esse oslendit.
gentium
Jib.
cnm veleribus, ut dicit desiderat
equi in quo Alys puer invectus est, descriptionem." et post v. 569 sumit esse

lacunam et 572 libicinis loco positum

monel? Itaque qiiod duos descripsil equos,
allerum a forina, alterum a possessore
clariim
eliam terlium describere iubetur
Vgl. a Rbkio, qiii oiuisit luonere, qiio id
Miillo melior esl
niodo faciinuluin esset.
et loco aptior Atii cum Octavio cogiiatio,

nis coiuiueiuoralio.

571.

Candor pulchrae

et

florentis

iu-

ventutis signuiu et deorum, hinc

Maia 8, 138. c. f enus 608.

candida
candens

Apollo 720. candidus Daphnis

candide Jiassnreu H. C. 1, 18,

E. 5, 56.

572. esse dcderat

cf.

1, 66.

11.

AENEIDOS

LIB. V.

247

Cetera Trinacriis pubes senioris Acestae

Fertur equis.
Excipiunt plausu pavidos gaudentque tuentes
Darclanidae veterumque adgnoscunt ora parentum.
Postquam omnem laeti consessum oculosque suorum
Lustravere in equis, signum clamore paratis
Epytides longe dedit insonuitque flagello.
Olli discurrere pares atque agmine terni
Diductis solvere clioris rursusque vocati
Convertere vias infestaque tela tulere;
Inde alios ineunt cursus aliosque recursus
Adversi spatiis alternosque orbibus orbes
Impediunt pugnaeque cient sinmlacra sub armis;
Et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt
Infensi, facta pariter nunc pace feruutur:
Ut quondam Creta fertur Labyrintbus in alta
Parietibus textum caecis iter ancipitemque
Mille viis habuisse dolum, qua sigua sequendi
Falleret indeprensus et inremeabilis error.
Haud alio Teucrum nati vestigia cursu
Impediunt, texuntque fugas et proelia ludo,
Delphinum similes qui per maria humida nando
Carpathium Libycumque secant, luduntque per undas.

575

580

585

590

573. Omiies

reliqiii

equis

Siciilis

neqiie enini ecjtios

bantiir,

ule-

praeler paucos

egi'egios Troiani iiavibus secuin vehebant.

quod receperunt //. II s^Ld. al. iii quo libro legatur nescire se
dicit Rb., qui notat '1'rinacrieic ex MP'iy.
Triiiacrii ex PIR, quod recepil.
CoiiTrinacriis,
,

iectura

necessaria.
Trinacriis IVg. teslatur esse in Palatino.
Alteruler igitur falsus est.
tanien

si

est,

est

575. pavidos, ,,gloriae cupidilale soUi138.

Aptius lanieii videtur
verecundia cogitare.
de puerorum
Gaudentque tvenfes. dum tuenUir, non
quod tuentur, cf. 8, 377. et quod agnoscunt filios claroruin parentiuni.

citos." S. cf.

tate

viarum

quidam
1,

cf.

211.

fugam

12,

252.
adversis P. sed
584. adversi MR.
altcrnofi M.
d eraso.
alternis R.
Ex sententia praestat adversi, neque
eiiim spatia adversa sunt, sed ipsi adadversis orlum
versi per spatia distant.
alte.rnis ex sequenle
est ex sequenle
orbibus; sed utrumque oh ingratum soiium et senteiiliaui improbatur.
585. Simulacra ciere cf. 74, ubi est

.s

tela coiiferunt.

Post alios incipiunt currecursus, vario modo discursiianiia ut niodo pars fugiani,
iideinque
tes;
qui persereveriantiir et spicuia iii eos
quuntiir, convertanl, mox omnes siniiil
Tales autem sunt inferantur coiiiuncii.
cessus eoruin, ea arle iiiter se conneclun
tur et dissolvunlur, ut viae, quas euiit,
cum Laliyrintlio
multitudine et diversi-

Hom.

sus

fornia

diductis lHeri

sane quam praeslantes." If^gvocati a magistris.

582. Converlere viam sic c.

belli

MR.

videntiir libri et plurimi et in his

580. Discurrere parcs.

Nam solvunl
ordinem et discurrunt onines ad speclalores conversi, sed aequalo ordine dispositi,
Cpares). In eo auleui omnis ars, quod pares faciunt omnia, quod non turbaiiUir.
Deinde convertunt se et oppositi inler se
et

comparari posse

inextricabili,

videanlur.
581. dedurtis

595

simulacra cicre

quod iam legitur

Lucr. 2, 42. 324.

588. Labyrinllius, aedis a Daedalo facla,
ut qui iniliiierum fiexibus ita confusa,
trarel,

Cai. 64,

non posset exilum invenire. Cf.

112 sq. Ov. Met. 8, 158. Adde

18, 590.
coniparationis

II.

alla
cf.

cf.

12,

6, 23.

De

4.

Purictihus caeci--. qui pro.spectum

Cf. 4, 22.
lexlum est iter.
qua ; sic G. 1, 89
590. mille viis
vias
qua.
591. irremcabilis error cf. 6, 27.
593. impediunt ,,implicanl, intexunt." S.
595. Carpathium marc ab insula Car0^9.

iulercipiunl,

VIRGILII

P.

248

MAROMS

Hunc morem cursus atque liaec certamina primus

Ascanius, Longam muris quum cingeret Albam,
Rettulit et priscos docuit celebrare Latinos,
Quo puer ipse raodo, secum quo Troia pubes.

Albani docuere suos; hinc maxima porro

Accepit Roma et patrium servavit honorem;
Troiaque nunc, pueri Troianum dicitur agmen.
Hac celebrata tenus sancto certamina patri.
Hic primum Fortuna fidem mutata novavit.

600

Dum

605

variis tumulo referunt sollemnia hidis,

Irim de caelo misit Saturnia luno
Ihacam ad classem, ventosque adspirat eunti,
Multa movens, necdum antiquum saturata dolorem.
Illa viam celerans per mille coloribus arcum

paiho, quae est inter Rhodiim

et Cretam.
maviiU legi Linon inlenigitur
byciiinve;
sed in que
utrnuKiue delphinas niare eodeni tempore
liflimtque per itndas. Haec
peruieare.
^erba omitlit Ml et .Mss. plurimi; in aUquot sunt adscripia ab alio. Deleuda igisit
tur sunt, praesertim ftuum v. 593
lndo,
Ipse per se inepta non sunt, et
non magis eoqui delphiiios observavit

Libycumqiie:

Iln.

cognovit, quam ludendi

cupidinem.
De structura cf. 8, 125.
598. Ilettulit est ,,innovavit," S. repeliit, iteravit;
ita referre fabulam Ter.
Ilec. prol. 7. Cic. de Or. 3, 80 nisi Jtheniensibus, quod mysteria non r>ferrent,
quum L.
succensuissem.
pr. Flacc. 1.
Flaccns veiercm f aleriae gentis in li-

rum

celeritatem

beranda patria laudem prope quingentesimo anno reipuhlicae rctulissct. Claud.

Laud. Stil. 1, 328 iteglectum Stilicho
per tol iam saecitla morem reltuUt.
Suet. Caes. 20 ant^qunm rettulit monm.
Cf.

4,

329.

599.

Quo puer

ipse

modo

sc.

Patrium. a patribus traditum serval honorem, quo honorantur iuveiies nobiles, quum quantum sint exercitati ostendant.
t)(l2. Ludus nunc Troia
dicitur, pueri
Pueri dicitur cf. Gr.
Troianum agmen.
S 243, 2.
603. Commenlatorem magis quam poe-

tain

decebat

versus

At claudenda

est

fi03

narraiio

exiUlas"

lib.

modo

sini-

et

plicissimo.

604

Confer forniulam res novare, el Cic. Legg.

\ihil habui, quod pularem novandum in legibus, et Ov. M. 4, 54 nomenque simul faciemque vovacit.
606. Idem v. II, 2. Ex magna parle
servalur, ut Mercurius ad concordiam,

3, 5

Iris

ad

Fama

erat

Mulieres Troianae
incendunt.
,

Troianas

feminas

naves

naves

incendisse, sed alii in Sicilia, alii in Ilalia inferiore, alii in Thes.saUa eas id fe-

est

ministram esse tanquum el a love plerumque

mittaiur. ut 9, 603." S. et Val. Fl. 4, 77.
607. Dii si per aera proficiscunlur, ventos in auxilium assumunt, sic 4, 223.
608. muUa movens sc. animo, qnod
addilum esl 3, 34. 10, 890.
Saturare dolorcm dicilur iil Cic. in Val. 3
odiitmqtie
saturare.
crudelitdtem
Cat. 68, 83 saturare amorem. Seti. Tro.
Sil. 12, 107 exsatiare
satiare dolores.
dolorcm. Doloris caussas v. 1, 19 sq.
,

dicitur,

609. iUa

virgo.

Nonnunqiiam pro-

SHhsianlivuni,
cuius loco prononien esl; cf. 262 huic
nolae. 11, 679 cui
viro.
1, 256 illi
pugnatori.
senior.
12, 400 ille
Turnus. 901 ille
Aeroc.
728 hic
ipsiim

subiiingilur

qua ralione non differt illa, qua adverbium pronominale explicatur substanve^^tris oris.
tivo ut 1, 583 huc
2,
18 huc
lateri.
in an3, 616 hic
tro.
ad ripas. 7, 209
6, 305 huc
alvo.
hinc
o sede.
12, 273 qua
E. 1, 54 hinc
a limite. E. 3. 12 hic
Per arcum lanqiiam
ad fagos.
viam Iris Ccf. 4, 700^ descendit iii lerram
et ascendii in caelum cf. 657. 9, 15. Ov.
M. 11 632 remeat per quos modo vepcr mille coloribiis arnerat arcus.

cum

cf.

699.

Falsum

milialur.

discordiani

autem quod
tum dearuui;

nomini

6(!l.

rei

caussam facit lunonem, quae quovis

modo Troianos ab Iialia studet retinere.
Hinc PRyb rec. Ith.
(i04. Hic
Mc.
Fidem novare est facere aliam, turbare.

celehra-

verat.

Poela eliam huius

cisse meniorabant.

3,

618.

Mille

coloribus posi-

AENEIDOS

240

LIB. V.

010

NuUi

visa cito decurrit tramite virgo.

Conspicit ingentem coucursum et litora lustrat,
Desertosque viclet portus classemque relictam.
At procul in sola secretae Troacles acta

Amissum Anchisen flebant, cuuctaeque profundum

Pontum adspectabant flentes: Heu! tot vada fessis
Et tantum superesse maris! vox omnibus una;
Urbem orant, taedet pelagi perferre laborem.
Ergo inter medias sese haud ignara nocendi
Coniicit,

et

Fit Beroe,

C15

faciemque deae vestemque reponit;

Tmarii coniunx longaeva Dorycli,

G20

quondam nomen natique fuissent;

Dardanidum mediam se matribus infert:

Cui genus et

Ac

sic

miserae, quas non manus, iuquit, Achaica bello

Traxerit ad letum patriae sub moenibus! o gens
Infelix, cui te exitio Fortuna reservatV
Septima post Troiae excidium iam vertitur aestas,

tum

iiiter

pcr

arctim est pro atlieclivo

et

8 4'8-

Gr.

cf.

/Icia,

fil3.

Cic.

eiiaiu ap.
est

.,{leserta."

lociis,

(|ui

ab

soli moiiteit

sola

M. 3,

riipes

a.yf.trj,

Verr. 5,

qiiae

iilus,
2.i,

Sohtn

S.

lioniinil)US

iii

63.

eiiiiu

noii

is

569.

10,

E.

soln

14.

antra 394.

(luo

vox
Sola

ilicilur

646

bcrel

''45.

occisus

249.

M'ntii

arva Ov.

in loni;o itinere;

ne(iue

tam sedem assequelur.

noslrum nlla cerIiide

(luae Beroe,

sive Iris facit, facit ex animi bumani

natura.
Cf. 4, 534.
616. sup-^refse: De infinitivo 1, 37.
618. hanil ianara nocendi, cerlo nocendi consilio, ut v. I certus eiinrli le{litur, prnditrwi nocendi Slat. 6, 767.

619. f estem reponit; demissam illam,

ex qua dea poterat cognosci, cf. 1, 404.
imprimis Iris, quae induta est velamina
mille colorum." Ov. M. 11, 5**9.
620.

'Vmarii

que dant Servii

M2R. hmarii P. Utruinlibri. Wari Ml al. Tma-

ro E. 8, 44, Ci"bi in M. legitur AUTMAROS pro

ex more librariorum) est mons Thraciae. Tliraces autem

AUTTMAROS

lloiii.

e.

c'<Qr]iov

II. 4*^9

Jil.

forlis.

aliqiiis,

II.

coni.

K. Iloff-

Z. /. nstr. G. 53 p. 419 sq. coni.

miseri; IV^. Marii ..{\\\'\ palreni liabiiil
MccQOv Marum, quod noinen est ap. Sil.

ratione,

nn-moraliir

Aiace Telainonio.

ab
i.

Doryclus

maritiini.

filius,

mann

cUisae memoria ad lianc duciintur cogitationem: scilicet et ille et alii mortui sunt

s.

cf.

niiberi! Tliraci,

Reroe

Priaini

et

s.

qiiod

Rliocieia

Non niirum, si
isque Troiae habitare.
Virin noniine ignolo erraninl lil)rarii.
giliiis aiitem nomen aruiuod finxit, ut lia-

lora F. I,
502. Xep. Eum. 8. Sall. lue. 103. Cic.
Div. 1 , 28.
Ita iam Plautus et Terennoctem solam 6, 268.
tiiis.
Cf.
'1'rvades secretac a virorum luUis flent
Ail lales liidos noii admiltun/tnchisen.
tiir mulieres. Cf. Liv. 2-^, M. Suet. Ocl. 44.
614. Pontum adspectant flenles, cui iterum se tradere coguntur. Facile ex An10.

liabcbaiit.

ijiitur

Troiana mulier

e.

i.

Poluit

15.

3,

colilur aiit

Sic snla iicmora 11,

sdi airri G. 3,

freiiuenlatur.

cum Troianis connubiiim

docet

610. Citns tranies est declivis,

cursus citus est.

G25

74. 98. 136.

621. Beroe et nobiliiate et miseria sua
magnam babebat aucloritatein. Propterea

6,

eius formam Iris sihi elefjerat.

felices dicun623. Ita 1. 94. 3, 321
De coniiinctivo
tiir, qui Troiae pi.Tierunt.
tra.rerit

cf.

2, 346.

transit

630 ad

Incipit

a mise-

opportuniiiii lociim

condendae; docet idem postulare

urbis
pietatem in deos632; prodigiis se et Ca.ssandrae Ccuius tum apud Troianos magna
erat auctoritas, quod omnia, quae praedixerat, facta eranl) comnioveri vaticinio
636, adesse etiam quasi divinitus dalas
639.
626. Ne offendaris, quod iam quum ad
Didonem venerat Aeneas, seplima aestas

faces,

eum circumagere
videtur finxisse

dicitur

1,

rem Vgl.

755; ita sibi

Ante hieniem

ibique morilur Anpervenit in SiciUam

chises; post exaclam hiemem ex Sicilia
facto discessu ad Carlhaginis litus appelluntur Chaec septima aestas erat) ibique
,

ita
in auctumnum commorantur;
SiciUam revertantur anno fere post
Anchisae mortem, attaraeu septimo anno

usque
ut in

VIRGILII

P.

250

MAROMS

Quiun freta, qiiiim terras omnes, tot inliospita saxa

Sideraquc emensae ferimur, dum per mare magnum
Italiam sequimur fugientem et volvimur undis.
Hic Erycis fines fraterni atque hospes Acestes.
Qui prohibet muros iacere et dare civibus urbem?
patria et rapti

630

nequidquam ex hoste Penates;

Xullana iam Troiae dicentur moenia? nusquam

llectoreos amnes, Xanthum et Simoenta, videbo?
Quin agite, et mecum infaustas exurite puppes.
Xam mihi Cassandrae per somnum vatis imago
Ardentes dare visa faces: Hic quaerite Troiam;
Hic domus est, inquit, vobis. lam tempus agi res;
En quattuor arae
X"ec tantis mora prodigiis,
X^^eptuno; deus ipse faces animumque ministrat.
Haec memorans prima infeusum vi corripit ignem,
Sublataque procul dextra connixa coruscat,
Et iacit. Arrectae mentes stupefactaque corda
Iliadum. Hic una e multis, quae maxima natu,
Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix:
X^on Beroe vobis, non haec Rhoeteia, matres,
Est Dorycli coniunx; divini signa decoris,
Ardentesque notate oculos; qui spiritus illi,
Qui voltus, vocisque sonus, vel gressus eunti.
Omnino autem epici poetae
non tam anxie temporis liabent rationem,
ut iam apml Homeriim viileuuis.
6'iS. Sidera ,.ait provincias ciuae side-

vergente.

ribus

siibiaeent."

emetiiintur

Potiiis

S.

ipsa

siilera

se relinquunt,

post

et

si

re-

giones quae iis siibiacent peragraveriiiit.

Cf. 6, 796.
629. Italiam fugientcm cf. 3, 496.
Recle igitiir seqiiimur cf. 4, 361.
f olvunttir undis (iiii ciirsiim dirigere non

valent.

631. qui Ml.

quis M2P est in Rc.
Et qtii et quis apliim est cf. Gr. S 385
Muros
et quifl , sed mutata senlenlia.
iacere , ut nolissimum est iacere fundamenta, agp^erem, molem. et ap. Prop.
2, 2b, 62 legitiir iacta woenia.
632. Nequidquam , quod nusquam se-

dem

invenient.

633. Dicentnr , more colononim, qui

antiquae urbis nomina in nova referebant.
Cf. 3, 349.
Saepe
638. Tempns. sc. esl agi re.
infinilivus snbstantiva ciim verbo evse apposilo vel intellecto seqiiitur;
6,

45.

est, convenit.

2.

10.

3.

studium
349.
336.

10, 441

9, 12.

cura

29S.
G. 1,

704.

animus

3,

7,

cnpido

2, 195.

G. 4, 106.

fas

206.

6,

266.

12,

amor

11, 325.

60.

21.

1.

tcmpns

435.

70.

labor
1,

1,

ita

tenipestiviim

e.

i.

2,

mos 1,
28.
mo-

dus

G.

2, 73.

aeias

G.

635

640

645

3, 60.

fuma

578. spes 5, 184. pnNeque

invidia 4, 350.
tesfas 4, 565.
saepe ipse
iia lanUiiu poetae loquunlur;

c.

acc.

el.

inf.

3,

1.
Cicero cf. Gr. S 426
639. prodigiis: Ubi lanla sunt prodiqnattuor:
gia, non esl cunclaiuUim.
.,Quia siiiguli duces navium, qui ceriaveAlii tamen
runt. siiigulas posuerant.
dicunt a Cloaniho esse positas, qui pro,

miserat se datiirum.'' S.
641. infensum ignem.

Ad rem

Iraiis-

quod est aiiimi eius, qui iacil.

Sic 9. 793 tela infensa et 10, 521 liasta
infensa memoratur.
643. Vides in v. 642. magnam inesse
rei fatalis exspeclationem, quae mox dactylo ct iacit celeriler abrumpilur, ut qiii
sequuntur spondei animum signanl, qui
Sistiipore rei faclae Iiiscere non audel.
Arreciae
milia 10, 336. 12. 728.
sunl, quod lanium ausa est Beroe.
ferlur,

645. Pfirgo ..\'on est dissuasio, ut quipulanl, sed magis hortatur persuadendo luiminis auctoritale." S.
648. Ardentes oculi dei signum est,
Spiritus altus est, qui
cf. ad 1. 710.

dam

Etiam ex vullu,
specie.
voce, grfssu deus polest cognosci cf. 1,
327. 405. 592. Ov. Met. 3, 608. Specto
se

prodit

oris

cnltum faciemqnc grudumqne; nil

quod posset credi movtalc videbam.

ibi

AENEIDOS

LIB. V.

251

Ipsa egomet diidum Beroen digressa reliqui

Aegram, indiguantem, tali quod sola careret
Munere, nec meritos Ancliisae inferret honores.

650

Haec effata.
At matres primo ancipites oculisque malignis
Ambiguae spectare rates, miserum inter amorem
Praeseutis terrae fatisque vocantia regna:
Quum dea se paribus per caelum sustulit

G55

alis,

Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.

Tum

vero attonitae monstris actaeque furore

Cbnclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem;
Pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque
Coniiciunt. Furit immissis Volcanus habenis
Transtra per et remos et pictas abiete puppes.
Xuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri
Incensas perfert naves Eumehis, et ipsi
Piespiciunt atram in nimbo yolitare favillam.
Primus et Ascanius, cursus ut laetus equestres
Ducebat, sic acer equo turbata petivit
Castra, nec exanimes possunt retinere magistri.
Quis furor iste novus? quo nunc, quo tenditis, inquit,
Heu miserae cives? Non hostem inimicaque castra
Argivom, vestras spes uritis. En, ego vester
Ascanius: galeam ante pedes proiecit inanem,

660

665

670

Qua ludo indutus belli simulacra ciebat.

Adcelerat simul Aeneas, simul agmiua Teucrum.
Ast iUae diversa metu per litora passim
Diffugiunt silvasque, et sicubi concava furtim

653. Inferret est vox propria; iude in-

feriae

nierilos

cf.

653. Haec effata: HeiuisiicUium acUliplane supervacaueum.

Plura videtur
addere voluisse.
Abest ab uuo codice.
dit

-,
j
a^i
bo4. Ancipites,

/
n
Vculis
...
vident

num r>
Beroen

.
sequantnr.

j-

quodj incendi
,uuicam salutis

.
matis^nis spectant,
"
'

naves, spem
primo spectarc
quum

cf.

lassen
Brand.

118.

3,

3,

590.

656. fatis vocantia regna, quae

cant secundum fata, regna falalia.

vo-

cf.

jocii penetralibus

proximarum ignem

alTerunt.

^
(^uo

i-.-

tenaitis,

i.

domorum
Quo

euim

F.

qiiae imposita

gcdeam
<^laud.

est

implere

pro

UP. 3, 218.

Pl.

liabet,

662. /njm/ssts ft6en/s est libere, translata metapliora.

IVehe ivenn sie losge-

Utoris

foci

et

imponere

capiti

penelrales Cat. 68, 102.

De v. penetralis cf. 2, 297.
Sic

consilu

10, 146;

capiii, Sil.

coniecturam vere iuanem.

iani.

quid

e.

673. Inanem capili exutani" ut Ov.

Contra galeam plenam dixit,
4, 209.

erant domus
Siculorum, quibus recepti liabitabant Tro-

loco slabat classis Troiana

un^ehcucrn

1.

^.

658. fuga cf. 586.

Secat arcum i. e.
per arcum.
Cf. secare viam 6, 900.
Idem versus 9, 15.

Ex

fi,

liabetis.

it

660.

Cf.

663. ^bietc es\ abl. materiae cf. 3, 61S.

pictae naves cf. 7, 431.
^^*- cunens theatri. Ila iam 288 coiisessum speclatornm
Iheatrum dixit.
^
...
.
_.
^ .
66o. nerfert cf. 2, 7o.
- le
^,, '
,
c
-^a
n
669. masistri
cf.
o46. o62.
Ex
*^
k
a
animes sunt timore, ne Ascanius
ardore
abreplus in periculum incidat.
Bene au,^1 ,,uero regio aliquae partes tribuuntur.
o/O.

252.

4,

Hen

wdlzt

...

Schill.

657. paribus alis

675

coni.

aenam,

674. lielli simulacra ciebat a Lucretio

qui idem 2, 42. 324.
Cf. 585.

Diversa per litora

non mimis
extrema platea etc. dicitur.
676.

partes;

i.

e.

diversas

recte,

quam

P. VIRGILII

252

MAROMS

Saxa,

petunt; piget incepti lucisque, suosque

Mutatae adgnoscunt, excussaque pectore luno est.
Sed non idcirco flammae atque incendia vires
Indomitas posuere: udo sub robore vivit
Stuppa vomens tardum fumum, lentusque carinas
Est vapor, et toto descendit corpore pestis;

Nec

vires

Tum

680

heroum infusaque iiumina prosunt.

685

Aeneas humeris abscindere vestem,

Auxilioque vocare deos et tendere palmas:
luppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum
Troianos, si quid pietas antiqua labores
Respicit humanos, da flammam evadere classi
Nunc, pater, et tenues Teucrum res eripe leto.
Vel tu, quod superest, infesto fulmine morti,
Si mereor, deniitte, tuaque hic obrue dextra.
Yix haec ediderat, quum efi"usis imbribus atra
Tempestas sine more furit, tonitruque tremescunt
Ardua terrarum et campi; ruit aethere toto
Turbidus imber aqua densisque nigerrimus austris;
Implenturque super puppes; semiusta madescunt
pius

690

695

Robora; restinctus donec vapor omnis et omnes

Quattuor amissis servatae a peste carinae.
At pater Aeneas, casu concussus acerbo,
Xunc huc ingentes, nunc illuc pectore curas

fi78.

Liicis

laedet

iiam

occullaut

se

piulore.

679. Excvs-ia Ivnone redit saiia mens;

Sihylla 6, 79 excussiase detim quaerit.
Simile Claiid. iii Eutr. 2, .518: Mntati stupuerc diu,
sensiique.
reducto
panlatim proprii mirautur monstra furori^, avertiintque oculo".
H80. 710(1 incendia vires indomitas
poiiiere cf. 4, 22.
ila

582.

stuppa,

slipatae sunt.
est

qua tignorum iuncturae

tardus, quod densior

aqua vicina.

683. ..Corporv; navium

descendit
pestis;
incendiuui.'"
S.
Pestis eniiu
onine, quod nocet, malum majinum; sic
9, 540 ignis est. turrim devorans, cf. 3,
215. 10, 55. et 7, 505 est peslis Allecto,
11, 792 Camilla, 12, 844 Furiae, 6, 737
cupiditates.
Atqne ita apud Ciceronem.
Semel tantuni Virgilius peslem videtur

posuisse pro pcstilentia G. 3, 471.

6S4. Gt. coni. Trouni vires.
685. Ubi luimaiiis viribus incendiuin

non potest exslingui, deorum advocatur

aiixilium.
humeri^ abscindcre vestem.
De eo more 12, 609.
Qui fuerinl precandi ritus intelliges, ubi comparaveris

588. 7, 132. 8, 70. 572. 9, 18. 403.

495. 685.
De inf. hist. cf. 2, 132.
3.

700

687. Exosvs primus dixit Vgl. sic 12,

517 exosus bella, 818 pvgnas. Secutus
;

est

Flor.

4,

11,

1.

Curt. 8, 7, II. Sil. 6,

Iia perosvs 6, 435 sic

102. Stal. 9, 75.
ad
Liv. Suet.
Cf.
Gr. ?^ 176, 6.

unvm. Nota est formula ad vnvm omnes.

688. De deorum pietate 1, 603.
effugere.
Sic
689. Evadere aliquid
,

560.
Secuti sunt Tac. 14,
10 facinus.
evadere casitm gravcm ,
Cf. 2,
Suet. Caes. 74 eoadcre insidias.
731.
386.

9,

Sic Liv.
690. Letvm ad res refertur.
82, 53 Si scicns fallo. tum me. Ivppiter Optime Maxime. donium, familiam
remqve meam pe^isimo lelo afficia^^.

691. qvod superest: Ila 12, 643 id

rebus defvit vnvm.
Nihil
enim milii
aliud reslat optandum
quam mors, rebus
,

omnibus amissis.
692. morti demitie

cf.

8, 398.

694. sine more, iminodice;

695.

ardva terrarvm

697. semiusta,

7U0

718.

cf.

4,

cf.

1,

ila

7,

377.

482.

686.

Nautcs suadet Aoneae,

invalidos relinquat io Sicilia.

700. casu concussus,

ita

869.

ut

'

AENEIDOS
Mutabat versans,

LIB, V.

253

Siculisne resideret arvis,

fatorum, Italasne capesseret oras.

Tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas
Quem docuit multaque insignem reddidit arte.
Haec responsa dabat vel quae portenderet ira
Magna deum vel quae fatorum posceret ordo.
Isque his Aeneam solatus vocibus infit:
Nate dea, quo fata traliunt retrahuntque sequamur;
Quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.
Est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes:
Hunc cape consiliis socium et coniunge volentem;
Huic trade, amissis superant qui navibus, et quos
Oblitiis

705

710

Pertaesum magni incepti rerumque tuarum est,

Longaevosque senes ac fessas aequore matres
Et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est,
Delige; et, his habeant terris, sine, moenia fessi;
Urbem appellabunt permisso nomine Acestam.
Talibus incensus

703. mutabat versans, cf. 418.

Pl.
!W. h. ingcnti, n. i. p. c. Nutabat
versans.
703. Capessere cst leiidere in cf. 4,
34B.
ne
ne cf. 1, 308.
704. Nautes ,,Beiie (laliiriiin consilinm
et ab aetale et a prmleiilia et a religione
coiii.

Quod

commendal.

aiileiii

dicil

quem do-

cuit Pallas, fin)i;ilur, (luia ipse Romain

Palladinin detiilit. (Idem el Minervae sa-

eum

cerdolem

fuisse narrat Uioii.

(J,

Unde Nautiorum familia 31inervae

quod

retinebat,

Varro docet

etiani

qtios de familiis Troianis

69.)
sacra

libris,

iii

scripsil." S.

705. multaque insignem reddidit arte.

Haec verba explicanUir versibus seciuentihaec CP^^llJ^s)

biis;

intelligeret et quid

ira esset factum, et

responsa dabat, ut

ex singulorum deoruiu
quid ex fato esset con-

distinguit

Sic

stitutum.

ei

Claud.

B.

Get.

seufata vocabant, seu gravis ira deum.

Ila eliam hoc loco (luid ilkid navinm incendium significaret, intellexit. Cf. 2, 182.
Xota tamen structuram, qnam poela mutare
vertere

et

ris

maluit

orationis
ctione,

qnam longa periodo in scriptomodum complecti. Itaque partes

dissecuit

el

nulla

levi anacolutho

addita

coniiin-

inchoalam ora-

mox de integro orsurus.

Sic apposuit enuntiata, quae
erant componenda 6, 601 et 603.
706. Haec MPRybc^ rec. Jfg.
hac

tionem

omisit,

29.

Cf.

1,

cl

rec.

Rb. Ld.

i.

e.

responsa; structura satis

rilate nulla.

Pl.

coni.

707. Poscunt fata 7,

fatis

homines

8,

hac arte N. dedit

facili,

Esl et cum infin. farier 11, 242,

sine eo 10, 100. 860 et Ovid., non
apud scriplorem praeter Livium.
4.

et

710. Quidquid erit i. e. quodcunque

eliam accidet, ut 2, 77. Nam ipse nescit,
neque eniiu vaiicinandi ei est polestas,
sed iiitelligit recte, si quae dii ostendunt.

Ferendo aclivum

An.

6.

711.
712.

cf.

Gr.

181,

Gr.

cf.

De Aceste cf, 37.

Couiunge volcntem,

g 439

ul velit libi

coniunctos esse arbilrantur." Adde 5, 47,

125. In urbe Segesla erat Uqov Aivsiov.
Inde explicatur
53.
Dion. 1
quod eos
Thucydides vocat barbaros 6, 11.
,

719

745.

Ideni praecipit

umbra An-

chisae.

719.

12.

est

a consiliis esse.
713. Superant est supersunt, superfluunt." S. cf. 2, 597.
715. Ul longaevos senes, ila dixit Tib.
Neque tainen ea
1, 8, 50 veleres senes.
est abundanlia verborum.
716. Quidquid est, quicunque sunt cf.
1, 601.
718. permisso nomine; i. e. quo tii
urbem concedes appellari.
Acestam
fecit Virgilius, alibi est Aegesta, Egesta;
Cic. Verr. 4, 33, 72:
Segesta Romanis.
Segesta est oppidum pervelus in Sicilia,
quod ab Aenea fugiente a Troia atque in
haec loca veniente condilum esse demonIta(iue Segesiani noii solum perstrant.
petua societate atque amicitia, verum
eliam cognatione se cuin populo Romano

sed aucto-

Et resp. etc.
272 et poscuntur

708. Infit defectivum est

amici,

senioris

dictis

715

Sall.

Tum

Cat.

61

vero post participium ap.

confecto proelio tum vero

P.

254

Tum

VIRGILII

MARONIS

animum

720

diducitui' omnes.
suhvecta tenebat:
Yisa debinc caelo facies delapsa parentis
Ancbisae subito tales effundere voces:
Nate, mibi vita quondam, dum vita manebat,
Care magis, nate, Iliacis exercite fatis,
Imperio lovis buc venio, qui classibus ignem
Depulit et caelo tandem miseratus ab alto est.
Consiliis pare, quae nunc pulcherrima Nautes

vero iu curas

Et Nox atra polura

Dat

bigis

lectos iuvenes,

senior:

725

fortissima corda,

730

Gens dura atque aspera cultu

DebeUanda tibi Latio est. Ditis tamen ante
Infernas accede domos, et Averna per alta
Congressus pete, nate, meos. Non me impia namque
Tartara babent tristesve umbrae, sed amoena piorum
Defer in Italiam.

Liv. 2, 29 qtio rcpiiho tum

cerneres.
Saepissime tum aiiteceilente iiartivero.
Cf. 14.
ciila vel paiticipio.
721. Aox noii minus qiiam Sol per
caeliim decurrere piitatiir, qiiae si polum
tenet

Cf. 738. 835.

etiam ap. Val.

RP.

culmen,

caeliciue

1,

media

est.

512.

3,

FI.

276

nox

Et bigis inveliitur
295. 3, 21 L Claud.
nigris quadrigis Tib. 3,
2,

sed
Etiaiu nunc

eo maxime tempore
simulacra et speclra putantur apparere.
722. facies cf. 1, 658.
('ado delapsa
aiit
secuudum quod supra (4,
654) diximus, quia animae caelum tenent,
simulacra vero apud iiiferos suut; aut ad
errorem pertinet soiuuii: nam et visa
love
ait; CO iiii' certe intelligaimis a
missam poteslatein aliquam quae se in
17.

4,

lerat

terror."

in Edd.

S.

est

Averna

732.

Latio est MRyhc

Lalio P. rec. Rb.

Congresms pete meos.

Sk. moapparere, inutile

esse iter in Tartaruiu, uam Ancliisen potuisse iam omula docere; iuduclum esse
Virgilium, ut talia faceret, modo ut imi733.

net

ex

hoc

et
et

FAysiumquc colo.'"'' S. Quod extremiim posuit, uemo puto probahit.

infert:

723. cffundere voces cf. 4)S2.

725. Iliacis exercitc fatis; idem3, 182.
726. Iguem depulsum memorat,
quo

maiore sit iussum auctoritate, quum is

deus praecipiat, qui modo benigni in Troianos animi luculentum dederat documentum.

pare

quae nttnc pulCic. CM. 14

tempestivis conviviis delector cum aequalibus,
qui pauci admodum reslont.
7'?8.

consiliis

cherrima dat.

Quamquam

Sic 9, 536.

intelligitur,

iuteresse

aliquid,

dicatur cum paucis , qiti restant,

an ut lioc loco dictuiu est a Ciceroue.

iitruui

Gr. S 249, 2.
729. iuvenes, corda cf. 75
730. Gcns dura atque aspera cultu
cf. 8, 318.
731. debcllanda: Beue victoriam, uoii
bella sola praedicit, in quibus esse poCf.

At uon potuit Anchiomues Romanos,

Odysseam.

taretur

secuni

ses

loco

ipso

adducere

quos osleudit apud inferos Aeueae. Xeque Aucliises ipse h. I. adest sed cius

Xam
Ancliisae couverleret vultuiu.
ipse dicit: Iniperio lovis huc venio,

242.

6,

cf.

rec.

facies.
est

tertio

17,

Cf. 6,

782.

10, 614.

ut

734.

iSamqne quarlo
1,

72. Ecl. 3, 33;

12, 25.

6,

6.

Ecl.

14.

sexto

loco

loco;

secundo Flor.

1,

4,

Tartara,

tristcs

umbrac ailPRy

Liberius id appositiouis geuus, quo vocabulo locum signanti additur

id qued loco couliuetur, legitur saepius.
Cf. 1, 339. 4, 40, 201. 7, 670. G. 2, 97.
Csic

Kb.').

Ov. F.

3,

102

Graecia, facundum sed

M. 14, 48 lihegion

male forte genus.

ingreditur , ferccntcs aestibns unilos,

Xeu. Anab. 5,5,3 dcpr/.ovTO f/g KorvcoQa , tioXlv 'EXlrjvi8c(,
Eivconiav
cinoLXOvg.
Contrarium est illud Caes.
BC. 1, 18 Caesari nuntiatur Sulmonenses, quod oppidum ..., cupcre facere quae vellet.
Flor. 2, 7, 1 Secutae
Macedonia,
statim
Africam gentes
Graecia, Syria. Miscenlur eniin saepissime loca et qui incoUint homines. Iiide
terrae nomen pro iucolis et incolarum pro
terra dicitur, uec non locus accipit epillieta,
quae propria suut incolis. Satis
igitiir
probatur haec appositio.
Tamen
,

tristesve M2, tristesque P Cut reIVg.) habeaut, et iu altera enuntiationis parte duo pouanlur: oratiouis vide-

quum
fert

tur postiilare concinnitas,

ut

h.

1.

etiam

AENEIDOS
Concilia Elysiiimque colo.

Huc

Nigrarum multo pecudum

te

LIB. V.

255
735

casta Sibylla

sanguine ducet.
Tum genus omne tuum et quae dentur moenia disces.
lamque vale; torquet medios Xox humida cursus;
Et me saevus equis Oriens adtiavit anhelis.
Dixerat, et tenues fugit, ceu fumus, in auras.
Aeneas, Quo deinde ruis? qno proripis? inquit,
Quem fugis? aut quis te nostris complexibus arcet?
Haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignes,
Pergameumque Larem et canae penetralia Yestae
Farre pio et plena supplex veneratur acerra.

>

740

745

Extemplo socios primumque arcessit Acesten,

Et lovis imperium et cari praecepta parentis
Edocet, et quae nunc animo sententia constet.

Haud mora consiliis; nec iussa recusat Acestes.

populumque volentem
Transcribunt urbi matres

750

duo memorentur

re autem ante u fatile

trislesvc

potuit absorberi.

735. casta

cf.

fi,

ff^g-

I^d-

ti6l.
liiferis

immolait-

tur et Tempestalibus. Cf. 3. 118.

San-

iSigrae pecurlcs

736.

guine

victimaruin efficiel, ut te ail

lam parat exElysiura ducere Uceat.
spectationem praestautissimi loci Romasc.

noque

acceptissiiui,

magnos

in

quo

Romanorum

viros eiuimerat.

moenia, Roma
737. (renus, Romanos
Hae sunt caussae, propter
6, 78.
quas Aeneas descenilil ad iiiferos, generis
quod ei nulagnitio et civitalis nomen
lus uiuiuam praedixerat, sed solus indicat
Latet eiiim veruiu urbis nomen,
pater.
iinde et paler quasi pro raysterio ait: illa
incluta Homa (i, 782." S.

cf.

739. Oriens afflavit ut G. 1, 250 ]\os

ubi primus equis Oriens adflavit anhelis.
Ita Oriens est sol 42.
Ov. Fast. 1,
653.
lara propinquat dies,
Itaque est
nam Solis equi luuien elalis naribus efflant 12, 115. In circo autem saepe equus
equum anhelitu urgebat cf. G. 3, 111; atSolis
que inde ducta est comparatio.
equi constauti epitheto anheli dicuntur cf.
Ov. Met. 4, 632, ob eam qua fertur Sol
rapiditatem.
Saevus sol dicitur ab An-

743. Ubique post visura sacra fiuiit cf.

177.
sopitos suscitat igncs cf. 8,
410.
744. rana Vesta ut 9. 2.= 9. Cf. 1. 298
cana Fides. .Sic Aarro Sat. fr. 31, 29
ed. Oehl. cana lcritas Jttice-i philosophiae alumna; videlur esse pura iiirorQuod
rupta, infucata, casla, sancta.
Vesta Penatibus iuncia coliiur cf. 3, 12.
Larem. I^ares saepe pro
Macr. 3, 4.
Penaiibus dictiim cf. 1 , 704 (siquidem
Romani discrimen, quod inter ulrosque
statuitiir, oniniuo tenebant).
Lar eliam
singulari diciiur, nou Penates.
His autem diis farre et ture supplicatur cf. Hor.
C. 3, 23, 3 si lure placaris et horna
fruge Lares avidaque porca. 19 mollivit aversos Penales farre pio ct salienle niica.
penetralia: Templiim vel
sacellura ipsum Aeneas veueratur, neque
euim imago Vestae
qualis Laris esse

3,

solebat.

745. De farre pio cf. 4, 517.

neratione post somniura 3, 177.

chise,

quod umbras peUit.

Semper aulem

opinio mortuorum urabras fiigere

lucem.
Sic ap. Ciaud. talis dixit et afflatns vicino Sole refugit B. Gild. 348.
Val. Fl. 3. 213 Trepidam Phaethon afflavit ab alto Tisiphoneu.
740. tenues in auras cf. 861. 2, 791.
G. 4, 499.
741. deinde cf. 14.
proripis cf. ad
valuit

2,

492

et

1,

104.

761.

746

De ve-

Urbs Segesta condifur.

746. primumqxie,

i.

e.

prirauiu oraniuin,

antequam alios docet; ita adiectivuiu priraum iara legisti 3, 58 (dclectos populi
ad proceres primumque parentem
Habes
refero) ..priiuuiu, priiicipeni." S.
.

iubentera et iraperanieiu regeni.

748. Edocet duplici strucliira cf. 3, 180.

i\unc, cf. 4, 3*6.
lam post longam deraum dubitatiouem certum cepit
consilium, quod aperit sociis, qui iussa
Non adhibet eos ad consicapessunt.
lium sed sine mora ii id exsequuntur.
750. Transcribunt urbi matres ,,Romoris verbuiu est.
iuaiii
Transscripti

VIRGILII

P.

256

MAROMS

nil magnae laudis egentes.

Ipsi transtra novant, fiammisque ambesa reponunt
Robora navigiis; aptant remosque rudentesque

Deponunt, animos

Exigui numero sed bello vivida virtus.

Interea Aeneas urbem designat aratro,
Sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam
Esse iubet. Gaudet regno Troianus Acestes
Indicitque forum et patribus dat iura vocatis.
Tum vicina astris Erycino in vertice sedes
Fundatur Veneri Idaliae, tumuloque sacerdos
Ac hicus late sacer additur Anchiseo.
lamque dies epulata novem gens omnis, et aris
Factus honos: placidi straverunt aequora venti,
Creber et adspirans rursus vocat Auster in altum.
Exoritur procurva ingens per litora lletus;
eiiim

coloiiias

iii

tleducebaiitur."'

S.

volentcmf quicuiique remanere voluit

712.

G.

-1,

victorque

.t61

Ita

cf.

mois

volentes per

ad populum

eodeni modo, quo

729 lecti iiiveiies, fortissima corda et
fortisnma peclora dici2, 348 invenes
,

neque lioc appositionis genus diversum ab eo, quod est ad 734 notaium.
752. licponere e.st reparare, ileriim ponere, ut iion eadem res, sed quae idem
valet restilualur.
Sic Tac. A. 1
63
ruptos vetiistate pontes reponeret.
Pl.
tur:

coni.

/.

novant flammis ambesa^

i.

poniDit.
753. Aptant cf. 3, 472.
7o4. liello vivifla virtus; sic
lirtus 11, 3S6.
Facile supplebis
jed

virtus

Jicitur,
.138 et

ipse

homo

Re-

vivida
iis est

praeditus

virtute

minus recte, quam palma

scelus II, 407 et potestas 10, 18.
nec

Sic dignitotes

cf.

Fbr. ad Liv. 22, 40.

755. Urbem designat aratro ,.quem

Caio in originibus dicit niorem fuisse.
Conditores enim civitatis latirum in dextram, vaccain intrinsecus (simile 1623
iungebant; et incincti ritu Gabino i. e.
togae parte caput velati, parte succincti
teiiebant
stivam incurvam, ut glebae
omnes intrinsecus caderent. Et ita sulco
ducto loca murorum designabant, aratrum
suspendeutes circa loca portarum." S.
Ita designare 157
liiv.
cf.
10 In
1
Capitolium escendit liomulus et simul
cum domo designavit templo lovis Jines.
Domos, loca, in quibus domus exstruerent.
hoc Uium cf. 3, 302.
757. Urbs Acesta Cvel Egesta vel Segesta) dicitur in Aceslae lionorem; singula vero loca sigiiat iiominihus Troianis.

765

etiam prope Segeslam erant

fluvii Si-

Scamander.

et

quibus regatur
758. Leges et iura
urbs, ipse constituit et patribus
praescribit.
Nam Aeneas ubique noii
modo dux est, sed re.x cf. 1, 38. et regium e.xercet imperium, ut Dido 1, 507.

nova

7ol. Deponunt ,.(iuasi de navibus" S.

Potius quasi oiius.
Animos apposiest

7G0

populos dal iura.

luin

755

Comitiorum in Aeneide nuUa est menmemoratur senatus, ut li. 1. 1, 426.

8, 105.
11, 234, sanclus ille quidem,
cuius tamen modo consilium cupit audire
Aeneas, 3, 58. (ut ap. Hor. C. 4, 5, 4
est sanctum consilium sc. Augusti.) neque tenetur eius auctoritale; neque Latinus 7, 249, aut 11, 335; quamquam is
inconstanlia sua parlium fit ludibrium.
Satis apparet antiquitate poetam voluisse
tio;

commendare eam formam reipublicae,

quam AugusUis inducere est conatus, ut
populi luaiestas ad unum conferretur, tolsenatus autem concilium

lerentur comitia,

Ita Aeneas omnibus

more regum Romanorum
et Augustus sibi sumpsit

ministrorum.

esset

sacris praeest,

CLiv.

8,

23

pontificatuin.

759. Veneris in Eryce monte templum

nobilissimum, cf. -1, 570. unde Venus
Erycina dicitur, cui templura erat etiam

Romae

cf.

Liv.

10.

22,

Idalia

cf.

1,

681.
760. Ipsi, Anchisae, lanquam deo fladalur, ita flaiuen vel Cae.sari vivo

men
erat

cf.

Cic.

Phil.

Quare non mirum,

2,
si

43.

id

Suel.

lul.

76.

morluo faclum

in

esse fingit Virgilius.

762

778.

763.

aequor

Aeneas

Sicilia solvit.

Placidi venti stravervnt mare, ut

fieret,

cf.

3,

70.

764. Creber Auster,

creber A. v. adspirans

cf.

3,

3, 530.

De

70.

II

AE.NEIDOS

257

LIB, V.

Complexi intcr se noctemque diemqiie morantur.

Ipsae iani matres, ipsi, quibus aspera quondam
Visa maris facies et non tolerabile numen,
Ire volunt omnemque fugae perferre laborem.
Quos bouus Aeneas dictis solatur amicis
Et consanguineo lacrimans commendat Acestae.
Tres Eryci vitulos et Tempestatibus agnam
Caedere deinde iubet solvique ex ordine funem.
caput tonsae foliis evinctus olivae,
Ipse
Stans procul in prora pateram tenet extaque salsos
Porricit in fluctus ac vina liquentia fundit.
Prosequitur surgens a puppi ventus eimtes.
Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt.

770

775

At Venus interea Neptunum exercita curis

780

Adloquitur, talesque effundit pectore questus:

lunonis gravis ira nec exsaturabile pectus
Cogunt me, Neptune, preces descendere in omnes;

76. inter se

lam

7()7.

pariic-ula

in

iii

prota.si,

apodojsi,

iam malrex.

ipsae,

cf.

niilla

857.

qiioil

e.vplicatiir

<'/i/o.s-

plexi

seqiieiite

ine.st

Ipsae
iii

.M.s.s.

770; iieex anteceilente com-

("oniplexi eniiu suiil

76(5.

iiiter

se

solaiur Aeiieas
abeuntes
Renianserunt aulem
niiillae feiniiiae,
quarinn de niaris odio
iaiu satis dictuni est supra, iit h. 1. repetere noluerit poeta; sed etiam viri cf.
7l.i. 71. 750. 758.
78 War/s facies ut 848 mltns salis.
JSiimen >I2 al. luari recte tribuitur.

reinanentes

et

renianentes.

nioilo

quod

iiiest

divini

numinis

aliqiia

naiu est elemeutum quod dicilur.

tameii de cerlo luaris deo sermo

nomen

pars,

Neque
est.

//6.

allumque
habere vult, qui mari libat;
qui appelliiur. sacra facil iii puppi 3, 527.
77. porricit cf. 238.
777. Prosequi dicuntur ii, qui niagistratus iii provinciam profici.scentes usqiie
ad portam sequuntur. honoris caussa.

quod prora

mare ante

solvi

cf.

3,

.se

est verbum ad
778 ponit aule 777.

siiuilia.

Neptuno

Venus,

irauslaiuni

Inde
lib.

in luare proteiidilur,

v.

-7<j_79S. Petit
iucolumem iu

ut

sub fuga p. 307 Ml.

probalque quod ad hiiiic
ipsum locum dicit Iln. : ..Adeo fluctuat
criticorura opera in muliis, iit. quod aller
reposuit alter reiiciat, reiectum alius reducat."
Ne nomeu quidem siue horrore
audiunt.
lumen al.
caelum R.
7y. Fuga est Irrfahrt.
772. Eryci, ul heroi.
Agna Tempestatibus cf. 3, 120. et Hor. Epod. 10,
24 Inimolitbitur agna tempestalibus.
Tempesiales quae
Cic. SU. 3, 20, ol
populi Romani ritibus consecralae sunt
\ostri quidem duces mare ingrediente^ immolare hostiam Jluctibus cousueverunt.
caedere
773. ex ordine cf. 7, 177.
.

493.
775. Mari libatur. ubi naves solvuntur.
haec caussa esl,
Quod in prora siat

0.

774. Tonsa oliva quae sit cf. 556.

Oleagina corona sacerdotum est perpetuo
et sacrificantuim
cf. 6, 809. 7, 418. 750.

Italiam

Aeueam

dc-

ferat.

lam prospero cursu

Nouius

Recepit

tempus G. 3. 21. Tih. 2, 1, 16. et

eorum qui in certaminibus vicerunt 309.
ad

380.

iinproliattir se(|iieiili qtios

aiqt.,
qiie

Gr.

cf.

niuut,
irata

retur:

quod
esset

ut
et

quum luno

adventum impeditura vide-

alius dei

erat. absente

perve-

in Italiam

posset,

fieri

auxilio

lunoue

cf.

id

7,

effici

286

necesse

sqq.

exercita cf. 3, 182.

779. At cf. 4, I.
780. effundit cf. 482.
et in781. Jiec exsaturabile M. al.
Exsaturabile
cxsaturabile P. vulg.
non legiiur alias, exsaturalus 7, 296.

Cic. Tusc. 5, 35,

101 in versu.

salurata dolorem.

608
animus

Cf.

Pectori iuest

vovg, hinc saepe pectus

Tamen quod sine
etc.
caussa pectus repetitur, non placet cf. 6,
ut capiti meiis,

placidum, fidum
901.

Schraderus

coni.

nvmen

probatque

Pl.

782. preces descendere in omnes: Cf.

413 ire in lacrimas. Ov. M. 8, 188
ignotas animum dimiltit in artes. H. C.
3, 29, 58 Decurrere ad miseras preces.

4,

11

P.

258

VIRGILII

MARONIS

Quam

nec longa dies, pietas nec mitigat ulla,

imperio fatisque infracta quiescit.
Non media de gente Phrygum exedisse nefandis
Urbem odiis satis est, nec poenam traxe per omnem
Reliquias Troiae: cineres atque ossa peremptae
Insequitur.
Caussas tanti sciat illa furoris.
Ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis,

Nec

lovis

785

Quam molem

subito excierit.
Maria omnia caelo
Miscuit, Aeoliis nequidquam freta procellis,
In reguis lioc ausa tuis.
Per scelus ecce etiam Troianis matribus actis
Exussit foede puppes, et classe subegit
Amissa socios ignotae linquere terrae.
Quod superest, oro, liceat dare tuta per undas
Vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim;
Si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.
Tum Saturnius haec domitor maris edidit alti:

790

Fas omne

800

est,

Cytherea,

meis te fidere regnis,

Ov. Rem. 887 Assuetas Circe decurrit ad

M. 9, 62 Inferior virtute meas
artes.
devertor ad artes. Caes. BC. 1,9 ad
omnia descendere. In omiies aiitem preces Veiius descendere dicitur, ut recte
Lf/., quod vel Neptunum, hostem Troiano-

rum

795

cogitur adire.

omnem: Troiae,. Nos secuti sumus

Mediceum. Non conlenta est luno, quod
media e genle Phrygum Troiam exstinxit,
iion quod Aeneae manus, reliquias Troiae,
omnibus malis est persecuta; iam cineres
et ossa peremplae insequiiur. iam paucos
sludet
qui ex Aeneae sociis supersunt
bit

783. longa dies: \u11hs enim dolor

est quem non longinquitas temporis minuat ac moUiat." S. ex Cic. Ep. 4, 5.
Ue V. longa dies cf. 6, 744.
Pietate

Aeneas lunonem studebat

placare.

Pl. coni. satis est

delere.

poenam

tra-

xisse p. o. r. ardet: cineres.

788. Caussas sciat illa, formula dicendi, qua rei caussas subesse probabiles
negamus. Caussae sunt exposilae 1, 8.

Infracta a voce infriugere ducitur; sic 9, 499. 10, 731. 12, 1. Flor. 2,
2. 23.
,,Infracta, valde fracta." S.
nusquam est non fracta cf. Gr. 196.
7^5. Pluralem odia et Cicero et I^ivius
dixerunt saepissime, ut 21, 1. Lael. 7.
Exedere: Cf. Curt. 3, 4, 10 monimenta vetustas exedernt.
media de
gente, i. e. totius gentis potentem." S.
Erat enim Troia quasi cor corporis, to-

12, 826.
156.
789. ipse etc. Res narralur 1 , 50
793. per scclus adverbii loco.
Compara per summum dcdecus Cic. RA. II.
Sed melius iunges per
Cf. Gr. ^ 351, 6.
scelus actis cf. 786.
795. ignotae Fy2bc, ignota MPRyl,
terrae Rb.
icrrac FRbc, terra MyP.

tiusque regionis caput.

Illud

784.

786.

Traxit per

omnem poenam,

omnem poenam perferre coegit.

triste per augurium diicunt.

i.

e.

Simile 7

Sic ire

ad circumscribendum verbum
aliud cf. Ov. A. A. 3, 87 itc per exeniplum i. e. imitamini. Fast. 1, 15 /innue conanti per laudes ire tuorum, lauTrist. 2, 168 ^epotes per
dare tuos.
tua perque tui facta parentis eant i. e.
idem faciant, quod tu et pater luus.
De forma traxe cf. Gr. 173. B.
787. ,,In M. post '1'roiae interpungitur,

per

valet

posl

onincm

omnem

et

niilla distinctio.

'Vroiae,

disiiiiguitur."

U'g.

In F. post
post cineres,

etiam
Ipse Wagnerus scri-

10, 62.

H'g. Ld.

Quod

796.

bus dicilur
3,

superest,

sc.

Troianis.

quod quasi coUectivum de hominicf.

601.

1,

dare vela

cf.

9.

797. Liceat

dare,

committere vela ut
Gt. coni. vela
illis.
Laureus, qui Laurenliiios agros
alluil.
Sic saepe dicilur Tiiscus amiiis
cf. II, 316.
Venus eliam haec subiungit semper, sibi ea quae petai faiis
esse concessa; neque Xepluiium vuli lemere conlra fatum impellere.
tula sinl,

tibi

non lunoni.

799

826.

Neptunus magno conulalu

niare

stipatus

800.

Fas locum

tur cf. 1, 77.

liabel,

platat.
ubi dii loquuii-

Cythcrea

cf.

1,

6b0.

AENEIDOS

LIB. V.

259

genus clucis; merui quoque: saepe furores

Compressi et rabiem tantani caelique marisque.

Uncle

Nec niinor in terris, Xanthum Simoeutac[ue

Aeneae mihi cura tui. Quum Troia Achilles
Exanimata sequens impingeret agmina muris,

testor,

805

multa daret leto, gemerentcjue repleti

Amnes, nec reperire viam atque evolvere posset
lu mare se Xanthus: Pelidae tunc ego forti
Congressum Aenean nec clis nec viribus aequis
Nube cava rapui, cuperem quum vertere ab imo
Structa meis manibus periurae moenia Troiae.
Nunc quocj[ue mens eadem perstat mihi; pelle timorem.
Tutus cjuos ojjtas portus accedet Averni.
Unus erit tantum, amissum C[uem gurgite quaeret;
Unum pro multis dabitur caput.
His ubi laeta deae permulsit pectora dictis:
lungit equos auro genitor, spumantiaque addit
Frena feris, manibusque omnes etfundit habenas.
Milia

801. Unde gcmis ducis; iiam e niaris

spuina or(a diciliir Cypris, avccbvofiivr].
lilem Vemis Neptiino Uicit Ov. Met. 4, 535
Si
est ,
ttliqttn et mihi gratin ponlo
tumen in dio quondam concrcta profundo spnma fui, Graiumqtie manet
milii 7iomen ab illa {'AcpQoSiTr]); et alio
loco Her. 19, 160.
Veiiiis ipsa favehil,
Sleniel et aequoreas, acquorc nata, vias.

Saepe:

Ter Aeneas in

slate pressus est 1,

1<J5.

uinle (luuiu servalus

3,

esset

niari

tenipe-

192.

5,

non

10;

poluil

iil

Neptuni volunlale, et 1, 125

Furor et raipse Neptunus succurril.
bies iungilur Flor. 8, 19, 4 quasi per
siiie

fieri

rubiem

et

furorcm.
Tac. H. 2, 41 quo
vallum impingereniur. al. Cf.
drangvoll furchterliche Enge.

805. impingeret'.

minus

in

gckeilt in

Xanthus.Ai?. Uom.

806. gemerentque

U. 21, 219
(lOL

8ri

xi

717]

6lccv.

Xanlhus

vt^Kvcov

TlQOxiilV QOOV ilq CiXcC

Xanlhus idem qui Scamander

350.
809.

yuQ
ovds

dvVUflCCl

Troadis fluvius
808. Pelidae

334

Tllri^iL

dicil:

iQamvcc QSi&QCC

/Vec

esl.

cf.

II.

80, 156

dis iiec viribus aequis:

og CAch.)

asv (Aen.)

a(j.cc

20,

KQsiG-

Gcov Kcci q>iXTQOS d^avdxoiGLV.

810. rapui M. al. i. e. abstuli.

Cf.
Liv. 4, 28 Qnid hic stantibus spei est?
an Deum aliquem protecturum vos rapturumque hinc putatis?
eripui RP.
est interpolatum.
vertere ab imo cf.
ad I, 20.
811. Periura Troia cur dicatur cf. 3,

815

stat a parle

813. Porlus Averni est Cumanus,

prope lacus est Averiuis.

quem

Quaeret,
814. IJnus est Palinurus.
quod abest, vermissen ; desiderare cf. 1,
217; adde llor. C. 4, 5, 16 quaerit patria Cacsarem, Ov. M. 2, 239 quacrit
Hoeotia Circen, Prop. 1, 9, 12. Tib. 2,
Cic. Verr. 3, 18, 47 ul in ubcr3, 86.
rima Siciliae parte Siciliam quaerercmus.
816. laeta pectora permulsit cf. 4,
82.

laeia fecit, ut

,,periuulsil et

que labuntcm

impulit.''''

auro.

817. iungit

animum-

S.

Nomen

materiae

iioniiunquani ponitur pro re, quae inde fit.

Facile aulem inlenigitur e verborum con-

nexu apparere dehere, quae ea polissimuin res sit. * Ita aes pro signis aeneis
6,

648,

lelo,

ita

ferrum pro gladio el de qiiovis

argenlum de vasis argenteis 1,

640, aurum pro poculo aliisque rebus;

hoc loco pro curru, quod facile e iungit

equos apparet;
rapui:

Homerum

249. Neptunus ap.

Graecorum.

810

aurum
equum

ut

7,

279 ex mandunt

equi nec minus e.x auro frenat

Claud. Id. 1, 86 aurea esse frena

517 armatus auro

138 crines nodantur
Audacius
in aurum, in aureum rele.
Ciaud. RP. 2, 69 madidae auro i. e.
ex aureis poculis hausto.
ebriae vino
Omnia autem superorum deorum aurea

intelligimus.
est

Sic

armis aureis;

NuUa

3,

4,

hoc loco inesl amopinati sunt alii

removendam coniecturis. Sic fVg. coni.
e.
iecit iungit equos auru genitos
sunt.

biguilas.

igitur in

Eam

tamen

VIRGILII

P.

260

MAROMS

Caeruleo per summa levis volat aequora curru.

Subsiduut undae, tumidumque sub axe tonanti
Sternitur aequor aquis, fugiunt vasto aetbere uimbi,

820

Tum variae comitum facies; immania cete,

Et senior Glauci cborus, Inousque Palaemon,
Tritonesque

Phorcique exercitus omnis;

citi,

Laeva tenet Thetis,

et

Melite,

Panopeaque

825

virgo,

Thaliaque Cymodoceque.
Hic patris Aeneae suspensam blanda vicissim

Nesaee,

Spioque,

Gaudia pertentant mentem; iubet ocius omnes

Attolli malos,

Una omnes

intendi brachia velis.

fecere

pedem; pariterque

830

sinistros,

haud

Iia

chorus Phorci

genitor. Ld.: curru.

819. Levis de volante dicitur v. S38.
6, 17. Ecl. 1, 60.
Cf. Hor. C. 4, 3, 2-5
Dircaeum levat aura cycnum i. e. subli-

10,

328

24() et cohors fratrum

populiis totus familiae Plin.
35, 2. populus natorum Ov. 31. 6, 198.
825. IMuitas praeierea Nereides noraitenent
nat, quum plures etiam fuerint.

niem

Rb. cur?

vento creatos

i.

e.

celeres.

Pl.

mora iungit equos

fert.

880. Nisi versus excidit, non tumidum sed placidum videtiir poeta scripsisse" ff^g.
At si tumidum stemitur,
fit
placidum.
821. Rb. testatur /i/g-iunt vasto aethere
esse in MPR, in
autem suprascriptum
Q ex. f astus autem dicitur aetlier. (luod
nubibus obductus est
itacjue et iindae
placantur et nubes recedunt, quibus uudae
solent raoveri.
Stanger totam hemisli-

cliium delet.

822. Rb.
sententia

verbum,

..Non

potest

integra

Laberi

822
24 versuum; deesl et
quod ex vicinis suppleri nequit

adsunt) et dextri lateris significaiio."

Sed si a v. 225 memorantur ii. qui laeva
a parte sunt, qui ante nominaniur, sunt
Csc.

dextra.

romitum /ac/e

cf.

4,

132.

Cete (graeca forma pluralis) in deocomitatu pascit Proteus

G. 4, 430.
823. Glauci chorus.
Ouum non satis
appareat, cur senior dicatur, Pi. coniicit
seqiiitur.
Glaucus piscator fuit, qui
quura captos pisces supra herbam abiecisset et eos recepisse vidisset quam amiserant vitam: iiitellecta herbarum poteutia,
decerptam herbam gustavit et se ipse
praecipitavit in maria et in deum raarinura coramutatus est.
Cuius hic chorum
ideo senem dicit, quia ipse eiiam senex
fuerat.
Aut certe seniorem dicit propler
spumarum colorem, sicut paene oinnes dii
flnguntur raarini." S.
De Glauco cf. Ov.

rum marinorum

M.
cf.

13.

898

sqq.

241.
824. Phorcus

cf.

Inousque Palaemon.
240.

dicitur translata significaiione

tudine

ut

Excrcitus
pro

exercitus corvorum G.

niulii1.

382.

et

4. 338 et iUic eiicit

Nereidum nomina ap. Hom. II. 18,
39 sqq.
Uulcis autem species deorum

826. Legitur G.

ff^g.

aequora vehentium. Cum his verbis conferre placet opus Scopae ap. Plin. 36, 9,
25 Scopae iaus cum his CPraxitele,
Agoracrito) certat: is fecit ... Sed in
maxima dignatione Cn. Domiiii delubro in
Circo Flaminio Neptumis ipse et Thetis
atque AchiUes Nereides supra Delphinos
Item
hippocampos sedentes.
et cete et
Tritones, cliorusque Phorci et prisles ac
multa aHa raarina, orania eiusdem manus. praeclarum opus, etiam si totius vi,

tae fuisset."

S27

871.

Palinurus navi

excutitur.

827. Suspensam de navigatione raengaudio implent vicissim venti setera

cundi increbrescentes quare velis tantum
opus est, non remis itaque mali. quibus
Malum enim,
tenentur vela, attolluntur.
quem qui appellunt deponunt (cf. Luc. 3,
45 Et posito remis pctiervnt tiiora
;

malo)

erigunt navigaturi.

Deinde inten-

duntur brachia antemnarum velis i. e.

vela expanduniur.
Pes autem esl funis
in cornibus alligatus, quo vela reguntur
ut Tiovg; inde facerc pedem est vela
dir/gere.
Ilaqne omnia
vela sursura
Iracta et alligala sunt. ut

ventum omnem

excipiant
el quum ventus a puppi oriatur. velura inalo affixuin niox in dextruin
latus, mox in sinistrum vertilur, el ventus ita captus sinum efficit.
Cornua suiit
Ea ipsa huc ilanteninarura cf. 3, 549.
luc versanl, ul venlum capiaiil.
828. pcrtentant gaudia mentem cf. I,
503.
;

AENEIDOS

LIB. V.

261

Nunc

dextros solvere sinus; una ardua torquent

Cornua detorquentque; ferunt sua iiamina classem.
Princeps ante omnes densum Palinurus agebat
Agmen; ad Imnc alii cursum contendere iussi.
lamque fere mediam caeli nox Iiumida metam

835

Contigerat; placida laxabant membra quiete

Sub remis fusi per dura sedilia nautae:
Quum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris

Aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras.

Te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans
Insonti; puppique deus consedit in alta,
Phorbanti similis, funditque lias ore loquelas:
laside Palinure, ferunt ipsa aequora classem,
Aequatae spirant aurae, datur hora quieti:
Pone caput, fessosque oculos furare labori.
Ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.
Cui vix attollens Palinurus lumina fatur:
Mene salis placidi voltum fluctusque quietos
Ignorare iubesV mene huic confidere monstro?
Aenean credam quid enim fallacibus auris,
Et caeli totiens deceptus fraude sereni?
Talia dicta dabat, clavumque adfixus et haerens
Nusquam amittebat oculosque sub astra tenebat.

840

845

850

832. sua flaminn ..prospera" S. cf. 3,

493.
833. PaiinuruM, lasii filius aut nepos,
guhernaior eral Aeneae, cuius navis ante
alias fertur, ad quam celerae cursum dirigunt.
83.5.

tam

lam

quum

Memedium cursum

4, oBfi.

cf.

in circo qui atiigit,

Iiaque niedia est nox;

omnes
circum dormiunt remiges, neque enim remis opus erat; unus superest Palinurus,
confecit.

quem

in

tanlis silentiis

esse mirum non est.

738. Somnus per

somno oppressum

tenehras

et

umbras

pervolat ad Palinurum, id est dimovit el

dispvlit.
841. insouti:
Itaque
Palinurus pro

omnibus sacrificalur, unum pro multis

datur caput et dalur insons, qualis esse
debet, qui pro aliis detur.

842. Phorbas

navi Aeneae
gubernandi non
loquelas, verba Varr. LL.
imperitus.
loquelam dixerunt
6, o7 ,,Hinc quidam
verbum, quod in loquendo efferimus".
846. paulisper cf. 6, 382.
Ila suae
847. vix attollens lurnina
ut ne adspiciat quidem
rei infenius est
Phorbanlem. Aliter Serv.: numinis praeNam et sequens
sentia praegravatus.
quod et semipleeius oratio turbala est
Servium mulli
nae indicant elocutiones.'*
aliquis

fuisse putandus est,

in

artis

seculi sunt, qui eliam

cum

linuri ita dissecuerunt, ut

verba Pa-

eo

modo semiple-

nae reslarent senleniiae.

Cf. Lucr. 2, 557 Infidi
848. mene.
insidias viresque dolumqve ut
vitare velint, neve ullo temporu crcdant,
svbdola quum ridet placidi pellacia

maris

pouti.

850. Quid ego credam Aeneae salulem

esl. quod me
Palinurus non putat
alium regendae navis tam peritum
esse, quam se.
De iunctis quid enim
395: quid et euim postponi posl
cf.
verba plura exemplis probal, el raiionem
qua fiat aperit Hand Turs. II p. 397 gq.
qui sae851. El me iubes facere id
pissinie maris expertus sum fallaciam.
lam aperlius caussam indicat, quare mene cum vi dixerit; et explicat hicversus

ventis fallacibus!'

iubes facere.

Id

enim

Nam

priora.

pro
non
anris

Ilaque

oratio.

et

est
et

et

qvidem

haec

cf.

2,

49.

obdormiscentis

caelo, Rb.

853. ?iusquam sic Plaut. Men.

5,

2,

30 f^usquam equidem quidquam deliqui.

Neque tamen nusqvam pro nunqvam
diclum esse uno ex loco demonslrari poquum obstet vera ratio. Itaque velesl
lim explicare: gubernaculum tenuit ambaEl hi versus docent v. 847 nos ex
bus.
VirgiHi menle esse interprelalos.
,

P.

262

VIRGILII

MAROMS AEXEIDOS

LIB. Y.

Ecce deiis ramum Lethaeo rore madentem

Vique soporatum Stygia super utraque quassat
Tempora cunctantique uatantia lumina solvit.
Yix primos inopina quies laxaverat artus:
Et super incumbens cum puppis parte revolsa
Cumque gubernaclo liquidas proiecit in undas
Praecipitem ac socios nequidquam saepe vocantem.
Ipse volans tenues se sustulit ales ad auras.
Currit iter tutum non setius aequore classis
Promissisque patris Xeptuni interrita fertur.
lamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat,
Difficiles quondam, multorumque ossibus albos.
Tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant,

855

860

865

Quum

pater amisso fluitantem errare magistro

ratem nocturnis rexit in undis,
Multa gemens casuque animum concussus amici
nimium caelo et pelago confise sereno,
Nudus in iguota, Palinure, iacebis arena.
Sensit, et ipse

854. Lethaeo rore madenlem: Hoc

poeta et recte (luidem; iiam Lethaea
ut Somnus.
Cf.
aqua facit oblivionem
virgam Mercurii 4, 244. Imitatus haec
SiL 10, 354 sq. Val. Fi. 8, 84.
855. vi soporatum Stygia ,,morte plefinxit

num".

S.

856. Cunctanti, reluclanti ut 6, 211.

Omni vi resisiit somno Pali12, 940.
natantia
sed vincitur a deo.
nurus
incerti
lumina. Oculi natare dicuntur
vel somno vel vino vel morte instante;
sic somno G. 4, 49B. Ov. M. 5, 71 ocusub nocte nalantibus; vino Lucr.
lis
3, 479. Ov. F. 6, 673; morle Sil. 2, 128.
solvit cf. 6, 422.
et in apodosi
857. f ix in protasi
que in ap. 2, 692.
B, 497; vix in pr.
in apo8, 520. 11, 296; vix in prot.
dosi nulla particula 3, 90 vix ea futus
tremere omnia visa repente. 2,
eram
171. 10, 659. 12, 650. Ov. M. 2, 47. 3,

14.

Vix

5,

67

etc.

quum

3,

Cf.
8.

Gr. .

635

417 An.

iam

4.

in protasi,

apodosi nulla parlicula 763. 9, 459.

858. cum puppis parte etc. ,,pro oeconomia, lU Iriduo natare potuerit." S. cf.
guber6, 349. Pl. eiicit cum puppis
naclo.
864. Sirenes secundum fabulam tres,
in

parte

virgines

fuerunt,

parte

volucres,

Acheloi fluminis el Calliopes musae liliae.

Harum una voce, altera tibiis, alia lyra
post
Et primo iuxta Pelorum
canebat.
Caphereis CCapreis) insulis habitain
verunt, quae illeclos suo cantu in naufragia deducebant" S.
,

870

865, difficilcs quondam cf. Hom. Od.

39.
Non longe a Capreis in Paestano sinu Ires Sirenum scopuU erant adversus promontorium Surrenlinum. qunndam i. e. Ulyssis et Aeneae temporibus.
Itaque monet hoc versu Virgilius suo
lempore scopulos iam non esse periculo-

12,

Habemus

sos.
1,

igilur

versum

109. 6, 242.
866. rauca sonabant

cf.

qualis est
2,

53.

Tum

sonabant, quum sensit: Sonilus

undarum ad scopulos allisarum lantus est
iam
ut e somno Aeneas excuiiatur.
Male V. 865 et 866 iungunt, unde eam
efficiunt sententiam; quondam i. e. Ulyssis tempore periculosa fuisse saxa. post,
quando Aeneas advenerit Cqwi annum
fere postea haec loca adiit cf. 3, 612 sq.)
Pl,
aliam regionis eius fuisse naturam.

delet v. 865. 866,

870. Inquit omissum est saepe cf. 4,

416.
871. ISudus i. e. insepultus, non terra
iniecta

et

ignota

in terra:

Irisle

enim

longe a patria mori et iacere insepullum.

Palinuri morteni intexuil, quod antiqua de
eius morte

fama

erat

et

promonlorium

urbem Veliam. cf. 6,

autem Vgl. eas fabulas

eius nominis prope

337

sq.

sludet

suo adiungere carmini, ita I. Vl. Miseni

I
VII. Caietae mortem; ut hoclibro Nauien
memoravil. Attende praeterea mortuum
esse Palinurnm, quando eo non iam erat
Laudaiur praeterea fides et conopus.
stanlia Palinuri et inde laudatur Aeneas,
cui tales sunt ministri cf. 850.
P/.
delet 870. 871.

P.

VIRGILII

A E N E

MARONIS

LIBER SEXTUS.

oic fatur lacrimans,

classique immittit habenas,

Et tandem Euboicis Cumarum adlabitur

oris.

Obvertunt pelago proras; tum dente teuaci

Ancora fuudabat naves et litora curvae
Praetexunt puppes. luvenum manus emicat ardens
Litus in Hesperium; quaerit pars semina Hammae
,

V.

Aeneas

13.

Apollinis petit
1. Lacrimuns cf.
habenas qui eqiios

I,

Cuniis appiilsus
teinplum.
4K5.
Immittit

celeriiis

ferri

viilt.

Inde tran.slatiim ad res alias; cf. b, 662.

Val. FI. I , 6s7
J olat
immissin cava
pinus habenis , et liUcr. 5, 784 Arborihusque, (loium est variis exinde per auras crescendi magnnm immissis certamen habenis, ut G. 8, 364. Adde A.
12, 499. Lucr. 9, 4a4 Ansler Jeoliam
rabiem totis erercct habenis. Quid aulem feceril Aeiieas, concludes ex 8, 70S
i.
e. vento pandit vela funibu.s inimittendis.

Totum versum

prius felix

et celer

eiec.

P/.,

quod iam

cursiis memoratiis es-

1. 2
adiungit libro quiiilo,
per Obvertimt.
Nihil proficimus conaminihiis lalilius.
2. Tnndem cf. 3, 131, qiii versus huic

set.

Itb.

huuc

incipit

V.

simiUimus.
El tanrlem ,,ad Aeneae
desiderium retulit, Italiam venire cupienCeterum mora non congruit de Catis.
preis Ccf- -^- ^64^ Cuinas usque in tanta
viciuitate tam longam fiiisse naviKalioiiem. praeserlim accedente favore XepUini."
S.
Igitur illud tanrlem refertur ad totam
Euboicis Cua Troia navigationem.
marum oris. Cumae non procul a lacii
Averno, oclavo lapide dislans a Neapoli;
ibi
etiamnunc servatum est Apollinis

est

templum.

Liv. 8, 22 Ciimani a Chal-

Vell. I,
cide Euboica originem Irahunl."'
4 ..Chalcidenses, Ilippocle el >Ie<;aslhene

ducibus

Cumas

condiderunt."

in Italia

Obrertere est conlra aliquem vertere

quae semper ob praeposilionis iti
Ilaque proras,
composilis est significatio.
quas inler navigandum in lerram adverterant,
ubi appelhint, vertunt in pelagus; quod facere solebanl, ut facilis esSic obvertere remos Ov.
set decessus.
M. 3, 676 est converso remigio relrorsuni
3.

ire.

4.

ancora dente tenaci.

funtlare, sistere,
lam tibi
cons. 113

168.
Mail.

De
ut

re

cf.

1,

Claud. de

compositam

fundavernt ancora puppim.

Praetcxunt

5.

I-uc.

conspici.

lilora

10, 537

ut

non possint

Densae praete-

xunl litora classes cf. ad 4, 500.

6. IaIus in Hesperium per septem annos petitum iam tandein capliim, non miserum. si einicat ardeiis iiiveiUus.
Scintilla aulem, quae
niina flammae.

et quasi sanguis
permeare, recte dicitur flam-

latere fingilur in silice

venas
niae

silicis

ex quo nascilur et crescit

planta ex semine. Aliler haec
Cf. G. 1, 135,
de.scribitur 1, 174.
ut
luppiter e terra ignem removit,

semen,

flamma,
res

ubi

iit

P.

264

MAROMS

VIRGILII

Abstrusa in venis silicis; pars densa feranim

Tecta rapit, silvas, inventaqiie flumina monstrat.
At pius Aeneas arces, quibus altus Apollo
Praesidet, borrendaeque procul secyreta Sibyllae,

Antrum immane,
Delius

magnam

inspirat vates
Triviae lucos

lam subeunt

Daedalus, ut fama

gilicis

atque aurea tecta.

est,

fugiens Minoia regna,

venh abslrusum extruderet ignem

homo.
8.

Rapit

celeriter

est

perciirrit

ut

acrior et campum sonipes rapit Stat.

Theb. 5, 3 et quae ad I, 418 et rnpidus I,
644.
Sed recte observatiim est, silvai
densas rumpi potiiis qiiam rapi; rapidae
celeriiatis ibi potestaiem noii dari.
laiu
vero qiiae potest caussa reperiri tam rapidi per silvas ciirsiis,
siatim posdjiiam

Quod

10

animumque

cui mentem
aperitque futura.

petit,

10. Ilorrendae veneraiidae" S. ut 7,

172; et meluere et venerari Ov. M. I,
323, ut Liv. 22, 3 metuens dcorum ; et
ita metus de
religio terret Aen. 8, 349;
veneralione dicilur 7, 60; Hor. C. 2, 19,
5.
Neque enim exlernis signis valde difDe verbo
aut dignosci possunt.
feruiit
Sibylla cf. ad 3,
hinrere 3, 19.5.
452. In litore Cumano appulerant
pro-

monte

in

cul

lemplum Apollinis

erat

et

rapere silvas
explicat colligere arborum li^na, exemplis non probal.
Ac ne is quidem tecta

anlruni Sibyllae; circum luciis Triviae.

antris autem Sibyllae habilabant; et
Iii
Gergithe, Troadis in oppido, Sibyllae an-

ferarum cur

truin

appiilenint?

ff^g-

si

dicanlur li. 1.
nec cur addatur epexegesi silvas, satis ieiunum, polerit
explicare.
Aliler v. 179 Itur in
antiquam silvam, stabula alta ferarum.
,

Deiiide sibi inviceiii nionstraiit fluiniiia inventa, sed cur?'

lidem qui silras expli-

ligna, h. I. intelliguiil aquam. iit laventur et alios ad iisiis necessariam

Xeque alibi 7, 130 sq., ubi ad terram fatis sibi concessam se pervenisse intellicai

gunt, taiitopere festinant; sed postero die

iubel per certos Lomines ordine exquirere
regioiies Aeneas.
Cerle lioc loco satis
lemere in terra ignota omnihus se periculis opponere videnlur.
Miilta igitur
sunt in his versibus, quae einendare debebat poeta. \eque mirum. .Sin<riilos composuerat Vgl. libros
quos cogehatur iungere, sed iuiictura iioiinunquaui diflicilis,
,

conglutinatio potius
noii
eiecit

spiritu
1.

poelico

8,

quam

coniunctio. arle

facieiida.

eliam quod

Pl.

Hor. Ep.

gilur

Cat.

Epid.

65,

4, 1,

Sociis

iungunt eiiam
7nen animusque
J\on corpori solum
sed menti atque

14. 8

1,

fert, Cic. CM. 11

subveniendum est
animo multo magis;

saepe

4,

mens animi

et

Plaut.

4.

le-

2, I, 6.
Lucr. qiii 3,

Cist.

ap.

animi meutem consiliumque

Mens, roj}g, Ccf.
676. 2, 519.

iiinxit

I,

cf.

Mentcm animumque

11.
alii,

615

erat.

ceteris Troianis.

ainentiam. demenliam) pars animi, ipvjfiig.

,,Meiis, cui reCf. Cic. Tusc. 3. 5, II
gnum animi a natura tributum esl." Fin.

5, 13, 36 ,,Aninii aiilein et eius aninii

parlis, quae princeps est, quaeque ineiis
nominalur, plures sunl virtules.'''
12.

Ptlius votes

13.

Triviae

4,

cf.

cf.

3,

251.

511.

igitur

siniile esl

1,

14 41,

Quae

in foribus terapli picta

fuerint.

174 sqq.
y.

lemplo iunctum

Apollinis

Procul a

circa

Aeneas lemplum

occupatis pius
lemor inandati a

viliora
peiit

palre accepti.
At miilto
versus
qui loliiis liliri
,

dignior
sit

est

princeps.

Iiic

arcet i. e. montein cf. 2. 322.

Altus
Apollo dici polest et propter ntiminis poleiiliam el dignitalem. (idque placel
iia
ll>. 87.5 dicitur allus ApoUo.
Ov. M. 3,
284 Quaniusr/uc et qualis ab alta lunnne excipitur. Ponl. 8, 3, 63 Caesar
altns')
el
ad siinulacri magniliidinem,
quod lestatur Caelius
qui de bello Punico secundo scripsit fuisse, ,,alluin non
minus pedes quindecim".
;

Daedalus C

v. 8ai8d?.Xco) Aihepropter caedem Tali, qui

eius discipuliis maiora el pulchriora fece-

14.

niensis,
rai,

quum

morie damnatus Cretam ad regem

profugissel, Labyrintlium exstruPosiea autem qiiod Theseuin el

Minoem
xil.

Ariadnen adiiiverat. ipse eo inclusus ceralis

pennis

Icaro

amis.so

cum

Icaro filio effiigit et

laiidem Cumas delaiiis est.
Cf. Ov. Mel. 8, 183. Sil. 12. 94 sq.
Lt fama cst.
Tiinebat fortasse idem,

qiium similia adquod Cicero et Liviiis

dehant, ne quae fabulosa et mira referebanl, ip.si credere viderentur.
Cf. 3, 551.
,

AENEIDOS

LIB. VI

265
15

Praepetibus pennis ausus se credere eaelo,

Insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos,
Chalcidicaque levis tandem super adstitit arce.
Redditus bis primum terris, tibi, Pboebe, sacravit
Remigium alarum, posuitque immania templa.
In foribus letum Androgeo; tum pendere poenas
septena quotannis
miseruml
Cecropidae iussi
Corpora natorum; stat ductis sortibus urna.
Contra elata mari respondet Gnosia teUus.
Hic crudelis amor tauri, suppostaque furto
Pasipbae, mixtumque genus prolesque biforniis

15.
et

Praepetibus pcnnis itein 3, 361.

Mario Ue div. 1, 47, 106.

ap. Cic. in

Et ouinino praepa signat celeritatem 5,

volurris
2(i2
Claiid.
in Riif. 1
254.
Ad rem
jraipelc cvisu verlus equi.
Hor. C. 1 , 3, 34 crpertus vacuvm
cf.
Daeitalus acra pennis uon homini ilacredere caelo: Cycniis ap. Ov.
t s.
I>Iet. 8, 377 71CC se caeloque lovlque credit; stn{^nn pelit.
Ut v. 1. ob eam, (luae est
16. enavit.
in currus et navis motu et rectione similitudo , verba alleriiitri propria facile ad
allerum referuntur, sic reciproca est etiam
metaphora navium et aviuin; ila volare
naves dicuntur cf. Val. Fl. ad v. 1. et
tiare volantcx ul b. 1. 4, 245. 10, 265.
Hom. Od. II,
Lucr. 3, 590.
G. 4,59.
,

124 SQ^Tfid,

TCiTS

TtTSQcc

vr]Vol TtiXov-

remigiuni alarum 19. 1, 301.

remi alnrum Ov. .M. 5,
Lucr. 6, 743.
558. Adde Eur. Iph. Taur. 290 nTfQoiq
.</rctos, Ursas, nam ulraque
iQSGGsi.
ex femina muiata est cf. ad 1, 744.
^d
Gclidae, quod prope polum sunt.
est ucrsHs, non indicalur usque ad eas
euin perveiiisse; quare neque Cumas ad
Arcton esse siias, neque Daedalum, quum
ad eas pervenisset, in eam urbera reversum esse voluit Virgilius.
.
Tcci;

et

17. levis

cf.

5,

819.

Sacravit ex more qui memoralur

Poteris huc referre etiam morem
5, 4b4.
naufragorum, cuius menlio fit 12, 768.
18.

Posuitque templa ex volo ut videtur. more Romano.

templorum antiqui opere cae-

lato oriiare solebant, ut eliam maiorum

nostrorum mos ferebat valvas ornare, maxime in lemplis. Hinc variae earum re-

rum

egregiae descriptiones G. 3, 26.

Equidem
Cf. Ov. Mel. 2, inil. Sil. 3, 32.
has imagines probabile est Virgilii femIn
pore in foribus templi Cumaei fuisse.
quae
allera parte res repratsenlantur,
et

25

quae Creiae accidunt,

Alhenis; allera
suntque plures imagines in diversis tabuul indicaium est hoc loco.
lis sculptae,
Sic 8, 30. Cf. Siat. Theb. 1, 548. Sil.
.^ndrof^eum , IMinois fiUum,
2, 406.
Alhenis ludis Panatheiiaicis in omnibus
victorem occidit Aegeus;
certaminibus
quam mortem ultus paler iussit Alhenienses quotannis septenos iuvenes el seplenas
virgines dare. a .Minolauro devorandos,
inter quos Theseus Ariadnae el Daedali
ope adiulus Minoiaurum inlerfecit. Cf. Ov.
267.
82. CatuU. Epithal. 52
8, 152
Androfreo, cf. Gr. ^ 94, 3., hoc loco
probatum ab autiquis grainmalicis. Servio,
,

Charisio, Prisciano. inventuin in bc; ./.MPR-/;

sed 2, 392 /4ndrogei
Pocconstanler servanl Mss. omiies.
(Iroirei

nas corpora appositum explicat,

qiialis

Cecropidae
poena fuerit. Cf. 1, 358.
a Cecrope dicli Alhenienses, ut Romuliseptena quotandae Romani 8, 638.

nis

cf.

5,

560.

22. s/( ilucti< sortibus iirna.

Saepiiis

observare antiquos poetas iiec non

Virgilium rem aliquam paucis modo lineis
designare malle quam accurate et omnibus coloribus depingere. Cf. 1, 168. 502.
al.
Sic vides hoc loco duclis sorlibus
ploranles liberos, luclu furenles malres,
qui complexi inier se moIristes patres
Alii laeti,
rantur, noluntque discerni.
quod mortis periculum efTugerunt, cum

licel

gaudeniil)us cognalis
23.

19.

20. Fores

20

Gnosia, Creta

domum
cf.

3,

redeunt.

115.

que cf. 1, 2.
furtum cf. 568.
Pasiphae. quae lauro concubuit. .Minolaurum enixa est. Amor is bestiae, qiiod
cnidclis diciliir et
coiitra naturam est,
,,Crudeueniis nefanda. Cf. v. 442.
lis appellauir is amor, qui a Venere ofsuas crudeliter uJciscente Pasifeiisas

24.

phaae iniectus esl" ff'g.

25.

tauri

geminam

Contorte!

Ov. 31. 8, 169

iuvenisque figuram.\

Proles biformis:

P.

2GG

VIRGILII

MAROMS

Minotaurus inest, Yeneris monumenta nefandae;

Hic labor ille clomus et inextricabilis error;
Magnum reginae sed euim miseratus amorem
Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit
Caeca regens filo vestigia. Tu quoque magnam
Partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, baberes.
Bis conatus erat casus effingere in auro,
Quin protinus omnia
Bis patriae cecidere manus.
Perlegerent oculis, ni 'iam praemissus Achates
Adforet atque una Pboebi Triviaeque sacerdos,

30

35

Deipbobe Glauci, fatur quae talia regi:

Xon hoc ista sibi tempus spectacula poscit:
Xunc grege de intacto septem mactare iuvencos
Praestiterit
totidem lectas de more bidentes.
Talibus adfata Aenean
nec sacra morantur
kissa viri
Teucros vocat alta in templa sacerdos.
Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,
Quo lati ducunt aditus centum, ostia centum;
,

Unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae.

Ventum erat ad limen, quum virgo, Poscere

moniimenta

26.
lari

8.

cf.

appositum singu-

pliir.

domu^. de

27. labor

qaamquam

labor

geniiivo

potest etiam per opiis

248.
inextricobilis
(rror:
Iia 5. .i91
irremeabilis error.
Catull. 64, 115 inob^servahilis error de
De voce error cf. 2, 48.
L.abyrintho.
explicari.

7.

Cf.

28. Regiiw ilicitur Ariailne. quae Tlieseum amavit, quod est regis filia. Cf. 9,
223.
sed enim cf. o. 395.

30. vestigia caeca,

i.

e.

incerta,

per

locum obscurum.
sinerct

tem maeror delintiit. Habuit ante oculos

Ausonius in Mosella 300: ISon hoc spernat opus Gortynius aligtr aedis condi-

^<-'f^''

Cf. 1, 38.

dicitur.

38. greo:e de iniacto, higo non presso;

G. 4, 540 intacta cervice iuvencas
eae hostiae fniv gcs dictintur a Macrob.

iia

3, 5.

39. lecias

42

de more bidenles

Aeneae

55.

cf. 8,

544.

precatio.

42. Erat excisum (cf. 1, 429) rupis laPraepositio in quum motus in anlrum.

tum

in

inde

dolor.
Subiiinctivus condilionalis omissa particula si cf. 1, 572.
Etiani Icari filii casum pinjiere volen31.

cus deus marinus est fatidicus.

177..

cf.

45

fata

Aeneas saepe rex

729.

40

locum

finem

qui

signet

rei

ut

proelia puho':

petitur,

73

potest etiam

alque

refirit

id

in

indicare,

vrit in lumina
quis cupit:
13; uril cedrum. ul Juceat cf.
1, 587. 4, 647.
5, 20. 8, 260. 11, 771.
12. 854.
Sic hoc loco excisum est, ut

quod

effici

cedrum

7.

auro Conantem Icarios patrii pepulere

antrum fieret. Ov. M. 4. 618 guttas animavit in angues. Sic audacter sed bene
Claud. in Ruf. 1. 312 comipedcs in po-

dolores.

cula

tor

Eiiboicae

castis

quem

jino^cre

in

siinplicissimum
Cf.

leg^ere

picturam.

35. Phoebi Triviaeque sacerdos; sic

Haemonides est Phoehi Triviaeque sacer-

dos 10, 537.

36.

byllam
nomen.

Deiphobe Glauci; vides inde Sinon hominis. sed muneris esse

De

genitivo

cf.

3,

319.

Glau-

i.

e.

eorum sanguinem bibat.

Claud. IV cons. Hon. 623 Grulhungi in

autem

dixit

audax Hlassageles

vulnerat

eqiios maciat.

omnia grammatici et Mss. optimi

FM. omn^ R. omnem. onincs n\. cf. S 12.
34. perJeorerent.
Aeneas enim praeter
Achaten alios secum duxit cf. 40. Nove
33.

ut

lintres

frcgere ncmus

linlres

facerent.

Gr.

:iJ<>.

Haius
est

eo

consilio,

usus

mutaiur

in

ut

exemplum
lapidem.

3.

45. Tenium erai. Maior inesl passivo

impersonali maieslas
cf. illud:
venium
est in curiam
poscere tcmpus est cf.
5. 638.
Eodem modo dicitiir poscere
fata is qui quod fatum sit sibi quaerit.

quo dare fata dicitur qui

edicit

cf v. 66.

AENEIDOS
Tempiis,

deus,

ait;

ecce,

LIB. VI.

267

Cui talia fanti

deiis!

Ante fores subito uon voltus, non color unus,

Non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,
Et rabie fera corda tument; maiorque videri,
Nec mortale sonans: adflata est nmnine quando

lam propiore

50

Cessas in vota precesque,

Tros, ait, Aenea? cessas? neque enim ante deliisceut
Attonitae magna ora doraus. Et talia fata
Gelidus Teucris per dura cucurrit
Conticuit.
Ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:
Phoebe, graves Troiae semper miserate labores,
dei.

Dardana qui Paridis

direxti tela

55

manusque

Corpus in Aeacidae; magnas obeuntia terras

Tot maria intravi duce te penitusque repostas
lam in inlroitii
Detis, ecce deus.
ilei praesentiam.
Cf. Ov. M. 15,
677 Et rlens en
Heus eii , linfruisquc
auimisique favete. Avien. de.sc. terr. 6
dem en, deus inlrat Apollo pectora.
47. Cum hoc loco ubi sacerdos divino
numine impleta est, cf. Luc. 5. 163 sq.
de Pytliia. In quo maxime memorandum
venlemque priorem expulit atqne liominem loto sibi ccdere iussit pectore.
et Sen. Agam. 709
18 de Cassandra.
Quiciinque autem deo impletur, iv&ov6ici'^si, insanus est cf. 3, 443.
(laiverai,
unde ndvTig et furere dicitur cf. 2, 34.5;
quum maiore quam sanus potest liomo
perciperc, concilus sit motu.
nQOrfjjtrjg
autem a cpcivcn. fari (vates), is est, qui
profatur aliquid pro allero
qui dei dicla
pronuntiat.
De eo furore quid senserint
anliqui, docet Cic. de div. 1, I sq.
48. iSon comptae
.,nam propter sacra
resolutae sunt." S. cf. 3, 370. Sen. Oed.
830.
Sed lioc loco solvunlur ipsae.
49. rable cf. 80.
maiorque videri
cf. Hor. C. 1, 19, 7 lubricus adspici.
4,
2, 59 I itulns fronde niveus videri, cctcra fulvus.
Infinitivus hic non est explicandus e loco 4, 564, sed ut lloratius
docet apposito cetera fnlvus, infinitivus
est eadem ratione dictus
qua alter accusaiivus cetcrn cf. 3, 594.
Ld. addit sic
46.

sentit

.,

primum Vglium usum

fuisse infinitivo

cf.

426 An. 8.
Etiam in hoc usu
Graecos auctores fuisse non est quod moneam.
Waior autem videtur, quod deo
Gr. S

impleta est atque dea

fit

cf.

2,

772.

mortale sonans cf. 1

328.
Sic Pylhiae cmicat vasto fragore maior
hiimauo snnus Sen. Oed. 232.
adflata
oO.

lu-c

591.
51. Ves<ns in vota cf. 12, 71.
Tardus es ad vota facienda" S. Te ne cesses horlor, neque enim patefient, ante
cf.

1,

quam vota feceris. Trahit hoc de Madeum templo

quod non manii sed

tris

precibus aperiebaliir."' S.
In Casloris et
Pollucis ,,aedes CRomae^ nullius hominum manu reserata paiuii' Val. Max. 1,
,,Thebis in templo Herculis valvae
8, 1.
clausae repagulis subiio se ipsae aperuerunt" C. de div. 1, 34, 74.
7Vos principale pro derivativo, pro Troius." S. cf.
57 Dardana tcla. Adde 1 686.
,

Attonita domns. explicat Ld., ut

ipsam siimat, quasi quae mente ulalur,
propinquitate dei commoveri, affertque locum Lucan. 2, 21 sic funerc primo attonitae tacucre domuy.
Sic iam If g.
dehiscent ationitac esl prolepsis cf.
Kt talia fala ciini aliis marim
4, 22.
abesse, sed eiicienda non suiit.
54. dura.
Homines in proeliis, incen53.

tempestatibus omnique mortis periculo exercitati et intrepidi, percussi rei

novilate el horrore timenl et Iremunt.
55. fundero preces cf. 5, 482.
diis

56.

56
76.
Preces Aeneae.
Phoebus Jpollo per totum Troia-

num

bellum Troianis favebal; eiiis ductu

sagitla potuit Achillem aitiiigere
cf. Hom. II. 22, 3.i9 rjfiarL rct>, orf v,iv
6 TJciQig w.i $0(3os 'AtioHcov, i6&}.6v
iovr' 6ii6co6iv ivl Ziy.ait]6i Kvl7]6iv.
Soph. Phil. 334 riQ-vrjKSv, dvSgog ovdfvbg, &iov S' vno, ro^ivrog, cog liyovParidis

6iv,

i-A

^oi^ov

Safisig.

Obirc.

circumire, circumflecli. poelis tantum iu usu cf. 10, 483.

Ov. Mel.
5, 51 Chlamydem limbus obibat aurevs.
59. Penitus repostae geiites sunt, quae
58.

longe a terra remotae sunl.

Ka repositus 6.i5. 3, 364 al. Sil. 3,325.
.Massyli, gens Africa cf 4, 132.
duce te,
quod oraculum Apollinis secuti sunt cf.

3,

154

sq.

268

VIRGILII

P.

MAROMS

Massylum gentes praetentaque Syrtibus arva;

60

lam tandem Italiae fugientis prendimus oras.

Hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta.
Vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti,
Dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens
Gloria Dardaniae. Tuque, o sanctissima vates,
Praescia venturi, da, non indebita posco

65

Kegna meis fatis, Latio considere Teucros,

Errantesque deos agitataque numina Troiae.
Tum Pboebo et Triviae solido de marmore templum
Instituam festosque dies de nomine Phoebi.

70

Te quoque magna manent regnis penetralia nostris;

Hic ego namque duas sortes arcanaque fata,
Dicta meae genti, ponam, lectosque sacrabo,
Alma, viros. Foliis tantum ne carmina manda,
60. piactenta syrtibus cf. 3, 692.
61. Italine fugientift cf.S. 496.
pren-

(liinjis,
ut fugieiileni,
est appeHere;
capessere erat lerrani aliquam petere

ut
cf."

346.

4.

62.

Troiana fortvna

adversa.

e.

i.

Cf. Hor. C.

3,3,61 Troiae renascens alite

lui^jibri Fortuna tristi clade iterabitur.
Fuerit optantis est et coniiuiclivus illius perfecti. quod erat 2, 325 fuit Ilium.

lam peto
Romana.

finiaiur Troiaiia fortuna,

63. li etiam

iae;

qui inimicierant Tro-

dii,

maxime lunonem

ubi

occipiat

intelligit,

sed

more Romano, ne

latiore utitur formuia,

quod numen omitlat.

64.
Sil.

obstitit Ilium gloria cf.

550 Tantumne obslat mea glo-

Quibits

17,

rin (licis.
65.
66.

Dardaniae cf.
da cf. 3, 85.

2,

281.

Da cum

inf.

1,

66.
67.

Neque

sibi

soli

et

Troianis,

sed

ipsis etiam sedes pelit quielas.

69. Phoebo : AUudil Vgl. ad magni-

diis

ficum templum,

quod Auguslus exstruxit

ApoHini in monte Palatino; dedicalum
anuo 37 C'26), Suet. 29. in eam rem car-

men

scripsit Hor.

1,

31.

fcslosque dies de n. Plioebi. Ludi

Apollinares magnis sumplibus edebaniur.
Liv. 25, 12. 27, 23. Macr. Sat. 1
17
Ludos ApoUinares, qui secundum quosdam fLivium) bello Punico secundo instituli sunt, secundum alios tempore Sullano ex responso .Marciorum frairum, quorum exstabant Sibyllina oracula.'' S.
inslituam
Ila Val. Fl. 1, 15
Illc tibi
cnllusque deiim detubraque genti histiiuet.
Verbum posilum duplici relatu cf.
7il.

72. namque: de loco cf. 5, 733.

Sortis arcanaque fata sunt oracula Sibyllae, libri Sibyllini qui magnis in reipublicae calamitatibus aut periculis iussu
Senatus inspiciebantur; qui semper sacra
facienda esse indicabant.
Sel ea fata
eloqui vetitum erat, ut quum rege Tarquinio duumvir ea aliis describenda Iradidisset, culeo insutus in mare abiectus
sit Val. M. 1, 1, 13. Uion. H. 4, 62.
73. lecti viri.
Antiquilus erant duumviri sacris faciundis pairicii cf. Dion. 1. 1. ;
sed a Sexlio et Licinio Iribunis caulum
fuit, ut decemviri sacris faciundis crearentur, quiiique pairum, quinque plebis
Liv. 6, 37.
Eorum officia docet 10, 8.
Sulla inde erant quindecimviri Serv.
ad h. 1.
Unde est quindccimvirale sacerdolium Tac. A. II. 11. 16, 22. Cf. Gell.
1, 19. Alex. ab Al. 3, c. 16.
74. Tantum , ut noslrum nur saepius
est optanlis ul 8, 78.
Carmina, valicinia, ut 3, 445. Ecl. 4, 4 Vltima Cumaei venit iam carminis aetas. Liv. 1,
45. al.
Carmen aulem est omne dictum,
quod certa forma conceplum est; itaque

carmen

quum

est

unus versus el toiiim poema,

sit composilum, et esl
quae ceria quadam formula

certo melro

oraculum,

proferebanliir, el litulus

Liv. 1, 26.

3, 64.

Discebamus enim

78.
71. penelralia

128 Aeneas SibyUae dicit: Templa

stalunm, tribuam tibi turis honorem.
Sibyllae oracula servata in Capitolio, una cum eo anno 670 a. u. concremabantur; quare nova omni e terra collecta sunt.
Postea ex iis quae placuerant recepla, crematis reliquis, Augustus,
sub Apollinis Palatini slatua ius.sit deponi Suet. Aug. 31. Tac. An. fi, 12.
14,

tibi

magna.

Ita

Ov.

Met.

cf.

3,

287.

Cic. Legg.

piieri

2,

et lex
23, 59

duodecim

bulas) vt carmen necessarium

et

({ti-

certa

AENEIDOS

LIB. VI.

2G9

Ne

turbata volent rapidis ludibria ventis;

Ipsa canas oro. Finem dedit ore loquendi.
At Plioebi nondum patiens immanis in antro
Bacchatur vates, 'magnum si pectore possit
Excussisse deum: tanto magis ille fatigat

75

Os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo.

Ostia iamque domus patuere ingentia centum

80

Sponte sua, vatisque ferunt responsa per auras:

tandem magnis pelagi defuncte periclis!
Sed terrae graviora manent. In regna Lavini
Dardanidae venient; mitte banc de pectore curam;
Sed non et venisse volent. Bella, horrida bella,
Et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.
Non Simois tibi, nec Xanthus, nec Dorica castra

85

Alius Latio iam partus Achilles,

ipse dea.
Nec Teucris addita luno
Usquam aberit. Quum tu supplex in rebus egenis
Quas gentes Italum aut quas non oraveris urbes!
Caussa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris,
Defuerint.

Natus

90

et

Externique iterum thalami.

aluiua

precatio

Liv. 39

15

quum

sol-

quod fari
priusquam populum alloquantur, magilemne cartnen precationis,

stratus solcnt, consul peregisset.

76. Qiioil pelit, petit ex praecepto Heleni cf. }, 443.
orc loqui cf. 1, 614.

76

101.

Sibyllae

vaticiniura.

77. Sibylla comparalur cum equo, qui

iiisidentem studet deiicere; ut ap. Luc. 5,
174 Pythia.
/it ia transitu cf. 4, 1.

Phoehi nondum patiens est, quam(|uani iam patilur Phoebum. Sic Phoebum
pali dicitur SibyHa Sen. Oed. 831.

immanis
78.

cf.

49.

bacchatur

cf.

4,

301.

si

cf.

1,

578.
79. excnssisse cf. 3, 431.
Exculere
deum 5, 679. Sen. Agam. 791
excntiat deum Cassandra, retinete.

Dum

Tanto magis, quanto magis iUa resistit.

80. domat, fingiique premendo.
Non
est simplex premit,

sed premendo cogit,

ut ita se Labeat Sibylla, quomodo vult.
Similitudo de equis sumpta; ita Varius
ap. Macr. 6, 8, 19 Angusto prius ore
coercens insultare docet campis fingit-

que morando.

Fingere zureiten,

pre-

mere zHgeln.
81. patuere: Poetarum more eifectum
statim indicatur quod ftt cf. 3, 448.
83. sponte sua cf. ad v. 58.
83. defungi cf. 9, 98.
84. terrae
legitur et

MPy.

terrae;

terra

Rbc.

unum tamen

,,Terrn
est."

S.

cf.
10, 870; ubi terrae locum signare
posse docetur; sed praestat Iiabere genitivum a pericula peiidentem.
Lavini
Mss., alii Lalini. ,,/n regna Lavini;
alii Latini legunt, cuius tunc erant: sed
quia divina loquitur; futura praeoccupat."
S. cf. 4, 236.
85. milte curam.
Cf. Hor. C. 3, 8, 17
mitte civiles super Vrbe curas. Liv. 30,
3 curam ex animo miserat.
86. venisse volent Gr. 468, 3.
87. cerno : Nam quod instat iam quasi
praesens animo videt.
88. Dorica castra cf. 8, 87.
Non minus alrox belluin orietur, quam prius fuil.
89. alius Achilles: Turnus, filius nymphae Veniliae cf. 10, 76.
defuerint
Si quid volebaiit Roniani
oraveris:
quod futurum erat, ut certum, simul tamen cum aliqua urbanitale edicere, fuluro
Cf. Gr. 460.
exacto dicebant.
Caes.

BG. 4 35 Ego certe meum officiiim

praestitero.
Cf. 9, 154. 881.
10, 334.
18, 316.
90. nec addila luno aberit.
Neque
nec magis quam
in addi nec in abesse ,
,

in adesse

386, aiiimi quo quis est

lunonis aulem animus
notus erat Aeneae.
quas
91. qiium
quas. Ex narralione per quum inslilula, Iransit in exItaque non opus esl emenclamationem.

signum

cf.

4,

reperitur.

datione levissima

Pli.

quam

quas.
93. hospita, externa, Lavinia.

quas

270

VIRGILII

P.

MARONIS

ne cede malis, sed contra audentior ito,

tua te Fortuna sinet. Via prima salutis,
Quod minime reris, Graia pandetur ab urbe.
Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla
Horrendas canit ambages antroque remugit
Obscuris vera involvens; ea frena furenti
Concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo.
Ut primum cessit furor et rabida ora quierunt,
Incipit Aeneas heros: Xon uUa laborum,
virgo, nova mi facies inopinave surgit;
Omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.
Unum oro. Quando hic inferni ianua regis
Dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso
Ire ad couspectum cari genitoris et ora
Contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.
Illum ego per flammas et mille sequentia tela
Eripui his humeris medioque ex hoste recepi;
Ule meum comitatus iter maria omnia mecum
Atque omnes pelagique minas caelique ferebat
Tii

95

Quam

Invalidus,

vires

100

105

110

sortemque senectae.

ultra

95. conlra audentior ito. Sic Sen. Ep.

59 interritus contra illa ibit; San. I. 31
^cqne eiro vos hortor, uli conlra iniu-

aerumnarum geuus, quod mibi impendeat,

rias arntati eatis.

9G. quam Mss.

7303

diua
est,

estque

qua

iii

Quam

propagaium.
seiiteiitia

Edd. ab Alprobuiu

iiiiice

Tu

haec:

coiitra

La-

tinos et Italos audeiitior ito, quaui tua te

fortuna i. e. opes tuae, copiarum tuarum
paucitas sinet; nam a parte tibi erit auxilium, a qua minime reris, sc. a Graia
urbe.
Tua fortuna oppoiiitur Graiae urbi.
Altior insurgit Spf. audentior ito quam
tua i. e. Troiana adversa fortuna, quae

etiamnunc

persequitur, sinit.
Itaque
audacler ferendo fortiter audeiido victoriam tibi parabis.
qua prob. lib. Itr.
IVd. Est PalLanleum Evandri cf. 8, 13L
via salutis cf. 3, 664.
te

95*.

99.

adyto cf.
remvgit

dicimus
dubiis
est

9^.
4,

490.

Ambages

non propriis verbis, sed

obscuris indicatur; ea autem

si

3,
cf.

et

res

ubique ratio oraculoruni;

cf.

Luc.

1,

637 Flexa sic omina Tuscus involvens

multaque tegens anibage canebat. flta
ambages dicuntur Sphingis aenigmata Ov.
Met. 7, 761.)
Hinc eliam ApoUo Graecis
dicebatur Jo^iug a ?.o^6g.
Tac. An. 8,

54

et

coguoscam,

sen
103.

Non

Aeneas
sibi
ut

petit,

liceat

novum

ut ad Anchi-

laborum

aut

et

Ancliise 5,

apud auimum meum perpessus

Sed uuum est quod pelo, ut adire

cogitatione

fuiura et aliquanto ante conaccidere possit in ulramque

stituere quid

partem.''

enim rem,

Praecipimus

quae

nondum esl. Sic ap. Caes. BC. 3,

87 ac iam animo victoriam praecipiefacta

bauf.

et

Cic. Pli.

13,

20

dixit

praecipere

gaudia.

Palus efficitur Acheronte refuso,

ipsam recurrente.
refuso.
Ila
Luc. 8, 797 Qua tcrra extrema refusum
tendit in Oceanum, quae verba signant
siiium Pelusiacum
in
quo refringilur
mare et repelliiur. Itaque palus orilur,
iude quod Acherou de lerra in inferum
107.

iu se

delabens rursus reverlitur atque slagnal.

oratores esset palus orta Acheronte

Apud

refuso

ueque quoad gramniaticam diver-

sus est ille ablaiivus qui dicilur maieriae

cf. 3. 618.
Erat autem ..Acherusia palus
Cumis vicina" Plin. X. H. 3, 5, 9.
109. sacra ostia

1,

110.
178.

Ad rem

cf.

2,

686.

721.

cf.

2,

112. His rebus faciis

adire.

458

105. -praecepi.
Id explicat Cic. Off. 1,
,,Iugeuii magni est
praecipere
23, 81:

Germanico per ambamos oraculis, maturum esitium

123.

omitia iain au-

iiaiu

liceat Iiiferos.

cecinisse.

102

adii;

et

sum.

ferebatur

ges, ut

le

divi Csc. ab lleleuo 3,

amorem

viUt ostendere.

muluum

recepi

cf.

inter

se

AENEIDOS

LIB. VI.

271

Quin ut te supplex peterem et tua limina adia-em,

Idem orans mandata dabat. Gnatique patrisque,
Alma, precor, miserere, potes namque omnia, nec
Nequidquam lucis Hecate praefecit Avernis:
Si potuit Manes arcessere coniugis Orj^heus,

115
te

Threicia fretus cithara tidibusque canoris;

Si fratrem PoUux alterna morte redemit,
Itque reditque viam totiens. Quid Thesea, magnum
Quid memorem Alciden? Et mi genus ab love summo.
Talibus orabat dictis arasque tenebat,
Quum sic orsa loqui vates: Sate sanguine divom,
Tros Anchisiada, facilis descensus Averno
Noctes atque dies patet atri ianua Ditis
Sed revocare gradum superasque evadere ad auras,
Hoc oiius, hic Labor est. Pauci, quos aequus amavit
luijpiter, aut ardens evexit ad aethera virtus,

120

125

tl6.
119.

mandata

I.
5,735.
Cilhara fretus

tlnbat

Orpheuf.

Averno i.
Averno

4,

245

est conjisus.
121. alterna morte. PoUiix, patre love
iiatus atqiie inde iminortHlis
ita aiuavit
,

chisiada.

per sex menses alter in caelo, alter apud

Ea de re auctores coHegit

inferis est,

antiqiios

Jan ad Macr.

Sat.

1,

81.

122. it viam cf. 5, 235.

redit cf.
438. 556.
'iheseus cum Piritlioo
descendit Proserpinam rapturus.
77icsea, magnum scribitur et 't'h. magnum,
Sed Tlieseus non
ne versus incidatur.
magnus est, si cum Hercule comparatur,
neque erat aptum ullo modo laudare eum,
qui facinus patraturus descenderat. Quare
tantum nominat; et Hercules etiam ap.
Hor. C. 4, 5, 36 Magni nomine quasi

4,

suo gaudet.

Orco patrem
,

esse in

MPl.

Omne quod in
atrum est, ita vel ipse Dis
Ov. M. 4, 438 nigri fera regia Ditis;
Her. 3, 72 nigri rcgia vacca dei et Pro127. atri ianua Ditis.

serpina Hor. C. 3, 13, 81. furva dicitur,

aiiimae, quae sunt iii Orco
umbrae

et

suiit.

ad auras

128. superas

cf.

v.

481.

129. E.x his verbis patet Aeneam, quuiii

reiueaverit, esse eximium virtute et deorum amore.
aequus: propiiius, 1, 479.
Ea vox paene in proverbium
9, 209.
abiit cf. Pliii. Ep. 1, 2, 3 nam vim tan-

torum virorum pauci quos aequus ama-

133. Hercules Cerberum in lucem protraxit cf. 396.

Si illis licuit, mihi
eliam licebit, qui non minus a love duco
originem, et si Orpheus uxorem, Pollux
fratrem, si Hercules custodem, Theseus
reginaiu ex Orco trahebant, ego videre iii
bit

e.

refert

Castoreni fratreni, Tyndarei (iHiim, iit a

love peteret, ut inde partiia iminortalitate
inferos esset.

ad Avernum."

S.
Rb.
Averni in
Utrumque Lalinum et Averno
P2Ryc.
Averni cf. 3, 684. Quo fre5, 451 et
tus Aeiieas petierat, id ipsum Sibylla allocuiione sua firmat: sate s. divom
Anet

iit

130

cum eoque coUoqui

si

lice-

contentus ero.

possunt.

vit asser^ui

ad aethera iiam:
Virtus recludens immeritis mori Caelum
iiegata tentat iter via" Hor. C. 3, 3, 21.
Ila Hercules ap. Sen. Oet. 192
Virtus
mihi in astra et ipsos fecit ad superos
Cic. in lege sancit:
iter."
CLegg. 2, 8.)
quos eiido caelo meColiiiito et ollos
Herculem
rita
locaverunt
Liberum,
Aesculapium, Caslorem, PoIIucem, Quiri130. ardens evexit

124

155.

Sibylla dicit quae

sint peragenda.

124. aras tenebat

125.

tum

quum Mss.

cf.

opt.

4,
cf.

ante

num;

219.
3, 590.

alii.

126. Anchisiada

Ml

al.

rec.

fVg.

Anchisiade MPRybc prob. Rb. cf 9, 653.

Ulraque forma apud poetas Latinos in
usu fuit.
,.Descensus Averni legitur

quae daiiir homini

mentem, virlutem,
earumque laudum delubra sunto."

asl olla, propler

adsceiisus
fideiu,

iii

Itaque noii
niti siint

caeluni,

admitluiitur nisi
et

ex his

paiici

qui Diis ge-

nec nisi adiu-

vaiitur lovis favore aut excellenti virtute.

Utrum iu Aenea statuas poeta libi concedit.

P.

272

VIRGILII

MAROMS

Dis geniti potuere. Tenent media omuia silvae,

Cocytosque siuu labens circumvenit atro.
Quod si tantus amor menti, si tanta cupido,
Bis Stygios innare lacus, bis nigra videre
Tartara, et insano iuvat indulgere labori,
Accipe, quae peragenda prius. Latet arbore opaca
Aureus et foliis et lento vimine ramus,
lunoni infernae dictus sacer; liunc tegit omnis
Lucus et obscuris claudunt convallibus umbrae.
Sed non ante datur telluris operta subire,
Auricomos quam qui decerpserit arbore fetus.
Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus
Instituit.
Primo avolso non deficit alter
Aureus, et simili frondescit virga metallo..

130

140

Ergo alte vestiga oculis et rite repertum

Carpe manu; namque ipse volens facilisque sequetur,
Si te fata vocant; aliter non viribus ullis

145

Yincere, nec duro poteris convellere ferro.

Praeterea iacet exanimum tibi corpus amici,
Heu nescis!
totamque incestat funere classem,
Dum consulta petis nostroque in limine pendes.
Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.
Duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.

131. Silvae eiiim omnia tenent loca.

Itaque porta difficilis est inventii redeunti.
Contra (lui descendit, porta reUcta, niagis
niagisque penetrat silvas eoque certius
pervenit in Orcum inferiorem.

Cocytos M.

13<{.

134. Bis

i.

e.

et

tus vulg.

nunc

et

quum

morie-

ris.

135. insano labori:

Cf. SchiU.
Der
Mensch versuche die Qotter nicht, und
begehre nimmer und nimmer zu schauen,
was sie gnadig bedecklen mit Xacht und
:

Grauen.
137. Ramus est medio et obscuro in
Juco et frondibus et vimine aureus. Imagiiiem duxit a visco, quod maxime in
quercu conspicilur cf. 205. Ramos autem supplices praeferebant, cf. 7, 154.

Habet

etiam

descendit,

Hor. C.
gilius;

1.

Mercurius

qui

ad

inferos

aureum ranium Hom. Od.

24, 3.

Inde suum duxit Virsecutus est Claud. RP. 2,

10, 19.

quem

290.
138. luno inferna est Proserpina, quae
et Averna luno dicilur Ov. M. 14, 114.
et profirnila luiio RP. 1, 3.
Sic Pluto
est infcrnus
tyrannus Ov. M. 5, 507.
luppiter Styf^ius Aen. 4, 638. Sil. 1,
386.
pater Tartareus Val. FI. 1 828.
luppiter Tartareus 730.
Stygius rex
Sil. 6, 252.
hippiter tremendus 3, 385.
Zivg x^oviogSoph. OC. 1606.
,

quam

141.

qui.

quam

150

Demon-

ei qui.

nonnunquam

eiiam casu
Cf. 4, 597.
omiltilur anie relativum.
quam quis PRybc.
quam qui M. al.
Sed non si quis ramum decerpsil, aditus
patel huic vel illi, sed ei palet, qui decerpsit.
Felus etiam recte de surculis
et ramis dicilur,
ul 207. Ov. M. 6, 81
fetus vlivae cum baccis.
144. Aureus ob sequenlia languidum
iudicans Pl. scripsit ramus et e simi i,

strativum

alio

utrum enim languiMutandi agil libido

dius aureus an ramus.
Praeterea moneo
,

primo esse ablalivum.

147. aliter
29. 44.

.,

alioquin,

Cic. Off.

1,

ut

Sall.

Cat.

39. al.

Fvnere incestat i. e. cadavere

510; ubi enim cadaver, ibi locus impurus, qui eo elato debebat purgari, ut
150.

cf.

omnes

ii,

qui id atligerant.

151. pendes.

Cf.

Flor.

15 Scx

13,

1,

mensibus barbari circa montem

pependerunt.

uuum

Morconde
fcptilcro. Hoc loco quo de corpore sermo
est uli noli ad ea probanda quae 3. 67
dicla sunl.
Ceierum e. c. s. explicat
152. sedibus

luum enim

suis

e.

i.

sepelire fas

est.

debitis.

el

prius sedibus refer suis.

153. nigrae
debel

Aeneas

et

3, 118.
se et classem,

cf.

Luslrare

antequam

AENEIDOS

LIB. VI.

273

Sic demiim liicos Stjgis et regiia invia vivis

Adspicies. Dixit, pressoqiie ohnmtuit ore.

Aeneas maesto

155

lumina voltu
Ingreditur, linquens antrum; caecosque volutat
Eventus animo secum. Cui fidus Achates
It comes, et paribus curis vestigia figit.
Multa inter sese vario sermone serelmnt,
Quem socium exanimem vates, quod corpus liumandum
defixiis

160

Atque illi Misenum in litore sicco,

Ut venere, vident iidigna morte peremptum
]\lisenum Aeoliden, quo non praestantior alter
Aere ciere viros Martemque accendere cantu.
Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum
Et lituo pugnas insignis obihat et hasta.
Postquam iHum vita victor spoliavit Achilles,

165

Dardanio Aeneae sese fortissimus heros

Addiderat socium, non inferiora secutus.
Sed tum, forte cava dum personat aequora concha,

170

Diceret.

Demens

cantu vocat in certamina divos,

et

Aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,

Inter saxa virum spumosa immerserat unda.
Ergo omnes magno circum clamore fremebant;

175

Tum

Praecipue pius Aeneas.

iussa Sibyllae,
Haud mora, festinant flentes, aramque sepulcri
Congerere arboribus caeloque educere ccrtant.
Itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum:

Procumbunt piceae, sonat

180

icta securibus ilex,

157. volutat animo cf. 185.

158. cui comes it cf. <J. 704.
159. vesiigia figil: Nota tardum iiigressiim per figere indicalum, qaalis esse

ea igitur provocat
lebat canere Triton,
Personat c. acc. loci 417.
Misenus.
Hor. Ep. 1, 1, 7.
172. demens ; qui eniin sana est mente,
non cum diis se comparabit.
Si crc173. exceptum cf. 3, 332.
dere dignum est , sc. deum aliquem homini exstitisse aemulum et invidum; immo
poenam iustam ex superbia sua cepit.

soiet cogitantium.

Pl. delet si

ad Inferos polest desceiulere,

craiu ailiiigere

156

cf.

211.

2,

e.

i.

rem sa-

719.

Aeneas

iuvenit
rarauni.

aureum

160. vario

sermoiie:
Varie coniectabant. tiuem diceret interemptum.
161. P/. delet vates
illi.
163. iudigna ,,miserabili." S.
164. praestantior quod comparativo fit

adiecliviim.
ut

tamen

praestare, valere

c.

infinitivo

cf.

ad

4,

564.

Apud Romanos

167. lilni.

iungitur

erat tuba
peditum. lituus equitum.
IUa directa, hic
incurvus. Cf. 7, 519.
Ita Aeneam He170. non inferiora.
ctori parem habet 11, 289.
ad
171. Misenus
provocat
cerlamen
Talia
ausi sunt
Marsyas,
Tritonem.
Arachne aiii non sine ipsoruin pernicie.
Concha soCf. Ovid. Met. 6, 1. 382.
,

est.

Aram

sepulcri ,.pyram dicit, quae

in modum arae constriii lignis solebat.''
Alta sepulcri protinus
Sil. 15, 387
S.
De
ex^^truitnr caeloque educitur ara.
sepulcri
al.
segeniiivo cf. 5, 52.

177.

MR

pulcliro Py rec. Rh.

178. congerere ut E. 1, 69 tuguri
Caelo dacongestum cespite culmen.
Certant c. inf. 4, 443.
tivus. Cf. 5, 451.
179. Cf. 10, 723.
180. .,Picea feralis arbor et funebri

indicio

ad

fores

posiia

ac rogis virens"

Similes
X. H. 16, 18. Cf. 3, 64.
locos vide ap. Ennium: ,,Incedunt arbusta
Pliii.

per

alta,

securibus

magnas quercus,

caedunt,

Percellunt

exciditur ilex, Fra.xinus

18

P. VIRGILII

274

MARONIS

FraxineaequG trabes cuueis et fissile robur

Scinditur, advolvunt ingentes montibus ornos.
Nec non Aeneas opera inter talia prinius
Hortatur socios, paribusque accingitur arniis.
Atque haec ipse suo tristi cum corde volutat,
Adspectans silvam immensam, et sic forte precatur:
Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus
Ostendat nemore in tanto! quando omnia vere
Heu nimium de te vates, Misene, locuta est.
Vix ea fatus erat, geminae quum forte columbae
Ipsa sub ora viri caelo venere volantes,
Et viridi sedere solo. Tum maximus heros
Maternas adgnoscit aves, laetusque precatur:
Este duces, o, si qua via est, cursumque per auras
Dirigite in lucos, ubi pinguem dives opacat
Iiamus humum. Tuque, o, dubiis ue defice rebus,
Diva parens. Sic efiatus vestigia pressit,
Observans quae signa ferant, quo tendere pergant.
Pascentes illae tantum prodire volando,
fraiigitur

atque

abies

consternitur

Piiius proceras pervortunt,

alta,

omiie sonabat
frondosai" et

Arbustuiu fremitu silvai

Slat. Theb. 6, 100 sqq.
183. nec non A.
Bona oeconomia
venitur ad rainum." S.
184. accingitur cf. 4, lo2.
185. f olutat cum corde suo ut 8
588. Sic SaU. lug. 6 volvere cum animo
Cic. Verr. 3, 12, 29
Considerate
suo.
cum vestris animis. in RuU. 2, 24, 64
Id polestis cum animis vestri^ cogitare.
Sed dicit etiain secum corde volutnre 1,
50. 4, 533 sive secum animo volutare 6,
157 et corde volntare 10, 159. 12, 843.
186. forte M. al. S. qui tainen: Vacat forte et est versus de his, qui tibicines vocantur, quibus additur aiiquid ad
solam metri sustentationem." Forte eniin
non necessarium, neque tamen absoiuiin
est forte fieri dici, cuius rei caussam, aut
cur eo ipso tempore fiat, non inteiHginius
opporluna autem ea precatio, ubi ex im-

mensa silva unus ramus est legendus.

foce ore, quod nonnulli libri dant, ex
,

Pl. et (ir. delet et

emendalione est.
prccatur, quae ratio est simpUcissima.

187. ,,Si adverbium rogantis

tis

et

est

cf.

8,

560.

nimium vere cum

Quando,

optansiquidem,
et

ingenti dixit afTectu,

quasi mors praedicta falsa esse debuerit."

S.
Arbore addere opus non erat cf.
4, 344.

Geminae cf. 1, 162.

191. Ipsa sub ora vertimus gcrade,
dicht unter dic Angen.
Ipse ea esse
sigiiificatione docenl Krammaiici et exempla
190.

185

190

195

2, 442. 469. 550. 3, 5. 8, 561, alia

,,lpsa
multa el aliorum scriploruin.
sub ora; perite: iie si longius volareiit
non ad eum pertinere viderentur. >'am
moris erat, ut captantes auguria cerla

spatia designarent, quibus volebant

videnda ad se perlinere." S.
192. sedere cf. 10, 301.
193. Columbae erant Veueri sacrae, et
columbaruin clarum erat iUud oraculum
sibi

Dodonaeum.
195. Ubi
aureus

est

explicant: wbi ramus ille

haerent tamen in voce opa-

elc.

cat ,
quod unus ramus non possit ita
opacare terram. At in hac explicatione
perslandum esl.
Aiia quidem est raiio,
qua vertitur: Hier, \vo Baum an Bauin
aus iippgem Boden steigt.
Sed ramus
pro arbor , dives pro frequens dictuni
iion satis defenditur. Neque densam quaerit silvam sed iilum aureum ramum.
Pl.
ramus coni. arbor.
pro
dirigite
My2bc, derigite PRyl rec. Hb.
196. dt^fice.
Tib. 3, 4, 20
Somnus
sollicitas deficit ante domos. Peficimus
eum, cui auxilium non ferimus. quod ex-

cf.
r/eesse,
longe ess-e alirni.
Pestituimus eum, cui auxilium promissum non praeslamus.
ne deficevf. 544.

spectat;

197. effatus: Proprie effata suiit augurum preces." S.

festigia pressit,
consliiit cf. v. 546,
quia ad captanda
auguria posl preces imraobiles vel sedere
vei stare consuerant." S.
199. Pergunt columbae, ut si cibum
quaerunt, sensim sensimque progrediuntur
et eundo et volando; neque tameii longius

AENEIDOS

LIB. VI.

275

Quantum acie posseut oculi servare sequentum.

lude ubi veuere ad fauces graveolentis Avenii,
Tollunt se celeres, liquidumque per aera lapsae
Sedibus optatis gemina super arbore sidunt,
Discolor unde auri per ramos aura refulsit.
Quale solet silvis brumali frigore viscum
Fronde virere nova, quod non sua seminat arbos,
Et croceo fetu teretes circumdare truncos:

200

205

erat species auri frondentis opaca

sic leni crepitabat bractea vento.
Corripit Aeneas extemplo, avidusque refringit

Talis

llice,

210

Cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllae.

Nec minus interea ]\Iisenum in litore Teucri
Flebant et cineri ingrato suprema ferebant.

pinguem taedis et robore secto

Ingentem struxere pyram, cui frondibus

Principio

215

atris

Intexuut latera, et ferales ante cupressos

Constituunt decorantque super fulgentibus armis.
(iiiam iit ah iis qui sequuiitur
possinl conspici.
202. ,,Uicit eos alte volasse ad vilaiiduiu Averiii odorem.'' S. cf. 241.
203. siiper arbore sidunt ..secunduui
antiquam licentiaiu" S. sc. cum ablati^o

proceilunt,

loci

iuiiclum est sK/jer, ut E.

ablalivo lemporis A.

9,

de qua agilur 1, 750.

Deinde adverte I.atiiios,
vel

altiore

vel

latiore

1,

H\

cum

61; cum alil.

Cf. Gr. S 357.

rei,

uhi de loco vel

disse-

liumiliore

rant, saepe iion simplicibus uti praepositioiiibus in vel ad

sed iis, quae simul
qualia loca siiit involvunt.
Sic supcr c.
acc. 1, 680. 7, 557. Liv. 21, 5 super
,

ripam castris po^itis, et

sub 4, 387.
oben auf

sic saepissime,

ante 2, 469.
arbore, quod est in arboGeminae 3Iss. ad
ris parte summa.
columbas pertinet, quas iteruni post v. 190
Cf.

in

summa

gemina
geminas dicere nihil attinebat.
Gemina arbore significanHir aut
al.
duae arbores vicinae cf. Ov. M. 6, 720
incola de gemina
Ostendit adhuc
viciiios arbore truncos ; aut est arbor
duplicis trunci in comiuune coeuntis fastigium; aut quae diversi generis liabet
ramos et suos et aureum, quae est Vgli
Sic Cliaron Ov. M. 2, 630
sententia.
scdibus
gemiuus dicitur, biformis.

MR

quibus

optaverat.

P/.

iaspis,

etiaui

Ila

maturum

h.

quaeritur
1.

dant

esi et auri

imitatur colorem." S.

207. Tniiicus esi ramus ut G. 2, 63.

209. brailca /, brattea MRbc rec. lib.
bratea, brattea,
,Jiruttca
brattia P.
tam inbraclithea scribuiit librarii.
pro
doctis liominihus quidni exspectes,
plurali (iii muliis eiiiui est crepitabant)
,

hoc habitum fuisse"'' flu.

210. ,,E.Ttemplo; beue verbo usus est

augurum."

S.

211. CuJK/an/em (cf. 5, 856). Aliud

Cunctauiem; quia avipendet ex alio.
dus, ut ostendat, taiitam fuisse avellendi
cupidiiatem, ut nulla ei satisfacere posset
celeritas."'

212

S.

235.

Misenus

sepelitur.

optati^

scripseritne awro.
Mss. et R. auro;
F/. coni.
quod vellem le^i iii omnibus.
auro per ranios virga; at ex virga ortum aura iiou esset. Melius igitur aiiro
p. r. auru.
205. ,.Bene brumali addidit. Tunc euiiu

dct

considerent

ut

coiii.

Aeneas

Eminus optala

Quae
62.

ratio fuerit sepelieiidi vide

Cic. Legg.

2,

22

27.

ad

3,

213. Ingratus est cinis, quod non seiiIia Copa 35

qui sibi fiant houores.
quod cineri ingrato servas bene olentia
Eodem modo Ecl. 1, 35 urbs inserta.
grata dicitur, ex qua Tityrus pro frugibus nou refert pecuniam, et Prop. 1. 3, 25

til.

Aeneae supcr arbore sidunt.

spleiidor auri." S.
204. ,,auri aura
Sed aura nusquaiu praeterea ita lepitur,

omniaque iiigrato largibar muneru

somno, quod dormiens puella nescit mu-

comprobatur.

215. Rogi maguitudo iu honorem accipiebatur defuncti.

216. Ferales cuprcssos cf. 3, 64.

neque

Nam

locis
si

ap.

Atque aura

qui

afferuntur

Prisciauum Perieg. 1020

viridi legitur

est

quae splcn-

iiera appoui.

P.

276

VIRGILII

MARONIS

Pars calidos latices et aena undantia flammis

Expediunt corpusque lavant frigentis et unguunt;
Tum membra toro defleta reponunt
Fit gemitus.
Purpureasque super vestes, velamina nota,
Coniiciunt.
Pars ingenti subiere feretro,
Triste ministerium, et subiectam more parentum
Aversi tenuere facem.
Congesta cremantur
Turea dona, dapes, fuso crateres olivo.

Postquam

collapsi

cineres

et

flamma

220

225

quievit,

et bibulam lavere favillam,

Ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno.
Idem ter socios pura circumtulit unda,
Spargens rore levi et ramo felicis olivae,

Reliquias vino

230

Lustravitque viros dixitque novissima verba.

At pius Aeneas ingenti mole sepulcrum

219. lavant et ungunt.
Qui id facieRomanos dicebantur poUinclo-

bant, apiid
res.

320. Vestes
corpus mortui

purpureae,

quibus tegitur

memorantur ut res notissimae ap. Liv. 34, 7 et Ciceronem c. 83.

221. Felamina nota ut II, 195 munera nota, i. e. quorum fuerat in vita
usus.
Mortuorum vestes in rogum inii,

cere mos erat cf. Luc. 9, 17.5.

Quin suas
eliam iniecere lugentes et arma Suet. lul.
84; etiam aurum, argentum, gemmas Siat.
Theb. 6, 207, et crines et barbas 6, 194,

Subiere feretro, ut bonorem, quo

colerent, ostenderent.
Sic Caesaris lectum pro rostris in forum magi222.

morluum
slratus

et

honoribus

84;

funcli

delulerunl,"

A. 1, 8 conclamant patres, corpus (Augusli) ad rogum huraeris senatorum ferendum.

Subire c. dat. 8, 123.
Suet.

lul.

et

ap. Tac.

223. Triste ministerium i. e. quod esIriste ministerium.

Cf. 11,76.
Subiiciunt rogo faces , quibus incendant,
sed aversis oculis; idque more maiorum.
,.Propinquioribus enim virilis se.xus hoc
dabauir officium.'' S.

sel

224. Congesta , nam singuli ex omni

populo munera ferebant.
Cf. Suei. lul.
84. et Aen. 0, 101. Slat. Theb. 6, I2H. Sil.
Ifi, 308.
Dona dicuntur, quae diis

oflferuntur 5,

lOI. G. 3, 22.

225. Dapes dicuntur. quae diis Manibus ofTeruntur; 3, 301. 5,9 sunt eae
mel, vinum, lac, E. 5, 66 lac, vinum.
oleum.
Ap. Stal. Tlieb. 209 in ignes
coniiciunlur crocus, tus, mel, merum, sanguis, lac; A. 11, 199 in flammam iugulaniur pecudes.
Crateres, oleo pieni in
ignes coniiciunlur: ,,Diis superis tantum
libabant; inferis vero sacrificantes eliam

Pl. coni.
ignem miltebant." S.
Lltima rlona super fuso cr. o.
227. Lavatur favilla vino et cado con-

vasa

in

C. cr.
ditur.

229. circumtulit: purgavil, Antiquum

est.
Plautus: pro larvato te circumferam.-' S.
Amph. 2, 2, 143 tu
istanc iubes pro cerrita circumferri.
Xam luslratio a circumlatione dicia est
vel taedae vel sulfuris." S. lungitur igiUir circumferre aliquem aliqua re; quum
ciri-um aliquem vel alicui aliquid usus
Sic YirgiUus
requirat.
Cf. Gr. 2S9.
saepissime, quum nova verba et a vulgari usu recedentia formare non licerel,
Ccf. 2, 31} verborum slructuram aliquam
a vulgari recedenlem admisil; habuilque
nonnunquam ea in re et qui euni sequebantur et quos sequebatur.
Cf. mutnre
Benll. Hor. C. 2, 16, 16.
Onerare 1, 195.
inscribere 1, 478.
circumdare 2, 510.
stipare 3, 4ti5. tiubtcxere 3, 582. praetexere 4, 500. intendere 4. 506. struere
impri5, 54. pacisci 230. exuere 423.
mere -^36. pracfigere 557. excutere 6,
353.
accumulare 886. comprchenderc
intexere 488. arcere 8, 73. in7, 73.
nectere 660. cumv.lare II, 50. miscere
607, alia, in quibus e.Yquisitior usus
slructuram invertil.
Perfecto funere luslrantur qui adsanl olivae ramo aqua

verbum

ter cf. II, 188.

230. rore levi: Guttalim enim spargitur aqua cf. 4, 635.
Hinc Ov. M. 1, 371
Inde nbi libatos inroracere liquores vestibus et capiti,
Fclix uliva esl ut
7, 750 frugifera, contraria arboribus infelicibus
quae fructum non ferunt quae
sunt inferis sacrae; quare purgat lugenles.
231. \ovissima verba
,.i.
e.
Ilicet.
Nam Vale dicebaiur posi Uimuli quoque
peracla sollemnia." S.
tincto.

AExNEIDOS LIB.

277

VI,

Imponit suaque arma viro remumque tubamque

Moute sub aerio, qui nuuc Miseuus ab illo
Uicitur aeternumque tenet per saecula nomen.
His actis propere exsequitur praecei:)ta Sibyllae.
Spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu,

235

Scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,

super haud ullae poterant impune volantes
Tendere iter pennis; talis sese halitus atris
Faucibus effundens supera ad convexa ferebat:
[Unde locuni Graii dixerunt nomine Aornon.]
Quattuor hic primum nigrantes terga iuvencos
Constituit frontique invergit vina sacerdos,
Et summas carpens media inter cornua saetas
Ignibus imponit sacris, libamina prima,
Yoce vocans Hecaten, Caeloque Ereboque potentem.

Quam

Supponunt

alii

cultros,

240

245

tepidumque cruorem

Suscipiunt pateris. Ipse atri velleris agnam

Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori
Ense ferit, sterileraque tibi, Proserpina, va(5cam.
833. Statius moiitem ^nsemmi
verbis:

his

remo
236

Silv.

263.

inferna

lliaco
3,

5,

98.

yirma

cf.

507.

Sacro Proserpinae facto in

et Sibylia desccndunt.

Aeneas

hinc cingitur silvis." S.

241. suijcru M2P2F-/bc, super MlPlR
rec. Rt>. Supera convexa pro caelo Vgl.
dLxil cf. 7. 562.
842. Dionys. Perieg. Tovvty.cc ^uv y.cd
hiiic lacu,

iTifjiXBLOvaiv "AoQvov.

Priscian.

Graii posuerunt
740 sq. Principio quod Averna rocautur. nonien id
ab re impo^^itum est quia sunt ncibus
contraria cunctis. Straho hanc narrationem falsam iudicavit 5, 4, .i. p. 244.
At omisit hunc versum
Cf. ad 3, 442.
Servius. abest a FMP; facile ex Graeco
Quae auver.su ab aliquo potuit inferri.
tem gravissima est caussa, Virgilius aves
dixissel necari non lacu Averno, sed speHanc
lunca qua ad inferos desceiuUtur.
autem speluncam poeta non poluit Aver-

Lnde
nomen Aornin.

Per. 10.56

locis

Lucr.

6,

num

dicere.

git.

^Fundere

237.
4, 61)

5.

e^*'

inversupina

libare, quod fit iii sacris supernis.

ergerv aulem est conversa iii sinistrain
partem manu ila fundere, ui palera convertatur. quod in infernis sacris fil. Haec
aulem pertinent ad victiiuarum exploralionem; ul si non stupuerinl, apiae proDeinde iii quovis sacrificio
benlur.'" S.
crines aliquol de capile decerpti in ignem

manu

Id fecit alius, qui quuin siet prope Avernum res

iniiciebaniur:

173

et

ipsum Avernum

xerunt nomine Vgli formula esl

243. nigrantes cf. 3, 118.

cf.

Di441.

precaiio

fiebat

His
cf.

cf.

12,

rebus hosliae
12, 813.

oce vocans: ,.non verbis, .sed

quibusdam myslicis sonis.'' S. Quod si
hoc loco ita explicaiur, iioii tamen dillert
247.

voce vorarc

simplici

vocare

cf.

12,

Quod est ap. Ov.

38. Tib. 2, I, 83.
Her. 10, 34 sumrna Tliesea voce voro,
Sic legitur
addilo snmnia satis firmatur.
vocc precari 9. 403. 11, 785 et voce
roce loqui 1, 614.
referrc 1, 94. 208.
Cf. ad 4, 344.
voce effari 2, 524.
248. supponunt cultros : G. 3, 492
supposili tinguuntur sanguine cultri.
,.Fuit autem verbum sacrorum, in quibus
Hostia
mali ominis verba vitabaul." S.
superis

sacra

sursum

reflectebantur,

et

imponebantur; inferis diis

sacra ad lerram deftectebatur prona, et
culter supponebatur, iugulo depresso adtepidum^ue cf. 1, 701.
movehatur.
cultri

iugiilo

2.50.

significari sibi per-

suasit, adiecitque nominis caus.sam.

tum

sacrificiuni.

ipsae putabaniur sacrari

mile quid legeret,

esset,

cf.

(cf.

236. lUs actis ut 637. 12, 843. Sil.

16, 876. 457 et qxiis actis Sil. 7, 730.
Nam .scru238. Scrupea ; lapillosa.
pus proprie est lapillus brevis. qui presUntie
eliam
sus sollicitudinem creat.
l'uta aulem, quia
scrupalus dictus est.

cpwTig

244. constituit

sigiiificat

iugum memotabHe

250

7,

Eumenidum mater Nox

est

cf.

331, eiusque soror Tellus.

251. sterilem vaccam, nam rapta ad

Tartarei thalamum Proserpina regis pla-

278

P.

Tum

VIRGILII

MARONIS

Stygio regi nocturnas inchoat aras,

Et solida imponit taurorum viscera flammis,

Pingue super oleum infunclens ardentibus extis.
Ecce autem primi sub lumina solis et ortus
Sub pedibus mugire solum, et iuga coepta moveri

255

Silvarum, visaeque canes ululare per umbram,

Adventante dea. Procul o, procul este, profani,
Conclamat vates, totoque absistite hico
Tuque invade viani, vaginaque eripe ferrum;
Nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.

260

Tantum effata, furens antro se immisit aperto.

Ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat.
Di, quibus imperium est animarum, Umbraeque
Et Chaos,

Phlegethon, loca nocte tacentia

Sit niihi fas audita loqui, sit numine vestro
et

vaccae slerilis cervice resecla. qiioil

ipsa sterilis eral.
252. Stygius rex esl Pluto cf. v. 1 38.
nocturnas rs. Xoclii eiiim diis in-

catiir

feris

sacrificabaliir.

verbiim

Inchoare sacroriun

est.

SoUda viscern i. e. lolum corpus.

viscera sunt, quidciuid inter ossa et
culem esl. Ila 1, 211. 8, 179. Curt. 4,
14, 22 eripite vinceru mea ex vinculis.
Solifiiis ita saepius Hor. C. 1, 1, 20
partcm solido demert: de die. lust. 30,
4
Terrae niotus civilates solidns absorbuit.
Aique ila iaui Varro ap. Nonium.
Diis aiitein iuferis liolocausla fiebaiit, viciimae toiae cremabanlur, quod de
iis
iiemo ciuidciuam edere volebal
<iuo
2.53.

Nam

inferis

addicerelur.

254. superque FMPKybc al.

super
anliqua aliquol Pierii".
infundens M.
fundens FPRybc al. Inde super o. inlundcns Wir. [ji!,^ nuperqiie o. fundens
Ub. qui ,,Unuin vei plures versus additurus fuil poela
ni fallor."
infunet
dens inlerpolatum est in >I."
Cf. 3, 380

silentes,

265

late,

Contra visne recte diclnm, naiu

quuni quae v. 256 narrantur, videat ocuUs, ululatum vero audiat, concludil eum
a canibus Hecales fieri, neque ^men
Hecate audila prece advenit,
certo scit.
slipata canibus et lupis, quorum latralus
Adventanle deo omnia moventur
auditur.
llielon.

92.

3,

cf.

258. Procul este profani, hy.ug hKug

i^7]koi, iu sacris omnibus dici solebat:
nam si quis impurus accessit, sacra polluit.
Hoc loco recedere iubentur socii
Aeneae quibus non est concessum adire
inferum.
,

259. Absistcre c. abl.

sic Sil. 2, 371
absistile ponto.
Ov. M. 11, 115
:

toto

tenel arbore pomum. Cic. RA.

25 submovere maleficio. Cf. Gr. S 336.

demptum

267.

264

Poctae precatio.

264. Eadem precatur Tlieseus ap. Sen.

Herc. Fur. 658
61.
Horrorem movent
ea ipsa, quae de introilu ad inferos mo-

et

mtr.

9.

Suel.

Aus. 94 infuso super

idtaria mero. Cf. v. 244.

255. Slatim primo mane iniroit cf. 536.
Gt. coni. solis, ci orsum ,,Solum orsum
est mugire". Pl. prinii "iibito sub liimi/.is ortiis.
Ulerque ciipil tollere laulologiam" quae esl iii sub luinina primi solis et sub orlus solis.
256. luga 'ilvarum sunt moiiles silvis
consili; sic 11,

nemorum.

54.3

Inde

iuga longa solorum

pelit,

ut ea

proferre

et

diis inferis

euarrare sibi

li-

ceat.

265. Cliaos, quod

Tartaro i. e.
Lucaiuis Tartarum Cbaos dixit 6, 617. 696. 9, 101
lam nunc fe pcr inane Clinos. per
'Vartara coniux si sunl uUa scquar.
Val. Fl. 1, 831. 2, 86. 4. 123. 5, 96. 7,
402 Pcr cliaos occurrunt caecae sine
rocibus umbrae.
ipse Tarlarus,

silvae iugosae

dicunlur
Ov. Ani. 1, 1, 9.
Ue hoc gen. cf. 177.
257. flsae
quaniquam in rebus exIraordinariis saepe reperitur,
Pl. quum
mugiat terra et moveanlnr iuga
iilulare
vult canes, non inodo ululare videri, et
scribere iubel saevae , oliosum li. 1. epi-

neque ininus, quod a

neiitur,

sit

efficiliir

eliain

Sit mihi fas

sit mihi a voi. e.

concessuni, ut idem sit, quod
numine vestro i. e. liceat per numen

266.
bis,

ila

Uiis

vestriim.

Rst enim

c.

inf.

significat

//-

cet; sic 596. 8, 676. Ov. M. 3, 478 Licent

quod tangere non cst, adspicerc.
,

Ilor. S.

1, 5,

87 mansuri oppidulo, quod

AEISEIDOS LIB.

279

VI.

Pandere res alta terra

et caligine mersas.
Ibant obscuri sola sub nocte per unibram
Perque domos Ditis vacuas et inania regna.
Quale per incertam lunam sub luce maligna
Est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra
luppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.
Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci
Luctus et ultrices posuere cubilia Curae;
Pallentesque babitant Morbi, tristisque Senectus,'
Et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas,
Terribiles visu formae, Letumque, Labosque;
Tum consanguineus Leti Sopor, et mala mentis
Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum,
Ferreique Eumenidum tbalami, et Discordia demens,
,

qui opprimiintiir
489. (Claud. B.

aliqua;

re

fiinere

ita

Gilil. 410 tantum f/uem

funere mersit) malis 512. Stal. 9. 270
Imle mergeic
ingenti vulncre mersit.

omniiio iiifeHcem reddere Ov.

1,

I\I.

380.

159 quae populos merserc potente^. Cf. Sen. Ep. S5 /iegra cor/iora
minima interdum mergit accessio.
1,

pandere

cf.

26S

3,

179.

281.

Orci

fauces.

868. Ibant sc. per lempus alicjuod,

obscuri, ul qui in umbra versaiilur, cf.
sola sub nocte, in einsamcr
8, 135.
Cf. 5, 613.
ISacht.
vacuas et
869. domos i. e. locos.
inania rcgna. Umbris enim corpora non
Cf. 651.
Cic. in Catil. 1, 7.
sunt.
Verr. 8, 34 uufhis et inanis iuiigit.
ma870. Incerta linia cf. 3, 203.
ligna , parca, iit benigniis noiiminquam
est largus. G. 2, 179 coUes maligni sunt,
qui parcum fruclum praebent; 5, 525
aditiis malignus,
angustus Omde periculosus).
Qui maligiie dat parce dare solet.
Luc. 9, 500 cowpecta est parva
Plaut.
maligna Unda procul vena.
Baccb. 3, 2, 17 malignus et largus sibi
opponuntur. Conlra ingeni benigva vena
Hor. C. 2, 18, 10, quam AP. 409 divi-

tem

280

relinquilur, aique ip.sa iaiiua procul a via

..Vestibula
esl, area vacanli inlersita."

sunt spatia grandia ante fores aedium requi venis.senl,

licta, in quibus starent
priu.squam in domum intro mitterenlur."
Fauces autem vocat CVgl.) iter angu,

slum, per quod ad vestibulum adiretur."

GeU. Potius dixerim fauces esse aditus
per vestibulum ad fores. Ante veslibuluiu
im
esl idem quod primis in f. 0. vorn
forhofe und beim /infang des Einganprimis in faucibus cf. 7, 61.
ges.
primisque MRb. primis Pjc rec. Ilb.
Res, quae morlem aflerre solent, in limine

Orci recte ponuntur.

274. LUrices Cvrae
quoi diri conscia facti

cf.

luv.

13,

193

mens habct

atverbere caedit, occultum quatiente animum tortore flagello.

276. turpis Egestas: Ue ralione adMalesuada Fames,
iectivi cf. 1, 202.
Eur.^ Electr.
quae ad scelera impellit.
379 cM' ix^L voGov nsvLU, 8L8d6v.iL 8'

tonitos et surdo

ccvSqu rfj 5^9?' v.cfAOv.

sceleri proclivis Egestas.

13, 585
Famis noia
809.
799

Sil.

Ov. Met. 8,
278. consanguineus Leli Sopor.

est descripiio ap.

Sic

H. 11. 14. 231 "Ytcvo), v.ci6LyvT]T03 &avdUe eius sede et alii poetae lu.seTOio.
runt Ov. Met. 11, 592 sq. Stat. Theb. 10,

Mala mentis gaudia ..generaliler

omniuiu scelerum dicit, ac si diceret maCf. 8, 526.
lae mentis gaudia " S.
279. adverso in limine, anle ipsas fo-

84.

res.

vocat.

273. Ue Vestibulo

Macr. S. 6, 8 et
Gell. 16, 5 referunt ad verlium ea quae
dat Caecilius (iaUus vir doctissimus"
Macr. C. G. vestibulum esse dicit locum
et

per quem
ante ianuam domus vacuum
de via adiius accessusque ad aedes est,
quum dextra et sinistra inter ianuam
tectaque
quae sunt viae iuncta spatium
,

275

versu dicere non est. GeU. 3,

Multos
videre est pecuniae cvpidos.
267. Caligine mersas legitiir ap. Siat.
Mergi oiiiniiio irKiintiir,
Thel). W, 5t0.

liUC.

270

280. Eumenides ihalamos Iiabent ad fovlces teneant ostiarii, cuius cella

res, ut

ad fores erat. Quod Eumenides infra cum

Ovidio Met. 4, 452 (quem locum cum
hoc conferas) in Tarlari aditu ponit 570
et 12, 849 anle lovem dicit apparere, noil
est, quod errori des poetae, cui in re incerta fingere licet varia, modo ue in le-

280

P.

VIRGILII

MAROMS

Vipereum crinera vittis imiexa cruentis.

In medio ramos annosaque brachia pandit
Ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia vulgo
Vana tenere ferunt foliisque sub omnibus haerent.
Multaque praeterea variarum monstra ferarum,

285

Centauri in foribus

stabuhant, Scyllaeque biformes,

Et centumgeminus Briareus, ac behia Lernae,
Horrendum stridens, flammisque armata Chimaera;

Gorgones,

Harpyiaeque,

et

forma tricorporis umbrae.

gendo adimat voluptatem

possunt etiam
locum nuitare. Cf. 7.
331.
Piscordia demens, quari.s cognita
eraf bellis civilibus, a quibus renovandis
;

ut numiiia celeriter

vuU

deterrere.

280.

5,

3,

3,

424

Biformes

recte

dicuntur

287. Centumgeminus est centumple.x

iv.aT6yxfLQoq: ita tergeminus est triplex
8, 203. srplemgeminus v. 801 ut nonnuUi
dicere solent vierdoppell pro vierfach.
firiareus filius Caeli et Terrae, cf. Hom.
I, 403
ov BQiaQecov -Kaliovai 98oi,
II.

281. Orci aiiitum simili

hunt Sen. Her. Fur. 89.
Claud. in Rnf. 1, 2.9.

modo
Sil.

descri-

13, 579^

eumavSQig 8i ts itdvTtq Atycdoova

que Vgl. 10, 56-5 memorat centum cui
Centenasque manus,
brachia dfcunt,
quinquaginta oribus ignem Pectoribusque arsinse. Apud Hom. lovem B. defendit,
secundum Antimachum poetam arma tulit
.

294.

2S2

282. in

medio

Ulmum

283.

Orci vestibulum.
vestibulo.

sc.

sibi ftnxisse Vgl. videtur,

quod sterilis est et multorum gavisa

verno tempore florum copia, paucos habet
fructus auctumno.
vulgo ,.passini, catervatim." S. cf. 3, 643.
ingens saepius altero loco additum adiectivum cf.
v. 5.52. 3. fil9. 7, 170. 8, 622.

284. foliisqiie: De hac iunctura cf. 12,

944.
ferunt; neque enim certo ea se
scire debuit poeta pronuntiare cf. v. 264.
et 1, 1.1.
Infra terram somnia esse comraunis erat opinio cf. Eur. Hec. 71 X&cov

fiiXavonzsQvycov naxi-Q ovsIqcov. Tib.

2, 6, 37 ne tibi ncglecti mittant nova
somnia Mancs. Quod vana somnia nopoeta videtur indicare
tat in Orci aditu,
voluisse omnia, quae de Orco proferat
vana esse, nullis caussis firmata Ccf.
899), aut vanis facile adiunguntur monPonit ea alios
stra non minus inania.
secutus, videturque ea communis fuisse
opinio; certe ap. Arist. Ran. 143 Hercules Baccho in Orcum descensuro narrat
ocpHg KCil %-rjOL oxpfi /MVQia SiivoTccra.
insignis;

Centauri natio Thessaliae. feritate

Zeuxis primus Hippocentauros

finxisse

traditur, quales lioc loco sunt in-

286.

Stabulant ut equi; in
magnis autem Romanorum aedibus statim
ad fores uno in laiere equiUa solebant
teUigendi.

esse.

stabulant G.

3,

224; deponens usi-

,,Usurpative dixit, ut poforma.

pulat, luctat; nam slabulor dicimus." S.
Scyllae biformes. Plures ScyUae etiam
alibi memorantur, ut Lucr. 4, 736.
5,
891. et monstra ScyUae ap. Stat. Silv.
tatior

cf.

sq.

contra

Hercule

lovem.

Draco
,,Sed

occi.sus.

ab

liernaeus

Hydram

conslat

lacum fuisse evomentem aquas vasianles

vicinam civitatem, in quo uno meatu
Quod Hercules
clauso multi erumpebanl.
videns, loca ipsa exussit et sic aquae
clausil meatus.'" S.

288.

Chimacram

describit H.

II.

K,

181.

Chimaera ore leo, poslremis partibus

draco. media capra secundum fabiilas fuit.
Re vera auiem mons est Ciliciae, cuius
hodieque ardet cacumen, iuxia qiiod sunt
media autein pasciia sunl, quae
leones;
capreis abundant; ima vero montis serpentihus plena.
bitabilem fecit,

Hunc Bellerophontes ha-

unde Chimaeram dicilur

Dedi haec et ad v. 287,
occidisse." S.
ut exstet mythologiae explicaudae genus,
Cicero iam poquod est apud Servium.
tuit dicere de suo tempore:
,.Quis Hippocentaurum fuisse aut Chimaeram putat?
quaeve anus tani excors inveniri potest,
quae illa. quae quoiidam credebaiilur apud
inferos portenta e.xtimescat?

ND.

2, o.

289. .,Gorgones tres fuerunl, in exlrema

quae
Africa circa
Atlanlem montem
omnes uniim oculum habebant, quo invicem Htebantur; Stheno, Euryale, .Medusa."
S.
Eas iam Homerus Tartarum dicit haHarpyiae cf. 3,
bitare Od. 11, 632.
209.
Forma iricorporis umbrac est
Geryones cf. 8, 202. Lucr. 5. 28 tri,

pfctora tergcmini vis Geryonai.

423 Geryonis Iricorporis.

Sil.

3,

AENEIDOS
Corripit

LIB. VI.

281

subita trepidus formidine ferrum

strictamque aciem venieutibus obfert,
Et, ni docta comes tenues sine corpore vitas
Admoneat voKtare cava sub imagine formae,
luruat et frustra ferro diverberet umbras.
Hinc via, Tartarei quae fert Acherontis ad undas:
Turbidiis hic caeno vastaque voragine gurges
Aestuat atque omnem Cocyto eructat arenam.
Portitor has horrendus aquas et flumina servat
Terribili squalore Charon, cui plurima mento
Canities inculta iacet, stant lumina flamma,
Sordidus ex humeris nodo dependet araictus.
Ipse ratem conto subigit, velisque ministrat,
Et ferruginea subvectat corpora cymba,
lam senior, sed cruda deo viridisque senectus.
Huc omnis turba ad ripas eifusa ruebat,
Matres atque viri, defunctaque corpora vita
Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,
Impositique rogis iuvenes ante ora parentum:

290

liic

Aeueas,

Quam

multa

in

el

nioveliir,

qiiani

slriclo gladio

ut

periciilo

admoneat,

gladiiim

slringat

occiirraf.

irruat ex praePl. coni. corpore formas .... sub imafrine vitae.

S.^i^.
T olitare unibrae videniur per levilalein suam; ita 329.
Cava recie
dicilur ea imago. in ((iia vita iiiclusa est.
sic lava nubila 9, 671.
cava iiubes 1,
5l(i. 5, 810. 10, 636, in qua qiiis includitur ac tegilur.
2.M2.

jNt

lenipore

seiili

construitiir.

295

336.

Animarum concursus

ad

Acherontem.
29o. Aclieron. Cocytos, Sty.v. Pyripblegelhon, Orci fluvii, saepe miscentur, aliiiiiodo

duiii

aquas obscuras

Omnes
et

palu-

luridas ha-

inlerque se confluuiit.
Singulos de13, 571.
297. areuarn cf. ad 1, 107.
Cocyto

beiit

scribit Sil.

,.in

Cocylum;

scilicet per Slygem.'"

S.

298. Portitor Orri Charon dicilur G.

4, 302. cf. Prop. 4, 11, 7. et est in his
,,Usurpative dicilur sicut
locis custos.
vector.'^^ S.

et

Portkmeus

dicitur ap. luv.

Sed portitor etiam a porlare

^06.
sumit significationem ut sit pro portafor,
3,

ut h.

I.

300.

licet

explicari.

Staut lumina

Servare

flamma

cf.

cf. 5.i6.

12. 40.

flamnia M2Ph.flammae MIP2R-/. Flammei aulem omiies deorum oculi cf. 5. 648.
Attcnde, quid XuQOiv apud Graecos significet.

301.

ideni

305

v.

repeiilur

Adde

Sen.

Nodus

coercet.

Claiidiano

763.
,.Hunc servat amnem cultii ei adspeclu
horridus. Pavidosqiie >Ianes squalidiis geslat sene.x.
Impexa pendel barha deforEpigr.

38.

Herc.

Fur.

mem

siniim

concavae lu-

genae: Regil ipse conto porlilor loiigo

ratem."
Itaqiie amicliim siiiim leiiet. exIremis partiliiis in hiimero colligaiis. iion
reiil

tihiila

qui erat

iiexis;

mos hoiuinum

cul-

tioriim.

302. Subigere

suae subiicere po201 lembum remigiis subigere legitur.

velis minislrat. velis iuvat. iit possit navis currere
celerius.
Idem 10. 218. Neque i;e/is est
daiivus, quod sumuiit /Fr/. Fb. sed ahlativiis; cf. Tac. (Jerni. 44 iiec velis ministraut fnaves) nec remoi in ordiuem
laleribus adiungunt.
Val. Fl. 3, 38
ipse ratem vento stellisgue ministrat.
Sic Stat. 7, 752 ipse fApoIlo) sedens
telis pariterquc mini<tral habenis.
teslaii.

qiie alia ailribuiiiit loca.

300

auctumni frigore primo

silvis

290. Subita formidine {repidnns Aeneas

non

295

est

cogere; sic G.

1,

303. ferruginca ..nigra." S.

corpora

..Omiie

cf.

9,

582.

quod potest videri,

corpus dicitur." S.
304. cruda. rigens, oifiov yfjgcig.
Cf.
Sen. Oed. 166 f/ui capaci turhida cymba
fltimina servat durus ^enio navita crudo.
viridis senecttis cf. 5, 295.
ad ripas cf. ad 5. 609.
305. huc

306

8.

idem v. G. 4, 475
77. Cf.
magnanimum cf.
H. Od. 11, 38 sq.
'5
An. 5.
Gr. S
309. Similes comparationes G. 4, 473.

P.

282

VIRGILII

MARONIS

Lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto

Quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus
Trans pontum fugat et terris immittit apricis.
Stabant orantes primi trausmittere cursum
Tendebantque manus ripae ulterioris amoro.
Navita sed tristis nunc lios nunc accipit illos,
Ast alios longe submotos arcet arena.
Aeneas, miratus enim motusque tumultu,
Dic, ait, o virgo, quid volt concursus ad amnem?
Quidve petunt animae? vel quo discrimine ripas
Hae linquunt, illae remis vada livida verrunt?
Olli sic breviter fata est

310

315

320

longaeva sacerdos:

Ancbisa generate, deum certissima proles,

Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem,
Di cuius iurare timent et fallere numen.
Haec omnis, quam cernis, inops inbumataque turba est;
Portitor ille Charon; hi, quos vehit unda, sepulti,
Nec ripas datur horrendas et rauca fluenta'
Transportare prius, quam sedibus ossa quierunt.
Centum errant annos, volitantque haec litora circum;
Tum demum admissi stagna exoptata revisunt.
Constitit Anchisa satus et vestigia pressit,

H. Od. 9, 51. II. 2, 800.

Huiic locum
iinitatus est Claudiaiuis RP. 2, 308.
310. Lupsa cadimt.
Haec duo varia
iii
uiiam coeuiit iiotioiiem cf. Cic. Off. 1,
22 de maiiibiis audacissimorum ciiiium
dtdapsa arma ipta ceciderunt. IA\. 1,

o^ prolapsa
dit.

Cf.

311.

Hom.

2.

in

vulnus vioribuuda ceci-

Iti9.

quam multae:

II.

3,

3.

Shuilis comparatio

Frigidus post frigore

901.
frigidtis aunus cf. 7, (jl.
313. Transmittcrc cursum ut circumJleclere cursum 5, (31.
Verbum orare
cf.

c.

iiif.

2,

33.

E. 2, 43. Ter. Euii. 3, 3, 22.

315.

Cf.

Tristis

immiserahilis" S. seveI Verr. 10, 30 iudex

tristis et integer.
316. subnwtos arcet arena cf. 4, 22.
Ita

rus.

ap.

Cic.

;i20. Linquunt ripas, noii transiturae;

aliae transvehunlur.

321. Limgaeva sacerdo" est Sibylla.

Nam Sibyllae per plura saecula vixisse
credebaiilur.

322. Deum generale est cf. 7, 98.

324. lurare et faUere est peierare. Ha-

quod dicitur Hendiadys cf. 1, 61.

Fallere ul iurare cum acc. eius iungitur
per quem fit ius iurandum, ita Hor. C. 2,
8, 9 matris cineres opcrtos fallere.
Lirare saepius cf. Cic. Fam. 7, 12 iurare lovem.
Quae sit deoriim periurio
facto poena exponit Hesiod. Tlieog. 793
bes

325

330

805.

.
Cf. H. Od. 5, 184 "Ictoi vvv^.
nciTii^op.svov Z^xvyoq vdcoQ, oazs
(ityinrog ooy.og SBLVOTarog t8 nilfi pciEius rei saepe ap.
KdQfaai &folaiv.
poetas fit menlio, ut 9, 104. 10, 113.

ro

.,Dicilur statuisse luppiter,

ut si quis fe-

numen, uno anno et novem

diebus ab Ambrosia et Neclare prohibere-

fellisset eius

tur." S.

325. Inops est, cui nemo opem fert seServ. a nomine Ops, quo Terra
culta sit, deducit, ut sit: terrae non pai-

peliendo.
ticeps,

non sepultus.

Eorum iniqua

est

snrs 332, quod premuntur culpa aliorum.

Hunc versum hl. ponit post v. 328 sc.
ne deesset siibiectum ad errant; et pro
secernif sc. Cbacernis coni. cernit
Quam cernis recle,
ron, sive spernit.
nam sepulti statim transvehuntur; ilaque
in ripa qui remanent, omnes sunt inse-

pulli.

Trausportare cf. v. 536 et Caes.

exercitum Uhenum trunsportaret.
BC. 1, 54 militesque his navibus
Jlumen transportat. Cf. Gr. 302.
Sedes, sepulcrum, ita 152. 371. 7, 3.
328.

BG.

4,

16

329. Ap.
AcUilli:

Hom.

^unTS pi

23, 71 Patroclus
ottl TKjjicrof, iivXcig

II.

'MScco ntQj^aco.
Ue his cenlum annis,
quos dixit Virgilius, nihil est aliunde uotum.
331. vesligia jtrcssit,

cf.

547.

AENEIDOS

LIB. VI.

283

Multa putans, sortemque animo miseratus iniquam.

Cernit ibi maestos et mortis honore carentes
Leucaspim et Lyciae ductorem classis Orontem,
Quos simul, a Troia ventosa per aequora vectos,
Obruit Aiister, aqua involvens navemque virosque.
Ecce gubernator sese Palinurus agebat,
Qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat,
Exciderat puppi mediis effusus in undis.
Hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra,

335

340

adloquitur: Quis te, Palinure, deorum

Eripuit nobis medioque sub aequore mersit?
Dic age. Namque mihi, fallax haud ante repertus,
Hoc uno responso animum delusit ApoUo,
Qui fore te ponto incolumem, finesque canebat
Venturum Ausonios. En haec promissa fides est?
Ille autem: Neque te Phoebi cortina fefellit,
Dux Anchisiada, nec me deus aequore mersit.
Namque gubernachim multa vi forte revolsum,
Cui datus haerebam custos cursusque regebam,
Praecipitans traxi mecum. Maria aspera iuro,
Sic prior

Non ullum
Quam tua

enim Aeneas

diaciiie inhuraatiis

aniino

arena

4,

praesago,

rei

insepiillus

iacebit

620."

S.

me-

Animi

M, ut videlur, unus habet, ortum forlasse

ex voce sequenti; rec. W^ir. ed. min. Ld..,
defendilur
e.xplicat

iis,

quae sunt 10,

Serv. rec.

350

me tantum cepisse timorem,

spohata armis, excussa magistro,

pro
ne,

332. Bene qiiasi

ipse

345

Hn.

6&*i.

1,

407.

En

idem enuntialum interrogativum indiicit quod u(Tri cf. Ecl. 1 68

En unqiiam mirabor aristas? 8, 7 En
erit unrjuam ille dies?
346.

animo

349. forte

H^^g- ed. mai.

et

Sic

344. delusit.

i.

e.

nescio quo

modo factum

sil.

Rb.

et

334. Leucaspim

337

etc. cf.

3S3.

Mors

113.

1,

Palinuri.

337. Slalim documentum datur doctrinae a SibyUa proposilae; itaque Paniuirus aplissime infertur simulque valet ad

augendam Aeneae et assumendas

quae ernnt traditae de Pahnuro fabulas.
aiale igilur v. 337
383 eiic. P/. et Gr.
sese agebat, cf. 9, 696.

gloriani

338. Libyco cursu est eo

qui in liibyam lendit, aut qui in mari est Libyco.
Neiitrum boc loco est; navigabat in mari
Tyrrlieno, lendebat in Ilaliam.
,

339. Effnsus
esl."

in

iindis

archaismus

S.

340. in umbra : Obscurus enim toUis

iii
quo versanlur.
Hoc loco
locus
Vgl. aliquod de Palinuro oraculum datum
esse lingit quo incolumis in Italiam erat
perventurus; quod facliim esse Aeneas
qui eum medio mari
iion potest credere,
e.st

iiicidisse cognovit.

cursutf/uc cf. ad 12, 944.

Huic verbo inest assi:
Cf. 8, 124.
duilas PaUnuri.

350. cni

cui

haercbam

Ma1, 233.
Vides autem quanla
fide, quantoque amore Palinurus Aeneae
Sic aUi omiies comites, ut
deditus fuerit.
inde virlus et bonitas cognoscatur Aeneae
Mare iuratur etiam 12, 197.
cf.
1, 544.

351. praeripitaus
ria iurat ut nauta.

cf.

352. pro
353.

me

cf.

12, 48.

Excussa magisiro

quamquam

nam

recte

dictiim

magister
navi excutitur, ei navis excutilur magistro
spnliata armis: Arma nacf. v. 229.
vis sive armamenta sunt vela, mali, antennae, remi, aria; .sed u! arma militis varia sunt: ocrea, galea, balleus, tamen scutum maxime arma dicitur, quod est praestanti.ssima pars armaturae; Ccf. 1, 119)
sic inter arma navis maxime necessarium
ne Mss. ni Julius
gubernaculum est.
Rufinianus grammaticus bHic debemus
formam ni pro vulgari hc." lib. neque
plura adiiciens recepit.
inusitate;

si

P.

284

VIRGILII

MAROMS

Deficeret tantis navis surgentibus undis.

Tres Notus hibernas imniensa per aequora noctes

Vexit me violentus aqua; vix lumine quarto
Prospexi Italiam summa sublimis ab unda.
Paulatim adnabam terrae: iam tuta tenebam,
Ni geus crudelis madida cum veste gravatum
Prensantemque uncis manibus capita aspera montis
Ferro invasisset praedamque ignara putasset.
Nunc me fluctus habet, versantque in litore venti.
Quod te per caeli iucundum lumen et auras,
Per genitorem oro, per spes surgentis luli:
Eripe me his, invicte, malis; aut tu mihi terram
Iniice, namque potes, portusque require Velinos;
Aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix
neque enim, credo, sine numine divom
Ostendit
Flumina tanta paras Stygiamque innare paludem
Da dextram misero et tecum me tolle per undas,
Sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.
Talia fatus erat, coepit quum talia vates:
Unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido?

355

360

365

354. Coiitra haec, qiiae narraiitiir, pla-

370

cidiini

niare fiiisse tlicitur 5, 844 sq. Excusatur lanien aliquomodo versu 866 sq.
et quod statim possent fieri, iure suo time-

I p. 62. Vult scilicet addi Palimiruin esse

occisum corpusque iii raare deiectum.
362. nuuc me sc. corpus meum, cf.

5(17.

bat.

iactatur

355. hibernas ,,asperas

alfecium natantis.'" S.

et

retulil

ad

356. Jqiia iunge cum v. violentus, ne

plane sit supervacuum cf. 4, 344. Sen.
Her. Fur. 1324 quis Persica violentus
unila Tigri^.
357. Siimma sublimis ah unda
in
gul)ernaculo sedens a mari alto prospexi.
,

3.i8.

LcL ailnabam

terrae.

Non opus

dissecare liaec vocabula, nam in tiita tcnebam non potest lcrrae non intelligi.

Tnla substantivum 11, 882.

Tuta
tcncbam. uisi invasi>!sct; solel explicari
Sed
tiitu teneham el tcnuissem. nisi etc.
res ipsa uarratiir, tamqiiam facla sit; postea additur coiiditio, qua, quum non sii,
eliam res ipsa fieri noii potuisse conviiillaque indicalivus si est, iion res
citur.

admodum
556.
.363.

quod
142.

2,

cf.

fluctus habet. Is qui fluclibus

vel placidissimis, tamen
eorum sentit violentiam. Cf. 1,

maris

iucundum
Aplum aulem

De

oro, cripe:

aurae

liimeii
esl

structura

7, 768.
auras cf. 4, 588.
ab eo diclum, qui iam

cacli

ita

el

rebus privatus est.

364. Iia per spes sura^cntis luli Mago
Aeneam orat vitain 10, 524. De v. surgere cf. 4, 274.
365. eripe nie his. invictc. malis. Verhi
invicte explieaiionem habes loco sequenli
iis

namqiie potes.

mortuum
Haec
terra iniecta sufticiebat. ul apparel ex Antigone fabula et inde Claud. B. ild. 413
nudi pulvere Manes sunl insepulli.
366.

Trrram

iniicere

siquis

aliquem inveniebat, religiosum

erai.

ipsa negatur sequeiite nisi, sed eam liabuisse efFeclum.

Indicativus ubique prae-

quae

cedit particulam

Lucania. Poriiis iain erat tempore Aeneae.

nisi.

Cf.

Gr.

S 395,

4.

410, b.
359. Palinurus

qiieiii

invadit gens, non

polest

nam

madida

resistere,

3, 690.
369. Innare flumina , ut innare fluvios G. 3, 142.
371. in morte; ita 444: im Tode.

Cf.

esl

cum

deinde est gravatus quod per tres

dies undis iactaliis esl, uim prensai saxa,
ut iiianibus defendere se nequeat.
361. praedamque putasset, quod me
naufragum esse pulabant, qui quot opes
potuissem, mecum servassem.
Narralionis lagunam indagavi po.st v. 361." Rb.
veste,

clinos nominat,
non urbem,
postea condita est Velia, Elea in

Porttis

Aeternas quoniam pocnas in morte

mcndum

Lucr.

1,

112.

ti-

Saltem, qui

vitam per oninia maria aclus sum,

neque unquam quietem inveni.
373. Dira cupido ut 9, 185, quae esl
contra leges et fata deorum.
per

AENEIDOS

LIB. YI.

285

Tu Stygias inhiimatus aquas amiiemque severum

Eumeuidum adspicies, ripamve iuiussus adibisV
Desine fata deum flecti sperare precando.
Sed cape dicta memor, duri solatia casus.

375

Nam

tua finitimi, longe lateque j^er urbes

Prodigiis acti caelestibus, ossa piabuut;
Et statueut tumulum, et tumulo sollemnia mittent;
Aeternumque locus Palinuri nomen habebit.

380

His dictis curae emotae, pulsusque parumper

Corde dolor tristi; gaudet cognomine terrae.
Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant.
Navita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda
Per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae,
Sic prior adgreditur dictis, atque increpat ultro:
Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,
Fare age, quid venias; iam istinc; et comprime gressum.
Umbrarum liic locus est, Somni Noctisque' soporae;

385

390

Corpora viva nefas Stygia vectare carina.

Nec vero Alciden me sum laetatus euntem
Accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,

quamquam

Dis

Tartareum

ille

geniti

atque invicti

manu custodem

vii-ibus essent.

395

in vincla petivit,

Ipsius a solio regis, traxitque trementem;

375. ailibis: Fuliinini iii iiilerrogatiocuin indigiiaiioiie prolaii.s saepius
legimus, ut 1. 49. 2, 578. 4, 590.

iiibiis

376. futa deiim

378. Finitimi.

..Lucanis enini pestirespondit oraculuin,

manes Palinuri esse placandos, ob (luam
reni iion longe a Velia et luciim ei dede-

lentia

non erant
cf.

facta, etiaiu alias est pestilentia

Plut.

Rom.

24.

381. ,,Palinuii plus est quam si tiium

diceret." S. cf. 4, 31.
382. His dictis Palinurus placatus et
laetatu est, ut

parumper

dolore desiste-

ret, quo tempore utilur Sibylla, ut Aeneam

P/. versus inab eo relentum abducat.

habet. Atqui sunt necessarii.

3S3. ^terrae .MPRybc rec. Rb. Ld.
terra % {i. e. pauci malij" Ro. rec. Hn. ^Vg.

ficelos

384

studet

arcere.

aggredi

358.

3,

lam

istinc:

fare quid venias,

a loco. in quo es,"

neve propius acces-

seris.

390.

Timore actus rem

multis verbis

exponit.

392. nec

sum

laetatus Leclum est et

quod quando Hercules ad In-

in Orplieo,

Cliaron terrilus euin slaob quam rem anno integro

Ideo ergo non laetain compedibus fuit.
S.,
propter supplicium suum'
tus'
sc.
quod iterum sibi putat impendere.
feros descendit,

tim suscepit

394. Hercules lovis (et Alcmenae),

Theseus (Aethrae Aegei coniugis et)
Neptuni, Pirithous (Diae Ixionis uxoris
et) lovis filius creditus est.

vi cf. Luc. 1, 666 ferri395. manu

que potestas Contundet ius omne manu.
Tartareus custos est Tartari cusios
,

cf.

2, 584.

vincla

/i

pctivit.

Iia

55 in iis controversiis in
quibus petuntur in vincula qui parentes suos non alunt.
Quint. 7,

41(j.

Charon

Aeueam

Stygem

transvehit.

384.

cf.

389.

lal)oraiiiil)us

runt et cenotaphiuin.'' S.
379. ,,Prof//g//s acti caelestibtis compendiose et pestilentiam ortam et peiituui
piabiint. placasignificavit oracuhnn.
Quod mortuis iusta
bunt, expiabunt." S.
orla

dictis
S.

2, 3.i7.

cf.

eum

ginquo

Ergo: Palinnro enim

reiuoto iaiu

possiint progredi.

Neque enim Aeneas se

transvelii iaiji veUe indicaverat cf. ad 12,
3., sed prae timore Cliaron iam ex lon387. vltro.

396. Ipsius e solio regis Cerberum

abducluiu esse ab HercuJe narrat etiam
Extimuit sedens
Seneca H. F. 804
uterque solio dominus et duci iubet, et
H. 0. 1600 Cerberus couspecto Hercule
:

ad Ditem

fugit.

P.

286

VIRGILII

MARONIS

Hi dominam Ditis thalamo cleducere adorti.

Quae contra breviter fata est Amphrysia vates:
Nullae hic insidiae tales;

absiste moveri;

Nec vim tela ferunt. Licet ingens ianitor antro

Aeternum latrans exsangues terreat umbras;

400

Casta licet patrui servet Proserpina limen.

Troius Aeneas, pietate insignis et armis,
Ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.
Si te nuUa movet tantae pietatis imago,
At ramum hunc
aperit ramum, qui veste latebat
Adguoscas. Tumida ex ira tum corda residunt.
Nec phira his. llle admirans venerabile donum
Fatalis virgae, longo post tempore visum,
Caeruleam advertit puppim ripaeque propinquat.
Inde alias animas, quae per iuga longa sedebant,
Deturbat, laxatque foros; simul accipit alveo

Domina

397.

Dis
273.

potest

etiain

Dicilur

Sic

luatrona.

miuam suam

Pitis est
Proserpiiia.
de loco dici ut Orcu.s

auteiu

domina omuino de
uxorem dicit do-

Ovidius

Tr. 4, 3, 9.

Nck.

Domi-

Ditis couiuugit cum thalamo. Quod si memineris Graeci nominis

zJ^anoLva, non absiirdam putabis eam
explicatioiiem.
Omiies qui vivi descenderunt,
uefas
ausi sunt,
quod etiam
Aeiieam patraturum exspectat.
Et iure
timet, qui veuiam iion potuerit impetrare,
quod cesserat iis, qui eraiit diis geniti et
viribus invicti, ut ne potuisset quidem
eos arcere, si maxime cupisset.
Inest
simul iu liis iaus Aeueae, qiiod cum iis
a Cliaronte coinparalur.
39w. yimphrysia vates.
ApoUo, qui
aliquando quum Admeto, Pheraeorum regi
serviret, greges pavit ad fliimen Amplirysum Tiiessaliae, inde dictus est pastor
ab Amphryso G. 3, 8 et Sibylla, quae

iiam scribit

et

ab

Apolline

405

410

406. aperit midat ut 3, 206." S. lam

monstrat Sibylla aureum ramum, quo
Charonti probatur esse a diis Aeueae
concessum in Orcum descendere; quare
statim
eius

audet

et

concidit

3,

quam niaxime

transvehat.
407. Tumiila

Tusc.

munere conspecto, ira

ne hiscere quidem

venerabili

omiiis

12,

26

curat, ut celeriter

corda residunt ut Cic.

qnuni tumor animi t-

sedisset.

408. iec plura his

nec est aliqiiid

;
a Sibylla vel a Charonte post
ramum visum." S.
Haec
quamqiiam facile possunt explicari, tameu
concedimus orationem procedere multo faciliorem, si omissis his et aliis iungitur:
agnoscas. Ille admirans, quod coni. Pl.
Sed tamen his verbis omissis omittitur
subita ex ira ad mansuetudinem Cliarontis
submissio
quae videtur necessaria
ulterius dictum vel

esse.

artem accepit,
Et est loiige
petitum epitheton." S. ut saepe poetae Latini
talibus adiectivis
doctrinam suam
probabant legentibusque parabant dulcedinem res obscuras et consulto ohvolulas

409. fatalis virgae cf. 146 sq.

longo post tempore visiim ; neque enim
Hercules iieque Theseus neque Pirithous,

detegendi.

restat, ut videatur habuisse.

Amphrysia

vaticiiiaiidi

vate.s

dicitur;

399. absiste moveri cf. 3, 42.

Neque Cerberum, iieque Proserpinam rapere
iii

animo habet.
402. palriii, Plutonis, quia lovis

fllia

ex

Cerere.'"

S.

e.st

Limen servare

dicuntur mulieres castae, quae propterea

non relinquunt, ne iii aliorum virorum

conspeclum

veniaiit.

Cf.

o5tJ.

403. Troiaiius CRomaiui.s) est non Graecus, quales illi.

405. nulla cf. 4, 232.

qui facinus audebant commiltere,

Si habuissent, ramus

liabebant.

non esset documeiitam

pietaiis.

ramum
Aeneae
Orpheus

410. puppim ex usu. puppem

aL
411. alias aninias: Ipse Aeneas non
iiiter animas referiur,
sed liberius adiecere alius, ccteri Latini. ut Graeci aXXoCy
ut iion aliam aliquam rem, sed alius generis significarent.
Cic. Verr. 5, 10, 27
leris initium non iste a Favonio,
ner/ue ab alio astro notabat.
Adde

per iuga longa, sequae in utraque parte cymbae eranl.

412. laxat foros i. e. vacuat tabulata,

Verr. 2, 4, 32.
dilia,

AENEIDOS

LIB. VI.

287

Gemuit sub pondere cymba

Ingentem Aenean.

multam

accepit rimosa paludem.

Tandem trans fluvium incolumes vatemque virumque
Informi limo glaucaque exponit in ulva.
Cerberus liaec ingens latratu regna trifauci
Personat, adverso recubans immanis in antro.
Cui vates, horrere videns iam colla colubris,
Melle soporatam et medicatis frugibus oftam
Sutilis

et

415

420

lUe fame rabida tria guttura pandens

Corripit obiectam atque immania terga resolvit
Fusus humi totoque ingens extenditur antro.
Occupat Aeneas aditum custode. sepulto
Evaditque celer ripam inremeabiUs undae.
Obiicit.

(cf.

4, 60.5)

tantur.

sceiulerant

Aeneam
liabeat

(iiiasi

ar-

con-

iani

iiniiiu

iit

verum corpu.s
cyinbam paene

Sail. lug.

e.sl

21 hi alveos

(Ov. Fast.

3,

navium,

carinis,

navium inverson

de tota iiavi
alveus hauril arjuas.

591

iiule

Prop. 3, 5, 32 portabat sancto^ alveus

ille virosj
siiiiiidem ita velis accipere;
inde de naviculo seu cymba sive vase
concavo Liv. 1,4, quo Romiiliis el Re-

Haruiu enini omnium

exposili sunt.

rerum eadem

est figura.

Aeneas
capita et

Cerberum

omnibus

ornatum

lerroribus

describit Sen. Herc. Fur.

783

94.

420. Sibylla canem removet offa obiecta,

quae melle el herbis soporiferis
constat, cf. 4, 486.
medicatis. Ita
medicata dicitur virga Mercurii
quae
somiium facil Ov. M. 1, 715.
Melle
somiiuiu adduci videtur putasse Vgl. cf. 1,
486; Ld.. qui noii miiuis quain celeri
iiiterpreles hanc viin mellis iiegat
zeug-

413. Ingens Acneas cf. 3, 19.

Gcmere de rerum paene fractarum slrepiiu;
ut 2, 631. 11, 138 plaustrum. H. C. 1,
14, 6 aiitemnae. Plin. Ep. 9, 26 gubernacula gemunt, (luod ipse audacier diEt saepius ila poectiim esse concedit.

mate explicat ,.melle mixtam et frugibus

m. soporatam." Idem IVg. melle conditam et soporatam frugibus medicatis".
Sed ordo verborum veiat. Pl. coni. McUa,
soporatum etc.
421. obiicit
obiectam cf. Ov. F. 3,
21 Mars videt hanc, visanique cupii.
Haec figura dicitur Epiploce.
Fames

tae.

Sutllis

i.

iuncis corio obductis;

e.

Britannorum vitilia navigia corio circumsuta" Plin. 7, .57. et Caes. BC. 1, o4

naves viminibus contextas, coriis contecias meinorat.
rimosa : Rimas ducit
nimio pondere depressa. Quod fieri solere

iit

nescire videlur G'r.

in quo

qui

eiicit

huiic ver-

quautus Aeneas non

quam

rimosa cymba fuerit, sit exponendum.

Lucianus eam semper rimosam esse ponit
dial. mort. 22 t6 6v.arpi8iov (Cbarontis)
%ui vnoaaQQOv tozi y.ai dia^Qel rd
Tiolka.

415.

soporato

4ly. udverso cf. 1, 420.

419. colla colubris; pro pilis serpentes
habere fingitur, ut Tisipbone v. 572.

pro tuguriis tiabent;

sum,

Cerbcro

ripaiu occupat.
417. tri/uuci.
Tria enim ei

ea

mole, ut
alveo: Alveus, fossa per
fluinen defluit, ob figurae similitu-

414.

524.

colla suiii.

diiiem dicitur de fundis

mus

417

aceipiat, qui (luum

suppriraat.

quam

imiKididine
iimbras, qiiae
naveni,
ileturbat,
(luae

Itatiiie

425

Tandem

(propter pondusAeneae."
S.) ad ripam pervenit iiavis incolumis
quae videbatur pondere interitura.
416. limo peiidet ab in

cf.

682.

rabida dicilur, ut 2, 3.i6 ventri rabics,

9, 63 rubies edendi, Sil. 2, 272 rabidi
ieiunia ventris.
Nec minus rabida sitis
Et sic Germani.
ap. Sen. H. O. 1077.
423. terga resolvit cf. 9, 189 somno
vinorjue soluti; solvere lumina 5, 856.
423. humi cf. I, 193.
ingens extenditur toto antro cf. 3, 631.
Ouantum
fuerit antrum non dicilur,
sed qui legit
facile inducitur, ut luagnum putet aiitrum

esse.

424. custode sepulto sc. somno ita 2,

265.
occupat .4eneas aditum, ,,rapiim
ingreditur" S. aiitequam Cerberus experIlem 635.
giscitur.
425. Irrcmeabilis unda est, per quam
animis remeare non licet; ut irremeabilis
error dicitiu- Labyrinthus 5, 591.

288

P.

VIRGILH MARONIS

Continuo auditae voces, vagitus et ingeus,

Infantumque animae fientes in limine primo,
Quos dulcis vitae exsortes et ab ubere raptos
Abstulit atra dies et funere mersit acerbo.
Hos iuxta falso damnati crimine mortis.
Nec vero hae sine sorte datae, sine iudice,

430
sedes.

Quaesitor Minos urnam movet; ille silentum

Couciliumque vocat, vitasque et crimina discit.

Proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum

Insontes peperere manu lucemque perosi
Proiecere animas. Quam vellent aetbere in alto
Nunc et pauperiem et duros perferre labores!
Fas obstat, tristique palus inamabilis unda
Alligat, et novies Styx iuterfusa coercet.

449.

Locus eorum, qui

dicm sunt moitui.
427. In limine primo sc. Orci

42G

ante
.siuif

Aclierontem Iransvecti demiim in

Orcum perveniunt; et Vgl. usus est domus
similitudine, ut siipra, ubi vestibulum et
Sigiiandus aufauces Orci nominavit.
tem esl locus Orci
iibi sint infantes, iit
430. 434. 440 iiulicalur; quos versus absurdum esset ad locum referre, qui ipse
iiidicalus non esset.
Quare in hoc versu
,

aHqua

loci iiiesse debet

siguificatio.

e.

e.

Fiir.

w.

a.

Legitur

r.,.

Male

p. q. d. v.,
ap. Sen. Herc.
I.

1138 quas Caniinas)

primo

in

li-

mitc vitae scelus oppressit. Luc. 2, 106

non primo in limine vitac infantis miscri nascentia rumpere fata,
Et in limine primo, omisso vitae, esse diclum
Val.
Fl.
docet
3, 679 vos quibus et virtus et spes in limine primo.
Sed exsordesideral aliquid, quo referatur; et
tes
poslquam infuntes iam dicti suiit, supervacaneum vitue limen est.
429. Idem versus 1 1 28
acerbo,
immaturo; a pomis translatio est." S.

mergi

267.

Liv. 41, 3
iacere;
Abl.
signat rem, qua deprimuntur.
431. Sine sorte, sine iudice iungendiim est sine sorte ,,siiie iudicio.
Traxit
auiem lioc de more Romano.'' S. ut ubique.
Si ullo loco demonslrari potest, Romaiium a poeta observaluiu esse morem,
iioii
Graecum, Iioc polest loco; quo ab
omnibus Graecis recessit, qui iudices

vino

c.

abl.

cf.

somnoque

Sic

mersos

apud inferos iunctos ius dicere

Videmus autem praetorem
qui

narraiil.

praeest

quaestioni perpeluae, hoc loco quum sorexercere iiidlcium.

432. Quaesitor. Sen. Agam. 24 quaesitor urna Gnosius versat reos.
Minos
liUis esset iudices,

lovis

et

Europae

filius,

qua terram suam

Crelae tex, ob iu-

apud inSimul Rhada-

rexerat,

feros iude.Y constituUis est.

nani

distiiiguilur sic: Jlentes, in

stiiiam,

435

manthus el Aeacus cf. Sen. Herc. Fiu. 731.

Hauc Graecam fabulam Vgl. Romanum
vertit in morem; memorat eiiim urnam
movet in qua iiisuiit nomiiia iudicum.
Urna Minoia memoratur etiam a Claud. RP.
Apud Stat. Theb. 8, 22
2, 332 aliisque.
Dux Erebi populos poscebat crimina
,

assident Miiios cnm Rhadamaiiiho

iura bjnus mcliora monet rcgemque
cruentum temperat.
433. Sortibus duclis advocat uuibras, et
cogiioscit vitae rationem et faciiiora coin-

vitae;
et

niissa.
43.5. Insontes, non alio crimine polluti,
sed vitae taedio; qui abieclain a se vitam iain cupiunt revocare.
Letum peperere manu ila 2, 645 ipse manu mortcm inveniam. Cf. 395.
lucem perosi
cf. 5, 687.
436. Proiccere animas ,,quasi rem viSic 11, 361.
Cat. Epith. 81
lein." S.
Theseus pro caris corpus Athcnis proiicere optavit.
quam , quantopere cf.
694.
Aetherem altum umbrae dicunl
auram, qua terra circumfundiliir, nam

vocabulo
quo maxime purani et
hilarem eam sibi nuiic videri indicenl.
437. Pauperies etiam ap. Hor. Sai. 2,
Ad senten5, 9 elc. pro v. paupertas.
tiam cf. Hom. Od. II, 489 sq.
438. Fas ius divinum ideoque immutaiituntur

nam

irremeabilis uiida.
dicuniur Inferiii llumina
369 etc, quod larda fluunt.
bile,

saepe

Palus
cf.

323.

439. Idem paeiie v. G. 4, 479. 480.

alligat ita Luc. 2, 50 Massageten Scytristi bc,
thicus non alligat Ister.
tri^^tis PRy; iii M. versus est lurbalus.
unda M2H, undae MlPyl. Inde lib. confecii tristisque p. i. undae, leclionem non
miiuis probaai, sed quae non videtur a Vir-

AEXEIDOS

LIB. VI.

289

Nec procul hinc partem fusi moiistraiitur in omnem

Lugentes campi; sic illos nomine dicunt.
Hic
quos durus amor crudeli tabe peredit.
Secreti celant calles et myrtea circum
Silva tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.
His Phaedram Procrimque locis, maestamque Eriphylen,
Crudelis nati monstrantem vohiera, cernit,
Evadnenque, et Pasiphaen; his Laodamia
It comes, et iuvcnis quondam, nunc femina, Caeneus,
Rursus et in veterem fato revoluta figuram.
Inter quas Phoenissa recens a volnere Dido
Errabat silva in magna; quam Troius heros.

440

gUio esse; cerle Serv. qni legil et tristi

et tristis, boc improliai
qiiod diio adjecliva ad uiuim subslantiviim traliantur,
quare uiulae nescit natiim ul videlur ab
,

aUis,

Iristis volebaiil recle coiistruere.

(jui

441. JSomine siipervacuuni

tii<i^intcs coijipi cf. ad

242.
355.
Ampli sunt, ut solitudine animae singulae

est, cf.

fruantur.

Durvs amor

qui angit maxime,

contra naturam et contra rationem.
Tam insana est cupido, ut
qui adeptiis est quod petit, eo ipso quod
adeptus esl pereat. Id in omnihus e.xemplis
peredil cf. ad 4, 66.
apparel.
443. Secreti c. : Amantes enim solitudinem quaeiere solent.
Myrttts Veneri

442.

quum

infeli.v sit et

sacra.

444. curae,
4,

I.

quales

morte

in

cf.

siinl

371.

amantium

cf.

Ta!iiiim fe-

minarum

ponit exempla; non quo desint

sed elegit se.xum impatieiitem ad
amandtim.'' S.
445. Phaeiha , Thesei uxor, privigni
Hippolyti amore capta et ab eo repudiaia,
ipsum perdidit perditumque lugens poslea
se laqueo siiflocavit cf. Ov. Her. 2. Eurip.
viri,

diis coiicessa rediit

e.x

445

450

inferis Protesilaus,

eiusque in amplexu exspiravit Laodamia.

Ov. Her. 13. Luc. Charon inU.
448. Cacnis, Elati Lapithae filia, marem se esse voluit, sprevitque honiiiium
amores, sed Neptuno quum sola in Ulore

gaudia dedisset e.x voto, factus est vir

Caeneus simul el qui ense iion posset feriri; quare Ceiitaiiri eiim mole iniecia neEa nunc
carunl Ov. Mel. 12, 172. 209.
Qiiod iuvenis opponiiterum femiiia est.
eiiamsi enim
tur ftminae noii miriim
forma, usii est
iuveitis cominunis est
ma.sculinum, et feminam iiuiuplam puelnon
lam et viro^iiiem vocare volebanl
iuvenem. Cf. Ov. M. 3, 3j3 Multi illum
iuvenes, mullae cupierc pucllae. His
verbis iiolui iiegare iuvenem eliam posse
dici puellani, quae esl opiiiio Fbgeri, iam
eiiim communem esse iuvenem dixeram.
,

Et iuveiiis signare inarem. docet Caeneus;

femiquod videtur esse in Mss. Caciiis
ninum, ex coniectura ortum est Heinsii
Verba sic iungas:
et viilgatum iii Edd.
.

comes; quae nunc femina cst et in

figuram veterem revoluta, quondam
iuvenis Caeneus. Ita Sil. II, 25 iam
Procrim M. al. et vero Eridani tuvudissimus accola Celet Sen. Hippol.
Procris ma- tae [ncubuere. Itaque non opus est reciProcrt/t vulg.
Serv.
ImilaUir Aupere Caenis, saiis bonum.
rilum Cepbahim, de eius amore el fide
Irrita dona quercns sexu
son. Id. 6, 19:
soUicita, vel in silvas persequitur, ubi ab
gaoisa virili Maeret in antiquam Caeignaro interficitur Ov. Met. 7, 835 sq.
Etiam Uli.xes
Eriphyle
cuius iussa facessere debebat nis revocata figuram.

it

eius mariius Ainpbiaraus, a Polynice tradilo Harmoniae monili moveUir, ut mari-

nim
is

in

bellum mitlat, quo )ereundum sibi

esse scivit

et periit.

Interfecia propteGzvyiQT] '. ap.

rea ab Alcmaeone filio.

Od. 11, 320 sq.
447. Evadiie , uxor Capanei,
in

ardentem

marili

rogum

Pasphae Minois

capla

cf.

84;

uxor,
Minotauriim

Laodamia uxor
Graecorum

saUem

in

videre

Troade occisus
optavit

quae se

tauri

amore

peperit.

qui
est,

mariti,

Od. 11, 320.

449. rursus revoluta

450 476.

primus

umhram

qua re a

iii

iuferis

751.

cf.

Didoni Aeneas obvius

occursus

fit.

facit,

ut

Aeneam magno amore captum fuisse

magis inlelligamus quam e libro IV.

vel

450. Hic

praecipitavit.

Protesilai,

nuillas praeciaras videt heroinas

Didonis

recens a volnere: recens vulnerata; ita

Varr. RR. 2, 8 pullus a partu recens.
Cic. ND. 3, 5 recens ab illorum aetate
fuit.

451.

Quam

iii.xta

ut

primum

19

stetit

290

VIRGILII jMARONIS

P.

Ut primum iiixta stetit adgnovitque per umbram

Obscuram, qualem primo qui surgere mense
Aut videt aut vidisse putat per nubila lunam,
Demisit lacrimas, dulcique adfatus amore est:

455

Dido, verus mihi nuntius ergo

Venerat, exstinctam ferroque extrema secutam?
Funeris heu tibi caussa fui?
Per sidera iuro,
Per superos et si qua fides telkire sub iraa est,
Invitus, regina, tuo de litore cessi.
Sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,
Per loca senta situ cogunt noctemque profundam,
Imperiis egere suis, nec credere quivi
Hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.
Siste gradum, teque adspectu ne subtrahe nostro.
Infelix

460

46J

Quem

fugis? extremum fato, quod te alloquor, hoc est.

Talibus Aeneas ardentem et torva tuentem
Aeneas,

lunam

et

agnovit, sed diibie, ut si quis

post novilunii diem in nubibus sibi

videtur

quidem

vidis.se.

Structura ne levissimo

quam

Qui nuntius quiim

tam decet narrare.
non memoretur a Vglio, 7'/. ex 5, 5 sq.
Fb. niiiiconi. tunc melus pro nuntius.

%XvovGav ibsoQ^ai.
452. umbras RP. rec. Rh.
vvibram
Mbc. Utrumque boiiiim, et per umbras

,.sc. ex flammis liicenlibus supra 1.

V. in." Sed is nuntius noii erat.
Cf. 2, 3.
457. rxstinctum sc. te.
extrema secutam cf. 1, 819.
459. per si qua fides est: De fornia
Recte iurat per sudicti cf. 2, 142.
peros et inferos, quum ipse vivai, umlira
Probabile autem est, coaciuni a
sil Dido.
diis esse eum, ut reliiuiueret amaiam, cui
ex eorum iussii vel loca iiifera adeuiula

Lm490, per umbram v. 268.

bras scripsisse videtur homo nimis cautus, ne obscuram quis ad umbram tra-

Haec eiiim nenio sponle petil.

460. Cf. Cal. 66, 39 Invita o regina
tuo de vertice cessi, invita ; adiuro te-

Si prius accipimus, necesse est; si

loqiiitur coma BeVides eadeni verba ad iocum et

ad severitatem esse apla. Per cessi invi
dicat nolenlein se et maiore aJiqua
coactum abiisse.
Et esl
462. stnta situ: squalida.
Silus aiilem
translatio a terra inciilta.
proprie est laiiugo qiiaedam ex hiimore
Et flt in locis sole carentiprocreala.

anacoiutlio

latjorat

necessario

cum iuxta

vocabulum primuin
Cf.

sit,

quam; quare non

dere

Apoll. 4,

Avyy.svg zcbg
jjfiart

iungiiur,

a quo possit

peii-

est difficultas

uUa.

1477 'HQa-AXrja
iSc-fiv,

fii]vr]v

r/

i'Ssv

enini

(itium iioc

Sg
rj

siaaro

rig rs vtqy tvi

sd6-/irjGsv

sna-

est V.

heret.

obscuram trahere cum

Servio ad Didonem;
significatque non
bene conspecta figura. Ea auteiu nolio
inest etiam in ea quae sequitiir comparatione; qnare
ohscuram ciim umbram
posterius,

licet

quae verba iuiicta idem siquod multa umbra v. 340;

res addita comparatione accuratius

lungi potest,
gnificahuiit

quae

describitur.
4.i5.

tiiis

erant.

que tuumque caput,

renices.

bus.'- S.

Demitiil.

Non

potest retinere la-

crimas; vides eliani semper eiim servasse

in animo Didonis memoriam
qiium tam
,

463. nec credere quivi: si credidisforte etiam deoriim iussa conleinue-

sein,

rem."

facile agiioscat.

456. ergo: Concludit, quod videl mortuam, unde eliam ea quae de morte eius

vera esse iudicat. Ita in ergo

erumpit ap. Hor. C. 1,
24, 5 Krgo Quintilium perpetuus sopor
Urguet?
verus vuntius ,,y.ciTa to
Gimncopsvov intelligendum, qiiod sit nuiitialiis Didonis inlerilus."
S.
Is
niiiilius
ad eum pervenire poliiit, qiiuni moraretiir
accepit,

dolentis affectus

in Sicilia.

Neque per singulos

quasi in aclis diurnis legerit

dies qiiid

heros poe-

S.

465. adspeciu, dativus est cf.

que
nc pro neve 3, 160.

3,

541.

quem fugis? Mene fiigis, qiii

quondam tam cariis fiii? qiiod si tilii
molestus siiin, maneas modo per aliqiiod
lempiis, et vincas irain: cxtrcmum eiiiiu
466.

tibi

est
falo

iiuiic

mihi

(iiiod

le

alloqiior,

permillilur

Gt. pro jalo

coiii.

ileriim

scito

Pl.

neqiie
hiic

eiiiin

venire.

Oido.

467. ardeutem (ira, cf. 12. 102) et

torva CaJverh. cf. 8, 49j luentcm ani-

AENEIDOS
Lenibat

LIB. YI.

animum lacrimasque

clictis

291

ciebat.

sola lixos oculos aversa tenebat,

Xec magis incepto voltum sermone movetur.
Quam si dura silex aut stet jMarpesia cautes.
Tandem corripuit sese, atque inimica refugit
In nemus umbriferum: couiunx ubi pristinus
Respondet curis aequatque Sycbaeus amorem.
Nec minus Aeneas, casu concussus iniquo,
Illa

470

illi

475

Prosequitur lacrimans longe et miseratur euutem.

Inde datum molitur iter. lamque arva tenebant
Ultima, quae bello clari secreta frequentant.
Hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis
Partbeuopaeus et Adrasti pallentis imago.
Hic multum fieti ad superos belloque caduci
vuim. Ipse enim aniuus vel aninia

475. concussus

tneri

quuni umhra corpiis non liabeat.

Illud

Lcnibat,

174,
2a) leiiire .sluilehat; iiuperfeclum de coiiatu dictuiu, ut 2. 383 elc.
Sic praesens
est 2, b\l.
12, 585.
3, 370. 9, 441.

quam

trahuul in vtoviiia rc^em i. e. tenlant

Lacrimas
cf.
Gr. 458, 4.
cicbat ..siias non Didonis; ipse ad liat;c

tur.

dicilur,

468.

fornia

(ile

Or.

Iraliere

lacriinavit.''

Sic

S.

dicilur

cierc Jletus
Nediie in-

3, 344. mugitiis 12, 104.

lereral Aeiieae DidoniMU lacriinarc; miliaiiinio
iit libeiili
gare laiilinn eaiu voluil
.

Repeliliir

audirel.

456

dicliim eral

tioiiem

quod

aiilem,

iaui

v.

auiiie iia lolaiu per ora-

Aeneas lacrimas

reliuere iiequisse

deprcliendilur.

469. Idem v. cf. I, 482.

470. Inceptus sermo recle dicilur Aeneae; plura enim erat additurus, neciue
Cf. 4, 277
lameii Dido voieliat audire.

medio sermonc

reliquit.

movetnr.

coiii.

Pl.

Pro iwltum
Sed in

mentem.

vulUi apparenl aiiimi moti sigua.

Sieplu Byz.
471. Marprsia cautcit.
MdQTTrjCOcc OQOc flciQOv, acp ov ol li^OL i^citQovTaL' 6 oiy.i]Tcon MaQTii^aDura silcr cf. 8, 233.
6iog.
472. se corripuit cf. 4, 572.
473. Pristinus noii esl prior
iieijue
sed
eniin Aeneas Didouis coniux fiieral

propria significatione, qui (luondam fuit.

474. illi respondet curis : Salisfacil illi
curis, qiias de ea liabet, et aequal amo-

rem veterem Didonis

quem

i.

e.

reddit

amorem,

(iiiondam Dido osieiulerai.

148, ubi umbra Dido liaec:

ei

Cf.

SySil. 8,
curas cupiens aequare priochaeus
res.
Versus 173. 74 firmatos Silii aucloTiespundcre
ritate ut ineptos delet Gr.
ideni, quod satisfacere et apud alios et G.
1, 47 seges votis respondet avari agricolae.
De Sychaeo cf. 1, 343.
.

forlius.
sibi

480

pcrcussus R.
MPyU.
uiorle,
Cusu iniquo
,

coiisciveral

quod

ab

Aeiiea

ila ut ne luinc quisperni se putaveral

dem vellel eius aiidire raliones, concussns, non irasciUir Didoui sed eam misera,

/icc

477

minus

4'J3.

cf.

1,

633.

Locus hcroum.

Recle molitur ad
qui audet adire
Orcum; Sibyllae, quae saepius iaiu adiit,
coiiira
iioii est res ardua ire per Orcuin
Pl. protenebant ad utrumque peninet.
ponil /iif-'e sui/m aut hide adeo, neque
Arva
euim inlellisril- quod sit datum.
nltima eius loci, qui est anle Tarlarum et
477. Moliri 2, 108.

unum

referlur

Aeneam,

Elysium.
478. Memorat Ires e seplem ducibus,
qui Tliebis bellum inUileranl.
479. 7')/f/t'i/s, Oenei filius, Calydone
pulsus Argos venil ibique accepla in uiatrimonium Deipyle. ex qua Diomedeni genuil, geuer Adrasli facUis, cum eo Thebas peliil, ubi mullis rebus praeclare geslis a Menalippo occisus est.
480. Parlhcnopaeus et ipse dux Argi.-Idrastus Argorum el Sicyovorum.
nis rex, acceptis generis Polynice et Tydeo, ulrumque iu patriam suam restiluere
conalus, prius Thebas aggressus viclus
est el aufugit timidus, inde pallens diciCeteri duces. Polynices, Tydeus,
tiir.
Parlhenopaeus, Capaneus cf. v. 447.

Hippomedon, Amphiaraus

cf.

445 occide-

runt.

481. Fleti ad supcros ,,nobUes, quorum mortem magiia sequatur lamenlaiio.'"

S.

Apud

enim superi
iiiferis

superos i.
sint, ex eo

e.

qiiilnis

opponantur. Cf. v. 568. 680.

Caduri

,,niortui

Qui

homines.

intelligitur,

a cadendo"

ieciivum pro participio ut dicitur

2,

S.
cf.

91.

Ad484.

P.

292

VIRGILIl

MAROMS

Dardaiiidae quos ille omnes longo ordine cernens

Ingemuit, Glaucumpue, Medontaque, Thersilochumque,
Tres Antenoridas, Cererique sacru^m Polyphoeten,
Idaeumque, etiam currus, etiam arma tenentem.
Circumstant animae dextra laevaque frequentes.
Nec vidisse semel satis est, iuvat usque morari,
Et conferre gradum et veniendi discere caussas.
At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges,
Ut videre virum fulgentiaque arma per umbras,
Ingenti trepidare metu: pars vertere terga,
Ceu quondam petiere rates pars tollere vocem
Exiguam: inceptus clamor frustratur hiantes.
Atque hic Priamiden laniatum corpore toto
:

485

490

Deiphobum
In

ailiectivo

significatio

cf.

videt

et

autem milla est temporis

Gr. S 445 An. 2; quare

etiam de cadente G. 1, 3ti8 et de casuro A. 10, 622.

482. Lonf^o ordine est niagna multitudine, cf. V. 7.54. 1, 703. 2, 766.
483. Norainat aUquot Troianos sumpsitque nomina ex Iliade; ita II. 17. 216
Hector appeUat Mf6&?,r]v rs DMvy.ov rs
Mc-8ovTcc T (diQGiloxov T, et II. 11,
.^9
Troiani coHiguntur circa Hectorem
Polydaniantem Aiviiav -9-', og TQCoai 9'f og
cog, TLiTO d7]ficp, TQSlg T 'AvTrjvoQiSag,
n6lvov /tort AyrivoQU Slov, Tqi&iov t

est

iTtLiiv.iXov cl^avccToicjiv,
et
,
U. 13, 791 AvTi^iog TlolvcpriTrig , Troianus, ibi est, iv%u fictlLCjTa fi('<xv ''-"^
lib. dat Polyboten, PohjcpvloTTLg rjiv.

'AncificivT

bneten est in IMPRybc.

484. Sacrum est sacratum;

ceratum" truncas
481.

I)e

4*^5.

325.
3,

H9

re

cf.

nomen

laccrvm

Sic 495

pro participio."' S.

495

lacerum crudeliter ora.

la-

truncatas explicat

cf.

11, 768.

lilaeus est auriga Priami

II.

24,

Fdiam de lempore etianinunc G.

inualidiis,
etiamque tremens,

etinm inscius aevi.

4>^H. Troiani quod vident Aeneam,

laeti

accurrunt, sciscitantes quapropter veniat,

sed semper
neciiie secerni volunt ah eo
(usqiie) in eius esse socieiate.
Jreqiientes IVIR, frementes P. rec. Rb.
489. Danai autem qui Aeneam. fortem
iam et strenuum hostem antea cognitum,
conspiciunt vivum et armatum, metu capiuniur, neque hi, quod nunc timent. quid
eniin tiinendum mortuis? sed consuetudine
adducti, qua ad Troiam Aeneam meluere
sol.hant.
I)e inf. hist. Gr. 462.
490. Fulgentia pcr tLmbras iunge.
491. /'/. et Gr. in eo consenliunt, quod
graMimaticiim aliquem npinantur intulisse
alierum pfir,s, sed Pl. delet pars
ra,

Sic alter vinhianies.

Gr. pars
allerum sagacitate.
Sic
49 3. F.xi^ua vox, ut umhranim.
Lmbra Ilemi visa est
Ov. F. 5. 457

tes,
cit

assistere lecto atquc haec exiguo

mure verba loqui.

494

547.

mur-

Mors Deiphobi.

495. Deiphobus per tolum corpus vulneribus acceptis. delruncaiis manibus, auQuae imago non adribus naribus est.
modiim placuit multis, et recte, si pingerelur;
sed voluit poeta tetrara et foedam
dare iinaginem, qua notaretur perfidia
Graecorum et crudeUlas. Neqiie foedanim
rerum descriptio plane est removenda a
poesi neque eara vitarunt poetae aniiqui.
de Marsya
Cf. de Harpyiis 3, 226 sq.
Ov. M. 6, 387 sq. el quomodo Fames deNeque
scribatur ap. Ov. M. 8, 799.
Romani bellis adsueli et vulnerihus, quae
eliam ii, qui in bella non veniebant, ludis spectabant non sine volupiate, corpus
laceratum si poela dcscripserat , ut erat,
offendebanlur.
lam vide, ut Claudianus
in discerplo Rufino comraoretur in Ruf. 2,
405.
Nec Danliiis apiid Inferos letrum
Neque vero eleganel
horrihile vitavit.
lissiina femina Helena et reges quod fiierinl Menelaus et Ulixes, minus probahile
est hoc facium.
Virgilius autem, ui Ro.

manus

et

qui helli civilis

et

proscriplio-

nuin videril cruderuats, iion dubitat anliquiorihus eandem iribuere iinmaniiatem,

quae liim per lotam genlem regnabal.
Neqiie Fnlvia erat rainus elegans femina
qiiain Heleiia; laelala lamen esi Ciceronis
capul raanibus traclare, coenaeque apposituin non horruit,
sed insultavii.
lam
siipra ad 2, 588 hiinc locum non discrepare ah illo monuimus.
Atque antiquo
iam tempore lectos esse hos versus et
Virgilii esse habitos docet Ausonius Epi-

AENEIDOS

LIB. VI.

293

Ora mamisque ambas, populataqiie tempora

raptis

Auribus, ct truncas inlioncsto voluere nares.

Vix adeo adgnovit pa^ntantem et dira tegentem
Supplicia, et notis compellat vocibus ultro:
Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri,
Quis tam crudeles opta^it sumere poenas?
Cui tantum de te licuitV Mihi fama suprema
Nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum
Procubuisse super confusae stragis acervum.
Tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem
Constitui, et magna Mancs ter voce vocavi.
Nomen et arma locum scrvant. Te, amice, nequivi
Consi)icere et patria decedens ponere terra.
Ad quae Priamides: Nihil o tibi amice relictum;
Omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris.
taph. 13.

5)0;

V.

cf.

dat Sen. Ep. 59:

et

versiim 513

lau-

tunc exclamaiit miseii

Cic.

19 quiii Uccal. Rah. Post.

Cf. iJr. S 175
liceat vobis.
Similis esl verbi significaiio Sil.
tdutumque lirere horruit. Claiid.

Hoc

loco Virftinum is iiniiari prolialiir

eliam ex eo, quod paulo anie ile Heciore
et Troilo ideni quod Virpilins (lil). I. II.)
Quod si accedil, quod non liabedixerit.

71/nni

omnibus Troiaiiis poeia. qiiem

arnim eligerel. non est. quod haec de I)eiphobo verba habeanius illaia ab alio.
Princeps enim eral Troianoriiin Deipbobiis
eo lempore quo capia Troia periil. (cf.
547 eiic. 1*1. dr., qiiod
Kxc.) Sed V. 4H4
quae de Heleiia narconlriTii esseiil iis

proelio mortem.

bal

e.x

raniur Ccf. ad 2, ^f^H)

quod ab hoc
daninalur,

iUe locus
el
diversus est.

iiimio (ir. e.x eo, quod hi loci iiiler se

discrepent, ulrunique spurium esse arguit,
iieqne enim inlerpolalorem aliquem aiisu-

niin ftiisse iiiferre ea. quae adversarenlur

Virjiilianis.

Hoc

est

argumenlari.

lib.

M. viflit et, el et esse e.\punctum videt FPRybl, viilit b2c, inde

refert esse in

seculus esl /^ ff.

Ulriimque Lalinum,
viilit
Iln. L(l. lib.
cerlum neulrum, probabilius viilet et.
J ix
498. l ix afleo cf. 2, 57.
Af^novit
ei sibi respondent, nt 5, 857.
Pavitantem ,.ne agnoscerelur limentem. Teffentem, legere volentem." S. fcf.
Ipse vult videre Aeneam amicum
4H8.)
//s.

coni.

viilet

et

et

audire

cum

tamen agnosci.

An.

1.

14.

K70

iii

19H iVnnio lantum licuisse

Luc. 7, 554 r/isca/,
miratur.

Ruf. 2.

mullum

bellis

civilibus.

liceat

haer formiila

Csurpaiur

in

rebus airoci-

iinmaniiate insignibus.
ornal .Veneas Deiphobi

taie ei

504. Bene

Ipseautem qua

iii

eral ineiiie

in cognalos pielale exslruxil lumuliini

Rhoeleo promonlorio, quod fecil hieine
quae secuta est Troiae occasum, quando
et

in

Graeci redieraiit et ipse classt-m parabal,

qua vere ineunle alias sedes quaereret.
50. tcr cf. 11. 188.
507. .\rma imposiia e.x more cf. 233;
qiiae qiiiim cilius pulre.scerent, ad eorum

imaginem poslea lapides

runt.

irma

sepulcrum

est

yomen

et

forntare

,.depicia scilicet."

malueCt

S.

simiilaium, sic eiiam arraa.

armu lorum "crvant

i.

e.

De v. servare cf.
servat loci memoriam.
Dicium
556.
(e, tuum corpiis, cf. 362.
rpvxug
hoc ex Honieri raiioiie II
"Aibi nQoTciipfv Tjprocor, ccvrovs ^f hJ.roQicc

1,3

TBVX^

y.VVi:6GlV.

508. Nec ponere nudum significat sepclire, nec flecedere recle dicitur, nisi
Iiaque
addilo loco, unde dei^edal aliquis.
non iiingenduni patria terra , sed terra

pnncre

et

patria

flecerlens,

quod iam

nionel ordo verborum.

coUoquenlem, neqiie

5119.

tibi

Si prius noluisset, potuit

5 10.

Finieri'i

aliis

510

Maii.

pr.

nocenti

505

quantum

versum : namquc xd
f irgilianvtn
nosli; el legil Iios versiis Seiicca tragoeiius, qui Agani. "47 incerto^ n;eri'<
Deiphobe vultus. rouiupis munus uovae.

illi

500

te

cf.

1,

umbrac

44".
sunt

eiiis,

in

sume-

Iiaque
cuius honorem instiluiuir funus.
funus h. 1. non esl explicandiim per raFinxit ex hoc loco Ausoiiius
daver.

Seii. Clem.
502. tantiim de te Ucuit.
1, 18 quum in ^crvum omnia Uccant.

Proditus ad poeDeiphobi epiiaphium

vam (cf. suppliiia 499 poenas 501
quamqiiam nihil ante commissum est)

recedere ab Aenea.
5tl0. f^enus ctc. ut 4, 230.

loiige

50L
ret."

S.

optavit
cf.

sumcre

,,elegit

iit

425.

P.

294

me

mea

VIRGILII

MARONIS

exitiale Lacaenae
haec monumenta reliqiiit.
Xamque ut supremam falsa inter gaudia noctem
Egerimus, nosti; et nimium meminisse necesse est.
Quum fatalis equus saltu super ardua venit
Pergama et armatum peditem gravis attulit alvo:
Illa, chorum simulans, euhantes orgia circum
Ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenehat
Ingentem, et summa Danaos ex arce vocahat.
Tum me, confectum curis somnoque gravatum,
Infehx habuit thalamus, pressitque iacentem
Dulcis et alta quies placidaeque similKma morti.
Egregia interea coniunx arma omnia tectis
Amovet, et fidum capiti subduxerat ensem:

Sed

fata

et

His mersere malis;

sceliis

illa

515

520

Intra tecta vocat Menelaum, et limina pandit,

Scihcet id magnum sperans fore munus amanti,
Et famam exstingui veterum sic posse malorum.
Quid moror? inrumpunt thalamo; comes additur una
sceleraiae fraude Lacaeiiae Et deformato corpore Deiphobits , Aon habeo
tumuhim, nisi quem mihi voce vocantes

pius Aeneas

Maro

composuit.
ad siiperiorem
orationem: sed qiioniani lu quaeris, quo
facto in hanc miseriam inciderim,
etc.
Fit

ill.

Sed

el

reileimlis

est

525

De Heleiia cf.
Similia cf. 763.
2, 588.
520. Curis gravari non potuit aliis,
nisi ne Graeci redirent
quem tamen rediluin si timebat, adire debebat Graeca
caslra, certe custodiam habere portariim,
ciliari.

512. malis mersere cf. 267.

Helenam Deipliobus. quum ad Paridis tumulum certamiiie vicisset, domum abduxit

quod facere omisit. Elegantem coiiiecturaiu

Xeque absoSchraderi choreis rec. Bh.
num sumere eum pompam duxisse. Apiid
Soph. Ant. 148 victis Argivis Thebani
senes ad sallaiuliim se exhortanlur d^icov

iiolenlem.

di

513. Falsa graudia siint, quod ea re

gaudebani, quae non erat.
515. super Pergama vcnit, elata veiiil
in ardua Perframa.
Ennius: ISam
maximo saltu superavit Gravidus ar-

inE^.&couiv 6 Qrj^ug

Ita

531

et

saepissinie apiid scriptores.

matis er/uus
Qui sno partu ardua
perdat Perorama.
516. gravis cf. 1. 51.
De re cf. 8,
234 sq.
517. orgia. Cf. de voce 4, 303 et de
Kvarc orgia lioc tanlum loco
re 7, 389.
lejiilur; et ipsiim verliuin evare est rarissimum.
Hoc loco in Mss. praestan.

tissimis scriplum:

euhantift.

Simulans

chorum

dixit, neque eiiim Bacclium veHelena voluil, sed si;iium dare

Graecis, quando urbem possenl agsrredi.

nerari

Finxit hoc poela,

ut

probarel

hisloriam,

qua Helena face sublala Graecis sigiuim

dedisse dicebalur. In Bacchi aulem Victoris honorem chorus diicitur post vicloriam.
Cf. Soph. Anl. 154.
El sic videmus poetam saepius diversis locis diversas sequi
narraiiones. \am lib. II. Sino unusTroiam
Graecis Iradere videliir.
Quamquam quae
iUic iiarranliir possiinl

cum hoc

loco coii-

vccovg

nctvvvxioig ncevrcig
d' tltliy^cov B ckIia de Priamo llecuba ap.

^j^opots

Xiog ccQXOL.
Eiirip. Hec. 898:

(lolnuv

b'

lcito

y.ccl

&vaucv y.cczanavoccg nooig

Apud Spariaiios
^aXcifioig ixfizo.

XOQOTtoiav

iv
senes saltabanl, et sallan! foriunali iii
Elysio v. 644. ubi eliam chorc-ac esl iit
Tii). 1,
3, 59; el Stat. Silv. 3, 1, 41
Si curis servandi.xit confectum thiasis.
dum est et servaiidiim esl, reslat uiia
explicalio: confectum curis, lempore anlequibiis
niiiic
soliilus
cedente perlalis,
soinno se dal auftrcriebcn von den Sorg''u
III soleiit post niasnos labores e.xaiitlalos el superalis periculis vires deficere.
524. amovet et subdu.rerat : Praesens
esl hisloricum; plusquamperfecluiu locuiu
liabet, qiiod anlea fai-lum signal
cf. 4,
200.
Ante omnia ensis, qui proximiis
eral, erat removendiis.
528. r/uid moror te narrando: Atque
,

hic

videmus

poetain

decori

servanlissi-

mum.

qui noii descripseril. qiiomodo IrunMultocaiiis el niiililaius sil Deipbobiis.

qiie alrocius esl,

rein

factam commemorare.

iil

fil

eiiarrare,

quam

additur F.My2.

AENEIDOS

LIB. VI.

295

Di, talia Graiis

Ilortator scelerum Aeolides.
Instaurate, pio si poeiias ore reposco.
Sed te qui vivum casus, age fare vicissim,
Attulerint: pelagine venis erroribus actus,

530

An monitu divomV an quae

te Fortuna fatigat,
domos, loca turbida, adiresV
Ilac vice sermonum roseis Aurora quadrigis
lam medium aetherio cursu traiecerat axem.
Et fors omne datum trahereut per talia tempus;
Sed comes admouuit, breviterque adfata SibyUa est:
Nox ruit, Aenea; nos tlendo ducimus horas.
Hic locus est, partes ubi se via lindit in ambas:
Dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,
Hac iter Elysium nobis; at laeva malorum
Exercet poeuas, et ad impia Tartara mittit.

Ut

tristes

sine

additufi PRycb.

ut

Cf.

5)1.

."Jlo

sole

Additur, adiiit se,

et quae 4, 152.

reddar

yiddi cnmitem rf. 778.

529. hortnlor scelerum:
lloiuenini
siurnis

ol)

astiitiani

apud tra^iros

et

Ulixe.s

Graecos

et

apiid

callidiiatein
et

in-

Ro-

Altium,
Iia hnrtatnr scedoli niali slruclor est.
lerum ab Aiace dicitiir Ov. ;>Iel. 13, 45,
Diinventor scelerum Aen. 2, 164.
4colides Ulixes.
etiam
Is enini
ciliir
Aulolyci nepos, Laerlis e.x Anliclia firiiis,
poslea Sisyphiiiu
Aeoli firiiim. Iiabere
paireni dicelialiir. a ijiio Anticlia gravida
Ita patrem
fiiissfi
itiiiim ^..aerli niiberet.
ei affiiigfbant scelcre et deoriim conlemplu
iiotnin.
Ideiii Ulixi obiicil Aiax Ov. M.
13. 31.
530. inxtaurate verbnm sacruni cf. 4,
niaiios. l/iviiiin. Enniiini,Pacuviiiui.

I)ate dii,

*)3.

ut

quas poeuas merili sunt,

532. Vtrum vento coactus, an a diis

iussus, aii aliqua fortiina duclus huc veiiis^
Simili modo dislinguitur 2, 738.
533. an (juac te Fortuna fatigat i. e.
forluna aliqua qiiae te fatisat, augit,
ila ut elc.
De voce cf. 1, 2f0. Tib. 4,
aii

1,

l82 Forluna

me adversa

fatig;at.

534. Turbida loca

suiit,
quod luce
in obscnris nou potest ordo et
careiit
;

dispositio servari.

JSck.

coiii.

Itirida, rec.

777 sine
279 imperium sine
fine dcdi. 10, 636 temiem sine viribus
umbram. 640 sine mcnte sonum. Sil.
Cic. Tusc.
4, 268 sinc nomine gcntem.

Ld.

nomine

sine sole dvmos.

terrae,

Ita

1,

3, 7 lcctioncm sinc ulla delcctatione

neglign.
Adde qiiae ad 4, 5S8 el de

2,

tota re

11, 464.

535. hac vice sermonum : quum haec

Aurora, quae
se coUoquereutur.

inter

540

proxiiue antecedil soli non tanliini orieiili

iam axeni ti.
sed per omiie diei tenipus
poliim caeli}, traiecerat et equos ime.
Iiapellit. iit a suiuiuo caelo decurraiit.
qiie qiiiim iam mediuni caeluni siipergressa
,

Uiium autem

leiiipiis est vesperliniiin.

esl.

per diem naturalem ex poetae meiile licuil

Aeiieae in Orco esse; nam orienle die ingressiis V. 255, lahenle egreditur, ut aiite
solis occasiini pervenial iii Eiysium, quod
gaiidel sole proprio, el in terram redeat

Aurora

aiite solis ortuni.

bigis solet velii

Hom.

Od. 23. 247, .Sol quadrigis; et Doiiatus dicit, aiiroram cuni qiiaEt
drijiis positam soleni sigiiificare.'" .S.
cf.

7, 26.

aiiroram de die usiirpalam vidiniiis 5, 105.

Qiiare iiec si aurora siia vi positum habes,
iiec si accipis de die, verba suiU repreheiisioni obno.xia.

Vox

Ruere de sole, die,

de orlu, ut hoc loco et
10, 256, et de occasu
2, 250. 8, 369.
ut 3, 508.
Val. Fl. 1, 274. ilaque nihii
Cf. hora
aliud signat quam celeriter ire.
539.

ruit.

nocie pouitur,

pcndant.

535

et

ruit.

540. Inter confabulandum progressi sunt

ad eum locum, quo via esl altera in Tartarum. altera in Elysium, quem egredi

Ambas uon nove

Ueipholio iion licet.
dixit Vgl. pro duas, sed ita loquitur Sibylla. quasi iam sciret Aeneas duas esse;
eas iam videt.
542. Hac via iter est in Elysiuni Ccf.
4. lOH) nobis, qui illuc tendimus, ingrecerie

diendum.
543. Sed sinisira poenas exercet,
ad Tartara mitiii saepius enim per
:

verbiiiu

fiiiitum

parlicipio

erai

adiimgitur
diceiiduiu

aliquid,

dum
et et

quod

125.
iiupii sunt, ut
355.
Tamen

cf.

8,

impia Tartara, quod ibi

441 his^entes campi cf. 1,
ulrumque nove dictum; et quod

via,

quae

VmGILII MARONIS

P.

296

Ne

contra:

Deiplioljus

saevi,

magna

sacerdos;

Discedam, explebo numerum, reddarque tenebris.

I decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.

545

Tantum

effatus et in verbo vestigia pressit.

Respicit Aeneas subito, et sub rupe sinistra
Moenia lata videt, triplici circumdata muro,
Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis
Tartareus Pblegethon, torquetque sonantia saxa.
Porta adversa, ingens, solidoque adamante columnae,
Vis ut nulla virum, non ipsi exscindei'e ferro
Caelicolae valeant.
Stat ferrea turris ad auras;
Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta,
Vestibulum exsomnis servat noctesque diesque.

Hinc exaudiri gemitus,

et saeva

deducil, ipsam poenam iam

exercere, et qiiod Tartara, in quiimpii puniuntiir, irapia dicuntur.
At

poenam

ad

dicitiir
J)iis

vere utrunniue.
gitur Tac.

A.

Exercere poenas

numcrum

545. explebo

sc.

meorum, i.
et quas
v. 588}

earum, quibuscum iunclus sum

reliqui, umbrarum, reddarque (cf.
loco

statimque

obscuro;

cxplebo

uumenim

id

subsistit.

Sed

Caper, Nonius, Donatus ad Ter.

Lachmann

liUcr. 4,

5o2.

Ilec.

5,

Versus

hos, quos alius non fecit, poeia videtur

abiecisse modo, poslea emendandos, remque modo adumbrasse, postea luculentius
describendam.
Sensil singula apta non
esse; noluit tamen verba poelica omillere,
qiiibus alio lempore uteretur;

et

videmus

lioc loco firmari,

quae de Virgilio narrant

graniniatici.

Praef.

nistra

546.

16, 20

decus nostrum.

Maecenas

esl

Sic ap. H. C. 3,

equilum

tlccus.

torsit qui Mss.

al.
547. pressit
habeant, non Tiquet, receptum in editis
Sed iion exlemplo
ob V. 545 et bonum.
propler v. 545 cogiliir redire, et si modo

subsistebat, iani satisfecit Sibyllae, neque

enim siium locum

esl

egressus.

Et veri-

simile est, etim reslanlem decedentes quam

loiige poterat
ociilis esse proseculiim.
Pressit veslifria legilur iam 197. 331.
in verho . dum verbum loquilur, enun,

627.

Tartarus.

ad Elysium pergunt,
inoenia

parle

videnl,

iii

quibiis

si-

Tar-

tuin

docet

audiunlque slrepilum;
Aeiieam Sibylla, qui iiisint,

ipsi

enim

iion

adire.

licet

Fespicit

Sed Aeneas; subilo

Pl. Hb.
In subito caussa inest, cur
respiciat, sc. quod soniium audit.
549. moenia circtimdata muro cf. 2,
334.
lata, iinde inleUigilur nocentium
muUitudo.

Aeneas subito, M.

551. torquetque
>58.

cf.

8, 185.

porta

adversa, opposita
,,Distinctioiie excUidendum

420.
tium de

diiobus

epithetis."

S.

cf.

est

1,

vi-

solido

arlamante columnae; de ablativo cf. 3,

618.
Ea quae Tartarus habet, vel dii noii
possunt eripere;

nam

adanias lapis

duri.s-

simus apud poelas signum est necessitalis

inviclae Hor. C. 3, 24, 5 si figit adamantinos sitmmis verticibus dira VecesEiusdem significationis
sitas clavos...
esl ferreus, aeneus cf. 630.
ingens

cf.

^83.
553. ferro
Ijd.

31.

S.

al.

bello

FPR.

al.

lih.

554. stat ad auras, sursum cf. 3,

422.
555. palla cf. 11
576.
556. servat. Servare lociim quivis dicitiir,
qui per aliquod tempiis teiiet noii
abilurus, 7, 58;
sive qiiod cuslodiam
exercel, iit hoc loco et 575; sive, qiiod
munus eiim retinet, ut 298; sive quod
non audet relinquere, ut 402. 2, 568.
Ipse etiam lociis hominem, qui in eo hacxsomnis.
biiat. servare diciliir 5, 30.
IVlali enim conscienlia neqiie vigiliis iieque qiiietibus sedari potest. Lucr. 3, 1031
,

MH

Dum

tarus inclusiis est,

rec.

Cf.

4, 663.

Cf.

548

signilicare noii potest

demonstrari, sed modo coniici ; et Servius

ila ambigit, ut cxplere etiam explicet per
minuire: minuani numerum sc. veslrum,
vos relinqnam. In eadem suiit opinione
1, 89.

Cicero.

548.

e.

Sic saepe

tiationis secundariae instar est.

le-

544. saevi ne irascere.

Terentius
CAndr. 5, 8, 87) ne saevi tanto opere
et
antique dictum est.
Nam nunc ne
saevias dicimus, nec imperativum iungimus adverbio imperantis." S. De re cf.
Gr. 422.

555

sonare

44.

I,

550

AENEIDOS

LIB. VI.

297

Verbera; tum stridor ferri, tractaeqiie catenae.

Constitit Aeneas, strepitiique exterritus haesit.
Quae scelerum faciesV o virgo, effare; quihusve
Urguentur poenisV quis tantus plangor ad auras?
Tum vates sic orsa loqui: Dux inclute Teucrum,

560

casto sceleratum insistere limen;

Nulli fas

Sed me cum lucis Hecate praefecit Avernis,

Ipsa deum poenas docuit, perque omnia duxit.
Gnosius haec Rhadamanthus hahet durissima regna.
Castigatque auditque dolos, suhigitque

A/ens s/6j conscla farfi praemetiiens,

adhibet stimuloi torrctqve flagellis.
558. Noininaiiviis iiinsrilnr saepe cura
inrinilivo

liislorico

qiiam

I.

Qiiain2, 170.
stridor et cateiiae
suppleri polest verbiiiu sonare.
559. slrepitu MP.
slrepitum FRybc.
haesil F>1R. hansit P. (sed correcliim in
haesit) yhc. slrepitu haesit \Vg. streli.

pitum

etiain

hausit

cf.

ail

Lil.

Jib.

hausit

(\\\\

siaiim

piilcliniin eiqiie aplissiniiim esl, qni

Idem

quaeril, r/ui tantus c/an/^or."

gtruliim

censel

constilit

et

h<tesit

,.Ian..iinoil

deheliat dici haesil el conslitH nt 3. 597."

Noniie haeret inaiiis esl {inam consislit?

Esl eniin non posse moveri. K. flojfmann
proposuil slrepilumfiue eiterritus liaesit.
ul structurae difficuliaie toUaliir difficiilias
scriplurae, (luae facile e.xpricatiir ex eo
qiiod

duae

hausit

el

In haesit
Simile 1 1
5(jl.

Cf. Gr.

tantns
tantus

formnlae

nsilalae

strepitum

slrcpilu hacsit sunt periurbalae.

auiem vis terroris est maior.
699.
,

quis MPybc.
qui R. rec. Jib.
^ 385, unde apparet etiam quis
recle
flolor:

iunsri.

Sic

.Alaornnm

Venus videt, ((uaerit qnis

quis norns hic hospes: Est
ritiir. silne revera Aeneas

2, 594 finis
esse dolorem
sit.

4, 10
quaeVeneris

aruiui.s.
ille,

Quis novus inceptos timor impediit IJijmenaeos? Cic.

liael. H.
Qiiis esset tantus fructus in
pro^peiis rebiis i. e. potesne mihi aliquem
fructiim dicere, qui tantus sit?
plangor,
qui est dolenlium, legitur MRbc clangor
Py rec. T^d. Rh.
ad avras, snrsum
cf. 554.
auras MRybc. auris P, rec.
Ld. Jib. et qnod anras omnino non dici
in Orco animadverlil, inde eliam v. 554
hyperbole usum esse sumit Vglium
ut
Inrrein illam usque ad superos extenderet" (!).
Sed si semel 640 aethera,
semel 897 aera dicit. nnm potest conchidi eum auras dicere noluisse''?
Vituperat deinde auras Jib.. quod paulo ante
legitur V. 554, neque ego laudo, sed saefilius?

Val. Fl. 8, 259

565

fateri,

Aeneide eadem vox intra paucos

idque ipsum caussaiu
praebiiil muiandi in aures.
563. cnslo cf. 661.
sceleratvm liin

piiis

verstis

mvn

repelilur,

cf.

sislere

G. 3,

355.
insistere limen.
Jnaccnsalivo 1 1
573 vestifria,

I,

c.

viam,

164

ut

ap. Plaut. Ter.

cf.

lexica.

Nam

564. pracfecit.

sacris

ipsi

et

lemplo sacerdoies praeesse dicebantur.

565. deum poenas, qiias dii staluunt
in noxios (;f.
257.
Gt. coiii. Jpsa
2
adeo poenns.
566. Jilindamanthus, lovis et Europae
,

filius,

probilale et severilaie itidicandi in-

signis,

de morluis iudicare creilitus esl.

432.
Ibi recle ffg. ..Minos, inquil,
impios faclo (|Uodam praeitidicio ad RliaCf.

dainanlliiim

miltil.
qui sonlibiis oinneni
culpain fateri coaclis pro inerilo cuiusqne

poenartim
Id

genera

sumendum

locus;

est

tainen

modumque
coniectiira,

quum

laniis

constituit."
ut

inipii

recle desideramus scire.

ctislodiaiittir,

hlc

stel

curis

qua

vi cogaiiuir ad Rliadamanlbi Irihiinal adire.

Sed

iii

loco eliain alia nonduin

lioc

salis

elaboraia sunt.
Nani in vesiihulo sedel
Tisiphone, in eodem vestihulo, iiam diio
ff^fr.. non licet, sedet
custodia 574. quae qiialis sit videl Aeneas, uos nescimus; mulii sumunt Tisiphonen, sed ea flagello quntit sontes.

suinere, qiiod facil

sqq. et 570 sqq. poeta sedebehal inler se exaequare.

Casliirat confessos, audit confisubigil fateri nolentes.
Subigit

Itaqiie v.

cundis
567.
tentes,

'i55

ctiris

faleri piacula i. e.
(c. inf. cf. 2, 33)
scelera piaculo purganda. qnae qiiis apud

superos

i.

in vila

e.

cf.

v.

4*^1.

commissa

seram morlem

C(|uam multo
postea se putaverat subilurum, ut temporis
esset saiis ad corrigenda peccata) laelatus furlo Cquo deos honiinesque celasse se
putat) inani Cquod nihii est profuturum,
disliilit

in

in hac vila homines fefellil, quum

apud inferos quodvis scelus cognoscatur

si quis

ac puniatur).

P. VIRGILII

298

MARONIS

Quae quis apud superos, furto laetatus inani,

seram commissa piacula mortem.

Distulit in

Continuo sontes ultrix accincta fiagello

Tisiplione quatit insultans, torvosque sinistra

570

Intentans angues vocat agmina saeva sororum.

Tum demum horrisono stridentes cardine sacrae
Panduntur portae. Cernis, custodia qualis
Vestibulo sedeat? facies quae limina servet?
Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra
Saevior intus habet sedem. Tum Tartarus ipse
Bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras,
Quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.
Hic genus antiquum Terrae, Titania pubes,
Fulmine deiecti, fundo volvuntur in imo:
Hic et Aloidas geminos, immania vidi
568. Furliim onine,

clam

575

580

ut

siphone per portain adigunlur in Tarlara;

dicuntur
furta 9, 15(.
Inde
10, 735. 11, 5l5.
quae quis male et per scelus facit, (luum
ignota cupiat esse aliis, omne flagiliuni,
scelus, nefas furtiim potest dici.
Inde
est furtim clani 3, 50 Sall. lug. 14;
et
furis propriuin est quod clani surripit.
569. Pincuta vocabulum enuntiato relativo interpositum est, quo e.\plicalur, ut
saepius fit cf. 8, 168.
Piacula comruitterc dixit Liv. 5, 52 nonne in mcntem
venit quantum piaculi committatur.
570. Ubi senlentia dicta est, conlinuo

quam terribilia sint, ex eo potes

concludere, qualis est cuslodia ad portam;
sacrae
intus autem vel saevius animal.

furto 4, 337;

quotl

ita insidiae

fit

belli

Tisiphone et soutem flagello

apud Romanos mos erat eum,
qui mortis erat daninatus, antequam supexsequitur
caedit,

plicio

ut

afticerelur,

flagello

servuni,

fusli-

bus liberum caedere.

571. insiltans:: Solebant carnifices et
qni poenas exsequebanttir vel insultare
damnaiis, quod ex eorum inl^umanitate
orlum est. Multo magis Tisiphone gaudeliil caedere.
Cf. Tib. 1, 3, 69 Tisiphoner/ue impexa feros pro crinibus an(iues Saevit, et huc illuc impia turba
fu^it. Ap. Stat. Theb. 1, 112 Tisiphone
altt^ra manu titionem, altera hydrani qualit.
Ila vario
serunt.

modo poetae ingenio

rjuatit,

agit

cf.

siio

indiil-

Ter. Euii. 2, 3,

67 homo f/iiotietur certe curn douo foras,

57'<{. anniina sororum.
Fiiriaruin agmina memorantiir eliam 4, 469, qnem locuin conferas.
Furiae autem angiiibus pro
coinis nlnnlur.
Caliill. Epiih.

Ila

193.

7,

346.

G.

Ap. Hor. C.

angiuss crinibus innexi

4,

4^2.

2, 13,

36

siint.

573. tuin (lemum: ,,inittuntur post verbera ad aeternum supplicium.

Et est se-

\aiu post
ordineni iuris anliqni.
habilam quaestionem in Tiillianum ad nltiinum supplicium mitlebantur." S. A Ticiitus

quae

cf.

2, 686.

574. panrluntur

etc.

e.

ni

ciistos,

Narrat liaec Si-

Custodia i.
148 elc.
Abslractum pro con-

bylla ut qiiae sequiintur.

Ov. M. 8, 684.

Ut Germani ff^ache.

12,

cf. 3, 471.
Ita facies
575. facies quae scrvet?
dirae 2, 622. Idem bis dicitur ex magno
terrore cf. 1 , 547.
576. Hijdra : Serpens aliqua monstruosa inlelligitur, non illa Lernaea, sed
diversa a custodia, quae est v. 575. Notatuni esl in hoc versu sono iam verborum
e.vprimi voracitatem ferilatemque serpenlis.
577. Tartarus ap. Hom. II. 8, 16 est

creto

ToGoov BVSQ&'

'A't'6^co, 060V ovQavog t6T

Ap. yirgilium dicitur bis esse
inferior ab eo loco, quo sunt Aeneas el
Sibylla, 1. e. ab Orco CHades), quam
distat a terra aellierins caeli Olympus i.
suspectus
e. caeluin, in quo habitaut dii.

dno

yairjg.

cf.

438.

578. sub umbras. deorsum, ut

ad auras

erat siirsum v. 554.

579. Gt. coni. aetherium est ocn/is.

580. Genus terrae, yTjyfvstg, Urani et
Terrae filii; qiii Crono diice Uraniiin imperio privarunt, ipsi autem a Croiii filiis
victi,
detriisi

et

quum

rebellarent

in

Tartarum

sunt.

Sunt Otos el
582. Aloidae gemini.
Neplnni ex Iphimedia Aloi
Ephialtes,
uxore filii
ita Herciiles Amphilriioniades
dicitur, Pirilhous Ixionides Ov. Met. 8,
566 a vilricis suis. De his fabnlam vide
geminis sui si20.
Od. 11, 305immania cf. Od.
miles" S. cf. 1, 162.
el Serv. Uigilis novem per singulos men,

AEXEIDOS

LIB. VI.

299

Corpora, qui manibiis magnum rescinclere caeliim

Adgressi, superisqiie lovem detrudere regnis.
Yidi et crudeles dantem Salmonea poenas,
Dum flammas lovis et sonitus imitatur Olympi,
Quattuor hic invectus equis, et lampada quassans
Per Graium populos mediaeque per Elidis urbem
Ibat ovans, divomque sibi poscebat honorem,
Demens! qui nimbos et non imitabile fulmen
Aere et cornipedum pulsu simularet equorum.
At pater omnipotens densa inter nubila teUini
Contorsit; non ille faces, nec fumea taedis
Lumina; praecipitemque immani turbine adegit.
Nec non et Tityon, Terrae omniparentis ahimnum,
Cernere erat, per tota novem cui iugera coiinis
rorrigitur; rostroque immanis voltur obunco
Immortale iecur tondens fecundaque poenis

ses

crescehaiit.

caelum

voliiere

ilaque

Freti

sul)vertere;

alliluiline

sed

confixi

sunt Diaiiae et ApoHinis lelis."

583. rescifulcrc: Item G. 1, 280 et
cotniiraios caelum
rcscindere fralrcs.
Clauil. Gigant. 31 rescindite tnrrcs si(lereas.
Est verbum miliiare sciudcre
vallum 9, 146.
584. Acrsrreili c. inf. Cic. Off. 2, 1.
5h5. Sulmoneiis apud Ilom. Od. 11,
236 dixviJ.(ov, ap. Hesiodum fracm. aSiKog.
Poslea poetae eum superl)ia elatum
lovi

comparasse

se
J>,

scriluint

cf.

ApoUod.

dicuiil

ut

Slral).

p.

356 Uiod. 4,

6^)

v^Qiozrjg di (ov >icd t(a z/a tgLGovGyi^cci

^iX(av , dia rijv fft^fmv i-AoXcco&riikfyt yccQ kccvTov uvai ziicc, yiccl rff
iV.iivOV ('cCpilojXtVOq %V6iUq bCCVTCO TIQOOixccooi ^vtiv v.ccl ^vQOccg fiiv i^rjQaii(iivag t| c'cQ(iccToq fitTcc Af/iTjrcov xccIv.mv
ovQCov , 'iltyi ^QOVTuv, ^ccllcov 6t stg

ovQccvbv ai&Ofiivag

Xafinccdag, 'iXsyev
bl aVTOV -ASQavvojoaq, T?}v -ATio^tioav vn avTOV noXiv
Kal Tovg ohrjTOQccg i^cpciviOs nccvTCcg.
586. lidi dniitcni
dum. Simplicissima explicandi raiio videtur liaec, ((iia
CCOTQCCTtTSlV.

Zflig

diciuui.s

iii

eo consliiisse

poenam

superlio,

quod eliam in Tarlaro lovem iubelur imitari.

Qiiod quam vaiium sil quum cognoverit, in aeternum tamen facere cogiiur.
lam quae polest poena excogitari acerbior?
Siinili

modo punilur Ixion

v.

603.

/f^^.

post iiocnas puiictum. post Olijmpi cumma

posuil referlque v. 586 ad sequentia.
lib.
v.

91

586 diltograpliiam sumil esse v. 590.

el uncis inclusit; assentilur Ld.
Sed

590

595

586

iiulicai poenam, 590. 91 poeiiae caiissam.

588. Salmoneus quuin per Graeciain

profectus

media
quod
qiio

esl,

in

tum per urbeiu,

Elide.

esl

,,Hinc

est

qiiae

iii

inditrnalio,

ea civitaie lovem imilabaiur,

specialiler luppiler colilur."

iii

S.

591. simularct.

Coniunclivus caussam
demenlia, quod
se iinilari posse putavit lovis fulmen cf.
ad 2, 346.
Simularat qiiod esl iii Mss.
aliquot iinprobauir,
quod v. 586 idem
coiilinel

in eo eiiiin inest

iain dicliim est.

7:

Salmoiieus primiim in Tliessalia habiiavil, reversus deiiide iii Elidcm,

il)i
urliem condidil Cquain Salmonian alii
1,

585

59<J.

res

densa inter nubiln.

luibes,

fulniina

el

eo veliemenliora
imbres.
.tt cf. 1

Qiio deiisio-

esse
543.

.soleiit

593. Funieu luminn. quae taedis fiunt,

'Vurbo adesse solet fulmini.
594. adegit sc. ad umbras iii Tarlaruiu
cf. 4, 25.
595. jjec non et cf. 5, 100.
77tyon : Tilytis, quein Terra procreavit, viiu

inf(?rre I-aionae.
Ob quod faciiuis
ab Apolliiie sagittis traiectus, a love in
Tariarum detrusus esl.
Idein de eius
poeiia et maojniludine narrant Lucr. 3, 997.
Ov. 31. 4. 456. Tib. 1. 3, 74. Piop. 3,
3, 67 praeivil Iloin. Od. II, 577 sq.
omuiparcntis F2m2, omiiipatcntis al. ex
errore. omnipotentis Fl.AIlR et Xonius
s.
V. alumniis. ex correctura erroris et
ex V. 593 orlum.
Cf. Liicr. 5, 260

voluit

Tcrru omniparens eadem

mvne sepulcrum.

rerum com-

596. cerere erat cf. v. 266.

598. tondens.
Secuti snnt Sil. 13, 839
quae tondentiir praecordia rostro alitis.
Seii. Agam.
18 ubi tondet ales avida

fecundum

iecur.

Tondere enim saepe pro

depascere, devorare ut 3, 537.

G. 1, 15.

P.

300

YIRGILII

MAROMS

Viscera, rimaturque epulis, liabitatque sub alto

Pectore, uec fibris requies datur ulla renatis.
Quid memorem Lapitlias, Ixiona Pirithoumque?
Quos super atra silex iam iam lapsura cadentiquc
Imminet adsimilis? Lucent genialibus altis
Aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae
Regitico luxu; Furiarum maxima iuxta
Accubat, et manibus prohibet contingere mensas,
Exsurgitque facem attollens, atque intonat ore.
Hic, quibus invisi fratres, dum vita manebat,
Pulsatusve parens, et fraus innexa clienti;

Fecundn pocnis viLucr. 8, 659.

scera sunt, quod semper reiiascuntur, ut
semper poena possit

repeli.

Fecunda

in

poeiiam." S.
599. rimatur: Ita cycni, qui cibum
quaerunt, rimantur prata Caystri G. 1,
384.
Cf. 11, 74S partes rimatur aperepulis dativus. ad epulas: viscera
ta.

harimatur. ut epulas. iecur. reperiat.

bilatqiie sub alto: Vides immensam Tilyi
masnitudinem, cuius sub peclore vultur
veHt liabiiare, qui in summis saxis nidos

600

605

Geniales aulem dicuntur, ut iios

dicimus einladend cf. Non. p. 177 Merc:
,,Scis enim geniales homines ab anliquis
appellaios, qui ad inviiandum et largius
apponendum cibum promptiores essent."
6'i5. Regifiro Inxu i. e. regio.
Saepius ap. poelas iUud Jicus in composiiis
amaium. Ila ap. Cic. Sest. 57 ingratifici yirgivi fsed verba sunt poelae alicuius}: fahificus animus Plaut. Mil. 2,
2, 36; iv^tifira mens Cat. 64. 407;
cta sunt.

horrifira

474.

12,

Sil.

Sic reo^ificus le-

slruere solet.

gitur ap. Val. 2. 653. reo^ificc adv.

600. Lucretius 1. 1. hanc fabulam ita

Tilyos nobis liic est, in amore
explicat
iacenlem Quem volucres laceranl, atque
exest anxius angor. Aut alia quavis scinVolebanl enim eo
dunl cuppedine curae.
tempore homines docti recondiliorem aUquam senieniiam indagare fabularum, quae
iie a vulgo quidem verae habereiilur.
60 1. niiid memorcm. Ea est senlentia
sed quid ego singulos proferre velim,

11, 272.

quum hoc

quare vix est

caiissa. cur poenani Lapitliarum memorem.
Lnpilhae sunt Ixioii eiusque filius
Pirithous; ille quod lunonem leniaveral:
hic quod Proserpinam rapiebal, punili.
Poenae eorum variae tradunlur. et Vgl.
De Ixione
eiiam in iis aliquid novavit.
De Pirilhoo cf.
cf. G.
3, 38.
4, 484.
Vgl. ulrumque iia
Hor. C. 3, 4, 80.
puniri dicit, ut supra capul saxum sit
casurum semper (cf. hisioriam Damocris
Apposiiae
ap. Cic. Tusc. 5. 21. (W).
suiil mensae. epuUs exquisilissimis ornaiae
omiiique apparaiu struciae; sed si maniis
admovent, Furia in eos irruii eosque deInconlinentiae ea esl poena. ffh.
peHit.
coni, V. 601 esse spurium, ante 602 esse
lacunam
quain explelurus fiieril poeta
cominemoralo Tanialo probat Lrl.
6I>2. cadentiqve:
Versa hypernielro
P/. coni.
pingitur saxum superpendens.
Quid, fjuibiis atrn elc.
603. De slructura cf. 5, 705.
genialibus altis toris aurea fulcra substruinfinilum

sil

Ita

ap.

Eur.

Iph.

Taiir.

TiQiO^tLQcc 'Eqlvvvcov.

Eumenidum

maxima

Fiiriarum

970

Sial.

esl

Theb.

Sil.

352.
aliqua

3,

7,

477

antirjuissima.

606. prohibet c. inf. cf. 3, 380.

608. Quo homines culliores evadunt, eo
magis inler diversa vilia discernunl, atIla ap. Honi.
qiie eorum niiinerus crescil.
'EQivvvtg, aT&' vnb ycclav civQ^QConovg
TivvvTccL, OTig
tniOQy.ov duocarj.
II.
/.'

deiiide caedes et iniiiriae sup19, 2oe<

plicum el hospiliun inler scelera proferunlur.
>Iullo iam meliiis el disiiiictiiis Virgilio crimina et poenas disponil Danle iii
;

Inferno suo.

In Tariarum igitur delru-

dunlur primum. qui fraires odio perseciiti

sunt.
Xeqiie Virgilii lenipore defuerunt
ea exempla; ut Lepidus et Plancus consules in proscripiorum lahulis fralrum

nomina

mililes iii eoriim

de Gallis reporiaverant,
satis acerbo lusii cecinere:
,,De Germanis
non de Gallis duo triumphanl consules."
Omniiio auiem hoc loco ea casligat viiia,
quae ipsius lempore eranl crebra, ul ex
aliis scriploribus palel.
Cf. ipsum Virgilium de siio tempore querenlem G. 2,
50.") sq.
vita manebat ut 661 per-

videre;

Iriiiiupho.

qiiare

quem

Dum

tolam vilam.
609. puhalus parens: male habilus.
Gravem paricidarum poenam vid. ap. Cic.
RA. 25 ..Insui volueriinl (Romani aiitiqiii)

vivos alque ita iu flumeit

Quid quod legilur ap. Fest. s. v.

in culeiim

deiici."

AENEIDOS

LIB. VI.

301

610

Aut qui divitiis soli incubuere repertis,

Nec partem posuere suis, quae maxima turba est;
Quique ob adulterium caesi, quique arma secuti
Impia, nec veriti dominorum fallere dextras,
poenam exspectant; ne quaere doceri,

Inclusi
plorare

Si parcnlcm piier

sacer esto.

cf.

haliila

pielas

sit

cdiitrariiim,

.Mos. Exoii.

Qni

!:,

praecidatur.

3, 3, 15.
Patroiiatiim et

sceliis

Eiiis sceleris niaxiiue

poenam apud

Sil.

(|iiai)ti

10, 28.
Ap. Seii.
palrem pulsaverit, via-

Coiitr.

esse

El
vel

Paiis.

cf.

21,5.

pareiite.s

iii

nus

ei

verbcrafifiit,

pner divis parcntum

axt olle plorassit,

iiiferos

clieiiielaiu

pie coli volebanl,

Iiiiic

in

Stat.

siirapsit

fraus innesa

clicnti,

anli(iiii Roinani
XII Tabiilis erat

Patronns si clienti fraudem

tesle Servio
Cf. Dion. Hal. 2, 10.
faxit, sacer esto,
Solebant autem eo lenipore a divitibus pauperes coloni, fiiii prope Iiabitabant, depelli:
Hor. C. 2, 18, 23 Quid cjuod
:

usque proximos

tcrmiuos

agri

rcvcllis

ultra limites clienlium salis avarus.

Ne(|ue laiiieu ii erant antiquae clieu-

cl

telae

h.'Ke

HlO.

iuncli.

incubucre

riui

luulta

(jiias

divitiis, et

soli rcperlis,

i.

e.

paraverant

cura
e pauperibiis diviles facli eas
anlea

sibi

ab omniiiiu boiniiiuin reiuoli socielale anxii custodiuiit, ne(ii'e suis co-inatis

ponunt, deponunt, allribiiiinl arH|uam partem.
Cf. G. 2, 507 Condit opes alius
defossoque iucubat auro. Quiul. 10, 1,
2 velut clausis thesauris iucubabit, Sen.
Ira 1, 16, 32 acerris auri argcntique
iiicubat.
1
70 congeslis
Hor. S. 1
vndiquc saccis indormis iuhians.
Gt.
pro soli dal olim , (luod laleal in divitiis
soli incubuere, ilaque .,iam pridem iii arca
soli et

couditae'' sunl.

pro

Nemo.

Pl.

Quis dixit

soli.

ori

coiii.

ila

e.

i.

divitias

auri
auri?

Pl. quaerit locos, sed uoii potest

sibi nisi coniecturis parare.

diis dctinentur;

Obscusuui babet, populiini periiurum.

rum est, quod caesi meniorantur, i. e.
qui in flagranii delicto occisi sunt, quum
apud Inferos adulteri oinnes punianlur;
Ld.
ibi enini cognoscuntur scelera omuia.
U'g. expHeat
PL delent v. 612. 13.
suut
caesi verberibus'' ; ad idem redit
depreliensi in adulterio; ilaque videtur in
eo cardiiie rem volvi, nuni quis deprehensus .sit, iion num quis peccaveril. At
,

Impia arma
poeta id voluil inlelligi.
qui conlra patriam arma
secuti sunt,
siiinpserunl. qiialis erat Calilina et Antoniiis,
Augiisii adversariiis, (lui etiam
ap.

Floriiin

Iiostis

iam,

iion

Romanus

5 et 1
12, qui Cleogessit.
conlra Romanos
patrae
Pieias est erga parentes, patriam, deos;
impia arma fert, qui coiitra eos arma
4,
belluni

lialielur rf.

Itaque non erat tiiuenduiu Virgilio,

ne offenderelur Augustus, qui bella ges.sit
ci\ilia.
Servius inlellexil Sexlum Pompeiuin,
eiusque verba, iani ob versum
.,Nam
sequenlem ex parle apponamus:
ferl.

palre Siciliam tenuit, et colleclis

vaslavil se.x annis ullro
poslea victus est ab
citroque Siciliam
occiso

inde

serviliis

Ilor. (Epod. 9
Agrippa.
9).
Minatus urbi vincla quae delraxerat
scrvis amicus perfidis.
Et hoc seusu
tam impia arma quam dominorum congriiit cominemoratio."
613. nec veriti dominorum fallere
dcxlras.
Servi et liberli qui doiuinum

Auguslo

et

quod bellis civilibus, ubi

prodiderunt
praemiis ad id scelus excitabantur, saepi.ssime factum est, App. B. C. 4, 22.
In hoc etiain versu haesere
29. 39. 51.
,

611. quae m. t. est: cf. Sen. Brev.

Vit. 13 qui in literarum iuutilixm stu-

nos quoque

Roniani antiqui, eam sanclimoniam revocare couatur poeta; nam si connubiorum

et familiarum vinciila solvantur, persua-

quae iam apud liomaAvaroest.

magna manus

audereiit
alii ut fruendi lenipus daretur
timenles ouini luodo profunderent.
612. Adulterii crimen saepe committebatur; quod ex Horatii seriuouibus potest
intelllgi, et ex eo, quod legibus eam licentiam coercere Augustus conatus est.

quod servorum iii carraine tali

Sed illis lemporibus liReslat
berlinoruin multae erant parles.
difflcultas alia; nam in dextras fallere
indicari videiur sollemne aliquod pactum
Tainen et hoc factum est;
douiiiiorum.
speclasse enim videlur Vgl. inter alios
ad iMenam illum Cn. Poiupeii liberlum,
qui Sexti Pompeii dux classis auro captus
ad Octavianuiu descivit, dein ad Pompeium rediit, iterumque corruptus Pompeium desliluit eaque fraude perdidit.
614. Pocnam exspectant quod gra-

Connubium

vius

sordidorum eo lempore maxima

lurba erat: ueque mirum, quum bona admodum caduca ab alio ad alium bellis
civilibus celerrime transissent. Unde factum
est, ut alii ea omni modo vellent delinere,
et, ne amitterent anxii, uli iis omnino non
riim

et

autem

sanctissime

colueraut

iiiterpretes,

locum

attigisset.

est.

Xam

in

exspectatione

et

prae-

"

VIRGILII

P.

302

MARONIS

Qiiam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit.

Saxum ingens volvimt alii, radiisque rotarum
Districti pendent; sedet, aeternumque sedebit,
Infelix Theseus; Phlegyasque miserrimus omnes
Admonet, et magna testatur voce per umbras:
iustitiam moniti
et non temnere divos.
Discite
Vendidit hic auro patriam, dominumque potentem

615

620

dolor

sens metiis esl

et

ClaiiiL

3,

iii

Riif.

S.

Cf.

foenuTnqne

liiit

fiiliiriis."

140

formidine poenae.
61.5.

iie

iaiu

iuilicatos.

149

legitiir:

formam, quae mersjl"

At,

etiaiusi

G.

recle

4,

natinas, apibns quas lup-

piler ipsc aildidit,

quae
quae

42.
cf. 3,
exspectent iiulicio

,,se.

acto aiit

iioiuliim

(piaere doceri

quam poenam

780
578

e.rpc<liam

et si ea,

coiuparainus et
et 3, 367 dicta sunt, tainen
1,
itesari iion potest, coniectiiram a Scliradero proposilaiu mersct, qiiod daijl duo
Heinsii, bonain esse et facile verbuni
iniisitatius ab usitatiore potuisse expeUi;
ut ap. Hor. C. 4, 4, 6.i a vulgariore nierexpulsum est merses . a Bentleio re.'^i/s
Et lioc loco ofTendiinur, quod
sliUitiiin.
mersit dixerit perfectum, post esspectant,
Haec
quod futuras esse poenas indical.
explicatio quanuiuain a plurimis accepla
esl, lameii ego contra aflerre audeo aliain
aliquanto
et, quoiuodo niihi persuadeo,
v.

aireruntiir,

620 poenarum,
versu 616
626 sceleruin genera persequitur;
a 620
quare probabile est de utroque Vir/^cilium
Quam poenam fahoc versu quaerere.
cile intellisiUir: quod poenae genus; sed
eliam quae forma furtunave ad poenaiu
referUir et explicatur, quae forma suppl-cii
et quod miseriae geiius (forluna) eos inersit.
Sed magna esset poetae loqiiacitas,
apliorein:

idem ler dicere, et fortuna iion satis ex

sua vi explicatur, et aut diversa iiingit.
Ac forma esl specles siibiecta generi cf.
V. 626, ubi plene dicit scelcrum formas

^euus

Top. 7
dividitur.

leris,

et

et

Cic.

Formae sunt,
In

fortuna

forma

quas

in

intellige sce-

est res externa,

status

quo quis est, C"os dufsere Le; atqiie

ea esl propria vocis significatio) quo ad
Ilaqiie ea est senscelus impellebantur.
tenlia
\imium quaereres, si omiiium poenarum aul scelerum genera velles audire.
Qiiae et verbis magis convenit et sequeii:

tibiis

aplissiina

esl.

lam

aptum

eiiain

morlui iam suiil;

scelera igitur praeterila sunt; ad quam
perfecUim mcrsit;

aulein

poenam

speclant.
ratio,

lentia,

iiain

facillime

suppleliis

c.r-

Et firmaliir haec explicaiidi

quod est in hoc versu eadem seiiquae ad finem enuineralionis repe-

J iros

625

lilur V.

distiiicla;

27, nec
agitur enim

de poenis.
sufficeret

cos.

lain

minus eodem modo

de sceleribiis

et

ita

12, 318.

vero

sive

906

priiis

et
ulii

ac-

quod modo proposui: iiuprobabis spero miitatuiu ordinem versuiim

611.
eum, quo versus ita iunguntur 608
624.
Ceiectis versibus 612 et 613!) 621
614. 615 (sed eieclis verbis: oii^ quae
27.
forma viros fortunavc mersit^. 625
cipis,

siv^e

616620. 628

elc.

Haec

conalus

est

Pl.

616. lain dat alias suppliciorum forquibus singiilos punilos esse etiam
Sasum volalii poelae fabulabanliir.
vunt.
Id Sisyphus facere narraUir ap.
Cic. Tiisc. 1, 0, 10 Sisyphus vcrsat Sainas,

xum sudans

nitendo: neque projicit hiOv. 31. 4, 459 posl Hoin. Od. II,
592.
radiisque cf. 1, 701.
Cf. Ov.
M. 4, 460 f olvitur l.rion et se sequiturque fugilque. Ilaque rota seniper ver-

lum.

saliir.

617. Sedet, quod cuin Pirilhoo Proservoluit rapere.

Ita Pirithoiim catenis alligatum fingit Horaiius, cf. ad v.
600.
Celeriim de Theseo varie res narralur.
^lurimi eiim ab Hercule tradunt
esse liberatum.
618. Phlcgyas, Ixionis pater,
quod
ApoIIinis teinplum incenderat, in Tartarum deieclus esl. Atque is contemplor
siiperum iiunc monet: discite etc. aureuiu
,,Cette sentence est bonnc et
diclum.
bcUc; Mais en Enfer de quoi sert clle?^*
Scarron.
Di.xeruntque alii haec esse dicla
Quod si slatiies,
legenlibus, iion Inferis.

pinam

forma carininis Virgiliiim dices

At vero in eo poena est vel
maxiina, quod tam spleiidido dicto, quum
dical condemnatis nec sibi nec audiencerte

in

peccasse.

illis
prodesse possit;
iiec minus
I-la Ixion ap.
ea verha suiil lorinento.
Pind. Pyth. 2, 23 docet rov sviQyszav
ccyuvcclq cc^oi^cclq tTtotxonBvovg rivfGPhlegyae Val. 2, 193 sq. Plile%ai.
gyae et The.seo epulas appositas dicil,

tibus

quas memoral Virg. supra

v.

603

sq.

621. lam redil iterum Sibylla ad geSunt qui pairiam accepto

iiera scelerum.
prelio vendiderunt el dominum, tyrannum
naec licel generaliler diimposuere.

J
i

%
l^

AENEIDOS

LIB. VI.

Imposiiit; fixit leges pretio atque refixit;

Ilic thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos:
Ausi omnes immane nefas, ausoque potiti.

Non, mihi

si linguae centum sint oraque centum,

Ferrea vox, omnes scelerum comprendere formas,
Omnia jDoenarum percurrere nomiua possim.
Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva scerdos:
Sed iam age, carpe viam et susceptum perfice munus;
Acceleremus, ait.
Cyclopum educta caminis
Moenia conspicio atque adverso fornice portas,
Haec ubi nos praeccpta iubent deponere dona.

liabent tameii jspeciaUtatem.

caiitiir,

Nam

Philippo
veiididil,
Curio Caesari
Romaiii.
l)e qiio Liicami.s 4, 880
Gallonnn captiis spoliis et
Caesaris attro. 825 Emere omTfs, hic
vciiflidit urbcm.'''' S.
Augiislo, patel, ea,
si ita iiilellexit,
noii admodiim poluisse
placere.
Alii haec ex versibiis Varii,
qui ad v. 622 afferenlur, docent referri
Lastheiies

Ulyiilliiiiu
.

ad Antoniiim,
poteiitciii

quam

iioii

dominuin

qiiod si facimus.

possumus

iiiiijllijiere

aliiim,

euiulem illum C. luliiini Caesarem,

patrem Augusti.
Non reliilit poeia singula sceiera ad cerlos aliqiios hoiiiines,
sui aequales; neque Romaniim aliquein
Tarlaruiu sed communem tiiixit.
Neqiie
tameii viiavil sed sludiiit iiarrare scelera
Ronianonim, nec poiuit certos homiiies
iion cogilare.
Atque ipse Augiistus debebat coiicedere, sceleralorum omnium sceleratissiinum esse euiu, qui pecuiiiae ductus
cupiditale perderet patriam.
Neqiie Ciirio
aut Autonius soli eranl, qui id fecerant,
sed luulli alii, iieque eniiu venduiit tanluiu,
qui aiitea mercedein praeripiunt, sed etiain
illi, qiii in spem praemii turbas luovent.
Cf. G. 2, 505.
Ad verba cf. Sall. Cat.
51 Lacedaemonii ilevictis /itlieniensibus
tri^inla viros imposuere.
622. Figere leges recte dicitur; ligebantur enim loco publico, in quo quamdiu erant, valebaut; quare si quis tabu^

lain reftxit, legeni

aliain

iii

ipsam

sustulil.

eius locuiu repouere

Furtim

lege cau-

cf. Ov. IMet.

1, 91 Jiec verba
Cic.
fixo aere legebantur.
18 Phil. 5, 12 JSum figentur rursus eae
tabulae, quas vos decrctis vestris refi.risiis.
13 Phil. 3, 5 Acta Antonii rescidistis, leges refixistis.
Suut praetores,
qui leges dant et uiutaut pecunia adducti.
Simili modo L. Varius ap. Macrob. 6, 1
/ endidit hic Latium populis, agrosque
Quiritum Eripuit, fixit leges pretio atquc refixit, a quo signari Anlonium persuasum Iiabet, qui de Vario scripsit Wei-

Uiin erat.

minacia

cherlus.

G25

030

624. lam omnia omriium scelera hoc

Auso potiti dixit
versu comprehendit.
Cf. 12, 351.
eliam Ov. M. 11, 242.
625. Haec dicendi formula, qiia inagnum aliquid esse et inuuane voluiil sigiiificare. iam est apud Homerum II. 2, 488.
Nolandum progressione geomelrica plures
linguas a poetis exoplari; Iloiuerus decem,
Hoslius. qui anle Virgiliiim bellum Istricum scripsit el Vgl. Ov. Met. 8, 532,
Sil. 4,
52, cenliim; Valeriiis Fl. 6, 37
Videsque Laiinos poelas
mille desideral.
poliores esse iii quantiiate signanda. iiide
ingens,
immanis;
adiectiva
recurriint
Quo ex geiiere libeiiGraeci iii qualilale.
lius eligas adiectiva, ipse apud le expende.
Cf. Seii. Ep. 128
626. comprendere.
} aria
sunt et innumerabiles habent
facies; comprehendi corum gcnera non
possunt.

628

636.

Raraum donat Aeneas Proserpinae.

629.

Perfice
serpinae.
630. Moenia

munus: dona ramum Pro-

sunt Plutonis regiae, ea

caminis ut ap.
sunt educta Cyclopuiu
Sic Ilor. C. 3, 3,
Claud. RP. 3, 118.

65 Ter si resurgat murus aenetts. 3,

16, 1 Incltisam Danaen turris aenea.
iugiim aeneum 3, 9, 18 Sic turris ferrea
v. 554 et somnus ferreus X, 74o. Et ferro
Cf. 558.
et aere significatur tiriuitas.
In eo
631. aduerso fornice /jor/o^.
foruice, qui maxiiue nunc est nobis adversus, oppositus, cf. 1, 420, porla est,
ad quam ramus est deponendus. Foruix
est arcus; hinc niaxime arcus triiiiuphaIia fornix Fabiales fornices dicuntur.
nus Cic. 1 Verr. 7, 19. Uemocrilus invenisse dicitur fornicem ut lapidum curvatura paulatim inclinaiorum medio saxo
aUigaretur.' Sen. Ep. 90.
632 Versus a Servio non explicatur.
Tamen eo opus est.
P/ , alii.
Eiecit
Apertius enini, quam verbis /)er^ce munus
factum est, indicandus erat locus, quo

304

P.

VIRGILII

MARONIS

Dixcrat, et pariter gressi per opaca viarum

Corripiunt spatium meclium foribusque propinquant.

Occupat Aeneas aditum corpusque recenti

G35

Spargit aqua ramumque adverso in limine figit.

His demum exactis, perfecto munere divae,

Devenere locos laetos et amoena virecta

Fortunatorum nemorum sedesque beatas.
Largior hic campos aether et kimine vestit
Purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.
Pars in gramineis exercent membra palaestris,
Contendunt hido et fulva luctantur arena;
Pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt;
Nec non Threicius longa cum veste sacerdos
Obloquitur numeris septem discrimina vocum;
ramus

deponeretiir.

Praecepta autem

sunt Sibyllae, ut
eiecere, sed deorum,
iion

volunt,

illi

quorum

Qui

interpres

est Sibylla.
<i;^3.

645

explicare obscurvm vetat iam locus, qiiod

non de Tarlaro
de Elysio seriuo esl
suum, sua sidera. Alii poelae .solem

occasum Inferis lucenlem faciuiitt

proprium solem Virgilius allribuil, scilice;
ampliorem el lucidiorem, ila Claud. de
RP. 2, 282 Suiit altera nobis siilera,
sunt orbes alii lumenque videbis purius.
Arisloph. Ran. 155 bipsi 8s ipcog xdliSorunt. quod
Xiazov wGtisq iv&ciSs.
vident et Iiabenl, ut supra dixit vclamina
nota eius qui liabel.
post

opaca viarvm

634. corripitint

cf.

cf.

422.

418.

1,

Aqua

omnes qui
templum
Ubi aulem
Elysium adiiurus est, opus est luslratione.
recenti aqua, frisches H''asser, cf.
6.36.

G40

spargitur, ut
aliquod adiluri erant.

8, 719.
Aqua igitur luslralis fuit in
porla; ramo ipso se adspergit, deinde eum
deponit.

642. Virgilius

rem

debuit

iit

et

fecit

laborem, quo ad eum

locum erai perveniendum.
munere divae
cf. ad 2,
31. Pl. pro perfecto coiii. per-

ad heroicorum temporum
opiniones conformavil.
643. ludo ,11011 odio." S.
644. pars pedibus plaurlunt choreas
Cf. llom. Od. 8, 264 ninlrjyov
cf. V. 520.
Accusaiivus
6i x^Q^'" ^tiov Ttooiv.
oinnino effeclum signal: ex pedum plausu
cf.
Gr. 294, 6. sullare
iiuiit choreae
Cyclopa, Ledam et saltare fit transili-

lalo.

vum.

Tireta formalum a Virgilio ad

normam olivetum, vinetum, in eo singulare,
quod a verbo deducitur, iiou a
planiae nomine. FM. danl virccta, quasi
deducalur a voce virex ut carectum a
carex, quod recepi, et quod apud alios
scriplores sic dicilur legi, et quod sic esset
ad regulam formatum.
639. Forlunala nemora, sedes bealae
quomodo dicanlur cf. 1, 355.
640. lungas:
ct
largior Iiic aethcr
campos veslit lumine cf. Lucr. 2, 147
quam subito soleal Sol ortus tempore
tali Convestire sua perfundens omnia

Aristoph.

637
Cf.

Tib.

Hom.
1, 3.

277.
637.

678.

Od. 4, 563. Pind. 01. 2, 61.

Val. 1, 844. Claud. R. P. 2,

his exactis

significat

Pindarus

Elysium.

magnum

cf v.

236.

Demum

638.

luce.

641. purpureo: Purpureus esl splendens saepius, velul si nix el olor ila dicitur; Iiic lamen vel colorem propriiim
possis inlelligere. cf. 1, 590 lumcuqttc iuventae purpureuvi.
Purpurcum lumen

1.

1.

Idem

Canlum

I.

apud
1.

Inferos

fieri

cannina

iiarrat

dicunt.

saltalionem iungebant Graeci,

hoiiorem deorum.
645. Threicius sacerdos Orpheus. 0rpheus Calliopes Musae et Oeagri fluminis
filius fuil.
Sacerdos aulem, quia el Theologus fuit el Orgia Ccf. 4
303} primus
iiisliluil.
Ipse eliam homines e feris et
duris composuit.
Unde dicilur arbores et
saxa movisse." S. Adde Hor. AP. 39L
longa ctim veste. Longa vestis et (ardus
incessus Iiabet aliquid maiestalis; itaque
sacerdoles et vates loiiga utebanlur vesie,

ubique

et

tanieii iu

apud Graecos Qa^aSoi et hi&uQCoSoi in ApoHiiiis lionorem.

646. Obloqui, accinere, accompagniren; ita Ov. Pont. 3, 1, 21 \on avis
obloqiiitur.
Nam loqui el dicere saepe
pro canere dicebant anliqui, quod minus
eliain

caiiebanl

sed

niagis caimina

recitabaiit,

AENEIDOS
lamque eadem

digitis,

LIB. VI.

305

iam pectine pulsat eburno.

Hic genus antiipmra Teucri, pulcherrima proles,

Magnanimi lieroes nati melioribus anuis,

Ilusque, Assaracusque, et Troiae Dardanus auctor.
Arma procul currusque virum miratur inanes.
Stant terra defixae hastae, passimque soluti
,

650

Per campos pascuntur equi. Quae gratia currum

fuit vivis, quae cura niteutes
Pascere equos, eadem sequitur telkire repostos.
Conspicit, ecce, alios dextra laevaque per herbam
Vescentes, laetumque choro Paeana canentes
Inter odoratum hxuri nemus, unde superne
Plurimus Eridani per silvam volvitur amnis.

Armorumque

ut musici
ail

fiiles

hoc verbo
Iraiistulere,

utuiiliir;

Tib.

ut

imle etiain
3,

41

4,

furranl di^iti ciim vocc locvti.

Obloquitur auteiu scptcin disrriwina vo-

po^ilfjiinm

ciim;

lyraui

inslructaiu,

eniin

septeiu

liabet

l-HTciy^oQbov;

et

niimeris caiientiuni et saliantium.

sono

fidibus

obloquitur

oi

iiianimae dicitur, cf.

3, 6H9; multo magis de sono lyrae quae
iit
modo vidimus vel litqui dicitur. In
illa ob praepositione accomodaiidi inesse
signumex verboo6e(//>ealicuio6<t'nj/)e(fire.
obsecundnre al. apparei.
Pro diversis
ile

((uox is

rei

canentium numeris diversos elicit soiios.

647. Kiirleni explicaUir ex duplici iam,
quo diversa eidem rei fieri iiidicalur; modo
molliorem ex cliordis eisdem eliclt soiium,

Coniecit
modo forliorem Cpii^no, forle).
Marklandus Anglus, vir suiumi acuminis,
iamqiie fiilcm ; quam Heynius dicit emen-

elegantissimam, ..quam et ipse

a poela profeclam esse malim."
Sed ut
vidinuiS, non opus esl coniectura.
64!?. irenus antiijiium.
Sunt iUi ex
iUis antiqnis lemporibus
quibus magis
homines aequum rectumque colebant. Est
enim ab antiqiiissimis teiuporibus tradita
qua
et per omne tempus vulgata opinio
dalioiiem

liomines eos, qui priores vixeriint, multum

praesiitisse puiant iustiiia. aequitaie, religione.
Sic illi Troiani nati suiit melioribus annis, quibus quuin omnes liomines
pii essent in deos, facile polerant ad eani
pervenire caslitatem, ui Elysio digni IiaLaus
berentur.
Cf. Cic. Off. 2, 23, 76

abstincutiae iton hominis est solum, sed

etiam tcmpnrum illoium
nimis optato
649. Cf. Cat. 61
2i
saeclorum tcmpore nati lieroes, satvete,
,

deiim n;euus.

(j.'jO.
240, qui
Cf. Hom. II. 20, 216
Quo ex
enarrat toiam Dardani stirpem.
loco eliam intelliges, cur hos polissimum
nominaverit.

655

651. Miratur qiiod eiiaiu inferis arma

currus inancs. Apud
sunl et currus.
inferos non homiiies suul, sed simulacra
modo hominum; non iiisiiul iiiOreo corpora.

e.x v. 292. 700, et umbrae

dicuiHur ap. Ov. F. 2, 5.')4 vulgus inane,
ei
imago inanis umbra est F. 5, 463;
iiide suiil regna inania Ditis M. 4, 509,
resque quas habenl, eadein suiit nalura.
Atiamen hoc loco inaiies explicare currus

Idem consiat

malim
eos, quibus non insinl heroes
propierea, quod non video, cur illam
iiiaiiiiaiem Orcinam in curribus ma.xime
nolaverii poeia, quae iiiesl rebus oninibus.
Eo auiem tenipore, quo advenil Aeneas,
choreas aguni iiaque non vehuulur cur,

ribus, quos reliqiieruni.

653.

campum FM.

in

//..

lib.

ui

11.,

campos

tesiaiur.

P.

ut

curriim

FI.31P2RyIbc curruum F2P Iy2 Uirumque

eodem

sive conirahis liiieris sive

redil
voce.
654. nitentcs, non niveos, sed splendenles, qiiales esse solent equi bene cucf.
rali,
3, 20. Pl. Ep. 2, 17 Multa
ibi

equorum boumque armenta. quae

herbit et tcporc veino nitcscant,

ciira

638.
iuf. 5
655. rcpostos cf. v. 59.
656. His verbis describit oiia caslreuPaean parta caniiur vicioria, et
sia.
laurus est siguuiu ^icioriae.
657. fesci diciiur 8, 182 in re sacra,

c.

el

dicitur in

epiilis.

659. plurimus amnis, maximus. Confundiiur enim nuiueri el magniiudiuis noSic dicilur pluiimus mons I, 419,
lio.
phirima turba 6, 667, plurima cervix
G. 3, 52, hippiter laeto descendet pluSic plurimum
rimns imhri E. 7, 60.
nemus Hor. C. 4, 2, 30, plurima silva

medio quum plurimus

14, 361
Sol erat 14, 53: wenn die meiste
Nec niinus ila usurpalur
Sonne ist-

Ov.
orbe

.M.

20

306

P.

VIRGILII

MAROMS

Hic manus ol3 patriam pugnando volnera passi,

Quique sacerdotes casti, dum vita mauebat,
Quique pii vates et Phoebo digna locuti,
Inventas aut qui vitam excoluere per artes,
Quique sui memores aliquos fecere merendo:

660

Omnibus his nivea cinguntur tempora vitta.

Quos circumfusos sic est adfata Sibylla,

665

Musaeum ante omnes, medium nam phirima turba

Hunc habet, atque humeris exstantem suspicit altis:
Dicite, felices

animae, tuque, optime vates:

Quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo

Yenimus et magnos Erebi tranavimus amnes,
Atque huic responsum paucis ita reddidit heros:
Nulli certa domus; Uicis habitamus opacis,
Riparumque toros et prata recentia rivis
posiliviis ut

3, 372.

atnnis

Eridani

5 52. Eiidaniis fahiilo.siis orat ainnis

Hesperiae,
queiii
poslea Patliim esse
ff.

pulahaiit Graeci,

alii eiiaiii Eiitlauuin fluviuiu esse seplenirionaleiu el per Rliotlanuni

el
Pailuiu
efHuere fahiilabaniur.

Eritlani in Argonaulicis

saepissime facia

esse

vitleiur meniio.
Eiiam ail inferos
descenilere tlictus esl.
Cf. Voss atl G.
1, 482.
G60. Itleiu fere versus T, 182.

-pufrnando cf. 2, 6. manus passicf. 5, 105

661. Caftti, pii in tleos
sancii, qui
absiinenl a quovis piaculo.
A corporis
niuntliiie vocaliulum
translaium est atJ
aniinum. Cf. Cic. Legg. 2. 10, 24 ..Casie
iubet lex atlire atl ileos; animo vitlelicel,
,

quo sunt oinnia.

Ncc lollil casiiinoniam corporis; sed hoc oporlel inielligi:
quuin mullum animus corpori praesiel,
in

observeiurque, ul casia corpora adliibeanmulto esse iii aniniis id servandum

magis."
Casliias auiem cuivis flagiiio
tur,

opponilur.
nilur

Sic Cic. pr.

caslus
periuro.

Aeiieas

563

RC. 7, 21 oppoCasius

diciiur

Hor. C. S. 42; casia

Sibyila 5, 735.
Casii sacerdoles saepe
dicunlurut Ov.F. 1,587. qui iion abuiuniiir
in suum coinmortiim sacerdoiio.
662. Pii vates siiiil ..veridici, qui lalia
loquebanliir, qualia decebanl Apollinem.'
S.
Sunl aulem poeiae, qui digiia loquuntur Apolline, non qui vaiiciiianlur, nec
qui Apoilinis celebrant laudes, sed qui
seniiunt poesis digniialem, neqiie eam
humiliuin arlium nec blandiiiarum aul
libidinum esse siniini niinisiram.
66;i. Oui
erudiverunl el ornaveriinl
viiam per invenia ariilicia, significai autem
Philostjphos." S. Cf. Sen. Ep. 14 qui e
republica exclnsi secesserunt ad colcn-

dam

v.

vitam

et

ei

humano

generi

iurn

condenda.

670

Cons. ad Marciam 18 Disces

docebisqiic artes, ulius, quue vitam instruunt, ulia^, quue orncnt, ulias, ciuae
re^ranl.
664. alif/uos IVIPR}'blcl. rec Rh. ali-

quQS F sed expuiicio qu. EI qui aliquos sui memores fecere praesiando" S.
alios b2c2. Hn IVnr. L,l Idque prae-

starevideiurexsenleniia, sedobsiatauclorilas librorum. populos coni. Pl. Sullos E.

Hoffmann. Ac quaeriiur an volueril Vgl.
indicare hominem in Elysiuin recipi, qui
Quae
modo aliquos auxeril beneficiis.
doclrima el digna Virgilio est el aplissima
illius

leinporis hominibus, qui sibi

omnia

apia huic loco: neque eniin

omiies bello clari esse possuni nec ingenii
excellere acumine; benevolenlia in homines afl["ecii possiinl esse omiies. RecordainurhocIocoCiceronisillud: ,.Nullarehoinines ad deospropiusacceduiii,quaiiwalulem
quaerebaiil,

et

10, ;i,9 p. 467u

tovto uv%Q(6novq rorf p,o(liOTcc
(ufiHa&ca Toijg -S^f ovg, otccv 8VQyiTCJ6iv.

hominibusdando;"etSirab.
^i'qj]tc(i

665. Cinguiitur, quasi essent sacerdosanciiiaiis sigiiiim cf. 2, 133.

667. Musaeus vales praeier Urpheum
clarissimus heroicae aeiaiis.
medium
habet i. e. circumdal.
6Gii. suspicit, adspicit versis in superius oculis; iia 1, 438. Inler omnes enim
l>lusaeus eininel.
Hoc loco puial Servius a poeia significari Plaionem, qui
ab hiinierorum diclus est laiiiiidine'".
669. optime: Esl capiaiio benevoleniiae
quain dicuni.
Sibylia, quae ouinia quae
sunt in Orco scil, in Elysio inlerrogal,
tes,

qiiod iam a numine suo deseriiiir;

iia
Uanien relinquii Virgilius, Ubi purgatorium permeavere.
674. riparumquetoros. Tori sunl, quos
formant et habeni ripae cf. 177. Toriaulem

AEXEIDOS

LIB. VI.

307

Sed vos, si fert ita corde voluntas,

Incolimus.
Hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.
Dixit, et aute tulit gressum, camposque nitentes
Desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquuut.
At pater Anchises penitus convalle vireuti
Inclusas animas superumque ad lumen ituras
Lustrabat studio recolens, omnemque suorum
Forte recensebat numerum, carosque nepotes
Fataque fortunasque virum moresque manusque.

675

080

ulji tendeutem adversum jjer gramina vidit

Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,
Effusaeque genis lacrimae et vox excidit ore:
Venisti tandem, tuaque exspectata parenti

Isque

685

Vicit iter durum pietas? datur ora tueri,

Xate, tua et notas audire et reddere vocesV
Sic equidem ducebam animo rebarque futurum,
Tempora dinumerans; nec mo mea cura fefellit.
Quas ego te terras et quanta per aequora vectum
graminei

hi suiil

Ov. M. 10, 556 datque

ul

totum cuespes.

Fasi.

vcstilis acciibucre

viridante
receiitia

toro
rivis.

Sic frisches

toris.

402 Graniiitc
Iia 5, 3HS vt

cottsedcrat
herbae.
viridaniia propler aquas.

Griiii.

61 G. superate, adscendile, cf. 2. 30.S.

111 coiis. Hon. 4(5 adsccnsu viiiccre
superate et
montes, plaitilicm cursu.
sistam: Si superaveriiis iuguni, nionsirabo
vobis facileni iramiiem Ec). 3, 104 Dic,
Claud.

quibtts

in

yipollo.

terris,

iam

et

cf.

eris

mihi

magnus

mum
679

Aeiieas

pervcnit

ad

pa-

treni.

679. Eo ipso tempore congreditur Aeneas cum paire, quo is Romanos luslral.

680.
481.

Superum

Ittmen

in

lerra esi

cf.

Ituras animas bis omiiino legilur

Uiroque loco anintas
ap. Vgl., cf. 758.
ituras iia explicare licel, quas ire fala iubenl; id videiur probabiie. ei iia Salluslius dixit lug. 14 (ptoniam eo miseriarum
Hor. C. I, 28, 6 ?iec
venturus eram.
.
morituro i. e.
quidquam tibi prodest
Nihilomiuus lamen
cui moriendum esl.
nam
explica: qui in animo habent ire

719

sq.

Aeneas

dicil.

esi,

descendil."

quae dicere non

potuissei, si illo niodo ituras inlellexissef.

681. Lustrabat oculis studio i. e. studiose cf. 4, 641; recolens id est animo

si

45 qude

tecuni repuias.

enim aut
ex viriule

,.feliciias

aul

foriuiia.

S.

Faia

aul

explicai

fjd.

beiie

Lcbensaufgaben, foriunae Wcclisel/dlle

Pl. coni.
des Lcbciis, manus Thaten.
animosque pro manttsque.
Vides quae ad 5, 102
684. frramina.
noiaia suni, non iia esse accipienda,
quasi legem aliquam praescribaiil; doceni
modo morem.
685. alacris:

Vides eos, qui sunt in Elysio, beesse el coines. neque ullo leri
ac scire, iibi siiil alii.
{iuqiinnt ..non linf/itit. Hoc enim
Aeneas ei Sibylla perducli ad sumin plana descenduni." S.

702.

Fataque elc;

683.
faialis

13, 20.

Cic. Phil.

cf.

ipse recolis,

tccuni

si

11, 708.

677.
nignos
labore.
678.
dicil:

expendens

690

masculinum

alacris."

,.ipse

5. 380.

cf.

palmas iungere minus venustum

Est

S.

cum

yilacris

v.

alio iani

palinns utrasquc:
adieciivo.
De repeiilo
hoc plurali cf. 5. 233.
tendentcm
tetendit cf. 901.
Pl. coni.
palmas et brachia pandit aut isque
addiio

\ie

ubi niteutem.
686. Summum

palris

filium

revisenlis

pingitur gaudium, quod nisi quando videris. non saiis poteris poelae ariem niirari.

FMR explicaiur v.
687. cxspeciata
Pieias, qualera le habere exspec690.
taverani, quani laniam fore exspeciaveram. ut eiiam duium iter vinceres iani

^icil

iter.

688. Iter
pericula,

quum

vincitur,

quae suni

parenti, mihi
689. notas a.

cf.

e.

via,
2, 79.

in

r.

v.

labor et
superantnr.

,.familiariter lo-

499
691. Dinumerare es( cum cura el diligenlia numerare, sic dinumerare noctes
qui.-' S.

cf.

Ov. M. 11, 574.

692

terras,

stellas Cic Off.

per aequora:

43.

Ubi prae-

P.

308

VIRGILII

Accipio! quantis iactatum,

Quam

iiate,

MAROMS
periclis!

metui ne quid Libyae tibi regna nocerent

Ille autem: Tua me, genitor, tua tristis imago
Saepius occurrens haec limina tendere adegit;
Stant sale Tyrrheno classes.
Da iungere dextram,
Da, genitor; teque amplexu ne subtrabe nostro.
Sic memorans largo fietu simul ora rigabat.
Ter conatus ibi collo dare bracbia circum.
Ter frustra comprensa manus effugit imago,
,

695

700

Par levibus

ventis, volucrique simillima somno

Interea videt Aeneas in valle reducta
Seclusum nemus et virgulta sonantia silvae
Lethaeumque, domos placidas qui praenatat, amnem.
Hunc circum innumerae gentes populique volabant;
Ac veluti in pratis ubi apes aestate serena

eadem ad duo

posilio
tiva.

solei

periinel

subslan-

poni, aul ad prius posiia

bis

Poeiae auiem non-

ad allerura suppleri.

nunquam non ad

pjius. sed

apponunt vocabulum.

Cf.

ad posierius
416. 2, 654. 5,

Hor. C. 3, 25, 2 qnae nemora

aut quos agor in specvs. Ep. 2, 1, 2i
focdera regum vel Gabiis vel cum rigidis aequata Sabinis. Ex Ovidii carminibus exempla ailulii Bacb in Ind. ut M.

512. 7, 59.

708 Pectore Procris erat,

mihi semper in ore.

7,

Procris

351.
5,731.
Adegit c. infinilivo Secutus est Tac. A.
12, 4 adactus Silanus ciurare magistralum, alibi. cf. subigere 2, 33.
697. stant. ,,Afreciionis esl filii. eiiam ea
indicare, de quibus non inierrogatur." S.
4,

da iungerc cf.
66.
698. amplexu daiivus 3, 541.
700. Versus 700
702 lecii iam sunt
94.
Hoc loco minus sunt apii,
2, 792
quum filii amplexum viiasse commemo1

Anchisen, qui slaiim post cum eo

coUoquaiur.
Idem lamen fil ap. Hom.
Od. 1 1. 205 el 210 ubi Ulixes cum maire
coliocutus eam amplecii lenlat, quod quum
froslra
tenlassel,
pergit
colloquendo.
rent

Deinde

si

rendum

est, ul

ant.

v.

eiiciuntur,

aliud quid infe-

quae sequuntur, adtaaereVersus 702 non esl in P, esl in

del.

Rb.

Alii

delenl

Ires versus.

quod libicines adiecios

puio.
Maximum auiem improbandi esl
argumenium illud, quod iam v. 685
Anchises aniplexus peiiil filii, nunc pelit
Eiiam per interea nimis
frusira filius.
reiineo,

rapidus est iransitus.

703

723.

animas

Aeneas conspicit

Romanorum suorum.
Tallis reducta ui 8, 609. Hor.
17.
Ep. 2, 11 est ea pars
vallis, quae est reducta, in se recurrens,
clausa, recedens, secreia" S. ut 1, 161.
G. 4, 420 sinus reducti.
704. silcae
et
MlGPRb silvis
S.
M2F"/c. Moleslum hoc. nec explicaiur illo

703.

C.

6.43. accipio, cf. 2, 65.

Praestal tainen
accipere liabere sua vi.
694. Quam
quaniopere, i. e. eliam
cumVerbis iungilur. quae gradum aliquem
significant cf. Gr. S 476.
Cf. 436.
11,
179. el ap. Cic. Fin. 5. 22, 61 quum
cupiunt laudari? Fani. 7, 5 vide quam
mihi persuaserim, te esse me ulterum.
Libyae rcgna. Ne a Didone relentus
aut maii aliquid passus Iialiae regnum

omiileres, metui.
696. saepius cf.

FGMR,
Tamen

705

1,

17,

442 Averna sonanlia silvis, nec iis,

qnae leguniur 12. 522 virgulta sonantia
laiiro; nam el /auroet s/iLi'. addiiur aliquid
silva
ad seniemiam; quod h. 1. non fii.
coniecii U^g. sed iamrecepiistiuiseiutrum-

3.

que significare voluii densiiaiem, qiiam

ut

concedamus fuisse significaiionem. vLx lamen eam posi nenjHs et virgiilta in v. silva
quisquam exspeciabii; neque quomodo virgulia. in quibus innumerabiles animae conspicianiur, dicanlur densissinia, saiis inielli-

Ul hoc loco;icmnset virgultasilvac,

677 Si7to el virgulta iungunlur.
705. Praenalat ..praeierfluil nam non
nalani aquae, sed nos in ipsis naiamus.
Ennium igiiur seculus esi qui aii: fluctwquc natantes.-' S. Cf. Ov. F. 4, 292
Tiberinus campo liberiore natat.
gilur.

sic 7,

Praenatat novum verbum, consiruclum

cum acc. ut pracfluo minus illud poeiicum
ap.

Hor. C.

4,

3, 10.

14,

26.

domos

placidas ,,campos Elysios." S.

706. gentes populique cf. 10, 202.
707. Cum hac apum comparaiione confer 1, 430 et Hom. II. 2. 87.
ac ve-

AENEIDOS

LIB. VI.

309

Floribus insidunt variis, et candida circum

Lilia funduntur,

omuis murmure campus.

strepit

Horrescit visu subito, caussasque requirit

Inscius Aeneas, quae sint ea liumina porro,
Quive viri tanto complerint agmine ripas.
Tum pater Anchises: Animae, quibus altera fato
Corpora debentur, Lethaei ad iluminis undam
Securos latices et longa oblivia potant.
Has equidem memorare tibi atque osteudere coram,
lampridem hanc prolem cupio enumerare meorum,

Quo magis

mecum laetere reperta.

aliquas ad caelum hinc ire

710

715

Italia

pater, anne

putandum

est

Sublimes animas, iterumque ad tarda reverti

liiti

4,

cf.

402.

acftnte sercna.

ioiber iiigruii, (lonium apes

si

nam

fugiunl.

708. iiisiduut c. dat. cf.

719.
709. slrcpil miirmiire compun.
lam
ad 1, 498 dicium esl, res quae iiiler se
coiiipareiiiur, non seniper compHrari per
I

partes
esl

Neque

siiigiilas.

lioc

loco accipere

lameii alisoiium

ad

aiire.s

Aeneae

longe reinoli ex illa laiita aniinarum inulsoniim perveiiis.se siisiirro non

liliidine
In niuiiiiudine
adniodtim dissiinileni.
sijjnanda hoc loco liilariore et graiiore
uiiiur iiiiafiine ((uain ()ua iisiis esl iii Siy-

gis

iransiui

;S09.

v.

cf.

ulratjue

auiem

apia ad senieniiam.
Scienduni,
713. animne ctc.
non
omnes aninias ad corpora reverii.'' S. Id
ines! verbis poeiae, (|uam(|iiam qiiae adServius el ipsa ex Virgilii menie
dil
bausia esse non poiesi demonsirari. Sunl
auleni liaec: ,,Aliquae enim propter viiae
meriia non redciini aliquae redeiinl propier malam viiam, aliquae propier faii
;

iiecessiiaiem.'" S.

715.

Sccuri laticcs sun(

..qui seciiros
Sic Ov. Poni. 2, 4, 2;i ncni,

faciuni." S.

lae

poriila

nitilia
cf.

siaiul

Lvthcf!.
el

Gell. 9, 12 el

acii\a
CJr.

.\djeciiva enini

ei

8 370.

passiva

stini

Sic securiis

et qiii curani
qui sine cura esi
Sic o'inrf, is^iioruii., imaulu',
pellil.
inrcrtiis aciiva dicnnliir esse el etim qui

est et

sciat vel nescial signiricare.

Sed ignarus

passive, qui ignoraiur 10, 70(), sic gnnru, incautus, iicvc/ii, inccrtus apud
bonos scriplores passiva sunl. Sic rcrtus est el qui cerlo scii aul proposiium
babel, el qtii cerio scilur, e( qui cerlo
ccrlns iter
dirigiiur cf. ccrta sn<rilta.
tcnebal. Taciliis, qui lacelur est v. 8i2,
quum laceniem alias sigiiei. Conira falsus, /giio<HS eliani aciiva siinl
falsus
Ov. M. 10, 19. Her. 6, 63. ignotus Cic.
Fam. 5, 12.
Sic ambiguae sunt signi,

720

ftcalionis iunocuus Cqui est et qui non

nocel 7, 229 el cui non nocelur 10, 3023;
ei adieciiva in osus, quae a siibslaniivis
deduci videnlur verbalibus, u( formidolosus el (imidus es( Ter. Eun. 4, 6, 19.
Tac. A. 1, 62 e( limendus Cic. Ilan. 21.
Sall. lug. 7. luctiiosiis cf. Benil. Hor. C.

3, 8, 19. el luciiim alTerens el liabens,

Sic liorridus. qui liorroreni movel 4, 377.
Ei adieciiva verbalia in ilis et bilis
passivH suni. nonnunquam eliam aciiva;

sic ap.
Ov. est 7, KitJ sculum uullo
penctrahitc telo e( 12, 857 fulmcn pcnetrabilc, quod poiesl penelrare; felix cf.
Iia ff7Cfi(s- esl, el qiii non cernil,
1, 330.
et

qui

non cernilur,

e(

qui

caecum

facil,

obliAlius ailieciivorum usiis 1, 202.

vin : Ilaec forma novaia videliir esse a
Virgilio; seciiii sun( Ov. Hor. Val. Sil.
Sic contagia
Tacilus fecit nbli'iiim.
es( E. 1, 51 e( Hor. Ep. 1, 12, 14.
7lfi. Ilunc V. del. lih. ei mUVw Versum
7\6. quein non inierpreialur S. , poela
primo conaniine in scliedas elTiisum posiea
in
eius viceiii v. 717 elaboraio omiKi
voliiera(, sed relicium in lexiu delere religioni liabiierunt

aniici''.

lampridem ac

priilcm coni. Ihi. Sed fruslra liaec. lampridcm cuni cvpii) iiingendum, a quo penNec male
del ostcndere el cnmiierare.
if^g. inmpridcm bis esse inlelligendum, ei similiier posila esse semper
G. I, 248 Tib. 3. 6, 2, e( sola 11, 504.
719. Ire suhlima es( iia ire. ul sublimes evadani in locuni pervenianl alpiitnndnm est Geliorem cf. 4, 22.

censel

riindium cuni accusativo aniiquiiis dicendi

genus, quod renioitim esl concinniore Ge-

rundivo
cf.

761.

cf.

ad

viiae miseriis

11, 230.

Xum

licel

perfunclos

in

redire?
720. Tiirda recle corpora.

ranUir

cum animarum

,-/7

puiari

cnclum
homines

viiam velle
si

agiliiaie et

conipaveloci-

310

VIRGILn MARONIS

P.

CorporaV quae

tam

dira cupido?
tenebo,
Suscipit Anchises atque ordine singula pandit.
Principio caelum ac terrara camposque liquentes
Luccntemque globum Lunae Titaniaque astra
Spiritus intus alit, totamque infusa per artus
Mens agitat molem et magno se corpore miscet.
Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum
Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.
Igneus est oUis vigor et caelestis origo
miseris

lucis

Dicam equidem, nec

te suspeiisum, nate,

725

730

Seminibus, quantum non noxia corpora tardant

Terrenique hebetant artus moribundaque membra.
Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras
Dispiciuut, clausae tenebris et carcere caeco.
qua ulunlur

lale,

Elysio; si v. 731
lardus aclivura
esse et significare retardans.
721. miseris, ut quibus viiae mala inimineant. Recle ea irilniit poeta Aeneae,
honrtni, qui magnas niuliasque miserias
respicis,

nialis

iii

foitasse

iisque adbuc iinniersus est.

tulil,

722. siispcn^ium cf. 2, 114.

723. Su^^iipit, respondel rarum id qui;

dem

ex Varrone et Appuleio;
unde apparet anliquam esse loquendi
fonnulam.
ordine, iusia raiione el
modo. ^Susceplanarraiione haec Anchises
exsequiiiir, primo debere fieri, ut redeanl,
afTeriur

deinde posse, deinde velle." S.

724

751.

Anchises dc rerum natura

exponit.

724.

Priiicipio

,,i.

sumani principium.

e.

ut

C. Fin

ab
I,

Iioc ordiar,

6 Principio

in pht/sicis Epicuriis iolus csl alieniis-''

ff'^- Tamen eliam ap. Cic. principio

velim

accipere:
priniuni dicam.

quod

ul

Ad

summum

senleniiani

tur 3, 599.

G. 4.
221 Caehim, leriani. aquain, lunam. solein
spirilus alil.
Simili raiione iunxit Cicero

stiiuiiur.

729.
ut

3, 198. Lucr.
Plaut. Tiin. 4,
10,

.'>.

214.

5,

489.

I,

15.

aquae Ov. M.

campi caerulei
Iiem campi salis
1.

4!

nquarum

1,

35(J.

725. globum.
Poela, quiim hoc loco
res quales sinl exponat, ut solenl pbysici,
non potest currus, bigas Lunae, lalia

Titaniaque astra Soleni sigenim apud poelas Sol est.

cf. 4, 119. Ov. M.
1. 10. Til). 4, 1, 51.
113. 157.
Sil. 12, 647. Astra auiem de
una stella non minus recte dici denionslra-

inferre.

nificant; Tiian

marmorco sub aequore: Splendet

Sic Vgl. dixil marmor aeqiior

mHrmor.

niaris

28.

7,

254.

1,

G.

Vgruim Enniusap.

RA.

26 ciu' caelum, solem , aquam

terram adcmcrint: Luft, Feuer, ff'asser, Erde.
terram PRyFI.
terrns
GMF2c. ex loco Georgicorum.
camposque liquentes. Ila campi natnntes G.

Offensi lamen sunl plures,

in

materies, hanc penelral mens, aiqtie iiide

oriiiniur animalia, quibus inest divinum
aliquid,
sed obscuraiuni corpore sive
maieria.
Quo maior esi maieria, eo
Sed quaiido
maiores sunl cupidiiaies.
anima niorie reliquit corpus, nondiioi
omni carel corporis labe, sed infecia
eliam lum, longo landem lempore el mullis purgaiionibus piira et divina mens re-

est,

cf.

omniuin rerum enunieraiione omisit slcllas.

Inde coniecit Trappius Titanaquc et astra; Pl. Lucentemque glo~
bum, Lunamque, micantiaqve astra ex
loco Ambrosii: ,,GeniiIes homines, qiiod
caeluni ac terras. lunae quoque stellarumque micaniium globos spirilus inius alal,
suis versibus indiderunl." Al pingue esl,
solem dicere lucentcm glohiim, nequealiud
quid addere ad euni significandum.
727. Iiaque est mens dixina et inoles,

quod

Gell. 2,

ui

730. Cf. Sen. Cons. ad Helv. 6

hunianum ex iisdem,

q. n. c. t.

rec.

Xoxia

lib.

Pl.

siinl,

4nimum

qulbits divina con-

stant, compositum semin'bus.

731 7ioxia cnrpora. FMRbc

noxia Py

iam anie

26. Cai. 63, 88.

coni:

corpora
l\oxia

s.

quae nocenl animis.

734. dispiciiint y
despiciunt FMPR
respiciunt, suspiciunt, prospiciunl al.
cf. fCic.) p. red. in Sen. 3. ex supcrioris
anni caligine et tencbris lucem in rcpiiblica diipiccre coepistis.
Tusc. 1
19
tum ctiam. quum has terras incolcntes circumfusi erant caligine.1 tamcn acie menDiv. 2, 39 Quid
tis dispicere cupiebant.
miriim. si .. verum dispicere non possint.
Claiisac sc aniinae, quod e.^t ex versu
720 repelendum; iam enim respondet ad
,

AE>EIDOS

LIB. VI.

311

735

quiim lumine vita reliquit,

miseris nec funditus omnes
Corporeae excedunt j)estes, penitusque necesse est
Multa diu concreta modis inolescere miris.
Ergo exercentur poenis veterumque malorum
Supplicia expendunt. Aliae panduntur inanes
Suspensae ad ventos; aliis sub gurgite vasto
Infectum eluitur scelus aut exuritur igni.
Quisque suos patimur Manes; [exinde per amplum
Mittimur Elysium, et pauci laeta arva tenemus:]
Donec longa dies, perfecto temporis orbe,
Concretam exemit labem purumque relinquit
Aetherium sensum, atque aurai simplicis iguem.

Quin

et siipremo

Non tamen omne malum

Aoiieae quae.slioneiii.

(encbris,

quas

carccr corpu.s esl;

caerws, caecuni reddens cf. v. 715. Cic.
Rep. 4, 14 (/ui c ntrponivi vinrulis
tamqvam crarcere evolavcrtint ; toiuniquo
iiiaieria

iiolii.s

libruni

illiiin

obsiruil

lioc

ciiiu

Joco recle coiiipa-

exeinplis probare iion possuni, sed Ciccro

ut h. 1. scribil Alt. 1, 13, 3 Sed %'ereor,
ne /loc </iiod infectum est serpal longin^'.

Kluitur

sceliis

Oinis.suDi esi obvita relicpiil:

iecluni, quod facile siipplebis cf. 2, 492.
736. miseris, qui vel e corpore ejrressi

miil elue crimen.

/'cs/cv siint cupiditales: oiniie (|iiod

HN3.
Iia 3, 47 rei alicui

738. inolesrcre
increscerc.

Cf. Claiid.

iii

Cf.

Riif.

ad

2.

.5,

oi)4

eii

peclus inustae (leformunl marulae, vilunge: Netiisque inolevit iniafro.

cesse est multa f vitia) diii, (per lain lon-

giim vilae tenipiis) coiicreta penilus inmodis miris:

olescere modis iniris.
I ,
354.
cf.
739. exercenttir poenis cf. 3, 182.
740. Suppliriiim qiiacvis poena gra-

vior; liiiic siiiiiiuiiiu siipplicium niors est,

vcteriim mnlorum
sceleriim aiitea

commissoriim.

Aiit

aere,

aiit

aqua,

aiit

purgari diciinlur. Servius addit liaec

,,Iii sacris Liberi omnibus Ires siiiil islae
piirKationes.
Nam aiil lacda piirganiiir et

ijtne

Ov.

IM.

H,
si-

Sic igne liislratur Iler-

Qiiodcunque fuit populaMulriber abstulcrat.

743. Ifiiisqiie <uos patimur Manes 1.

cules 9, 2tJ2
bile flaiiimac

noiiduin careanl inalis a corpore profcciis.

737.

cf.

Subde capul. rorpusquc simul,

I4l

delriuienliini alTert pcstis csi.

745

742. Infectum eluitiir scelus iiascilur

ex struclura iiificere alirui aliquid. quain

rahis.
7;i').

740

e.

yuisqiie siia afficilur poeiia

cf.

12, 64(J

Auson. epheiii. oral. v. 57 si paenitet

altaque sensus formido e.rcruciat tormentaque sera f^elienuae anticipat patiturqiie siios mens saucia Manes; ubi
apertum esl poeiias iiitelligi et Virgilii
Quod autem Lariiii iion
verba repeli.
quamquaui
solebant dicere pocuns pati
dixit Ovid. Met. 1, 243, eius rei causa
el

iii

si

propria vocis pocna

est

signilicatione;

vero supplicium pati Caes. UC. 2, 30.

Aev. 1, 219. piacula pati

c.rlrenia pati
Cic.

l^e^ifi.

2,

22, 57.

recte dicunt, noniie

Maiies pati ea, quam supra ostendimus

percf. v. 203:
significatione licuit diceref"
Elysiiiin mittinuir, per quod vagemur.
iii

his
quidein in verbis saiia sniit oiiinia, mullo
miiiiis reliqua digna. quae afferantur.
Ne-

744. Laela arva sunt Elysii.

745. lontra die<: Dies saepius tempus
omnino significat, ut Cic. Att. 3, 15, 2
Dies non modo non lcvat luctum hunc,
Plin. Ep.
sed ctiam aitfrct. Sic 5, 783.
8, 5 lonfra dies de temporis usurpatur

que

loiiKitudine.

sulftire,

quod

aut

erat

iila

iiis et

aqua

in

Oscilla,

abliiiintiir,

sacris

Liberi.'

aul

aere.

Ne

qiiae fiebaiit feriis liati-

die festo Erigones Atlienis, popiilum

Certe Fesliis tradil

videnlur liistrasse.
aliam caussam p. 194 M., mininie quidem
proliabileni, sed illi explicationi qua aere
purgeiitur liomines inaxinie adversantem.
Itaqiie praeter illa obscura verba Servii
niliil reperio iii Ciraecorum et Romanorum
luoribus, quod AirgUius seculus esse videaliir.
Fb. inanes sumit esse accusativum.

ubi

mundi

Hoc
dies

loco id maxiiue aptuni,

longiores

illi

terrestribus

ex arcana antiquorum popuiorum religioue

perfecto iemporis orbe.,
intelliguntur.

quantuin teiuporis sit, docet 748.

re746. concretam labem cf. 738.
Recte
rcHquit al.
linquit FM. al.
post perfectum praesens, si rem postea
Cf. ad.
faciaiu vel consecutaiu signiflcat.
3, 466.
747. Scnsus aelherius^ i. e. caelestis

312

VIRGILII

P.

Has omnes,

MAROMS

inille rotam volvere per annos,

tiuvium deus evocat agmine magno
Scilicet immemores supera ut convexa revisant

Letliaeuni

iil)i

acl

750

Rursus et incipiant in corpora velle reverti.

Dixerat Ancliises, natumque unaque Sibyllam
Conventus trahit in medios turbamque sonantem,
Et tumulum capit, unde omnes longo ordine posset

est aniiiii.

iioa corpoiis, giii est terrester.

Aet/tcr

aer piirissimus

est

ciHsiniiis.

Cf.

Sil.

iherii servntur

patet.

15, 77

seminh

aiirai

cf.

ex aliis rebiis
aulein quod siinplex
iion

et

^t

qiiis

ai-

orlni^ Caeli puitn

3, 3.n.

simplrx

coiiipositum.
esset

veleres esse aeterniim.

siinpn-

Oiniie

lam vero

se-

aliquo farta esse, qui jMalth. 20, l(i 7CO?.Xoi

yciQ iLGL yJ.rjzoL, oltyoi 81 tV.Afv.ro/ nieniineril.
Neque defenditur verbis Tbielii,
qui:
Es ist ja gar nichls dagegen, den
ini Elysium als eineii zweilen
Grad der Seelenreinigung anzusehen um
die Seele, nach Wegscbaffung des grobsten Uebels.
wie durch eiiie Nachkur,
in den urspriinglichen Zusland zu ver-

Aufeiilhall

At

aive de-

sive eieceris verba,

remanet ea difficullas sententiae,

quod pauci in Elysium adiniltuntur, quare
quum damnati in Orco delilescant, illi
autem qui in Elysio sunt ex eo in lerram redeant, ilerumque omnibus viiae
periculis Iradantur, paulaiim omnes in

p.

615 A.

Tarlaro iiitereant necesse est.

Eam sententiam contenderim non esse Virgilianam.
748. volvere rotam cf. 745 temporis

orbem.

mille

ter

re opiniouibiis obnoxia.

iii

aniios

rotam

P!. pro

aeiiuni.

coiii.

mundum

749. Deus, qui

regit,

ut unius

Romani sunipserint, sic saepius Cicero. Mercurium ipv^oitofmov noli intelligere.

dei gubernatione

inundum

regi etiam

750. Siipera convexa cf. 4, 451 est

caelum, quod apud inferos iion vident.

Iniwcmores
apud iiiferos

vilae

prioris

et

eorum quae

facia sunt.

751. rer/vont riirsus, cf. Gr. 499;

abundantia saepius obvia v. 449. Sic 2,
165. 9, *97 relro rcferri. 9, 539 retro
resiilcre.

1, 61

insiiper imponere.

225 pone scqul.

10,

185 a terp^o sequi.

Hor. C. 4, 8, 16 rciectne reirorsum miiinc.
Sic rursiis verbis cum re compositis
iunctum saepiiis: rnrsuv reiliie Ter. Ad.
1,

1,

1,

46.

4,

2,

40.

Flor.

1,

3,

9.

rcpeterc Suet. Caes. 2.

riirsiis recipcrc
recirlere 17.

14.

riirsiis

sns

11,

rurlust.

42, 2. rursus revocare Claiid. iii

rursufi resarrorc Nep. AIc.
Ruf. I, 357.
6.
Sic rursiim dcnvo iunxit Plaut. Cas.
prol. 33.
De loco vocis rursnv cf. 12,
217.
Inriiiivnt vclU\ iiondum reverliiniur, sed iis exspectandum est, dum vo5, 4.

canlur.

7.52

S93.

Illuslres

fenderis,

Post

per quos in besliis conimoraiiis

esset, in hunianum corpus animani redire
pulaveriint llerod. 2, 123.
Aliler alii, ut

Aegyptii,

ideni puiabaiit

cunduin versus 743. 11 etiam in Elysio

purgationes sunt, quod ut novum, ita
miruni est visnm;
Rb. versus
itaciue
transposuil et v. 743. 44 post v. 747
intrusil; sed tum iUa verba qiti^qiie stio<i
patimttr Maiies sane frigent et plane supervacua sunt, quum res iam sit dicta.
ff^fr. (lourr. explicuit per qiiiiin tandein,
quae verhi significatio ficta modo videtur,
ut locus posset explicari.
//(.
v. 743.
44 totos ab alio illatos esse censuit eosqiie esse aut transponendos aiit delendos.
Magis placet Pli senlentia, qiii v. exinde
tenetniis ab alio ad explendum versum
putat appicla; ipsa enim quae his verbis
iiiest senl(;iilia repugnat reliquis, ubicunque eam intruseris. Videntur a clirisliano

setzen.

Rep.

Roniani

recen-

sentur.

753. trahit cf. 2, 58.

tnrba sonans,
quaevis enim muUiludo aliquo fertur slre709.
pilii
cf.
Noli referre ad id
quod
uinbrae loqnenles resonent Irisle et acutuin, Hor. Serni. 1,8, 41. tqi^ovocil Uom.
Neque enim trisles illae
Od. 24, 5.
unibrae sunt.
,

Rola enim eiusque motus leraposimulacrum est. Ipsi

antem voli-ere lempora dicuniur, qui ea
per tempora exerceiitur, cf. 1
9.
Ita
Cic. Rep. 6, 12. Quitm actas tua septenos
octies solis anfractus reclitusque convcr-

754. posset MR. al. recle post praesens

hisloricum; poxsit F. al. non nrniiis recte
dici polerat
sed slandum a libris poliorilouiTo ordine cf 482.
..Non
bus.

terit

rus est ordine." S.

ris celeriter fugientis

cf.

G.

2,

295.

mille ila Plalo

quo nali sunt sed quo apiid Inferos slabant.

Non enim eo quo regnarunl dictu,

AEXEIDOS
Adversos legere,

veiiientum

et

LIB. VI.

1 '^

'

755

discere voltus.

Xunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur

Gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,

animas nostrumque in nomen

Illustres

Expediam

et te tua fata

dictis,

ituras,

docebo.

760

IUe, vides, pura iuvenis qui nititur hasta.

Proxima sorte tenet lucis loca; primus ad auras
Aetherias Italo commixtus sanguine surget

Albanum nomen, tua postuma

Silvius,

Quem

proles,

longaevo serum Lavinia coniunx

Educet silvis regem regumque parentem,
Unde genus Longa nostrum domiuabitur Alba.
Proximus ille Procas, Troianae gloria gentis,
Et Capys, et Xumitor, et qui te nomine reddet
Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis
Egregius, si unquam regnandam acceperit xVlbam.
756.
.jei.

tibi

nostnim nach (licsem

(Jeinrfe.

890

rf.

757. Ititla
758. itiiraa

<le

f^ente

cf.

6^0.

cf.

H86.
in no^tlrum
,

de

alii.

Aeneae

altero

legas apud Liv. 1. 3.

Atque coiidiias narraiiones miscuit. ut in
Monendum est praePalladio cf. 2. 164.

liones.
siilto

Ep. 8, 18 in nomen
adoplavit.
759. expefliam dicils

Silviuni iiatiim esse post

falfi; ipsiiis eniiu fata

cf.

3. 4tifl.

siiiit.

pro

tna

qiiae posleris

cf.

7, 756 dnt simul et iaeulum. mnnibus

qiiod, cervi<, habemus.
Sic alacrius ef-

feruntur verba. quam si a verbo videi

pura
Cf. qiiae ad 780.
dependerent.
Nain hoc fuit praeetc. ,.i. e. sine ferro.
mium apud maiores eius. qui tunc primiim

sicut ait Varro." S.

28 riiiem liritannico
triumpho inter militares viros hasta
piirn donavit.
Prop. 4, 3, 68 fiia ..
domitis Parthis .. pura triumphantcs
ha^ta scquatur ei/wo.f.

vicisset

Adde

in

proelio,

Suet. Claud.

761.

proxima

loca explicatur satis

Li/.r et liimen diversibus sequentibus.
citur vita; ut ad auras. ad aethera, ad

caclum, sub convexa

ire

est

piito

terea.

vitam in-

omnibus paene traditur,

Aeneae morlein.
poslbimia explicat:
Serv.

ab

(itiod

Inde

718.
Tale t'/f/es
7(i(>. ille,
v'de^, pura.
enimtiato relativo saepe non iunctum sed
inieclum esl, ut Cir. 268 llle. vides, nostrit r/ui moeniLux a^^sidet hostis. Ov. M.
eveniiinl

dedtixit.

fiiio

Qiiae ea de re diversae e.vstiterinl narra-

voTnvn i. e. iii iio.stram geiiteiii. Sic I.iic.

6, 375 1 euire in nonien alteiiu!>, Tac.
A. 3, 30 in 7iomcn adsrivit, et Plin.
assump^^it

770

que Aeneae poslerilatem, reges Albanos,

ul

alibi.

765

eiiaiii

,.posthiimus esl post hiiinationem parentis

Non tamen cuin eo ."\Iss. vicreatiis."
deiitur consentire, iieqiie consenlil Virgi-

764

et /)ov/i(/r)i/s- e.vplicat Caesel..Posiuma. inquit. proles iioii eum

significat. qui patre mortiio. sed qui posiremo

lius V.

lius iia:

loco natiis est

ap. Gell. 2,

16.

quod caput

tolum legas de hoc loco scriptum.

yil-

baniim nuiiien nam ..niansil Silvius poslea

omnibus cognomen qui Alhae regiiarunf''
:

1.3. ^. n.: ,.quia omiies Silvii

sunt." S.
764. seruni. Cf. 8, ."SSl. ^tbi mea sola

Liv.

dicti

et sera volupta- Evander

Pallante suo.
765. educet, educabit

dicit

cf.

8,

silvis: ratio nominis explicandi.

3

Silvium Aeneae

ipse

regiiabit.

et

senex de
413.
Liv.

1,

nepotem.
Et
ab eo niiilti reges oridicit

ginem ducent.
766. vnde. a qno cf. 8, 71.
Neque omnes
767. Procas proximus.
neque quo vixisse dicebantiir ordiiie. prosed

gredi.

tulit.

763. Silvius Aeneae filius ex Lavinia

iixore. Vgl. quHiu Ascanio sive luio, Creusae filio, satis nobiles iii carmine suo

nomen

eos

qui

e.x

illis

temporibus

partes tribuisset. quod totius carmiiiis ralio flagiiare videbaiur, et ab ipso lulo Al-

aliquod erant adepti.

768. Cdpijs: Hunc nominat Anchises,
quod cariim patris ipsius habebal noinen.
770. Egreirius pari modo. sive pietatem, sive fortitudinem spectas. Noli pu-

bam conditum

tare

iri

dixisset

1.

loco ab ea narratione recessit,

271: hoc
proximam-

cum Aenea
si

unrpiam.

institui comparationem.
Servius ad hunc locuni

314

P.

VIRGILII

MAROMS

Qui iuvenes! quantas ostentant, adspice, vires!

Atque umbrata gerunt civili tempora quercu.
Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,
Hi Collatinas imponent montibus arces,
[Laude pudicitiae celebres, addentque superbos]
Pometios, Castrumque Inui, Bolamque, Coramque.
Haec tum nomina erunt, nunc sunt siue nomiue terrae.
Quin et avo comitem sese Mavortius addet
Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater
Educet. Viden, ut geminae stant vertice cristae,

Recepit a tiitore qiii eius iiivasit

iiuperium, quod ei vix anno quinquageliaec:

siuio tertio restituit, et

rem plenam

riae per transitum teligit."

S.

histo-

Tale quid

poeta siguificavit, veterum scriptorum, qui

idem narraret, hal)emus neininem.
Regnandam ut regnahis cf. 794.
771. iiivcncs: Nam iuvenes non sunt
tenerae aetatis, sed eius qua vires robustae sunt et iuvenis est Aeneas i*, 1 1 2.
772. Iwbratiis est poetarum.
c/vili qnercii. Corona civica e fronde quernea daliatur ei, qui in proelio civem servaverat; itaque illi reges etiam in servandis suis civibus clari fiierunt et nacti
sunt honorem, qui in Augustum delatus
est.
Nam ante eius domum in palatio ex
senatus decreto lauri ac super eas co.ronae

querneae suspensae erant, quod perpetuus

esset hostium victor et civium servator,
cf. Ov. F. 1, 14.
atr/ue iMss.
4, 9o3.
fere onines, et est: ad laudem bellicam

accedit laus civilis.

at r/ui vulg. Et
pace insignes ii sunt.
Rerum
civilium iniecta mentione ipse adduclus
alias
esl, ut
res, quibus illi antiqui reges
populi potentiam propagaverant, ut colonias couditas commenioraret.
Hoc modo
ad Romam omnium celeberrimam Albae
coloniam transitum sibi parat eiusque
coudilorem Roiniiliiin.
773. Ab Alba Longa triginla dicuntur
conditae esse coloiiiae,
quariim uliima
bello

et

fiierit

Roiiia

C->Ientana)

Dion.

in agro

71

3.

31.

\anii:nt'

Sabino ad fontes AI-

Sabinis urbibus aniiumeraliir.

Hoc oppidum et Criislumeriiim
et Fidenae longe anle Roinani (Uion. 2,
3H) a tribiis fratribiis condita siint, a
maximo natu Fidenae, quae urbs Romiili
lempore eral TtoXvuvQ^QConog ^al fxeydlr]
D. 2, 53 capta a Romulo. Erat XL sludia
ab urbe Roma.
Usilata nominis forina
esl
Fiilenae,
arnm, elsi siiigiilarem
dant eliaui Sil. 15, 90.
Tac. A. 4,
liae situm,

62.
lali

7,

Sic 5, 52 legitur
studet.

Unde

Mi/cenc. ,,"\'arieait
etiam Pometios,

775

780

cum

dicatur numero singulari Pomelia." S,

Gabit^ urbs Lalinoriiin, Albae colonia in via Praeneslina, C stadia ab urbe
Roma. Tarquinii tempore Ttolvdv&QCOTiog,
Augusti tempore
a quo capta est urbs.
muri et mulla aediflcia supererant; colebantur modo regiones viae adiaceiUes.

Uion. 4, 53.
Cf. 7, 6S2.
774. Collatia posita ad Anienem Liv.
1, 57, Tarquinii lempore erat urbs Sabi-

norum

38.

775. Hic versus nec in Mss. , nec veteribus Edd. repertus, illatus esse dicitur
a Fabricio Lampugnano, iurisconsulto Mediolaiiensi.
,,Qua fraude si inventa iam
lypographia homiiies erudili sunt decepti,
quid lypographia nondum invenla accidisse dicemus?"

Pl.

Pometii seu Suessa Pometia Vol-

77().

sed poslea coloiiia eo

Cerle a. u. 250 ,,duae
coloniae Lalinae Pomelia et Cora ad Aiiruncos deficiiinl."
Liv. 2, 16.
Id est:
Laliiiis expiilsis Volsci urbes recipiunt, cf.
c. 22, et Plinius 3, 5, 9 inler Lalii dara
oppida niemorat.
Castrum Inui ,,i. e.
scoriim eral urbs,
est deducla Laiina.

Panos,

illic

qiii

Imuis autein

colitiir.

Laiiiie appellalur,

Udv, caslrum
Liv.
5 Pana

Graece

autem

civiias

qiicm

liomani deindc vocarunt Inuum.

Idem
Iiuii

tradil

est."

Macr. Sat.

sive Ciistniin

reuiolum
fuisse.

S.

ab Ardea

Sil.

el

l ,

22.

1,

8,

ad

Stjl

Caslruiu

non longe

niare

liolaiii lalere videiur

videtiir

sub voce

61, ubi Laiini

ap. Dioii. 5
genles enuineraulur.
Cora
Latiiiorum fuil cf. Liv. 8, 16.
778. Addi comitem v. 528.
Liv. 1,
56 lirutus filiis regiis comes additur.
Sic Claiid. ilP. 1, 231 Veneri se addunt
comiles Pallas et Uiana.
Cf. 8, 339
Boicilccvcov

nomiuis

se

adderc socium.
.4ssaraci sano^iilnis: De forma
cf. 1, 686.
lie Assaraco 1, 884.
Ilia et Rhea et Silvia dicitur apud

779.

adieclivi

antiqiios.

780.

i;if/c/i

ut

stant.

De

Indicativo

AENEIDOS

LIB. VI.

315

Et pater ipse siio superiim iam signat honorel

En, huius, nate, auspiciis illa inckita Roma
Imperium terris, animos aequahit Olympo,
Septemque una sibi muro circumdabit arces,
quahs Berecyntia mater
Felix prole virum

785

Invehitur curru Phrygias turrita per urbes,

Laeta deum partu, centum complexa nepotes,
Omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes.
Huc geminas nunc flecte acies; hanc adspice gentem,
Romanosque tuos. Hic Caesar, et omnis luli
Progenies, magnum caeli ventura sub axem.

An. 11.
cf. Gr. 419,
Siio loco
ponilur indicalivus
constat enim crisias
,

quaerilnr niodo videaine eas Aeneas, alque liaec ipsa quaeslio niodo formain liahet quaeslionis, et viden uiodo ex
vehementiore inlerrogandi raiione orlum

enim?

pro vide, neque enim dubiiat Aiichises,

Sic saepius posl vide, arlquiii videat.
8.56
sequitur indicalivus
cf.
spice
i/t
adspice iit iugreditur. G. 1 5fi nonne
viden ut India miltit cbur. Ecl. 5, 7
,

adspice ut spamit.
ita inlerpuiiD;e:

47

18,

Cic. pr. >Iil.

Qunntac

fidete, iudiceal

res his tettimoniis sunt confcrlac ! Sic

Lael. 25.
Adde Cat.
explica 9, 269.
Neque coniunclivuin
61, 77. 62, 8.

ponere rectum non est, quare

poelae
etiam utrumque eodem in enuntialo dixe25 An
runt.
Cf. Ter.
Andr. 4
1
nescis (juantis in malis rerser miser,
quantasfjiic hic snis consiliis mihi confecit sollicitudines.^
De Plauli 0- evulgij usii Fnhrmann : der Indicnlir in
d. soucnniiutcn indircclen Frno^esalzcn
Alius
bei Plniilus Ih. Jhrb. 72 />. 809.
nsus 3, 367.
geminae crislae cf. 1,
,

162.
781. FaciUima ratio videlur esse haec:
Pater superum. luppiler, eum iam signat
suo honore. Sed suo hotiore est aut lovis
hoiiore i. e. immorialilale. aut Romiili,
qui ei debetur.
Hoc praeslat. Sed is honor nisi fallimur, indicalus esl crislis ge-

lam vero, quum

niinis.
1, 8. 6.)

Marlis insigne

distiiicta

piiinis ,"

eam

seiileniiam,

(cf.

sit

lubeiiles

qua

Val. Max.

duabus
acciperemus

,,galea

Mars

iam

paler

siium suo honore decorarel

praesertim quod Quirinus deus et Mars etiam
Turbat tamen supervm.,
alibi miscentur.
quod accusalivum habet Servius, qui et
ipse palrem inlelligil Marlem; unde ex-

filium

Iricalur

iam

ut

Mars pater
haec sententia:
signat suo honore dalo

deum

quo ipse gaudet.

toUit

diflicullales

Pl.

coni.

movelque

eum
i.

puerum
alias.

e.

et

Quid

Elysio animae

crescunt in

ut pueri sint, post iuvenes, post seiies?

Auspicia habebanl maquorum iussu qui rem gerehanl

legali) eorum auspiciis gerere dice-

782.

stare,

est

Num

790

flH</j/cjis.

gistratus,

Cut

banlur

et

facere cense-

magisiralus ipsi

rerum

gestarum

et laus
Romulus
cadebat et vituperiuni.
quum prima de uiiie auspicia ceperit,
postea deus faclus quasi perpetiiiis suae
urbis princeps sub auspiciis suis Romanos
20.
llta nou ut versum
habet cf. 3
expleat addilum est.
7S3. ..Imperium tcrris; iii quanluiu
Animos acquabil Oli/nipu;
teiuliliir lerra.
magiianimitale aequabiliir caelo.'' S.
781. lucundissima comparatio Romae
ciim Cybele sive Rhea, deorum matre,
eliam propterea. quod Romuli maier Rliea

baiitur. quare

in

ila

eos

Apud Lucanum

188 Caecanos effiindens vertice crines. Cf. Sil. 4, 412

ip-nm CRomam) turris:cro portanlcm
dicebalur.
sari

apparet

palria

vertire miirns.

1,

turriirero

arces

cf.

2,

322.

785. ..Berecynlus caslelliim esl Phrygiae iuxia Saiigarium fluvium, ubi maier
deum colilur.'" S. Inde Berecyntia dicitur
9. 82. 619.
Ov. F. 4, 335.
786. Tiirrita i. e. coronam nuiralem
Feros eiiini hogerens vehitur leonibus.
niiiies ad humaniiaiem et socieialem dicilur perduxisse cf. Lucr. 2, 598 sq.
Turriia et
Ee cullu deae cf. 9. 619.
turrigera eliam ap. alios poelas dicilur.
788. siipera alla i. e. caeliim cf. 4. 451.
789. gcminas aries, ..huc toluni visuni
tuum dirige.'" S. Acies usurpaiur, qiiando
sive ex
intentio signiticatur oculorum,
cognoscendi cupidilate ut Ov. M. 3, 381,
sive ex animi affectibus cf. 4, 643. Hor.

lam ad maiorem excitat

2, 2, 5.
diligenliam, quod sequilur Auguslus.

Sat.

790. Ab lulo Aeneae et Creusae filio

stirpem dncebant lulii.
791. caeli ventiira sub axcm.
Habes

novam formulam

viln frui siguificantem

316

P.

VIRGILII

MARONIS

Hic vir, liic est, tibi qiiem promitti saepius audis

Augustus Caesar, Divi genus: aurea condet
Saecula qui rursus Latio, regnata per arva
Saturno quondam; super et Garamantas et Indos
Proferet imperium; iacet extra sidera tellus,
Extra anni Solisque vias, ubi caelifer Atlas
Axem liumero torquet stellis ardentibus aptum.
Huius in adventum iam nunc et Caspia regna
Responsis horrent divom, et Maeotia tellus,
Et septemgemini turbant trepida ostia Nili.
sed adverte aiiiimiiu, noii siiie caiis.sa laleiu
poetam quiilquam facere, neque caussam
deesse, cur in Auguslo commemorando
caeli eliam mentionem fecerit.
792. Divi iiomine eo tempore, quo haec
scripta sunt, Caesar, pater Augusti, diceerat eiiim deus et
batur al) omnibus;
templa liabebat et sacra. Et ap. Taciluin
Diviifi -/((<f iisd/.s nomen eral usilatum el
opinione vulgi ila sanctum, ut iion posset
niutari.

bella

Omnes

civilia

Romanis

reddidil.

Cf.

cum

286 sqq.
hoc loco 1
794. rifrnata Saturno. A verliis enim
intransitivis poefae participia formarunt
noniiuiiquam passiva et forina el signilicaInter quae
tione.
Cf. Gr. S l'*^, An. 2.
rcu;natu\ esl usilatissiinum quod 3, 14
Ov. M. 8, tJ23. Sil. 14,
Ilor. C. 2, 6, 11.
,

7,

cum

alibi

800

lam felices successus. Mulli

sunl in praedicauda Indorum legatione
poetae Horat. Prop. Ovid.
796. jirofcrre impcrium dixit Ov. M.
lam
5, 372.
iacet extra .. <e//ii.
deliebat sequi
proferet imperium et super
eam terram, quae iacet extra sidera sc.
constilui post

,,Nulla terra est, quae

Aliter S.
subiaceat sideribus: Unde perite addidit extra s. t.:
ut oslenderet duodecim signa
quibiis esl circulus solis;
iii
ubi est Allas, de qua ail Lucaniis;" S.
noslra.

noii

poetae Augustum auream

aetatem reduxisse dixernnt, quod pacem
simulque omnia bona, quae eius in sociepost iongas turbas et
tate esse solent,
7!)3.

795

legitur

et

iii

liis

locis

iungiliir

Talia participia apiid Ygl.

triiiniphittus 6,
sunt uhiUitui 4, 609.
Hor. C. 3, 3, 43.
837.
G. 3, 33.
erralus 3, 690. Ov.
Plin. NH. 5, 5, 5.
Saturnus Laiium regebat
F. 4, 573.
cf. 7, 49
ex caelo a love pulsus, sub
eoque erat aurea aelas 8, 319. G. 2, 538.
795. (iiirnmanta'>- ; ,,populi inter Libyain et Africam iuxta y.^y.avfisvriv. InTamen
do^; populi orieiilis exlreiui." S.
eum non tanium poelarum more noniina
posuisse, ut exlremos significaret terrae
populos, docemur. Garamanies eiiiiii vicli
sunl a L. Cornelio Ball)0, qui triumphavit
VI Kal. Apr. DCCXXXIV (paulo anle
dalivo.

quam poeta obiit) Solin. 29. Plin. NH.

Ex hoc igitur loco inteUigimus
5, 5, 5.
Vgliuin poenia suum semper et auxisse
et emeudasse, ut traditum est a gramniaIndi autem
ticis et ut est verisimile.
legatos ad AiigusUim miserunt et foedus
sanxerunt, quod poela ut Romanus habet
signuin dedilionis.
Quo autem Auguslus
prolalurus esset imperium, non polerat

C3, 253)

qui Aelhiopes extra Zodiacuiu

posilos esse
in

A. U. 732 Aelhiopes
fecere, sed C. Pe-

dicit.

Aegyplum iinpetum

provinciae praefectus eos repiilit

persecutus in ipsorum terra magna clade
profligavit
Candaces reginae sedem
et
cepit, quam Dio 54, 5 Tunuvrjv vocat
Slrab. 17, 1, 54 p. 820 to: NaTtarcc.
Ad
Haiic rem poela videliir respexisse.
dicendi foruuilam cf. 5, 628. l, 568. Luc.
8, 337 alirnn siilera quaerif!, (Parthorum
regiiunO -^'^l tolo fliri^iiis iit orbe a tcrra
tronius
et

moriare liia. Seii. Herc. Oel. 46 solis

cxressi vias dicit Hercules. P/. pro iacct
coni.

qunque.

798. Cf. 4, 482.

799. iam uiinc, tempore quo Anchises
Non sine arte addit
haec narrat filio.
praesagia, quae populis maxime remotis

Taporlei)derenl dominationem.
Augusii tempore revera facla sunt,
noviim adulaiioiiis genus. Cf. Suet. c. 94.
81)0. Horrcnt iu ad rciitiim iiove dicliiin.
Caspia regna qiiae suiil circa Caspiiim
mare; iieque enini geiilem aliqiiam, sed
locos inodo iucolentiuin siguat, quod ipstiiu
auget rei magnitudinem.
801. septemireminus iam Cat. 11, 7.
Ovidius aulein
Hsurpavit; cf. v. 287.
miniis poelico utitur septemflnus Met. 1,
422. 15, 753 et septemplex 5, 187.
Augiisli

lia

tiirbnnt,

.,lurhantur."

S.

trepidaiit

v.

Sic
hoc loco cf. 1 , 104.
Corpora r/uae in solis
Lucr. 2, 125:
radiis turbare videnlur. Flumini tribui11, 405.
tur, quod accolis esl, cf. 8, 786.

neutrum

est

AENEIDOS

Nec vero Alcides tantum

telluris

cervam

LIB. VI.

317

obivit;

aut ErymantLi
Lernam tremefecerit arcu:]
Nec qui pampineis victor iuga flectit habenis
Liber, agens celso Nysae de vertice tigres.
Et dubitamus adhuc virtutem extendere factis?
Aut metus Ausonia prohibet consistere terra?

[Fixerit aeripedem
Pacarit uemora, et

licet,

8H8 Qtiid iiivat Arctoi^ HhoUheiior/ue subaclis.

Tib. 1, 7, 4.
802. Respexit Vgl. ail iiiiifra, quae
Augiisliis fecit ad provincias orilinamlas.
Alcides,
llerciiles
toiiini
fere
lerrariim
orbem obiit, (luiil quod euni Soleiii esse
pulant, qui tolam lerram permeel.
803. Cerva est Cerynilis, ;j;f<;AK07rovs
(licta ob celerilaiem indefessam
uiide aeripes dicitur eliam a Silio.
Figere autem
soliim legitur ea vi, qua est lelo fi^ere
cf.
Cervara auleni illam Iler5, 516.
cules cursu debebat coiisequi, non telis.
Itaque Vgl. ignoravit hisloriam, aul fixeveperil di.xit.
Illud credi iion
ril pro

805

Luc. 5,

erslickeu (Lern. trem. arc.3, endlich 3) in

(laiio

alleu

Erynon est fereiidum.

manthi pacavit nemora, qui apriini, qui
polest,

eam

lioc

regioneiu infesiabal, suslulil,

ita

8il.

483 i\eniene ixirator est Hercules et

Ov. -M. 7
405 Theseus occiso latrone
biinareni pararcrat Jsthnion.
At si
8,

dem Bacchus
Ordnuug uud Geselzlichkeil herzustelleu uud die Cultur zu fordern." Sic
Theilen des Reichs,

gleich,

ne sigiiificavit
inlellexit quod
quod dixit aperte Oa'i'i" A. ob.)
ue iiitelligi quidem voluit.
Vgl.

id

quideiu.

806. Liber,

Nysa

C-M*iro)

orsus

tolum

subegit,

et

Bacchus
urbe

et

ludiae

usus, ut
15, 80

equis

pro

deorum maier leonibus. Cf.

Captiro Liber quum sif-^na
Caucaseae currum
1'juro,
pampineis
oppida tio[re'>.
pampino factis, nou pampino

nioute

uoniinis

peiagravit

orbeiu

lerraruiu
tigribus

e.x

eiusdem

Sil.

referret ub
(luxcre per

habmis ex
implexis.

Miei rhibiiamuf: .,pro dubilas.

(Quod saepe fit
persouain suam.
Est aulein seusus:
iu cohorlatiouibus.)
Quum libi sil taula praeparata posteriias."
explicatur per r/uae quuni ita
S.
I<',t
sint ; ratio aiiiem esi simplicissima, in807.

scuit

pacavit Erymanlhum, noii recle diciliir

Iremefecisse Lernam, queni locum nou
enunliaUim superius. quod
luinus pacavil
tremefecit Lernaeain ser- 'terrogaiioneih ad
pentem.
lam vero his versibiis non er- caussam iiiterrogalionis coininel. per et
Inest autem inirandi vel inauuectendi.
rores contineulur Hercuiis sed labores;
quod
quaeritur enim id
atque si recte iuiigis verba, ea est sen- dignandi vis
48.
recle et ratione fieri negamus cf. 1
teutia: Auguslus tantum telluris obivit, ut
;

quidem possit comparari,

quamquam is Arcadiae aliquos locos adQuos versus elsi iam legil Servius,
ierit.
tamen uou adducor, ut Virgilium, qui

ne

Hercules

reliqua scripsit, haec addere potuisse cre-

dam. Addiia suiit a sciolo quodaiu. Quos

si delemus,
iaiu uitida spleiulet oralio:
Nec Hercules, iiec Bacchus taiiia fecerunt
itinera; ei Hercules uno, Bacchus qui sequilur duobus describitur versibus saiis
couciune.
Pl. delet.
If^^. versus studet
defeudere, quum dicat Herculem cervain
persecutum esse usque ad Hyperboraeos,
quod tradidit Pindarus.
At id in quo
omnis vis erat senientiae, Vgl. oniisisset,
longum sc. illud iler. Rb. servat. Ld.
,.Dritlens wird Aug. gelobt, weil
explicat
er Heeresziige uud Reisen iu die enllegensten Theile seines Reiches uuternahm, um
1) fliichlige Feinde zu verfolgeu CO (Fix.
aer. c. I.)
8) Emporungeu iu den Provinzen ku unterdriickeu (Erym. Pac. nem.)
und alle Neigungen dazu im Keime zu
,

Cic. pr. Man. 14, et 15, et

G. 2, 433.
Plenius ct iamen
qiiisr/uani dubitabii?

tamen caussa de
Cic. pr. R.\. 88 et
paricidio dicitnr! cf. Gr. 480, 1.
Pl.
virtuiem extcndere factis Mb.
virtute
mavult V. ostendere f. (!)
l irtute
exiendere vires PRc. rec. Rb.
extcndere vires senteutiam praehet nullam,
quum ue Laiiuum quidem sit. Allerum
simplicissima ralioue explicatur sic: Et
dubiiamus eliam nuuc virtutem, quam
iain osiendimus, faciis amplificare aliis?
Xeque viriutem hoc loco gloriam signiadhuc demouqui conlenderaut
ficare
slraverunt, ueque ratioiie aliqua, neque

exemplis

allaiis.

808. prohibet

cum

infinilivo cf.

3,

380.

lanla te maiieat gloria, non est

Ilalia propier aliquas moleslias omitlenda.

Quum

Post

V.

f^O?

Hb.

male

iutelleclo

rerum

sanordine ponit v. 827 Hlae autem

Camillum
g-His meus 835; deiude 808

886; post 836 sqq.

VIRGILII

;i8

MAROMS

Quis procul ille autein ramis insiguis olivae

Sacra fereusV Nosco criues iucauaque meuta
Regis Kouiam. primam qui legibus urbem
Fuudabit, Curibus parvis et paupere ten-a
Missus iu imperium maguum. Cui deiude subibit,
Otia qui rumpet patriae residesque movebit
Tullus in aiTua viros et iam desueta triumpbis
Agmiua. Quem iuxta sequitur iactautior Aucus,
Xunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.
60&. procul: Omnes enini de loii2:Lnqno ronspicianlar. Neque statim Xumam
asDOscit Ancbises. quare quum omnes
noverii- ipse mirans in eo defigitur ocaUs,
qaem qnis sit non perspicit. XoU autem
/erenR.' habere verba Aeneae.
quis

810

815

qae alia verba cum praepositione composita et transitum et muiationem significantia: quum ab inhabiiure' deducaiur

potest splendidissimis describii Auorasti facia. ne aures quidem finsris praebere.

sed circam-

Arnobium) etsi ap. Cic.

non habiiabilis: quum incurcus tOv. M.
6, b04) cohaereat cum incurcare. ut iufuscus (coJor L e. paene fuscus Colum. 9,
3) cum Y. infuscare ; sic incanus derivandum est ab v. aJiquo. quod latet iu incanescere. qaod legitur G. 2, 71 et aJibi;
et incanus nou est valde canus, sed paene

erraniem oculis aliam sihi quaerere magis disTium. cuius res audiai.
Numa.

hic

Xon

poteris

fortias

orationem infrin^ere.
dam Anchises verbis

omnem
quam
quam

de

Auorttsio

si

Aeneam,

inhabitabilis Cap-

sii

tuibet

incani crines sunt, in quibas

vel qui
cani crines visunrur
paene caui sunt. Sic incani crines le-

/ncanuK valde canus explicat SerTios, nt 3. 784 infraclust valde fractus.

eauHqae explicationem repelit ad G. 3. 311

Cai. Epith. 351 et incanus

qui tales habet Plaut. Bud. 1, 2,
37.
Suet. Dom. 20 et ap. Colttm. b, 2
legitur paleae ex rutilo albicontes. quac

insrunlis

caerimoniis clarus,
signa sacerdotis cf. 5 , 774.

h..

J.

eam

et

Ulic

guniur ap.

felO.

prebat Charisius. maliiqae

canns;

secuti sunt.

Atiamen qaam miram sil. eandem pariicalam et augere et minuere vim vocabuli.
sive in ei esse ne^ativum ef iniensivum.
esemplornm c<>pia necesse est vinci rationem. ut venim habeamus. quod illi antiqai grammatici
tradideruni.
At sunt
paucissima: affertur impotenf:. quod valde
potens si^ificel. ex Hor. C. 1. 37. 10 nbi
Tfgina impoitns Cleopaira est et 3. 30.
3 ubi lesitur Aqvilo impoiens; sed uiroque in loco dicitur impolens. qui sui poiens
Bon esi, qoi non continet animi sai motas,
ged immoderate sae\it. Deinde invalidus
esse valde validus. ea sententia iam diu
erplosa est: nam Lacr. 1. 969 pro invalidis restilumm est id validis ei lustin.
41. 6 invalidiores Panhi sunt. qui minoribns sunt viribus. qua de loci significa-

quemqaam unquam dubiiasse. non

9ssamas saiis mirari narral enim scripior
nt memorabiie aliquid. validiorem ab in-

tirae

validiore superatum esse: eontrariam narrari opus non erat.

lam si affenintnr,

infraclut. immutatus.^ infucatus, ingustatus. iniunctus. alia eiusdem generis.

snnt haec pariicipia verborum infrin^ere.
infucare eic.
Itaqne qunm adiecti^Tim
nnUnm sit aUad. quod compositum sit ex
n iotensivo ei adiectivo simpUci, qaam
inveniamas inacescere, tnolescere miilta-

diciittr.

velut incanae barbae depf-ndcni et Plin.

NH. 24, 19, 113 rorismarini color dicitur
inranus. L e. incanescens.
Becte iam
Gesnerus in Thes. s. v. explicat iiunokios ei Casaubonus ad Suet. 1. 1. BTtciQTOJioitoj.
Numa senex
Cf. Gr. t 196.
fingiiur ob sapieniiam
cf. Liv.
1
Ife.
Servius addit baec:
,.Uic etiam cauus

fnit

aeiaie.
ad quod aUudens
incanaque mcnta.''

a prima

dicit:

De

&11.

adiectivo primam
cf. 7. 710.

cf.

7. 61.

SU. Cures

S13. Subire alicui dicitur. qui sequitur

ordine. ut d. 346: non addito casa 5,
339.
missus cf. 10, 779.
G. 3. 67.

814. resides ui 1. 722 et 7. 692, qai

Ov. M. 14,
loeus huic est simillimus.
436 iungil resides et desuetudine tardi.
615. Trituuphi semper bella Bomanorum
seqnunlur: quod ut iudic^trel, triumphis

desuelos quam bellis dicere maluit.

De
Tullo HostiUo cf. Liv. 1, 22.
desueta
partic. cf. 5, 332.

Aura

617.
puli

cf.

Anco

Hor.

tribuit

Dionysius.

locum

poptUaris est voJnntas poQnae h. I.

C. 3, 2. iO.
poeta, silent et Livius et

Pomponius Sabinus ad hunc

adscripsit

haec:

qaum

,.Vivenie

TuUo

e stirpe regia se
iactaret, praeJaiom sibi esse Tullum. Ita-

aegre

ferebat.

AENEIDOS

LIB. VI.

319

Vis et Tarquinios reges, animamque superbam

Ultoris Bruti, fascesque videre receptosV
Consulis imperium hic primus saevasque secures
Accipiet; natosque pater, nova bella moventes,
Acl poenam pulchra pro libertate vocabit;
utcunque ferent ea facta minores
Infelix
Vincet amor patriae hiudumque immensa cupido.
Quin Decios, Drusosque procul, saevumque securi
Adspice Torquatum, et referentem signa Camilkim.
Illae autem, paribus quas fulgere cernis in armis,
Concordes animae nunc et dum nocte premuntur,

820

Heu quautum

inter

benum,

se

que

statiierat favore popitlari Tiillum reKein

Siiiit (iiii iiociim tola familia occiiiere."
nieii
iiicus et vocem aiicilla ab eaiiem
stirpe dediicant, eiiniqiie regem noii miiius
qiiam Servium, (iiiein a .servo (licliim arliilraiitiir,
plebi fa\ isse eanique primum

condidisse existimeiit.
iam niniiiim <riiii<ict;

/'/.

et

coiii.

Rb. praefert

qiii

tiiriiic

etiam niniium i>'au(lens.

818. Quod Servium regem iioii noininavit, noii ea est caus.sa, quod ex alieiia
ortiis

geiite

esl,

iieque

Roinaiii sunl oriKine,

Tarquinios refertur,

sed

aiil

coinmiiiiiere studuerat

Tarquiiiii

eiiiin

quod

aiit

iiiter

qiiod is fuit, qiii

regiain potestalein;

quamqiiam vix est caiissa quaerenda,

quuin non ex ordine oinnes recensere sibi
proposuerit.

Itaque

vaiuis

conatus

est

eoruin, qui A'h/ic in Hiinc inutant, et lioc

versii

eiiim
est.

iiidicari

Ancuni

volunt Serviuin.
Servius in regno

animamqne superbam,

generosam.

uUor, liberlalis et pudicitiae.

Sic allerum Brutum, qui Caesarem interfecit, ullorem vocat Lucanus C^? 207
regnaque ad ultores itcrum redeunlia
Brutos^ respeclo lioc loco.
liecepti
(cf. ad 1, 178) fasces sunt a regibus
Fasces autein signum
et populo reddili.
81.4.

potestalis pro poteslale ipsa, ut 7,

820. saevae sccures,

lerribiles.

enim omniiim maxiine leges

et

lumiua vitae

si

ipsum

173.

Romani

inagislra-

lus Aeriti; neque consulis iussa negiigenti

uUa venia

eral, inaxime in bello cf. 835.

Bruli aulem secures saevae sunt, quae
saevierant etiam contra Uberos." S.
823. Infelix est, quomodocunque posteri eius factum Labent.
824. vinc--t sine accusativo, ut saepe
superare ; si obieclum supplere velis,
amorem paternum substitues. Cf. Liv. 8,
8 invitum se dicere, nec dicturum fuisse,
ni caritas reipublicae vinceret.
Romani onines iaiidis erant cupidi, quod

sibi

in

laudem verlebant

Qc.f.

SaU.

C. 7).

Decius Mus, homo ple-

Decios:

825.

qui miiltis aiitea egregie faclis pro

repubri;a se devovit bello Latiiio Liv. 8,

beiiis,

proelio

in

ad Veseriin.

Decius

firiiis

devovit bello Samiiilico in

Decius
proelio ad Senliiium I^iv. 10, 28.
iiepos Cs. ad Asculuin coiilra Pyrrliuin
pugnavit; euin quoque eo iii proelio se
Drusos
devovisse noiinulli iiairaverunt.
ma.xiine afFert in lioiiorem I/iviae DrusilIV.

coiisiil

se

Clarus erat e.x ea

uxoris.
maxiine M. Livius Driisus Salinalor, qui Hasdrubaleni ad 3Ieiauriim vicit
Drusiis trib.
et
bello Piinico secundo,
Augiisli

lae,

fainilia

pleb.

qui Italis civilatem dare in animo

Unde Drusorum ortum

habuil.

sit noineii

narrat Suet. Tib. 3.

Neque
secutus
nobilem,

825

Tnrquotus

826. T. Manlius

tum torque

est dictus,

cerlamine superaIniperiosus
quod

qiiod (jiallum siiiKuIari

spoliavil,

.^

qui conlra iussa ciiin hoste pugnaverat, inlerfici iussit Liv. 8, 7 Ccf. 4, 29.
filiuin,

sigua Camillum.
Veiorum victor, deinde exiil,
ab Ardea cum exercitu et Gallos

7, 4}.
Cainillus,
rediit

referentem

urbe Roma expulit et Romanorum

signa et a^iuilas ad Alliam amissas recepit Liv. 5, 37 sq. et 49.

ex

827. paribus armis, quod nlerque Ro-

manus

488 paribus conest.

Cf. G. 1
currere telis liomanas acics itertim videre Philippi. Sic pares aquilas Lucan.

1,7

eadem

in

828.

Nox

re dixit.

ubique apud inferos opponi-

tur luci et vitae;

sunt
riore

nonnulli,
sole

significet.

quamquain

frui

dixerit

Sed

illae

vitain pervenerunt,

cere

in eo offensi

quod antea Elysiuin cla,

nuiic

nocte

legi

animae nondum ad

nondum

lucein dispi-

possunf.

829. lumina vitae, sic 7, 771.

1, 228.

Lucr.

P.

320

VIRGILII

MARONIS

quantas acies stragemque ciebunt;

Aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci
Descendens, gener adversis instructus Eois.
Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella,

830

Attigerint,

Neu patriae validas in viscera

Tuque prior, tu parce, genus

vertite vires;

qui ducis Olympo;

835

sanguis meus!
Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho
Yictor aget currum, caesis insignis Achivis;
Proiice tela raanu,

Eruet

Argos Agamemnoniasque Mycenas,

ille

Socer Caesar, qni liliani Pouipeio

malrimoniiini deilerat.
oo-^er/6HS
Alpiiiis: Ilalia enim Alpibus qnasi val83

1 .

iii

Monoeci Hercnlis, nnnc

Monacq. Quum ex GaUia Caesar moverit
bellnm, poeta ul rei maKnitndinem verbis
aeqnet Citem b, 6S5). Alpes memorat, non

lata est.

/ira

Rubiconem, extrenuim Caesaris provinciae

terniinnni; ita gener Pompeius copiis est
instrnctus Kois. Notnni autem est ex Asia

Pompeium copias collegisse.

Piter amoris est vocabulum.
asotiescile bella aiiiTnis.
Animis dativum

et

Graecia

8-i'i.

accipio

et

verbum esse activum,

ut Hor.

109 qui plnribus assucrit

meiilem corpusque superbum. Est igilur:
Sat.

2,

Nolite

2,

cogitare

tanla

bella,

nolile

as-

bella animis concipere.

suescere tanla
Potest eliam animis liaberi ablalivns et
iungi assiiescitc bcUa pro bellis.i nl semel

apud Livinm

legilur iuxia iiivia

ac devia

asfueti 21,33. Paulalim claram lucem

assuesce Sen. Ep. 94.
834. in viscera iia Luc. 1, 2 canimvs
popvlumque potenlem In sua victrici
conversum viscera dexira.
835. tuque prior, lu parce Caesar.
,,Caesari dicit, (luera clenientem circa Pompeianos leginuis." S.
Caesar per lulum
ad lovis genus ascendil.
836. proiice tela manu.
Slat. Theb.
3, 643 proiicite arma manii.
Saiiguis meus magno afTeclu prolatum. Meus
vocativus est ap. Plaut. Cas. 1, 50 meus

pullus posser,

Quaniquam

mea rolumba^ mi

lcpiis.

hoc loco eliam haberi

nominativus: qui es san<ruis meus.
Ut
h. 1.
progenies sanouis vocatur 7, 98.
Slat. Tlieb. 3, 239 J os o supcri, meus
ordiue sanscuis^ ne pvgnale oiliis.
837. Ut Aeneam de Troiae consolaretiir
excidio, Anchises memorare debuit
Romanos olim Graeciam snbaciuros, neque lamen ea loca poiuit noininare, quae
ipso deviclae a Romanis Graeciae tempore, sed quae floruerant bello Troiano.
Ilaque Argos, Mycenas iam a. 468 a. C.
dirutas memoravii, quibus Graeciam signipotest

ficaret.

Ille

est L.

ille

Mummium

significal."

Mummius Achaicus,

rinthum delevit

S.

qui Co-

146.
triumpliatus
a.
794.
839. Ille L. Aemilius Paullus inlelligitur, ab eo enim, quum vinceret Perseum, valde atlritas esse Graecorum res
et paene subiectam Graeciam constat cf.
Liv. 45, 31.
Atlamen nimium est illud
eruct. Servius quum de hoc versu sileat,
haec etiam de Mnmmio dicta videtur accipere, praesertim quum ad v. 840 haec
habeat: ,Jp^umque Aeacidcn necesse est,
cf.

subaudiamus."
Neque quod ilte
melius ad eundem, qiiam ad
diversos homines referri negari polest.
lam vero Aeaciden intellexere Persen,
Macedoniae regem, a Panllo deviclum cf.
lust. 28, 1 et Prop. 4, 11, 39 Perscn,
proavi simulantem pectus /ichillis et
Sil.
15, 291 de Philippo, Persei palre:
Hic geiite egrcgius velerisque ab origine regni 'leacidum sceptrin proaro^
que lumebat Ailiille.
Ad Pyrrhum,
Epiri regcm, qui non minus ab Achille
orlus esse voluit, minns apte haec referri,
satis apparet,
neque enim eius regnum
deletum est a Romanis, et Fabricius, qui
ut

ille

repetitur,

cum Curio eum devicit, poslea memoraiur

845.
lam vero illam Servii raiionem,

qua ille
ille ad eundem referalur, que
aulem alium inducal, nemo erit, qui accipiat; sed v. 839 et 840 quin ad unum
perlineant, dubiiari nequit, id potest, utrum
V. 837. 838 ad eundem, an ad alium referatur.
Itaque quum neque de Paullo,
nec de Fabricio Curiove v. 839 satis
apti sint,
unica restat ratio, qua hos
versus referamus ad Mummiiim. Anchises dixil, quae facturus essel Mummius
v. 837. 838 neque lamen Capitolia satis
nec Corinthus qualis urbs esset Aeneas
inlellexit. ad eius igilur caplum hi duo
quae ad v.
versus sunt accomodali
cf.
837.
Aeaciden aulem, AchiDis genus
Aeneas novit unum Neoplolehium einsque
filios.
Itaque nihil his versibus inest,
quam: Graeciam devincent Romani.
;

AENEIDOS

Lin. VI.

121

Ipsumque Aeaciden, genus armipotentis

840

Achilli,

Ultus avos Troiae, templa et temerata Minervae.

Quis te, magne Cato, tacitum, aut te, Cosse, relinquat?
Quis Gracchi genusV aut geminos, duo fulmina belli,
Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem
Fabricium, vel te sulco, Serrane, serentem?
Quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es,
Unus qui nobis cunctando restituis rem.
Excudent alii spirantia mollius aera;

845

Credo equidem; vivos ducent de marmore voltus;

lam enict veruin

iain

zeugma

est

cf.

expricatioiiem

quod v.
'iroiae uiuis tantum

e.sse,

841

coinpiilal)is,

Hanc

nieaiu

ex co

facile

nltiis

avos

conlra
et Paullo

iiilelligiliir;

versus de Miimmio
accipiuntur, ad Paullum illinl uUus referesi

priores

tur,

Muminio vel maxime

etsi

lioc

aptiim

^lacedoniam iion
Graeciam, (luare absurduin attrihui alieri,
ciii non conveiiil, ne.iiari alteri. cui (oiiveiiit.
esl, (iiium Paulliis vicerik

Ne(iue tantiim avos ulciscentur Romani, sed etiain deos a Graecis violatos.

Errasse

versibus Virgiliuin dixit

Hyginus ap. Gell. 10, 16 ,,coiifudit enim
et personas diversas et tenipora"' opiiiatus(iue est eum exeinpturum fuisse v. 840.
41. Uter^iue maluit vituP/. delel 839
perare (luam expUcare.
841. Ue hoc Aiacis scelere cf. 1, 41.
Temcrare est lemera auda2, 403.
cia violare res sacras ; ita Tib. 3,5,7
nulli (emeranda viroriim sacra. Ov. M.
Val. Fl. 1,
15, 75.
8, 743. 10, 695.
his

in

627. 801
sic

recte

al.

Ut furor

temeritas;

dicitur 1, 41,
saiia est
(lui

ille

nam

non violabit
consulto agit
Qiiod in
deos aut quae deoruin sunt.
Mumuiio diutius moratur, (iiiam in aliis
hominibus iion minore laude dignis, caussa
mente

et

3, 1017
belli fulmen ;
et secutus est
Sil. 7, 106. cf. Hamilcar Barcas. Bajazeth
Ilderiin, Gaslon de Foix, fulmeii Ilaliae.
Cic. pr. Balb. 15 quum duo fulmina
t'n. el P. Scipioiies
nostri inipcrii

S.iK.

veram

avum eorum.

tellexit,

Phtliiain

de eoilem Muiuniii tempore

eruct Argos et Aeacitlen

(inuin

lio.siiit.

loqueretiir.

quain patrem

ino Graecia aiileni

Mycenas,

est,

Argos,

284

1,

(lui

ut iain indicavimus, (juod Graeciam

iUe devicit Troiae victricem.
842. Maguus Cato est M. Porcius
670.
Cato Maior Censorius.
Cf. 8
Cossus est A. CorneUus Cossus, (lui secunda tulit spolia opima Larte Tolumnio

est,

Fiilmina
Scipiades

belli

et

iam Lucr.

ita

vxslincii occidisscnl.
654.

l\A

Julminarc

12,

844. .Scipiiidcs ;;raeca forma a poetis

nomiiiibus usitata;
eliam
Roinaiiis
iii

Memmiadcs
8. 638.

Liicr.

27.

I,

iam

Sic Platitiis

liomulidac A.
Iiisit

in

verbo

rapucidac a rapa.r ducto Aul. 2, 7,

8.

quod luvenalis fecit Stoicidae 2,

Maior et
65.
Gemini sunt Africani
^liiior.
parvoque potcnlcm \. e. pauperem, sed magiium in republica virum.
Quid

845. Serranns.
M. Atilius Calatinns
..Serentem invenerunt dati honores Seraiuim. uiide cognomen"" Plin. 18,
Atiliorum iiomen
3, 4 cf. Cic. BA. 18.
celebre erat maxirae bello Piinico primo
cf. Flor. 2, 2, 12, 17.
Serraiius.

846. fessum enarrando tot claros hoQuo me

mines.
Simile est Horaiii:
Harche rapis liii plenuvi C. 3, 25, 1.
Est Q. Fabius Maxiinus Cunctator.

847. Versns nobilissimus Eiinii sine

dubio in omniiim ore versabatur; quaprout
pter Virgilius eum suis iulerposult
ut posses olim iu
Ovid. Fast. 2, 241
Marime uasci, cui res cunciando rcsti,

tiienda foret.

occiso Liv. 4,

19.

Ea

rite

spolia opiina

quae dux duci detra.xif' Liv.

lacitum rclinqvat; cf. 715 et
4, 20.
Cic. Fam. 3, 8 Prima duo capita episiolae tiiae tacita mihi relinfjitcuda sunt.
843. Gracchos memorat, non ut laudet,
sed quod iUustres sunt cf. 758.
Quare
Caium et Tiberium fratres nou mimis in-

habentur,

848. Spirantia aera, ut G. 3, 34 et

Claud. beU. Get. 612 spiraniia signa.
Tam similes viventibus formas, ul spirare
videantur, tamque molles, qualis cariiis
Hor.
esse solet moUiiies cf. E. 3, 45.
AP. 33 moUes imitabilur aere capillos,
12, 10. 7 signa discernit duet Quint.
Sic diriora, niiuus ri^ida moUiora.
citur aiirum molle, ductile 10, 138. 818.
.tera de signis aeneis
Val. Fl. I, 430.
,

Hor. Ep. 2, 1, 24 L
849. credo .,in Pl. cedv, quod

dicitur ap.

21

magno-

P.

322

VIRGILII

MARONIS

Orabunt caussas melius, caelique meatus

850

et surgeutia sidera dicent:

Discribeiit radio,

Tu regere imperio populos, Romane, memento;

Hae tibi erunt artes pacisque imponere morem,
;

Parcere subiectis et debellare superbos.

Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit:
Adspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis
Ingreditur, victorque viros supereminet omnes!
Hic rem Romanam magno turbante tumultu,
Sistet, eques sternet Poenos, Galhimque rebellem,
Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.
Atque hic Aeneas; una namque ire videbat

855

860

Egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,

Sed frous laeta parum, et deiecto hmiina voltu:
Quis, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem?
Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?
Qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso!

pere

Credo

Rb.

placel"

oplnor^

eliam

signiflcat

inferiores fore

(ironiciim
in

artibiis

iit

noii

Romanos.

850. caeliqiie njentiis, vias iii caelo

quibiis sleUae transeunt, cf. Ecl. 3, 41
descripsU radio totum qui gentibus
orbem. Claud. Cons. MaU. 875 Mallius
igniferos radio descripserat axes.
In orabunt caussas melius liaesit P/.,
naui quum Romaiii Graecis ingenio infe-

el quum omues artes

excolere gloriarentur Graecis,
siquidem veUent: Ct^f- Cic. Tusc. 1, 1, 1)
sane mirum esse, quoil Vgl. primas concesserit Graecis in ea arte, in qua Cicero
praestitit; iUe Cicero, qui audito carmine

tola est Anchisae conversa oralio,

non ad Sibyllam.
85fi. adspice ut cf. v. 780.
857. supcreminel c. acc. 1, 501.

neam

858. tumultu cf. 8, 1.

Nobile illud verbum, qiiod
859. sistet.
lovis Slaloris iniicit memoriam Liv. 1, 18.
Hic Gallos et Poenos equestri proelio
superavit" S.
860. M. Marcellus Gallos in Italia sii-

riores esse iioUent,

periore

se

Viridomarum

felicius

Virgilii ailolescentis exclamavil:

spes altera
sl

fiomae.

et

praestiterunt ulia in

mani

cum

Graecis

mulli

arle,

recte

in

magnae
aUi,

ul,

hac Ro-

comparentur.

Optat scripsisse poetam narrabnnt caitssas rerum ; at si hoc dixit, laicrelii offecit laudi.
lam si exlrema respicimus et
Caesarem omnium primum anni tempora
iii
ordinem certum redegisse cogiiamus,
etiam hoc contra Caesaris laudem polest
dictum videri.
Sed cardinem versari puto

credo equidem, quod est meinetwcgen.

Oninia alia aliis concedam, neque Romain

manos cum

comparaverim

in rebus,
esse possunt et
superiores, at imperium orbis penes unum

iii

est

quibus

iis

illi

et

pares

populum Romanum.

853. pacisque imponere. Siiuile 1, 264.

Nb. dat pacique^ de M.ss. silet.
855. mirantibus., Aeneae et Sibyllae.
Quod post mirantibus addit sequitur singularis adspice, defendilur, quod ad Ae-

865

proelio

devicit

interfecit,

equeslri,
lerlia

et

regem
ultima

(Prima Romulus
retulit
spolia opima.
Acrone Caeninensi caeso, secunda Cossus
Primus post Cannas equestri
cf.
842.)
proelio vicit Hannibalem cf. Sil. 12, 178
Quirino cf. Plut. Marc. 8 Kalroi
sq.
cpaalv iv rolg vTioiMvrip.a6i Novfiav

TtQohcov oni^icov xori

tqItcov pvrjnovivfiv , tu
fitv TtQcoTa Xrjcp&ivTa tcj ^tQfTQiq)
atli-vovTa na&itQovv , toc dfVTfQa 8e
T(p "Aqh, tu dh TQixa tco Kvqivco. Idem
tradit Serv. ad h. I. et Feslus p. 189. M.
Hic ultimus memoratur, ut iransitus
IJofniiXiov

SiVTtQcov

yiai

y.al

^u

fiat

ad M. Marcellum Augusli sororis Oc-

taviae fllium, de quo sumina erat populi

exspectatio, quod in imperio successurus
credebaiur et mullis virlutil)us excellebat.
Admodum iuvenis morluus esl Baiis; summusque eius mortem seculus luctus populi.
Eius laudes ap. Vell. Pat. 2 , 93.
Sen.
cons. ad Marc. 2.

863. Frons laeta parum omen est

morlis immalurae.
866. Quis strepitus et qui est in Edd.
Utrumque potest defendi cf. 561. Ulrum
sit

in Mss. noii dicitiir, iiee polest dici, cf.

AENEIDOS

LIB. VI.

323

nox atra

capiit tristi circumvolat umbi-a.

pater Aiichises, lacrimis ingressus obortis:
nate, ingentem luctum ne quaere tuorum;
Ostendent terris hunc tantum fata, neque ultra
Esse sinent. Nimium voljis Komana propago
Visa potens, Superi, propria haec si dona fuissent.
Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem
Campus aget gemitus! vel quae, Tiberine, videbis
Funera, quum tumulum praeterlabere recentem!
Nec puer lliaca quisquam de gente Latinos
In tantum spe tollet avos, nec Romula quondam
Ullo se tantum telhis iactabit alumno.
Heu pietas, heu prisca tides, invictaque l^eUo
Dextera! non illi se quisquam impune tuHsset
Obvius armato, seu quum pedes iret in hostem,
Seu spumantis cqui foderet calcaribus armos,
Heu, miserande puer! si qua fata aspera rumpas,
Tu Marcellus eris. Manibus, date, lilia plenis,
Purpureos spargam fiores, animamque nepotis
His saltem accumulem donis, et fungar inani
Munere.
Sic tota passim regione vagantur
Aeris in campis latis atque omnia histrant.
Quae postquam Anchises natum per singula duxit.
Incenditque animuni famae venientis amorc,
Secl

Tum

870

875

880

885

/I-V. diil (/iiis.

lj)so F.MU.
3, 608.
ipso esl P. i-S. 5, 362.
Ouimtii.s circa
eiim Ituininiun cnncursus, (taanluin dignllatis exeinplar in ipso est.
8K7. .\ox citra circutnvolat umbra,
eum qui brevi niorielur, sic H. S. 2, 1,
58 .S'e mc tranquilla scnectiis exspcctat
Citaciue seii liiu vivain) seu mors atris

circumvolat alis Cseu statiin inoriarj. Sic

Sil. 9, 45 \ox Stygia animas iam circumvolat umbra, Stal. Tlieb. I. 51 lllum
assiduis circumvolat alis saeva dics

292.

12, 4.
878.
qui
is
,

C.

S.

lam Fides

57

Pax

et

Ilonos Vndorquc priscus et neglecta

rcdirc firtus audcl.

ct

cf.
1,

qua
883. Si oplanlis est cf. 8, 560.
Fata rumpere est ap. Liv.
1. 676.
42 uec rumpit tamcn fati necessita-

Aspera
tem liumanis consilii^-.
suiil, quae afTerunt mortem maluram.

Summum

884.

dem

iii

pit,

sequilur

verba

fata

aniini alTeclum, qui lan-

Tu Marccllus

eris

mollis lameniaiio.

erumdate

4. 683.

cf.

CTodeslag).
868. ingressus non addito inlinitivo
fliccre cf. 4, 107.
lacrimis obortis
cf. 4, 30.
872. propria, perpetua cf. i, 73.
874. Funus in campo Martio faclum est
ingenti apparatu.
877. In tantum spc tollet avos cf.

llor.

890

885. In
niaiios

mos

fuiieribus

flores

spargere

et

erat

apud Ro-

purpureos

cf.

5, 79.
886.
229.
ducit,

Animam accumulem

donis cf.
inani, quod nec in vitam reIta II,
nec a morfuo sentitur.

iuvenem exanimum Qei uil iam

uilis debentem) vano maesti
comitamur honore. Ov. Met. 2, 340 icc
minus Heliades flelus et inania morti
munera dant lacrimas. Slat. Tlieb. 6,,
168 Inania fertis iusta rogo.

51

i\'os

caelestibus

Alumnus
in

ea

lerrae

natus

est.

alicuius
Cf.

Cic.

dicilur

Verr.

66, 169 ul llalia alumnum suum ...

Sic altrix est terra natalis.
videret.
879. prisca Jidcs, qualis erat antiquo-

5,

rum.
Cf. Ter. Ad. 3, 3, 89 lam magna
nobis civium paenuria est antiqua virtute ac fide.
Cf. 648.
Eam Augusto regnante poetae sperabant redituram cf. 1,

888. Aeris iungas

cum regione

ut 2,

Enarrat bella, quae

gerenda sint, docetque populorum, quibuscura ea bella gerenda sint, indolem et
mores.

737

reirio

viarum.

VIRGILII

P.

324

MAROMS

Exin bella viro memorat, quae deinde gerenda,

Laiirentesque docet populos urbemque Latini
Et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.
Sunt geminae Somni portae: quarum altera fertur
Cornea, qua veris facilis datur exitus umbris;

895

Altera candenti perfecta nitens elephanto,

Sed falsa ad caeluni mittunt insomnia Manes.
His ubi tum natum Anchises unaque Sibyllam
Prosequitur dictis, portaque emittit eburna:
lUe viam secat ad naves, sociosque revisit;
[Tum se ad Caietae recto fert litore portum.
Ancora de prora iacitur; stant litore puppes.]
893. flt qiio q. idem paeiie versiis 3,
459.
])e variala slriictiira cf. 3, 180.

!\ck.

894

eiic.

97

et

899

v.

coni.

avcrna.

894

902.

Aeneas cx Oreo

lucem

in

mittit

eiiiiu

sq.

De

Od.

est
genitivus vocis
vocis sonmiis.
Somniis
soninia cf. Ov. M. 11, 623

noii

geininis porlis somnioruni

562

19,

Sic

sq.

portam fecit Val. FI.

897. Manes: Tih.
glecti

staque sopitae

insomnia

cf.

833
6,

Hom.

cf.

Tartari

duiilicein
sq.

37 \e

tibi

ne-

mala soiunia Manes Mae-

niittant

ad caelnm,

2,

soror ante torum."

stet

i.

e.

supra

terraiu.

falsa

4, 9.

quae

Iiis

ibi

899. Eburneam per porlaiu quare exeuntem fecerit poeta Aeiieam noii liquet.
Mulli euin ob id factum reprelieuderuiit.
Nuin ficta esse omnia liaec voluit poela
iiidicare?

900. sccat viam : Saepius legitur secare acquor b^ 218. 595, pontum 9, 104,
campos salis 10, 214, alia. Quibus in
locis vsecandi et dissecandi notio satis ap-

Nec minus

via G. 1,
238. Lucr. 5, 273, quae est via excisa,
iil scindere viam
10, 765 est scindendo
efficere, quoinodo potest etiain explicare
12,

in

secta

368 quacnmquc vinm

secat, quocuii-

que eiise sibi viain aperit. Qiiint. 3, 1,

14 hinc velut diversac secari cocperunt
viae est separari; iit ap. Ov. Am. 2, 16,
16. 18 tcrram secare in vias.
Sed

secarc viam dicitur etiam

is,

qui

it

per

vlam; et sic certe potest explicari 12,

368 et 5, 658.
Vide 10, 107.
901. Caietae ,,a persona poetae pro-

Xam

Caiela

noiulum

dicebatur.''

liaec prolepsis vix ferenda, si

quae

Ac
7, considerantur.
quae sequuntur 7, 4 sqq. beiie cum v.
lain se
899 iunguntur, mediis omissis.
ferre dicilur, qui it, progredilHr, non
limite
litore FMR.
qui fertur navi.
al.
Reclo lilore il, qui it recta secundum litus via cf. 8, 57. Scripserunt limite
slatim sequuntur

1.

sine dubio librarii, quod lilore statiiu recurrit v. 902, qui versus sumptus est e.v:

277.
Repeli taiueii idem vocabulum
3
brevissimo intervallo solet, aut consullo
cf. 1, 133. 134. 448. 449. 504. 505.
4,
43*^.4 39. 5, l8l. 182. 6,309.311.342.
348. 614. 615.
7, 653. 65L
8, 242.
243. 396. 397 al. ; aut iion vilavit repeDiligens autem scriptor
titioiiem scriptor.
,

vitare,
et quamquaiu vel diligentissimo subrepserunt eae repeliliones, tamen
noii sunt laudabiles, alque ipse Virgiliu.'!,
solet

898. His (fictis ad iila perlinet

narravit Anchises.
Jiis ubi Mc.
PPRy rec. Rb. hic vbi coni. Pl.

paret.

At

S.

redit.

894. Somni
somninm, sed

lepsis.

900

quanlo sludio eandem reiu aliler dicendo

variare sliiduerit iain observavimus.
Taineu et ipse talia admisil, cf. 1, 427.
429. 2, 749. 752. 3, 263. 266. 5, 252.
310.
312.
254. 321. 325.
684.
6,
685.
7, 37. 44 al.; qiiibus in locis non
venuslas aliqua aut pulcbritudo deprelienSic immanis legidilur sed negligentia.
tur II. 19. 77. 576. 582. 594. 597. 625.

in(rens 6,42.64.81.

Quamquain

8,

192.204.252.258.

ex

repelilo
vocabulo
non seqiiilur versuin esse spurium,
V. 900 optiiue claudit libruin, et eoigilur

litore
iaiu

dem luodo suum

Xlll extr.
Iiaque aut
ipse Virgilius hos versus libiciiies" adiecit,
quos postea mutaret aptioribus,
aut alius quis Caietae intulit lueutioiiem ex

qui

Virgilium

finivit Silius

iiuitaUis

est.

Habebat forlasse iii animo eiiain

Caietam meiuorare, nondum lauieu apiid
eum conslabal quomodo. Iii fine libroruin
Ovidio.

deesse satis firinam

compagem

carmine imperfeclo.
902. eiic. Hb. 9012

verisimile

est in

eiic.

Pl.

AENEIDOS

LIB. YI.

325

Excursus.

Qucm

hoc libro Virgilius dcscripsit Aeneae ad Infcros dcsccnsum sunt qui

niultis quideni partibus egregie dcscriptum, ortuui tanien habcant ex uiniia iila
Homeri qua llagra^erit imitaudi cupiditate: nihil enini co profici ad rerum summani neque disccre Aencam apud Inferos, quae non cx Hclcno aut Sibyila
cognita habucrit; at vcro, si voluisset rcccnsere ciaros Ilomanos, faciie poetam
potuisse pcr somuum eos Acncae adducerc, quae ratio et simplicior fuissct ct
verisimilior et ab aliis poetis tractata.
Quod igilur ad caccum illud altineret
imilandi studium, quo sequcrctur Ilomerum Yirgilius, quamquam constat, ralioiic id fuissc satis tcmpcratum vcl polius nullum, quum Romanum Virgilius,
Homerus Graccum secutus esset morem: tamen non putavi ab re csse hic monere de ordine, qoio singula traclata essent, et de totius libri consilio exponere,
quo magis suo poetam iugenio res composuissc intelligcremus.
Homines vivos in Orcum ingrcssos incolumcs ex co rcdisse tam saepe traditum cst, atque ita acceptae erant eae fabulac, ut vcl Plato philosophus ad comprobandas suas de Orco opiniones cxtrcmo libro, quem de republica scripsit, ali,

quem ad umbras pervcnisse omniaque ibi vidisse et audisse narraverit. Quare

Acneae etiam ut lingeret nliquod per Orcum iter, facile pocta poterat adduci, ueque est reprchendcndus, dummodo ita rem suani conformavcrit, ul caussae satis
Quod si
graves, ut locus opportunus, ut tempus idoncum fuissc vidcatur.
cepcrat consilium, quac crant ab aliis poctis et Homero de locis inferis tradita
ct in vulgi opinionc reccpta, non dcbcbnl ita negligerc, ut omnino non rccipcret
Itacjuc apud Virgilium de Orci
aut contraria ac diversa conlingere conarctur.
llumiuibus, dc Charonte et Ccrbero, de Tarlaiu et Elysio, dc rola Ixioiiis aliisque
j)oenis, de multis praeterea rcbus cadcin fcre lcgimus, quae alii tradiderunt.
Sed hoc libro poeta praeccpta coniplcxus est ea (|uac practcr alia voluit e>^se
suis popularibus pcrsuasa et credita; caquc non tam(]uain dc sua scntcntia proPraclata, scd (juasi apud Inleros re\cra audita et a diis ipsis mandata rctulit.
terca quum Aeneas iam ex Ilclcno ct Sibylla sua ipsius fata cognovisset, noluit
in Orcuin dcsccndere, ut eadeiu audirct itcruin ex patre; scd quod iam 5, 737
,

patre gpiuis oiiinc siiiim el qiiac (/eiihir mueiiia discere iussus est.
quae potcrat fatalis Roinae maior laudatio invcniri. quam quod in
Elysio, diis ipsis ducentibus. gcntis condilor sunm nosceret progcnicm? Ut urbs
Roma, ut gcus togata, ut divus Augustus orcrclur, iam ab rcruin initio a diis
provisum est; inde (it, ut ciiin totius mundi originc ct ratione Aeneas simul
Proptcrca igilur ad infcros Acneas dcsccndit, ut
accipiat sui gcneris fata.
posteros suos cognosccrct, ut Romac magnilicenliam animo comprehenderet, ut
inde sumcrct animos, ut illa, quac in bello pcr libros se(|ucntes ei toleranda

ab

i()so

lam vero

perferret.
Sed dc ea rc, quam iam altigimus, quum opus hoc
pracfarcmur, satis est Icgentcs monuisse.
Acneas simulatque Cumanum litus attigit, ad tcmplum Apollinis contcudit
Sacris factis Troiani tcmplum intrant,
ct pcr Achatcn arccssi iubet Sibyllam.
(41) in cuius cvtrcma partc aditus erat in anfruni Sibyllinum, ninllis (ccntum)
Ubi co vcntum
foraminibus patcns, ex quibus rcsponsa Sibyllae audicbantur.
est, precibus deo factis antrum aperitur, qiiod Sibylla pererrans furibunda cdit
oraculum.
Acncas autcm quum non lain futura scire cupcrct, quam patrem
suum arderct convcnirc, itcriim pctiit, ut ad cum pcrduccretur, quod quum
Sibylla autcm ea, quae
precarelur, aram tenebat (quae erat in tcmplo ApoIIinis).

crant, fortitcr

gloriatus crat, approbans eum -sale saiigiiiiie divinii appcllat, docetque

essc in silva aureum ramum, qucin si rcpcrissct ac dccerpere potuisset, deos infernos permittere, ut Orcum adiret: seil ante opus csse, ut mortuum socium
sepclirct, Misenum.
eius rogus paratur, ipse Aeneas ad caedendas
arbores silvam ingressus, ut ramum conspiceret apud se precatur. Ecce adsunt
columbae matris Veneris eumque ad arborera pcrducunt. Ramo capto et Mi-

Aeneas

Dum

scno scpulto rcdit ad Sibyllam; accedunt ad antrum, quo ad Orcum (237) inIterum
troitus csl, a priorc divcrsum; iam qui acr cx co cmanat, Orcinus est.
Hecate se aditum praebere
sacris nicdia noctc factis ct diis infernis invocatis
significat, et priino manc Sibylla cum Acnca antrum intrat.
lam si hacc comparavcris cum narratione Homcri, hunc itincris apparatum
multum differre concedcs ab iis, quae facit Ulixes, ncque Homcri simplicitatem
cum hac Virgilii diligenlia et gravitate esse comparandam, Locus autem, ubi

P-

326

VIRGILTI

MARONIS

Aeneani narrat Virgilius, ea erat facie et natura, ut si in Italia

aliquem eligcre vellet, non reperiret aptiorem Accedebat, quod vulgo credebatur
eoque in loco erat celeberrimum vf/.voixavrnov (Cf.
ibi esse ad Inferos aditus,
Heynium in Exc. ad hunc
Strab. 5, 4, 5 p. 244.
Cic. Tusc. 1, 10, 37.
In re describenda, quae omnibus mortalibus gravissima et scitu
librum.)
quae nuilo ingenio aut mentis acu(lignissima eadem tamen obscurissima est
mine potest indagari, et quam ipsi dii viderentur celasse homines. si quid ediceret
Ila in mysteriis eloqui quidquara omni supveniam orarc poelam oportebat.
plicio vetitum erat.
Non procul a porta, ut facile possint in lerram exire, positae sunt res,
quae mortem afferunt: Luctus, Curae, Morbi, Senectus, Fames, Egestas, Letum,
Proxima sunt Somnia et spectra et
Labor, Insania, Bellum, Discordia 2GS.
Sed quum ea
omnia illa ,,quae quondam apud Inferos portenta credcbantur."
omnia vana et inania essent, (282.) monstris illis poeta assignavit locum, qui
Quac loca Aeneas quum reliquisset, ad
Cf. ad v. 2SS.
iis Tinicus erat dignus.
Stvgem pervenit, ibique niagnam umbrarum conspcxit multitudineni, transitum
petentium; caussasque rerum quas videbat rcquircns comperit, qui sepulti non
Quibus auditis
essent, non posse Stygem traiici ncc sedes adipisci quietas.
ipse quasi divinans suum Fatum concussus animo infelicium sortem miseratur.
Poetae erat ieiunain et aridam antiquarum fabularum narrationem quasi
animarc, ut agentem Aeneam viderenius, non tantum docentem Sibyllam audireItaque intulit socios aliquos Aeneae, quos medio in mari fluctibus opnius.
Hoc facere debebat, nisi
pressos amiserat, Leucaspim, Orontem. Palinurum.
Quod quum a quovis
sterilem et iniucundam vcllet esse carminis sui lectionem.
facile intelligatur ct Dantii divina coraoedia proptcrea maximc eo nomine digna
quo ipse dixerat divinam, non solum
habeatur, et alio quidem modo, quam
quod peccatorum varia genera aut varias suppliciorum species excogitaverit, sed
quod tanta artc ct varietate usus suorum aequalium intulerit menioriara: nonne
mirum. quod Virgilius unum alttrumvc Aeneae aequalem cum eo congressum finxerit, id vituperari et poeta iudicari indignum, ut qui ita existiment ne cohibeant
In Leucaspi et Oronte
quidem raanus et eiiciant continuum versuum numerum?
non coramoratur Virgilius eorum enim sortem salis cognitam habebat Aeneas;
sed quo casu exstinctus esset Palinurus, plane ignorabat; et erat oraculura ad ItaQuare statira eura alloquitur. Itaque omnes caussas ila
liam illum perventurum.
contpxuit poeta, ut omnia ex ordine et ratione fieri videremus. Vera tanien caussa
suberat haec, quod promontoriura erat Palinuri. qui Aeneae gubcrnator fuisse
Scd ea est ars poetae. quod varias et diversissimas Italiae fabulas
dicebatur.
unum in carmen congessit, ut ordinera quo cohacrent apud poetara non ab ipso
factum sed ab antiquis traditum, nequc sparsas ante eum narratiunculas sed
historiam fuisse continuain arbitrcraur. Quac contra singula vcrba nionita sunt,
in notis quantuin potuimus explicare conati suraus; illud autcra, quod oraculum
tam ambiguum vituperatur, sane mihi videtur esse levissimum, quod possit
Rclicto Palinuro ad amnem pergunt, ramo conspecto Charon eos transobiici.
vehere properat, olfa obiccta Cerberus lenitur: iam sunt in Orco.

descendisse

Novum

commentus

aliquid

est Virgilius, scilicet aliara esse caussara eoruin,

nuinerum explcrent annoruin suorum, qui antequam ad eum,

quem natura conccsscrat terminum, pervenissent, immatura niorte perierint,
Illi enim aliquam
et eorum qui ad Inferos profccti sint omni vita absumpta.
non sine caussa vidcntur petcrc vcniani; sibi cnim praereptum esse tempus,
quo animum et mores emendare et vitiis purgarc potuerint, suo jure dicere
Inde
existimanfur, siquidcm non sunt inagno aliqno (lagitio contaminati.
Primo loco
factuin cst. ut divcrsa loca diversis hominuin gcneribus attribueret.
sunt infantcs; post eos, qui falso crimine ad mortem sunt acti: scquuntur qui
IIos iam paenitet facti, atque ea est satis acerba
sibi ip^^i manum intulere.
pocna. quod nolunt ea esse conditione, quam ipsi ante appetivcrunt, et qua iam
His Minos est quaesitor, adsunt iudices, umbrae in ius
non possunt exsolvi.
qui

antcquam

Proximi sunt, qui pcrierunt

ct secundum alia crimina locus datur.
aliqua cupiditate.
.Mcmorat ibi ad Homeri exempluin niultas feminas,
partim ab co iani nominatas. Quae Homerura caussa impulcrit, ut tot feminas
tlixi adduceret, explicare ad nos non attinet; Virgilium autem, quod Homerum
Poterat enim
hoc loco sequi non noluerit, movit caussa admodum gravis.
infcrrc Didonem.
Magnus erat
Ultima loca tencnt qui in bcllo occisi sunt.

vocantur
niraia

AENEIDOS

LIB. VI.

327

eorum numerus, multosqiie qui

bello Troiano perierunt Aeneas videt et Graecos

Ilii
hostilem animum prodidere; hi amicuni alloqui et retinere
Troianos.
cupiebant. Inter alios vidit ctiam Deiphobum amicissimum, foede truncatum.
Hunc, quum postea non conspiceret, in Troiae excidio fortiter pugnantcni occidisse Aeneas coniecerat et famam acceperat, quam falsam fuissc ipso conspecto
Itaque ex Deiphobo mortis caussam quaerit.
statim inteilexit.
lam vero quod
Hectorem poeta non memoravit ab Aenea visuni plures possunt esse caussae:
nam aut non eral, quod Hectorem faccret uarrantcm; quae enim in terra passus
erat, ea tenebat Aeneas omnia, quae aulem de slatu inferorum poterat referre,
tribuuQtur Anchisae: aut Hector, qui auvvfaQ-ai ntQi naTQtjs et verbis et
rebus sibi praecipuura esse comprobaverat, Eljsio dignus videbatur esse
in
Elysio autcm ob rerum, quae ibi fiunt, dignitalem, deflectere ad aliena Aeneam
par non est.
Diximus poetam inicctis narrationibus consulere voluisse iucunditati; at vero
nuDC quum ad iinem narrationis pervenimus, lempus est atlingere aliud, quod
poeta secutus esse videatur. In morte enim ticta et simulata decidunt omnia,
blanditiae et adulationi locus non est.
Quod vivuni vivi Aeneani n)iro amore
prosequuntur Troiani, quod fortissimum et iustissimum esse ])raedicant, (1, 544)
quod in eo omncni suara spem posilam liabent: est sane hoc aliquid; sed
multo maius est, (juod a mortuis laudatur.
Aentam autem vidcmus ab iis
siucerrimo amore diligi; Palinurus non suam niortem curaverat, sed ne Aeneas
ex ea damnum faccret
id solum timuerat (351); alii Troiani nolunt ab eo discerni et gaudent, quod dilcctissimum adsj^icere licet ducem. (4SS.) Dciphobus,
qui est Priami lilius, est amicissimus, uec nisi coactus recedit. et Vale ullimum
Tantura amorem suorum non
dicens decit.s nostruin Aeneatn nuncupat (540).
Deinde ul in Palinuro
potuit sibi comparare nisi niultis el magnis virtutibus.
et

videmus ministri ct sorii amorem, in Deiphobo ipsum Aeneam pium fuisse

Quantopere autem amaverit suos documento cst, (juod quum
coKnoscimus.
properaret ad patrem, iter a diis ipsis iussum et impositum, tamen quasi oblitus
esset consilii sui, cum amicis lamdiu commoratus est, ut a Sibylla csset nioncndus.
Forlitudinis vcro incorruplum testimonium ipsi ferunt hostcs (491).
Didonem aulcm ([uod reliiiueral, nondum omni culpa purgatus esse visus est.
Etsi cnim ei se invitum discedcrc ildcm dcderat, elsi ab ipso Mercurio eum monilum
infelici
tamon sorle Didonis commoli irasci Aeneac eius
esse audiveramus
Id scnsit |)oela fulurum esse, quare
auctori iure quodam nostro videbamur.
repetere eum facit amoris confessionem, ut insontem cum comprobaret morlis
iVeque ad morlcm Irudi eam se pulasse Aeneas iurat in Orco,
esse Didonis.
citra Stygeni, cuius vel dii iurare timent et fallere numen; ut virum eum esse
cognoscamus, qui dolorem a diis impositum fortitcr fcrat, neque ullis moveatur
precibus, ut quidquam, eliamsi ipse optct, conlra deoruni faciat voluntatera. Sic
omni qua poterat pollulus videri culpa libcr Iransit in Elysium.
In hoc ilinere dum sunt, ad laevam conspeclis Tartari moenibus, Sibylla
Aeueae, quae ibi insint, breviler exponit. Ipsi nbn licet dire, quod castus est.
Hoc loco Radamanlhus iudicium excrcet, tormcnlis ulilur, (subigit fateri) ut
statini a Tisiphone flagellis
maleticia sua scelerati conliteantur; lato iudicio
caeduntur et ad portas Tartari adigunlur; adesl ad portam Hydra, et horrendae
poenae apparent. Exeundi inde nulla potestas, ne diis quidem volentibus
aeterua est poena.
lam singuli ex mylhis airerunlur qui ibi puniantur: Tilanes,
Salmoneus, Tityus, Lapilhae, Theseus. Phlcgyas. Noluit autem pocta atlingere
hunc locum, et non nionere suos, ut vitiis iam dominanlibus purgati supplicium
eflfugerent aeternum.
Omnes eius tcmporis scriptores morum queruntur corruptelam, quam alii a bellis Punicis ortani, alii a Sullae exercitu, qui in Asia
mililavcrat, illatam putabant.
Sed bellis maxirae civilibus fere omnis ex animis
Quae
religio excesserat, incesserunt omnes omnis generis libidines ac flagitia.
scelera Virgilius aflfert, eo tempore saepe conspiciebantur; et si nos ad singula
singulos eius temporis homincs possumus afferre, ipsis aequalibus exempla
ubique exslabant. Unde apparet, non csse interpretis, ccrtos aliquos nominare,
qui illa scelera commiserint, quura poetae anirao toluni genus, non certus ali-

Notat autem eos qui impii fucrint in clientes, cognatos,

quis obversalus sit.
parentes, patriani; avaros, adulteros, incestos, periidos: ut commendare videatur
Rei autem gravitate Sibylla ipsa
pietatem, castimoniam, fidera, benignitatera.
quae exponit ita commota est, ut non certo ordiue digerat, sed sceleribus alialisiniiciat

P.

328

VIRGILII

MAROMS

pocnarum. Summum autem est aureum illud dictum

Non potuil in Tartaro certos
uon fetnncre diros.
sui tcmporis liomines memorare, quod fecit Dante e\ carminis consilio; nam
Aeneas liaec vidit, non poeta aut unus ex eius aequalibus. (Fccit 8, 600.)
lam in Elysio, illis cainpis amoenissimis fortunatorum, qui perpetua fruunmeinoriyiii sccleratoruni ct
rtiuniti ct

(lisrile iiistilidin

tur bcatitudine, sunt, qui pro palria pufinarunt. qui casti fuerunt sacerdotcs, qui
yates puri ct intcfj;ri, qui artibus honiinum vitam cxcoluerunt ct ornarunt, qui
Itaque quuin in Tartaro sint, qui omni aliorum
benelicenlia sua alios iuverunt.
cura posthabita sui tantuni suarumque cupiditalvim rationem habuerint. in Elysio
rccipiuntur omncs, qui ingenio et viribus suis ad augendam aliorum honiinum
Id autem est pracmium virtutis, quod solutos curis, quae
usi sunt fclicitatem.
Quae potest maior ab
gratia fiiit vivis eadetn seqiiitiir ielliire rc/jostos.
hoinine lingfi felicitas! Ncque ille Aeneae et Anchisae congressus sua caret dul,

At iam ad locum pervenimus totius libri et totius carminis primarium.

Si Tartaro et Elysio describendis dcterrere oinnino voluit irortales a vitiis
et ad virtutes exhorlari, iam hoc loco Romanorum vult incitare ingenia, Romanas
ut artes ab antiquis traditas colant et excrccant, ut faclis aequent virtutcs
cedine.

Res Romanas suo carmini, quod, quae multo ante Romam conditam
narrabat, non poterat infcrre aliter, quam vaticinationibus; quibus
Scd quuin oinnem Aeneae errorem, omniaque
usus est iam 1, 263 et 8, 626.
cius facta propterea narraret, quod indc caussa et origo Romae deduccrctur, id
suum consilium non poterat assequi si, quasi aliud agens et tamquam ad
ornandum carmen variaret colores, uno altcrovc loco Romanos infcrebat. Itaque
Ncque locus carminis quo id faccret
et plenius ct apcrtius indicandum erat.
Aeneas enim erroribus finitis Italiam iam
erat aptior, quam qucm pocta elcgit.
Unde cognita posterorum gloria et
contigit, sed ad gravia ilcruin bella se parat.
potentia, a diis ipsis procurata, non fortunae se scntit circumagi ludibrio, sed
Quarc iam non potcst desperare, nec dubitat
inaioribus fatis se duci iutclligit.
virtutem cxtendere factis, nec metus eum prohibet Ausonia consislere terra.
quum laudes quacrcret Romanorum, rem ita instiVidcnius igitur Virgiliuin
Sic simul allerum
tuisse, ut tali niodo Aencain firmari planc fucrit necessarium.
altcrum iuvat: ex bcllo enim Rutulo aliquain caussam quaesivit, ut infcrrct hunc
ad Inferos dcsccnsum; cx descensu intclligimus bcllum fore gravissinuini, nec
quod huinana ope deponi posse videatur. lam vero Aeneas ad patrcm pcrvcnit,
quum forte Anchiscs Romanos futunis rccenset. Ita nullo negotio fit, ut Acncas
Ut tamen iain in Elysio futuros esse Romanos comprobaret,
eos possit lustrare.
usus est illa doctrina, iain ab antiquissimis populis tradita, qua certo temporc
hominum animae in terram rcdirc credchantur. Aencae autcm, omnibus presso
vitae aerumnis, et quod qui unquain libcratus esset ex corpore terreno, in id
In iis, quae de
reverli vcllet, miranti Anchiscs oinncm rerum ordinem exponit.
meute omnia regentc ct totam maleriam pcrineante, quac dc origine et natura

maiorum.

facta erant,

animaliuin, de corpore animum tanlante et de ortu el genere cupidilatum refcrt

pocta, scculus est Zcnonis disciplin?m a Romanis maxiine cultani ct probatam.
Id. quicunque illius doclrinam cognoverit, facile inlclliget, ct polcst etiain loco
Diogcnis Lacrtii, qucm attulit iam Lcrschius antiq. Virg. p. 134. dcmonstrari.
6'
avrolg (Stoicis) ciQxug flvat zav olccv bvn,^ xh
fioxft
Ibi cniin legitur:
Ttoiovv y.cd TO TtciOxov rb {ilv ovv ndaxov Hvat rrjv anoiov ovaiav, ziiv vlrjv

Alio loco Lacrtius refcrt, nvevfia iv&^QUov tlrut rtjv

(mens infusa per artus).
ipvxrjv dixissc Posidonium; ct Zeno tv tco neQi nad^mv Hvat ytvT] rtrrtvpof,
lam quum animus corporis attactu sit
Ivni-jv, cp6pov, tnid-VLiiav, i^Sovrjv docct.
quum aliis in locis, tum in
containinatus, (juae est etiain sententia Ciceronis
somnio Scipionis, qui locus Virgiliano est aliquo modo similis: non slatim ubi
e corpore excessit, purus est et labc carct, sed multis et variis purgationibus
Purae tandcm et aetheriac pcr
exercetur, dum onines corporis pestes exccdant.
mille annos quum apud Inferos mansisscnt, ileruin redeunt in vilani. omnium
rerum antcactarum facta oblivione. Quod ad illum pcrtinct annorum numernin,
iam auctor est Plato Rcp. 5, 615 A., ct eandem doctrinam repetiit Claudianus
,

AENEIDOS
(R. P.

1.

57.). quinli

saeculi srriptor.

LIB. YI.

Hac

329

ralione inita Virgilius facillinic sibi

viam ad Romanos cnumcrnndos.

At vero intcrpretis esl non silcre quas non potcst rcmovere dinicultates;
quam ob rem hoc loco non praelcrmittam, quae mihi ccrte vidcntur csse obPrimum non constat apud Yirgilium, quo in Joco animae
scura memorare.
purgentur; dcindc non apparct, quae animae pnrgcutur. utrum tantum eorum
qui Elysio digni sunt. an illi ctiam, qui in Tartaro puniuntur; quos quum
actcrnas poenas pendcrc supra monucrit, restat ut eos significasse dicamus poetam, qui aut in Elysio sunt, aut in Orco antc Tartarum positi (v. 420
4TS).
Quae si fuit poetae scntcntia, rcctc, ut opiuor. iam ad v. 747 monitum cst, sensim omnes in Tartarum pervcnturos. Alitcr Platn. qui etiam scelcratis rcditum
dat quaraquam non omnibus.
Deinde videntur illae purgationcs fieri alio quodam loco, postca purgatac aniniae in Elysium admitti, ubi tandem omni labe
luuntur.
Pauci tamcn ad cum locum pcrvcniunt, hi pauci in tcrram rcmittuntur;
cx his vcrsimile est |)aucos tantum in Elisium redituros.
Erit igitur tempus,
quo in Elysio nullae aniniac restcnt, in Tartaro omncs congrcgcntur. Neque
sublato versu 744 tollitur dilVicuItas. sed lantum obscuratur.
Itaque etiam
hunc locum nondum pcrfccit poeta. ut v. S^O, ut cxtrcmis vitae annis vcrsus
aliquot intulit, cf v. Idb.
Hanc tamcn rem quomodo silii pocta conformaverit,
(]uum ncc certo dcmonstrari possc vidcatur, nec si ncscitur, minus. quod fuerit
poetae quum hunc locum scribcrct consilium, cognoscatur: mittanius ct transealiaravit

mus tandem

ad extremam libri partcm:

Ordo, quo Romanos cnunicrat, non cst tcmerc factus
scd ita compositus,
Proximos fore
ut omncs, qui laudaiitur, in honorem adcssc vidcantur Augusti.
qui nominentur Anchisac nepotcs, qnis non exspcctat? Attamcn boc ordine
naturali, quo postcros ante alios cosquc ipsos sccundum tcnipus qno vixcrunt
profcrt, qui non a jiocta clcctus, scd ex rcrun) natura pracscri[)tus vidctur, id
assccutus est poeta, ut Augustum corum cxtrcmum in sp!cndidissin)o dignitatis
gradu possct collocarc.
Primus cst Sihius filins; sctjuuntur Procas, Capys,
.\nmitor, Sihius Aencas.
Omncs condcnt novas urbcs ct gcntcm augcbunt.
lis annumcrandus est, quod idem facict, Ron)ulus.
At (|uan) hic condct url)cm!
Qualcs illa viros profcrctl Quos et Romani caput tcrrac et maxin)um forc
Romanorum illustrium nnmcrum animo qui pracvidct Anchiscs. iam ipse abripilur ct exsultat cius oratio. ct in hacc tarxlcm vcrba crumpit:
Huc gcminas nunc flcctc acics, hanc adspicc gcntcm
Romanosque tuos. Hic Cacsar ct omnis luli
Progcnics, magnuu) cacli vcntura sub avcn).
Hic vir, hic est. tibi qucm promitli saepius audis,
Augustus Caesar. Di\i gcnus ctc.
Et dubitamus adhuc virlntcm cxtcndcre factis.
Aut mctus Ausonia prohibct consistcre terra?
lam confitcamur necesse est, ncc Romanos unquam nec Augustnm paucioribus vcrbis et gravioribus csse laudatum.
Quod autcm ad Augnstum a
Romulo dclabitur Anchiscs, mirum non est nam quum in urbc Roma mcntcm
lixcrit, quanta illa futura sil cogitans. non potcst Augusli tcmpora ct ipsum
,

Augustum nou

Ncijuc ciant satis clari luliac gcntis hcniincs. quos

Augustun) infcrrct. Quarc ct simplicissiman) rcperin)us hanc
cnumcrationcm et ad id quod spectavcril aptissimam. Quod si claros laudare
Romanos decrctum ci crat, non potcrat practcrire rcges. Ila fit, ut Augustus
inter Romulum locum habcat ct Numam.
Illius nomen Octaxianus sibi oblatum
vchctuenter adamavit, sed ne tyrannidcm quacrere vidcretur abnuit.
Hic quod
lcgibus urbem fundaverat, cl quod dcorum cultum instituerat, pracdicabatur.
Libidincm legibus coerccre, deorum cullum rcvocare ct in)bucre aniraos religione,
id studebat Augustus atque ob id studium saepe laudatus est.
Cum Numa
iam allcra scquitur scrics Romanorum. Tullus, Ancus, Tarquinii, Brutus, Decii,
Drusi. Torqtiatus, Camillus, Pompeius, Caesar.
Non ordine, quo vixerint, eos
nominari non cst quod moneam; ncque decebat cos proccdere, ut militcs acie
conjpositos.
Desinil in Caesarc, patre Augusli. Alque hunc locum impcrfectum
reliquit
In tertia scrie sunl Mummius, qui Graccos dcvicit, Cato Maior, Cossus, Gracchi, Scipiones, Fabricius, Scrranus, Fabius Cunclator.
Magnis illis
viris memoratis, in quibus erant splendidissimae illae Roraanae virtutes, amor
intcr
esse

Romulum

cogilare.

et

patriac, fortitudo, fides, continentia,

poeta

deducitur ad id, ut proprias

Boma-

P VIRGILII MARONIS AENEIDOS

330

LIB. VI.

artes dicat, et ad quod destinati sint Romani prnnuntiet, scilicet: regere

iniperio populos, pacisque imponere morem , parcere subiectis et dehellare
Pergit Anchises in recensendis umbris et monstrat Marccllum,
superbos.
Gallorum et Hannibalis victorem, qui tertius retulit spolia opima. Est sane hic

uorum

omni laude cumuletur, quis negat? quis non reprehenderit poetam, si illum praetermisisset? Nihilominus tamen Aeneas in hoc non moratur,
sed qui sit cius comes, statim ipse quacrit, quod nunquam fecit antea: tantus
Hac quaestione iniecta transitus fit ad egregios
ei, qui ignorat, iam videtur.
illos versus, quibus laudatur ille Marcellus, filius Octaviae, gener Augusti, quem
spei adolescentem, quem
is sibi in imperio sperabat successurum, summae
iniquum fatum Auguslo et humano generi eripuit, quem totius populi luctus
Quantopere hi versus ipsam Octaviam moverint, ut quum Virgilius qui
flevit.
viribus deficeret,
recitabat tandem ad verba pervenisset: tu Marcellus eris
Si haec in somniis monstrasset Aeneae Anchises, quantopere
satis est nolum.
clamarent illi critici poetam delirare et ipsius somnii vanitate infringere suam
historiam
Tres igitur vidimus poetam composuisse ordines. primum claudi ab
ipso Augusto, secuudum a Caesare, Augusti patre, tertium a Marcelio, Augusti
Quos viros si uno tenore laudasset, alterius laudes alterum obscurrassent.
filio.
His dictis poeta noluit diutius tenere exspectationem, neque reditum Aeneae
multis verbis describendum putavit.
vir dignus, qui

P.

IRGILII

A E N E

MARONIS

LIBER SEPTIMUS.

lii quoque litoribus uostris, Aeneia nutrix,

Aeternam moriens famam, Caieta, dedisti;
Et nunc servat lionos sedem tuus, ossaque nomen
Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.
At pius exsequiis Aeneas rite solutis,
Aggere composito tumuli, postquam alta quierunt
Aequora, tendit iter velis portumque relinquit.

Adspirant aurae in noctem, nec candida cursus

Luna negat; splendet tremulo sub lumine pontus.
1

1.
et

24.

Tn quoque

Parnuiruin
7iutrix.

qiios

honos

erant

in

Hebraeis

Circes habitatio.
praeter Miseiuim

3Hl.

Niilriciim
fuil

eas
1.

et

Mos.

S.'!,

238

nosM/s, Ilalicis.
magiuis apud anli-

magiia eoriim

pielas.

4.
6.

Cf.
8.

(ini luilrili

632.

Hanc

alii

])e

.\e-

neae, alii Creusae, alii Ascanii niitricem

volunt.
Lectum tanien est in Philologis

Troiaiiorum casu
Unde Caieta dicla dnb rov
%ai8iv.^^ S.
A'ides anliquos varia narrasse, et Slraho Formias urbem a Lacedaeinoniis condiiam esse dicit, qui y.aiciTtav nomiiiaverint sinum, ra yag -aoDm
Tidvra KaLUZTag ol Accncovfg TiQogayoQSVOVGlV iVLOL d'incovvfiov TTJg Jivftov
TQOcpov Tov nolnov cpaaiv o, 3, 6, p.
233.
Formiis erat aedes ApoIIinis et
Caielae Liv. 40, 2.
2. Caieta fGaeta} iirbs
et promonto-

hoc loco
concreniatam.
in

classem

rium in Latii et Campaniae finibus.

Multa alia nomina, quae ad Aeneae hi-

sio^unt norncn oasa

ossa

cuiiis

iacfant

ibi

Ex

nomiiie loci,

perspiciliir.

Cf.

Germ. 28 Manet aiUntc lioihemi

nomen signatque lori veleris rnemoriam.
In Caielae sepulcrum carinen fecil Ov. .M.
l,tl. rerepit sirrnant quod
14, 443. 444.
explicalque deine Gebeine
est iii MPy.
driicken dem Orle den Nanien als .SlemMagna dicitur Hesperia 1,
pel auf.
Si cjua cst
ofi9, ut 4. 34.1 Iialia.
ea gloria, el esl magna gloria in HespeDuhitans proria loco nomen dedisse.
ponit seiileiitiain, nt masis aftirmet.
Pl.
Cf. quae ad 6. 8 dicia sunt
4.
delet I
901.
Deinde v. 37 vull incipi
et fi
Tac.

136

libriim, itaque
.').

rite

cf.

delendos putal.

77.

afrgcre tttmuli cf. 5. ')2.

Exsequiis perfectis. ubi primum temtenpesias perniitlit. proficiscuntur.
portumque rclinclerc iter cf. 1, 656.
6.

7.

quit

cf.

8. 125.

storiam in Italia referebantur, poeta sciens

omisit
ne taedium moverel.
3. Sedes h. 1. est sepulcrum cf. 6, 328.
Honos servat sedem i. e. honos, qui
Caietae tribuitur, caussa est, ut sepulcrum

Adspirant venti secundi cf. 2, 385.

9. Cf. Enni: Lumine sic tremulo terra
Ita Inmen
et caim caerula canclent.
iremttlnm 8, 22, quod esl solis radiis
aqua mota repercussis. Ov. Her. 18, 59
Lunn ferc tremulttm praebcbat Ivvien

servetiir.

eunti.

8.

Alia

nuilta.

MAROMS

VIRGILII

P.

332

Proxima Circaeae radiintur

litora

10

terrae,

Dives inaccessos ubi Solis filia lucos

Adsiduo resonat cantu tectisque superbis
Urit odoratam nocturna in lumina cedrum,
Arguto tenues percurrens pectine telas.
Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum
Vincla recusantum et sera sub nocte rudentum,
Saetigerique sues atque in praesepibus ursi
Saevire ac formae magnorum uhilare luporum:
Quos hominum ex facie dea saeva potentibus berbis
Induerat Circe in voltus ac terga ferarum.
Quae ne monstra pii paterentur talia Troes

neu

Delati in portus,

litora

CoiisuUo terrae
quum Ilomerus
anibiguo
Circen in insula habitasse narrasset, VirgiTii
autein tempore et Circaeus mons
vocabiilo

(monte Circello) et promonlorium C"''i

nunc castellum Sau Felice) et url)s CirQuod inceii essent in lerra contiiienti.
siilam memorat Honteriis, orta videtur vead 3, 386,
qua siccalis quae interfuissent paludibus
insulam cum terra pulabant coaluisse.
Idem tradilur de Terracina cf. 799. Quamquam locoriim natura illain narrationem
terum, ut Varronis, opinio,

cf.

cerle probabilem.
Ue Circe maga
venefica multiis est Hoin. Od. 10, 136
sq. quare brevi rein conficit Virfrilius. neque Troianos adeiintes facit insiilain, ne
facit
et

Hoinerica iiarrando lanKuorem,

geiido reprelieiisioiieni

nova

fin-

moveret legentium.

Circeii urhs colonia Tarquinii Siiperbi in

Volscis,

propter

Pomptinas paliides non

railuntur cf. 3, 700.

dives, ut dea.
Cf. Hom. 1. 1.
ivaccessos ,,iiiaccessibiles" S. proprie qiii
Nam
non adeuntiir sc. ob periculum.
participia passiva ciiin in coinposila rem
Nos
oninino faclaiii iioii esse signiticaiit.
iiide reni lieri iion posse concludimus et
salubris.

11.

praeferinuis unziiiidnirlich.

verba

cf.

implacatn

Ad

ClianjfKiis

liaec

incx-

Jiaunta metalla, illaudutns liusiris, alia.

Est autem ,,inaccessum, parlicipium sine
verbi origine...
Et quaeritiir quis hoc
ante Virgiliiim dixerit' S. ad 8, 195
Posi eiim alii.
Circe, cuius fraler
Aeeies, filia Solis et Persae. Oceaiii filiae
cf. Od. Itt, 137 sq.
hicos memorat v. loO.

12.

resonat

..resonare

facil."'

S.

Ila

reqiiiesco Ecl. 8. 4 m/os rcquierunt fhtrnina cur^ns.

Sil. 14, 30 rcsonant Hc-

licona Cnmoenac i. e. cantu.

Cf. insonare v. 451.
assiduo cantu cf. Hom.
v.

221

sq.

210. 311.

tecta superba

ef.

Hom.

20

dira subirent,

Circnrae terrae.

10.

dixit

15

v.

Cedrum

13.

odoratam

137.

11.

cf.

himina. ut luceaiit cf. 6, 42.

14. arguto pectine cf. Voss. ad G. 1,
294 ar^uto coniunx percurrit pcctine
telas.
Cir. 178 ^on Libi/co molles plnuin

Pecten. qiio den-

diintur pectine telne.

sanliir

telligilur

etiam
ars

acciirate

e.v

h.

1.

Ov. M.

qiiod in-

53

6,

ubi

sq.,

describilur;

textoria

noii

If^cbeschiff, Schiitze; ut

railius, y.sgy.ig,

male

Kammlade;

ap. nos

fila,

accipitur ab

iis,

qui ab Ilomero

omiiia siimpla esse arbilrantiir, et h. v.

Iii
rem faciet
expruant ex Od. 5, 62.
etiam alius Ovidii locus Fast. 3, 819 llla

C^Iinerva) ctiam stantes radio percurrerc telns Erudit, cl rarum pectine

jiroutu<i igitiir iioii de
denset opus.
soiio, qui fiat. sed de forina accipiendum,
ut serra ar^uto dicitiir G. 1, 143.
141.
15. exaiiiJiri inf. abs. cf. 3,
Ex viiiciilis fremitus iraeque oriuntiir:

mox

ingemiseuiit ob

irasciintur.

Non

miseram

sorteni, niox

est ..gemilus

irasceiilium

leoniim".

sera sub nocte ,.quasi eo temporc,

consueverunt." S.
662.
1
c. abl. cf.
1". prarsepibvs ..caveis nbi alunlur;
non enim revera praesepia habenl." S.
18. formae hiporum cf. 4, 132.
magicae, quae
19. potenles herbac
possunl naturam alicuius permulare; ila
Ita potestas
Ov. M. 4, 49.
12. 402.
hcrharum 12, 396 el potentia Ov. M. 1,
522 memoratur, et fortes dicuiitur M. 15,
Apiid
534 el pollentes Fast. 2, 425.
16.

quo
sub

iiatiirali liberlale uli

,

HdniiMiim niodo

hominum forma

(.ef.

240J,

animus fingilur muiari.

induerat in voltus ul G. 1,

ap. > irgilium et

20.

f/iios

Terga
188 nux se induel in florcm.
autem memorat, qiiod in iis apparet maxinie
beluariini pronarum et hominum erectorum
diversilas.

22. dclati:

siquidem delati

es.sent.

et

AENEIDOS

LIB. VII.

333

Neptunus ventis implevit vela secundis

Atque fugam dedit et praeter vada fervida vexit.
lamque rubescebat radiis mare, et aethere ab alto
Aurora in roseis fulgebat lutea bigis:
Quum venti posuere omnisque repente resedit
Flatus et in lento luctantur

marmore

25

tonsae.

Atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum

Hunc inter fiuvio Tiberinus amoeno

Verticibus rapidis et multa flavus arena
In mare prorumpit; variae circumque supraque
Adsuetae ripis volucres et fluminis alveo
Aethera mulcebant cantu lucoque volabant.
Flectere iter sociis terraeque advertere proras
Imperat, et laetus fluvio succedit opaco.
Nunc age-, qui reges, Erato, quae tempora rerum.

30

Prospicit.

siquidcm

illiid

inest

iu Piiiiriliaii primarii

ctinforinalione, iion in parlicipio, qiiod ubi-

que

vini

reliiiet

(ora (lira,
1, 355.

qiiod

84. fugatii
1, 317.

25

li-

cf.

ad

iiavigationem

cf.

dira dea

celerem

siinplicem.

siiani

iiicolil

Troiani ad Tiberis ostia

bigis

cei coloris,

cf.

ap-

rium." S.

535.

,,Iailea esl cro-

4, 44

rrocco mutabit

Uiide

noii

e.

i.

6,

ut K.

vellera luto.
seis

nuilli

riiliiciindis,

iiiro-

iungiiiit
sit

iie

Melius Schraderus

conlra*

35. Jlcitere itcr

et

Homeri:

'Hcog KQoy.6ntn}.og. Nihil lamen

mutandum esse censeo, saepissime enim
aniniadverli per croceura colorem aiirorae

tractum esse

limitem

Aurora

iii

liiteuin

iunctos esse iiegal et

et

Sine

alii.

diibio

roseum el ruiilum.
et roseum colores
dat

variin,

fib.,

qiii

viri

doctissimi

Au-

roram surgentera non saepe observaverunt.

27. venti posuere.
10, 103 Zephyri
posuere.
Ov. Her. 7, 49 iam venti panent.
c.

De

perf.

cf.

intransitivo

3, 590.

marmor

cf.

1,

104.

quum

cf.
lenius.
6, 729.
Sic ap. Luc. 5, 434 aequora lcnta iacent.
30. In Tiberi vel prope oslium fuisse

28.

vorlices docet Ov. F. 6, 502.

31. Flavus conslans est apiid

Romanos

Tiberis epitheton.
32. Rb. coni. circum superaque (!)^
quod in circumquc supraque sit breve w,
qnod longura esse soleat.
=34. mulcebant cantu ita Ov. F. 1, 155

5,

28.

acciirate

El solis

describilur

fit

debiia

37

VIII Iliados: /inrora in croceis /(//ebat lutea biois. qui interpretatiir verba

cf.

natiira

loci

gravitalem; iain eniin loca

Aeiieas adiil.
Noiaiuliiin silvas Laurentinas iain iion esse: seil poetae
lenipore inagiias fiiissc cf. v. 797. ."Miiiata
regio iam Hiililii teinpore iriii. I, 181
Laevus iuaccessis Jluvius vilatur arenis, Iwpitis /lcneae gloriu sola manet.
falis

et Beiilleius

croceis pro rose/s legi iubent

luulatione
faciUima, quae firmatur ab Ausonio Periocli.

P/.

liOcus, ad quem
sacer fluminis iiuinini.
accediinl. paceni et securiiaiem promitlere
videUir; boiium igilur omeii esl.

orlus

pcllunt.
2fi.

tcpidum volucrcs concentibus aern mulluco abl. loci.

Lucus, quod est
ccnt.

ob rei quae

36.

35

Invocatio
sollemnis.

4.5.

Musac

Musae
Ordilur

parleni carminis

sui

in

invocatio.

magnae

auiein
et

res

rei

Vgl.
iii

inilio

alleram

Iialia

ge-

slas describit, ubi praeter artein, qiia singiila invenit et coniuii.vil, maxinie placet

locorum et homiiiiim clarorum apta commemoralio.

Hac etiam in carininis parte
niagis elucescit

illiid poelae fuisse consilium, servare antiquissiinas fabiilas et efferre

laudibus Romain popiihimque Roinanum,

iil Riimani,
quum maiorum facta legerent
ad prisliiiam illam
et mores et instituta,

castimoniam deorumque reverentiam e.Ycitarentur, qua illi summiiin gloriae et potentiae fastigium asseciiti eraiit;
quare maius opus ordiri se dicit v. 45.
Id vero consilium ita tecte exsequitur, et
ipsa narratione laudes ila conneclit, iit
oblalae videantur, eaque re vel
ultro
magis delectent. Ilaque si quis est amator antiquitatis, si qiiis compositionis artificiosae cultor, legat hos libros et leget
virtuleni et

summa cum
37.

voluptate.

Erato pro Musa omnino,

antiqiias

fabulas Ovidio

ita Eralo
narrat Fast. 4,

P.

334

VIRGILII

MAROMS

Latio antiquo fuerit status, advena classem

Ausoniis exercitus adpulit oris,
Expediam, et primae revocabo exordia pugnae.
Tu vatem, tu, diva, mone; dicam horrida bella,
Dicam acies actosque animis in funera reges,
Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam
Hesperiam. Maior rerum mihi nascitur ordo;
Qiiis

Quum primum

40

Maius opus moveo.

45

Rex arva Latinus et urbes

lam senior longa placidas in pace regebat.
Hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica
Accipimus. Fauno Picus pater; isque parentem
Te, Saturne, refert; tu sanguinis ultimus auctor.
Filius huic, fato divom, prolesque virilis
Xulla fuit, primaque oriens erepta iuventa est;
Sola domum et tantas servabat filia sedes,

lam matura

\iro,

195

ab Apollonio Rhodio

iiivocatur

et

iam

plenis

anuis.

nubilis

3,

50

tern Dichterscliule Art, sich uubeslimmteii

Qiiare explicatio Weidiieri p. H3 Eratoiiem invocalam esse h. 1., quod fuerit

Gebrauch iu weilerem Umfaug

frei hall."

Rom. Gesch.

,,Dii topici

amata

i.

1.

Arcadis
et
lioc
loco
Arcadis
Evandri res gestae narrentur, aut quod
Panos Eraio sit vates Paus. 8, 37, 9,
videtur

docta

niiuis

esse.

rerum: quae reruni conditio

saepe tcmpun usurpatur.

poterant, in Sicilia reUcti sint

3.

fuerit

ut

Kxercilus recte dicunlur Troiani;

paene omnes. qui arma ferre non

39.

quum
41.

tempora

mone

cf.

5,

700

sq.

Ov. F. 1, 467 ipsa monc,

J\'ympha vione, Val. Fl. 1, 5

261

ila

Phoebe mone
6, 34 ^Juaa mone. ut
hoc verbum iu ea re soUemne esse videalur.
Moueut etiam qui futura praedicuut
.

cf.

110.

qui ipsi in

animis in funera : aul

morlem irruerunt. ut Turnus,

Slezeiitius;

aut

42. rcges actos

qiii

iu funera,

Hoc

beUa animis impendebaut.

caedes et
praestal,

quod etiam sequeuli versu sermo

belli

45.

45

est

de

apparalu.

moveo

106.

cf.

262.

ad alias regioues uuuquaiu

Sed polesl dictum esse per
poelicam licentiam Laureute Marica quum
Dicunt alii per Marisit Minturnensis.
locales

e.

Iranseuut.

cani

Venerem

iutelligi

debere,

sacelluiu

iuxla

Maricam,

scriplum

vabg

rrjg

Ulixis

cuius

quo

fuil

erat

'AcpQoSirrjq.
Saue
1011) Latinum Circes
dicil, quod et Virgilius

Hesiodus CTheog.
et

iu

filium

12, 164: Solis avi speMiscent enim ubique Romaui et

Graecorum fabulas et suas. ul saepe videiuus.
Secundum alios ex filia Fauni et
Hercule Laiinus natus est lusiin. 43, 1.

langit dicendo:

cimen."'

Atlamen Laurens Marica

dici

potest

ea, quae Laurens est facia, quum Fauno

uuberet. Atque ila omnis lollilur licenlia,
quam ne post Niebuhrii verba uimiam

admodum

fuisse credamus,

est

caveudum.

/iccipimus, audimus (cf. 8, 65) et

.,pro inagna tesle velusias credilur, accepiam parce movere fidem" Ov. F. 4,
15.
203.
De tempore praesenli
Cf. 1
48.

Latii

Prodigia Tro-

status.

ianos adveuturos indicant.

Laurente Marica.

aulem >Iarica dea litoris >Iinturnensium iu.xta Lirim

fluvium.'" S.
Ad Lirim autem Laurentes
non pertingebant, quare aut aliam iiitellexii Maricam, (quod facile fieri potuit in
tauia fabularum confusione) aut liberiore
usu vocabulum Irauslulit
ut
Turiuim
Laureulem dicil 650
qui est Ardeae
rex, quae urbs Laurenlo adiacet.
Cf.
1, 235 et Nieb:
Nur darf niclil iiberselien werden, dass Virgil, nach der spa47.

Ita et Serv. qui:

..Est

cf.

Gr.

455,

g.

Vltimu^, exlremus, ad quem usqne

auciorem gens reducilur. De Saturuo cf.
Refert quasi filius palrem,
6, 794.
49.

cuius esl simillimus.

51.

prima

iuventa

cst

delet

P/.

52. tantas servabat seiles: tanlum pa-

trimouium.

Slat.

nata penates,

cf.

Theb. 1, 572 servabat

6, 556.

7natura viro etc. quae nubilis erat

53 necdum mea proles
1
imperio et belli rebus matura mariqtte.
53.

cf.

Val. FI.

AENEIDOS

LIB. VII.

335

Multi illam magno e Latio totaque petebant

Ausonia; petit ante alios pulcherrimus omnes
Turnus, avis atavisque potens: quem regia coniunx
Adiungi generum miro properabat amore;
Sed variis portenta deum terroribus obstant.
Laurus erat tecti medio in penetralibus altis,
Sacra comam, multosque metu servata per annos,
Quam pater inventam, primas quum conderet arces,
Ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus,
Laurentesque ab ea nomen posuisse colonis.
Huius apes summum densae
mirabile dictu!
Stridore ingenti liquidum trans aetbera vectae,
Obsedere apicem, et, pedibus per mutua nexis,
Examen subitum ramo frondente pependit.
Continuo vates, Externum cernimus, inquit,
Adventare virum, et partes petere agmen easdem
Partibus ex isdem, et sumraa dominarier arce.
Praeterea, castis adolet dum altaria taedis,
Et iuxta genitorem adstat Lavinia virgo,
Visa, nefas, longis comprendere crinibus ignem,
Latio ,.I^atium par.s esl Aiisoiiiae."
pctebant: peiere de procis pueUam

54.

ambieiilibiis

Sic

propriiim.

'rurniis

5t>.

avis

Cf. 1
536.
atavinqiie potciis.
,

8, 385 dixil avis pollens.

Sil.

57. aniore, desiderio, sliidio cf. 2, 10.

58. vuriis, ul stalim memoranlur apes,

incendium

et

medio

59. tecti
praepositio
est cf.

6,

netrale
licet

oraculum Fauni.

alleri

422.
cf.
ad 1
Quod
tantum verbo apposila
penetralibus ; Pe,

698
omnis

est

sit

intecta."

tralis sedes,

iit

interior
S.

Iia

hoc loco,

pars

donuis,

504 peneimpluvium est,

4,

quod quattuor aedium lateribus inclusura,

luxus

Romanorum

porlicibus

cingebat,

conserebat amoeno arboreto cum ambulaiionibus

et
xystis."
lani ad Hor. C. 3, 10,
5 Audis quo
strepitu nemus
intcr pulchra
satnm
tecta remugial.
Tib. 3, 3, 15 nemora
in domibus sacros imitantia Ivcos. Hic
statuis ornabat et

luxus ortus est ex religione, qua arbor

tamquam pignus domus et familiae colebatur, praesertim si sponle enata erat. Cf.
Liv. 43, 13.
Suet. Aug. 92
Enatam
inier ivncturas lapidvm ante domum

suam palmam

in compluvium deorum
Penatium transtulit.i utque coalesceret
magnopere curavit. Ex quo loco aram
fuisse in compluvio inteiliginuis Penatium,
quod firmat locus 2, 512.

60. sacra
carpebantur.
61.

comam:

metu

Itaque frondes non

deorum cf. 6, 10.

primas quum conderet arces i. e.
sc.

60

S.

i)i)

65

70

quum arcem condere inciperel. Sic 3, 17

mocnia prima loco; el 6, 811. 8, 561.
Cf. Gr. S 368. Non dissimilis est usus
praeposilionum 6. 203.
62. Vhoebo bene el laurus sacratur

et

oraculiim daliim conveiiit.

nomen pos. cf. 3,
63. Laurentes
18.
quam
ab ea cf. 12, 944.
65. / ecfoe signat mari advectos; obsedere, voc. mililare, bellum futuriim indicat;
et quod apicem occupant arboris in domo
media, victores fore externos illos declaratur.
Id prodigium ap. Romanos saepe
observatum est cf. Liv. 21, 46. 24, 10.
Cic.
87, 83 et 35, 9 examen vesparum.
Div. 1, 33, 73 etc.
66. per mvtua pro adverbio ad 5, 793.

Ld. monet hanc formulam non legi, nisi

De re cf. G. 4, 555 sq. si

hoc loco.

nondum
67.

vidisti

svbitum

ipse.
cf.

70. partibus ex

5, 137.

isdem

e quibus apes

advenerinl.
71. castis
ralis.

Ita

i.

res

e.

in

ad sacra paadhibilae eliam

piiris, rite

sacris

piae dicunlur; ut far pium

adolet cf. 1, 704.
72. et

MRyb

rec.

Rb.

cf.

4,

Ld.

517.
et

nunc

etiam If^g. Ante legebalur ut, quod probatur ex 5, 388, sed non videtur niti

Adstat non ipsa sacriflcatura,

Mssis.
coronam enim gerit gemmis ornaiam, quod
regium est insigne, non vittis et infuHs
tectam, qualis est sacriflcantium.
Hoc vocabulum ubique
73. visa.

in

P.

a36

VIRGILII

MARONIS

Atque omneui ornatum flamma crepitante cremari,

llegalesque accensa comas, accensa coronam,
lusignem gemniis; tum fumida lumine fulvo

75

Involvi, ac totis Volcanum spargere tectis.

Id vero horrendum ac visu mirabile ferri:
Namque fore inlustrem fama fatisque canebant
Ipsam, sed populo magnum portendere bellum.
At rex sollicitus monstris oracula Fauni,
Fatidici genitoris, adit, lucosque sub alta
Consulit Albuuea, nemorum quae maxima sacro
Fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim.
iisiirpatur,

osteiilis

prendere ignem

271.

2,

cf.

com-

{luaesila striictura;

vul-

garis erat: ignis coinpreiidit crinem, similis est 6, 353 et 229.

74. Ipsa crcmari viiletur onuiem ornatiim, acccn<^a coronam ; (ie slructiira accusalivi

cf.

27.S.

2,

Flaniinain

crepi-

aiuabanl I>aiiiii, ul niiiltis

exemplis docet Bentl. Hor. C. 4, II, II.
accenaa cf. 10, 313.
75. accensaque
tantein Jicere

76. fiimida ,,in fumo est caussa lacriTaedae fainantes in funeriniaruin." S.

384.
lia et lubus adhibebantur cf. 4
,

80

medio pasciia habnlt.

Cic. Legg. 8, 8
lucos in agris habento et Larum sedes.
Ne(iue oinnino lucus vocabulum silvam
sigiiifical.
Ita omiiia facilia et plana sunt
opaca et (itiae
et concordat adieclivum
habel Probus ad G. I, 10 ,,0raculum eiiis
(Fauni) in Albiinea liaurenlinorum silva
invenit fonlem noii
est,"
et Bonslelten
procul a lemplo Aiinae Perennae prope
viain Ardealinam, (lui nunc dicitur Acqna
Sed tamen fiunm
solforata d'AHi(ri.
Hor. C. 1, 7, 12 foiitem Albnneam resn-

naniem prope Tibur oppidum memorassel,

Albuna ali(iua inter Sibyllas proferre-

fulvuni trisle aliquod portendebat. Cf.

His diiobus hoc ab augnrio
10, 273.
distat Ascanii (2, 683) fuino el aspersione

et

Hunc versum delet

flammarum." S.
Scripsisse
Rb. natum ex dillographia.
autem fiiigit v. 74 poslea eum ampliflcasse
77 et v. 74 delere voluisse.
versibus 75
Cur igitur Vgl. non deleviti' P/. coiii.
coronam Insignem
ignem: Regalesr/ue
fremmis, tiim fumida, lumine f. Invulvi, atque omnem fl. cr. cremari Ornattim
ac totis 1 s. i.l

dicitur Albuiiea: Virgilium

men

monstrnm

81.

82. genitoris

aulem clarus

est

cf.

Fauna

47.
Fauiius
v.
per oracula quae dal cf.

cf.

sil

lios

versibus, (luos

vocant Saturnios, in sil.veatribus locis

Iraditum est solitos fari futura, a (luo
fando Faunos dictos" Varr. LL. 7, 36.

Albnnca

83.

sciendum,

nonieii fontis et silvae."

S.

ununi esse
Ilaque lucos

adit, qui sub alta illa silva sunt, (similis

locus describitur 8, 598) (luae maxima
est iiemorum et resonat sacro fonte, (lui

inesl

I-uciis
siint

in

iis

autein est

Fauni

oraculum.
pars nemoris, nec luci

lucis

arboribus consiti,

Albulas aqiias, quae et ipsae

et nunc dicunlur Solfutara di 'Vivoli, intellexerunt. Sed talibus in rebus vetuslate obscuratis error
facilis est
iam proplerea, quod loca eiusdem noininis plura saepe inveniunlur; neque oraculum hoc Fauni, quod omnes
sigiiasset,

et

suIpUureae

sunt,

genles pelisse dicuntur, aliunde

Ov. F. 4, 649 meinorat Faunum incubaiione oraculum per noctem
dedisse ubi silva vetus, nullaque diu
.socra fonte:
violala securi stabat."
,,Nullus eniin fons noii sacer." S. ,,Magnorum fluniiuum capita veneraiuur, suhila
ex abdito vasti amnis erupiio aras
el
Inde Uoratius
habei" Sen. Ep. 41. 3.
foiitem oiunino signaiis di.\il: aquae lene
capnt sacrae C. 1, 1, 22. Tamen quum
hoc loco oracula fiant, eani ob caussani
sacrum esse fontem putaverim.
84. Mephilis proprie est terrae piitor,
qui de aquis nascitur sulphuratis et est
in nemoribus gravior ex deusiiate silvanotuiu

F. 3,
295 sq.
Hoc loco Servius
Fauni nomen deducit ccTtb Trjg cpa)vrjg, ad
G. 1, 10 Faunos dictos esse dicit (juod
faveant.
,,Fauni dei Latinorum, ila iit
et

eundem locum
quem Horatius

pulaverunt,

inlelligere

Ilaliae

3, 26.

Ov.

Faunus

2, 5, 69, et Tiburtis aliqua essel

Sibylla, quae etiam ap. Laclant. 1, 6, 12

tur Tib.

est

Liv.
8, 101.
frcquenti silva et procf.

2i, 3 IjUciis ibi,

ceris ubielis arboribus sueptiis, lueta

in

est.

Quain propeiisi aulem fueriiit

S.
veteres, oiunes res a divina poleiilia orlas
ruin."

cogilare, inde potes iulelligere,

tis

deae aedes

sancli

valleiu

erat
cf.

v.

c.rhalant stagna m.

iu

quod Mephiad Ain-

Hirpiuis

564

sq.

/'/.

coni.

AENEIDOS

LIB. VII.

337

Hinc Italae

85

geiites omnisqiie Oenotria tellus,

respousa petuut. Huc clona sacerdos
Quuni tulit et caesarum ovium sub nocte silenti

In

clubiis

Pellibus incubuit stratis somnosque petivit:

Multa moclis siraulacra viclet volitantia niiris,
Et varias audit voces, fruiturque deorum
CoUoquio atque imis Aclieronta adfatur Avernis.
Hic et tum pater ipse petens responsa Latinus
Centum lanigeras mactabat rite bidentes,
Atciue liarum etiiiltus tergo stratisque iacebat
Vellerilms: subita ex alto vox redclita luco est:
Ise pete connubiis natam sociare Latinis,
mea progcnies, thalamis neu crede paratis;
Externi veuient generi, qui sanguine nostrum
Nomen in astra ferant, quorumque ab stirpe nepotes
Omnia sub pedibus, qua Sol utrumciue recurrens
Adspicit Oceanum, vertique regique videbunt.

90

95

100

Haec responsa patris Fauni monitusque silenti

Nocte datos non ipse suo premit ore Latinus,
Sed circum late volitans iam Fama pcr urbes
85. Ilaliu
ficant,

terrain,

dicitur,

cf.

I,

Oeiiotiia

et

li.

1.

.sinni-

iileiii

qiiae Virgilii teniporo UaliH

o3S.

88. ,.Iiicul)are

proprie

dicuiilur

donniuiit ad accipieiula oracula.

lii

ciui

Multaque eraiit apud (Jraeverbis poetae.

cos talia oracula, sacra niaxime vatibus
antiquis, iia Amphiarai Oropi et Tliebis,
Troplionii ad Lebadeam (de quo insignem
locuin ap. Paus. 9, 39) Calcliae in Uaunia,
Aesculapii Epidauri et iii Co insula, Inus
in Laconia CPnus. 3, 26, 1), Plutonis et
Proserpinae prope Nysam: alia.
354.
89. modis miris cf. 1
,

,,polestates

quae

suiit

quem per Avernum veideo,

quia Faunus

in-

fernus dicitur deus.'" S.

92. et tum:
Eo tempore, quo illud
visum acceperat, ipse adiit htcum, ut ipse
non ex aliis legatis fatum cognosceret.
93. centum ,,pro qualitate fortunae" S.
ftjrfentcs cf. 8, 544.
Rile cf. 3, 369.
95. Voces ex lucis et montibus editae
saepe inter prodigia apud Livium memorantur et Fauiio maxime tribuebantur. Cf.
Cic. de div. 1. 45, 101.

75.
Pcto cum
cf. 1
M. 8, 481 victricemque
petunt dextrae coniungere dextram. 14,
96. connubiis

infinitivo

Ov.

Ijuvinia virgo. scd vicisse

8, 33.
Progcnies de uiio filio, ut 1, 19.

97.

te,

Cf.

ihulnmis paratis
98.

Uiule est

CPIaut. Curc. 2, 8, 16) incubat lovi i. e.

dormit iii Capitolio, ut respoiisa possit
Descrihitur oraciiluiii, quod
accipere." S.
iyAOi(nrjOti;
incubatione accipitur,
qua
auteui ratione petitum sit, salis declaratur

91. Acheronla
in Aclieronte, ad
nitur, lioc autem

570 \cc
pclunt.

sc. Turiii.
Cf. v. 54.
iicncri ul v. 96 connubia pluralis

coniiubium
genus omnino
gener
Cf. Gr. S 363, 4, An. 8.
,J enicnt fMPRybc), melius veniunt, ut
sigiiat

aliquis.

iani eos veiiire significet.'" S.

iion

iniprobo,

etsi

tainen ut ex Servii verbis

reieci.

6, 836.
99. ferant

orluiu

Nescio cur

Praesens

fuiuro praesens melius.

sit

sanguinc,

progenie

cf.

vidcbunt.
lla explica:
Generi tales, ul ferant, et relativo definitur,
Alterum quorum narrantis
quales sint.
est: eorumque nepotes videbunt sub pedibus sub imperio suo ac poteslate" S.
lotum orbein terrarum.
Ab orienle ad occi100. recurrens.
Uterdeiitem retro currit sol per diem.
que Occanus est, qui in extremis terrae

finibus est;

ita

utrumque

lilus G. 3, 33.

Prop. 3, 9, 53 extremae Orientis et OcHoc in oraculo vercidentis partes sunt.

borum animadverte gravitatem et amplitudinem.
101. veriique
sit

r.

maiius Virgilii.

domini regcsquc

lJubilo

v.

an

Iiaec

Elegantius certe foret:

vidcbuni.'''

Pl.

Munitus, munitio. monitum quomodo dilTerant cf. Gr. 4^ 206, 6. 7.

103. JSon premit ore, iiou silet quo
a se repelleret generos" S.
102.

104.

Sed malim ef

P/.

22

P.

338

VmGILH MARONIS

quum Laomedontia pubes

Gramineo ripac religavit ab aggere classem.
Aeneas primique duces et pulcher lulus
Corpora sub ramis deponunt arboris altae,
Instituuntque dapes, et adorea liba per herbam
sic luppiter ille monebat
Subiiciunt epulis,
Et Cereale solum pomis agrestibus augent.
Consumptis hic forte aliis, ut vertere morsus
Exiguam in Cererem paenuria adegit edeudi
Et vioh^re manu malisque audacibus orbcm

105

Ausonias tulerat,

Fatalis

parcere quadris

crusti patulis nec

Heus! etiam mensas consumimus, inquit luhis;

Nec plura aUudens. Ea vox audita laborum
Prima tulit finem, primamque loquentis ab ore
Eripuit pater ac stupufactus numine pressit;
Continuo, Salve

fatis

4, oS6.
3. 248.

cf.

106. Ueligavit i. e. aUigavit ((. 9.

352; ita Hor. C. 1. 38, 7 iactalam religavit udo litorc navim. Ov. M. 13, 43!)
classem religarat. Caes. IJC. 3,
litore
15 neque naves ad lerram religandi
.-/6
polcstas erat.
aggcre religarc.
Ov. F. 4, 331 querno religant a stipite
funcm^ Cic. Inv. 2, 51 funiculo qvi a
.

puppi religalus scapham annexam trahebat.

107

120

14".

Aeiieas

fataleiii

se

seutit

movere; hoc loco apla est. qiioil

magiuim inest omen.
Variavit aiilem
dapes, adorea liba, Ccreale sohim, CVres, orbis fatalis crusti. quadrae.
Cf.
potesl

3, 46.

monitus

102

v.

et

monilum

augent pomis: Augcrc enim

aViquem vel aliquid aliqua re est el ornare, inslruere, aliquam rem aiicui adiicere.
Cf. 9, 407 aram augere donis.
vit." S.

Alia e.vempla

le.vica dabunt.

pacnuria edendi., i. e. eius quod

edendum erat cibi.
114. violare: Liba enim sacra attingere
f ioveiiium eral, hiiic eliam audax.
113.

Beiie

lulo

farris |cf.

Plin.

proprie est ge18, 8, 19 far quod

...Vilor

adoreum

veteres appcliavere] Liha autem

suiit placenlae ile farre. melle et oleo sacris
aplae." .S. I^itjis substratis impomint cihos
et poma.
per herbam cf. 5, 102.
110. luppiter illc m2 el Serv.
qui
,,ille, qui per Harpyiam vaticinatus est.''
255.
cf.
ipse MlPn-/t)c rec. Jh.
3,

at)soiuini est, seil auctoritas vocis

maior.
Monere autem dii ilicuntur
homiiies el oraculis' et prodig:iis et somniis,
ui Ov. M. 9. 700.
Ita monere dicuntur,
(|ui fuiura iudicant, E. 9, 15.
Ov. F. 6,

qiiod

praecipue

lioc

atteriinliir.

tribuitiir;

ap.

Servius
Dion. 1, 55 incertus quidain est.
ad 3, 257 mensas ex frumenlo confeelas,
paniceas dictas, diis Penatibus narrat esse
consecraias.
117. alludens:
F.a

di.xil.

erat.

vox

ludens

et

quae audila

iocans liaec
est,

prima

qiiae tulil fiiiem.

118.

109. adnrea liba

Kb. nec

Cf.

8, 504 et monstrtim.
111. ..Solum omne dicilur, quod aliquid susiinet.
Sic luinc paniceas nieiisas
i.
e. epularum sustentaculum solum voca-

laiitur liba omnino,

107. Aiiimadverie,
(iiianta
arle
rem
temiein Vgl. au.xerit, et )|iiantu verboriim
lieleclii rem ornaverit simpHcitisimam.
Sed
alias rei teniiis ornaia ilescriptio risum

ille

766.

namque,

talia

terrani allijrisse.

luis

115

mihi debita Tellus,

Vosque, ait, o hdi Troiae salvete Tenates;

Ilic domus, haec patria est.
Genitor milii
105. iam
quum
Laomedontia pubes cf.

110

primum,

\\t

primum

aiidita

est.

Cf. 61.

119. Kripuit, celeriler excipil dictum.

stalimque premit Ascanii voceni , int(^rpellando. iie infausla ille adiicial; ipse
autem siatiin precatur.
nutninc, eius
enim aii.xilio res horrenda facili negotio

e.xpediliir.

120. Salve cst veneraniis, nt 5, 80.

121. Jidi. qiii me nunquam reliquistis.
122. \amquc e.v versus ralione iungeiidum cuin prioribus verbis, non ciini
nunc repcto; ad sententiam non miilliim
interest,

quo

referatur.

ISamquc

plura verba posilum vide 5, 733.

post

AENEIDOS

LIB. VII.

339

Nunc

repeto, Anchises fatorum arcana reliquit:

te, nate, fames ignota ad litora vectiiin
Accisis coget dapibus consumere mensas,
Tuni sperare domos defessus, ibique memento
Prima locare manu molirique aggere tecta.
Haec erat illa fanies; haec nos suprema manebat,
Exitiis positura modum.
Quare agite, et primo laeti cuni lumine solis,
Quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis,
Vestigemus, et a portu diversa petamus.
Nunc pateras libate lovi, precibusquc vocate
Anchisen genitorem, et vina reponitc mensis.
Sic deinde effatus frondenti tempora ramo

Quum

125

130

13-5

Geniumque loci, primamque deorum

Telkirem, Nymphasque, et adhuc ignota precatur
Fhimina; tum Xoctem, Noctisque orientia signa,
Idaeumque lovem, Phrygiamque ex ordine Matrem

Imphcat,

et

140

Invocat, et duplices Caeloque I^reboque parentes.

123. repeto
Aiichises,

sc.
iil

nifiiioiia

viiliiiuis,

cf.

1S4.

3,

uhiqui; fuil dco-

ruiu interpre.s el vales cf. 5, 47; ()uar<;

eliam arcaiia falorum reli(iuisse iliciiur,
quae ah eo ul alia iii Elysio Aeiieas vi-

delur

Haec

arcana fiiixisse
quaniqiiam aniea noii

accepisse.

Virgilium hoc loco,

memoraveril, non est qiiod viluperemiis.

Deinde aliis omnibus,

mansuri sunt.
qiiisquam eoruin offendalur cf. 3, 19.
putcrus libare cf. 3, 354.
134. Ucponite vicnsis formula est dilib. eiicil et
cendi cf. 1, 216.
mensjs, quoiiiain meiisas consumpseraiit".
135. dcinde cf. 5, 14.
ramo implicut. ut semper festis diebus et in re
(1110

iie

Neque iure reprehendilur, qiiod (jiium (Jelaeno illud oraculum dedissel 3, 2o5, el

sacra

Helenum

mamijue dcorum

eo coiisuliiisset
hoc loco patris vaticiniuni intulil.
eiiim
Celaeno, iieque Heleiius,
ipse de

mensas

\-.

394,

Neqiie

quaiulo

consumerent
tempus el lociim
iirhis condendae iam adesse dixerunt.
Id
Neqiie furiam iiifore e patre audivit.
fausto omine memoral sed patrem.
Rb.
in hoc offeiuUtur.
136. Tum memcitlo sperarc ct locarc
,

etc.

fit.

136.

genium

338

Ant.

Prima

est

&ir(av

deorum

geiieraii,

siiil

loci

cf.

etiamnunc primiim

cf.

95.

5,

TcUurcm

pri.Soph.

cf.

VTtcQtc/Tuv Fav.
ex ea ceteri
Hes. Theog. 44, quare
rccv
,

el

quum

honoratissimum

iiiter

Alia est explicatio:

eos lociim oblinet.
el primam inter deos invocat Tellurem.
Primam deorum diclum est ut Hor. S.

100 fortissima Tyndaridarum.

10 immanissimi gentium Galli.
Neque aliter dici polest. C'f. Gr. 235.
An. 6.
I

Flor. 3,

187. molirique aggere tccta; urhem

condere aggere et vallo ducto cf. 3, (5.
locurc
eiicit
Pl.
tecla ;
dcfessus
tecta cf. 3, 17.
129. exitils 3IPyhc grave vocahulum
pro infortunio, ila 10, 850.
Hoc loco

quae iiascuntur errorihus

exiliis dat lib.
Positina constiUUa ut
exitia

sunt

138. ignota
11, 659.

flumina

Tiberim

sc.

cf.

139. ex ordine cf. 177, ex certa forPhrygia

a qua decedere nefas est.
muter Cybele. Eius cultus taiideiii hello

iiiula,

Puiiico secundo

ponereiit.

133.
tenere

Ad

litiis

iiescieiites

ut salienlur;

arvum
cibum paranl
modo

appulsi, falale se
,

iam vero omine lam

laelo

acceplo el gratiae diis agendae sunt, .et

quum eo ipso loco maiiendum sit dii iiiItaque primum
digetes suiit venerandi.
lovi et Aiichisae, qui iam inter deos
,

relatus est
iis

est

cf.

5,

58

oraculum;

sq., lihatur,

quod ab

deinde genio loci,

iii

inducUis est

quum Pes-

sinunte eius simulacrum arcessebatur: Cde

qua re cf. praeter alios Ov. Fasi. 4, 181
sq.) sed Vgl. fingit eum iam ab anliquissimis lemporibus viguisse; et si Troiani

immigraverant
Phrygia mater
ad 3, 111.

et

imperium

culta

140. duplices duo, ambo.

In Caelo Venus, iii

93.

eraiit

nacti,

dehebat esse.

Cf.

Cf.

ad

1,

Erebo An-

P.

140

YIRGILII

MAROMS

Hic pater omnipotens ter caelo clanis ab alto

Intonuit radiisque arclentem lucis et auro
Ipse manu quatiens ostendit ab aetliere nubem.
Diditur hic subito Troiana per agmina rumor,
Advenisse diem, quo debita moenia condant.
Certatim instaurant epulas atque omine magno

145

Crateras laeti statuunt et vina coronant.

Postera quum prima histrabat lampade terras
Orta dies, urbem et tines et Htora gentis
Diversi explorant; haec fontis stagna Xumici,
Hunc Thybrim tluvium, hic fortes habitare Latinos.
Tum satus Anchisa delectos ordine ab omni
Centum oratores augusta ad moenia regis
Ire iubet, ramis velatos PaUadis omnes,

Cf. 3, 503.
Laetiim omen
fulmina claro caelo.
Cf. 8, 527.
143. instaurant epulas cf. 4, 63.
144. diditnr riimor, ita fama S. 132.
Sil.
186 fama in populos didita
1
alii saepissime.
Alii lihri dant deditur,

cliises est.

tria

alii

mimus.
Missi ad Latinum oratorcs.

148. Idem fere v. 4, 6.

150. divcrsi cf. v. 13ii: iii diversas
partes abeuntes ab incolis e.xplorant lo-

corum nomina.
ISumici nominativus
habetur \umicius, qui est ap. Ov. M.
8, 191; sed eliam i\i/m/apud Silium 8, 180 e1 Servium, qui ad hunc locum liabet Iiaec:
Ita iam ab incolis discuntur.
Qiiod aulem ait stagna veriim est. Naiu Numicus ingens ante fluvius fuit, in quo recadaver Aeneae et conpertum
est

cus

1.

242,

et v.

et

slagna.

potest fliiviuiu iiilelligere

eiim,

ab Ardea aul I-avinio abest.

nam

ille

XV

fere

bile,

tantuiu

spatii

qiii

prope

Nec

facile

percurrissent

Rivo di \cmi abest a Tiberi

Rom. Mullo luiiius proba-

mill.

eos redisse, oralores esse missos et

eodem esse faeta

reversos. atque ea oiunia

Sed Vgl. ipse

die.

ila

Numicium proximum esse

reiu

narrat,

ut

Tiberi appareat,

Bonstellen, qui loca ipsa adiit, putat

esse stagno di Levante, non procul a

et

Ibi etiaiu est fiume morto, qui

videtur fuisse caput alicuius fluminis.
153. ordine ab omni ,,ex omni quali-

Tiberi.

quod ap. Roiuanos iii lehodieque servatur." S.

153. ceutum oratores.
Ita 8, 505. 11,
Liv. 5. 15 Quidnam co dii por101.
teuderent prodlgio m/sve sciscitatum
oratore^ ad Delphicum oraculum. Oratores legati dicuntur saepissiiue: cf. Varro
ap. Nou. p. 529 ..Fetiales legalos niillebaiil quatluor,
quos oraiores vocabant."
Ut hoc loco centiim legaii miltuntur, sic
11, 331 lolidem missurus esi Lalinus.
tate digiiatiim.

194.

14, 599.

di.xit h.

6H3 fontes ct stagna arcana

i\umici; 8, 180;)aruo descendens fonte
Neque
360 fonte .\umici.
\umicus.

ut Sil. 1,

speculalores

dicitur.

147. Crateras statuunt^ in qiiibus viniim misceatiir.

vina coronant cf. 1,
724.
Versiis 146. 147 ..vaiiissimos'' interpolatori trit)uit Rb.
Seii
sunt necessarii, ut monstretur, qua laeliiia alTecti
fuerint, quuiu tandem locum fato debitum
Mirum auteni, quod conattigissent.
sumpsisse omnia Troianos opinalur, quibus
in longum iler erat provisum.
Neque
Ascanius consumpsimus dixit sed cousu-

14S

sed fonlem

150

Sil.

leftitur

secratum.
Post paulatim decreseens in
fontem redactus est, qui et ipse siccatus
est sacris interceptis.
iion nisi de

hoc fiuvio

Vestae enim libari

licebat.'-

Fluvium

putant esse prope oppidum Laurentuin,

esse etiam qui minc dicitur Rivo di ycmi,
qui Ardeam antiquam praeterfluit; atque
ila in tabula Ausoniae secunduin Vlrgilii
Aeneidem depicta a Grolefendio notatur
fluvius ab Aricia prope Lavinium et Arrteam defluens.
Vgl. tamen non fluvium,

gatioiie uiilleiula

Romani

solebant Ires millere,

ul

saepis-

sime narraiiir apiid Livium. noniiunquam

duo 21, 6, quiiiqiie 21, 18; alqiie decem
milii dicunlur
jnore maiorum 33, 24.

Quod

miliunlur, voluit poela perlinere

dignilatem
agilur eiiim de iniliis
Roiuae.
Neque hoc loco centum uiiiuerus
qui dicitar rotundus esl signiflcaique multos; neque ea e.xplicatione quidqiiam proficiiuHs:
Quis eniiu ceiilum diceret eos,

ad

tot

rei

qui fuissent decein.

154. ramis velatos Palladis. Palladis
arbor olea est; fuit autem supplicanliiun
nios

ramos oleaginos

vilta coiuptos

mani-

AEXEIDOS

LIB. VII.

341

pacemque exposcere Teucris.

festiuant iussi, rapidisque feruntur
Ipse liumili designat moenia fossa,

Donaque

155

ferre viro,

Haud mora,
Passibus.

Moliturque locum

Castrorum

primasque in

morem

litore

sedes

atque aggere cingit.

lamque iter emensi turres ac tecta Latinorum
Ardua cernebant iuvenes, muroque subibant.
Ante urbem pueri, et primaevo Hore iuventus,
Exercentur equis, domitantque in pulvere currus,
Aut acres tendunt arcus, aut lenta laccrtis
Spicula contorquent, cursuque ictuque lacessunt.
Quum praevectus equo longaevi regis ad aures
Nuntius ingentes ignota in veste reportat
Advenisse viros: ille intra tecta vocari
gerere

biis

Hom.

in

8, 1 16. 128.

cf.

jiinnis

II, 101. 3;?2.

SopU. OR. 3 ly.rrjQioig

y.X(x8oi6iv i^farffiuivoi.
Talis ramns
dicebaiiir Graeiis iiQeaicovrj.
Seil villae
ad iiiamis iisiiiie dependebanl. eami|iie obvolvebanl; hinc villae veltinicnln vianu
praetenilcns supplicc Ov. >I. M. 279;
II.

OU. 913

aricpr]
philr.

1,

Cf. Liv. 30,

hac

in

iia

36.

re

dicimliir.

101

1,

siinl rainis.

esl

14;

1,

vclati^i

Hoc

Pl.

Inile

nianibus orant.

loco ipsi paeiie lecli

Praetcnderc v. propriiim
cf. Ov. M. el locos Virgilii.

cf. 1, 644.
157. fossa, siilco cf. 1, 425. designare
cf. 5, 755.
15. molitur lociim ul v. 127. 290.
primas iu litore scd cs. Haec prima urlis
Aeneae, anlequamLaviniiim condidii. Troia
dicebaiur cf. .4. 644. 10. 26.
Cf. Calon.
iii Orig.
ei Dion.
ap. .Serv. et Liv. 1
1
..Hanc (urbem) Caslruiu Laurens
1, 53.
dici ail Varro" S. ad 9
S.
159. eastrormn /ji Tnoren, iiondum enim
e.\pIoraiis incolarum animis ad belium se
Eranl siriicla ad Tiberis ostium
parat.
10. 26.
cf. etiam 9. 238. 790. SL5.
IfiO. Latinorum Servius hal)el el .Schol.
ad Hor. S. 1. 8, 43, el >Iss. plurimi. iii
Id
Mediceo supra scriptum est Laliiii.
autem legi afflrmat Jh. in Mss. Pierianis
'''ed
id non miiuis (iiiam Latialiisfiu''niim. <iuod in aliis legi dicitur. illaliim

versiis

hypermeter corrigerelur; La-

autem eliam propterea probatum est,

quod Latinonim tecla ardua noii possent
dici, neque enim illis anliquis temporibus
parva iii urhe talia fiiisse aedificia, qua.Sed de urbe tola.
lia vidit aurea Roma.
tini

iion de regia

sermoiiem esse docet

deifide aiigel Vgl. Laiireuti

non

v.

161;

omnia; denique

Latini probabant.
domos arduas esse posse iioii tantum ipsavideruiit

illi

(lui

quod in aliis
Sed qualemcunque
domoruiu altitudinem,

sed etiam

aliiludine.

poeia

tam

sibi

fiiixerit

ardiia

ut

lecta,

siiiit

e.v

iis

campiis subiirbaiius conspici possit

oinnis
12,

cf.

132.

161.

muroque subibant

162.

More autiquo iuventus

eqiiis exercelur aiile

armis et
RomaiioAllende etiam

portas.

iit

Campo Marlio.
sequentibus I,aiinos laudari propter for-

runi in
iii

8, 123.

cf.

titiidinem el militiae

usum;

ut

ipsos

Ro-

manos

addi .solebanl.
156. rajjidis iiassibus

iit

1G5

locis suiil exslruclae.

Am-

Uona

est,

rum

160

qui ex Lalinis orti sunt laudet cf.

9. 601 sq.
Sed vincuiilur lamen a Troianis. qui fortitiidiiii maiorem vitae cullum

adiiingebant.

163. currus, equos siib curribus cf. 18,

287.
164. leiita spicula: Fiunt enim ex lenlo
12,
liiriio;
iia lcntn hastilia 11. 650.
4s9.
lentae hastae Ecl.
Ov. M. 8. 2^^.

lentum pilum Tib. 4, 1, 90.

5, 31.
165. laccssunt sc. se invicem, provocursu equonim,
canl se ad cerlamen.
curruum; ictu sagiiiarum, spiculorum.
que cf. 1 701.
qiie
167. Sunt adhuc aiite urbem legati, ut
V. 162 docet. n(?que anle veniam datam
in veste cf. 5, 37.
iniroire licebat.

rapporter. recte; nam

proplerea ad poriam a rege raissus

Heportare

custos.

qiii

si

qiiid

accidat.

redeat

ille

est
et

Cf. ad 3. 717.
193.
168. intra tecta vocari: ..Dissentit hoc
Nam legati
loco a Romana consueludine.
venire luiuliarentur,
si quando-incogiiiti
primo quid velleiit ab exploraloribus rereniiiitiet.

I(a 9,

egrediebanlur
eos
post ad
magislraliis minores. et tunc demiim senatiis exlra iirbeiii poslulala noscebat. et ita
qiiirebalur,

si

visuiii fuissel.

adinillebanliir.

Sed hoc

prudenler fecil. Laliiiiim naiuqiK; memorem

vull esse respoiisi et avidum satis ad e.x-

VIUGILTl

P.

342
Imperat,

et solio

meclius

MARONIS

consedit avito.

170

Tectum augustum, ingens, centum siiljlime columnis,

Urbe fuit summa, Laurentis regia Pici,
Horrendum silvis et religione parentum.
Hic sceptra accipere et primos attollere fasces
Regibus omen erat, hoc illis curia templum,

Hae

175

ariete caeso
patres considere mensis.
Quin etiam veterum effigies ex ordine avorum
Antiqua e caedro: Italusque, paterque Sabinus
Vitisator, curvam servans sub imagine falcem,
Saturnusque senex, lanique bifrontis imago,
Vestibulo adstabant, aliique ab origine reges,
Martiaque ob patriam pugnando volnera passi.

sacris sedes epulis; hic

Perpetuis

soliti

ternos videiulos, per quos eis promittebaS.

Et iani novit Latiniis
tiir feliciias."

Uardanidas.

Impero

169.

soUum

<:f.

c.

acc.

el

augusUim^ingen^:

170.

ieclivo cf.

Hegia

inf.

3,

465.

8, 541.
6,

Snlis

283.
erat

cf.

I)e duplici

ad-

M. 2,

Ov.

alta co-

sublimibtts

17L Urbe summa,

el

\n

qnae memoralur 59.

arce

erat

lemplum
quo omnia

Fuit

curia locus inauguratus, in

regis liabilaiio a curia diversa

fti-

erat.

172. liorrendum cf. 6, 10.

173. /Hc:MPRy. hinc y2hc. ,.non male"
Conirarium est
atlollcre fasces:
Jlb.
suminiilere, deponere. Fasces Laiini allribuit lemporibus, quum ad Romanos fas-

cium usus a Tuscis per reges Tarquinios

transieril.

174. Curia, locus, in quo senatus conveniret, inaiiguratus erat cf. 176.
175. ariete caeso: Hoc sacrificium in
ianua palalii fiebat feslis diebus." S, qui

omnino

lianc

Pici

domuin ad Augusiei

descriplam esse puPraesial lamen omiiino accipere de

palalii simililudinem
lat.

aede publina, ubi et senaliis habebalur et

publica sacra fiebanl, ad quae primores
genlis adniiilebantur.
17(5. perpcluis rncnsis longis, ad or-

dines

aequaiis sedenlum.

Maiores eniin

nosiri sedenies epulabantur." S., ut Graeci

Anle focos olim scamnis

ap. Homerura.
considere longis mos erai" Ov. F. 6. 305.
Poslea cubandi mos iiivaluii. Ad vocem
perpctuus cf. 8, 183 tcrgum perpetuum

palres:
factis,

12,

Gell.

Et

8.

Suef.

dicit

Agam.

scripsii Sen.

gium

alii

8.

,,Hinc auspicari re-

decus raos est Pelasgis; hoc

locus hic habendae cu-

capiii

sedent

Pici

quae ad rempublicam periinebant traclasi munere suo

banlnr, et quem reges
Iia et apud Rofungi volebanl, adibani.

manos

Aug,
insignc
vestis et spectandi in orchestra epulandique publice ius. Alhenis prylanes in
Sic regiam depryianeo coenabanlur.

labantur.

35 lionores senalorum esse

toro;

riae, hic epulis locus."

liimni''.

regia,

180

Sic cerlis diebus, sacris lovi

seiialores iii Capilolio epii-

omnes

177.

e.r

ordine ,,prout

sibi

successe-

139. 5, 773.
178. e.r caedro ..quod lignum non facile consumitur veluslale" S. Anliquissiraa

runl."

S.

cf.

auiem signa

V.

facia sunl.

e ligno

Titisntor ,.qui viiis genus demonDe hoc Sabino rege

slravit Ilalis." S.
culiore nibil aliunde iniioluil.
vitis
et
Oiiamquam non mirura. si Saliini eiiam
Sabinum aliquem narrabani geniis condiEl apiid Isidorum 9, 2. 85 legilorem.
lur: Ilaliis quoqiie et Sabinus el Sicanus
179.

ex

fralres fiierunt,

nomina

qiiibus

popii-

Sed
imposiia et regionibiis suni."
aniniadverlendum, ubique Saiiirniim esse
viiisalorem ; nec ima^ine et imngo paulis

cis

verbis

interieclis

placere.

.ser-

vans, relinens siib imagine ad meinoriani

Gt. coni. Saturnwcullurae viiiura.
que senex, curvam sub tegmine Jalcem
f itisator servans ...
mulla de eo
180. lanus bifrons esl
89 sq.
Iradil Ov. F. 1
181. ab origine. qui inde a Laurenlium origine erant reges.
182. Martiaque F^PRy. el Martia qui
FlMc. legilur. Si qui legitur, praeier

Sabinum, Salurnum ei lanum illi

lanlum reges slaluarum honore decoranSi que
tur, qui pro pairia pugnaverunl.
Ilalum,

eliam alioriira, qui pro pairia

pugnaverunt, imagines inlelligi possunt.
Idque praeslal, eo enini hoiiore rege.s,
Accedit
digni sunt.
iam quod fuerunl
legilur,

AENEIDOS

LIB. VII.

343

iu postibus arma,
Captivi peudent cuitus, curvaeque secures,
Et cristae capitum, et portarum ingentia claustra,
Spiculaque, clipeique, ereptaque rostra carinis.
Ipse Quirinali lituo parvaque sedebat
Succinctus trabea, laevaque ancile gerebat

MultaquG praeterea sacris

quud poeia, qui Laureniinum Capitoliuin

viderat, ad Homanuiu sua conforniavil.
Reguni auieiii RoniHiiorum staiuae

noii

eranl iii Capiiolio CPlin. N- H. 34, 5, 11.)

10, 27)
el Scipionis (Cic. pr. Rab. P.
ei Augu;>tus viruruin iilu.strium siatuas in
Cainpo Mariio posuii (Suel. Cal. 3i).
Africano vel in lovis Capiiolini cella sta-

ponere decreverunt \al. Max. 4.

luain

Auguslus autem

<i.

uiraiiue fori

in

runi

C|ui

sui

collocavit eo-

porlicu siaiiias e marniore

lioiiiinum.

1,

iniperium P.
reddidissenl

R.

ex

additis
urniimo maximum
Lamprid.
Suel. Oct. 31.
rehus gestis.
Alev. -2.
Pl. totum eiicit versuin. nalumque suuiit e.x (i, 660 qui paene idem.
,

Praeivil Iln.

pugnando

cf.

2,

et

lemplorum

cf.

3.

288

et

domuum quum

publicarum lam privaturum. cf. 2. 504.

Prop.
9, 40S.
8, 196. 721.
5, 393.
3, 7, 26 oHcrnre fixa per armu domtim.
Adde Sil. 1, 614. Liv. 23, 23 spoUa
Pliii. 35. 2,
cx hoste fixa domi habcre.

,.Aliae

foris

el

circa limina

animorum

ingeniium ima^ines eranl. affixis liosiium

spoliis. quae nec empiori refigere licerei
eliam dominis inuiaiis
iriuinplial)anlque
ipsae donuis. et erat baec siimulaiiu ingens exprobrantibus tectis quotidie imbel;

lem

duminum

inirare

in

alienuni

trium-

sacris in p. ..ubi consecraphum.'baniur." S.

A't184. captivi currus cf. 2, 765.
curis cf. 11, 652.
185. Cristae maxiiuum galeae orna..A parle toiuin poineniuui. pro salea.
suii." S. cf. 3. 468.
,.Bene de ontni
186. ro^tra cariiiia:

proelioruin spolia illic demonsirat

Quum prope litus esset Laufuisse." S.
renluni, ea eliam spolia poteranl esse.
liluo explical Macr.
187. Quirinali
Sat. 6, 8 Ut Vgl. alio in loco Buten
^ieiiere

immani corpnre geminos immani pondomua sanie dapibusque

dere caesiu^
.

cruentif, sic igitur id quoque dictum videri debel. Ipse Ouiriiiali tiluo i. e. liluum
Quirinalcm k/ieiis." Alii zeuLMiiate explicaiit
lituo trabcaquc snccinctus minus
recie, quum dexlra et laeva luanus videantur

inter

se

opponi.

.,Liiuus

est

curvum augurum baculuui, quo ulebaniur

designanda caeli spatia. Quirinaleiu
e.x persona sua dixil. qualem poLituus erat
slea Quirinus baliiiii.' S.
,.baculus sine nodo aduncus"' Liv. 1, 18.
Liiuo aiiiem iam Romulus ..resiunes diQui quidem
rexii
quiim urbeni condidil.
ad

autem

Romuli

in-

liiuus

quum

siius esset

curia

iii

Saliorum. quae est in Palaiio. eaque dequuni Galli urbem caperenl,

fliigravisset
invenius esl inleger'' Cic. Div, 1, 17, 30.
Adde Val. Max. 1. 8. 11. Inde et arte
augurali et liiuo invento fuisse insignem
Romiilum \el Quiriniim inieUigimus. At
,

aMimadvertenduin

vero

alia niiilia alTert Serv.

dedii.

6.

183. More Romano et antifiuo spolia

liosli detracia in posiihus suspendebaniur

185

ei

quod

ancile

et

Diali

vel

dum

etiain,

rio

esl

augurum

trabea

Martiali

quod

inler

Iiuic

liluum

propriuin.

Nain

esl

..Bene

cominunia sunt
sacerdote.'"

quud Roinuli

Saliorum servabatur,

cum

Adden-

liiuus in sacrain

quo ancilia

depusita fuisse constat. Martis arma: et

quod S. ad 1, 292 refert: ..^lars quum
saevii Giadivus fgradiis!') dicliur, qiium
tranquillus est Quirinus Cqni^^sf")''

<^'

"^P-

Sabine Iiasia". Mars

autein et Quirinus dii confundunlur. ul
Romulus Martis est filins. Et Quiriims,
cuius a Cnribus nomen deduciint, aiitiqiiiis Saliinorum deus videlur fuisse, cuius
Haec
in lociiin Roiniiliis postea successit.
si respicimus. iani nun cnnsentimus cum
Servie, huc epiibelon Quirinalis ex sua
persona i. e. adinnduni lemere puelani
dixisse, sed arcanain aliquam duclrinam

Fesluin

,.quiris est

Neque miruni,
arbiiramur.
cura aniiquiiaies Roinaiias
sit , tanioque labore versus
quud picus
suos composiieril. Accedil
avis auguralis. in quem versus est rex
Picus, picus Martius diciiur. ut Quirinum 11011 regeni illuni Romulum. sed deuni

exhiliuisse

quuin lanta
perscruiatus

Mariem. qui et ipse auguralem ariem

homines docuii, aut Marii siniilem poeia
Adde Dion. 2, 48
intellexisse videalur.
Tov d' 'Evvciliov ol Za^lvoi y.cil nciQ'
iv.iivoiv ol 'Pcou.aloL (luQ-ovTBg,

Kvqivov

sxovtss tinHv ro
fiTt hrtQog
iire 'AQTqg icTiv
cly.Qi^\g,
Tig 6uoiccg"AQtL rificig ey/jiv etc.
Regio igi188. De Iraliea cf. 612.
reges autem priniiir ornatu Picus erat
cipes sacerdoiuni, quare eorum vestilus
ovop-ci^ovaiv,

ovy.

VIRGILH

P.

344
Piciis,

MAROMS

cquum domitor: quem capta

cupidine coniuux

Aurca percussum virga versumque vcnenis

Fecit avem Circe, sparsitque colorihus alas.
Tali intus templo divom patriaque Latinus
Sedc sedens Teucros ad sese in tccta vocavit;
Atque haec ingressis placido prior edidit ore:
Dicite, Dardanidae, nequc enim nescimus et urbem,
Et genus, auditique advertitis aequore cursum,
Quid petitis? quae caussa rates aut cuius egentes
Litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit?

Sive errore viae, scu tempestatihus acti

Qualia multa mari nautae patiuntur in alto
Fluminis intrastis ripas, portuque sedetis:
Xe fugite hospitium, neve ignorate Latinos
Saturni gentem, haud vinclo nec legibus aequam,
Sponte sua veterisque dei se more tenentem.
Atque equidem memini
fama est ohscurior annis
Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris
Dardanus Idaeas Phrygiac penetrarit ad urhes,
Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur.
sacerdolibus

..scutiini

liieve'-

S.

niansil.

ylncile

ancisum ex-

qiiasi

et

lldinani. cf. 8, 66i.

Picus igilur
Saliorum in moreni ornatus esl et quoil
augur fiierai clarissiinus. gerit liluuni. Et

sive locus inaugiiralus.

intus cf. Gr. S 356.

plicant

Mariio coKnomine insignes. in auspicalu magni." Plin. 10. 18, 20 et picus,

,,pi''i.

f|iiem ille rex mulaius esse ilicebalur,

Marlia avis dicilur ah Ov. F. 3, 37; ul
Mani imprimis gralus fuisse rex viiiealur,
quare Mariiorum eum poeta facit vestiluni sacenloluin ornatu.
189. cqunm. domilor: Ita ap. Ov. >I.
14, 320 Piciis in .fiiiouiis prolc:t Sa-

in

turnici,

tcrris

stufliosus

flex fuil.

cfjuorum.

ulHium

bcllo

Coniun.v

..noii

quae eral, sed quae esse cupiebat."

Iia coniiix de amante Ecl. 8, 18, 66.
190.
praeslat

4urea

dici

polest

ut

dea,

S.

.sed

avreci el iungere cuni

virga.
Sic virga Mercurii aurea est Hor.
C. 1, 10, 19. Hom. hymn. Merc. 530.
l)e
Circe venefica cf. v. 10 sq.
Ea Picum,
lefcere

Canentis marilum, qiiiim in amorem siii

accendere non possei, iraia in a\"em nuilavii.
Lega.s Ov. M. 14. 320440

Eaunus vaticinandi arte

Versus 187
191 inferre
posi V. 182. Hn. Pl.
Aflanien

Piciis

auiein

clarus
volunt

erai.

iam saepiiis
res non eo,

ut

modo

6, 61.5 Virgilium
qui simplicissimus videlur,
ordine narrare, sed ab eo recedere vidi-

mus

et

et

redire.

192. templo: Ita Dido in teniplo audit

legalos; et quaevis curia eral templum

211.

194

195

poslea

190

Latini

200

cf.

ad

205

505.

legatos

oratio.

195. Dardanidae
,,ac
si
dicerel
o
cognati." S.
197. Ad cuius ex verborum
ordine

supplendum

esl canssae
sed neulruni
poela volebal esse cf. 1
599.
2(l3. Saturno rege aurea aetas fui.xse
dicilur, (cf. 6. 794.) qvae vindice nnllo
sponte sua sinc lege fidem rectvmqne
cnlchdl Ov. M. 1, 89.
Inde Vgl. 4, 6
^

redcnnt Saturnia regna i. e. redil

aelas.
Iia apud I/aiinos. quuni
Saiurnus regnaret. pro meln pnpnlnm

dicit

aiirea

sinc vi pndor ipse regebat.

Fasl.
1,
251.
Dat li. I. poeta speciem bonae civilatis
qualem commendat civibus suis.
Saturni, qui iam deas es(, moribus se
tenenl eius posleri.
Cf. 8, 319.
Pl.
coni. aevi pro dci.
205. fama obscurior annis ita Ov. F.

6, 103 obscurior

206. Auninci
e.

Satis

Italicis.

Dardanus

acvn fama.
727.

cf.

latos

agris

his

intelligit

i.

agros.

enim

ex Cortona, (Corytho}.
Samothraciam niigrasse
dicitur.
Dardani de origine cf. 3, 167.
207. penclrarit Rd. rec. Hs. IVg. penetravit, ortum ex fornia correpla. F.,
Etruriae urbe,

probat

Hn.

in

est

eniin gravilaiis epicae"!

Fb.
208. SamonMss.
mom M. Samum P.

rec.

qui*' rec.
rec.

Kb.

JVg.
et

//n.

Sa-

AENEIDOS

LIB. YII.

345

Hinc illum Corythi Tyrrliena ab sede profectum

Aurea nunc solio stellantis regia caeli
Accipit et numerura divorum altaribus auget.
Dixerat. Et dicta Ilioneus sic voce secutus:
Rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos
Atra subegit hiemps vestris succedere terris,

210

Nec

215

sidus regione viae litusve fefellit:

Consilio hanc omnes animisque volentibus urbem
Adferimur, pulsi regnis, quae maxima quondam
Extremo veniens Sol adspiciebat Olympo.
Ab love principium generis; love Dardana pubes
Gaudet avo; rex ipse, lovis de gente suprema,

220

Troius Aeneas tua nos ad limina misit.

Quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis
Tempestas ierit campos, quibus actus uterque
Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis,
Audiit et si quem telUis extrema refuso

209. hinclUiim. Ulnc

Tyrrhcnasede
Uiiii.s liber dat hunc ilhim^
5, 609.
uiule firniari cuifiuam viileri polest, qiiod
coniecit Pl. !Maliin hiinc ohm."
cf.

81<i.

Is in deos relatus est.

Quod indeos refert Dardaniim, quein 6, 650
ap. inferos vidil Aeiieas, ne te oflTendat,
liaec habet S:
Reddidit animam caelo,
corpus lerrae, nmbram inferis."
stellantis.
Stcllans vox poetica, stellis micans, sidereus.
Ita Lucr. 4, 218 caclum
stellans e( Cic. de div. 1, 11, 18 siellans
no.r ; inde sleHatus cf. 4, 261.
21!. nu^et.
Sed ..addit; anget adieclione scilicet nominis sui." S.
Qui Mss.
addit, qui au^et habeant discrepanl IV^.
et Jih.^ qui aus;et inesse refert in FMPR,
quorum cedens aucloritati recipio auget i.
e.
deorum nameruin auget novis aris
siruclis.
Neque miiuis numero illalum est
ter

ad locum emendandum, nam uumero d.

a. addit est: Dardanum divorum nuinero
addit altaribus ipsi posilis.
De praesenti
accipit
anget pro praelerito cf. 4,
828.
Pl. eiicil cl numcrum
addit.

2! 2

248.

Troiani petunt aliquam iu

Latio sedem.

212. Ilioneus iam ad Didonem verba

521.
813. Re.v conciliatio ab honore, inde

fecerat 1

gen're."

S.

215. regione viae cf. 2, 737.

XeQue tempeslas nos appulit, neque errore
inducti sumus ex siderum ad quaecursum
dirigebamus conlemplatione, neque lilus
hoc aliud, quaiu est, esse putaviinus sed
consilio et omnes adsumus in terra fatis
:

debita.

225

217. Afferinnir recle dixil, nani naviUrbem accusativus loci

bus accednnl.
regnis cf. 3, 121.
cf. 4, 116.
218. e.rtremo veniens Olympo.
Sol si
vel ab extremo caelo veniebat, non vide-

bal
in

maius rejrnum; ilaque maximiim erat

omni terrarum orbe.
Olympus de

caelo cf. ad 1
219. Pi/6es

374.

cf. 2, 798.
280. lovis de gente snprema,
350 qui de love originein ducil.

ut

10,

rex

Aeneas cf. 1
38.
Ter lovis facit
mentionem, atque ab love et regein et totam genlein deduci declaral. Tainen ut
nunc iuiifjunlur verba, non omni carent
difficullale.
Prinuim
avns vocabulum
,

usurpaluin est, ut sigiiificet omnino euni,

At qiiania quo aliqiiis ducit originem.
quam maiorcs dicunfur avi, iioii videtur
idem posse deinonslrari in singulari. lam
inirum est gentem avuin habere lovem,
Aeneam aulem, qiii vere nepos erat, a
genle suprema lovis orlum esse.
Deinde
offendit,

qiiod

a love orlam

Hioneus,

qiii

tolain

genlem

de rege idem affirmal,

ea de re possil duliitare.

dicit,

quasi quis iam

PL Scrihe: yib
love D. pubes.
Et quid
love.

love

p.

generi,

ab

Gaudct avo rc.r ipsc

svprema?
fit gente
822. Bellum aiitein cum lempesiale com-

Cf. 18, 654.

223. Ire saepius de violento per olislacula incessu ul Hor. C. 3, 16, 9.
80,
actns, quibus fatis actus ulerque
6.
Ubique falis bellum eiusque
concurreret.
eventum atlribuunt Troiani, non suac

paratur.

fraudi aul forliludini Graecorum.

225. Tam clara aulein suiit haec,

vel remolissimam

in

ut

terram eoruni fania

VIRGILII

P.

346

Submovct Occano

MAUONIS

queni

extcnta plagaruni
plaga Solis iniqui.
Diluvio ox illo tot vasta per aequora vecti
l)is sedeni exiguani patriis litus(iue rogannis
Innocuum et cunctis undamque auramque patcntcm.
Non erimus regno indecorcs, nec vestra ferctur

Quattuor

Fama

et

in niedio

si

diriniit

230

abolescct gratia facti;

levis tantive

Nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit.

Fata per Aeneae iuro dextramque potentem,
235

Sive fide seu quis bcllo est expcrtus et armis;

ne temne quod ultro
]Multi nos populi
multae
Praeferimus manibus vittas ac verba precantia
Et petiere sibi et volucre adiungere gentes.
Sed nos fata deum vestras exquirere terras
Imperiis egere suis. Hinc Dardanus ortus
lluc repetit, iussisque ingentibus urguet Apollo
Tyrrbenum ad Thybrim et fontis vada sacra Numici.
Dat tibi praeterea Fortuuae parva prioris

pfiveiieril.

107.

refuso Occano reftuo"

S.

Aiuliit et is, {(ui

cf.

6,

iii

lerra exlrenia Oceaiio a cullis retcioiii-

igiliir:

E.st

lius suliniola est,

et is,

zoiia ardeiili

(lui

enim dextera

his

Mauibus

237.

pendelianl

jlammis.

amanlia

an

ilen

iii

aussersle

rter

Erilranil

Oceaii

/.uriickkelirendeu

sicli

rtickl.

Submovet

22().

ipsa e.vtreina esi

227. Sol

incolas terra suos, quae

cf.

/iitV/Hi/.s

ail

3, 383.

nimis arilet.
separanlur /,ona

esl, nbi

..Auilierunt eliam

illi.

ea

niedio (lualluor

(juae est

rem

Quoiuodo

e.

docel

finxerinl,

251.

i.

fer-

coHocabant.

Anlipodes

sibi

1, 233

V^'l. G.

iii

Ibi

S.

veiili."

(lui

IH.

ipse

eiicit et

si

iniqui.

230.

Innociivm

iioxa liabitemiis.''
{lari

innocciis

,,pia

et

ve-

S.

peliri."'

allerius

Esl vo.x pro vul15, 121; alia

7'6,

Quo luti vivis 10, 302 cf.

ciinctis
vere possimus alii explicant.
pntentem. Aqua et aer iiire natiirali coinmunia sunl.
Iiaque el parva pelinuis

et

iusia.

231. Indccores
(579.

1 1

845

religalae." S.
:

Tura dabnt primis

cf.

el

cf.

l.'^.

Ov. M. 9,

ibi)

verba precnntia
113
Ov. F. (>,
2(>6 ovantia
8,

Similia siiiil
verba.
Sil.
verba.
Ex eo quod melro olleiisi suiil aliqui, orliini esl iii libris paucis prccantum
aiit precantis,
Cf. ^ 4.
239. Fnta deum sunl, quae a diis daiiUir cf. 2, 257.
iussis
240. iwperiis,
quae dederuiit
oraculis.
Ilaque nos deoruni iussii liuc
suiims delali.
Ul liaec verba po241. Jiuc repetit.

sila

subieclum

sunt,

esl

Pardanus

aiil

iiequeaudieiidisimlqiii Aeiieam

El ui \ersus coiiisubiectiim esse volunl.

posilus esl
ad Apolliiiem referendum viIhic aulem {ut liinc.) exdetur rcpetit.
,

sine

..(luod

Ov. M.
B, 71d.

ut

lide

praeferimus .^nwne

vitlas

raiiio

iii

aiit .-/;>o//o,

Dis scihm cxigiiam

229.
recuiula

coniprobaliir:

t^crba precantia

bis

Eiiieii

2-10

virtule." S.

Faina igiliir
ab lioininibus.
iiec
oceaiio
nec tleserlis inlerruinpilur.
Aliler Kl. sumil Oceano esse daliviim:
(lireiuptus est

^\'eiin

li.

et

1.

legilur,

indecorcm 18,

nominativus ap.

Eandem formam
Tac. Agr.
16 esl (O
Noniiis legisse se ait ap. AHiuni Alliaiiiante: cuius sit vita indecoris, morlem
fugere turpe p. 488. Prisc. dal indecor.
234. dextramqne potenlem
cf.
Cic.
Fain 7, .> maniim tuam islam (Caesaris) et vicloria etjidc

praestuntcm.

,,In

plicalur per

i.

e.

revertitiir
luic

ad Thijbrim elc.
ExPardnniis, der Pardnuer
cf.
9, 380, el repctit per

7'.

eliam
Dardani

plicaiiir

ilaiiue inde oria

Dardana

reverlitiir et quidein iussis

{feiis,

Apollinis.

Sed quiini et vocis Dardanus e.xplicatio

dura videalur, tum repetit signifi^jalio
quaiiH|uain probalis non firiiiatiir exeiiiplis
242 laciiiiani es.se
idoiieis.
lib. posl v.

pulal,quain Vgl.

fuerit

reinovetur difficultas.

danus
lln.

me

lollit

vcstes ab

hinc

expletiirus.

Sic

Alii ab hinc Dnralio adiecla iiidicanl.

ISumici.,

,.neqiie

i^go

liex
expedio, nisi eniendetur:
D. o. Ilinc r. etc." /''.
quamquam iioii
243. Dal sc. Aeiieas
Iiinc

AENEIDOS

LIB. VII.

34:7

Miinera reliquias Troia ex arclente receptas.

Hoc pater Anchises auro libabat ad auras;
Hoc Priami gestamen erat, quum iura vocatis
More claret populis, sceptrumque, sacerque tiaras,
Iliadumque labor vestes.
Talibus Ilionei dictis defixa Latinus
Obtutu tenet ora, soloque immobilis haeret,
,

245

250

Inteutos volvens oculos.

Nec purpura regem
Picta movet, nec sceptra movent Priameia tantuni,

Quantum

natae thalamoque moratur,

Fauni volvit sub pectore sortem:
Hunc illum fatis externa ab sede profectum
Portendi generum, paribusque in regna vocari
Auspiciis; huic progeniem virtute futuram
Egregiam, et totum quae viribus occupet orbem.
Tandem laetus ait: Di nostra incepta secundent,
Auguriumque suum! Dabitur, Troiane, quod optas;
Munera nec sperno. Non vobis, rege Latino,
Divitis uber agri Troiaeve opulentia deerit.
Ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est,
Si iungi hospitio properat sociusque vocari,
Adveniat, voltus neve exhorrescat amicos.

Et

in connubio

veteris

satis

iiidicatur.

nem, qiii
a Virgilio

lios

Id firmat illoriim opinioversiis

arltitrantiir.

iion perfectos esse

P/.

pro

Dat

24.5.

5,

hoc auro:

hac patera aurea.

cf.
etiani a senatu

14.

Gestamen

explicatur

verbis

se-

sceptrum tiaras, vestes; geslamen enim quodvis geritur, sic 3, 286

(inenlibus:

247. tiaras ,.pileum Pliryginm dicit."

Sic luven.
6, 516 Phrygia iiara.
Pileum est quo Pliryges utuntur.
quum celel)rant sacra." Don. Inde sacer
dicitur.
Ue tiara cf. Hieron. ap. Schell.
,,Et sciendum hic tiaras per usurs. v.
pationem dictum. Xam haec tiara dicilur." S.
cf. Gr. S 91, 2.
S.

248. Iliadum labor, vestes.

Labor diipsum opus quod efficitur labore,

fimprimis de artificum operibus) cf. 1,
4.55.
Val. Fl. 1. 143
2, 306.
6, 27.
pociila, insifrnis veterum labor.
2. 409
Dona duci promit chhimydem tc.rtosque
T/audat dona ex iis, qui lialabores.
buerunt, cf. 1, 647, et qui fecerunt, cf.

vestes;

proniittit

Iiospi-

Laviniam uxorcni.

250. Sedetcogilabundiisl-aiinus. ,,Aehnlich sagt Sil.

189 nndivit torvo ob-

17,

tutu deji.rus'' Ld.

deji.rus cf. 1, 495.
251. purpura picta cf. 3, 483.
254. sors, oraculum cf. 4, .346.
255. hunc illum : hunc, qiii iam adesl
Aeneas, esse illum, de quo Faunus sit
loculus
ila 272.
256. paribus auspiciis, aequali polestaie cf. 4, 102.
258. et tntum quac F.M ct oniitiit c.
Quod et si abesl, narranlis sunl verba, si
adest describentis est et talem , quae;
quod hoc loco apliiis.
259. inccpta secundent: Ubiquft ille
ut quodcunque inciRomanis esl mos
piant, deorum ante implorent auxilium.
secundare cf. 3, 36.
,

261. nec sperno quia

citur

Latinus

tiura et

erat clipeus.

5, 359.

2G5

qiiam iUe in pocula pulchra cogi-

2S5.

249
178.

regilnis sociis donatas esse docet

locus Livii 44,

246.

ad

Aureas pateras

817.

Romano

cf.

260

tur mulare.

tibi

praeterea coni. Dat pius Aeneas.

244. receptas, servatas

ratiir,

255

Pl. eiicit verba sccptrnmqiie

sed 251 purpura picta

memo-

dixeral

tunae parva prioris munera;

toles

i.

e.

libenler accipio." S.

262. uber

Nam

illi

petieranl."

nbcr

cf.

Lalii uberlale
3,

y.cd

p.

231.

S.
cf.

G. 2,

airciCci 8'

TtaficpPQOS.

esl

li-

10, 907.

..uberlas. et est niaior

af>[ri

petitione promissio.
tus

cf.

For-

et

lanlum
5.31.

li-

l)o

Sirabo 5,
iarlv svdaificov

2.34.

Adde Dion

1,

37.

VIRGILII

P.

348
inilu pacis

Pars

Vos

crit

mea

rcgi

coiitra

MAROMS

dcxtram tetigissc tyraniii.

nuiic mandata rcfertc:

uata, viro gcntis quam iungcre nostrac,

patrio ex adyto sortes, uon plurima caclo
Monstra sinuut; geueros externis adfore al) oris,
Hoc Latio restare cauuut, qui sanguinc nostrum
Nomeu iu astra ferant. Hunc illum poscerc fata
Et rcor et, si quid veri mens augurat, opto.
Ilacc effatus equos uumcro pater cligit omni.
Stabaut tcr centum nitidi in praescpibus altis.
Omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci
Instratos ostro alipedes pictisque tapetis,
Aurea pectoribus demissa monilia pcndcnt,
Tecti auro, fulvum mandunt sub deutibus auruni.
milii

V'st

Nou

270

275

280

Absenti Aeneae currum geminosque iugales,

Semine ab aetlierio, spirantcs naribus igncm,
Illorum de gente, patri quos daedala Circe
Supposita de matre nothos furata creavit,
Talibus Aeneadae donis dictisque Latini

Pax

Pars pacis:

266.

iain

niilii

ex

parle videbilur consliluia, quando lelige,,pac/.s i.

Aliler S.
riin nianuui regis.
e. foederi.s, ab eo quod sequilur. id quod
Tyranui ,,Gracce di.xil,
praecedil." S.

i.

regis."

e.

.S.;

ita

342 sine

ulla invidia.

auro

lapelis

278.

Quod

2(iH.

7.5

ipsani

lyrannus

filiain

esl

Aeneae

com-

Laiinus et Leroici leinporis

niore. ul .\lcinous Od. 7. 313, el anliqiio cf. Ter. Andr. I, 1, 72., et quod iam
uraculo monilus esl.
269. ex adyto cf. 3, 92. sortes cf. 254.
vionstra, oslenia cf. 110.
Ali271. hnc. fore generum advenani.
nii-ndal,

cui rcstat, aul aliqueni

est

manet.

significai.

ei

fuiuruni

posccrc
272. hiinc illum cf. 255.
cf. 5. 707.
273. angnrat: ,./1u^uro dicimus seciinduin Pliniuin. quiini praesagio menlis fulura colligiinus: aiip;uror vero luiic. qiiiim

fuiiira veris
iir.

ipse

187.
eligo

caplaiiius auguriis."

Opto:

Et

eum, quem

iutienl
niilii

S.

fala,

ff.
el

profuluruni

auguror.
274. Elifrit

vuniero pro cx iiiiniero.

Sic Sial. 6, 129 nnmero dux lc<rcrat
omni;cf. Gr. ^ 336, .\ii. 1. Kquoruin aiiLaiio cullus niullus erai cf. 639.
8, 3.
12, 83. Varr. UK. 2, 7.
Cohim. 6, 27.
El nunc equi in Cauipaixna robusli et celeres sunl.
277. tapclis; tupctibus 9, 325.
pulteiii

656.

in

ex

inlelligiiur

l*icla strata nieinorat

Monilia eqiioniin

plialerae suiil.

310.

mundnnt

279.

facil

aiirea

.tiiiit

cabiilo

aurnm

idi'ni

33.

8,

5,

cf.

quod

piclis,

auro 279.

tccti

Ov. M.

483. 12.

Graeco

8.

Gr.

cf.

TciTtriTte inler niunerasunl,

162, 8, V.
quae Prianius A( hilli offerl II. 24, 2'M).
ostro piilisr/ue tapclis, i. e. pnrpureis

niore usurpaiuni, guaniqiiam iis in locis

oiliiini aliquod loqueniis videlur esse.

Neque

358.

chrm^quc tapetas 9,

cf.

auruni.
Iiaqiie freiia
245.
l)e repeiiKt voPl. quod tecli
cf. !, 448.

essel quod instrati, [sed

inenioraliini esl

nl

mulabal

dal] tecli

Gcntcm

282.

li.

id

I.

ibi

auro non

iiovum acce-

freni.

iii

eqiioriiin

dixil

265

G.

ul

3,

Vt
el iioslro lenipore geiius equoruni obserSolis eqni saiis iiobiles per
valiir.

73

ei

ap. Hoin.

II.

5,

ys-v^rj

est.

Ibi igilur

fabiilas.
el

ex

eqiii

eqiia inorlali

cqiio ininiorlali geiius duciinl, iioiliiqiie

suiil,

thns

deficii."'

'A^Tjvrj

.S.

ul

nialre sunl degeneres.

(|iioil

..iioiiien

io-

Graecum iiain in Laiintiale

daednla Cirrc. iii l^ciidcilK
;

Daedalus,

ttctibuXXiriv

arlifi-

Sic ap. I.iicr. Ii giliir

ciosa ei ingeniosa.
patri furata ;
dacdtiln tcllns, lin^na.
funiiii (niiii el clant. nescienle Sole fecil.

cf.

6,

d.

568.
/'/.

liir.
.

Crcavit. fecil ul nasceren.,Scriliendum esse arbilror: /.

palrnm, quos

284. tulibns

lcncadac
el

eic.

dicla Lalini.

Lalini

el iuiigit

d.

donis
Oiiae

c.

dictisquc

Latini

qiinni <rsseiil

doiia

dictisqnc
Talibus y/cncailac Subli-

/'/.

eiicil

(/oi/s

AENEIDOS

LIB. VII.

349

iii
eqiiis redeunt pacemque reportaut.
Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis
Saeva lovis coniunx, aurasquc invecta tenebat;
Et laetum Aenean classemque ex aethere louge
Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno.
Moliri iam tecta videt, iam tidere terrae;

285

Sublimes

290

Deseruisse rates. Stetit acri fixa dolore;

Tum, quassans caput, haec effundit pectore dicta:
Heu stirpem invisam, et fatis contraria nostris
Fata Phrygum! num Sigeis occumbere campis,
Num capti potuere capiV num incensa cremavit
Troia virosV medias acies mediosque per ignes
Invenere viam. At, credo, mea uumiua tandem
Fessa iacent, odiis aut exsaturata quievi
Quin etiam patria excussos infesta per undas
Ausa sequi, et profugis toto me oijponere ponto.
Absumptae in Teucros vires caelique marisque.
Quid Syrtes aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis

295

Ubi esl

nies /n equis rcdeiint.

ver.sus iiuperfeclus, qui

2S6

322.

salvus

in

Iiino

Aeiieide

foruiaius'?

Aeneas

quod

irata,

Italiam

iii

iia

sil

pervcncrit

bclluni

parat.
28(5.

Argis.

men

Oceani

aliae urbes Argi plures.

referebat.

Ab

Argis

videlur Carlliaginein coniendisse;

loca praecipue aiuata ordine
quovis anno visebani.
Cf. de .\polline
Bene auleni .Vrgis, Graecoruni
4, 143.
redeunieni lunoueni fingit
poela
urbe
eniin

exacui ira. caussain enim laciie addii,

Pro caris eniin Argis
cur iraia sit dea.
liniei, quos a Troianis sive Ronianis vi839 cruet illc
ciuiu iri praevidet (cf. 6
Argos). Hanc ob caussani ubique luno,
,

Troianis fingilur adversa. .\rgiva dicioiuniuoque aut propler Graecos aut

propter Poenos adversaiur Roinanis. Contra 1. 16 Saiuos et Cariliago comparaniur
luilla raiione liabiia Troianoruni.
longo M. prob.
288. longe FRybc.

si

lur:

Ils.

Hpt.

909

Longe prospicere

legiiur

181 est prospectum

Longo videtur e.v errore
late petit.
ingraluiu ob sequens
scribeniiuin orlum
cf. 486.
Quaiuquaiu
Siculo ei Pachyno

eiiani 11,

et

1,

aelher

longus

Olympus
suiu.

290. Jidcre
ieclum cf. 2,

G. 3.

inlelligiiur

223

i.

e.

ut

S.

cf.

deseruisse: Abest sub-

3.

291. stetit:
tiuiu.^'

ex sacerdole feniina eiuscjue luuneris

annos publice luinierarenl.
Erant

inilio

dii

1,

,,quod soiel esse cogilan226.

et

Theiidis iilius, Argos dicilur condidisse.

In ea urbe luno inipriniis colebaiur, iia
ul

289. Prope Pacbyiuiiu .Siculae promoiilorium praelervecla in aeihere, .\eiieae

iii
Laiio conspexit classem.
ab vsquc
cf. 11. 262.

luachiis ab
Ecce cf. 2, 57.
Prope Argos| Peloponnesi flu-

erat Inaclius; el InacJius.

300

lougus

caeluni exlen-

292. Caput quassare reiuienlis el graferenii.s esl;

ila 12,
894. Plaul.
Merc. 3, 4, 15 Tristis incedit , pectus
ardet, haereo, qnassat cuput.
ejfundit cf. 5, 482.
viter

293. stirps de genere cf. 12. 208.

fata fatis contraria. Faia inier se dissidere nequeunl.
Ilaque sic explica:
Fala constiluuni Troianos non deleri, deleri eos quos foveo.
Sic illis vicloria falo
slal.

his

Hoc est conlrariun).

Rhoeleum Troadis

periiicies.

294. Sigeum
promonioria.

et

locus

Similis

Fiiinii

Macrobio 6, 1 afTerlur:
Quac neqnc
Dardaniis campis potucre pcrirc; Scc
quum capta, capi; nec quum combusta,
Inest iii his verbis laiidaiio
qui nullis calamilaiibus depriiui, nec victi a bello decedere el pacein rogare poluerunl.
297. wiea numina cf. 1, 4 \ec faligaia desiiii nec saiiala requievi." S.
298. e.rsaturata cf. 5, 781.
299. Redde huic loco viin rheloricam

cremari.'"'

Romanorum

et

scribe

Quaene

301. Simili
infelicissima

dicil

consumpsit suas
697.

etiam.^'

luodo
:

Pl.

Cassandra omniuiu
Fortuna vircs ipsas

sc.

iii

nie Seu. Again.

P.

350

VIRGILII

MAROMS

Optato conduntur Thybridis alveo,

Profuit?
Securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem
Immauem Lapithum vakiit; eoncessit in iras
305
Ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae;
Quod scehis aut Lapithas tantum, aut Calydona merentem?
Ast ego, magna lovis coniunx, nil linquere inausum
Quae potui infelix, quae memet in omnia verti,
310
Yincor ab Aenea! Quod si mea numina non suut

Magna

dubitem haud equidem implorare quod usquam

uequeo Superos, Acherouta movebo.

satis,

riectere

si

303. conduntur , silzen scLauer uiid

a niaiis iiisidiis lulum perfiigiuni
Aliier S.: ,,Condi proprie
uacii sunl.
sclioii,

dicuntur, qui sihi siatuunt civitalem.""

304. securi

c.

geniiivo

cf.

1,

350.

Hanc lunonis oraiionem confer cum ea

quain liabel I, 37 s(j.
Mars pcrdere
gentem etc: ..Bene belli el vasiaiionis

juaerit
ctil

in

e.xempla in rebus Luiusmodi, siprimo naufragii.

Piriihous, Lapi-

quum uxorein

tliaruin rex,

ducerel, viciiios

populos Ceniauros, eliam sibi cognaios,

el deos omnes excepio Marie ad convi-

Unde iralum numen

vium convocavit.
immisil furorem, quo Centauri et Lapiihae

Eam pugnam

in bella venerunt.''

S.

scripsit Ov. M.

210

12,

sq,

de-

Mullumque

varie ea res narralur.

305. Concessil in iras , permisil lupSic 1, 42
piter in qua iram exerceret.
luppiier fulmina concedii Minervae.
et

,.Oeiieus Calydonis rex de primitiis omni-

bus numinibus sacrificavii. excepta Uiana,

quae iraia aprum immisit, qui cuncia
vastabai, donec a Meleagro occideretur."
S. Et inde etiam Meleagro et Calydoni

novae
9, 529.

calauiiiaies oriae sunt.

Ov. M.

cf.

Hom.

II.

2<30.

8,

306. Antiquam ad laudeni perliuet cf.

1,531. et Pl. Ep. 8, 24 laudaium a Wgro
,,Reverere gloriam veterem et Lanc ipsam
senecluteui
urhibus

in

urbem

quae

in

homine

veneraliilis,

sacra est." Tam aniiquam

ob unius peccalum non puiai de-

Imiiatus est liunc locum

buisse deleri.
Siai. Tlieb. 7, 203.
Lapithas^Vl Ca307. Lajtithi^

MWKy

MlRc Calydona M2Fyb merente

merentem M2Fylbcl merenies Ml

lydunc
liy2

Servius in exemplari suo legisse videlur

Calydona merente iubelque legi Calydone (quod fecil lib.) ,,ut uterque ablativus sit, nam si Calydona leges viiiuin
erit nec sensus procedet.'" Recte; sed \itiuin removehitur et seiisus procedel etiam,
el
sunt
si
leges Calydona merentcm;
duae scripiurae accusaiivi el ablaiivi, per
se bouae et reciae, alque e.x merente,
.

liltera

natae

est;

omissa vel addiia sine consilio,

sunt

muiaiiones

ceierae.

lib.

Credo ipsum poeiam has duas scripiuItaque Vgl.

ras in schedas coniecisse.''
errorum ipse fuit auctor! Pl. dai quo
aut (.') Qnodscescelere aut Lapithas
Neque Lapiihae,
lus .... luentem.
neque Calydonii lantum scelus commiseFacilis quidem
runi, ut iia punirentur.
explicaiio, ut sct/i/s sil pro eo quod
.

inde consequaiur, pro poena, sed falsa

neqiie 2, 229 scelus a mereri, sed
esl
Si vero loci affeab cxpendere pendei.
runiur, qualis est 2, 529, ubi vulnus
;

pro

telo,

laus dicatur pro virtule, effeclum

neque inde consequi-

esl pro efficieme;

lur efficiens posse pro effecio dici. iiam

poena sine scelere cogiiari nequii, scelus
Mereri aulem est
polesl carere poena.
Ter. Phorm. 5, 9,
commitlere, admillere.
25.
Ego esse in hac re culpam meSaepe alibi.
Plaut.
rilum non nego.
Aul. 4, 10, 8 Fateor peccavisse el me
culpam commeritu7n scio. Trin. 1. 1,1
jVae amicum casligare ob mcritam noxiam immune est facinns. Ov. M. 2,
291 Quod mereai frater? 15, 116 Qtiid
meruistis? 120 Quid meruere? Ul nos

verdienen pro verschulden.

Iiaque etiam

scelus mereri dici licuit.

308. ast eo elc. cf. 1, 46.
309. infelix, quod consilia sua non
polesl exsequi.
quae potui eo perduci,

omnia auderem; et in omnia me verti,

omnia teniavi. Sic 12, 177. Cf. Sen.
Med. 123 mcnte vesana feror paries in
omnes.
310. vincor ab Aenea: dea ab homine;
is enim consequilur fineni, a quo depellere
cupit luno.
Pl. coni. Ast e, m. l.
coniunx, Quid poiui? Infelix quae m.
ut

i.

0.

V.,

a.

A.

312. Fleciere.
Notus versus ut improbissimus lolius Aeneidos; contra 6,
620 habeiur probissimus prolatus ah

homine improbissinio.
vcre, exciiare saepius

hic a dea.
ut

Mo13
490.

Val. Pl. 4,

Furias Jeneremque move.

cf.

4,

AENEIDOS

Non

LIB. VII.

354

dabitur regnis, esto, prohibere Latinis,

Atque immota manet fatis Lavinia coniunx:

At trahere, atque moras tantis licet acldere rebus;
At licet amborum populos exscindere regum.
Hac gener atque socer coeant mercede suorum.

315

Sanguine Troiano et Rutulo dotabere, virgo,

Et Bellona manet te pronuba. Nec face tantum
Cisseis praegnans ignes enixa iugales;
Quin idem Veneri partus suus, et Paris alter,
Funestaeque iterum recidiva in Pergama tacdae.
Haec ubi dicta dedit, terras horrenda petivit;
Luctiticam Allecto Dirarum ab sede sororum

320

325

Infernisque ciet tenebris, cui tristia beUa

Iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi.
Odit et ipse pater Pluton, odere sorores

Tartareae monstrum: tot sese vertit in ora,

313. dabiliir cf. 1, 6(j.

314. alquc manel Lavinia coniiix non
mola fnlis cf. I, 257 nianent immota
tiiornm fata tibi.
Detis .si rtiiis falo ob315. trahere.
perverlere sed lameii
nililiir, iion polest
nioras
relarilare cf, H, 399. 10, G22.
adderc cf. Ov. Her. 19, 8 parvi tempoac licet.
Omnia
ris addc moram.
quae exlra faluiu sunt, ad suani polest

conslituere volunlaleni;

niliil

aulem aliud

promissuin est falo, (|uam Aeneam in

Iialiain venluruin duclaque uxore I.avinia
novum regiiiim condiiurum cf. 12, 819 sq.
317. mcrcede cf.
urn diesen Preis.
SchiU. Jungfrau exlr. Sil. 7, 545 magna
Cic.
mercede piabunt erroris rabiem.
Fam. 1, 9, 3. Pl. ,,Legeiidum Ilac
:

merccde: tuorum,

Sanguine,

Troiano

Hutulo, dotabere virgo.^^!

Ov. M. 13, 523 Funeribus
dolabere regia virgo. El Orosium 2, 4
laudal Pl. : Sabinas maritorum et parentnm sangiiinc dotavit.
319. liellona pronuba: Bellona meum
officium exsequeuir.
A luiii connubio
none saiis acerbe liaec dicia sunt, quae
ipsa pronuha est.

ct

318. Cf.

pracgnans face. Cisseis,

fiiia Cissei secundum Euri3.), quem Ennius, Pacuvius
sequunlur.
Nam Homerus

320. Cisscis
regina Hecuba,

pidem
el

CHt^c.

Virgilius

01- 16, TI8, ul Ov. M.

Haec se facem parere vidit et
11, 765).
Parin creavit, qui caussa fuit incendii."
S. Idem narrat poela 10, 704. Cic. de
Hinc Heleiia ad Paridem:
div. 1, 21, 42.
Fax quoque me terret, quam se peperisse
crueniam Ante diem parlus esJ tua visa
parens Ov. Her. 17, 237.

ymanlis

dicit

321. Idem partus suus

fuerat

Hecubae;

sil

eandem

iii

Vencri, qui
perniciem

Aeiieas adducal genus suum, iiiquamParis

Et nupiiae sinl fuiiesiae
Priaini geiileni.
Pergamis renascenlibus, ul eraiii Paridis
Neque animadverlit
el Helenae sianlilius.
iraia luno,

suus

cf.

3,

oflerri Aeneae I.aviniam.

493 Gt. coiii. fuit pro suus.

322. rccidiva
32:}

340.

Apud

Pergama

ut 4,

344.

Allecto a lunone focdu?

rumpere iubetur.

inferos Furiae suut

324. /Illecto

Graecus

280.
accusalivus.

6,

Huius aulem declinaiionis tres casus

usurpanius, geniiivum ul Jlectus, iiominaiivum et accusaiivum, ul ///ec/o.'" S. Cf.
In rc lam incerti iudicii ab
Gr. 4 94, 2.
opiiino codice standuni esl; deartim eiiim
alicui ob v. dirarum, sororum alteri ob
sororum
sorores 327 displiceai.
V.
M211 prob. Hn. dearum FMl prob. irg.
Itb. Ld.
326. Crimina noiia adiecil, indicans

Allectus nocendi cupidilalem.

Non poiest fonius indicare
327. Odit.
Allectus diriim animum, quaui quod ipse
pater, qui generavii, ipsae sorores, qiiae

Furiae timenlur, eam oderint. Ap. Aescli.

dicunlur (.iia/ji.iax'
Furiae
Eum. 72
Ap. Luc.
dv8()(ov Kai ^iav 'Olv[ntLOiv.
Hoc
9, 645 similis est de Medusa locus
monstrum timuit genitor ipsaeque soroForlius expressit reni
res Gorgones.
odere
Odit et
V'gl. verbo repetito.
cf. 10, 313.
328. tot sese vcrtit in ora, tam dirae
Haec duo in uiium coeuiit sc. in
facies.
terribiles,
tot saevos vullus converlitur,
Saevitiae aulem est discursus
ininaces.
:

VIRGILII

P.

352

Tam saevae
Quam luno

MAROiMS

tot pullulat atra colubris.

verbis, ac talia fatur:
lluuc mihi da propriuni, virgo sata Xocte, laborem,
Hauc operam, ne noster honos infractave ceclat
facies,

330

his acuit

Fama

loco, neu connubiis ambire Latinum

Aeneadae possint, Italosve obsidere fines.
Tu potes unanimos armare in proelia fratres,
Atque odiis versare domos; tu verbera tectis
Funereasque iuferre faces; tibi nomina mille,

Fecundum concute

Mille nocendi artes.

Disiice compositam

Arma

335

pectus,

pacem, sere crimina

belli;

poscatque simul rapiatque iuventus.

Exin Gorgoneis Allecto infecta venenis
rriucipio Latium et Laurentis tecta tyranni
Celsa petit, tacitumque obsedit limen Amatae,
Quam super adventu Teucrum Turnique hymenaeis
Femmeae ardeutem curaeque iraeque coquebant.

ei

5.

conversio oculoium.
404.
330. acuit: ,,Irritavit

tot

tam

cf.

et insiigavit

eius

331. proprium laborcm

plane

te luiUi

Exciiaiur hoc
cf. 6, 230.
loco e Tariaro.
332. infracta, fracla cf. 5, 784.
Cedal loco sumplum est de gladiatoribus

sata yocte

qtii

pedem

8.

unanimos

iM..

unanimes

al.

in proelia sc. inter se.

33(>. versare. verlere, everlere.

enim doiuus tam

stabilis

est

cf. 4,

Quae

quae non

odiis alquedissidiis fundilus possil everti."

Cic. Lael.

7,

23.

erbera

et

faces

Tu facis, ut
signa sunt discordiarum.
tecta diruanlur et iucendantur.
338. Artes nocendi di.\it etiam Claud.
Ruf. 1, 97 et vias nocendi Euir. 2, 175.
Artes nocendi iungenda et nomina (i. e.
Fecundum ariibus
caussae) nocendi.
nocendi pectus concute cf. Hor. Serm. 1,
Cic.
3. 34 denique te ipsum concute.
Off. 3. 20. 81 explica et excute intelli-

gentiam tuam.
339.

Dtsfjcefortius

Hg.

quam dirime.rumpe.

Rb. scribunt dissicc ei dissicere

antiquum esse pro dissecarc docenl ex
elephantum machaera
Pl. Curc. 3, 53
dissicit; Dissice est in Ryb, disice in M.
el dessicc in V.
pax composita. Sic

regum

iussa.

Quod Furiam ex

inferis

advocat luno, iam apparet incassuni eani

laboraturam.

341

35S.

Allecto Amatae auimum

contra Aeneam occupat.

341. Non proponit praemia luno, quod

offertur.

ultro

335.

340. arma velit

que simul
que
Uno lempore poscat et rapiat
1, 144.
iuventus arma
ne exspecians quidem

referunt.

3^3. Ut supra luno Aeneam cum Paride comparavit, sic summa opera petere
quod
et ambire Aeneam fingit luno id,
illi

elc.

cf.

da, neve aliuil interea agiies, sed unice

sis attenia in reui perajrendam meam.

niilililnis,

345

conditiouibus composita

13 his

Liv. 2,

pace

insaniaiu." S.

et

340

velit

quam

nulla re delectatur Furia magis

ad

ea,

quam

exciiatur efficieiidam, discordia

Et lioc loco, ut alibi
sciiicet et bello.
deus inferior staiim facit, quae iubelur
cf.

76.

Exin

iegitur 6,

pariicula

Gorgoneis
891.
12, 92.
8, 306.
veneiio
infecla
quale
venenis esl
est Gorgonuui.
Sic Furia ap. Claud. in
Ruf. 1
65 cruentum mugiit et tortos
serpentum erexit hiatus noxiaque effunffg- inteldit concusso crine venena.
ut Gorgonis Medusae,
ligii .,caput eius,
serpeuiibus veiieno infectis cinctiim erat"
Haec e.xplicatio ad rem vera niliiur magis versu 346 quam boc, et iiiest noslrae.
343. Obsedit bene, quasi quae iiisidiabatur." S. ne quis alius posset intrare.
cf. 1, 673.
Tacitum limen iunge et
explica taciiam domum, ut solel esse feminarum mansio; opponitnr turbis slatim
,

post ibi orlis.

345. Coquebant, macerabanl.

Ita

En-

nius ap. Cic. OI. 1. curam, quae nwic

Sil.
te coquit et versat subpcctorc Jixa.
14, 104 quos ira melusquc coqucbant.

Alia est

diciio

iram coquerc

ut

Sil.

2,

AENEIDOS

LIB. VII.

353

Huic dea caeruleis unum de crinibus anguem

Coniicit iuque sinum praecordia ad intima subdit,
Quo furibunda domum monstro permisceat omnem.
Ille inter vestes et levia pectora lapsus
Yolvitur attactu nullo fallitque furentem
Vipeream- spirans animam; fit tortile collo
Aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae,
Innectitque comas, et membris lubricus errat.
Ac dum prima lues udo sublapsa veneno
Perteutat sensus atque ossibus implicat ignem,
Necdum animus toto percepit pectore flammam:
Mollius et solito matrum de more locuta est,
Multa super natae lacrimans Phrygiisque hymenaeis:
Exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris,
genitor? nec te miseret nataeque tuique?
Nec matris miseret, quam primo aquilone relinquet

350

355

360

abducta virgine, praedo?

Phrygius penetrat Lacedaemona pastor,
Ledaeamque Helenam Troianas vexit ad urbes?
Quid tua sancta fides? quid cura antiqua tuorum,
alta petens,

Perlidus,

An non

327.

sic

404.

7,

Eulr. 2, 349.

decoquere iram

femineae,

Claiui.

iii

dum

hymcnaeis; neque

est

eodem

iuipaiieiiies.

365

in

enuniiaio

ofTendil,

adieciivuin

ei

quod

ei

ge-

Ut hoc loco, sic ap. Ov. M. 4,

Tisipbone duos aiigues Iiioi el Alliauianii

bymenaeis ap39, 84 in hac

cf. Cic. Mur.
poniiur.
caussa uon sotum dc L. Murenae, verum

iminiitit.

ctiam dc vestra salute scntevtiam fere-

nnguem

346. de crinibus

cf.

6,

572
494

349. levia, ilaque apla serpentihus le-

niiivus subslanlivi nomini

tis.

vibus.
V.

350. attactu 7iuUo explicat Ov. I. i.

497 nec vulnera mcmbris ulla ferunt,

mens

e$t

quae

spirans HIV.
aushaucliend

dirofi

rec.
cf.

v.

Rb.
753

sentiat
in

ed.

niin.

et Horaiii

i.

e.

spirare

spirare magnum.
Siaiii
et
Fallendo in furorem agii Ccf. 4, 22} duiu
inspiin eam spiral aniinam viperae.
rans R el Edd. Rb. suspicatur oiluin ex
l, 688 el 6, 10; el in facile ex praece-

tra^icum

Pl. coni. furenti.

natuin est.
deiile
351. fit torlile collo elc. Ovidius, qui
ex nostro expressit ei auxil,
1.
1., uiulla
lioc

usus

noluit imiiari, reclo

352.

Taenia

iudicio.

viliarum exiremitas."'
auleni ornalus niaironis

,,esl

f ittarum
concessus esl.
354. lues veneno pertentat scnsus.
Lues auiem ex ipso veneno oriiur.
355. Pertentat sensus cf. 1.502. ossibus implicat ignem cf. 1, 660.
356. Nonduin plane in furorem adacla
sed moilius locuta est ul solent malres
Cf. Ov. M. 14,700
de filiabus solliciiae.
totis perceperat ossibus aestum.
358. natae
M. aliique honi cf. Hn.
Ad natae supplennata Ry2b cf. Rb.

S.

351)

372.

Precibus Ainata Latinutn

ab Aenea avertere studet.

ictus.

appel-

Et in

359. exsulibus Teucris.

lalivo et in plurali

numero, quo incertus

aliquis noialur cf.

98.,

conspicilur indi-

ducenda in mairimonium.
361. primo aquilonc, ubi primumaquilo

gnaiio.

qui esl venlus secundus eo euniibus, unde Troiani venerant.

flabil

363.
iain
lioni

an non M.

legit

at

Servius.

obnoxium.

non R.

An non

At non

Ulrumque

nulli dubila-

servit

simula-

Praesens
penctrat.
9, 144.
bisloricum cf. 2, 663 cum perfecio (ue.rit) saepius iungilur, ubi praesenii raiio
aliqua facli, in perfeclo quid faclum sit
lioni

cf.

iiidicaiur.

365. quid tua sancta fides facla esl,

Fides non opus est pro proabiiii'
niisso accipere; quamquam in promissis
cura
lenendis nunc fides speclatur.
antiqua tuorum : Tu anlea tuoruin salu-

quo

tem

ila

curasli,

iit

mirum

iain sii,

le

iia

negligenler liabere, ut ignoio liomini filiam

tuam velis addicere.

23

P.

154

VIRGILII

MARONIS

toties data dextera Turno?

gener externa petitur de gente Latinis,
Idque sedet, Faunique preniunt te iussa parentis,

Et consanguineo
Si

Omnem

equidem sceptris terram quae libera nostris

externam reor, et sic dicere divos.
Et Turno, si prima domus repetatur origo,
Inachus Acrisiusque patres, mediaeque Mycenac.
His ubi nequidquam dictis experta Latinum
Contra stare videt, peuitusque in viscera lapsuni
Serpentis furiale malum, totamque pererrat:

370

Dissidet,

Tum

vero infelix,

375

ingentibus excita monstris,

Immensam sine more furit lymphata per urbem

Ceu quondam torto volitans sul3 verbere turbo,

Quem

magno

pueri

vacua atria circum

iu gyro

Intenti hido exercent;

ille

366. consanguin^o: Turiio; filiu.senim

est Veniliae sororis Aniatae." S.
et
367. lam ad argumenluiu transit
conaiur Fauni oraculis signiLatinis ui 11,
ficaluni esse Turnuni.
,

ostenilere

472 generumque

368. idqrie sedet cf. 5, 418.

prete urgenl, in boc conipellunl." S.

munt

371. Si cjuis externus (juaerilur, onines

sunt, qui non in luo regno nali sunt aut
habiiant; quam oraculi inlerprelandi rationeiu si non accipis, Turnus revera est
peregrinus, orius eniin est ab Inaclio et
Acrisio , Argivorum regihus.
Nam Danae Acrisii regis Argivorum fiiia, postquam esl a love viliala, pater eain iniia

inclusam praecipiiavil
quae delata ad Ilaliain invenia

in

mare,

est a pi-

cudi Perseo, quem illic enixa

fuerai, et oblaia regi, (Pilunino) qui eain
cuin qua eliam Arsibi fecit uxorem,
deam condidit, a quibus Turiium vull

scaiore

ducere." S.
Variae auleni de
re fabulae, cf. 409, omiies lainen

originem
liac

palrem referunt Daunum. Turnus

igilur ex Amatae menle revera Graecus,
Aeneas a Dardano orius Laiiiius est, non
peregrinus. Unde eiiain illud a poela
efficitur, quum vincal Turnuiu Aeneas,
vinci Graecum a Latino.
Turni

372. Mifcenae mediae sc. patria cst.

Itaque media e Graecia ortus recte GraeMycenae urbs, Hoiueri
cus liabelur.
lenipore celeberrinia et princeps paene
Graeciae, a Perseo, Danaes filio, condiia
dicitur.

Ac

.373

403.

Turno Aeneas iniurias

Graecorum ulius est.

sic in

Agamemnonis

el

Amata

furorc

abrcpta

eripit Latiuo filiam.

374. cotitra stare

lapsum sc. esl cf. 5,

ire 6, 95.
362.
376. monstris, qualia obiiciuntur aiiiino
furiato.

377. immensam WRybc. rcc. H'g.; lir.

inceiisam, Ilu. Ld. Ub. immensum;

coni.

adsciveril itrbi.

arcam

380

actus habena

resislere ul conira

versum.

Pl. delel toluin

hoc

in

Non

interpreles

adieciivo

sine caussa
liaeserunl.

Quamquam

eniin Vgl. polenliam et opes

augel, ut ad Romanam videantur
assurgere opuleniiaiu el niaiesialeni; id
lamen non sine consilio facil, neque si
opus iion esl, laudat illaui amprnudinem;
neque ila laudal, ut possit niendacii arLaurenlii
Quid enim? Supererat
gui.
tantum, ut immensam eani nrbeiu non
Reslal
fuisse, qui viderel, inlelligerel.
Amaia cuin lurbine coinpauliima ralio.

Laiini

ralur huc

haec

iioii

discursiianie.

illuc
suiit

urbem furit,

ul

si

turbo

agilalur,

populos vagatur.
aplius iungere sic: Amala,
2trbcs

gatur per urbes

sic

pcr

Quando

est

ul lurbo,

va-

et

in silvas

lam sana
Aniaia pcr

legiiur:

populos; quin eliam

Ouiisso hoc versu omKl qui comparationein

et

evolal.

plana sunt.
esse percepisset, neque lamen quomodo
ea essel insiiluia inlelligerei, facile poterat induci , ul ad coinplendain oraiionem,
inferrcl furit, celera ad versum exaedinia

ficaiuUim adiicerel.

Neque

lanien eiicere

audeo, quuiu ipsius videalur esse poeiae,

qui libicinem hunc esse voluii.
siue
more furit est 5, 694.
lymphatus,
cui a deo furor inieclus esl, iia Ilor. C.
Luc. 1, 496. Liv. 7, 17
1, 37, 14.
tunc quidem velut lymphuli et attoniti.
378. torto sub verbere, flagello Ov.
Ib. 161 ferbera torta dabunt sonitum.
Sic G. 3, 106 Equis iristant verbere
torto.
Ut h. 1. flagellum sic 5, 147 remum verbere signari vidimus.

AENEIDOS
Curvatis fertur

LIB. VII.

355

stupet inscia supra

spatiis;

Impubesque manus, mirata volubile buxum:

Dant animos plagae. Non cursu segnior illo
Per medias urbes agitur populosque feroces.
Quin etiam in silvas, simulato numine Bacchi,
Maius adorta nefas maioremque orsa furorem,
Evolat, et natam frondosis montibus abdit,
Quo thalamum eripiat Teucris, taedasque moretur
Euhoe Bacche, fremens, solum te virgine dignum,
Vociferans; etenim molles tibi sumere thyrsos,
Te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem.

38!. ciirvatis spatiis, circulo.

stiipet inscia supra. ,,Expres!sii puerorum
luoreiu conglohaloruin et inhianliuin ipsi
turliiiii aigue iniraiiiium, quod iia in gyrum Uirho \erlalur."' Beiiediclu.s. Eadeni
comparaiio ap. Tih. 1,5,3 !\'anupic
agor ut perplana cilus sub vcrbereturbo,
quem celer adsueta versat ab arte puer.
382. buxuTii. Iiaque ex iioc ligiio fecere
turbinem, quod docet eiiain Pers. 3, 51
buxum torqucre Jlagello ; ex eo eiiam
tibiae faciae cf. 9, (319.
385. Baccharum luore iam se geril; alque singula ad riluiii, quo Bachus coli
solebat, descripia sunl; quae ut melius
cognoscas, adi Ov. !>I. 3, 521
4, 55.
et Euripidis
Bacchas, eiusque fabulae
primum caniicum.
386. Maius adorta nefas, quod dei
cullum simulans filiam poieslaii palriae

eripere conalur.
Quid
faiis deorum
quod ipsum sacrum Bacchicum nefas haet

bebalur a Romaiiis.

Cf.

tum de Bacchanalibus.
esse videlur" Rb.

senalusconsulV. 386 oliosus

388. taedas, nuplias; cf. 4, 339.

389. Bacchae recedebanl a domibus in
loca abdita el remola CI''"C nova tccta,
silvas^ V. 393 el 94; erraiil ibi soluiis
crinibus et iiudo collo (394 et Ov. I. I.
V. 725 t isis uliiiavit Agave collaquc
iactuvit movitque per acra crinem ;
quare eliam in Bacchi honorem crineni
Eur. v. 493 iBQog 6
alebant v. 391.
nXoKCifiog , ra &scp x' avrhv zgscpa)
in capite serla habenl (Eur. 106 Grscpcivovad^E xfCGoo); teclae sunl peilibus cervarum Qvs^Qidsg a w^pog Eur. v. 137.);
manu gerunl Ihyrsos vel hastas et virgas, baculos revinctos hederis et pampinis, quibus lerrain pulsabant fhinc /ticJfftvov log Eur. 25 pampinea hasia ut h.
cf. Mei. 4, 'd festum
I. Ov. Her.
13, 33.
celebrare sacerdos,
Immunes operum

dominas famulasquc suorvm

Pectora

pelle legi, crinales solvere vittas, Serla

385

390

comii, manibus frondcntes sumere thyrGerunt eliam faces, Qo

sos [usterat).
BciHxsvg d' ix^v TiVQaojdr] cpXoyu nsvKCig

iY.

vciQ9r]y.og

ciiGOiL)

quae

ferulis

Accedil Bacinseriae videiilur fuisse.

chantiuin ululatus el fremilus (i\a frcmcre
Ov. 3, 528) evoe Bacche clamanliuiii

(quod Graecis
Lalinis evare

dicilur
cf.

norum

xa OQyui,
mixlo lympaEur. 127 sq.

svcit,iLV

6, 517.),

et tibiarum sono.
te dignum.
StaHor. C. 3, 15, 10.
lim ad ipsum Bacchum de quo sermo est

se converiit oraiio ; iia saepe fii ap. LaUeo ipsi continos poetas cf. ad 2, 56.
secrare se fiiigil filiam.
390. Mollcs Ihyrsi sunl, quod hedera
ciiicli

el fasciis.

choros
391. te lustrare choro M al.
Choro lustrare dicilur ui 10, 224
R. al.
yignoscunt longe regem lustrantque
chorcis. quod est celebrare choreis; choros aulem orlum videlur lilera s a voce
sacrum ad choro aliracla. Neque aplum
esl Iioc loco, quum non do choris qui
aganiur iii Bacchi honorem sermo sii,
sed Lavinia eo iii choro esse dicatur.
tibi i. e. in tuum hoiiorem pascit crinem
non secando. Ita ap. Sen. Oed.
i.
e.
439 tibi commotae pectora mat res fudere
comam. Sic fiaccho furere dicunl Siai.
Cons. Hon.
Claud. IV.
Theb. 7, 679.
604.
Sen. Agam. 724. 0-0^ BQop,icp

^aKXSveiv BQOfiia Hel.

Eur. Bacch. 66.
1380.
Iiasi iungisverba: Evoe Bacche,
fremcns, clamans, vociferans solum te

virgine dignum, tibi enim sumere (eam

virginem) Ihyrsos elc, omissus est acSi stimere
cusativus subiecii cf. 2, 3.
celerique infinilivi a Fama volat pendenl,
ut esl in Edd. muliis, non minus accusativus subiecii supplendus esl; senlenlia
aulem habilis nulla efficitur. Fama volat

cuius faraa est non adiecla facile inquum ea res modo dicta sit.
Sed sume inf. sumere etc. esse histori-

re

telligilur,

cos.

VIRGILII

P.

356

Fama

volat,

MARONIS

furiisque accensas pectore matres

Idem omnes simul ardor

agit, nova quaerere tecta.

Deseruere domos; ventis dant colla comasque.
Ast aliae tremulis ululatibus aethera compleut,
Pampiueasque gerunt incinctae pellibus hastas.
Ipsa inter medias flagrantem fervida pinura
Sustinet, ac natae Turnique canit hymenaeos,
Sanguineam torquens aciem; torvumque repente
Clamat: lo matres, audite, ubi quaeque, Latinae:
Si qua piis animis manet infelicis Amatae
Gratia, si iuris materni cura remordet,

395

400

Solvite crinales \ittas, capite orgia mecum.

Talem inter silvas, inter deserta ferarum,
Reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi
Postquam visa satis primos acuisse furores,

Consiliumque omnemque

domum

405

vertisse Latini:

Protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis

Audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem
Acrisioneis Danae fundasse colonis
Locus Ardea quondam
Praecipiti delata Noto.
neque
393. Idem bemisiicliium 4, 581
per(inel II, 834.
nova tecta, feminis inusiiata, silvas.
;

minus s^mu/ ad omnes

Pampinene

sunl pampino cinclae,

dicunlur res quae sunt auralae.
Simile 1, 191.
Pl. et Rb. hunc
V. praeponunt versui 395
P/. eiiam pro
aliae scribendum censet illae, quod illa-

396.

ut aiireae

lum

est in

Mediceum.

398. Tanlo furore abripiiur, ul iam insliiui nuptias putaret, el nupliales taedas ferre sibi videreiur in sacro Bacchico.

399. sanguinea acies

qualis est furenlium cf. 2, 210.
torvum adv. cf.
Id lamen nove dictum , quum
8, 489.
torvus ad oculos periineat.
Saepius
aulem verba quae ad visum perlinent ad
audiluin referri et conlra, oliservavimus
2, 301.

402. cura remordet sic I, 261

et
Claud. B. Gel. 302 \le quoque non impar

naturae cura remordet.

Inde mordaces

sunl sollicitudines ap. Hor. C. 1, 18, 4.

Simile edere 4, 66.
Si quae servatum
velit id ius naturale, quo matri licet filiae
suae curare salutem.
403. Vittae insigne pudoris cf. 2, 165.
orgia cf. 4. 303.
Non pigebii conlulisse de orgiis Messalinae Tac. An. 11,

31.

405. P/. delet undique Bacchi, quod

a Baccbo non siimulelur quae Baccham
se simulel, el undique unice versui explendo faclum videatur." Quis igilur ad-

410

Nonne hoino,
audet, ipse agitur?
didit?

404

Allecto,

474.

induta

406. Ubi

deum

fallere

Calybes

facie

diim

Turnum ad bellum
videt

salis

excilat.

furoris

se

inie-

Amalae et omne consilium Laiini

evertisse domumque eius lurbasse, ad
acuere
Turnum transvolat AUecto.
cisse

furores

cf.

12, 590.

403. Fuscis est alis, quod esl ex inAlaia autem Furia esl eliam
ap. Eur. Orest. 311.
409. ,,Ardea a Danae Persei malre
condiia" PI. NH. 3, 5, 9. et Vgl. aliam
quam eius inlerpres ad v. 371 sequitur
narraiionem, scilicet Danaen poenam a
paire limentem, assumpiis sociis effugisse
et
ad Iialiam appulisse. Haec Arrtea,
caput Rululorum stadiis LXX a mari erat
Nunc Arsiia Strab. 5, 3, 6. p. 232.
dea 18 mill. Ilal. ab urbe Roma; oppugnaia est a Tarquinio Superbo, Romana
Deleia esi a
facia colonia a. 311 a. u.
Samnilibus, ut Virgilii tempore urbs non
Ilem Sil. 1 , 293 Magnanimis
essel.

feris.

regnata

viris,

nunc Ardea nomen.

Ar-

dea erat lemplum lunonis celeberrimum cf.

Male referlur illud
Pl.
35, 10, 37.
delata noto i. e. mari profecla ad vocem
Allecto, quum grammaiica cogamur referre ad Danaen.
410. Acrisioneis adieclivum formalnm
ab Acrisius. Iia Od. M. 5, 239 Acrisioneae arces Argos diciiur.

AENEIDOS
Dictus avis;
Sed fortuna

LIB. VII.

357

magnum tenet Arclea nomen;

Tectis hic Turnus in altis

nunc

et
fuit.

lam mediam nigra carpebat nocte quietem.

Allecto torvam faciem et furialia membra
Exuit; in voltus sese trausformat aniles,
Et frontem obscenam rugis arat; induit albos
Cum vitta crines; tum ramum innectit olivae;
Fit Calybe lunonis anus templique sacerdos;
Et iuveni ante oculos his se cum vocibus offert:
Turne, tot incassum fusos patiere labores,
Et tua Dardaniis transscribi sceptra colonis?
Rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes
Abnegat, externusque in regnum quaeritur heres.
I nunc, ingratis offer te, inrise, periclis;
Tyrrhenas, i, sterne acies; tege pace Latinos.
Haec adeo tibi me, placida quum nocte iaceres,

415

420

425

Ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit.

Quare age, et armari pubem portisque moveri
Laetus in arma para, et Phrygios qui flumine pulchro
Consedere duces pictasque exure carinas.
412. avis

a niaioribus, u( saepissime.
volebant aliquando
alKein et ardeani illam, quae ex cinere
urbis ona essei.
Eain fabulam narrat Ov.
manet MlVybc rec. Ld. Hb.
M. 14, 574.
Reiinet
tenel M2Ryc rec. If^g- el Serv.
quidein noiuen adiiuc, sed fortunam primam (prislinam) exsiinxit aetas."
Ulrunique bonuin
tenet niagis firmatur,
videtur manct eius esse inlerpretafit

Male avis

.significare

,*

mentum.
413. Sed forluna fnit
esl;

cf.

illud fiiit

e.

i.

nuiic iion

325
Gr. 456,

llitim 2,

fortuna fuit 3, 16 cf.

414. carpere quielem

cf.

et

dum

6.

388.

416. vultus MRVybc. cultus dal Aresianus rec. Ub.

417. obscenam

cf.

12, 876.

418. Vitta est sacerdotis

oiiva cf. 5, 774.

cf.

3, 370

el

419. Fit Calybe (anus) vetula sarerdos lunonis et templi, ut 2, 319 Panihus
est arcis Phoebique sacerdos.
Pl. coni.
lunoni arae iemplique.
Epica aulem

liuius

transforinaiionis descripiio.

Ila

anuin se iransfurmasse paene

iisdem verbis narralur Ov. M. 3. 275.
Sic ap. Claud. in Ruf. 1, 145 Megaera

luno

in

rugis pcrsulcata genas imitatur senem.

421. pnti fusos Jabores cf. 1, 38.5.
Laborcs fusi vel profusi sunt, qui ad
finem non perducunt.
incassuvi praeler
necessitalem ad augendam vim verbi addituiu.
Num passurus es, onines tuos

labores fruslra

esse

laborum praemium

susceplos,

tibi

430

oninium

eripi.

422. Transscribi dicuntur coloni, qui

aliam urbein emigranl cf. 5, 750;
transscribitur etiam pecunia, si in tabulas alienas refertur, i. e. si transit ab
Ilaque est ex utraque
aliero ad alterum.
dicendi formula, transdere in alterius poin

Tuum imperium Iransibit ad

sceptra. regnum ut 1, 253.
Dardanos.
423. sanguine. lam plura bella putandiis esl Turnus pro Latino gessisse, conira Tyrrhenos; hinc eiiam v. pericula.

tesialeni.

dotes cf. 11, 369.

425. lam perge Laiinos defendere a
Tyrrhenis, ipse siiscipe pericula, ul eorum pacein firmes: feres inde praemia
Ingrata periconiemplum et repulsam.
cula sunl, quae graiiam, praemia non ferunl cf. 6, 213.
426. Tyrrhenas acies: Sane notum
est, bello mullum valuisse Tyrrhenos el
fuisse praecipue infeslos Laiinis." S.
430. Laetus in arma, alacer et laelus
Eius
structurae
capienda.
arma
ad
exempla alia habes 2. 61. arva coni.
Pl.
,,Vgl. scripsisse videlur laclus in
arva para, Rec. Rb. arva sed pro para
Addii tamen arva Pl. arma
dedit iube.
et \escio an melius poela haec
libri."
fuisset:
Quare age,
coniraclurus
sic
iam arma para''^ versu satis malo.

fliimine pulchro : Ila v.

men Tiberis dicilur.
431. duces piclasque

30 amoenuro
exure

flu-

caiinas

P.

358

MARONIS

VIRGILII

Caelestum vis magiia iiibet. Rex ipse Latinus,

Ni dare coniugium et dicto parere fatetur,
Sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.
Hic iuvenis vatem inridens sic orsa vicissim
Ore refert: Classes invectas Tliybridis undam
Non, ut rere, meas effugit nuntius aures:
Ne tantos milii finge metus; nec regia luno
,

435

Immemor

est nostri.
te victa situ verique effeta senectus,
mater, curis nequidquam exercet, et

440

Sed

Regum
Cura

arma

vatem formidine ludit.

et templa tueri;
pacemque gerant, quis bella gerenda.

inter falsa

tibi,

divom

effigies

Bella viri
Talibus Allecto dictis exarsit in iras.
At iuveni oranti subitus tremor occupat artus;

445

Deriguere oculi; tot Erinys sibilat hydris,

356.
Piclae iiaves memoranlur
et 8, 92.
cf. 5, 116.
4IV2. Caelestiim vis viap;na:
omnlum
deorum esse volunialem simulat.
433. dicto parere sc. suo; paret autem suis diciis, qui ad sua verba facta
diriffil, qui stat promissis.
434. Senlire aliquem esl eius vires
ipsum tolerando cognoscere; sic Pollux
Aof, inquit, Amyciim sensimus. Val.
Fl. 4, 745.
Ilor. C. 4,
in
4, 25.
armis, armalum cf. 5, .37.
435. orsa (i.
passlve)
incepta,
e.
dicla, sic orsa legitur 10, 632.
II, 124.
cf.

5, G63

475 Talia miranti propius

tnranno.
436. unHam invchi ut 8, 714.
438. Xoli me terrere vano timore, et
si quando opus erit, luno praesiabit auxilium.
.Sequenlia verba Turni, non lionorifica admodum, apia sunt eius irrisioni.
440. Quid sit situs cf. 6, 462.
Saepe
is accipilur de torpore, qui e longinquitate temporis oritur.
Colum. 1 1 Multos
auctorcs comperi persuasum habere, longo acvi situ qualitatem racli
statumque mutari.
verique effeta
s.
,,cassa verilatis." S.
Effetus est
etiam viribus exliaustus, infirmus
ita 5,
396. Cic. C.\I. 9 Intemperans adole-centia cffetum corpus tradit scncctuti.
De
Val. Fl.

5.

tulit orsa

geniiivo

cf.

1,

Cum

14.

irrisione

eam

vocal vatem. quam negat esse.

Rem explicat Ov. M. 6, 37 Mentis inops longaque venis confecta senecta, et nimium
vixisse diii nocet.
443. cura tueri
444. gerant M.

cf.

5, 638.

gerent FRybc
Rec. Lrf. et Rb. qui I. p. I98,.nec auget
Medicei aucturilatem, quod exliibelur geal.

praelerea exstal,
scripturam gerent Homeri exemplum lueatur". Praeenim inest
slal
coniunctivus ;
in
eo
exlioriaiio, ut Calybe, quam mairis lionore
nuncupai, desisiat curare, quae eius officii non
sinl
in fuluro liaec est senienlia, vano eam labore faiigari de re, quam
iam alii opiime sint exseculuri. Ai belSiraile
lum iam insiare Turnus negat.
dicium est apud Ov. M. 12, 475. Her.
13, 84, quibus locis eiiam gerant probatur imperativus.
Pacem gerere non
dixissft poeia, nisi addilum fuisset bellum sic di-xil 9, 279 seu paccm sen
bclla geram, cuius zeugmaiis Iiabuil iam
auclores sane idoneos.
Cf. Sall. lug. 46
pacem an belhim gerens pcrniciosior
essct.
P/. eiicit verba quis bella gerenda
quantum iudicare possum sine
caussa; liaec enini est Turni senleniia:
Tu cura luas res et quisque suas, omittat alienas.
Ad eam senieniiam explendam necessaria sunt illa verba. neqiie
haerendum, quod non pacis iierum fiat
meniio. Ac num quid absurdi ea in senteniia inesl, si quis dicil Iiaec:
Ulrum
belli an paxsil, penes eos iudicium eslo,
quibus bellum gerendum est?
Sic
445. exarsit in iras cf. v. 577.
Ov. M. 5, 41 ardescit vulgus in iras.
Luc. 3, 134 accensus in iram alia.
subi446. oranti
dum Iiaec dicil.
tus cf. 2. 680.
In summo enim
447. derigucre oculi.
pavore et limore oculi sicci et exusli et
neque sine
immobilos videntur esse;
caussa pavet, nam mullis Iiydris sibllal
furia aperilque suam faciem terribilem seiot caussam involmolo anili vullu.

rant

ut

in

illo

solo

quum genuinam ceterorum

AENEIDOS

LIB. VII.

359

Tantaque se facies aperit. Tum flammea torquens

Lumina cunctantem et quaerentem dicere plura
Reppulit, et geminos erexit crinibus angues,
Verberaque insonuit, rabidoque haec addidit ore:

450

Eu ego victa situ, quam veri effeta senectus

Arma inter regum falsa formidine ludit;
Respice ad haec: adsum dirarum ab sede sororum;
Bella manu letumque gero.
Sic effata facem iuveni coniecit, et atro
Lumine fumantes fixit sub pectore taedas.
Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaquc et artus
Perfudit toto proruptus corpore sudor.
Arma amens fremit; arma toro tectisque requirit.
Saevit amor ferri et scelerata insania belli,
Ira super: magno veluti quum flamma sonore
Virgea suggeritur costis u^antis aeni,
vil

404.
71

5,

cf.

Tib.

sibilat

hydris.

Siinile

serpenlum Cerberus ore

3,

slridet.

418.
rit,
tiaiu

tamen

iieQue
;

taniaque se rabies ape~

Pl. coiii.

iiilellexit

Vgli

seiiieii-

enini Fiiriani iain sua,

noii in
muiata, figura uti dixii, ea auest magna ac teriibilis.
Sic iam
is

liomineiii

lem

recle S.

s,einoio anili vuliu quein finxe-

ral et

quo se

minos

coni. nigros.,

coni.

iralorum

et
cf.

Gt. pro et

furiosorum
1

cf.

191.

12,

102.

450. repulit sc. terrore.

et gemi,,Geniinos,
similes.
Xam omnes
nos.
Ue
eain dicil erexisse, non diios" S.
anguibus, quos pro crinibus liabel duos
sumit, iisque pro torlo flagello uiitur.
451. vcrbera insonvit, insonare facil
Cf. Val.
(cf. 12.) flagellum (cf. 378).
Fl. 4, 412 Apparcnt sparsaeque faces
disiectaque longe verbcra ct abruptis
cxcussi crinibus hydri Tisipbones.
4o(;. faccm
conierit.
iuveni
,,Saris
considerale facem iuveni inierit,
quae
Supra vero
cito el exardescit et desinit.

Amatae serpentem

iniecii,

quod

lieribus seinper viget venenuin.

lem luinine,
i.

furiali,

in

nui-

Atro au-

inferno." S.

457. sub pectore' ubi fellis locus est

e. iracundiae.
458. rumpit et perfudit M. perfundit

FR.

rec.

prius esl.

460

314 arma amens capio, ncc

arma fremit
in armis.
Vocabiiliim proprium est in
belli

cupidiiale.

524

toro.

sat rationis
II. 453.

cf.

.sediiionis

el

Scimus ex

1.

lemporibus lieroes ensem

sub toro liabuisse, ut siatiin possenl se
6,

priscis

defendere.

461.
toro,

coni.

Pl.
t.

//.

a.

fremit

arma

requirit.

iiiduerai".

atque omnes.

flamma

Idem pro gegeminos

flammea lumina

455

Fib.

Cf.

Perfudit eliani teinpore

ad 2, 466. rapit R, quod
sialus posl
Corporis

Eb. tesialiir.
grave somiiium

ut

describitur

est

175.
Sil. 8, 187.
246.
459. proruptus cf. l
460. amens, sine cerla ratione;

cf.

3,

Ipse iam cupidus est

sed super i. e. insuper,
praelerea, mulio magis saevit ira propter denegaiaiu vlrginem. Nam super parlicula aliquid rebus anlea memoralis nuillum praestare indical, neque solum qiiando
est praeposiiio, ut v. 803.
8, 303.
9,
283.
Ov. M. 8, 677, sed etiam quando
ut 1,
esl adverbium,
29.
2, 71.
3,
489.
685.
Hor. Sat. 2, 7,
11, 226.
78.
Slai. Theb. 9,
12.
Ira
Pl. coni.
subit. Allende, quod Romanus poela belli
lia Marieni ipsum iiuiidixit insaniain.
cupat insanuiu 550 et belll aniorem iiisanum, el noiavit belli rabiem 8, 327, et
irisle est belluni 325.
E. 6, 7. el lacriNeque poluit Vgl. aliter
inabile v. 604.
de bello iudicare, eisi bellis creveral Romanorum respublica, el bellis niaxima
eorum gloria conslabal. Eienim, etiamsi
ipse bella quanla potuil arie descripserai,
et bella nonnunquam esse necessaria el
ulilia inlelligebal. lameneiusingenii lioiuini,
noii
cullioris el arlibus dedili, bellum
nisi lualum potuil videri.
462. ira super.

armorum

Val.
ita 2,

belli,

cum aqua, quae iii

admolo igne, calore exaeslual

463. Coinparatur
olla,

nuilio

el ebiiUil.

et

flamma,

videnlur respexisse
605.
virgca
orla cf. 11, 786.

Iliinc lociim

4, 686.
e

Sil.

virgis

5,

VIRGILII

P.

360
Exsultantque

MARONIS

latices; furit intus aquai

iiestu

465

Fumidus atque alte spumis exuberat amnis;

Nec iam se capit unda; volat vapor ater ad auras.
Ergo iter ad regem polluta pace Latinum
Indicit primis iuvenum, et iubet arma parari,
Tutari Italiam,

detrudere finibus hostem;

ambobus Teucrisque venire

Latinisque.
dicta dedit, divosque in vota vocavit,
Certatim sese Ptutuli exhortantur in arma.
Hunc decus egregium formae movet atque iuventae,
Hunc atavi reges, hunc claris dextera factis.

470

Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet,

Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis,
Arte nova speculata locum, quo litore pulcher
Insidiis cursuque feras agitabat lukis.
Hic subitam canibus rabiem Cocyti|,^irgo
Obiicit et noto nares contingit odore,
Ut cervum ardentes agerent; quae prima laborum
Caussa fuit, belloque animos accendit agrestes.

475

Se

satis

Haec ubi

vndans ahennm.

undam

Sic

G.

296

dixit

aheni.

464. aquai

iJat
My?62Cl. cf. Rb. firProbo granimatico cf. 3, 354.
aquae vi^i FRy2. Et mira siiiit verba

malum

Servii iiarraniis Virgiliiimscripsisse aquae

vis,
aut aqnae amnis (j\^m ulrumque
datur a libris), Tiiccam et Varium fecisse

Quae de his Iradit Aeneidis correctoribus, vana esse apparel

nam non potuil post eos resture manus
Virgilii.
lam aquae amnis durum est el
durius eliain,
quum sequaiur amnis
aquae vis autein improbatur, quod eo

471. divos in vota vocavit: quia

nuncupalis votis bella sumebanl." S, Ad
formulam cf. 5, 234.
472. in arma cf. 12, 71.
473. f/ecus; Turniscilicet decus. Nam
hoc dicit: Alios pulcbriiudo. Turni, alios
nobilitas, alios virtus movebat ad belAuiic
lum." S.
hunc cf. 9, 572.

539.

diaeresin aqiiai.

recepto coginiur in sequenle versu parliculam atquc altero ponere loco enunliaii,
quod Vgl. videlur vitasse.
furit fumidus atque exnberat umnis ; de ordine
verborum cf. 8, 168.
466. Vec iam se capit unda^ sed excedit
alieni marginem.
Cf. nostrum er
]\ann sich nichl mehr halten. Sen. Agam.
487 non capit sese mare.
In liac
quoque comparatione magno utitur verborum ornatu cf. amnis , unda. Confer
similem comparalionem Homeri II. 21,
362, et uler in singulis rebus praestet
considera.
467. polluta pace i. e. violaia, sublala
cf. 5, 5 pollutus amor.
Pax aulem polluiiur
a Lalino, qui Laviniam antea
Turno addictam nunc denegal. Ipse Turnus, ut mos est, aliam caussam affert
et
probiorein, qua ad bellum incitelur,

salutem

scilicet Italiae.

470. Se utrisque et Latinis

esse parem.

el

Troianis

480

475

Bellum oritur

inter

Tro-

ianos et Latinos.
477.
erat
in

Nova

lilore

arte,

alia

locum, quo
est.

cf.

qua usa
Locus enim
Ipsa locum

quani

litore.

187.

nacla, quo lulus venalioni intentus esl,

eius canes impellit, ut cervum Silviae
persequanlur.
479. Hic est eo in loco, quem speeulata est.
Cocytia, qiiod ad Cocyluni,
in Orco sedein habet cf. 562.
480. Obiicit canum naribus notum cervi
odorein.
Solent enim ila insliiui cf. Hor.
Ep. 1,2, 65 Venaiicus ex quo cervinam
caiulus pellem lairavii in aula." S.
481. quae prima l. c. f. ad lolum
enunliatum periinet.
Saepe e parva re
inagnae res oriunlur; neque probabile
non est, Lalinos, quod a Teucris in iure
suo terrae alque in domibus lurbarentur,
exacerbaios arma cepisse.
Quuni vero
iain caedes facta essei, aiiimi irrilali non
polerant lam facile miligari; praeserlim
quuin ei dux Turnus adesset, et Amata
Quare non
regina ad bellum incilarel.
poela viluperandus, quod e.v lam
est
parva re ingens bellum deduxeril.
482. Bello daiivus est.

AENEIDOS

LIB. VII.

361

Cervus erat forma praestanti et cornibus ingens,

Tyrrhidae piieri qiiem matris ab ubere raptum
Xutribant, Tj^rrhusque pater, cui regia parent
Armenta, et late custodia credita campi.
Adsuetum imperiis soror omni SiWa cura
Mollibus intexens ornabat cornua sertis,
Pectebatque ferum, puroque in fonte lavabat.
Ille, manum patiens, mensaeque adsuetus lierili,
Errabat silvis; rursusque ad limina nota
Ipse domum sera quamvis se nocte ferebat.
Hunc procul errantem rabidae venantis luli
Commovere canes, fluvio quum forte secundo
Deflueret, ripaque aestus viridante levaret.
Ipse etiam eximiae laudis succensus amore
Ascanius curvo direxit spicula cornu;
Nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo
Perque uterum sonitu perque ilia venit arundo.
483. Cervus

erat

pulluni inveneranl

quem

Tyrrlii

eorumque soror

filii

Silvia

summa

cura eilucaveral. Is lihere per

vagabaiur ei a colonis, nl sacer,
intaclus relinquebaiur.
cornibus insilvas

gens

Scriplor diceret ino;entibiis corni-

Sed est h. 1. ablalivus sua vi. nam

cornua sunt caussa. ob quam ingens
polest dici cervus.
mulia
Eius usus
exempla reperiunlur, cf. 9, 163 purptirei
cristin iuvenes 359 onren bullis cingula;
et Acron est 10, 722 purpureus pennis
bus.

ct ostro.

alia et ap.

poelas. ut Ov.

alios

253 Jicus duriosima pomis. Sed

lale quid eiiam apud Ciceronem cf. Verr.
5, 3^: 88 navii crat incredibiU celeritate velis.
El Val. Fl. 4, 402 ausus
est iVicere arduajlumina ripis.
cf. Gr.
S 321. Cornuum aulem masniiudo in cervo
V.

et

2,

pulcliriiudinem sigiial

el

aeialem.

485. Tyrrhus non Tyrrkeus Mss. et

Servius ei Aur. Vicl,
vel quis alius
scripsil de org. G. R. c. 15; apud quos
Tyrrhus is est paslor, apud quem Lavinia
quum Ascanium fugissel
peperit
Silvium.
Neque TyrrTndae vox obslat,
,

quum

2, 82 Relidae formalum
Belus. Hic igiiur Tyrrhus erat

coris

pasior, ut

ordinis

homo.

illo

sii

a.

v.

regii pe-

lerapore, non infimi

parent

praesens expli-

ai2-/lbc.

lati

MlrRVy2.
quam
campi

qualis essel cusiodia,

qualis campus signare. et facile ad
,

aptari poierat late.

Cf.

737.

487. adsuetum imperiis. Siniile est

Plinii 8, 1
Elephanlis esl imperlorum
obedientia.

490

495

cornua

esl E. 2, 49.

sertis:
Cf.

Eadem

6, 229.

cf.
Noia aulera
2, 51.
versus roolles et eclogis propiores inque omnibus inesse diaeresin bu-

489.

hoc

ferum

loco

colicam.
490. Manum conlraclum essedicit H'g.
At non
et Ld. ex manuum cf. 6. 653.
opus esl ea explicaiione. Esi accusaiivus.
495. Cervum canes exciiaruni, dum se
ab aeslu recreabat ,,el fluvio defluens et
Non
in umbrosa ripa decuiHbens.'" Jfg'.
id quidem verum, eodem lempore
cervus et in flumine nalare el in ripa recumbere, neque id poeia ignoravii, sed,
Jfg.. voluii seui opiime animadvenii
curiiaiem pingere cervi ab omnibus luli,
eanique securiiaiem per parles exseciilus
est.
Quare noli aut defluerct explirare
per defluxisset aul locum leniare conieclura.
Aeslus quuni ei qui feri nioleslus sil
polest dici ae<<tum levare el sic

potuil,

dixil

Sial.

Silv.

3.

1, 63.

496. Ipse opponilur canibus; nani non

canum sed ipsius Ascanii culpa esi, qiiod
cervus
occidilur.
Cum his, quae de
cervo Cyparissi habei Ov. !\I. 10, 109 sq.
non sine fruclu coniparabis, el cognosces
poelarum diversam indolem.
497. direiit F2M"/2bc. derexit FlRys.
rec.

calur ad 4. 228,

486. lale
Apiius eral

488. intexens
slruclura

485

Rb.

498. nec deus erranti afuit : deus,

quisquis is est, numen aliquod, quod
quale sit iion indicalur. Est Allecio.
Abesse alicui cf. 12, 52. De abundan22.
lia erranti nfuit cf. 4,
Pl. pro erSed id duhium non
ranti coni. forsan.
esl, ulrum casu an a deo res facla sii.
4i)9. ilia: ,,Bene ea loca vulneraia di-

P.

362

VIRGILIl

MARONIS

Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit,

Successitque gemens stabulis, questuque cruentus
Atque imploranti similis tectum omne replebat,
Silvia prima soror, palmis percussa lacertos,
Auxilium vocat et duros conclamat agrestes.
Olli, pestis enim tacitis latet aspera silvis,
Improvisi adsunt: liic torre armatus obusto,
Stipitis liic gravidi nodis: quod cuique repertum
Rimanti, telum ira facit. Vocat agmina Tyrrhus,
Quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis
Scindebat, rapta spirans immane securi.
At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi
Ardua tecta petit stabuli, et de culmine summo
Pastorale canit signum, cornuque recurvo
Tartaream intendit vocem, qua protinus omne
Coutremuit nemus et silvae insonuere profundae;
Audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis
cii,

quae slalim niortem

ut doraum redirel

afferre

non pos-

essel caussa
Ijelloruni; nani si siaiini periret, aul ipse
aui vulneris aucior laierel." S.
succcssit
stabnlis cf. 8, 123.
503. prima signuni dat tuniullus Silvia.
palviis percussa lacertos cf.
Claud. RP. 2, 2i8 planctuque lacertos
verberat.
504. Conclamat verbum est militare
seiit,

et

conclamare

ad

arma,

ad

vasa.
agrestes substantivum est Liv. 22, 10,
505. pestis, Furia cf, 5, 683. Facile

aulem puella, quae

celeriter irascitur, irani

suain depoiieret, nisi slaliin adessent, qui

possent ulcisci et vindicare; furia auiem
eos coegeral, ila ut freciuentes adessent.
Pl. versum eiicit (juasi absonuin, quum
pastores signo obedire debiierinl.
Sed
non debebant adesse, ut audirent. Ut
adessenl haec erai opera fiiriae.
Ac si
Vgl. versum non fecii, quis poiuil in eam
senieniiain incidere alius?
506. improvisi sc. Silviae i. e. adsunt
opinione celerius, et caussa indicaiur, cur
celerius accurant, quani ipsa Silvia potuit sperare.
508. rimanti cf. 11, 748.
Ira e.x
quacunque re arnia facil ; ita 1, 150/Tyrrhus ipse
ror arma ministrat.
socios convocat, securi arniatus, qua
querciim srlssurus erat.
509. quatrififlam: quae in qualtuor
parles posset findi." S. cf. G. 2, 25.
510. spirans immanc.
Spirare allum
etc. saepius cf. 8, 489.
512. Slahulum pasloris tugurium est
,,Bene culmine, quia de tectis agreslium

loquiiur." S.

500

505

510

515

513. pastorale signnm., quo vicini ad

auxilium ferendum convocantur. Ita etiam

apud Romanos nios

fuit
primis teniporibus, ui comiiia per buccinani convocarentur. cf, Gell. 15, 27.

514. intendit M2ybc. rec. Ld. Bb.

incendit H11R2. {^\\?i{\ue VRl videtur dare
intendil^ rec. Jf g.

51.5. Sic saltus profundi G. 2, 390, silvae profundae Lucr. 5, 42. Vel in iutirais silvarum recessibiis ea vox auditur.

Nam

Alleclo soiium inlendil, niullo

ut late audialur.
sonai
Quodsi
quain qui
illuin sonuni maiorem liabes
esse possil, ut cornu, quod ad Tlberis
osiia sonai , audialur ad Narein fluviiini,
poeia quasi unu sono factuin fingit, quod
faclum esl sono ab audieniibiis repeiiio
ul revera, qui Narein acel coiilinualo,
signum ad Tiberim dacoliinl,
illud
Itaque liaec sana
luin audisse dicantur.
iibi

forlius

sunt.

516. ^.Triviae lacvx ; locus Iiaud longe

ab Aricia, in quo lacus cst, qui SpecHPrope quein neluiu Dianae dicilur;'' S.
mus el teniplum Diaiiae, iiunc lago di
Nemi, non loiige a vico Gensano. Vicinus esi lacus Albanus (lago di Castel
Priscian.
Gandolfo).
Cf.
p.
4, 4,
629: Lucuui I)ianium in neniore Aricino
Egerius Laebius Tusculanus dedicavit,
Hi populi coramuniter,
diclator Lalinus.
Tusculanus, Aricinus, Lanuvinus, Laureiis, Coranus, Tiburtis, Pomelinus, Ardealis,

Rululiis."

Saiie

lioc

nolandum

Cf. Sirab. 5, 3,
ob nomina populorum.
audiit cf. 10,
12 p. 239.
audiit ct
313.

AEXEIDOS

LIB. VII.

363

Sulfurea Nar albus aqua fontesque Yelini;

Et trepidae matres pressere ad pectora natos.
Tum vero ad vocem celeres, qua buccina signum
Dira dedit, raptis concurrunt undique telis
Indomiti agricolae; nec non et Troia pubes

520

Ascanio auxilium castris effuudit apertis.

Direxere acies. Non iam certamine agresti,
Stipitibus duris agitur sudibusve praeustis,
Sed ferro ancipiti decernunt, atraque late
Horrescit strictis seges ensibus, aeraque fulgent
Sole lacessita et lucem sub nubila iactaut:
Fluctus uti primo coepit quum albescere vento,
Paulatim sese tollit mare et altius undas
Erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo.
Hic iuvenis primam ante aciem stridente sagitta,
Natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo
Sternitur; haesit enim sub gutture volnus, et udae
Vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam.
517. yar, Nera.
Cf. versum Eiinii:
Sulphureas posttit spiramina l\aris ad
undas. FUiviiis inler Unibros et Sahinos
ad Tiberiin defluit. .,In via Flaminia est
civilas \arnia in nioniibiis posiia,

Nar fluvius

subest

Diini

(|uibiis

est

currit.

el
duin liaurilur, albi
Sabini lingua sua i\ar diciint sulpluir."
!\'ar viS. Claud. Prob. et 01. cs. 2ii6:
Fontesque l etiatiis odore sulfureo.

coloris,

sulpliurei

712. e summo Appenino in Sabinis orlus de monle decidit

inler Inieramnam ei Reaie, et efficit lacura Velinum, qui in Narem emissus est
a nr. Curio. Plin. NH. 3, 12, 17: SaJelinos acvohint lacus. roscidis
bini

Aelinus

lini.

v.

Nar amnis

collibus.
reis

cf.

aquis.''

Velinus

luonie in

exliaurii illos siilphu-

Cic.

Curio

M'.

Narem

15 Lacus
4,
emissiis inlerciso

All.

defluii:

ex quo est

illa

liumida lamen modice Rosia.''

Ab hominibus monlein esse perforaluiu
negare videlur Taciius A. 1, 79. Pliii. 2,
,,ln Piceno lacu Velino lignum
103, 106.
deieclum lapideo cortice obducitur."
519. ad vocem sc. buccinae.
,,Nam
quiciinque sonus dici vox proprie polesl."'
cf.
ad 3, 669.
..Tuba, quae direcia
S.
Biiccina, quae in semet
est, appellalur.
siccaia et

ipsam aereo circulo

.5.

Id

firmat

poeia;
474.

Veget. 3,
conipara v^ 513.

fleciiiiir"

Mcmoraliir 1 1
521. jicc 71 ow et cf. 5, 100.
522. Piibcs auxilium fundii
,

dum

525. ,,Ferro

ancipiti

530

ulrinque

Uicii auieni aul gladios aut

noxio.

bipennes" S.

anceps dicilur bipennis ap.

168 caedere si rjuem ancipiti
videas ferro procul arboris auclum. Cf.
Sic

ferruni

I<ucr. 6,

11, 651.
526. horrescit

cf. ad 3,
195.
Seges cuin acie comparaia 11, 601.
Atra est ad oculorum iudicium, lon^ium
hominum ordinem in campo prospicieii-

lium.
.527.

9, 3H.
lacessita

cf.

i.

e.

pulsa solis radiis.

,,Naturale enim est, ut nietalloriim splendor plus fulgeat alia luce repercussus." S.

528. primo venlo i. e. nbi primum venfit.

Eadem comparatio est ap. Hom.
II.
.llbescere vento ponlum
4, 422.
instanlis tempestatis signuiu est
cf. Ov.
M. II, 480: Quum mare sub noclcm
tumidis albescere cocpit Jluctibus, et
praeceps spirarc valentius Eurus.
532. .41mo, fluvius Latii; cf. Ov. M.
tus

329 cursuque brevissimus Almo. Ita

etiam brevem homini Vgl. dedit vitam.
Is
autem, qui innumera hominum nomina
de fluminibus saepe
fingere cogcbatiir,
Sic 4lmonem dixit, slatim Gasumpsit.
lacsum , qui est fluviiis Bruttiorum, mox
Lmbronem 752. Lirim
Ifentem 745.
Sic in Troianis Tlypanim
11, 670. al.
aliquem et Caicum fuisse legimus.
fuerat recte, occisus enini maximus esse
14.

desiit.

e castris,

533. haesit vulnus ; nam telum ibi haeVix dubilo, quin Vgl.
cf. 2, 529.
pro udae scripserit UTja" P/.
534. inclusit, exire cohibuil, ut nequeat

ipsa advenil auxilio.

523. direxere acies: lam acie inslrucla
nec agrestibus sed luililaribus
pugnanl

sit

armis decernuul.

aiidiri; ila Cic. pr.

525

Rab. P. 47

Me

dolor

P.

364
Corpora multa virum

VIRGILII

MARONIS
535

seniorque Galaesus,
iustissimus unus
Qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis:

Dum

medium

paci

circa,

se offert,

Quinque greges illi balantum, quina redibant

Armenta, et terram centum vertebat aratris.
Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur,
Promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum
Imbuit, et primae commisit funera pugnae,
Deserit Hesperiam, et caeli conversa per auras
lunonem victrix adfatur voce superba:
En, perfecta tibi bello discordia tristi;
amicitiam coeant

540

545

foedera iungant,
Quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros.
Hoc etiam his addam tua si mihi certa voluntas
Finitimas in bella feram rumoriljus urbes,
Accendamque animos insani Martis amore,
Undique ut auxilio veniant; spargara arma per agros.
Tum contra luno terrorum et fraudis abunde est.
Stant belli caussae; pugnatur comminus armis;

Dic,

in

et

550

includitque vocem. Usitatius

ea in re est intercludere.
ftSo. ,,Vereor, ne illum qiiociue locuiu
V. 535
39, ubi aegre post seniorrjue
Galaesun verbum desidero, expleturus
fuerit" 6. 1 p. 62.
debilitat

53fi.

Dum

mediuni

in

certamen se in-

pacem composiiurus.
538. quina cf. ad 5, 560.

ferl

540

571.

commotis
Tartarum redit.

Turbis
in

Allecto

ad lunonem.
verba Servii qui:

Notanda tamen

..aequo Marte,
aperia conleiitione, bello manifesto, nam
suiit

sic

alloquitiir

per auras

cileque e.xplicatur: quum se converlissel,

evolasset per auras caeli ad Iiinonem rec.
ff{l!-

Tjd.

rec.

i.

e.

suiit

omissum esse aliquid,

velut
Ilaque ipsi noii siifficit
qui:
P/.
Laudarem
Pcserit
poelani, si haec iia reliquissel:
Hesperiam.
Est locus Italiae medio
562).
Quol turetc.
(eiectis v. 543
bas niovit error unius librarii!
:

,.Milii

adpelit, videlur."
conrexa. Forlior

544. victrix
,

CM2Rybc.

Polest

aurac. Dicit eiiam quidani

Commentarius convccta legendum, ut sit
ipsa convecla, quod difficile in exemplariConvecta probavit
bus inveniiur." S.
lahnius, Heynius coniecit caelique evecla
caeloque inp. a. Bolhius connixa, Pl.
vecta, Canlerus caeli convexa pcragrans.
aliud

dicimus.''' S.

541. Promissi potenn facta est

qiiae
effecit, quod promiseral.
Sic ap. Ov. M.
4, 509 victrix iusxi potens est, quae
iussa perfecit et F. 3, 269.
5, 258 voti
potens femina, quae quod vovendo pelieral nacla est, et Tissiphone est ap. Siat.
Theb. II, 57 potens scelerum. quae commi.sit, et ap Liv. 8, 13 consilii potentes
sunt, qui e.xsequuntur.
Neque tamen
Alleclo verbis promisit, sed re, slalim exsequendo, qiiae volebat luno.
542. sanfTuine bellum imbuit: initiavil." .S.
Cf. 554.
primae p. cf. 3, 69.
543. caeli conversa per auras Ml fa-

Convcxa
lib.^

per

auras

Probus, Asper, Uo-

per caeli convexa et

tamen esse epexegesis
caeli convexa.
Nec enim

lunonem

per auras.

lib

540. acquo Marte.

Quum starel acies,
ft antequam in cuiiisquam parlem inclinaret \ictoria, Anecto, qiiod bellum efTecisset,
laela rediit

natus dicunt hoc loco per bis accipiendum;

546.
dical.

cf.

2, 329.

Dic in amicitiam cocant ac si

Ila bella commovi, ut ne tuo qui:

dem imperio possint iii paceni redire. Et

hoc esl, quod dixil, ajfntur voce snperha.''' S.
lam enim aspersi sunt Ilalo
hd. post iunirant
sanguine Troiani.

punclum, post Teucros comnia

posuil.

550. Insani Martis amore cf. v. 462.

Et quid de bello iudicaverit poela, vides,
quum talia ipsam Alleclo inducat loquenlem.

552. terrorum et fraudis abunde esl.

Terror ex
Kenilivo cf. Gr. 266.
hoininum caede et bello subilo; fraudes
dicuntur, quibus u.sae sunt luno et AI-

De

lecto.

553. stant bclli caussae

cf.

Hor. C.

I,

AENEIDOS

LIB. VII.

JG5

Quae fors prima dedit, sanguis novus iml^uit arma.

Talia coniugia et tales celebrent hymenaeos
Egregium Veneris genus et rex ipse Latinus.
Te super aetherias errare licentius auras
Haud Pater ille velit, summi regnator Olympi.
Cede locis. Ego, si qua super fortuna laborum est,
Ipsa regam. Tales dederat Saturnia voces.
autem

555

5G.0

stridentes anguibus alas,

Cocytique petit sedem, supera ardua linquens.
Est locus Italiae medio sub montibus altis,
Nobilis et fama multis memoratus in oris,
Ampsancti valles; densis hunc frondibus atrutn

Illa

attollit

565

Urguet utrimque latus nemoris, medioque fragosus

Dat sonitum saxis et torto vertice torrens.
Hic specus horrendum et saevi spiracula Ditis
Monstrantur ruptoque ingens Acheronte vorago
,

Pestiferas

aperit fauces:

16, 18 allis urbibns nUimac

caussae cur perirent funditus.

slcteie

556. Kgregium f eneris genus, iroiiia

Laliiiiim aiitem iam
Aeiiea dicliiin
propter foedii.s cum Aeiiea factiim odil

de

bulum

Autem
et

vocamiiiime poeticum, legitur 9, 132.

ranuii

apiul

poetas

562. Supera ardua dixit Vgl. ut supera alta 6, 788 et supera convexa 6,
750.
Iii
his
241.
10, 251 de caelo.
locis omiiibus lib. scripsit super adverAdverbium tameii difticile est exbium.
plicatu ;
adiecliva auteiu neulra saepe
sunt facta substantiva ita ut adiectivum
assuinerent aUud cf. Gr. 374.
Vglii
suut iranquilla alta 2, 203, pingnia
citlta 8, 63.
10, 141, aperta serena
G. 1, 393, magna incepta 11, 469, pro
talibus ansis 12, 351, audacibns coeptis
G. 1, 40.
9, 625 coeptis ingentibus 10,
461. Alii poetae ausi sunt alia et duriora, ut Sil. 12, 4 tepido sereno, Claud.
Siinilia iam
RP. 2, 90 medio sereno.

Liviam cf. Fbr. ad 21, 1 1 et 33.

I libris autem scriptum erat superardua
ap.

est

563.
bilicuin

supera ardua.

Est locus
Italiae

etc.

Hunc

Cliorographi

lociim

dicunt.

umEst

auteni iii latere Campaniae et Apuliae,

ubi Hirpini sunt, et habet aquas sulphureas ideo graviores, quia ambiuntur sil,

autem ibi aditus dicitur iiiferoruin, quod gravis odor iuxta acceden(Idem testantur Cic. de div.
tes necat:
1, 36, 79 et Pliii. NH. 2, 91, 9^}, in
vis.

vae

Loci natura nunc nuitata;

ahsuiit.

Adesse tamen

sil-

dicitur lacus,

magna

vi et strepitu aciuani ebullieiis et

resorbens; et ipsuiu aediculae locuin inAlii
venisse (juidaiu sibi visus est.
quibus Virgilii
alia loca quaesiverunt
verba certe ex parte quadrarent, quae
quum multa eius generis iii Italia essent,
lta~
plura repererunt, quisque iiovum.

10, 662.

((uod

Hirpinis Amsancti ad Mephilis aedein. locuin (luem qui intravere moriunlur.'")

adeo ut victimae circa hunc locum noii
odore
perirenl
ad
immolarentur,
sed
aquam applicatae." S. Putant nunc esse
Fricenti.

luiio.

561.

570

condita Erinys,

quis

Ideo

medio

liae

non ad amussim metiendum

De

cf. I, 488.
Vgl., OviII, 235,
dius masculinum M. 7, 409.
iia Hor. C.
25 2 ; femininum Eiinius
3
Spiracula
ap. Servium.
Cf. 4, 462.

esse quivis videl.

struclura

568. Specus neulrum

,

sic

ex terra emissos
saevi propter acrem odorem;
I. I.
Locus ausaeva Mephitis v. 84.

vocant
PI.

facit

spiritus letales"

Vallis esl altis montibus cincta; hi densis silvis obsiti ipsam

vallem opacant e specu aquae sulphureae
teiu

ila describitur:

prodeunt et vapores pestiferi; quapropter

descensus habelur ad inferos; rivus autem
multo fragore per saxa devolvitur.
569. rupto Acheronte, proruplo cf. 1,
246.
alii
condit
570. ,,Condita Erinys;
Tainen nisi
legunt et se subaudiunl." S.
condit stare non poterras c. l. eiicis
test; ortum fortasse iude, quod quis co?i,

dita Erinys recilatum,

male excepit

teiis.

PZ.

numcn Erinys

visum

ct

t.

c.

levaoit.

lil-

condidit in-

P.

3GG

VIRGILII

MARONIS

Invisum immen, terras caelumque levabat.

Xec niinus intcrea extremam Saturnia bello
Ruit omnis in urbem
Iinponit regina manum.
rastorum ex acie numerus, caesosque reportant
Almonem puerum foedatique ora Galaesi;
Implorautque deos, obtestanturque Latinum.
Turnus adest medioque in crimine caedis et igni
Terrorem ingemiuat: Teucros in regna vocari;
Stirpem admisceri Phrygiam; se limine pelli.
Tum quorum attonitae Baccho nemora avia matres
lusultant thiasis, neque enim leve nomen Amatae,
Undique collecti coeuut Martemque fatigant.
Ilicet infandum cuncti contra omina bellum
Contra fata deum perverso numine poscunt.
Certatim regis circumstant tecta Latini.
Ille velut pelagi rupes immota resistit,
57

J.

vahat

572

terram caelumfjiie levabat relecui praeseiitia sui erat

600.

Lalinus sceptrura deponit.

minus interea

572.

jVec

573.

extremam imponit

num,

et est translaiio a

nianus

oneri." S.

1, 633.

cf.

regina mapictura

(juam

coniplet atque ornat extrema."

575. ora

foedati

Gulacsi

ad 4,

cf.

S.

S.

2,
sum eiic. Pl. Hic versus si abest,
reruiui praebent bonara sentenliam; facile
eliam aliquis moveri poterat, ut ex superinribus hocioco nomina Aluionis et Ga..crueniaii"'.

laesi repeterel.

cf.

Neque tamen

liaec sufficiunt

Recte ipse poeta

ad versum expellendum.
nomina repetiit eorum, qui anle alios insignes erant.

576. imploranlque deos ,,ad auxilium

oblestanturque Latiultionem." .S.
num : ipsum iubent testem esse, Teucros
rupisse foedus.

et

MR

al. ignis vul577. caedis e( igni

Orlum per
gaia in paucis recenlioribus.
caedis scribentes et
v.
lihrarios post
ut vocaignis, facili et crebro errore
huli formam ad proximam accomodarent.
Mediis in criminationibus caedis et
in ipso fervore ac incendio seditionis" S.
advenit Turnus et
Quam movent Latini
augel lerrorem, dicens etc. ; de qua voce
Ignis de ira
omissa cf. 4, 416.
102 cf. 2, 575
eliam dicitur 445.
12,
e.rarscrc ignes animo.
9, 66 ignescunt
irae.
Et Cicero et Livius dicunl defervescere. de/lagrare iram; neque poeticum et exquisitum est, sed a natura du,

580

585

sensu communi, quare in omniea observatur irae et ignis

vicissitudo.
Ira oculi exardescunl 2, 405.
Pl. pro igne coni.
7, 448.
6, 467.
ipse lir. coni. caedis iniquae.
579. limine pelli, quum alius admitSic dicitur limine prohitalur sponsus.
limine subbere Cic. pr. Caec. 12, 35.
movere luv. 3, 124. limen mutare
parle lolum cf. 3, 468.
Georg. 2, 511.

ctum

bus

et

linguis

132.
55.
Ver-

575

e. ignavam cf. 9, 61 4.
580. nemora insullant thiasis.
Ad
insultare verbum solel apponi dativus
Hor. C. 3, 3, 40 etc.
G. 3, 117.
Accusativus Ter. Eun. 2, 2, 54 Ae tu istanc
(forem) calcibus snepe insnllabis fi uslra
cf. 5, 235.
Ap. Sall. fragm. et Tac. \i\.
4, 59 insultare c. acc. est hidibrio habere
Itaque filii earum, quae cum
aliquem.
collecti coeunt
Amata sunt, coeunt.
cf. ad 2, 169.
582. Martemque fatigant ,.proelium
cum clamore deposcunt." S. cf. 1 280.
Martem, bellum cf. 1, 171.
583. omina ex apibus.
fata deum
ex Fauni oraculo nola.
584. perverso numine ,,irato" S. quum

Plirygiam

i.

aversum sit numen. Sic Plaut. Men.

1 Hic dies pervorsus atf/ue advorsus mihi obtigit.
Brut. ap. Cic. Fam.
11, 10 Oratiorem me esse in te posse,
quam isti sunt perversi in me, cxploraInm habes. P/. coni. Contra fata, deiis

5,5,

umque advcrso.
cum mari ventis
cum rupe, quam

Comparatio sedilionis

excitato,
fluctus

consianlis viri

non possunt nio-

148.
cf. 1
vere, satis frequens esl.
586. Ille velut etc. omni verbo omisso.
Eadem comparalio eademque comparationis forma est 10, 693.
,

AENEIDOS

LIB. VII.

367

Ut pelagi rupes, magno veniente fragore,

Quae sese, multis circum latrantibus undis,
Mole tenet; scopuli nequiclquam et spumea circura
Saxa fremunt, laterique inlisa refunditur alga.
Verum ul)i nulla datur caecum exsuperare potestas

590

Consilium et sacvae nutu lunonis eunt res:

Multa deos aurasque pater testatus inanes,
Frangimur heu fatis, inquit, ferimurque procella!

has sacrilego pendetis sanguine poenas,

Te, Turne, nefas, te triste manebit
Supplicium, votisque deos venerabere seris.
Nam mihi parta quies omnisque in limine portus,

595

Ipsi

miseri.

587. vt pelagl rvpcs ilenim aiUIitiim

offendit.
Latiiii
Compiiratio
ciim
riipe imiuota confecla
sed
est v. 586;
Et
resiimit Vgl. el exornat coniparalum.
iam aiilea U^. et Iln. iii liis vv. haeserniit,
ff^g. autem (jiios iii ed. mai. improbaverat, iii minore nuiic intactos re-

non

588. sese mole tcnet: Sic distinguendum, ut scopuli nominativus pluralis sit."

Sua

ipsius mole defendilur.

Latrare

dicuiilur vento ad scopulos

Iiide Scyllae canes explicanappulsae.
dae sunt cf 3, 424.
589. Scopuli et saxa circa sunt et undarum spumis obdiicii; ipsi videnlur irasci
et aUatrare maioreni rupem, quae ad auram intactum undis caput extolUt. Ceterum repetilum est circum, quod ut removeret, et quae aiia grala iion erant, Pl.
scopuli
eiic.
fremunt. Nos
V. 5S6
versus ferendos putanius, et ut Virgilium
etiam magis excullurum eos fuisse et
ipsi credimus, tamen eius non desidera-

iindae saepe

mus ingenium,
ginem. Rupes

ipsam spectamus imacaeli et maris inipetum sustinet; scopuli et saxa circuiu illisi

et

sis undis exsultare quasi videnlur et iiu-

pelum

fallit

augur annosa cornix.

Auras invocat. Cf. 3, 600. 9,
Aura inanis est, cui iiiinien non

593.

24;

quod audit

inest,

coiiari in rupeni.

In furore rerum

undique circumslaiilium immota manet,

Qiiare etiam circum
nec usquam fleclilur.
duplex hoc loco non putamus esse moleScopidos et saxa Virgilius iungit
stum.
etiam G. 3, 376.
Scopuli sunt prominentes, saxa iacentia ex undis vix prominentia.
Si quis
rupem prominentibus
.scopulis viderit maris fluclibus petitam, in
verbis omnia recte dicta existimabit.
Omnis impetus nihil eflicit, nisi ut alga
rupi illisa unda resorbeatur et de rupe
refundatur.
Spumea saxa cf. 1, 191.
590. laterifpie illisa rcfundilur aJga:
Alga litori adiecla signum magnae habeliis

lur tempestaiis el

alibi,

Hor.

C.

3,

17,

ut vere

Cras

foliis

est,

cf.

nemus

quare nequidquam iu-

vocal.

594.

liqiiit.

S.

mullis et alga litus inutili dcmissa

tempestas ab Euro sicrnet, aquae nisi

frangimur

translatione."

permansit

in

rupis

S.

quia bellum sumebant

deorum." S. Tu deorum respicies volunlatem, quum iaiu tibi
595. sacrilego

contra voluntalem

salus nulla supereril.

596. te manebit cf. ad 2, 194.
598. milii parta qtiies ,,scilicet vicinae mortis beneficio."' S. Portus quietis
Ilafen der liuhe, mors, sepiilcrum, saepe

apud

Romanos.

Eniiium

Cf.

ap.

Cic.

Tusc. 1, 44, 107 ]\eque sepulcrum, quo

se recipiat habeat, portum corj)oris, tibi
remisfia humanu vita corpus rcqtiicscat
a malis. Quod diclum Cicero habet ,,perquam inane."' Sen. Ag. 589 lleu quam
dulcc niulum morlalibiis additum, fitae
dirus amor
qutim pateat malis Effugium, et miseros libera mors vocet,
,

Portus

aeterna placidus quiete. Sed

etiam dici olium seiiile docet
Claud. Cons. Mall. 61 Postquam parta
quies et summum nacia cacunien iam
secura petU privatum gloria portum.
tellitris
et V. 114 eadem imagine dixit:
Attameii portus siiuiam certus eras.
pliciler de olio et securitate dici vix probatur exemplis, nec portus est in limine
ob imaginem, quae his subest verbis,
Virgilium dixisse pro cerlo habuerim; el
Servius alio ducere videuir. Is accepit
Securitas omnis in promptu est;" iam
sum iain ad liiuen
prope absum a portu
quem inlroeam. Ilaque portus
porlus,
Itaque omnis pro tolus exest genitivus.
plica et iunge quum iam totus in liinine
portus i. e. in morte sim, una mihi miseria relicta est, quod funere spolior feUci.

porlum

VIRGILII

P.

368

MAROXIS

Nec plura locutus

felici spolior.
Saepsit se tectis, rerumque reliquit habeuas.
Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes
Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum
lloma colit, quum prima movent in proelia Martem,
Sive Getis inferre manu lacrimabile bellum
Hyrcanisve Arabisve parant, seu tenclere ad ludos
Auroramque sequi Parthosque reposcere signa.
Sunt geminae Belli portae, sic nomine dicunt,
lleligione sacrae et saevi formidiue Martis:
Centum aerei claudunt vectes aeternaque ferri
Robora, nec custos absistit limine lanus.
Has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae,
Ipse Quiriuali trabea cinctuque Gabiuo
Funere

GOO

'

Von

milii mortiaque in l. p. Ld.:

omnis de Latiiio dictuin sumit,
,.schon iii der Nahe
o. i. l. p. expHcat
des Grabes."' Ot: snmque ipse in limine
/ir. coiii.

\on mihi

et

Seiitentia plana est

difficultas et ut
apparet corruptelae suspicio haeret in omnis.
Pl. non potest emendare, additque
videant alii quid possint.-'
Neque ad-

p.

huc quidtjuain

poluerunt.

Hn.

et

Mark-

land hemistichium spurium habuere.

599. funere f. spolior: ..e.xequiis tantum regaUbus careo." S. Similis conso8, 64fi.
600. Ubi non

latio

polest

inquinet veritus.
Ita quum
Latinus rebus se submovisset, Turno locus daius est, eaque poUebat auctoritate,
qua opus erat. ut recte posset opponi
scelere

lentiam

002

Arripit tamen Turnus sibi ponon babet potestatem legitimam.

64u.

Latini

ad bellura

se

pa-

rant.

601.

Morem

quissiiuis

Numa
S. cf.

602.

temporibus

3, 2s0.
3. 416.

deducit,

Livius

protinus

tivo additum. ut augeai,

.,iugiter"

Sic 2,

superla.534 re-

pulcherrimu lioma

cf.

Gr.

Bach. ad Met. 8, 49
nennt dies rerum mit Superl. den AusLobpreises.
des
umfassendsten
druck
Adde et Quint 1, 12, 16 Honesta atque
pulcherrima rerum eloquentia.
60a. movent in proelia Martem: ,,Nam
moris fuerat indiclo beUo in Martis sacrario ancilia conimovere." S.
6o4. lam imperiuin Romanum ad extremas terras progressum indicat, simuilacrimaqiit^e.xtollil res gestas Augusli.
bilc bellunt cf. 462.
Getae ad Danubiiim;

S 235 An.

6.

sit nom. sing. Arabs, nam Arabibus versui non potesi aptari. Sic adiectivum abl. Arabo fecif Ovid. Her. 15, 76

quum

A. U. 730

Gallu.s

olet.

contra Arabes

expe-

ditionem suscepit.
ad Indos: cf. 6,
795.
606. Parthosque reposcere signa cf.
ad rem 1 889.
294.
607. geminae Btdli porlae cf. 1
,

Fingit sibi

aedem

lani

in

qua inclusum

Bellum, et gemiiio aditu ab antica et

postica parte clausis foribus ferreis repacustodit lanus, ne Mars
gulis munitis,

sit

Si

sul fores

canere

bellum decretum est, Conbellum indicit, classica

aperit,

iubet.

Similis

postquam Discordia

est

opinio

Ennii:

tetra Belli ferratos

posteis portasque rcfregit.

maxuma rerum: rerum

est

quoruiu nomeii etiam de Dacis et Sarmatis usurpant; quos populos sub Augusto
Romanum imperium iiicursitantes Lentulus coercuit. nou devicit Flor. 4, 12, 19
manu cf. 6, 344.
sq.
367.
605. Hyrcanis cf.
4.
Hyrcanos et Arabes ita iungit Catull 11, 5,
adiungit
ut extremos impiirii signiflcet,
idem Parthos et Indos. Arabis dat. plur.

erumpat.

lani reserandi Vgl. ab anti-

cf.

rum facta

GIO

non Arabo noster rore capillus

supprimere furoreni. omne remittit imperium, ne se etiam

Aeneae.

G05

et

610.

De lano

has

cf.

180.

5, 418.
scribere Auic" Pl.

611. sedet:

cf.

MalIem pro

,,Su<!612. Quirinali trabea cf. 188.

in libro de genere vestium dicit
tria esse genera trabearum.
Unum diis
quod est tantum de purpura.
sacratum
Aliud regum, quod est purpureum, habet
tamen album aliquid. Teriium augurale
Quirinali
de purpura et cocco mixtum.

tonius

Apud Claudianum traergo regali.' S.

bea est ornalus consulis, Ci" Eutrop. 1.
quae
370. 464.
123.)
. 119.
2, 24.
etiam cinclus 1, 301 et cinctus Quiri-

AENEIDOS

LIB. YII.

369

Insignis reserat stridentia limina Consul;

Ipse Yocat piignas; sequitur tum cetera pubes,
Aereaque adsensu conspirant cornua rauco.
Hoc et tum Aeneadis indicere bella Latinus
More iubebatur, tristesque recludere portas.
Abstinuit tactu pater, aversusque refugit
Foeda ministeria, et caecis se condidit umbris.

Tum regina
Impulit ipsa

615

deum caelo delapsa morantes

manu portas, et cardine verso

620

ferratos rumpit Saturnia postes.

Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante,
Pars pedes ire parat campis; pars arduus altis

Belli

iiulis 1, 28 dicitiir.
Trabeis aulein eliain
reges usi sunt Pl. NH. 8, 48, 74, purpurea Roinulus 9, 39, 63. Et ap. Ov.
M. 14, 8:i8. Fast I
37 Quiiinus tra,

375 lituo puh-her

trabeaque Quirinus. El Laiinus rex 11,
334 traheam insigne regni nostri dicit.
Dion 2, 70 vestem v zotg Ttdvv zifiiois
usitaiain fuisse, Florus 1, 5, 5 eam a
cinctuque
TuscisRoinanos dicit accepisse
Gabino. Gahinus cinclus est toga sic
beatiis

dicilur

6,

et

623. ardet etc. belli cupiditate flagrat

loiigam pacem.
624. pars ardutts altis pulvertilentus
.'irduus cuiii altis cquis,
equis furit:
pulverulentus cuin verbo furit iungenEst tanien hoc iii
Cf. 3, 70.
duin est.
post

lacinia a tergore vocata

aUquid .soloecuni; nam si pars pepars arduus

ire parat ferimus,
furit sine exemplo est el vix fereiidum;
neque enim arduus est substanlivum.
Neque tanien pars ardua laiidaremus,
I/ibri aliquol dant
potius pars ardui.
Mars arduus et 31 1 arduus artis. Mhil

rum^J

est

tergiiin

iii

reiecta

cingai.

nna CiiH^tO eius

hominem ChumeHoc autem vesliinenti
ut

genere uteljatur consul bella indicturus,

ideo quia quum Gabii Cainpaniae CO civitas sacris operarelur, beUuiu subito evenit.
Tunc cives cincli logis suis ab aris
ad beUa profecti sunt et adepti victoriaiu.
Unde hic orlus est mos." S. Itaque iia
colUgitur veslis, ut tota veste sinislra
manu sublata, dextra ad defendendum
proiupta sit.
613. stridentia: e natura ductum, nain

magnae

sunt

portae

Ad has (portas v.
mina esl apposiiuin.

raro

et

inoventiir.

611.) stridcntia

li-

615. cornna conspirant: ..'lam el tubae simul inflabantur." S. ,,Cornua, quod

ea quae nuiic sunt ex aere, lunc fiebant
bubulo e cornu."' Varr. LL. 5, 117.
Certis formulis Coiisul Martein videtur
evocasse, eas repetisse miUtes simul ac-

et
cornihus
cedenles,
dalum esse belU.

618. refugit^ recusal,

git 9, 200.

et

signum

tubis

Rcgina

2,

12 et /-

Saturnia

cf.

44.

liumpit, quasi ipsos cardines evelconipenet in yb iis

diis librarii utnntur, ut idem inteUexisse
videantur.
rupit FP. cf. 2, 466.
622.

lat.

rumpit Mc

des

praelerea notatuni. Facilliina est raiio

equis mutare in eques; sed restat altis,
quod voce campis iunctum iioii habel sensum salis idoneum. Gt. coni. P. p. i.

parat; campis pars ardua latis PulveP/. coni. et Ilic

rulentus cques Jurit.
pedes ire parat ; rampis ille arduus altis .. et Vars pedes ire parat ; campis
pars altus apertis Pulverulentus equcs
Probat eliam altis campis si qiiis
furit.
velit iungere. Quuni praeferam altis equis
iungere, desidero aliquod nouien, quo arduus possit iungi, et campis uni alterive
Neque
adiectum noii habeo necessariuin.
lamen hoc loco librariorum aliquem arbilror lalere errorem, sed ipsuiu poetaui,
quum post v. pcdes cogilarel addere eqties
quod poslea consilium mutavit, arduus
scripsisse putaverim. Xoii defenditur pars

ardiius

ratione

arduu",

5,

Meae
ut

619. Foeda minisleria ex Laliiii opinione, quod belluin iniustum movetur.

620.

loco

Wgri

108 pars

et

raiioni asseiiiitur

qui:
,,624 pars
certare parati."

Ld.

Idem lameu

87
sequilur Rbeckiuni, qui versus 624
post v. 623 sublalos Iransuilil post 637,
el

ibi

disiicil,

relinet

27.

positos

P/.

eiicit.

ut Ilb., sed aliler,

v.

623

32. 33.

34.

3.5.

eliam versus
suo ordine

nam

inde poiiil 28. 26.

36. 29. 30. 37.
His

el

conalibus opus non esl apud Vglium ordo

Aperilur templiim, exciialur Ausonia SlJ^; itaque et pedites et equites
arripiunt arma, tergent, acuunt; afferun;

est hic:

24

VIRGILII

P.

370

MARONIS
G25

Pulverulentus oquis furit; omnes arma requirunt.

Pars leves clipeos et spicula lucida tcrgent

Arvina pingui, subiguntque in cote secures;

Signaque ferre iuvat, sonitusque audire tubarum.
Quiuque adeo magnae positis incudibus urbcs
Tela novant, Atina potens, Tiburque superbum,
Ardea, Crustumerique, et turrigerae Antemnae.
Tegmina tuta cavant capitum, Hectuntque salignas
Umbonum crates; alii thoracas aenos
Aut leves ocreas lento ducunt argento.
Yomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri
Cessit amor; recoquunt patrios fornacibus enses.
Classica iamque sonant; it bello tessera signum.
lursigna, iubaemiliiares sonant. 2) Quinque urbes arma nova curtunt. 3j Datur
classicum et tessera, ul egrediantur niiSic sinlites; quare celeriter armantur.
gula recte procedunt.
G86. terfrent FMR. et S. legit et pro..tergo, tergis
terfrunt pauci.
bavit.
Cf. Gr. *
de usu penilus recessit." S.

184,

4.

627. ,,/irvina esl secundum Sueloniuin

durum pingue, quod est inler cutem et
seci/res ad l(, 651.
viscus." S.
629. adeo cf. 3, 203.
630. Jtina: ..Civiias haec est iuxta
Pompiinas paludes." S. Cf. Sil. 8, 398

monte

nec

aberat.
esl

nivoso descendens Aiina

Tibur nunc Tivoli ; salis notus
urbis ad Anienem eiusque amoe-

situs

Superbum

670.
aut per transitum
niias

cf.

,,aut

nobile

tetigit illud
quod aliquando, quum a senatu auxilia poscerent
Tiburtes sub commemoratione beneficiorum,
hoc lanlum a senatu responsum accepe-

runt:

...Superbi

declivi posita,

est/v."

S.

El

urbs

in

unde supiniim diciUir ap.

Hor. C. 3, 4, 23, superbae speciem praebebat, et Tiburtes feroces erant aliosque

subiecios habebant ac Romanis diu et
maxime bello Latino.
fortiter restiterunt
631. Ardea cf. v. 409.
Crustumeri
Cii) sive urbis sive incolarum est nomen.
novatum est. Alibi legitur urbis nomen
,

Crustiimeria. Crustumerium
Crustuincolarum Crustumerini et Cru,

mium^

stumini; eralque postea ap. Romanos

tribus Crustumina. Itaque quum nomina
urbium proferantur, habendum est hoc

nomen et comparandum cum simili

Novavilque Vgl. in
Pometios 6, 776.
oppido deleto nomen propter metrum. Lch,
Lucr. 4, 680 ..neque constare adhuc puto
quomodo Crustumeri dicere potueril Vgl."
Vult Crustumerii. Fuerat autem urbs Sabinorum prope Tiberim, non procul a
urbis

630

635

Ad hisloriam cf.
Fidenis et AHia fluvio.
Antemnae et
2, 19.
Liv. 1, 10. 3H.
Antemna, ubi Anio Tiberi se adiungit.

De muris et lurribus nihil nolum.

6a2. tegminu ravant cupiluni, galeas
conficiunt, et scuta de vimine,

cui corium

BG.

33
2
ex coriice factis aut viminibus
ut temporis exiintexlis, quae subito,
pellibus induxerant."
guitas postulabat
Ea lamen scuta sunt Gallorum, et ut locus
ipse docet subito et ad ununi proelium
Talia scuta Persae dicuntur hafacla.
buis.se Xen. Cyr.
2, 9.
633. Umbo indicat sculum, ul 9, 810.
10, 684, non est pro sculo cf. 3, 468.
thoracas, ,.quia apud maiores loricae
triplici
Stat.
pectora tantum tegebant.
scrvantur peclora ferro; pcctora, nam
tcrgo nullus metus.^' S.
634. Ocreas etiam aureas habet TurDucere vox est ea in
nus 1 1 488.
induci.

solebat

Cf.

Caes.

.,Scuiis

re propria, sic Tib.

1,

3,

50 ensem duxe-

rat arte faber.

636. rccoquunt: ro^i/erepropriumverbum in operibus ex aere igni factis. Cf.
luv. 15, 166 rastra et
Luc. 7, 148.
sarcula tantum adsueti coqucre. Flor.
3, 20, li ferro rccocio cf. Claud. RP. 1,
243 incoctum metallum. Et recoquvnt
est ilerum coquendo transformanl.
dicimus et
tubam
637. Classiciim
,,Classicum apipsam et soniim." S.
pellatur quod buccinalores per cornu dicunt.
Hoc insigne videtur imperii, quia
classicum canit iraperatore praesente, vel
quura in militem capitaliter animadvertitur, quia hoc ex iraperialibus legibus fieri
Cf. Liv. 5,
necesse esl" A'eget. 2, 22.
47 Lucc orta vocatis classico ad concilium militibus, et Sen. de Ira 1, 16, 4
quum praetor
docet classicura canere,

Tessera, symconscendat tribunal.

bolum bellicum, quod ad pugnam exeunti-

AENEIDOS
Hic

galeam

Ad

tectis

LIB. VII.

trepidus rapit;

371

frenientes

ille

iuga cogit equos; clipeumque, auroque trilicem

Loricam iuduitur tidoque accingitur ense.

Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete,
Qui bello exciti reges, quae quemque secutae
Complerint campos acies, quibus Itala iam tum
Floruerit terra alma viris, quibus arserit armis;
Et meministis enim, divae, et memorare potestis:
Ad nos vix tenuis famae perlabitur aura.
Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris
Contemptor divom Mezentius agminaque armat.
Filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter

640

045

Non fuit excepto Laurentis corpore Turni.

Lausus, equum domitor, debellatorque ferarum.
bus

ilalur,

in

fuit

Jpollo

Lar

3Iarii

fJelpliicvs,

gciitirix.''^

seilicet propler coiifiisioiiei,

beUo

in

r/et/s,

iii

Caesaris

enus

S.

doce

illa

639. auro trilicem loricam cf. 5, 259.

(/ne cf. 1
701.
640. Jidus ensis.
Cf. ad 10, 593.

Plioebe
Theb. 4, 651
nos rara manent exordia famuc.
Docet hic versus certas aliquas ex
antiquilate narrationes exstitisse pau-

646. Cf. Slal.

iit

Sullae

r.50

cissima.s.

041

646.

Latinorum

socii

reccu-

seutur.
641. Pandite.
Idem versiis lO, 163.
Aperite Helicona, domiim vestram, ex qua
prodeatis canentes.
Translata signilica-

pandere rem est narrare aliis ut 3,

179. 6, 267; pandere oracula, dare oracula 3, 252. 479; pandere viam 6, 97.
Liv. 4, 15 et pandcre carmina dixit
tione

Lucr.

4, 8.

Cantus movere

cf.

1,

262.

Aptjssime iungitur cum pandere. Ipsae

enim Musae sequenlia canunt, non poeta.
Quare iam hanc propter caussam praeferendum est movcte alteri monelc, quod
iam apud Servium notatum est et errore
calami ortum videtur.
In Helicone
Movoav hQov ,iCil rj Itctiov y.Qijvr] nal
TO rav Aii^rj&Qidcov vvficpav uvtqov
cf. Strab. 9, 2, 25 p. 410.
Musae invocanlur, ut v. 37 et 1, 8, quae, Mnemosynes filiae, narrent ea, quae vetuslate
remola sunt, et quae morialis, tantilli

temporis homo, nescit.

Sic ll', 163.
Huic loco simillimus est Ov. M. 15, 622
Eodem modo Homerus, quum Graesq.
corum copias enumerat, Musam invocat
II. 2, 484.
642. acciti M. rec. ff^g. Ld., exciti
in Mss. ceteris? rec. Rb.
643. iam tum, in laudem dictum Italiae.
644. Et viros et arma descripturus esl.

Sic iunxit

iam

645. Cf. Ov. 15, 623 scitis enim.,

vos fallit spatiosa vetustas.

nec

647

654.

Mezentius.

647. Mezentius cum filio Lauso ex

Etruriae urbe Agylla sive Caerele pulsus,
Ardeae conimoratur; ibique eos quos seciim in exilium duxerat armasse fingitur.
Habes alterum
Plura de eo 8, 479 sq.

Non mirum sl
Tarquinium Superbum.
et contemptor divum et sacrilegus Mezenlius contra piam gentem prior arma corContemptor divom dicitur sec.
ripuil." S.
3Iacr. 3, 5 quod divinos honores sibi
Hic aliDeinde addit haec
exegerat".
quos in bello non iiiqnos commemorat
:

Item iii sequentibus aliquos invenimus, quos hic omnino non posuit."
Tyrrhenis ab oris ,,oriundo, Tuscus,
non qui nunc de Tuscia venit, quem anIla ab
lea pulsum a civibus constat." S.
praeposilio omisso parlicipio signat originem, unde aliquis est egressus cf. 1,
8
380 genvs ab love summo. E. 1
G. 3, 8
agnns ab ovilibus nostris.
paitor ab Amphryso. 243 dulces a fonOv. M. 9, 136 viclor ab
tihus undae.
Oechalia (Hercules). Liv. 1. 50 Turnus
Herdonius ab Jricia. lustin. 4, 2 veGr. 8 317 An. Neterani ab Himera.
que lamen est pro genitivo; non est victor
ab Oechalia victor Oechaliae, sed qui
venit ab Oechalia vel inde nomen vicloris
osper cf. 729.
accepit.
649. De Lauso cf. 10, 789.
650. excepto corporc Turni : ex more
veiiis.

Romano

inter corpus et

distinguit

cf.

Gr.

animum

S 359,

2.

diligenler

VIRGILII

P.

372

MAROMS

Ducit Agyllina neqindquam cx urbe secutos

Mille viros, dignus, patriis qui laetior esset
Imperiis, et cui pater haud Mezentius esset.

Post hos insignem palma per gramina currum

Victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro
Pulcher Aventinus, clipeoque insigne pateruum
Centum angues cinctamque gerit serpentibus Hydram
Collis Aveutini silva quem Rhea sacerdos
Furtivum partu sub luminis edidit oras,
Mixta deo mulier, postquam Laurentia victor
Geryone exstincto Tirynthius attigit arva,
Tyrrhenoque boves in flumine lavit Iberas.
Pila manu saevosque gerunt in bella dolones,
Et tereti pugnant mucrone veruque Sabello.
ISequidquam

652.

secnuiiitur

dominum nou a morte

Hore pairis iraperio laetaretur,

esset

eandem

esset

repetiit

formam.

uterelur.

396.

Consulto

Pl. coni.

dignus,

8,

cf.

patriis cui laelior actas Imperiis et quoi

pater haud Mczentius

655

669.

esset.

a VirgiUo fictum noomnia quae de eo narranlur. Is

660 a monte nomen sunipsit
v.

et

etiam
erauiue, ul Iradil S., Aveniinus aliquis
aul rex Aboriginum, aul Albae, ei in
monte sepulius, qui id nomen lenuii.
Hoc firmant Dion. 1, 71. Liv. 1, 3. Advenerat Aveniinus equis et ciirru, quibus
vicioriam reporlaverat, et osienlai eos
non minus clipeum, iu quo liydra illa
Lernaea, quam paier occiderai erat depicla.
De insignibus clipeorum cf. 2,
Iia et medio aevo equiles ab ani392.
maiibus occisis sua insignia depromere
amabant; nec minus filii pairum assumebant insignia, unde orla sunl insignia
generum perpelua. Feceruut id filii ei
pietaie ducii,
el quod forles a foriibus
,

creari opinio erai, ut

faclis gloriarentur.

5,

70,

346.

quod
Cic.

est

11

ex more
palma.

filii

patrum

vicloria,

praemiuui vicioriae

Pliil.

5,

11 elc.

ut

ut 5,

Liv. 10,

47 codem anno C4o9 a. u.) palmae tum

primum, tran^lato e Graccia more, victoribus datae.
puUhro, forii" S. cf.

761.
657. Simillimus esl locus Silii 2, 156,
ubi Herculis sacerdoti Teroni exuviae
capili imposiiae tegmenque
leonis terribilem altollunt excelso verlice riclum.
Centum angues idem caelaiura insigne
gerebai in clipeo et seclis geminam serpentibus hydram.''
Neque lamen ex eo
V.

665

cinctam in sectam mulandum esi,

quod fecit P/. neque enim necesse eral
viclum serpenlera pingi, sed vivo iion
minus res poierat indicari.
In promptu est
659. lihea sacerdos.

liic

comparaiio cum Rliea Silvia, Itomuli maIre; praesertim quum Mars cum Hercule
muHis caerimoniis confundaiur cf. 8, 285.
luminis
660. furlivum cf. 6, 568.
oras: Iia G. 2, 47 Ennius ap. Cic. Rep.
Lucr. l
23.
180.
171.
1, 41, 64.
1388 elc. Val. FL 4, 702.
5, 779.
De voce ora cf. 2 282.
661. Mixta, iiiyHGa, Graece dixil.
Miilier compeiidiose, deo raorialis.'" S.
Laurentia arva dici possunl laliore
Melius taseiisu pro lolo Latio. cf. 47.
men S.: ,,Laurcntia arva: Laurenium

Aventinus.

656. Aventinus:

men,

660

laetior palriis imperiis, qui nie-

6.53.

qui

ii,

defeuduut.

G55

civiias plurirauin poluit.

ciiia

loca

Unde

nunc

eius
ait

Nam omnia

vi-

imperio subiacuerunl.
arva Laureniia; quuin

iuxia Tiberira armenia Herctiles paverit.

Secuiidum aniiquura silum aiiie Albam et

Romam

Tiberis Laureniiiii fuii lerrilorii."

662. Geryone rege exslincio el bobus
absiraclis redux ex Iberia pervenit in

lialiara

de quo

Hercules, ubi
8, 190 sq.

cf.

Cacum

inlerfecit,

Diciiur autein

et

Geryon el Geryones 8; 202 el tricorporem euni fuisse iradunl sive lergeminura

Lucr. 5, 28.
cf. 6, 289.
8, 202.
663. Tyrrheno
Iberas: Xola oppo-

sila

exlreiuis locis posiia.

lacunam

Hiberas

ed.

esse sialuii, caussanique addii Hic desidero miliium quos

Aveniiiuis ducit meniioneni aliquam."
664. Dolo esl ,,ingens conlus cum
ferro brevissirao."
Varro ap. Serv. h. 1.
665. Teres niMcro parvus gladius, quavcru Saiis erat poslea Roraanoriira.
bellum quid est'? Samnilibus proprium
teli genus erat aavvLOv, Samniles auiem
cf. Sirabo 5, 3.
Sabellorum gens eral.
lib.

et

li.

1.

AENEIDOS

LID. VII.

373

tegiimen torquens inimane leonis,

saeta, cum dentibus albis,
Indutus capiti; sic regia tecta subibat,
Horridus, Herculeoque Immeros innexus amictu.
Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt,
Fratris Tiburti dictam cognomine gentem,
Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus;
Et primam ante aciem densa inter tela feruntur,
Ceu duo nubigenae quum vertice montis ab alto
Descendunt Centauri, Homolen Otlirymque nivalem
Linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens
Ipse

pecles,

impexum

Terribili

228. G. 2, 168 Volsci veritli diciiiivcru spiculuni esl ap. Tib. 1, 6,

49 videlurque ideiii esse quod venitnm,
quod eral ,,leluiu breve et aiigustuni"
Non. p. 554. el Sil. 3, 364 dixit lcnui
instare vcrulo.
Quod non diciuni est,
qui gerant aruia, sane durum est
quod
1

p.

lur, et

vitiuni tollere sludel

manus
saiis

Pl.

scribeiido:

l'ila

veruquc Subellae. Sed poeia

geiUem indicasse veru Sa-

habuil

bello.

666. Ipse
el

equos

elsi

qui vicloriani

cst; pro sago

torrjucns:
iia

iani

babel

8,

habet

reporlaruiit

lerguui

460

veloces
pedcs

leoiiis.

Demissa

ub

taeva panlherae terga retorrjucns.

Uuni pelie leonina legilur,
eius capile pro galea
utitur.
Iiaque turqncns
stibiuncluui est pariicipio indutus, qiiare
abesi copula.
Aique id ipsuni, unum
parlicipiiiiM alieri subiuiigi, quod esi eadem fornia, quaniquani raro apud LaiiQiiod
nos reperilur. (Cf. 8, 55!>.)
si torquens el inilutus alieruni ab aliero
dependere negauir. abest copiila noii bcne.

Usum

680.

praeposiiionis

crim

lam induere alicui

quiil dicilur,

el

vide

II,

sibi

ali-

el

accusativo
2, 273;
ab usu ab-

iiulutiis cuni

vesiis iiincluni saepe legiiur

cf.

capiii vestcm
horret, eisi poiesl aliquo modo e.vplicari.

sed iniliitus

capili esi v. 689.

667. Bb. scribit inpexum os saeta
additque ,,o.s oni. iibri."
668. sic: iia indulus cf. 1, 225.
Sed liorrida
669. hurriilus cf. 5, 37.
Caussa tradiiur, ..quod in
esl lola oraiio.
re horrida horridiore eiiani diceiidi uenere
ulendum piila\ii.'" ff^g. Noiiduni limavil
poeia, iieque laiiien nobis licet
locuiii
Sic

aequioreni resiiluere
verboruni decursuni, sed subsisleiiduni
inne.rus
est in iis, qiiae dedil poeta.
MVybc innixiis PR quod ubique vaiiatur
emendandi.
cf. 217.
.^lulli snnt cunalus
Ld. indutus substaniivuni habei, appositum id ad tegumen.
Rb. post \. 663

verba

niulare

ei

cum

d.

70.

inferl os.

tcgumen

sela,

68.

67.

69.

impexum

pedes
ros

675

esse lacuuam, deinde versus ordi-

suniit

nat 66.

post

670

a.

luin

in

v.

67

Pl. scribit ]pse

rictus immane l. T. i.
J. capiti, atque hume-

impexus amictu Ilorridus Herculco,

sic r.

t.

s.

670 677.

Calillus

ct

Coras

fratrcs.

670. moenia
gentem cf. 5, 734.
..Tibur sicul Cato facit leslinionium a
Caiillo Arcade, praefecto classis Evandri,
sicut Se.xliiis ab Argiva iuventuie.
Caiillus eiiiin, Aniphiarai filius, post prodigialem pairis apud Tliebas interituni,
Oeclei avi iussu cuni onini fetu ver sacruni (de quo voto cf. 796.) missus,
tres liberos in Iialia procreavil: Tiburtum, Corani, Catillum, qui depulsis ex oppido Siciliae (id est eius regioiiis Ilaliae,
qiiam aiiiiquo lempore Siculi lenebaiiQ
veieribus Sicanis a nomine Tiburti frairis
naiu niaximi urbeni vocaverunt."
Solin. 2, 8.
Hiiic ap. Hor. C. 1, 18, 2
Tibur moenia Calili. Ov. F. 4, 71 7'tbiir,

Argolicae

quud po^uere manus.

Argeo positum co-

H. C. 2, 6, 5 Tibur
lono.

671. Tiburti iam defenditur voce TiConditor et Tiburs et Tiburacer cf. 10,
tus el Tiburnus dicilur.
308.
674. Homolc el Othrjis monles Theshabiiaruiii
Ceniaiiri, quare
ibi
saliae;
Aliier explicai vonubigenac diciintiir.
cein S. ad 8. 293, qui deducit inde. quod
de Ixione et niibe, Iiinonis loco ei obCenlauri
iecta, procreaii sint Centauri.
auiein, qui equis ferebantur, immani corbnrtia.

pore fiiisse dicunlur.

676. Ila ab apro Calydonio ,,sternitur
incursn nemus et propulsa fragorem
Tales deOv. M. 8, 340.
silva dai"
scripiiones non offendunt, si cogiiamus,
quaniopere poetae sibi placueriiit iii de.^cripenda iniiiianilaie corporum, qua prisci
bomines praestiiissent. cf. 12, 700.

P.

374
Silva locum,

VIRGILII

MAROMS

magno cedunt

virgulta fragore.
defuit urbis,
A^olcano genitum pecora inter agrestia regem
Inventumque focis omnis quem credidit aetas,
Hunc late legio comitatur agrestis;
Caeculus.
et

Nec Praenestinae fundator

(i80

Quique altum Praeneste viri, quique arva Gabinae

lunonis gelidumque Anienem et roscida rivis
Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascit,

69(1.
Caeculus.
()TS
H78. ^Piaeneale ( Palcilrina)^ ut Xeiiodotu.s, a Praeneste Ulyssi.s iiepote liatini filio, ut Praeiiestini sonant libri, a
Caeculo, quem iuxla ignes fortuilos invenenint, ut faraa est, l)ii>Horum sorores"
Solin. 2, 9 .,Cato in Originibus ait, Cae-

coepit eos

lasset,

bilarent,

moli

omiies

Depidio noraen fuisse et cognoinenlum

Caeculo tradit iibro qui inscribitur V/oDe
rius aut de fortuna'''' Scbol. Mai.

raliones.

muHi quidem

scri-

adeo
possit

ut

ne

urbis

diligenter

quidem

lae civitalis cerla ralio

Romae

origo

igilur

tau-

nou apparet,

non

agnosci.

Si

inirum, si in aliarum opiiiioue dubiiatur.

Unde nec historicos nec commenlatores,
condemnare
varia diceiiles,
imperitiae
debemus.' Xam anliquitas creavit errorem et plerique fundant, plerique aiigent
et ad se Iransferunt nomina, quam rein
eliam non parvura errorem afferre manifestuin esl.
Praeneste locus est haud
longe ab urbe...
Ibi erant Ponlifices et
dli Iiiiligetes sicut eliani Romae.
Erant
eliain duo fralres qui rlivi appellabautur.

Ilorum soror dum

siliens

unde

ad focum sederel, deulerum percussil

Poslea enixa
concepisse.

scintilla

dicilur

eius

pueruiu iuxla lemplum lovis abiecit, quem

virgiues aqualum eunles iuxla ignem invenluin susluleruiil
qui
a fonte haud
longe erat.
Unde Vulcani dictus esl
filius.
Caeculus aulem ideo
quia oculis
minoribus fuit, quam rem frequenter efficil fumus.
Hic poslea collecla mulliludiiie. postquam diu latrocinatus esl, Praenesiinam civitatem in monlibus condidit.
Ei quum ad ludos viciuos populos iiivi,

ut

secum ha-

iactare

flamma circumdaius.

est

cani

pserunt,
ad plenum tamen Ptolemaeus
De Ilalicis auGraece, Latiiie Plinius.
tem urbibus Hyginus pleiiissime scripsit
Apud omnes taet Cato in Originibus.
men si diligenter advertas, de auctoribus
conditarum urbium dissensio inveuilur,

hortari,

pro gloria

se

filium

Quod quum illi noii creesse Vulcani.

derent, invocato Vulcano, ul euin filium
suum comprobaret, omnis illius coetus

foco
peteiites in
ctilnin virgines aquam
invenisse, ideoque Vulcani filium existimasse, et quod oculos exiguos haberet
Hic coHeclitiis
CaecuUim appellalum.
pastoribus Praeneste fundavit. Hunc Varro
ab Dejiidiis pastoribus educatum ipsique

civitalibus totius orbis

et

siniul

Quo

comVulHinc est

facto

habitaverunt

et

esse crediderunt.
credidit aetas, quasi post
Spero te non gravalum,
dubitaiionem'' S.
quod lam muiia tibi de uno perlegenda
flliuin

omnis quem

fuerant homine; neque ilerum tibi molestus

ero, neque de alio adhuc exstant lot nar-

679. Quem regem omnis aetas credidil

Vulcano genilum esse inler pecora inPl. coni. re^io.
venUimque in focis.
H81. late legio .M. rec. Rb. legio late

PRAybc.
682. ,,,4ltum quia iu montibas localum."
Praenesle ob silum bellis civilibus
Romanorum pelilum est; olitinuit Mariiis,
De urbis
occupare conaliis est Calilina.
silu eiusque inforUinio cf. Slrab. .i, 3, 1
arva Gabinae Iinionis: ,,Gabii
p. 238.
diu in agris morali landem Gabios condiderunt; unde perile arva di.xit iion nioenia
(qua re iirbem Gabios iioiulum fuisse indical.
Cf. 6, 773 et 3. 702 et 704.).
Sane illic luiio religiosissime colilur. Est
aulem locus haud longe ab Urbe" S.
683. gelidumfiue Anicnem. qui Tiberi
S.

influit

esse
Sil.

minc

Teierone.

Gelidam

aqiiain el alii poetae significant

10,

363 gelidis ,hno vndis,

gelidus sulphurcis uudis.

4, 17 /iniena frigora.

Stat.

12,

eius
ut

538

Silv.

4,

684. Hernica saja Sabinorum lingua

saxa hernae vocantur." S. Hernici qiii
foedere Sp. Cassii (a. u. 487) cum Romanis et Laiinis iiincli, poslea aiilem
Urbs
bello peliti forliter el diu reslilerunl.
divcs
capilalis erat Auagnia, ylnagni.
A. ferlilis, nam Sil. 8, 393 Hernicaque
impresso raduntur vomere saxa, quis
putri pingiiis sulcaris iiiagnia gleba
et
12, .^32 surgit suspensa lumenti
dorso frugiferis ccrealis .4nagnia glcbis.
pa^rit vulgala et ap. Servium et
Macrobium Sat. 5, 18; neque offendit, si

AENEIDOS

Amasene

Quos,

pater,

Xon

375

LIB. VII.

illis

omnibus arma

685

currusve sonant: pars maxima glancles

Liventis plumbi spargit; pars spicula gestat
Bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros

Nec

clipei

Tegmen habent

capiti;

vestigia

nuda

sinistri

690

crudus tegit altera pero.

At Messapus, equum domitor, Neptunia proles,
Quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,
lam pridem resides populos desuetaque bello
Agmina in arma vocat subito, ferrumque retractat.
Hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos,
Instituere pedis;

vocativus //masene cf. 2,

cf. 12, 2b7.
fi85. ytmaseiius fluvius ineiiioratur etiam
547.
1 1
Praeierea uiius euui nieniorat
Vibius Sequester 'imusenus Privernaf/nm." Fluvius vicinus civitati PriverPater, quod deus fluvius
nalium." S.
est.
Itatiue et Gabini et Heraici et
Privernates Caeculo subiecti sunt.
8H. glandes cf. 9, ."iHH.
687. spargit cf. 12, 51.
C,a\c688. liina manu cf. 8, 661.
rus et nialeria diderl a galea cf. 7s5, et

pascil

.seciiiitiir

De currihus

56.

forniia

paleriis

eniin

erat

pressior;

eo

ntebanlur veliles Roniani Polyb. 6, 22, 3:

Veles TiQOg^TtiKOOHilrai
dl Kdl Xtrai
iticpiv.i(f)aXai(p noxi 8\ Xvnsiav tj ti
Tcov ToiovTcov tTiiTi&iTai o-KSTtrjg a(ia
Cf. 8, 664.
ytal erifiiiov ^dQiv.
II, 577 et
689. Tcgumen ul 632.
tegmen ui 666. 3, 394 recle dicitur.
690. Sunt et fiiiidilores el iaculalores;
pilei geiuis liabeiil fjaleros e pelle lupina
faclos, siiiislriiia pedeni nuduui, dextrum

perone lectum.

..Pero

est

rusliciim

cal-

ceamenlum" S. ut ap. luv. 14, 186. Sic

apud Persium 5. 102 peronatus arator.
calceato

Idein de Sabinis narrat Sil.

Liv. 9, 40.
8, 421, de gladiaforibus luv. 6, 256.
Qui autem iocus ex Vegetio 1, 20 affertur,
ubi ita niilites muniti dicuntur, ut pedi-

scutati praetcr cataphractas et ga/cos etiam fcrrcas ocreas in dcrtris

tcs

Romanos non conteiitos fuisse,

docere:
quo scuiatus miles poterat esse conteiitus. ut sinislrum crus ocrea tegeretur, ut
eliam dexlrum crus ab lioste inaxime remotum tutandum esse arbitrarentur. Hic
igiiiir locus morem necessarium, quo si
una tantum ocrea utebantur, ad sinistruiu

pedem

Sed
quae exceplo pede totum cor-

alligabanl, videlur confirmare.

talia scuta

pus tegerenl, iaculatores et funditores noii

iieque pero vel calceus pedem
habebanl
saiis potuit defendere contra tela. Proplerea auiciu uno pede niido, altero calceato
ulebanlur, ut firmo gradu consisterent,
quod maxiine opus erat iaculatoribus, quiQuem
bus firinari debebat pes dexter.
morem fnisse noii possum demonstrare
;

sed ita res ipsa probat, ul

Ila Plataequaerere supersederim.

locis aliis;

locos

enses
quo certiores incedere posseiit,
dexlro pede nudo, sinislro calceato usi
sunt Thuc. 3, 22 neque eo loco quaeren,

arbilror.

diiin

quem morem

Inslituere i^esligia est

Ita insistere
incedere.

407

secuti sint.
certo

figere.

gradu

vestigia Lucr.

1,

al.

id videtur

cruribus cogcrentur accipcre,

morem

in Italia fuisse, ut uno pede

aUero luido iretur ad beUum,
nusquam adhuc quod sciam reperi.'" Haec
dicit Macrobius Sat. 5, 18, qui Virgilium
Aetolis
Graecos secutum esse affirmat
enim eum morem fuisse doceri loco Euripidis et AristoteUs, Euripidis, qni laevum,
Aristolelis, qui dextrum eos pedem nudum
Nescio qui faclum sit,
liabuisse dicant.
ut post haec multi peroue ocreas siRuificatas puiarent. quae si in uiio tanium
Sic apud
pede erant. erant in sinislro.
Samnites sinistrum crus ocrea teclura erat

,.Hunc

695

691.

Messapus.
(j91
705.
De Messapo Tuscae regionis

prin-

erat modo
certum est
in Italia inferiore Messapia regio; eiusque
rex Messapus memoratur, a quo Ennius

cipe

aliqiio

nihil

domitor
suam duxit originem.
equorum ,.animalium, quae pater invenerat," S. quum de Athenis certaret
cum Minerva.

poeta

692. Quod Messapus igni non sternifinxisse poeta videtur ob Hirpinorum

artes, quas vide ad 11, 785.
desueta
693. re^ides ita 6, 814.

tur,

5, 332.
694. relractat cf. 10, 396.
oppidum
695. ,.Fescenniiim
nuptialia inventa sunl carinina.

cf.

est,
lli

ubi

autem

populi ducunt originein ab Atheniensibus."

VIRGILH

P.

376

MAROMS

Hi Soractis habeiit arces Flaviniaque arva,

Et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos.
Ibant aequati numero, regemque canebant,
Ceu quonclam nivei liquida inter nubila cycni,

Quum

sese

Dant per

700

pastu referunt et longa canoros

sonat amnis et Asia longe

colla moclos;

Pulsa palus.

Xec quisquam aeratas

acies

ex agmine tanto

Nunc eo iii loco Civiia CaslcUana.

Non procul Falisci, (luorum urbs Falerii.
Sed memoralur etiam urhs Aequum Fa-

S.

liscum a Slrab. 5, 8, 9 p. 286 in via

Flaminia silum. Ita 4equos Faliscos dixit
Sil. 7, 496.
Faliscos Aequis ex parte
Faliscos
constitisse putat Nieb. 1, 73 sq.
esse, qui in aequo i. e. plano habilaveAerint Ollfr. jVIuller Elrusc. I, 110.
quum conlra ff^g- derivat ah Osco Aipo,
quod altum significet; cum hac deriva-

consenliunt,

tione

Falisci a faln
ductum iudicant;

turribus

altis

orla

(_at,

qui

Falerii,

turris Fest.

ut

sinl

habitent.

p.

A. F.

Falesii,

Cimini ad utrumque genimons nunc Montaorna di

Jiterbo. lacus Lago di firo sive de
lionciglione non longe a lacu Volsiniensi.
Mons clarus proelio, quo Fabius Tuscos
devicit ..Aliquando Hercules ad hos poStrat.

2.

tivus esl.

C.

pulos venit, qui quum a singulis provocaretur ad ostentandam virtulem, defixisse

dicitur vectem ferreum, quo exercebatur.
Qui quum terrae esset affixus et a nullo
potuisset auferri, eum rogatus sustuiit.
Unde immensa vis aquae secuia est, quae

Capena non

88 de-

Ciminum lacum

qui

procul a Tiberi et Soracte; in agro erat

lucus Feroniae cf. Sil. 13, 84 Itur in
agros Dives ubi ante omnis colitur Feronia luco Ft saver Tiumectat fluviulia
rura Capenas. Adde Liv. 26, M.
De
Per
sacris quae ibi sunt cf. 11, 785.
incos Capenos prodit Vgl. urbem Cape-

in

Farisca Argis
quae cognomiNH. 3, 8.
/ie-

auctor est Cato),

natur Elruscorum" Pl.

quos adieclivum liabet Serv. qui iustos
autem dicit, quia P. R. missis decem viris
ab ipsis iura feiialia collegit et nonnulla

supplemenla duodecim tabularum accepil,

ab Atheniensibus decem hahuerant
tabulas." S.
Quantum huic tribuendum
Ld. quosit e.xplicalioni ipse expendas.
At fti tiabcnt
qne per iustos explicat.
Fescenninas acies et Aequos Faliscos
Ili
Pl. proposuit
non est ferendum.
Fescenninos colles. aequorque Faliscum ;
sane bonum.
At nou bene coniecit: nam
non esset ortum,
hoc si scripsisset Vgl.
quod nunc legilur. Ex lihris nihil noiatur
praeler: cqui currusque Faliscos. Simplicissima esset ratio, acies mulare in arces
et Aequos Faliscos diclum accipere de oppido
quod erat Acquum Faliscum. Cf.
Crustumeri.
Et arces v. 696
v. 631
lib. post v. 695 sumit esse lalegitur.
cunam. Milii quaedam excidisse viden-

nam

fecit."

S.

nam tum nondum

fuisse.

698. acquati numero: certis ordinibus;

reoremque
S.
,,digesti in ordinem."
cancbant more ovanlium.
Erat eiiam
omnino mos in incessu militari carmina
Ita Sil. 8, 422
in heroes canere.
de
Sahinis:
Ibant et Ineti pars Sancum
voce vocabant Auctorem gcntis, pars
laudes ore fcrebant, .Sabe, tuas.

699. nuhila, MR. quod absurdum pulat

Rb. et ortum ex 5, 525, ubi liquida
nubila niemorantur; res per se prohabilis,
flumina P. improhat E. Hoirmann, rec.
quondam cf. 2, 367.
Rh.

Desideralur verbum velut ducunt"

deinde ponil 96. 97 post 703. 4. 5, post
Probat id /rrf.
98. 99. 700. 1. 2. 6.
p. 465.
696. Soracte (S. Silveslro) mons ad
Flaviniaque arva:
Tiberim cf. 11,785.
,,Locus est in Iialia F/ay/n/wm nomine." S.
Vides non mulla eum posse narrare. Apud
Sil. 8, 491 legitur Flavina.
697. Ciminium saltum sive montem,
lacum Ciminium et Ciminum dici docuerunt Drak. Liv. 9, 36.
Oudend. Front.
tur.

701. Asia palus

"Aaiog Xsififov , ad
Cayslrum Asiae minoris fluvium, unde
,

Asiae nomen fluxisse

A^ia prata.

toti

fertur.

G. 1,

383

dicit

703. Ea est senlentia:

Ut incedebat
agmen cum cantu
e longinquo aliquis
volucrum cum clangore volanlium gregem,
,

non

viros

mililares

accedere

puiasset.

702 ad cantum
Non absonum esi 699
705 ad numerum niiliium,
referre, 703

non salis cohaerere videnlur, vide

ipsum versum plenum non esse, qui has
^fisceri esl conduas partes iungat.
gregari ut G. 4, 75 ad praetoria miset

si

ccntur.

AENEIDOS

377

LIB. VII.

gurgite ab alto
Urgueri volucrum raucarum ad litora nubem.
Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum
Agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar,
Claudia nunc a quo diffuuditur et tribus et gens
Per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis.
Una ingens Amiterna cohors, priscique Quirites,
Ereti manus omnis oliviferaeque Mutuscae;
Qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Yelini,
Qui Tetricae horrentes rupes montemque Severum,
Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae;
quos frigida misit
(v)ui Thybrim Fabarimque l)ibunt;
Nursia; et Hortinae classes populique Latini;

Misceri putct, aeriam sed

706

722.

706. Ecce

quod tanta

Clausus.

lam
2, 57 et 3, 477.
ex quibiis aiitiqui Roinani

cf.

laiidaiitiir iUi,

oridinein diicunt.

Sabijii antiriua nalio:

"EoTL dl TtccXaiozazov yivoq ol Za^tvoc

xat avTox&ovfg Slrali. 5, 3, 1 p. 2<{8.
Propterea Sabinoruiu ducein facit Clausum
ariquem quod Alla Clausus fcf. Liv. 2, Ifi)
ciiin quinquies
miile clienlibiis noinain
coiiiinifjravil et, quod
tanlopere auxerat
civilalein,

ipse

Claiidia

et

Claiidiaiu

appellala.

grenlein,

per

eliamluin nohilissimam,

gustum
Tib.

imperatores

leinpiis

et

ex qua post Au-

prodiere.

Cf.

Suet.

partem data Roma

foedere consrnulo

urbem Sabini

iii

laiidat

lla

omne

I.

709. In
est

recepliis est,

patricios

in

Irilius

cuiii

Sabinis
T. Talio, quo

recepli sunt.

710. j/miternum, patria Salluslii hisloriarum scriptoris. nunc .S\ J ittorino vicus
ab Aquila in Abru/.zo ul1 mill. Germ.
teriore; vi captum a Roinanis liiv. 10,
prisci Qitirites, qui Cures iiicole39.
bant, palriam Numae, nunc Correse ad
flumeii eiusdem noiniiiis.
Quirites re-

cenles sunt Romani.

Firetum prope Tiberiiu in via Saaut vicus Monte liolondo

Muttiscac
aut Uimane, cf. Strah. 1. 1.
sive Trebula, non procul a vico Monte
.,Trebulani qui cog;nominaiilur
Leone.
Tqt]Mutuscaei" Pl. NH. 3, 12, 17.
Porpre TB y.al^Hgr^TOV uTiaca 8' avTcov
t) yij diatpfQovTcog ikaLOcpvTog iOTi etc.
711.

nunc

laria;

I.

712.
Uicit

non

1.

yomentvm Hoc ex sua

persona

poela, nani adbuc civitas Nomeiilum

fuerat,

ut in sexto ait."

,,Verinus lacus

est

S.

Cf.

circa Reate

773.
iuxla
517.

agrum, qui Rosulanus vocatur, cf.

Varro tamen dicit lacum hunc a quodam
consule in Nartem vel Nareii fluvium,
jiam utrumque dicitur, esse diffusum, post

est

perlicae

loiiffiliidinem

715

feriiliias.

alliludo

RR.

1,

iit

su-

7^, quiii

diem demptiim esset,

quod Vj;!.
per iioclem crescebat

eliam quanliim

tanlum

710

ea loca secuta

peraret herbarum fNarrat

per

transiulit G. 2. 201..." S.

713. Tctricae riipeit Telricus moiis iii

in Apennino esl
Sabinis asperriinus." S.
iil mons Severus.
Qui sinl nescilur; siint
GiilHiiiK, Micali, qiii telricas nipes voliint
esse S\ Giovanni, Corno, il gran Sasso.
;

714. Casperia Cninc /'pra^ el Foriili

Civita Toma^sn^ civilates siinl."
S.
Vides qiiam sinjiiilaria Serv. potiit^rit
aflTerre,
qiiare noli a nobis exspectare
pliira.
Forj/Ji vicus dicitiir a I.ivio
2fi. II.
;\Ieinoraiur ciim
Sirabone 1. I.
Caspcriiln el Amilerno a Sil. 8, 41fi.
Jiumcn Jlimellae Ciiuiic Aia} de genitivo
cf.
..Hiniella Sabinorum
prope
5, fi2.
Casperiam urbem'" Vib. Sequ.
(nuiic

715.

Tiberim

vulg. qiiam
ut

3, 500.

M.

et

formam

Thybrim

Serv.

praeferre videtiir Vjjl.

7. 151. 242. 8. 64,

6. 87.

Faharis aut Farfarus

ad 8, 31.
(nunc Farsa~) Tiberi influit a sinisira
parte supra Cures.
Cf. Ov. M. 14, 330
cf.

S.

amoenae Farfarus undae.

Str.

eliam

705

71fi.

S.

Vi/rsia C^orcia^ ..Piceni civilas"

palria Sertorii.

Ampliorem enim

facit

regionem, quam cerle poslea

fuit, ita et Horta quae est in loco,
ubi
Nar Tiberi adiungitur, a Plinio Etruriae
oppidis annumeratur.
Classes siint
priores ordines civium fquales sunt Rounde et
mae ex inslitutis Servianis^
popuUque Latini.
nomen classici.
Ergo oppida a I.atinis habilata fiierunt
Qui si classes
eliam in agro Sabinorum.
sunt. populi I>atini sunt clientes'^
Latinoruin lingua orta videtur esse ex gente
Sabinorum dominantium et Siculorum sub-

Sabinorum

iectorum.

VIRGILII

P.

378

MARONIS

Quosque secaiis infaustum interluit Alia nonicn

Quaiu niulti Libyco volvuntur nuirmore fluctus,
Saevus ubi Orion hibernis conclitur unclis;
Vel quum sole novo densae torrentur aristae,
Aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus arvis.
Scuta sonant, pulsuque pedum conterrita tellus.
Hinc Agamemnonius, Troiaui nominis hostis,
Curru iungit Halaesus equos, Turnoque feroces
Mille rapit populos; vertunt felicia Bacchi
Massica qui rastris, et quos de collibus altis
Aurunci misere patres, Sidicinaque iuxta
Aequora, quique Cales linquunt, amuisque vadosi

720

717. /illia .,fl. haud longe ab urhe est,

iuxta quem GaUi Breniio duce, (juiuto

decimo Kalendarum Augustarum die deiriduum deleverunt etiam

Saiie Ailia, adiirbem excepto Capitolio.
ditur unum / propter metrum." S.
Ex liis
.Hiu videtur esse usitaia scriplura cf. Gr.
224.
Aliorura scriptorum lihri servant
J

lelo exercitu post

/ilia, Ortiiiae, Allia

Horlinat: MR. Ortinae P.
718. Tot eranl armali, quod fluctus iu
mari hihernis tempeslaiibus excilati, (juot
lib.

.4lia.

MP.

scribit

Alia n.

arislae

in

ferlilissimo

campo

iia

et

urfiebant ad certamen se protrudenles,

fluclus

soleiil

deiisae arisiae.

et

ratum plane omilliliir

711t. Orion cf. 1,
720.

fiole

novo

iil

se
ut

Compa-

2, 3U3.

Ov.

Fast.

,.priiiia

parle"

aestatis

t,

3. 641.

721. fJerwiis ..Lydiae fluvius, qui superfusus canipis gignit ferlilitatera" S. inin sinum Smyriiaeum.
I-ycia aspera
saxosa regio; iiide proiuim erat scribere Lydiae ; sed ad fliivium Xanlhiim,
fluit

el

(|iii

1.

eara perfluil, campiis exleiiditHr Herod.

Cf. Ov. Met. 6, 317 Lyciae fer-

176.

tilis

agris roloni.

722. Scuta sonant elc. epiphonema est.

rnnterrila tellus \L li. cf. Hn.
pedum tremit excita vulg. et gemit
sumptiim e 12, 445.
excita i. coni. P/.
Allende quanlopere h. 1. priscos Sabinos oriiare siuduerit, quum essent ma-

iores

Romanorum.
723

eliam

dicit

Ap^amemnone caeso
fufi^it

Halesus opes.

Sed eum Faliscorum oppidura condidisse

narrant
non imperasse Auruncis. Fast.
4, 73 f eneral Atriilae fatis ao^ilatus
Halesus; a qiio se (lictum terra Falisca
putat. Faliscis autem ap. Virgilium Messapus praeest v. 692 sq. Fiiigit Vgl. Halesum Agameiunone caeso iii Ilaliam ad
;

Auruncos confugisse;

imperio ac-

ibique

cepto, ut videlur sub Turni potestate; qui

genlili

ei

372) regni sui parteni

v.

(cf.

[quod si accipis probabile eliam

fit
eum post paucissimos annos, quibus
immigravil
iara regnum liaberej slatim
iam Troiani nominis odio comraolus ad

cesserat

Turnuin cuin

exercitii

Ab

properat.

Ovi-

admodum probabile est Halesum habilum esse AKamemnonis finura; Virgilius

dio

taraen voce Agamemnonins id non indicavit; sed modo coiiiilera iniellexil (cf. 6,

489).
476.

Turnum

Silius

eum

dicit

Aurunci ex
sequunliir

cf.

/rgolicum 8,
certe ipsum

parle
v.

ex quo loco inleUigimiis

79.5

12,

et

94,

Aurun-

Tiirniira

cos subegisse; ilaqiie recte poiuit iis dare

sibi depraefectum peregrinura aliquem
dilum.
Turno et dativo coraniodi et
per ail poles explicare cf. 5, 4.51.
72.5. rapil ..rapiim adducii" S. cf. 10,
178. 308. 12. 450.
Liv. 2, 20 manipulos seciim rapit.
726. mons .\lassinis esl vitibiis ple.

nus" S. cf. Plin. 14, 6, 8. Massica,

ex monle Gauro Piiieolos Baiasque specianlia."
Eo loco Pliii. de viiiis scribil Iialiae.

Adde

Maenala.''

3,

5,

S.

9.

Cf.

V/asstca
9, 618.

di.xil,

ut

727. Auntnci patres ..graece Aiisones

noniinanlur." S.
Ullra Lirim habilabant,
quorum Suessa Auriinca fuit sed eliam
316.
Sidicini,
iii Latio cf. 206 et 11.
quorum urbs Teanum .Sidicinum (Teaiio).
,

7.32.

723. Halaesus

Halesum Agamemnonis

Ovid. Am. 3, 13, 31

et scelus et palrias

ft.ib.

163 Brumn novi

primn est veterinrjue 7wvissima soli-'.
f )l qunm magis annectit ad vbi
(luam
ad prius quam multi. Simplicissima erat
raiio iungere quam multi
vel quam
(lcnsae.
Itatiue variatam dicemus strucluram noii perversain. Eiiam hoc loco pro
.simplici sunt habemus torrentur cf. ad
Cf.

.S.

417.

725

Halaesus.

MPR.

cf.

Itb.

ad

10.

728. .4equora

sunt

camporum,

cf.

5,

AENEIDOS

LIB. VII.

379

Accola Volturni, pariterque Saticulus asper,

Oscorumque manus. Teretes sunt aclides illis

730

sed liaec lento mos est aptare flagello.

Laevas cetra tegit; falcati comminus enses.
Xec tu carminibus nostris indictus abibis,
Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympba
Fertur, Teleboum Capreas quum regna teneret,
lam senior; patriis sed non et filius arvis
Conteutus late iam tum dicione premebat
Sarrastes populos et quae rigat aequora Sarnus,
Quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnae,
Et quos maliferae despectant moenia x\bellae:
Teutonico ritu soliti torquere cateias;

Tela;

Per hoc: quique C. L; ante qiiod

456.
eos omissuiu ex inore est,
facilis est
transitus ad nominaiivos. quum illud rapit
V.

725 accusaiivum

ita in

Nominaiivus

requirat.

enarratione absolutus;

2,

cf.

170.

(Calvi iu terra di Lavoro)

urbs Campaniae; municipium.
Sati729. JuUurnni ( T olturno).
Cales,

Ausoiuim

rvlu.i jiopttlus

in

Campaniae

montibus

Saiunii confiiiibtis

in

Urbs Saticula,

quam Romaua

iii

et

habitans.

colouia

deducta est Vell. 1. 14, uuuc Caserta

lecchio, aut Saviirnatio.
Quod in

moiitibus habitaut, asperi dicuutur.

expUcal asper moribus ut 647.

730. Oscoriim manus iulenigit

Serv.

loro

vel riuo,

ut

peractis vuliieribus

possint ad domiuos redire."' S.

teniii piifrnai iw^tare veruto.

Aclide vel

Sil. 3, 363.
732. Cetra .,scntum loreum quo uluutur Afri et Hispani." S.
,,PeIla cetrae
haud dissimilis esl" Liv. 28, 5. Celra
fuit Hispaiiorum Caes. BC. 1. 39. 48.
Sil.
Afrorum Sil. 3, 278. Britanno10, 230.
rum Tac. Agr. 36. Macedonum Liv. 33,
Achaeorum 35, 30. Poslea vel im8.
perator gessit Caligula cf. Suet. 19.
Ut

celra

maxime barbarorum

videlur fuisse,

etiam falcati euses, qui memorautur

apud Afros Sil. I. 1. Getas Stat. Achill.
Eliam ap. Salernitanos Sil. 8,
2, 419.
falcati cowminus
585, qui sunt Osci.
enses.
Affectavil varieiatem; nam coiisequeus fuerat ut diceret: dextras armant
gladii /." S. cf. 728.
ita

733

743.

733. iudictus

abibis

qui eiiaiii 22,

ita saepe ap. Liv.
indicenle videtur dixisse, quod legitur ap. Ter. Ad. 3, 4, 62 non me indicente haec fiunt.
Cf. indicla catissa.
735. Telebnae: Pelasgi relicia Tapho,
una ex Echinadibus insula, Capream

dictus

39

me

(Capri) insulam Surreiilino promontorio

opposiiam occupavere. Eoruiu rex Telon
e.x Sebethide iiympha
fluvii Sebethi,
qui
ad Neapolin esl (uunc Sebetho et fiume

Maddalena), Oebalum

della

2,

contiueupopulos subegit.
Haec dat
poela
aliunde nihil iiinoluit.
Aliiis est
Oebalus rex Lacedaemouiorum a qiiibiis
quum Sabini orli esse dicereutur, Ovidius T. Talium Sabinorum regem vocat

tis

Italiae
;

Oebalium

In-

Fast.

260

1 ,

et

Romauas ma-

tronas Oebalides matres 3, 230.

737. dicione premere cf. 10, 54.
738. Sarrastes a Sarno Campaniae fluvio (Sarno) dictos accipit Servius; te-

enim Coiiouem, Pelasgos e.x Peloponueso ad eum locuin veiiisse; qiii inter
alia oppida Nuceriaiu condideriut ( \ocera).
^lemorat eos Sil. 8, 538.

siari

739. Rufrae
liatuhimque
,,castella
Campauiae suut."
Arva Celennae Iocus est Campaniae lunoni sacer." S.
lu

Hirpinoriim finibus
videnlur fuisse.

et

Samiiilium polestale

Celemnae m2Rc

rec.

Celene >Il.
Celennac vulg.
740. qiios despectant. qui circiim AbelAbcllae Samnitium iii
lam habiiant.
monte e.xstrnclum ( Avella Tccchia) prope
Nolam; inler Chalcidensium colonias reInde nonieu iraxit
fertur a lust. 20, 1.
nux Avellana, Haselnuss. Pro Abellae
uomen plane ignolum Bcllae,
rec. Rh.
quod habeut libri quotquot innotuerunt

Rb. Ld.

omiies".
cf.

169.

procreavit,

qui non coiileiitus pairio regno,

74L
Oebalus.
cf.

740

sine

/iclifles tela
dubio Capuae incolas.
suut, Ht ex Virgilio patet, quae loro iUiServ. ita explicat: ,,Legata iaciunlur.
gitur, quod siiit clavae cubito semis factae, emiiienlibus hiuc el hinc acumiuibus, quae ila iii hoslem iaciuntur religa-

tae

735

ei

soliti

sc.

sunt

et

rapttis

sc.

est

Cateiae tela Gallica unde

Teutonicum ritum di.xit." S. Quae se5.

362.

P.

380

VIRGILII

MARONIS

Tegmiiia quis capitum raptus de suberc cortex,

Aerataeque micant peltae, micat aereus eusis.
Et te montosae misere in proelia Nersae,
Ufens, insignera fama et felicibus armis:
Ilorrida praecipue cui gens, adsuetaque multo
Venatu nemorum, duris Aequicula glebis.
Armati terram exerceut, semperque receutes
Convectare iuvat praedas et vivere rapto.
Quin et Marruvia venit de gente sacerdos,
Fronde super galeam et felici comptus oliva,
Archippi regis missu, fortissimus Umbro
Vipereo generi et graviter spirantibus hydris
Spargere qui somnos cantuque manuque solebat,

745

Mulcebatque iras et morsus arte levabat.

Sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum
Evaluit, neque eum iuvere in volnere cantus

755

eiuu de longitiiiliiie,
auleni de iisu

corsunt
liaec: ^qiiam CcateianO i" liosteni iaculantes, liiieis, quibus eum adnexueraiil,
Sic ap. Gell. 9,
reciiirocaiu faciebant."
apiid

iimnilur

nipia

(sunl

manu

Gallus

extreiiia

luoralur.

telum reciprocans me-

aclides

Cf.

v.

730.

Cateiae

Afroriiiu uiemoranlur a Sil. 3, 277.

742. raptiis de siibere corte.r: Bene

raplus

e.

i.

raplim siiblalus,

cortex

siilieris
fleciiiiir

744

quia recens

formam

tota

S.

facilitate.''

743. peltae

"4 4.

(iiiamvis

in

cf.

490.

749.

Ufens.

Aequani, Aequicuri, Ae-

.-itqtii,

luagna et ferox et
rehus populi Uoiuani iiuiuinens'' Cic. Rep.
2, 20, inontes habitavit ad Anienem verqiiiciilani tPliii.) ..gens

sus

el lacuiu

Fucinum,

in regione,

iii

qua

748. Terram e.rercerc sic collcs 11,

319.
749. Versus repetitur fere totus 9, 613.

somniim,

Lfcns de

fluvio v. 802,

de iiomine

iiiugilur

ablativo

cf.

9,

.-issuela

niliviis

feras.
747. duris
glareosis.

glcbis,

agris

saxosis

et

Seps anle vcneua

725

754. spargcre ,,couficere ut Cic. Cat.

10 spargere venenn ilidicerunt.'''' S.

Spargit

piis

et

hac arte
Pliii.

oria
tiiiiu

souiuum

serpentibiis

qiiasi luanii

tactii
illo

spargendo

Serpenles

miilcendo.

cantii

venatu iungendum et genenioriim explicandus est, ul caeli

840 i. e. per caeluin. Geniinriiius (j
livum enim Rouianoriini eiindeiu variis nos
Gerinani praepositionibiis reddere cogimur.
Sic Sil. 8, 518 ugmina
Cf. Gr. 4 255.
At venari uevcnatu iliira fcrarum.
mora audacius dictum est quani venari
607.

2,

9,

liUc.

flatu.

inferre ]\ursae.
74.1.

Umbro.

JIO '('.

liominis v. 532.
74(>. /issuetus

7G0.

750

Marrubia alii
750. Marruvia M. ,
variatioue perpeiua. Marruvii sunt ,,MarArcbippum regem finsoriim populi" S.
xit ex eo quod narrabaiiir ,,Iacu Fucino
liaiisliim Marsoriim oppidiim Arcliippe coiidiliim a Marsya, duce Lydorum" Pl. NH.
3, 12, 17.
Ap. Slrab. 5 p. 241 et Dion. 1,
14 esl MctQOviov.
751. coniptus oliva cf. 5, 774. felici
cf. 6, 230.
752. Ue Umbrone aliqiio iilhil uisi hos
in loco; de uouiine 532.
753. ,.vipcreo generi; terrenis serpentibiis; liyilris: aquae serpenlibus." S.
gravitcr spiranlibus : solo iioceiilibus

\er.sne iirbs iijtiiota.

Subiaco.
Tainen idcirco quod Nursini memoranliir
t, 7 a
inter Sabinos a Plinio 3, 12.
.Niirsia scilicet urbe cf. v. 716, non licel

niiiic

750

On<ii)iO

teuipore

iiiducit
el cor-

sopieiidi

^'^tis

geniis

iioluiu.

lii

excellebant Marsi

25, 2, 5 Marsis, a filio eins f Circes)

genle, quos esse doiuitores serpeiiconslat," cf. SoUn. 2, 27 e( Silius

Marsos

peritos dicit:

cheliidros

757. in

tactu graves sopire

412.

volnere

MlR

rec.

ffg-

l^f^-

in volneru 3l2Pybc rec. Rb. non licet

explicari aliler quam iuvare ad vulnera
infligeiida, ut Slal. Theb. 3, 583 gladios

saeva recurvant vulnera qiiod ab

hoc loco absonum, aut iuvare adversus

in

AENEIDOS

LIB. VII.

381

SomnifGri et Marsis quaesitae montibus lierbae.

te Fuciuus unda,

Te neraus Anguitiae, vitrea

Te liquidi llevere lacus.

7G0

Ibat et Hippolyti proles pulclierrima bello,

Yirbius, iusignem quem mater Aricia misit,

qiiod est coiitra

viiliiera illala,

cendi,

enim

iieque

usum

solum iam

di-

liabet

vim adversativae sed

(juo

accipit a veibo aUadversativo irasci, oralionem habere

Neque mimis iiieplum

in etc.

est expli-

ad sanuiida vulnera.
Coiilra in
i.
e. quum vulneratus
esset ab
Aenea Oit in morte 6, 371 et ap. optimum
care

vulnere;

quemque),

non iuvere

eius

arles;

potuit meilicari cuspidis iclum,

rat serpeniis

morsum

non

qui polue-

levare.

758. moutibus. Cf. Tib. 1,5, 53 hcrbasque sepulcris quaerat. Si praepositionem addere Ucet praeferam addere ex

quam

in.

759. Lucus Anguiliae

Fucinum (L. di Celano)

ad lacum
Apenninni iu-

erat
in

Virbium quasi bis virum(!) iussil vocari,

cuius nunc filium cognominem dicit in
bellum venire; adeo omnia isla fabulosa

Nam quum caslus ulique induclus

qui semper solus habitaverit, ha-

sunt.
sit

et

Re vera aiibuisse lamen fingitur filium.

tem Virbius est numen coniunctum Dianae, ut Matri deum Alys, Minervae Erichthonius, Veneri Adoiiis." S.
Prava opinione ducti confundebanl anliqui Hippo-

Cf. Ov. xM. 15, 497

733 sq. Paus. 2, 27, 4.
Adeas de hac fabula librum Harlungi
817.
pulchcrrima bello i.
2 p. 211
Pulcher aulem dicilur praee. praestans.
qua quis re
clarus quocumque in geiiere

lytum

et

545.

Fast. 6,

Virbium.

pulcher

sit,

indicatur

addiio ablaiivo:

1,

Anoruitiam Servius esse

Aliier ap. Solin. 2, 88:
dicit Medeam.
Caelius CAniipaier) Aeelae ires filias di-

500 fornia pulcherrima Dido, 9, 684

pulcher Acquicolus armis. Si nihil ad-

Angitiam, Medeam et Circen Circeios

Angiliam vicina
insedisse montes.
Pucina occupavisse, ibique salubri scienlia
adversus morbos resisteniem, quum dedis-

657 satus Ilcrcule pnlchro

pulcher Aventinus videmus in viro iiitelligi eam pulchriludinem, qua vires eius

hominem vivere, deam liabilam." Sil.

8, 500 Aeetae prolem Anguitiam mala
gramina primnm nwnstravisse ferunl
tactuque domarc vcnena. Anguitia Ifg.
Angitia Ilb. Ld. vitrea U7ida, peUu-

ducunt

gi.s

situm.

cit,

set

cida;

Hor.

ita

C.

3,

llandusiae splcndidior

13,

fons

1.

vitro.

Ita foniis

memoranlur a Sil. 8, 192 et

quem Fucinus antro nuDe Fucino mira coUegil Stral)o
irierat.
Rebus inanimis Iri5, 3, 13 p. 240.
builur sensus et motus animorum sic 8,
91.
E. 1, 39.
Illum ctiam
10, 13.
lauri, etiam flevere myricae.
vilrea antra

4, 347

viireo

761

782.

inlelligiiur corporis forma.

diuir,
dicilur

.si

Et pulcher a pollcre depolcer antiquitus sonasse confirmaiil.

Cf. Flor. 4, 4, 5 tunc etiam
Neque lamea
pulcher manu apparuit.
absonum est iungere ibat bello, sed ordine
verborum probatur allerum.
762. U'g. miraiur quod eodem nomiue
uUiulur paier et filius (cf. v. 777).
Adid eliam esse mirandum, quod
didit P/.
poeia nihil de eodem pairis et filii iiomine
adiecerit.
Praelerea insignem ila nude
posiium non saiisfacere
sed exspeclari
Atluiit eliain locum
rem, qua sit insignis.
conspiciuntur.
et

9,

580, quo herois alicuius pater modo,

non

ipse

nominalur.

versum non debebat

Proles Hippolyti.

Sed

v.

Virgilio

factum

Quamquam
quum

afferre,

esse

illic

illum

ipse a
negaret.
Et

761. Hippolytus
quum Phaedram,
novercam de stupro inierpeUantem con-

coniecil

tempsisset, falso delaius ad pairem (Tbe-

mendaiioiiem cf. 6, 771. Liv. 8, 8 viriQuod

bus ingens, bellatorque primu<.
quamquam verum est, caussa non est, ut
Jirbius eiicialur, nomen noii fortuito
Aricia mater ut 10, 172 Poptinatum.
lonia mater dicla est patria terra, cf. 3,
873; atque id probavit Silius 4, 367 et
Servius, qui explicat civitas iuxla Albani", et addit ex Aricina maire Augustum
Neque tamen
esse progenitum cf. 5, 568.

quod ei vim voluisset inferre.

Aegeuni Cal- Neplunum) patrem ro-

seum)
Ille

est,

gavit, ut se ulcisceretur, qui agitanli cur-

rus Hippolyto immisit phocam,

terrili

eum

traxerunt.

qua equi
Tunc Diana eius

commota, revocavit eum ab invitam per Aesculapium, filium

Sed Diana HipApollinis et Coronidis
polytum revocatum ab inferis in Aricia
Nymphae commendavit Egeriae, et eum

castitate
feris

in

euim

in

absonum

pro v.

lirbius,

bellaiore

viribius;

vires

praecipuam esse com-

est inteUigere

aUquam Nympham.

P.

382

Eductum Egeriae

lucis,

VIRGILII

MARONIS

humentia circum

pinguis ubi et placabilis ara Diaiiae.

Namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novcrcae
Occiderit, patriasque explerit sanc^uine poenas
Turbatis distractus equis, ad sidera rursus
Aetheria et superas caeli venisse sub auras,
Paeoniis revocatum herbis et amore Dianae.
Tum pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris
Mortalem infernis ad lumina surgere vitae,
Ipse repertorem medicinae talis et artis
Fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas.
At Trivia Hippolytum secretis alma recondit
Sedibus, et nymphae Egeriae nemorique relegat,
Solus ubi in silvis Italis ignobilis aevum
Exigeret, versoque ubi nomine Virbius esset.
Unde etiam templo Triviae lucisque sacratis
Cornipedes arcentur equi, quod litore currum
Et iuvenem monstris pavidi effudere marinis.
Filius ardentes haud setius aequore campi
Exercebat equos, curruque in bella ruebat.
Ipse inter primos praestanti corpore Turnus
Vertitur arma tenens, et toto vertice supra est:
Litora,

763. Luciis Kgeriae prope Anciam, in

Hippolytus sepultiis est Ov. F. 3,
263 sq.
humentia ntora lacus Ariciiii
cf. 516.
764. piiigvis, freciuenti sacrificio cf. 4,
Plarabilis ara est ara, si ilii
68.
placaiitur sacris in ara faciis cf. Ov. M.
15, 574 placat arloratis kerbosas igniSunt qui et tollunt et h. 1.
bus ara'i.
et libro 9, 58.'), referuntque placabilis ad
Ad sententiam haec bene se haIJianam.
benl
sed iii j/6j non solet Vgl. ultimam
Neque quod libri dant, maluiu
producere.
est; nam opponi videtur haec ara illi Tauricae, in qua homines advenae iiumolabantur; quare factum est, quiim terram
qiio

eam omnes

ut raro

vitarent,

sacrum

fieret;

hoc autem loco saepissime. t taiuen etiam

hoc in loco homines peregrinos mactatos
esse docetur luore, quo illius arae sacerdos constituebatur cf. Ov. F. 3, 871.
Ahyovat
Strab. 5, 3, 13 p. 237 narrat:
6' elvcci
acpiSovixa zfjq TavQOiiolov,
Kal yuQ XI ^aQ^UQiy.ov /.qutcI v.al E-av9iv.6v TtiQL ro liQOV k%oq etc. unde dicit
Triviae.
Hic
.Sil. 8, 364 immile m-.mus
mos ad Hadriani usque tempora dicilur
mansisse a Paiis. 3, 37, 4. Sacerdos dicebatiir rex nemorensis Suet. Cal. 35 ,,abiectae conditionis

768.
stib

436.

extremae sortis" homo.

et

ad sidera

aiiras
caeh'

i.

e.

in

aurae

die

Obervvelt,

vitam redisse

in

6. 363.

cf.

et
6,

7G5

770

775

780

769. Paeoni/s, medicantibus cf. 13,401.

770. Indlgnari, c. inf. et acc. ut ap.
Cf. Gr. i 429.
Caes. BC. 3, 108.
771. lumiiia vitae cf. 6, 839.
773. Phoebigcnam, Aesciilapium, quum
multos homines in vilam arle sua rediixissel, a love fulmine esse percussuni
tradit Apollod. 3, 10, 4.
seinovet a turbis viiae
775. rclegal
ad Nympham.
776. ignobilis i. e. ignotus, in solituaevum exigere 10, 53.
dine.
778. Templum Triviae et lucus ad comPaupilum Anagninum cf. Liv. 27, 4.
sanias 1. I. id sacrasse dicil Hippolyliim.
779. currum et iuvenem
effundere
,

zeugma
cf.

1,

esse dicitur: evertere currum et ..

356.
PL: Poeta versum longe

quod litora
meliorem facere potuisset
circum Attnniti moustris iuvenem IraMarkland
xere marinis vel rapuere.^'^
coni. litora circum Heu iuvenem, probatiis a Spitta Pr. Sondersh. 67 p. 30.
:

Itaque tantae fuit

781. haud setius.
audaciae, ut patris morte non deterreretur.
Neque addit quos duxerit filius Hippolyti, neque postea in bello eius facta
memorat, ut videatur niodo clari illius
nemoris Dianii mentionem facere voluisse.

TS3

802.

Turnus.

784. vertitur arma tenens; celeriter

se movet et vegeto animo et corpore.

AEKEIDOS

LIB. VII.

383

Cui triplici crinita iiiba galea alta Cliimaeram

Sustinet, Aetuaeos eftiantem faucibus ignes;
Tam magis illa fremens et tristibus efiera flammis,

Quam magis

785

crutlescunt sanguine pugnae.

effuso

At levem clipeum sublatis cornibus lo

Auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos

Argumentum

790

custos virginis Argus,

Caelataque amnem fundens pater Inachus urna.
Insequitur nimbus peditum, clipeataque totis
Agmina densentur campis: Argivaque pubes,

ingens

et

Auruncaeque manus,
toio V. siipra

ita

yticov v.scpalr'iv;

Aiax

liutuli,

est

ita Sauliis,

E^oxog 'Aq-

maiorum

rex Israeli-

ad

tarum.
785. Galea ex melaHo fiebat, erantqiie
Cf.
additae cristae e coiio prominentes.
Crisias aiitem poeta me3, 4B8. 8, 620.
raorat rubras 9, 50. 270. 12, S9, sanguineas 9, 733, purpureas 9, 163.
Crisiis niaxime excomantes 3, 468.
40.
10, 39.
cellebant Samnites Liv. 9
,

Triplici

erant liastati apud

(jiQO(;tniyf.o6i.iovvrai TtTBQivco

iiiba

Romanos
attcpcivoi

KCil

ornati

nzsQois

cpoLvrA.ioig

?}

795

veteresque Sicani,

^s-

V.

fata

et

facta picla habere.

Cf.

656.

vicpog tis^cov
793. nimbus peditum
II. 4, 274.
794. ,,J)ensentur, denseo, denses dicimus, aliter non" S. Quid hoc loco Mss.
dent, non dicit Rb., qui afFert ad 11, 630
denset sed suprascripto a M. densat Ryc
densete Rbc densate MPy
et 12, 264
,

Hom.

248 denscntur PRyb densantur Mc et

419 deiiset Rybc denset sed suprascripto
Itaque libri non servant eandem
a M.
G. 1,

scripturam;

editores

etiam

sequuniur di-

XacjLV OQQ-olg TQiGtv.

Crisla tanta erat,

ut Lomo duplo maior quam esset videretur Polyb. 6, 23, 12), qui plura arma ac

Densare legitimum est, sed denversa.

sere videtur certe postea fiiisse usiiatum.
Auruncos
/irgiva pubes, cf. 371.

a Samnitibus mutuati sunt

Sic Turnus habet galeam,
Sall. Cat. 51.
triplici iuba ornatam, in eaque erat chimaera, quae pro motu ferenli.s vehementiore ipsa ardescere videbatur.
Cf. 8, 620.
De toto ornatu cf. 9 26.
786. Ignes Aetnaei sunt
quales iacit
Aetna.
787. tam magis
quam magis cum
positivo: sic Plaut. Bacch. 5, 1, 5. Poen.
Liv. 7, I. 21, 43. ut quam
1, 2, 135.

fortasse

tela

militaria

magis

quam enim

magis

G.

3,

iunsitur eliam

309.

cum

tam

siiperla-

quod fit ap. Sall. lug. 31 quam

quiscpie pessime facil, tam maxime tuTer. Ad. 3, 4, 56.
tus est.
Heaut. 5,

tivo,

8, 44.
788. crudescunt pugnae cf. 10, 682.
789. lo in levi clipeo insculpta erat
aurata, et iam ut bos, cornuta et saetis
obsila. lus fabulam Ov. narrat M. 1, 568.
Argus custos erat lus.
791. Argumentum de opere arte faclo,
quo fabula aliqua conlinetur. Cic. Verr.
4, 56, 124 Ex ebore diligentissime perfecta erant argumenta in valvis.
792. Inachus lus pater, ut deus fluvialis depingitur nisus urna,
ex qua aqua
proftuit.

Hac

pictura ,monstralur

e Graecis ortus;

Turnus

solebant enim in

sciitis

eos, qui cis Lirim habitabant,

sub suo ipsius imperio habuit, quum eos
qui trans Lirim essent, Haleso tradidisset.
v. 725.
795. veteres

Cf.

S icani Bene veteres, nara

ubi nunc Roma est, ibi fuerunt Sicani,
quos postea pepulerunt Aborigines." S,
eteres Sicani etiam 11, 316 prope Tihabitasse dicuntur; neque minus
esse anliquissimi eius regionis incolae memorantur (ap. Macr. Sat. 1 5. Gell. N.
!

berim

A. 1, 10) cum Auruncis el Rutiilis, et 8,

328 dicuntur post auream aetatem immiSicanos autem a Virgilio et qui
grasse.
post eiim scripserunt appellatos esse Siculos post Gronovium etiam Niebuhrii est
sententia 1 p. 48 sq. Cqui eos Pelasgos
habet) quae firmatur Servii verbis ad 1,
2 iiixla Tiberim habitasse Siculos, ubi
est

Laurolavinium,

manifestum est,"

et

Dionysii aucloritate, qui eo loco, quo

Roma condila est, anliquitus habilasse
^LKsXovg t&vog ccv&Lyivtg narrat, eosque
magno bello ab Aboriginibus esse expulsos.
,,Gabii et Aricia a Siculis
Et Serv. h. I.
structae dicuntur ab Hemina ap. Solin. 2,
Si10.
Cf. etiam Servium ad 8, 328:
cani autem secundum nonnullos populi
:

sunt Hispaniae a fluvio Sicori dicii COHi duce Siculo venerunt ad Italiam et

VIRGILIl

P.

584

MARONIS

Et Sacranae acies, et picti scuta Laljici;

Qui saltus, Tiberine, tuos, sacrumque Numici
Litus arant, Rutulosque exerceut vomere colles,
Circaeumque iugum; quis luppiter Auxurus arvis
rraesidet, et viridi gaudens Feronia luco;
Qua Saturae iacet atra palus, gelidusque per imas
Quaerit iter valles atque in mare conditur Ufens.
eam

teiuierunt exclusi.s Aborigiiiibu.s.

ip.si

pulsi

al)

quos

iUis,

aiiie

Mox

pepulerant,

insulam viciiiam Italiae occupaverunt,

eam

et

a geniis noiuine, Siciliam

Quodsi
vero a tlucis nomiiie dixerunl."
anliquorum iion ex accuraia et diligenti
Sicaiiiam

antiQuilatis disquisitione

sed ex nominibus
nioiies

quidiii

Ilalos

et

variis

Languc

sunt opi-

propoiiere novam
nomen accepisse ab ra-

facile explicueris

.sic

Qua

rf'oc el d^otti.

veram esse eam

iiaiae

Ticeat

Siculos

qua afflrmaverinl

tioiie,

sententiae,

ortae

ita

et

cf.

ratione mulia

533, quamquam
non audeo dicere. Ce1,

cf.

terum Sicaniis et Siciihis cohaerent eodem

Et
modo quo Uomanus el Romulus.
Italus et Sicanus fraires dicunlur fuisse
IUud addam, Diodorum, qui
cf. v. 179.
erat Siculus, pluribus locis, diversos dicere

esse Siculos et Sicanos.

Ardeatum CO
796. .,Sucranas acics.
volunl, qui aliquando quum peslilenlia
Unde
laborarent, ver sacruiu voverunt.
Sacrani appelSacrani dicti sunt." .S.
lali sunt Reale orli, (_E\ Reale prima urbs
Sabinorum cf. Dion. 2, 49.) qui ex Septimontio Ligures Siculosque exegerunt nam
Festus p. 321. M.
vere sacro nati erant."
:

Idem videtur Sisenua iiarrare ap. Non.

522 M. et Paulus ex Festo p. 379 M. liaec
liabet:
Ver sacrum vovendi mos fuit
magnis enim periculis adducli voIialis
vebanl, quaecunque pro.ximo vere nala
essent apud .se animalia. immolaluros;
:

sed quum crudele viderelur pueros ac

perduclos
puellas innocentes inlerficere,
in adultam aelalem velabant atque ita exIdem fere nartra fiues suos exigebant."
ral Serv. ad h. I.
Ver sacrum nonnuiiquam ad sola pecora perlinebat cf. Liv.
22. 10, quo loco est vovendi formula.
Noiandum esl quod Sil. 8 359
picti
habet socra manus Uitluli.
scuta Labici ei Lavici; aut moris erat
picia gerere scuia apud Lavicos, ut in
Arcadibus notat Vgl. et in Samnilibus

34, 44.

liiv.

9,

probali;
tiuni
et

39.

aut est:

,.in

bello frequenler

nam apud maiores virorum

picla eranl scula,

lirontim

pura erant.

parmaque inglorius

for-

e conlra inertium

Unde

alba.'' S.

est

9,

548

Inde etiam

800

clipeorum insigiiia cf. 656. Oinnino autem

quo magis aliquis excellit ornalu, eo magis
in se hostium converlit oculos et maniis,
si tamei" vull tulus esse, polesl lantum
Oppidum Labicum et Labiri
fortiludine.
Sil.
el

8, 368
Liivicani

el

Lavici Liv. 4, 45; unde

incolae

Liv.

4,

45.

Inler

monlem Algidum et Praeneste urbem erat.

797. lam describit locos, quos populi
De Numicio cf.
dicti inhabilaverint.
150.
De saliibus Tiberini cf. 35.
798. liiiiulos coUes memorare, poslRululi iam dicli sunt, cerle negligenlis est, polius dicas insipienlis. Neque
aliunde cogiiiium habemus, diclos esse
aliquol colles Rutulos.
Videtur vox Rntulos simile aliquod vocabulum expulisse.
P/. igitur coni. durosqiic cvercent.
799. Circaeuiu iugumfC. Circello) cf.
10.
luppiler Anxur colebaiur Anxuri
sive Terracinae,
quo nomiue oppidum
adhuc exslat. Insiila autea fuisse diciTarracina insula anle circuiuflua
tur.
iinmenso mari, nunc aevo nectente addila

quam

conliuenli."

Solin. 2, 22.

800. Feroniae lucus, fons el templum

ad terlium est lapideni a Terracina cf.
Plin. 2, 55, 56.
Alius memoratur v.
697.
Non vacal, quod addidit viridi.
Naiu quum aliquando huiiis fontis lucu.s
fortuito arsisset inceudio, el vellent incolae exinde transferrr simulacra, subilo
reviruit." S.
Talia epilhela vulgo solent

dicere ornantia, et iulelliguiit siiperflna.

Neque tamen bonus poeta verba oliosa

Nonuunquam ut hic locus docet,

speclaverunt aliquid,
quod nos
jgnoramus.
Qiiare temere eos calumniamur, quando quoniam nos noii inlelligimus, ceriam alicuius vocabuli subesse
addit.

poeiae

caussam negamus.
80L Saturae Mss.
legi

noiat

,,haud

Servius.

longe

Astiirae in

Hoc

a Terracina

miiiis fluvius."

erat
et

libri.s

oppidum

eius cogno-

S.

802. Lfens flumen rUflenle} qui per

paludes Pomptinas Ciuias valle.s) ad Terracinam mari influil; qnaerit itcr quod
vix potesi per paludes penetrare, sed ii.s
Cf. Strab. 5, 3, 6 p.
ipsis absorbelur.
233.
Adde Sil. 8, 382 qua Saturae nc,

AEKEIDOS

LIB. VII.

385

Hos super advenit Volsca de gente Camilla,

Agmen

agens equitum et tiorentes aere catervas,

non illa colo calatliisve Minervae
Femineas adsueta manus, sed proelia virgo
Dura pati cursuque pedum praevertere ventos.
Illa vel intactae segetis per summa volaret
Gramina nec teneras cursu laesisset aristas
Vel mare per medium Huctu suspensa tumenti,
Ferret iter, celeres nec tingueret aequore plantas.
Illam omnis tectis agrisque effusa iuventus
Turbaque miratur matrum et prospectat euntem,

805

Bellatrix,

810

Attonitis inhians animis, ut regius ostro

Velet honos leves humeros, ut fibuhi crinem
Auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram
Et pastoralem praefixa cuspide myrtum.

biilond
cociio

palus restagnat, et alro liventes

pcr sqiialida turbidiis arva cogit

aqiins Vfeiis, atqiie iiificit aeqiiora linw.

Claud. iii Prob. coiis. 2ol Tardatus suis
erroribus Ufens.
80;i

803.

super
luni

iri

817.

Cainilla.

De Camilla cf. 11, 535 sci. hos

Hoc super significat iaui narrarem

mirificentiorem.

4(52.

Cf.

815

(juae narrat Siat. Tlieb. 6, 566.

Pl.

coiii.

lactentis(!), quod sit crescentis,

Abripit tandem mutandi libido.
tenerae.
809. laesissct cf. 2, 94.
81'. ferret iter cf. Sil. 9, 243 eitosqiic ferrc datum cursus.
814. inhiuns stupore (luodam ore pallla et

(luales

S.

tefacli."

regum

Purpurea

est

chlamys,

solent esse.

815. Crineni eius non ars feminea, sed

Don.

Volscoruni est tlux CamiUa; Volsci acer-

virili.s

rimi nomiiiis Romani liostes.

Fhrcrc
433.
804. Iiieiu versus
ap. poelas ile (luavis abundantia dicitur
452 liina lucernarum Jlocf. Lucr. 4,
rentia lumina Jlammis.
5, 1441 'IHm
mare velivolum florcbat navibus pandis.
805.
Minerva esse textrinae arlem
docet 5, 284. 8, 409 et nota Araclmes
calaihi, in
liistoria cf. Ov. M. 6, 53.

816. Lycin pharetra cf. 5, 311.

ipsa cf. 12, 303.
817. Myrtus et paslorum in usu erat
In fine
et haslis aptabatur cf. 3, 23.
quod Servius
libri non est omittendem,

H,

quibus lanificae pensa sua inter opus reCf. Ov. M. 4, 10 pareut viaponebanl.
tresque nurunquc telasque calaihosquc
infectaque pensa reponuni.
807. dura puii: de inf. cf. 4, 5(j4.
E voce dnra ad praeocrtere eruendum
Cursu pe356.
est potens cf.
1
dum praevertere ventos satis usilatum

cf.

$08. Cf. Ov. M. 10, 654 Posse piites

ilh:y sicca frela radere passu, el segecanae stanies percurrere arislas.
s
descriptiones

repelierunt

Latini poetae; tiuae si nimiae

tur, atteadas velim Virgilium
rem non ut factam sed quae
vel viderelur, narrare, et
idem dixisse II. 20, 226.

tibi
et

omnes
viden-

Ovidium

fieri

posset

Homerum iam
lam

inira siint,

monet ad

v.

715:

Sciendum Turno dari

auxilia a tractu Piceiii, Samnii, Campaniae et pro parte Apuliae, omnis vero
Tuscia superior et Venetia Aeneae praeOmnes etiam, qui constat auxilium."
tra Aeneam sfant, aliquo modo a Graecis
Multae
vel Pelasgis originem deducunt.
aulem et variae maximeque diversae exstabaiit de anliquissimis Italiae populis

eorumque

e quibus
origine narrationes,
quae consilio suo aptas iiineque interpretis polest esse eas

Vgl. elegit,
dicabat

quid verum
animus. Suflicit si modo ex aliis scriptoribus ea affert,
quae possunt quid Vgl. secutus sit docere.
Multum autem proficiet et multo magis et
poelae doclrinam et in singulis consilium
inlelliget, quam ex dispersis annotationibus fieri licet, si qiiis quae Niebuhrius

ad cerfam formam exigere

1, 317.

Kasque

fibula militarisque iiectebat."

sit

constiluere,

aliique.

de

quamvis

illis

et

sit

genlibus

imbiberil.

25

disquisiverunt

P.

MARONIS

VIRGILII

A E N E

LIBER OCTAYUS.

Lt belli signum Laurenti Turnus ab arce

Extulit, et rauco strepuerunt cornua cantu,
Utque acres concussit equos, utque impulit arma:
Extemplo turbati animi; simul omne tumultu
Coniurat trepido Latium, saevitque iuventus
Ductores primi Messapus et Ufens
Contemtorque deum Mezentius undique cogunt

Effera.

Auxilia et latos vastant cultoribus

Latinus, qiium subito tumultu victus
pugnandi ardorem, quo populus flagral)at,
ipse regnum deporeprimere non posset
,

facio, quum rege

carerent Latini legitimo, successit Turiius,
rex vicinus et qui putabatur fore Laiini

suerat

cf.

7,

600.

Quo

lieres.
1

17.

Conveniunt Latini.

medem

Ad

Dio-

legatio mittitur.

1. Belli signum:
Cic. S Pli. 1. Potest
esse bellum sine tumultu, iumultus esse
Quid est enim aliud
sine beUo non potest.
tumultus nisi perturbatio tanta, ut maior
timor oriatur [tumultus erat bellum intra

fines]

unde etiam nomen ductum

est lu-

multus.
Itaque maiores nostri tuniultum
Italicum, quod erat domesticus; tumullum
Gallicum, quod erat llaliae iiniiimus, prae-

nullum nomiuabant. Gravius autem

tumultum esse quam bellum, hinc intelligi
licel,
quod bello vacaliones valenl, tumullu non valent." Idem fere S.
,,Si
esset tumultu^, i. e. bellum Iialicum vel
Gallicum Ccf. 6, 658), in quibus ex periterea

multus, quia
singulos iiiterrogare non vacabat, qui
fuerat ducturus exercitum, ibat ad Capitolium et exinde proferens duo vcxilla,
unum roscum, Cal. russeum) quod pediles
culi

viciniiate

erat

timor

agros.

quod erat
evocabat, et unum caeruleum
Qui rempublicam salequitum, dicebat:
vam esse viilt, me sequatur. et qui convenissent, simul iurabant, et dicebatur ista
l exillum etiam pomilitia coniuratio.''
situm erat in laniculo comiliis babiiis,
populus iubebatur
quod si toUehatur,
ut essel vexillum omnino
discedere,
ila
signum populi cogendi. Etiam in caslris
vexillum propositum erat insigne, quum
ad arma concurri oporteret''. Caes. BG.
,

8, 20. 3, 89.
3. ut conc. equos, atque imp. arma
Quidam sane suos equos et sua arma,
de Turno Iradunt; scilicet ut celeris esSic Haimibal ap. Sil.
set exemplum." S.
12, 683 Rursus in arma vorat trepidos
increpat
clipeoque tremendum
atque
armis imitatur murmura caeli.
Sic
Mago quatit currus 3, 240 parans

bellum.

Versum

ei.

ut

perversum" Pl.

m.
4.

tumultu trepido festino"

S. cf. 10,

282.
6. Effera adieclivum aut pro participio
positum est cf. 4, 642 aut prolepsi cf. 7,
340.
De Messapo cf. 7, 691; de Ufente
7, 745; de Mezenlio 7, 647.
Finge libi Tur8. vastant cf. 1, 471.

num

accilis sociis, qui

i.

VII. memorantur,

P.

VIRGILII

MARONIS AENEIDOS

LIB. VIII.

387

magni Venulus Diomedis ad urbem,

Mittitur et

Qui petat auxilium,

et, Latio

10

consistere Teucros,

Advectum Aenean classi victosque Penates

Inferre et fatis regem se dicere posci,
Edoceat, multasque viro se adiungere gentes
Dardanio, et late Latio increbrescere nomen,
Quid struat liis coeptis, quem, si fortuna sequatur,

15

Eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi,

Quara Turno regi aut regi adparere Latino,
Talia per Latium,
Quae Laomedontius heros
Cuncta videns magno curarum liuctuat aestu;
Atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc,
In partesque rapit varias, perque omnia versat:
Sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis

in lialiura,

quo

irruere

neo;olio

iii

rex Lalimis beiri ciipidi-

iibi

tali reuililur,

abripere iiicolas;

el

ipse peregriiius perefjrinis

duiu ipse Laureiilibus

sigiiuin dat belli, alii duces exlra urbem
Sic Romani praetores in
niililes cogunl.

ulilur

ducibus,

parles

et

diniiltebanlur,

Ilaliae

Neque

ut

legioiies

repetuntur
quae iain narrata suiit; iiani quuin I. VII,
^iias gentes ad bellum evocatas Vnl. iiarraverit, L. 1. Latinos eliain in belliim
cogi memorat, neque eiiim illud de cervo
IIoc aulein
ceriamen bellum polest dici.
belluin quod suscipilur iani proplerea iniustuin est, quod iion iubelur a iuslo rege.
9. liatiiii praeler eos, qiii iam ultro se
offerebant, alios sibi socios parare sluiinprimis Dioinedein.
Diomedes
denl,
poslqiiam reperit, ira Veneris a se vulneralae, uxorein C-^egialeam) apud Argos
turpiler vivere, noluit reverli, sed teiiuit
partes Apuliae et edomila omni monlis
coiiscriberent.

Gargani

inuliiludiiie

in

iii

his

eodem

Iractu

Nam et BeneAequumtulicuni ipse condidit

quae Argiripa dicitur, (cf. II,

et

et

Arpos,

246) ad quam
10.

iiunc

certis

II,

in

407

sistere

n.
1,6.

ii,

sedibus
]\'ec

millitur." S.
i.

e.

808.
ConS. ut 6
qui posl vagos errores
quiescunt cf. Ov. Met.

fundasse civilalem"
sinlere dicuiitur

Venulus

,,iam esse condilos

coiisislere

Diomedem

eadem formula 5, 707.

Ad rem

7, 273.
13. multaftqiie viro se adiimgere gentes:
Haec verba Hn. IVg. dorinitauiis
esse putaiil Virgilii, quod reni narraverit,
quae facta non esset, Pl. Itb. iion posse
id

iam

mullos

salis

fnisset

terreret eius polentia et

eiiim hominis inopis

miiiae

non Aesed viro Dardanio ; ut non

exciiarenl.

neae dixit,

mirum,

sit

At caussa

eiiciunt.

exslare

nisi

Neque

opes.

si

Et ,,bene

sequebaiitur

sociaUim."

hominem

sibi

Et niale aguiil,
qui his dictis Diomedem a foedere contra
Aeiieam ineundo magis averti dicunt,
Quod conlra est; periculo enim si uiorarelur imminenle ad celere excitatur auxicogiiaiioiie

S.

lium.

Quid

15.

velit

Aeneas

his conatibus, et

eum max-ime

si

fortuna faveat,

Diomede poenas suinat,

cupere, ut
velere hoste,

melius inaut
A Latino aulein bellum probari
lueiitiuntur, ut Diomedem ad socielatem

et qui

ex patria expulerit,

ipsum

telleclurum
Turiium.
id

quam

id

Latinum

traliant.

18

65.
Tiberinus deus Aeneam ut
Evandri petat auxilium exhortatur.

18. Talia per Latiitm ^,gerebantur

subaudis, et est formosa Eclipsis" S. ut
ap. Val. FI. I, 767 Talia per lacrimas:
Signanlur ea omnia, quae a 1,
et etc.

540
19.

commitlere censentes verba

iiarrantur.

magno curarum

fluctvat aestu

cf,

4, 532.
20.
rias

12. fatis posci

nomen

mitteiidae legaiionis, nisi Aeiieae

iain

certum,

iamen hac profug^um con-

Pelea terra fata sinunt.

victos Penates cf. 1, 68 inferre

talem poelam

socios

ci-

vilales plurimas condidit.

ventum

mullas
non erat

20

2L
lentat

Idein versus 4, 285. 286. Varationes, quibus ex periculis

ditur

aqua;

bilur sc.

Imago lunae est quae redautem salis noia descriluinen aqua repercuti eaque mota

se expediaf.

res

ipsuin moveri, ut in teclis errare videatur.

Ad verba
Coinparatio igitur aptissima.

Ov. Her. 18, 77 Unda repercussae

radiabat imagine luuae.
cf.

P.

388

VIRGILII

MAROMS

Sole repercussum aut radiantis imagiue Lunae

Omnia pervolitat late loca, iamque sub auras
Erigitur summique ferit laquearia tecti.
Nox erat, et terras animalia fessa per omnes

25

Alituum pecudumque genus sopor altus habebat:

Quum pater in ripa gelidique sub aetheris axe
Aeneas, tristi turbatus pectora bello,
Procubuit, seramque dedit per membra quietcm,
Huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno
Populeas inter senior se attollere frondes
Visus; eum tenuis glauco velabat amictu
Carbasus, et crines umbrosa tegebat arundo;
Tum sic adfari et curas his demere dictis
sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem
Qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,
Expectate solo Laurenti arvisque Latinis,
Hic tibi certa domus, certi, ne absiste, Penates;
Neu belli terrere minis. Tumor omnis et irae
Coucessere deum.
lamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum.
23. repercusso
etl.

Hf.

coiii.

rec.

Rb.

iii

ruin.

cuaria Hb.

Ad rem

Tectiim erai
depressioites s. ioculameiita (lacus vel lacuiias)
divisum, quae auro. eoloribus, picturis
^lagna in lioc
genere
illustrabantur.
Plin. NH. 33,
luxuria erat cf. 1, 726.
Sen. Ep. 14 et saepe apud poetas
3, 18.
Siniilem instiiuit comparameuioratur.
transversis

cf.

in

66.

(iiiaiiratas

tionem Sil. 7, 142 Miscetque exacuens

varia ad conamiua mentem. sicut aquae
splendor radiatus lampadc solis dissultat per tecta, vaga sub imugine vibrans.
luminis et tremula laquearia verberat

umbra,
27. alituum pro alitum; sic iam
2, 1(27. 0, 799 et multo post Avien.
orl).

terr.

1359.

Stat.

Silv.

1.

I>ucr.

2,

desc.

1&4.

S S6 An. 7.
30. Sero tantum somno se dat; per
membra autem diditur somnus, ut quivis
dcintelligit, qui renitens ohdormiscit.
dit quietem per membra: passus est so-

per

40

Ov. F. 5, 637 al. cf. Vell.

82 Quum cacrulealus et nvdus caputque rcdimitus arundine et caudam trakens genibus innixus Glaucum saltasset.
Viridis vestis est fluvio apud Ov. Met. 9,
205. 12. 885.

membra

diffundi.

Cf.

406.
coenole-

31. ,.ln sacris Tiberinus, in

xia Tiberis, in poemate Tibris (Thybrisy)
Ita se ipsum vocat v. 64.
vocatur." S.
Tiberinus deus
Cf. 7, 797 et Liv. 8, 10.
describitur a Claudiano in Prob. et 01.
225.
cons. v. 209
33. Fluvii glauco vel caeruleo amictu
vesiiuntur et velanlur arundine; iia 10,

32.

visus

cf.

2, 271.

Carbasus cf. 11, 775.

35. Idem v. 2, 775. 3, 153.
36.
satc gcnte deum. Similia saepe
34.

in exliortatione

cf.

6,

125. 322.

urbcm

diclum 1, 68 Ilium in
Ilaliam portans. Aeiieae est Dardanidas in suam terram rediicere; et gaudet
Tliybris. quod sibi etiam inde gloria nascatur, quare addit nobis.
Cf.
37. Tu servas, ut aeterna sint.
revehis;

simile

22.

4,

39.

Cf. Gr.

mnum

35

2,

84. Sub auras est snrsum, cf. 3, 422.

lu2i. laquearia^ singularis lacunar.
tignis

30

Certa

domus.

domus

Iiaque iam
expellaris:

ut

3,

non

89

propria

limendiim,
et
profecto Aeneas
ne Iiinc
per reliquum canuen intrepidus rem suam
est

gerit.

40. ,,Mire quidam conclusit hunc versuni dicens: profugis nova moenia Tucris"
5.

3IPR omittunt.
Hac de re iam Helenus

42.

vaticinalus

389
393) paene iisdem verbis.
Recte 46 hic locus qui est 0 in
loco, in quo est qui loquilur, et 3, 393
is locus qui est eo in loeo. de quo locuest

Ccf.

tus est,

3,

qui loquitur.

Poteris his locis uti

ad horum pronominum signilicationem demonstrandam.

Hic locus est I^aviniuni,
ex quo post Iriginta annos coiidita esl
Alba; idemque Iradit Varro RR. 2, 4.

AENEIDOS

LIB. VIII.

389

Litoreis ingens inventa sub ilicihus sus,

Triginta capitum fetus enixa, iacebit,
Alba, solo recubans, albi circum ubera nati.
Hic locus urbis erit, requies ea certa laborum:
Ex quo ter denis urbem redeuntibus annis
anliqiu.s.simum

i.TUinl

scrihitur,

(portenliinO

piircos pepererit albos.

ses

XXX

factiiin

leiitlerit

fiiisse

quod sus Aeneae Lavinii

condideriiit

XXX

Ilaque quoil porannis, ut Lavinieii-

Huius

Albam.

oppidiiin

suis ac porcorum etiain iiunc vesiigia ap-

sinuilacra eorum
publico posila et
corpus matris ah sacerdotibus, quod in
salsura fuerit, denionstratur." Idem Varro

quod

pareiit Lavinii,

alienea

eliaiii

Lli.

144

5,

primum

liaec

liabet

Hoc a

..Oppidum (luod

in Latio slirpis Roina-

cuiiditiini

Xain

LariniiiTn.

iiae,

et

in

niiiic

dii

ibi

penates

quae coniuncta
Aeneae, Laviiiia, appellatum. Hinc post
triginta annos oppidiim allerum condilum
/tlba ; id ab sue alba nominatum.
Haec
a navi Aeiieae qtium fiigisset I-avinium,
triginta parit porcos; ex lioc prodigio post
nostri.

Lavinium

I>atini filia,

condituin

triginta

aiinis

liaec

iirbs facta, propler colorem suis et loci

iialuram Alba I-onga dicta.
Ilinc niater
Romiili Rhea, ex hac Romiilus, hinc

Roma";
Alba

et

Prop.

poten^i,

4,

albae

FA stctit
1, 35:
suis omiue nala.

Ordilur qui loquitur a confessione, qua

divinuin dicit esse Aeneam, transit ad
eius merila. propter qnae deorum promillit
auxiriuiu, quod promissum simul firiiiat
prodigio.
Ex hoc prodigio quod eisdein
paene verbis repelit Tiberinus, quibiis
,

Helenus erat valiciiiatus, deum apparet

haec el vera loqui.
47. redctiiitibim aunis cf. 4, 5.56.
4!):
lamf/iie tihi
Versiis 42
cano
Improbandi erant causei. //. Pl. /?/'.
sae, quod v. 42. 43. 44. 4.5. 41 iam alio
loco lecti esseiit, neque VirRilius soleret
eaiidem rem iisdem verbis repelere, quod
47. 48 inutuati e.ssent e libro I, 249; et
4]uod hic tibi ccrta domiis v. 39 ei hic
requia ea ccrla labolocus urbis erit
quod .r
ruin V. 46 legeretur, bis idem
quo nou possel explicari; qiiod ridicula

esset illa etymologia, proposita v. 48, neqiie

iiobile

quidqiiam esset in sue

esset urbi" et 48

urbem

quod

quod v. 46
39 rerta
v. 49 haiid
v.

46 certa requics,
46 abessel a !\Iediceo. At
haec quidem caussa nihil valet; si oiuissiis est unus versus, omissus est errore.
Easdem autem voculas brevibus repeli spaliis saepius apnd Virgilium vidimus ad 6,
901
neque id ingralam est, si ea verba

domiis

et

incerta

qiiod v.

Romani autem

iisilatissima.

siint

45

ut

nionstratum est ad versuiu 42.

Albaiu
ab illa alba sue, quaui Aeiieas invenerat,
nomen accepisse pulabaiit
qiiare poela
neque ridicnli quidquam
accipere debebat
possuiitque noslrae palriae urbes
inest,
afferri, quariim uomina non dicuntur habere
originem nobiliorem.
Tuin ad Ex qtio
supple /ofo, et omnia habebis plana et
Deinde et quod mutalis verbis sensaua.
;

aliqiia

teiilia

repetitur

et

quod iinmutatis

ad improbandiim locum prolatuiu

affertur

laiu
sed altera ratio lollil alteram.
vero ut inteHigalur, quam saepe Virgilius
repetat versns singulos, plures apponam
est;

et immuta30 legitur el 3, 87, 1, 73

et 4, 126;
1, 313 et 12, 165; 1, 434.
435 et G. 4, 167. 168; 1, 530
3 et 3,
163
166; 1, 571 et 8, 171; 1, 601 et
E. 5, 78; 1, 744 et 3, 516; 2, 54 et
E. 1, 16; 2, 498 el G. 1, 482; 2, 774
et 3, 48; 2, 775 et 3, 153 et 8, 35;
2,
792
4 et 6, 700
2; 3, 472 et 8, 80;
4, 177 et 10, 767; 4, 285; 6 et 8, 20.
21; 4, 288 et 12, 561; 4, 418 et G. 1,
304; 4, 445. 6 et G. 2, 291. 2; 4, 482
el 6, 798;
5, 143 et 8, 690; 5, 606 et
8 el G. 4, 475
9, 2; 6, 306
7; 6,
429 et 11, 28; 6, 438. 39 et G. 4, 479.
625
80; 6,
et G. 2, 43;
7, 641 et 10,
53 et
163; 7, 8114 et 11, 433; 8, 449

locos, ubi repetil versiis totos

Sic

tos.

1,

171 5; 9, 1046 et 10, 1135;

10, 745. 6 et 12, 309. 10; 11, 831 et
et
Saepe versus repetiit uiio
12, 952.
alterove verbo mutato; qua niaxime re
ostendil quantopere versus, qui placebaiit,
Neqiie hi loci suiit
repetere amaverit.
G. 4,

Cf. 1. 101 et 8, 539; 1, 114 et

160; 1, 127 et G. 4, 352; 1, 161 et
3
G. 4, 420; 1, 310 et 3, 229; 1, 431
et G. 4, 162
64; 1, 482 et 6, 469; 2,
.381 et G. 3, 421; 2, 473 et G. 3, 437;
5 et 5,
1
3, 12 et 8, 679; 3, 192
5, 137. 38 et G. 3, 105. 6; 5. 144. 5 el
G. 3, 103. 4; 5, 744 et 9, 259; 6. 309.
10 et G. 4, 473. 4; 6, 660 et 7, 182; 6,
783 et G. 2, 535; 7, 14 et G. 1, 294;
7, 749 et 9, 613; 7, 764 et 9, 585; 8,
51 et G. 4,
149 et G. 2, 158; 8, 449
1713; 8, 596 et 11, 875; 9, 126 et
10, 276; 9, 572 et 10, 754; 9, 607 et
G. 2, 472; 12, 720 et G. 3, 220.
Omisi eos locos, quos libri Mss. non sa-

pauci.

4,

VIRGILII RIARONIS

P.

3'I0

Ascanius clari condet cognominis Albara.

Haud

Nunc qua

cano.

incerta

quod

ratione

instat

50

Expedias victor, paucis, adverte, docebo.

Arcades bis oris, genus a PaUante profectum,
Qui regem Euandrum comites, qui signa secuti,
Delegere locum et posuere in montibus urbem
Pallantis proavi de nomine Pallanteum.
Hi bellum adsidue ducunt cum geute Latina;
Hos castris adbibe socios, et foedera iunge.
Ipse ego te ripis et recto ilumine ducam,
Adversum remis superes subvectus ut amnem.
Surge age, nate dea, primisque cadentibus astris
lunoni fer rite preces, iramque minasque
Mibi victor honorem
Supplicibus supera votis.
Persolves.
Ego sum, pleno quem llumine cernis
Stringentem ripas et pinguia culta secantem,
Caeruleus Tbybris, caelo gratissimus amnis.
Hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.
omnes

firmant,

tis

locos invenisse,

uiodo

me

aiitem

tempus aUtiuod

per

ei

Numerum tamen

intentiis.

praeterea,

iion est probabile

magiium

coUegisse milii videor, ut ex ea repelitione versus supposilos esse doceri non

posse appareat.
Neque mirum, quod suos
versus repetiit, quiim mullos versus alioriim poelaruiu sed mutalos suis carminibus intulerit, quod docuit Macrobius. Sic
secundum Senecam Suas. III Ovidius in
multis versibus Virgilium ,,non surripiendi
caussa, sed Iioc animo, ut veilet agnosci", secutus est.
Placebat enim bonarum
Hh. adsententiarum bona repeliiio.

dit:

Quae intercedunt (4^

^^)

forlasse

ab ipsis poelae amicis inlerpolata suul."

Qua re concedit, iUos intellexisse non
minus quam ipsum, lios versus esse ad
narrationem necessarios.
Nonne polerat
idem senlire auctor carminis? Quid vero?

nonne

legit Jib.

Varium

et

Tuccam

niliil

addidisse?
Itaque ut spurii aliquid vidisse videatur, iiiducitur, ut praelervideat
res certas, componat res discrepantes.
49.

quod

dum.

Cf.

instat

statim

peragen-

tibi

filius,

inter

Arca-

dum proavos memoratur.

Evander CPelasgus) Arcadum rex
faiidica Carmenia in Ilaliam
immigravit oppidumque condidit in inoiite
52.

cum matre

fabulae
Liv. 1

cf.

7.

Multae sunt et variae de eo

Ov. F. 1, 469.
Prop. 4. 1.
Dion.

GO

65
monte urbs po-

sit.

Bellum ducere

55.

BC.

Liv.

est continuare Caes.

25.
Sil. 5, 97;
quare illud assidue auget significationem.
Quod deus suadel, ipsa ralio praece1,

61.

82,

sed epicus poeta et recle et

atlribiiit aut propilio aut irato cf. 12, 534.
56. foedcra iunge firmalur eliam v.
foedere iunfre Mss. alq. et Serv.
7, 546.
pit

facere;

prave cogiiala deo alicui

,,Foedera iuiis^e legitur et foedere (i/??^e."

Mutari saepiiis e et a vidimus ad 4, 98.
57. recto flumine i. e. reclo fluminis
ut 6, 901 rerfo litore, non quasi
flumen recta linea feratur.
Itaque ripis
idem est qiiod recto flumine.
Gt. coni.
ilinere,

Jiumiue ducum.
cadcndbus astris cf. 2, 9.
Idem praeceptum
60. lunoui f. r. p.
dat Helenus 3, 435. Superare deum pre-

rivis, retraclo

59.

cibus cf 3, 439.
cf.
2, 329.
persolves inest debitum esse hoCf. Sil. 4, 739 Nobis persolves
norem.
meritos sccurus honores.

61.

victor

62.

Iii

63. strin^entem ,,radentem,

ad 4, 115.

51. Pallas, Lycaonis

Palatino.

plicare accuralius, quo in

sita

fuerim

rei

sati.s

(iiitim

55

33.

al.

53. ponere iirbem cf. 5, 59.

tibus dicit. quod Aeneae non

In

mon-

potest ex-

imminuen-

tem, nam hoc est Tiberini fliiminis proprium, adeo ut ab antiquis Bumon diclus
In
sit, quasi ripas ruminans et exedens.

Serra dicebatur." S.
substaniivum esl 10, 14f. G.
sacris eliain

1,

Culta
153.

secantcm:
pinguin culta cf. 7, 562.
Imago est satis a natiira ipsa probata,
22
iiec exempla desunt cf. Plin. NH. 5
,

Cydnus Tnrsum secans. Val. Fl. 4, 601

Proximn Thermodon hic iam sccat arra.
65.

His

verbis

exlremis

fldem

addit

AENEIDOS

LIB. VIII.

391

Dixit, deinde lacu Fluvius se condidit alto,

petens; nox Aenean somnusque reliquit.
Surgit, et, aetherii spectans orientia Solis
Lumina, rite cavis undam de flumine palmis
Sustinet, ac tales effundit ad aethera voces:

Ima

70

Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde

est,

Tuque, o Thyhri tuo genitor cum llumine sancto,

Accipite Aenean et tandem arcete periclis.
Quo te cunque lacus miserantem incommoda nostra,
,

promissis suis, qiii sit denionstrans. Quiini

vero de se dicat et quis sit doceat, etiani
versuni fio eodem pertinere probabile est.
Et ila explicuit Servius: hic m. m. do-

wus:

scilicet

enim aut

in

Ibi
circa exitum suum."
foniibus fluvii liabitare dice-

c.
w. exit ;
de Tuscia,
nuiltum coustat floruisse lemSic exire Ov. M. 11, 440
poribus." S.
Carpe viam, donec venia^ ail fluminifi
ortus; ^pumiferorjiie tviim font i qvu
llaque
plurimus exit, Siibdc cnput.

bantur.

iUis

hic ego iiabilo, raput

G. 4, 319 de celsis

meum

e.

i.

urbibus

fons ut

descendit.

Hanc expiicationem, versu 74 et 75 tirmalam sunt qui improbenl, et vaticinium

urbis Romae liis verbis inesse censeaiil
Hic milii magiia domus surget Roma, quae
urbibus erit caput.
posuit post urbibus.

celsis

comma

Sic

lib.

El vere

qui

Roma

domus dici Tiberini, quum ea in

urbe colatur Ccf. I, <) el caput substantivum recte dativo iungiiur, Ccf. 1, 429)
et exire exsurgere est alibi, Ccf. G. 2, 81
exiit ad covlum arbos)^ el praeseiis in

polesl

valiciniis,

quae rem

ut

repraeseiiteiit,

pro

Al ipsum va-

futuro dici posse consiat.

ticinium tam obscurum est,

non divinarit, Aeneas autem

ul

Servius

intelligere

is, ad cuius menlem

accomodari.
Neque ita
videtur intellexisse Silius 4, 740. 1. IVg.

potuerit nullo

modo,

debebant

verba

Ld. mecum
66

sentiuut.

80.

Ad

Lacus

quoddam

adlanis

lalentis

RA. 32, 89. Sen. provid. 3.

Preces post somnia faclas cf. 3, 177.

Cic.

68.

Quod

ralione

addil

homo de plebe
Cf.

intelligimus,

rite,

Romanos

sueverinl.
cendi.

cf.

P/.
70. effundit voces cf. 5, 482.
improbat ad aethera propler aetherii v.
68 et coni. pectore allato 5, 482, quo
opus non erat.

71. undc i. e. a quibus; ex fonlibus

enim amnes. Sane cum unde hodie ad
locum referamus, veleres etiam personis
applicabaiit, ita ut ad omne genus et ad

omnem numerum

referrent." S.

Sic iinde

n quo et a quibus; neque origiiieiu

lantum, ut hoc et locis allalis indicat sed
etiam caussam et auctorem, nulla enim
Sall. lug.
niimeri in adverbio iiotio est.
vita
14 u7ide Ca Quo) minime decuit
ercpta est. Cic. de or. 1, 15. 2, 87.
Ter. Eun. 1, 2, 34 addebat e praedonibus, uude emerat, se audisse, quo loco
unde esl a quibus, ut Hor. C. 2, 12, 7.
Sic ubi, apiid quos Sall.
3, 13, lo alibi.
C. 20. 71(0, ad quam 5, 489, ad qiiem
Caes. BG. .1. 14, et celerae particulae locales, ut hinc 1, 21. lO, 145 inde 3, 663
ibi Liv. 1, 24 illuc Tac. A. 1, 3 cf. Gr.
473.
est el

72. Thybri, ut Ov. F. 3, 524 vocativus

graecus; ul /flexi Ecl. 2, 6, 65. Daphni
g^enitor
5, 25. 27. al. Gr. 8 94, 5.
255.
cum flumine sancto.
ut deus 1
Teqiie patcr Tiberine
Sic apiul Enniiim
tuo cum flumine snucto veneror, cf. 9,
eiiim invocatur iii
816 et Serv.
,,Sic
precibus: /Idesio Tiberine cum tuis unTiberim vero alii a rege Aboriginum
dis.
dictum volunt, qui iuxta dimicans inalii, inter quos et Lileremptus est

Tiberim precalio.

est

buc aquae receptaculum el dictus

quasi lacuna, ex qua erumpens aqua
qui quum fluere coeperit,
efficit fontem,
Lacus laalveum facit." S. ad v. 74
cuna magna, ubi aqua coniiiieri polest."
Sic lacns Scrvilius
Varr. LL. 5, 2K.
ap.

spectabant antiqui,
12, 172.

Orieiitem

precabanlur

,,celsis

quam

66.

Ad

Solis.
si

satis

II, 464.

invocare conde flumiiie, ut

usilata

ab Albano rege, qui

Idem ad v. 330

foruuila di-

spectans orientia

in

euni

ceci-

Livii

narra-

lioiiem redarguit ,,quia etiain anle

Albam

dit!"

S.

Tybris dictus invenitur" el ipse facit regeiu

Tuscorum, narratque alia multa, ut certa
aliqiia fabula exslitisse

non videatur.

qua

fluvios

Indam

vius,

73. (ircele pericHs pro a

Cf. 1, 31.
pericula." S.
74. Larus subterranei
364.
tabantur cf. G. 4
,

me

foiiles

proliibete

alere pii-

YIRGILir

P.

392

MAROMS

Fonte tenet, quocuuque solo pulcherrimus exis;

Semper lionore meo, semper celebraberc donis,
Corniger Hesperidum fluvius reguator acquarum:
Adsis o tantum et propius tua numina tirmes!
Sic memorat, geminasque legit de classe biremes,

75

Ilemigioque aptat; socios simul instruit armis.

Ecce autem, subitum atque oculis mirabile monstrum,
Candida per silvam cum fetu concolor albo
Procubuit, viridique in litore conspicitur sus:
Quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima luno,
Mactat, sacra ferens et cum grege sistit ad aram.
Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem
Leniit; et tacita refluens ita substitit unda,
Mitis ut in morem stagni placidaeque paludis
Sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.
Ergo iter inceptum celerant; rumore secundo

80

76.

77.

honore meo, (iiieni tribiiam cf. 1, 49.

Corniger: Fliivionim dii cornuti

sunt; ila Aclieloiis Sopli. Tracli. 12.

Ov.
Met. 9, 1. Eriilaniis Georg. 4, 371, Ilebrus
Claud. in Eutr. 8, 163, et tauriformis
Fluvius
est Aiifidus Ilor. C. 4, 14, 25.
vocaiivus antiquus est, quia apiid ma-

omni forma similis erat nominaPlerumque poetae

euphoniae

iores in
tivo

caussa antiquitatem
Gr.

75.

sequuntur."

Cf.

S.

353 Qvfi^gis

Cf. Dion. Perig.

ivQQeiTTjg, itorcciiav ^aat).svrciTog liXSic G. I, 482 Fluviorum rex Eri-

Xcov.

danus et Sil. 9, 187 pater aquarum Ausonidum Fridanus.

78. adsis cf. I, 734.
tantum cf. 6,
74.

miiis,

mare

perspicue.

Propius ut praesentius
niagis

est

fir-

numina

fir-

Atque hoc loco firmat

2,
Tiberinus quae dixit, quod statim apparet
illa sus fatalis.
Gt. coni. tua iam omina
cf.

691.

firmes.
80. remtgio aptat
cf. 3, 471.

81

101.

i.

e.

instruit

remis

Aeneas

ad Evandrum proficiscitur.
81.

Ecce

cf. 2,

57.

subitum monstrum

2, 680.
82. De praepositione per cf. ad 5, 103.
83. Idera legiiur 3, 389, el fieri fluminis ad ripam . quud hoc loco in litore;

cf.

unde

noli

sumere nec

significare idein,
traria.

Illi

ripam

lilus

et

nec poeiani miscere con-

eniin loco addiluni cst illic et

B, 42 est hic qiiod ad

illic

speclal,

el

litoreis ilicibus, ut erroris lociis ne possil

el

quidem esse.
in lilore,

84.

Suem

sialnr

nam
et

Sed res
fil

fil

el

in Tiberis

gregein

sislit

ad ripam
osiio.

ad

aram,

Servi"is,

cum 'grcge

85.

et

ipsum gregem

72.) iriginia porculoruni.

2,

aram

cf.

quam longa

86.

sistit

^cf.

ad

5, 237.
est

cf.

4, 193.

87. refluens substitit velul in alveom

suum recurrens, ut Aeneas conira iindas

pergens descendenlis celerilale propeinodiim ulerelur." S.

facto

90

Ei enim, ul lesacra facturus.

libi
porca maclainr.
enim. Prononiina coniunguiilur cuni cnim
saepins, nt ea pariicula affirnialiva ipsa
magis firmentur; quod fit nosira pariiciila
eben , gerade.
Cic. de div. 2, 26, 56
Id enim est, inquies, ostentum : Das
Sic hoc
eben ist ja das JVunder.
loco posl V. 60 exspeciaiur lunoni anle
omnes fuiuriim esse saeruni. Adde Sil.
13, 136 Maclal Diva tibi, tibi enim,
Maxima luhacc gratissima sacra.
nonis est proprium.
Sic apud Ovidium
ipsa dixit Maxinia bino rile vocor M. 3,
264.

lunoni

tit:

Sacro lunoni

85

Pleniiis diclum,

placidis

mare

tacita

con^^titit

unda

Tib.

ut

4,

tindis, cf.

substi1,

126

4, 22.

Sleruil aqriis aequor, qui aqui.s

facil aequor.
Defluens fluvii aqua
subsiiiit, ut ascensus non esset adverso
Hemo luctari difliimine naviganiibus.
xil eiiam Ov. Tr. 4, 5, 19.
90. rumore secundo Pl. censel esse
89.

slralis

rlnmore

secj/nf/o

accipiendum; neque la-

men

probabile, in lerra incogniia et in

suninia rerum e.xspeciaiione naiiias cla-

morem
128.

siislulisse,

quod

Jiumor eiiam

esl

facium esl 3,
sonus suppres-

sus iion clarus, et de remorum sine iilla

haesilaiione moiorum sirepiiu recie diciNeque v. 108 tatur rumor secundus.

AENEIDOS

LIB. VIII.

103

Labitur uncta vadis abies; mirantur et unclae,

Miratur nemus insuetum fulgentia longe
Scuta virum fluvio pictasque innare carinas.
Olli remigio noctemque diemque fatigant,
Et longos superant fiexus variisque teguntur
Arboribus viridesque secant placido aequore silvas.
Sol medium caeli conscenderat igneus orbem,
Quum muros arcemque procul ac rara domorum
Tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo
Aequavit; tum res inopes Euandrus habebat.
Ocius advertunt proras, urbique propinquant.
Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem

95

100

Amphitryoniadae magno divisque ferebat

Ante urbem in luco. Pallas huic filius una,
Una omnes iuvenum primi pauperque senatus
Tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.

105

celsas videre rates, atque inter opacum

Adlabi nemus et tacitis incumbere remis
Terrentur visu subito, cunctique relictis

Ut

remi obstanl

citi

cf.

Auson.

Mosell.

21

amoena fluenta svbterlabentis tacito

riimore Mosellae. Sunl auiein iam in
incepium iam

ilinere,

iler celeranl.

125.

102

Aenpas

bonigne

oxcipiltir.

Amphiiryoniadae, Herciili, qui

lovis ex Alcmena, Ampbiinionis uxore,
103.

Herculis cultus a Livio

filiiis.

ad

91. Labitur uncta Cp''ce) abies.

i\Tonel iVIacr. 6, 1 Kniiiuin dixisse Labitur

Evandruni refertur.
dirisque ferebat:
,,\am ciiivis deo sacrificarelur, necesse

uncta vadis abies el labitur uncta carina.

Miiantur undae cf. 7, 759.
mirantur ct
miratnr cf. 10, 313.

Cf.

93. Piciae naves

cf.

94. noctemrjue diemque fatifrant.

Cf.
4, II, 81 Sat tibi sint nocies,

quas de me Panle fatifras. Val. Fi. 5,

602 \ec requies, qvin Marte diem noctemque fatiorel. Per lenipus qui aliciuid
anxius

et

agiiare videlur.

agii.

ipsum lemptis ex-

Iia exercere

ipsuni

post

reliquos

invocari."'

S.

3, 19.

urbem in luco. Evandcr

monie Palaiino; Ara niaxima
illa Ilerculis erai ad moiiiem Aveminuin.
,,Bono omine viclori deo Troianis venien104. /tnte

liabiiabat in

7, 431.

Prop.

inlentus

erat

10, 808.

libus sacra cplebrabantur." S.

aulem Herciiles viclor;

verat

el

Colebatur

qui iriunipha-

ara maxima Herculis pariem

decimam deponebat ad civium

'm

praedae

visceraiionem.
Aihen. 5, 65. 221.
CCf.
Plut. Sull. 35.
Dion 1
40.)
Sacrum,
post vicloriam a deo condilum, laeiutn
erat; coronis velabaniur ei aperio capiie
sacrificabanl, qiiod Graeco rilu fieri dicebant ipsi Romani.
Cf. 189.
Lucus
cf. 7, 83.
,

95. superant flexus

cf.

ut

svpcrare

iter,

244.
Tit)eris aulem flexuosus esl.
variisque teguntur a. cf. 125.

96. Iiaque in uiraque ripa silvae erant,

Ccf 7, 35) quas secani in fluniine navigantes.
Rem simplicissimam lurbat P/.

de reddiia silvarum ex
aquis imagine vix dici possuni" C"ec dicunlur) viridesque muiai in versas et explicat: ,.Superant longos flexus riparum,
arboribus floreniium, quarum imago in
speculo aquae reddiiur."
,,virides

silvae

98. rara

nunc

cf.

4,

131.

c.

108. Allabi esl leni impetu cf. 3, 131 ;

quare rcmi iam iaciti suni, i. e. non aadiunlur.
Terrentur magniludine iiavium
et silentio appropiaquanCmarinarum)

tiuni.

109.

cum

Tcrrentur visu subito:

conlinuum gerunt

finiiimis

hoslilis inipelus

345.
Ad rem
cf. Ov. Fast. 5, 91 sq.
caelo aequavit : ,.ad caelum exlulil." S.
Simile ad
1
287.
99.

perf. cf. 4,

Inde

eliain

semper

lis,

nieluendiis

audacia Pallanlis

qui

bellum,
est.

inlelligilur,

quod ad ripain accurril ipse i. e. solus ut

II, 218; sed principis filium secuii sunt
alii

cf.

119.

P.

394

VIRGILII

MARONIS

Consurgunt mensis. Audax quos rumpere Pallas

Sacra vetat, raptoque volat telo obvius ipse,
Et procul e tumulo: luvenes, quae caussa subegit
Ignotas tentare vias? quo tenditisV inquit.
Qui genus? unde domo? pacemne huc fertis, an arma?
Tum pater Aeueas puppi sic fatur ab alta,
Paciferaeque manu ramum praetendit olivae:
Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,
Quos illi bello profugos egere superbo.

Euandrum

110

115

Ferte haec, et dicite lectos

petimus.

Dardaniae venisse duces, socia arma rogantes.

Obstipuit tanto percussus nomine Pallas:
Egredere o quicunque es, ait, coramque parentem
Adloquere, ac nostris succede penatibus bospes!
Excepitque manu, dextramque amplexus inhaesit.

120

Progressi subeunt luco iiuviumque relinquunt.

Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:
Optime Graiugenum, cui me Fortuna precari

125

110. Turbanlur sacra,

quod
auiem ea

si

diligeniia

har. resp.

qui

inierrumpun-

fii,

10

c.

el

11.

zoiuvzr]

addii

&tlov

si

piaculuni esl.
Quania
in re usi sinl Auiiiani ciira el
docent Liv. 2, 'M (Cic.) de

lur;

'PcofJ.ciicov.

Plui.

Coriol. 25,

tvXu^nu Tioog rb
De inslauraiione cf.

4, 63.
112.

sube^it
113.

luLenes sunl aeiaiis

iiiiruaris.

2, 33.

cf.

tgnotas:

Propius eniin accedens

videt eos esse peregrinos.

gcnus?

114. ,.Qi/i

domo?

de

qiio jsrenereV

qiia civiiale?"' S.

itiide

Ue accusa-

cf. Gr. 303.

Sic Ov. Fasl. 4,
Graius ntcrque ^enus, lani ul ad

livo,

esi

domo,

quod

frenus. sic ad tinde addiiuin

addiluDi

ablaiivo

cf.

4,

explicet
36. et

pariiculaui.

domo

sic

De

legiiur

Maeonia generose domo; 1S3

10,

141

qui

Cacrete

filellius

6'>
71/*

domo.

domo

Suel.

Vil.

2.

P.

VcerJo.

18 et ad urbem
Sic subire cuni dasuctedere 26, 44:
livo esi 125.
5, 346.
6, 222.
7, 161.
9, 371 cf. ad I., cuin accusaiivo 6, 13.
10. 798.
8, 362.
124. Filius beiie insiilulus pro paire niinhaesit cf 4, 73.
liil
respondet.

muros sucredere 27,

,,Hypal125. Jiiniumque r<-linquunt

lage in sensii; nam primum esi fluvium
deiiide
lucum subire." S.
reliiiquere,
Poierai fluvius aiiingere lucuni; quod si
non erat lamen non opiis est liypallage
aliqua, quae diciiur liysleron proieron.
,

enim Vgl. per que anneciere rem aliquaiu secuiidariam ei consecuiivam vel
explicaiivam. Exenipla mulia suni pauca
Cf. 2, 208.
laniuui afferre in aniuio esi.
226.
355. 444.
3. 115.
353.
749.
531.
316.
6, 54:^.
5, 292.
4, 257.
Hiic refe12, 196. al.
7, 7.
9, 374.
rendi eiiam multi loci ad 12, 944 allati.
Solei

puppi, quae ipsa, ubi appellunl,

terrae proxima esi.
cf. 6, 3.
11.5.

116. ramum olirae praetendit cf. 7,

154.
Prinium enim erat oliva demonstrare se velle pacem, deinde dicere se
esse Troianos, esse bosies Laiinorum,
peiere Evandrum.
117. Breve et aplum onini ratione responsum est ad singulas quaesiiones.
inimica Latinis. Inde commendaniur cf.
V. 53.
118. superbo, quod adversus suppiices
geriiur.
cf. 1
563.
120. Durdania cf. 2, 281.
121. tanto nomine sc. Dardaniae el
Troiae.

122. quicunque es : Ipsius enim noiiondiim audiii, sed genus tanium.

123. penatibus i. e. domo cf. 1, 327.
.,.S'ucfer/ere veieres daiivo iunxerunt;
7,501. E. 5, 6.)
3, 541.
Cul 2, 478.
Sallusiius lanien accusaiivo iunxii." S.
Neque muiiuin inleresse docel Livius, qui
13 el
dixii el moenibus succedere 24,

men

126

Aeneas ab Evandro
amicitiam recipitur.

174.

in

127. Cui non minus recle pendel a. v.

precari, quaui a praetcndere ramos;
nam precari apud aiiiiquos eiiani rum
daiivo eius, a quo quid peiiiur. esi coniunclum. Plaut. Amph. 2, 2, 108 Prodi-

AENEIDOS

LIB. VIII.

395

comptos voluit praetendere ramos,

extimui, Danaum quod ductor et Arcas,
Quodque ab stirpe fores gerainis coniunctus Atridis;
Sed mea me virtus et sancta oracula divom,
Cognatique patres, tua terris didita fama

Et

vitta

Non equidem

130

Coniunxere tibi et fatis egere volentera.

Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor,
perbibent, Atlantide

Electra, ut Graii

135

cretus,

Advebitur Teucros; Electram maximus Atlas

bumero qui

Edidit, aetherios

sustinet orbes.

Vobis Mercurius pater est, quem candida Maia

Cyllenae gelido conceptum vertice fudit;

At Maiam, auditis si quidquam crediraus,

Idem Atlas generat, caeli qui sidera tollit.

140

Atlas,

genus amborum scindit se sanguine ab uno.

His fretus non legatos neque prima per artem
Sic

tui pepigi; me, me ipse meumque

Obieci caput et supplex ad limina veni.

Tentamenta

Insequitur; nos

145

crudeli Daunia bello

pellant, nihil afore credunt,

Gens eadem, quae

te,

si

Quiu omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant,

Et mare, quod supra, teneant, quodque adluit infra.
Sunt nobis fortia bello
Accipe, daque iidem.
giali

lovi

Phorm.

comprecaiam

oportuit.

2, 90 qui mihi

1,

130.

gemini Alridae

131.

mea me

1, 162.

cf.

Haec

virtus:

Ter.

orct.

sic

arrog;aiio

ad Uoiiorein Evaiidri perijnel." S. Cf. 1,

644.
missus
Sial. Th.
l\'on
379.
1
,

yidocnio, mca me pietas

tus Ilas egere vias.
suiil 6, 97.

et

conscia vir-

Oracula daia

ma,

cf.

7,

144.

fecere, ut
egere volentem
133. /n
Kl.
lihens facerem, quae cogor faiis.
pro fatis coni. votis.
qui condidil.
134. Pater vrbis esl
Cic. de div. 1, 2, 3 huius urbis parcns
('.'!

Romulus.
135. ut Graii perhibent: Ilaque rei
invocat ipsos Evandri populares.
Sic nunc eiiam /rg". qui in ed. maiore poelam viiuperaverat, quem secuins P/. eieclo
testes

Graii coni. Electra matre, vt perhibent,

(iam qui sunt hi?) /Illantide cretus.
136. advehitur Teucros: De accus. cf.
In nomine Teucros prolepsis
4, 106.
Maximus Atlas ul 1, 741.
esl.
,

138. candida
139. Cyllene

cf.

procul

in

parte

inde Cyllenii nomen iraxil.

141. Idem repeiii, quod modo dixerat
Eiiis rei caussa est, quod in eo
v. 137.
Atlanie, caelum qui susiinei, (nam possunl esse eius nominis alii) amborum genera coeiint, quod in eo niiilur cognaiio.
ei

inanis igiiur

septentrionali

esl

nec

repeiitio

liaec

imbecilliias dicendi.

142. Sciiidit se, ut fluvius iii duos

Sic diffundere 7, 708.
veos.
143. Non eg:o per alios, neque per
tificiosas fraudes et ambases luani
legatos,
luntaiem explorare volui.
artem cf. 6, 692.

al-

ar-

voper

Non
144. Pl. pepigi mutal in petiil
pepigit, non paciione aliqua sibi tutelam
flrmavil, sed ipse se obtulit.
145.

Obieci

Hostium

caput,

se telis potius

cf.
,

Liv. 22, 40
svffra-

quam

giis iratorum civiiim caput obiecturum.

Gens Daunia, ,.RuluIa, a Dauno,"

Versum eiicit Rb.
149. Mare superum est Adriaticuni inferum Tyrrlienum. P/. eiicit el Rb. ad146.

S.

Turni palre.

dilque ,,Haec plane sapiunl glossam Geo-

grapbicam.

5, 571.

mons

ad Pellenen silus, non

Sicyone; in eo lemplum eral
Merciirii, qui in eo naius esse dicebatur,

Arcadiae

Non

Nota
132. coo^nati patres coniunxere.
Romaiiae rmgiiae iiulolem a nosira diverterris didiia fasam. Cf. 12, 219.

150

Cur

Omnis

Hesperia satis

igitur quis addidil?

est."

P.

396

MAROMS

VIRGILII

Pectora, sunt aiiimi et rebus spectata iuventus.

Dixerat Aeneas. Ille os oculosque loquentis
Limduduni et totum lustrabat lumine corpus.

Tum

sic

pauca

Ut

refert:

te,

Teucrum,

fortissime

Accipio adgnoscoque libens! ut verba parentis

Et vocem Anchisae magni voltumque recordor!
K^am memini Hesionae visentem regna sororis

155

Laomedoutiaden Priamum Salamina petentem

Protinus Arcadiae gelidos invisere fines.
Tum mihi prima genas vestibat fiore iuventa;
!Mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsuni
Laomedoutiaden; sed cunctis altior ibat
Anchises. j\Iihi mens iuvenali ardebat amore
Compellare virum et dextrae coniungere dextram.
Accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi.
Ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas

i
160

165

Discedens chlamydemque auro dedit intertextam

Frenaque bina, meus quae nuuc habet aurea Pallas.
151. Hebus spectata i.uvenlii.<i es\ ,.decennali proelio.
El bene proniis.sionem
rebiis

confiriiial

el

quae

lesiiaioniis,

esl

verbis invalida." S.
15:J.

Aeneas

Troianuni niodo
Ancliisae,
sialura referi.

quis

ilixeral

se profe.ssus

essel,

eral.

Sed

quem

el

Inde

fi-

ore et oculis el
era oninia esse

quae Aeiieas dixeral cogrnoscil, laeiaiurque eius qiiod filiuni recipere poiesl senex, quein adolescens quoiidam amaveral.
15.J. Siinilis
locus Silii, ul)i Sypliax
Scipione conspeclo pairis sihi nienioriani
gralam revocat 16, 190 sq.
157. Iiaque comnienius e.sl liaec: Prianius ad visendani .Salaiiii sororem He.sio-

nam

profeciiis

proceres

secum

diicit

et

inier eos

.Anchisen, quo iii iiinere in .\rcadiam venii. ihique cum suis ab Evan-

dro conspiciiiir.
visentem: cf. 1, 305.
Pl. ul vi^icntem invisere sono iiiirraium
lolleret proposuil Protinif< Jrcadia ^elido^ quoqnc vit^ere Jinca.
159. Protinus cf. 3, 41<i.
f>^elido<>
Arcadia enim propier nionles allos gelida

esl.

160. Lucr. 5, 886 Pueris aevo JJorentc inventas occipit et moUi vestil
lanun^ine matas.
iuventas M. al.
iuventa P. al. cf. 1 .590. h. 1. recepluni
est ab inlerpreiibus propler praegressuni

gcnas.

Mirabarque duces: .,Ilos laudal,

ille, quem praeferl." S.
163. iuvenalis cf. 2, 518.
ardebat
161.

quo
c.

nielior sil

inf.

105.

167.
et Phenei
admixios esse leslalur
Inde discas non
Oion. 1 , 34. 42. 60.
sine consilio eam iirbem
nominavisse,
neque omniiio talia iiomina narraiiuni
forluiio iniecisse VirRilium, sed
respeduni

non

Evander ianiduduni doceiur euni esse

liiim

Hom. II. 2, 605. ,,Grae(i et Varro

Humaiiarum reruni Dardanum non ex Jialia, sed de Arcadiae urbe Pheneo oriunrat

2, 105.

Pheneum Arcadiae urbem memo-

Serv. 3,

dicunl."

incolis

Troianos

xisse ubique

aiiiiquam aliqiiam

Quod clilamydem
Anchyses, illuc perlinel,
166.

esl culior e!
et

in

crum

fabiilam.

freiia

el

qiiod

nulriior, muliisque

doiiat

equoruiu
in

locis

ipsa Arcadia, in qua eius sepuloslendebaiur. colebaiur, quod eqiios

liilarelur.

Hene aiilein Evander qiiae acmemorai, noii qiiae dederil;

ceperit dona

quiim cogiialioiiem oslenderil .\eneas,

aniiqiium esse docel liospilium.
//i/rjas sagitlas cf. .5. 311.
16*. iiitcrtextam l\IP2.
intertcxto
IMrumque probiiin. Ue chlaniyde
Pl. R.
aiiro iiiicrle.vla cf. 9, 582.
168. .Male dissecaniiir verbaila: /. b ,
m. q. n. /j. , o., P.; iil iiiiiganlur dissociala, dissocienliir cnniiincia
nec Frcna
bina aurea Lalinum esi. Sed puelae
saepissime adieclivuni a siibsianiivo, si
id ad diio perlinet enuniiala, ila separanl,
ul in alieru ponaiil siihsianlivum, adiectivum in aliero.
Caussae possunt ^ariae
quilius id fit,
esse
ut lioc loco iioluit
poela iuiigere /. b. a. ; caii.ssa igiiur esl
suo quaeque loco exquirenda. Nunc usus
el

ipse

esl declarandiis.

.Siinplicissima est raiiu,

siinl et copula laniiim

separaia, ut 2, 552: Dextraqne cornscum extulil ac latcri capulo tcnus absi

cniiniiala paria

AENEIDOS
Ergo et quam petitis iuncta
Et lux quum primum terris

est

LIB. VIII.

397

mihi foedere dextra,

170

se crastina reddet,

Auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo.

Interea sacra liaec, quando liuc venistis amici,
Annua, quae ditferre nefas, celebrate faventes
Nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.
Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi
Pocula, gramineoque viros locat ipse sedili,
Praecipuumque toro et villosi pelle leonis
Accipit Aenean solioque invitat acerno.
Tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos
Viscera tosta ferunt taurorum onerantque canistris
Dona laboratae Cereris Baccbumque ministrant.
Veseitur Aeneas simul et Troiana iuventus
Perpetui tergo bovis et lustralibus extis.

Postquam exempta fames et amor compressus

Rex Euandrus ait: Non haec sollemnia nobis,
didil eriHem.

parciis

cl

lamr/ue ibat diclo

porlubut.

1,(595:

dona

Cupido

Sic 2, <^\9 saevitque tridenti

spumevs

utque imo ISireus ciel acquora fuiido

9, 9 Seplra Palatini sedenique pelit
Kvandri 11, 639 Thrciciae ei
Amazoncs.
Sed eliaiii disiiiiicli\ is paniciilis
.

cf.

175

180

edendi,

185

169. iuncta est miki focdere dcxtra

3, 83.
171. Idem paene versus 1, 571.

175

183.

Troiani

Hercu-

intersuut

sacro.

lis

175. reponi,

nielu

,,quia

reliquerant

seceriiiiur subsiaiiiiviini

mensas."

Claud. B. Gild. 130:

stabat lumine
Am. 3, 9, 21 Quid patcr I smario,
quid matcr profuil Orpheo el Sil. 6.
(jO.
Kacilius iani A. 3, 161 TNec haec
libi litora suasil Delius, aul Crctac
iussit considcre Apollo.
Sed is usus

siernium esse non licebat." S.

177. Praecipuus accipiiur A. el loro et
pelle, qiium ceieri in gramine locenlur.
Cf. Sil. II, 275 iVflefi/jMis mulloque procul splendeniibus osiro Accipitur sublime
toris, queni locum aiiulil ffg.

ab ailieclivo: cf.
iSecsicco Cybclc,
luno.
Adde Ov.

nec

invaluii eliani, si alieruin alieri eiiunlialo

subiecluiu esi.
Sic relalivo separaiur adiedivuui a subsiantivo, ut li. I. el 5, 728.
Negue soluni adieclivuin enuniaio relaalio nonnuiuiuani casu,
subslanlivum.
Cf.
11, 687
I,
10, 16 Illi, scripta quibus
comocdia prisca viris est. Ep. 2, 37
li\

includilur,

sed eliain
Hor. Sal.

Qnis non

malarum,

ras habet, hacc

Gr.

*i

249.

Sed

pariiculae.

cf.

quas amor cu-

cf.
inler obliviscitur.
reperiuniur eliaui aliae

1,

ivicina

coegi,

ut

parerent arva colono. cf. 9, 133. Val.

Fl. 2, 244 AoH ulla meo tc carmine
dictam abslulcrint, durent Latiis modo
saecula fastis. Is usus docet, Ronianos perioduni exisiiniasse uiiuin esse
enunliaiuni. Siniile esl, quod noiaiur ad 1,
Huc eliain periinel is usus saepe
411.
obviu.s,
quo subslanlivum, cui addilur
enuniiaium relaiivum, ipsi ei enunliato infertur ul 6,

piacula
quis

567

siibigit fateri

distulit,

distulil.

pro:

qiiae quis

piacula,

dapes

3, 224.
176. sedili: In leuiplo Herculis lecdS.

cf.

178. Solium acernum ex illius lemposimpliciiaie.

cf. Ov. Fasl. 3, 359.
Invilare ila 9, 676 invitant moenibus
hoslcm.
De daii\o loci, cf. 5, 451.
179. lecti iuvcnes : ,,Nou vacat lecti.
In sacris enim Herculis nec ser\i iniere-

ris

rant, nec liberii." S.

4,

9,

69.

Gell.

11,

nec feminae Prop.

Visceraiio

6.

illa

lanlum videlur esse daia,

qui
polerant arma ferre.
Male lamen
Servius lecti buc referl, sed lecti iuvenes sunl, qui parent sacrum, non omiies,
qui sacris adsunl el epulanuir.
180. viscera cf. 6, 253.
onerant(cf.

V. 101-3 iis

que canistris cf. 1, 195.

183. De voce perpeiuus

cf.

176.

7,

Lustralia exta de liosiia sunl, qua quuni

vescunlur, sine dubio et purgari sive
luslrari et

De hoc
184

diis graiiores

sacro

279.

cf.

Liv. 1

Cacus

ab

se
,

fieri

puiabanl.

7.

Hercule

inter-

ficitur.

quae
Hisloriam

Caci ab Hercule

inlerempli,

P.

398

VIRGILII

MARONIS

Has ex more dapes, lianc tanti numinis aram

Vana superstitio veterumque ignara deorum
Imposuit: saevis, liospes Troiane, periclis
Servati facimus meritosque novamus honores.
lam primum saxis suspensam hanc adspice rupem;
Disiectae procul ut moles, desertaque montis
Stat domus, et scopuli ingentem traxere ruiuam.
Hic spelunca fuit, vasto submota recessu,
Semihominis Caci facies quam dira tenehat,
Solis inaccessam radiis; semperque receuti
Caede tepebat humus, foribusque adtixa superbis

190

195

Ora virum tristi pendebant pallida tabo.

Huic monstro Volcanus erat pater: illius atros
Ore vomens ignes magna se mole ferebat.
Attulit et nobis

aliquando

200

optantibus aetas

Auxilium adventumque dei. Nam maximus ultor,

Tergemini nece Geryonae spohisque superbus,
Alcides aderat, taurosque hac victor agebat

qao facto Herculi ara maxinia exsiriicia

iiarranl impriaiis Liv.

sil,

1.

7.

Ov. Fasl.

Ciici iionien S.
1, 54:^ sq. Prop. 4, 9.
Sic opponereuir Euandeducil a v.uy.og.
Groicfeud iu Geodros, bouus vir, nialo.
grapb. veieris llaliae 3, 26 cum y.UTCvog
pulai coliaerere.
1H6. has ex more dapes cf. ad 11, 464.
118.
189. meritos lionores cf. ad A
\ovamus quovis anno. Haec auiem
esl Evaiiilri senleulia: ,,Non ideo Herculem colimus, aul quia omuem religioneiu
veram puiamu.s, Cvaiia superstiiioj aut
,

quia

deos ignoramus aniiquos.

enim

fueral el

Cautuiu

ap. .\ilienienses et Rouia-

ne quis iiovas iniroducerel religioUuuiia aulein e.x Romanis inones." S.

ribus e.xplicanda esse iam dicium esi.
Profecio niirum poieral videri Romaiio

nos,

quod Graeco lieroi Romae sirucia

ara maxima, ad quam singulares

liomini,

erai

Iiaque narrat vulga.Neque

poeia polerat sequi aliam, eisi e.vsiabal
alia, qua ,,Garauus fuerat pasior uiagiiarum virium, qui Cacum afflixii" S. ad v.
203.
Apud Aur. Vicl. 6 est Recaranus.
Quae nomiiia a gerendo deducuiiiur explicanlurque, per redemptor, rcstitulor.
Quare anniversaria sacra a praeiore, et
triumphali die ab imperatore exiraordinariainsiiiuebanlur. Iiaque quum triumpbanti
deo a iuveuiuie el duce posl partani vicloriani sacra fiereut: poslea Graeci liis
sacris subesse Herciilem suum pulabanl,
el Romani, ut eranl propensi ad recipiendas Graecorum fabulas, facile credebanl
aliqui flebant riius.

egregium omnis aniiquiiaiis heroeni Roniam veuisse ibique reliquisse poienliae

suae documenia.
190. suspensam quasi
iam iamque
lapsuram." S.

ad192. traxere ruinam cf. 2, 466.

spice , ut stat cf. 6, 780.
193. vasto submotu recessu: cf. 2, 300.
Ov. V. 555 loitgis spelunca recessibus in-

gens abdita.
194. semihominis

De

feritale

corrupli."

686.
Caci facies
Sed /^6. 1, 285
132.
tcnebat.
cf. ad 4,
memorat iii MPR esse tegebat additque
,,quod recipere debebani" et p. 307 dubiiari poiesl,
utra verior sil scriptura"
S.

neque

nieiro

cf. 4,

ed. miiiore

in

inaccessum

recepil.

7, II.
196. foribus superbis cf. ad 2, 504.
Quasi spolia, quae in foribus suspendere mos erat, cf. 7, 183 occisorum cadavera affigil. Idem narrai Ov. v. 557.
19.5.

tam de Caco inierempio fabulam.

cf.

Mss. squallida Wl. rec.

iam aniea probaium a
Sed flg. hoc vocabuPl.

197. pallida
Jib.

\n

Beuileio

ed.

niin.

et

lum ubique
200.

et

uiio

scribi aftirmai.

nobis, ut

aliis

genlibus.

201. Auxdium quomodo fial, explicalur

per adventum cf. 220. 289 el excursuiii
ad I. I.
maximus ultor. Sic Lucanus 4, 610 Herculem dicit terras monstris aeqiiorque levantem.

spoliis202. tergemini cf. 6, 286.

De Geryone
que superbus cf. 5, 268.

cf.

7, 662.

203. viclor

cf.

362.

AENEIDOS
Ingentes; vallemque boves

LIB. VIII.

amnemque

399

tenebant.

At furiis Caci mens effera, ne quid inausum

Aut intractatum scelerisve dolive fuisset,

205

Quattuor a stabulis praestanti corpore tauros

totidem forma superante iuvencas,
Atque lios, ne qua forent jjedibus vestigia rectis,
Cauda in speluncam tractos versisque viarum
Indiciis raptos saxo occuitabat opaco.
Quaerenti nuUa ad speluncam sigua ferebant.
Interea, quum iam stabulis saturata moveret
Amphitryoniades armenta abitumque pararet,
Discessu mugire boves, atque omne querelis
Impleri nemus et coUes clamore relinqui.
Reddidit una boum vocem vastoque sub antro
Avertit

210

215

Mugiit, et Caci spem custodita fefellit.

Hic vero Alcidae furiis exarserat atro

arma manu nodisque gravatum

cursu petit ardua moutis.

220

Felle dolor: rapit

Robur,

aerii

et

Tum primum
Turbatumque
M

Cacum
Fugit

MPRyb

205. furiis
Ira //. in

nostri
oculi.

furis

bat; furis dai

lesialur

dicil

Coii-

esse, idque pro-

Serv.

eiiani

Rb.

videre timentem
ocior Euro,

ilicet

facile niuiaia sinl, inielliges.

Quae quam
Furiis

Cacum

sed mali semper maiora ad facinora menie sua impelluntur, ut landem poenas luant, liae sunl
agi niiuium esse videbaiur;

eorum

furiae.
Quare magis placebil fuCaci mens effera quam fnris Caci.
Neque mcns Caci (in quo liaeret P/.)
riis

adverlit, ut facile inielligiuir, sed

[praeserlim

que

aiiulii

P/.

1.].

Cacus

enuniiaio inierieciu,
locum
similliuium Ld.
Livii 1, 15,

ut

omnem

tollerel

difflculiaiem

At furis Caci manns cjfera!

206. Fuisset ex niente dlctum Evandri

coni.

narraniis.

207. tauros praeslanii corpore

vencas forma superaiile. De abl. cf.

el
1,

iu-

71.

208. Avertit i\a. I, 472.

Cai.
10, 78.
Epiih. 5 Auralam optantes Colchis avertere pellem.
Sic vertere 1, 528.
209. Pedibus rectis ablaiivus est, sc.
ne vesiigia essenl, si recii pedes esseni
ea auiem lurbauiur et toUuniur pedibus
inversis.

211. /?aptos Wakefieldius suo Marie

mulavit in raptor, ut diciiur Cacus Prop.
earaque conieciuram ample4, 9, II.
xaius est Rb. saepiusque laudai p. 286.
365, et intulil, raptos aulem posl tractos
puiavit esse superfluum.
212. quaerenti: ei qui quaerit; id esl,
quicunque quaeril. Neniini signa apparent.
Cf. 1 , 102.

215. mn^ire. De inf. historico cf. 2,

Cf. Ov. M, 6, 547 impltbo silvas et conscia saxa qnerelis.
216. colles clamore relinqui a bobus.
Forsiian mireris, quod baec addam; sed
quamquara per se faciie inielligi videniur,
exsiai lamen explicaiio aiia haec: Colles
superantur boum mugliu. Sic nonnunquam
ut mala taciie removeat qui inierpreiaiur
eiiam plana cogiiur explanare.
Pl. coiii.
clamare propinqui.
2IT. sub antro cf. 6, 203.
218. mugiit more suo pro mugivit."
S.
Cf. 3, 603.
219. exarserat.
De plusquamperfecto
cf.
Pl. coni. Hic v. Alcides
10, 546.
furiis exarsit, et atro felle dolens, r. a.

132.

m.

Robur.

n. g.

Arma

220.

explicaiur per nodis gra-

vutum robur, quae

Sic

esi

clava.

cf.

eadem clava Herculis robur

201.

diciiur

634.

Marl. 9, 44, 4 el nodoVal. Fl. 2, 534.

221. Aerii dicuniur monies 6, 234.
Atpes G. 3, 474. Ov. M.
Cal. 68, 56.
quercus A. 3, 680. ulmus E.
2, 226.
aetherii in Mss. aliqi.
2, 59.
improVal. Fl.

1,

sum robur

baiur,

quod aethcrius non mons quivis,

sed Olympus appellatur cf. 319. 6, 579.

867.
11,
ardua montis
10, 621.
422.
cf.
1
223. turbatum oculis MPR el S. rec.
Rb. ff^g.: Oculis Cacus animi lurbam
prodil.
cf. 5, 505.
,,Alii oculi legunt''
rec. Ld. prob. PL; sed Rb. non dicil
S.

YIRGILII

P.

400

MAROMS

Speluncanique petit; pedibus timor addidit alas.

sese inclusit ruptisque immane catenis
Deiecit saxum, ferro quod et arte paterna
Peudebat, fultosque emuniit obiice postes:
Ecce furens animis aderat Tirjnthius, omnemque
Accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,
Ter totum fervidus ira
Deutibus infrendens.
Lustrat Aventini montem; ter saxea tentat

225

Ut

Limina nequidquam;

230

ter fessus valle resedit.

Stabat acuta silex, praecisis undique saxis

Speluncae dorso insurgens, altissima visu;
Dirarum nidis domus opportuna volucrum:
Hanc, ut prona iugo laevum incumbebat ad amnem,

235

Dexter in adversum nitens concussit,

et imis
radicibus; inde repente
Impulit: impulsu quo maximus intonat aether;
Dissultant ripae, reiiuitque exterritus amnis.
At specus et Caci detecta adparuit ingens
Regia et umbrosae penitus patuere cavernae:
Non secus, ac si qua penitus vi terra dehiscens
Lnfernas reseret sedes et regha recludat

Avolsam

volvit

240

Ms., in quo legalur, niodo oculos legi eleganier" iii y; neque Hn. neque ff^g- de
libris doceni, reiinenl auleui ociilis.
A
pluriijU!) solel praeferri ocitlis.
Id lamen
apparei, nostri dicium esse iia, ut rei
Tiirbatiis
inierfuisse ipse non videaiur.
auleiu nullo addilo vocabulo legilur 43.5.

Clauditur et dura ianua fulla scra.

Ov. A. A. 2, 244 Atque erit apposita
yuod iungilur fulianua julta sera.
tos emuniit cf. ad 4, 22.
Pl.
228. furens animis cf. ad 2, 386.

qui ociilis turbutus est non

probe videl cf. Liv. 7, 26 ,,Oculis siniul
ac menie lurbaiuui Valerius obiruncai"

cf.

7,

7(i7

ac

Neque lam prope accesseruul ad Cacuni

Arcades, ul viderenl oculos, neque opus
erat, ul lurljaium euni ex oculoruui inlelligerenl obiuiu, quem fugere videbaiil.
El oculi nostri recie dici, si opus essel,
docelur exeuiplis ui 2, 740, Ov. M. 7,
679 si non furmosius isto viderunt oculi
ocior Euro
telum iaculabile nostri.
ilicel cf. 2, 424.
cf.
1, 317.
226. A paire Vulcano didicisse fingilur
caienis magnum saxuin alligare, quod
iia ut ab omni parle
poluil demiiiere,
spelunca clausa essel. Hercules auiem
aliud saxum, allum et abrupium speluncaeque imposilum, quum ad laevam parlein incrmarel, a dexira aggressus in Tiberim devolvil atque iia sibi adiium paral.
praeposiiio in com227. emuniit:
posilis nonnunquaui vim simplicis verbi augel, ila edoceo, eluctor, ecinco, cnrco,
vel finem, ad quem verbum simplex lenut edisco
dit
allingi significal
claboro,
e)/icio. cf/ingo, ecito, cveibcro 12, 866.
Fulti obice postes: tm Tib. 1, 2, 6

qne ^cccssum

eiicii

231. Aventini

ira.

Ue

montem.

geniiivo

Sed polesl inlelligi ille An eiilinuB rex, a quo mons accepil uomen cf.
5, 52.

7, 6.^5.

233. silex Paene oniiies hunc silicem

nam et Varro et Lucrelius (I,

dicunt;

iia dicunl; tania lamen esl Virgilii

aucioriias, ul
persuadeal nobis eiiam
hanc siticem dici." S. Dixit dura silcx

573}

471 acutu silex 602. Scilicei in aliis

casibus iiihil inlererat a vulgari genere
decedere.
Cf. 4, 4b2.
235. Oirae volucres sunl b. 1., quae
cadaveribus vescuntur. De voce dirus
cf.
12, 845.
242. Jlegia dicitur Caci, cura irrisione;
iia Aeoli
caverna aula dicitur l, 140.
Regia et , deinde
P/. eiicit et Caci
scribil umbrosaeque inttts paluere elc.
,,Confert poeia miraculo
243. penitus.
6,

miraculum

ut

iiou

sine

videaiur \ox penitus"'

vi

repeiiia

liic

6, 901.
peuitus patuere: ,,admissuin lumen
esl usque ad secreia speluncae." S.
Coniunciivi
recludat.
244. reseret

ffg^

in re cogiiala,

tarus;
TitQ

non

facia.

dis invisa: rcas

Hom.

11.

cf.

regna, Tarozvyeovai &iot

20. 64.

AENEIDOS

LIB. VIII.

401

clis invisa, superque immane barathrum

Cernatur, trepident immisso lumine Manes.
Ergo insperata deprensum in luce repente,
Inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem
Desuper Alcides telis premit, omniaque arma
Advocat et ramis vastisque molaribus instat.
neque enim fuga iam super ulla pericli,
Ille autem
Faucibus ingentem fumum, mirabile dictu,

245

Pallida,

250

Evomit, involvitque domum caligine caeca,

Prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro
Fumiferam noctem commixtis igne tenebris.
Non tulit Alcides auimis, seque ipse per ignem
Praecipiti iecit saltu, qua pkirimus undam

255

Fumus

agit, nebulaciue ingens specus aestuat atra.

Cacuni in tenebris incendia vana vomentera
Corripit in nodum complexus et angit inbaerens
Elisos oculos et siccum sanguine guttur.
Panditur extemplo foribiis domus atra revolsis,
Abstractaeque boves abiurataeque rapinae
Caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver
Protrabitur. Xequeunt expleri corda tuendo
Terribiles oculos, voltum, villosaque saetis
Pectora semiferi, atque exstinctos faucibus ignes.
Ex illo celebratus bonos, laetique minores
llic

246. Similo Ov. M.

que dies

5,

3.')9

immisstis-

trepiiluule-i terrent unibras.

cf.

trepident MP/b. sine

5, 6\0 sq.
que, trepidantqnc R.
248. insueta adverbiiiin cf. 489; quamqiiam non niinu.s poiest obieciuin verbi

Sil.

haberi.

249. telia premit

cf.

Molaril)iisi saxa significat niolari2.i(.

bus paria niagniiudine.
25;<. culin;o caeca ut 9, 34 caligo atra.

237. iecit
ficii

l>IR al.

siniplesr,

iniecit Py.

exempla 9, 711,

cf.

SufeJ

ad

5, 134.
2.38.

fumus undam ogit,

239. vana, quod

cf. 2,
609.
ad salulein nibil

ip.si

proficiunt.

260. in

nodum

complexus

cf.

fortius

corripit

complecitur

snnguine

et elisos oculos.

cf.

guttur angit
siccum sit
22.
Siccum

Iia angit, ui

ociili

sanguine guiiur

cf.

dicilur,

4,

qiiod

abest san-

Sic 9, 64 .seccoe sanguine fauces.

8, 19 siccasque cruore hebcscere
dcxlras.
Angerc .sic Ov. M. 9, 78
iingebar cen gullura forcipe pressus.
263. abiurataeque rapinae: Respicit
epiiheion rem supra non menioralam, sed

guis.
Sil.

periurio nefacilem, Cacum

gasse se boves apud se habere.' Hn.
263. expleri corda nequeunl tuendo

Simile Val. Fl. 4, 332 qua

Cf. 1, 713.
wole iacentis ipse etiam victor explcri

nequit.
268. minores:

,,Nove et satis licenter

quuni ab ipso vandro
Herculein consiel esse susceptum, el minores non dicanius, nisi quoiiens graduum deficil nonien, ul puta filius, nepos,
ubl
pronepus, abnepos, abneptis, Irinepos
isii gradus defeceriiii, nierilo iam dicimus
minores: sicut etiam maiores dicimus
posl patris, avi, proavi, abavi, aiavique
Non adscripsissem, nisi
vocabuluni." S.
etiam nunc homines illa verha arriperent
Hoc enim loco
ad versum improbanduni.
dixil

Evander non poiesl dicere minores

quam

2, 169.
261. aiccum
guttur et elisi

42.

6,

qiiain

265

iniellectu

minores

.324.

260

iuniores,

posl illud factuni

alios,

natos.

Ipse enira vidir Herculem, nunc admodum est longaevus. Omisit addere natu,
vocem quae hoc loco Aeneas post ea,
quae narrata sunl, non poieral non iniel]\atu adSic winorem 9, 593.
ligere.
Addere libet
diiur, si quando est opus.
unuin locuni Silii. quo adnioduni pueri
signanlur: Te maesta virorvm ora vocant, priviaquesonantte voce minores

2, 491.

lam haec

narrat:

Ex

illo

die

VIRGILII

P.

402

MAROMS

Servaverc diem primusque Potitius auctor,

Et clomus Herculei custos Pinaria sacri.
,

270

luco statuit, quae maxima sempcr

Dicetur nobis et erit quae maxima semper.
Quare agite, o iuvenes, tantarum in muuere laudum
Cingite fronde comas, et pocula porgite dextris,
Communemque vocate deum, et date vina volentes.
Dixerat: Herculea bicolor quum populus umljra

Hauc aram

275

Velavitque comas foliisque innexa pependit;

Et sacer implevit dextram scyphus. Ocius omnes

mensam

In

divosque precantur.

laeti libant,

Devexo interea propior

liouos esl lial)itus Herciili.

celebravere

nores diem

et

Pi-

guae seiuper nia-

araiu slaiiiere,

iiariiis

po.siea nii-

el

Poiiiiiis

tit

xinia el dicelur a nobis ei liahehilur.

2(59. Res varie iiarralur. alii al) ipso
Herciile arani esse coiulilam Uicuiii,

alii

ah Evanilro eiusque sociis. aiqiie iia iiarut sacerdoiibus solis

rai li. 1. Evauder,
iribual

bus

quae scriplores

eum

in eo
Poiiiiorum

fecisse

lem

enim

conseiiiiuni

sacerdoli-

cuni

Omnes au-

iradidere.

curasse

sacra

el Pinarioruiii

fainiliaai.

Po-

Herculem

Pinario

ipsuin
oslendisse Iradunl. ,,qualiier se coli velscilicel iil niane ei vespere ei saiei
Sed quum ad sacra Picrificarelur.'- S.
narius sero venissel. ..Hercules iraius
lilio

el

slatuil,

ut

Pinariorum

faniilia

lanium mi-

essei epulaniibns Poiiiiis et comlam aniiqui Pisacra." S.

nariorum nomen dno rfjg nEivrjg, Poiiliorum ab eo quod poliii sunt. deducunl.
L'nde inielligiinus modo victores vicioris
Quae praedei dapibus vesci oporiere.
lerea de iis scilu opus aut certe iucundum erit, vide ap. Feslum s. v. p. 237.
Potitius auctor,
M. Liv. 1.7. y, 29.
Quod is auclor erai Herculis dei coleudi.
Iia primus v. 281.
271. et 2 eiecit Hn.. a laeti
.seninisira

pleniibus

per

72

Recie
defenderuni fig. et Ih.. reiinuerunt Ld.
Rb. Ac iieglexerunt illi animadveriere,
quanlo culia sil ara maxinia lionore, ul
in hac narraiione vel ipsuni iiomen omiitere Virgilius non poliierit,
qui cupide
e.

i.

v.

si quae
lam vero

arripit,
ferre.

a.

2()H

e.\ aiiliquiiale

si cerie

aram comprobaiur,
si

P/.

polest re-

iioiuinasse poela
reiinendi sunt;

versiis

connjvendum
expellere, resisiendum.
Ara ma-

et si quis
esl,

ei.

improbare

velil

ad

faciis

biliter
iit

cf.

5. 537.
274. Libalio

280

461.

1,

iv

munere

manu

porrecia.
iiam Aeneas socius
cf.
est et amiciis
12, 118.
277. pcpcnilit: Faciiim narralur, quod
,.pependit popumodo fit cf. 2, 442.
Alqui lauro
lufi i. e. coroiia de populo.
coronari solebani, qui apud aram maximam sacra faciebani. Sed lioc post urbem condiiam cuepit (ieri, neque alia
fronde Cquaiu laurea) circumdat caput
praelor urbanus, qui Graeco rilu sacrififil

Lommuncm

275.

Sed poeia ad illud lempus relulil,

quo Evander apud aram maximam sacra
celebravii.
\arro eniin reruiu liumaiiacai.

rum

docel in

.\veniino

iiisiiiuium

laure-

Uim. de quo proximo monie decerpia

laurus sumebaiur ad sacra.'' S. iu alqt.
Ea desiimpia suni e Macr. Sat. 3, 12.
Hos auleiii de Evandri lempore uihil poluisse referre, ipsa verba saiis docent.
Iiaque quae caussa fuerii. populum ul
nominaret iion laurum. iios igiioramus.
Id unum, populum esse Alcidae graiissiniam Ecl. 7, til eaque velaium fuisse
eum. qiium e.x Orco redirel, saiis est no-

cf. 5, 134.
velavit cf. 5. 72.
tum.
,.Legiiur in libris aiiti278. scyphus.
qiiis, Herculem ad Iialiaiu iiigens ligiieum
poculum ailulisse. quo ulebanlur in sacris,
qiiod ne carie consiimerelur. pice obliiiim
servabaiur.' S.
Mulia de scyplio eo ai21.
Ocius cf. v. 555.
lulit Macr. 5.
279. in mensam cf. 1
73U.
Pestus
Pauli p. 1.56. yi.: Mensae in aedibus sa-

cris

ararum vicem obtinebanl. ..Diis homensa libabatur." S.

spitalibus et lovi in

ad 1, 740.

forum boariiim fuisse diciiur

Ov. F. 1. 582.
1. 40.
27:^. in munere. quod pro taniis laudibus oirerimus: laiides saepe de laiida-

.vima
Dion.

Yesper Olympo:

2S0

cod.

305.

Fuld.

Instauratur sacrificium.

Olympo: lam vesperascil.

raro pro caelo ipso cf. ad I. 374.
Fingebani aiiiem poeiae rem . aul iia ut
solein et slellas per caelum derurrere di260. deve.ro

Olympus

AENEIDOS

LIB. VIII.

403

lamqiie saccrdotes primusque Potitius ibant,

morem

rellibus iu

tiammasque ferebaut.

ciucti,

Instaurant epulas, et mensae grata secundae

Dona ferunt, cumulantque oneratis laucibus aras.
Tuni Salii ad cantus inccnsa altaria circum
Populeis adsunt evincti tempora ramis;
Hic iuvenum chorus, ille senum; qui carmine laudes
Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae
Monstra manu geminosque premens eliserit angues;
Ut bello egregias idem disiecerit urbes,
Troiamque Oechaliamque; ut duros mille labores
aitt eas iii caelo fi.vas slniul cuiu
ipso caelo circuniagi \eHenl.
Cf. 8, 250.

cerenl

Vesperi auteni alleiuui lit sacnmi.

Cf. S.
ad V. 2)i).
'4iii. ihi. .suuiii v. 283. 4. ab ipso poela
atlscriptos ad v. 27i), ut postea eligeret;

Hb.

/'/.

ordine

eiiciuiil.

Menag. dal

Coti.

Ut

85. b6. 83. 84.

luiiic

lioc

versus

et

Pallorios.

Ov. Fast.

3,

Italiam

idonea non

miiia

re

iiobis

ignolaj

ita

e.xplicaiuli

ad

ridio C!**) inlerveniiiiit Troiaiii, iiivilanUir

ad coeiiani, qua peracta (184) narrat Evan-

Kcu vfivr]Tai

eiiiiu confeclis omiies

se froiide populea ciugunt, pompa accedunt ad aram,
praeeuntibus sacerdoiibus; qui antiquo el
Hercuieo more pellibus vesliti igiiem feruiit, (tuem arae imponanl, simiil libaiil,
tura offeruiit et alia
quae possunt dici
mensae grata secuiidae dona. Simui Sa-

lis

qui salleiit,

diim sacrificant
sacerdoles; tuin omnes iii seniores et iuniores discedeiites hymiuim in Herculein

lii

inceduiit,

caiiiint, ciiius
finilo

toluin

primvs

argumenlum

est

quo

propoiiiUir;

sacrificium confectuin.

2, 2(53.
282. in niorcni :
283. Instaurant

cf.

cf.

3,'

cjjnlas

deiiuo

arae

dapes apponunt cf. ad 4 63.

284. Idem v. 12, 215. G. 2, 194 lancibus et i>andis fumantiu reddimus c.ita ;
iiaque etiam carneiii apposilam esse sumere
licel.
cnniulare aram re cf. II, 50.
285. Tum eiuimeral siiigula, iioii esl
,

temporale.
Sic I, 164. 2, 697. o, 455.
Salii qui Iri6, 20. 278. 577. al.
pudiaiites aras circumibant," S. a Numa
aicuiitur instituli iii Mariis iionorem; duodecim iuvenes patricii, qui ancilia fere-

erant aulem duo sodalitia, et Palatini et Collini secundum Dion. 8, 70,

,qui hos ab Hostilio narral aildiios; Collini et Qiiirinales secundum Servium, qui

bant;

ab

Hostilio

alios

iiislitutos

esse

iioiuiiiis

I.

coniiuoda

suiit

officiuni.

Sic

eorum

ol ZIhIlOL %OQhVTCCL ZLviq iiOL

1.

twv

&Eav,

ivoTrXiojv

optimo

uiide

Herculis
eliam Salios fiiigere poluisse.
Ai vero
quum Macrobitrs Sat. 3, 12 ex auliquis
scriptorilius doceat et Tiburi et Homae
Herculis fuisse Salios, et si addiiuus,
quod Herculem eiindem esse ac Martem
probavit Varro et Pontifices, noii iam
sed narras.se hauc rem
finxisse poetam
Salii sunt in tutela lovis,
diceiuus.
incenMarlis, Quirini' S. ad v. 663.
derc allaria diiilur cf. 1 704.
288. laudes Herculeas el facta adieclivitm pro genilivo cf. 2, 584.
Dat
Iiyiuui argumentum, eius facta, niox autem iii ipsam hymni foriuam transit a v.
293.
Iii
sacris saepius seiuiiu et iuveluim cliori sibi invicem respoiidebant.
nl prima ,,Bene prima^ naiu et alia omnia
iiileliigiinus

iure

poelaiu

369.
,

DiOll.

iuvenes Ilalicos
Talia cona-

docueril.'"

demonslrandum

HercuH videlur sacrificiuin factum esse:

Anle meridiein sacro faclo epulanlur; me-

der, cur Herculi sacra fianl; et siniul ad

extreniam sacrificii partein procedilur. Epii-

qui

deduxerit,

ivonXiov OQxr]GLV

in

290

Multa de eorum
260 sq. Adde Liv.
Feslum p. 326 31. ,,Salios a sa1, 20.
sallando diclos esse quamvis
lieiido el
tameii Polemon ait
dubilari iion debeal
Arcada queiidam fiiisse iiomiiie Salium,
(cf. 5, 298) queiu Aeneas a "Mantinea iii

Pavorios

origliie

legunlur, (naiii v. 283. 284 eiicere caussa

est

285

tradit

lunoiiis insidiis perlulit."

S.

est liiiio, lovis eiiim est filius.

IKoverca
Hercules

cum Ipbiclo Amphilryonis filio;

sed quiim luiio duos serpentes immisissel
Herculi, Ipbiclus de cunis terrore lapsus
suo vagitu excilavit parentes; qui quum
surrexisseul, viderunt Herculeiu angenlem
iiaUis est

manibus aiigues iiumissos

odiis."
"ib^.

novercalibu^

ei

S.

Momtra

explicaiur
201.

minos ano;ne'.

Cf.

elidere iunxerunt

etiam

sequenle gc-

alii,

Premere
ut

Sil.

et
6,

235 nunc vaslo corpore ^audel clisixsc

1835 Hisnc ego
hivertis coUa !\emaei mali elisa pres!<i?

preniens. Sen. Her. Oci.

291.

Irnirnii

..U.

fverlit propler uega-

VIRGILII

P.

404

Rege

siib

Pertulerit.

MARONIS

Eurystheo, fatis lunouis iniquae,

Tu nubigenas, invicte, bimembres

Hylaeumque rholumque manu, tu Cresia mactas

Prodigia, et vastum Xemeae sub rupe leonem.
Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci

295

Ossa super recubans antro semiesa cruento;

Nec te ullae facies, uon terruit ipse Typhoeus

Arduus arma tenens; non te rationis egentem
300

Lernaeus turba capitum circumstetit anguis.

Salve, vera lovis proles, decus addite divis:
Et nos, et tua dexter adi pede sacra secundo.
Talia carminibus celebrant; super omnia Caci
Spekmcam adiiciunt, spirantemque ignibus ipsum.
Consonat omne nemus strepitu collesque resultant.
Exin se cuncti divinis rebus ad urbem
Perfectis referunt.
Ibat rex obsitus aevo,
tos sibi a Laoiuedoiile equos iliviiio seiuine

quam a
procreatos et Uesioiiae luiplias
Oeclialiamque:
ceio liberaveral." S.
,

FiUrylus,

rex OechaUae,

Euboeae,

loleii

urbs
Herculi
Hercuies

eral

qiiae

ileiiegavit

tiliaui

unde iratus
ante promissaiu,
eversa civilale iuleremit Eurytum

et

lolen

292.

Fatum

aut Nicippe,

SteiieU uxore, prior nascere-

lunonis

initiuitate,

iit

Factuin auteni
Hercules poste-

quam ex

Duplex non
coutinet per partes idem, quod est in
enunliato, cui nec praeest, neque oppo-

ex Alciuene

ut iiter

erat,

tur, alterius esset doniinus.

est

298. fades, quales multae iu aditu in'Vy phoeus cf.

ferorum cf. 6, 273 sq.
ad 1, 66 j et 9, 716, in Tarlarum detru68.
Cf.
Hes. Theog. 821
sus esl.

nec

nilur

susiulil.

305

non

A/.

v.

Cf.

4, 35.

arma

tenens

et nec-.

/ioj

299. arfluus

299

sic .4r(l.

300 post

et

a.

iion.

278.

ut 5,

295 poni

ad maclus

pertinet

t.

v.

iubef,

iioii

orco facta sunt, ponuniur loco extremo.

labores.

eius carmeu.

293. Sic a narratioue couverlitur oratio

ipsum Qui laudatur in simili laudaiione
Herculis ap. Claud. HP. II. praef. 33.
Alia eius conversionis exeiupla suiit ap.
\ubigenas.
Ov. M. 4, 14. 7. 434.
Bimembres: et ap. Ov. M.
Cf. 7, ti74.
12, '<J40 dicuntur ob duplicem homiiiis et
28S.
Cf. 6
eqiii formain.
294. Hyiaeum et Pholuiu inler Centauros in noto illo liapitharum proeiio
Cresia
caesos referl Vgl. G. 2, 456.
prodigia; nam leoneiu iu Crela dicilur

in

ad quem
hoc

est

tionis

ad

et

additur ad Typhoeum,
additum languet deiiide quae in

ipsuui Herculem,

Nicippe Eurystheus iiasceretur, ciuare iUe huic parere debebat ex

fato, (luo visa est luno ad iiupoiieudos ei
rius

emendare poelam non

At

reslituere

A'on te circumsletit ra-

egentem,

i.

ita ut ratione egeres.

e.

4, 22.

Cf.

300. anguis
turba suoruni capitum.
,Jv AiQvri TioXvcwxivov aliOiv vdqav.''''

Lerue lacus Argolidos.

301. salve
507.

cf.

5, 80.

decus

cf.

10,

inlerfecisse

et

Euryslheum

laurum

illum

adduxisse
mactas.

ignivomum

Serv. et
Ue praesente
Apoll. 2, 5, 7.
cf. 2, 663.
296. tc Stygii trcmucre lacus etc. Cf.
tf, 392.
897. Cerberus canis iion nisi ossibus
et deduxere
vesci probabilis erat opiiiio
Vis est iu ossa,
nomen a TiQio^OQog.
quod iam indicatur loco. Itaque terrebat
non recubans sed ossibus semiesis et

ad

cf.

302. dexler, propiiius, ut 2, 388.

Ov.
1, 69 dexler ades Palribusque tuis,
populoque Quirini.
adi pede sacra
sccundu iia saepius ut 10, 25.5; nam qui
pede secundo adit, ipse secundus, proF.

pitius est.

303. super

omnia

cf.

7, 462.

305. cotlcsque resullant

306

369.

cf.

5, 150.

Roniac cognoscit Aeneas

rcgionem.

crucnto antro.

307. obsitus aevo

aegrum,

iia

Ter. Eun. 2, 2,

anuisque obsitum.
Val. Max. 2, 9, 5 horridav vetustalis
rubigine obsitum impeiium.
5

pannis

AENEIDOS

LIB. VIII.

405

Et comitem Aenean iuxta natumque tenebat

Ingrediens, varioque viam serraone levahat.
Miratur, facilesque oculos fert omnia circum

310

Aeneas, capiturque locis, et singula laetus

Exquiritque auditque virum monumenta priorum.

Tum rex Euandrus Romanae conditor arcis:

Haec nemora indigenae Fauni Nympliaeque tenebant,
Gensque virum truncis et duro robore nata,
Quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros
Aut componere opes norant aut parcere parto,
Sed rami atque asper victu venatus alebat.
Primus ab aetheriO venit Saturnus Olympo,
Arma lovis fugiens et regnis exsul ademptis:
Is genus indocile ac dispersum montibus altis
Composuit, legesque dedit, Latiumque vocari
Maluit, bis quoniam latuisset tutus in oris.
Aurea quae perhibent illo sub rege fuerunt
Saecula: sic placida populos in pace regebat:
309.

T'nr!of]iie

viam sernionc lcvahal^

ingieilieiuU laborem

iiain

,,seriiio

cienles decipil" Sen. brev. vil.

9,

iler

fa-

3.

Si-

mile Ov. >Iel. 4, 39 idle opits Tnamivm

vario scrmone levemiis.
310. facile<>qiie octilos, mobiles; ila
Manil. 1, 647 Circiimfer faciles oculos.
prionim.
312. vioniimeuta
Qtiaeril
qui hoiniiies anlea ibi fnerint, et ((iii inoquale esl laniciiliiin,
nunienia reliquerint
lain praescieiis quasi Aeiieas,
Saturnia.
hoc in loco nepoles suos ail suminam gloriani perventuros et iniperiuni coinliiiiros
infiniUiin, cognoscere cupit oinnia.
Ila
simiil occasio ilatur poetae praecipere res
Poeiae autem aevi Augiistei
Romanas.
sui el
anliciuissimi temporis
iunpcebant
commeinorationem, qua tenues res velerum
cuni praesenlium rerum inagiiiuuline et
splendore coinparare gesliebant.
313. fiomauae conililor arci<t.
Condideral eiiini Pallanleum in luoiite Palatino, in quo Roiniilus urbem suam funda/'/.
vit el iii quo domus erat Augusti.
eiic:, R. c. arci".
314. Fauni \ymphaetjve: semidei et
,

feri

liomines raodo ineranl.

Quippe aUler

tuiic

orI)e

Cf. luv. 6,

novo

caeloque

recenti Vivebanl homines, qui rupto robore

nati Composilive

lulo

nuUos habuere pa-

renles".

31K.

morem

Om\e

rlare, imponere cf. 1, 864) culUis ad externas res spectat, sc. ad vestilum, aedificia etc.
317. componerc opes: Sic Tib. 1, 1,
77 composito securns acervo ... despi-

320

325

parcere pnrto: ..De die

ciam famcm
vivebanl nec invenla servabanl." S.
Qui
est statiis besliarum ne omnium quidem.
Placet aiilem anliquis ea doclrina, qua
homines ab inilio besliis iion praesliterinl,
sed ab heroibus et diis docli landem perCf. Cic.
venerint ad humanum ciilUim.
Inv. 1, 2, 2.
Hiuc fabulae de Cerere,
IIoc loco Vgl.
Triplolemo el Salurno.
vilam incullam accuratissione descripsif.

Mos

ei

noii

esl,

qui insoleiis esl, qui non

quod soleiit ii qui

quae est summa inhumanilas; neque aliquam coleiulae et ornaiidae vilae habebanl cupiditalem
et
arlem, iioii veslilus, noii supelleclilis, non
aedificiorum; iiec sciebant iungere boves
respicit nec sequitur id,

circa sunt facere;

i.

e.

beslias doinare, ut servirent ad agruin

colendum.

exordium

.\grimiltura

autem ab omnibus

fuiidanienlum habituni
\esciebaiit opes compoiiere,
humanitalis.
in futiirum prospicienles coUigere,
i.
e.
quibus poslea uterenUir; neque polerant
sibi lemperare ut collectis parcerent.
318. asper victu ut geni a<<perrima
et

esl

et

beUo 1, 14. Sic virgo

664 sc. bello.
Cf. Sil.
nsper populus victuque
aiper ense, 481 aspera
12,

.1.50

aiper ah ira.
a^pcr moribiis

aspera est II,

180 mensis

3,

malin^no, 6, 19
ferro pectora et
Sic nvper soluni

v. 330 et 7, 647.
729.
319. aeiherio Olijmpo cf. 6, !)77.
lunxit civilate et le322. composuil.
Cf. 7, 203.
ges dedit.
323. Maluit, nam el Saturnia dicehalur in eius houorem.

significat

\]os cerluni vilae inslilutum

315

406

1.

VIRr.Il.lI

AIAHOMS

Deterior douee pauhitim ac dceolor iietas

Kt belli rabies et amor siiccessit habendi.
Tum mainis Ausouia et geutes veuere Sicauae.
Saepius et uojueu j^osuit Saturuia telhis:
Tum reges asperque immaui corpore Thybris,
A quo post Itali tluvium cognoraine Thybrim
Diximus: amisit verum vetus Albula uomen.
Me pulsiim patria pelagiquc extrema sequentem

Fortuna omuipoteus

330

fatum

et iueluctabile

His posuere locis. matris(jue egere tremenda

Carmeutis Nymphae mouita et deus auctor Apollo.
Vix ea dicta: deliinc progressus monstrat et aram,
Et Carmeutalem llomani nomine portam
Quam memorant, Xymphae priscum Carmentis honorem,
Yatis fatidicae, cecinit quae prima futuros
Aeneadas maguos et nobile Pallauteum.
Hinc hicura ingeutem, quem Ilomuhis acer Asylum
Rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal,

326.
dixit,

Decolor aetas ex imagine eadem

aetalem optimam auream di-

qiia

xerat: delerior coIdf esl ferri el aeris. si

cum auro eonuiaras.
327. Subsecuta sunt beUa.
>lox enim
exslilere. qui culia arva et friipes siiie
labore sihi vellent coniparare.
anior
hahendi: lia Ov. .M. 1, 131 amor irele-

ratiis habendi.

crevit
bendi.

Ov. F.

amor qui nvnc

Hor. Ep.

1,

tcmpore

19.5

1,

svmmus ha-

evt

85 amore scneactl
absolule posilum. ul
7,

habendi.
Habere
ol BXOVTfg diviies suni.
32*^.

In

(".-Vborigi-

maxime

Tbybri

praeslat

cf.

30.

72.
333. pelaari extrema. de slrucl.

1.

422.

32.

334. Inehictabile fatum ut 2. 324 inel.

tempus. contra (juod luriari non polesi
homo iiaque non culpa arugua e.vpulsus
esi, et Ov. F. 1, 48 1 sic eial in fatis.
:

vel

Carnieiiialem dicunl. .. Kcd

^o^iiovq h%tr<6du.r}V 'ihQViLbvovq Kc<qptvTTj utv, vno Tco y.cJ.oviiivco KamTojlicp Ttagu Tcilg KaQjjitvTiai nvlaig,
EvdvdQcp df nQog iTbQco rcov locpcav,
Avivrivcp Xf-yofitvcp.''' Dion. t, 32.
..iram. (iiiam matri fecit e.vslinctae. Est
auiem iuxia poriain, quae prinio a Car(luain

Romani

CCCVI.

a Fabiis

rala

belliim

post Scele-

esl,

ipsam in

per

qiii

non sunt

profecti.

..F'ars infinia Capiioliiii

reversi.'"

fiiil. iibi
Carmeiilis nunc
a qua Carmeinali portae nomen

Solin.

est."

1.

13.

338. Tiomani M., al. boni

..Ad sensum perinde est,
Rbc.
an Tiomano lesras. Sed apparet
proplerea scripsisse Virgiliiim,

Carmcntalem

et

.S.

monlis habilaculum

Carnieiiii
est.

portam

fanum
dalum

Jiomano
Tiomani
Tiomani
ne haec
e

verbo

mon^trat suspensa facianl Iegenles sed

proximo deninm versu absolvi orationem
sentiani."

340.
1,

Evandri tempore revera Hesperia extrema

noii orbis pars erat.
Iia Aeneas maria

omnia navieat

Carmeniae.

filio.

aram. lionorem matris

Carmenlis (^n carmen')

337. Monsirat

De

cf.

340

tua culpa fujravit verba sunl Car-

te

nieniae. (juae dicil

menle Carmenlalis dicia

terram Indifrenarum

nuin) immigravere Ausones et Sirani vel

Siculi iam 7, 796 memorali.
329. ynmen j)o<iiiit .Sat. I. i. e. deposuit. ut 1. 29^ ferociam. II, 309 spem.
Saepius. et M. ..A4ii sic distinguunt
Sicanae. et subiungunt .Saepiiis et
Semel enim Sicani ex Hispania in Italiam venisse dicuiitur: at Ilalia pUira
nomina habuit dicia est enim Hesperia,
Aiisonia. Saluriiia. Vitaria" .S.
Adde 1.
532.
330. re^es asperque Thyhris per copulam generi subiiingitur saepius unus,
fiui

ncc

335

467

IffT-

De vate Carmenta
.sq.

prima

Sibylla dixil." S.
342. Afiylum cf. Liv.
cf. 10. 308.
343. ,,Rettulit. hoc est

convenit

explicare

S.

8.

fecit

tionem Atheniensis Asyli.''

men

Ov. Fast.
postea etiam
cf.

..qiiia

acer

ad imita-

Magis

restituit

cf.

ta5.

598: nam Aeneae iam lenipore liicus eral.

Lupercal sub nionte Palatino septen-

AENEIDOS

et

407

more Lycaei.
nemus Argileti,

Parrliasio clictum Panos de

Nec noii et sacri monstrat

Testaturque locum,

LIB. VIII.

345

letum docet hospitis Argi.

Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,

Aurea nunc, olim silvestribus liorrida dumis.

lam tum

pavidos terrebat agrestes

religio

iam tum silvam saxumque tremebant.

Hoc nemus, bunc, iuquit, frondoso vertice collem,
Qui deus, incertum est, habitat deus; Arcades ipsum
Dira

350

loci;

Credunt se vidisse lovem, quum saepe nigrautem

Aegida concuteret dextra nimbosque cieret.
Haec duo praeterea disiectis oppida muris,
Reliquias veterumque vides monumenta virorum.
Hanc lanus pater, hanc Saturnus condidit arccm:
lauicuhim huic, illi fuerat Saturnia nomen.

Irioiiali: iimle h.
t.

Uioii.

5.

1.

^clida

32. 7.,

I,

Cf. Liv.

riipes.

(iiiotl

iiomeii

varie

derivare conaii .sunt.

Eral eliani fesliim
Romae Lupercaria cf. Ov. F. 2 267 sq.
.Serv. qui lioc loco muUa habel, quae iuciiiula leclu lameii necessaria iiou suiit,
locum al) Evaiulro Pani (licatiim I^iipercal
esse ilicttim Irailit ..quod prae.siJio ipsiu-s
iiuniinis Iiipi a peciidihu.s arcereiitur''.
344. Paiios graecum geiiitivum in os
retiiiuit Vgl. , iie Paiiis diceret cf. Gr.
94, 2. Paiiem, Graecorum pastoriim deiim,
Romani suo mnre cum suis confuiulehant,
,

locum advocat.

De Tarpeia

348.

Aurea nunc
12000 auri

sed habilat deus.

353. lideriinl,

viderunt,

((uihus terret

S.

e.

i.

percal

Arcadico.
Dictum est isilur liUad niodum Arcadum, apud (luos

Pan Lycaeus
34-1.

Senius ir^ileli sub Capitolio

Sane ArgihMum

((iiasi

ar^Hletum

alii

eral.

vo-

a pingiii terra. aririUa : alii a fahula:

Evander Argum (|ueiulam suscepit
hospitio, qui (juum de eius cogitaret interitu, ut ipse regnaret, Evandro hoc non
sentiente
socii
iiilellexeruiit
et
Argum

Varr.

I!.

recte dixit Vgl.,

si-

est

ne(iue

quum saepe
,

(juod

concuteret:

quod saepe
transpositum

pulemiis hoc saepe; quasi rectius dictuin

esset, saepe vidcrunt. qiium concitteret.

354. acgida nicrrantem: Graeci turbines et procellas v.araiyiSfs dixerunt; ita

(luassala aegide exeunl imlires et fulmina,
17, 5fl3.
sed est res,
II.

iion

homines luppiler. Cf. Hom.

est .sculum. quo se tegat,
qua terrorem movet; quare

Xon

absurdum

ptitamus.

dicitur.

I,

talenla aedi

concuteret,

([iium

/7cf/H(/er 1 1,31. ,,Ordo est: inoiistrat

Liip. Paiins Lyc. dictiim e.r morc Parrh."

.s-i/s

Liv.

cf.

inducta
l.i.
Laciiiiar inauratuin
stiiit Pliit. Popl.
fuisse teslatiir eiiam Pliii. 33, 3. 18.
3.50. heniere c. acc. cf. 2. 3L
3.^2. Quis deus habitet, incertum est,
(luidem

faciehat

Te^^latiir locus el.

LL. 5, 41.

Luperco et Inuo Cfi, 77fi). Pau. Lycaeus,

a monte Arcadiae Ijycaeo dictus; sed
dediicebant nomen etiam a voce Ivy.og,
litpiis.
unde Ijiipercnl.
Parrlinsia
urbs Arcadiae, Hom. II. 2. fi09 uiide et
terrae idem nomeu iiiditum.
Ila Parrha-

vult abesse,

versuiu

Pl.

corrigit salteui in

347.

355

si
:

eain de.xtra concuti

.,concuteret

eam nimhos

Aegida

Claud.
Sentiet iratam proctil aegida,
Sil.
12. 718
ictiim fulininis.

atque per
IIP. 3,

est,

Sic Serv.

moveret."'

tiO

liiiit

scntict

iiam

aegida commoveat
/idspice quantum
nimbos Jlammasqiie vomcnlem luppiter

Cui Evander et sepulcrum felocum sacravil, non ((uod ille merebalur, sed hospitaliiatis caussa.
Bene
aiitem in hac re E. commoratur et docet
caussas, iie apud hospitem veniat iu suspicionem." S. Argeorum sacrorum aliam
necarunt.
et

cit

alii

originem

iruim,

qiiantas pascat ferus

De aegide diversa

Iraduntur,

De antiquo illo
terrorem inoveat.
tempore Prop. 4, 1, 7 Tarpeiu^qiie paler
nuda de riipe tonabat; qtiod carmen non
ttitus

sine fruclu h.

I.

leges.

358. Oppidiim laniculum eral

duceiil.

34K. iestatiirfjiie

ignibus iras.
et a voce
ai'^ et ciTaOfiv deduciliir; id aulem ubique
oliservalur, esse aliquid quo luppiter ipse

et

locum:

In

teslimo-

se caedis iunocenlem esse,

ipsuiii

culo,

Satiirnia

LL. 5, 42

iii

Capitolino.

,..\iili(iuum

in

Cf.

oppidum

lani-

Varr.
iii
hoc

408

VIIU.ILII

1.

MAROMS

Talibus inter se dictis ad tecta subibant

Pauperis Euandri, passimque armenta videbant

3G0

Komanoque

foro et lautis mugire Carinis.

Ut ventum ad sedes: Haec, inquit, liinina victor
Alcides subiit; haec illum regia cepit.

Aude, hospes, contemnere opes, et te quoque dignuni

Finge deo, rebusque veni non asper egenis.
Dixit,

et 'angusti

365

subter fastigia tecti

Ingentem Aenean duxit, stratisque locavit

Etfultum

Xox

et

foliis

Libystidis ursae.

pelle

amplectitur

fuscis tellurem

et

ruit

alis.

At Venus haud animo nequidquam exterrita mater,

Laurentumque minis et duro mota tumultu,
Yolcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo
Incipit, et dictis divinum adspirat amorem:

Dum

fuisse

CTarpeio")

Adde Macr.

Pergama reges

Argolici vastabant

bello

Satiiriiia

.scribiliir

1, 7. 23.

Sat.

lust.

elc."

13,

1.

369. nox ruit

Campo

362. Hercules

omen

victor:

ostendilur.' S.

Boniim Aeiieae
t ivlor

additur

et

quod omniiio
eius nomen esl
nam ,,Romae Victoris
Herculis aedes duae siint. uiia ad portam
trigeminam, altera ad foriim hoarium.''
S.
limina siibiit sc. capile demisso
propter

Caci

victoriam

et

cf.

363. Haec illum regia cepit

ea erat
contentus cf. 9, 614 7iec te l'ioia capit.
,

Curt. 7,8, 12 ad Alexandrum:

Si dii
habitum corporis tiii aviditale animi parem
esse voluissent, orbis te non caperet altera
inanu orienlem, altera occideiitem altin;

geres.

aude

rem arduain el dif(li^num dco: Divinum

enim esl opes contemnere hominemque ex
virtute non opibus aestimare. Ilaque simul
Voluit auteni
se ipsnm iaiidat Evander.
cavere, ne Aeneas, qui pluriinas aedes
ipsum contemnat e.v
magniflcas vidit
rerum inopia.
364.

370

401).

cf.

6, 539.

Viilcauo pelil

arma

faciat

Venus ut

Aeneae.

370. Venus, Aeneae inater, in belli pede filio solliciia a Vulcano pelit
arina, quae perfrintri neiiiieanl.
e.rlerriln maler: terrila, quia mater." .S.
Venus (Vulcani uxor) petiliira pro filio
de adiillerio procrealo, oralionem suaui
ingenti arte composuit, quod eliam Vulcanus ipse lestatiir dicens (395) r/uid
c(H/><i pidis ex alto?
Non enim aperla
est pelilio eius
sed longo prooemio perversam amore niariti circumvenil menlem"
elc. .S.
.Sane haec tola de arinis faclis
narralio mullis non placet: qtiod inbonesla
riciilis

petiiio,

sit

et

sine

necessitale

inciilcata

nimis aperte prodat.

Caruit
eniin armis Acbilles
non Aeneas.
At
qiianiqiiain haec recte poetae obiiciuntur
lameii iain ap. Gell. 9, 10 miiHi laudabant
honesliim el piiriiin diceiidi geiius, quo
Virgiliiiin casliim facile agnoscas.
lam
quod aiite belliim iiova arnia parantur
Aeneae, belliiin ipsum gravius inslare
suspicamiir; quod conlra Ruliilos non sufficiunt arma,
quibus Aeiieas per decem
annos lutus et tectus erat adversus Graecos, quanto fortiores Latini siiit Graecis
intelligimus.
Inde tola res satis puto deiinitatorem

123.

ficUein."

.;

iiitoribus v/jer, Sil. 12, 347 asper paci.

368. pella L. iMsne cf. 5, 37.

Foriim liomanxim

(Niinc iteriim
Jaccino') ad inoiileni Capiloliiinm
(jiiare
al)
Evandri domo,
el Palatiniim,
qtiae erat in Palatiiio, conspiciebatur, nec
niiniis Carinae, qiiae a foro Romano (af)
arcu Constantini) iiiter Esquiliiuim et
Caeliiim montein protendel)antur, cf. Varro
lautae^ qiiod ibi magnilicae
I>L. 5, 47.
erant doinus Pompeii, Aiitonii. aliorum.
Ex viilcbant ad liiinc versum supplendum
est verl)uin audiendi, iit 529.
Cf. 1, 3.56.

361.

370

S.

,,quasi

365. asper
diosus." S.

,,iion

Cum

aspernalor

dai. ul Hor.

i.

e.

fasti-

AP. 163 mo-

fenditur.

373. Adspiratur
tas

Tib.

2,

4,

57

amor

ap. anliqiios poe-

Indomilis

cnus afflnl aninrcs.

udf ^Qntolg (lulcc/.Kq
l

riQoqnviiii.

^refribwi
17. 51

Tlieocr.

utv

ttioaz^q

AENEIDOS

LIB. VIII.

409
375

Debita casurasque imuiicis ignibus arces:

ullura auxilium miseris, non arma rogavi
Artis opisque tuae; nec te, carissime coniunx,
Incassumve tuos volui exercere labores;
Quamvis^ et Priami deberem plurima natis,
Et durum Aeneae fievissera saepe laborem.

Xon

Xunc

lovis

iraperiis

Rutulorum

constitit

380

oris.

Ergo eadem supplex venio,

et sanctum rnilii iiumen

genetrix nato. Te filia Xerei,
Te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.
Adspice, qui coeant populi. quae moenia clausis
Ferriim acuant portis in me excidiumque meonim.
Dixerat. et niveis hinc atque hinc diva lacertis
Cunctantem amplexu moUi fovet. Ille repente
Accepit solitam flararaam; notusque medullas
Intravit calor, et labefacta per ossa cucurrit.
Xon secus atque olim, tonitru quum rupta corusco
Ignea rima micans percurrit luraine nirabos.
8ensit laeta dolis et forniae conscia coniunx.
Tura pater aeterno fatur devinctus araore:
Quid caussas petis ex alto? fiducia cessit

Arma rogo

flehita sc. vasiari.

.37.1.

G.

223

1.

mina.

debila

e.

i.

aiilris

10"

9.

Cf.

commilta-i

et

se-

qiiae Uelieninr coiiiaiiui.

peio

fiunl.

ul

velis

Ad

arrnivare.

hoc

responMel Vulcanus v. .397 sti.

379. Prinmi nolii>: InleHisit Paridem.
huiic
qui eani piilclierriniani iuilicaverat
.

taiuen noluii ceriius siirnificare.

3>l. niinc c. perf. cf. 99.

382. et

iixor.

383.
maier.
384.

tibi

Filia

nomrn.
Vere/

TLetis

est

Achillis

Tithoni coniux Aurora. eiiisqne

filins Meninon.
Aeihiopum rex
cuius in
hello Troiano cyclici poeiae fecere men.

honis utitiir comparaiionihus dicendo ftlia Nerei,

quiim
ipsa lovis sit filia.
Iiem vxor Tiihonia.
qnnm .sit ipsa Vulcani.'' S.
385. r/iisj poTli<t;
pace enim portae paieni. 'Cf. 2. 27.
38K. Ferrum nruere saepiiis etiani ap.
tioneni

cf.

1.

7.51.

..El

pro bellum parnre cf. Hor. C.

audiel cires acuifi<<e ferrnm.
3^T. hinc alrjue hinr cf. 1. 102.
389. Solitn Jlamma esi araoris, qiiam
accipit praesenle Venere.
(Ad structuram
cf. 1
730. et debita v. 375.)

nos

390. Inhpfarfri per o-ff M. al. .Ser\'.

4, 395 animus aniore labefaclus di-

qnum iam non

Et iam

Lu-

01 im iil quondnm et irraeciini

comparaiionibus additiir praesenii.
Cf. Ov. Fasl. 3. 555
Piffu^iimi
Tiirii. quo f/uemrjue a^it error, vt olim
ami^io diibine re^e vafcantvr npen. M.
14. 429 Verha fundebat. nt oUm carmina inm moriens canit exxefjuinlia
Ttozt

iii

cycnii''.

Lncr.

Sat.

1,

lint
'olim

6,

147.

Ilor.

C. 4, 4, 5.

25 vl pueris olim dant

blandi flocloren. elemeuta ve-

1,

crv<itiila

ut di^cere prima.
per ut fere solet.

Tani celeriier.
fiilmen

ctirrit:

.Serv.

Cf.

5.

explicat
125.

fulmen niibes peraulem iiubes rnmpere

qtiam

videtur.

393.
377.

Semtit

obiecto

non addiio

formae conscia.

cf.

2.

qiiae sciebat

se

forma sua permoturam.

diciiiir

ter

amat,

Liicr.

iit

35

amore: lani vehemennunquam amare desisiai. Ita

394. aeternn

1, 2. 21

resislat.

verbo hoc usus esl de igrne cor494 ConUihel ncUttvs

pns solvenle cf. I
rifrnr nuri olvitur nc-tv el 4. 701 jV/it
ronlabrfncta ea dicil qiiae comburiiniiir,
i.
e. soliilis igne compasibus dissolvnniur
in cinsrem.
calefacla R. al. illaiiim

creiius

391.

snnrtum mihi numev. sancuim,

est. quem debet observare

vumen MRtic. nomen /. el Rb.

f<^nnrium milii nomen ). Schrader

sanrlum

395

esi.

quod maritiis
scripsii:

390

Iia

ciiur.

378. Nului le quidfjuam conlra fata

siiscipere,
sed nuiic lovis iassu quae

385

aeterno

deciuctus volnere

amori^.
395. Caiissas pelere ex alto.

Sic Cic.

410

VIIU.II.II

r.

Quo

mei?

(liva,

tibi,

Tum quoque

Similis

si

.AIAUOMS
cui-a

fuisset,

Teucros armare fuisset;

Xec pater omnipoteus Troiam nec fata vetabaut
Stare deceraque alios Priamum superesse per annos.
Et nune, si bellare paras, atque haec tibi mens est:
fas nobis

400

arte mea possum promittere curae,

Quod tieri ferro li({uidove potest electro,
Quantum ignes animaeque valent. absiste precando
Qui(l(|uid

in

tuis.
Ea verba locutus
Optatos dedit amplexus placidumque ijetivit
Coniugis infusus gremio per membra soporem.
Inde ubi prima quies medio iara noctis abactae
Curriculo expulerat somnum, quum femina primum,
Cui tolerare colo vitam tenuique ^linerva
Impositum. cinerem et sopitos suscitat ignes,
Noctera addens operi, famulasque ad lumina longo
Exercet penso, castum ut servare cubile
Coniugis et possit parvos educere natos:

Yiribus indubitare

Fani.

3.

au.s-

(licr-)

allo repetcre aliqiiid, weit

c.c

fuissel cf. 7,
39. /i//<ef
ver.sum 3!)T eiecil, (iielur llii.
Deiis

3!)9.

7,
400.

Cf.

retarilarc

enini

Ih.

65.3.

Pl.

el

fata.

pote.st

3I.>.

bcllare

si

qiiihus

spicil,

Nnii ad illa re-

/,>ocf7.

se

aiigi

el

iiifestari

ilixit

Veiuis, sed ad eiiis voluiitalem se omiiino

accoininodat.
cf.

Pliu. 33,

4.

23 Auro

fiuinta argenli portio est.

clruni vocaliir".

llis

si

adililiir

ele-

aes

fit

aes Corinihiuiu Pliii. 9. 40. (i.5.

403. -inimdc de aere moto, vento: ila
Hor. C. 4, 12. 2 impelliiut animnc linIaUct. 5, 237 /lurnrtimtea Tliracine.
...Spiritiis, quo faqiie levex animae
iioliile illiul

briles inflari folles

404.
S.

hirlnbltiirc

3,

.5,

soleiit."

v.

qiiod

vide-

priniiis

yf!.\..

Est

per

membra soporcm

cf.

30.

Vulcanus cuin Cydopibus

arma facerc aggreiJitur.
407. nbi prima cf. 3, fi9.
Optiine

407

1.53.

prohe

fainiliani

lare,

iam paulo

git.

Tertium

velit siisleii-

mediam

post iioctem

siir-

comparalioni!

dicilur

qiiod

in eo est, qiiod nlerqiie cavet, ne tempus

perdat somno.
Neqiie potiiit maius el iii-

medio
Vulcani indicari.
abavtae ciirriciilo, esl media iiocte
ahacla
ut opus iioii videaliir esse ciim
Plo miilare abactae iii oparac. scilicet
iie qiiis
pulet iam lotain praelerlapsam
esse noclein.
Qiiies auteiii somniim pellere recte dicilur;
qiia eitim re magis
tenliiis sludiiiin

norti'^

somiiiis

qiiam

pellitur,

vires resumpsit?
lilur

quam

quiete

si

corpiis

Qiia re alia fames pel-

Deinde Pl. coni.

impositiim
..
tulerare vitam iam iiiest esse eam

quiini f.,
iii

edendoi'

(Itiram cui ...

diirain.

409. tenuiqiic Minerra,

.Slal.

Seiiaulein hoc loco ali(iua aposiopesis.

Tibi servient et voliiiitas inea
tentia est:
et vires; quanliim possiim proniitlere. promitlo.
Id verbnm non dixit, sed addit:
absisle de tua potentia, qua me regis,
lani nimium se senlil iixoris
duhitare.
voliiiilali ohno.xium. nequeviill aiidireplura.
40fi. Infiisiis, sicli anschinieKeiid.
Cf.
Ov. M. 11. 3S(j collo infii^a viarili ..
verhi^qne prccutur et lacrimin. Pl. coni.:
Coniiifris in o^remio, fnaum pcr memhrn.

soporem.

qiium

qiiae

Al

S.

reperilur eliain ap.

110 liiii morihii^- indiibito.

fecisse

tiir

mediam iioclem describil, diim

coinparalioiiem cum femina paupere,

402. eler.triim
..uliicuii()iie

410

tenipus post
iiiferl

lioleii.

405

teiiiii

tio

i.

siiblili

e.

lanificii

i.

e.

arlificio,

i.

e.

,,iion

filo

sed parvo pre-

teiuiiter et exiliter

viclum

praehente.'" S.

410. cvi impositiim

data.'"

S.

4. 200,

cf.

"542.

..cui

haec neces-

snpitos

susritat
5, 743 et cinerem sopiltim
dixit Stal. Theb. 1, 513 el coiilra Horatiiis vi^ilcs Incernas Carin. 3, 8, 14
et
Vgl. virrilem sncravcrat ig;nem i. e. persitas

est

is;nes

petuiiin

ita

411. Lonaro exercet pcnso i. e. fatigal

loiigum pensiim anciHis imponens.
ad
lumina cf. 4, 513.
412. casliim clc. iit iiatos suslenlet

sijrvaia

piidicilia.

413. edtircre, ediicare,

2, 28,

124 neqve

iil

Cic.

de

est libcralis parenti$,<

AENEIDOS

411

LIB. YIII.

Haiid secus Ignipotens uec tempore segnior illo

^lollibus e stratis opera ad fahrilia surgit.
Insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque
Erigitur Liparen, fumantibus ardua saxis:
Quem subter specus et Cyclopura exesa caminis
Antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus
Auditi referunt gemitum, striduntque caYernis
Stricturae Chalybum, et fornacibus ignis anbelat:
Yolcani domus, et Yolcania nomine tellus.
Hoc tunc Ignipotens caelo descendit ab alto.
Ferrura exercebant vasto Cyclopes in antro.
Brontesque Steropesque et nudus raembra Pyracmou.
His informatura manibus iam parte polita
Fubnen erat; toto Genitor quae pbiriraa caelo
Deiicit in terras; pars imperfecta raanebat.
Tres imbris torti radios, tres nubis aquosae
Addiderant, rutili tres ignis et alitis austri.
Fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
eum non
niicm prorrcarlt et eduxerit
Liv. 27, 19 orbtim
et resf/re et ornare.
a patre relictiim apud matcrniim avum
Galam. res^em \iimidarum eductum. Cf.
Sic 6, 76 i. 780.
35. 36 eic.
21. 43.
9, 584. 673.
7, 763.
415. rnollibua e stratis opera ad fa.Sentire nos iiibet illiim dolorera.
brilia.
quo mone lectum iam ante tempus relinquendum est ad dunim lat)orem ferenduni.
417. Lipare Cl^ipari} Aeolia dicitur: ab
,

Aeolo ventorum rege

.Siciliam sila est

et

cf.

52.

1,

Inter

eam

iiisula Viilcania.

418. Snbter cam tonant specus et anqualia Aelnaea suni. exesa caminis

tra.

Cyclopum.
421. Slrictvrn

..est

terra ferri in

mas-

Chnlybes autein proprie pocoacla.

puli sunt. apud qiios nascilur ferrum." S.
Ccf. G. 1 , 583 et quibus ars est id imiu-

sam

randi.
lis

ifrnis

anhelat: soiuim anhelan-

mittit.

422.

Nep. Phoc.

3.

425

430

cliam ap.
probaiur par-

Tloc

P-/.

ed. Nipp.

420

et

eo. quo.

ticiilis

425.

Urontes a

rope9 a

fulgeira

SfcadTQCTtri^

tonitrn (^QOVtri")

(gt^qottt]

ab ardente iiicude (nvQ et

noiuen accepit.
In his iiominibus eum secutus est Claud. III cons. Hon.
193.
Apud arios non Pyracmon sed
rnemhra
Jrs^es Cc(Qyf]g} tertius esl.
niidus: ..Per hunc eliam ceteros iiudos
Ita nudi Chaliibcs
fuisse sigrnificat." S.
G. 1. 58. ut qui aes liquefaciiiiil.
426. Informatum i. e. incepluui fiilmen
erat. pars eius iam poliia. pars iie perAd manihvs .S. iiotavit
fecta quidem.
Pacile
deesse in
quod inferri iiihet Pl.
poluil per m antecedens absorberi: et si
At quiim iiuHi
addiliir. facilior est oraiio.
praebeant libri, nec Servius legerit, non
Neqne puto iunsendum esse
licet inferri.
mnnihwi erat fulmen sed manibus in-

Pi/rarmnn

ciy.ucov')

olcania

lellu^.

Jolcano;
ignivomus: inde
iiunc

in qua insula mons est

Vulcani officina hahebatur.
423. ..Hoc tiinc; i. e. huc tum: et hoc
pro huc posuit secundum antiqiiiim mnrem.
Nam antea hoc adverbium loci fuii. qiiod

nunc

huc tum

tunc >IR.

415

abolevil.

leclionibus

Nam

invenilur,

crebro

antiqui.s

in
in

sicut

epistolis

formatvm.
427. toto caelo ..ab omni parte caeli."
Dicta haec ad nolandam dei pnlenliam,
fvlmen (juae
nobis ea vix placuerinf.
plurima cf. Cic. >IiI. 4 atqui si tempvs est ullum iure hominis nerandi,
quae multa svnf. Hom. Od. 5. 422 y.rjT05, om T TtolXcc rg-cpsi y.Xvzhg 'AfiS.

probai Verrius Flaccus exemplis, auctorilate, ratione. dicens in adverbiis pro u o

cpiTQirr].

plerumque maiores ponere consuetos.'' .S.

E.Yempla ex Plauto et Ciceronis epistolis

rum

conKessit

lland

Virgilium

iion

Turs.

p.

95.

Apud

reperitur locus alius. quae

res luovet dubitationem,

cf.

v.

440.

hoc

grandinum

fulminum,

Radios

nubium,

lortorum) et ventoHaec in lempestatibus con-

C>nibriuin

fecerunt.

iuncta esse solent.

430. ales avster cf. 5. 319.
431. metumqve i. e. qni fit. excitatur,

non

qiii

habelur

cf.

280.

412

P.

VIRGILII

MARONIS

Miscebant operi flammisque sequacibus iras.

Parte alia Marti currumque rotasque volucres
Instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;
Aegidaque horriferam turbatae Palladis arma,
Certatim sqtlamis serpentum auroque polibant,
Connexosque angues, ipsamque in pectore divae
Gorgona, desecto vertentem lumina collo.
ToUite cuncta, inquit, coeptosque auferte labores,
Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem:
Arma acri facienda viro. Nunc viribus usus,

435

440

Nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.

Praecipitate moras.
Nec phira effatus; at illi
Ocius incubuere
Sortiti:

aes

fluit

omnes, pariterque laborem

rivis aurique metalhim,

445

Vohiificusque chalybs vasta fornace liquescit.

Ingentem clipeum informant, unum omnia contra
Tela Latinorum; septenosque orbibus orbes
Impediunt, Ahi ventosis folHbus auras
Accipiunt redduntque, ahi stridentia tinguunt
Aera hxcu, gemit impositis incudi1)us antrum.
Ilh inter sese multa vi brachia tollunt
In numerum, versantque tenaci forcipe massam.
Haec pater Aeohis properat dum Lemnius oris.
432. flnmnits sequaclbvs qiiae (iu"ni
aere fltiulo iiascaiiliir, facile seqiiiinliir
volunlaleui opeiainiiim ef. 5, 193.
4.i^. rotas voliirres cf. 10, 440.
434. Inslnhnnt curnim ,,iiova locutio"
S.

niis

ea

iiislahaiil

e.

i.

43i.

perficere ciirnnn.
linrriferain

,,Aefiiila

serpeiiliim cerlatiin

nam

3.54.

cf.

timiiit

aiireis

squa-

polibant." S.

tnrbatne

.,pro

Iiomoenleleiiloii."

De

lurliantis;
S.

Ilaqiie

tiirbaliim dici ira irrilatiim non reperiehat.

Sed si qiiis turbalur reliKione ul Siiet.

Ner.

19,

nimio

polest etiam ira et quovis affeclu

cf.

explicandi

maticam.

turbiihis
ralio
Cf.

v.

12,

10.

omnem

Servii autem

pervertit

gram-

U3f).

438.

Dcrleuti^m, volventein oculos, nl,

quainquam desecto collo caput caelatum
sit, lameii vivere vidi^aliir.
440. .li-lnne.i Cyrli)i)c<t ut 3, 678.
442. ;M/7ir arte mugistra, meisterlicUe
Kuust, iia 12, 427.
usus est arte cf.

Gr.

S 329 An.

445. sortiti

2.

227. 3, 637.
10, .54.
12, 92.1, injtenles 9, 709; ex aere 10,
336. II, 10; ex aere, ferro. corio tatirino
lo, 482. ex aere, Hno, laiiro facii 10,
783.
448. orhibiis orba impcfliinit :
Lanriiiae aliae aliis impinKunliir; atqiie ita
teiiet vel impedit alia aliiiin.
Clipeiis isritur fil seplemplex iit 12, 925.
451. ocrn. Ulem iisus in ferro diirando.
Anliqui aiilem ariiia diu ex aere i. e.
erant rotundi 2,

sunt;

inde ynly.oxiTi^i^vi-g,

ciipro fecere;

;|f'i'^'/ifor

Polesl aulem cupriim paene ferri

fyX^Kduriliem adaeqiiare; ul demonslravit Caylus
coines de anliquiialis rebiis oplime
nieriliis.
Sed seiisim ubi ferri usus invaluil, etiam de
hoc raetallo vox aes
iisiirpala est.
lacu.
Amat iaciiin pro
,

a(|ua pniiere." S.

452.

///{

etr.

cf.

66.

Metrum

est

quaesitum,

qua graves marlelli

niimerum, ordinaiis vici-

qiio inleniio indicetur.

lolliiiiliir.

in

feriendi et versandi;

biis

diviserunt inter
se laboris officiiim" S. sc. sorle.
Sic sortiri rcTnos 3, .510,
et sortili vices 3,
634.
Beiie composita liaec onmla sunt
ad fabrorum oflicinam et fornaces, in quibus aera solvunliir.
447. Clipei, quibiis anlea Romanos usos
esse refert Liv. 8, 8 Cposi scutis, cf. 662^,
sc.

450

iil

fabri

solenl,

qni aliquando artein suam exercere

viderit, oinnia verba accuralissime elecla
qiios

e.sse

qui

454

intelligel.

Idein

v.

G. 4,

171

75

44953.

519.

Evander exhortafur Acncani

ut Tjrrhenos sibi adiungat.

454. Evander

exhoriatur

Aeneam.

ut

AENEIDOS

LIB. VIII.

413

Euandnim ex

Immili tecto lux suscitat alma

Et matutiui volucrum sub culmine cantus.

455

Consurgit senior, tunicaque inducitur artus,

Et Tyrrhena peduni circumdat vincula plantis

Tum lateri atque humeris Tegeaeum subligat ensem,
Demissa ab laeva pantherae terga retorquens;
Nec non et gemini custodes limine ab alto
Praecedunt gressumque canes comitantur herilem.
Hospitis Aeneae sedem et secreta petebat,

Sermonum memor

460

promissi muueris, heros.

agebat.
Filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.
Cougressi iungunt dextras, mediisque residunt
et

Nec minus Aeneas

se matutinus

465

et licito tandem sermone fruuntur.

Rex prior haec:
Maxime Teucrorum ductor, quo sospite nunquam

Aedibus,

Caere adeat,
in

iaiu

eiusqiie

ob

aiiiungat

iiicolas

receptuiu
coiilra

belliiiu

socios

sihi

Mezeiiliuni

regeui

propensos

RuUilos

sed retentos vaticinio; sinuil filiiini siiiiiu

/)se in belluui niissuruui proiuitlil.
ter Leminus
Vulcaiius, cui Lenuios inSiiuilis lemporis inalusula sacra erat.
'rcnipus
tini descriptio Ov. Her.
10, 7.
erat, vitieu quo primum terra pruiiifi,
sparfrilitr et tectae fronde (/ueruitlur
Tales, qiialis
aves.
Alia 11, 183.

h.

I.

apud

minus saepe

anticiuos

repe-

470

ab alto Mss. Suiit quibiis videlur poeta

quae v. 366 de eadein Evandri

oblitus esse,

Hunc poeiae iion libradixerat.

rioruiu errorem, si essel, emendarenuis, si
doiiio

cum

.Marklaiido legeremus:
limine ab
arto ; quaiiit|uain qiiiim regia sit cf. 363,
habet allum limen, si comparas cuin re-

arlum,

liquis doniibiis;
giis

Ut

compoiiis.

hoc

si

cuin aliis re-

poeiae

obiicitur

368 discaussa, sic U'{(. v. 359

sidere ceiiset ab lioc loco
iiaiu hoc loco
Aeiieam noctem uon iii douio Evaiidri
siiie

qua

riuiitur.

traiisegisse iiarrari,

sub citlmine: Si forle quaeras,

facilliiue IviriinUines
quat eae aves siiit
intelliges, quae primo maiie solent saiis
clare canere; quod si ipse non audisli,
qiii
liiruiidiiieiu
crede Anacreonti,
ad
haec: TLfiivnalcov oviiQcov vnoQ^Qiaiai
(pcovaig d(fi]Qnc(6ag BcidvU.ov.
Intel-

l'l.
,,Mihi pro ab altu in
ad 463.
meiilem venit CO aperlo.'"
462. Prueredunt canuiu inore, si e

4.iH.

lexeruiit

nimis

minu

alii

gallos

Quod

gallinaceos.

ruslicuiu iudicaiis
pro sub cnlminc.

/'/.

coni. cerla-

pedum vincula ,,Tusca

quas
Et dicit crepidas
post equiles
prinio
habuere senatores,
Indicat igilur
Roiuani, luinc milites." S.
Vgl. antiquoruiu simplicitateiu.
459. le^eaeum ewiem.
Tegea clara
1'yrrhena

458.

calceameiila.

urbs

Tegeaiae

Arcadiae;

Ensem nou

sigiies.

pendit,

ut

fortitudine

in-

cingit sed balleo sus-

apud uos olim pedites

gregarii,

303. 11
11.
480. retorquens cf. 7, 6fi6.
A sinistro humero pellem demissaiii habuit,
quam retorquens et in dextram revocans
Pl. coui. Tum
partem se amiciebat." S.
ita 9,

laleri ab laeva

humeris

p.

461. ec

t.

T. s. e.
retorquet.

71071

et

cf.

5,

Demissaeque

in re

falliiiir

porta emitluniur.
463. secretu, iiileriorem aediiim parteni,
in qua hospiles siiiit cf. Hor. C. 2, 13, 6.

Sed quum illuc irel, iain obviam veuit

Aeiieas, itaque iii alrio considunl, iinde
possunt suspicere qiiae fiuiit b'H.
464. sermonum et promissi muneris
171 promiserat.
1.
e. quae v.
465. se matutinus afrebut: ,,Rem temporis ad personam transtulit." S.
Cf. 4,
490. G. 3, 538 lupus grei^ibus noeturnus obanibulat.
Hor. AP. 268
/ os
exemplaria Graeca nocturna versale
manu, versate diurna. Adde v. 543 et
se agebai cf. 9, 696.
Gr. ^ 367, 2.
466. huic
j7//.
Huic periinet ad
eum, qui cogitalione uoii Joco proximus

est,

cf.

Gr.

^ 38 1,

3.

468. licito, quod soli sunt, aut quod

hesterno die ob sacra de beiU rebus nou
P/. coni. tacito!
liciluiu erat colloqui.
quod explicat remotis arbitris!
470. Simillimus est locus Ovidii
I\on
tola cadet te sospile Truia M. 15, 440

100.

limine

c,(.

414

VIRGILII

P.

MARONIS

Res equidem Troiae victas aiit regiia fateljor;

Isobis ad bolli aiixilium pro nomine tanto
Exiguae vires: liinc Tusco claudinmr anmi,
Hinc llutulus premit, et murum circumsonat armis.
ISed tibi ego ingentes populos opulentaque regnis
lungere castra paro
quam fors inopina salutem
,

Ostentat; iatis liuc te poscentibus adiers.

Haud procul hiuc saxo incolitur fundata vetusto
Urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam
Geus, bcUo praeclara, iugis insedit Etruscis.
Hanc niultos tiorentem annos rex deinde superbo
InTjjerio et saevis tenuit Mezentius armis.
Quid memorem infandas caedes, quid facta tjranni
EtferaV di capiti ipsius generique reservent!
472. pro noniine tnnlo

ad qiiem
474.

tii

resmiiii

No.ilriiin

ab

Iiarviiin.

Tibeii

cf.

Riitiili

el

nomiiie,

socii

supplex veiiias.
paiie

adiiiodiim

e.st

'I\ihio

ut arnioriiiii strepitiiin aiidiaiuiis.

Premit

est de hoslili aninio intelUgemltini,

sed qui termiiiai, preinit etiam et coercet.
iioii

G. 4,

lia

Qua

290

vicinia

...

Fersidis

urguel.
Ov. >1. 4, 635 huntum vicinia
nulla prerncbat.
C'f.
Ov. Tr. 5, 3, 11
iiunc procul a palria Ceticis circuvisonor armis.
473. ..Artificiose agit, ut

ei

quae moii-

slranliir auxilia ipsius esse videantnr."' S.

Pl.

coni.

476.

opulentaque regum.

Castra

regna sunt,

i.

iii

.,

e.

quibus

plures

siiuul

populi

et

pliira

reges

coiisociaii.

478. saxo vetusto

quod Uardanus ex Tusca urbe Corprofecius esi. neque ininus Tyrrlieni e Lydia vel iMaeonia in Iiagiiaii,

tona in Asiaiu

annii i. e.
II, 316 claiuliimir
ab altera
l.aliiii
tain prope fine.s liabeiit,
iiiia

580

fundata

i.

e.

,,aiili-

inimigrasse dicebanlur, cuius rei anaucior esl Herodolus 1, 1)4;

posi Cic. Horl. 7 ed. Or. !>Iaeoniam
cuius dum brevilas duos fraires Lydum
el Tyrrlienum ferre non possel, ex sorle
Tyrrhenus cum ingenli muliiludine proiiaui

tiquissiuius

fecius parlem lialiae lenuit et

Tyrrheniam

Dion. 1,
Slrabo 5, 2, 3.
Cnde
Tac. An. 4, 53.
27.
Vell. 1, 1.
Tyrrlieni gens Lydia el .Maeonia el ftlaeonidae 11, 759 el Eiruiia Maeonia v. 489.
ei Ov. >J. 3, 583; iiide Sil. 15, 35 .Maeolam quod
iiium lacum dixii Trasiiiienum.
socii fiuiit Aeneae Tyrrheni, recie puio
concludiuius Virgilium sunipsisse, inler
primos Romae condiiores fuisse Elruscos,
Aniiqua
quae erat senleniia Niebuhrii.
eral narratio, qua .'Vlezeniius ciim Aeiiea
in quo eiiain Aeiieas in
belluiu gesseral
nominavii."

Nain Ttisci iirbessuas subslruxeruiit saxis iiigentibiis miiltorum aiigiiloriiiii,

ut 3, 84.
Avien. descr. terr.
.517 Crolon priscis atiollil mocnia muris.
Paulo aliler Lucan. 4, 1<J fundata vetusta
surgit Ilerda manu.
Contra Hor. C. 2,
1.5, 20 deorum templa novo decorare
saxo.
qiio opere."' S.

479. Agylla,

urbs Elruriae

floremissiina, dicla est,

qiiuni

aliquandu
a Pelasgis

incolebaliir
posiea ab Eiru.scis liabiiala
vocabauir Caere. Docel lioc Uioii. 3, 58.
Ap. Sirab. 5, 2, 3 p 220 Agylla est
TltXuoywv y.Tietia zcov iy. 0kTTa?.iag
dcpiyfifvoiv, Lydiqiie, Tyrrheni nomiiiaii,
eam aggressi suiil. Caere ab Elruscis
(cf. tiOOJ Agylla a Pelasgis condiloribus dictum Pliii. 3. 5. lam ab anliquissimis teniporibus (loinanis foedere iuncta
erai. ei bello Uallico recepil Roina profugos deo.<i.
Tiisci aiileiii
Troianis co.

Numicio

flumiiie

periisse

secundum Catoiiem

iii

dicebaiur.

Is

Origg. (cf. .'Macrob.

3, 5.J a Laiinis divinum honorem posiuhinc recle conieuiplor superum dicilur, sed non miiius quod homines cru-

lavil

delissime iractans eoruiu non limuii vindiciam cf. 10, 789. yiiod auiem lormenli genus h. I. inemoraiur, in caplivos
Tusci dicumur admisisse cf. Cic. Horl. 85
quum in praedonitm
qui quondam.
crvEtruscorum tnanus incidissent
dclitate exrogitata uccabantur ; quorum
corpora viva cum morluis. advvrsa ad.

versis

accomodata. quam aptisiinie

ligabantur.
.Mezenliuni.

Hinc Vgl. suum

Quod

auieni

sibi

colfiuxil

expulsum eum

hoc assequiiur, ut iain ab anfiquissimo tenipore Caere amica sit poesse

dicil,

puli Roniani.

484. di capiti.
190.
6, 529.

Tales imprecaiiones

2,

AENEIDOS

LIB. YIII.

415
485

Mortua quiii etiam iungebat corpora vivis,

Compouens manibusque mauus atque oribus
Tormenti genus,

et

ora,

sanie taboque fluentes

Complexu in misero longa sic morte necabat.

At fessi tandem cives infanda furentem
Armati circumsistunt ipsumque domumque;
Obtruncant socios, igneni ad fastigia iactant.
llle inter caedem Rutulorum elapsus in agros
Confugere,

490

Turui defendier hospitis armis.

et

Ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis;

Regem ad supplicium praesenti jNlarte reposcunt.
His ego te, Aenea, ductorem millibus addam.

495

Toto namque fremunt condensae litore puppes,

Signaque ferre iubent; retinet longaevus haruspex
Fata canens:
Maeoniae delecta iuventus,
Flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem
Fert dolor, et merita accendit Mezentius ira;
Milli fas Italo tantam subiuugere gentem:
Externos optate duces. Tum Etrusca resedit
Hoc acies campo, monitis exterrita divom.
Ipse oratores ad me regnique coronam
485. Quin etiam secumlo loco positiim
Tac. G. 3.
487. tormcnti gemts. Ue eo accusalivo cf. 11, 76.
488. Sic post pariicipium abundaiis cf.
225.
1
489. fessi,
ui
pertaesi
cruileliiaiis,
Gerniani miide; iaui ferre non valenles.
iiifanda
furentem.
Accusaiivum
apud Laiinos adverbii locum videmus
susiinere,- sic parlim, facile,
subtime,
plerumque, alia; sic in comparaiivis omrepeliil

nihus.

Eum usum

seculi sunl poeiae. ei

accusaiivum singularis el pluralis adiec-

livorum

adverbio usurpant.
Uabo aliriua e.\ Virgilii carminibus e.vemSic multum iactatus 1, 3.
pla.
lacrimans 3, 348. magnum fluens G. 3,
horreudum intonat 12. 700. lon28.

gum

posiiivi

pro

lactari 10, 740.

tnrvum clamare
immane spirans 7, 510. hians
7, 399.
(_saevum
10, 726. fremens 12, 335.

fremebal Claiid. B. P. I. 287.) immane

sonat G. 3, 238. Qimpar sonans Calp.
sic dulce. grande, raucum
Sic. 2, 3.
sonare ap. Ovidium.) lugubre rubent
(prodigiale rubens Cl. RP.
10, 273.
234.) horrendum slridens 9, 632.
transversa fremunt 5, 19. transversa
tuens E. 3, 8. Val. Fl. 2, 154. acerba
tuens 9, 794.
12, 398.
Lucr. 5, 34.
torva tueiis 6, 407.
CVal. Fl. 3, 229.)
Val. 2, 555.
(_tranquilla tnens Val. 1,
38.)
insueta rudens v. 248.
crebra
1,

500

505

500.
raiica souaus 9. 125.
306.
J
492. Inier caedem t^uoruni elapsus effugil iii agros Huiuloruni.
493. Ue in(iniii\ o liisiorico cf. 2, 132.
praesenti Marle ,,sine aliqua dila-

ferit G.
Cf.

al.

.3,

Gr.

lione." S.

ab
ii

cf.

497. Piippes freuiunt (prae ira, quod

ulciscendo reiiiieniur) et iubenl,
si
fremuiu et iubeni, qui insuni.
498. Maeoniue.
Cf. 479.
Iiaruspcx
10,

176.

veterum virtusrjue virum.

Idem ordo verboriim 1
658.
Val. Fl.
2, 653 pares primaeva ministri corpora.
Cic: Off. 3, 31 luravit hoc coactus lerrore Pomponius cf. Gr. ^ 507, 15.
o<!0. Jlos

503. duces.

Pluralis incerlum aliquem

siguat cf. 7, 98.

optute. eligite, quae
esl verbi vis primaria cf. 1, 425.
resesubstilerunl Etrusci terrore coacti,
dit,

quum iain prope liues esseni, noliint lamen redire sed quaerunl ducem prowissum.

504. hoc campo: Itaque proxime adesl

eius exercilus ad bellum insirucius; opus
monitis cf. 7, 110.
est duce tanlum.
505. oratores cf. 7, 153.
Coronam
Tuscos reges nunquam liabuisse monel
Servius.
Sed tiaram, diadema, viiiam
regiam vel quod aliud eral aniiquo lempore regii capiiis insigne, coronam posse

dici.

neque has res admodum differre faEt coronam apud Tus-

cile intelligimus.

410

P.

Cum

sceptro

misit,

mandatque

insignia Tarchon,
regna cai^essam.

Succedam

castris Tyrrlienaque

Sed

tarda gelu saeclisque

niilii

Iiividet

MARONIS

VIRGILIl

imperium seraeque ad

etieta senectus

fortia vires.

510

2satum exliortarer, ni mixtus matre Sabella

Hinc partem patriae tralieret. Tu, cuius et annis

Et generi fata indulgent, quem numina poscunt,

Ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor,
Hunc tibi praeterea, spes et solatia nostri,
Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro
Militiam et grave Martis opus, tua cernere facta
Adsuescat, primis et te miretur ab annis.
Arcadas huic equites bis centum, robora pubis
Lecta, dabo; totidemque suo tibi nomine Pallas.
Vix ea fatus erat; detixique ora tenebant
Aeneas Anchisiades et fidus Achates
Multaque duro suo tristi cum corde putabant:
cos sceplrumqiie fiiisse docel Dion. 3, 61.
Talia reguin iiisigiiia iiienioranlur 1, <j55.
12, Iti3, quos locos coiiferas.
7, 247.

Sceptrum

igiiur ei liarani regia iiisig-

nia re.v Tarclio niiiiit ipse el inanilat

posiulaii|ue,
ui
succeilam regiio.

inilii

.Sic

coniunciivus non adiliia panicula el suppresso aliero verbo 1, 641 praemillit

ichaten, Ascnnio ferat huec. 4, 288
vocat, ctassem aptent.
II, 513 praenitsit, (jiiatercnt canipos.
10, 53 iubet
premat.
Cf. Gr. S 397. .\n. I.
506. Mandare insiguia
non ininus
recie diciiur, quam mandare honores,
magistratiim, quod saepius dixil Cicero.
Misit auieiu ei niissis legaiis mantlat ; iiaque lenipora apia sunt cf. 2, 466.

Insignia

reguiii

niagisiraiuuiii

el

niani accepisse dicuniur

ali

Einiscis

HoI<"loi.

verba carininis relius revera geslis \"gl. capiasse deprehendiiur.

Ue voce lurcfion cf. 603. f/.
scribit Ipse oiulores regniqne insignia
Turchon Misit versu iiianco, ceierisque
I,

5,

6.

.Sic

siiigiila

verbis eieciis
5<i8.

Saeculum

est

Mcnschenalter non

Jahrhiindcrt ; sic Nesior cst irisaecli.senex, el ap. Cic. CiVl. 7 Agricola serjt
arbores^ qiiue alleri saeculo prosint.
Celeriim cum lioc veisucf. 5, 39.5. 415.
509. Sera ad forlia vires suiii nimis
vetuslae el iiide debiles.
Sic ap. Ov. A.
A. 1, 65 seru (ad amandunO et sapientior aelas; 2,
697 nec platunus, nisi
sera, potest obsistere Phoebo.
511. partem putriae traheret: ,,Sic
Aixh Iruheret, qiiomodo dicilur originem
ducere.''' S.
et annis.
Aeneas ncque
aniiis,
ul Evander,
neque genere, ul

Pallas,
esi.

relinelur,

of.

et

520

monstralus

diis

503.

513. ingredere: rem

suscipe.

G.

nuncupat

forliler et

42 Ingrederc

iam nunc adsuesce

ceiii

515

vocarl.

voleiis

votis

et

lain

du-

Iialoruin.

514. spes et soluliu nostri:

SpeSy
quia mulia sibi de eius viriuie promiilebal paier, solutium, quia aniissa coniuge
unici filii ulebaiur solaiio." S.
517. ,,Oprniia enim ingenia necesse esl,
quae miraniur imiienlur." S. Iia
ut ea
Luc. 9, 807 TuUus diciiur niiralur CaSimillimus locus ap. Val. FI. I,
lonis.
268 sq. Sil. 4, 430. E.xpressil Roniaiium niorein, quo iuveiies iiobiles probaio
addebanlur,
eiiisque coiiiialicui duci
les niiliiabanl vel anie annuni iege coii,

siiiuium.

518. Arcades non esl .supervacaneuni.

Hoc enim dicil Evander: >'e lanieii pii-

Eiruscorum opes iiie prodabo de nostro populo uiiliies.

Cai. 64, 4 lecti iuvenes /irgivue

les taiiium ad

vocare,

roborn pnbis.
accepiior
Cf.

l't

Pl. coni.
sil

Arcadiue

Pallas

nomiiie daiilur eqiiiles.

llb.
519. nomine Mc,
ex V. 121! muncre PR)'b

PRbcy

lui sibi

Iniic!

eius

eiiain

illaluni

pulat

el

suo

Ml, suo

sibi

tibi

M2.

mnnere

Rb.

520

540.

Venus

Aeneac

promiuit

deoruni auxiliuni.
520. defixique ora tenebant cf. ad 2,
vix
que cf. 5 , 857.
522. mnlla dura: Trisles sunt maxiiiie,
quod au.xilium non praesens, sed longius
remotum ostendiliir et quod auxilium,
1

AENEIDOS

LIB. VIII.

417

Ni signum caelo Cytherea dedisset aiierto.

improviso vibratus ab aethere fulgor
Cum sonitu venit, et ruere omnia visa repente,
Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.

Namque

525

Suspiciunt: iterum atque iterum fragor increpat ingens;

inter uubem caeli in regione serena
Per sudum rutilare vident et pulsa tonare.
Obstipuere animis alii; sed Troius heros
Aclgnovit sonitum et divae promissa parentis.
Tum memorat: Ne vero, hospes, nc quaere profecto,
Quem casum portenta ferant: ego poscor; Olympo
Hoc signum cecinit missuram diva creatrix,
Si belkim ingrueret, Volcaniaque arma per auras

Arma

Laturam

530

535

auxilio.

Heu quantae

miseris caedes Laurentibus instant!

Quas poenas mihi, Turne, dabis! quam multa sub undas

Scuta virum galeasque et fortia corpora volves,
Thybri pater!
Poscant acies, et foedera rumpant!
quoU ab Evaiidro itiis ipsis aucloribuii
exspeclabant, ab aliis iubenlur sperare.
ni: Puiabani el diuiius
- pntabant
pulassenl, ni elc. cf. (j, 358.
cum
corde suo cf. 6, 185.
523. caelo aperto i. e. sereno, nubibus
Subiio fulinen
non obduclo cf. I, 394.
cuin loniiru de sereno caelo conspicilur,
ul 9, 630, toniiru auieni sonilum lubarum
Ei ler fulgural, ui 7,
reddere videiur.
i4l; siiiiul in nube, qiiae sola esl ea in

caeli parie,

arnia apparenl.

muo-ire cf. 4, 490. et Lucr. 4,

549 Quum tuba depvesso graviter sub
Tyrrhenusf/ue tubae
murmure mugit.
claugor audiiur, ul iam ad Tyrrliena caAeneas videalur. ,,Apud
sira
vocari
Tuscos lubain coiisiat inveniam." S.
Aeneain lubam Pisaeum Tyrrhenuai invenisse dicuni."" Pliii. NH. 7, 56, 57.
Inde Sial. Theb. 6, 404 sonum lubae dixit
52(j.

E.xspecialur
'ryrrhenum murmur.
Tyrrhenae tubae c; al Tyrrheuus c. t.
non ininus recte diciiur, quani illud,
luamquam idem non esl. Cf. Gr. 372.

528.

Arma

visa eiiain alibi

474.
Ov. M.
15,783. Tib. 2, 5, 73. Liv. 22, 1.
caeli in regione
Plin. NH. 2, 57, 58.
M2PRybc; in omillit Ml et Rb. Sed in~
ter el in eodem niodo iuncla legisii 3,
646 et leges 1 1 225.
Sic Val. Fl. 2, 115
529. per sudum.
Dea se per sudum praecipitat. Feslus
Pauli p. 295 M.
Sudum, siccum, quasi
seudum i. e. sine udo." suidum dat Rb.
videnl tonare cf. 1, 361.
caelo

in

inler prodigia sunl

G.

530. animis abl. addilus

531. promissa

cf.

2, 386.

V'enerem

6ico7tc6(xsvov inielligimus

sonilum;
612.
cf.
quid sonilus significarei."' S.

ei

pro-

boc

esl,

Olympo:

533. ego

poscor
poscor i.

tb

,^KciTu

feneris.

iuisisse

540

aul
de
signa mei
caussa fiunl, aut cerle in Olympum poscor, .
alii Olympo sequenlibus iuiigunt."
Haec praeslat raiio ut Olympo cum
S.

Olympo

haec

e.

missuram
ulto

dat

signum

245 luno
Haec Aeneas

Sic

iungalur.

12,

caelo.

ne Arcades lerreanlur.

affirmai,

eiiam

absoluie diciiur

ap.

Cic.

Poscere

laiu

quod oraculum memorat anie non allalum,

idfit 12327; 7, 123.eiap.Hom.II.2l, 277
Theiidis Achilles, Od. 12, 398 Calypsus

memorat

Uli.ves

inaudilum.

iiovura ei

Ld. profeclo habel daiivum parlicipii perfecii, quod sil pro fuiuro exaclo, el inpallanti.,

teliigit

profeclus non

sii,

qui per profecto, quum

salis abscure indicalur.

Sed his arlibus opus non esl, nam id

palel, aliis omnibus rem miram videri
nec apparere quo perlineal, unum eam
Pl. coni. ne quaere,
perspicere Aeneam.
ferant quem Haec casum portenta : profecto ego poscor(!) Ut ego Ld., ego
poscor Olympo; Hg- fib.
537. lam

est

iia

cerlus

vicloriae,

ut

Sic Hannibat quat,

miserealiir viclorum.
Sil.
inquil, poenaa nnlii curia pendesl

2, 456.

Cf.

9, 356.

Poscant acies

540.

efc.

Jtihil

recuso,

quum

in

suam modo perniciem poscani.

pater

cf.

89.

21

p.

418

vmr.iLn maronis

Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto;

Et primiim Herculeis sopitas ignihus aras

Larem parvosque Penates

Laetus adit; mactant lectas de more bidentes
Euandrus pariter, pariter Troiana iuventus.
Post hinc ad naves graditur, sociosque revisit:
Quorum de numero qui sese in bella sequantur
Praestantes virtute legit; pars cetera prona
Fertur aqua segnisque secundo detluit amni,
Nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque.
Dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva:
Ducimt exsortem Aeneae; quem fulva leonis
Pellis obit totum, praefulgens unguibus aureis
Fama volat parvam subito volgata per urbem,
Ocius ire equites Tyrrheni ad litora regis.
Excitat, liesternumque

541

553.

Aenoas

Ciierc

proliciscitur.

solio ab
dicta dedil cf. l, 63.
Soliiini aiilen
li, 301.
alto. ut 2, 2.
ul his iocis, iia saepiiis regiae dignilaiis
10,
signun cf. I. 50d. 6, 396.
7, 16S.
Solitim lovia Hor. Ep. I, 17, 34.
82,.
542. Iierum acceplo oraculo sacrificaI^nibus sopitae arae
lur cf. 3, 177.
sunl defeclu igniun]; qui quunt adsunl,
Ue ea siruciura cf.
vigilare videiur ara.
Ignis aulem sopilus dicilur v.
3, 70.
Herculis ara erat in luco ante
410.
r>41.

urbem.

Nunc

lur; itaque res

auleni in aedil)us sacrifica-

modo

sic expedilur, ul di-

earaus eiiam domi aram fiiisse Herculis,

sain eaque non minus quain in luco
crum esse faclnm. quod silet Vgl. Tacet
eiiam de sacrificio Lari facio quaniquam
:

hoc

facile inlelligiiur.

Mos

eniin eral, si

bospiles domuni adissent

Laribus sacra
Et quovis sacro aliis faclo
fieri 1 , 632.
.

Lar dona accepii, cui ignis in foco sacer

Quare non male Herculei ignes dierat.
cuntur, qiii in Herculis sacro el ara acHerccis coniecit Hn., quod
cendunlur.
facile post memoraia Herculis sacra poluit mutari, el
apud Graecos lovis Hercei in doniibus arae erani.
512.
cf. 2,
Sed ad Graecum niorem non suni Virgi-

verba formanda, neque opus est conPl. coni. Et primum cinerem

iectura.
et .. docetque locis 5, 743.
8, 410 al.
posse dici, quod nemo negat.
lii

543. hesternumque
sacrificaverat." S.

nus /acc/iws

cf.

Larem,

.,cui pridie

E. 6, 15 hesterheri potum.
Ov.

vinum
i. e.
M. 8, 641 Inde foco tepidum cinerem
dimovit et j^nes suscitat hesternos.
Prop. 1. 15. 5 F.t potes hesternos manibus componerc crines. cf. 465.
parvos Penates, ut in parva domo. Larem

el

Penates

iia

545

550

555

iungi docet Liv. 1,

Larvm ac Penates, tcctaque,

educatusque

nnliis quisque

29 quum
quibns

in

csset

rclin-

queutci exireut.
544. adit i. e. -precando et venerando.
Cic. Legg. 2,
10, 24 Caste iubet lex
lectas de more biadire ad dcos.
dentes: Ideni legitur 4, 57. 5, 96. 6,
.,Hiden39.
7. 9;). et bidens 12, 170.
sunt circa bimatuni, habenles
tes oves
duos denies emineniiores, quae erani aplae sacrificiis." S.
Adde Gell. 16, 8
,, Lectac verbum est sacerdotale de ovibus,
quas diis maciare fas esl; iia dicebalnr
porcus e.rimius, bos egregixts.'"
mac-

tare

cf.

4, 57.
bella sequantur, qnae possint

547. in
ingruere;

nam

ad Tuscorum
Praesiantissiinos eligil
ad
reliquos cum navi
Ascanium qui in casiris remanserat. devehi et qiiid ipse egerii el ubi sil narcasira,

proficisciiur

quorum

du.v fore cupil.

rare iubet.

Habes

igiiur ducein providuni.

Eoriim tamen in sequeniibus nulla fii menlio; neque opus erai.

Attanien ex nuiilio,

quem

illi

attulerant,

tam foriiler Troiani

Libnim noiuini.
cur

perspicuum

fit,

r<.'siiietint.

cf.

549. sef^nis, descendeniibus enim nullus iabor erai.

Id significaiur versu.

551. Petentibus recie, cf. 558.

553. praef. unguibus aureis : Auro ungues ornalae sunt iia 5, 352 et ap. Slat.
Theb. 6, 724 extrenios auro mansuevcrat ungues.

554

584.

Evander uUimum Vale

cit

di-

Hlio.

555. Ocius posilivus antiquu.t est, i.

celeriter.
Nec enim potest esse comparaiivus, ubi nulla est comparalio." S
e.

AENEIDOS

LIR. VIII.

419

Vota metii duplicaut matres, propiusque periclo

It timor, et maior Martis iam adparet imago.
Tum pater Euandrus dextram complexus euntis
Haeret, inexpletus lacrimaus, ac talia fatur:
mihi praeteritos referat si luppiter auuos
Qualis eram, quum primam aciem I*raeueste sub ipsa
Stravi scutorumque inceudi victor acervos,
Et regem hac Erilum dextra sub Tartara
Nascenti cui tres auimas Ferouia mater

Horrendum

560

misi,

dictu!
dederat (terua arma movenda,
sterneudus erat; cui tunc tamen omnes
Abstulit haec auimas dextra et totidem exuit armis):
Non ego nuuc dulci amplexu divellerer usquam,

Ter

Recle;

Servius

iieglexii

at

usiis

origi'

iiem; naui ul scitior prt) .se)ie.r apiiil poelas usurpaiuiii ex coiiiparaiivi iiaiura explicaiur, sic ocius iioii esl pro posilivo
ociter. qui cerle apud bonos scripiores
non legiiur, sed niaioreiii aliciaam indicai
Quae autein priiuaria fueril
ceieriialem.
neque
vocabuli significaiio nesciinus,

ocius a posiiivo coy.tcog derivanduni esse

dicimus, satis conlemi, quod in voce
saepius, bfters. si cum saepe, oft, tomparamus, eandem inveninius similiiudi-

Ocius

neui.

278. 5, 828.

681

Sil.

al.

252

luv. 14,

iegi ap. Caes.

modum

sic

usurpaium vide

402.
1, 458.
9,

10.

786.

2, 529.
Quod ocius

al.

BG.

101.

v.

12, 556.

594
ila

al.

diciiur

5, 44, est in loco adad lilora Mn'/2b

corrupto.

in liiore auieiu casira liabuit Tarclio,

(_v.

497) qui rex Tyrrbeiius vocatur, i. e.

ud limina
summiis dux Lucunionum.
Pylc, quasi ad regiam Tarchonis accesEquiies, quos promiseral Evanserint.
der, sequuniur Aeiieam.
quae pro
.>lalres,
556. Duplicant.

filiorum saluie voia facere soleiit.

caiit,
ficisci.

quuui eos

videaiit

Propius

iii

dupli-

bellum pro-

tinior periclo

i.

e.

magis
urgel limor, quum pericula magis impenSic Luc. 7, 543 Scmtl ortiis in
deanl.
omnes it tinior. Ueinde Tac. Agr. 16
quos conscieiitia dvfcctionis et propivs
32
Sil.
ex legato timor agitubat.
iam propius metuens; et Sen. Troad.
519 Levius solet timerc, qui propius ti1

met.
557.

et maior Martis apparct imago:

Omnia iam magis belli speciem referuiit
cf. 2, 369 plurima mortis imago.

558. pnter sc. euntis; de quo particicf.

ad 2,

pleius; idem facluui esl in P. inpletus

Ry. lacrimis M. corr. iii lacrimans. ,,Haerei
inexplelus: niulii sic dislingunt, ut
sii
inexpletus baesil et lalia locuius est
lacrimans.
Alii legunl inexplelus lacrimis.
llonesiius lamen
est inexpletum
lacrimans, ui .il nomen pro adverbio" S.
Videiur inexpletus ab ipso esse Vjrgilio,
quod explica; Uum lacrimas fuiidii, non
Adexpletur, iioii explelur lacrimando.
:

explicare, ul
.\lii iungunl:
explelus, lacriman.i ac.
ieciivura

loco

cf.

560.

noli

3,

Si opianiis esi

Nonnunquam eiiam
11, 415.

est; sic

Haeret in-

cf.

187.

ut 6,

ut

li.

Gr.

adverbii

sil

70.

I.

883.

o addiium

409,

6.

561. primam aciem. cf. 7, 61.

Praeneste sub ipsa: Praeneste est ablativus
a noniinaiivo neuirius Praeneste cf. Gr.
85, An. 6. Quod est generis feminini
cf. Gr.
66 An. 8. sub ipsa cf. 6. 191.
Pl. coni. Quatis Praenesiinam aciem.
562. vicior incendi : .Morem Romanum
signifii;avil.
enim Priscus
..Tarquinius
viciis Sabinis in lionorem Vulcani eorum
ariiia succendii. queni poslea secuii sunt
ceieri.'" S.
Idem narrai I.iv. 1
35, is
qui arma capta hosiium concremaia esse
Adde Flor.
a Romanis saepissime refert.
4. 12, 9.
563. snb cf. 4, 387.
..nympha Campaniae;
564. Feronia
(cf. 7, 800.J liaec eiiam libertorum dea
est, iii cuiiis templo raso capiie pileuiu
Senuni more Evander
accipiebani." S.
si

it

ex periculo, non ad periculum;

pio

565

leto

111.

559. inexpletum M. correclum in

/ic,r-

de sua prislina foriiludiiie gloriatur.

565. Quuni tres baberel animas. ler
conira eum arma movere coacius sum.
ler
eum prosternere iria ab eo retuli
;

spolia.

566. leio dai. cf. 2, 398.

567. ct totidem sc. quem armis exuit
armis.
Pl. eiicil cui tum
cf. 12. 9J4.

P.

420

VIRGILII

MARONIS

Nate, tuo, neque finitimo Mezentius unquam

Huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset
Funera, tam raultis viduasset civibus urbem.

570

superi, et divom tu maxime rcctor

luppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis,
Et patrias audite preces: Si numina vestra
Incolumem Pallanta mihi, si fata reservant,
Si visurus eum vivo et venturus in unum:
Vitam oro patior quemvis durare laborem.
Sin aliquem infandura casura, Fortuna, miuaris,
Nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam,
curae ambiguae, dum spes incerta futuri,
te, care puer, mea sola et sera voluptas,

At vos, o

575

Dum
Dum

580

Complexus teneo; gravior neu nuntius aures

Haec genitor digressu dicta supremo

Volneret.

Fundebat;

faniuli

lamque adeo

collapsum in tecta ferebant.

569. finilimo

:\IP2R

et

lidus

Seiv.

el

Achates,

quod

languei'' /?6., finilimos (sed s perforaco !)

Pl, rec. Ub. et addi( I p 'A\7 ..uon finitimos Cquod esl pro finitimus!) lol saeva

funera dedissel senlenlia

minus languidum?
fuisset in

libris,

esl.''

Deinde

si

Num

lioc

finilimus

quis niuiassei?

Evan-

der aulem recie dicii factam sibi insulialionem, qiiud monenli el niiiiora suadenli

Mezenlius non obedivit.

570. Caput de boiuine
4B4, 9, 496 et simiilimus

coniumeliam ducit,

dici

quod

iinirimos

a lyranni iniuria iion defenderil." S.

cf.
569.
571. viduasset civibiis uibcm: Sic ap.
Hor. C. 2, 9 8 foliis viduantur orni et
548 Hri;a pruinis.
G. 4,
Similia ap.
posleriores.

unum i. e. convenuna iieruiii erimus. Ila in

unum convenire HMl. lug. 11. in unum
se recipere 50.
conducerc 51. convo576. ventnrus in

lurus eum,

si

care Cat. 17.

577. patior i\]PR al.
Si mibi servare
el reddere volunt dii tilium
peio vitain
el libenti aniiuo quicunque mihi alius casus et labor imposiius fuerit fero.
Con,

iunctivus usilatissimus in re lali.

Quare
patiar correctum iii P.
Durarc rem,
idem quod perferre, raro invenitur apud

poetas, ut Hor. C. 1,

quod formidal, nolle memorare."

cf. 2, 3.

14, 7

579. crudelem

quae

ei

aiigii

vitam

Irislem,

e.

i.

Val.

crucial.

459

4,

Fl.

Fl. quod viia nondum

cnidiiis egestas.
proposuil
crudelis essel, pro crudelem
ninic nunc o
crudelis sc. fortuna.
nunc o nunc R. Augelur maMybc.
si sialim repegis vis pariiciilae mmc

in

ihesi

graviorem sonum

recipit.

abrumpcre vitam cf. 4, 631.

580. cMiae ambiguae; dum
curae iusiae an vanae

mea sola et
mea scra et

581.

cf.

iiicertuni,

v.

MR

Pb.

al.

rec.

posiposiliiin;

Serv.

Rb.
naiu

eo diuiius in
Est igiiur Pallas

esl,

Ty]lvyBTog

sini.

sera
sola

Scra aulem cuni vi

quo minus diu fruclus
posterum frui cupit.

6, 764.

582. complexu MlPy complexus M2R.

Vis inesl iii lcneo, iion in complexu. lusl.
23, 2 ilisccdentes parvuli fiebili ululatu

amplexi patrem lene

bant.

f iil-

ncrat aure^ nuntius translaia dicitur signilicaiione, quae iam a Cicerone inchoata
esi
neque lamen is laniiim recessit a
prima significatione, si di.\ii: Quos ferro
trucidari oportebat, eos nondum voce
vulnero; neque lam muliuni abest Ovidius,
qui di.xit fortunae vulneror ictu Ponl.
2, 7, 41. Quod Evander lam maeslo animo
;

filium dimittit,

malum

est

omen

cf.

12,

72.

fix durare

carinae possunt acquor. Stai. Silv. 5, 2,

153 durabis quuscunque vias.
578. infandum casum: Pareiiiis esl,

/n-

S.

fandus

tiia

docet v.
iiuic locus II,
399.
Cf. 4, 132. insullans: Ad curam eniin viri foriis el viri boni periiiiel,
ne quid iniuriose fial alicui liumini. Ergo
et bic

iS5

exierat portis equitatus apertis,

Aeneas inter primos

5S5

607.

Aeneas ad Tyrrhenos pervenit.

585. iumquc adco

cf.

2, 567.

AENEIDOS

LIB. VIII.

421

Inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas

In medio clilamyde et pictis conspectus in armis:
Qualis ubi Oceaui perfusus Lucifer unda,
Quem Yenus aute alios astrorum diligit ignes,
Extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.
Stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur
Pulveream nubem et fulgentes aere catervas.
Olli per dumos, qua proxima meta viarum,
Armati tendunt; it clamor, et agmine facto
Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum.
Est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem,
Religione patrum late sacer; undique colles
Inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt;
Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos,
Arvorum pecorisque deo, lucumque diemque
Qui primi lines aliquando liabuere Latinos.
Haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant
Castra locis, celsoque omnis de colle videri

Ne588. conspcctua coiispicuus est.

laine panicipiuni pro noniine est.
i;f.
G. 3, 17 vlctor ego et Tijrio conspeetus in o<tro. e( Liv. 21, 4 de llannibale Jcsitlns nihil inter aequales e.rcellens, arma nlqnc equi conspiciebauPc chlamiiile cf. 3, 484.
tur.
281,
Picia arnia Arcades Iiabenl 12,
qiie

II, 6o<), I.abicani T, "96.

(Jui repeiiio in ofTensi siinl. nuKariint in
Pl.; neriue lamen
it nicdio sic IMarklaiui,

Ania/.oiies

verboruni viia404 .Id gcnilorem imas Erebi descendit ad undas.

589. Coniparaiur Pallas cuni Veneris
Laiini tain anxii leviuni
banl repeiiiioneni cf. 6.

slella,

itbi

prinio niane, quoci

nomine Lu-

cifer iani significaiur, orilur el siio splenEl alibi siellae

dore caeluin complei.

Hor.
liabenlur species puleliriiudinis.
3, 9, 21 Sidere puUlt ior illc fsl.

C.

Slellae (|iioniani e niari emergere videhanaqua spargi dicebaiilur. Sic ap. Sen.

tur,

Hipp.

7.^0 lotiis

undis Flesperus est

ul

ap. Hoin. II. 5, 6.

591. extulit perf. cf. 2, 380.
Hi594. qun pro.rima mcta vinrum.
nere rectissiiuo ad Tuscorum casira proiani

ficiscuntur.

595. armati, arniis paraii ad subila

agmine facto: ., ^^Cf. 547.
men esl proprie exercitus ambulans,
4uid(|uid fuerit aliud, abusive diciiur" S.
cf. 5, 211.
596. Versus ob sonum laudatus cf. 1.
Idem paene v. 11, 875.
est
nominis
597. Cacrilis genilivus
Caere, ablaiivus Cacrete 10, 183, et
belli.

590

595

600

Caerite ap. Ilor. Ep. 1, 6, 62, et CaeUbi IJraaqiias ap. Liv. 22, 1.
kenb.: Utrumque Caerites el Caeretes
rctes

apud ipsuin Livium legitur." Lucus (v.

599 nemore inclusus cf. 7, 83) cinclus
collibus,

Nou
abieiibus consiti sunl.
liico castra sunt, proiecia

(jui

procul ab eo
valle el
lis

amne Minione (cf. 10, 183) saEa casira de adverso monie

niunita.

ad lucum descendentes conspiciuut Troiani.

598. late sacer.

Non

soluin colebatur

a civibus, sed etiam ab accolis.

600. silvano deo el lucum el certuni

diem feslum sacraveranl anti(|uissimi inSilvaniis deus agricolariim esl lucolae.
piatur lacte
tor finium Hor. Ep. 2, 22;
Epist.

2,

rulis el

gos:

cf.

I,

liliis

143, ornaius est serlo e fePelasVgl. E. 10, 24.

479.

603. Tiircho: ,.Tarchon , hoc nomen

ubique Graece ponil excepio uno loco,
(qui est

liic)

qiiod

metri

caussa

fecit.'"

ad 10, 153 et lioc ipso loco: ,,Torc/io

Laiiniis nominaiivus esi veniens ab eo,
quod est Turchon perdito n el <b in o
mutato; aliter versus non stai." Quare
Servius.
legit
Tarclion
reliquis
locis
Quin eiiam b. I. IVIP>' Titrchon danl reclamanie meiro. Ilaque ubi licet Turchon
2.'>9.
Vgl.
.S/?io?i
2,
Sic
retinendiim.
ciim Solino 1, 8 facil Tarchotiem 11,
727, Tarronlis Sil. 8, 475. Celernm
Tyrrhenus Scodty.d no^iig i-/.Tiafv, ohi6TT]V tnLOTTiaag TiiQ-AOiva, u(p ov Tc(qStrab. 5, 2, 2, p. 219.
nvvici r/ nohg.
S.

VIRGILII

P.

422

MAROMS
605

lam poterat legio, et latis tendebat iu aivis.

lluc pater Aenoas et bello lecta iuvontus
Succedunt, fessique et equos et corpora eurant.
At Venus aetlierios inter dea candida nimbos
Dona ferens aderat; natumque in valle reducta
Ut procul egelido secretum llumine vidit,

610

Talibus adfata est dictis, seque obtulit vdtro:

En, perfecta mei promissa couiugis arte
Munera ne mox aut Laurentes nate superbos,
Aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.
Dixit, et amplexus nati Cytberea petivit;
Arma sub adversa posuit radiantia quercu.
nie, deae donis et tanto laetus honore,
Expleri nequit, atque oculos per singula volvit,
Miraturque interque manus et bracliia versat
Terribilem cristis galeam flammasque vomentem,
,

605. Legio ul 10, 120 lo(uiii significal

exercilum, ut qui leclus e.sl ex incolis.
Adtle (juod 2. 4:56.
lcndchnl cf. 2, 29.
606. huc: in lucuni, ul>i de iiinere
quiescunl el parant se, ut coinpli el ornaii casira iniroeanl.
Oblala ibi Vulcani
arma aplissinia Nunl, quuruni Tu!sco.s moveal .splendore.
bcllo lccta iuvenlus
547.
607. Inf;enli arle
quod .sequebalur
omisil, reddilurus in decimo.
Namque si
vellet dicere, venisse Aenean
vidisse
Tarclioiilem (sic), pelisse auxilium, saiis
longura fuerat." S.
cf.

608 734.

Aeneae Ventis

arnia afrert.

Arina describuntnr.
iinprimis clipei deSequilur arinorum
iii
quo sculpias /iiigil res Romanoruui iiieinorabiles. Nam quiim el
alibi sibi locos parasset, quifius eas expromerel. iia divisit, ui ne coiiipendiuin
scribere viderelur.
Iiaque diversis locis
e lola historia desumpsil aliquid, liahiia
eliam locoriim raiione, ul I. VI. iiiodo lioniines claros meinorare poluit, sic li. I.
facia posuil, quae possenl depiiigi.
Singula persequi ei quomodo desculpia liaec
sibi fin.veril poeia, ad aniussiiu describi
non poiesl cf. 652.
608. at cf. 4. 1.
dea candida cf.
ninibos cf. 11, Sge.
5, 571.
609. valle reducta fcf. (f, 703.) ea,
in qua esl
liicus.
Talis vallis re\era
,

scriplio.

fin^iiur

in

labula

Sickleri,

qiia

l/alium

620

per minus gelidiis QOv. Ara. 2, 11, 10

et gclidiim liorcan egclidvmcjue J\otum,

Aug. 82 egelida aqua sole

calefacla) sive per salis gelidns
explicas, quod ob versum 597 praeferenduni esl, caussa noii esl, cur liuic loco
Suel.

iia

niulio

ineplum dicas vocabulum,

elsi

pervacaneum videiur esse.

remolum ab aliis.
612. promissa cf. 531.

plane susecretum,

613. i\fiincra esl nominaiivus cf. 1,

461.
Laurentcs superbos cf. 118.
Cicero (in
614. j^Po^scere, provocare,
26. 663 Poscunl maioribus poVerr. 1
accr cf. 10, 308.
culis." S.
616. advcrsa, opposila cf. 1, 420.
617. tnnto honnrc, laetus quod laiu
nia?nificis donis lioiiorem accipiai.
Serv.
..muiiera divae; quod inanifesiain viderat
nialrem et pleiiam niiminis sui."
Alii
lioiiorem accipiuiii de pulchriiudine arniorum cL 1 591.
619. iutcr mnnus: t'f. 9, 502.
versat ul 5. 408.

(]2().

Jlammns

vomcntem:

galeis,

candido nieiallo cusis, flammas

exire si fingiiiil poeiae. uon esl miruin,
Iiased ad rerum speciem comparaiura.
Sic II.
que inde ab Ilomero boc dicilur.
5, 4 zlali ol iy. v.oQV&oq rs yial dcnidog dy.U!J.ciTOv nvQ. Cf. .\en. 8, 786.
Quod fieri videliir, revera fecit ille Domi16 \on rainimum
lius ap. Flor. 4, 12,
terroris incussil barbaris IJomiiius ceniulevi ei

rio

salis

barbarae, efficasis

descripsii.

paris

610. egelido rec. //6. esl in bc el IVI

suprascripio (; sed lf''fC- referl in M. vers.
585
642 nonesse; ctgclidoiu PR'/ rec.
ff^g- Pl. coni. a gelido.
Egelidus sive

gerens super cassidein,

615

lioinines

slolidiiaijs

lanieii

qui

apud

fuculura

susciiaiam moiu
corporis flammam velul anienii capile
vomcntem .'>IRbc. minantem
fundebai."
Py prob. Rb., micantem coni. E. Ilofrmann.

AExNElDOS

LIB. VIII.

423

Fatiferumque enseni, loricam ex aere rigentem,

Sanguineam, ingentem, qualis quum caerula nubes
Solis inardescit racliis longeque refulget;
Tum leves ocreas electro auroque recocto,
Hastamque, et clipei non enarrabile textum.
res Italas

Illic

625

Romanorumque triumphos,

Haud vatum

ignarus venturique inscius aevi,

Fecerat Ignipotens; illic genus omne futurae
^
Stirpis ab Ascanio, pugnataque iu ordine bella.
Fecerat et viridi fetam Mavortis in antro
Procubuisse lupam: geminos huic ubera circum
Ludere peudentes pueros, et lambere matrem
Impavidos; illam tereti cervice reflexam
Mulcere alternos et corpora fingere iingua.
Nec procul hinc Romam, et raptas sine more Sabinas
Consessu caveae maguis Circensibus actis
622. sanguhiea est colore,
nam ex
exoriiaiur apia coniparaaere facia est
;

lione.

elerlro
624. Ue ocreis cf. 7, 690.
remclo ,..saepe piirgaio,
ad V. 402.
qiiia qtianio piiis coquilur, eo nieliu.s lit'''
Cf. 7, 636.
S.
62.5. clipei
non enarrabile texluw,
le.vtiiin, cuius argiinieniuiii resque iti eo
Aiifaciae iion possuiit oinnes enarrari.

cf.

eniin

liqiiilus

viininibus

le.\i

soliia

^identur scuia, "ei Spariaciis lalia

suis facienda curaltai; el alilii nieiiioranIiide dixil Lucr. 6, lor>2
lur cf. 7, 632.

esse

Cf. clipeuin Acliillis apud

ferrea icxla.
llonieriim. Herculis apud Hesiodum, Haii454.
Sic lihro
nilialis apud Sil. 2, 3J>5

VII Tiirni

el

A\

non

inferos convcniri facit ab Ulixe)

Cf. Ov. M. 6, 108 Arachne
sive ariifex.
fecit olorinis Ledam recubarc sith alis.

apud

633. Icreti cervicc: ,,rolunda cuin

giliidine."

ex conii^cUira,

oriuin

luni.

non

qiiod

in

fa-

valnm

aiarie
reui

cf.

oniisil Vgl.,

haec

spectarefi.

El anlruin

el

praeter

et:
fecii.

quae

P/. pro fecerat et

Mavortis

lota res,

alia,

ut

Iiic

in

antro:

describiiur,

geniinis coraparet.
631. ,,Proctibnisfie i. e. prinia parle se

in iiumuiis et

inclinasse, quod Graeci jtQOiiviiTii.v dicunl, ul inclinaiione corporis ubera praeberel infanlibus.

limor

afuit."

Ad

4.

ius genlium.
Ov. A. A. 1, 119.

more; conlra

636. cowessn caveae:

340.
cf. 5,
actis quuni ageren-

quia non eral praesens a passivo

Sed iain eral magna lupariicipium." S.
doriim pars peracia, et ipsis finis est iinlur,

pariicipiis
virginum rapui. l)e
quae praeseniis loco posila
Raplas aulem
videniur cf. 5, 113.
Liv.
virgines narranl Cic. Rep. 2, 7, 12.
Nep1, 9 ludis Consualibus, Conso seu

perfecii,

luno

630. fecerat

scires
I,

Magnis Circensihus

leuiere infereiiduin.

coni.

saios
Liv.

Sic de eadein re

iis

quo

pu;iiiiita(/iie:

loii-

tVg.

Ld. reflexa PRyb rec. Rb.

634. corpora Jingere lingua: Felum
suiiui a sordibus lambendo purgare; ut
mullae faciunl besliae. Ov. Fasl. 2, 418
lupa fingii lingua corpora bina sua.

revera
sunt
ordine pusnala, qiio scripsit Vgl. lenipore,
iam luiic iii clipeo descripla eranl. Non
esl perfeciiiin pro fuluro, neque pugnanda
62!.

rec.

posiius

Pl. coni. fati.

inielligebatur.

Mc

rejlexam

S.

635. sine

falorvm

635

euin gestuin proprie expriniere,

quein in ipsius lupae cernimus slaluis." S.
Faccre autein cum infiniiivo iungiiur, si
significat fingere, sive fingat poeia (Cf.
16, 41 Herculein Jlomertis
Cic. ND. 3,

enlini clipei conlinenl res

coniraliiiur geiiiiivus

630

luisse

niaiorimi.

626. res lUihic cf. 3, L

627. hatid valum i^narxis: Geiiiii\us
esi panuivns; Is eiiam a posiiivo penfatuin 3 Hlss.; sed
del cf. Gr. S 264, e.

Scienduin autem vo-

14.

Adde PIul.
equesiri dicalis.
I, 33.
Dion. Hal. 2, 31.

Roin.
Serv.

ad h. 1.: Romulus celeies se Nepiuno

Equesiri deo, qui el Consus dicilur, edi,,Raplae aulem
Posl
turiim proposuii.
Sabinae Consualibus, hoc esl mense Mar:

lio."

Varr. LL. 6,

20 ,.ConsuaIia

dicla

a Conso. quod tum feriae publicae ei Ueo

el in circo ad aram eius ab sacerdoiibus
fiunt; ludi Uli, quibus virgines Sabinae

P.

424

VIRGIUI

MAROMS

Addiderat subitoque novum consurgere bellum

llomulidis Tatioque seni Curibusque severis.
Post idem inter se posito certamine reges
Armati lovis ante aram paterasque tenentes
Stabant et caesa iungcbant foedera porca.
Haud procul inde citae Metium in diversa quadrigae
Distulerant
at tu dictis, Albane, maneres!
Raptabatgue viri mendacis viscera Tullus
Per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres.
Nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat
Accipere, ingentique urbem obsidione premebat;
Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
Illum indignanti similem, similemquc minanti

raptae."
Val. Ma.v. 2, 4. i .,circcnst
spectaculo, quod primu.s Roniulus raptis
virginibus Consa//i/wi nomine celebravil."
Diversi sunt ab iis I^udi Roniani, qiio.s
primos dedil Tarquinius Priscus, dicali
lovi, lunoni, Minervae (Cic. II. Verr. 5,
14,
36.), qui sunt luense Seplenibri;

magni
Rep.

illi

2,

dicti etlani,

20, 36 (aique

maximi

et

cf.

eundem (Tar.

primum ludos maxinios,

Cic.

Pr.)

qui Roniani dicii

sunt, fecisse accepimiis )

llaque iani

Pseudo Asconius ad

aci.

Romani

\'err.

1,

ille

10, 31

sub regibiis insliluti magnique appellali, quod magnis impeiisis

ludi

daii.
Tunc primuni ludis impensa sunl
ducenta inilia nunimum.
.Vlii ideo niagnos
ludos vocalos puianl, qiiod lConsol consiliorum secrelorum deo, i. e.
Neptuno,
jaricum regi et reruni condilarum, el diis
inagnis
i.
e. laribus urbis Roniae
dali
sunl; quibus aiunt raplas Sabinas esse,
,

videatur propier
lioc
dicere
Vgl.
Magnis Cirsemtib^is actis. Kl circenses
ludi sunt."
magnis ,,quanlum ad pauper aiein
prislinam pertinel.
Nain legimus
propler equorum inopiam diversis eos tunc
usos animalibus." S. Id firniaiiir ex
Pauli Festo qui p. 148. IVl.
,,!Vlulis celebrabaniur ludi in Circo IVlaximo Consualibus, quia id genus quadrupedum prinuim
putatur coeplum ciirrui veliiculoque adiungi."
Poela e.x sui temporis more describil ludos anliquos.
Cf. I/iv. 1, 9

caveae magno,
a.
638. Romiilidis graeca forma, cf. 6,
844, et dicunlur, ui /tcneadac 1, 157,
qui rege iiiunlur Romulo. Cun^scf. 7, 710.
severis:
Noiat severain Sabinorum
disciplinam cf. 9, 603 sq.
Pl.

coni.

(7.

639. posito cf. 329.

640. Reges sacrificio faclo foedus iuiigunt.
Huius auiem facii in sacra via
signa stant, Romulus a parte Palaiii, Talius venientibus a rosiris." S.

G45

noii
611. raesa
pnrra: ,,yuaedam
tam ralione quam sensu iudicaiiiur: ul
illud c. i. f. p. fecil elegaiis ficiio nominis: quod si fuisset porco vile erai."
Aliani afferl causQuinl. 8, 3, h). 684.

vocabuli Servius: ,,lllud oslendil,

oninibus sacris feminei generis
Si per marein liplus valent viciimae.
lare non possent, succidanea dabatur femina si auiem per femiiiam non liiasseni,
sain

qiiia

in

succidanea adliiberi non poieral." S. In

foedere sanciendo porciim ininiolare Romanus erat nios, cf. 12, 170 et Uv. 1,
24.
vel in nupiiis apud Eiriiscos
9, 5.
reges et ^sublimes" viros Varr. R. R. 2,
Sed porca eliam foedus ici docet
4, 9.
Suel. Claud. 25.
Fesius Pauli p. 235.
M.
.,Caesa porca foedus firmare solebanl."
Rh. posl v. 64! inferl v. 654.
qiiod iam in ed. Parmensi et probaium a
L(i.

/'/.

Medium Ml

642.

ut

13.

640

Metiiim M2.

liiis.

ed.

/7/1.

1, 28.

Quid

Apiid Liviuni et Florum Melapud Enniuni Meiius.

Melltim

aliisV

iii

IFg.
Flor.

Lfl.

Rb.

1,3.

l)e re

De

cf.

quadrigis

Liv.
12,

287.

643 flictis vcl promissis manere i. e.

fidem servare cf. 2, 160.
De subiunctivo oplaiivo cf. 4, 678.
Prior autem
subiunciivus posilus est ul II, 153., quod,
qiii opial, re airoci iia movelur,
ul ipsi
facinori inieresse sibi videalur.
Ea aiilem
compellaiio crudclilalis niinuil invidiam,
quae esl in Tullo. Sic Tuilum Livius
exciisal.
543.
at cf. 1
644. mcndax, quod foederis fideni non
servavil.
645. sparsi: conspersi cf. 4, 63.5.
646. Porsenna: ,,Unum n addidil inetri caussa." S.
Porsvna est ap. Horai.
Silium et Marlialem.
Pe re cf. Liv. 2,

sq.

648. accipcre itibebat

cf.

2, 3.

AENEIDOS

425

LIB. YIII.

650

Adspiceres; pontem auderet quia vellere Cocles,

Et tluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.
In summo custos Tarpeiae Manlius arcis
Stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat;
Ptomuleoque recens horrebat regia culmo.
Atque bic auratis volitans argenteus anser
Porticibus Gallos in limine adesse canebat;
arcemque tenebaut,
Galli per dumos aderant
Defensi tenebris et dono noctis opacae:
Aurea caesaries ollis, atque aurea vestis;

655

650.

De

10.
Coclite cf. Liv. 2,
\^.
,.cui daii est
Liv. 2,
siaiiia entiesiris, quain in via Sacra Lodleque conspicinuis."
cf. Dion. 5, 33.

De Cloelin

651. viuclis : Alqui obsides non liganiur, sed vincta pro cuslodiis accipia-

mus.

frustrata custodes.'^

Iia Liv.:

fluvium innaret
6.52.

l)e

Manlio

Liv. 5, 47.

cf.

arce ciislos
e.

id

^estn

et

l\Iaiilius

pro

aris

S.

6, 369.

Gallorum incursione
I
13.
In suinnia
slabai pro leinplo i.

Flor.

defensuriis.
el

cf.

Cf.
el

su^pugnare.

pro rostris
focis

9, 677 intus pro tun^bus ad>tanl.

Tenipluni esl lovis Capiioliiii.
In
summo alii accipiunl clipeo, iit locus significeiur clipei qiio haec descripia sini.
cf.

obscure dicluin essel lioc loco, neque V. 575 in merlio accipiiur clipeo sed
Neque oninia, qiiae iii clipeo
mari.
((i.Mi)
eraiit sculpia,
enarraiurus eral
quare niliil profiiii singiiiis cerluin dare
locuin; neqiie ipse silii poeia haec disiinSaiis

xisse videiur.
Quare probabiliis videauir
iungere /i sinnmo arci^ ; iieque custos
niaiis esset iiiide dicluin; niliil eniin iinpedil, qiioininus eiiain custos arci'< iunga/'('.
tur.
pro in summo coni. /nso/nii/f,
quuin Manliuni constet aiiseruni
esse
e soiuno experrectuni claniore.

653. Tenere behaiipien verbuni miliS. cf. 9, 169. 470. Caes. BC. 1,

regia

aedificia

temporis

illiiis

conspicilur

nieinorabilia;

set in

sumino
ui

esl,

non conslal eam

neque qiioniodo
regia dici possit vidfmus. Alia est difquod Romuliini Pluiarchus (c.
ficiilias,
20) ad Palaiium scribit habiiasse, ei Kabius Picior (eiiis enim verba sunl, qiiod
bene vidil ReiskiiisJ ap. Dion. A. R. 1,
79 referi y.ai f/g f,ut ijv casa, quae Ro-

rum gerebatur.

Sed

sirameniis teclam

fiiisse,

muli

diciiiir,

eaujqiie qiialeni A gl. descri-

sed ad Palaiiiium monleni esse nar-

bit,

lani

rai.

ex

scripioribus poierit

liis

giinieniiim diici conira

Nam

fensuin.

ei.si

casa concremata
43.

54,

men

eius

lempore his ea
Dio Cass. 48,
16 el 742)
la-

frf.

aiiiio
7
29,
lociim nuitalum esse probahile
non esl. Sed eiiam coiiira eos scripioFirmal eniiii aiicres slabil hic versus.
lor saiis idoneus Viiruvius, Mrgilii ae-

qualis,

654. Romuli casa servabalur,

lecla
culinis, qui quuin essenl velusiaie coinniinuii, reparabaniiir; hinc rccens- seniper
Yidetiir auiem siramina Yiilcaniis
eral.
finxisse auro, ul diversa ineialla adhibnit,
quibus rerum diversanim colorem expriroeret.
Yersus lainen hic nuiliis videlur
esse deleiulus, aliis relrahendiis post v.
641.
Rem enim alienam hisloriae inferre
dicunl.
At non animadverierunt illi, non
bisloriam narrari, sed describi imagiiiem
inenarrabilem.
Regiaiii Roinuli memoraiii
dignam esse non negant. Conspiciunlur

res nctu^^tatis

Romuli

ar-

versum modo de-

\ glii

esi

commonefaccre potest

et

Iiaqiie caiissa

discriinine.

versuni dicamus ab alio illa.Aliquain tainen movere poiesl dutum.

biiaiionem, quod Curiam Calabram Servius a Virgilio dixil significari. Eral ea
qiii
Cf. Varr. LL. 6, 27,
in Capilolio.
5, 13 quid ibi fial exponil, quocuni conCalabra cusenlil Fesi. Paul. p. 37 .M.
ria fliccbatur , iibt taiihim ralio sacro-

non

44.

templum lovis Capitolini

adest

anser; in parie adversa Galli iani arceiii

adscendcranl. Iia res pingiiiir. qiiiiin es-

tare'^

igiiur

iiiaxinie

!>lHiilius.

qui

2,

Item

in

Copilolio

mo-

et sifrnijicare

ftomuli caa in arcc sacrorum stramentis tecta.

655. argentcus anser. Ui albiiudinem
El saiis prusignaret, argenieum fecil.
Nam
denter argemeum anserem dixil.
qiiasi el
vil

epiiheion esi coloris el significanain in Capiiolio iii ho-

rem veram

noreni

illius

advenlum,

tiaveral

argenieus." S.
e.xpansis

edere

anseris,

alis

solel.

qiii

Gallorum

posiius

fiierat

luiii-

anser

volitans; anser enini

volaium lentans clamores
auratis porlicibus,
a

Yulcano auro caelatis.

659. aurea caesaries:

Galli

h.

1.

ut

P.

426

VIRGILII

MARONIS

Virgatis lucent sagulis; tum lactea colla

Auro iuuectuntur duo quisque Alpina coruscant
Gaesa manu, scutis protecti corpora longis.

660

Hic exsultantes Salios, nudosque Lupercos,

Lanigerosque apices, et lapsa ancilia caelo
Extuderat; castae ducebant sacra per urbem
[Hinc procul addit
Pilentis matres in mollibus.
Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis;
Et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci
ubique ilavis criiiibus esse

Gerinani
cunlur.

di-

660. virgatis luccnt sagiiUii; quae

niodiini
dediiclas
in virgaruni
lacten colla . cf. 10, 137.
vias." S.
Candor corporuin qui erai Galloruni iauco//a aiiro indalur a Liv. 38, 21.
nectuntur iia Ov. M. 6. 161 laiiroque
Adhibuil igiuir pro reinnectite crinem.
Eodein niodo
bus diversain niaieriani.
l.o4
Galltmi describit oriiaium Sil. 4,
Colla viri fulvo radiabant Inttca torliabebaiil

que; auro virgalae vestcs. mauicacqiic

rigehant ex auro, ct siinili rutilabat
crista metallo.

Poeia sibi sumpsit

661. (luo quisque.
cardinale, ubi disiribiilivuiu iii
usu est, quuiu disiribulivi noiio iani ex
poiiere

quisque
122,

1.

saiis essel coiispicua.

cf.

Gr.

Diio baslilia gerere bellaiores,

saepe nienioratur,

312.

1,

cf.

5,

557.

165, et hasialos duobus

12,
inissilibus arnialos fuisse docel Polyb. 6,
innectere auro colla cf. 6, 229.
23.
7,

688.

662. Gaesum ..grave ianuluni" Paul.

Fest. Cui addii Muellerus: Gaesuin doQV
vel ^u6?.tov 6?.06i67](}0V fuisse Iradiiur
156 et Hesychio v.
a Polluce 7, 33,
Conseinil Serv.
Gaesa.
yatffog." p. 99.
hastas viriles.
Nain eiiaiii viros fories
:

gaesos (Gaesaios) vocaiii." I)isNonius qui p. 5.'i5. ..leliiui Galiiarum leneruiii.'" Sed eiiani Roniaiios iis
usos esse, muliis doceiur locis, inipriniis
Liv. 8, 8 Leves, qui hasiam lanluni
scugaesaque gererenl vocabanlur."
tis longis: Cf. Liv. 38, 21 Scuta longa.,
ceterum ad ampliturlineni corporum parum Inta et ea //ja plana, male lcfrebant Gallos. Ilaque Galluruin scuia loiiHogiora erani et aiisusiiora Uomanis.
Galli

seniit

capiie habehant pileuin, in qiio eral

brevis virga desuper habens lanae aliquid; quod quuni per aestus ferre non
possenl, filo laniuni capita religare coeperuiii; nam iiudis peniius eus capiiibus
tullens
Flt
incedere nefas fueral." S.
apicem geiieroso verlice flamen Lnc. 1,
in

inaiium sciiium describii Polyb.

Esi qiialliior pedes longuni duos

6,

23.

et dinii-

diiJin laiiini et iia incurvaium, ut corpori

maxiine apielur. Ex aere et ferro maxiniain pariem consiabani.
(i6:5. exsulluntes
Salios cf. 285.

nudo^que Lupercos
664. lanigerosque

343.
apices:

cf.

,,Flamines

genera pilcorum

604.

..Suetonius

dixil,

quibus sacerdoles uluntur. apicem,

tria

Sed apicem pileuni

tutulum, galernm.

fsulile'0 circa mediiini virga eniinente

ttitulum pileuni lanaium uieiae
figura: galeriitu pileiiin ex pelle hosliae
subiile
:

lude
caesae." S. ad 2, 683 Cod. Fiild.
ap. Ov. F. 3, 397 est apicntus Dialis
Fesl.
flamen Uialis e( Ennius ap.
p.
354. W. flamines dixii tutulato'.
Ut
iii
Saliis saliaiionem. in Lupercis quud

niidi

iiicedunl

sic

Flaiiiinibus sigiiuin

iii

inemorasil. quo polerani cognosci; neque

apices lanigeri inde tanium dicii sunl,
quod flamiues meiro apiari non possei;
lapsa ancilia cf. 7, 188. Haiic quani
Viro^irnis laiigil hisloriaiu uberius narrat

259397.

Ov. F. 3,

665. cxlundcrc tundeiido opera caelaia

liiigere.
,.Pilcnla suiii \ebicula, sicul
nunc basternas videniiis. Erani auiem
tunc veneii culoris, iioii ul niiiic nissaii.
quibiis nisi
casiae non uiebaniur." .S.
..PilHinis el carpentis per urbein vehi inaquod quiiiii auruui
iruiiis conressum est

665

non reperirelur, ex \olo,

quoil

Cainillus

voverai Apollini Delphico, coniuleruni,"

Acciiraiius euin descriFesi. p. 245. M.
bit hoiiorem Livius ,,ut pilenio ad sacra
ludosque, carpenlo feslo profesioqiie die
utereniur." 5.

2.5.

..IVIaironae

pileniis

vehebaniur ad templa pergenies." S. ad

ducere sacra
Sic then^as
11, 478.
ducere dicuniur qui ludis. Circensibus ex

Capilolio
41.

in

9, 40.

S\c molle

Circiini

vehiinl

feretrnm

l].,

cf.

Liv.

5,

mollibus:
64, mollia oscilla

Suel. Aug. 43.

G. 2, 389.

668. Caiilinain ex omnibus, qni contra

quod
rempublicaui arnia lulerant, elegit
everlendae cixiialis criiHen in eo eral
minaci scopulo pendct.
manifestum.
,

AENEIDOS

LIB. VIII.

427

Pendentem scopulo, Furiarumque ora trementem;

Secretosque pios; his dantem iura Catonem.]
Haec inter tumidi late maris ibat imago
Aurea: sed iluctu spumabant caerula cano;
Et circum argento clari delphines in orbem
Aequora verrebant caudis -aestumque secabant.
In medio classes aeratas Actia bella,
Cernere erat; totumque instructo Marte videres
Fervere Leucaten, auroque effulgere fluctus.
Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar
Cum Patribus Populoque, Penatibus et magnis dis,

670

675

qui niiiiaiur ruere

Urgeiit eiiaiu furiae.

opprimere.
Iiaque terrore tene-

eunuiiie

versus habeamus.

tos

670. secretofqne pios, seciusos al) impiis et tuios cf. Hor. C. 2, 13, 2.S vidimus . Sedesqiie secretas pioriim.

iam 6, 842 nienioratur,

inielligiiur, quod secuiuluni leni-

loco ab eo niore recedai.

Et
res gloriosas Romanuruin et anie
.4ugusii splendidas laudes noii oppuriuno
Joco Caiilinae scelera el flagiiia memorari
videniur.

neque

tari

pora res \

gl.

descripsit,

reipublicae liheriaie

iiebal, Caiiliiiae

el

Uiicensis qui

suam salulem po-

rempublicam eversuro nie-

praesenini quum Calonis

opprimendis Caiiliiiariis paries fuerint
primariae cf. Sall. Cai. 52.
Taniopere
auiem eius laus ferebalur, ut vel sub
Auguslo et sequeniibus imperatoribus eum
laudare mos fuerit cf. Hor. C. 1, 12, 35
iii
carmine ad Augustum scripio. Adde
guanlopere exiollal Lucaiuis.
Sed aliud
esi, si lloraiius Catonis nobile letttm
inemural; quis eniiii eliaiii iii husle et
inimico boc iion agnoscai'(' et si Vgl. Calius oppoiiitur,
in

iudiceni apud inferos conslilui diDeinde Aeiieae leiiiporenondum polerat

esse iudex Calo, iiec miiuis ofFeiidii, quod
Caio iii Elysio iudicia agil, ubi iudiciis
opus non esl. Cf'f- 6^ (J73.) Deinde
Caioi/jse manu sibi lclum peperit. qiiamvis infons; quare ex poelae docirina ne
Et
admilii quidem poiuil ad Elysiiim.
qui in libro oclavo aliquid fiiigit coiilra'riuin rebus,
quas fin.vil iii libro sexlo,
ubi idem argumeniuni diligeniissime ela(oiieni
cil.

boravil, is propler negligeniiam el iiicogiianiiam vehenienler repreliendendus esl.''

Pl.

Servius

prae-

inier

Cato Censorius

in

ul

describat,

hoc nno

tur ancipiii.

is

Accedil,

Romauorum triumphos

terea

L.

1.

Censorinm

inlelligil,

quod Uiicensis maxime adversarius fuerit

Neque Caiilinae et Caionis
Caesaris.
memoria Aiigusio graia.
Tum poeia
non indicavii, uirum Caionem inlelligeret.
Posiremo his danlem elc. non bene coliaerent cum prioribus; neque louis locus

per illud hinc prociil addit beiie addiius

esl CSed ea formula usus est 1
469) ;
neque praesenii per tolam clipei descripHis indilionem iierum usus est poeta.
ciis eo perducimur, ut admodum suspec,

Hb. haiic paruni apiam Tarconimemoralionem'" servat propler

haec inter v. 671 ,,quae non possunt intelligi, nisi siatuamus iiiler Tariari el eorum quae in lerra gesta finguniur iiiiaginein Oceanum fluxisse.
Tanien non dubilo quin hunc maxinie locuni secundis
curis poeia reiraciaiurus fuerii."
AssenSpilia, qui lamcn v. 667 ex G. 4,
467 ab alio illalum puial. Ex illo haec

tilur

inter tale quid non prubari ducelur ad v.

60H.
El si V. 666 iniperfeclus esl
ex
iutcr haec nibil concludiiiir aliud
quam
poeiam aliqua fuisse addiiurum.
Ld. vull
,

hic daiilem iura Caionem sc. Ceiisorium,

sii
Tariari, Elysii et ludicii iuiago.
ul

Calo Ceiisoriiis iudex severus fueral.

Pl. ,,Mihi quidem haec seniper visa suiil
lam inepta, ul, si Vgl ipse posuerii,
tunc, quum ponebal onini iudicio desliluium fuisse arbitrer," eiicilqiie flinv pro,

cul

Catonem.

672. Cf. Lcni canebnnt aequora sulco

Val. 3, 32 P/. pro aurea coni. caerula,
pro caerula coni. aequora, pro aequoia
coni. litora et 677 pro auro coni. ferro.

cf.

De adieciivi fornia
675. Jctia bella.
686.
in medio sc. niaris.
1

vavcs aeralas

cf.

5, 198.

676. Esse cum infin. cf. 6, 266.

677. auroque effulfrere fluctus : Resplendet enim mare, ex auro picluin, fulQuomodo id in opere
gore armorum.
ipso possii exprimi vix dicas; sed eliam
tolani pugnani, ul scripsit Vgl., quoniodo
possil aliquis caelare, nescis forlasse.

Ilaque non asseiiiieris iis, qui quod fulgor ille non possil indicari in clipeo,

verba
679.

a.

e.

f. suslulerunt.

De Penatibus

et

magnis

dis

cf.

P.

428

VIRGILII

MARONIS
6S0

Stans celsa in puppi: geminas cui tempora flammas

Laeta vonmnt, patriumque aperitur verticc sidus.
Partc alia ventis et dis Agrippa secundis
Arduus agmen agens: cui, belli insigne superbum,

Tempora

navali

fulgent rostrata corona.

Hinc ope barbarica variisque Antonius armis,

Victor ab Aurorae i^opulis et litore rubro,
Aegyptum, viresque Orientis, et ultima secura
Bactra vehit; sequiturque, nefas! Aegyptia coniunx.
Una omnes ruere, ac totnm spumare reductis
Couvolsum remis rostrisque tridentibus aequor.

G85

GUO

Alta petunt: pelago credas innare revolsas

Cycladas, aut moutes concurrere montibus altos:
Tanta mole viri turritis puppibus instant.

Stuppea flamma manu telisque volatile ferrum

Magni

3. 12.

dii

sunt

Romani Aegypliis

siiperiores.
(j8(. freminas cni tcmp. flammas laeta
romunt pntr. eic. Sciricet cassis inagnum (ledii spleiulorem ef. &20. ,,Au-

fCaesaris ciiius posl nioriem nova sieUa apparuil in

sepienirione, ita ut in siellam mtiiaiiis
esse puiareiur, cf. .Suel. Caes. HH.) slelnpelain in galea roepil liabere." S.
Narranl
riri aiiiem slella orieiis liicliur.
Sueionius ei Servius Augustum igneos
gu.slus

in

lionoreni

pairis

oculos.
6H4. tenifiora navali

liatiuisse

rona.

,.Insif:ne

688. liartra (BaII<10 e.vlrema in reNarrat

gione, qtiae iiola eral Honianis.
Plul. Ani. 61 eliam I\ledoriim regein aunctas! Tales e.vclama.vilia niisisse.

saepissiine Floriis

rostrata

coronae classiiae,

co(iiio

Huere de cupidine

681.

reductis remis.
Nain
rerluciinl ad peclora rcmos Ov. 1>1. 11,
qtii remigani.
461
690. Idem v. f>, 14:1
691. crcflas.
Praesenti iisus esl poela,
401.
quasi adsil clipeus.
cf.
4,

Ad

69:i.

rein

iam

BG. 3,

14.

neque ope harbarica

induius esi Anionius, sed ea

uliiur.

Ct.

coni. aurutis(/ve.

Aurorae

popiilis

quam

cf.

qui

7,

viclor
(547.

de Parihis reporlavil,
admoduiii insignem lesianiur,

scripserunt.
hraeo, quod

diam."

S.

rediil

ab

Vicioriani

non fuisse
qtii eas res
litore rubro : ,,mari Eryest inler .\egyplum et In-

Flor. 4,

cf.

11,5.

No-

qiiadringenlae aniplius naves, ducenlae non niiniis liosiiiim C'^ntonii); sed

ntinierum magniiudo pensabai.
(Jiiippe a
senis iii novenos reinoruni ordinibiis, ad
lioc
aique labulaiis allexaiae,
tiirribus
casiellonim el iirbium specie, non siiie
geiiiiiti maris ei labore veniortim fereban-

naciila

piignaiidi recle

diciiur cf. 648.

Amonius

ab

T^.

7,

cf.

alihi.

,'j,

improvisae." S.

6H(]. victor

Lucaniis

Peregrinam aiiiein in mairimonium ducere

Roniano flagiiiuni erat cf. Hor. C. 3, 5,

(conira Sexi. Poiiipeium) Agrippa siiiguviriuie

meriiii"
\ ell.
larj
2, 81, ',i.
Idem Senec. de benef. 3, ;V2. I)io Cass.
49, 14. Ut e.Y Dione inieHigiiiitis, atirea
Saiis auerat, ei in ea rosira caelaia.
leui audacier, (jnod corona teiiipora amruslralu.
bit, ipsa dicil
cf. 1:^, ri^ifi.
68.">. In
.\nionii aii.xiliis describendis
quaeril magnifica ^ocabiila, ul niaior vi831.
variis
deaiur vicioria.
cf.
(>,
Heinsiiis coniecil
Vhnriis proarmis.
banle P/., ul .Acgypiiisarmis ipsumindnium
Sed \ aria
esse Antoniiiin poeia dicerel.
eranl arma diversorum populoruin, qiios
;

ei

f.

nemo ( inde esl insigiie superbunO unquam Romanorum donaitis eral, lioo hello

addu.xii

saepe ingerunl,

liones noiiiani scriplores

bis

liir.

Qiiaeriiiir

plificando.

de

.,lIoc
priiiius

iiier

in^taut.

nani

Agrippa

hisioria

lioc

reni ani-

praesiiierit

turritis piippibus
iraxil

geiius lurriiim invenil,

iit

de

labulaiis siibiio erigereiilur, simul ac veii-

lum

essel

proeliuin,

in

ante

eranl

hosiibus

lurres

Turres auieni

propug-

el

Romanis

Caes.

694. riianu flamnia sluppea, et

ferrum \oIaiile iaciiur, ferrum Piiiin
praefi.vum

13 vix

esl.

I)e re cf.

llor.

una soipa navis ob

C.

1,

tclis
lelis
;i7,

ifrnibiis.

34 inagnani .Vnioniariiin na.50,

parlem igne iacto consiiinpiam esse
Talia tela dicebanlur mallcoli
Iradil.
Vegel 4,
18 ,,l>lalleoli
phalaricae.
ei
ei

Dio.

vitiin

AENEIDOS

LIB. VIII.

429

Spargitur; arva nova Neptunia caecle rubescunt.

Ilegina in mediis patrio vocat agmina sistro;
Necdum etiam geminos a tergo respicit angues;
Omnigenumque deum monstra et latrator Anubis
Contra Neptunum et Yenerem contraque ]\Iinervam
Saevit medio in certamine Mavors
Tela tenent.
Caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae;

Et

695

700

gaudens vadit Discordia palla;

scissa

Quam cum
Actius haec

sanguineo sequitur Belloua llagello.

cernens arcum intendebat Apollo

705

Desuper: omnis eo terrore Aegyptus et Indi,

Omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
Ipsa videbatur ventis regina vocatis
Vela dare, et laxos iam iamque immittere funes.
Illam inter caedes pallentem morte futura

.sa^illae sunl et
ubi adhae.serint
Cquia atilenles veniiinO universa coiiHagraiil.
Phalarica auiein, ad inodiini ha~

fecit
a tergo Cleopatrae duos angues,
signum eius mortis futurae; aspide eiiim
admola se dicilur inlerfecisse. Ue eius

slae, valido praefigiiiir ferro, inler

morle cf. Sirabo 17, 1, 10.

Dio 51, 14. Piut. Ant. 85 sq.

veliit

luliiiin

sulfure resina, biluinine stupis-

ei haslile

convolvitur infuso oleo, qiiod iiiceiidiarium voeant, quae balistae impetu destinata,
perrupto muniniine ardens figitur
qiie

ligno, turritaniqiie
cendil.''

Non.

p.

machinain frequeiiter

536 ,,MalleoU,

spartei pice contecti

muros aut
1.

qui

aut in

tesludines iaciuntur" et ut h.

iii

spnr^itur

]\eptuuia, inare.

nimia'

inaiiipuli

incensi

in naves.
69.i.

iii-

arva
18, 51.
caede nova ,,magiia,

cf.

S.

696. Rcgina: Cleopalra. Augustus iii

commemoratione vitae suae refert, Antonium iussisse, ut tsic) legiones suae
apud Cleopairam excubarent eiusque nutu

Sislrum
(sic) et iiissu parerent." S.
instrumentum Aegyptium (hinc patriunO
ex metallo factum, arguto sono et in saProp. 3, 9,
crepilanti pellere sistro.
Lucan. 10, 64 Tcrruit illa
CCleop.} suo
si fas,
Capitolia sistro,
Et Romann petit imbclli signa Canopo.
Isidis sacra iam eo tempore a Romanis
recepia erant mulieribus, quae sistro suo
crepitabant.
Neque tanien e.x his poetarum locis consequitur, eliam ad belli
usum sistrum fuisse aecomodatum. Cleopatra enim in bellum profecta est quasi
ad ludum et iocum cum turba feminarum.
Itaque illis locis sislrum cum summa inIsidis autem
dignatione memorant poetae.
cultus et sistri usus apud Romanos per
omne tempus infamis erat.
cris

43

Isidis

usurpatuin.

cf.

Romanamque tubam
^

697.

necdum

etc.

Itaque

Vulcaiuis

11.

Vell. 2, 87,

Hor. C.

mowitra

698. fleum

1,

795.

Flor.

4,

37, 26.

Pormae

p.

deorum

Aegyptiorum
dentes

ab huinana multuin recefaeie,

Graeco Romanove homiiii

vere monstruosae poterant videri. ,,Varro

indignatur Alexandrinos deos Romae coli,"
S. quod a Sullanis iiide teinporibus factum
lalrator Anubis cf. Prop. 3, 9,
est.
41 /iusa lovi noslro latranlem opponere Jniibim. ,,Latralor A., quia capite
canino pingitur.''
Est deorum certamen

iion

HotTin. laudat
p.

hominum.

amnigenum

coni.

E.

Ld. iSiligenum Lch. Lucr.

293.

701. cnclalus ferro Mars est cf. v.

634.
In sequentibus vel pallorem v. 709.
exprimil melallo, et docuil Plinius C34,
14, 40.) caelatores mixtis diverso inodo
metallis eliam animi affectus reddere conatos esse.
Dirae ex aelhcrc: Sic
alata est Furia 7, 476 et EvfibviSis ul
T8 tror zavaov ai&^Q d(nidllt&' Eur. Or.
315.
704. ApoUo desupcr
de templo suo
Actiaco; de quo iam 3, 874.
706. Sabaei Arabum gens divitiis clara.
E.x Arabia Malchus rex inter au.xiliares
Antonii memoratur ap. Plut. Ant. 61.
707. \ eiiti ut dii et placantur et vocantur in auxilium ut 3, 253.
5, 811.
708. laxos immiltere funes, quo magis vela ventuni possent excipere.
cf.
10,
829.
vela dare cf. 3, 9.
709. pallentem morte futura:
lam
quasi praesentit suam sortem.

.,

VmGILII MARONIS

P.

430

Fecerat Ignipotens undis et lapyge ferri;

('ontra auteni magno maerenteni corpore Nilum,
raiideiitemque sinus et tota veste vocantem
Caeruleum in grcmium latebrosaque tiumina victos.
At Caesar triplici invectus Romana triumpho

710

Moenia, dis Italis votum immortale sacrabat,

]\Iaxima tercentum totam delubra per Urbem.
Laetitia ludisque viae plausuque fremebant;
Omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;
Ante aras terram caesi stravere iuvenci.

715

sedens niveo candentis limine Phoebi,

recognoscit populorum, aptatque superbis
Postibus: incedunt victae longo ordine gentes,
Quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.
Hic Xomadum genus et discinctos Mulciber Afros,

720

Ipse,

Dona

lapygc

710.

..vento,

ail

enim Apiilia

dicta

3,

est.'"

de

(iiii

Orientem

flans optiiue

S.

Apuna
lapygia

lUicit:

Uor. C.

cf.

1,

4.

711. Nilus deus niaerel

miihiue refiiKium promittit.
inirati

se in altiores Aefrypli paruhi eam reperire et

,

terrae natiira
tes

Omnino

quod Cleopalra usa

Romani,

siiiit

clade, sieniui

de

recepisset

noii

Hor. C. 1,
vincere masnus labor eral.
37, 21 Cltopatram, qnae giiicroxius
perire qnaerens, nec miiliebritcr expavit cnscm. nec latcntes classe cila repa-

rarit ors."
712. loia veste

vocantem. Wle wir

milTucliernabreisenden oder ankominenden
Freunden Xeicheii ^ehen, so die Alten mil
dem Kleide oder der Toga Ov. Ain. 3,
2. 73 Hevocatc, Quirites, El date iactatis iinilique signa togis. Veg. de re mil. 3,
5 Praelerea inaiiu aliciuid vel flagello vel

mola veste

certe

iibi

et

Cleopatra,

lateret

igiioti

Ld.
latcbrosa flumina,

sigiiificar'

grcmium

713.

quod fontes Mli

siiiit.

714. triplici: ,,Nam primo die Iriumphavit exercitus, qui Antonium vicerat,
secundo qui Dalmatas vicerat; lertio ipse
cum Alexaiidrino est ingressus triumpho."
Siiet.

S.

22.

Oct.

votuni Augusti
templorum collapsorum
Saepius Augustus ob resliluta
victoriae

715. Itaciue
fuisse

fingitur

reparatio.

nibus in templis eae sunt; in oninibus

arae, ad quas hostiae maclantur.
717. De laetiiia, qua e.vceptus est Auguslus, refert Vell. 2, 89.
719. /'/. coni. omnibus arae Arden-

tis;

cf.

Hor.

C.

3, 6.

716. tcr ccntum:

dicitur.

Augustus

numerus
enim erat

restitulor

Hescritemploriim I.iv. 4, 20.

hunlur deiiide supplicationes iu Iriumphis
factae, ubi niaironae per delubra vagaban23 et sacra fiebant omlur cf. Liv.

omnium

placet

//6."

flii.rit

724.
et

rotundus ul

magnopere

720. Ipse fiiigitur Augustus triumpho

aclo anle Apollinis Palatiiii lemplum sedens el recognoscens populos a se victos,
in qiiibus uoit modo qiii sub Anlonio miliiaranl refert poeta, sed qui oiunino al
eo vicli suiit.
candcntis cf. 5, 571.
Panicipiiim pro adieciivo cf. 1, 681.
Sic usu receptiim sapicns, (liligcns, alia.
721. Dona pnpulorum, quae Iriumphantibus a victis dari solebaiil, imprimis
Inde orluin est
coronae cf. Liv. 40, 43.
aurum coronarium,
sub
imperatoribus
quod subditi cerlis temporibus dare iubebantur.
,,Auruin coronarium dicit, quod
hodieque a victis gentibus datur. Iinpoiiebant
autem hoc imperatores propler
superbis ponliconcessam vitam." S.
bus e.x more cf. 196. 202. ,.Porlicum
eniin Auguslus fecerat, in qua simulacra
omiiium gentium collocaverat, quae porticus appellabatur Ad jinfjo/ies." S.
723. Sic Luc. 3, 228 coiere nec unquam tam variae cultu gentes, tam dissoiia vulgi ora.
152
Claud. Slil. 1,
nec taiitis dissona linguis turba, ncc
armorum cultu diversior unquam con-

templa laudatiir a .scriptoribus eius aetaSiiet. 29.

,,quod

tes,

populus.

iSomadum

ifros,

i.

e.

Xumidarum genus

qui erant in partibus Antonii.

di^icinctos

sc.

arinis

detractis.

Ita

2, 4,3 f ictos Aemilius in Capitolio discinxit.

Mart. 9, 101, 5 CHercules^ Pellatam Scythico discinxit Amazona nodo.
Putant etiam discinctos
esse dictos, quod cingulo non uterentur
Flor.

AENEIDOS

LIB. Vllf.

431

Hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos

Finxerat; Euphrates ibat iani mollior undis,
Extremique liominum Morini, Illienusque bicornis;
Indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.
Talia per clipeum Volcani, dona parentis,
Miratur, rerumque ignarus imagine gaudet;
Attollens humero famamque et fata nepotum.
Afri (Sil.

236); ap. Roniaiios autenv

probnun eral.

3,

cingi

niale

liinirani

Leleges

72.1.

Asiam

clari,

Cares,

et

iain ante lones

Posuit

miiioreiu incolehaiit.

igitnr eoriiin noinina pro iis,

tum eam

qui

lerram incolebaiil. vetiisiate noiniiuiiu carmini qiiaerens dignilatem.

(ieloni, populiis iilira Istriim, ciim Dacis
.Sarmalis

el

Getis

iniscentur.

Hor. C. 3, 4,

sau^itlifero^i

cf.

726. Eiiphrntcs mollior il vnilis. (luod

doiuiius esl.
na Hor. C. 2,9, 21 dicit
Mediim flumeii viinores volvere vortices,
Partbi eniin signa Crasso erepla
I,

Quod

289.

accolarum

fluvio triliuitiir,

hominum

3,

4.

e.vlreniam

Quod

est

/V/or/n

Caes.

elc.

dicatiir orbis,

aliiis

cf.

Habitabant
Britanniae proxiini

28.

9.

Galliam,

quae (juum

ad

6, 801.

cf.

727. extremi

BG. 2,

cf.

se profitebanUir

reinitleiiles victos

(cf.

optis.
6, 645 iu;ejilem taurum,
duna lovi. Siat. Tlieb. 2, 586 ensem
Marortia munera. 10, 58 peplum

Ecl.

velamina divae.

castac
Gr.

.'^1)2,

i^

,,H(iiic

7;-5l.

Aeiieas

niienuiu

ostia,

Pahae

728.

mare

Valialim C^^aal).

et

Xoinades

liabitantes.

ad

meniae. (juae Auguslo parebal;

sUiin

firnio

poiiie

narral Servius.
Sic Val. Fl. 1, 9

eiiin

el

fluviuiu

Ar-

Aiigu-

iiinxisse

ponlem indiiruntus.
Oceanus Phrygios prius

indio^natus lulos. al.

729. Talia el alia (cf. v. 608) per
clipeum niiratur a parente donalum.
clipeum
dona parentis. Pluralis appositus singulari, iil 5. S.il clipciim,
nidifmaonin arles. H, 2li. Sil. 2, 396

Ecce autem
ductori

dona

clipeum
ferebant.

Occani

<rentcs

Callaicac

98

et

iiotant Criiici, (|uasi

qiiid

lollil

siiuiil

S.

quas

qui

Fania
e.v

esi gloria,

faiis

laeiaiur

gorenl.

reruin inia-

nescit, el ignarus
cuin clipeo siiorum faia.
Et

signiiicent

sunimi criiici hiinc versum defenderunl.

Solenl honiines docti in Hdmeri carniinibus, quainquaiu niiilti opinaiiiur ea esse
congluiinaia, tauieii perfecia el ahsoluia
censere oniiiia.
(}aoi\
facianl iit
libet,
niodo ne iniusle
reprehendereiit
alios.
Sic Vgliuin saepe comparaiil iia, iil multo
eiim Honiero censeani esse inferiorem.
Sic h. 1. Ld. reprehendit Vgliuiu, qiiod
ul

iam

faciuiu

Hoineriis, deiiide
in

bari Progr.

describat,

quod non

eo faclas sumal.
Trieni 68,

quod

non
nisi

fieri,

Roma-

.\ddii

ofticina

GabVul-

pliiribus
describaiiir,
quam apud
Honierum. quod apud Hoineniin oflicina
sit in caelo, coiitra apud Virgiliiim Vulcanus e caelo in lerram ire et redire cogatur, quod aptid Hoiueruin scuium Vulcaiius faciat ipse, apud Virgiliuiu per Cyclopes; laudai eiiaiii qiiod lavaiiir Vulcanus aniequaiu Theiidem accipiat CQuod
opus iion eral apud Virgirmm). Igitur

cani

Caspiiim

.-/ra.res, fluvius

auteiii,

giiie,

nas res

hoininum Moriiii. liheniifi biDuo enim Uabebai eo tempore

versum

fuia res gesiae,

e.vlreini

cornis.

7,

cf.

2.

magis neoiericiis."

scutiiin

67.

Aii.

superflue el inuiililer addiuiin, iiec conveiiieniem gravitati eius ,

iiamijue est

Claud. de Cons. Mall. 51 iiosfro

(lidiicta liritannia viunilo.)
recle sunt
1,

730

liiris

et

phnrclrati Geloni.

3.5

725

tel-

,.non

modo

Virgilium superai, veriini eiiam

lani excusandus
non siiperat inexsuperabilem
At
quain inaiiia siint illa quae ohiecia sunt.
Noniie poieranl poeiae duo diversa diverse narrando ulerque esse probiis?

inxesiiperabilis videlur."
Vgl., si

P.

MARONIS

VIIIGILII

Td

A E N E
LIBER

^Om.

Atque ea

cliversa penitus duin parte

caelo misit Saturnia luno

cle

Iriiii

Luco tum

Audacem ad Turnum.

geruntur,

forte parentis

Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.

Ad quem
Turne,

sic roseo Thaumantias ore locuta

quod optanti divom promittere nemo

Duni abesl Aeneas.

lociis est

Turni ef-

facere opus erat

ut
Aeneae in Turni vlcioria laus essel. Feinodo sinipliciscii id \>;l. sunuiia arte,
Boni ducis erat arripere occasiosiino.
Deinde
nein, qua a suis Aeneas aberai.
Id

ferre virtules.

erat

illiisiranda

iia

erat ei

danda

Turiii

vicioria,

ut

virlus,

lania

laiidein

ipse

suiniiiain adipiscerelur, servareiiiiir liosies.

Quuni casira Troianoruni Turnus oppugaul ut

d'io polerani esse casus
expugnarel, aiil ut repellerelur.
.Si
illud
faciuin essei, Troianis exsiinciis, Ascanio
amisso, Aeneae non superfuil quod resiilueret; si boc, .\eneae eiusque sociis nihil erat re peracia facienduiu, neque laiis
paranda, qiiuiii Tunius iaiu a solis Troiiarel

ianis

cessissel

esset

forniido,

coiiira

euni,

Aeneae cogniia

iuinio

auxilia quaesiveral
a Troianis suo a duce

qui

qui

Hoc libro Turdeseriis iani vicliis erai.

nus viiicil quideni et egregie \incit, sed
violeniia sua,

quae

ripilur, vicioria ul

V.

7.57).

noii

ei

propria esi,

non

iia

ab-

saiis ulereiur fcf.

Hoc vero cognosciinus Troia-

interlturos, nisi aii.Yiiio allalo

serva-

rentur.
t

24.

Turiius

ab

Iritle

ad

helluiii

excitatur.
I.

2o(i.

Diversa penilus iungcndmii.

cf.

12,

est:

versus 5, 60().
maxiiue
aiidacem.
Aiidacia eius
inde conspiciiur, quod staliui el.<ii iiescit
pugnare,
cupit
a quo ileo inoniius sii
deiiide quod ciipil, quuu) ab Iride ne spes
quidein vicioriae sit osleniaia.
Providus
cerias spes osiendi
vir omiiia firiiiari,
Aliende
praeterea
Irideni
postulassel.
Caere
verbo vera Iradere,
re falsa:
e.xireiua quideni urbs est Eiruriae, sed ali
ea parle qiiae Laiio est pro.xinia.
2. Ideni
3.

4.

Pilunini parenlis cf. 10, (19: ciii

non adversari docebunt \erba

liuiic locuiii

.i.Appellaiione eniiu purennon laniuni paier, sed eiiani avus et

proavus el deinceps onines superiores
iuriscoiisulii:
tis

coniineniur,
sed et uiaier, et avia e(
yuare caussa
proavia."
Forc. ex Ulp.

non

erat,

ut

parenlis improbaretur, el
sacrata
virenli.

pro eo inferreiur
valle Mss. ; uniis

ei

scliol.

Slaiii

Tlieb.

104 liabere diciiur sccreta, quod lioc

loco praeferrem cuin Pl<', si saiis firiiiatum esse scirem. Satis est euni fuisse
in liico,
non opus est addiio sacrata
valle; sed apiitis addebaiur, eum fuisse
solum.
et
o. Thaumantias, Iris Tiiaumantis
Eleclrae Oceaninae filia.
Nemo pro nullus
6. divum nemo.
Nam divum
posuit, el est Acyrologia.
nemo Jion possumus dicere, quuiii pro1,

P.

VmGILII AIAROMS AENEIDOS

LIB. IX.

433

Auderet, volvenda dies, en, attulit ultro.

Aeneas urbe et sociis et classe relicta
Sceptra Palatini sedenique petit Euandri.

Nec satis: extremas Corythi peuetravit ad urbes,

Lydorumque manum collectos armat agrestes,
Quid dubitas? nunc temiius equos, nunc poscere
Rumpe moi^^s omnes et turbata arripe castra.

10

currus.

et in caelum paribus se sustulit alis,

Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
Adgnovit iuvenis, duplicesque ad sidera palmas

Dixit,

15

tali fugientem est voce secutus:

decus caeli, quis te mihi nubibus actam
Detulit in terras? unde haec tam clara repente
Tempestas? medium video discedere caelum,
Palantesqne polo stellas.
Sequor omiua tanta,
Quisquis in arma vocas. Et sic effatus ad undam
Processit, summoque hausit de gurgite lymphas,
Multa deos orans; oneravitque aethera votis.

Sustulit, et

Iri,

lamque omnis campis exercitus ibat

Dives equum, dives
nemo

prie

sit

nec homo.'''

pictai vestis

iion

Varro." S.
sceptra, regnum;

9.

latini

que Evandri

cf.
cf.

253.
8, 168.

1,

Corythi ad iirbes i. e.
Pelit praesens
adhuc in petendo occupatus
travit perfeclum non miiius
cal enim,
quo usque iam
10.

3,

cf.

170.

Pacf.

iiaui

est; pencrecle; iiidi-

processerii.

10.

Lydorum, Tuscorum cf. 8, 479.

agrestes ita 10, 310 turmae agrestes
memorantur.
coUect os MPRh. al. coUecto^que num in ullo Ms? rec. Ld. Pl.
12. tempus c. inf. cf. 5, 638.
13. s\c arriperc locum, tcrram saepius cf. 3, 477.
10, 298.'
11, 531.
Turbata arripe coniraclum pro turl)a el
arripe.
Gt. coni. atque orbata.
rumpe
moras ita 4, 569.
14. paribus alis cf. 4, 252.
15. lidem fere versus 5, 657.
58.
16. duplices palma^i cf. 1, 93.
palmas 5, 233.

ac dat Rb.
tanlum agnovit, non
a quo missa esset
liinc esl quis

11.

18.
el

quis:

,,Irim

te etc."

S. et inde v.

22 quisquis.

cf.

4,

577.
decus caeli; iia Luna ap. Hor.
CS. 2 lucidum caeli decus dicilur.
nubibus actam ut 10, 38 ,,quia sine nubis
beneficio arcus non videtur." S.
19. clara repente tempestas:
Orlum

caelum serenum slatim intervenienie

cf. 1 , 255.
dea.
20. disccderc caelum, iia ut per foranien adspicere liceal stellas supra caelum positas
caelum enim quasi velum
est

obductum.
21. el sequor et scquar in Mss.
Scquor omina esi accipio omen, cf. 4, 576
sequimur te
Quae,
sancfe dcorum.
si ad probandum non sufflciunl indicaiivum adde 12, 13.
23. Stalim post ODien acceplum libat cf.
est

Eiruriae
recte,

MR,

17. et

tanien

25

apertis,

auri;

et

Recle liaec

S.

puto Rouianorum
quisquaiu in eo vocabulo baesisse, nisi
qui erat gramniaiicus cf. Liv. 9, 1.
7. auderet, cf 3,
187.
volvenda
dies.
Recte gerundivum: dies, cuius
est ut volvatur. praetereat
quare cunctandum non est. nam non redibii occasio,
quae nunc offertur. aiale: qiii volvitur,
269.
esset enim oiiosum.
Cf. 1
8. urbe i. e. Troia nova ut 48. cf. 7,
158.
Hanc Cat-trum Laurens ait dici
luonuit S.;

20

stellis

3,

177.
24. oneravitquc aethera

facil

diis,

si

secundent

votis:

inceplum.

Voia
Pro

aethera di.xii Vgl., in quo habitant.

Sic aurae invocaniur 7, 593, el caeli spirabile numen in leslimonium vocatur 3.
diis

600.

25

Turuus Troiauorum

76.

frustra aggressus

naves

castra

incendere pa-

rat.

25.

campis apcrtis

26. pictai
vcstis

et

cf.

avri:

3,

cf.

354.

5, 212.

Divca piclai

Armorum ornaium

28

Ilali,

P.

434

VIRGILII

MAROMS

Messapus prinias acies, postrcma coerceiit

Tyrrhidae iuvenes; medio dux agmine Turnus:
[Vertitur arma tenens, et toto vertice supra est.J
Ceu septem surgens sedatis amnibus altus
Per tacitum Ganges, aut pingui flumine Nilus
Quum refluit campis, et iam se condidit alveo.
Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem
Prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.
Primus ab adversa conclamat mole Caicus:
Quis globus o cives caligiue volvitur altra
Ferte citi ferrum, date tela, adscendite muros,
Ingenti clamore per omnes
Hostis adest, heia.
Condunt se Teucri portas, et moenia complent.
Namque ita discedens praeceperat optimus armis
Aeneas: si qua interea fortuna fuisset,
,

<tiscoluri

armatam.

Ei

veste nsqiie
de eo ioco

ad ambitvm
Niebubr.

Aureis clipeis usi sunl duces Carlliaginienses Piin. NH. 35, 3, 4.

27. Mcssapus cf. 7, 6i)l.
filii.
28. Tyrrhidae, Tyrrhi pasloris
T. 484. 532.
Hic versus abest a
25). vertitur etc.

MPri7bc

al.

el legitur

in nonnullis libris

esse,
Itali

iam 7, 784, unde

liuc

videtur Iranslatus

et male ante coniparatum inseritur.

aniea tumultu exciiati, ui 1. Vll. nar-

iam instrucia acie et lacili procedunt: hinc comparantur cum fluuiine, Quod anlea exundans campis et soniiu fragoso lunans iam
in alveum suum recedil et undis profluil
Gr. eiicil eiiam v. 30 32.
sedaiioribus.
31. Ganges ,,qui secundum Senecam
ralur,

ei

huc

illuc discursiianies

Indiae novem alveis fluil, secundum Melonem (sic) ? septem." S. Mela

in scptem ora dis3, 7: Ganges
in siiu

numerus eiiam ab
nola suni septemflua
flumina ISili. Muliiflua fltimina posuii.
quod etiam diversa agmina conira casira,
prucedunl.
Comparaiio esi omnibus nupingui flumine: Nilus
nieris absoliita.
limum secum fert el eo agros reddit ferpergitur.
aliis

datur.

Itaque

is

Satis

per tacitum adverbium cf. 5,

793.
Sic per tacitum Sil. 10, 353, ubi
somnus dicitur per tacitum allapns. Sen.
Thyesi. 396 Leni perfruar otio; nullis
nota Quiritibus aetas per tacitum fluat.
32. Quod auiem comparalio inferiur per
quum
i\ilus etc. caussa non est offensionis;
quum saepissime ea forma
usus sii Vgl. of. 4, 402. Iiaque h. I.
tiles.

35

aniasse viul omnes genles beUicosae,

Con.sial de Saninilidenlur cf. 7, 785.
bus cf. Flor. 1, Hj. 7 gcnlem, si opulentiam tjiiaeris aureis et arfreiiteis ar-

mis.

30

40

laciti iiicedunl ceu quum

aut Nilus in alveo contracius fluit.
structura,
aliquaniulum
est
Obsuuraia

Tam

iunge.

Ganges

quum

propius finem pusiium esl.

Al. et
campis cf.
358.
Ld. ex ibat supplent it ad Ganges el
IMlus.

quod

rcfluit sc. de

adversa

35.

mole

i.

liatinis

turri

e.

advenienlihus opposita.
36. Quis ..admiraniis esl; non enim inculigine cf.
qui nuniiat.' S.

lerrogat,

7, 526.
37. datc iela, ul 4, 594.

date tela
Ascendcre verbum
legiiur V. 507 itaque Vgl. non respuit ui
telu scannimis pedesire vocabulum.
dite alii absorpia una a liiera, ut 10, 251.
tela elscandite alii, ut FRbc, quod
esl escendite.
Cf. S 8.
38. Ueia est exhortaniis et excitanlis;
sic cum imperaiivo iungimr 4, 569.
IJe clamore cf. 11, 622.
39. condunt se: Recipiunt intra muros,

ascendite

M.

alii.

qui e.xlra fuerani.

ne

40. namque: Excasatio Troianorum,

porias clausisse liraore viderenlur"

S.

cf.

Suni modo obedientes diciis

opt'mus armis: ,,Peiiiua

44.

iuiperaioris.

arniorum,

dux egregius,

providei." S.

lionus

qui

cum

fulura

el

ablaiivo

rei,

qua quis bonus esl et excellit, iungilur.

Sic bonus iaculu bl2. bonus militia Tac.
An. 1,3. b. consilio Sall. lug. 7. al.
melior iaculo 5, 68 pedibus 9, 556 armis 10, 735 lingua 11, 338. melior

bello Sall.
18.

lug.

pugna

13. 49.

Liv. 7, 9.

melior Hor. Ep.

25,

10, 34.

optimus bello
m. sagittis C. 3, 6, 16.
Liv. 38, 15.
optimus hastu Val. Fl. 1,
143.

41. Forluna fuissel: Sunt qui praeferant tulisset, aul novasset (P/.) cf. 5, 604.

AENEIDOS

LIB. IX.

435

Neu

struere auderent aciem, neu credere campo;

modo et tutos servarent aggere muros,
Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
OLiiciunt portas tamen et j^raecepta facessunt,
Armatique cavis exspectant turribus hostem.
Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen,
Yiginti lectis equitum comitatus, et urbi
Improvisus adest; maculis ciuem Thracius albis
Portat equus, cristaque tegit galea aurea rubra:
Ecquis erit mecum, iuvenes, qui primus in hostem?
En, ait. Et iaculum adtorciuens emittit in auras,
Principium pugnae, et campo sese arduus infert.
Clamorem excipiunt socii fremituque sequuntur
Horrisono; Teucrum mirantur inertia corda,
Non aequo dare se campo, non ob^da ferre
Arma viros, sed castra fovere. Huc turbidus atque huc
Lustrat equo muros, aditumque per avia quaerit.
Ac vehiti pleno hipus insidiatus ovili

Castra

quiinj

forluna non

tuna

dicaiur.

79.

Foriuna

esl;

si

essel,

nisi

secunda for-

de

Quod falsum

est

cf.

2,

nec secunda nec adversa

ea adieciiva non addpren-

Facile auteui poieral providere, se

lur.
absenle Turnuni aliquid esse ausurum.
fuisset cf. 2, 94.
43. aggere mvros cf. 10, 24.
45. facessunt cf. 4, 295.

47.

tardvm,

qui non lani

sc. pediiuni,

celeriter sequi poteranl.

48. improvistis
e.

quod agniini anlece-

Omnino scribendum

dit.

comitantibus, urbi
49. Thracus

I.

equus

arbiiror
.' Pl.

cf.

I.

311.
Sed
iam eo lem-

5,

facile poterat poeia fingere,

pore equos Tliracios in Italia fuisse.

50. crista galea aurea rubra: Uuo
ablativi sunt et duo nominaiivi, quos nieSane huius
raiione discerninius.
(rica
Sic v.
roodi versus pessimi sunt.'" S.
181.
Peiores eranl eo tempore, quo longum a, si extrema erat littera, a brevi
iion

discernebatur.
1, 71.

tatis cf.

Post

Ablativus est qualicristis cf. 7, 785.

De

rubra punctum solel poni. Quod

recle monuit Heynius et posl
comitatus melius abesse. Neque ego video ullam raiionem verboruni iungendorum aliam nam quae facla est Turnus,
ut praecesserat, comitatus et improiisus
Aul
eani nullam
esse iudico.
adest f
quae voce rubra
adest est in apodosi
claudiiur, el esl et delendum, aut si et,
sive si librorum verba intacta relinquere
est in animo, post rubra punctiini tollensi

fierel,

dum

esl, adest ad prolasin referendum,

Si prius
cuius in apodosi est ait v. .52.

45

50

55

probaveris, melius eril Peerlkaiiii)ii coviituntibus. ductum e 3, 346.

51. Quis esl,
qui primus mecuni in
Lostem irruere velit. Pl. dat Ecquis io!
Gl. coni. Ecquis, ait, et 52 inruat pro
en ait.
52. adiorquens b. I. lanlum legilur ap.
Airgilium, aptum quod alte millenduui e^t
Siniilia advelarc 5,
telum, liinricblend.
In uno
246, adlacrimare 10, 628.
Med. est intorquens , quod ex 10, 323
liucvidetur Iranslalum; in paucis torquen^.
53. principivm pugnae: de acc. cf.
Ad rem refer quae Liv. 1, 32
11, 76.
dat de felialibus Romanorum, apud quos
Fetialium primus, qui erai Paier patraius,

in hoslium fines missa belJum faclum esse indicabal. Turnus advocal comiles ui facli sint testes
non qui ipsi

liasta

iacula mittant.
54.

Clamorem MPylbc clamore FRy2.

Ulrumque iam

legit

Servius el utrumque

explical.

Dare se campo esi prodire in aperIgnavi videntur esse Troiani, quum

aequo campo decertare ne coneulur quidera.
mirantur iungilur accusalivo et
infinilivo cum accusativo cf. 3, 180.
V'eieres fovere
57. castra fovere:
pro diu incolere et habitare dicebant." S.
turbidus cf.
4, 43.
Ila G. 3, 420.
huc aique huc cf. 12, 558.
12, 10.
Expri58. aditumque per avia q.:
milur Tunii violenlia, nam viam per avia
lustrat muros cf.
nullus requirit." S.
2, 528.
59. De hominis el lupi comparaiione
insidiatus el perpessus
cf.
2, 356.
55.

tum.

P.

436

VIRGILTI

MAROMS
60

Quum

fremit ad caulas, ventos perpessus et imbres,

Nocte super media; tuti sub matribus agni
Balatum exercent: ille asper et improbus ira

Saevit in absentes; collecta fatigat edendi

Ex longo rabies, et siccae sanguine fauces:
Haud aliter Rutulo, muros et castra tuenti,
Ignescunt irae; duris dolor ossibus ardet,
Qua tentet ratione aditus, et quae via clausos
Excutiat Teucros vallo atque eflfundat in aequum.
Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,

Aggeribus saeptam circum

et

65

70

fluvialibus undis.

Invadit, sociosque incendia poscit ovantes,

Atque manum pinu flagranti fervidus implet.
urguet praesentia Turni
Tuni vero incumbunt
Atque omnis facibus pubes accingitur atris.
Diripuere focos; piceum fert fumida himen
Taeda et commixtam Yolcanus ad astra favillam.
Quis deus, o Musae, tam saeva incendia Teucris

quis

Avertit? tantos ratibus

perfecla simt, iion praesenlia

cf.

.5,

depulit ignes?

113.

imbres perpessiis
fremil el ferlur raliie, qua iam muKo minus, quam insidiis, quidqiiam perficiel neque oves terriiabil.
ac veluti qiium cf.
4, 402.
61. nocte stiper media cf. 6, 203.
62. improbus, nimius, vehemens, cf.
2, 356.
63. snevit ira iunge ex praeceplo Serin abscntcs: ,,Pliaiiiasiam saevivii.
liae expressit, quia lupi sic circa caulas
fremunl, ut in ipsis animalibus soleni." S.

Diu fnislra

insidiatiis

et

Cf.

Val. FI. 3,

589 frangit

et

absentcm

vacuis sub dentibus Jinstem.

64. rabies edendi, fames acerrinia, cf.
Ita
6, 431, ex longo lempore collecia.
siccnlligere rabiem Ov. M. 1, 233.
cae sanguine fauces cf. 3, 69. 8, 261.
67. qua ratione possit iii caslra irrumpere, et (pro quo nut exspeciaveris)
qua ralione e castris elicere Troianos.
Recle aulem etiam et dicluiu, quod ulrum
Vult
fiat Turni nihil iiilerest cf. 2, 37.
niodo sibi pugnandi fieri potestatem. Tamen
qua via
Pl. poscit aut pro et.
F.Mybc, ex quo quis rei nietricae quam
grammaticae perilior scripsit quae via,
qnod est in R et P; sed in hoc expunctuiu

est e.

coni.

Utrumque agnoscit Servius.

qua vi.

68. effundat

aequor Pl
in
et

in

rec.

75

69.

munita quidem

aggere,

eamque incendere

classi

subvenire

et

sed

extra castra

parat, ut Troiani

proelium inire coge-

rentur.

72. fervidus implct, ut 350. 10, 788

fervidus instat; adieclivo ad subiectum
lib. post v. 72 inCf. 5, 137.
tracto.
Idem facit Ld.
fert V. 146. 147.
73. urguet pracscntia Turni: Milite.s
ubi a duce se conspici intelligunt, maiore
sludio in proelium feruntur.
74. accingitur facibus ,.armatur, inNove hoc dictum cf. 12, 451.
struitur." S.

alris, fumidis, Irisli omine, cf. v. 719.

75. Quaeritur quid sibi faciant foci.

Sed

carminibus quaedam nec ad subad verilatem exigenda sunt."

Aliler P/. : ..Quicunque in casis rustiin

tilitatem nec
S.

corum invenirentur. Hinc rapiebant ligna

sub cinere posita." Neque tamen tara prope
habitasse videntur a caslris Troianorum
Videtur autem poela cogitasse
Latini.
focos, qui erant in castris Lalinorum cf.
v.

160.

Noluit auteiu

verbis

extendere

tempus, per quod Turnus quid faciat deliberal, et quod intercessil, dum faces apSimile 5, 660.
portarentur.

77

122.

Troianorum naves

in nvni-

phas mutatae.

in

aeqiium est, ubi aequa esset piigna,

acquor est caniporum cf. Liv. 22, 12
aequum degressus.

castra aditum nullum requae in flumine

siabat,

lib.

aequum FMP2R.
Rb. Re non differt, nam

Quum ad

perisset, invasit classeni,

565.
14, 525
IVIusae: ,.quia res deorum esl et
ardiia, ideo per se eam non potest dicere."

S.

77.

Idem narrat Ov. M.

Cf. 7, 641.

AENEIDOS

LIB. IX.

437

Prisca fides facto, sed fama perennis.

Plirygia forniabat iu Ida
Aeneas classem, et pelagi petere alta parabat;
Ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum
Vocibus his adfata loveni: Da, nate, petenti,
Quod tua cara parens domito te poscit 01ymj)o.
Pinea silva mihi, multos dilecta per annos;
Lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
Nigranti picea trabibusque obscurus acernis
Dicite.

Tempore quo primum

80

85

Has ego Dardanio iuveni, quum classis egeret,

Laeta dedi; nunc sollicitam tinior anxius angit.
Solve metus, atque hoc precibus sine posse parentem,
Neu cursu quassatae ullo neu turbine venti
Vincantur; prosit nostris in montibus ortas.
Filius huic

torquet qui sidera niundi:

contra,

79. prisca jides faclo ctc:

(as

pura

difficile

et

Firuiatur ex eo,

est perennis.

Cf.

auleni

(luoil faiua
15 et Ov. M. 1,400
nisi sit pro teslc vc-

1,

Quis hoc credat,

Iila

^Antiqui-

incorriipta nianat in

posteros." S.

tustas.
60. Phrygia

nani et aliae erant Iilae.

consila esl cf. Ov. M.

silvis

De classis aedificatione 3, 5.
13, 324.
82. fertur cf. 1 , 15.
deum viuter

Berecyntia cf. 6, 785.

83. da nate petenti ac
quae iubere debueral." S.
parens.

domito Olympo:

diceret:

Addit

ei

etiam

A'i(le(ur

qui Olympum domare

eliam facere, quae cupio.
,,MeHor CO esset versus i(a coiiceptus
Quod te per domitum poscit tua niutcr
Sinuil

id

potuit,

indical:

poterit

Olympum''' Pl.
85. Pinea silva: Piiius iii tutela est
mairis deum." S.
Rb. hunc v. ditlographiam putans delet, Hu. duos v. sequentes.
86. in arce

summa

cuius cacumen Gargara.

monte Idae,
^irx de moiile
arce.
Sen. Oed.

sc.

in

1, 467 Parnasi
227 gemina Parnasi nivalis ar.r. Avien.
Cf. 2, 322
D. T. 1210 ab arce rupis.
quo sacra fercbanl:
et Berg u. Burg.
Non addit qui, sed inteUigimus Phry-

Ov. M.

gas." S.
b7. trabes: Notandum, trabes eum dixisse de arboribus, quuin iion dicantur
iiisi iam caesae sint et composiirubes
lae." S.
Sic ap. Sil. 4, 746 Appenniiii
,

Ita aulem
condidcrat nix alta trabes.
versus intellige: Est mihi pinea silva, in
ea lucus fuil C'fii' nuiic ab Aenea e.vcisus) piceis et aceribus coiisitus \obscu-

rus] (queni quamdiu Troiani eranl, pie

colebanlj quas ego arbores Aeiieae coiilam puto caussa non esl, ut huiic
cessi.

versum ab alio liabeamus illalum. Verborum eiiim senlentia perspicua est, neque quomodo alius ut versum 87 inferret
polueril perduci,

si

hoc dicere: Praesta ei, cuius beiieficio servatus

ad Olympi regna venisti. Saturnus eniin
quuiu omnes consunieret filios, lovein soluui
esse non potuit, celatum matris auxilio."
S.
Cybele aulem el Rbea eadem tiabetur.
84.

90

Mss. eius

iii

satis intelligilur,

iieque

rei sigiium apparet.

88.

Egere cum

89.

Lucta dedi: ,,Concedentis

gen.

cf.

11, 27.
benigiii-

//numinis exclusit piaculum." S.

Quaesivit Vgl. eiusnior auxius anf>;it.
dem soni vocabula cf. 10, 735. Sic Luc.
3, 1006 (jueni volucres lacerant atque
Quomodo aulem difexcst anxius aufror.
feral anxietas Hlt^angore eum, qui non
ipse potest inteHigere, docet Cic. Tusc. 4,
12.
timor anxius cf. 1, 202.

tas

90. solvere /neti/v,

accipieiidum solverc
Sic lullere
suos.
significaiione

cf.

9L neu

v.

sc.

alienos;

aliler

metus 5, 420
animos ancipiti

sc.

est

127.

ne Pc. rec. Kb.

cursu MRb.
Pl. pro cursu coiii. Jluctu.
92. pro^it etc. cf. luv. 4, 36 Prosil
mihi vos dixisse puellas. Sic contrarium
jiocet ap. Ov. M. 9, 477 Possum, si non
sit frater amarc, et me dignus erat,
veriim nocct esse sororem.
Torquere non
93. torquet qui sidera.
pro simplici regere dictum, sed sua est
ubi luppiler caelum et
269
vi cf. 4
Quare nolumus
terram torquere dicilur.
accedere iis, (Hn. Pl.) qui haec verba
ab alio pulant assuta, cerle is satis bene
baec verba excogitavit, nam h. I. propter
ea, quae sequunUir, desideralur aii(iua
,

P.

438

VIRGILn

MAROMS

quo fata vocasV aiit quid petis istis?

factae immortale carinae
Fas habeantV certusque incerta pericula lustret
Aeneas? cui tanta deo permissa potestas?
Immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt
Ausonios olim, quaecunque evaserit undis
genctrix,

manu

Mortaline

95

Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,

Mortalem eripiam formam, magnique iubebo
Aequoris esse deas, qualis Nereia Doto
Et Galathea secant spumantem pectore pontum.
Dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,

100

Per pice torrentes atraque voragine ripas

Adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum.
Ergo aderat promissa dies, et tempora Parcae
Debita complerant quum Turni iniuria Matrem

105

Admonuit ratibus

sacris

depellere taedas.

Hic primum nova lux oculis offulsit, et ingens

Visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus
Idaeique chori; tum vox horrenda per auras
Excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:
Xe trepidate meas, Teucri, defendere naves,
suramae lovis potentiae significatio, neque
versuni verba complent, sed sententiam.
94. quo fata vocas?
Apiid Serviiim
praescriptum est trahis; quod ad sententiam non ditfert, ortum tamen trahis videlur ex explicatione Servii, in qua vocare per trahere explicat. Fata dii flectere
non possunt ei sunt subiecti omnes cf. 1
4.
Fatum aulem quod
3, 850 el v. 97.
sit, docet V. 96.
Fato expleto, si quae
reslant naves,
potest luppiter
uti
sua
;

potentia.

96.

sunt

fas habeant:
aeterna

esse,

NeQue enim posqw^e ab hominibus

Horat. (AP. 6.3) Pebemus

morti nos nostraque.^' S.
certusque
incerta p. ,,Securus duhia tentet. Aeneas
sorte, qua homo est, navigationis debet
timere periculuni, quod perit, si eius nafacla

sunt.

vibus aeternitas detur." S.

Eas promittit aeternas et nymphas se facturum,
quae usque ad liatium perductae fuerint.
In

itinere

autem periere una Oronlis

1,

113, quattuor in Sicilia 5, 699.

98. (lefunctae ita 6, 83
flefuncte periclis.

magnis pelagi

102. Tales deas esse iubebo, qualis est

Nerei filia Doto et Galatea.
Nereides si
nant, e fluctu eminent ad peclus usque cf.
Cat. Epith. 18 Nymphas, nutricum tenus
exstantes e gurgite cano.
De comparalionis forma cf. 3, 641.
104. Stygis fratri^.
Plutonis.
Per
Siygem iurat cf. 6, 324.

106.

Hunc versum

tem veniuTit
cf.

si

110

Cat. Epith. 204.

men528 sq.

legimus, in

Homeri
Ov. M.

noti illi

II.

1,

1,

179.

Stat.

Hor. C. 3, 1, 8.
Versus
iierum leguntur 10, 113
115.
108. {lebita sc. compleri cf. 8, 375.
.,Quod naves in Nymphas mutarentur, erat
singulare aliquod lovis beneficium, non

Theb.

7,

104 106

3.

S.
Parcae illud tempus complerant, quod significatur supra
94
V.
96, per quod falo debebat Aeneas circuraagi et omnibus obiici maris
Hoc tempore completo iam locus
periculis.

fato deslinata res."

est lovis beneficio.

110. ojfulsit

i.

e.

obiicitur oculis

nova

Miraculum si expliinusitala lux.

candum esset, subito orlam diceres esse
i.

e.

lempestatem crebris fulminibus et tonilribus, ab eaque naves ancoris ruptis mersas

esse;
talem tempestalem fecit Ovidius.
Apparent faiuuli deae, Idaeus chorus,
Iia Idaeos
Dactyli Idaei et Corybantes.
choros in Cybeles coraitalu memorat Prop.
Nam quum ipsa sit Idaea cf.
3, 15, 36.
10, 252, quidquid eius est, est Idaeum.
113. agmina complet vox.
Sic prosa
oratio
hoc verbo utitur cf. Cic. Rep.
6, 18 Quis cst, qui complet aures meas
tam dulcis sonus? et Liv. 26, 50 Implecit populares laudibus el meritis
Cf. 4,

.Scipionis.

189.

114. ne trepidate etc. ne trepide festinetis ad navium defensionem." S.

Cf.
De infinitivo cf. 8, 33.
10, 883.
:

AENEIDOS

LIB. IX.

439

Neve armate manus; maria ante exurere Turno,

Quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutae,
Ite deae pelagi; genetrix iubet.
Et, sua quaeque
Continuo puppes abrumpunt vincula ripis,
Delphinumque modo demersis aequora rostris
Ima petunt. Hinc virgineae,
mirabile monstrum!
[Quot prius aeratae steterant ad litora prorae]
Reddunt se totidem facies, pontoque feruntur.

115

120

Obstipuere animi Rutulis; conterritus ipse

Turbatis Messapus equis; cunctatur et amnis
Rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto.
At non audaci Turno fiducia cessit;
Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro:
Troianos baec monstra petunt; bis luppiter ipse
Auxilium solitum eripuit; uon tela, neque ignes

Exspectant Rutulos,

Nec

spes ulla fugae;

Ergo maria
rerum pars

Itaque Troiani se parant ad naves defendendas.

pinus cf.
116. dabitur cf. 1, 66.
It, 136.
130. mirabile nwustrum cf. T, Td. Ipse
omni modo ciirat }ie talia narrans nimis
credulu.<5 habeatur.
121. Versus abest a FMPRyhc. in aliis
diverso loco legitur; praeterea et naves,
et puppes et prorae dalur, quae discrepantia signum est versus ex memoria
Voleadscripti.
Est enim 1. 10, 223.

125

130

invia Teucris,
altera adempta est:

navibus vitam

tribuit

et

appellat Equit. 1299 sq.

concedamus necesse
composuisse,

est

ut digiiae

nccQQ^ivovq eas
lam
5, 162.

cf.
,

poetam res ita

carmine he-

siiit

roico.

hant etiam habere, quo referrent lotidem

V. 122, quod satis explieatur per: et sua

quaeque puppes

vincula

rumpunt.

redrhnit sc, emergunt.

122. Mulii hanc narralionem absurdam
esse censuerunt; quaudoquidem minore
hoc doctrina indiget, quam argumentis
lam apud
idoneis eam defendere." Hn.
..Hoc tigmentum licet
Servium iegimus
poeticum sil, tamen quia exemplo caret,
Unde longo prooemio
notalur a Criticis.
:

excusatur.

Nam

ideo

et

prisca

ratione

religionis et lovis beneficio dicil esse perfectum, ut naves mutarenlur in Nymphas,

quo vel aliqua ex parte possit es.se veriArboribus Nymphas inesse comsimile."
munis erat opinio, el saepe homines in
tamen talem muarbores mutati sunt;
talionem, qualis hic est, sine exemplo
esse concedimus, et Vgl. concessit, ut recte
observavit Servius, adstruxit enim aliquod
deorum colloquium et quod fieri potuisse
vix credibile est, lovis tantum potentia
Sed satis defenditur Vgl.,
effectum scribit.
quod secutus eum est Ovidius unde elucet,
antiquam fuisse famam. El anliqui ani;

marunt etiam inanimata.

Sic Aristophanes

123

UJ".

tulorum

et

Turmis animos tollit Ruposterum diem pugnam

in

sperari iubet.
123. obstipuere animi fiutulis MPyihX
animis Rutuli FR-/2b2c.
vf.
2, 120.
,,Tiinueriint Rutuli, timuit Messapus, nuPer
minis marini filius, limuil Tiberis.

hos aulem gradus maior Turni designatur

audacia." S.
125. rauca pro adverbio est cf. 8,
489.
revocatqiie pedem Tiberinus:
Sic ap. Lucr. o, 273 via
relrahit undas.
secta liquido pede detulit undas et ap.
Sil.
6, 140 lento pcde sulcat arenas
liufrrada.
127. uKro: Ubi satis est audaciae noii
Turnus vel spes novas ex
frangi animo
Inde bis ullro cf. 12, 3.
re adversa sumit.
128. 7'. h. m. pctunt: Vox gladiatoanimo.
liaque
est petere hostili
rum
conlra Troianos haec monstra sunl.
fu129. auxilium solilum sc. f ugae
no7i tela
gere iis solet esse auxilium.
Riituln neque ignes R. cf. 4, 588.
130. exspcrtant sc. naves, quamquam
non cerlis signis indicantur, neque enim
aliud subiectum esse potest Ccf. 3, 484).
Non exspectaiit dum a nobis deleantur,
ex^ipectant
sed ipsae Troianos deserunt.
M2FPRyb2c exs/)ec<ansMl rec. Jl^g. Rb.
exspeclat coni. P/.
131. rerum pars altera sc. mare; al-

P.

440

VIRGILII

MARONIS

Terra autera in nostris manibiis; tot millia, gentes

Arma

ferunt Italae.

qua Phryges prae

Si

Nil me fatalia terrent,

se iactant responsa deorum.

Venerique datum, tetigere quod arva

Ausoniae Troes. Sunt et mea contra
Fata mihi, ferro sceleratara exscindere gentem,
Coniuge praerepta; nec solos tangit Atridas
Iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis.
Sed periisse semel satis est.
Peccare fuisset
Ante satis, penitus modo non genus omne perosos
Femineum. Quibus liaec raedii fiducia valli
Fossarumque morae, leti discrimina parva,
Dant animos. At non viderunt moenia Troiae
Neptuni fabricata manu considere in ignes?
Sed vos,
lecti, ferro quis scindere vallum
Apparat et mecum invadit trepidantia castra?
Xon armis mihi Yolcani, non mille carinis
Est opus in Teucros. Addant se protinus omnes
Sat

135

fatis

Fertilis

tena, in tiostra est poteslale: qtiare

Troianis iam nihil reslat aiixilii.
132. Tot milia et quidem gentes Ilalae,
quariim sc. nota est forlituilo.
Sic nude
tera,

positum milia, ut inlelligatiir militnm

8, 496. Comma posl milia susliili, ut
sententia sit: tot milia efjicivnt gentes
Jtalae, quae arma Jcrunt-^ Rb. quam
senlenliam negat Ld. in verbis inesse.
autem cf. 7, 561.
l^d. fatalia respousa, quibus Aeneas

in Iialiain

tlebuit

venire

el

regnum con-

Sed hoc silel. Comniale post iaetant

sublato haec est senlentia:
\on tiineo
quae fingunt responsa deorum cf. 8, 168.
dere.

135.

Sal datum

lam

fata rala sunt,

quod pervenerunt in Ilaliaiu; ibi

pereundum.
tangere terram,

iis
cf.

est
4,

658.
136. sunl et

mea conira. Hoc falsum

quod dicil Turnus; sed niendacio ulitur eo, quod redarguere nemo polest.
137. exsciudere gentem 4, 435.
e.rscindere hostem Tac. A. 2, 25.
138. coniuge praerepta:
lam coniugem dicit Laviniani, quain inodo in matrimonium petierat.
nec snlos^ ctc. cf.
Hoin. II. 9, 340 tibi Achilles: i] fiovvoi
est,

c<?.6xovg fifQonoyv dv&QcoTtcov

'AxQuSai; De verbis cf. Ov. P. 8, 3, 63

(pLlsova'

quique dolor pectus letiisset Caesaris.

140. Sed periisse semel etc.
Pro et
conlra dispulat sic: Potest aliquis obiicere:

quod seinel Troia est exstincta.

Ei respondeo: Si seinel peccasse (Paride
auctore) satis fuisset eos, quos omnino
propter casus, quibus acti sunt erepta
salis fuit,

140

145

muliere, omnes feminas odisse deceret.

Sed Italiam nacli ilerum peccaverunt,
iterum iis pereundum erit.

modo non FMPybc. Serv. rec.

non modo R. modo nunc ed. Veneta ,,praeclara scriptura"' lib. 1, p. 359
141.

tf^g.

recepta

ab

perosos

perlinet.

eo

hd.

et

Cf.

Penitus

ad

1.

142. quibus animuin facit hoc unum,

quod iiiter ipsos el hostes interest vallum,
quod fossas perineare moraiu affert; quae
res inodo per breve tempus inortem eorum

poterit retardare. fossarum morae ut

moras loricae 10, 485. Cf. 6. 177.
144. ,-/< nnn ctc:
Sed quomodo hae
re.s animum facere possunt iis, qui muros

a deis exstructos
at non firniatur.
iain .Servii

non

corruere

viderunt?

Iia

Tamen an non quod

tempore non minus quam at
,

in Mss. erat,

non minus probum

cf.

7, 363.
145. considere in ignes nt 8, 624.
146. sed vos FMPIlybc, tamen lib. et
Ld. sic vos, versusque 146 et 147 iransquiscindere FMPRybc
ferunt post v. 72.
uno verbo, ut et quis possit inesse et
qui.
scindere vallnm dicitur 584 cf.
6, 583 el ap. Caes. HG. 3, 5. 5, 51.
147. trepidantia castra, in quibus forinidine trepidant milites, cf. 1, 355, ut ex

eo intelligitur, quod e.xcedere non audeiit.

148. nou armis lolcani, qiiibus usus
est Achilles.
Neque arina habull Turnus

a Vulcano facta, sed modo gtadium 12,

90.
non mille carinis cf. 2, 198.
149. Haec dicit, ne quis pulet, se eum

AENEIDOS

LIB. IX.

441

Tenebras et inertia furta

sumniae custodibus arcis]
Ne timeant, nec equi caeca condemur in alvo;
Luce, palam certum est igni circumdare muros.
Haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga
Esse putent, decimum quos distulit Hector in annum.
Xunc adeo melior quoniam pars acta diei,
Quod superest, laeti bene gestis corpora rebus

150

Etrusci socios.

[Palladii caesis

155

Procurate, viri, et pugnam sperate parari.

Interea vigilum excubiis obsidere portas
Cura datur Messapo et moenia cingere flammis.
Bis septem Rutuli, muros qui milite servent,
Delecti; ast illos centeni quemque sequuntur
Purpurei cristis iuvenes auroque corusci.
Discurrunt, variantque vices, fusique per herbam

exercitum

Aeneas

qiieni

addiictiinis est,

timeiiten antea velle delere eos,

ignava facla quae

150. inertia furta,

in obscuro fiunt

dubium

568.
Neque tamen
poeta Palladium cogi6,

cf.

quin

est,

qiii adsiint.

taverit.

151.

PaUadii

omnibus,

Versus in Mss.
Remoratur Turni
absurdus est. nam in

etc.

sed alienus.

impetum et
Troianorum nec ar.x erat summa,
nec Palladium.
Quod Servius non explicat, est suspiciosum.
Rem conficit quod
genitivus legitur Piilladii, qui Virgilii
esse non videlur cf. 3, 702. Primus quisque qui legit ad v. inertia fiirta adscripaut is
sit Palladii, quod legens aUus,
ipse qui primus annotavit, memor eius
versus, qui est 2, 1IJ6 de eadem re, continuavit et versum fere totum ex iilo loco
huc IranstuUt. Ubi ita potest aliena origo
demonslrari, iam dubitandum non est.
Petermann Progr. Glogau 63 versum deloquentis
castris

fendit et 3, 702, studetque probare formas

Palladii, fluvii.
158. equi alvo:
ianus.
153. luce.
insidiis

et

Notatnr equus

palam, non ut Graeci nocte

eorum urbem capiemus.

Luce palam iunctum

Liv. 22, 24.
154. faxo,

Cic.

38, 83.

Sest.

fecero Ccf. 6, 89):

cum Danais
putent MRy2bc

putent, sibi

155.

Tro-

ut ne

esse pugnandum.
rec.

Jf'g.

Ld.

Hector : Solius
ferant FPyl. rec. Rb.
Hectoris opera Troia defensa est, qui nunc
occidit.

Sic

Heclor:

columen

patriae,

Tecum
ris

illa

cecidit,

124.
Hoc loco et saepius Turnus eiusque socii forlitudine superare dicuntur
quo magis extollantur Troiaiii.
Graecos
Et sunt illi RutuH maiores Romanorum;
Ita ut Silius nonnunquam in bello Punico
describendo, ubi iam diu Rululorum iiuUa
;

erat menlio, Rutiilorum iiomine signei

manos,

et

Roducem Rutu-

Scipionem dicat

lorum.
157. quod superest procurandum
bene gestis rebus ; quod ubi primum ipsi
in campis conspedi sunt, Troianos Irepida fuga in castra repulenint; et quod

naves perdiderunt.
scitote,
158. ,.Pugnaturos vos
licet
bostes muris se teneant." S.
Cf. 11, 18.
Sperate anlem dixit, quod viri sunt fortes
et certaminis cupidi.
160. Cura datur 3Iessapo ojfsidere
portas et flammis cingere nioenia et

servare muros sc. Troianorum,

non suorum, ne iUi per noclem aufugiant.
lUud moenia cingere flammis legilur
10, 118 alia significaiione. Itaque difficulqui delet m. c. f.
tatem tollit omnem Pl
Sed V. imperfectus ap. Vgl. noii constat
milite

tribus pedibus.

161. Sunt igitur .MCD. niilites, a XIV

li disponunlur ante
cenUirionibus ducti.
caslra per spaiia, vices variant; ignes
lucent; qui non sunt in specula, viiio et
nihil anxii
quasi liostis
ludo indulgent

non

adessel.

163. purpurci cristis i., cf. 7, 483.

1 ices legilur ilerum v. 175 exercet vices; 222 servant vices statione re-

164.

decem fulta per annos.

licta; adde quod 3, 634 est sortiri vices,

et confer quid sit invicem et vicarius:
iam inteiliges vice^ esse miiitum in sta-

summusque

tiones aliorum successiones.

mora fatorum, tu praesidium Phrygibus fessis, tu murus eras; humerisque

tuis stetit

160

idem palriaeque

fuit.

dies HecloSen. Troad.

6,

Sic Curt. 8,

11 in permutandis stationvm vicibus.

;;

442

V.

VIRGILII

MAROMS

ludulgent vino et vertunt crateras aenos.

Colluceut ignes; noctem custodia ducit

165

Insomnem

ludo.
Ilaec super e vallo prospectant Troes
et armis
Alta tenent; nec non trepidi formidine portas
,

Explorant, pontesque et propugnacula iungunt;

Instant Mnestheus acerque Serestus,
Tela gerunt.
Quos pater Aeneas, si quando adversa vocarent,
Rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros,
Omnis per muros legio, sortita periclum,
Excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est.
Nisus erat portae custos, acerrimus armis,
Hyrtacides; comitem Aeneae quem miserat Ida
Theb. 10, 17 dat tessera signum
excubiis. positaer/ue vices.
fusi per
herbam cf. 5, 102.
166. noctem ducunt, exigimt cf. Prop.
4, 6, 85 sic nociem palera, sic ducam
Stat.

carmine.

1G8

175.

176

223.

neam

^isus

170

175

Euryalus ad Ae-

et

proficisci consilium capiunt.

176. Perventum est ad locum satis dein quo Nisi et Euryali mors
narratur.
Et sane est, quod moveat ani-

cantatum,

Ad eum locum Heynius haec haMagislri ulantur taU loco, suadeo,

ad tentandas et aUiciendas mentes adolescentum, qui alias seu naturae seu institulionis vitio ad poetarum delicias callo
Quem vero
obductum palatum habent.
ne huius quidem loci dulcedine taclum
mum.

Troiani trepidi castra custodiunt.

168. IVIultiim iliffert imago castrorum

Troianoruin: anxii omnes ailiius revisunt,
armati semper sunt et parati ad subitum
impelum excipienilum nemo securo somno
se dat, omnes sunt in statione cerla, accurate excubias agunt, neque quisquam
officium suum omittit.
et armis alla
tenent i. e. muros.
169. tenent custodiunl".
Cf. 8, 653.
170. pontes qiiibus propugnacula, quaHs memoratur turris 529, cohaerent cum

bet

litur

171. ^erunt, tragen herbei vgl. Liv.

28, 19 iTminue pueriquc: saxa in muroa munienlibns gerunt 37, 5 femiuae

summam

omnis generis saxaque

Ld.

gercrent."

Pybc

rec.

instant

in

muros

MR

inslat

Jlb.

172. adversa,

res adversae, pericula.

vocarent, iuberent. cogerent.
Sic vopujrnn 18, 125.
cat labor 11, 476.

episodii

quamquam

facit

175.

quod cuique tucndum

ex Unguae
arbilror."

ratione
P/.

vix

Itaque

est:

explicari
eiecit,

elsi

,,ego

posse

iam

ab Ambrosio verba lecta esse confirEtiam Nonius p. 413.

mat.
W. haec
verba laudat sub voce tueri, et Servius
q. c. t. e. exercet unus quisque vices ad id, quod accipit tuendum."
In Mss. legunlur verba omnibus.
Satis
explicantur a Servio, quamquam non tam
accomodantur ad grammalicam. lunge excubat exercetque vices i. e. exercens (cf.
8, 185) vices sorlita periclum, quod cuique tuendum.
expiicat:

id modo,
quod ad carminis

narratio;
,

nuUa
ad

vis

fiunt,

et effectus

niillo

Aeneam

omnemque spem

in

est"

pugnam,

sequentem

quod Troiani sciunt, se

tela

antecedentibus

Heynius reprehendil

iiberali di-

Bene annec-

sciplina indignum iudicenl."

certiorem facere

muro.

eum omni

videant iuvenem,

modo posse

rebus quae
sua siiam esse
de

sentiunt fortitudine.

a miserat
venatrix filium
suum Iradiderit Aeneae in omnia pericula
abducenii. dum ipsa remanet in sua ferra,
ut nonmiruni iam anliquis visum est
177. Aencae dativus
Quod Ida
pendens.

est

nuUi Idam monlem inlellexerint et venatrix explicarint quae venationibus abunUeinde codat, quos refellit Servius.
mes plerumque inleriorem significat amicitiam

et

Aeneam

necessiiudinem.

quam

erat inier

Tum

comes
1*9 redit loco meliore. Sed quamquam
haec ita sunt, quamquam v. 178. ex 5,
68 potest videri formatus esse, lamen
sagittis eiicere,
nolim verba comitem
sed Virgilio imputare, si quid peccatum
est.
Sed non est; neque comes interiorem significat aniicitiam, neque Nisum
non fuisse acceptum Aeneae constal
Euryalus cerie, Nisi amicus, matrem habet
Neque certum
de genle Priami Cv. 884).
et

Nisum"

Pl.

V.

AENEIDOS

443

LIB. IX.

Venatrix, iaculo celerem levibusque

sagittis;

Et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter

Non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma;
Ora puer prima signans intonsa iuventa.
His amor unus erat, pariterque in bella ruebant;
Tum quoque communi portam statione tenebant.
Nisus ait: Dine hunc ardorem mentibus addunt,
Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido?
Aut pugnam, aut aliquid iamdudum invadere magnum

180

185

Mens

agitat mihi, nec placida contenta quiete est.

Cernis, quae Rutulos habeat fiducia rerum:

Lumina rara micant; somno vinoque

sohiti

190

Procubuere; silent late loca. Percipe porro,

Quid dubitem, et quae nunc animo sententia surgat,
Aenean acciri omnes, popuhisque patresque,
Exposcunt, mittique viros, qui certa reportent.
nam mihi facti
Si tibi quae posco promittunt,
Fama sat est
tumulo videor reperire sub illo
Posse viam ad muros et moenia Pallantea.

Obstipuit

magno laudum percussus amore

Nisum modo ad errores Aeiieae, non

etiam in beUum missum esse Troiauum.
lam vero poela, si viri egregii aut insigni facinore pereuntis mortem narraturus est, eius aliquid niemoral)ile vitae
addere solet.
Id tamen non inteUigimus,
cur venatricem dixerit Nisi matrem.
est,

179. et

MPRybc

195

it

ed.

Rb.

181. puer signans ora inlonsa prima

Nota quod puer ora sua siiiiventa.
gnare dicitur, non signari eius ora iuventa, ut 7, 160.
Iia etiam Ov. M. 8,
753 Acis puer signarat dubia teneras
lantigine malas;
intonsa: ,,Hoc ad
sua tempora retulit; alioquin Iveroes non

tondebantur.'' S.

184. addnnt; nos ziifugen; ita G. 4,

150 naluras luppiter ipse addidit api150.
bus i. e. apibus iam natis 1
Tac.
H. 4, 23 inde non loco neque munimen-

rara
189. lumina^ ignes vigilum.
soluti MR. al. aptum ad
4, 131.
procubuere , et de custodibus, qui somno
sepulti S. et Mss. inferiores
vincuntur.
magis aptum 2, 265, ubi ne minimum
quidem periculum esse Troiani putant.
Vigiles, qui tam negligentes fuerant, ut
ludo et vino tempus fallere sUiderent v.

cf.

165 sq.
iam tandem somno victi sunt,
pluresque iam exneque aluntur ignes
,

stincti

sunt.

191. quid

dubitem

enim

cogitalio

omnis

e.
cogitem,
dubilatione est

i.

in

Sic
ante senlentiam." S.
auctores Terentius et
Ad. 4, 5, 57 Unec duvi
scs abierunt decem.
C.
Restat ut koc dubitemus,
Roscium occiderit.

tis

omnis LatinitaCicero.

Cf.

T.

dubitns, n^enRA. 31, 88

uter potius S.

tis

185. an sua etc.: An putamus modo,

nostra cupidine impeUimur, moneri nos
a deo? Simile Hom. Od. 4, 712 ad senad verba Ov. M. 8,
72 sibi
tentiam;
dira cttquisque profecto fit deus
pidoy sic 6, 373, immanis, ut labor imsi

probus, ingens.
et Val. Fl. 2,
186. aliquid cf. 8, 48.
184 Magnum aliquod spirabit amor.
invadere cf. 12, 718.
187. quiete, qua custos nianet in statione.
jWens mihi agitat c. iuf. nam
idem est, quod volo, cupio.

192. popuJnsquc

Romanum morem

ad

labor additus.

nia monet h.

I.

palresque.
Ubique
composita esse om-

Servius.

193. reportent ,.portent, nam

Non vacat cf. 7, 167.
cat." S.
196.

muros

et

moenia

P.

cf.

re

8,

va234.

tamen hoc loco alterum admodum

sed si pro
esse otiosum concedimus Plo
muros scribat montes, tautologiam eum
Ad Evandrum Aeneam
tollere negamus.
Sed

contendisse Troiani sciunt.

197. Eo in consilio obstupuit, quum
quantae ex ea re laudes possint reportari
cogitet,

neque

quam non

sibi

occasionem

laudum,

putavit adesse antea, eripi si-

444

VHIGILII .'MAIIOMS

P.

Euryalus; simul his ardentcm adfatur amicum:

Mcne igitur socium summis adiungere rebus,
Nise, fugis? solum te in tanta pcricula mittamV
Non ita me genitor, bcllis adsuetus Opheltes
Argolicum terrorcm inter Troiaeque labores
Sublatum erudiit; ncc tecum talia gessi,

200

Magnanimum Aenean et fata extrcma secutus.

Est hic, est animus lucis contemptor, et istum
Qui vita bene credat emi, quo tendis, honorcm.
Nisus ad haec; Equidem de te nil tale verebar;
Nec fas; uon: ita mc referat tibi magnus ovantera
luppiter, aut quicunque oculis haec adspicit aequis,
Sed si quis
quae multa vides discrimine tali

205

210

quis in adversum rapiat casusve deusve,

Te superesse velim; tua vita dignior aetas.
Sit, qui me raptum pugna pretiove redcmptum
Si

Mandet humo;
nit.

Sic

G.

2,

solita aut si

476

iiigetiti

qua

percussus

amore.

recusare ul Liv. 9, 1.
iudicem ueminem neque jiopulum neque priiatum fu<rio. Ila Ter. Ovid. sic
refugio ef. 2, 12.
Fugis c. iiif. est
hiiic etiani

poetarum cf. 2, 12 et 31.

203. sublatum.
su.sceplum"

Infantes, uhi nali erant, peilihus solehant

apponi patris, qui queui tonebat, suum esse
velle iudicavil.
Ilaque sublalus eodem
S.

tempore quo nalus esl. Poluit esse si

annos numeras, quod iii poela non placet, iuveiiis fere decem el seplem aiinorum; quodsi miuor naiu eral, poliiit iam
fortia facia edidisse.
Ue his amicis lege
iterum, anlequam pergis 5, 294361.
205. hic

i.

e.

..iii

animus conlemptor.

meo
cf.

peclore" S.
364.

Gr.

20G. Ita 5, 806 vitanique volunt pro

laude pacisci.
benc enii. Simile Silii
4, 757 Optatum bene creilit emi quocunque pcriclo buUandi lenipus.

807. nil tale ..quale

suspicaris." S.

iii

nec fas post ea, quae iam

808. Ita

egisti.

Graecis ovtcog; nos so; in

asseverando saepius usurpatur. Nota est
formula ita mc di ament.
ovare cf.
10, 690.
,

809. aeqaus, propilius

cf.

6,

129.

Adspicere aliquem aequis oculis

372.

quae multa.

210.

enunlialum

200. fugisj vilas, iioii vis, recusas.

Naui fugere saepe est vilare ap. Cic. et

Caes.

id Fortuna vetabit,

Simile Hor.

4,

3,

Quem

tu

ut

4,

Mel-

pomenc semel nascentem placido lumine

Ov. 31. 13, 70 Adspiciunt ocusuperi mortalia iustis.
Eiiam simplex adspicere 1, 526. 2, 690.

211. quis
Ov. M.

Simililer interiectuin

7, 200.
6, 561.

esi
cf.

casusve deusve

qui tc casusve
deusve seriat. Val. FI. 3, 574 quis
casusve laborve.
l e
ve non iiivenitur nisi apud poelas.
212. dignior aetas est Euryali, quod
minor est nalus.
Ego te servatum volo,
cf.

162

14,

volo eliam ut sit. qui niihi si pereo iusla

solvat ef me sepeliat; nolo deinde malrem
tuam, quae ut tecum essel, nulla nec
niaris nec belli pericula recusavil, privare

Neque tamen Euryalus mo-

dilecto

filio.

velur,

acer iuvenis ne colloquendo

teral, consilium slalini exsequilur.
Morluus aul rapi debebat hoslibus
Ccf. Liv. 2, 47 el quanio studio
de Pairoclo caeso pugnaverini.)
iis redimi prelio CQ"t>'l f^cit Pria-

sed

tempus
214.

pugna,
Achivi
aut ab
nius in

Si utrumque
484.)
cenolaphium exstruenSolita, quod
6, SO.i.J

Heclore

fieri

nequit,

dum

esl.

cerle

Ccf.

omiiibus legitur >Jss. et ap. Servium

aliisque aiiiiquis grammaiicis, aul Irahilur
in

ad hiimo
det hiimo.

et

explicalur

qua morlui

rilu maii-

,.soIilo

coiidi soleiit".

Sed

quaerilur num hoc ei verbo inesse possil.

Aiil explicant ..pairia"; sed natiis est in

Troade, non
defuncli

verbo

in Latio:

solent";

neque

aut ,,cui mandari

hoc in simplici

posse confido.

iiiesse

communis premil

explicaiiones

Omnes has
difficulias,

quod mandarc

ablalivum non assumil.

Alii iungunt solita Fortuna, nani Invida
fata piis et fors inf>;entibus ausis rara

videris.

comes

lis

senlentia huic loco

Slal.

Theb.

tuna invidere

forii,

10,

364.

aplissiina:
et

Eaque

esl

Solet

for-

quaevis,

etianisi

-I

AENEIDOS

LIB. IX.

445

Ahsenti ferat inferias, decoretque sepulcro.

Neu matri miserae tanti sim caussa doloris,
Quae te sola, puer, multis e matribus ausa,
Persequitur, magni nec moenia curat Acestae.
Caussas nequidquam nectis inanes,
Ille autem:

215

Nec mea iam mutata

220

loco

sententia cedit;

Acceleremus, ait. Vigiles simul excitat. Illi

Succedunt, servantque rices; statione relicta
Ipse comes Xiso graditur, regemque requirunt.
Cetera per terras omnes animalia somno
Laxabant curas et corda oblita laborum:
Ductores Teucrum primi, delecta iuventus,
Consilium summis regni de rebus habebant,
Quid facerent, quisve Aeneae iam nuntius esset;
Stant longis adnixi hastis et scuta tenentes,
Castrorum et campi medio. Tum Nisus et una
Eurjahis confestim aLacres admittier orant;
Rem magnam, pretiumque morae fore. Primus lulus

diversa est.
Inde defenditiir si
qualiscunciue est, invida esse
solel.
Recepit Iianc explicationem Kl.
Ulraque iungendi ratio iam a Servio notatur et in "VIss. observatur.
Elegans esf
Pli coniectura humo; aut saltem, si
fortuna
qita

Henry coni. Majjdet humo

saltem, aut si qua, affertque Apul. Me-

qua

id etc.

tam. 1. 13 ,.supersii hic saltera, qui miseUi huiuscorpus parva contumulet humo."
Facilius etiam hoc quam (luod P/. proposuit; sed non verisimile ex saltem ortum
esse solita. id, quod diflicile est iiitellectu.
216. miserae; si te imum flHum amitteret.

217. Sola ex longaevis muUeribus, non

apud Aceslen remansit sed te secuta est.

Omnes autem muUeres

in Sicilia

755 neque

sisse neque 5,
est,

224

313.

neque est verisimile,

lioc loco

et

remandictum

aperte negat

poeta 11
35.
218. persequitur: inest studium sequendi, ut in ausa periculorum cogilatio.
Curat etiani nunc in belli pericuUs,
.

230

principibus Troianorum

id consilium coniprobatur.

e.

i.

225

224. Noctis descriptio cf. 4, 528.

226. delecta iuventus: luvenes omnes
dicuntur, qui rem militarem Iractare possunt.
et delecta i. ..et quibus in libris
e.xstet nescio, abest a FMPRyb"' Rb.
In

Copula lamen pla309, et quod delerta iuventus

oliosum est appositum ad ductores primi,
et quod Romaai duces in consilium etiam

nullo igitur 3Is. legitur.

ob V.

cet

ceiituriones adhibere solebant.

227. Lucilius

fecit

versum:

Consilium

summis hominum de rebus habvbant.

In rebus trepidis consilio habito iu eo

consentiunt, Aeneae nuntium esse mittendum; quem mittant, nesciunt.

229. Slant

annixi

.,Quod
necessitatis" S. ; quod annixi sunt, vides
Ita Sall. in fragm.
eos iam fessos esse.
fessi arma sua quifque stantes incumbcre.
et scuta tenentis FMRybc enscut
l.

Romani moris

siant,

hasti!'.

est

hellicae

et

neque oplat remansisse in Sicilia, quum

te secum liabeat.
280. nec mutata loco sententia cedit:
Sumpta est imago de pugnatore, qui se
ab adversario de loco suo delurbari non

alquentes P. Inde coni. Rb. in sctita iu-

patitur.

castris erat.

282. Excitat qui in ipsorum loco vigi-

enles.

230.

rampi medio

campi spatio
medius fuit." S.
dio

cf.

qui

..In me1, 422.

campus castrorum

Praelorium

iii

mediis

rem magnam se afferre,

ut iam e.xplicatum esQ et
ob quam consultandi moram fecisse non
838. Dicunt

(non nuntiare.

lent.

regem

283.
Cf. Val.

Fl.

1,

Ascanium,
174.

Uia 1, 273. Ariadne

Val. FI. 5,
261.

regis

Ita dicitur

6,

28,

fiUum.

regina

Medea

ap.

374. 386. 443, H^-psipyle 2,

pigeat.

Placet

h.

1.

rebus in trepidis cura

dis

et

regii pueri,

in consiliis agen-

unde spem concipimus,

aliquando fore ducem.

assiduilas,

magnum eum

Ascanii

P.

446

VIRGILIl

MAROMS

Accepit trepidos, ac Nisum dicere iiissit.

Tum sic Hyrtacides: Audite o mentibus aequis,
Aeneadae, neve liaec nostris spectentur ab annis,
Quae ferimus. Rutuli somno vinoque soluti
Conticuere; locum insidiis conspeximus ipsi,
Qui patet in bivio portae, quae proxima ponto;
Interrupti ignes, aterque ad sidera fumus
Erigitur; si' fortuna permittitis uti,
Quaesitum Aenean et moenia Pallantea:
Mox hic cum spoliis, ingenti caede peracta,
Adfore cernetis. Nec nos via fallet euntes:
Yidimus obscuris primam sub vallibus urbem
Yenatu adsiduo et totum cognovimus amnem.
Hic annis gravis atque animi maturus Aletes:
Di patrii, quorum semper sub numine Troia est,
Non tamen omnino Teucros delere paratis,

Quum

tales aiiimos

iuvenum

et

233. trepidos prae festinatione cf. 10,

283.
235. spectentur ab aimis, aestimentur.
Sic ciini praepositione ex Ter. Andr. 4,
1, 22

tuum animum ex nnimo spectavi

meo;

Cic. Tusc. 5,

10. 31 !Son ex singulis vocibtts philosophi spectandi sunt,

sed ex perpetuitale alquc constantia.
238. in bivio portae, quae pr. ponto.
Ex porta quae ad mare speclat egrediendi et castra hostium perrumpendi po,

teslas erit.

239. Multi iam ignes exstincti et ater

est signum sopitorum ignium.
Hinc
patet ipsos custodes dormire.
241. quaesitum Aenean et MRal. ut
quaeramus explicat Servius, pergemus
quaesitum Donatus. Est: Si permittitis

fumus

experiri,

tit

quaeramus Aeneam

et

Pala-

mox eum afFore cernetis ingenti

tium,
Supinum enim ponitiir non
caede peracta.
modo post verba eundi sed antiquitus
etiam post omnia verba, quae intentionem
aliquam

significant.

nuptum;

Sic e.xpUcandum dare

ita Sallustius antiquitatis siudio-

sus: neque ego vos iiltum iniurias hortor or. M. Lic. 17.
Nonnunquam etiam
Supinum regit casum, quamquam rarius
id fit, quam fieri videtur cf. Gr. 442.
Hoc iUatum est ab eo, qui quasitum Supinum esse ignorabat.
243. affore.
Subiectum omissum est.
Nisum alii et Euryalum, alli esse putant

Aeneam. Sed nuntiorum non

caedem antea peragerent; neque

erat,
ut

redirent, tantopere optabant proceres,

ut

mox
quam

ii

Aeneas; neque modesti adolescentes lantum de se.promitterent, sed ,.in

Aenea tantam spem ponebant, ut non diiut adesset

tam

235

240

245

certa tulistis

bitarent,

quin

si

modo

sciret

suos labo-

rantes, statim auxilio venlurus et liosles

Et recte, nam
profligaturus esset." Pl.
Aeneas est instar milium; is quum absil,
in summo versantur Troiani periculo; ne-

que proceres minus quam Nisus, ab Aenea liostes viclum iri putant et nos v.
243 opponitur Aeneae
fallet M. rec.
Hg. Ld. fallit rec. Rb.

244. vidimus etc.

,,Nos
in obscuris
vallibus positi vidimus primam partem
urbis; nam Pallanteum in monte est, non
in vallibus." S.
Recte; nam poeta ipse
iam in monte urbem sitam esse narraverat 7, 53.
sub vallibus cf. 4, 387.
Pl. eiicit V. 244 et et e v. 245.

245. Bene docet occasionem esse per

caslra hostium perrumpendi, neque postea
erroris

quum

esse locum,

loca

iam co-

assiduo ad
utrmnque pertinet: Et amnem cognovimus
et ipsam urbera saepius vidimus,
quum
assidue venaremur.

guita

liaberent.

enatu

246. animi maturus:

genitivus
Ita
nevi maturus 5, 73 animis R. , ortum
quod ajinis praecedit.
Simile dictum
Ov. M. 8, 617 animo mal^irus et aevo.
Casus variatur ut iii voce integer cf. 2,
638.

247. quorum sub numine Troia est

16, 654 sub numinc qiLorum gens
Troiana sumus Ov. M. 15, 546 numine
sub dominae latco. Cf. 2, 703.
248. tamen (doch wenigstens) consolandi habet vim cf. v. 315.
tulistis, eo tempore quo.
249. quum
117.
tulistis sc. nobis altulistis
cf.
2,
certa, fortia.
auxilio.
Sil.

AENEIDOS

LIB. IX.

447

memorans, humeros dextrasque tenebat

voltum lacrimis atque ora rigabat.
Quae vobis quae digna viri pro laudibus istis
Praemia posse rear solvi? Pulcherrima primum
Di moresque dabunt vestri; tum caetera reddet
Actutum pius Aeneas, atque integer aevi
Ascanius, meriti tanti non immemor unquam.
Iramo ego vos, cui sola salus genitore reducto,
Excipit Ascanius, per magnos, Nise Penates,
Assaracique Larem, et canae penetralia Vestae
Obtestor: quaecunque mihi fortuna fidesque est,
In vestris pono gremiis; revocate parentem,
Reddite conspectum; nihil illo triste recepto.
Bina dabo argento perfecta atque aspera signis
Pocula, devicta genitor quae cepit Arisba;
Et tripodas geminos, auri duo magna talenta;
Cratera antiquum, quem dat Sidonia Dido.
Si vero capere Italiam sceptrisque potiri
Contigerit victori, et praedae dicere sortem:
Vidisti: quo Turnus equo, quibus ibat in armis
Aureus, ipsum illum clipeum cristasque rubentes
Excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise.
Pectora.

Amborum

Sic

250

et

850. hiimeros dexlrasque amborum cf.

10, 845. ffg.: >fempe alteri inliaerebat Aletes post alterum, et sinistram imponebat humero, dextra dexlram amplectebatur."

252. laudibns istis.

Idem 10, 825.
laudibus cf. 1, 461 istis cf. Gr. g 381.
253. pulcherrima primum etc.
Nam
Cic. ait Phil. 2, 44, 114 Satis in ipsa
conscieutia pulcherrimi facti frurtus.
255. integer aevi cf. ad 2, 638.
Cui
aetas iutegra superesl." S.; qui igitur diu
gralias referre poterit.
257. immo ego vos PuIchre poeta
ut eura
fldem sponsionis Aleti addidit,
slalim promissa x\scanii setiuerentur." S.
vos
Nise revocate, cf. 1, 140.
259. Assaracique Larem, ,,i. e. familiae nostrae et generi proprium." S.

Idem

fere versus

260.
fidem i.

5, 744.

Omnem meam
e.

fortunam, eiusque
et spes omnis

spem; itaque res

mea

in vobis posita est

cito

redit,

nam

omnes cerlum
eum sermonem,

Aeneas

nisi

periluros.

est

ut magis eos
impeHat.
861. in vestris pono gremiis i. e. cura
et fide vestra; ex eo, quod quem mater
in gremio habet filium infantem, summe

Inlerponit

curat et custodit.
863. argento perfecta ,,i.
gentea." S.
aspera signia

264. quae

genitor

ar267.
cepit

e.

tota

cf.

{Aeneas)

255

260

265

270

Arisba oppidum Troadis. AtArisha.

qui secundum Homerum Arisba Troianis
misit auxiUum et ab Achille subversa
Sed accipimus id autCO ante bellum
est.
Graecorum Arisbam a Troianis caplam et
in amicitiae foedus admissam,
aut(!!)
cerle pocula haec dala ab Heleno, qui in
Achillis bona per Pyrrhi successerat herediialem, ut si quae cepit pro quae accepit (!) devicta Arisba sc. ab Achille."
Vides Serviura non potuisse hanc discrepantiam explicare et frustra -esse nisum.

Quae

in aliquot eius libris praeterea insunt, toli repugnanl Aeneidi.

265. tripodas cf. 5, 110.
866. dat. De praesenti cf. 4, 888.

Versum

eiicit

868. victori

Pl.

mibi.

El
dicere
deicere (quod
est aut deiicere cf. 5 , 490 aut dicere.^
Dicere sortem recle explicat Servius statuere, et dicit sortem is, qui constituit quae
Ea lameii
sors praedae alicui obveniaf
Melior est senlentia
sors non est sors.
haec: Si vicerimus et praedam sorlitione
facla dividere licueril, sorti tibi excipiam.

MPyl

et

sc.

ducere Rbc

Ducere sortem

et

est militis,

non

regis.

869. ibat in armis cf. 5, 37.

Ibat
non pendet a vidisti cf. 6 780.
371. Excipiam sorti, praeler sortem
dabo, y^Qag i^aiQBTOv , quaVia solebant
qui in beUo in
attribui ducibus et iis,
primis virtulem
suam comprobaverant.
,

VIRGILII

P.

448

MAROMS

Practerea bis sex genitor lectissima matrum

Corpora, captivosque dabit, suaque omnibus arma;
Insuper liis, campi quod rex habet ipse Latinus.
Te vero mea quem spatiis propioribus aetas
Insequitur, venerande puer, iam pectore toto
Accipio et comitem caSus coraplector iu omnes.
Xulla meis sine te quaeretur gloria rebus;
Seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum

275

Yerborumque

Contra quem talia fatur

fides.

Me

Euryalus:

nulla

dies

tam

Saepe duces ad res gereiulas praeiniis proexcitabant,

quod dicebatur pronunliare praemia Liv. 2, 80. 81, 4.').
posilis

273. captivoa suaque omnibus armu

captivos et eorum aruia dabit.
274. insupcr liis sc. addaiu. N'on opus
est
ut habeatur his ablativus et insuper
praeposilio, quani praepositiouem loci (lui
i.

e.

alTeruntur

non

firmant.

campi quod

,,Mos fuerat, ut viris fortibus sive

regibus pro honore daretur aliqua publici
agri particula, ut habuit Tarquinius Superbus in campo Martio, quod spaiium ab
Homero rifiivoq dicitur. Hoc ergo quod
Latinus pro honore de republica habuit,
ab Ascanio intelligamus esse promissum."
S.
Cf. Dion. 3,
1
ztav del ^aaiXsaiv
Ita Cocles et Mucius donanlur
KkTJQOS.
Liv. 8, 10. 13.
At vero nimius est in
promiltendo Ascanius, promittit duo pocula aurea, duo tripodes, duo lalenta,
Ccratera unum, ubi recle quaerimus utri
detur, neque pos.'!umus expediri aliler,
quam ut omnia haec Niso dicamus proponi; sed id verum non est v. 301.)
deinde Turni arma et equum, duodecim
matres, totidem servos, et eorum arnia,
et Latini agrum.
Profeclo haec magna
salis sunt praemia, in quibus nescimus,
utrum promitlenlis an accipientis satis
mirari
possimus impudentiam. Auletes
etc.

niagna satis praemia dari non posse affirniat, daturum tamen Aeneam aliqua exspectat; eius

ea

spem confirmare

polerat filius,

quae

patrem daturum
non potest sperare. Primum Latino agrum
suum Aeneas erepturus non est ne post
hellum quidem cf. 12, 190; mulio minus
eo tempore, quo bellum cum Latino nondum est. Latinus paceni promiserat et
.sed

promittit,

servavit;

ea

Turnus tantuni

est iniuria,

amicum

Quae

turbavit.

fidum spoliare?
nescisse Ascanium
et

CPoleris opponere id
neque omnino scire potuisse. At scivit
Vgl.)
Sed ut hoc voluerit
quid restat
Aeneae viclori, si quae Latini sunt iraduntur Niso.
Virgilius eraine ita antiquitaiis ignarus, ut regum illis lemporibus
,

280

fortibus ausis
hoirinum opulenliam in fundis
positam, ut nondum
Frufuisse reditus et vectigalia nesciret?
stra sudat Aeneas, omnia pro Niso labout aliorum
et

gregibus fuisse

Et talia audet promittere

rat.

filius!

Ser-

vas etiam dono datas vidimus esse 5, 285.

At promiiluntur duodecim et a puero adoSi impudentiae crimen priore
lescenli!
promisso non effugit, nunc tenebitur crimine impudicitiae. lam suaque omnibus
arma durum esl dicendi genus pro omnium. Si dicj liber mihi est, nou possum dicere liber mihi a te lcctus est.
Quod explicant suaque omnibus arma
uroig TivxhGLV., nec graece nec latine
satis scio, ut haec eadem esse intelligam.
Deinde omnibus ita dictum esl ut etiam
ad matres pertinere videaiur. Omnino
haec ab Ascanio donorum promissio mi!

rum quantum inepta videtur. Non placet

nobis puer viris fortibus praemia promittens ea, quae neque habet neque parare
sibi ipse potest, ut

Turni equum

et

arma,

qna

in re

nam

curaret Nisus, vir fortis, neque splen-

aperte poeta Doloneian Homeri

Non placent
respexisse deprehenditur.
dona a Didone oblata; neque enim femiest donum, quod aUis damus, ut
modo iniuriarum quas fecimus memoriam
menti eximamus.
Quid igitur restat? Aut

didum

Virgilius hoc loco non dormitavit, sed

omni mente captus fuit, aut aliquis bomo
fatuus et inepius Virgiliana suis absurdi-

aut Virgilius varia reliquit

tenlamina, e quibus optima eligeret. Pl.
versus 878. 3. 4. delet.
375. propioribus cf. Ov. M. 3, 541 vos,
acrior aetas
iuvenes, propiorquc
o
talibus auxit,

meae.
87b'. insequilur : Ascanius igilur iunior
Euryalo.
pectorc toto ,,omni afFectu,
et est de proverbio.
Cicero de legibus
nisi toto pectore amatur ut dicitur.''' S.
877. casus in omnes: Cf. Sil. 1. 76 et
se participiem cwus sociarat in omnes.
379. seu paccm seu bella geram cf.
7
444.
391. Equidem nunquam hoc facto in-

AENEIDOS

LIB. IX.

449

Dissimilera arguerit; tantum, fortuna secunda

Aut adversa cadat. Sed te super omnia dona
Unum oro: genetrix Priami de gente vetusta

Est
*

quam

raihi,

raiserara

tenuit

non

Ilia

2S5

tellus

Mecum

excedentem, non raoenia regis Acestae.

Hauc ego nunc ignaram huius quodcunque pericli est
Inque salutatam linquo, Nox, et tua testis
Dextera, quod nequeara lacrimas perferre parentis.
At tu, oro, sohxre inopem, et succurre relictae.
Hanc sine me spem ferre tui: audentior ibo
In casus omnes. Percussa mente dedere
Dardanidae lacrimas; ante omnes pulcher lulus,
Atque animum patriae strinxit pietatis imago.
Tura sic eifatur:
Sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis.
Namque erit ista mihi genetrix, nomenque Creusae
Solum defuerit, nec partum gratia talem
Parva manet. Casus factum quicunque sequentur.

arguerit in sentendiKnuni nie geram.

lia ceria pro futiiro cf. 6, 89.
fortibus
351.
atisis cf. 12
2S2. tantum: Tantum de me possum
promiitere, fortuna secunda aut adversa
hatit
cadal
semper me fore fortem.

MPR; Quae forma dubium est sitne aut

an haud^ quod nonnulli accipiunt et exme

pHcant:

Forteni

fortuna,

quae nunc secunda est,

praestitero,

modo ne

pulchritudinis posuit,

quum

loco reUgionis." S.
294. strinxit etc.

Cf.

dum

Potius
explicarem
Euryalus.
Modo fortuna secunda, non adversa cadat.
Servius iam et haud et aut explicatum
,,Taninvenit, lioc probavit et expHcavit
tummodo hoc possum de nie promittere,
ut Csic) semper velim forliter facere."
haud y\ aut y2hc. Pl. coni. Me n. d. t.
f.a. D. arguerit fat metrum ?} vnquam,
\Iv. coni. cadet.
f. s. /4. a. c.
283. super omnia dona ,,unra omnia,
magis quam omnia; proprie enim super
id significat" S. cf. 7, 463.
:

284.

Priami

de

gente:

Commendat

raatrem ex cognatione.
285. miseram, cui laUa perferenda fuerunt et fortasse erunt cf. v. 216.
non
Itaque remanserunt plures
llia tellus:
Troiani in Troiae reUquiis.
886. mecum excedentem i. e. quum
vellet excedere mecum, cf. 1, 305.
289. Itaque prae amore matris non poLinquo insalutatam
test ferre lacrimas.
matrem meam, quod matris lacrimas nequeam perferre, cuius rei nox et tu ipse

testis eris

testis,

quod

non
fecit

est

quod iungendum cum

ff^g-

in

alio

pietatis,
,

quas

metuat

res sil in hoc

II, 213.
Movit eum

qua ipse ferebatur in

560 imago Anchisae in
patrem.
Sic 2
Priamo subit Aeneam. Idem fere versus
Hunc versum delet PL,
legitur 10, 824.
imago eius

ad-

fial

295

892. lacrimas dedere cf. 2, 698.

293. pulcher: ,,Incongruum epitheton

Equidem iiescio quam fortunam

secundam inlelligant quae ne adversa fiat
versa.

290

adhaeret

quum

expUcationibus

perversis,

recte improbasset, statim, ante

quam quaereret meUorem, omnia eiecit.

Ea lamen h. 1. adscripsit de poeta Virgilio,
quae saepius repetenda existimo, tam vera
haec sunt: Virgilius artem non omnia
Multa legentidicendi probe inteiligebat.
bus supplenda reUnquit, qui si supplere
sciant, lanto sibi feUciores et doctiores vi-

denlur.

hominum

Oplimi veteres rationem

inescandorum tenebant, sciebantque ilhid

sapienti sat non modo in ipso vitae usu,
sed etiam in poesi ingens esse deleiiimenlum."

296. sponde i. e. promitte tibi, expecta.

Fani. 15, 21 Qtiod ego non modo
sed de
de me tibi sponderc possum
Sed qui affertur locus
te etiam mihi.
Cic.

docet, quum de me tibi spondere

praecesserit alteri, ut modo leve zeugma
Sed firmat Liv. 28, 38 sponesse possit.
debant animis, belltim, quod instaret,
nihil

lust. 3, 4.
P. Cornelium finiturum.
spondeo oUm vulg. in Edd. est conlra meIrum, neque quadrat sequens nam.
.,Debet ab
298. partum gratia etc.
omnibus coli quae talem creavit." S.
sequentur
299. manet cf. 2, 194.
MPR. Postulal temporum ratio, quum
:

29

P.

450

VIRGILH

MAROMS

capiit hoc iuro, per quod pater antc solebat,

Quae tibi polliceor recluci rebusque secundis,
Haec eadem matrique tuae generique manebunt.
Sic ait inlacrimans; humero simul exuit ensem,
Auratum, mira quem fecerat arte Lycaon

300

Gnosius atque habilem vagina aptarat eburna.

305

Per

Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque

Exuvias; galeam fidus permutat Aletes.

leonis

Protinus armati incedunt; quos omnis euntes

Primorum manus ad portas iuvenumque senumque
Prosequitur votis. Nec non et pulcher lulus,
Ante annos animumque gerens curamque virilem,
Multa patri mandata daljat portanda. Sed aurae
Omnia discerpunt, et nubibus inrita donant.
Egressi superant fossas, noctisque per umbram
Castra inimica petunt, multis tamen ante futuri
in

apodosi

sit

fulurum.

sequuntur

al.

serjuaiitur duo.

300. per quod pater aitte soltbat

Pater meus si volebat asseverare,
per
meum caput iuravit itaque rata ab eo
habebuntur, (luae ego hoc iure iurando proSic in Odyssea Ulysses Telemachi
niitto.
se patrem esse gloriatur, (11. 2, 261. 4,
354.) multo magis in Ascanio cura parentis stare debebat, in quo niagni imperii spes erat posita; neque mirum si per
filium Aeneas iuravit; solent enim per id
iurare homines, (juod carum habent, et
patrem per filiorum caput iurasse certe
apud Graecos invenitur cf. Demoslh. III.
adv. Aphob. 860, 17 Ku-iisivov nciQccazT]:

Gcifisvoi

QrjSav.

rovg ncdSag vnhQ

in

Con.

126S,

cov sficiQTv-

23

cpaai

yuQ

nuQaazrjaaiievov tovg natdug avTov

y,aTU TOVTcav ofiHa&ai; quod iuramen-

tum maximum fuisse Deniosthenes in sequentibus testatur.

Aeneam aUi obtestaniir per caput Ascanii, cf. 6, 364.
301. reduci:
i>Iira arte moralur
in
prosperis, et ea iterat; tacet adversa et
magis

intellectui

relinquit." S.

arma e.xcenuisse nolum est.

Ita
apud Homerum Diomedi et Ulyssi arma
tensia

dantur ab aliis principibus.

II. 10, 2id.
Amoris hoc signum.
305. 1'agina eburna in honore fuit cf.
Hom. Od. 8, 404. Ov. M. 4, 148.
307. pellem et exuvias l.
PeUis idem
est quod exuviae.
310. nec nnn et cf. 5, 100.
311. anle annos, ante aetatem, cf.
Ov. A. A. 1, 184 Caesaribus virlus con-

315

ante diem. Ingenium caeleste suis

vclncius annis surgil.
313. discerpunt aurae ut 11, 795 cf.
10, 652 et CatuU. 64, 142 quae cuncta
tigit

discerpunt

aerli

314

irrita

venli.

Cf.

Tib.

3, 6, 27.

4, 21.

1,

366.

Nisus

et

Euryalus per Ru-

tuloruni castra evadunt.

315. inimica: exiliosa futura,
fectu doloris

cum

af-

pronunliandum; quum tamen

Cquod consolantis est ut 248. 4, 329. E.

Ad siructuram similis locus 10,
10, 31.
509) antequam ipsi caderent, multos oc-

cidissent.

ojitc,,anlequam ipsi perirent."

Xota lamen, poetam haec non ad artas logicae leges composuisse, quum dicere
Caslra petunt, in quibus perituri
deberet
S.

tamen anlea fuerunl exilio.

haec dicla sunt, quasi in calam vero si verba recte
slris perissent.
interpretamur, haec esi sententia: Castra
petunt, in quibus pereant; tamen anteerant;

nuillis

Deinde

ita

quam
tio.

caslra petierunt, mullis fuerunt exi-

Post

Heynium Peerlkampius

difficul-

et
ab aliis neglectam
loco tabem exemit desectis verbis multis
passim. Poterat alius, quum castra
inimica legeret, verba intelligere: castra
in quibus sunt perituri, et ut se ipse consolarelur, addere multis tamen a. f. e.,
Recte
vel simile, quod metro aptabatur.
explicat Servius inimica non esse hoslilia
sed perniciosa, ut quae sequuntur verba
aliquam habeant sententiam. Sed poeta
sine dubio non ignorabat, eos in castris
non periluros; itaque inimica, si intelligebat perniciosa, propterea dixit, quod
Euryalus galea e castris illis sumpta pro
Promi
dilur; qnae caussa satis latet.

tatem

303. Uumero exuit ensem: de more

cingendi ensis cf. 8, 4d9.
Lycaon
Gnosius; Gnosus, Cretae oppidum; Cre-

310

intelle.xit

AENEIDOS

LIB. IX.

451

Passim somiio viuoque per herbam

Corpora fusa vident, arrectos litore currus,

Exitio.

Inter lora rotasque viros, simul arma iacere,

Vina simul. Prior Hyrtacides sic ore locutus:
Euryale, audendum clextra; nunc ipsa vocat res.

Hac

iter

320

Tu, ne qua manus se attollere nobis

est.

tergo possit, custodi et consule longe.

Haec ego vasta dabo, et lato te limite ducam.

Sic memorat, vocemque premit; simul ense superbum
Pthamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis
Exstructus toto proliabat pectore somnum,
Ptex idem et regi Turno gratissimus augur;
Sed non augurio potuit depellere pestem.
Tres iuxta

325

famulos temere inter tela iacentes

Armigerumque Piemi premit aurigamque, sub

330

ipsis

Nactus equis ferroque secat pendentia colla;

Tum caput ipsi aufert domino, truncumque reliuquit
Sanguine singultantem atro tepefacta cruore
Terra torique madent. Nec non Lamyrumque Lamumque
Et iuvenem Serranum, illa qui plurima nocte
Luserat, insignis facie, multoque iacebat
;

tamen sum eam

iii

seiiteiitiam

ut Virgi-

lium, qui eos infeUces fore v. 313 inilicaverat, ipsum haec adtlidisse putem, non
sed erat emendaturus.
incwlcasse alium
316. passim , non servato ordine, sed
per
ut quemvis somnus occupaverat.
;

herbam

cf. 5, 102.
317. arrectos currits ,,sul)lalo in allum
iugo et depressa ia lerrani parte currus
exlrema." Hu,
Nam binis rotis currus

exstructi erant.

319. vina simul ,.vasa vini" S. ; Cf.

ore loqui 1, 614.
1, 724.
320. \ui>c landem, quum opportunum
lempus esse vident, liostes caedere aggrediuntur, quod antea sibi non proposuerant.

322. consule i. e. prospice longe.

323. vasta dabo i. e. vastabo cf. 1,
vastare ho63.
haec cf. v. 316.
mines cf. t , 471.
lato te limite ducam cf. 10, 514.
324. voceTiirjiie premit, tacet.
Ov. M.
9, 763 pressit ab his vocem.
325. lapetibus ultis c.rstructus iia Ov.
M. 13, 638 positirjue tnpetibus altis.

Tapetes

lectis

igitur tapetes,

et
si

toris

iniiciebantur;

lectus

esl

altus.

alli
Ccf-

Theb. 2, 91 Ingens fuderat Assymembra

tapetibvs alto
riis exstructa
Atque ex eo hominis conspicitur
toro.)
Stat.

magnificentia.

326. toto profl. p. s. ; Noluit humiU

verbo stertentcm dicere, ut ap. Quint.
4, 2. 123 totis praecordiis stertere dixit

CaeUus

Antonium,

335

foedam

ul

redderet

iniaginem.

327.

idem

328. pestem ,
693.
Ita Hom.
voloiv eQVOcizo

et,

11.

3, 80.

cf.

malum
2.

859

interitum
clXl'

ovx

cf.

5,

oico-

KfiQCi (liXciivav.

329. temere, passim, forluito Hor. C.

2, 11, 14 sub alta platano iacentei sic
temere.
330. premit ..opprimit" S. cf. 1 , 324.
qiii premit ense corpus, etiara perciilit.
Remum coni. Schr. Hn. ,,quod verum
puio'' Pl.
Quod si probas, est Remus
Rhamnetis armiger.
Sed recte Remi.
Aggreditur enim ense Rhamnetem i. e.
occidit; occidit deinde Ires eius socios,
Et

Remi autem armigerum et aurigam, tuin

ipsum dominum i. e. Remum. Male v.
332 ad Rhamnetem inlerpretes relulerunt.
Xam Nisus ex eorum mente primum obtruncat Rhamnetem, deinde eius famulos;
posl redit ad dominum et caput decidit el
relinquit sanguine singultantem eum, qui

iamdudum

arm.iger
plagani accepit.
11, 32.
332. truncum cf. 2, 557.
singultantem
i.
e.
333. sanguine
cum singultu animam efflantem." S.
Qiium sanguis coUo reciso profluit, fit sonus singuitui simUis. cf. v. 415 et Sil.
388 Oraquc rlum calcat iam singul1
tantia leto. Val. Fl. 3, 318 trepidi sincf.

gultibus agri labentum.

P.

452

Membra deo

VIRGILII

victus; felix, si

MARONIS

protinus illum

Aequasset nocti ludum in lucemque tulisset.

Impastus ceu plena* leo per ovilia turbans;
Suadet enim vesana fames; manditque traliitque
Molle pecus mutumque metu; fremit ore cruento.
Nec minor Euryali caedes: incensus ct ipse
Perfurit, ac multam in medio sine nomine plebem,

340

Fadumque, Herbesumque subit, Rhoetumque, Abarimque,

Rhoetum vigilantem et cuncta videntem,

345

Ignaros;

Sed

magnum metuens

post cratera tegebat;

se

Pectore in adverso totum cui comminus ensem

Condidit adsurgenti et multa morte recepit.
Purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixta
Vina refert moriens: hic furto fervidus instat.
lamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem
Deficere extremum et religatos rite videbat
Carpere grameu equos: breviter quum talia Nisus
Sensit enim nimia caede atque cupidiue ferri
Absistamus, ait; uam lux inimica propinquat.

337. miilto deo i. e. Baccbo, vino cf.

171.
Quoil nuillus dicitur deus cf. 3,
372.
]>rotinus cf. 3, 41<i.
338. iSocti litdujn aequare: sic Sil.
Aliler 2,
7, 340 somno noctes aequare.
362.
in lucemque tulisset : usque ad
mane lusisset. Siniile Hor. C. 3, 8, l.i
via-iles Iticernas perfer in Incem; i. e.
nianeant lucernae nsque ad solis orlum;
ipsi vigilemus in dieni.
33H. cf. 10, 723 sq.
De forma comparaiionis cf. 2, 303.
341. fremit cf. 11, 453.
343. in medio sc. spatio.
Bene exet bellaloris periliam
pressit
lironis
et
inconsideratam aviditatem." S.
sine
nomine cf. 6, 777.
344. subit, clam aggreditur.
345. io^naros, qui morlem non videI

bant impendere; Rhoetus meluens se abscondere conatur post

craterem, qiiasi
is

eum

tegere

et

occuliare possit

enim liomines transversos

melus

agit, ut salulis

viam ineant maxime inviam.

Rlioelus
autem alius iam v. 344 est, quare optes
aliud nomen; et poetam aliud scripsisse
verisimile est.
347. Deprimit in eum, qui contra nitilur, gladium.
in pectore. In c. abl. ut
v. 442. Archaismum habet Servius. Verbo

condere eadem qua

ficalione iunxit in

c.

hoc loco est signiabl. Ov. M. 1, 726.

(Sed utroque in loco Gierig al.

in pectore^ et ablativum
nudum 13, 459 At tu iugulo vel pectore
telum conde mco!
18, 295,

in pectora pro

350

355

Quum iam
348. assnrfrenti:
hoste conspici videret, assurgit,

multa morte

ab

se
ut

se

qiium
vulnere
mors,
esset
eius iam mulia
Ameis: mit vielem todbringenadacto.
defendat.

dem

Blutverluste.

abl. abs.

recipit, eduxit, re-

10, 383 receptat.

trahit, ut

cui

et

12, 944.
349. Serv. et purpureum et purpurcam
Utra magis firmetur libris, a Rbo
non dicitur; ad versus normam magis

Ifgit.

purpuream, quod rec. H^^g- Lid.

Purpureum facilesic inlelligis; ,,edu-

placet
lib.

xit

gladium mullo cruore Cmorle) purpu-

reum'
refert

num.

sanguinem

reiicit

e.

i.

animam suam

exhalat

illud:

S.

vina

et

et vi-

Purpnrea anima sanguis

est,

enim anima habebatur inclusa

Ila 10, 487.
908. Hom. h.
et concrela.
in Apoll. 361 Xum Sa&vfiov ^oivov
83 noQcpvQ^og
dnoTiveiova'. et II. 5
d^ccvcizog; prae aliis Val. FI. 3, 107 purpuream singultibus exspuit auram.
sanguine

350. fervidus instat furto

extremum

cf.

6, 568.

exOv. M. 2,
1 17
ut terras mundumquc rubescere vidit Cornuaquc extremae velut evanerctigatos, alligatos cf.
sccre Lunae.
352. deficere

trcmum

7,

106.

deficienlem

e.

i.

22.

iia

i.

e.

ut

mos

est in casiris.

eum omisso

accusalivo
3
caede atque cupicaedis cupidine cf. 1, 61.

sc.

2,

cf.

dine ferri

4,

ritc,

354. sensit
subiecti

cf.

355. inimica, eorum conatibus.

AENEIDOS

Poenarum exhaustiim

satis

est;

LIB. IX.

453

via facta per liostes.

Multa virum solido argento perfecta relinquuiit

Armaque craterasque simul pulchrosque

tapetas.

Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis

Cingula, Tiburti Ptemulo ditissimus olim
Quae mittit dona, hospitio quum iungeret absens,
Caedicus; ille suo morieus dat habere nepoti;
Post mortem bello Piutuli pugnaque potiti:
Pocna dicitur iii caede hosliiim
366. 8, 537. ^ 10, 617. Cic. Mil.
lcgcs
Silent
intcr
arma nec se
exspectari iitbcnt, qinim ei, (jni ex^pectare velit, unic iniusta poena lucnda
f/uam iusia repctendu.
sit
357. Quiim inulta.s res preliosas relinquant, unum lanien facloruni sigiium sibi
superesse cupit Euryalus.
359. Phaleras esse equorum vidimus
Plialeras autein non minus (luam
5, 310.
lorques et armillas fuisse inter dona niiSil.
lilaria apud JRonianos saiis coiisiat.
15, 255 Phaleris hic pectnre fulget,
circunnlat bellira
hic torque aurato
356.

sic 2,

colla.

Cf.

Suet. Oct.

25.

El

lis cf.

12, 942.

361. mittil

cf.

4,

228.

Ea

lessera

ryali bello
procedil,
etsi

omnia

adverlas."'

iiiterpretatus est ipse

atque

iia,

ut

tamen

ipsi

non

git:

quod

sunt Rululi;

diligenter

At

Servius,

videatur,

satisfacere

noii

sibi

salisfecii, sed statim per-

Sane scieiidum

locum hunc

esse

de 12 Virgilii sive per naturam

obscuris. sive insoliibilibus, sive emendandis. sive sic reliciis. ut a nobis per

unum

historiae antiquae

gnorantiam
Et alii antiqui,

liquide non inlelliganlur.'

hospitio

iiium data, filio) qui est is, qui habet

Ad hanc coniecturam
niinc. Rhamnes.
firinandam poleranl etiam afferre, sic bel-

L. Sic-

hospilalila-

servabalur posterisque tradebalur. Omniiio hospiiium luebaiur Iiippiler hospilalis, et hospitium fallere pessinnim facinus
tis

putabatur.
362. Remulus moriens nepoti suo cognomini haec reliquit, qui postea victus
a Rululis est et occisiis; post cuius mor-

apud Rhamnetem Rutiilum ab EuQuod

ryalo haec reperla sunt munera.
autem dixit Tiburti Remulo, aut Tiburtem

hoc est de Tibure, ut

dativus ab appellalivo veniens hic
Tibtirs, aut Tiburti hoc est filio Tiburli,
Deiphobe
ut sit Tiburti Remulo sicut
nepoti, Remulo,
Glauci Ccf. 3, 319.).
qnem supra avo cognominem diximus.
(Adde 5, 564.} Nam quotiens aperte
non ponitur nomen filii vel nepotis, cognominem eum esse intelligimus avo vel
patri, quorum nomen aperte positum invenimus.'' S.
363. Post
mortem ,,scilicet Remuli

Asper,

quod Tiburliiii et Rutuli v.

illud,
363 gessisse dicunlur. qui hoc bello sunt
socii et amici. et quod praeterea nusquam
memoratur. simul ciim versu evanescere.
Adilunt aulem, quuin anliqui iam nepolis
nonien oinissum esse viderent, neque in
eam sententiam iiiciderent nepolem esse
ipsum Rhamnetem. (ut Asper et Servius
Rhamnetem
de nomiiie nepolis quaerunt
non intelligunt) facile potuisse aliquem

lum

perduci, ut aliquo modo probare tenlaret,

qui factum esset, ut ad Rhamnetem phaeunique versum ad verlerae pervenirent
sus 450 similitudinem confinxisse arbilran;

lam. ul fere solel. bello puguaqve

abundantiam nmnent esse iniolerabilem, post inortem non habere quo referatur.
Sed post vwrtem explicavit iam
Servius, neque potest aliter explicari,
quam ille fecit, ul ambiguum non sit habendum, quod uno tantuni modo recte ex~
Quae autem est abundantia, inplicatur.
venitur iam v. 450, ex quo hic versus

tino intelligimus,

tur.

sit

potiti

potili
si

ille

ConsHetudo eral apud maiores, ut iiiler

se homines hospilii iura mutuis muneribus copularenl, vel in praesenti, vel per
inlernunlios." S.

secundum siipra dicUiin seiisum. Nain

Donatus dicit post morlem Nisi et Eu-

Donatus de loci querunlur obscuEt ex novissimis editoribus pliirilale.

res sunt, qui v. 363 deleant Pl lib. Jt'g.
Cqui lamen in ed. niiiiore v. defeiidit).
Recte hi docent versu omisso exstare senCaedicus mitlit
tentiam probam hanc:
phaleras Remulo. Remulus moriens dat
nepoti (ex filia. Rntnlo alicui in matrimo-

cius DeiUatus coroiiis est donatus aureis

armiUis plus 160,
octo, torquibus 83,
liaslis 18; plialeris ilem donaliis esl quinII.
Phaleris
Gell.
quies viciesque
2,
anrca
equiles donantur Liv. 39, 31.
cingiila bullis cf. 7, 4b3.
De cingu-

360

dicitur haustus esse; quodsi ferimus illo

loco ut mullis aliis, poterimus etiam hoc

loco tolerare.

Deinde quuni

iani illi anti-

P.

454

VIRGILIl

MARONIS

rapit, atque humeris nequidquam fortibus aptat,

galeam Messapi habilem cristisque clccoram
luclui^ Excedunt castris, et tuta capessunt.
Intera praemissi equites ex urbe Latina,
Cetera dum legio campis instructa moratur,
Ibant, et Turno regi responsa ferebant,
Tercentum, scutati omnes, Volscente magistro.
lamque propinquabant castris muroque subibant,

Haec

Tum

Quum

immemorem,

Prodidit

Et

venirelur.

versus

si

non verisimile

aHquamlo,

liii;

(iueuKiuam de
Rhamnele Remuli nepole dubitasse; sed
iile Asper, et alii
quum adesset v. 363,
non poterant Rhamnetem intelligere, quo
eieclo de eo non dubilassent.
lam vero
qualem sibi finxerunt illum hominem, qui

hunc versum
illud eliam

inlulit?

addidit

magis

Non

igitur

vidit,

quis

versum, quo

obsciiraretur.

Quomodo

ad Rhamnelem pervenissent phalerae, dicere voluil; iiaque addidit versum, in quo

id non dicitur; formavit autem ad alium
Virgilii, sed lalem, quem ad unum omues
propler obscurilalem noiarent.
Recle iam
expiicuere versum Servius et Heynius.
Recle eliam, quod omisit illud Riituli

Rhamneti

ut

virtutis

esset

praemium

(lovaverunt, poeta vituperatus esl. Sed

poluit haec supplenda relinquere legenlibus et si hic illic eliam in hoc libro imperfecti operis signa cognoscimus, non est
caussa, ul versum eiiciamus, qiieiu unus
Virgilius scribere poluil, alius uon potuil.
364. haec rapit: I)e slruclurae conformalione cf. 1
29.
nequidqnam
aptat non fructurus" S.
aptare c.

dat.

18, 88.

365. galeam Mcssapi, quam invenit

iacenlem et sustulit, cuius splendore Euryalus proditur.
36(i. tuta capessunt i. e. pelunt loca.
u))i tutos se fore pulant.
cf. 11, 882.

3C7

449.

Nisus

367. Turnus
tinos excitavit,

et

caslra Rutulonini iiiemnla suni. quo cxeunt Nisus et Euryalus, ()ui ad laevam
defleclunl, ui ad Tiberini el Pallatium perveuianl.
PI. coni. Latinl.

369. regi. In aliquol Servii legilur:

est

esset nepos;

umbra

in

radiisque adversa refulsit.

expUcare
qui interpretes hunc versuui
desperarint
verisimile nnii
est
exstitisse vestigium, quo ail frautlem illam pererat,

370

procul hos laevo flectentes limite cernunt,

Et galea Euryakim sublustri noctis

nou

;65

Euryalus pereunt.

cum Rutulis et sociis Laet dum ii armantur, morae

inipaiiens ipse praecesserat.

Nunc
legio subsequitur,
quae dum in

eorum
campo

morantur, equiles C'r*Jcenli aulem erant

in
quavis legione
Romana) magistro
equitum duce castra petunt Turni, adventum Laiinorum nuiUialuri. lis eo loco

In

omnibus bouis re/j/s dici 1 ur invenluni."

Improbarunt regis, qui memores erant
versus 7, 600; sed Lalinum non omne
eo apparet, quod
deposuisse imperium,
poslea praeest senatui de reriim sunima
ad quem,
>'eque solum is,
consulenli.
sed etiam

is,

cuius

responsa

danliir,

no-

Iiaque regis probabile,

minandus esl.
Quibus iii 'Mss. sit
probatum a Plo.
regi, in qiiibus rcgis i. e. CLatini) Rb.
non dicit; is et ff^g- el Lfl. danl rrgi.
Quae deinde ea responsa fuerint, fruslra
quaeriinl
in

inlerpreles

promptu

sinl

el

Rb.,

negligant.

quum quae
Sc.

referunl,

sul)sequi pediialum.

370. sciitati: CIypei pediliim sunt,

scula equilum." S.
Id oninino verum non
Sculis, tit anlea clipeis. armali sunt
esl.
pedites.
Equidem non polui
Cf. 8, 662.
iiulagare lociim alterum. ubi equiles Romani scutati fuisse dicunlur; elsi hoc temere a Virgilio factum non arbitror, et
Lydiis ap. Lerscli p. 70 videtur firniare.
371.

muroque I>IRb2c2 el Serv. in plu muro^que Pyblcl. al. cf.

rimis libris.
8, 123. rec.

Rb. Caslra sunt Rululorum,

quibus Voscens appropinqual eodem tempore, quo N. et E. exeunt.
373. subluslri in

umbra, parum, non

enim lucet v. 403,

sed maligna.
Cf.
Hor. C. 3, 27, 31
Aorfe sublustri uihil astra practer vidit
et undas:, el ap. Liv. 5, 47 nnctc suhlustri Galli Capilolium ascendunt, quod
obscura nocle non poterant.
satis

illustri;

liina

374. immemorem, qui non putavii se

P/. dat
galea prodi.
que cf. 8, 12.').
v. 73 Quem galea pro et galea, deinde
V. 74, postea v. 72 mutalo quum procul u\ et procuL

AENEIDOS

LIB. IX.

455

Haud temere

est visiim.
Conclamat ab agmiiie Volscens:
quae caussa viae? quive estis iu armisV

State viri;

Quove tenetis iter?

Sed celerare fugam

Niliil

in

illi

silvas

tendere contra,

375

et lidere nocti.

OLiiciunt equites sese ad divortia nota

Hinc atque hinc, omnemque abitum custode coronant.
Silva fuit late dumis atque ilice nigra
Horrida, quam densi complerant undique sentes;
Rara per occultos lucebat semita calles.
Euryalum tenebrae ramorum ouerosaque praeda

380

385

Impediunt, fallitque timor regione viarum.

Nisus al)it: iamque imprudens evaserat hostes,
Atque locos, qui post Albae de nomine dicti
Albani; tum rex stabula alta Latinus habebat:

Ut

stetit, et frustra absentem respexit amicum.

Euryale infelix, qua te regione reliqui?
Quave sequar? Rursus perplexum iter onine revolvens

390

Fallacis silvae simul et vestigia retro

Observata legit, dumisque silentibus errat.

375. HuikI temere

scenle.

Cf.

mat ab n<rmine

visum

cs(

Val. Fl.

2.59

'A,

Sial.

'liphijs,

802 ConcUtmal ah

Vol-

CouclaTlielj.

a<rmine primo

4-,

/r-

gus.
377. quove tenetia iter, ul 1, 370.
nihil tenderc contra: ,,Niliil conira reiiani lendo contra sermonem
sponderuiii

tuum

e.st

ISihil

respoiiiieo

lihi."

coulra

lcndcic

illi:

Pl.

S.
el

coni.

celcrare

fufram.

sua

nain I.aiini in

lerra vias el seiniias iio\eranl.

380. hinc atque

abitum

hinc

cf.

162.

I\l

l)2c

legilur.

383. iuceftat lVIlPR)'b2c duccbat M2bl

Ulrumque ap. Serv. Cf. Prop. 2, 11, 17
Ante pedes caecis lucebat semita nobis.
rara i. e. Lic atque illic lucebat cf. 4,
131.
e.

fieri

Si ducebat accipiinus, seniila rara,

inlercisa et inlerrupla ducil, quod

nequit.

385. regione viarum cf. 2,

Tiinor jpse a recta via abducit.

impru

nieminit sodalis sui.

dcns sc. remaiieiiiis Euryali"

evadere c. acc. 5, 689.

S.

387. Atque locos MPRyb atque lucos

ac lucos coni. Ld. Forlasse iieque
versus noslri poelae
liic neque sequeiis
est : el v. 388 etiam E. HofFmannus dani-

c.

Esset

lib.

f'"

Nos

P/. Aif. coiii. /ocis.

nielius efco//e.s"

nescimus quos /occ- significet.Romani Virgiet noslrae

lii lempore sine dubio tenebanl
iiunc conieelurae vanae sunt, neque ver;

aditum

!>r2PRVylI)l
,.I\lelior esi leciio abitum, quain udilum^
cingunt eniin silvani, ne abeanl, non, ne
custode.
cf. Gr.
adire possinl." S.
360. b. Sic singiilaris, ubi pliiies cogilanlur disposili
1, 564. 11, 516. 546.
Ov. M. 14, :354 cirCf. 2, 20. 4, 588.
cumfusus salellus Claud. in Ruf. 2, 13
milite cinf^or.
Coronnre pro circunidare
apud poetas inde a Lucrelio; ut corona
cf. 508. 551. 10, 122. 11, 475, de coetu
boininuin cingeute etiaii) apud Ciceroneni

i.

Ititus esi,

navil, ,,/oriM conl. Egnatiiis

ad divortia nota,

379.

Sisus ahlf: ,,Bene nieminil veloquam ei dedit 5, 318." S. Hoc

eiiam ex iialura, quod landem, ubi ipse
386.

cilaiis,

737.

quis
sus eiirere licei
sus sensu carenles?
;

:Sa8.

stabula alta

cf.

eniiu inlulit ver-

10, 723.

390. Euryalc infelix .

vulgatae Euryalc, infelix

que bonum

M.
.

Praesiat
elsi

ulrum-

est.

ita ui
391. Hic versus niejius abest
iungalur regione silvae, quomodo dicilur
regione viae v. 385. Nam sine uUa
haesiiatione reverlendura est. Dura v.
praeferam signa sic posita
relinetur,
;

quave sequar?

silvae, ralioni alleri,

qua

silvae? scribitur, neque enim

sequar, .
revolvens
ea quaesiio Niso apia est.
simul et cf. 10, 856, aul quae ad v.
403.
Non quia
393. dumis silentibus.
.

gradu suspenso
edere volebat";
tara longe

et quieto iinllura

sonum

sed significat silentibus

Nisum remolum esse ab Eu-

P.

456
Aiidit equos,

Nec longum
Pervenit,

VIlir.lLII

MAROMS

audit strepitus et sigua sequentum.

in

medio tempus, quum clamor ad aures

quem iam manus omnis,

3*J5

ac videt Euryalum;

Fraude loci et noctis, subito turhante tumultu,

Oppressum rapit, et conantem plurima frustra.
Quid faciat? qua vi iuvenem, quibus audeat armis
Eripere? an sese medios moriturus in hostes
Inferat, et pulchram properet per voluera mortem?

400

Ocius adducto torquens hastile lacerto,

Suspiciens altam Limam, et sic voce precatur:
Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,
Astrorum decus et nemorum Latonia custos;
Si qua tuis unquam pro me pater Hyrtacus aris
Dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi,
Suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi:
Hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.
Dixerat, et toto connixus corpore ferrum
Coniicit.
Hasta volans noctis diverberat umbras
Et venit aversi in tergum Suhnonis ibique
Frangitur ac fisso transit praecordia ligno.
Volvitur ille vomens calidum de pectore flumen
Frigidus et longis singultibus iha pulsat.
Diversi

circumspiciunt.

ryalo,

nihil

ut

audiret.

Poslea

Hoc

propius

394. signa sc. sonitu, voce ut 10, 265.

398. Euryalum lurbatnm et frustra resislentem abducunt.
rapiunt
Pl. coni.

conantem.
400. ,,jn enses f)uidam legunt et nieputant guam in /io.<t<e." s. rec. Bb.
hostes niRVb.
Igitur in hostes firmaiur
lius

libris.

re taclus

suum

Ipsa

interponit poeta iudiciuiu.

Tenlat Nisus ex occulio missis iaculis

hostes turbare atque ita liberare Euryalum.
402. ocius cf. 8, 555.
403. altam lunam et MPybc al. altam
ad lunam et RV. Eiecerunt et iam PI.
et Ld. Bk. coni. .S'. altum.,
Lunam sic
rec. Rb. IVg. reiinet et et addit
Utuntur inierdum veteres scriplores taii
oralione, quae ipsa perlurbaia turbatam
mentein vel loquenils (Id concedere par
esl) et ageniis Cu' h- L, Quod concedi neguil, neque enim agenlis sunt verba Nisi
sed narrantis poeiae) indicel."
Nondum
(jiiod

igitur et

iusta explicaiione defendilur.

415

bus saepe. Ila Tib. 3, 4, 15. cf. 2,

161. 4, 317. 6, 119.
407. Pl. coni. sique ipse.
408. ThoIiis proprie esl veluii sculiiin
breve, quod in niedio leclo esl
in quo
Irabes coeunl; (cf. Viiruv. 4, 7.J ad
quod dona suspendi consueveriini. (C'f.
,

Val.

FI.

1,

57.

Nisus iaculandi perilus cf. v. 178.

404. praesens cf. 12, 1.52.
405. decns cf. 10. 507.
40(j. si pro siquidfm ; ilaque in preci-

Siai.

Silv.

omni exuvias Diana

I,

4,

33 acci-

tholo.)

.Aedes
debere, Veslae
Dianae, vel Herculi vel
Mercurio." S.
De donis ad fasiigia et
in foribus lemplnrum snspensis cf. 3. 280.
409. Non poierai tol homines unus vincere Nisus sed lurbare eos lenlat, ul
Euryalus possii evadere.
410. toto corpore: omnibus corporl.s
viribus: iia 10, 127. 12, 920.
Adde
11, 313.
412. adversi Mss. el Serv. qui variis
teniaiis hunc locum unum esse de
viis
insolubilibus falelur.
Recenliores dederunt onuies arersi, quod nunc iii duobus
Mss. reperluni est.
abversi dat Itb.
413. fisso ligno: Hasla magno turbine
adacia frangitur.
Sanguinis exspi414. Lucr. 2, 354.
rans calidum de pectore flumen.
415. Cf. 333, G. 3, 506 imaquc longo
Tac. Hisl. 3, 10
ilia singnltu tendunt.
pectus aique ora singultu quaticns.
pil

aulem rolundas
,

Quid faciat .... morlcm

410

acrior idem

aggressus audii equos.

401.

405

Iribus diis diciint

fieri

AKNEinOS

457

LIB. IX.

Ecce aliud summa tekim librabat ab aure.

Dum treiDidant, iit liasta Tago per tempus utrumque
Stndens, traiectoque haesit tepefacta cerebro.
Saevit atrox Yolscens, nec

teli

420

usquam

conspicit

Auctorem, nec quo se ardens immittere possit.

Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas
Persolves amborum, inquit; simul ense recluso
Ibat in Euryalum. Tum vero exterritus, amens
Conclamat Nisus; nec se celare tenebris
Amplius, aut tantum potuit perferre dolorem:
Me, me: adsum, qui feci; in me convertite ferrum,
Rutuli! mea fraus omnis; nihil iste nec ausus,
Nec potuit; caelum hoc et conscia sidera testor;
Tantum iufelicem nimium dilexit amicum.
Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactus
Transabiit costas et candida pectora rumpit.
Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus
It cruor, inque humeros cervix collapsa recumbit:
Purpureus veluti quum flos succisus aratro
Languescit moriens, lassove papavera collo
Demisere caput, pkivia quum forte gravantur.

425

430

4o5

At Msus ruit in medios, sokmique per omnes

Volscentem petit; in solo Volscente moratur.
Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque
Proturbant. Instat non setius, ac rotat ensem
Fulmineum, donec RutuH clamantis in ore
Condidit adverso et moriens animam abstulit hosti.
Tum super exanimum sese proiecit amicum
Confossus, placidaque ibi demum morte quievit.
416. (livcrsi, nach verschiedenen Seicircum^^piciiint liinenliuin est.
ten hin.
hoc acrior, quod videnlur terreri.

librabat ab aure: ,,gestus

417.

iacu-

cf. Ov.M.2,31
Dextra
fulmen ab aure misit in aurigam. 624 maUeus
dextra libralus
ab aure.
Hasia ire dicilur Siat. Tlieb.
11, 38. sagilla Ov. M. 8, 695. Luc. 1,

lantisexpri!niiur."S.

229.

Cf.

12, 283.

418. it MPyhc prob. Leh. Ld. iit Py

Ilaque y ar. Rb. ab uiraque parie sial.
cf.

9.

420. teli auctorem: Ila teli aulor qui

misit Ov. M. 3, 349. SiL 4, 467.

422. interea donec ille invenitur." S.

esse viderat v. 372 sq.
Sic. SiL 2, 240 Tu solve interea nobis,
bone ianitor urbis, snpplicium.
Confert
cum lioc loco Macr. 6, 1
Ennii verba:
nam mi calido das sanguine poenas.

Duos enim

423. ense recluso; nunc ensem slringit,

Hon anlea, quum cepit Euryalum.

445

so. pelile, inlerficiie, ,,esl

inlerrupla locuiio dolore lurbaii" S.

429. coi)<:cta,
runl.

Cf.

432.

4.

ejis/s

libraturn

me

427. me.

440

liinc

amatum.

quae facla nostra vide-

167.

transabiit R. verbum Slaiio

Tbeb. 2, 9 ensis transabiit

Sic.

costas, 9, 126 hnsta

Similia, 6, 510. 713

medium

PoUten.

FL 4, 510
rapidopopiitos atque acquora
et

Val.

turbine sic
transadigit l\l2Py.
longe transnbeunt.
loco
12, 276 videlur probari, sed non
bene coniungilur adactus transadigit.
433. leto dal. cf. 8, 566.
447. demisere perfeclum in comparaSimjlis coniparaiio 11,
lione cf. 2, 380.
Hom. II. 8, 306. Ov. M. 10, 190.
68.
Calull.11,23 Cecidit velut prati uUimi flos
praetereunte postquam tactns aratro est.
441. proiurbant , a Volscenle ciipiunt
amovere. Cf. de conatu 6, 468.
em PR. cf.
444. exanimum Mbcy2.
Simile ap. Sil. 17, 465.
4, 8.
445. placida morte quievit, qui cum
amico, eius mortem uKus, nioriatur.

P.

458

VIRGILII

MARONIS

Fortuuati ambo! si quid mea carmiua possuut,

Nulla dies unquam memori vos eximet aevo,
Dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum
Accolet, imperiumque pater Romanus habebit.
Victores praeda Ilutuli spoliisque potiti,

450

Volscentem exanimum flentes in castra ferebant.

Nec minor in castris luctus Rhamnete reperto
Exsangui et primis una tot caede peremptis,
Serranoque Numaque. Ingens concursus ad ipsa
Corpora seminecesque viros tepidaque recentem
Caede locum et plenos spumanti sanguine rivos.
Adgnoscunt spolia inter se, galeamque nitentem
Messapi, et multo phaleras sudore receptas.
Et iam prima novo spargebat hmiine terras
Tithoni croceum linquens Aurora cubile,

lam

infuso,

sole

Turnus

arma

in

iam rebus luce

viros,

455

460

retectis

armis circumdatus

ipse,

Suscitat aeratasque acies in proelia cogit;

447. Cf. Avien. desc. lerr. 259 memori
laus semper ptillulat acvo. Ulruni nia-

non polest simpliciier /jater

genles ad auxilium Turni venerinl, possunt communi nomine Riilulorum compreLendi, et iain illi equiies v. 428 Rululi
et ipse Volscens v. 442 Rululus diciiur.
Quare opus non esl conieclura Pli: praeda
Fjurijali. quae aliis de caussis eiiam improbaiur. ff'ir. nuiialorum nomiiiiim Ruiulorum et Lalinoriim exempla alia alTerl
10. 3.00. II, 518. 603. 618. 629. 869.
Cf. 10, 512.
454. Niimaque: Hunc anlea inier caesos non nominavil, ut ex boc loco inInde
leUigamus plures esse occisos.
Schraderus coniecit Lamoquc cf. v. 334.
Cf. 593.
Serraniis iiiemoratur v. 335.

liomanus dici, elsi .\usonius praef. art

Theodosium v. 21 Tu modo tc /;> .esse,
patcr Romane, memcnto^ el Horaiiiis ad
Augiislum C. 1, -', 50 hic ames dici pnter

liypallage esl pro iepidum locum reccnti

caede.
L'nde mulii legunt tcpidumque
C.^IPRyl) rerenii CPyO cacdc locum.-'-

atquc priiiceps; neqiie ila adiilalur Vgl.,

sempilernum ut eius dicai fore iinperium.
Pl. coniecit: impcriumque orbit liomanus.
Gt. coni. patewt pro pater. IVJirum, quod

S. Non esl bypallage cf. 1, S sed ubi

caedes, ibi saiignis esl ; hinc Ov. i\L 4,
125 Arborci felus adsperfrine caedis in
atram vertvntur facicm et Luc. 7, 294

Servius niliil annoial.

Hoc epiphoiiema docel, aliquam de amicis his Iradi-

immcwia populos

gis sobriuni

sil

vides.

448. (lomus Aeneae, eius posteri.

Dum

Capiioliuin inimobile accoleni, quod semper fore boniini Romano persuasiun erat.

449. Paler Jiomanuf est sine dubio

luppiler Capiiolinus, sumnius deiis, opii-

mus maxinius; alQue is esl paier Romanus i. e. Ronianoruin, guae gens in

cf. Prop. 4, 1. 7
Tarlovis est luiela.
peiiisque pater nuda de rupe tonobat.
De Auguslo accipere, qiiod fecil ff^g,
QLd. expl.: der roinische Biirger) non

licel

nam

is

lam

fuisse

famam;

cerie

iia

Vgl.

4rty>.

in caede naiantes; sic

818 abluta caede legiiur.

Spumat
456. spumanti sanf^uine yb.

dum

sanguis,

quum
ces).

viri

effundiiur; effunditur auiem,

noiulum

morlui sinl fsemine-

spumantis IMPR videniur

ex sequenle vocabulo
pleno M plenos PRyc.
s

458. Luctus Rutulorum de iis,

450
quos Nisus et Euryalus occiderunt.
450. Mirum esl, quod qui v. 367 Latini videnlur esse
nunc Rutuli dicunlur;
ila V. 517 Rululos dixit,
quos v. 505
Volscos nominavil.
Quum tamen eae

Tcpidaque rccentem raede locum

infra v.

vult

nec minus Ov. Trisl. I, 5. 23. 9,

33, Slat. Theb. 10, 447 ita ioquunlur,
quasi revera e.xsiiierinl. Comparari poiest
cum his e.xlremis versibus Stat. Theb. 10,
442 sq. Sil. 4, 400.
accipi,

,,

459

cf.

2,

755.

472.
Rutuli Teucris Nisi
Euryali capita ostendunt.

459.
bitur cf.

461.

dare,

ailraclo, ut conlra

Tempus matuiinum
11.

182.

iam-iam

cf.

lidem
5, 857.

et

varie descriv. 4, 584. 5.

AENKiDOS

LIU. IX.

459

Quisqiie suas variisque acuunt rumoribus iras.

iu hastis
^dsu miserabile!
Quiu ipsa arrectis
Praefigunt capita et multo clamore sequuntur

465

Euryali et Nisi.
Aeneaclae duri murorum in parte sinistra
nam dextera cingitur amni
Opposuere aciem
Ingentesque tenent fossas, et turribus altis
Stant maesti; simul ora virura praefixa movebant,
Nota nimis miseris, atroque fluentia tabo.
luterea pavidam volitans pennata per urbem
Nuntia Fama ruit, matrisque adlabitur aures
Euryali.
At subitus miserae calor ossa reliquit;
Excussi manibus radii revolutaque pensa.
Evolat infelix, et femineo ululatu,
Scissa comam, muros amens atque agmina cursu
Prima petit, non illa virum, non illa pericli
Telorumque memor; caelum dehinc questibus implet:
Hunc ego te, Euryale, adspicio? tune ille, senectae
Sera meae requies, potuisti linquere solam
CrudelisV nec te, sub tanta pericula missum,
Adfari extremum miserae data copia matri?
Heu, terra ignota canibus date praeda Latinis

461. acjes cogit (juisrjuc

suas M.
Quisque dux suam acieni inslru.xii.
suos PH"/ljc. el S. ..quisqiie suos sc.
coiuiles."
Sed ulruni nialis, inversa est

slruclura, et uiruuique addil aliqtiid super-

Quare

iunge:
'1'urnus in
acratnsc/ue a.
in pr. coirit; quixfjue suas iras acuit cl
variis quidetn rumoribns. cf. Quisfjiic
suos i^atimur Manes. 6, 743.
Acxiunt
rumoribus iras, duiu sihi narranl
quas
caedes duo Troiani ediderini. apud se
ipsos irain augenl el ulciscendi cupidineni.
Cf. 12, 5yo.
vacuuui.

nrmn

viros

ila

siiscitat,

4H6. capita Kuryali ct A7si, in Iiaslis

figunl et sequunlur.
Ira Rululornm osienditur ex eo, quod capLia caesorum Troianuruni decisa praeferunt ct sequuntur
sc. capita E. et N.
Quod lam facili
victoria lantopere glorianiur, omen esl
maiorem eos non reporlaturos.
467. E. et N. ex inlerprelamenlo //n.
censel esse iiatum; P/. coni. Quin ipsa
E. et N. (_miserabile) i. h. P. c. e. m.
c.

s.

Aeneadae.

470. tenent.
8, 653.

tuentur,

defendunt" S.

471. waesti, quod conalus Aeneam

arcessendi irritus factus esl; simul moventur morle sociorum, qui viam (enlaverunt, suamque in iis augurantur sorteni.

473

Euryali

502.

470

475

480

485

iiiatcr

in furorein

acta.
47.^.

pavitlnm,

47(i.

rarlii

cf.

4, 22.

14.
Cf.
qiiae
de
.Vndromaelia. accepia llecloris caede Hom.
II. 22, 488 T^i; d' tW.ix^T} yvia, ;};/[/{.
df oi txTTfCf y.f-Qxig.
revoluta. rcrvirrt,
cf.

7,

qiiuin

deieceril.

477. fcmineo
11, 782.'- S.

el

uhilatu
878.

479. 7Jon iUa virum

,,in)palienli,

elc.

dorls est, alierum saluiis." S.

illa cf.

481.

1,

..unum pu-

illa

3.

hunc

explicari,

ila

vel

i.

e.
.,(alem"
polius hunc,

S.
ul

ul

solet

nunc est
enim in

foedalus el discerpiiis; capui

hasla praefixum videi; iion illum aelale
ille M. alii.
florenlem.
illa vulgaia,
correclum, quod sequilur sera requies.
482. Uequies seneclae iuvenis dicilur
e(iam 12. 57.
483. Crudelis cum vi in apodosis fine

et initio

versus posiluin

es(.

484. afari cf. 2, 644.

485. ignota: Aliena in (erra niori
seniper miserum habiium est.
,,Schwer
ist es in der Fremde sterben vnbeweint.^^
Accedit illa aniiquorum
Schill. Junscfr.

temporum

crudelilas,

proiiciebanlur

cf.

qua hostium corpora

Hom.

II.

1,

ini(.

et

qua insepuKos censebant quiescere

non posse cf. 6, 325 sq. Ulrum quibus

opinio,

460

P.

VIRGILII

MAROMS

Alitibiisque iaces! nec te tua funere mater

Produxi, pressive oculos, aut volnera lavi,
Veste tegens, tibi quam noctes festina cliesque

Urguebam et tela curas solabar aniles.

Quo sequar? aut quae nunc artus avolsaque membra
Et funus lacerum tellus habet? Hoc mibi de te,
Nate, refers? hoc sum terraque marique secuta?
Figite me, si qua est pietas; in me omnia tela
Coniicite, o Rutuli, me primam absumite ferro;
Aut tu, magne pater divom, miserere, tuoque

490

495

Invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,

Quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.
Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnes
It gemitus; torpent infractae ad proelia vires.
Illam incendentem hictus Idaeus et Actor,
Ilionei monitu et multum lacrimantis luli
Corripiunt, interque manus sub tecta repommt.

Mss. sil data an daic. iieque ab IJno

a Rbo (ioceinur. Pl. coni. lacerande L.
dalc. Vocaiivi usus inenioin

niorie

iieque

ad

ralur

48(5.

nuUo

947.

12,

tua fvnera mater sensu fere

te

uitii

cuiu

ft^^go

Servil

accipis

Fiineras auleni dicebanl, quasi

/i/fic>'ea, ail quas peninel funus", quae
res a nullo allo scriplore Iradldir, neque
verbuni Ijene est deiivalum; et unus
locus Ennii, quo legllur ap. Cic. Tiisc.
1, 4!), el C.M. 20 nec funcra Jletum fuxit
verba:

iani

nunc legllur
1 funera
sit
funera mater

aliler conslitutus esl et

ec funera fletu fnxit.,

accusaiivus.
te
tua
MPRybc. S. Nonii Donali Macrobii exenipl.
te in tua funera Pseudodonatus, enim
tua funera Morel. sec. c^o tua fuvera
Parrhas. te et tua fuucra Heunianniis
tristia fiinera Burniannus flctu fxinera
Peerlkampus, ingeniose. te tua funere
Petrus Beinbus Cconleciura probabili cf.
4.
98) taeda funera Hoffniannus Librorum scripiuram sic inlerpreior: nec le,
imino tua funera produxi.
Conlra tua
tegens coniunxil Ladevicus
funera
posiiis 488. 89 anle 487" Rb.
487. produxi: Luc. 2, 297 Ceit morte
.

parentem natorum orbatum, longum

producere funus ad tumulos iubct ipse
Slal. Silv. 2, 1, 19 Ipse etcnim
dolor.
tecum nigrae soUemnia pompae
et
puerile fcretrum produxi
Durere

funus

usilaiius est.
pressive oculos.
Morlui claiidere oculos solebat proxlraus
cf. Ov. Her. 1, 113 Respice Laertem ul
iam sua lumina condas.
vulnera
lavi. Solenl feminae maxime in affiniuni

500

solatium habere, si oninia, quae

funus periinenl, curaverunl.

niorliii

488. veste tegens. Voluii inaier filiuiu

preliosa veste, quam vivo decus pularat
fore, ccrle in morie ornare.
Legiinus
aulein eiiam Romanos
mortuis vesles
indidisse
splendidlssimas.
Festina,
cupida operis perficlendi.

489. qiiam urgcbnm: ila Marl. 8, 33,

Tam leve nec bombij.v pendulus urget
opus
et cf. 12, 944.

16

492. ^oc
propter ea;

propler lioc, ut eo
238. .Sed praeslal id, ut
aniecedens Jioc, accipere pro accusalivo.
ablal.:

1,

496. invisum caput ; invlsa slbi vidediis, cui lanluiu lualum iniposilum sit.
Slc 2, 647.
499. Quid sil infractae r.f. .5, 784.
torpcnl iufraclar cf. 4, 22.
Sane
adspecius inairls fillum Iiigenlis ab liosle
foede Iruncatiim, non polult pugnandi facere ardorem mlliiibus, qui mox sibi ipsis
idem impendere puiabanl.
Hinc dlcllur
eiiam luctum incendisse i. e. fervidlorem,
acriorem fecisse; neque eiiim id slmplicf. 5, 455.
citer est augere.
501. lacrimanlis luli: ,,Puero dal lacrimas, cui potest sine pudore, viris fortibus lanlum dolorem." S.
502. Inter manus zwisdien den Handen 2, 681. 8, 619. II, 311. formula ex
aniiqiio usu servala per omnium scriptorum
serlem Cic. Verr. 5, 11, 28 ut aliusinter
manus e convivio, tamquam e proelio
auferretur. Caes. BC. 2, 2 aggcr inter
manus proferebatur. Sic Liv. Sen. Tac.
cf. 11, 311.
liir

AENEIDOS

LIB. IX.

4G1

At tuba terribilem sonitum procul aere canoro

Increpuit; sequitur clamor, caelumque remugit.
Accelerant acta pariter testudine Yolsci,
Et fossas implere parant ac vellere vallum.
Quaerunt pars aditum

Qua rara
Non tam

et

scalis

505

adscendere muros,

acies interlucetque corona

spissa viris.
Telorum efFundere
est

contra
genus Teucri ac duris detrudere contis,
Adsueti longo muros defendere bello.
Saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua
Possent tectam aciem perrumpere: quum tamen omnes
Ferre iuvat subter densa testudine casus.
Nec iam sufficiunt; nam, qua globus imminet ingens,
Immanem Teucri molem volvuntque ruuntque;

Omne

Quae

stravit Piutulos late

armorumque

510

515

resolvit

Tegmina. Xec curant caeco contendere Marte

Amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo
Missilibus

520

certant.

Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam

Pinum et fumiferos iufert Mezentius ignes;
At Messapus equum domitor, Xeptunia proles,
Rescindit vallum, et scalas in moenia j^oscit.
Vos,
Calliope, precor, adspirate canenti,
Quas ibi tunc ferro strages, quae funera Turnus
Ediderit, quem quisque virum demiserit Orco;
Et mecum ingentes oras evolvite belli.

524.

Rutuli impetura faciuQt in

castra Troiana.
503. Cf. Eimii versuni: Jt tuba terribili snniln taratantara dixit.
Lucluosani iniagiiieni malris furiatae viviila .se({uilur coepli descriplio proelii.
505. testudine sc. scuioruni. Alii lestudine lecli per fossam prodire et val-

503

lum

vellere

ascendere,

Quomodo

sludenl,

quos

rari

alii

muros

scalis

miliies defenduiil.

facienda, si vallum
vel murus asceiidilur, docet I<iv. 44, 9.

Tesiudo
prosit

tesiudo

aulem

agenda est,

520. cerlant c. inf. cf. 4, 443.

521. Etruscam pinum; ipse enim est
Eiruscus, et Elruria ea arbore abundabai.
524. i>Iezeiiiius flammis, Messapusscala
adoritur castra.

525

525.

Fossas complere e\ vellcre vallum

iungil Caes. BG. 5, 51, /. c. et scindere
vallum 3, 5. Scinderc vallum esl v. 146,
524.
513. Cum FMPR. Rb. coni. et rec. num.
515. nec iam snfficiunt ad sustinenda
bostium tela.
517. Rutulos Pi. coni. f"o/scos cf. 450.
perfrin-

sculorum complexum.
518. caeco Marle, quod fit sub testudine.
Altende autem, (luoties lestudinem
variaverit v. 513 tectam aciem., 515 glo-

Turrim

muUos

miliiibus.

armorumque resolvittegmina:

4S9.

ut

506.

gil

bus <n-ens, 517 armorum tegmina el

nunc caeco Marle. Similia cf. 3, 46.
Quum tesiudine capere noii possenl caslra, iam ex longinquo missilia iaciunl,
ut a muris Troianos prolurbenl.

sit

pariler

525

f'os

aulem

liope

deiicit

Turnus,

caedit.

Calliope

cf.

140.

1,

TiQOcpi-QiOTurr]

Cal-

andasaiv

quare invocaiur a Sil.

adspirate
canenti dum
cf. 2, 385.
i.
e. faveie
canil
non esl, qui canere vult. Cf. 2,

Tbeog.

Hes.

3, 222.

79;

12, 390. luv. 4, 34.

111.

527. demiserit Orco cf. 2, 398.

528. oras evolvite belli: Ila Ennius:
qui potis ingenlis oras evolvere belli.
Orae oninino pro regionibus extremis

Hinc

erii exlrema
primum proelium,
ante acla sunl, non possunt

ap. Cic. >Ian. 9, 23.

belli i. e. iniiium,

pars

nam quae

die

P.

462

VIRGTLII

MAROMS

[Et meministis enim, divae, et memorare potestis.]

Tiirris erat vasto suspectu et pontibus altis,
Opportuna loco; summis quam viribus oranes

Expugnare

summaque

Itali

evertere

opum

530

vi

Certabant, Troes contra defendere saxis,

Perque cavas densi tela intorquere fenestras.
Princeps ardentem coniecit lampada Turnus,
Et flammam adfixit lateri; quae plurima vento
Corripuit tabulas et postibus haesit adesis.
Turbati trepidare intus, frustraque malorum
Dum se glomerant, retroque residunt
Yelle fugam.
In partem quae peste caret, tum pondere turris
Procubuit subito, et caelum tonat omne fragore.
Semineces ad terram, immani mole secuta,
Conlixique suis telis et pectora duro
Transfossi ligno veniunt. Vix unus Helenor,
Et Lycus elapsi; quorum primaevus Helenor,
Maeonio regi quem serva Licymnia furtim
Sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis,

Ense

levis

uudo parmaque inglorius

iusto

tanluni iniiia sed

loruni;
S.

i.

e.

bello

nam

detur

quum

orae

Aiit

sunt

e.xiremiiales.''

Hoc

loiuiu bellum.

placel.

versiis

legitur

Poiuil a librario iiiferri ex allero

loco; poiuit omiiii ut superfluus. Si abest,
nihil desideramus, si adesi, non abundat.
miserit.

Delei P/. IFg. Rb. Ld. Gr.

530. Aggrediuniur Rululi lurrim ligneam
on tevallum e.xsiructam, (|uae ab adversa
parle incensa concidit omiiesque simul
duobus,
defeiisores sepelivit, exceplis
quoruu unus Lycus per fossam effugere
et

murum conscendere

coiiaiur.

pon-

tibus allis i. e. aliis labulaiis, quae poteranl Troiani demiltere, aique iia ad
inuros remeare; vasto si/.s/jectu esl altissima cf. 6, 579; opportuna loco, unde
Troiani lelis hosles arcere poleranl a
Iiaque eam ex|iiigiiare
inurls el vallo.
antequam muros ipsos aggredebebanl
,

dereniur.
e Caes.

Ca propugnacula cognoscimus
BG.

8.

9.

531. suspectus cf. 1, 438.

534. densi: Iiaque et tela densa sunt.
fcnestras ui 2, 482.
335. princeps i. e. primus, postquam

alii

frusira (entaveranf.

336.

Flammam

545

alba.

cf.

7, 643, et
omiititur h. 1. a FMRybc. et S. E.vplicatur
Quare num
ap. S. iii alifH receniioribus.
a Servio ea facta sit e.\plicalio quaeriiur,
praeseriira quum 7, 645,
loco priore
quo legebatur, versum sileniio praeler-

529. Ideiu

540

8, 694. Et lateri affixii Turnus,

anie fruslra teniasseiii a fronte
aggredi lurrim. is saiis peritus ad laius
ibi minus obsessi cavemalleoluin adigii
banl ei rediius iis iniercepius esl flamnia.

,,Narraie

eiiani exlrenia bel-

haberi.

pro
iioii

535

afjlxit malleolo ut vi-

plurima fit i. e. crescit vento. cf. 6,

659.
537. postibus haesit adesi^i cf. 4, 22.
.539. relro residunt cf. 6, 751.
540. peste caret i. e. quae h. 1. esl
flamma 5, 683. Ad lerram deciduni et
,

obruuniur
vulnerant.

mole

aui suis se telis

Turris incensa a parie casiris
turris,

proxima, quum luiliies ad pariem Rutulis

opposiiam denserenlur, ubi corruii, cecidit
oppugnaiores versus,
non ad casira;
iiaque qui servaii sunl, mediis in hostibus
versanlur.
Turris autem lignea eral,
neque subsiructa.
546. Maeonio regi cf. 4, 216.
furtim cf. 4, 568.
547. sustulerat, ediicaverat cf. 203.
velitis: vetitis lege miliiari inielligiuius, qua servi a mililia prohibebanlur." S. cf. Plin. Ep. 10, 38. 39. Tamen
poiius videlur e.xplicare, quum paier ve-

taret.

548. Parma erat velilum.

Cf. Liv.
38, 21. I/ic (sc. veles) miles trlpedalem

parmam

habet et in destra ha^tas,

quibus cminus utitur-, gladio Hispnni-

ensi

est

Quod

cinctus.

pugnandum

hastis stringit
6f TtUQflT]
>7

gladium.
.

si

pede collato
in Inevam

translatis

est,

Polyh. 6, 22
OVGCC Tb)

7lSQiq)fQ7]g

AENEIDOS

Lin. IX.

4G3

Isque ubi se Turni meclia inter milia vidit,

Hinc acies atque hinc acies adstare Latinas,
Ut fera, quae, densa venantum saepta corona,
Contra tela furit, seseque haud nescia morti
Iniicit et saltu supra venabula fertur:
Haud aliter iuveuis medios moriturus in hostes
Inruit, et qua tela videt densissima tendit.
At pedibus longe melior Lycus inter et hostes,
Inter et arma fuga muros tenet, altaque certat
Prendere tecta manu sociumque attingere dextras;
Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus,
Increpat his victor: Nostrasne evadere. demens,
Sperasti te posse manus?
Simul arripit ipsum
Pendentem, et magna muri cum parte revellit:
Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cjxuum
Sustulit alta petens pedibus lovis armiger uucis,
Quaesitum aut matri multis balatibus agnum
]\Iartius a stabulis rapuit lupus.
Undique clamor
Tollitur; invadunt et fossas aggere complent;
Ardentes taedas alii ad fastigia iactaut.
Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis
Lucetium, portae subeuntem ignesque ferentem;

Emathiona Liger, Corynaeum

Hic iaculo bonus, hic longe
TQinsSov iXH

Ojj/J/tari

rrjv

StufisvQOv.

neque ipse olj aeiateiu iain facla

quae possel clipeo inscrihere,
edideral
poierai,

inscribenda curaveral, ut
ap. Ronianos.
Ita
et Ampliiaraus albo scuio uiiiur Aescli.
Seplem v. 588. arjfiu 6' ovn tTcfjv y.vmAoj" ov yuQ doy.iiv ccQiazog, u?.l' eivai
inglorius , gloTslsi.
sic 11, 711.
riam se regis esse iilium non prae se
Collapsa turri ab omni parie
ferens.
irnimpunt Rutuli.
Ouinia ad naiurain de551. ut fcra.
scripsisse Virgilium, docet quae iiarratur apud lavanos ligrium caedendaruin
facia siia
erat

non soluiu

ralio,

qua delecianiur.

Capso enim

in-

clusa ligris igne exciiatur, ubi tandem

prorumpil, iriplici se hastarum serie circumclusam videt, quo adspeciu iia acerbatur, ul furibunda siipra liastas salire
tentel, sed eo ipso tempore muliis locis

confossa pereal.
556. /?iter hustes et iela: quamquam
in mediis hostibus est. tamen recurrens
pedibus melior cf. 40.
murum aiiingit
Sunt summae
558. Tecta murorum.
murorum parles; muri enim ita videntur
exstrucli, et superior lapidum ordo plu-

560

565

570

fallente sagitta;

inglorins alba. cf. 7, 796.

qiiod nec suoruin niaiurum insi;i;nia gesiare

mos

555

sternit Asilas,

parmuqne

aul

550

viam defenderel, quod

est muri lectum.

t^ociorum attingere dextra-< , quoriim
ope ad niuruui eniiaiur.
Pl. coni. P.
tuta m.
559. pariier cursu teloque sec. cf. 2,
729.

562. pendentcm, sc. in niuro.

56;{. cycnum candenti corpore cf. 1,71.
564. lovis nrmiger c(. 5, 25.5.
sustulit perf. in comparaiione 2, 380.
56.5. quacsltum
quem maier mullo
balaiu quaeril.
De daiivo cf. 1, 440.
566. Murtius lupus: Marii sacer.
Clamor exoritur el vinceniium el viclorum, ut solel in magno aliquo pugnae
Rutiili Turni
discrimine. cf. 11, 622.
exemplo exciiati undique conlra muros

progrediunlur.
567. ,,.\gger esl, cuiuslibet rei coacervaijo.'' S. Sic agger moerorum 10, 24.
Explent fossam, ui iranscf. 5, 273.
grediantur.

568. fastigia sc. murorum.

571. Liger iaculo, Asilas sagilta interficit.

hic
572. iaculo bonus cf. v. 40.
ille , alter
alter
hic pro hic
scriptorum; sic E. IV, 56. A. 10, 9. 12,
hnnc, 7, 473.
hunc
342. et hunc
hac
hinc 10, 760. hac
Sic hinc

P.

4G4

VIRGIMI MARONIS

Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus;

Ityn, Cloniuraque, Dioxippum, Promolumque,
Et Sagarim, et summis stantem pro turribus Idan;
Privernum Capys. Hunc primo levis liasta Themillac
Strinxerut: ille manum proiecto tegmine demeus
Turiuis

Ad

volnus

ergo

tulit;

Et laevo intixa est

Spirameuta aniniae

adlapsa sagitta,

alis

lateri

.075

manus, abditaque intus

580

letali volnere rupit.

Stabat iu egregiis Arcentis iilius armis,

chlamydem et ferrugine clarus Hibera,

Insignis facie, genitor quem miserat Arcens,
Eductum matris luco Symaethia circum
Flumina, pinguis ul)i et placabilis ara Palici:

Pictus acu

liis 1, 106.
1, 467. hi
lentc aagitta idein 10, 754-.

57.1.

pro lurribuft

cf.

hngc

fal-

8, 6.i2.

576. Leviier hasia vuliieraius, vuliieri

maiiiiiu ailiuovei, ilemens, iiani iia reiuoio
clipeo (^legiuiue) .sagilla e.Y lougiiKjuu
lui.ssH per uiaiuiiii priori vulneri ailiuuiani
puliuones peiie:ral.
iii
580. .Spiraiueiila aiiiiiiae siinl piilniones.
5SI. slabat in armis cf. 5. ;-J7.
Noia
quanlopere varieiaiein poeia quaesiveril.
iiii.i.
P/. Gr. eiic. v. 581
582. piclns acn chlaniyiiem, de ,slruclura cf. 2, 273.
Jcu pingcre dixil

Ov. M. 6, 23.
De piciiiraii.s veet de clilaniydis usu vide 3, 483.
Chlamys pailiuin erat breve el couiparalur
cum sago Roinanoruin: j^kafivg, ro
nfQLrpFQlg y.al y.vy.J.oiidtg, ro iv avvrj&ticc
?.sy6utvov aayog
Eiym. ."VJagii. Nonius:
eiiaiu

slibus

Pulndamentum
chUimys

quae ntinc
538. Forma cognovoitis,

est

dicitnr.

p.

Alex. 26.
In
dexiro liuniero fibula conneciebalur, laciuiae dicebanlur nrsQcc.
Memoraiiir
apud Virgilium chiainys pida 3, 484.
crocea 11, 775, ferruginea h. I., auraia
Tac. A. 12, 56 et in ulroque
5, 250.
loco est feminarum
purpurea auro distincia 8,
167.
Ov. M. 14, 345. Suel.
Ner. 25 ^ero in veste purpurea dislinclnqne stellis aurcis rhlamyde. Cal. 19.
Maxiine purpurea videtur fuisse, elsaepius
duces Vgl. dicii osiro decorus.
Oiunino
sciiur

signis

el

Plul.

varii

fuit

coloris.

Chlamydem

limbus, {)uem videmus

scriplores memoratuin,
pictus sc. auro 4, 137.
meninm mililum cf. 8,
ap. Plaui. Rud. 2, 2, 9

in signis

nympha

ut

aliqua.

sc.

19.

5,

Neque

est

quae
maier

sed maler filii Arceiiiis,

Cybelen. Mnrtis MPRhc,

Eunaea Ceres,
/>f/.

inielligit

sed .Manis culius non erat in

Symaelhus

Sicilia.

fluvius in Sicilia ( /nre//a).

585. pinguis etc: quae sit senteniia

Palici prinium humanis
7, 764.
placabantur, postea quibusdam
hosiiis
sacris miiigaii sunl et eorum immulala
sacrificia; inde ergo placabilis ara, quia

cf.

miiigaia sunt eoruin numina." S. De Paquae aniiqui narranl cungessit Macr.

Adde Uiod. 11, 88. 89.
Sat. 5, 19.
qui
Eral igiiur Arcenlis filius Siculus

licis

At in
Primum
obscura aliqua.
..incertum ex qua recondiia historia Arcentem isluiu induxerii" S. in alqi. Deinde
novum quod unus Palicus memoraiur. fs
fortasse, quod iaiu Maronis aelaie, ut nunc,
unus lauium lacus sulfureus erat, quum

Aeneae

in

versibus

Sicilia se adiunxeral.

sunt

anlea fuissent duo.

.Sic

Ovidiusdixil olcntia
5, 406, sed

sulphurestao;na Palicornm M.
Ponl

2,

10,

25 olentia stagna

Palici.

palris noinen bis ponilur, filii

ei mairis. quae eo raagis erat nomiSed
quo obscurior eral narraiio.

lam Arceulis
sileiur

77.5.

Macr.

584. matiis
erat

nanda,

chlamydaii dicuntur niiliies; el venaiorum Ov. M. 14, 345.

Ciceronis tempore nolabalur, si quis in
pace chlainyde uiebaiur Romanus, ul L.
Sulla Imperalor Cic. Rab. Posl. 10., quod

Seneca

Graecum.

apud

et

eral

chlamydatos oppouit
de vil. beai. 2, l
coronalis sive peregriua vesle indulos i.
qui clari
iis,
e. infimae soriis liomines
Fcrrugo
suni iruimphis et honoribus.
Ferrugo esl
Hibera iia Cai. 64, 227.
ferrugine
culur nigricans cf. 6, 303.
clarns et ostro 11, 772.

aiubiebat

purpureus 5, 250.
Est aulem vesli588. 11,

hoc vesliinenlum

585

nobis possunt esse obscura, quae poelae

temporesaiisnoiaeranl. Nequesimilie loco,
quiesl 7, 761 sq., hunc fluxisse argumenlo
est,

loco
esl.
si

illuc
pro humentia ex hoc
Symaethia in muliis Mss. illalum
lam vero res obscura num fit clarior,

quud

non

Num

est a

potuil

Virgilio, sed

quisquam

ab alio illata?

tulia

inferre?

De

AENEIDOS

LIB. IX.

465

Stridentem fundam positis Mezentius hastis

Ipse ter adducta circum caput egit habena
Et media adversi liquefacto tempora plumbo
Diftidit, ac multa porrectum extendit arena.
Tum primum bello celerem intendisse sagittam
Dicitur, ante feras solitus terrere fugaces,
Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum,
Cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem
Germanam nuper thalamo sociatus habebat.
Is primam ante aciem digna atque indigna relatu

Micbaelis Progr. BIocliDresden. Is Pal

ici explicat
ul pud
ici, quod sint aquae pallenies.
Fonies enim sulpliurei e lerra biluminosa
aqua albicanie exsurgunt, ,,une ecume
blancliatre" Dolomieu.
Duobus foniibus
medio in lacu ebulliebai aqua; is locus
ad urbem Menas, Duceiii pairiain. Prope
Palicis

scrlpsii

uianii 56.

eral

ara, ubi iurabani

aquam

ei qui

iurabai in

(abulam,
scriptum erai, quae

ebullienieiu

qua iuramentum
non interibat, iurans

iniecit

in

si

hastis;

deponit liasiam
Sic funda iiiiQuae miiiuniur
funda massae plumbi, glandes dicuniur
cf. 7, 687. Liv. 38, 21.
Tac. H. 4, 17.
Saxis glandibusque et ceteris missilibus
proelium incipitur.
dextra, fundain arripiens.
lur Camilla 11, .579.

587. circum agit fundam, ut maior

vis icius.
cf. II, 579.

sit

588. Media tempora explical v. 750.

liquefacto plumbo sc. celeri volaiu,
ut puiabanl posse fieri; cf. Lncr. 6, 176
Ut omnia motu percalefacta vides ardescere, plumbea vero glans etiam cursu
longo volvenda liquescit; et Ov. M. 14,
825.

589. multa oslendit corporis procerilatem" S.

arena inteHigimus eum
cecidisse trans murum."
Et dormitantis
Virgilii hoc exemplum esse dicit H^g.,
improbant Hn. et Pl. Gr., qui v. 581
663 eiici iubent. At vero, ubi poeia di-

Et

in
si

summo muro

siabai

in

slabal

sieiisse

arenam

Arceniem?

decidii

non

in

murum.

P/. miraios est. quod funda, non

liasia
ulaiur Mezeniius; sed ipse Iioc
in libro disseruii ,
aliqua eiiam poetam

reliuquere legenlibiis supplenda cf. v. 294.

Sed miratur etiam quod dicitur hastis
positis non hasta posita
quasi nescial,
plures
hastas gessisse bellatores.
.

ille

Arcentis

filius,

ornatu

non in muro, sed in plano,

paullo remoius a muro, quo facilius,
siqiiidem ex more cerle elaiiorem locum,
Si non babebant alium, Troiani muniverant,
possei pugnanies conspicere. Qua desidia,
liosiem spernenie, exacerbaius Mezentius
lelo uiilur longius ferenle iclum, et quod
per curvaturara ascendii.

590

620.

Numano

Probra a

Tro-

in

ianos iacta.

ipsum lacuin est

Iiaque erai implacnbilis;

ac sic legi iubel Cluver, Hlicliaelis et iam
legisse videtur Laciantius.

xit,

si

595

insignis.

in

praecipiiaius.

586. positis

Quid

590

qaa
590. Ascanius ea aetaie fere esl
Conradinus regnum Iialiae affeciavit. qua
Scipio Africanus maior iam niiliiavit ad
Ticinum.
intentus
venatioui 4,
591. Ascanius
,

156. 7, 497.

593. cui
944. Frustra

erat

et

operam

habcbat
danl

cf.
12,
inierpretes,

quis fuerit ille Nunianus Remulus et

unde nomen suum acceperil, indageul.
Accedit quod praeier hunc Remuluro, a
Virgilio memoraiur alier v. 3bO, ei lenius
11, 636. Si hunc locum cum P/o eiicimus,
remanent lamen Aeneidi Remuli duo.
Nihil moror esse eliam ires.
Sed poeta
nomina hominum obscurorum fin.xit modo,
ut orationeni variarel el versus compleret.
Quid mirum, si eum diversis locis eadem
Quod male
nomina videnius repeiere.
nonnulli, qiium singulos homiues singulis
nominibus dicios putarent, ita suui interut

Virgilium dormiiasse dicereut,

homineui, quem iam mortuum
Sic
narravissel, in bellum reducerel.
>uma occiditur a Niso 454, fugatur ab
Aenea 10, 562. Sed duo suni Numae;
prelaii, ui

quum eum

ueque poeia

uiium se inlelligere signiSic Corynaeus aliquis memoraiur

6, 228, occidiiur 9, 571, caedii alium
12, 399: itaque saltem duo suni.
minorem. Maior erat luiurna 12, 139.
ficavii.

nlque indigna relatv.

595. digna
recle laudavit suos, iniuria autem
affecit Troianos el Troianorum deos.

Nam

ao

46G

P.

VIRGILII

MARONIS

Vociferans, tumidusque novo praecordia regno

Ibat et ingeiitem sese clamore ferebat:
Non pudet obsidione iterum valloque teneri,
Bis capti Pliryges, et morti praetendere muros?
En, qui nostra sibi bello connubia poscunt!
Quis deus Italiam, quae vos dementia adegit?
Non hic Atridae, nec fandi fictor Ulixes.
Durum ab stirpe genus, uatos ad tiumina primum
Deferimus saevoque gelu duramus et undis;
Venatu invigilant pueri silvasque fatigant;
Flectere ludus equos et spicula tendere cornu.
At patiens operum parvoque adsueta iuventus
Aut rastris terram domat aut quatit oppida bello.

Omne aevum

ferro

Terga fatigamus

versaque iuvencum
nec tarda senectus

ingens
Cf.

10,,

e.

i.

579

ingenii

claniore

ingens apparuit

hasta.
59B. Ileruni premunlur ubsidione, qui
iani seniel obsessi
sunt a Graecis.
capti ui 7, 295, quuni eoruni urbs capla
sit.
bis: ab Agauieinnone el Hercule.
Maliui lanien accipere capli a Graecis
quondam, nunc a nobis, quos effugere

non

polestis.

599. Muri laniuui a vobis morlem arceni, non vestra forlitudo; et tani ignavi
horaines bello sibi ius connubii pelunl!
Similis senleniia Turni v. 142, quem
imiiaiur .Numanus, ui eiiam v. 602.
601. Quis deus, vobis iraius, aul quae
potius demeniia vos impulil?
b02. Non Alridae nunc pugnant, sed
foriiores,

neque qui

insidiis

ceriamus

ut

Ulixes, sed palani.

603. Durum, quod omiies labores perferl. cf. 3, 94. G.
I, 63
Inde homines
nati, durum genus. Ov. M. 1, 414 Inde

genus durum sumus experienaque lahorum.

ab stirpe iia 3, 94, non exercitaiione lanlum. Ilem Avien. 918 Massa-

getae,

durum ab

stirpe gcnus, placidae

nescia vilae.
,\a<os deferimus

mens
ad jiumina

eic.

Id narraiur de Sparlanis

Germanis, (Claud. in Ruf. 2, 112

Qiios nascentes exploral gurgiteHhenus.')
Ilalos idem fecisse nescio quls alius naret

Silius, qui 4, 237

Virgilium
videlur esse, Hernicos rivorum
duraios dicil, non de infanlibus

raveril.

imiiaius

gelu

narrat.

610

604. gelu et undis cf. 1, 61.

603. venatu daiivus cf. 3, 541. aut
ablaiivus.
Pueri venalionem exercent,
qua bello aptanlur, ut apud Cretenses et
Invigilare vox poeiica.
Sparianos.
Silvas fatigant, quum mullum insint.
Iiem Val. 3, 21. De v. faligare cf. 1,
280.
Theocr. 13, 66 ulcofisvog OGO'
ifj,6yr]6Bv (OQsa %ai dgvfioig.
606. Pleciere equos iis ludus esl; .,das
Inque procelist Euch nur Spiel.'^' B.
losos lembum convertere fluclus Ludum
cornu,
habet Av. descr. terr. 385.
arcu ex cornu facio. Ita 11, 773. Ecl.
spicuia
10, 59. Sil. 2, 109. cf. 5,817.
cf. 11, 773.
607. E talibus pueris iuventus exsistit,
quae omnes labores et rei ruslicae et

sublaio.

005

teritur,

liasta;

596. novo regno, quod cuui uxore accepjsse videlur. Cf. Val. Fl. 2. 83 Coelicolas regni
sensit novilate tumentes
iuppiter.
397. seferebat, incedebat cf. 1, 314.
ingens cf. 12, 441, se extulit ingens,

clamore

600

sueia:

746.

7,

326,

ferre.

paucis

hinc

frugi sunt.
abl.

polest

facile

belli

parvo adhomines

contenti,

adsuescere
de or.

Cic.

et
3,

adsuetus
15, 58.

c.

Gr.

2.

Domat v.
domant

608.

miliiare Sic Sil. 8, 371.

yiequicula rura; iia

Et quatere arieie
exercere 7, 747.
niuros el concutere diciiur.
609. Ne in pace quidem arma deponunl, haslaque inversa pro siimulo ulunquo boves, si cessant, pungant et
lur,
Jiastris

impellanl.

610. Neque senectus eorum debilis esl,

sed sufficit armis ferendis; mulio eliam
Vgl. hoc
magis animi vigor manel.

laudel in Ruiulis mores

Romanorum, quales erant Fa-

ulilur convicio,

velerum
hricii,

Decii,

ul

Cincinnali,

Calalini,

alii,

ad omnes labores subAitamen taeundos, parci et pauperes.

les homines a Troianis vincunlur; unde
paiel, eos vel forliores esse, quamquam
Hinc in hoc convicio per
culiiores sinl.
forles

el

slrenui

AENEIDOS

467

LIB. IX.

vires animi mutatque vigorem.

Canitiem galea premimus; semperque receutes
Comportare iuvat praedas et vivere rapto.
Yobis picta croco et fulgenti murice vestis;

Debilitat

615

Desidiae cordi; iuvat indulgere choreis;

Et tunicae manicas, et habent redimicula mitrae.
vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta
Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum.
Tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris
Idaeae: sinite arma viris, et cedite ferro.
Talia iactantem dictis ac dira canentem
Non tulit Ascauius; nervoque obversus equino
Contendit telum diversaque brachia ducens
oiunes partes ex quibiis coaluil populus
Koiiianus laudaiur.
613. Siniillimum 7, 749. rapto vivere
sic Sall. lug. 15. 113. Liv. 7, 25. 22,

39

al.

crocoia (cf. 11, 7753 ei

4. 262} mulierum erai
maxiDie. iiidigna habebaiur viris. Omiiino
auiem Pliryges ei Lydi, quos subegeraiit
Persae el effeiiiinaveraiit, ob niolliiudinem
erani iiifaines, quibuscum miscentur aniigui
614. Vesiis

purpurea

illi

(cf.

Troiani.

615. iuvat indulgere choreis:

ul

Romanus,

quorum

e.x

fere saliai sobrius,

Obiicil

Graeci auiem in deoruni bonorem solebani saliare cf. Nep. praef. ei 6, 520.
616. tunicae manicas habent: De tunicis manicaiis cf. Geli. 7, 12: ..Tunicis
uti viruni prolixis ulira brachia et usgue
in primores nianus ac prope in digitos
Roniae aique omni in Laiio indecorum
fuil.
Eas lunicas Graeco vocabulo nosiri
cbirodotas appellaveruni feniinisque solis
vestem longe lateqiie dilfusam decoram
exisiimaverunl."
Ita viuiperai Cic. Cat.
Caiilinarios,
qui nianicaiis ac
2, 10
lalaribus tunicis uiaiitur.

micula mitrae

11. 7,

96 'AxcaSeg

ovy.iz'

'Axai-oi.

Dindyma

pluralis vocis Dindy10, 2.52. Ov. M. 2, 223. F.

4, 134. Sic Maenala E. 10, 55. Ismara
Aoerna 5, 732.
'lartara 6,
G. 2, 37.
543. Pergama 1, 466.
Gargara G. 1,

618.

mus

legiiur

103.

Pangaea

Massica
ioca.

cf.

7,

726.

Gr.

G. 4, 462.
et

sS

Phrygiae, inagnae

libiae aut

S.

Erat

sinistra

libia

inflexa,

Cf. 11, 737.

quare eiiam cornu diciiur.
Ov. M. 11, 16 injlato Berecyntia tibia
cornu el 3, 533 aduuco tibia cornu.

luv. 2,

90 gemit hic

619. vocat

MR

tibicina cornu.

al.

cf.

16.

buxus sc. libiae cf. Ov.

vocant al.
M. 4, 30 concavaque aera sonant, longoque foramine biixus et 12, 138 Lon-

gave multifori
Herecyntia

cf.

delectat
6, 785.

tibia

buxi.

Tympanorum

et libiarum usus eral in Bacchi (cf. Ov.

eius
M. 3. 330 sq.) et Cybeles sacris
auiem sacerdoies Galli eranl. De cullu
Cybeles cf. Catulli Atyn v. 63. Ov. F.
4, 181. Claud. in Eulr. 2. 270. RP. 2,
;

267.

621

658.

Ascauiiis

Nunianum

deiicit,

laudatus ab Apolline.
621. Non tulit eum A. talia iactantem
suorum"" forliiudinem el dira canentem
,,ad iniuriam Troianorunr' S.
622. nervo equino .,quia in arcubus
Accius Phinervi equini soleiii esse.
Tendens nervo equino concita
locteie:
obversus, conira illum vertela." S.

sus.

623. contendit

Sic Laiinum

carbw^a, sibila. loca,

MRb. iia contendere

yuod duo v. par-

arcu telum 3, 513.

104.

Dindymus mons

licula

Deum

mairi sacer, unde

neque sonus huius pariiculae in cunt. et

intendit Pyc.
cunst. plane idem est.
dirersaque brachia ducens,
rec. Rb.
ita ducens brachia, ui diversa fiant. cf.

Dindymene.
biforem dat tibia
cantum: Bisonura, imparem. El servavit eis tibiaruni suarum naturam. Nam

dicilur

gravem."

habent redi-

216.

cf. 4,

Hom.

617. Cf.

pares, el aequales habent cavernas, aul

Phrygiae, quae et impares sunl et inaeErgo biforem,
quales habeni cavernas.
Non eiiim sunt
dissonum, dissimilem.
Ut enim
pari modulaiione compositae.
aii Varro:
Tibia Phrygiu dcstra unum
foramen habet , sinistra duo, quorum
unum acutum sonum habet, alterum

senieniia iiemo

nisi forie insanii.

620

serranae dicuntur,

quae

sunt

con incipiuni,

4.

22.

ideiu

fil

1,

187. 8.

VIRGILII

P.

468

MARONIS

Constitit, ante lovem supplex per vota precatus:

luppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis.
Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona,
Et statuam ante aras aurata fronte iuvencum
Candentem pariterque caput cum matre ferentem,
lam cornu petat et pedibus qui spargat arenam.
Audiit et caeli Genitor de parte serena
Intonuit laevum, sonat una fatifer arcus,
Effugit horrendura stridens adducta sagitta,

625

630

Perque caput Remuli venit

et cava tempora ferro

virtutem inlude superbisl
Bis capti Phryges haec Ptutulis responsa remittunt.
Hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur,
Laetitiaque fremunt, animosque ad sidera tollunt.
Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo
Desuper Ausonias acies urbemque videbat,
Nube sedens, atque his victorem adfatur lulum:
Macte nova virtute, puer; sic itur ad astra,
Dis genite et geniture deos.
lure omnia bella
Traiicit.

I,

verbis

625. audacibus coeptis

627. aurata fronte

cf.

7,

5,

cf.

luvencum secundum Romanas caeremonias dixil; nam iovi de lauro non immolabaiur, nisi quum iriuQipbi nomine suovetaiirilia iiebani."

S.

cf.

f.
et
,

14

qui

malrem

qui iam pu-

iGoiicczoQU

dfivov.

629. Idem v. Ecl. 3, 87.

630. de parte serena ut non caussae
sed augurii." S. ut 8, 523.

sii,

631. laevum, prosperum cf. 2, 693.

falifer Mss. letifer alql. ex inlerprelatione.

qua

638. Forte in deorum iniervenlu, quum

videalur diviniiaii, forle
Sed hominibus,
fortuna adesse deos.

maxime adversum

aptius ad

arcus

signandam celeriialem,

missio sagiilae el
lemporum traieciio, quae adiungiiur per
que,
uno eodemque fit lempore.
horrendum slridens cf. 8, 489.
adducta s. Ubi sagiila retroduciiur cum
nervo, propius ad pectus adducitur.
intentio,

633. temporatraiicit cf. 1, 35"5. traicit

Mb. tran^igit sed perfosso g. P. transiit
yl traiecit y2c. transadigit R. Inde
inlerpreles dederunt traiicit, Rb. transigit.

636. Clamore sequuntur, ut 54.

637. Anirnos

ad sidera toUunt

i.

e.

summa audacia exsullanl. Omne aulem

quod magnum esl, sidera diciiur attingere;
ta gloria,

fama

cf.

1,

287.

6,

quomodo

783 animos

agant

non

dii

inlelligant,

factum videtur id, quod deorum fit

Apollo aulem
consilio. C^f. 6, 186.)
apud Homerum Troianos iuvat, atque
Auguslo el omniiio genli luliae favisse ab
Quocirca
eaque cuiius maxime dicitur.
Sed Aetheria
recie hoc loco inferiur.
forle

plaga non
accuratiore
oliosum.

el

632. effugit Mylb. rec. IFg. Ld. Rb.

et fitgit PRy2c., Uirumque probura, sed
effugit

animum

ferre.

qui

3, 20.

628. pariter c. c. m.
iam aequal magniludine,
bes fil.
Cf. Theocr. 8,

640

aequabit Olympo. 10, 5iS caelo

562.
366.

635

sufficit,
et

opus erat
boc

crinitus

definitione

loco

est

639. Desuper videbat Troiam novam

acies oppugnaniium.
640. nube sedens, ut luno 12, 810.

Adfari nondum

legi

aliler

quam

ul

audiat, ad quem conversa esi oraiio; sed,

ul boc loco fil, posse dici non negaverim.

641.

Macte

virtute esto sanguinolen-

ex acie redeunlibus dicilur." Sen.

Ep. 66, 47. De forma vocis Gr. 98, 1.
deos, Cae642. dis, lovi et Veneri
sarem el Augusium. Sic Sil. 3, 625. o
nate deum, divosque dature. Augustus
aulem iure claudel omnia beila, quae
nam
fato ad eum usque veniura sunt
dignus eril, qui claudai. Sic iam Ld.
Sed quae ea est senleniia, quod nnum la
tis

et

bominem

occidisii,

mereris, ut posleri tui

aliquando fruanlur pace aeiernaV

Civilia

aulem bella, quae aliorura sentenlia

non inlellexit, nam addidit omnia

est,

ac

AENEIDOS

LIB. IX.

469

Gente sub Assaraci fato ventura resident;

Simul liaec effatus ab alto
te Troia capit.
Aethere se mittit, spirantes dimovet auras,
Ascaniumque petit. Forma tum vertitur oris
Antiquum in Buteu. Hic Dardanio Anchisae
Armiger ante fuit fidusque ad limina custos;
Tum comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apollo,
Omnia longaevo similis, vocemque coloremque
Et crines albos et saeva sonoribus arma;
Atque his ardentem dictis adfatur luhim:
Sit satis, Aenide, teHs impune Numanum
Oppetiisse tuis; primam hanc tibi magnus Apollo
Concedit laudem et paribus non invidet armis;
Cetera parce, puer, bello.
Sic orsus Apollo
Mortales niedio adspectus sermone reliquit
Et procul in tenuem ex ocuKs evanuit auram.
Adgnovere deum proceres divinaque tela

Nec

quomodo ad ea
liiieat,

bella Ascanii faciiim per-

eliam minus

MRy^b.

misit
Pylc. rec. Rb. se mitlit ui 4, 253.
dimovet nuras cf. 5, 838, ex quo loco
lirmalur dimovet auras magis esse placide
volanlis.
Spirantes opiime explicat
et

Edd.

Hn.

flanies;

inielligere

aurae
dicat

in

Vgl.,

nam

minus

aul odoras
aplum, et spirant
Sed cur eas h. I. sic
vitales

esi

nociem.
non assequor.

699.

cf.

646. Tendil ad Ascanium

formam iransmuiai in Bulen.
feri toimam esse in M. sed

el

oris

sui

lib.

re-

abraso m,
foiniR in y, foitna iii PRbc.
liaque
forwa uiaxime librorum esl, non formam,
quod aniea dicebaiur esse in I>Iss.
647. Buies alius
qui videiur idem

272. alius II, 960,

esse, qui lioc loco

5,

memoraiur; neque lamen consiai.

648. ad limina custos. aediiuus;
.

non aUuiide hausisse.

c.

acc. ut

1.

655

Toius hic locus roulatis muex 4, 558.

28S.

651. saeva sonoribus

lerribilia."

arma

,,strepitu

S.

652. ardentem desiderio dimicandi."S.

653. Aenide Mss., et Servius firraal et

Jeneada quod esi iiiEdd.
Priscianus.
El illalum est
alql., non esl iiisi iii R.

nomen vulgare, quod Aenide non alias

Sed videlur Vgl., quum Aeneadne
dicanuir Troiani omnes, in Aeneae filio

reperiiiir.

signando

aique

in

dei

oraiione

quae-

formam aliquam singularem. Sic

ap. Horaerum eiusdem apud deos ei homines diversa suni nominall. i, 403 el ap.
Sic defendiiur
Ovidium M. II, 640.
sivisse

eiinm Anrhisiade 6, 126, nec scribendum

impune iia ut lu vulnus
Anchi^iada
non accipias.
654. Penes Apollinem sagittarum deum

lela ad cerium flnem perducere et

ab eoprohibere; itaque suam sibi operam
esl et

vindical hoc loco.

655. paribus armis: ,,Ul Apollo puer

occisu Pyihone ulius esl mairis iniuriara,
sic Ascanius occiso Numano Troianoruni
casira iniuriasque defendil paribus ergo
armis similibus, non periiia. sed genere
Praesiare lamen videiur:
vicioriae.' S.
Non invidei dens, quod lelum iecisli, quod
deus emiilere non poluissei melius.
;

iia

servus ad mnnum^ ad lecticam

ad
eyathos eic. dicilur. Armigeri magno iu
bunore fuerunt cf. II, 32. Adde Serv.
Aediluus in ingenii bonore apud niaiures fuil." S. Ai si reliqua eius verba
conferre volueris, facile adduceris, ut
putes, ex lioc loco omnia eum quae dixit,
650. similis

1,

650

landis desumpius est

inielligiiur.

644. ]\ec te Trnia capil. cf. 8, .163. Ila

Philippus ad Alexandrum: May.ffiovicc yuQ
at ov xwQil. Cic. Man. 22 Quae civilas
est in Asia, quae non modo imperaloris
atit
legati sed tinius tribuui militiim
animos ac spiritus capere possit.
simul cf. 10, 856.

645. millit

cf.

645

589. de acc.

Cetera Qc(. 3, 594) parce bello

257} nam in le salus oiunis posila
Orsus esl Apollo el medio sermone
esl.
abrumpii, quod Ascanii respondeniis verba
non e.xspeciat cf. 4, 27T.
657. lidein fere versus 4, 277. 78.
656.

(cf.

1,

P.

470

Dardamdae

VIRGILII

MAROXIS

pharetramque fuga sensere sonantem.

Ergo avidum pugnae dictis ac numine Phoebi
Ascanium prohihent; ipsi in certamina rursus
Succedunt, animasque in aperta pericuhi mittunt.
It clamor totis per propugnacula muris;
Intendunt acres arcus, armentaque torquent.
Sternitur omne solum telis; tum scuta cavaeque
Dant sonitum tiictu galeae; pugna aspera surgit:
Quantus ah occasu veniens pluviahhus Haedis
Yerherat imher humum; quam multa grandine nimhi
In vada praecipitant, quum luppiter horridus austris
Torquet aquosam hiemem et caelo cava nuhila rumpit.
Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti,
Quos lovis eduxit luco silvestris laera,
Ahietihus iuvenes patriis et montihus aequos,
6.59.

671.

Animum

tollunt Troiani.

pharetram sonantem: cniii arcu

enini el pharelra semper est:
s-Klay^av
d'u^ OLGToi Hom. II. 1
46.
fuga,
660.

317.
661. Ascanius,
quuin laudalus
Apolline veianie, niore pueroruni,
abiiu celeri

cf.

660

1,

sit,

vei

nia^is exciiaiur quain reiardaiur.

66H. Sunt in liac narraiione multa, quae

reprehendere iure possis, sunt aliqiia obscura, ut si Remulum .Nunianuin dixit
duobiis noniinibus, quum illo tempore bomines unum habere solereni; si alierara
Turni finsit sororem, qiium postea luiurna
laniuni meraorelur.
At qiiamquam sunt
obscura, non adversaniur reliquae narralioni, neque quod singulare aliquid reperitur ut firinr fandi. aul qiiod niiilia his
versibus repeiiinlur ex lolo carniine, nec
quae alia singulis versibus noiaia siinl.
saiis movenl. ut totum locum a Virgilio
puienius alienum.
Apluin est, qiiod res,
qiiam primara bello gessit Ascanius. memoralur, apium, qiiod in hosle nobili fit.
Rei
aptiim, quod ille .Vunianiis obiicil.
Apta
digniialem auget dei intervenius.
etiam Buiae laudaiio el a bellis dehorlaiio. ne periculum subeat .Ascanius ablam vero qiiis arnis sinsenle Aenea.
Quae vere nbiici possunt,
gula fin.Tcerit?
aut ea sunl, quae eiiam alibi poeia commisit,
aut ea, quae iieraia cura erat
emendaiurus. Aique hic eiiara locus firmat rationem, qua usum fuisse in componendo carmine Virgiliuin grammaiici
cf. 6, 545.
narrant.
664. De clamore cf. 11, 622.
quo media
665. .. Ameninm est lorum
hasia religatur et iaciinr.'" S. Iia Ov. M.
12, 321 inserit amento (ligiloa, nec
plura moratus in iuvenem torsit iacu,

665

670

lum. 7, 788. Sil. 4, 14 hasta iuvatur

amento.
667. Scuta el galeae, quibus conslans
epilheion cavae, sonant iaculorum iciibus.
Jiiclu Serv. Iia Pacuvius Teucro;
et
vocabulo nsi suiil
fliclus navium,

poslea Silius 14, 558, ubi eiiam fluciibus

25, 20 Ci/mbala
dant flirtu on/fi/m, et fligere dixil Lucr.
Ilaque elsi
2. 85
Obvia quum flixere.
legiiur, et .\uson. Episi.

aniiquum erat et rarum vocabulum, non

tamen obsolelum. adflictu R. adflictit

Pugna
M. verbo usiiaiiore, fluctu y\.
635. Sic. Val. Fl. 4,
aspera surgit 1
1

45.5 <iurn;iique

miserrima pu^na.

668. plurinUbus Haedis abl. lemporis.

cui .\iiriga noHaedi, siellae in signo
,

men

esl

auluiiinale

quae quum circa aequinociium

orianiur.

venios movere

pu-

quae eo lempore esse solenl.

Hor. C. 3,
.\uslri autem imbres ferunl.
1, 28 sacvus impetus orientis flaedi.
669. verberal: ila Hor. I. 1. nec verberatae grandine vineae. Ila nos pcitschen,
In imbre vehemenli non videniur esse
tahanliir.

slngulae giittae, sed radii coniinui similes

Coraparatio lelorum cum
loris flagelli.
grandine eadem 10, 803; el Ov. M. 5,
158, nobis usiiaia, qui dicere solemus

Kugehcgen.
670. in vada

maris; grandis imago

grandinis in mare tumiilluosum decidentis.
luppiier ipse cogit pluvias, easque

discuiit fulmiiiibus.

672.

690.

Pandarus

et Bitias

portas

recludunt.
673. lovis lucus erat in Ida monte,
eduxit,
ccrte ipsi lovi Ida sacra erai.

educavit ut 8, 413.
674. De magniludine

cf.

12, 700.

AENEIDOS

LIB. IX.

471

Portam, quae ducis imperio commissa, recludunt

Freti armis, ultroque invitant moenibus liostem.

675

Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant,

Armati ferro et cristis capita alta corusci;

Quales aeriae liquentia flumina circum,

Sive Padi ripis, Athesim seu propter amoenum,
Consurgunt geminae quercus intonsapue caelo
Attollunt capita et

sublimi

680

vertice nutant.

Inrumpunt, aditus Rutuli ut videre patentes,

Continuo Quercens et pulcher Aquicolus armis
Et praeceps animi Tmarus et Mavortius Haemon
Agminibus totis: aut versi terga dedere,
Aut ipso portae posuere in limine vitam.
Tum magis increscunt animis discordibus irae;
Et iam collecti Troes glomerantur eodem,

685

Et conferre

manum et procurrere longius audent.

Ductori Turno diversa in parte furenti
Turbantique viros perfertur nuntius hostem
Fervere caede nova et portas praebere patentes.
Deserit inceptum; atque immani concitus ira

690

Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos.

Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat,
Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,

695

684. pulcher armis cf. 7, 761.

685. praeceps animi, iiiconsulle agens

675. Ducis Hlneslhei iniperio iis poria

tuenda commissa erat.
Sed aliier iam
Serviiis

qui:

acclpit,

est,

^.nielius

ut

coTnmissnm dicauuis claii^am quam cre(litam Pijidaro el Biiiae.'' S.

Quod si
accipis, ei imperio male audienies eam
aperiuni.
Pl. qui haesit in voce (Incis,
coiiiecit:
(i.

e.

portam

claustris

quae

ferreisl)

ferro

rhiplici

commissa.

ferocia

etiam

in

abrepii ponain aperiunt

plano se hosii

quod

superiores fore

coni.

Pl. pro

antmis

armis quod
rec.
Rb.

magnopere freti armis.''

esl in

qui ,,languet
lubent bosles

si

m.
687. ponere aniniom G. 4, 238.
689. lam Troiani, re bene acla
in

liosies

exciirruni,

aperlam poriam

quum Turnus

casira

in

elati,

per

irruit.

aperlo
693. nnva
quod
in
campo
caeduni Troiani, qui usque muris se
,

MPRybc.

audeani.
Invitare c. dat. 8,
176.
ultro cf. 12, 3.
677. pro turribvs, ut turres, quas porlis
adstruere eliam Romani nioris erat
Caes. BG. 8, 9 Portis fores altioresrjve
turres imposuit.
Aliud pro tiirribus cf.
8, 652.
679. Llquentia ad flumina opposiiiim,
ut G. 4, 442, ubi fiuviumque liquentem ;
libeniius explicuerim pura,
limpida
Rem generaliorem per singula exsequitur
sive
sive ut 11, 69.
682. nutant cf. 2. 629.
introire,

14.

tenueranl.

confidunt.

676.

1,

Omnino enim dux

686. as^minibiis:
quod cum exerciiu facii, facii exerciiu.
autversi MPRbc. ut.
cf. Gr. <* 325, 2.
aversi yl sed atit. versi y2 at versi rec.

In

eo erriir Pli, quod eos cusiodes suniil

porlae, quales Nisus fiierunl el E., sed
suiil defeiisores
conira irruenips liosies
et

cf.

691

716.

Turniis Bitia occiso irrumpit in castra.

696. se primus agehat cf. 6. 337. 8,

465. Se agebai i. e. incedehal. Plauius
Mosiellaria fl
in
4, 28) Vnde agis
Tereniius CAndr. 2, 4, 28) quo te
te?
,

n^is?"

S.

697. Thebana rle matre; Thebe erat

quam delevit
urbs Cilicuni in 3Iysia,
Achilles cuiusque regem Eeiionem, Andromachae patrem, cum muliis aliis
Sarinierfecit Hom. II. 1, 364. 6, 395.

magniludine insignis cf. 1, 99.

Praevalet tamen alius accipere ul 6, 9
Sarpedon enim lovis est
faclum esl.

pedoii

472

VIRGILIl

P.

Coniecto

volat Itala

iaculo;

steiTiit

MAROMS

Aera per tenerum, stomachoque

cornus
sub altum

infixa

Pectus abit; reddit specus atri volneris

Spumantem,

undam

700

ferrum in pulmone tepescit.

Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum;
Bitian ardentem oculis animisque frementem,
iaculo; neque euim iaculo vitam ille dedisset;

Tum
Tum
Non

et

fixo

Sed magnum stridens contorta phalarica venit,

Fulminis acta modo; quam nec duo taurea terga,
Nec duplici squama lorica fidelis et auro
Sustinuit; coUapsa ruunt immania membra.
Dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens:
Talis in Euboico Baiarum litore quondam
Saxea pila cadit, magnis quam molibus ante
nos hochoreboren.

filhis;

230

Sic

diciiiilur 4,

oOO Troiani ^cnus alto a sanguiiie Teucri; et Val. Fl. 3, 202 rex est
el 6,

alta gente satus et Hor. S. 2, 5, 63 est

allus Aencas, et Ov. F. 4, 305 altus

705

710

Sed talis probaiur sequente .<?/r,

adverbio demonsirativo, quod si qualis
retines, non poiesiiungi; quare in simul

ralio.

niuiare

volunl.

Noluii

auieni

Vgl.

lam

teneras

coniungere comparaiionera, qiiae

ab ipso lempore quod describil aliena
coraparaiione
narraiionera
esl.
Iiaque
Quod Baiarum orae
addita
explicai.
Euboicae dicuniur cf. 6, 2. Noiae Baiae

possint profenier auras.

700. Vulnus hoc coniparal cuni specu
hianli et aquani vonienie.
undam vulneris : Sic sanguis diciiur undare 10, 908.
702. manu cf. 4, 344.

balneis
regionis summa amoeniiaie.
el
Iiaque eiiam adamarunl Romani, quorura
villis lota regio quasi consiia eral, neque
lanien contenii terra in niari eiiam aedificia exsiruere conabaniur, quem luxuni

Claufus.
698. Ex corno fit hasta.
699. Aer
tener diciiiir

615

l,

[iUcr.

et

208

3,

cf.

Ov.

/ieris

in

23.
31.

4,

Non

704.

705. Fesi.

genus
esi ex

iaculo

poluissei

opus erai

seil

Pauli

p.

88 M.

et

,,FaIarica

Opus erai, ut
18, 20. 3, 1, 33. 24, 3.
ingenies inoles inler se iunciae (constructae) in mare proiicerentur, quibus

quo

uiun'ur ex falis, id
locis exsiruciis dimicames.'' Non.
14
,,Falarica, lelum maximuni.
p. 555.
(Affert hunc locum.)
El diciuin hoc genus leli a falis, i. e. turribus ligneis."
cf. Sil. 1, 351 sq. Uescribii eani accurale
Liv. 21, 8, et Saguniinos iis usos esse
narrai, Roinanos 34, 13. Grai. Fal. 342

ierribilemque manu
dexlra dat soiiitum.

Non

706.

duobus

poiuii

lergis

vibrata phalarica

susiinere

clipeus,

ex

laurinis factus, nec lorica

duplici squamaruni ordine sirucia. cf. 5,

259.
707. fidelis quae praesiat fidem habilara i. e. niunit. lutum reddil. cf. 10, 503.

squamis

auro cf' II, 770.

709. clipeum: ,,nam lecUis est eliam
hoc cUpeujn Cu' p. Liv. cf. Kiihnast
Nara Homerura imilalus est:
p, 24)
dQu^Tjas di nvyl in vrro." S. II. 4,
.

503.

Iia

et

10,

aonitum

super

gemilum

cf.

710.

quod

2,

488

Corruit in
dedere.

arma

vulnus,
dat

698.

Talis MR. rec. Rb. Qualis Pybc,

per qualis inslituitur compa-

alibi

furorem saepe nuiai Horaiiiis

prosierni,

telo firmiore.

niissile,

arcie

solura

exslruereni

cf.

fiindumque

domuiii educere posseni.

in

C. 2,

quo

Has moles de-

eorunique fragorem cum

Biiiae
Eadem comparaiio ap.
casu comparal.
Sil. 4. 299.
Viir. 2, 6 Est genus pulveris, quod efficil naiuraliier res adiniiecias

Nasciiur in regionibus Baianis et

municipiorum, quae sunt circa
Vesvium niontem, quod commixluiu cum
calce el caemento non niodo celeris aedificiis praesiat flrraitates, sed eiiam moles
quae consiruuniur in raari, sub aqua
solidescuni." Cement. Sic Hor. 3, 1, 33
moles ei caemeiila iungil.
P/. e. versibus
711
13 facit unum: Pila cadit., penitusq V. i. r. ceieris verbis eieciis, ut ex
iis, quae dicia sunl, apparei, caussa non
randas.

in

agris

sufficienie.

711. Pila saxea, raolibus magnis aggeet caemenlo congluiinaiis consirucia.

ponto iaciunt i. e. in ponluin. Iia Hor.
1
C. III.
34 iactis in altum molihus.
Sic daiivus verbo iacerc iungiiur 10, 683.
De eo
E. 8, 101 rivo iace cinercs.
daiivo cf. 5, 451.
slis

AENEIDOS

473

LIB. IX.

Constructain ponto iaciunt; sic illa ruinam

trahit, penitusque vadis inlisa recumbit;
Miscent se maria, et nigrae attolluntur arenae.

Prona

Tum sonitu Prochyta alta tremit, durumque cubile

Inarime lovis imperiis imposta Typboeo.
Hic Mars armipotens animum viresque Latinis
Addidit, et stimulos acres sub pectore vertit;

715

Iimnisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.

Undique conveniunt, quoniam data copia pugnae,
Bellatorque animo deus incidit.
Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit,
Et quo sit fortuna loco qui casus agat res
Portam vi multa converso cardine torquet,

720

Obnixus

712. ruinam trahit cf. 2, 466.

715. Prochyta (Prociila) iiisula prope
Baias, .^liseno pronionlorio obiecia.

alta,

quoil e niari eniinel

esl

volat,

snblimis abit

iiingere

flunim

cf.

76.

3,

alta tremit,

polius

iil

iani legiinus.

Sed
alla
cf.

4-,

quod saxis esl

consiruciuin; iia GtQo^^vav Typlioei ap.
2H. ei Hoin. M. 2, 783
Pind. Pyil).
1,
fiv 'AoiaoKS, o%i cpaai Tvcpcofog ffififvai ivvdq.
716. Inarimen insulani impositaiii esse

22.

Typlioeo

cubile,

praeler

725

humeris, multosque suorum

latis

Virgiliuui

ei

Lucanum

5T8J narral eliain Silius 8, 542,

qui 12, 148 eam inieclain dicii lapelo;
neque niinus variavit Vgl., qui 8, 298
Typlioeum in Tariaro esse narral.
De
Typhoeo cf* 1, 668.
In iis lerris, quae
(cf. 3,

et niotibus crehris noiae eranl,

veieres fJiganles
esse dicebanl
sepullos.
Typhoeuin auieui plerique in
Asia, Cilicia vel Lydia abdiium puiabani.
Homerus locuin nominavit, sed non

nomen

Contra Romani Inarimen

dixerunl insulam maris inferi, cf. Val.
Fl. 3, 207 el Plin.
NH. 3, 6 Jenaria
ipsa a stationc navium /ieneae, Homero
Inarimae flicta, Graeci^ Pithecu^a. El
Slrabo Tti&ijy.ovg et aQifiovg idem dicit
significare 13, 4,5. p. 626. Quod Plinius
de Homero tradidit, sane verissimum non
est; quod aulem ex siv 'AQi^uoig novura
formaiur iiomen Inarime, non offendit, si
quae alia eiusdem generis sunl facta
Sic
ap.
Plin.
21
considerainus.
5,
Epidaphne
cognominata:
Antiochia
'Avrioxia inl zfdrpvrj. Sic Aborigines
qui sunt ab
origine,
dixerunt Latini,
Interamnam urbem, quae est inler amnes.
Quod si in sua lingua faciebant, multo
plura licere sibi puiabant in vocabulis
uisi forte Graeci iam
aliande assumptis
signlficavit.

Sic 'Eni-

TJQmtovvig, alia nomina propria

ex praeposiiione el subslaniivo orla sunt.
nos Amsteir
apiid
Amfurth.
Similis
Nonne Stambul est eig rrjv noXiv, Ismir
Qiiare errore inductos
Z^uvQvav.
iig
prcbabile non est Ronianos lalia noniina
sibi finxisse, qiiae esl nonniillorum opinio.
hoc ipsuin nonien de quo
Qiiid eninr*'
agiiiir. legendo cognoscebani. non:indiendo,
,

errori

ut

hanc

non

loi iis

essel.

Neque

in

afferendae sunt illae narraliunculae qiiae exsiant de origine nominuni

Impo^ta ut 1, 26.
Cacre el Itlislavisv.
rein

717

777.

Turniis Pandarum, qui por-

tam clauserat,

et

multos alios caedit,

s.

p. vertit ut 6, 101.

718. stimulos

incendiis

Graec!

finxerunt EivaQi/irj.

y.vrjuidiot,

719. alrumque timorem : iia ap. Hom.

4, 440 in Mariis coniiiaiu esl ^fifiog
X TjSl ^6og.
Ul lux omnino laeia est,
trislis eius defeclus
alrum omnino diciiur,
quod trisle esl et foeduiu. Sic dies ater
curae atrae Hor. C. 4, 1 1 35. ater piscis
AP. 3. Inde apud inferos ater color est
cf. fi, 127, et in luctu atrae laedae adhibebantur 4, 384, et atra est cupressus,
II.

3. 64.

720. data copia

niuris

pugnae, nam antea

prohibiii erant.

721. Ita Slat. Theb. 1, 3 Pierius menti

animo Mss. omnes.
calor incidit.
avimos Med. sed s perfosso. Singularis
animo ubi de plurium hominum animis
sernioesi, 1, 579 an/nn/m arrecti.l, 393
accensas pcctore matres. Sic corpore iit

est

corpore Graium. Iia et alii scriNeque eniin in his vocabulis opus

memorare numerum, qui iam aliunde

est

notus;

10,

334

in

ptores.

indicandus

apud singulos aliquid

est
fit.

locus, in

quo

474

VIRGILII

P-

MAROMS

Moenibus exclusos duro iii certamine linquit;

Ast alios secum includit recipitque ruentes,

Demens, qui Rutulum in medio non agmine regem

Yiderit inrumpentem, ultroque incluserit urbi,

Immanem

730

veluti pecora inter inertia tigrim.

Continuo nova lux oculis effulsit, et arma
Horrendum sonuere; tremunt in vertice cristae
Sanguineae, clipeoque micantia fulmina mittit.
Adgnoscunt faciem invisam atque immania membra
Turbati subito Aeneadae. Tum Pandarus ingens
Emicat, et mortis fraternae fervidus ira
Effatur: Non haec dotalis regia Amatae,
Nec muris cobibet patriis media Ardea Turnum:
Castra inimica vides; nuUa hinc exire potestas.
Olli subridens sedato pectore Turnus:
Incipe, si qua animo virtus, et consere dextram;
Hic etiam inventum Priamo narrabis Achillen.
Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo
Intorquet summis adnixus viribus hastam.
Excepere aurae, volnus Saturnia luno
Detorsit veniens, portaeque infigitur hasta.
At non hoc telum, mea quod vi dextera versat,
Effugies; neque enim is teU nec volneris auctor.
Sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem,
Et mediam ferro gemina inter tempora frontem

735

740

745

750

Dividit impubesque immani volnere malas.

Fit sonus; ingenti concussa est pondere tellus.
CoUapsos artus atque arma cruenta cerebro
726. Cf. Stat. Theb. 10, 508 Pnr operis
iactura
luao, quippe hoste retento
Excliisere suos.
^at
.
c
ia one
727. ruentes
cf. 12, 305.
-,
j
_oo
c n
'nc
i, 'i^b.
728. demcns, qui non vinerit cf.
^

^oi
/31. Se
interclusuni
videns
Turnus
novos animossuinit, qui ex oculise^i//^en(,
1

concitatiore

et

arma

...

'*s

ita

ut

niotu

fertur,

et

sonus

et

ag.

et

niaior

lumen ab iis exeat.

735. a^noscunt turbati

i.

e.

gewahren mit Schrek-

,.

,.,

ut

,
iI orsevat luc io! F^ 3, I9J
.,
.
covnixys viribus hastam.
_.,
,745. I olnus veniens est telum.

'** ^

,.

_,,

'''^-

'"^

"'"'''"

rr,

corporis

concutit,

74.S. rudem vodis:

Xodi fecerunt,
rudis esset; itaque nodo.sa esl liasta.

lalis qualis

tu es.

Teluni auteni dixit generalius vocabu1"' l t liaslam et ensera comprehendertt.

ne quis in urhe cum telo
cf.
**'

T^b. XII.

sed iUum per temerilaprofutura caslra pene-

749. Sic ait sc. Turnus, nt ex verbis

Sic subieclum
ipsis apparel, quae dicit.
alte consur^it in
variatum v. 733,
ensem ; corpore enim toto et brachio
Ita saepius
sublato vehementior fil iclus.
surscre et composita de sublalo corpore:
10, 796 assurf^entis dextra ptagnmque
ferentis, 11, 284 quavtus in clipeum
a^surgat, 697 altior exsurgens. Ita 12,

740. subridens scdato pectore: magnam confidentiam virtuiis oslendit." S.

742. Cf. ad rem 6, 89, et simili modo
narrore usurpatum 8, 549.

729 alte sublatum consurgit Turnus in

ensem G. 3, 109 assurgere in auras.
Ubi
Ita 10, 725 surgens in cornua.
exempla.
plura etiam huiuspraepositionis
Sic surgere in hastam Sm. Ach. 1, 485.

turbanlur, ita nos

Adiungitur primarium parlicipio ut

ken;
2,

lfi9.

737. rfotoJJs

Ccf.

11, 369) re^ia

^mn^ne;

Laurentum, ,,et bene Amalae, quae illum

Id agit,
sola generum esse cupiebat.
ut ostendai se non per imprudentiam Tur-

num
tem

inclusisse,
sibi

minime

trasse." S.

AENEIDOS
Sternit

475

LIB. X.

humi moriens, atque illi partibus aequis

illuc humero ex utroque pependit.

755

Huc caput atque

Diifugiunt versi trepida formidine Troes;

Et si continuo victorem ea cura subisset,
Rumpere claustra manu sociosque immittere portis,
Ultimus ille dies bello gentique fuisset.
Sed furor ardentem caedisque insana cupido
Egit in adversos.
Principio Phalerim et succiso poplite Gygen
Excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas

animumque

In tergum: luno vires

760

ministrat.

765

Addit Halym comitem et confixa Phegea parma

Ignaros deinde in muris Martemque cientes
Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque.
Lyncea tendentem contra sociosque vocantem
Vibranti gladio connixus ab aggere dexter
Occupat; huic uno deiectum comminus ictu
Cum galea longe iacuit caput. Inde ferarum
Vastatorem Amycum, quo non felicior alter
Unguere tela manu ferrumque armare veneno;
Et Clytium Aeoliden, et amicum Crethea Musis;
Crethea Musarum comitem, cui carmina semper

770

775

Et citharae cordi, numerosque intendere nervis;

Semper equos atque arma virum pugnasque canebat.
Tandem ductores audita caede suorum
762. Persequitiir a se recendentes, quoaliquos conseculiis, quum reliqui fugerent. deinde in eos irruit. qui, iiesrientes quid a tergo fieret
muris in defensurcif^n
dendis occupati erant v. 766.
poplilb: de more popliles succidendi cf.
10, 700. ,,Ordo esl: excipit et succidit
poplilcm, ut 537 postibiis haesit adesis.
cf. 735.
763. raptas cf. 11, 651.
excipit cf.
3, 332.
764. in tergtim MP2"/hc et Non. rec.
luno v.
JVg. ter^rus PlR. rec. Rb.
a. m. ,,ne sit incongruuin, unum tol occidisse, dat lunonis auxilium.
Horatius in
Arte Poetica C191) "^c deus intersit nisi
dio-nus vindice nodus inciderit.''' S. Nec
possunt multi superare unum nisi lunone
a love revocala v. 805.
765. comitem occisis.
confixaparma,

rum

quam

in

lergum reiecerat.

767. Idem

M. 13, 258,

v.

ap.

Hom.

II.

5,

678

quos Ulysses

et

Ov.

eos

in-

terficil.

768. Lynceus in aggere murorum Ccf.

10, 24) stans, se defensurus est, simul
alios ad auxilium advocat.
770. desec<nm yl ut 8, 438" rec. Rh.
deiectiim MP)'2bc rec.

If^g.

Ita Sil. 13,

246 Deieclum protinus ense Cvm gnlea

Ad exprimendam
Innge iacuit capuf.

celeritatem
S.

praeterito

occupat

cf.

usus

tempore."

est

10, 699.

771. ferarim vastatorem cf. 1, 471.

Fortuna
S.
772. felicior ..peritior"
enim quivis necesse est adiuvetur, si vult
aUquid perficere. Felix c. inf. cf. 4, 564.
.,Et
armare vencno.
773. ferrum

veneno armare
latio est"

et

ferrum armarc

Quint. 8, 6,

12 C'33).

140 calamos armare veneno,

sagitta

armata

more

10, 140.

cf.

775.

cf.

857

De hoc

vencni.

manu

10,

12,

4,

344.

Musarum comitem ita Hom. Uym.

LunanO extr. dotSoL Movcucov

32 Cin
Q-fQCiTiovtfg.
riore

felle

et

Iransef.

Ciii

r. c.

struclura enuniiato

crant. ita liberelativo allerum

relativum adiunctum. non constructum cum

Cf.
priore, ita ut v. 777 per se constet.
12, 944.
776. numero<t: Ita Ecl, 9, 45 iNiimeros
memini. si vcrba tenerem.
777. eiic. Hb.
Turnus tandem a Troianis
818.
778
in Tiberim compellitur.
778. audita caede: Servat t6 nQfnov,
ne praesentibus ducibus Turnus tot stra-

ges fecisse videatur." S.

VIRGILII

P-

476

MAROMS

Conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus,

Palantesque vident socios, hostemque receptum.
Et Mnestheus: Quo deinde fugam, quo tenditis? inquit;
Quos alios muros, quae iam ultra moenia habetisV
Unus homo, et vestris, o cives, undique saeptus
Aggeribus tantas strages impune per urbem
Ediderit? iuvenum primos tot miserit Orco?

Non

780

785

patriae veterumque deorum

Et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?
Talibus accensi firmantuj^ et agmine denso
Consistunt.
Turnus paulatim excedere pugna
Et fluvium petere ac partem quae cingitur unda.
Acrius hoc Teucri clamore incumbere magno,
Et glomerare manum: ceu saevum turba leonem
Quum telis premit infensis; at territus ille,
Asper, acerba tuens, retro redit; et neque terga
Ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra
Ille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque.
Haud aliter retro dubius vestigia Turnus
Inproperata refert, et mens exaestuat ira.
Quin etiam bis tum medios invaserat hostes;
Bis confusa fuga per muros agmina vertit.
Sed manus e castris propere coit omnis in unum,
Nec contra vires audet Saturnia luno
Sufficere; aeriam caelo nam luppiter Irim
Demisit, germanae haud mollia iussa ferentem,
Ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.
Ergo nec chpeo iuvenis subsistere tantum
infelicis

Nec dextra
781.
gnare;

valet:

iniectis

sic

undique

homine; obliti eslis pairiae, deorum, Aeneae'

(leinde cf. 5, 14.
785. ediderit indignantis est cf. <J, 581.

4,

32. 591. Gr.

cf.

5,

4<>0,

2.

Orco

dat.

451.

alacri, strenuo.

791. acrius hoc,

quum eum

deceden-

tem viderenl.
792. nrlomerare mnnum 2, 315.
793. Preniit saepius de venalu dictum
telis infensis cf. 5, 641.
cf. 1, 324.
794. Cf. Lucr. 5, 34 /isper, acerca
tuens, immani corpore serpens.
acerba
adv. cf. 8, 489.
795. Nec potis est contra tendere, id

quidem cupiens, propter

800

805

telis

801. coit in unum. ut 10, 410. Sic

minrcri I<J, 714, nmni<s in iinum
manun Val. Fl. 6. 371. Cf. 8, 5/6.
803. sufficere ministrare, ita 2, 618.

unum
il

/pse pater Danais animos viresr/ue se-

rundai

sufficit.

Aliler v. 810, ubi

est

luno, Quae. ut iam ex v.

745. 764 patet, adest Turno, a love iubeiur

iniransiiivum.

781). veterum deorum, quos per tanta

tempora coluislis et e flammis servastis.
787. Segnis, ignavus, iners opponitur
forli,

795

Non

est efrugium aUud, {luain puindignuni est vos pelli ab uno

790

tela etc.

797. ceu
haud aliter
retro referre cf. 6, 751.

cf.

10, 360.

bello desistere.

Sic 5,
805. haud mollia iussa. ni.
229. Hor. C. 1, 10, 9 Te boves nllm nisi
reddidisse<, voce dum terrct. Cic. 2 Verr.
2, 67, 162 nisi restituissent <tatua-,

vehementer

minatur.

Hellum

/tnprrivarios

in

Tac.

A.

2,

mandat.

22
nisi

deditionem proi>eravissent. Cf. Gr. % 410.

An. 2.
14. cf. Hom. II. 16, 102 sq.
v. 804
et Ennii versus a Macrobio 6, 3 laudatos
Ann. 15. et quae post Virgilium dedit
Slat. Theb. 2, 602 sq.

806. er^o, quia numinis est desertus

auxilio" S.

AENEIDOS

LIB. X.

477

Obruitur. Strepit absiduo cava tempora circum

Tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt;
Discussaeque iubae capiti; nec sufficit umbo
Ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse
Fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudor
Liquitur et piceum
nec respirare potestas
Flumen agit; fessos quatit aeger anhelitus artus.
Tum demum praeceps saltu sese omnibus armis
In fluvium dedit.
Ille suo cum gurgite flavo
Accepit venientem ac mollibus extulit undis,
Et laetum sociis abluta caede remisit.

809. sollda aera fatiscunt: gravibus

ictibus galea rimas agit.

cf.

1,

133.

umbo scuti ut 7, 633.

811. /no-ei7H;)on( Aashs i. e. aliis super
alias missis cf. 1, 747.
813. Val. FI. 3, 576 Tum vero pallor
et amens cum piceo suclore rigor.
814. agit flumen, ut agere gemitum
6, 874.
815. omnibus armis cf. 686.
816. cum gurgite: ipse deus eiusque
8111.

flumen, ita 8, 72.

810

815

moUibus undis, molliter deduxit.

abluta caede i. e. sanguine caede
facto.
laeium, quod servatus est.
Rutuli vallo exclusi non possunt vi in
castra invadere
neque auxilium ferre
Turno.
Sunt enini Troiani qui castra
defendant, neque omnes, ut ex ipsa narratione apparet, contra Turnum pugnant.
817.

81**.

oppugnando pergunt, sed

quod nihil ad liberandum conferunt ducem,
omnis eoruni opera siletur.
Rutuli igitur in

MARONIS

VIRGILII

P.

A E N E

DECIMUS.

I.IBER

Panditur interea domus omnipotentis Olympi,

Conciliumque vocat divom pater atque hominum rex

luppiter deos a bello dehortatur.

auxilio
quod coiilra
.suaiu
voluutateni Turno tulerat luno, coinmotus,
ad sedein suani deos convocat
eosque
oinnino a bello gerendo dehortatiir.
yua
in contione Quaniquain non certum aliijuem
incusaverit, tamen Veiius, quae ad .se
illam orationem pertinere putat, se excusat
culpamque in lunoiiem transfert oinnem;
qua re acerbata luno et ipsain se purgat
Venerem oinnium malorum caussain
et
1

15.

luppiler

Tandem

fuisse ostendere conatur.

flnem

imponit,

compositurum

ad

seque
profltetur

luppiler

faiuiu

oiniiia

simulque

deos

Panditur etc. Duplex est tuiius

explicatio iain apud Servium. Allera

loci

1.

est:

Aperiiur lovis curia, in quam concilium

l)e domo lovis in Olympo
vocat luppiter.
I, 170
sqq.
Altera est:
cf. Ov. M.
Factus est dies, quia dicunt poetae matntino lempore aperiri caelum, noclu claudi",
Qui priorein
et concilium vocat luppiter.
accipiunt explicationem, ea quae v. I
145, et quae inde a 9, 4.39 narrantur, eodein
die facta esse; qui alteram, 1. 10 iiovum
1 45.
diem incipere et continere versus 1
sumunt. In eo consentiunt, quod v. 145

214 noctem et a
diem claudi, v. 146
versu 2la dieiu sequentem describi putant.
Sed ni ipse fallor, falsi sunt illi.

Nam quum

luppiter in

illa

contione

v.

107 dicat hodie et v. 145 hic dies finiatur,

iam nec lovis oratione, nec omni deorum
concilio quidquam fit; et poeta quum ne
singulos quidem deos inferat nisi gravi
aliqua de caussa, omnes lioc loco sine
ulla caussa

novum

videtur convocasse.

Accedit

libro

et

Vgl. diein orditur.

Et
11,

12
1.
interea

11 et
si

de die sequente dicitiir

iioiine
1.,
etiam lO, I. potest ita dici?
Itaque ila
Virgilium res arbitror disposuisse Turnus
Aeneae abilu audito castra oppugiiat,
naves abripiuntur, nocle seqiiente Nisus
et Euryalus pereunt 9,
1
4o9.
Altero
die Turnus castra invadit et incoluinis
evadit 9, 459 sq.
Tertio de iterum oppugnant Rutuli casira; deorum est conciliuin;
adveiiit Aeneas et fundit Laiinos
:

10.

Contra

si

I.

10.

unum diem sumimus

versus

complecti,

in

145

bello,

per eum diem

ordo rerum est;
Primo mane eius diei, qui post Turni in
castris
pugnam sequilur, conciliuin est
deorum, deiiide Rutuli
iterum castra
aggrediuntur.
lam per v. 147 reditum
sibi Vgl. parat ad Aeneam, qui Etruscis
adiunctis nocte ad castra sua revertitur.
147
163.
Ibi addit, qui Etrusci sequantur 163
214.
Redit ad eandem
noctem
ita
locutus
/n/nque dies (ut
supra dixi) concesxerat inediaque iiox
erat, quum nymphae ei occurunl.
Deinde
noctem fu^aral malura iam luce dies
256, qui idein est, quo concilium habetur
et castra oppugnantur.
Eadem est senlentia ff^gi et Ldi.
Tot verba profudi,

quod

dimittit.

quod

altera caussa,

acerrime

nihil fere

flt.

geritur,

Itaque

is

a senteiitia sua abducerem Hanovium.

enim Progr. Scheidemiihl 69. non posse
flngi quidquam
absurdius" censet qiiam
quod ego flnxeriiu. Scilicet non intellexit
ille
quidem sententiam meam eamque
145 repervertit.
Sumit enim v. 118
ferre me ad diem concilio deorum priorem.
ut

Is

P.

VIRGILII

MARONIS AENEIDOS

LIB. X.

479

Sideream in sedem, terras unde arduus omnes

Castraque Dardanidum adspectat poiDulosque Latinos.
Considunt tectis bipatentibus. Incipit ipse:
Caelicolae magni, quianam sententia vobis
Versa retro tantumque animis certatis iniquis?
Abnueram bello Italiam concurrere Teucris:
Quae contra vetitum discordia? quis metus aut hos
Aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit?
Adveniet iustum pugnae, ne arcessite, tempus,
Quum fera Carthago E-omanis arcibus olim
Exitium magnum atque Alpes immittet apertas:

Tum

certare odiis,

Nunc

tum

10

res rapuisse licebit.

placitum laeti componite foedus.

luppiter haec paucis; at non Venus aurea contra
sinite

Pauca

et

15

refert:

o hominum rerumque aeterua potestas!

aliud quid sit, quod iam implorare queamus?
ut insultent Rutuli, Turnusque feratur

Pater,

Namque
Cernis

Ipse reperit Virgniiin

scripsisse priuiiim
117. 14H sqq.
Secundis curis intellexisse euni deos mane
esse convocandos, iiaqiie addidisse 107.

104

109112.

6.

,,Hac mutatione facta consen-

113. sq.

8.

taneuin

fuisse

vv.

adiici

IIS

14.i

per

se salis e.xiles non est quod moneam. Eo

erat res perducta i. e.
nondum Cigitur

curas

post

repelitas!)

quum

polita et fixa,

omnia per-

erant

fati

iniquitate poetae

fugit
sub umbras."
Magnum hoc
quidem est divinare quod alius homo nequil
Olympiis est omnipotcns. quod qiy in

vita

sive Saturnus est sive

omnipotens cf. 12, 791 et
Aescli. Prom. 397
rcj vtov ^ay.ovvTc
jiay-AQCiTSig sdQag.
Sic
qui
in
sede
regia est, est rex.
Itaque opiis non est
coniecturis omnipatentis et omniparentis!

ea

sede

sedet,

luppiter,

fit

taUs aperitur Olympus, si statim

luppiter concilium convocat, non diei ortus
sed sedis reclusio significatur, quamquam

Itaque

fit

Met.

4.

2,

6.

quianam

versa retro, a

dens;

non

dem iam

est

h.

cf.

non

gestum iri. cf. 1 263. Quare

verba illi lovls orationi non sunt
conlraria, quod opinatur ft^g9. Quae ea est discordia, iussis meis
vetita, quid est, quod metuitis fore, et quod
bellis putatis vos posse arcere.
10. ferrum lacessere cf. 5, 429.
hos
hos cf. 9, 572.
12. olim de futuro cf. 1, 203.
13. Alpes apertas immittit, quum per
Alpes apertas, quae antea clausae pro
muro erant, exercitum immittat. Id sain Italia

haec

audacter

tis

quamquam

di.xit,

enim re, quod per

Haiinibal

Alpes

Romanos maxime

Ea

vere.

penetraverat,
perturbavit.

14. res rapuisse, raptim et turbate agere

more.
Sinite

belli

15.

sc.

Sic recte expl.

i.

e.

certare

Ld.

odiis

et

c.

f.

placitum foedus

quod placuit Ccf.

firmum est.

5, 332.)

utrique

parti el

16

61.

16. Sic

Venus lunonem
aureus

Aureum

Amor

Ov.

accusat.

Am.

2,

18,

dicebant unumquodque, quod

suo praestantissimum est.

cf. 5,
754.
Unde medio
aevo potestd. Talium abstraclorum usus
sub imperatoribus invaluit. cf. Gr. 361.
in genere

animum.

Ld.

ad pacem a deabus 4, 99
Sed ea iamdudum dissoluta

Didonis morte. Quod

antea narratum
Pl. coni. tantumne
certatur.

luppiter
est.

13.

mea voluntate recemutata; deae enim eun-

Aeneae abitu
1.

5,

tiabuerunt

diu

verba refert
compositam.
est

et deos de eorum
perverso consilio increpare, etsi iam diu
praeviderat e.x eo deorum consilio beUum

36.

7.

noUieram esse bellum.

Id potest dicere luppiter

si

primo maiie.
Pl.
Olympo
coni.
exemplisque CO probat lovem posse dici
omnipotentem.
5. Vnnxidunt cf. 301.
tectis bipatentibus., in quibus geminae valvae sunt cf.
Ita Solis regia describitur Ov.
2, 330.

id

.-/bnueram,

8.

20

et

memorat,

18. potestas

19.

namque

cf.

1,

65.

Cernis auget invidiam; neque enim

narratione opus esse dicit, quum videat
ipse rem ila se habere.
cernis ut
.;
non tegunt; transit in
narrationem.
20.

480

P.

VIRGILII

MARONIS

Per medios iusignis equis tumiclusque secundo

Martc ruat? Non clausa tegunt iara moenia Teucros.
Quin intra portas atque ipsis proelia miscent
Aggeribus moerorum, et inundant sanguine fossae.
Aeneas iguarus abest. Nunquamne levari
Obsidione sines? Muris iterum imminet hostis
Nascentis Troiae, nec non exercitus alter;
Atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis

25

Equidem credo, mea volnera restant,

Et tua progenies mortalia demoror arma!
Si sine pace tua atque invito numine Troes
Italiam petiere, luant peccata, neque illos
Tydides.

30

responsa secuti,
Quae Superi Manesque dabant, cur nunc tua quisquam
Vertere iussa potest, aut cur nova condere fata?
Quid repetam exustas Erycino in litore classes?
Quid tempestatum regem, ventosque furentes
Aeolia excitos, aut actam nubibus Irim?
haec intentata manebat
Nunc etiam Manes
auxilio:

luveris

sin tot

35

Rb. feralur

tumidusque

quod

delet,

equis Turmis non feratur 9, 50. 559. 728.

Sed et 9, 49 et 10, 440 ut
797. 815."
facile probatur, dux Turnus ferlur equo
qui sc. quando iii muros impetum facit,
equo non ulitur. Ac de die agitur, qui
hoc libro continetur.
22. sq. Tangit, quae narrata sunt 1. 9.

extremo.
24. Idem paene v, 11, 382. aggeribus
567.
De
moerorum. De aggere cf. 9

Sic
cf.
8, 9.
ibi sedes posuit
y^lpheae Pisae 179. Cumae Euboicae
6, 2. surget Myb rec. Ld. et in ed. min.
tVg; qui in maiore surget grammaticorum
surgit siquidem
censuerat esse inventnm
ex silenlio If' gi et Rbi valet coniectura,
Surgit probum,
ceteri Mss. rec. Rb.
certum enim rem esse putat. Nec stirget
caret ratione: Certum est eum surrecturum,

medes

nisi tu impediveris.

29.

genitivo

382

Avien. descr. terr.

murorum Pelusia moenia
177.

6,

cf.

aggere

962 et Sil. 4, 743 aggere

Abusive et muros et munimenla
montis.
(Et probabile
omnia aggerem dicimus
muros novae Troiae celeriter eductos non
surgunt.

lapidibus

fuisse exstructos sed

sicut

gesta.)

Moerornm

modo

a.

bumo con-

m. pro munimentis,

pro nnirorum

nani

anlique;

veteres pleraque eorum, quae nos per u

dicimus, per oediphtltongumpronuntiabant."
S.

cf.

Gr.

10.

Sed quum

modo

in

iunctis verbis

aggere moerorum antiquam

formam Vgl.

retineat

cf.

144.

382,

11,

praeterea ubique u servet, id ipsum aggere

moerorum ab antiquo poeta sumptum esse

At murorum MBVyc
Pb.
fossae MRc.
Ld. fostias PVy6 rec. Rb.

videtur.

moerorum

rec.
rec.

frigere

dicit

Hs.

Versum 27 non

Pl.

implevisse videtur" Rb. qui monet eum

ap. Serv. non explicari.
88. Arpis Aetolis, quod Aetolus Dio-

ut

iterum

peraiivum, saepius coniunctivum cf. 12,

801.
33. luveris Concessivus est iste moFit autem quodus secundum Probum.
tiens taedio contentionis quasi videmur
,

concedere, quod tamen nolumus fieri." S.

Idem v. 48. Cf. Gr. 421, 4.
Creusa
34. Manes sc. Hector 2, 294.
780. Anchises 5, 729 cf. 12, 646.
classes
36. Ad rem cf. 5, 606 sq.

cf.

7, 98.

38.

Ad rem
Ad rem

39.

Mnnes

37.

Manes
ipse

restant: restat

v.

arma. A Diomede autem

Venus vulnerata est cf. Hom. II. 5, 336.
31. sine pace cf. 3, 261.
32. Particula neque raro annectit im-

Ld.
/F^.

25. ignarus, itaque sine culpa.

27. Vec non cxercitus alter delet

mea

vulnerer.
30. demoror

cf.

dicit

terrasque

fatigasset.

cf.

manebat.

Cf.

7,

323.

1,

cf.

9,

50

sq.

1 sq.

Alecto cf.
deos inferos,

12, 845.

mare

cf.

quod
7, 324;
imprimis Diras

nimc etiam quum iam

metu caelumque luno
,

Aaec intentata
1, 280.
quae de se ipsa dicit luno

AENEIDOS

LIB. X.

481

40

movet, et superis immissa repente

Sors rerum
Allecto medias Italum bacchata per urbes.
Nil super imperio moveor; speravimus ista,
Dum fortuna fuit; vincant, quos vincere mavis,
Si uulla est regio, Teucris quam det tua coniunx
Dura, per eversaei, genitor, fumantia Troiae
Excidia obtestor: liceat dimittere ab armis
Incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.
Aeneas sane ignotis iactetur in uudis,
Et, quamcunque viam dederit Fortuna, sequatur;
Hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae.
Est Amathus, est celsa mihi Paphus, atque Cythera,
Idaliaeque domus: positis inglorius armis
Exigat hic aevum. Magna dicione iubeto
Carthago premat Ausoniam: nihil urbibus inde
Obstabit Tyriis. Quid pestem evadere belli
luvit et Argolicos medium fugisse per ignes,
Totque maris vastaeque exhausta pericula terrae,
Dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt?

45

50

55

Non

satius cineres patriae insedisse supremos

Atque solum, quo Troia fuit? Xanthum et Simoenta
Redde, oro, miseris; iterumque revolvere casus
Da, Pater, Iliacos Teucris.

Tum
40. Imwittere
nialigno
saepius
est
animo miltere vel subornare, ut 13.
Superis ac si diceret, non iaui Troianis,

sed diis." S.
41. bacchata: de verbo
re 7 341 sq.
.
ii. svper imperio

,,.",,.'
dicit etiam

unde
tute

44. si nulla

333.

...

e.

'

'

dum
Eadem

tandem verum nomen prodere: V. 34 est

qui^quum, v. 40 est movet nullo subiecto
addito, iam 44 tua coniux.
45. Ideo sic rogat, ut
infelicitatis

diam."

Troianae

commemoratione

impetret

misericor-

S.

46. excidia, plur.

cf.

2,

regia luno

mors

sit

Aeneae

cf.

140.

Paphus MPRbcy
51. est celsa mihi
alta Cythera R, et y, sed expuncto alta,
^1"'' ^^ marginem adscriptum est codicis
P- ^- ^- ^- <^- Pnphus atque alta Cythera
Pl. If^s, commendatur melrica difficultate.
^
,
aa
it.
^
#.
o.
Ut ego,
propter v. 8b.
Lfl.
y
,i
n ?
rCvpro,
urbes
Amathus et. Panhus
,nr.
I.,
Cythera
Aenen sacrae, cf.f ^1, 4io.
,

gj idalia

Ov.

cf.

(J80.

aevnm exigere

53.

JVI.

cf. 7,

776. 11, 5fi9.

onnov exigere

12, 208.

Aetatem exigere etiam Cicero

premat

54.

cum
dicio

fortius

dicitur,

sic

pestem

e.

i.

malum

cf.

qui iam ad certam vitae conditionem pervenerunt, ut vanis de futuro tempore

imaginibus locus non sit.
48. sane,
concedentis est sed aegre
concedentis. Simul indicalur, qualis futura

^-

j-

r
Pergama

5,

cf.

-o recidiva
58.

h.

1.

magna

1.

236 omnis dicio.

verbum iubere cf.

cf.

quam

1,

57. exhausta pericula

el

Coniunctivus
post
Gr. . 432. An. 2.
55,

737,

7,

ut

1, 79.

dixit.

236. 622.
tenere 1
indigaatione dictum. Ut h.

dicione

47. liceat superesse nepotem.

Xepotes, in quibus libera spe ludere licet, avis
.
^...
vel magis accepti solent esse quam filn,
'

Pl. coni.

259.

iterum.

anceps, ut
sperare Ucebat.
sc.

sententia 1,
dicendi ardore abreptam

etc.

Vide, eam

*;

25/.

1,'

i.

promisso:
.

de

love

fortuna fuit,

omnis fortuna,

301.,

4,

speravimus lUa. quae

'

...,,
promisisii. Cf.

43. rlnm

cf.

60

693.
14.

4,

'n*
344,

4
4,

"^

solum quo

61. Cf.

Danais,

l. f. cf.

simile

Satius

2,
fuit

perferre et eo perire,

revolverc

cf.

1,

669

3,

11.

Reddite me
Troianum

bellum

quam

9.

31

talia pati.

482

VIRGILII

P.

me

Acta furore gravi: Quid

MARONIS

alta silentia

cogis

Rumpere et obductum verbis volgare dolorem?

Aenean hominum quisquam divomque subegit

65

Bella sequi, aut bostem regi se inferre Latino?

Italiam petiit fatis auctoribus. Esto;
Cassandrae impulsus furiis: num linquere castra
Hortati sumus, aut vitam committere ventis?
Num puero summam belli, num credere muros?
Tyrrhenamque fidem aut gentes agitare quietas?
Quis deus in fraudem, quae dura potentia nostra
Egit? ubi hic luno, demissave nubibus Iris?
Indignum est Italos Troiam circumdare tiammis
Nascentem, et patria Turnum consistere terra,
Cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater;
Quid, face Troianos atra vim ferre Latinis,
62

95.

luno

criinina

Vcnerem

in

63. quid me a. s. c. r. Itaque lu ipsa

caussa es rixarum, quas ego vitabam.
luno enim, quae a love ex proelio recedere
iussa esl C^, 8U4), lovis ferre reprehensionem cogitur; iam vero eliam Venus
eam incusat, quare animum coliibere
non sustinet, iramque efFundit in eam, iu
64.

licet.

Nam obduci

obductum:

dicuntur

vulnera, quae cicatrice clauduntur." S.

Quem dolorem liaberet dixit 1, 23.
65. bella scr/ui: Dubia utitur formula
luno, ut in ipsum Aeneam beUi culpam
conferat;

intulisse

non poterat

beUum Aeneam

enim

dicere.

At recte Mss. Nam unum constal

Italiam pctiit; alterum est fatis auctoribus, quod constare negal luno, quae

inesset.

impulsum esse Cassandrae

Haec duo igitur non

furiis arbilratur.
debebant misceri.
68.

Cassandrae

fiirii^^.

plicat fata elfatam esse

Maligne ex-

modo Cassandram

furentem.
De ea cf. 2, 246.
Cur reliquit castra et itineri se commisit pericuioso,
cur puero (Ascanio;) summam
imperii et urhis salutem commisit eo
tempore, quo hosles ante portas erant,
cur ad Tyrrhenos profectus excitat quie-

Hae suni caussae praesentium malorum; nemo tamen dicere audehit,

tas nationes*'
n?e fecisse.

71. Tyrrhenamque
M. alii.
ve
RVc; sed non est hoc a priore diversum,
sed cum eo coniunctum. fidem et

gentes agitare:
erbo adiunguntur

ita
1,

stat

propria

si-

ne fraus esto
22, 10 altero ne

diversa
78.

obiecta uni

Livium
Adde formulas

apud

mutatur

scclus esto.

iuris consul-

torum fraiidi est alicui aliquid et fraus

Praeterea fraus, ut
esto
in legibus.
Jides,

metus,

alia,

iion

modo

in eo est,

qui fraudat, sed etiam in eo, qui fraudatur.

1 in fraudem
Sic ap. Cic. in Pis.
1,
impulit explicatur et describilur verbis:
Sic RA. 21
induxit.
fefellit.
opinio falsa in istam fraudem
impulit.
Minus accurate /raus explicatur
per damnum. nostri Ml. nostra M2PRVybc,
quod nunc docet Rb. Stat ulrumque cf.
4, 237.
decepit,

Haec

esto (g-ut.O id concedamus.

pefatis Mss. fatis petiit Ns. et Hn.
emendavere, quum in fatis praecipua vis
67.

tiit

Aeneam

ubique

Fraudis

75

gnificatio doli mali; et illud

reiicit.

quam

72.

70

te

74. Indignum

est, ista

sua Turnum

tentia,

in

quidem tua senpatria

resislere

terram suam invadenti, eum qui

et a deo et a dea originem ducit, non ut
hosti

in

Aeneas solum a

dea.

Hoc versu, quem sunt qui ineptissimum et languidissimum Virgilioque indignissimum et ab alio appiclum iudicent,
demoiistrare debebat luno Turnura non
76.

ignobiliore loco

Sinuil

enilia

comparata
Pl.

delet

natum esse quam Aeneam.

nympha

Veneri
versuiu

dignitate a lunone
movet indignationem.
monetque Pilumnura

non avtim fuisse sed quartum

patrem

619. quasi id Vgl. nesciveril, quod P/.

ab ipso doctus est. Rem satis explicat
V.

5.

ad

9,

3.

hoc dignum aut ferendura,

Troianos Latinorum sedes incendio et bello
delere, aliena arva sibi subiicere et praedas
agere; eligere sibi soceros, quos velinl
ipsi, non a quibus accipiantur, et vel e
gremio rapere pactas, pacem orare supplici
voce et tamen inierea bellum parare?
77. Estne

AEISEIDOS LIB. X.

483

iiigo premere, atque avertere praedas?

Quid, soceros legere et gremiis abducere pactasV

Arva aliena

Pacem orare manu, praefigere puppibus arma?

Tu potes Aenean manibus subducere Graium,

80

Proque viro nebulam et ventos obtendere iuanes,

Et potes in totidem classem convertere Njmphas:
Xos aliquid Piutulos contra iuvisse nefandum est?
Aeneas ignarus abest: ignarus et absit.
Est Paphus, Idaliumque tibi, sunt alta Cythera:
Quid gravidam bellis urbem et corda aspera tentas?
Nosne tibi Huxas Phrygiae res vertere fundo
Conamur? nos? an miseros qui Troas Achivis
Obiecit? quae caussa fuit consurgere in arma

85

90

Europamque Asiamciue,

et foedera solvere furto?

duce Dardanius Spartam expugnavit adulter.

Me

78. averterc
79.

praedas

Socerum le^ere,

superhum

8,

cf.
i.

e.

208.

sibi poscere,

sit legere
sed socios
legere superhum non est.
..Exaggeratio
esl nimia in eo, quod ait greviiis abclncere
paclas.'^ S.
Xeque enim iam pacla erat
Turno Lavinia.
Pactac dicunlur uxores,
quod paciione Iraduntur maritis; sic v.

generum.

(luiim

est,

Hf.

coni.

soceri

socios,

722; inde ef ipsi thalami v. 649 et

hymenaci 4, 99 pacti dicuntur.
80. pacem or. mantt: cf. adremquae?,

154

dicia sunl.

praefis^ere

pttppibus

arma: Inpuppibus miiilesvidenturarniasua

exposuisse, iiaque belli erat signum hoc,
quod dicil luno. Periinent liaec ad versum
8, 92. cf. Val. Pl 3,28 ratem praefixaque
regum scuta vident. Iniuria lunonis in
eo est, quod omittit memorare, quae inter
petitionem et illam profectionem ab

pacis

ipsa facta sint.

8L cf. Ilom.

II.

5, 311, ubi a Venere

Aeneas Diomedi eripitur.

82. Fecil id Nuptunus
83. ,,Licet lioc Maler

men

cf. 5,

deum

808.
feceril, ta-

hoc Veneri imputatur, quia eius grafactum est." S. ut imputavit luno ea,
quae in Veneris gratiam fecit Neptunus.
Euni versum ab uno codice abesse dicit
P/.,
quod ut verum sit, non slatim efficitur versum esse ab alio illatum.
Etsi
enim Cybeles inlererat, naves durare, non
Veneris, lamen ei etiam gratus fuit is
naviura honor, irataque luno etiam ad
Venerem rem faolam rettuiit. Neque conIra versum facit.
quod ea re Aeneam
adiuium non esse demonslrare conantur;
neque enim propler eam caussam affert
luno, sed ut doceat, quanta sit Veneris
potentia; ac,
si verum quaerimus, illa
navium nuitalio Troianorum auxit animos,
tia

concussit Rululorum. et potes Mss. fu

potes coni. Markland rec. lib. Pl. delet
versum.
84. aliquid atienuat dicendo aliqitid',
S.

Ue
85.

struclura

cf.

Aeneas quod

3,

56.

abesl, ipsius est culpa,

culpaeque suae ferat maia.

86. Tu ipsa Paphum tuam memorasli,
mulier querula, cur igitur non in pace
tegis cum nepotibus luisi' quid beHo tenlas
urbem bellicosam?
87. urbs bellis gravida cf. 4. 229.
88. vertere fundo, fundiius everlere.
cf. 1, 20. ecertere funilo Lucr. 3, 84.
Parres jluxas dixit Cic. Ali. 4, 1, 8.
ticipium perfecti a verbo fluere quod est

interire, labi cf. 2,

Ea

169.

participia 5,

332. Verba autem iuncla sunt ad morein,

Neque versus ad
qui memoratur 4, 22.
Troianorum in Latio condilionem, sed ad

Troiam antiquam pertinet.

90. Ipsam lunoiiem miseret Troianorum
Caussu est c. inf.
a Venere perdiiorum.
ut Tib. 3. 2, 30 Polor hiiic et cura Aeaerac, coniugis ereptae, caussa perire
fuit, et Luc. 3, 653. cf. 5, 638.
91. Europam Asiamque cf. 3, 1.

solvere furto est amicitias

Nam ..legilur in
adulterio dissipare" S.
historiis. quod Troiani cum Graecis foedus
habuerunl. Unde etiam Paris est susceptus
liospitio, et sic coinmisit adulterium." S.
ftirtum cf. 6, 568.
92. Dardanius adulter Paris; sed in-

Foedera

vidiose dixit Pardanius, quum Aeneas

proprius Dardanoruni dux esset cf. 2, 281.
Spartam c.rpu^^nacit quasi vi cepit
Spartam; sed est eiiam formula: pudiciItaque
tiam e.vpugnare Cic. Cael. 20.

verbi ambiguitale acerbitatem quaerit,

Spartanae
eiusque senlentia est: Paris

in

P.

484

VIRGILII

MARONIS

Aut ego

Tum
Haud

tela dedi, fovive Cupidine bella?

decuit metuisse tuis; nunc sera querelis
iustis adsurgis, et inrita iurgia iactas.

95

Talibus orabat luno, cunctique fremebant

Caelicolae adsensu vario; ceu liamina prima
Quum deprensa fremunt silvis et caeca volutant
Murmura, venturos nautis prodentia ventos.
100
Tum Pater omnipotens, rerum cui prima potestas,
Iniit.
Eo dicente deum domus alta silescit,
Et tremefacta solo tellus; silet arduus aether;
Tuni Zephyri posuere; premit placida aequora pontus.
Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta.
105
Quandoquidem Ausonios coniungi foedere Teucris
Haud licitum, nec vestra capit discordia finem:
Quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem.
mulieris

diclum

pudicitiam expugnavit.
Simile
263.
,
Ego (!) scribemluin

1 1

eoniicio:

Me

d.

Dardaniani

Sparta

e.

adulter pro fecil, ut propier adullerium

Troia ab ulloribus ex Sparia profectis
expugnaretur" Pl.
93. fovique Cupid ine bella ;Pa.r\s enim

hos affert versus, quos imitatus esset Vgl.

Wi/jif/us caeli vaslus constitit silentio,
et ycptunus saevus undis aspcris pausam dedit; Sol equis iter reprcssit ungulis volantibus; constitere amnes per-

arbores vento vacant."' Sat. 6,

quihus de terra tremefacta niliil

ennes^

Ex

2.

omnia

amore inductus Helenam reddere atque iia

paeem emere noluit.
94. Illud erat tempus cavendi, non nunc,
ubi mala accidunt, quae consequi necesse

autem illo loco quieante oculos habuit Vgl.,

terram eliam quiescere voluit, et ad terra
supplendum est siiet aut silescit. Hinc

simile 4, 596.
95. Inrita iurg;ia: Nihil prodest nunc
iurgia iactare, quibus facta infecta fieri
nequeunt.
96
luppiter omnia se ex fato
117.

silet, quod non

uno nomine laudandum est.
placidissimi
103. Zepbyri i. e. vel
posuere cf. 7 27.
venti desinunt.
Premit placida aequora pontus, deprimit,

exacturum profitetur.
96. orabat ,,loquebaiur.
Unde et oratores dicimus." S. Cuncli fremunl, lunoni

coercet aequora, ita ut sint placida cf. 4,

SO.
Totus hic
104. Idem versus 3, 250.

Veneri assenlientes.
quum aurae crebrescunt et artaorum frondes movent, signum venli surgentis.
De re cf. G. 1 356.
caeca
murmura ut 12, 591. De eo usu 2, 301.
fremunt cf. 11, 453.
100. prima potestas MRy
sc.
inter

locus de primo Lucilii translatus est libro,

ubi iuducunlur dii habere concilium et

erat.

Cf.

alii

alii,

97. Ut

deos.

snmma M2Pbc

pretatione orlum.

videtur ex inter-

Et nos dicimus: Die

erste Macht in Europa.

101. Omnes coiilicescunt
otorilate

commoii,

infit cf. 5,

omnis

conficilur;

quem

scunt;

si

.,

Pl.

pro

solo

proposuit

agere

primo

iudicis

in

de

re

dicere" S.

Ac

Lupi cuiusdam

interitu

publica:
tales

poslea senlenlias
nugas Vgl. in re

severa imitatus esse dicitur! Eo abripiuntiir sua opinione homines, ut rationem

Simile est iudicium Macrobii 6,
exeanl.
2 de 9,

672

sq.

105. Jusonios sc. homines, adiectivum

aunatura.

dicentis

etiam

pro noniine, ita Ausonii pro

gitur 11, 253. 12, 834.

708.

107.

spem secare: In

Ausones

tiquum dicendi genus seculus

omne, in quo aliud exsiruitur, ut

liiv. 23, 37 Tnrrem c.v ipso muro e.Tcitavit
cs. Romanys^ quia muro satis per se alto
subiectis validis sublicis pro solo ustisest.
Neque enim terrae solum lioc ioco est
Erdboden, quod esl ap. Lucr. 5, 1288, 1294.
Ilaque est im tiefsten Grunde erzitlert die
Erde. At Macrobius ex Ennii Scipione

spem secare antiqua

iVA

fuat pro

le-

lovis verbis anest poeia

102. tremefacta solo tellus.

Quid sit
sohnn docet S. ad 7, 111. Iiaqiie solum
dicitur

169. Ita etiam

videtur esse formula.
exstant in explicando co-

sil.

cf.

Gr. S-

Varia aulem
namina.
Sunt qui putent, fuisse verbmn
aliquod seccre, quod etiam sequere scriptum sit et cuius modo passiva forma
sequi in usu remanserit: itaque sequi

spem esse alere. Alii pro resecare., spem

Tertium est, ut exincidere acceperunt.

AENEIDOS

485

LIIJ. X.

Tros Rutuliisne fuat nullo discrimine liabebo;

Seu fatis Italum castra obsidione tenentur,
Sive errore malo Troiae mouitisque sinistris.
Nec Piutulos solvo. Sua cuique exorsa laborem
Fortunamque ferent. Rex luppiter omnibus idem.
Fata viam invenient. Stygii per liumina fratris,
Per pice torrentes atraque voragine ripas
Aduuit, et totum nutu tremefecit Oljmpum.
Hic finis fandi. Solio tuni luppiter aureo

110

115

Surgit, caelicolae medium quem ad limina ducunt.

Interea Rutuli portis circum omnibus instaut
Sternere caede viros, et moenia cingere fiammis.
pliceturseciindum Horatiilocum ridiculiim Rutulusne MPRb rec. Rb. Ld. ve yc
acri fortiiis et melius may^nas plernmquc rec. /rg". Cedo 31ssorum auctoritati.
secat res sc. ad fiiiem perducere. Sed
109 el 10. delet Rb. 1 p. 84 Iovis
ap. HorHlium CSerm. 1, 10, 1.5) esl se- persona
digna" Pl. delet seu
parum
cnre iiodum rerum difficiUuin.
.Sed etiam fatis
oninibus idem ..Oralio lovis si
secare esse sequi docet Nonius 404. >I. aliena mecum recidis, est brevior, gravior,
^^Secare, sequi, unde et sectatores bo- e1 coiicinna bonoque poeta dignior" Pl.
iiorum sectores dicli sunt.
Vgl. 1. X.
111. PraeGlaris ex fontibus hausit NoQuae citique etc." Sic Fest. Paul. p. 337. nius ^larcellus, cui unam debemus emeiiSectorex
M. sectio persecutio iuris
dationem popiilos pro vulgala Rutulos,
et qui secant dicuntur, et qui euipta sua
quain prudciitiores interpretes salis e.xpliCicero sectorem dicil bopersequuntur."
cari non posse confessi sunl" Rb. 1 p.
RA.
3.i,
103.
.si
emptoreui
pr.
At
iiorum
211. Supra e.xprKatiini est.
idem ibidem <i9, HO seclorem a sccamlo
113. Fnta niam invenicul cf. 3, 395.
Ueducit, polest is e.sse acerbus lusus; at15 iani lecli sunt 9, 104 sq.
Versus 113
lamen si sector in iure Uomano ea erat
117. quem ducunt. ut consulem et
ut cum verbo scqui consigMificatione,
magistralum senatus. Sunl qui hoc deo-veniret. nondum constat quod vull Nonius
At neque
riim concilium reprehendanl.
secare pro scqvi usquam dictum fuisse.
caussa habelur; nani contra iussa
siiie
Itaque his omnibus nihil proRcinius. Missis
luno in bello versata est et a love reigitur locis alienis sequamur Virgilium.
vocala: ilaque recte luppiter convocalis
Hic di.xit secure viani pro ire per viam
Nec nihil
diis suam aperit voluntatem.
igitur
secare spem est ire
cf. W, 900;
contione, cf. v. 108. Maior aulem
fit iUa
per spem. qiiod est spcrare cf. 5, 786.
nascilur ordo rerum, quae Aenea duce
Pl. e.xplicat secare spem ..praecipere sibi
gerunlur, quum de iis consilium habealur
vel
maiorem
spei
.vel
minoiem.
parlem
deorum. Voluit eiiim luppiler a bello reSpein eniui cum hoslibus quasi dividimus.''
linere; quod autem non obtemperant dii,
108. luppiter, quuiii, etsi vetueral,iterum
ipse ex fato i. e. ex summo iure rem
dearum ri.xae ortae essent neque pacem,
exsequilur, quum ex aequo bonoque iudiquain proposuerat, accepturos se omnes
care iion esset concessum. Nisi enim dii
dii significasseiit, poeiiam constiluit lianc,
rem turbasseut, poleranl Rutuli et Turnus
ut quod beUum venent, omnia mala, quae
esse iiicolumes. lam iUa victoria Aeneae
fato orirentur, populos pree.v illo beUo
mnxima res effecta csf C"^ ^"^3- i" '""et ii
quibus in eo bello vinci et
njerent
bem suam compulsi sunt Rutuli. in fugam
perire falo consliUilum essel, perirent. Hanc
versus Turnus, ocnisus Mezentius, qua
accuralius indicat versibiis
sentenliam
victoria iam constitulus est belli exitus.
proximis: Sive falis teneutur Troiani obNonne igitur caussa saiis digna fuit, ut
sidione Italorum (cf. 31), sive suo malo
dii convocarentur?
pervenerunt
huc
ut
obsiderentur
et fraude
Iterum Rutiili Troiaua
145.
neque Rutulos solvo, si iis tis^
Ccf. 68);
castra oppugnant.
fatum irapendet. Rerum quas suscepenint
118. instani c. inf. cf. 1, 423.
quisque felicem et infelicem exitum ferent.
119. m. ciitgere Jlammis, allalis igninullo discrimine
Ulrisque aeqiuis ero.
habebo: ita 2, 102 uno ordine habetis bus undique de muro depellere propu:

Achioos.

Eodem modo agi

dicilur I, 574.

gnantes.

486

P.

VIRGILII

MARONIS

At legio Aeneaduin vallis obsessa tenetur;

Nec spes ulla fugae. Miseri stant turribus altis
Nequidquam, et rara muros cinxere corona:

120

Asius Imbrasides, Hicetaoniusque Thymoetes,

Assaracique duo, et senior cum Castore Thymbris,
Prima acies; hos germani Sarpedonis ambo,
Et Clarus et Thaemon, Lycia comitantur ab alta.
Fert ingens toto connixus corpore saxum,
Haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon,
Nec Clytio genitore minor, nec fratre Menestheo.
Hi iaculis, illi certant defendere saxis,
Molirique ignera, nervoque aptare sagittas.
Ipse inter medios, Veneris iustissima cura,
Dardanius caput ecce puer detectus honestum
Qualis gemma micat, fulvum quae dividit aurum,
Aut collo decus aut capiti; vel quale per artem
luclusum buxo aut Oricia terebintho
Lucet ebur; fusos cervix cui lactea crines
Accipit et molli subnectens circulus auro.
Te quoque magnauimae viderunt, Ismare, gentes

Legio

120.

cf.

8,

Fuga mi-

uUimiim praesidium e.st, tahoc carebant."' .S. Idque ipsi

sciuiit. quare recte miscri dicuntiir.
\'i2. rara :
Itaque tam
parvus est
eorum numerus, ut ad muros implendos
iion sufficiant.
De voce rarur, cf. 4, 131.
serrimiiiii

et

meii etiam

coronn

cf.

9. .380.

prima acies: Eiiam hoc ad Romanum morem composuit, qui Ires acies
12-3.

instruxerunt.

127. toto connixiis corpore: idem 9,

4!0.
Mit allen Leibeskrdften ange-

stemmt.

Schill.

128. ..Tjvrnesos

unde

fuit

130. hi

civitas

Briseis." S.

illi

rjue

Plirygiae,

est

7"e,

i.

e.

701.

Troiani aut iacuUs

aut saxis aut igne aut sagitiis a muro
proturbant.
certant c. inf. cf. 118.
alii

alii cf. 1,

131. moliri is;nem

id

verbum

ineptuin;

cf. 2,

nain

108.

saepe

Neque
magiio

apparatu ignea tela faciebant antiqui, ut

de

Saguiitinis

t)94.

narrai

Liv.

Nonnunquam etiam

21, 8. cf. 8,
facibus et tor-

ribus

res gerebatur cf.

1, 150, el in
pugna Cannensi aliqui pugnas pinu
flagrante cient Sil. 9, 33.5.
132. feneris iurstissima cura ,.quia
iUi debebatur imperium", S. et quod tanta
erat virtute.
Cura is, de quo cura est
cf.

678.
133. honestum., pulclirum.
I,

Cf.

1,

591.

130

135

comparatio 1, 592. 12, 67. Ut

micat auro iiiclusa, ut ebur lucet

SiniUis

60.i.

121. nec spes ulla fiio^ae.

125

gemma

inclusum buxo

et terebintho,

ita

Ascanius

inter duces.

Oricia terebintho ..Oricos civitas

iuxta qiiam nascitur terebynthus nigrum lignum habens, foUa iii
huxi speciem." S.
136.

est Epiri,

137. Cervix crines accipit, si crines in

decidunt; et simul crines necluntur
circulo aureo i. e. diademate.
Ita A'al.
103 tereti crinem svbnectitur
Fl.
2,
lartea. Cutis candor comparaiur
auro.
apud Romaiios poetas cuni lacte, ut 8,
660. Sil. 4, 154. Nemes. E. 2, 80. Hor.
C. 1, 13, 2, cum marm.ore G. 4, 523.
Hor. C. 1, 19, 6. cf. Lucr. 5, 764, cum
ebore et nive Ov. Am. 3, 7, 7.

coUum

138. Molle aurum est ductile, cf. 6,

Quod haec ad ornatum pueri adii848.
ciuntur, putaverunt nonnulli ipsam comparationem huc perlinere, et componi
buxo, cervicem ebori.
capillos
Sed
Ascanius comparalur cura ebore et gemma,
Troiani cum terebinlho et auro.
subnectens dat Hs. Hn. iVg. ed. mai. Jib.,
subnectit dal Lrf. i^g. ed. min.

Magnanimae gentes

139.
oiies,

quibus

ipsis

dux

esl.

sunt

Mae-

Pro prono-

mine possessivo, quod per se inlelligitur,

aliquod maluit addere adieclivum.
l)e
^laeonibus cf. 8, 479.
Te quoque Ana-

sninac

coni.

Pl.

AENEIDOS

487

LIB. X.

140

Volnera dirigere et calamos armare veneno,

Maeonia generose domo, iibi pinguia culta
Exercentque viri, Pactolosque inrigat auro.

quem pulsi pristina Turni

Aggere moerorum sublimem gloria tollit,
Et Capvs: binc nomen Campanae ducitur urbi.
Illi inter sese
duri certamina belli
Contulerant; media Aeneas freta nocte secabat.
Namque ut ab Euandro castris ingressus Etruscis,
Adfuit et Mnestheus,

Regem

145

memorat nomenque genusque,

quidve ipse ferat; Mezentius arma
Quae sibi conciliet; violentaque pectora Turni
Edocet; humanis quae sit fiducia rebus
adit et regi

150

Quidve petat,

Admonet, immiscetque

preces:

140.
Hist.

pro

diri<rcre elixenmt Tac.

T tilnera
Sil. '4, 92.
2, 3.i.
..Am vuliuis
sagitla posiiit (cf. 2, .529) aiit acer-

rime expressit iiievitabiles sagitias, dicens

eiiiu viiliiera, non tela dirigere."' .S.
Id
vere iiiesl vocabiiio.
Cfi/niMs- de sagitla

E. 3,

veneno

13.

3,

10,

9,

(j4.

3,

IH.

7,

de Parthis ipse Vgl.

12, 857 et Luc. S, 304. de Cretensibus

Vgl. 12, 857. de Scyitiis Lucian. Nigr.
37. de Afris Sil.

3,

272.

141. (lomo cf. 8, 141. pimruia culta

8, 63.
142. Exercere ita ap. Hor. Ep. 2, 3
patcrna rvra bobus exercet suis.
Ly-

dia erat

admodum

fnigifera; Pactoliis au-

tem (nuiic Sarabat) qui ex Tmolo per

Sardes et in llermum fliiil. aurum (_ipTJ-/(ici
XQvaov Tiolv, rameiita auri) secum volvere dicehatur
cuius teinpore

nomine
tales
141)

cf.

5 p. 626,
inerat aurum.

Strabo 13,

non

iam

4,

nolilia

et

alii

////

v.

cf.

24.

Turni gloria. Ad verba cf. l^,

Ad rem 9, 779 sq. sublimem
subliwen ded. Rb.
MPRy2bc
146. Capuara a Capye quodam Troiano
conditam esse memorant etiam Ov. F.
4, 4o, Luc. 2, 393; a duce aliquo Samni-

-pulsi

219.

tium,

qui Elruscos expulerint,

urbs Vulturnum dicta fuerat,

deducere refert Liv. 4, 37,

a quibus

nomen

alios

qui ipse a

1, 109.

plusquamperfecto
narrando imperfecto
terapus significat, quo

paulo post addiiiirus

Pergit

in

est,

quo id
serabat,
illi certamina conferebant.
148. Rera ante omissam breviter ex-

Aut v. 148 protasis est:

S.
Simulatque castris ingressvs (esl) et
apodosis: regem adit etc. cf. 5, 362.
Aut proiasis est usque ad preces, et
sequitur."

Hativus ab iniungil est apodosis.

gressus pendens est novum.
149.

regem

violenlo animo

moerorum

Sed

83.

Haec verba
coutulerant.
omnia, quae I. 9 et 10
el quae ahsente Aenea ad
Quod iara eam rem
castra facia sunt.
postea acciderunt,
quae
et
reliciurus,
146.

auro.
144. aggere

p.
cf.

Aeiieas cuni Etruscis sibi

adiuuclis sua castra petit.

Tarchonem.

ut

l-t)2.

fabula est. (juum omnia

in auriim mutarel,
in Pactolo lavari iussus est .,in queiu se quum
iecisset, fereiuli auri iiaturam flumini dedit,
ipse destitit in aurum quae contingebat
miitare" S.
Gratum est hoc: irrigat

Midas aiitem,
quae langeret.

fib.

niovet''

versus exstant

compleciuntur
iain narrata

utitur.

cf.

mora. Tarchon

apiid

etiani

est

sa<2:iltas

iit

Alia nomicampestri agro diciani puiat.

nis derivaiidi conamina sunt in Servianis.
..Interpolationis
hinr cf. 8. 71.
suspicioiiem v. 145 satis frigida de Capuae

armarc

('ulajtioft

Mos

773.

veneGraecos aniiqnissimos; cf. llom. Od. 1, 261 sq. et Herciiles

sagitta
venenata Nessiiin interfecit Ov.
M. 9, 130. ])e Getis niemorat Ov. Trist.

nandi

cf.

haud

ducem, lucumonem,

e.

i.

150. qiiid ipsc ferat opum.

Evandri copias enumerat.
151. Mezentius arma quae
cilict.

zenlio

Turnum cum
coniunxisse
sit

Suas

cf.

647,

7,

Turnus

con-

sibi

sociis suis

edocel.

Me-

se
et

et

quam

Pe-

De
violenta cf. 2, 549.
duplici structura v. edocet cf. 3, 180.
152. humanis q. s. fidvcia rebus: Si
ipsi nunc tuii sint, cogitare eos iubel. non
semper eadeni fortuna usuros, et facile
posse exstinctis Troianis. adiuvanie Turno
ctora

in

edocct

regnum suum
153.

Havd

fit

redire Mezentium.

nwra plenum est hoc

havd mora ita

saepissime solum
dicitur cf. 3, 207. 648.
loco;

5,

140. 368.

488

VIRGILII

V.

MAROMS

lungit opes, foedusqiie ferit; tum libera fati

Classera conscendit iussis gens Lydia divom,

155

Externo commissa duci. Aeneia puppis

Priraa tenet, rostro Phrygios subiuncta leones,
Irarainet Ida super, profugis gratissima Teucris.
Hic magnus sedet Aeneas, secumque volutat
Eventus belli varios; Pallasque sinistro
Adfixus lateri iam quaerit sidera, opacae
Xoctis iter, iam quae passus terraque raarique.
Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete,
Quae raanus interea Tuscis comitetur ab oris
Aenean armetque rates pelagoque vehatur.
Massicus aerata princeps secat aequora Tigri,
Sub quo mille manus iuvenum, qui moenia Clusi,
Quique urbem liquere Cosas; quis tela, sagittae
177.

al.,

nec

et

mora

SfiS inieriectiim

b.

mora.

pro adverbiali sine

eiuiiilialiiiii

'larchoii

cf. 8, 603.
Foerhis ferire,

lo4.
iiiani.

qiiod

in

irere

dicmil

iungendo

foeiiere

Ro-

liostia

libera fati MRal.

fatis vulgata et ila praescriptiini ap.
Serv.
Adi. c. genit. cf. 1, 14; et liber
saepis.sime ap. poeias assumit genitivum
cf.
Hor. AP. 212 labnris. Luc. 4, 384
ciirarum. 6. 301 letrum. 7, 818 Libcra
fnrluriae mors eot, alios. Falo iam iion
impedita; prohibebatur enim a belio, nisi
externo
duce nteretur 8. 498 sq.
Ut
voti liber is dicilur. qui solvit votum,
feriebatiir, icebatiir.

.sic

cf.

liber fati. qui fecit.

4.99" /fV.

quod voluit faium

8,

l-io.

o-ens

Lijdia

cf.

8.

479.

sunt, qui

S.
Viae eiiam debebat esse dux.
In rostri utraque parte appicii sunt
leones, iia ut capita eorum paene inter
se
contingant; et supra cernilur imago
aliqua nymphae montis Idae.
Rostrum

memoriam

420.

Siibiuucla est
arcle coniuncta, ila ul quod subiiinctum
sit,
quasi par.s secundaria accedat.
De
acc. cf.
Neque mirum esl,
2, 273.
cf.

1,

quod omislt Vgl. memorare 8, .^48, unam

navem reliclam esse, in qua ipse Aeneas
reveriereiur; id enim opus fuisse facile
intelligilur
neque quo in loco et quo
tempore coniuncta sit Tuscoriim classi
dixit.
Omisit eiiaiu narrare alicriiis navis
quae 8, 548 demiliiuir, iii rasira adventum.
Nam duabus navibus Aeiieas ad
,

Evandrum advectus

erat cf. 8,

79.

Falsi

gratissiina.

revocat,

admiraiione Aeneae
ila
deflxus est, ut nunquani ab eius laiere
decedat, et in oinnibus rebus maftisiriiin
eum velit habere. Ita niinc de sideribus
cf.
quaerit et qui noctis sit decursus.
nox sunm pera^rehat
Val. FI. 7. 408

Imprimis aulem ipsius res

quas

imitetur.

sit cf.

sc.

4,

vult

aiidire.

(lesias,

passns

362.

165. Musae invocatio.

eadem
641.
Idem
166 169. Massicus.

163

est."

diciintur

Aeneae exstru-

160. Pallas

163.

auiem erat in ima nave; poterat igitur

imminere forma Idae nympliae. Imminere
enim res qiiae supra sunt etiam alibi

Tu.scis

165

ctam putant; nam neque tempus satis

longum est ad navem exstruendam, neque
Idam illam navi a Tuscis in Aeneae
gratiam et honorem appictam esse proEl hoc dicendum erat poelae.
babile.
158. Quod profuf^ia S^ralinsima Teiicris
putant additamentum Iln. Pl.
ineptum
erraiit.
Nam Teucri fuerunt fato profngi.
Ida autem, quae Teucris dilectae patriae

iter.

prima tenet; primum locum teIla 5, .138.

nel.
Ue verbo teuerc cf. 8,
K53.
More viri forlis in principiis
lo7.

navem a

160

166.

v. in re

Massicum

qunm Massicus

7.

fecit
sit

Tu.sciim aliquem,

mons Campaiiiae,

iit

691 Mes.sapi noinen formavit

Ilaque non semper
e nomiiie Messapia.
hominibus eiusdem terrae nomina dedif;
iinde ea
neque nohis satis certum esl
iiomina sumpseril, ulrum ipse (inxeril. an
alia ex historia aliqua transtulerit. Etrused noii Aeneae
enim aliquando
sci
tempore, in Campania dominabantur.
Tigris navis nomen et iiisigiie cf. 5, 116.
princeps,
aerata cf. 5, 198.
primus inler socios.
iam anliquo
(Chiusi)
167. Clusium
lempore Roniae foedere iunctum erat, et
ex eo foedere bellum cum Gallis ortiim

aniea 7,

est.

168.

Cosae sive Cosa ad mare prope

Strabo 5, Z, 8 p. 285.

portum Herculis.

AE>E1D0S

LIB. X.

489

Gorytique leves humeris et letifer arcus.

torvus Abas: huic totum insignibus armis
Agmen, et aurato fulgebat Apolline puppis.
Sexcentos illi dederat Populonia mater
Expertos belli iuvenes; ast II va trecentos,
Insula inexhaustis Chalybum generosa metallis.

Una

Tertius

hominum divomque

ille

170

175

interpres Asilas,

Cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent,

Et linguae volucrum, et praesagi fulminis ignes.

Romanis eo

47.4.

lieducta coloiiia

est a.

Fabio Claudio css. Vell. Pat.

ii.

14.

1,

Liv. Ep. 14.

PHn. 3, 58
Cosa T olcientitim (a. u. 472 victoruiu) a popvlo
Romano deducta. Rutilius vidit anti-

quas niiUo custodc ruinas et desolatae

moenia foeda Cosae 1, 285, et narrat,
quod ipse habet ridiculuiu, a muribus
cives esse expulsos.

169. Goryti M-/.

Coryti PR. Graece
yaQVTog.
,,Goryti proprie sunt arcuum
thecae, dicuntur tamen etiam sagittarum,
quas et pharetras iiominamus.''' S. Ov.
Tr. 5, 7, 15
In quibus C^armatis el
Getis) est nemo
qui non goryton et

arcum, telaque vipereo

lurida felle gerat.

174.

170

Abas.

170. insignibus armis etc. cf. 2, 3!t2.

6-i6.
Sed insignia hoc loco arma
videntur dici, quod metallo abundaiit ex
Ilva hausto.
7,

JpoUine

171. aurato
tutelari,

cf.

3,

quuin insigne

sit in

navium

deo

qui

527,

in

est

puppi,

prora.

172. Sescentos Ant fVg. Rb. Populonia

mater: Populonium in ora Etruriae in
bello SuUano exsiinctum; eius reliquiae
prope urbem Piombino.
Populonii ap.
Liv. 30, 39.
.,Alii Populoniam Volaierranorum coloniam tradunt, alii Volaierranos Corsis eripuisse Populoniam dicunt."
S. in alqt.

mater, palria,

ut

7,

762.

173. expertos belli, peritos cf. Gr. .

265, 2.
Ilva CElba) et antiquitus cf.
Pl. NH. 34, 14, 41 et adhuc ferri copia
nota est.
Sed ferrum liquatuni est Populoniae, non in ipsa insuia.
Chalybes
481.
cf. 8,

175

ISO.

Asilas.

175. Interpres divum dicitur 3, 359

Helenus, 4, 356 Mercurius,
Sen.
ap.
Troad. 355 Calchas; plenius etiam hoc
loco

hominum divumque
nam

tcrpres mediuin est;

interpretatur,
indicat

et

mentes,

interpres. .,Inet

deorum quos

hominum quibus divinas

intcrpres

vocatur."

S.

Oiunino est quidei alicuius voluntatem hominibus aperit, eam iis interprefatur. Sic
interpretes ostentorum Cic. de div. 2,
53, 109, exta interprctari 12, 28.
176. pccudum fibrae ,,iecoris exlreIn iecore cxtremum fibra
mitates" S.
79.
Id cerle fibra signiVarr. LL. 5
haruspicibus,
et
caput iecoris
ficabat
quod dicebatur Clobus SpigeUi) ante omnia
,

ab
32.

considerabatur cf. Cic. 1. 1. 13,

Luc. 1
627, quem locum a v. 585

iis

non

contulisse

pigebit.

Parent aulem

agnoscuntur."

S.
Cogit
Itaque
eas res, ut vernm prodant.
Asilas et e.x fibris pecudum et srderum
e.x avium cantu et
ortu, statu et occasu
volalu, ex fulmine futura potest divinare.
In Elruria autem omnis ars haruspicina
florebat (^Ae ea cf. 3, 360 sqq.), eaque
arte maxime principes docebantur Cic. de
div. 1, 41. Legg. 2, 9. Val. Max. 1, 1,
2., et vel Claudii tempore eam discipliuam
Hinc etiam
retinebant Tac. An. 11, 15.
poeta Elruscum ducem haruspicem fecit.
In Tusca autem divinatione
fulrainum
praecipue doclrina exculta est, et fulguratores magno in honore erant, qui etiam
fulmina
elicere
posse gloriabantur
se
Plin. 2, 53, 54 sqq. et ad quintum p.
Chr. n. saeculum ea ars vigebat.
Cf.
Astrologia aiitem
Claud. in Eutr. 1, 12.
ab Asianis in Italiam videtur esse transQui eam exercebant,
lata.
Chaldaei
est

perilissime

Romae

dicebantur.

Ea

describitur

apud Tuscos iam

antiquitus fuisse eam arteni et multo ante,

Lncano

extr.

quam

Sed

illi
Chaldaei Roniam implebant,
ex hoc loco demonstratur, etsi aliiis qui
Sed si Druidae
ideni prohet non exstat.
apud Gallos CCaes. BG. 6, 14. Mel. 3, 2.)
siderum doclrinam habebant, si Tyrrhenos
ex Asia, aslrologiae quae est maler, immigrasse constat, si Tuscos omnium populorum divinationis leginius fuisse peritissiinos et cupidissimos, nonne mirum, si
ars, qiiae Virgilii tempore summo studio
colebatur Romae, a Tuscis aut ignorala

fuerit aut sprela?

P.

490
rapit densos

Millc

acie

MAROMS

VIRGILII

atque lioiTentibus

Hos parcre iubent Alplicae ab

oriirine

liastis.

Pisae,

Urbs Etrusca solo. Scquitur pulcherrimus Astur,

Astur equo fidens et versicoloribus armis.
Tercentum adiiciunt
mens omnibus una sequendi
Qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis,
Et Pyrgi veteres, intempestaeque Graviscae.
Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello,
Transierim, Cinyre et paucis comitate Cupavo,

180

178. rapit, ut

725.
densos acie
densi pugnare solent,
itaque miUtes gravis armalurae.
i.

e.

(lui

7,

acie

iit

Alpheae diciintur
etiam a Ruiilio Ilin. 1, 565 et Clauiliano
BeU. Gilil. 483, sunlque ab orifrine,
quod putabantur a Pisa urhe ad Alpheiim
Pisae

179.

Erule

in

CPisa}

eius

siia

immigrasse.

incolae

Sic Slrabo 5, 2, o. 222 77 dt TJLgcc AriO(ia

iazl rcov iv rfj TTfloTtovvi^acp TJsiGKTcav,

eamque

>estoris conditam
Pisae in Li<fiiribus
Graecos auctores habenl. Vgl. sine dubio
mililibus

lustin. 20.

refert.

incolas liabuit Nestore antiquiores.

,,Cato

Pisas (enuerint ante adventiim Etriiscorum negat sibi compertum.^' S. Hoc in Servianis, ubi multae
Orio;.

1.

qiii

exstant narrationes.
Pisae, Populonia, Caere praecipuae videntur florenle populo Etrusco fuisse urbes
aliae de condiloribus

et mercaturam exercuisse.
Etrusca aulem est solo urbs, quod

maritimae

in Etruria sita.

/ilpheae

Lch. rec. Rb.

bus est ab.

. 6. etsi

ISO

cf.

l'^!.

est

tnigine coni.
omni-

in IMss.

Astur.

Adiiciunl Caeretani trecenlos, quiuna est cupiditas sequendi et bel-

182.

bus
landi.

183. Caerete domo.

De slructura cf.
8, 114, de forma Caerete 597, de urbe
Fluvius est Minio."
S.
479.
Ap.
^ut. Itin. I, 279 est litus Minione va-

dosum.
184.

mum

Pyrgi: Hoc castellum nobilissieo tempore, quo Tusci piraticam

fuit

exercuerunt." S. Cf. Strab. 5,

Apud
nunc

2, S.

226.

223 P//-^i dicunlur

villae grandes^ oppidum parvum
Graviscac, ad mare in humili
prius.
et palustri
loco silae, ,,ideo Graviscae
diclae sunt, quod gravem aereni suslinent."
Cato ap. Serv. Hinc intempestae. Erat
Rutil. Itin.

colonia

1,

Romana

Vell.

1,

15, et Liv. 40,

29 Colonia Gravitcne eo anno deducta

eit in agnim Elrui<cum de Tarquiniensibus (fuondam captum. Rutilii lempore
erant Graviscarum fastigia rara, cjuas

185

premit aestivae saepe paludis odor Ilin.

1, 281. veteres Graviscae ap. Sil. 8, 475.

185
Cupavo, dux Ligurum.
197.
186
88. Versus sunt desperalissimi.
Legitur Cinyrae M, in quo saepius ae
pro e; in aliis Cinyre quod rec. tf^g. Rb.
Cinire, Cinere. Cycnae, Cunare, Cumare;
Cinera, Cyrina
legitur etiam Cinyra,
Neque mirum,
et Cinirus et tacite, alia.
librarii erraverunl.
si in nomine ignoto
Inde ab Heinsio mulli Cinyra recepeninl,
et Ld.. qui tamen eo in nomine corruplelam puiabat esse. Herlzberg coni. cydaris,
quum ap. Gell. 10, 25 cydarum genus
aliquod sit navium.
Hff". lalere putat in
Cinyre nomen urbis aliquod. Sic omnes
VV. DD. recte in eo consentiunl in
Cinyre subesse errorem. Memoratur ali-

quis Cinyras, rex Syriae, qui erat e gente

Phaelhonlis, qui filius erat Tilhoni, quem

memorat Apollodorus 3, 14, 3 Cqui videlur

idem esse qui ap. Tac. H. 2, 3 condidisse
dicitur lemplum Veneris Paphiae.
Cf. de
Cinyra Gierig ad Ov. M. 10, 298). Sed
ad eum sua Virgilium retulisse quomodo
probabis?
In rebus aulem et nominibus
obscuris aperle et perspicue poela rem
exponere.
Qu'd igilur? Quum
ductor unum aliquem esse deraonslreni, mirum quod duo nominaniur Cinyras el Cupavo; el quum Cinyras esdebebat
te et

set

Ligurum ductor,

quaerilur

qui

sinl

comiies Cupavonis. Alii Cinyra ablaiivum esse pulanl, ut Cupavo Cinyra et

Iiaque et Cupavo
paucis sil comiiaUis.
et eius comesCinyras, propier clariiudinem
memoraii, aeque sunl obscuri.
Paucis
auiein comiiaius ul sii Cupavo, pulant
eum iuvenes exciiasse, qui volunlarii

Noiandum
miliiarent {Gcfolge cf. 194).
aulem anle omnia, Cinyrae omnino mentionem Servium fecisse nullani,' nain quae
in Servianis leguniur, quaesunt de Cunaro,
Piceni monie, non sunl in omnibus libris.
Deinde Servii ad hunc versum exslare
tanlum: ..Cupavo, o Cupnvo el declina-

Cupavo

lur

uiide
ei

sicul

fuisse

et

ipsum
obscurum.

apparet

Cicero

et

Cato;''^

nomen Cupavonis
in

reliquis

aulem

AENEIDOS

LIB. X.

4!J1

Cuius olorinae surgunt de vertice pennae,

Crimen anior vestrum formaeque insigne paternae.
Namque ferunt luctu Cycnum Phaethontis amati,
Populeas inter frondes umbramque sororum

190

Dum

canit et maestum Musa solatur amorem,

Canentem molli pluma duxisse senectam,
Linquentem terras et sidera voce sequentem.
Filius, aequales comitatus

classe catervas,

Ingentem remis Centaurum promovet; ille

Instat aquae, saxumque undis immane minatur
Arduus, et longa sulcat maria alta carina.
llle etiam patriis agmen ciet Ocuus ab oris,
nuUam

verbis

qui scripsit:

Quare

fuisse difficultateiu.

Cunare et paucis
nou Cupavo, quae

puto
erat

corrupta

esse,

seuteiitia

Pli,

Cinyra aequalis comitate

9, 49 et Ov. M. 3, 485 ducit uva colorem et ducere formam l>L 1, 408. et

Pluma
8, 760 rami pallorem ducunl.

alba inducitur canenti

catervas;

solet

meam

Hon. 170
plumis.

plura

eanique sententiam coiifirmari

puto, quod in voce Cinyra multo
variata sunt,
quam in nomine

Cupavo,

quod

non

fuit

nomine

notius

Cinyrae.
Crimen amor vestrum: Pl.
coni. Crinibus ornamentum, satis humile.
Spengel coni. Crimen , Amor
vestrum
,

Rb, Crimen amor vestrum

Ld. ab alio putat illatum, totunique locum
habet corrrupium.
lam Cupavo galeam
gerit pennis olorinis ornatam;
insigne
lioc eum a Cycno ducere originem; illae
autem pennae ortae sunt ex amore vestro
Cycne et Phaelhon; nam constat Cycnum
lugentem morlem Pliaethontis in olorem
esse conversum.
Cupavo igitur esi filius
Cycni, regis Ligurum, cuius historiam
legas ap. Ov. M. 2, 367.
Sed restat
difficultas in Cinyre,
quod ff^g. habet
vocativum, explicat enim: Cupavo cum
suis comilabalur catervas, quibus Cinyrus
praeerat.
Sed e.x hac explicatione nec
quis Cinyrus nec quis Cupavo fuerit,
comperimus, nec plana fit structura. Mv.
Cinire nomen ex errore ortum putans,
quod nos supra monuimus, coni. sine re,

formae

rec.

Amor

ui Liguris significaretur inopia,

et

cum

Inlelligit

Spengelio inteUexit deum.

igilur in

vestrum

et

Amorem

et

Venerem,

non significaiam, quod non licet.

190. Phaelhontis sororesPhaetusa fsic
Serv.) et Lampetusa eius inleritum flentes
deorum miseratione in arbores commutatae
sunt;
ut hic dicit in populos, ut in Bucolicis CE- 6. '<i3

in

alnos."'

S.

cf.

Ov.

340.
Umbramque sororum
ambitiose dictum, pro inter arbores de sororibus factas.
Et est unum de his quae
habet Vgl. inimilabilia et sua propria.'" S.
Gt. pro sororum coni. sonoram.
192. Ducere canentem senectam ut E.

I.

I.

V.

195

194.

albus color esse

Claud. 6.
Cons.

et

Apud

senectae.

Cycnus

Aequales

mutatus

est

c.

senex

classe catervas ,,per

aequaliter habens distributas caAlii explicant: catervas Litervas." S.

gurum ipse Ligus, ut ad genus aequaliMelius puto referetur ad
tas pertineat.

naves

aetatem

ut

lecti sint

Cupavonem

comitantur

qui

Sic

iuvenes.

aequales cater-

vae eiusdem

aetatis catervae sunt ap.

Val. FI. 7
luvenes enim Ligures
181.
quum audirent bellum a Tuscis moveri,
ut gloriam sibi pararent
eius volebant
,

esse

socii.

Pro

interpretanienlo

attulit

P/. verba Dictyis Cretensis:

Interim

haec:

belli

Plena sunt
stutlio
ardebat
quttm
iuvcntus

omnis
Graecia;
partim sua sponte, alii aequatium ad
gloriam aemulatione ad munia militiae
festinareut. 1 p. 16 ed. Amst.
196. instat aquae, imminet Centaurus
qui est in prora, ac supra aquam elaius
est, saxumque manu alte sublatum in
mare proiecturus videtur.
Sic super
.

Scylla in casside Sil. 5, 135.

Ceniauri autem saepius navium videnlur
instat

fuisse insignia,

cf.

5,

12<i,

et ap.

Prop.

49 Antoniarum navium prorae vehunt Centauros saxa minantes.

4,

6,

197. Similis v. est 5, 158.

298

206.

198.

Ocnus, dux Mantuanoruin.

Ocnus Hic Mantuam dicitur con-

quani a matris nomine appellafilius Tiberis et Mantus,

fuil
Tiresiae Thebani vatis filiae, quae post
patris inleritum in Iialiam venit.'" S. Sed
Sil. 8, 600. qui Mantuam anie meinoraveral,
didisse,
vit;

nam

pergit:

Quondam comes

bella Ocni prisca

in

Luurentiu

domus parviquc Bo-

VIRGILII

P.

402

MARONIS

Fatidicac Mantus et Tusci tilius amuis,

i)m muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomoii,
jSIantua, dives avis; sed non genus omnibus unum.
Gens illi triplex, populi sub geute quaterni,
Ipsa caput populis: Tusco de sanguine vires.
Hinc quoque quingentos in se Mezentius armat,
Quos patre Benaco velatus arundine glauca

200

205

Mincius infesta ducebat in aequora pinu.

It gravis Aulestes, centenaque arbore Huctum
Verberat adsurgens; spumant vada marmore verso.
Hunc vehit immanis Triton et caerula concha
Exterrens freta: cui laterura tenus liispida nanti
Frons hominem praefert in pristim desinit alvus

210

nonia

itaque

lihejii;

apiid

Idem

Boiioiiiensis.

esl

tradit

eiim

Ocmis

S:

,;Hiiiic

alii Aulelis filiuin

alii fralrem,
Perusiain condidit, referunt, et ne
cura fratre conlenderet, iii agro GalHco
Felsiiiam ,
qufte nunc Bononia
dicitur,
condidisse,
permississe etiam exercitui
suo nt casleila munirent, in quorum
nuinero Maniua fuit.
Alii a Tarchone,
Ociiiiiii

qui

Tyrrheni fratre,

conditara dicunt;

Man-

tuam aulem ideo nominaiam. quod Elrusca linftua Mantuin Ditein patrem appelCSic dicuntur iV7nnes et dea MaItaque recte Vgl. Ocnum
suura, hominem Perusinum, Tiberis fecit
filiuin.
Cf. 5, 37.
Sed Manio Thebana
a Graecis illata est per soni siiuilitudinem,
ut Italorum narrationes saepius iam vidimus Graecis esse perniutatas et depravaias.
199, Mnulus ,,genitivusGraecus est." S.
201. (livcs aojs ,,niaioribus praepolens''
S. ut quae vel a Tarchone, Eiruscae geiitis conditore, originem ducere credebatur.
Sic (lives avis Stat. Theb. 1, 392,
dives avorum Sil. 8, 526.
Cf. 7, 56.
lant."

nia

cf.

non

12,646.)

unum

,,primum namque
a Thebanis
deinde a Tuscis, novissime
a Gallis, vel ut alii diciint a Sarsinatibus
(llmbrisj, qui Perusiae consederant." S.
orcniis

in alqt.

habuit popiili

elc, quia

illi

Iribus,

quae

dividebantiir

ciirias

Mantua
et

iii

tres

quater-

et

siiigulis sin-

uli l..ucuiuones iniperabant,

qiios in tola

Tuscia duodecim fuisse nianifesluni est,

ex quibus uniis ouinibus pracerat. Hi
aulein
loliiis
Tusciae divi.sas hahebant
quasi praef<!cturas, sed omniiim populoruin principaium Manlua possidebal." S.
Qiiae si cerliim esset Servium ex historia

civilate certi aliquid potuit

Manluae prisca
scire.
Neque

consilio fecil, quod

Ocnuiu in proe-

Ac,

id sine

si

quisqiiam,

de

postea non commemoravit.

204. in se armal odio sui

liis

compellit." S.
205. ,.BenacHS lacus"

(Lago

in

arma

di

Gar~

lacus est Venetiae, de quo fluvius

lure igitur
nascilur Minciiis C Wnic/o).
dux Venetus fltiviura provinciae suae deda'}

pinxit

navi

in

quem Benaci

ex ipso habet originem

cius

aiitein

fluvius

insigne

depiclus deus ad naturain

S.

Min-

esl navis et
velatus aruii-

Sic enim omnes fluvii pinguntur cf.

ino;ens flcxibus errat
et tardis

dine.
8,

quia

filium,

dicit."

31

Mincius

et

tenera

ripas G.

3,

t6.

207

praetexit

214.

arundine

Aulcstes.

Fluctus est niaris ut 3, 870.

Aulestes qui fuerit ignotuni esl, neque
Auleslein et Auletem ad v. 198 niemo207.

raiiim euiidem

ditur 12, 290.

esse satis constat.

Occiit frravis , ob navis

reinis.

centcna arhore i.
Prop. 4, 6, 47 Nec

classis

centenis navigat

Ue

dislribulivo 5.

208.
cf. 5,

cf.

te

alis

centum

quod

Terrcat.

.'i60.

de remorum impulsu
assurgcns cf. 5, 189.

crberare

147.

Marmor

e.

de marl

cf.

6,

729.

vcrso

3, 290.
209. Trilonein descripliim legas ap. Ov.

capnt

M. I, :134 sq. Adde Pausaniam 9. 21, 1.

Navis insigne erat Trilon concha canens,
supera pars homo, infera piscis.

Tuseo de sanguinc vircs: Tusci

earum genlium tenenl principatum;

53.
210. Fenns cura genilivo ila G.
Lucr. 3, 939. Cic. Arat. 83, 324. et Caelius ap. Cic. Fam. 8, 1. Liv. 26, 24.

hausisse,

populis
203.
igitur

pondus.

202. r/ens

nas

quae aliae gentes fuerint, nescimns.

Manluain autem palriani suain Vgl. intulil,
quod ea urbs aliquaiido Tuscoriim trans
Padum fuisse dicebatur propuKnacuUim.

aliquid proficeremus.

cf.

2,

429.

'.^,

AENEIDOS

LIB. X.

493

Spuraea semifero sub pectore murmui^at unda.

Tot lecti proceres ter denis navibus ibant
Subsidio Troiae et campos salis aere secabant.
lamque dies caelo concesserat, almaque curru
Noctivago Phoebe medium pulsabat Olympum:
neque enini memljris dat cura quietem
Aeneas
Ipse sedens clavumque regit velisque ministrat.
Atque illi medio in spatio chorus, ecce, suarum
Occurrit comitum: Nymphae, quas alma Cybebe
Numen habere maris, Nymphasque e navibus esse
lusserat
innabant pariter tiuctusque secabant,
Quot prius aeratae steterant ad litora prorae.
Adgnoscunt longe regem, kistrantque choreis.
Quarum quae fandi doctissima Cymodocea
Pone sequeus dextra puppim tenet ipsaque dorso
Eminet, ac laeva tacitis subremigat undis.

215

220

spumca

212.

quod

etc.

tem

est

iii

prora, ubi

est insigne fuisse;

nam ante navem

videnuis spumare.
214. Troiae i.
salis
cf.

i.

e.

mare

iam

o,

veheau-

Tritoii

116monitum

idque docet liic locus,

fluctus secaiitem undam
Troianis vel

e.

ab Aenea

novae,

remis

spumat.

nieiiler pelUtiir, uiula

structae.

Ccf. 6,

Troiae

campos

724) aere secabant,

1, .35.

Salebrosum liunc de Etruscis locum dicit

Hn, et re vera est diflicilis propter rerum
obscuritatem, ut iii iis quae de Cupavone,
de Mantua dicta sunt, el quod poeta omisit quae desideres.
SicCupavonis et Aulestis ne
patriam quidem dixit. Mlrum
igitur non est, si in obscuro loco variant
neque explicationes iiiterpretes proferre
possunt
ex ora

probabiles.
maritinia.

Mantuanos.

Vgl. adduxit socios

Addidit Clusinos et

Hos cur memoraverit

facile

an Clusinos ob illam caussam,

attuli, non est satis certum.
Tarquiniorum rex videtur esse Tarchon,
et Tarquinii, quod Otf. Miillerus
docuit,
est dictu

quam

v.

nem ad

Tiberim, ubi erant Tuscae urbes

Capena, Falerii, Pescenniiim, Messapo,
Turni socio, fecit parere, ut finem videa-

habuisse Etruriae Ciminum

qui erat per longum lempus.
tur

215255. Nymphac,
tatae, Aeneae narrant

monteui,

217. membr. d. c. q.: iia 4, 5.

218. velisque ministrat cf. 6, 302.
220. comitum, quia cum eo in Italiam
venerant naves. Ida, qua ipse veclus
esi

et

qui

sit

imi-

rerum

status.

Aeneas,

sociorumque

2,

non

quos edu-

est inulata.

Cifbele vulg., sed

Cybebe M. et alii.
Graecum esl Kv^aXrj

Kv7^r] et hoc loco Bacchius est.

221. numen habere maris cf. Ov. F.
642 Termine numen haben.
nym-

phas
57;

navibus

esse.

tam

Cic. Pari. Or.

17,

quam

cx
beato miser. Ter. .\nd. 1, 1, 10 Feci ex
servo ut esses libertus mihi.
223. Cf. V. 9, 121.
Quod prorae ad
est

7\ihil

sianl,

lilus

eo, quod
Italia

navibus

215. lam pergil narrare, quod versu

147 inceperat: media Acneas freta nocte
secabat; sed commemoraiione rerumquas
egerat

ad quod iam redii.

Male lurbaium est in hoc loco, quum
diem de nocle dicium esse accipienies
Iiaqueeadem
aui nuiiarent aul torquerenl.
esi nox V. 147 el 216 ea, quae Aeneae
in castra adveniui et deorum concilio et
proelio, quo perit Mezenlius, aniecedil.
Pl. coni.
lamque decus caelo.
216. P/jot'6e Luna esl, ulSol Phoebus.
noctivago currn: Iia Egnatius ap.
Macr. 6, 5 noctivaga asira dixii.
alma, quod lucet cf. I, 306.
pulsabat
sonus currus vecli. Iia Ov. M. 6, 487
equi puhabant pedibus spatium declivis
Olympi. Iiaque media esl no.v.
xeral, deflexil poeta;

167

prioribus Urbis saeculis potentissima civitas Elruriae fuit.

Praeterea illam regio-

225

non

puppes, e.xplicalur ex
non erai Troianis ex

in aniino

abire.

224. lustrant
lant

mi>terabile

choreis,

choreis

verbum de

i.

e.

circumna-

re sacra;

cf.

7,

391.
225. Cymodocea inter Nereides esl ap.
Hes. Theog. 245 et ap. Sil. 7, 429 est

Cymodoce

nympharum ma.rima

Italidum.
226. Pone sequi

sic 6,

751.

natu

P. VIIIGILII

494

Tum

MARONIS

ignarum adloquitur: Vigilasne, tleum gens,

Vigila, et velis immitte rudentes.
Xos sumus, Idaeae sacro de vertice pinus,
Kunc pelagi Nymphae, classis tua. Pei-fidus ut nos
sic

AencaV

230

Praecipites ferro liutulus fiammaque premebat,

Rupimus invitae tua vincula, teque per aequor

Quaerimus.

Hanc Genetrix faciem miserata

refecit,

Et dedit esse deas aevumque agitare sub undis.

At puer Ascanius muro fossisque tenetur
Tela inter media atque horrentes Marte Latinos.

235

lam

loca iussa tenet forti permixtus Etrusco

Arcas eques. Medias illis opponere turmas,
Ne castris iungaut, certa est sententia Turno.
Surge age, et Aurora socios veniente vocari
Primus in arma iube, et clipeum cape, quem dedit ipse
Invictum ignipotens atque oras ambiit auro.

240

Crastina lux, mea si non inrita dicta putaris,

Ingentes Rutulae spectabit caedis acervos.
Dixerat, et dextra discedens impulit altam,

245

228. vigilasne deum gcvs: ,,Verl)a 51.

Sic agitare vitam Avien. U. T. v.
sacrnruiu;
suni
nam virgines Vesiae 423. 1090. 1144. ei simplex agitare v.
cerlo die ibanl ad regem sacrorum et di-" 282. lOfJ.'?.
vigilaxne rex ^ vigila: Quod
cebanl
237. horrentis MRbc ardcntis Pyl rec.
Vgl. iure dat Aeneae, quasi et regi et
Ld. Rb. ,,Ardeniis mullo el significanlius
quem ubique pontiticem ei sacrorum in- de impelu hosiium et uiagis proprium
S.
Videlur sacris verducil peritum.''
Marte Laiinos horrere
quain horreniis.
bis assunipiis poeta ipsius carmiuis auRb. 1, p. 311.
iiisolenlius dictum.''
cturum fuisse graviiatem. At vero non,
jd speclavit, ul Aeneas esset pro rege
238. tenet PRybc tenent M. rec. Rb.
sacrificulo, sed gaudebat ad morera aKiUirumque bonum. Iiaque Aeneas, quum
:

quem noium aUudere,

ut

saepissime ex

poeiis Laiinis singula vocabula aul tolos

paene versus sublegit, ut notum aliquid

legenlem afficeret dulci memoCf. ad 8, 46 e.xtr.
riae iucundiiale.

referens

229. velis immilte

rudenles
708.
230. Sic Ter. Eun. 3, 3, 24
hic?
Ego sum Chremes.
de vertice, inde ipsae sacrae.

cf.

8,

quomodo

illi

Palanieum

Ecquis
socro

231. perfidus qui posl foedus bella

commovet.'' S. cf. 7, .595.
232. praecipites: Quiim nosquaepraecipiles, celeres siinius, premeret
v. rupimus i.e. ostendimusceleriialem nosiram.
Cf. 1 I, 213.
233. invitae, quum niallenl naves Aeneae quam nymphae esse; qiiid quodnunc
eiiam Aeneam solliciiae quaeruni, ut acla
nuniieni.
tiia vincnla, quae iii nobis
esse volebas.
P/.coni. retinacula, sane
prosaicum.
235. dedit cssc deas cf. 1
66.
aevum agitare., ul agere dicium cf. 5,
,

ex urbe Caereie classeni solverel, praelerra Tuscoruiu el Arcadum equiies,

qui iam ad slaium locuiu perveneruni.
Neque in
Noluil haec phiribus narrare.
eo baerendum est, quod diclum non sil,
niisii

et

Tiberim

alierum

liius

Ad

Iransierinl.

amnem

facile poleranl

occupare

iraiicere

non

coram

Neque id
Ruiulis Iransiium parabani.
Rb. 1,
puiare quemquam poeia credidil.
p. 84 quod h. landem 1. memorai, negligeniiam habet poeiae.
se
iiinganl Troianis Tumos
prohibere.
Qui enim ex Palianleo

240. Ne
cupil

accedebant, ut Troiam pervenirenl, Rutulorum castra praeierirenl necesse erai.

De

243. atque etc:

944.;
6,

slructura

formula loquendi

cf.

i.

euntibus

e.

pingit in oris

oleas.

ignipotens

P/.
cf.

8,

245. caedes, caesi

cf.

12,

Ov. M.

olcis pncalibus
imaginem circumauro.
delei atque

lOi circuit extremas

oras.

l)e

628.
cf.

11, 207.

AENEIDOS

LIB, X.

495

Haud ignara modi, puppim,

Fugit illa per undas

Ocior et iaculo et veutos aequante sagitta.
Inde aliae celerant cursus. Stupet inscius ipse
Tros Anchisiades, animos tamen omine tollit.
Tum breviter supera adspectans convexa precatur:
Alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi,
Turrigeraeque urbes, biiugique ad frena leones,
Tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques
Augurium, Phrygibusque adsis pede, diva, secundo.
Tantum effatus. Et interea revoluta ruebat

Matura iam luce

dies,

Principio sociis edicit,

250

255

noctemque fugarat.
signa sequantur,

pugnaeque parent se.

conspectu Teucros habet et sua castra,
Stans celsa in puppi: clipeum quum deinde sinistra
Extulit ardentem.
Clamorem ad sidera tollunt
Dardanidae e muris; spes addita suscitat iras;
Atque animos aptent armis

lamque

haud

247.

vis fuerat,

igitnra mndi, ut (juae naquomoiio inipelli de-

sciebai

249. Aliae inielligo naves, quae praetoriam navem aequare conleniUint

non

WPIRbc

250. slvpet inscius ,,rerum quas audie-

arumos tollit cf. 12, 4.

S.
omine: Non quod victoria promissa est,
sed quod tani celeriler navis ferlur, senlil

su251. supera ad<ipectans MRhic.

per aspectans RV rec. lib. cf. 2,755.
supera cf. 7, 5(52.

alma parens

:
,,Alma proprie esl
Terrain aulem constal esse matrem deuin." S. cf. 7, 136.
Dindyma cf. 9, 618.

252.

tellus.

253. turrigerae urbes

dicitur
e.sl.

:
Cybele urbes
prima condidisse, inde ipsa turrita

cf.

6,

cf.

3,

36.

255. propinques augurium, propius

admoveas i. e. secundes.
Propinquare

aciivum esl Sil. 2, 281 mortem licet

arma propinquent ; et ap. Sall. Hist. 4.
Tac. A. 12, 13.
Adiuvat deus, si praesens est, cf. 1, 734. liinc tales preces.
adsis pede secundo ita 8, 302,

256

275.

Aeneas

in

ru-ebat y

2,

revoluta

169. ruebat

rubebat

P2

sequantur

quae

fuerint

kam

und erganzte von e mtiquales - secundo; kain ein

Vierier und verband Beides mit Einschieein

an

Driiler

niit

bung von lela

acumen, Pl.

manu

iaciunt.''^

Hoc

est

spes - iaciunt.
Male
locata esse et lurbare visa sunt comparaiionem.
Magis etiam lurbaverunt haec
verba, quod primo mane nondum Rutuii
caslra oppugnare videreniur, ita ut nec
irae locus essel Troianis, nec hostes iam,
in

del.

quos tela dirigereni.

Id verissimum
neque haec verba ferenda sunt, si

esl;

a v. 256 novi diei res describuniur.

At
anlequam eiiciainus, circumspiciendum
est, num ea ratio recia sit.
Haec enim

786.

254. rite de diis dicitur

cf.

sunl boc loco vexilla. Cf. 265,

263, spen-iras del. Gi";,,das Zwiscbengeworfne siort". Vgl. schrieb bis e muris.
Ein Anderer erganzte spes - iras ;
ris

numinis auxilium.

revolvitur.

Non

dala.

Idain.

Rb.
258. signa

quae alias naves propellant,

Cymodoce

rai."

eundem locum unde de-

in

rec.

iiymphas,

quum

atque

cessit pervenil,

ruebat, pro revolvilur

beret navis.

sicut

260

in

suorum con-

verba

aberant aliquando, quis est, qui

alium hominem loco ui videiur
maxime alieno iniulisse, quuin nihil adesset, quod ad eafingenda poleratadducere?
Oinnes deinde libri versuni habent
Sed
poeta iaiu pugnare cum Rutulis Troianos
itaque conspecio Aenea niagnaque
sumit
eius classe auxiliari, laeium tollunl clamorem simul irascuntur, quod seclausos
videatAeneas, quare omni vi tela in hosi

credal

spectuin perveuit.
256. effatus sc. esl. cf. 5, 362. riiebat oriebaiur". S. cf. 6, 539.
revoluta: Volvilur enim dies per terram;

sles coniiciunt,
in

ul

mentem addere

gruum.

propellant.

Incidit ei

illam comparationein

Tela

VIRGILIl

P.

49G

manu

iaciunt: quales

MARONIS

subnubibus

atris

265

Strymouiae dant signa grues atque aethera tranant

Cum sonitu fugiuntque notos clamore secundo.
At Rutulo regi ducibusque ea mira videri
Ausoniis, donec versas ad litora puppes
Respiciunt, totumque adlabi classibus aequor.
Ardet apex capiti, cristisque a vertice flamma'
Funditur, et vastos umbo vomit aureus ignes;
Non secus ac liquida si quando nocte cometae
Sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor;

264. Alie
G.

1.

volaiil,

unde aerlae

tlicunlur

a74.

26b. dant signa sc. voce, sic 9, 394.

Conitranant de volaiu cf. H, 16.
paraniur Troiani clauiore exsulianles cuin
veris leuipore ad sedes suas
gruibiis
propeSiryinonein (.S7ri/fnou'ae)redire lae-

laniibus.

Aotos

igiiur

non

opus

est

niuiHre in arctos, quod fecii P/., aui explicare ,,venlos hibernos'' ut Hn. Fugiunt
enim grues notum sequenleni, redeunl cuiu
nolo, qui nubes alras advehit verno leni-

pore non minores quam arclus hiberiio,

In errorem adducii suni, quod Hoiueri
verba (11. 3, 4 Kiccyyrj yfQavcov TiiXfi
ovQCivoQ^L 7iq6, aTz' iTtei ovv xn^aiva
cpvyov) Virgilium expressisse vel expri-

mere voluisse neque lamen saiisaequasse

Accedebal
quod 6, 301 sipuiabanl.
milis est comparaiio, ubi grues quod patriani relinquere coguniur irisles compa,

raniur

cum umbris ad

inferos descenden-

Neque animadverlerunl, nonvoiaiiim

aut muliiiudinem, sed clamorem et canium

tibus.

h.

1. comparari.
267. Prius nesciunl

casira

op-

postea
pugnanies caussam clamoris;
classem ailabi vident. MJraiionem Turni
de appropinquante classe (267
69J apiissime soquebatur v. 276 sq. fiduciam
lamen non ei cessisse e. q. s. Sed quoniam siinpliciler transponi haec non possuni Chaec est medicina universalis) non
absolvisse locum siaiuendus erit poeta."
Rb. 1, p. 85. Sed noniie versus 270 75
etiam magis Turni movere poierant limoremV IJeinde ne prima quidem versuum
conceplione diversa iungit el perplexa
versus suos slructiira turbat poeta, qui
quidera sanus esl.
269. adl. classibus aequor.
Salis id
magnum: ipsum aequor adlabitur; raiio
qua allabiiur, indicat abl. classibus. Kaque loium aequor lecium videlur navibus.
De voce aUabi cf. 3, 131.

iungi sic:

nego verba haec posse

apex cap/(t (dativo cf. 1,429)

ardet.

capilis

Xeque

tanien

270. o/)c.r coni alliludo hoc loco." S.

Capiti locativus est cf. Gr. . 275.

ap.

et

Gr.

Macr.

Jrdet - caelum v. 270 75.

272. Comparaiur ardor clipei cum co-

delei

meiis, qui mali fuiuri signa sunt, et

dum

qui

Sirio,

mium ardorem
minus

scuii

ille

quando

lempesias

lucei,

pestifera
et

poriendebat Rutulis.

ni-

Nam non

est.

galeae ardor iristia

Aou secus ac si

803 ac velut

ut

cum

ob

si

quando

cf.

402.
273. Sirius adieclivum. la Sirius ardor Colum. 10, 289. cf. 1, 686. Quo-

4,

modo ex

Sirio stella

cognoscere

sibi visi

salubrisne an pestilens fulurus sil annus, docei Cic. Uiv. 2, 57, 130.
Oriiur heliace posl solsiiiium 2, 44, 93.
S. ad 3, 141.
..circa Ociavum Cal. lul."
sint aniiqui,

Iiaque quum caloris caussa habealur,

post eius orlum, calor auiem
morhos efficiat, ipsa stella pesiilenliam
141 sq. Sial.
videlur efftcere cf. A. 3,
Theb. I, 635 et intotum rcgnaret Sirius
qui est

per totum annum erat pestilugubre pro lugubriier" S.

sanguinei, rubro iel tristi
489.

annurn
Rululi

270

leniia.
cf.

8,

lumine
Sil.

I,

i.

e.

7,76. sangiiinei ^ometae. sic.ap.

462 cometes sanguineuin spargil

cf.

ignem el ap. Claud. RP. l, 231 sanguineo delabitur igne cometes prodigiale
Quos locos si conferes, Virgirubens.
exposiium deprehendes.
lianum laiius
Quod vero Vgl. conira aniiquorum opifaciai,
lucere
nionein plures comeias

summus

poeta suiumi oraioris

se luebi-

nain
Cic. Uiv. 1, M, 18
legitur vidisti et claro tremulos ardorc
lur

exemplo

cometas, ui simul eos apparere sumpseril,

nec miiius summi se lulabilur
auclorilaie philosophi; Arisloteles enim
Iradii simul plures Ccometas) cerni". Sic
Plin. NH. 2, 25, 23 qui addil ..nemini comperlum alleri,quodequidem sciam."' Deinde
apud Ciceronem legitur: stellis, quas
quae nuper
Graeci cometas vocant,
bello Octaviano magnarum fnerant ca-

AE>EIDOS

LIB.

497

X.

IUe sitim morljosqiie ferens mortalibus aegris,

Nascitur, et laevo contristat lumine caelum.

Haud tamen

Turno

auclaci

275

cessit

ficlucia

Litora praecipere, et venientes pellere terra.

Ultro animos tollit clictis, atque increpat ultro;
Quod votis optastis, adest, perfringere dextra:
lu manibus Mars ipse, viri. Nunc coniugis esto
Quisque suae tectique memor; nunc magna referto
Facta, patrum laudes. Ultro occurramus ad undam,
Dum trepidi egressisque labant vestigia prima.

280

Audentes Fortuna iuvat.

Haec ait, et secum versat, ciuos ducere contra,
Vel quibus obsessos possit concredere muros.
Interea Aeneas socios de puppibus altis
Pontibus exponit.

Multi servare recursus

lamitatum praenuntiae ND. 2, 5, II,

ul eam rem eiiam teslesaiis idoiieo possimus firmare. Sed ul vana .sini liaec
omnia, nonnn est hoc iniuriani faoere
poeiae, si alia exiricamus, quam verbis
insuni.
Non dixil una nocle ei siriuni
ei plures comelas se vidisse ardere, sed
comparavit modo clipeum cum eo ardore
qui solet esse Sirii et comeiarum.
274. 75 His versibus additur caussa
comparaiionis.

276

286.

Turnus
aciem

Aeneam

conlra

inslruit.

278 delent /F^. P/. Rb.

defendii Gr., qui eiicil v. "277.
Nam

VVeicberius. Sed v.

hinket erbarralich iiach." In ipsisversibus

quod damnandum sil.

optare ut 4, 159. Vos
caslra oppugnanles vehemenler opiavisiis,
ut
in aperlo campo pugnandi faculias
daretur; iam adest occasio.
Neque lamen
nihil inest

279. Fotis

oplaverant, ut
pugnarent, servaiis
id

rant.

rum.

Ub. pro viri coni. viris.

281. referto !HRy2bc lec. Hn. IVg.
Ld. refcrte Pyl rec. lib. Heferrc est
Cf. 5, 598.
repeiere facta maiorum.
282. Ultro ..antequam nos aggredianlig. cf. 312 et 12, 3 Gt. coni.
tur'patrum. .4udentes ultro.
283. dum trepidi sc. suiil cf. 5, 362.
14 dum tre.\A rem cf. Liv. 34,
pidant acie instruenda ; ilaque est hoc
ioco
Uum discursiiani nondum ordine

necdum flrmaia acie. Trepidus

enim et trepidare de quovis corporis
motu conciiaiiore usurpaiur gui oriiur ex
animo conciialo, noii solum de eo, qui
timore. Sic irepidus est omnino auffit

inslrucio

276. Idem fere versus 9, 126.

278. Idem versus 9, 127.
Hoc loco
omiiiilur a MPy; esi in PR ei?
Si abesl,
omissum esl inquit, cf. 4, 416.
quod
hoc loco durum esi, id quod recle vidii

Ld;

285

cum novis
iis

qui

hosiibus
in

caslris

Perfringere verbum mililare.

280. In manibn^i \Iars, pugna esl, i. e.

tenetur, iraclaiur;
iia Cic. Rep. 2, j37
.Milites bellum illud
quod erat in manibus, reliquerunt. cf. Caes. BG. 3, 19
/a manibus nostris ho^ites videntur.
Polesl lamen pro diversis locis signi,

ficare diversa.
Sic hoc loco est
\lars
ipse , omnis belli evenius
Jn manibus
posilus esi, quum bosiis non muris detinealur, neque aliis raachinis aut fraudibas tegatur.
Inde est exhortalio viro:

geregt,
3, 616. 4, 642. 9, 133. II,
Inde trepidus tu453. G 4, 69. 73.
multus 8, 4. et spe trepidus Luc. 7,
297. Sic trepidare, 12. 737. 4, 121 et

Hor. C. 3, 27, 7 trepidarc tumultu

egrexsis MP rec. Rb. Ld. egressi Rybc
rec. If^g. Si egressi, figuraie diclum est"
S. i. e. vestigia est accusaiivus qui dicilur Graecus.
Tusc.
Fortes
2, 4
284. Cf. Cic.
fortuna adiuvat, ut est in vetere proverbio.

Quamquam

audiiciam miliiis prae

eiiam ducis compro.\Iios iubei caslra obbat prudeniiam.
sidere, alios conira Aeneam insiruil. Haec
adversari puiat Rb. versui>^09, ubi totam aciem snmit esse omnem exerciium.

285.

se

fert verbis,

28"

307.

faciis

Aeneas cum

sociis

escen-

dit.

288. pontibus, scalis navium" S. ad

naves apposiiis el ad liius perlinentibus.
His
alii

quum singuli ad lerram pervenirent,

moram non patienles, ubi unda rela-

bilur. sali

uper brevia ad siccum tendunt.

32

498

VIUr.ILll

P.

MAROMS

Languentis pelagi et brevibus se credere saltu,

Per remos alii. Speculatus litora Tarchon,
Qua vada non spirant nec fracta remurmurat unda,
Sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu,

290

Advertit subito proram sociosque precatur:

lecta manus, validis incumbite remis;
ToUite, ferte rates; inimicam tindite rostris
Hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.
Frangere nec tali puppim statione recuso,
Arrepta tellure semel. Quae talia postquara
Effatus Tarchon, socii consurgere tonsis,
Spumautesque rates arvis inferre Latinis;
Donec rostra tenent siccum et sedere carinae
Omnes innocuae. Sed non puppis tua, Tarchon.
Naraque, inflicta vadis, dorso dum pendet iniquo,

Nunc,

aniequam

iiova unda subsequaiur; alii

remis nilenles.
189. Languens pelagus. Neque li. 1.
iiifra in
nec
crescenti ullabitur aeslii
sermo esi tle fluxu (FluilO et refluxu

(Ebbe) qui

inler se muliis horis

dislant,

sed de undis in

aestu (Brandung)
relabeniibus.

bentibus et
290. per remos ,,scaphis" S.

obscure dictum essel.

pro conlis littore infixis,
lilus prosiliunt.^'

alla-

Id saiis

Recie remis"
quibus nixi in

//n.

siaiio

siccuiu

litus

gium non curo,

mus.

si

295

300

Naufra-

significal."

modo lerram

ceperi-

298. sic arripere 9, 13.

301. Siccum: Iia G. 1, 363 in sicco
ludunt fulicae, Luc. 5, 553 siccum merSedere ut 6, 192 pergus amat.
non verbi sefectuin esl verbi sidcre,
dere.
Id firmaiur et optimis libris et

Sic perPrisciani aucioriiate 10, 5, 29.

insedit 11,
fectum desedimus 3, 565.
531
praeseiis 5, 136 considunt trunslris.
10, 5 lectis considere. 7, 333 obsidere
;

291. spirant Mbl rec. Hn. IV g. Ld.

sperat PRyb2c rec. Rb. et Serv. qui fines.
11, 516 obsidam fauces bivias.
Facile enim lale
Non sperant: legitur et sperat, quod Tib. 2, 3, 41 campos.
el melius est.
Nam dum vada esse non verbum accusaiivum aliquem assumit
speral, incidit in ea.'*
Unde apparet sic subsidere II, 268, ubi plura exempla,
eum legisse quod ex spirant cor- possidere, in Besitz nehmen, Lucr. 1,
rupium est, sperant, idque suo >Iarte 387, 965 quem quisque locum possidit;
emendasse , ut aliqua esset senienlia, caius verbi perfectum possedisse videiur
quamvis
falsa.
Quid
enim V
Sperat formasse Cic. de Or. 1, 50, 218.
ibi non esse
vada, ubi unda non fran302. innocuae innocuus est, cui non
giturV
Spirant est aesiuani iia G. I, nocetur." S. Sic Claud. delV. cons. Hon.
327 fervetque frctis spirantibus aequor. 192 fentura potcstas claruit Ascanio,
Itaque locum quaerit
subita quiim luce comarum innocuus
ubi non ebullit et
aesluat aqua, sed leniier ad liius alia- flagrarct apex.
RP. 2, 349 Pestiferi

mare

vi

flnmen Acerni innocuae transistis aves.

Nemes. Ecl. 1, 45 innocuae clauserunt
tempora vitae. Cf. 6, 715.
Sed

appellere vel naufragii periculo.

293. proram socios M2 rec. Hb. Ld.
proras socios MlPybc rec. IVg. prora
socios R. Cf. v. 297 ubi puppim Mylb

Tarchonis navis dorso illisa i. e. inflicia,

impacta peiidei. diugue suslineiur i. e.
non corruit, et fluciibus laborem facit,
qui eam diruturae sunt Qhinc fatigat

quod

bitur et refluit,

offensum esl
mitiilur.

i.

Ibi

ubi

e.

cupii

fit

ubi

Tarchon

summa

puppis y2c puppes PR.

294. validis incumbite remis
295. tollite

gando remos.
taieni

ipsa

dictum

e.

i.

in-

vadum sensim sub-

flnctus^.
cf.

5, 15.

strenue remi/crtc ad celerifindite, ul eliam terra

altolliie

Tollite,
esl.

quodammodo

sentiat

hostis

adven-

tum.'' S.

297. ..Slatio est porlus lemporalis.

Nani portus esi, uhi hiemalur; sed raodo

Tandem

solviiur;

homines mari laboranles

nantt>s

ei

navis

litore refluenli

el

fragminibus

(^frangilur)

evadere coet

unda

retardanlur.

MRybcP2. vadi PI. rec.

Ld. commaie anle dorso sublalo.
Navis infligiiur vadis et dorso pendurior arena,
quae
det. Dorsum est
remeanlibus fluciibus et euntibus pleruni303. vadis

ff^g.

Pl.

11

AENEIDOS

LIB. X.

499

Anceps sustentata

diii,
lluctusque fatigat,
Solvitur, atque viros mecliis exponit in undis;
Fragmina remorum quos et fluitantia transtra
Impediunt, retraliitque pedem simul unda relabens.
Nec Turuum segnis retinet mora: sed rapit acer

305

Totam aciem in Teucros et contra in litore sistit.

Signa canunt. Primus turmas invasit agrestes
Aeneas, omen pugnae, stravitque Latinos
Occiso Therone, virum qui maximus ultro
Aenean petit: huic gladio perque aerea suta,
Per tunicam squalentem auro latus haurit apertum.
Inde Lichan ferit, exsectum iam matre perempta,
Et tibi, Phoebe, sacrum, casus evadere ferri
que densaiur el iii modum saxi duresoii,
quod a iiauii^s pulvinus vocatvr.-^ S. Simile erat I, 110.
Pliii. Ep. (5, 31 Eminct et apparel saxeum dorsum
impuclosque fluctus in immfnsum elidit et
,

tollit.

pcndet

cf.

337 Pars sedt-t una

pendet in undis.

106

1,

ralis

et

pars

Luc. 9,
altera

304. /4nceps, dum nec siai. nec cadil.

nuians" /fV. fluctus fatigat resistendo.
Taiidem solvilur.
30.>.

nam

Pl. pro solvitur vull volvitur,

navis tam cito frangi et solvi non

CO

poterat."

non opus

ad

liius

perveniuni.

.,Pcdem >r2b2

narrare.

erat

Id

poeiice dicium apiius quaiu pedes in plerisque iegiiur iMIPRyblc; in archetypo

fuerat pedesimul-'^ Rb. 1. p. 337.
ii\c
30'5

361.
oct

Omen pugnae

Lalino!i.

cf.

II.

76

315

opposilum ad stra,,ldeo omeii. quia

sicut iiunc, sic'ubique vincil Aenea.x." S*

per. Solet Vgl., quan"
313. perque

do duas res iia iungii, ut eodem eas

vocabulo opponai quo magis eas cobaerere indicei, primo loco addere copuiam.
Sic que 369. 7, 75. \'2, .548. adde II.
,

171. ubi vel alia accedii pariicula copu516. 8, 91.

Sic
et
7, 327.
f e iia usurpari non consial cf. 3, 88.
314. Lorica esi suia aereis lamellis

laiiva.

ei

subest tunica, cuius pars inferior lorica

"0" lecia potest conspici ui auro interlexiam eam esse appareai. Sic Sial.
sutn tfioracum
585 aerea
Theb. 3,
tunicam squalentem auro iieni 12, 87.
auro squalentibus
91 maculis
G. 4,
Claud. Nupi. Hon. 150
ardcns.
vivo
cf.
snualentia murice tcr^a.
Gell. 2.
J
,

squalentem auro ..splendenieui,

b.
densiiaiemque auri
Id significat copiam
Squalere
in squamarum speciera iniexii.
,

Tandem

307.

311.
vit

310

t
I-.
Acris
in litore pugna accen^

"i*'^'"-

308. rapit ui 7, 725.

rapit acer
iungas cf. 6, 137.
Acer autem est stre- enim dicium est a squamarum crebriiaie
nui bellatoris.
Sic acer Coras 7
672.
asperiiaieque, quae in serpeniiuiii pisciumRomvlus 8. 340. Aeneas 441. Tur- que coriis visumur." .S. in alqi.
latus
nus 614. Mcssapus II, 518.
Atinas tiaurit. Comparaiio est ab eo, quod haa869. bellis acer Hataesus 10, 411. Pelops riendo in vas peneiraiur.
Sic fiaurire
acer equis G. 3, 8.
latus vel homineui diciiur et ipse ensis,
bibit cruorem 2,
309. Totam aciem i. e. omnes eas,
ut 2, 600 (ui fiasta
quas Aeneae opponere sibi proposuerat. 804) el qui perforai, sic Ov. M. 5. 126.
copias uno impetu adducii. cf. 285.
lalus euse fiaurit Sil. 5, 524, femur Ov.
310. Romani quum sonum tubae rem
Sic
M. 8, 371, ventrem lAw 7, 10.
primariam haberenl non. qui euni luba sanguinem
fiaurire dixit Liv. 22, .51.
lubicinem, sed ipsa signa canere
edil
In belluas atrinximus
13. 7, 24
26,
saepe dixerunl. Plene dixil Sall. lug. 99
ferrum; fiauriendus aut dundus est sanMarius 'wxheitubicines simul omnes signa guis. Cic. Sesl. 24, 54 ail meum sancanere
quum paulo anie signa canere guinem fiauriendum advolaverunt. Claud.
Turmas dixit Vgl. h. I. pe- in Eutr. 1, 482 crnoreni cnsibus hausit.
legalur.
diium, quum sint oquiium ubique et apud
317. /errj sc. medicorum.
ipsum poelam cf. 5, 550. 11, 503. 518.
316. .,Et tibi Phoebe sacrum. Omnes
598. 620.
/igrestes iidera sunt, qui
qui secto niairis venire procreantur, ideo
311 Latini, qui occiso Theronc in fugam sunt ApoIIini consecraii, quia deus mediverlunlur cf. 8, 8.
cinae esi, per quain lucem soriiuntur.
-

500

VIRGILII

P.

MARONIS

Nec longe, Cissea durum,

sternentes agmiua clava,
Deiecit leto: nihil illos Herculis arma,
Xec validae iuvere manus, genitorque Melampus
Quocl licuit parvo,

Immanemque Gyan,

320

Alcidae comes usque, graves dum terra labores

Praebuit.
Ecce Pharo, voces dum iactat inertes,
Intorquens iaculum clamanti sistit in ore.
Tu quoque, llaventem prima lanugine malas
Duni sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon,
Dardanea stratus dextra, securus amorum,

325

Qui iuvenum tibi semper erant, miserande, iaceres,

fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci
Progenies; septem numero, septenaque tela
Coniiciunt; partim galea clipeoque resultant
Inrita, deflexit partim stringentia corpus
Alma Venus. Fidum Aeneas adfatur Achaten
Suggere tela mihi; non ullum dextera frustra
Torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graium
Iliacis campis.
Tum magnam corripit hastam,
Et iacit; illa volans clipei transverberat aera
Maeonis, et thoraca simul cum pectore rumpit.

Caesarum eliam

sacra reiiquia qui primus de

eorum familia fuit, exsecio mairis venlre
naius esi." S. ,,.\uspicatius enecla maIre gignuniur, sicut Scipio Africanus prior
naius, primusque Caesarum a caeso matris
vSic

familia ideo

ApoHinis,

nebai

ulero
dictus."
Plin. NH. 7, 7, 9.
ipse .\esculapius ab Apolline serva-

Ov. M. 2, 628.

11, 768.
cui Rc
quo I, parvo? Rb. ,,/Vec (onge pro ner,
mullo post. adverbiuni loci pro lemporis,
aniique." S.
Exempla sunt in lexicis
etiam non antiqua. ui Quiniiliani.Gellii.
lus

est.

Quod

:^17.

lVIPly2b quo

languorem

fugiat, et

vil.

originem

summo

et

ut

ornatum

siudio varia-

Hi sunl, ut Aveniinus, ex

illo

Her-

culis per Iialiam iiinere orii.

319. flcieiit leto cf. 2, 398.

321. La6ores p)ae6uj< nove dixil quum
bona praeberi dicantur." S.
322. ,.,Ecce Pharon; legilur et Pharo
(PAaio suprascriplo n My Pharon perfossa n in P.} daiivus ab eo , quod est

Pharus. Si autem Pkaron legeris, figuratum est. Nam de nominaiivo transiit

ad daiivum clamanti.^' S. Post haec
quid

scripserit

iaciai,

325.

clamaniis in ore iaculum sisiit*

Cydon, qui sequitur Clyiium pue-

yova gaudia,
rum pubescentem.
ergo queni tum primum amare coeperai."
326. securus amorum, non amplius
Defensum eunt
curalurus in morte.
Cydonem Phorci filii.
327. mi^erande ,.pro miserandus." S.
Cf. 12, 947.
328. cohors cf. M , 500.

Hominum occisorum,

faia el res gestas

et

nasci ex

s.

et

clava uiuntur.

manu. clamantis MPyc poclamanti sistit cf. 2, 755.

Aiiamen nonne sic scripsit Vgl. el inlellexii:
Dum Pharon sive Pharo voces
proelio, sed

tuit

Cf.

fuerat

335

P2yl

Gyas Melampodis filii, qui

Herculis comes, in eius honorem

Cisseus

330

Vgl. difficilius

est

diclu.

Pharo auiem clamanti iaculum sistit in

ore, ul iam clamare desinai.
voces
inertes : .Nihil
enim voce opus esl in

329. septena tela, recte, iaciunt enim

simul eodem tempore seplem. cf. 5, 85.
331. Recie monuil Servius, non esse
Neque
haerendum in Veneris au.vilio.
enim lup^.iier deos suis auxilium ferre
vetuit , sed nulla iam se ipsum misericordia motum iri et ad fata se omnia
exaciurum minaius est.
334. steterunt quae in c Gr.; Habes
corpore
bellalorum usu gloriantem.
torserit
sing. pro plur. cf. 9, 721.

cf.

6, 89.

337.

Maeonem

occidit,

traiecto

per

clypeum et thoracem et pectus iaculo.

thoracem cum pectore rumpit cf. 2, 72.

Cadenti succurrit Alcanor eumque sused alia hasla .\eneae per lacertum iacitur, neque eo reiardata vel
Dextra autem ut moriultra procedil.
stenlat,

AE>EIDOS

LIB. X.

501

Huic frater subit Alcanor, fratremque ruentem

traiecto missa lacerto
Sustentat dextra
Protinus hasta fugit, servatque cruenta tenorem;
Dexteraque ex humero nervis moribunda pependit.
Tum Numitor iaculo fratris de corpore rapto
Aenean petiit; sed non et figere contra
Est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae.
Hic Curibus, fidens primaevo corpore, Clausus
Advenit, et rigida Dryopem ferit eminus hasta
Sub mentum, graviter pressa, pariterque loquentis
Vocem animamque rapit traiecto gutture; at ille
Fronte ferit terram, et crassum vomit ore cruorem.
Tres quoque Threicios Boreae de gente suprema,
Et tris, quos Idas pater et patria Ismara mittit,
Per varios sternit casus. Accurrit Halaesus,
:

UO

45

350

Auruncaeque manus; subit et Neptunia proles,

Messapus equis. Expellere tendunt
Nunc hi, nunc illi; certatur limine in ipso
Insignis

355

Ausoniae. Magno discordes aethere venti

Proelia ceu tolhmt animis et viribus aequis;
Non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit;

Anceps pugna diu; stant obnixa omnia contra:

aliter Troianae acies aciesque Latinae
Concurrunt, haeret pede pes densusque viro vir.

360

Haud

nain os fracluni
bunda dependet nervis
est.
Non licei iina hasia et iVIaeonem et
,

Alcanoreni oonfossos inielligere.

Nam ut
miitamus vim immanem, (|ua iacia esset
basta, lahenti i. e. iam iransfosso suoet
Niimiior e IVJaeonis
currit Alcanor,
corpore haslam eripit;
nam quae AlcaPl.
norem vulneraverat hasia avolavii.
qui desiderat indicari etiam esse haslam,
id
qua*; Aloanoris lacerlum perforaverit
quod facile intelligiiur, scribi vull addxtcto
nova missa lacerto (sc. Aeneae) protinus elc. et sic omiiiiiur narrari, eam
baslam vnlnerato Alcanore, cnientam
servasse tenoreni siiuui, id guod opus erat
,

narrari.

cf.

1,

per

quem hasta

3.55.

versu 345 et ceriamen cum Phorci

omitiii et
ipsum Aeneam
iiliis persequi
siiel; iransit ad alios, ut narrando imago
reddatur proelii.
Ciiribus
345. Claiisus cf. 7, 706.
8C.

ortus

350. Inter

cf.

curribns R.

4,
et

36.
in

HI.

Curibiis iMss.

post Jidens

diciuir

ex nomine
proprio male intellecio esse ona.
Primaevo cnrpore cf. 7, 162 primaevo

inierpiingi.

Videniur

haec

flore inventiis Sil. 16, 406. confisus

aevae flore iuveniae. Val.

Fl.

prim-

2, 653.

tris

memorat poeiam
suprema
gente

tres

ei

Gell.

h.

variasse

I.

13, 19.
220.
7,

De

Boreae
erat,
qui ad Boreara auctorem genus
suum referebat. Boreas Thracum rex
cf.

fuerai,
quos Troianis auxilium lulisse
narraium esi Hom. 11. 2, 844.
351. Ismara civiias Tbraciae a monte
Cf. 5, 620.
Ismaro." S.
haud aliter, ita 9, 797.
360. ccu

729.
361. Similes loci sunt ap. Hom. II.
13, 130. Furius Bibaculus ap. IVIacr.

cexi

339. traiecto lacerto:

iacia est

pares primaeva ministri

centumriue
corpora.
:446. rigida ,,lenens eam, non vihrans
Sic rigidus ensis 12,
et
iaciens" S.
304. Ov. M. 3, 118.

sic infra v.

Sat 6,

mucrone,

viro

pedem premit.
Daiivum

pede

pressatur

in

lempure non

/Jes,

mucro

4, 356 pes
pede pro pedi." S.

vir.

Sil.

exeuniem

certe

in

usu fuisse

cf.

Gr.

Virgiiii
j.

85,

ei
pcs
Est igiiur pede ablaiivus
pugnaniis haerct sive impediuir pede ad-

2.

Sic haercre
quominus pergal.
Ov. M. 12, 95. 12, 95 haesurum
clipei curvamine tehim. Luc. 1, 507 nec
viro vir ut
limine quisquam haesit.
734 et 11, 632 virum vir cf. 1, 684.

versarii
c.

abl.

502

VIRGILIl

P.

MAROMS

At parte ex alia, qua saxa rotantia late

Impulerat torreiis arbustaque diruta ripis
Arcadas insuetos acies inferre pedestres
Ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci,
Aspera quis natura loci diraittere quando
Suasit equos,
unum quod rebus restat egenis,
Nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris:
Quo fugitis, socii? per vos et fortia facta,
Per ducis Euandri nomen, devictaque bella,
,

365

370

Spemque meam,

patriae quae nunc subit aemula laudi,

Fidite ne pedibus.
Ferro rumpenda per liostes
Est via, qua globus ille virum densissimus urguet.
Hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit.
Numina nulla premunt; mortali urguemur ab hoste
Mortales; totidem nobis animaeque manusque.

375

Ecce, maris magna claudit nos obice pontus;

Deest iam terra fugae: pelagus Troiamne petemus?
362

43S.

3(i2.

Ab

Pallas

fortiludine

parie

alia

cxcellit.

Arcades

equites

pugnanl.
Verha sic Inlellige: Ul vidil
Pallas Arcades lerga dare, viriuieni accendii.
Addiiur iocus in quo, et raiio

qua

id

Torrens

fiai.

aliquis

in

Tiberiin

defluens saxa ei arbiisia secuni ducia in

alveo reliqueral; qua loci in quo pugnaveranl iniquiiale
coacii eqiiiies equos
diniiserunl elpediles pugnaverunl; cui pugnae generi iion adsueii pelliinlur a Laiinis.
iDtanlia pariicipiuni iniransiiivuni cf.

1,

Lntio Lalinis cf. 2, 193,

qui cupidi sequiiniur.

3G.'i.

(^tiando,

3()6.

niaiiae

miliiiae.

siquidein.

Sequaces

Ro-

Et esl

Nani in locis iiiipedilis

dabanl et pedeslri certa-

et

^nnc

unum

quis

precc'''

esrenis,

infert.

Mv.

Pl.

el eiicit

quando

et

eqiios in lociim vocis

coni.

Aspera aquis Xa-

aquis lorrentis, saxis passim

iactis aspera facta erat."
3fi7. Hoc iinum restabat
duci, ut et
benevole et aniare dictis suos accenderet.
Aus diesen \>'orten kann man schliessen,
dass Pallas erst in dem AugenbHcke zu
den Arcaderii gelangl, vvo diese zu fliehen
beginnen.
hd. cf. 378.
369. Pl. coni. per vns ego fortia et
postea per dccus Euandri et nomen
De perqne
pcr cf. 313.
370. dericta /n'//rt ..exhausla, finita" S.
Sed vincerc rem aliquis dicitiir etiam,
tura loci

in

qua

Verr.

Vell. 2,

55. Cf. Gr. S- ^^^-

haec formula ex

illa

vincit.

I, 1,

Sic i;/nceie

53, 139.

2.
Orta est
vincere victoriam.

371. suhit, succedit, qua laudi patris

parein sibi paraturus esl.
374. Patria, (locus in quo postea Roma) poscit et ine et vos ea via grassari,
atque sic reiibi hosies densissimi sunt
,

patria alta,
aiitiquoruni rebus gestis
verti.

nobilis et clara
cf.

97.

4,

languidum"

Pl.

Dum

meliorem coniecturani proponunt, afl^ero

Hac. v. e. P. <l. Troia altera
(Noniie hoc languidius?) poscit.
;i7o. mortali urguemur ab hoste. Sic
bellum cum Romanis
Gesiar, Poenus,
suadens dicit ap. Sil. 2, 338 mortalem
snmimus hostem.
377. ma<rna obice : Modo usus habet
unde quidam ma~
ut hic obex dicamus;
gno obice legunl. Antiqui etiam haec
obex dicebant." S. Cf. 4, 462.
alii

lianc:

equos coiniiibiis
mine confligebanl." S.
,,A'eriim
puto:
j^rcadas pedeitres ( Aspera eqnos natnra
loci dimitterc ftuasit.)
seLt vidit
f/naci,

pro vincere iudicio RC. 18, 53.

84.
Sic caussam
sponsione Quint. 87
vincere est Ov. Her. 16, 76. victor belli

,,Epithetou alta esl

2;i:i.

suiit

3L 9L

indicium

Cic.

sponsiotiem Caec.

378. lam non reslat terra, quo fugiaintercludimur mari.

Quid autem

mus;
estis

petituri.

Nonne

inare an Troiam.

Troiam contendere

voluistisi'

Itaque per

medios hostes eo perveniendum est, non

Ex versu enim
ad mare aufugiendum.
239 apparet Arcades castris Troianorum

iam priore

iungere voluisse,

sed
(in quorairamur,
quod Turnus iion ultro Arcades abegerit)
die

impeditos esse

se

aTurno;

iam Aenea adventante

impetum

Ruiulocum
equitibus iniquum. Neque absolutum Vgl.
omisit enim monere,
h. locum reliquit;
quomodo Pallas, qui in Aeneae navi adlos fecisse

sed

repulsos

esse

in

in

AENEIDOS

LIB. X.

503

Haec

ait, et raedius densos prorumpit iri liostes.

Obvius huic primum fatis adductus iniquis
Fit Lagus: hunc, magno vellit dum pondere saxum,

380

Intorto

telo,

figit

discrimina costis

Per medium qua spina dabat; hastamque receptat

Quem non super occupat Hisbo,
Ossibus haerentem.
Ille quidem hoc sperans; nam Pallas ante ruentem,
Dum furit, incautum crudeli morte sodalis
Excipit, atque ensem tumido in pulmone recondit.
Hinc Sthenium petit, et Rhoeti de gente vetusta
Anchemolum, thalamos ausum incestare novercae.
Vos etiam gemini Rutulis cecidistis in arvis,
Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,
Indiscreta suis gratusque parentibus error;
At nunc dura dedit vobis discrimina Pallas:
Nam tibi, Thymbre, caput Euandrius abstulit ensis;
Te decisa suum, Laride, dextera quaerit;
Semianimesque micant digiti, ferrumque retractant.
Arcadas accensos monitu et praeclara tuentes

veclus est v. 160, ad

adveiieraiil

terra

deiiide quuiuodo

adveueriiil,

quem

ad

factum

sit,

siios, qiii

perveneril
ul qui lerra

mare puKneut.
nou videulur perveuire

exlreniuni

lociim

in

equiles

239,

v.

potuisse, nisi et Troianoruin

Neque

castra praeleriissenl.

et

Ruiuloruin

id potesl

sumi

equites ad dextram ripani Tiberis posilos

exspeciasse iiaves, quil)us in sinislrara
ripani

traiicerent.

lam

enini v.

239 Ar-

Neque hi
cades oppositi sunt Rutulis.
nam si
possunt esse in ripa disposiii;
essent, iam adventante Aenea Rutuli ripas
tenuissent, quas occupant demum v. 276.
308,
383. receptat, frequenli concussione
diveUil" S. cf. 9, 348.
384. Hisho sodalis morlem ullurus prae
ira incautus accedit, quare et ipse caeditur ense peclore receplo.

sperans cf. 1 , 3.
385. ille
387. cxcipit incaiitum cf. 3, 332.
388. Sthenitim

MPyc

steuelum b Slhenelum

Anchemolum:

389.
Latinis

iu

R.

malis Mss.
fabula

in

nusquara iiivenitur auctoribus.

Avienus tamen, qui lolum [Virgilium et]
liivium iamhis scripsit, hanc commemoRhoetus ergo
rat, dicens Graecam esse.
Marrubiorum rex fuerat in Ilalia, qui
Anchemolo filio Casperiam superduxil nohanc privignus stupravit. Quo
vercam
;

cognito
et

ad

quum eum

persequeretur
ille se ad
Turni patrem.

pater

poenam vocaret, fugiens

Daunum

contulit," S.

el

Thymber

390

^95

fralres,

Dauci

ea eranl similitudine, ul
parentes non possent discernere el eo er5 imiVersus 393
rore gauderenl.

cuiusdam

filii,

lati

suut I-uc. 3, 603. Sil. 2, 636.

392. Val. FI. 1, 368 nec pvtuit similest

voluitve (sc. raater) ediscere luiltus.
Claud. de IV. cons. Ilon. 209 iuval ipse
Tonantem error et ambiguae plactt
ignorantia matri.
394.

Thymhre

pro

Tymber;

metri

Rv. abst.
causa metaplasmum fecit.
ens. possessivum est modo, non patronymicum."' S.
39.1.

Sunm

de.rtera quacril ctc,

decisa eliam seiisus sil.
locuin Ov. M. 6, .'i60 Lt

ut in raanu

similem

ita

Cf.

vuitilatae cauda colubrae palpitat vt

moricus dominue vestigia quaerit.
quaerere cf. 1, 217.
Micare de omni
396. micant digiti.
quo quid subito apparet et
celeri motu

Sthenhim

,,Haec

391. I.arides

385

evanescit, niaxime de luce subita, quam

ut exempla afTeram, millit fulinen 1, 90.
8. 392 ensis. 7. 743 slellae: inde aera
micant 2, 734. et ipsum eaelura micat

Val. FI. 2, 55; sed etiam de aliis rebus^

inde emicare homines dicuntur, qui su-

exsurgunt aiiinio vehemeuter comImprimis aulem digiti

moti cf. 5, 319.
micare dicuntur el micare digitis ludus
eliamnunc Ilalicis notus, Mora
ille erat,
ferrum
dictus. cf. Calp. Sic. 2, 26.
rctrartant, rursus arripitint ut 7, 694 e
Liv. 2, 30 relractare urma.
biio

VIRGILII

P.

504

MAROMS

Facta viri, mixtiis dolor et pudor armat in hostes.

Tiim Pallas biiugis fiigientem Rhoetea praeter
Hoc spatium, tantumque morae fuit Ilo.
Traiicit.
Ilo namque procul validam direxerat hastam:
Quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra,
Te fugiens* fratremque Tyren; curruque volutus
Caedit semianimis Ilutulorum calcibus arva.

400

Ac

velut optato ventis aestate coortis

Dispersa immittit silvis incendia pastor,"
Correptis subito mediis extenditur una
Horrida per latos acies Volcania campos;
Ille sedens victor flammas despectat ovantes:

405

Non

410

omnis in unum,
acer Halaesus
Tendit in adversos, seque in sua colligit arma.
Hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque
Strymonio dextram fulgenti deripit ense
Elatam in iugulum; saxo ferit ora Thoantis,
Ossaque dispersit cerebro permixta cruento.
Fata cavens silvis genitor celarat Halaesum;
Ut senior leto canentia lumina solvit,
aliter socium virtus
Teque iuvat, Palla. Sed

308. dolor

purlor ctc:

el

coit

bellis

SimUe

v.

870.
400.

PaUas Rlioeteum

fiigientem

Teuthrae
petierat.

uf

et

coni.

telo

praeter-

inanus
quo Ilum
spaHi tantiim

fratrum

evaderet

Tyrae,

Pl.

biiugi.s

traiicit,

Hoc

atque morae fuit Ilo. Rlioeleus decidit

de curru, simulque calcibus caedit terram
ut moribundus.
401. f/iVe.reraf
rec.

M2P/bc dereierat MlR

Adde quomodo

12, !i2\.

consito

tis

415

versati

in agris virgul-

Hor.

sint

Ep. 2
2,
ferro mitif^at

186 nilvestrem flammis

et

agrum.

/i//io

S,

Pallad.

1.

menoe

nil-

ngri utili^^sime exstirpabuntur

arhorihus ntqiie vir<rulti<t. qiium Ixina
decresrit. ilesecti" rarlicibus ntque comUt lalia incendia tandem in
hustis.
unum coeunt, ita omnes ad PaUantem

vestres

se adiungunl.

406. dispersa

Itb.

nam

diversis locis in-

cendlt.

405. optato i. e. ex voto.

De strucf. .5, 127. Aestate, quando maxima
est siccitas, ubi accedit ventus, incendium
facile crescit.
Pro silvis malebaiit legi
stipulis.
Stipulas enim agri demessi incendere solebant agricolae, ut redderent
agrum fertiliorem cf. G. 1, 84 Pl. 18,30,
72 Sunt qvi accenriant in arvo ct atipulax, manriio Jir^ilii praeconio. Ov. M. 1,
492.
Sed incendebantur etiara pascua in
montibus, ul gramen nioHius effloresceret
Ueinde <>ilva dicitur
cf.
Luc. 9, 182.
7fi.
quidem de lejiumiiuim calamis G. 1
de herbis 152. sed ila, ut ex ipsis locis
appareat. qualis sit silva, .quod hoc loco
non est.
Nescio tamen quid impediat
arborum inteUigere silvas. Quod mullis
Jocis factum scimus, ut silvae incenderentur, ut agriculturae locus fieret;
sic
etiam antiqui videntur ligni non ita parci
fuisse.
Firmat hoc Lucr. 5, 1241 sq. cf.
ctura

408. horrida acies

adiectivum, cf. 5, 24.

Tulcania

duplex

409. ovantes abusio est, non proprievictor cf. 2, 329.

cf. v. 690.

tas" S.

412. in sva colligit

arma

cf.

18,491.

elatnm in ivgjilum iugulo suo

vulnus minantem." S.
416. Ov. M. 5, 58 et fractis confudit
41").

in

ossibus ora.

417. Halaesum pater abscondif, quem

sed eo morluo
sciret bello interiturum;
profectum Parcae staiim sibi
in bella
vindicarunt et niorli dederunl. cf. 7, 723.
canent correclum in
canens MRbcy

canens P.
placet

et

,,Alii

placuit

cnvens legunt" S. quod

ff^go. Plo. Ldo. rec.

Rb.
418. leto rnnentia
tur

I.

enim pupillae mortis

scere." S.

solvit:

.,Dicun-

lempore

albe-

AENEIDOS
Iniecere

manum

Parcae, telisque sacrarunt

sic Pallas petit ante precatus:

Quem

Euandri.

505

LIB. X.

420

Da nunc,

Thybri pater, ferro, quod missile libro,

Fortunam atque viam duri per pectus Halaesi
Haec arma exuviasque viri tua quercus babebit.
Audiit illa deus: dum texit Imaona Halaesus,
Arcadio infelix telo dat pectus inermum.
At non caede viri tanta perterrita Lausus,
Pars ingens belli sinit agmina primus Abantem
,

425

Oppositum interimit, pugnae nodumque moramque

Sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci,
Graiis imperdita corpora, Teucri.
Agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis.
Extremi addensent acies; nec turba moveri
Tela manusque sinit. Hinc Pallas instat et urguet,
Hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas,
Egregii forma, sed quis fortuna negarat
In patriam reditus.
Ipsos concurrere passus

Et vos,

430

435

Haud tamen

Mox

inter se magni regnator Oljmpi:

sua fata manent maiore sub hoste.
Interea soror alma monet succedere Lauso
illos

419.

debitum

iniecere Tnanus P.:

,.Traxerunl
et sernione usus est iuris;

sibi,

nam manus
iudicis

iniectio dicilur. quoiiens nulla

rem nobis

exspeciata,

auctoritate

debitam vindicamus." S. cf. Liv. 3

44.
Macr. 3, 7. Erai iegis actio.
Sic hanc
formulam transtulit Ov. Am. 1, 4, 30. 3,
9, 19. Quaraquam ita etiam poetae dicere
licuit, si illam fornuilam non coscitabat.
Sacrarunt verbum ex ritu antiquissimo: nacrare alicui, sacer esto etc.
telis Evantlri, quae nunc Pallas gerit.
,

423. haec armahabcbit: Tropaeum ex

eius armis tibi constiiuam, cf. 10, 774.
Sic Romulus spolia opima,
11, 7.

nodis haesit et morrt dicilur homo Liv.

23. 9.
430. imperdita corpora i. e. a Graiis
non perdita corpora. Teucri cf. 7, 11. De
De appositione
dativo Graiis cf. 1, 440.
Teucros vero
132.
corpora T. cf. 4.
accipimus, quos secum duxit Aeneas, cf.
qui in castris
non sunt ex iis
7. 545;
remanserunt.
431. Extremi iia urgent et addensant
priores ordines, ut tela ei manus vix pos,

sint moveri.

432. addentant

Pl

habebit
237.
424.
Gr.

6, 676.

cf.

dum

.415 An.

1,

texit

10.

De

da

votis

perfectum

cf.

c.

5,

dum

2.

cf.

1,

427. pars

438.

manere

maiore

MP2R)'bc

385.

ingens

magna vis belli

Abantem cf. 1*0.

stat

belli;

ut

737

i.

et

e.

in

2, 6.

quo

428. pppositum
,,obstantem,
fortiter
pugnae nodumque
pngnantem." S.
rnoramque ; qui moratur, differt hosiis
vicloriam, et resistit. ut arboris nodus secnris iclibus.
Aof/u sic transfertur a
Claud. Bell. Gild.
10 nullis victoria

addenscnt
Ld. Rb.

Prisc. rec. Ifg.

et

de plurali
c.

sub hoste;

acc.

5,

cf.

359.

2, 194.

cf.

Lausus

ab

Aenea,

Pallas a Turno caediiur.

439

509.

Pallas

Turno

occidituf

est luturna
Sornr alma ut dea
Turnus qui contra Aeneam
cf. 12, 139.
stetera, iam petit allernm proelium, in quo
succedere MR al. Non.
Pallas dux esl.
succiirrere c. Serv. Sed non succurrit Lauso,
sed in eius
qui non premilur periculo;
Ha succedere in locum
locum succedil.

439.

426. Lausus celeriter suis factis terrorem demit ipse.

sinit perterrita a-

gmina

S.

al.

436. reditus

Acroni detracta ad quercum pastoribus

sacram deposuit Liv.

et

pugnaniis v. 690. 817. 11, 726.

c.

acc. et inf.

i.

e.

impellil

Monet
Sic

nf.

cum

iam sed non addiio accasativo

1, 2l> Rntio ipsa nionet amicitias

infiniiivo
Cic. Fin.

comparare

et Sall. lug.

\^

properare tempus monet;

Quoniam
cf.

2.

33.

alio

506

VIRGILII

P.

VIAROMS

medium secat agnien.

desistere pugnae;
ego in Pallanta feror; soli mihi Pallas

Tiirnum, qui volucri curru

Ut

vidit socios;

440

Tempus

Solus
Debetur; cuperem ipse parens spectator adesset.
Haec ait; et socii cesserunt aequore iusso.
At Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superba
Miratus stupet in Turno, corpusque per ingens
Lumina volvit obitque truci procul omnia visu;
Talibus et dictis it contra dicta tyranni:
Aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis,
Aut leto insigni. Sorti pater aequus utrique est.
Tolle minas. Fatus medium procedit in aequor.
Frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis.
Desiluit Turnus biiugis; pedes apparat ire
Comminus. Utque leo, specula quum vidit ab alta
Stare procul campis meditantem in proelia taurum,
Advolat, haud alia est Turni venientis imago.
Hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae,
Ire prior Pallas, si qua fors adiuvet ausum
Viribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur:
Per patris hospitium et mensas, quas advena adisti,
Te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis.
Cernat semineci sibi me rapere arma cruenta,
Victoremque ferant morientia lumina Turni.
Audiit Alcides iuvenem, magnumque sub imo

140. volucer ciirrus ul volucris

8, 433. Siniile , 16.

Piignoe dativus

441.

vitletur esse,

si-

fiuidem Stal. Tliel). 5, 273 Haud unqvam

iusto men cura litbori destitit. Sunt qui

pugnae
S.

243.

habeaut
Cf.

genitivum,

11, 126.

443. parens

sc.

pugna

ut

Weissb.

Rc.

Turno. Sic Achilles

446. stupet in
puer stupet in ducibus CArgonautis) Val.
Cf. 2, 541.
Fl. 1, 262.
447. Obirc aUquid visu Sil. 3, 160
n. a. oculis Plin. Ep. 3, 7, 13. 8, 18, 9.
tyrnnni, regis

Aut laudem
opimis,

magnam

dux duci

,,(iuae

6,842: aut a

266), Turni.
spoUis
adipiscar

(]cf.

forti

7,

delrahit"

viro cadam.

S.

cf.

Ulrumque

Pater (Evander) aequus

iitrique. aequo anirao erit in utraque sorie.
Ouare frustra minaris,
quum nec ego,
nec Pater meus, quem nominasti, alterum
Hlrum recusamu.s.

bonum

esl,

et

ne

videatur

450

455

460

pugnae

quilate vicisse." S. in alql.

455. medilantem in proelia:

71.

Eadem comparatio

ap. Sil. 5,

ini-

Cf.

12,

309

sq.

456. venientis: r'ein-e simplex de hoste

irruente dicitur 12, 510, de aquila in
columbam E. 9, 13, de imbre G. I, 328.

tamen ubique significatio primiliva,

quo quis veniat animo ex ipsa re in19, 55 videut
Cic. RA.
lelligilur.
cf.
omnes, qua de caussa huc inimicus
Sufficit

PaUantis, Evander.

445. Rutulum abscessu i. e. quum absTum addiuim

cessissent cf. I, 677.
lempore iam aUter significato cf. 5, 14.
yit
Pl. duos versus in unum contrahit:
iuvenis stupet in Turno, c. p. i.

448.

543. pedes

rota

445

el

venias.
Adeo
578.
458. si qua etc. cf. 1
non aptus hoc loco infinitivus historicus
esse videtur adeoque dure cnmfatur coniungi, ut cogar suspicari scriptum fuisse
,

''
Pl.
a poela: Ire p. P.s. q. f. a., ausns
459. viribus imparibus: Ipse sentit se

imparem esse.
460. De Hercule

362 sq.
cf. 8
461. coeptis ingentibus cf. 7, 562.
Ipse moriens me cernat
adsis cf. 1, 734.
,

viclorem Turnus.
462. ferant suslineant quasi
et

poeuam."

pondus

S.

464. Hercules auxiUo ferendo impar

premit gemitum. et modo lacrimac inanes i. e. nihil profuturae (cf. 6,
dolet, sed

AENEIDOS

507

LIB. X.

465

premit gemitum lacrimasqiie effimdit inanes.

Genitor natum dictis adfatur a,micis:
Stat sua cuique dies; breve et inreparabile tempus
Omnibus est vitae: sed famam exteudere factis
Hoc virtutis opus. Troiae sub moenibus altis
Tot gnati cecidere deum; quin occidit una
Sarpedon, mea progenies. Etiam sua Turnum
Fata vocant, metasqne dati pervenit ad aevi.
Sic ait, atque oculos Rutulorum reiicit arvis.
At Pallas magnis emittit viribus hastani,
Vaginaque cava fulgentem deripit ensem.
Illa volans, humeri surgunt qua tegmina summa,
Incidit, atque viam clipei molita per oras
Tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.
Hic Turnus ferro praefixum robur acuto
In Pallanta diu librans iacit, atque ita fatur:
Adspice, num mage sit nostrum penetrabile telum.
Dixerat; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris
Quem pellis totiens obeat circumdata tauri.
Corcle

Tum

886) animi motum produnt, quas ut videt

luppiter consolatur filiuin suum, sententiamf^ue profert love dignam.
sub cf. K,

5503.

466.

Genitor, Herculis luppiter.

467. stat fixa est.

Dies, tempus vilae, nam feminino usus est genere; quum
enim masculino utimur, re vera diem significamus." S.

Eadem

468.

sententia ap. Sall.

famam

Cai.

1.

extendere factis.
Sic 4, 807.
virtytem extendere factis Plin. Ep. 5, 8.
famam extcndere, non addito factis.

Itaque omnibus vita brevis est, etiam dii

fllios suos viderunt interire, et ipse Turnus

mox

cadet.

deum Achilles ThetiMemnon Aurorae, Ascalaphus IVIar-

470. tot gnati

dis,

tis" S.

De Sarpedone

471.

cf.

1, 100.

47^. percenit, bene ad exprimendum

celerem mortis advenlum praeterito usus
est tempore." S. cf. 5, 243.
metas,
fines, ul 1
278.
473. reiicit arvis oculos, avertit;
de
abl. cf. 1, 358, ad rem 12, 151.

475.

mis

deripit

es.set"

qnum

sciret

ensem ne
Cural

S.

iacto telo iner-

enim omnia Pallas,

cum magno

hoste

esse pu-

gnandum. Versum 475 aut non

Virgilius

aut

quum

scripsit

scripsit

paulo

aliler

Pallantis cum Turno instituturus

Rb. l.p. 84damnat Hn. delet P/.

pugnam
erat."
47fi.

Jiumeri

humer is

\i\\g.

MR.

al. rec.

ff'g.

,,Hasla incidit

Rb.

ubisum-

470

475

480

quidem laevum)
anlea iam per
clipei orani viam molita esset, per. hunc
quoque penelrans tandem etiam de corpore Turni (aliquid, partem) stringit.
Loco enim sic intellecto demum apparet,
cur hasta iuvenis magnis viribus emissa
corpus,
tanien slrin.xerit tanlum Turni
quae si solam clipei orani perforasset umbone plerumque tenuiorem, haud dubie
Neque
gravius Turno vulnus inflixisset.
atque ego locum intelle.xit Silius,
aliter
lUa (haqui 15, 757 sqq. haec cecinit
sla) per oras Aerati clipei et loricae
tegmina summo Incidit haud felix humero, parceque pctilum Perstrinxit corpus". Fb. Alii tegmina humeri clypeum

mus thorax humerum

(et

poslquam

atlingil, alque,

est

esse dicunt.
477. viam molita. Hoc est cum difficuliale quaesivit, per quod et solidiias
minus firmus haslae iaclus
et
clipei

Multo

ostenditur." S.

Turnus

aliter

iacit

per medium clipeum.

481. Mage anliqua forma ab Ennio,
Penetrabile
Plauto, Lucretio usurpata.

pro penctrale nam quod penelrat, pcnetrale dicilur, (ita Lucr. 1, 496 peneirale
frigus, 536 penetralis ignis') quod autem
Sed adiectiva
penetratur penetrabile^^ S.
,

in bilis etiam aclivam assumunt significalionem; ita G. 1, 93 penetrabile frigut.

cf. 6, 715.
483. quem My, probavit Mv- rec. H''g.
Ld. Rb. Coniunctivus autem obeat post

relati^nim continet caussam.

verunt Rbc per

uuum.

quam

indica-

508

VIRGILII MA150.MS

P.

medium

Vibranti

cuspis transverberat

ictu'-

Loricaeque moras et pectus perforat ingens.

Ille rapit calidum frustra de volnere telum:

485

Una eademque

via sanguis animusque sequuntur.

Corruit in volnus; sonitum super arma dedere;
Et terram hostilem moriens petit ore cruento.
Quem Turnus super adsistens:
Arcades, baec, inquit, memores mea dicta referte
Euandro: Qualem meruit, Pallanta remitto.
Quisquis bonos tumuli quidquid solamen bumandi est,
Largior.
Haud illi stabunt Aeneia parvo
Hospitia.
Et laevo pressit pede, talia fatus,
Exanimem, rapiens immania pondera baltei,
Impressumque nefas: una sub nocte iugali
Caesa manus iuvenum foede, tbalamique cruenti;
Quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro:
Quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus.
Nescia mens bominum fati sortisque futurae
Et servare modum, rebus sublata secundis!
Turno tempus erit, magno quum optaverit emptum
Intactum Pallanta; et quum spolia ista diemque
Oderit.
At socii multo gemitu lacrimisque

490

48-5.

moras

loricae

Ctelum) loricam.
fossariim 9. 143.

i.

Sic

morantem
moras

e.

legimiis

Iraitati siint

Sic

aUi.

217 fo^^^artim rapuere moras

et Slat. Theb. 10, 196 morasque frangilc
portarum. De genitivo ef. 7, 167.
486. f/e corpotc coniecliiraui ex v. 744
rec. Rb.Sei Mi\ pro: siringere de corpore
quod ,,prorsus inusitatum"' est coni. titixit
dixit Sil. 9,

c. T.
487. Animus in sanguine sedem habet
cf. 9, 349.
488. soiiittim etc. cf. 9, 709.
489. Terram petere dicitur, morte procumbens, ut Sen. Oed. 340 terram vtilnere afflicti petunt, 480 ore deiecto pe-

se

tiere terram.

490. In Romano addilum est sic ore

profatur.
492. Remitto filium, qualem se remitli
nolo eum
meruit Pallas forlitudine sua
lam ipsum
foedare, neque saevio ultra.
egregii iuvenis et patris infelicis miserel.
Aliler inlellexit locum Nurnberder el .uperbieniem facit Turnum. Iiaque sic exUt occiderelur Pallas
plicandum esset
meruit, quod nobis bellum inferre iussus
quare is se consoleiur
tjst
ab Evandro
;

inoriui

filii

sepuliura,

Etiam presso

\\\'o.

dicari putal.

nem

v.

514.

Et

qui

pede

firmare

videtnr.

verbis Turni non apparet

posset

laetari

superhiam

Am

explicaiio-

Tamen
illa

in-

in

ipsis

saperbia.

495

500

505

,,Solatium
493. solamcn:
est viventium humare defunctos" S. et supremum
iis praebere honorem.
494. haud parvo stabunt i. e. non
parvo sibi stare putabit , quod Aeneam
exceperit hospitio.
Pl. pro parvo coni.
tanii.

495. Pedem imponere occiso hosii ad

victodelrahenda spolia et indicandam
riam saepius 12, 356. Ov. M. 8, 425.
497. Siatim ad nominativum Iransit,
quem dicunt absolutum cf. 2, 170. In
Pallaniis balleo expressum erat illud nemarilos suos Aefas Danaidum , quae
Eam
g>'pti filios
una nocte necavere.
rem Slatius in clipeo sculptam describit
Theb. 4, 132.
Pl. vult ;ic/a
Panai;
svb norte. Quum 5, 536 craler imprimih. 1. ipsum nefas (i. e. siimprimitur.
Hapit nefas ut 8,
731 ,4enea<s toUil faia ncpotum.
498. Arlificis nomen posuit poela
ut
saepius.
Sic meraorat 5, 359 Didyraao-

tur

signis

gnum)

nem,

9,

304 Lycaonem, E.

3,

37 Alcime-

Talia nomina non temere ficia

dontem.
esse probabile est.
cf. 690.
500. orat. glorialur, gaudet.
gaudelque potitus i. e. quura potitus
377.
esset.
cf. 2
501. iiescia :
qui propter hunc periturus esi balteura, quem nunc se sustulisse
nescia aerlaetaiur." S. cf. 18, 940.

vare

cf.

4,

564.

AENEIDOS

LIB. X.

509

Irapositum scuto referunt Pallanta frequentes.

clolor atque decus magnum rediture parenti!

Haec

priraa dies bello dedit, haec eadem aufert,

Quura tamen ingentes Rutulorum linquis acervos!
te

Nec iam fama mali tanti, sed certior auctor

Advolat Aeueae, tenui discrimine leti
Esse suos tempus versis succurrere Teucris:
Proxima quaeque metit gladio, latumque per agmen
Ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum
Caede nova quaerens. Pallas, Euander, in ipsis
Omnia sunt oculis; mensae, quas advena primas
Tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos
Quattuor hic iuvenes, totidem, quos educat Ufens,
Viventes rapit, inferias quos immolet umbris,
Captivoque rogi perfundat sanguine flammas.
Inde Mago procul infensam contenderat hastam.
dolor atque decus parenti,
dolorem et virtute siia honoSiniiU modo ap. Martialem
rem facit.
ll, 13, b histrio mortuus AicUur Romani
decus et dolor thealri. Sil. 13, 383
Forluna ahstulerat Scipiadan, jnagnumque decus magnumque dolorem.
Sic
decus de homine ut decus diiis 8, 301;
decus nostri 6, 54(i; Maecenas eqiiitum
*decus Hor. C. 3, 16, 20. decus Carlliaginis Sil. 10, 88.
509. quum cf. 9, 249.
510
605. Aeneas castra Troianorum
obsidione liberat.
510. Fama advolal, nam fama volat
Vox mihi ad aures advolavit
3, 121.
Plaut. Amph. 1, 169;
nulla celeritatis
notione.
Ac fama advolat idem est ac
fama perfertur, est regitque infinitivum
507. Est

qui

el

niorte

tempus

512 cf. 5, 638.

certior
auctor, qui rem aliquam factam testatur.
Sic Cic. Planc. 23. Ov. M. 11, 666 ^on
haec tibi nuntiat auctor ambiguus.

ut

est

511. tcnui discrimine leti esse sitos:

modico mortis interstitio, per quod magna PaUantis virtus ostenditur, quo interempto omnis est in fugam conversus
exercitus." S.
Sic Ov. M. 7, 426 leti
discrimine parvo.
512. Fersis Teucris defenditur; omnes
enim qui a parte Teucrorum sunl, quasi
Teucri sunt;
iam si socii Teucrorum fugantur, ii ipsi ea parte vincuntur.
cf. 9,
450.
tempus versis MRbc versis tempus Py rec. Rb.
513. metit. Sic Ov. M. 5, 104 demetit
ense caput. Hor. C. 4, 14, 31 Primos
et extremos metendo stravit humum sine
elade victor, alii. Latus limes signum
,

est pavoris cedentium.

Rutulumque per

a.

Tamen

Pl. coni.

514.

510

515

520

Limitem agere, viam

facere per
380.
Cf. 9, 323.
515. lU. ,,Perite scissa est narratio".
/Nam omnia s. m. oc extremo loco
S.
ponenda erant in enumeratione sedala.
hostes;

sic Sil.

9,

Pl. coni. mensae novus advena primas

quas adiit. Expende tecum, num Pl.
poetam superaverit.

517. '/'110 sine caussa additum metri

fulcrum esse putavit Hn. At eo temporequo
erat advena, primi erant, qui amicitiam
offerrent,

Evander

et

Pallas.

518. educat praes. cf. 4, 228.

Emphasis est virtutis, quod multos, quod
iuvenes, quod armatos, quod rapit; minus

enim

fuerat, si dixissel capit.'^ S.

519. Sane mos erat in sepulcris virorum fortium captivos necari. Cf. 11,
82. Suet. Oct. 15 Scribunt quidam, trecentos ex dedititiis electos utriusque ordinis ad aram, divo lulio exstructam,
Idibus Martiis hostiarum more mactatos
ab Octaviano.
Cf. Dio 43,
24.
Quod
poslquam crudele visum est, placuit gladialores ante sepulcra dimicare,
qui a
bustis bustiarii dicti sunl" S.
Et ludi
gladiatorii primi a. 490 a. u. dati sunt in
funere cf. Liv. Ep. 16. Val. Max. 2, 47.
520. captivo sanguine ut Tac. A. 14,
30 cruore captivo adolere aras et caplivus ad res refertur cf. 2, 765. Sic
caeso sanguine 11, 82.
521.
S.

cf.

Mago
555.

daiivus ut supra v. 401."

infensam Myb. infcstam

Macr. Sat. 5, 2. R. Hoc satis usitatum,

sed etiam alterum et bonum el in usu
est cf. 5, 641. contenderat Pl. S. et Macr.
deret Mc2
derit cl
iorserat R.
Plusqpfectum recte ante
subit
praes.

historicum.

P VIKGILII

5]^0

IMAROMS

Ille astu subit ac tremibuuda supervolat hasta,

Et genua amplecteus effatur talia supplex:
Per patrios Manes et spes surgentis luli
Te precor, hanc animam serves gnatoque patrique.

525

Est domus alta; iacent peuitus defossa talenta

Caelati argenti; sunt auri pondera facti
Non hic victoria Teucrum
Infectique mihi.
Vertitur, aut anima una dabit discrimina tanta.
Aeneas contra cui talia reddit:
Dixerat.
Argenti atque auri memoras quae multa talenta,

Gnatis parce

tuis.

530

commercia Turnus

Belli

Sustulit ista prior iam tum Pallante perempto.

Hoc patris Anchisae Manes, hoc sentit lulus.
Sic fatus galeam laeva tenet atque reliexa
Cervice orantis capulo tenus adplicat ensem.

535

Nec procul Haemonides, Phoebi Triviaeque sacerdos,

cui sacra redimibat tempora vitta,
Totus collucens veste atque insignibus armis.
Quem congressus agit campo, lapsumque superstans

Infula

540

Immolat, ingentique umbra tegit; arma Serestus

Lecta refert humeris, tibi, rex Gradive, tropaeum.
522. tremibtinda MR. ut moribundus
tremebunda vulg. subit; at
aUa.

/r^.

Ld. subil

ac Rb. Utrum

est

325. Serves viiam

meam

pairi

et

filio

el signis,

infectum, rude.
528. non hic: ,,Luc. 4, 337 non pondera rerum, nec momenta sumus.'-'' S.
071
aut cf. 3, 43.
discrimina: differenliam
529. dabit

evenium et vicioriam"
Gnatis pUiralis de

S.

uno (525),
eiiam unum dicimus filium,
adeo ut Tereniius eiiam filiam liberos
dixerit." S. Hec. 2, 1, 15. Iia liberi de
uno filio velfilia saepius, si in universum
532.

liberos

condiiio

honiinis
Phil.

1.

declaraiur.

Iia

Cic.

Cat. 2. Sesl. 24. 54. Vell. 2,58.

3, 2. Sen. de ira 3,
Cic. de prov. cons. 14.
Fam. 4, 5. Manil. 12 de uua filia. cf. 7,
parce est secunduin antiquos
98.
seroa, ui ap. Lucilium et Enniuni inveniEt parcere accusaiivo iungi
lur" S.
apud aniiquos doceiur ex Plaul. Curc. 3,
10 Qui homo mature quacsivit pecuniam,
nisi eam mature parsit, mature esurit
et Cato RR. 58, ubi tamen esl oleas conNeque hoc loco accusatidito, parcito.
vus a parce, sed a memoras pendet.
Belli
redemptionem
commercia ista,

7, 10.
15 de uno filio;

Flor.

1,

4,

capiivorum,

quam

lu petis.

Quod

inier

coiivenit

Ccf.

533.

facere,

sustulit

517) quum Pallantem

lam tum

Turnus

inierfecii.

explicatur per P. per-

l.t.P.p. del. PZ. Gr. qui tlas

Schleppende, Nichi.sagende, Unpoeiische,
Unvirgilische liegl auf der Hand.''
336. oraiitis MP2Ryc rec. U g. Ld.
orunti Plb rec. fib.
537. Phoebi Triviaeque sacerdos, cf.

empto.

meo; respondent haec v. 524.

427. Aurum factum in vasis

nam

tuin,

iu

Mss?

circa

hosles

6, 33.
638. Infula fascia in moduoi diademaiis, a qua viltae ab uiraque parle dependeni, qiiae plerunique laia est, plerumque loriilis de albo et cocco." S.
Erat et sacerdotum cf. 2, 430. 221. 3,
81. Cic. Verr. 4, 50. Luc. 5, 142 et supplicaniium Caes. BG. 2, 12. Liv. 24, 30.
25,25. 30, 36. Tac H. 1, 66; e.x quibus
locis euin morem apud diversos populos
fuisse iiiielligimus.

539. Apud Romanos sacerdotes eiiani

pugnabant, et Caesar fuit ponlifex maxis
mus. armis MP2Rybc rec. H'g. a
Pl ,, a/6is Probus dicit legendum" S. (Non
legii igiiurj rec.
Kb. Ld. et id consiat
albis vestibus sacerdotes usos esse.
540. Superstare c. acc. sic Ov. Her.
Stat. Theb. 2, 713.
10, 123.
.

Immolat quasi hosiiam Pallanti.

ingenti umbra, quod moriis umbra
nulla est densior nec longior. cf. 776.
Tegit recte, quum faciat u( legalur.
542. Gradivus est Mars cf. 3, 35. De
Spolia Iradil aliia
vocativo cf. 2, 56.

541.

AEXEIDOS

LIB. X.

511

Instaurant acies Volcani stirpe creatus

Caeculus et veniens Marsorum montibus Umbro.
Dardanides contra furit. Anxuris ense sinistram
Et totum clipei ferro deiecerat orbem.
Dixerat ille aliquid maguum, vimque adfore verbo
Crediderat, caeloque animum fortasse ferebat,
Canitiemque sibi et longos promiserat annos.
Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis,

545

Silvicolae

550

Fauno Dryope quem nympha crearat,

Obvius ardenti sese obtulit.

IUe reducta

Loricam clipeique ingens onus impedit hasta:

Tum caput orantis nequidquam et multa parantis
Dicere deturbat terrae, truncumque tepentem
Provolvens super haec inimico pectore fatur:
Istic nunc, metuende, iace
Non te optima mater
Condet humo, patriove onerabit membra sepulcro!

555

anferenda
ab Aenea.

ul

arma;

Honi.

16, 665.

II.

lecta

ingentique umbra
(Arnia erant i. i/., quae

Pl.

coni.

ense, neque minus, si esl abl. mat. propier

locum, queui obtinet prope deiecerat;

ingentem umbram faciebant, ipsa ingeniia.)

663 pictas abieie pvppes

783 per orbem aere cavum clipei.

que nondiim versus

legit
l.

r.

543. Caeculus (cf. 7, 681)

C7, 750.) resiituunt proeliuni

ei
ei

Urabro
Latinos
el ob-

Contra Aeneas furit

quenique oblruncal.
Ita sinistram
manum Auxuris simul cum clipeo desecai.
sistunl.

viuni

546. Deiecerat:

In

plusquamperfecto

Potest eiiam plusquaiuperfectuin referri ad obtulit v. 550,

ut sit: quum deiecissei, Tarquiius se obtulil, eius morleui ullurus.
Quod si accipitur, V. 547
9 inleriecii sunl enuniiato

inest celeriias agendi.

oraiionem reiardant.
Quare malim v.
549 puncio posiio v. 550 novam incipere
enunliaiionem.
Uiraque explicalio valet
eiiam 8,219. 12, 430. cf. 2. 259. Gr. .
Ls Anxur poenam dedii lumoris
459.
el elali animi.
Puiavit el dixit, se
occiso Aenea diu victurum, vel tale aliorbis clipei diciiur el 2, 227.
quid.
Pl coni. E. t. c. f. d. Orsen
cuius
nomen est v. 747. ,,Vgl. inlerdum eadem
nomina repelit. Ueiecil auiem ferro clipei
e.
umbone^' (?) JfV. coni. tortum
i.
orbem ex tortilibus laminis rotundaium",
et

quo

significaret

At

Homericam

illam

danlSa

mutaiionibus oratio
non fit venustior. Kl. ferro esse sumit
ablativum materiae qua constet clipeus.
Idem facit Ld. Axt ense et ferro iuncta
noa ferens coniecit ecce pro ense. Quod
svy.VKi.ov.

placel.

his

Totum ^Vg.

quum dicai,
lotum hominem ad

defendil,

eo vocabulo indicari
vulnera accipienda aperlum esse. Sed
at boc durum , sic ferro durum est post

aliter 5,

548. caelo

10,
Ita-

saiis explicatus esl.

animum

f. cf. 9,

637.

552. obvius se obtulit. Ita abundai v.

734 obvius occurrit adverso. 11, 498
obvia occurrit, et Lucr. 3, 1054 spontc
sua leto caput obvius obtulit ipse. l)omiiius .\fer ap. Quini. 9, 2, 20 vos obvios
rcducta sc. ad. iactum.
casus obtulit.
553. Hasta per clipeum ei loricampermeans lioruin armorum usum impedii.
Itaque Tarquitus ad preces decurrii, sed

Aeneas
cae

hasiam suam, quae loricomprehendens, dexira caput

deinde sinistra totum corpus pro-
sinislra

insistit

dicidii,
iicii.

555. terrae hoc est in terram." S.

5, 451.
557. istic !VlPRVyb2c2 isti bl. cl. rec.
Rb. ut adverbium esset, pro istic.
558. humi MIPR-/bc rec.
Rb. Ld.

cf.

probat IVd. p. 123. humo M2 rec. IVg.

Uirumque probum, nam condere aliquem
terra. tumulo recie dicitur.
Gt. coni.
humo patria, atque o. Pl. coni. Pnrio.
Patrio onerabit membra sepulcro niuliis
visuiu est minus esse aptum, aplius,
quod in uno libro est ornabit. Nun
viderunt haec esse inimico peclore dicta:

nam

quasi

Huc eiiam

magno onere

liberei,

loquiiur.

quod pisces vulnera

sanaturae.
Hoc tamen
decretum esl, onerare
copiam cf. 3, 485.

periinet,

lambent, quasi
si non accipere
omnino signilicai

Patrio sepulcro nlhil impedit accipere

sepulcro Fauni. Etsi enim is deus esl,

P VIRGILII 31AR0NIS

512

gurgite mersum
picesque impasti volnera lambent.
Protinus Autaeum et Lucam, prima agmina Turni,
Persequitur, fortemque Numam, fulvumque Camertem,
Magnanimo Yolscente satum, ditissimus agri
Qui fuit Ausonidura, et tacitis regnavit Amyclis.
Aegeon qualis, centum cui brachia dicunt,
Centenasque manus, quinquaginta oribus ignem
Pectoribusque arsisse, lovis quum fulmina contra
Tot paribus streperet clipeis, tot stringeret enses:
Alitibus linquere feris, aut

Unda

560

feret,

5G5

Aeneas desaevit in aequore victor,

intepuit mucro.
Quin ecce Niphaei
Quadriiuges in equos adversaque pectora tendit;
Atque illi, longe gradientem et dira frementem
Sic toto

570

Ut semel

Ut videre, metu versi retroque ruentes

Effunduntque ducem, rapiuntque ad litora currus.
575

Interea biiugis infert se Lucagus albis

In medios, fraterque Liger; sed frater habenis
Flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem.
Haud tulit Aeneas tanto fervore furentes:
Inruit, adversaque ingens adparuit hasta.
Cui Liger:

erat tameii aliquando

homo

et

vel luvis

sepulcrum in Creia esse dicebalur. Quod

adest eiiam ratio alia:
si minus placet,

Aeneas

enini

quis

eius fuerlt

paier ne-

Amyclas

taciias

di.\if,

580

i.

Pylhagoreas.

e.

Tacitis dictum videtur esse prolepsi. Umnia autem baec fabulosa; quare
est et alia exposiiio: Quum frequenter
S. (!)

sciens hominem esse sumii; ut boc eiiaui

iMitius
sumit, mairem Tarquiti vivere.
apiuin videiur palrium sepulcrum accipere, quod est in pairia.

falso nuniiareniur hosies et inani terrore

560. pisces impasti ita avidi, ut semper videaniur impasii." S.

nullo

agmina

561. prlma
pugnantes.
562. Alium
cerat 9, 454.
564.

in

prima acie
interfe-

Terracinam oppidum consiiluium est (Inde mare Amuclanum Tac.

A. 4, 59} a Laconibus et ab Aniyclis
provinciae Laconicae civiiaie ei indiium
Has Amunclas quas
nomen est." S.
Amyclas nnte Graeci condiderant, serIllic frequens vipera
pentes fugaoere.
insanabili morsu Solin. 2, 32. \L f arro
in Italia Amyclas a serauctor est
pentibus deletas Plin. NH. 8, 29, 43.
Idem narrat Serv., qui quod Pylhagoraei
a caede
fuissenl incolae et propterea
animalium absiinuissent et ex vicinis pa-

ludibus naias serpentes occideie nefas

putassent, bis ipsis perisse narrat. ,,Unde

est,

ne quis unquam hosiis nuniiaret advenPosiea quum vere hosiis venirei,

lum.

ex iniproviso civiias
nuniianie,
L^nde tacitae Amyclae diciae
Hinc est
periere sileniio.
sunl, quod
quod ail Lucilius: Miki necesse est loqui;
capta

nam
iam Nisus

Ansonidum. Ausones Iialiae gens

,,Inler
tacitis Amyclis :
727.

7,
Caieiain et

cf.

Numam

T.,

civiias quassareiur, laia lege cauiura

Sil.

esi.

Amyclas tacendo perisse.'''' S.

530 quas evertere silentia, Amy-

scio
8,

clac.

565. Ita slrue: qualis qnum Aegaeon.,

cen6, 287. centum
cf. 5, 560.
569. desaevit, valde saevit cf. 4, 52.
Sic ut non unam manum pulares.
Namque ad hoc periinet comparaiio, ut
intelligamus eum muliiiudinis vice diraicasse.." S.
Sic Schiilz Caec. 8,
72
frohl tausend Arme scheint der eine

De Aegaeone cf.
tenasque manus

Held zu regen

So

blitzt

und

stiirzt

rings von seinen mdchVgen Schldgen.

571, quadriiuges propier homoeolees

leuion noluit dicere quadriiugos.''^ S.

cf.

4, 8.

572. longe gradientem

dibus incedentem'" S.

longis

gra-

AENEIDOS

LIB. X.

513

Non

Dioniedis eqiios, nec cuitus cernis Acliilli,

belli tinis et aevi
His dabitur terris. Vesano talia late
Dicta volant Ligeri: sed non et Troius heros
Dicta parat contra, iaculum nam torquet in hostem.
Lucagus ut pronus peudens in verbera telo
Admonuit biiugos, proiecto duni pede laevo
Aptat se pugnae: subit oras hasta per imas
Fulgentis clipei, tum laevum perforat inguen;
Excussus curru moribundus volvitur arvis.
Quem pius Aeneas dictis adfatur amaris:
Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum
Prodidit, aut vanae vertere ex hostibus umbrae:
Ipse rotis saliens iuga deseris. Haec ita fatus
Arripuit biiugos. Frater tendebat inertes
Infelix palmas, curru delapsus eodem:
Per te, per qui te talem genuere parentes,
Vir Troiane, sine hanc animam, et miserere precantis.

Aut Phrygiae campos; nunc

585

590

595

Pluribus oranti Aeneas

Haud talia dudum
Dicta dabas. Morere, et fratrem ne desere frater.
Tum latebras aniniae, pectus, mucrone recludit.
Talia per campos edebat funera ductor
:

581. non Diomcdis elc. i. e. niullo

nos suuiiis Iiali, quaui quos
Graecia foriissiuios iudicavil
illos
qui
,

effugere poluisii, iios iion effugies.

De
Uioniedis equis cf. I, 752, de plurali

currun Gr. . 362 An. 2.

582. i\unc c. fuluro cf. 4-, 654.
585. ]\am frigere
diciiur
apliusque
fuisse:
parans,
iaculuni
contorquet.
yuare haec versus pars, quae esi a co-

dextra ad ictum sublata.

proiiciens,

Imam oram

5b8.

foriiore^<

el

iii

600

liasla

clipei

frangit

laevum inguen permeat.

593. prodidit fuga segnis equorum.

etiam rebus, quibus uti nos posse

Nam

putamus,

fides

et perfidia adscribitur.

Ita

ensis dicitur^rfus 6, 524. 7, 640, perfidus

12, 731, portns male fidus 2, 23. titora

glossema a Hgo. Plo. Sed

<alem aliquam senienliani,
qualis per
coutra
hostem expriniiiur, luiic loco

Hasta iclus
422.
simul Liger perterritus
Vides eum, qui
orat.
desilit
iners est, imprimis raagna esse locutum,
fretum scilicet fratris fortitudiiie, non sua.

aplani esse, qui recie coniieiuplalus fuerit

inleUiget.
Neque enim verbis, sed re

deiecto, quasi

tru, liabelur

eos Aeneas; i.on opus liabei diciis

redarguere quos faciis refellii.
Servii
auiein verba non docent, quod dicuniur
docere, eum verba: i. n. t. i. h. nou
legisse.
Sunl enim liaec: Dicta parat;
polest legi ei dicta parat contro." Iiaque liaec esi eius senieniia, contra posse
el ad parat et ad torquet Irahi.
Quid
enini? Si praeler dic< parat conira non
babebai ullum verbum in suu exetnplari
Servius, qui polerat contra cuin parat
refuial

non iungere'^
586. pendens

in cf. 5,

147.

587. admonuit tclo: Vides pugnandi

cupiditatem. Cf. Sen. Clem. 1, 14, 1 libeproiecto
ros admonere verberibus.
laevo: itaque slat laeva mami clipeum

fida

399.

2,

decidit

Cum

que

cf.

2,

Lucagus,
et vitam

irrisione

statini

Aeneas

obiicit

Lucago

sua sponte desiluerit, simulnihil

arripit equos a Ligero

Non te, ut me olim, quum

Diomede certabam, equi prodidere,
neque umbra aliqua nolens subductus es,
hostile timens.

cuin

ut tuin ego.

600. fratrem frater cf. I, 684. Etiam

hoc cum irrisione dictum est.
601. ./njwiom quaerit, ilaque ehis latebras recludit, quod est pectu>. Itaque
Pl. scribi vult: l.
pectus est appositio.
a. pcnitus m.
602. Hostis impelus cum torrente saeSic 12, 523. Hom. II.
pius comparatur.
5, 87. Hor. C. 4, 14, 25. Jesaias 8, 7.
Schulze Caec. 8, 71.
f. edebat quasi
ad spectaculum. Unde et mvnerum edi-

tores vocanlur.''

S.

33

P.

514

MAROMS

VIRGILII

Dardanius, torrentis aquae vel turbiuis

More

Tandem erumpunt,

furens.

atri

castra relinquunt
Ascanius puer et nequidquam obsessa iuventus.
lunoneni interea compellat luppiter ultro
gerraana raihi atque eadem gratissiraa coniunx,
Ut rebare, Yenus
nec te sententia fallit
Troianas sustentat opes; non vivida bello
Dextra viris aniniusque ferox patiensque pericli.
Cui luno submissa: Quid, o pulcherrime coniunx,
Sollicitas aegram et tua tristia dicta timentem?
Si mihi, quae quondum fuerat, quamque esse decebat,
Vis in amore foret, non hoc mihi namque negares,
et

605

610

Omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum

Et Dauno possem incolumem servare parenti.

Nunc

pereat, Teucrisque pio det

615

sanguine poenas.

tamen nostra deducit origine nomen,

Pilumnusque illi quartus pater; et tua larga

Ille

manu multisque oneravit limina donis.

Cui rex aetherii breviter sic fatus Oljmpi:

620

Saepe

Hac

603.
efficitur

insigni Aeneae
fortitudine
ut Troiani e ca.slris etiam eruni-

quum

Nara

pere audeanl.

Aeiieas prosterphires a castris in aciem contra Aeneam abduxit

ita tandem Troiani, qui erant in castris,
eos, qui obsidebant, vicerunt et cum Aeneret

Turnus

obstantes,

nea se iungunt.
Nondum Aeneas ipse
ad castra pervenit,
ut suos
obsidione
liberaret
semper enim novi hostes ei
;

oppositi sunt.

606

632.

tristia jussa

Turnum

scribif:

/.) T.

germana

j\'on
o.

s.
.

804

rec. If^g.

Ld.

Quod maritus non facit, quae ipsa

caussam ponit in amore minus vaPlusfuerat.
lido, more feniinarum.
quamperferlum ut Cic. Brut. 2 Equidem
anfror onjmo, jiou ivgenii armis egere
rempublicam, quae didiceram tractare,
quaeque
quibusque me as^uefeceram
erant propria praestanlis in republica
6

:{.

viri.

luppiter lunoni permittit, ut

morti eripiat.

606. luppiter lunonem, quae proeUura in

quo Latini vincuntur, tristis prospectat,
verbis lacessere studet, quasi omnis ea
Teucrorum victoria Veneris sit opus, quum
ipsa luno Aeneae virlule ea efTecia esse
non sine dolore inleUigat. luno autem,
maiorem sibi obesse poteniiam senliens,
non audet iram suam prodere, sed supplici voce et blaudimentis maritum putat
posse moveri. Pl. qui hanc ironiam non sen.

9,

vult,

614. Vulgaris

iit

serf

{hnec

609. vivida ut

rere,

fcnus Qtua

v.

Gt. coni.

te

5,

610. que pro nec

b.
s.

te

iVon,

18,

si

ratio

namque

care per profecto,

sin esse omissam.

617.

/)/o

Aeneae

neque accipere apodo-

latenter exaequat." S.

Pium autem habet Turnum

luno, quod
poenas
patriam, quod cognatos defendit.
cf. 9, 356.
618. Ille
Saturni;

i. e. de
etiam a Saturno

de nostra est origine

nam Pilumnus

originem duxit.
Id certe intellexit poeta:
Nobis
Que explicalivum cf. 1,2.
sacrificia dedit
quibus gratiam debemus

/.)

754.
cf.

iungendi

Quod quarto loco est namque

autem iungas: si
vide
5. 733.
Ita
oplantis est pro utinam; deinde pergit
nam non mihi negares, sc. siquidem me
\eque opus est namque expliamares.
.

tit,

M. ut

Rb.

80L

referre.

611. Pulcherrime blanditur.

612. tristia dicta timentem PRybc ut
104 pertinetque vocabulnm ad ea, quae

modo

dicia

sunt

love.

\e

hiscere

quidem audet contra mariti volunlatem.

620. limina
cf. 3, 485.

sc.

templorum.

onera-

vit

621. fatus iVl2Hy2bc

fatur MlPyl rec. Rb.

rec.

g.

Itd.

AEXEmos

r.rB.

x.

515

mora praesentis leti tempusque caduco

Oratur iuveni, meque hoc ita ponere sentis,
Tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis.
Hactenus indulsisse vacat. Sin altior istis
Sub precibus venia uUa latet, totumque moveri
Mutarive putas bellum, spes pascis inanes.
Et luuo adlacrimans: Quid, si, quae voce gravaris,
Mente dares, atque haec Turno rata vita maneretV
Nunc manet insontem gravis exitus; aut ego veri
Si

Vana

625

630

Quod

ut o potius formidine falsa

Ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas!
Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus alto
Misit, agens hiemem, nimbo succincta, per auras;
Ihacamque aciem et Laureutia castra petivit.
Tum dea nube cava tenuem sine viribus umbram
In faciem Aeneae
visu mirabile monstrum!
feror.

635

Dardaniis ornat telis, clipeumque iubasque

Divini adsimulat capitis; dat inania verba,
Dat sine mente soimm, gressusque eflingit euntis.

Morte obita qualis fama

622. cadiico ,,morituro" S.

Moram

fatis facere

cf.

nos.suiit

est
fi,

dii

481.
cf.

7,

315.
Si ila
623. meqiie ila ponerc senlis:
me staluere intenigis, iioii ut totum beilum mutetur, aut Turnus omniiio morti

sed modo servetur per tempus

aUquod: hacteiuis vacat imlulsisse; id
libi indulgere fato concessum est, sed niliil
eripiatur,

Quid,
cf. 9, 52.
wdr^ es, wenn est blande
si quae
voce (aperte)
precantis:
(luid
ea tamen
edicere non vis (ob VeiieremJ
et Turni vita servaoccuUe concederes
quod antea
Id enim ipsum est
retur.
indicavit per quae piurali, quo obscurius
gravaris i. e.
atque lectius precatur.
graviler fers, non vis sc. dare. Sic mentc
dare legitur 11, 795.
628. afllacrimans

was,

vana feror

adnioduni

e.

i.

genitivo cf. 2, 638.

631. qnod ludar.

56.

11, 153.
632. or^a:

dicta

cf.

wi.e

De

faUor.

De accusativo

LU pro utinam

cf.

3,

optantis est.

cf.

in

435.

7,

7uclius reflectas, ad meliorem quam diSic luno ex

xisti exitum perducas.
maiora
iis, quae nunc concedit luppiter,

eum concessurum sperans

ad Turnum servandum.

uUra.

si,

640

volitare figuras,

633

688.

se

Turnus vaua

proelio extractus

Ardeam

accingit

imagine ex
refertur.

629. rata. constitula, certa.

data.

P/.

ex Rl

rec.

630.

/\i/7ic,

nun abcr.

so aber

haec

particula temporaUs
adiunciam saepius
habet potestatem adversativam cf. E. 10. 44.

G. 2,55. Cic. pr. Man. 10 Ltinam. Quirites,

virorrim fortium atqve innocentium copiam iantam haberetif ut hacc vobis

634. nimbo s. cf. 12, 416. l>Iulto elegantius foret: M. a., hieme et n. s., p.
a." Pl.
636. Obiicil luno simulacrum Aeneae,
iisdem armi.s, eadem voce, eodem gressu,
quod perseculus ex acie delrahatur Turita fidcolov Aeneae obiicilur Dioiius;
medi ab ApoUine Hom. U. 5. 449. Siiniles errores e.xcilai luuo ap. Sil. 10, 83.
nube cava cf. 6, 293. te17. 529.
nuem sine viribus umbrani cf. 4, 588.

639. inania
inest.
eiic.

Nam
dat

i.

verba,

ab

umbra

quibus veri

iiihil

proferuntur.

Pl.

v.

deliberatio difficilis esset, ... iSunc vcro

quvm sit unus Cn. Pompeius
cf.
:

Val. Fl.

3,

^ar noch.
insontem,

quam

ut

25

ius

et nunc
manet c.

quippe

suum

qui

est

nihil

defenderet.

mcntc sonum

cf.

II.

veri

senlentiam profert.

194.

aUud

sine

fecit,

und nun

acc. 2,

640. dat

464.
641. morte obitti legitur Lucr. I, 136.
Cic. Sest. 38. 83. GeU. 15. 20. Sil. 2,
570.
fama est : non ipse de hac re

so-

Cf.

H.

14.

516

VIRGILII

P.

MARONIS

Aut quae sopitos deludunt somuia

sensus.

At prinias laeta aute acies exsultat imago,

Inritatque virum telis et voce lacessit.
Instat cui Turnus, stridentemque emiuus liastam
Coniicit; illa dato

vertit

vestigia

645

tergo.

Tum

vero Aenean aversum ut cedere Turnus

Credidit atque animo spem turbidus hausit inanem:
Quo fagis, Aenea? tbalamos ne desere pactos;
Hac dabitur dextra tellus quaesita per undas.
TaKa vociferans sequitur, strictumque coruscat
Mucronem, nec ferre videt sua gaudia ventos.
Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxi
Expositis stabat scalis et ponte parato,
Qua rex Clusiuis advectus Osinius oris.
Huc sese trepida Aeneae fugientis imago
Coniicit in latebras; nec Turnus seguior instat,
Exsuperatque moras et pontes transilit altos.

650

655

Yix proram attigerat: rumpit Saturnia funem,

Avolsamque rapit revoluta per aequora navem.
644. Cic. Mil. 31 ut vi irritare ferroque lacesserc fortissimum virum auderct.
<nih. instat cui cf. 18. 65.
648. Turbidus, ,,elatus, arrogaiitia tumens" S. Nani quavis cupiditate lurba-

lum

notat.

Cf.

l<i,

10.

haurire

cf.

4,

61.
649. Tfialamos ne desere satis acerbe
pactos cf. 79.
dictum.
6.iO. lam niorte a me accepta occupahis terram, quam per mare pelisti.
cf.

359.
651. Coruscare ila 12, 431. 919. 5,
642. Cf. Val. Fl. 8, 228 ferrum Bdlona
corusvat.
652. ferunl vcnti frauiliu i. e. irrita
reiidunt cf. 9, 313.
Nou sentit nequidquam se gaudere.
Per hoc simulacrum
nuUa ignaviae maculit morii Tunuis sub12,

diicitur.

653. ,,Crepido est abrupti saxi altitudo" el .,Coniuncta crcjiitline pro crepiilini, sicut f36l) haeret pede /jes." S.
Ablalivus crepidine significai
qua re
navis fueril, cf. 1. 1.
terrae coniuncta
Sed coniungere c. ablativo iunxit etiam
Stabat navis, ut fuerat, quum
Cicero.
escenderent;
omnibus autem in proelium
progressLs naves eranl sine praesidio reVides autem iam longius a loco,
iictae.
in quo pugna orta esl. pugnari.
655. Osinius, Clusinoruni rex vel dux,
,

fortasse siib Massico militabat

hominem dictum
Osinium Massicum
ut
PompiUus.
Servius

cf.

v.

166.

fuisse

pulat

dicatur

Nunia

660
se in navi

657. coniicit in tenebras:

abscondit.
658. transsilit

Hoc

altos:

festinantis celeritas indicalur."

659. vix

cf.

terram
e.

cum

simul

Turnus,

tur in navi

vein ad
rapit i.

iia

i.
e. revoundis absirahiut nequeat na-

reflectere.

celeriter abducit.

quum

sequente

b57.

5,

aequora

660. revoluta per

luta a litore;

nulla

protasi,

in

particula in apodosi

sermone

S.

aiolsam

Tum

tan-

iUa in nubes evaiiescil, vana se spe illusum esse intelligil.

Interea Aeneas iamdiu quaeril Turnum Ccf 514) et multos trucidal, quum
Turnus de proelio cessans ventorum vi

dem,

imago

abstrahilur.

Hoc ordine CTum. Sed. Illum. Obvia)

3. quem restituerat Brunckius;
sed 661. 662. 663. 664 CUlum. Obvia.
Parisini 8.

SedJ se excipiunt

Tiim.

MPRybc

in

al.

lleynius v. 661. 662

Cnium. Obvia) a poeta in margine adscriptos esse suspicabatur" Hb. Eosdem
versus eiicit /*/., contra Ld. v. 663. 64
ab
alio
esse
CTura. Sed) suspicatur
illatos.
lam anie Servium in hoc loco
haeserunt iuterpreles, nam is: ^Urbaims

Non

iniprobabililer

Aenean (^Acnean
mnrti de nautis in
quod non
navi inventis iiitelligamus
procedit."
Relinui ordinem a (firo libo.
sic

legit;

PR)

est in

ilie

ut

autem

obvia

receptum, ne ilerum muiarem, ila tamen,

ut .'Mssorum fere omnium oralionem non
magis horridam iiidicarem. Neqiie versus
eiicio
quos a poeia facios sed seulentia.

AENEIDOS

LIB. X.

517

Illum autem Aeneas absentem in proelia poscit;

Obvia multa virum demittit corpora morti.
Tum levis haud ultra latebras iam quaerit imago;
Sed sublime volans nubi se immiscuit atrae.
Quum Turnum medio interea fert aequore turbo.
liespicit ignarus rerum ingratusque salutis,
Et duplices cum voce manus ad sidera tendit:
Omnipotens genitor, tantou me crimine dignum
Duxisti, et tales voluisti expendere poenas?
Quo feror? unde abii? quae me fuga, quemve reducit?
Laurentesne iterum muros aut castra videbo?
Quid manus illa virum, qui me meaque arma secuti?
Quosque
nefas
omnes infanda in morte reliqui?
Et nunc palantes video, gemitumque cadentum
Accipio.
Quid ago? aut quae iam satis ima dehiscat
Terra mihi? Yos o potius miserescite, venti;
In rupes, in saxa
volens vos Turnus adoro
Ferte ratem, saevisque vadis immittite Syrtis:
Quo neque me Kutuli nec conscia fama sequatur.
Haec memorans animo nunc huc, nunc fiuctuat iUuc,
An sese mucrone ob tantum dedecus amens
ordinein iioiuiiim satis expolilum esse

inleHigo.

662. ileniiUit morti cf. 2, 39H.

666. Ignariis rerum iiescit a qiio aiit
qua de caussa haec sibi facia sinl.
infrratux salutis
de geii. cf. 1, 4. Vilae
servalae ingraltis, nain cogilat niodo in-

fiigisse

667. duplices

manus

quod ex proelio videatur.

rnanus cf. 1, 93. Et

vox tenrlitur cf.

669. expendere pocna^

et

2, 40.5.

cf.
2, 229.
670. rediicit sc. ex acie M. al. Serv.
rcducit c. sc. ad socios; sed de ea re

versu

loquitur
,.qiialem"

S.

sequenle.

Quo

perveiilurus

quemve
sit

ipse

quare etiam dubital, num iteruni

;
visurus sit Laurentes.
671. Idne de me iinpelrabo, ul videam
nescil

post lantuin flagiiium.

672. Quid dicent et agenl iUi, qui mea

caussa in beUum profecli nunc in medio
n^rlis periculo a ine relicli suiit.

MR

673. quoaque
rec. P/. r/uosve Pyc
qtiosne b rec. H^g. fib. Ld.
,,Asper
legit
qiiosne
et annolavit ne pro ve, quasi
expletiva particula." S. in aliquot. Ilaque
hoc loco salis flrmari non consiat.
Lalini
poelae
interrogationem anneclunl
eliain
relativo, quod nohis iion licet. cf. Catull.
64, 180 an patris avxilium speiem,
quenme ipsa reliqui;
Coniugis an
fido consnler meniet amore, quine fugit
lentos incurvans gurfyite remos?
Hor.

Sat.

1,

10, 21.

Sil.

10,

675

famiam,

670

rum

665

69 quando cer-

tamen

13,
cf.

I.

2,

cuine viro mallem

inire

componere.
non exslal;
cf.

680

mcmet

Apud

scriptores certus locus

uiius

afTertur

Gr. ^. 419.

An.

Max. 9,
infanda

Val.

5.

3.

ubi
674. Qui non procul erat a loco
Aeneas appulerat, poierat cerle proelium
conspicere et tumultum audire.
terra
67o. quid ago cf. 12, 637.
mihi dehiscat cf. 4, 24.
676. 3Iisericordes habet eos, qui sibi
,'

mortem

inferant

mors eiiim minus malum

flagitio.

677. ndoro, venti enim dii sunt.

678. Syrtis genilivus est, atque ita
iam S. accepil: immiliile me ad saeva
vada syrlium. .,Ubi arenosa sunt loca,
P'- tlel.
syrtes vocanlur." S. cf. 1, Ul.
saevisqiie v. i. S. Sic Turnus vellel, ut
in qua
Robinson, in rupe exponi
famain Rululoriim iniquam non aiidiat.
Sed vult mori aliquo modo, ne audiat.
681. .^/jnoisdepoetae sentenlia adieclum
Caes.
Cf.
se mucrone induat.
esl.
BG. 7, 73 se ipsi acutissimis vnllis induebant el c. 82 se ipsi stimulis Inopinantes indiicbani. I-iv. 44, 41 imhiissent
se kastis, sie stiirzten. verwickelten sick

aller

Sed quaeritur, silne in iis locis dativus an ablaliviis, et Voss ad G. 1, 18.5

hoc loco scribi iubet mucroni, qiiod esl in

III.

PlR,

sed

mucrone

in

IMP2ybc,

ap.

Prisc. el Serv.

Quod prohum, neque enim

dicitur inditerc

se vesti, sed vesic.

518

F.

VIRGILII

MAROMS

Iiuluat et ciiulum

per costas exigat ensem,

Fluctibus au iaeiat mediis et litora nando
Curva petat Teucruraque iterum se reddat in arraa.
Ter conatus utranu|ue viara, ter maxima luno
Continuit iuvenemque animo miserata repressit.
Labitur alta secans iiuctuquc aestuque secnndo,
Et patris antiquam Dauni defertur ad urbem.
At lovis interea monitis Mezentius ardens
Succedit pugnae, Teucrosque invadit ovantes.

685

690

Coucurrunt Tyrrhena acies, atque omnibus uni,

Uni odiisque viro telisque frequentibus instant.
Ille, velut rupes, vastum quae prodit in aequor,
Obvia ventorum furiis, expostaque ponto
Vim cunctam atque minas perfert caelique marisque,
Ipsa immota manens: prolem Dolichaonis Hebrum
Sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem,
Sed Latagum saxo atque ingcnti fragmine montis

6h2. cniilum eiiseni ,,crtiileleiii. cruenlU 12, 507. Iia ciudeftcit pugna
7, 78. II, 833.
683. iaciat, iniiciat cf. 9, 711.
695. ulramf/ae, viam iiiorlis et reditus

<i/jn" S.

iii

casira.

686. ,,animo vulgo

ediliiin
inde
ah
Aldd. idque luetnr pars codd.
Pierii el
Heinsii
animi
et R liabent aliique"
.

mai.

Iffi^- ed.

Itb. lacel.

animo

rec. ff^f^

Pl.
animi flu. Itb. et Ld.,
ed niin., fjiii animi liabent locaiivum
cf. 6,
332.
Mifterari animi iion ininus
dici potest quani animi pe.ndeo, excrucior
ed.

niai.

ff^S^.

cf.

Gr.

268 An.

t^.

3.

687. Jluctufjne aetfuf/ue nccundo cf.

Ov. M. 13, 631) iJtilihua ventis aestuque
secnndo intrnt /Ipollineam . urhem.
728 rcmis acstuf/uc seciindo.
II,
cf.
627.
688. Pauni
ad nrbem .,.\rdeam et
.

ideo

sic

rediret

reiitis."

689

lonige,
et

iit

ne ex

eum

prnpiiuiuo stalim

affeclus retineret pa-

Iiide
16, 520 laetus ovansque.
Vgl. flammas dicit ovantes v. 409, quae
aiictae exsurgunl.
691. Mezeiilio conspecfo, omnes Tusci,
qui Me/.entii odio ducti Troianis se adiunxerant, iii eum unum feruntur.
Is

iunxil Sil.

autem immobilis
iniiltos

lelis

siat ut

rupes

deiicil.

iii

mari

et

693. Ule velut rupcs sc. est.

proTell: Fehenriff, das abgeplattet
vorsprang in dcn See.
dil

694. obvia ventorvm furiis ita Tib, 2,

9 Stare vcl insanis cautes obnoxia
venlis.
Sic obvius de rebus dicitur immotis et signal exposidis 3, 499. Val. Fl.
ohviuH Anlon. 4, 657.
I, 289 fluctibns
10 Silva rapido caput
Calp. Sic. I
levat obvia soli.
695. Pl. del. caelif/ue m. I. i. m. prolem
ut perfert referafur ad Mezenfium,
ac forina comparaiionis einendetur; idque
recte monet sternit ad rupis referri non
coniparalionem, iieque id voluit
posse
4,

poeta.

S.

7.54.

695

Mezenlius acieni

siia

rortilii-

dine sustenlat.
689. luppiler totiim proelium regit ex
fato:
hinc eliam Mezentio iniicit eam
meiitem
ut iii Turni ahsentis et frustra
exspeciati locum succedat pugnae i. e.
lii se pondiis certaminis suscipiat.
.

690. ovantes:
Qiiae ovatio sit dictiiin
est 3 , 538.
Inde ovarc est vincere el
laetari ,
iit
is
qui victoriain reportavit
laetari solet.
Sic 3, 189. 544. 4, 543.
577 et victor ovana b, 331. 9, 208. Inde

696. manens R. al. mancnt Ml manet M2. lib. rec. vianens ne verbulo quidem addilo de variala scriptura. Nisi ex
errore ortum putarem manent
inde correctum manet hoc praeferrem.
immota manens ma.xime ad conipa-

mnn-ms
et

At
randum

valet.

697. sternit humi cf. 1, 193.

occupat os cf. 12,
698. Latagum
275.
699. Occupare iion addilo casu est
praevenire. Sic. Ov. F. 1, 575. Stat. Theb.
Additur efiam accusafivus eius
7, 538.
quem quis praeverfit 9, 770. Ov. M. 18,

AENEIDOS
Occupat os

519

adversam, poplite Palmum

armaque Lauso

facieniqiie

Succiso volvi seguem

LIB. X.

700

sinit,

Donat habere humeris et vertice figere cristas,

Nec non Euanthen Phrygium, Paridisque Mimauta
Aequalem comitemque: una quem nocte Theano
In lucem genitori Amyco dedit, et face praegnans
Cisseis regina Parim.
Paris urbe paterna
Occubat; ignarum Laurens habet ora Mimanta.
Ac velut ille canum morsu de montibus altis

705

Actus aper, multos Yesuhis quem pinifer annos

Defendit, multosque palus Laurentia, silva

343.

Ea

apud scriptores
quod eodem fere

relatione verbuni

nou videtur esse.

nisi

modo Livius verbuu) cuui infinitivo iunxit.

est 12, 300 uccupat os flammis
el Val. Fl. 2, 621 occnpat Alrides arcum
i. e. arripit arcum qiio se defeudat,
a::teAliler

quam

hostis possit accedere el ferire.

700.

segnem

,,qui

efficere

possit."

S.

dae .,terga ferientes

tes

C.

iam
Numipoplifcs caeden-

vulneratus

cf.

niliil

Liv. 22. 4S
et

stragem ingentem feceninl.

Hor.
nec parcit imbeUi^
3, 2, Li Mors
'

tuventae

timidove

PopUt.ibvs

Tirones ap. Romanos ad

bantur poplites et crura
Veg. 1, 11.

70L

(ional habere

703.

Mimantem Amyco

cf.

tergo.

palum exercesuccidere.

1,

Cf.

Theano

qua Hecuba. Cissei tilia (cf.

Paridem dedil genitori Priamo.

praegnans

704. face

facem

pareret,

mnis." S.

cf.

,.quia

cile

66.
peperit

ea nocle,
32<l),

ad versum suppleudum offerebat se faParim, Pari$

El
verbum creat.
Potterius in sex libris Parisinis se dicit
iiivenisse.
Idem invenit Hr. cf. Aeneidea
Pref. p. 28. Iiaque iam ante Servium ea
verba corrupta sunt, neque ab eo, qui sua
Servianis adiecit, id, quod in Parisinis esse
nam
dicilur lecium esl;
is enim addit:
deest qui. ut sil qui urbe paterna.
706. occubat cf. 1
547.
Qui uno
die. una in urbe naii ei amici erani, quam
diversissimis iii lerris et diversissimo
faio niorii occubuere!
707. illc
aper cf. 11, 809.
708. Vesulus C'^I*"i'e Viso) mons Liguriae, ad quem Padi est fons.
multosque
709. defend't ..lexii'" S.
MRybc ,,pro muliosve fquod est in P, el
Non enim vicina est palus
rec. lib.^.
ut possit unus
Laurenlia nionii Vesulo.
Cf. 2, 37.
idenique aper inielligi." S.
Laurentia pro Loi/rens, nam recia de\eque alio loco
rivaiio haec esl." S.
neque alius scriplor ea voce est
Vgl.
usus, quum Laurens et Laurentinus ex
Neque hoc solum esl,
lege formalum sii.
quum
Sam
quod olfendii legenlem.
multosque pro et quem muttos ferliir,
minus placel, quod verbo carenl m. p.
L idque ox aniecedenlibus repeiendura
Ueinde Servius: ,.pastus pro paesl.
stum, nam supra ail quetn. Ergo AniiRecie haesil in voce pa^itns
piosis esi."
et

7,

antequam

peperisse vidit in so7, 320.

se

MPRyc

Parin

705.

rec.

Rb. Parin dat

ffg. et defendit in Quaest. Virg. 3. Ld

creat PRyc, crepat perfosso p M. Ad
Parim subaudis Paris, quod ut non
diceret, metri esi necessitale compulsus." S.
Sed dudum ofTendebat ea nominis omispost
sio
etiam creal praesens
perfeclum de re eodem tempore facta usurpatum displicet. Quare receperunt certatim
editores oplimam Bentleii coniecturam ad
Pnrini.
Paris urbe
Hor. Ep. 5, 28:
;

paterna.

Mv.

rec.

Tamen

Hn. H^g.
Pl.

Ld.

Pl.

prob.

Bentleiana

coniectura

non sanatum esse locum arbilratus coni.

Paris ii. p.
Ciiseis Priamo Paridem.
et si Puris pro creat non iibrorum sit,
Wg". proponit; v. p. Occubat hic, Clarium L. h. o. \l, Ignams li. uno 1.
passivum esl, nam E. 6, 40 recte habetur
activum

cf.

opponitur
esi.

6,

ei,

715.

Ignarus

i.

e.

ignotus

qui in urbe paterna sepultus

Paris bis iectum semel omissum

est,

iia
lamen ut
explicavii
ul potuit,
poeiam maie locuium esse doceret. Cuninghamus correxii pastum in Benlleius
quo
legi iubei pasrit vel pavit,
1.
I.

et

senieniia efficilur plana et

Hn. iungil: nc vetut ille aper,
sana.
Idque probabile
silva pastus, substitit.
essel, siquidem arundinea silva pasius
sed
esset eliam aper in Vesulo monie;
talis silva esi in palude Laureniina. Ilaque
eiiam haec explicaiio recle iuncia verba
Accedii, quod schol.
esse non probal.
Cruqu. Hor. Sat. 2, i, 42 laudat pastus

medicauienio

520

P.

VIUGILII

MAROMS

Pastus arundinea, postquam inter retia ventum est,

Substitit, infremuitque ferox et inhorruit armos;
Nec cuiquam irasci propiusque accedere virtus,
Sed iaculis tutisque procul clamoribus instant:
Haud aliter, iustae quibus est Mezentius irae,
Non ulli est animus stricto concurrere ferro:
Missilibus longe et vasto clamore lacessunt.
Ille autem impavidus partes cunctatur in omnes,
Dentibus infrendens, et tergo decutit hastas:
Yenerat antiquis Corythi de finibus Acron,
Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos:
Hunc ubi miscentem longe media agmina vidit,
Purpureum pennis et pactae coniugis ostro:
Impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans,
siliquis et

arundine loiifca; qiiod si is

neque de scripio Irans-

e nieiiioria repeiiit

lainen alia legisse videtur, (juam

sunt in noslris libris.
Hinc Pl.
coni. Defendit., hauren^que palus ulilulii,

quae

gine

vlva

et

Pavit

arundiuea.

lani

aiUiquissimis teinporibus Virgilii

verba turbaia esse deprelieniliiiius. Unum

ileruiii

reslai,

multosque eic. dicamus esse

ille, quem multon aunos defenut

710

715

720

gerus aliique summi acurainis homines

eo ordiiie disposuerunl, ut qui sunl 717
16 legerentnr ; quo
et 718. anle v. 714
ordine fii, ut quae v. 717 el 18 legunlur,
non ad Mezemium, sed ad aprum pertineant, ad quera vel apiius referuniur.
Eum ordinein sequunlur Rb. Ld. Aper

tergo suo decuUt haslas.

Sic ap.

Sil.

4,

620 elephas silvam inarentem iaculorum

Inlra paucos
coJiCHsso corpore vibrat.
versus fcf. 696. 705. 709j ea insunt
gravi ciiratione
vuliiera,
qiiae nonnisi
possunt sanari.
Et iia lurbaia sunl verba

et arundine pinguis;
qui non placuit
gulosis eius lemporis liominibus. Laurens

iam ab antiquissimis temporibus, ut probabile sit ipsum Virgilium versus non iia
absolvisse, ut ab omni parte probandi
fuerinl. Sicad h. I. Rb.: Foriasse ordo versuuDi 714
19 ipsius auiographi addiiamentis quibiisdam iii margine adscriptis

pro ct
dit

eamque

firmare

videniur explicaiionem quae dicla suiit I, 701.

liilus Laurentinum paludosuin et anindinosum erai; et apros Laurentes memorai
Hor. Sai. 2, 4. 42 Aper Laureni ulvis
eic.

aper memoratur Ov. Fasi. 2, 231, Mari.

Ue palude cf. 12, 745. Apros
y, 48. 5.
autem retihus ciiigi a venatoribus docent
Ov. >1. 8, :. Tib. 4, 3, 17.
711. inhorruit armns ,,erexil saelas"
S. Id dixit Ov. Hal. 59 Actus aper saelis
irani denuntiat Jiirtis.
712. Ira enim propius ducit ad liostem.
713. 7utts c/amorj6w.admodum placei:
ex luto clamant, neque audent accedere.
714. ^,Odio esse aliquem usilatiim. irac
esse inventura Maronis est."
Macr. 5,
fi,

fi.

717.

Cunctatur. dubiiat,

simum prorumpai.
718. yuo ordine

hi

in

quos polis-

versus leguntur,
ordinem serva-

in libris sunt, alque euin

quod subest sentenlia probabilis.

Dentibus infrendens eliam diciuir
Hercules 8, 230, ut de homine b. l. dici
non possit indlgnum videri; tergo autera
accipiendum esl pro clipeo; ul saepius,
neque tinieiiduin erat poeiae
ne quis
viiuus,

apri intelligeret tergura.

Et sic ap. Siat.
Tlieb. 2, 5S>0 ferroqne micantia tela
deculit.
Tamen hos versus iam .Scali-

turbaius esi."
719. anliquis
fania nobiliiaiis.

cf

3,

de
cf.

fiiiibus
v.

531.

i.

antiqua
Corytlius

e.

170.

720. Graitis homo: Poela sequi videluream narraiionem, aDionysio servaiam,

qua Pelasgi Croionem Aboriginura alias-

que urbes
eliam hunc

Elruriae

incoluerinl.

Potuit

Graecia profugura fingere

ut Demaralum, Prisci pairem. Qui fuerint
illi Pelasgi quanlum sciri polesl, collegil
e.v

Odofr. Miiellerus. Ob peiiias niipiias eiecius

est.
Pelasgi apiid Vgl. omnino Graeci
Ulroque in loco sunt
sunt 2, 83. 6, 503.
Graeci, qui ad Troiam belium gesserunl.

721. misrentem agmina perturbantem." S. cf. 1, 191.

722. purpureum pennis cf. 7, 483.
723. impastus (inde esuriens) cf. .560.
Saepe jest quideni in comparaiionibus
cf.
148; sed hoc loco iunge cum
1,
peragrans, alque iia explica: ceit lco
qui saepe iam stabula peragraverat.
Suadet enini fames qua cogitur saepius

AENEIDOS

LIB. X.

521

Suadet enim vesana fames, si forte fugacem

Conspexit capream, aut surgentem in cornua cervum,
Gaudet, liians immane, comasque arrexit, et haeret
Visceribus super incumbens; lavit improba taeter

725

Ora cruor;
Sic ruit in densos alacer Mezentius hostes.
Sternitur infelix Acron, et calcibus atram
Tundit humum exspirans, infractaque tela cruentat.

730

Atque idem fugientem haud est dignatus Orodeu

Sternere, nec iacta caecum dare cuspide vohms;
Obvius adversoque occurrit, seque viro vir
735

haud furto melior sed fortibus armis.

super abiectum posito pede nixus et hasta:

Contulit,

Tum

Pars belli haud temnenda, viri, iacet altus Orodes.

Conclamant socii laetum paeana secuti.
lUe autem exspirans: Non me, quicunque es, inulto,
Victor, nec longum laetabere: te quoque fata
Prospectant paria atque eadem mox arva tenebis.
Ad quem subridens mixta Mezentius ira:
spe fruslrata ilerum iteruinque locuu) peragrare; inde niaior eiiam leonis furor
est: si tandem conspexit, gaudet. Conipara 9, 3;}9.
Stabula auietn alta
ferarum sunt silvae, ul 6, 179. 9, 388.
Val. FJ. 2, 548. Ov. M. 6, 521 rex natam in stabuta nlla trahit, silinii obscura vetuslis. Pl. coni. /. ceu saepe leo
stabula alta pererrans.

724. Snadet

fugacem,
motu

dicitur

de

rebus inaniniis 2, 9.
ui fuga de celeri
317.

velocem,
cf.

I,

in
cornua cervum
eminenlem" S. cf. Ov. M. 10,
538 celsum in corniia cervum, et praeposiiionem simili modo usurpatam vide
Ad rem cf. 1, 189.
9, 749.

725. svrgentem

cornibtis

immane

adv. cf. 8, 489.

rexit:
naiurale enim, ut iraii
eriganl iubas." S.

726.

arleones

727. improba, nimis voracia. Sic posexplicari 12, 250, imprimis G. 1,

119. 3, 431.
Omnino imprubus est nisunt

mius

cf.

2, 356.

731. exspirans cf. Hor. Ep. 5, 91.

Plin. Pan. 57 ex^iirante libertnte.
infracta i. e. fracia cf. 5, 784. Val. Fl. 3,
287 infracta pectore tela. Ad rem cf.
9, 412.
732. Non fugit formidine, sed alio quo
casu coactus, nam foriis esl cf. 737.
Noluit aulem Mezentius fugienlem occidere,
sed modo adversum.
Sunl qiii fugientem
explicant
praetervehenlem; quod
placet, nisi quod nimis obscure dictum

essei.

dignor

c.

inf.

4, 192.

733. caecum
cernitur,

quod

volnus,

in tergo esl,

740

quod non anle

caecus passive

6, 715.
734. obvius occurrit adverso cf. v. 552.
735. furto i. e. insidiis" S. cf. 6,
568.
fortibus armis qua raiione di-

cf.

melior c. abl. cf.

4, 11.
Quaesila esl soni similiiudo in
Cuius rei exempla
furto el fortibus.
alia proferre proplerea inulile est, quod
quavis siint in lingua, quum omnibus liominibus innalum sil, si hoc dicere licel,
in verbis similis soni quaerere acumen;
in singulis vero quid inepium, quid apium
videalur, vacillat bominum iudicium et
variat. Cf. 1, 684. 2, 494.
9, 89.
12,
clura

sil

9, 40.

cf.

139.

736. abiectum, proslraium.

738. Socii /Viece7U/JconclamanI paeana
Pl.
Cf. 11, 622.
e. canunt vicioriam.
i.
coni. laeto paeane secuti, tJt 9, 54. 636.
Sed non opus.
740. Saepe caesi caedefltibus fuluram
morlem praedicunl, iia Palroclus Heciori
Hora. H. 16, 851, Hector Acbllli 22, 3.58;
nara morii vincini fuiura videntur prae30.
Et est
Cf. Cic. de div. 1
videre.

Longum expl.
aliqua ulciscendi ralio.
Ld. ad normani id te hortor sive longam
laetitiam laet. Ego /on^iim sumo esse pro
longum tempus sive diu.
742. ad qiiem MRbc i. e. cui; ila 1,
64. ad quem siibridens sc. dixit luv. 2,
ad

PVy rec. Ld. lib.

Ex hoc el sequentibus

subvidemus,
nibil Iioc vaticiniura ferocera eius aniraum
miiigasse. Tu raorere, de uie noli curare.

38.

ridens:

qiine

522

VIKdlLII

P.

MAHOMS

Ast de me divom pater atque

dicens eduxit corpore telum.
Ulli dura quies oculos et ferreus urguet

Nunc

niorere

Viderit.

Hoc

Somnus,

in

hominum

rex

745

aeternam clauduntur lumina noctem.

Caedicus Alcatlioum obtruncat, Sacrator Hydaspen,
Partheuiumque Rapo et praedurum viribus Orsen
Messapus Cloniumque Lycaoniumque Ericeten;
Illum infrenis equi lapsu tellure iaceutem,
Hunc peditem pedes. Et Lycius processerat Agis:
Quem tamen haud expers Valerus virtutis avitae
Deiicit; at Thronium Salius, Saliumque Nealces,
Insignis iaculo et longe fallente sagitta.

750

lam gravis aequabat luctus et mutua Mavors

Fuuera; caedebant pariter pariterque ruebant
Yictores A'ictique; neque his fuga nota neque illis.
Di lovis in tectis iram miserantur inanem
Amborum, et tantos mortalibus esse labores;
Hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia luno;
Pallida Tisiphoue media inter milia saevit.
At vero ingentem quatiens Mezeutius hastam
Turbidus ingreditur campo. Quam magnus Orion,

755

744. viderit

Sic Ov. Her. 12,

cf. 33.
viderit ista deus.

21

ut

morereiur

cf.

Nep. Ep.

Eduxit telum,

790.

755

1.

747. ,.Hoc loco esi confusio in aliquol

Troianus,
quis
sit
Naiu
Sed facile
quis Ruiulus ignoralur." S.
colligiiur.

rcl

in

Pl. coni.

Sarclator negaique

nomine proprio facere posiiionem.

748. .i.Rapon diciiur sicut

sed metri caussa n deiraxii, ui
S.
Cf. 8, 603.
.

749. Lycaonium,
123.

750. Et
cf.

infrenis

Lycaonis

Tarchon,
sopra."
.

filium.

cf.

Mezentius ab Aenea vuloe-

755

Pugna

esi anceps.
verba opposuil Sil. 16, 70
i\ec putrnae species, sed poenae Iristis
imago itla erat: hinc tantum caedenlum
atque inde ruentum.
7.

756. Sic

757. nec his fuga nota. Hanc diclioconfer

cum illo cedere ncscius

nein

Horaiii.

758. Dii ipsi raiseraniur hominum sorqni iia fruslra cadunt, quura in duAliler Sercibus positus belli sii exitus.
vius:
Ubi enim lam inanis iracundia
lera,

est,

quam

in

bello

irascimur."
739. amborumi.

el

infrenus

dicitur

sc.
751. Lycius Agis processerat
conira Messapum dimicaiurus" S. Sed a
Valero occidiiur, aniequam ad Messapum
pervenil.

753. deiecit Rcl rec. lib. deicit .\IPV'/b.

754. Idem paeiie versus 9
572.
iaculo et sagitta.
Servius expJical
,,iactu longe fallenlis sagittae.
Nam 'tv
,

e.

ubi

ut

pereamus

utrarumqueparlium.

760. Inler deos inemoraniur, quibus

hinc
hinc
exilus raaxiine esl oordi.
illinc cf. 9, 572.
pro hinc
pro "EQig,
761. Notum
phaniasma;
proelio circumvo'Evvo:), KrJQ, Furia in
lilal.
Cf. die nordischen Ifalkyrcn. His
versibus facii quasi prospectum imaginis,

4, 8.

videlur firmare.

ratur.

Hom. U.

noininihus.

Ilem 5, 68, qui locus

dixil."

eam explicaiionem

9.

Ferreus snmnus esl niors ut ap.

11, 241 ag 6 iilv ctvQ-i tzsowv
y.otitrjauTO yuh/.fov vnvov.
Ferrea dicuiitur, quae fraiigi nequeunt cf. 6, 630.
uro;uet cf. Hor. C. 1, 24, 5 Ergo Quintilium perpetuus snpor urguet. 4, 9.
illacrimabiles
urguentur
26 Omiies
ignotique longa uorte., carent quia vate
Idem 12. 309. 10.
sacro.
74

dvolv

8ia.

760

qua Aeneas cum Lauso el Mezenlio

Pl. versum delei.
pugnans induciiur.

in

763. Mezentius comparaiur cum Orione

enira
proceritatem corporis; Orion
laniae erat magniiudinis, ui per mare
iurbidus cf. 12, 10.
possel ingredi.

ad

AENEIDOS

LIB. X.

523

Quiim pedes incedit medii per maxima Nerei

Stagna viam scindens, huniero supereminet undas;
Aut summis referens annosam montibus ornum

765

Ingrediturque solo et caput inter nubila condit:

Talis se vastis infert Mezentius armis,
Huic contra Aeneas, speculatus in agmine longo,
Obvius ire parat. Manet imperterritus ille,
Hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat;
Atque oculis spatium emensus, quantum satis hastae:
Dextra, mihi deus, et telum, quod missile libro,
Nunc adsint! voveo praedonis corpore raptis

Indutum

spoliis

Aeneae.

Dixit,

at illa

lecit;

770

775

ipsum te, Lause, tropaeum

stridentemque eminus hastam
volans clipeo est excussa, proculque

Egregium Antoren

latus

inter et ilia

figit:

Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis

Haeserat Euandro, atque Itala consederat urbe.
Sternitur infelix alieno volnere, caelumque
Adspicit, et dulces moriens reminiscitur Argos.
Tum pius Aeneas hastam iacit: illa per orbem
Aere cavum triplici, per linea terga, tribusque

Aeneas, qui locus hunc exLause, tu indulus eris spoliis

i.
e.
Aeneae delractis quasi Iropaeum
adsint cf. 1,
insigne victoriae meae.

76i. stagna inaris cf. 1, 125.

7d5. viam scindere ut viam secare
cf. 6, 900.
supereminet cum acc. cf.
Avien. d. t. 610 Gadir super1, 501.

362

eminet vnHas.
767. Idem v. 4, 177.
769. Hic quidem confidenter dico perversam esse agminis longi appellHiionem,
qiiae longam aliorum post alius inceden*
tium seriem significat
rem ab hoc loco
aiienam (O scriptumque a poeta puio,
quod in codice Hlinoraugiensi est loiige,
eo quidem niagis
quod in R a prima

734.
777. iecit

manu

esl

LONG." Mv.

770. impcrterritus.,
petit

Sil.

1-1,

188,

quam vocem

jmprobat Quint. 1,

re5,

quod duabus praepositionibus inter

Eiusdem
se pugnaniibus composiia sit.
notae est jnJe/e^sus 11, 651.
Ov. Mel.
Tac. An. 16, 12. et significant
9, 199.
ganz und gar niclit erscbrecki, miide.
771. mole sua stat: firmatur ipsa sua
magniludine ei graviiate, iia 7, 589 et
136 sq. quercus
Luc. 1
nec iam
vaLidis radicibus haerens pondere fixa

65,

suo.
773. Ut hoc loco telum,
vocatur 12, 95.
Mez.

ptor non

advocat deos

in

ila

hasta in-

deum coniemauxiiium

nec

quidquam vovet, sed sua vi fretus

est ut Aiax ap. Soph. v. 768 sq. el Cavirtus
paneus ap. Siat. Theb. 3, 615:
mihi numen et ensts, quem teneo.
774. praedonis Aeneae.
Ita iani
7,

diis

780

dicilur

plicai.

at

M2Pc

rec.

ffg.

Rb.

Ml.

In aliis Mss. est

iniicit, coniicil, eiicit, varia versus explendi conamina, posiquam illud at errore

iecit

ad Rb,

iecit

Hasta siringil Aeneae

omissum erat.
clipeum et deflexa in Aniore flgitur.
procul, lantis viribus iacia esl.
778. Antorem MPRyc Antoren b ei S.
qui: eril nominativus hic Antores, quomodo Diores. Nam si Antor fuerii nominativus, metri ralio non procedil" si-

quidemGraece fleciitur, non Latine. Antorec. Hn. IVg. Rb.

779. Missus fingitur ab ea urbe, unde

ren

sic 6, 813.
sic
sponle profeclus est;
Virbium 7, 762 Aricia misit.
780. Haercre alicui dicitur comes cf.
Is igilur,
4, 73 el Plin. Ep. 7, 27.
amore Evandri capius, in Iialia remansit
et cum Pallanie in bellum profeclus esl.
781. alieno vulnere i. e. telo non in
sua vulnera misso. Caelum adspicit: Cf.
quae ad 4, 692 dicta sunl.
782. Pairiae desiderio capilur moriens,
qui quod noluit in patriam cum Hercule

in aliena terra occidiiur.

784. linea terga: Lino enim legebantur scuta. ut posset inhaerere piclura."
5. Sed aliter poeia rem sibi videlur fin-

revefti,

524

P.

VIRGILII

MARONIS

Transiit intextum tauris opus, imaque sedit

Inguinc; secl vires liaud pertulit. Ocius cnscm

785

Aencas, viso Tyrrhcni sanguinc laetus,

Eripit a femine et trepidanti fervidus instat.
Ingemuit cari graviter genitoris amore,
Ut vidit Lausus, lacrimaeque per ora volutae.
Hic mortis durae casum, tuaque optima facta,
Si qua iidem tanto est operi latura vetustas,
Non equidem, nec te, iuvenis memorande, silebo.
llle pedem referens et inutilis inque ligatus,
Cedebat, clipeoque iniraicum hastile trahebat.
Proripuit iuvenis seseque immiscuit armis;
lamque adsurgentis dextra plagamque ferentis

Aeneae

aes et coriura iiiiiguiilurUno, quo iiiagis aplenlur.

lutifie
ucLum aere triplici.
Tribus launnis

trihus

lergoribus laurinis
slai clipeus, induciuDi esl linuni.
et

nuiii

cerie

ad

eiiani

lutanduin

Iphicraies

niiliiibus

conLi-

adhihebaiur;
suis

loricas

Non

poiest tantum

afferal.

peneirare, ul
vires perlulil cf. 12,

789. Crudelissimo palri poela opiimum

filiuni,
siuiul
muluum inter eos
amorem fingit, aique iia bumanum extribuit

animuui, gui habere vult quod

si minus habel, id quod habet
eo maiore amore ampleciilur.
Mezenlius
omnino hoino esl, in quo mulia suni laudabilia, foriiiudo, amor in filium, virium
conscieniia, qua nihil furlim agere vull.
Sed crudelis esl in homines, quos ut vi~
les conlemnere didicii;
deos autem precibiis non flecii, sed ex faio omnia constiiui
pulans,
non
opus
habel
eos
colere.
Eum non esse u&sov docent v.
743. 745.
pressil

dJligai, ei

791

Nam

832.

Lausus caeditur.

et

niortem
;

ei

1,

445

Pl. coni.

794. Inutilis,

i.

e.

pielati

ei

virtuti

tuae.

quod vulnere

est debili-

talus, ita 2, 647, plenius Ov. Iler.

inutilis

armis,

Sil.

gaius est hasla per

adacta.

7,

IU5

sculum

Mybc

I,

belto.

l<5
Illi-

corpus

in

prorupit

PR

Hor. C. 1,8,
13 Quid latet. ut marinar filium dicunt
Thetidis sub lavrimosa Troiae funera

(Achillem

792. Tanlo operi non de suis carminibus dicit, nec enim sibi arrogaret; sed

Ae qua fidem tantam

possit delcre vetustas.

optimc el optima, et in
M. esl optimae Iransfixo o, in R. optime
in b'2 optima.
Optima iam includii et
pieiatem Lausi et foriiludinem, el optime
ob alieruin vocalivum miserande invenustum esi. Optima facia cf. 2, 547
tristia facta.

in

ul
dicesenieniiam delapsi suni
renl lanlo operi esse poemali, quo lanias
Quod si servabitur,
res complector.
tua.
Hoc
tu etiam laudaberis ob meriia
Ita
eiiam Uonaius accipii. cf. 9, 446.
opui Ov. M. 15, 871: lamque opus
exegi, quod nec lovis ira nec ignis
Aec poterit ferrum nec edax abotere
vetustas.
De me nulla vnquam obmutescet veluslas Cic. Mil. 35, cf. Ov. M.

aliani

796. proripuit

libris invenit el

interpreie

quae Servius uionuerat negligerenl,

rec.

facla

ex pielaie vesi tamen credet venieiiiem iion silebo

ex scelerato homine pium filiiim
tusias,
Sed id filium pro
fuisse procrealum." S.
paire se morli offerre in proelio non ita
raruin erai, ui veiusias non crederet.

Lause

791. ,,l)uram moriem ad aelatem retulil adolescentis." Don.

Mortis casum
Cicero dixit CM. 19.
lam Servius in

lanto operi

Ego quidem

hic est sensus:

tua

Quod quuni unice speciarent

dedii liiileas.

*H6.
niorlem
907.

7di

mucronem, ipsumque morando

subiit

xisse, scilicel Iriplex

aereis

790

lib.

Proripere

cf.

apud Lycomedem), e

virilis

cultus in cnedem et liycias proripvret

catirvas. Et celeriialis ei inipeius in hon
inesl nolio, in prorupit virium, ul 379.
aut
.\d proripuit facile adiunges sese,
explicahis
104.

ad normam,

quae

es!

797. assur^entis dcxtra i. e.

ad ictum dexlra cf. 9, 749.
excipii plagam in pairem aciam.

ad

1,

suhlala

Lausus

;:

AENEIDOS
Sustinuit; socii

LIB. X.

525

magno clamore sequuntur,

I)um genitor nati parma protectus abiret;

Telaque coniiciunt proturbantque eminus hostem
Furit Aeneas tectusque tenet se.
Missilibus.
Ac velut, effusa si quando grandine nimbi
Praecipitant omnis campis diffugit arator,
Omnis et agricola, et tuta latet arce ^dator,
Aut amnis ripis, aut alti fornice saxi,

800

Dum

805

ut possint sole reducto

obrutus undique telis
belli, dum detonet oranis,
Sustinet, et Lausum increpitat Lausoque minatur:
Quo moriture ruis, maioraque viribus audes?
pluit in

terris,

Exercere diem:
Aeneas nubem

Fallit

sic

incautum pietas tua.

te

Nec minus

810

ille

Exsultat demens. Saevae iamque altius irae

Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso

Parcae fila legunt: validum namque exigit ensem

Per medium Aeneas iuvenem, totumque recondit.
Transiit et parmam mucro, levia arma minacis.
800. (him genitor abiret:
ctivo

cf.

1,

de coiiiun-

801. Proturbant , iioii luodo

proiurbare, sed revera proturbant
a Mezeniio, quum se
Mezentium inferant.

802. Furit

ob

inter

studenl

Aeneam

Aeneaiu

el

ereptuiu

sihi

hosiem,

muliitudine, nec poiest in bosiein impetuDi

qui

pluit in terris; iia Lucr. 6,

pluit in terris ct venti nuE.vquisitum nec raiiuni
bila portant.
Serv. lamen
conirarium pro in terras.

Sed tectus se

tenet, ut

agricola,

imbrem vilaus se abscondil, ul eo

opus suum. Sic Aeneas,
iii

Lausum

804. fliffugit perfeclum recle,

dii

enim leinpore

illi

lulet.

pro-

antece-

Comparatio

auteiu veriilur in tatct arce vialor ut

scuto /ieneas. Tamen in eo haereo, qucd

non diclum est diffngit arator et latet

sed (Uffugit arator et latet viator. Nec
quid intersit inter agricolam et araiorem
saiis apparei, nec cur ei arator et vialor
memoreiur, viaior autem uilatet solus comparetur, quuiu diem exerccre magis agricola
signilicalus essevideaiur. Neque tuta arce
nec arte latere iierum exponi per amnis ripus et /or/iice so.ri salis placel. Praeierea
attende dictum esse agricoln diffugit
pro agricolae diffugiunt in re, in qua
singularis locum videtur non habere cf.
Gr. S. 360.
arte RIPRyc et S.
805. orce vulg.
,,quod scilicet perite se a tempeslale de-

fendunl."'

Longe praestat vulgala.

arceo) omne quod

campis
defendit cf. 2, 322.
et ei. Kb. miu.

enim

(cf.

Arx

luelur et

agricola

si

dum

plnit in terris, eril archaismus, debuit enim dicere in terras.^^

pluit ybc, pluvit expunclo o M. pluvit
possit, sed addilo n !>1R
PR rec. Rb.
possint al.
quod a correclore puiaverat
ortum Ih. rec. ff^g. lib. et poslea Ih.

Anilo redeat ad

lardaio husiium furore,

rumpil.

nam

duni pluit: hic distinguendum;

iunxeris

tamen se ipsum tegere cngiiur iaculorum

facere.

dum
Quum

807.

6;^0

5.

815

808. exercere diem

cf.

8,

i.

e.

diei laboreni.

94.

809. Ila sustinet: ,,bellantum impelum

donec deferveat. El bene iranslaiionem fecii a vicina comparaiione." S.
suslinei,

Dclonure abdonnern

ut

Val. FI. 4,

294

dum

detonct ira. Ov. Trisl. 2, 35 luppiier ubi detonuit, purum discussis aera
reddit aqxtis. Pl. eiicil v. 803
9.

811.
viribus

in morlem aperle ruis, tii me

maiorem aggrederis, cave ne libi

Tu

lua fraudi sil.

Aides Aeneam
parcere velle pio iilio.
In ipsius aulera
morle comuioratur Vgl., et vel vestilum
ut misericorsanguine foedum describii
diam moveal eius, qui admodum adolescens perii pieiate sua.
pietas

813. Irae altius surgunt

cf.

1,

209.

817. transiit MPyb, transit R prob.

Lch. rec. Ld., transilit c. el Mentelianus
el
Minoraugiensis rec. Rb. cf. 785.
minacis Lausi.
l levioribus
armis,
paruia scilicet, instruclus est Lausus, quam
ui posset minari Aeneae.

P.

526

VIRGILII

MARONIS

Et tunicam, molli mater quam neverat auro;

Implevitque sinum sanguis
tum vita per auras
Concessit maesta ad Manes corpusque reliquit.
At vero ut voltum viclit morientis et ora,
:

820

Ora modis Ancliisiades pallentia miris,

lugemuit miserans graviter, dextramque tetendit,
Et mentem patriae strinxit pietatis imago.
Quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis,
Quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum?
Arma, quibus laetatus, habe tua; teque parentum
Manibus et cineri, si qua est ea cura, remitto.

825

Hoc tamen infelix miseram solabere mortem:

Aeneae magni dextra cadis. Increpat ultro
Cunctantes socios, et terra sublevat ipsum,
Sanguine turpantem comptos de more capillos.
Interea genitor Tiberiui ad fluminis undam

830

Vohiera siccabat Ijmphis, corpusque levabat

Arboris acclinis trunco. Procul aerea ramis

818.

moUl anro

819. vita

12,

cf.

822. modis miris

cf.

v.

138.

952.
cf.

1,

'3bi.

823. ingemuit graviter

ul v. 789. In
casu, quid sibi ipsi possit accidere
cogiial.
dextram tetendit, ut solent
qui simul et borrent et uiiserescunl,
ii.
supra eum qui caussa esl horroris et
misericordiae,
nianum lendere
ocuiis

alius

in

ipsum

deH.vis.

824. strin.rit M. rec. Ld. quod videlur

translalum a 9, 294, ubi ideni v. ; sed
solet variare Vgl. in uno alierove vocasubiit
bulo cf. 6, 901.
c.
translaium
videlur ex 8, 560 rec. IFg. lib. subit H.
cf. 817. Imagoesi cogitalio animo obiecia
iia 2, 560. 6, 405.
Ut aiilem hic versus
recle inlelligalur, poela Aeneain 822 dixit

Anchisiaden.
825. pro landibns cf. I, 461.
istis
252.
..Quia et conlra foriioreni et
pro palris salute dimicare conalus esl." S.
Quid ego libi, cuius me pielas movei,
aliud praeslare possum, quam ut arma
tibi relinquara et ad tuos sinam corpus
referri, ut iusto funere sepeliaris?

82T. Moris enim fuerat, ut cum bis

rebus bomines sepelirentur, quas dilexeranl vivi.-' S.
Cf. 6, 221.
si

qua

poiest ullius
spoiiavi.

831. comptos de more capillos ,,antiscilicel more, quo viri sicut mulie-

quo
res

componebant

capillos

quod

verum

statuae nonnullae anliquorum docent et personae, quas in tragoediis videmus similes in utroque sexu, quantum

esse

et

ad ornatum pertinet capitis." S.

833

908.

iam

vitae
et

834.

Mezentius
cupidus

in

filio

caeso nihil

pugnam

recedit

ab Aenea occiditur.

olncra siccabat lymphis. Nove

enim sanguinis

et physice locutus esl, fliixus

cf. 9,

828.

esse a viro forii vinci etiam Pallas dixit

Ipse exhorlalur
V. 450. Increpat ultro:
ut Lausum honore afflciani, eos qui tale
ab hosie non exspecianl; inde cnnctantes,
non audenles adire. De uliro cf. 12, 3.

835

est

ea cura:

moinenti videri,

Lrf. explical ut 7, 4,

si

id

libi

quem vila
eam curani

iam esse praesianiissimam.

829. Similis senleniia 11, 688 CamilOv. M. 12. 80. Non turpe

lae, el Achillis

aquarum
sunt

alii

siccati

coniinelur."'

frigore
sic

S.

Seculi

Theb. 1, 527 iuvcnes

lymphis. 10, 716 un-

Sial.

vulnera

lacrimis siccare cruorem (.')

levabat ybc S. lavabat j>lPR. Acclinis
de hominibus dicilur, acclivis de locis.
114 arbore
Cf. Claud. Cons. P. et 0.
Val. Fl.
fultus acclines humeros.
1,
147 acclinisque tapeti.

dantem

835. Procul quid

det iudicio;

sil,

ex cuiusvis pen-

nunquam autem procul ex

menle esl iuxta. ut h. I. et Ecl.

16 habetur ab aliqiio, qui suas notas
Servianis intulit.
Iia 3, 14.
5, 124. 6,
10. per iu.Tta explicalur, quae nolionum
inversio planc absurda esl.
dicenlis

6,

AENEIDOS

LIB. X.

527

et prato gravia arma quiescimt.

Stant lecti circum iuvenes; ipse aeger, anlielans
Colla fovet, fusus propexara in pectore barbam;
Multa super Lauso rogitat, multumque remittit,
Qui revocent maestique ferant mandata parentis.
At Lausum socii exanimem super arma ferebant
Flentes, ingentem atque ingenti volnere victum.
Adgnovit longe gemitum praesaga mali mens.
Canitiem multo deformat pulvere, et ambas
Ad caelum tendit palmas, et corpore inhaeret.
Tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas,
Ut pro me hostili paterer succedere dextrae,
Quem genuiV Tuane baec genitor per volnera servor,
Morte tua vivens? Heu, nunc misero mihi demum

Dependet galea,

Exitium

infelix!

Idem ego,

nate,

840

845

alte vohms adactum!

tuum maculavi crimine nomen,

850

nunc

Pulsus ob invidiam soHo sceptrisque paternis

Debueram patriae poenas odiisque meorum:
Omnes per mortes animam sontem ipse dedissem.
el scuium m pralo
degaieam suspendit in arbore.
Quiegravia ul viri niagni ei robusti.
quasi et ipsa iaborem -ius qui
scunt
senserint
Germani: die If^^affen
fert

836. Loricam

ponit

ruhen.
838. colla fovet: suslinens se arboris
esse
iii pectore: maior iia
trunco" S.
quam si esset in pcclus.
dicitur barba,
Mv. reciius pulat esse, in pectora ut
Ov. Past. 1 259 propexam ad pectora
barham dixii, Sil. 13, 310 propexis
in pectorn barbis.
839. miiltum MPlRylcl muifos y2b2c2.
Minore igitur fide esl. Mezenlius a fllio
niorlis periculo servaius, quae eum circum-

stent

pericula

niorlis

cogiiat;

et

quum

componerel.
inhucret.
8.50.

tandem
lix

i.

12!),

Simile 9

Cf. v.

250.

corporc

361.

exitium MR.

et

fere

omnes. Nunc

meum

infortunium mihi ipsi infeinforiunium visum esl. Iia 7,

e.
exilium yc probavii Gt.. probam

praebel sententiam:

Nunc demum, quum

amiserim, me pairia e.vpulsum esse

aegre fero; nihil enim iam resiat, quo mH
consoler. Sed ipsum exsilium inlerprelari
nunc alte v.
videlur vocem exitium.
adactum, non anie, quura me vulnerabas
785. Et vulnus de hoc dolore etiam
Dio 6 Accepit
alibi diciiur.
Cf. Nep.
parens gravissimum morte fitii vulnus.
Sen. Cons. ad Helv. 3 Gravissimum est
quae unquam in corpus
ex omnibus
tuum descenderunt, recens vulnus.
alte adactum cf. Ov. M. 6, 266 non aite
percusso corde sagitth. Is est senienliarum ordo:
Nunc demum filio amisso
ego meo criexiiium mihi adaclum esl;
niine etiam luum noraen maculavi, teque
Equidem
etiam regno debilo privavi.
poenas merui, quas ut dedissem crudelissimas; nunc tu pro me luisti et ego vivo,
sed moriar.
In morte cognaii vel
araici repetimus facile, quae ipsi fecimus,
Ita
quibus viiae gaudia ei turbavimus.
se propler queritur Mezentius Lausum
patria caruisse, quum ipse pro eo omnia
raala ferre debuissel.
solio cf. 8, 541.
le

absenles multo magis soleant timere homines, paler filiam e proelio avocare
studet, nibil
si

modo

iam memor laudis

sibi

et

gloriae,

Non puio

servaverit filium.

baec male et conira humanam naiuram

vir foriis
esse composila, ut Mezentius
,

tamen vulnere

et inirepidus,

timeat pro

que

filio

unico.

Pl. del.

debiliiaius

multum-

parentin.

841. super

arma clipeum

cf.

v. 506.

842. Inest in versu ipso tardilas incedentium. Idem paene v. 12, 640.

844. canitiem deformat pulvere cf.

611.
845. Ulrumque quod dicitur b. v. celeriter unum alterum secutum est, nunc ad
caelum tendit manus, nunc mortuo iniicit,
12,

et

sic itcrat.

quum

Id

volait

indicare poela.

diversa per et particulam proxime

854. dedissem optantis est

omnes per mortes

genera." S.

animam

,,per

cf.

4,

678.

omnia mortis

cf. 3, 359.
Ov. F. 5, 469.
per vnlnera reddas; Sen. Oct,

VIRGILII

P.

528

MAROMS
855

vivo, ncque adhuc homines luccmque rclinquo!

Sed linquam. Simul hoc dicens attollit in aegrum
Se femur, et, quamquara vis alto vobicre tardet,

Nunc

Haud deiectus, equum duci iubet. Hoc decus

Hoc solamen erat; bellis hoc victor abibat

illi,

860

Omnibus. Adloquitur maerentem et talibus infit

Khaebe, diu, res si qua diu mortalibus ulla est,

Viximus. Aut hodie victor spolia illa cruenta

Et caput Aeneae referes, Lausique dolorum
Ultor eris mecum, aut, aperit si nulla viam vis,
Occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo,
lussa aliena pati et dominos dignabere Teucros.
Dixit,

et

exceptus tergo

consueta locavit

Membra, manusque ambas

,

trisictn

oneravit acutis,
equina.
Aestuat ingens
dedit.

iaculis

Aere caput fulgens cristaque

Sic cursum in medios rapidus

375 Animam per fera

liirsutus

vulnera

reddit.

850. simul hoc dicens

i.

e.

865

siniiilatque

870

amicorum, quibuscum eliam colloquantur,

quasi illae inielligani, quae dicaniur. Ac

Hoc loco

vero senlire videntur.

niuni,

aptissi-

quod nullum animans restat, quod

hoc dicit, attollit. cf. Liv. 22, 3 haec

simul increpans quum in eqnum insiluisset etc. et 9, 391 et 12, 753 simul
fugicns^ simul increpat, duplici siniul,
et simul his dictis 5, 357. 11, 827.
in femur, in quo vulneraius erai ab

861. lihacbc .MPRb2 Rhoebe bl et

Macr. Aptissinium huic houiini in summo
infortunio de humanarum rerum iinbecilli-

Aeiiea.

late et fluxu cogiiatio.

857. fis tardat luilnere i.

languet ita CCic.) ad Brut.

commorari

tarda
1, 18

e.

esl,

an

melius cssct.
apud Ciceronem est iransiiicf. 1, lOl;
vum, et Pl. coni. quamvis dolor alto
volnere tardet sc. Mezentium rec. Rb. Hf.

tardare

et

te

coni. q. v. alti vulneris ardet.

esl ardat mulaium in tardet.

quod nr2

et

al.

daiit,

Nam

in

Tardet,

a tardeo derivan-

praeslat, quum qui boc verbuiu

usquam praeterea Jegi non nieminerani,
Tardere
in usitatum tardare mutaverint.
autem ad normam ^erbi albere aliorum-

dum

que formatum est.

norma,

Reslai alia explicaiidi

quae explicata est ad

3, 7(). Suilicet vis vocabulum, ut fortuna,
valutudo est vox media; iiaque lioc loco:
Sic Ov.
der Man^el an Krdften elc.
M. 7, 573 Prosiiiunl, uut si prohibent
consistere vires, Corpora devolvunt in
humum. Liv. 2, 19 Tarquiuius Super-

ratio, e.v

bus, quamquam iam actutc et viribus

equum infestus admisit.
erat gravior,
858. deiectus sc. animo.
8(50.

maerentem:

Equus

ipse

sentit

injit cf.
domini luclum et simul luget.
behoicinum indole est
5. 708. Ex
loco
slias, quibus adsueverunt, habere

magis

diligat

equo.

Hom.

Similia

II.

8,

184. 19, 399.

Res

si

qua

diu mortalibus ulla est nemo dicit si

qua ulla; sed si uUa. Vacat ergo Qua.
Item in LuciUo Kt quem Pamphiiuni
Quem vacat. Nam de uno loquaeris.
quebatur." S. cf. 1, 181 et similis abundamiae, siquidem dici licet, exemplum
Cic. Fam. 13. 40 Si ulla mea apud te
commendatio valuit, haec ut valeat
rogo.
862. cruenta

MPRybc

Rb.

Uirumque iam

vius.

crucnta

cruenti P. rec.

legisse videtur Ser-

illa spolia sc.

Aeneae.

363. dolorum: Vulneris acmorlisLausi

eris ultor mecura.
864. Si

viriute

(vi)

non

possumus

Similis formula;
proposiium.
si qua viam dederit fortuna 11, 128 et
3, 395 fata viam invenient.

coiilingere

865. Credo
387.

interiectum

verbis

cf.

1,

866. dignabcre pati. a. i. et Teucros.

Idcm verbum duplici structura cf. 3, 180.

867. exceptus tergo equo se praebente susceptus." Cf. Sil.5, 148 exceptus
equo.
868. iaculis oneravit:
vientis exprimitur." S.

avidilas sao-

AENEIDOS

LIB. X.

529

Uno in corde pudor, mixtoque insania luctu,

[Et Furiis agitatus amor, et conscia virtus:]
Atque hic Aenean magna ter voce vocavit.
Aeneas, agnovit enim, laetusque precatur:
Sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo!
Incipias conferre manum.
Tantum effatus, et infesta subit obvius hasta.
Quid me, erepto, saevissime. nato
Ille autem:
Terres? haec via sola fuit, qua perdere posses.
Nec mortem horremus, nec divom parcimus ulli.
Desine; nam venio moriturus, et haec tibi porto

875

880

Dona prius. Dixit, tehimque intorsit in hostem;

Inde aliud super atque ahud ligitque, volatque
Ingenti gyro; sed sustinet aureus umbo.
Ter circum adstantem laevos equitavit in orbes,
Tela manu iaciens; ter secum Troius heros
Immanem aerato circumfert tegmine silvam.
Inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet
Vellere, et urguetur pugna congressus iniqua,
Multa movens animo iam tandem erumpit et inter
Bellatoris equi cava tempora coniicit hastam.
871. simul ipudore

ob fugani , furore
ob filium angitur.
mixtoque iiiaania luctu cf. 11. 8U7.
872. Fit furiis etc. Ideni v. legilur
12, 668.
Hoc loco omitliiur a M. R.
aliisque, neque a Servio explicatur, nec
aptus est, ei additus modo, quod duo
versus 871 et 872 in libro 12. coniuiicii
ieguntur.
Pl. delet etiam Aestuat
luctu addilque ,,me7.entium Vgl.
facit
summo quidem dolore affectum sed animo
lamen sedalo, minime msajiuwi." At
talis vlr in tali casu nonne pudore,
ira,
dolore exardescet, etiamsi non insanit^
874. Aeneas.,agnovitenim., quienimnon
agnosceret. Umbone, parte scuti firmissima
accurvaet ad avertenda lelaapiissimacf. 7,
633 lela Aeneas excipere callei, laetusque
i. e. el quidem laetus, quod qui effiiserat se
affert occidendum. cf. 2, 49. In P. pro enjm
est eum, quod lollil omiiem difficultatem.
875. Sic in precaiione saepius apiid
poetas cf. Ecl. 9, 30. 10, 4. Hor. C. I,
3, 1. UsitaUus ila cf. 9, 308.
faciat:
faveal coniecil Heinrichius, ut vicloriae
insil significatio, quam optel.
altus
in ;hoslein

et

luclu

Apollo

cf.

6,

9.

87b. incipias elc. ad Mezeniiura dicla.

Simile 9, 741. Pl. del. conferrc manum.
879. naec via sola fuil eic.
lam me
perdidisli filio interfecto, iiullum est iam
malum quod mihi possit accidere, neque
luortem timeo, iiec diis parco, i. e. dens

curo;

fruslra morte vel

885

890

deorum

me

nielu

Pluribus loquitur in eaiidem senSchillerum Isabella, ubi a

tentiam ap.
terres.

Caesare iManuelem occisum accipit. Trotz

ich ihnen (den GiJttern) mich
noch hdrier zu trejffen, als sie trafen eic.
880. mortem horrere cf. 3, 191.
P/.
del. nec
d. p. ulli Haec habeo pro
additamento hominis, qui, quid ipse velil,
bieC

ignorat."

881.

nam MPRbc

rec.

lib.

Ld. iam y

Desine vocare
prob. Pl. rec. Ifgprecari, nam adsum moriturus.
883.
in

Summa

Aeneam

celerilate

coniicil,

ei

gyro

ardore

et

tela

eum circum-

equjtans peditem, ita ut a sinistra parie

haberet, quomodo et ipse teclus esset
scuto et tela dexira sublala facile iacere
Sed Aeneas simui se convertii,
posset.
ut clipeo posset tela excipere.
884. sustinet sc. tela.
887. sili;am, iaculis consiantem, qui

Confer in eam rem

clipeo coniecli sunt.
narraiionem Livii 2, 10. Sic Lucan. 6,
205 densamque ferens in j)Cctore sitvam.
889. pujrna iniqua^ quod pedes siat
conlra equilem.
890. multa movcns animo sc. qua ratione adeat Mezenliiiin.
&9l. inler tempora ,,in fronlem" S.
Equi enim capui iii ipsum conversum
esi.
Sic Liv. 8, 7 spiculum inter aurcs
eqxii fisit.

34

VIRGiLIi

P.

530

MARONIS

arrectum qiiadrupes et calcibus auras

Verbcrat etiusumiiue ciiuitem super ipsa secutus
Implicat eiectoque iucumbit ceniuus armo.
Clamore iucendunt caelum Troesque Latiuique.
Advolat Aeueas vaginaque eripit ensem
V.t super haec; Ubi nunc Mezentius acer, et illa
Effera vis animi? Contra Tyrrhenus, ut auras

Tollit sc

895

Suspiciens hausit caelum

mentemque

recepit:

900

amare, quid increpitas, mortemque minaris?

Nulhim in caede uefas; nec sic ad proeha veni;
Nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus.
Unum hoc, per, si qua est victis venia hostibus, oro:
Corpus humo patiare tegi. Scio acerba meorum
Ilostis

Circumstare odia: hunc,

905

furorem;

oro, defende

Et me consortem nati concede sepulcro.

Haec loquitur, iuguloque haud inscius accipit ensem,
Undautique animam dilfundit in arma cruore.

Cernuus inflexo
893. Sil. lO, 256
sonipes effuderat armo. Deiicit equus
vulneratus equilein, in quem quum cernuus ipse incidal, implicai armo i. e. im-

908. Animae sedem plerique sanguinem

undanli
volebant esse cf. 9, 349.
arma MPRybc
cruorc c(. 9, 700.
lamen Hb. ..pulclirius si quid seniio arvu'''

quominus se erigere possil. Cf.

Sil. 17, 134 sq.
895. incendunt caelum cf. II, 147.
Ulraque pars pugnaniium clamorera

Ruiulorum exercitus, Turno ex

1 p 3.>6.
proelio reinoio Mezentio Lausoque occi-

pedil,

ad rem

tollii

ut

in

magno inomento

proelii

cf.

11, 622.

H97. et sitper haec sc. loquiiur ut

plene 1 1. 685 et super haec inimico pectore fatur.
899. hausit caelum oculis cf. 4, 661.
meniemquc recepit, quam equo deieclus per lempus amiseral.
901). Nihil opus esl verbis
interfice
me, nullum est nefas; nam et ego te, si

possem, interficerem;
pio ea
alter

el

meo perem-

filio

nequeat
vilam condonare.
amarus,
sic Ter. Hec. 4, 4, 48 mulieres
est nostra

conditio,

ut

alteri

biiier

amnrae.
903. per si qua cst cf. 2, 142.
904. Concede milii debilum sepulcrum,

quo inimici
defende, proliibe furorein
mei, qui tecum sunt, velint foedare coret

pus meum.
90.'>. circumstnnt
odia meorum
mei qui me oderuni.
907.

Hand

inscius

exspecians omnibus
ligura plus cogitatur,

i.

e.

,Jiloles figura esl

volis.

quam

In

hac autem

dicitur."'

S.

sis in fugain

conversus Laurentum

peiil.

Vgl. noluil narrare aique ut legatus

referre imperatori.
Aeneae exercitus ad
casira remanel.
Haec auiem est primae
pugnae facies Primo mane Turnus ipse
casira Troiana oppugnat
alia exercitus
parte equites Aeneae a castris reiinet.
Quum advenisset Aeneas, plurimas copias
adversum eum ducit, aliis coniinet TroiaId

Priinum omni vi Turnus

Arcades, occidit Pallanlem et in
fugam agii sucios. Quibus factis iam ad
aliam pariem abiisse puiandus est, ut
Aeneas illo nunlio accepio illuc properans, eum non inveniret.
Qui quura
acrius prenieret Latinos, plures ex iis
qui
castra
oppugnant Turnus opponit

nos

in

casiris.

irruil in

Aeneae

Troiani e castris erunipere

se coniungere possint.
Turnus sua ferocia e proelio aufertur ac
fraude lunonis. Restiluii aciem IVIezenlius,
in quem onines incumbunl trusci,
sed
in fugam convertuniur,
ut
et hoc loco
Aeneas sucnurrere debeat. Lauso ei
et

ul

cum Aenea

Mezeniio occisis, iam non adesl,

sisiere

et aciera

Laurenies

In

qui re-

susientare possil. Ilaque

urbem suam

refugiuni.

MARONIS

VIRGILII

P.

A E N E

LIBER UNDECLMUS.

Oceanum

surgens Aurora reliquit:

et sociis dare tempus humandis
Praecipitant curae turbataque funere mens est,
Vota deum primo victor solvebat Eoo.
Ingentem quercum decisis undique ramis
Constituit tumulo fulgentiaque induit arma,
Mezenti ducis exuvias, tibi magne tropaeum

2S.
Ue

diem
quod

Aeneas Iropaeum

constituit.

nocle, quae inter proelium el liunc

iniercessil,
poeta propterea .silei,
nihil ea facluni est.
quod non e.\

consequi

proeliu

necesse

Po-:tera ut

Pl. coni.
I.

interea

quamquam

Aeneas,

Idem

V.

Tamen

eral.

Oceaiium

A.

s.

r.

4, 129.

que

2.

et

3.

praecipltant

cf.

Gr. . 480.
i.

2.

urgenl,

e.

ul

daret

Sic Sial. Theb.

leinpus humaiidi.s sociis.

1. 679
Sed si praccipitant miserum cognoscere curae. Val. Fl. 2. 390 pelago
eos parari praecipitat.
De structura cf.
2, 33.
funerc sc. Pallaniis.

Quamquam

cupiebat socios humare et

funere animiis eius lurbabalur,
taroen
voia, quae pro vicioria foceral
diis solvii, aniequam ad funebria transirel.
Romanis enim piaculum erat diversa sacra
miscere.
Iiaque Aeneas
quum ex voio
diis superis gratiae
essenl agendae el
,

statuendum tropaeuni. hanc curam primo

mane aiiiequam ftinerum sacra incipiuiit

exsequiiur.
Poslea iropaeo consiilulo
funera curare iubel socios
ipse
quod
debebal, ad Pallaniem accedit, iusia fieri
praecipil, per aliquod spaiium funus comilatur;
sed ipsum corpus non altingil,
ne poUuatur, el a pompa siaiim in ca,

sira

revertiiur.

Sic

Aeneas

ulrumque

munus

rile

Serv.

firmat

absolvil.

qui:

Haec

\era

.,Coiisueiudo

esse

Romana

ut polluti funere minime sacrificareni.

lamen conlingeret, ut uno eodemque
lempore funestaretur quis et cogerelur
operam dare saerificiis, elaborabat ui
anie sacra compleret, quam funus agnoscerel."'
Pl. eiecit v. 2. 3. At v. 2. 3.
necessarii sunt, ut etiam ab iniiio non
eiiam
funeris fial
iropaei lantum sed
Primus versus lempus omnino
nieniio.
indicai; inde quod duae res discernuniur,
non supervacuum aul otiosum esi primo
Eoo, ul distinguanlur quae fiunt postea.
Imperfeclum solvebat i. e. solvere cupiebal, in solvendo erat occupaius cf. Gr. .
fuit,

Si

458,

4.

4. primo Eoo. primo mane cf. 3, 588.

Constiiuii e.v niore in campo Iropaeuni.
Marli sacratum, arma Mezeniii, forlissimi

ex iis quos inlerfecerat, quercus Irunco

suspensa (c. 10, 423), ut siare videretur
armatus bomo. Et sunt haec spolia opinia

cf.

6,

856.

tumulo:

quia tropaea non

emineniioribus locis.
Salluslius de Pompeio: Devictis flispanis
tropaea in Ptirenaeis iugis constituit.
Ex quo more iii urbibus iropaea figeban6.

figebantur

tur in

nisl

,,in colle.

in

arcubus exaedificaiis.'' s.

MARONIS AENEIDOS

Vmr.ILlI

P.

i32

LIB.

XI.

Aptat rorantcs sanguine cristas,

Telaque trunca viri et bis sex thoraca petitum
Perfossumque locis, clipeumque ex aere sinistrae
Subligat, atque ensem collo suspendit eburnum.
Tum socios, namque omnis eum stipata tegebat
Bellipotens.

Turba ducum,

incipiens hortatur

sic

Maxima res efFecta,

Quod superest; haec

10

ovantes:

timor omnis abesto

sunt spolia et de rege superbo
Primitiae, manibusque meis Mezentius hic est.

Nunc

viri;

15

ad regem nobis murosque Latiuos.

iter

Arma parate animis et spe praesumite belUim,

Ne qua mora ignaros, ubi primum vellere signa
Adnuerint superi pubemque educere castris,
Impediat segnisque metu sententia tardet.
Interea socios inhumataque corpora terrae
Mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est.
Ite, ait, egregias animas, quae sanguine nobis
Hanc patriam peperere suo, decorate supremis
Muneribus; maestamque Euandri primus ad urbem

8. bellipotens,
vox iam ab Eiinio
usurpaia ap. Cic. Div. 2, 56, 116, repelila a Siatio Theli. 2, 716, quo loco si-

est tropaei descriptio.

uiilis

tela trtinca, praefracia: iia

Iropaeis poni coiisueruiit." S.

10.

perfossum,

iion

iii

Aeneae

eiiiiii

cerla-

inine,

sed in reliquo proelio tela exce-

perai.

Cf.

305.

9,

cf.

aereum,

690

10,

ensis

clipevnique

eburnus

ex

aere,

3, 618.

cf.

enscm susp.

11.

sq.

14. MaxiDia res

eb.

cf.

effecia

8,

459.

esl,

pul-

iiaiii

sus est Turnus, occisus Aiezentius, lolus

Laiinorum exerciuis fugalus.
Inde ex-

quod supersit tiuiorem oinnein

liorlatur, ut

abiicianl;

niliil

eniin

resiare

persequaniur hostem eiusque

quain ut
urbeni ca,

Haec

15.

i.

videlis.

reliquo

et

e.

quae nunc

i.

esl absoluia elocuiio." S.

Hic

de
Cf.

esl,

parute animis, i. e. iam praeparale vos aniiuis ad arma sumenda.

spe praesumile : Bene ait praesumite
quasi rem iam sui iuris, et ei deberi
18.

videatur

cerla

vicloria."

est: Paraii ei intenti siiis

ubi

(Liv.

figebanlur.

20. annuerini superi : Bene in adse iiiauspicaio vel sine

niliil

bortatiune

deoruui volunlale faclurum proiniltil."

S.

Atque iia omnino Romani duces luililibus

non ex sua sed ex deorum voiuniaie,
quam auguriis cognovissent, omnia se
agere persuadebanl; et si quando vicli
noii

eraiit,

iniprudeniiae

lemeritalis

aut

accusabantur asenaiu, sed in auguriis

eos aliquid neglexisse convincebaiilur.

Aeneas

igitur

more Romano

liic

agit,

signum

dahilur,

aiii

S.

Summum

ad bellum, ne,

non

salis

Ivr2P}'bc

segnisve

el

e.

quein inonslro, Mezentius,

uieis inanibus facius; antea vir lerribilis,
uunc roodo arina iii trunco suspensa.
Siniile V. 173.
16.

(Liv. 3,
50) aut
22, 3) iubere propria
est locuiio, qiium dux exercilum proficisci
iubei, quia sigiia Romana in casiris liunii
vellere

19. Sigiia

21. segnisijtte

inonslro

,,(^uo(l superest,

180.

2,

omnia, aul inelu

.sint

ul

ubique.

piant.

quae

25

reiineamiiii.

convellere

9.
iii

strucla et expediia

20

in-

Recle que.
tardaiisque

morae.
23.

Similia

Non

Ml.

naui seiiieniia nielu segnis

aninius miliium caussa est
cf.

2,

37.

alius est houos,

praeslare possimus
cf. 4, 387.

cf.

quem mortuis

6, 366.

sitb

24. ait post V. 13. additum praeter

cgregias
necessiialem cf. 5, 55.
animas elc: Eleganter el hoc ad exhorlalionem audienlium sumpium esl; naiii
laus
defunciorum vivenlium exhoriaiio
est, el bene patriam ait, tamquain fidu-

ciam gerii, quasi

Ite, agite egr.

viceril." S.

Pl.

coni.

AENEIDOS

LIH. XI.

533

Mittatur Pallas, quem noii virtutis egentem

atra dies et funere mersit acerbo.
Sic ait inlacrimans, recipitque ad limina gressum,
Corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes
Servabat senior, qui Parrhasio Euandro
Armiger ante fuit, sed non felicibus aeque
Tum comes auspiciis caro datus ibat alumno.
Circum omnes famulumque raanus Troianaque turba
Et maestum Iliades crinem de more solutae.
Ut vero Aeneas foribus sese intulit altis,
Abstulit

30

35

Ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt

Pectoribus maestoque immugit regia luctu.
Ipse, caput nivei fultum Pallantis et ora
,

40

Ut

vidit levique patens in pectore volnus

Cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis:
Tene, inquit, miserande puer, quum laeta veniret,
Invidit Fortuna mihi, ne regna videres
Nostra, neque ad sedes victor veherere paternas?

27.

quem non

v.

e<rentem

I.

10, 907.

,,Eiinii

forli-

e.

verRgeo c. geii. v. 334. 8,

sus esi." S.
88. et apud Ciceroiieni, saepe apud SalCf. Gr. %. 271.
luslium ei Liviiiin.

egregiuin

ludiiie

cf.

28. fiincrc mersit acerbo 6, 429.

58.

29

Pallantem

Aeneas luget

et

laudat.
29. Nola /inii/ir/, 36. fores altae, v. 38
In nova urtie iaiii regia Aeneae
regia.

qua Pallanlis corpus

exponilur, ex qua auferlur inagno coiuilaiu;
ipse Aeneas e caslris prosequilur
finKinir exslriicia, in

99.

cf.

Corpus

posiiuin erai

aulein nioriui iii alrio

ore ad liinen verso qiiasi

3L
De

positnm corpus cf. 2, 644.

Parrbasio i. e. Arcadico cf.

hiaiu

cf.

8,

344.

'Elh'jViov
TtTOltfie.

Troiani
ei
fainuli
suiil
34. Circum
eliam, qui forlem iuvenem lugenl, elTroianae mulieres, qiiae ex antiquorura poin funere indulgebant lameniis ei ululatibus, qui iia necessarii
habebanlur, ul mercede conducerentur
mulieres, quae ulularenl, quae dicebantur

pulorum more

pracjicae.
Cf. 3, 63. ,,Uiades pula, quae masuos secuiae eranl, earunique filiae;
sic haec conciliabis cuni 9,207 el 5,711
sq. et 750." JVg.
3.5.

riios

signuni

erat

ma-

Nalurale esl, ut
iniermissa lamenia repeiantur, quuin aliquis noliis adveneril." S.

6.

Tales arinipropugnant cf. Liv. 22, 6.

geri inemoranlur Achales Aeiioae 1, 18^.
Auiomedon Neoplolemi 2, 477.
10, 332.
Buies Anchisae 9, 648. Acoeles Evandri.
Is mos fuil et apud anliquos illos Heaevi,
apud equiies niedii
braeos ei
re ipsa finnalus, sed eliam apud Romanos eundem fuisse iain documenlo est
locus Livii supra allalus, ubi armiger
Flaminii consulis corpus defendii. Eorum
Jtulein magniis eral apud suos honor.

alumno

hqktIgtov nKTQog
(6
3
TQcccpHg 'Axdltcog nat Neo-

PhiL

gnae

32. Nobiles bellalores suos liabeiil armigeros, qui el arina feruni, si iis usus
non esl cf. 1, 188, el ii> ipso proelio
tela suggerunt cf. 10, 333, aui pro ipso

33. ca

Cf. 6, 59rj.

pareniis esi a[ere filium.

Soph.

37. Peciora tundere

Irisiiliae cf. 86.

exiluri.

30.

Nam

sc.

Evandri

i.

e. filio.

immugit regia, cf. 2, 488. Pl.

mi^loque, ne mae<to iteraretur.

38.
coni.

\i'vi i. e.
et
39. Aniews adieciivum
,,nondum seloso" S. et mortui pulchriluPL
dinem signani ei annos pueriles.
..ui
Pallas in corde fuerit
coni. \aevo
.

vulneralus."
41. Ittc.rimis oborlis cf. 4, 30.
inquit cf. 5, 551.

tur

fa-

quae alfert
42. Laeta venit fortnna
Foriuiiam (sive deos) suniunl
vicloriam.
aniiqiii invidere honrmibus, cf. historiam
,

siimma auiem
rerum fuiuranim fidiicia.

Polycraiis;

44. neqite pro nevc

cf.

est

Aeneae

12, 801.

V.

534

YIRGILII

MAROMS
45

Non haec Euaiulro de te proraissa parenti

Discedens dederam, quum me complexus euntem
^Mitteret in magnum imperium, metuensque moneret
Acres esse viros, cum dura proelia gente.
Et nunc ille quidem spe multum captus inani
Fors et vota facit cumulatque altaria donis;
Nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus uUis
Debentem vano maesti comitamur lionore.
Infelix

nati funus

50

crudele videbis

Hi nostri reditus exspectatique triumphiV

Haec mea magna fides? At non, Euandre, pudendis
Volneribus pulsum adspicies; nec sospite dirum
Optabis nato funus pater. Hei mihi, quantum
Praesidium Ausonia, et quantum tu perdis, lule!
Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus
Imperat, et toto lectos ex agmine raittit
Mille viros, qui supreraum comitentur honorem,

60

Intersintque patris lacrimis, solatia luctus

Exigua ingentis misero sed debita patri.
Haud segnes alii crates et molle feretrum
Arbuteis texunt virgis et vimine querno,
Exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.

65

Hic iuvenem agresti sublimem stramine ponunt:

Piomisfa

45.

dedil

suani inierposueral,

El fideni

rediiiiruni.

dubio Aeneas,

siiie

paria incoliiiiieni esse

Pallati(eiu vicioria

viiam quaniiini possel servaluriira.

47. mitteret in maonutn imperiiim, ul
ina^num rejrnum conderem.
49. ,.Rt iiunc
farit. Horrida oralio.
Niinquain haec esse inanum Virgiiianam
credidi
sed
E. n. i. q. spe mulcet
peclus inani; F. etc." P/.
psl nonnunquam
.50. Fors adverljiiim
se

eiiis

ap.

JSic

1.

et

et iungilur,

iii

li.

aliquol
et

pro

eiiam

poeias.

>Iale

libris

5.

2:^2.

(i,

'.oia facit
e.l

oras donis

12. 183.

precaiionem

ipse

occidissel,

qua funus

e(

praeier alia

pro redilu filii iain occisi.

cumulare
I. 28, 31.

Hor. C.

8, 284.

Tib. 2.

:').

G.

iam

.^9

moriem dolere
viiam

sibi

filii,

paraveril;

quam ignaviam,
iia

qiia

ud ad dirain

il-

senleniiam
Id

u(

ignoniiP//,

esi diruni

de v oce diriis 12,845.

Cf.

amiciim

auciorem

ei

et

loia

99.

Pallantis

Evandrum

geren-

rebiis

in

deirimenium

Italia

.59.

Acneas

funiis

ad

dimiftit.

haec ubi deflevit:

,,Hoc est, post-

quam haec cum lacrimis dixit; flere enim

De voce dc
est cum voce lacrimare" S.
cf.

4, 52.
2. solatia

cf.

63. exio^ua.
tri

Quivis bomo morle solvil oninia, quae dehet

superis; ab eo (empore in inferorum est
Polest eiiam lioc diclum repoieslale.
quae ipse pro redilu suo
ferri ad vola,
fecit el quae solvere iam non debel.
52. vano honore cf. 6, 886.
56. Hoc esl solaiium, qiiod forliler pugnando occubuii; iiaqiie praesiat pairi

viderel

capil.

Cf. 6,

caelestibus ilcbcntem:

lamen

descenderel,

57. Hiiius morle non .solum paier, sed

ego et lulus, qui paene eiusdem aela-

dis baberet,

229.
51. nil

filii

inlelligatnr naii.

funus opiare.

lis

paier

ne

Praefero

niain.

2.

ctiam accipienduin

Sic for<i

'V.')' .

139 in Servianis fors

sii forset pro forsltan. In
Sed
legtlur eiiam forsit.

lam

7H.

quod honor

orbato pa-

ille

prodesse nequil.
66.

Hi

e.vstructosf/ue toros:

gis arbuteis et

vimine querno.

frondis

i.

..Veluii

cameram

e.

oblenlis frondibus
Ccf.

2,

fiunt vir-

cf.

obtentu
1, 677.

487) quandam

capulo fferetro) ramorum extensione fecerunl."

67.

S.

imponunt stramini

virenti.

quod praebet ager.

af^resti
cf. Sil.

i.

e.

10. .i6l

sublimem eduxere pyram mollesquc

vi-

renti stramine composuerc toros.

AENEIDOS
Qualem virgineo demessum

535

LIB. XI.

florem

pollice

Seu mollis violae, seu languentis hyacinthi,

Cui neque fulgor adhuc, nec dum sua forma recessit;
Non iam mater alit tellus viresque ministrat.
Tiinc geminas vestes auroque ostroque rigentes
Extulit Aeneas, quas illi laeta laborum
Ipsa suis quoudam manibus Sidonia Dido

70

75

Fecerat et tenui telas discreverat auro.

Harum unam

supremum maestus honorem

iuveni

comas obnubit amictu;

Multaque praeterea Laurentis praemia pugnae
Aggerat, et longo praedam iubet ordine duci.
Addit equos et tela, quibus spoliaverat hostem.
Vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris
Inferias, caeso sparsurus sanguine flammas;
Indutosque iubet truncos hostilibus armis
Ipsos ferre duces, inimicaque nomina figi.
Induit, arsurasque

69.
70.

Languens beiie de pendiilo flore.

sna forma propria pnlchriludo."

S.

Locus corruptus. VuJgata sigiiificant Qui

non aniplius habent fulgorem, nonduin
tamen suam formani amisil CHaec vera).
Si flos suam formam servavit, non amisit
Non dubito quin
fulgorem CHaec falsa)
Vgl. scripserit: Cui neqne fvlf^or adhnc,
neque adhuc sua formu recessit."'' Pl.

prodidere Antiocho, pacis mercedem;

prodilio Euinenis est
iion Eumenes, sed
slrucluram Tacilus.
223. 9,
111- *>

eam

Ainal

merces.

1\.

Linquitur,

ut

maternum

nierito

nomen adepta Terra sit

niam sunt cuncta creuta

lerra quoLucr. 5, 793.

nondum marcidus

neque

flos

tamen

pristino florel vigore et colore.

est

Sic

corpus iuvenis morlui servans suura decus

coinparaiur cum flore marcescenle.
Similis comparalio 9, 435.

recle

72.

iieminas videtur ex

ctnm esse
rigentes

cf

3,

cf.

7.T.

cf.

auroque ostroque

laborum, Laetala

73. laeta

boribus;

63.

ritu sacro di-

648.

1,

Gr.

S-

<56.i,

qnas fecerat

et

in

esl

la-

7.

capul eius velavit." S.

77. Que ila diversas

res

iungere

et

posilioni inservit totius enuntiaii

Cf.

Eur.

MBVfXBcp
lena

Or.

Graeci

1103

et

artert

Lalini

'Elivrjv

IvTCTjv Jiiy.qciv.

Sall. bral.

cf.

Gr.

dixerunt.

nTchmfisv

Neque enim He-

sed caedes Helenae.

Lep. 8. ep. Mithr. 8 Eumencm

dolorem,

que^''

Pl.

78. Laurentis
lit

praemia pvgnae: Mil-

quae

praemia,

I>aurenli.s

praeda

de

Nam praeda
pugnae suslulerat.
quae eripilur; praemiiim., quod

est,

ofler-

tur." S.

vel

80. spoliaverat

neas;

Pallas

vel

posituin esl" S.

nam ambigue

AeRes

docel, ea spolia signari, quae PaUas relulit.

V. 86 delelurus fuisse videtur

poela,

nt cuius vice

fecerit"

W6, qui uncis

v.

78

sq. et

83

sq.

inclusil.

81. Vin.xerat post terga manus eoriim,

Sic infra 172.
etc. cf. 4, 597.

82. inferias

fruinc

i.

e.

cf.

10, 519.

caesorum

s.

cf.

cacso san10, 520.

conspersurus cf. 4, 635.

flammas MPbc et ap. Macr. rec. Hb. Ld.

sparsurns,

opponere vidimus 1, 70 (. Hoc loco notandum, quod eliam slructura mulalur.

unam induit svprcmum honorem quem
praeslat Aeneas.
Accusalivus aulem apSic

exclamaliones polius sunl et nominaposlivi, de qnibus cf. 7,73; quamquam

sed huc pertinent v. 68.
sunt huc irahi;
Pro ar9,53. 10,311.
8, 487.
alteriusiudico
reponendum
surasque
46.5

(clus discreverat.

slructura cf. 12, 944. de re 3, 483.

76. ,,/iri/m rinam iuveni induil, allera

313.

1,

loci

quos

De

Apud Virgilium

Itaque

80

flammam Ry

rec.

IVg.

83. Fercula dicit poela;

suspensa ferebanl arma
proeVio redeunles:

ita

nam

in stipile

caesorum

ex

Romulus saepe de-

Inscribepingitur spolia Acronis ferens.

hatur nomen eius, cui detracla eraivt.

lam quum qui delraxit morluus sit, alii

Idem mos etiam
in eius honorem ferunt.
in Iriumphis est servalus.

84. Hic

mallem

figii''^

Pl-

530

VIRGILII

P.

MAROMS

Ducitur iufelix aevo confectus Acoetes,

Pectora nunc foedans pugnis nunc unguibus ora,
Sternitur, et toto proiectus corpore terrae.
Ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.
Post l)ellator cquus positis insignibus Aethon
It lacrimans, guttisque humectat grandibus ora.

Hastam

85

90

galeamque ferunt; nam cetera Turnus

Victor habet. Tum maesta phalanx Teucrique sequuntur
Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis.
Postquam omnis longe comitum processerat ordo,
Substitit Aeneas gemituque haec addidit alto:
Nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli
alii

Duiitiir qiiasi qui consternalus

dolore ire non poterat." S.

85.
iiiinio

86. Sic

in

luctu

aliquis

399 cruentat pectora;

87. nternitnr

Ad

M.

et

ap.

Slat.

Aen.

ita

4,

9,

673.

proiectux

,,Expedita est omnis

supple

est.

tas. si

pro et scribas i/f." P/.

difflcul-

,,Deleri

volebat editor Parniensis: lacunani statui"

/?6., Ld. expl. et sternitur proiectns et
proiectn<> ex prolepsi explicat cf. 4, 22;

quae

Sternitur autem,
concussus diictoribus
Quod fieri pose eripiat et prosteriiat.
tuisse negat LH.
terrae cf. 5, 451.
ratio probabilis.

quum nimio

dolore

88. Currus lioc loco memoratu.s non est

nisi Pallantis, nam spolia liostium supra

memorata

Sed Pallas

sunt.

currii

usiis

non

est,

Lrl.

versiim post v. 80 inferre paeiie co-

ipse

Ac

iiaiur.

saue

equites sunl.

eius socii

et

li.

ineptus.

esl

1.

89. pnsitis insis^nibw^ ,,sine phaleris"S.

90. Equos Achillis lacrimare dicit Ho-

merus

17,

II.

426

et

sq.

de

Caesaris caede equos flevisse

imminente
iiarrat Siiet.

Cae.s. 81.

Maesta phalanx

92.

Tuscis
254.

93. iluces

lum videtur
gis;

Tib.

mille

nain

cum

quunlur

omuia

v.

61;

auxilia,

quisiverat, post

cf.

2,

'riirrhenir/iie iun-

tantiim

rhenis et Arcadibus

phalanx

omnes MPyc. Ma-

et S.

si

id,

constat e Teucris,

Arcadibus.

et

TyrPallantem se-

e Troianis,

lecti

neque providi erat ducis,

quae summo labore con-

primam

victoriamdiinillere;

Tyrrheni umnes^ non Arcades

omnes comiieiilur, caussa ulla est; et
Tarcho princeps remanet v. 184; neque
V. 171 Evander omiies Tyrrhenos adesse
dicit, quae iioimulloriim esl seiilenlia, siquidein Aeneas qui v. 170 memoratur,
non adest. Exsiai et alia ratio haec:
Omnes habelur ex sequenli versu illatiiin.

neque

ciir

Allamen

quum

pliirimi

et

optiini

>Iss.

habeant,

cum

95

retinendum ac iungendum est

quos omnes CCD) ducis

/ircaiies,

V.

funus secutos esse probabile est; trecenti

Troiani
trecenli
Etrusci.
Deiiide
'1'iirrhcniriue duces ex v. 172 illatum videbitur ab eo, qui omnes Tyrrhenos ad
dimissos esse noluit.
fuiius ab Aenea
Sed neque hoc probi ducis est duces dimitlere neque magis quam dimittere miliMelius igitur ff^^g. Lri. omnes Trotes.
ianos el omnes Tyrrhenos secutos esse

suinunt et ante castra cuui Aenea substitisse, processisse illos mille lectos iuvenes.
Ac hoc monendum versus eo ducere ralionem, ut ornnes ad Tyrrheni et Teucri
trahamus. Iiaque Krammalica iubet omnes
iiingere cum superioribus, quare restat, iit
IVgri sentenliam sequamur.
versis
armif) ,,Iiigentium niore mucronem hastae,
non cuspidem conlra lerram lenentes.
Et
scula invertebant propter numina illic de-

ne eorum simulacra cadaveris polConfer pompam

luerenlur aspectu." S.
illam, qua Germanici ducli sunt cineres
Tac. A. 3, 2, in qua etiam versi fasces
memorantur, ut ap. COv.) Consol. ad
Liv. 142.
rec. fV^. Lrl.
prae94. processerat
cesserat rec. Jh. Rb. Quid in Mss. sit,
nec a Rbo salis docenmr.
iiec a fFro
l^rocerlere de pompa sollemni dicitur; ita
Hor. C. 4, 2, 49, ut prorfucere 9, 487.
picla,

Aeneas pompam

fiinebrem prosequilur.

rrcmitnqve haec arlrlirlit alto magno geinilu haec addidil" S. cf. 2, 593,
sc. iis, quae fecerat.
96. Ad
haec verba cf. Sil. 10, 573.
Tihi ^loria leto iam parta insifrni;'
nostros fortuna labores versat arlhuc,
95.

ca^^usrjue iubet nescire fuluros. Aliler S. ,,ad

ceteros sepeliendos, qui eodem proelio ce-

ciderunt",

idem

Lrl.

et

Aldenhoven Pr.

1850.
quod si est, firmatur
Sed praestat
ff^rrri versus 93 explicatio.
\am in verbis inest: Tu es
ralio prior.

Lauenburg

AENEIDOS

LIB. XI.

537

Fata vocant. Salve aeternum mihi maxime Palla

Aeterniimque vale. Nec plura effatus acl altos
Tendebat muros, gressumque in castra ferebat.
lamque oratores aderant ex urbe Latina,
Velati ramis oleae, veniamque rogantes:
Corpora, per campos ferro quae fusa iacebant,
Redderet ac tumulo sineret succedere terrae;
Nullum cum victis certamen et aetbere cassis,

quondam

Parceret hospitibus

Quos bonus Aeneas

100

socerisque vocatis.

105

haud aspernanda precantes,

Prosequitur venia, et verbis haec insuper addit:

Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini,
Implicuit bello, qui nos fugiatis amicosV
Pacem me exanimis et Martis sorte peremptis
Oratis: equidem et vivis concedere vellem.

110

Nec
Nec

veni, nisi fata locum sedemque dedissent;

belluni cum gente gero: rex nostra reliquit
Hospitia et Turni potius se credidit armis.

Aequius huic Turnum fuerat se opponere morti.

Si bellum finire manu, si pellere Teucros
Apparat, his mecum decuit concurrere telis;
Vixet, cui vitam deus aut sua dextra dedisset.

115

Nunc

ite et miseris supponite civibus ignem.

Dixerat Aeneas. Olli obstipuere silentes,
Conversique oculos inter se atque ora tenebant.
Tum senior semperque odiis et crimine Drances

nobis

perfunctus laboribus.

ii

sunt tole-

97. salve: Varro in libris

logistoricis

mortuis salve et vale dici,

quod ab his recedimus, eos nunquam vi-

dicit

ideo

suri." S.

addit

fortuna

Pacem

petunt

Latini

et

accipiimt ad suos sepelicndos.

101. velati ramis oleac

cf.
L 519.

cf.

7,

154.

j-

i
lacebant
indicativus,
^

'

t,^.'

\uUum

nam

narra-

certamen esse cum morquare in eos Ucere placabilem esse legati memorant; revocant
etiam pristinae amicitiae et foederis me104.

timendum,

moriam
lumine

cf.

2,

7,
85.

260

sq.

indigna

jnteUigitur,

Ajniciim se

dicit,

nam amicum

Latinus eum liospitem et socerum fecerat; quod omittit monere, ne cavillari videatur.
se Latino oblulerat;

}^^

veni,

cc

dedissent

nisi

cf.

2,

^^-

veniam
lU-f.

Quam

quae vos implicuil, ex eo

quod nos fugiatis, qui amici

sit,

sumus.

100. 0<iod
petunt
Latini morluorura
sepulturam, ipsi se victos esse profitentur.
oratores cf. 7 153.

^rto

prosequitur.

109. qui nos fus:iatis:

IGO 13S.

tuis

beneficium debetur universis.

accumulat verbis beneficiuni, dicens, pacem se etiani vivis veUe
Haec est venia, qua eos
praestare." S.

turae enim

Insvper

randi.

120

Sic

cassum

iOG. quosprecantcsprosequilvrvenia:
condonat iis quod petunt, haud aspervanda, iusla, non contemnenda; sepul-

115. huic morti: morti per

me

oblalae;

..ii fua.
Aeneas Turnum ex proeUo
pulat, quum nusquam inventus esset.
gisse
&

nam

ipse

'

'

quasi aliena
l^^- ""'seris civihvs:
culpa pereuntibus" S. et quorum miseret
hostem.
Silentium est stu120. ohst. silcntes.
Poris signum.

^21.
'^'-

Conversi ocvhs

imperfecto

cf.

tenebant
,

122. criminc, criminatione,

cf.

o.
cf.

8,

98.

5,

o
JOO
r

V.

VIRGILII

MAROMS

iuveni Turno sic ore vicissim

fama ingens, ingentior armis,
Vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequemV
lustitiaene prius mirer belline laborura?
Nos vero haec patriam grati referemus ad urbem;
Kt te, si qua viam dederit fortuna, Latino
lungemus regi: quaerat sibi foedera Turnus.
Quin et fatales murorum attollere moles,
Infeiisus

Orsa

refert:

125

130

Saxaque subvectare humeris Troiana iuvabit.

Dixerat haec. unoque omnes eadem ore fremebant.
Bis seuos pepigere dies, et pace sequestra
Per silvas Teucri mixtique impune Latini
Erravere iugis. Ferro sonat alta bipenni
Fraxinus; evertunt actas ad sidera pinus;
Robora nec cuneis et olentem scindere cedrum,
Nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.
Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus,

135

Euandrum Euandrique domos et moenia replet,

Quae modo victorem Latio Pallanta ferebat.

140

orsa

123. ore
5. cf.

7,

124.

refert:

,,coepta

verba"

famam

qui

fortitudinis tiiae vin-

cis foriitudine.

125. Cf.

I, 287.

iustitiaMR iustitiae P^bc.

I2fi.

mi-

raric. gen. &KVfi(i^fiv tLvog, ut Hor. C. 3,

ab<ttiiielo irarum. 3, 30, 11 regnare popnlnriim. 2. 11, 5 ne trepicles

27, 69

38 laborum decipi. .Sat. 2,

ciceris.
Haec verba ita
constructa seniel lanlum videntur legi et
a poetis ad Graecam flexa .sunt similitudinem, quod eo fldeiitiores novabant, quum
Latinorum non diversae certe significaiionis verba hunc casum regerent. Cf. Gr.
S- 256.
128. f iam dedit forluna cf. 10, 864.
aevi.

2,

13,

6, 84 invidit

129. Quaerat sihi alios socios.

Immo

esl

caussa.

sunt,

130

et

quum

ipsi

ob

quem

loi

ipse aufugeret.

homines caesi
P/.

delet v.

eliani

,.Apud maiores
adeo ut in-

16.

erat cura

fidei,

Romanos

induurbe celeingressi hostium duces curuli

contenderent et victores coroS. Cf. Luc. 4, 196 Pa.r erat.,
miles permixtus utrisque er-

ter

Porsennani

ciis

quum

brarentur,
certamine
narenlur."
et castris
rabat.

et

ludi Circenses

faclis

in

135. Cf. similem locum Stalii Theb. 6,

88 sq. ut Virgilii virlules el posleriorum
ferro sopoetarum morem intenigas.
nat alta MR al. rec. Jib qui ,,acla ali-

quot

Pierii

icta antiqu^ssimus

Pierii",

ex correctura minime necessaria;

nam ferro sonat recte dicitur; cf. 5, 866
snle saxa sonabant. <)v. Her.
assiduo
10, 15 adduciis sonuerunt peetora palmis.
orliim

PRybc

Prisc.

6,

16,

83

Hb. pinos M. uhique apud Virgilium

Neque lamen
praeter 9, 116 rec. H^glali in re singuHs in locis salis certum
rec.

est iudicium.

137. olentem

odorem

cedrum

igilur in rogis

cf. 7. 13. Propter

adhibebalur.

138. frementibus: ,.sub pondere sonanS.

Cf. 6, 413.

libu.s."

31.

138. eadem fremebant, fremilu iudicabant cf. V. 453.

134. impune: sine damno et periculo.
Fidem autem deam colebant Romani et
sacris

Num.

Plul.

136. pinus

nos auxilium praesiare

debemus Troianis in urbe condenda. Quod
aequum censet ipsos Lalinos suis humeris
afferre lapides ad urbem Troianis condendam, et Aeneae hostis virlutem exaggerat
Turnique auget invidiam. qui solus belli
130.

75.

2,

enim magna

4.3.i.

1, 292, el maxinie re, quod

Graeci firmant scriptores cf. Dion.
cf.

139

ISl.

Evandri
dolor

140.

re/j/et

MlPR

plet .M2 quod

re

An.

4.

Gr. S-

4.T

et

de

amis.o

filio

com-

oratio.
cf.

4.189.

longum offendebat;

cf.

AENEIDOS

539

LIB. XI.

Arcades acl portas ruere, et de more vetusto

Funereas rapuere faces; lucet via longo
Ordine flammarum et late discriminat agros.
Contra turba Phrygum veniens plangentia iungunt
Agmina. Quae postquam matres succedere tectis
Viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem.
At non Euandrum potis et vis ulla tenere;
Sed venit in medios. Feretro Pallanta reposto
Procubuit super, atque haeret lacrimansque gemensque,
Et via vix tandem vocis laxata dolore est
Non haec, o Palla, dederas promissa parenti.

145

150

Cautius ut saevo velles te credere Marti!

142. ruere: El verl)um ipsum

forma

tivi

sigiiat

et iiiflni-

feslinationem.

An-

lante

MlPRybc

natum

S.

et

cum

357.

niagistratibus

sianlivo ul v. 509.

putabantur

aut

sacerdotibus,

Quare

(jui

eo

etiam

erant,

qui fiiniis a funalibuft candelis,

praelucenlibus mortui efTerebantur

quibus
dedu-

violari.

Postea (luum luce efferebant, tapraeferebant.

Obviam autem procedunt facibus, ut cum Troianis
in urbem redeant.
Ad rem h. 1. narratam cf. (juae in Servianis
Varro et
Verrius Flaccus dicunt; Si filius familias
extra urbem decessit, Uberti amicique
obviam procedunt, et sub noctem in urbem infertur in cereis facibus praelucentibus, ad cuius exse^juias nemo rogabatur."
ruere et rapiiere
Quod ad 8, l<J.i
notatum est, patet latius, et polest allerum
enunliaium addi alio lempore. Sic hoc
loco et rapuere est secundarium et tempore prius cjuam ruere. Iiaque sic explicerent.

men

faces

Ruunt

cabis:

iunrrunt

145.
rec.

raptis facibus.

sive se

Mb

rec. Lrf. iuns^it

PRyc

Turba Phrygum adiungit

ad agmina cf. 2, 267. Tiirba

Ifg.

Jib-

et

1.

et

cuni acc.

Super longe postposilum sub-

151. vocis RPy rec. Jh. ,.10CES

correclum in I" Cquod leslalur
sed
/r^. et /?6.3,,S.autem transfixa", (quod lesiatur ff^g.^ et voci rec. ff^g. Bb, el est
in P, ul ff^g- auclor esl, in quo vocis

Ml

esse dicit Rb. Ulrumque slare potest. Prae

dolore, qui diu vocem suppressit, vix eius
Hs. coni. vocis l.
vel ei via laxatur.
dolori, Pl: Et sva vix tandcm vox est
l.

dolori.

152. Speravil PaUas, se magnis rebus

idque patri trisli et
redilurum,

gestis

omnia limenti affirmaveral.

Rb. posl pa-

posuil, ul setiuens versus a

dederas promissa pendeat, sc. Pallas in
beUum iturus patri forti proniillit se evi-

renti

comma

taturum

Er wolle ein

omne periculum!

,.Alii non parenti sed

Driicker werden.
petenti legunt" S. in aliqt ,.sine uUa du-

reslituendum est petenti"-

Mv.

sihi

bitatione

Adv. Cr. 2, p. 30. Petenli ab iis propositum esl, qui ut velles cum prioribus non

sed quod post Phryorum leveniens.

Tamen quod
turba adiun^itur ad ao;miiia plura, ipsa
djssipatur in paries plures., ui pluralis
verbi defendatur cf. Gr. . 242 An. Res

Rb.

abl. h.

col-

lectivum addito genitivo phirali Phry^um

facile assumit pluralem (cf. 1, 212). quod
affirmat Lf/, neque in eo haesisse videntur
giiur

et

Super

recte iuiigi docet Gr. S-

temporibus Romani noctu

facibus seperiebant,
ne funus occurreret
auteni

tiijuis

ex proximo reposto

videtur esse.

f(''f^,

singularis

tamen hoc loco admodum lubrica. Nam

iMTi^unf oriri potuit ex proximo agmina;

Necjue alii lepularent.

aliud arbilror significare, quam alii
Pl. dal precanti, quod ad
volunt legi.
parenti propius accedal. Sed ut diximus,
petenti a Virgilio scrisi precanti aul
satis cohaerere

gunt

nemo in parenti mutasset.

fuisset,
Xoli aulem iungere dederas promissa ut,
ut in
elsi ap. Nep. Dal. 10 promittere
Mss. aliquot legitur et scripsil Servius ad
plum

sed quum in P. mulla insint mutata,

ivngit videtur iHatum esse. ne quis iungunt ad agmina pularet perlinere.

iion magis
9, 282, qui lamen illud vt
c.um promitto quam cum addila voce tantum iunxisse videlur.

146. sncccdere tectis. iirbem intrare.

147. incendunt clamoribus urbem cf.
5, 455.

153. Ut oplaniis
Terentianum illud tit
dich die Pesl. Eun.

149.

Pallanta 3l2

rec.

Jrg. Rb. Pal-

6,

6.

Phorm.

4,

4,

est,

8,
6.

10, 631 et
perdant. dass

sic

te dii
3,

10. Heaul. 4,

540

P. VIRr.ILII

MARONIS

Haud ignarus eram, quantum nova gloria in armis

Et praedulce decus primo certamine posset.
Primitiae iuvenis miserae

155

bellique propinqui

Dura rudimenta et nulli exaudita deorum

Vota precesque meae! tuque, o sanctissima coniunx,
Felix morte tua, neque in hunc servata dolorem.
Contra ego viveudo vici mea fata, superstes
Restarem ut genitor. Troum socia arma secutum
Obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem,
Atque haec porapa domum me, non Pallanta, referret!
Nec vos arguerim, Teucri, nec foedera, nec quas
lunximus hospitio dextras; sors ista senectae
Debita erat nostrae. Quod si immatura manebat
Mors gnatum, caesis Volscorum millibus ante

Ducentem

Latium Teucros

in

Quin ego non

Quam

160

165

cecidisse iuvabit.

alio digner te funere,

Palla,

Phryges, et quam
Tyrrhenique duces Tyrrhenum exercitus omnis.
Magna tropaea ferunt, quos dat tua dextera leto.
pius Aeneas,

quam magni

et

156. Prima riidimenta beni propinqui,

quod ininus tinielur quam longinquum,
dura sunt, quort mortes diilicit pretio.
156. sanclissima quod iani dea

est,

ut

80 sancte pater Anchises dicitur ab

Aenea.
160. vivendo vici mea fata: cf. T>ucr.
vivcnrlo vitalia vinrere saecla.
I, 203
Plaut. Epid. 2, 1, 8 aliquem vivendo
Pl. coni.
C. e. v. vidi m. f.
vincere.
vidi ipse meam mortem, nieum funus.
Vivus videns sepelior." Post coni. ge5,

nitor , natum s. n. s. etc. i. e. natum

pro Troum. Pata aiitem .sua vincit, quod
fatorum ordo postulat, ut pater moriatur
ante filium, ac sic mater mortua est sancta
qiium ipse quasi peccati sui nunc
illa,
det poenas.
162. obruereut; quasi res agatur loquitur.

cf.

153.

V.

inngere dextras hospitio cf. 3, 83.

167. Volscos memorat acerrimos hosles
nominis Romani.
16.5.

168. iuvaret

Pybc

rec.

Rb.

!V1.

I->d.

CR}

rec.

iuvabit

Jf^f^.

modo, quiim

occuuiaccidisset parla victoria

.Si

bere falale erat,

Aenea in regiuim

et

conslituto

ei

id

esset

vero is, quem voluit

adiuvare, adhuc versatur in belli periSi iuvabit legis, iam haec facta
culis.
esse dicit Evander iisque mortem solatur.
Neque liuic loco ineptum hoc est neque
falsum omnino, quum multos iam Pallas

Nunc

.solatium.

Aeneae victoria iam

Aeneas rem maximam

occiderit, et
et

ipse

esse dicat v.

14.;

et

certa

sit,

eflTectam

hoc explicare vide-

170

turServius, qui: TiUcrum quodammodo

putat, impendisse pro amicorum felicitale
filium,

qui morti fuerat acerbo funere fa-

taliter debitus."

ita in Tyrrhenis
iii Troianis,
duces et exercitum laudat.
Arcades,
siiam gentem, memorare omisil Evander.
Ita aulem iunge verba Aeneas et Phryges ct Tyrrheni, quos et per duces el

171. Ut

et

niilites

significavit.

De

particiila

verbis Ttjrrhenique Tyrrhenum

313. Rb. delet et quam magni

que
cf.

in

10,

omnis.

178. fernnt 31. ferant Rbc.

Versuin
multi eiecerunt, in Mss. lamen est ut
videtur omnibus;
etsi ad marginem ed.
Venet. 1544 adscriptum est:
A^ersum
hunc non habet codex velustus." Caussa
aulem eral eiiciendi, quod nimis obscura
esse verba videbantur, ut apla senlentia
non posset extricari. .Se non posse honestius, quam feclssent Tyrrheni et Troiani, inslruere Pallanii funus Evander
fassus est.
Sequilur
hic versus,
qui

caussam reddit sentenliae.

Caussalem
autem particulam saepe videmus omissam
esse in quavis lingua.
Honos igitur
summus habelur Pallanti, quod spolia feruntur eorum, quos ille occiderat, quod
certissimum eius forlitudinis docuferunt: Non dicitur qui
ferant, neque opus est.
Res sunima est,
Et feriint aliqiii
quod tropaea feruntur.
ex Tyrrhenis et Troianis. Noli aulem
iungere exercitus ferunt; tot enim spolia
de caesis hostihu.s ne fortissimus quidem
referre poluii paucis horis, ul inilia hoerat

mentum.

AENEIDOS

LIB. XI.

541

Tu qiioque nunc stares immanis truncus in armis,

Esset par aetas et idem si robur ab annis,
Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis?
Yadite, et haec memores regi mandata referte:
Quod vitam moror invisam Pallante perempto,
Dextera caussa tua est, Turnum gnatoque patrique
Quam debere vides, Meritis vacat hic tibi sohis
Fortunaeque locus. Xon vitae gaudia quaero.
Nec fas sed gnato Manes perferre sub imos.
Aurora interea miseris mortalibus almam
Extulerat lucem referens opera atque labores:
lam pater Aeneas, iam curvo in Htore Tarchon
Constituere pyras. Huc corpora quisque suorum
More tulere patrum; subiectisque ignibus atris
Conditur in tenebras altum caKgine caehim.

175

180

ininiim

opiis

qui

essent,

tropaea Ceoriim) quos

cf.

portarent.
v.

81.

dat

praesens cf. 4, 228.

Itaque et grammatica et sententia versus firmatur. lam
vero eo versu opus est, ut stent sequentes.
Nam quum ea spolia menioret, in mentem
sibi revocat Turnum, quem spoliare Pallas
non potuit. Deinile quum Turnum vivere
meminisset, se ipsum repreliendit, quod
retineret Troianos a bello persequendo et
Turno. Itaque ordo senteniiarum recle procedit. Et recle P/.

quum

eiiceretv. 172,

erat eo contentus, sed siiuul

17375

non

abesse

enim uno tantum versu

Nos vidimus salvis
omnibus salvam esse senten-

voluit; perspexerat

eieclo turbari omnia.

versibus
tiam.

18i

Postea quum
cognatos significabant.
ad magistratus ea
cura translata est; remansit lamen ex
antiquo more apud Romanos, quod magistratus facinus non persequebantur nisi
se

civiiaies ordinarenlur,

accusante aliquo, qui solebat esse proxime

cognaius eius cui iniuria illata erat.

Quaero

181.

duplici structura

Aec fas

patri

cf.

post

3,

180.

filii

mortem.

Per3Ianes sub imos cf. 4, 387.

fcrre et alia verbi ferre composiia sequente acc. et inf. significare nuntium
ferre, nuntiare, certum est. cf. 2, 75; sed
addi debet quid nuntietur; h. I. unum potsc.
Tumi
est
obiectum esse gaudia
occisi. Horridam esse orationem non neimos
gamus, alii eiecerunt a non vitae

quae
non lua te virtus
superior erat in PaUante, sed vires servarunt, quas dat series annorum.
175. demoror armis i. e. ab armis.
Sic Stat. Tlieb. 4, 774 sed quid ego haeci
fessosque oplatis demoror undis?
179. ,,Niliil est aliud, quod possit vel

(sic

Pl.~).

Sed

quum

vel fortuna praestare

nam
virlus tua
nisi nt ochis rebus victoria coniingit
ciso Turno et vindices filium et patrem

gilium in diei descriptione sermonem aliquem ponere aplum praeseniibus rebus."

S.
Locos, quibus tempus matulinum Vgl.
describit, non sine fruclu comparabis, ut
inlelligas quantus sit variandi artifex et
Sunt
quam vere iudicaverit Asinius.
autem hi: 3, o21. 588. 4, 7. 118. 129.
7,
584.
5. 42. 65. 105. 739.
6, 535.
10,256.
25. 148. 8, 170. 454. 9,458.
miseri
12, 77. 113.
11, 1. 210.

173. Turne,

Sed nato etc.

orbatum.
ac
hanc solam esse caussam, quae
eum cogat ad vilae patientiam, ut filio
Turni nuntietur interitus."' S.
180. Neque vitae Cdat.} quaero gaudia,
Moriar
sed ea ad Manes cupio deferre.
ipse Turno occiso et Pallanti gaudia afferam, quae ex hoc nuntio accipiet. Cf. 2,
587. Itaque quum sanguine sanguis e.xpiaretur, cognatus quisque proximus debebat poenas occisi ab eo qui occiderat
Ea ullio fas erat, et nefarius
repetere.
bomo qui suos non ulcisceretur. Haec
est antiqua pietas, qua amare et diligere

consoleris

si diceret,

e.vplicare

1S2

variis tentarunt coniecturis.

consentiant,
satius est
libri

alii

verba

202.

quam

mutare.

Troiani suos

sepeliunt.

182. miseris mortalibus operae et labores.

..Asinius Pollio dicit, ubique Vii-

mortales cf. 2, 268.

lignorum congeries.
185. ,,Pyra
est
Rogus, quum iam ardere coeperit dici-

Bustum vero iam e.xustum

Quem ordinem servat poeta.'' S.

tur.

189. 201.
186. ignibus atris

cf.

4,

384.

vocatur.
Cf.

v.

542

P.

MAROMS

VIRGILII

Ter circum accensos, cincti fulgentibus armis,

Decurrere rogos; ter maestum funeris ignem
Lustravere in equis, ululatusque ore dedere.
Spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma;
It caelo clamorque virum clangorque tubarum.
Hic alii spolia occisis derepta Latinis
Coniiciunt igni. galeas ensesque decoros

Frenaque ferventesque rotas; pars munera nota,

Ipsorum clipeos et non felicia tela.
Multa boum circa mactantur corpora Morti;
Saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris

195

In flammam iugulant pecudes. Tum litore toto

Ardentes spectant socios, semiustaque servant
Busta, neque avelli possunt, nox humida donec
Invertit caelum stellis ardentibus aptum.
Nec minus et miseri diversa in parte Latini
Innumeras struxere pyras, et corpora partim
Multa virum terrae infodiunt, avectaque partim
Finitimos tollunt in agros, urbique reraittunt.

198. Sollemnis erat

deciirsus Hle mili-

clarorum virorum funere; in pugnae speciem. cf. Tac. An. 2. 7. Val. Fl.
3, 347. Apoll. 1, 1039. lam ap. Homerum
13.
II. 23,
Ita etiam rogi lustratio,
quum composito ordine circumequitarenl.
Ternus autem numerus in rebus ad Manes
taris in

legitimus

pertinens

229.

6,

cf.

magicam habet vim. Adde

510.

E. 8, 73 sq.

G.

I,

190. tilulatiis dedere

191. Ilem
il)d{ia9'0i

506.

et

locis allaiis 4,

2,

205

,.quibus

197.
5,

Morti, quasi deae;

230.

6,

198. liaptas

enim ac

.Morti

199. in

non

ita

se

felicia

Mors dea

600.
i.

e.

non electas;

eligere

erat necessitas.

hostias Inferis nulla

34.5.
cf-

200

196. el non felicia tela

defendere nequiverunl.'' S.
etiam ad clipeos pertinet.

Luc.

00

lis

debentur omnia.

fiammani iugvlant:

Sic

12,

214.

698.

H. 23, 15 Jbvovto
dsvovrn dl rtvx^o^ (pcordiv

Hom.

202. ,4nvertit caelum, ut ea pars, quae

sub terra esset." S. cf.
aptum cf. 4, 482.
8, 280.

noctem haberet

ddy.QVGL.

caelo clamor cf. 5, 451.

,,Ante enim mortui ad tubam
deducebantur." S. cf. Pers. 3, 103. Prop.
Inde etiam in spectaculis cf.
4, 12, 9.
5, 113.
192.

it

203

tubarum:

193. IHnc Cquod olim receperam fisus auctoritate H^^ri) in quo libro exstet
nescio; hic .MPR7bc"

Rb.

194. enses decori^ pulchri, quos hotamen in honorem morstibus eripuerant

tuorum pretiosissima coniiciunt.

224.
Turno

Idem
belli

facientes

203. ]\ec minns

204. innumeras:

bus ostendit,

iam

Latini

mala exprobrant.
cf.

Hoc

633.
loco multis re-

immensam caedem factam

esse Rutulorum."

S.

206. urbique remitlunt.

mortui et sepeliebantur et

Apud

Italos

cremabautur.
Vgl.
Qai ex

rotis cf. G. 3,

195. fcrvente^ rotas. Usitatum hoc de

107 volat vi fervidus aiis,

Utrumque igitur sequitur

remolioribus erant regionibus, in loco sequi ex linitipeliunlur aut comburuntur;
mis agris et urbe sunt Laurentina, domum
mittunlur, ut a cognaiis iusta solvereniur,

Hor. C. 1,1,4 Metaque fervidis evitata rotis. S: non quae nunc fervent, sed
quae solent fervere." Pl. proposuit ferratas.
At nonne hoc vel magis superfluura? Cf. 213.
munera nota cf. 4,
821. yuae ea sint, dicitur versu proxiino.

in agros aut
duo membra biopponantur.
partita
P/.
inter
se
qui
avecta tollunt reprehendit et sublata
avehunt dicendum fuisse sumit, coni. F.
plaustris i. agros urbesque r.

i.

e.

avecta

mittuntur in

aut

tolluntur

urbem,

ut

AENEIDOS

LIB. XI.

543

Cetera confusaeque ingeutem caedis acervum

Nec numero nec lionore cremant; tunc undique

vasti

Certatim crebris coUucent iguibus agri.

Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram:
Maerentes altum cinerem et confusa ruebant
Ossa focis, tepidoque onerabant aggere terrae.
lam vero in tectis, praedivitis urbe Latini,
Praecipuus fragor et longi pars maxima luctus.
Hic matres, miseraeque nurus, hic cara sororum
Pectora maerentum, puerique parentibus orbi
Dirum exsecrantur bellum Turnique bymenaeos.
Ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro,
Qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores.

210

215

207. cetera sc. corpora et confunae

caedis i. e. caesorum Ciit 10, 245, abstractum pro concreto cf. 3. 17 1) *i"c
nomine acervum cremant, non curantes
singulos P/. .,Praeferam, si codex haberet
Qeteraque, ingentem confusae caedis

autem eorum epilhetorum diversi gradus.

Opliraa sunt iUa
quae proxima sunt necessariis, quae ita rem aUquam descri-

acervum.''^
208. Cf. formulam qua praeter aUos usus
est Caes. BG. 6, 13 aliquo sxint numero

al.)

atque honore.

2ll. maercntes

cum

que
:

cf.

Exc.

,,Sane

1,

2.

maerere

cf.

est

ubertim lacrimas
59., plorare cum voce flere,

plangere cum aliquibus

dictis

miserabili-

bus peclus aut faciem lundere,

lugere
etiam cum habitus mutalione." S.
altum cinerem; multi igilur simul concremati sunt.
liuebant verb. activ. cf.
I, 85 i. e.
raptim congerebant.
cf. Hor.
Sat. 2, 5, 22 unde divitias aerisque ruam
acervos

213.

Urbe

est

explicatio

vocis

tectis

Opponunlur ea, quae fiunt

praein urbe, iis quae in campo.
divilis ,,more Graeco Ci- e. Homeri apud
quem perpetua sunt epitheta cf. 195) incf.

10, 601.

congruum huic

loco posuit." S.

bunt, ut adiectivum abesse aegre feramus,

novam cogitalionum seriem aperiat

ut

'Vacitum pertentaut gaudia pectus.

adiectivum autem non raodo rem
omnino describat sed rem ex tempore et
Ccf.

loco enatam,

ut

non

rei

omnino aptum

sed etiara loco quo memoratur, et alii

aptum non sit. Eius generis multa sunt
sit,

silentio dolere, Jlere

demittere

Adiectiva

ad substantiva addita aut necessaria sunt

aut ornantia; de necessariis, quae abesse
nequeunt sententia postulante, in quibus
consistit pura et incompta oratio, dicere
non atiinet. Ornanlia quae dicuntur maxime
videntur

propria esse poetis, sed sunt

etiam oratoribus. Id autem ante omnia
constituendum est, quid vere dicatur epitheton ornans et quomodo differat a necessario
ita
enira allerum in alterum
transil, ut vix cerlus terminus conslitui
posse videatur. Ornantia autem epitheta
dicimus ea, quae ad sententiae summam
necessaria quidera non sunt, rem tamen
aliquam accuratius depingunt et clariorem
;

ocuUs subiiciunt, ut plus videre videamur

adiecto adiectivo,
quam omisso. Sunt

Virgilii;

lacu. al.
perpetua,

stridentia tingunt aera

Alterius generis sunt epitheta
vel qiiae apta sunt substaniivo

sic

et inhaerent, ut non eo potissimum

quo adduntur, sed omnibus locis,
quibus substantivum legitur, recte addi
possint; ea etiara constantia recle dixeris.
et pleraque suiit Homeri, sed non Virgilii
et
quae afferuntur 1, 212 frusta trementia. 5, 158. 10, 197 longa carina.
293 pulcher lulus. 638 crinitvs
9
/ipollo. 645 spirantes aurae, al. recta
interpretatione satispulo defenduntur. Multo
rainus Virgilio imputanda sunl epitheta
incongrua. ut meraorantur2.516/)raecJpi(e
co(u7n6aequae sedent, 10, 230 praecipites
naves, quae stant in litore, 11, 195 ferventes rotae. quae non moventur. Sic h. 1.
divitiae Latini raemorantur, ut hominem
cetera beatissiraum suramis malis premi
videamus. De eius divitiis cf. 10, 170.

ubique

loco,

P/. coni.
12, 23.
in urbe L. P. f.

/.

tectis

v.

ardescit

214. Geertzius et Mv. longe

bc restituendum iudicaverunt.
215. cara sororum pectora cf.
Carae sorores sunt, quae carae
mortuis, atque ex eo araore, quo
eas prosecuti sunt, surarao dolore

4,

codd.

132.

fuerunt
mortui
ardenl.

Ut solent homines ma.xime sibi, quae a

mortuis bona acceperant
in iuctu revoItaque opus non est cura Plo mucare.
tare cara sorores pectora maerentes.
,

544

P.

VIRGILII

MAROMS

Ingravat haec saevus Drances, solumque vocari

Testatur, solum posci in certamina Turnum.
Multa simul contra variis sententia dictis

Pro Turno;

magnum

et

reginae

220

nomen obrumbrat;

vii-um meritis sustentat fama tropaeis.

Hos inter motus, medio in flagrante tumultu,

j\Iulta

225

Ecce super maesti magna Diomedis ab urbe

Legati responsa ferunt: nihil omnibus actum
Tantorum impensis operum; nil dona, neque aurum,
Xec magnas valuisse preces; alia arma Latinis
Quaereuda, aut pacem Troiano ab rege petendum.
Deficit

230

ingenti luctu rex ipse Latinus.

Fatalem Aenean manifesto numine ferri,

Admonet ira deum, tumulique ante ora recentes.
Ergo concilium magnum, primosque suoruni
Imperio accitos, alta intra limina cogit.
OIU conveuere, fiuuntque ad regia plenis

235

Tecta viis. Sedet in mediis et maximus aevo

Et primus sceptris, haud laeta fronte, Latinus.

220. ingravat maiorem invidiam concital" s;

221. teslatur: .,lestificatur etiam legatorum fidem, qui cum eo fuerunt." S.

Alii a Turni parle .stant, cui favenl reginae amor et ipsius egregia facta.

223.

,.tuetur;

tran.slaiio

ab

Liv. 7, 30 itaque umbra vestri auxilii

Romani, tegi poscf.

sumus.

Pl. coni.:

Multa virum

c. v. s.

d.

P. T. el Multa simuL m. s. f. t. Cuius

coniecturae fundamentum subiicitur, quod

224
virum.
V.

225

M.

in

242:

est

simul

correctum

in

Legati ad Diomedera missi

redeunt.

226. ccce Ccf. 2, 57) super (cf. 7,

462) insuper ad cumulationem malorum.
muesti hoc sermone eos nihil egisse si-

magna:

Legitur el mapauci Mss.

Cf.
Sed ma8, 9, qui locus firmare videtur.
gni reiicilur ob sonum. Ueinde magna
urbe dixisse videtur, ut magnum ab ea
auxilium exspectari significaret.
gnificat." S.

gni.'" S.

Id

eliam non

228. Neque donis neque precibus Diomedem ad foedus contra Aeneam ineundum perduci poluisse.
2;10. pacem petendum IVl2bc ita Serv.
Donat. Rufinianus.
pctendam MlPRy,
in quam
scripiuram sponte incurrebat
calamus.
Gerundium in vm regit casum
verbi vel apud Ciceronem. Sic 6, 719, ubi

cum accusa-

231. rex ipse deficit luctu: luclu percaret consilio is, qui imprimis

turbatus

dare debebat.
232. ,,Manifesto

obumbrat

arboribus'' S.

a gerundio pendet infinilivus

cf. Gr. S- 439, 4.
tivo.

sto

deorum

iudicio

numine
ad

i.

e.

Italiam

manifevenisse,

ira tesiatur, quam cognoscimus

tantorum caede sociorum.'" S.
233. que etc. explicat iram cf. 8, 289.

numinum

234. Legatos reversos excipere vult

Lalinus in curia, ut senatus et ipse audiat et in re irepida det consilium.
Cogere senatum dicitur magislralus, qui
convocat.
Sic cogere v. 304. 460. Cum
imperio accitos;
eo
verbo concordat
summi enim magistratus id ius et impe-

rium

est.

PRyc recte dictum de

magno numero coeuntium, ut hoc loco.
236. Fluunt

Ld. rapidum incessum

simul agmine denso
AnthensqueMneslheusque ruunt, omnisrequc relictis turba fluit caatris.

ruunt

signat

M.

cf.

rec.

12, 442

gia. ubi curia erat

838.

primus

sceptriferos.

cum

duces

cf.

7,

sceptris:

170.

173. 192.

Primus

inter

Namque apud maiores omnes

sceptris ingrediebantur curiam.

hisloriam.j
et Papirii
coeperunt tantum ex consulibus
sceptra gestare, et signum eral, eos conMalim accipere: prisulares esse." S.
mus regia potestate, cuius sceptrum siCCf.

nolam Galli

Postea

gnum

est.

AENEIDOS

LIB. XI.

545

Atqiie hic legatos Aetola ex urbe remissos,

Quae referant, fari iubet et responsa reposcit
Ordine cuncta suo. Tum facta silentia linguis,
Et Venulus dicto parens ita farier infit:

240

Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra,

Atque iter emensi casus superavimus omnes,
Contigimusque manum, qua concidit IKa tellus.
Ille urbem Argyripam patriae cognomiue gentis
Victor Gargaci condebat lapygis arvis.
Postquam introgressi et coram data copia fandi,
Munera praeferimus, nomen patriamque docemus;
Qui bellum intulerint, quae caussa attraxerit Arpos.

839. Aelola ei urbe,

colit

Aetolus Diomedes.

Diomede

quam

condidit et

remissos a

infecta caussa.

840. Ut accurale referant de legatione

nam in iis quae antea in populum
erant perlata, summa modo rerum prodita
poscit,

295.

cf.

5,

708.

Et Dioraedera referunt pacem

iussisse eos petere Troianorura.

Quod sequitur Diomedis renos docet carminis consilium.

Romae videmus aeternae fata.
Dardani nepotes ex Italia totum terrarum
orbem ex fato subigent; et merentur
propter pietatem;
sed errore ductus Dardanus Italia relicta condidit Troiam, qua
ex urbe, ut raagnum imperium adipiscerenlur, in Iialiam erant reducendi; quod
faclum bello Troiano atque Troia eversa.
Itaque ipsi Troiani non victi sunt ignavia
sed fato adverso, quo maiorem ad gloriam
perducerentur.
Graeci aulem qui contra
eos pugnaveranl, impii et sacrilegi, quare
dederunt poenas omnes, quibus ipsi inteUigerent, se nefas commisisse. Bene haec
sententia
per
totum carmen servatur;
neque obest quod per Paridis scelus Troia
interiit;
nam ul Troiani e sua terra abirent,
malo aliquo erant cogendi, quod
ipsum malum consequi debebat ex scelere

sponsum

totius

Ita
visum superis 3, 2.
Placet praecipue quod ea dicil Diomedes,
fortissimus Graecorum, sed idem et deorum
et hominum observantissimus.
Is potuit
etiam Aeneam laudare, experlus eius fortitudinem, neque timendum ei erat, ne ipse
ignavus haberelur, qui Aeneam cerlamine
vicerat singulari. cf. 855.
Piomedem
Mss. alqt.
Diomeden MPRy, quod

aliquo.

ferri

Si Graecum accusativiun

Diomede

nequit.

prolata a Servio,

legatur",

Rec. If^g- Hb'

Argiva castra,
quae posuit rex Argi\"us.

tores.

omnia quae

itinere accidere solent,

Magna Diomedis

pertulimus.

qua excluomnis ignaviae

suspicio.
Simul quod dicit contigimus
manum, Diomedem Latinis favere eorumque salulem quaerere videmus.
845.

laus,

ditur in beUi recusatione

246. Plin.

HN. 3,

16

11',

Arpi

ali-

quando

Argos
Hippium,
Diomedc
condente, mox Argyrippa dictum.''^ In
Apulia

condidit
CUiomedes) civitalem,
patriae suae nomine
elsi Aetolus erat patre Tydeo, natus tamen erat
Argis ibique regnaverat) appellavit et

Cam

quam

dixit.
Quod nomen postea
vetuslate corruptum est et factum est, ut
civitas Argyrippa diceretur, quod rursus

Argos Hippion

corruptum Arpos
247.

fecit."

S.

lapygis adiectivum

ut saepe

est,

nomina propria cf. 1, 686. Iia v, 678 et

Daunus lapyx Ov. M. 14, 458, Iapygia
pars esl Apuliae, in qua est mons Garganus, qui per Calabriam usque in Adriaticum tenditur pelagus, t haec est lapygia
a qua et lap^TC ventus est noApuliae
minatus." S.
,

848. Idem versus

849. docemus:
180.

1,

580.

varia struclura

cf.

3,

250.
Faciunt omnia
quae ex
debebant;
iiaque
in
legatis
culpa non est, quod nihil perfecerunl. Et
Diomedes..
benigne respondet
Attende
praeterea mullis uli Venelum verbis prae849,

re

et

facere

Diomede graeca forma

raunienlibus, quod invilus accedit ad

sed inusitata Romanis

responsum.

ut

Servium hanc formam non invenisse apQuare non debebant recipere edipareat.

lali in

843. Hoc

250

844. casus superavimus:

842. infit

facere voluerimus,

erat.

243

Servius

et ipse

245

35

ipsum

MARONIS

VIRGILII

P.

546

Auditis ille haec placido sic reddidit ore:

fortunatae gentes, Saturnia regna,
Antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos
SoUicitat, suadetque ignota lacessere bella?
Quicunque Iliacos ferro violavimus agros,
Mitto ea, quae muris bellando exliausta sub altis,
Quos Simois premat ille viros
infanda per orbem
Supplicia et scelerum poenas expendimus omnes,

255

Vel Priamo miseranda manus: scit triste Minervae

Sidus, et Euboicae cautes, ultorque Caphereus.
Militia ex illa diversum ad litus abacti,
Atrides Protei Menelaus ad usque cohimnas
Exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes.
Regna Neoptolemi referam, versosque Penates
Idomenei? Libycone habitantes litore Locros?
Ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivom
Coniugis infandae prima intra limina dextra
Oppetiit; devictam Asiam subsedit adulter.

852. Portunatae eae sunt gentes, quod

a Saturno regebantur aliQuando et summa
pace fruebantur. Eam pacem ne ipsi turbent hortatur Latinos.

253. Quid caussae est, ut bglla moveatis,

quibus pares non estis?
Ausonii pro
Ausonest cf. 10, 105.
254. Ignota bella: Nescitis quanta ea
sint bella cum Troianis gerenda, in quibus qui tandem post maximos labores
vicerunt, misere omiies pereunt.
lacessere bella cf. 5, 429.
255. J iolavimus quasi sacros, nani
violare de religiosis rebus dicimus." S.
Ita violare numen cf. 1, 7.
Et ingenti
arte agit, ne aut victoriam suam sileat,
aut non procedendo contra eos, quos vicit,

confileatur

ignaviam,

dicens,

non

esse
contra eos pugnandum, quos vincere per-

niciosissimum est." S.
256. exhausla cf. 4, 14.
257. prcmat sc. mersos opprimat,

cf.

ad

rem I, 100.
infanda cf. 2, 3.
Per
orbem totum disiecti sumus.
258. poenas expendere cf. 2, 229.
259. vel Priamo miseranda manus.
Similia 2, 7.
260. triste

reus: De re
4, 578.

avTo

est,

Graeci inter asperrimos

260

265

naufra-

scopulos

Tamen

Caphareo
naves frangente ultam se esse dicit Minervam, neque hominis in ea re ultionem,

gium

perlulerunt."

S.

sed deae poenam intelligit.

261. ahacti M'i elMss. adactiMi. Quod
id dicendum eral,
non esse eos aUquo adactos.
262. Proleus rex Aegypti, ad quem
pervenit Menelaus cf. Hom. Od. 4, 351
columnas
sq.
Ibi etiam in oriente
extremam terram claudere fingit, ut Herad usque
culeae cingunt occidentem.
ut ab usque 7, 289 composifum et est
Hae formae
pro usque ad et usque ab.
sunt non nisi apud poeias et inferioris

a recia via abacti sunt,

scriptores

aelatis

Ammianum,

Solinum.

Ita suLocos dat Hand. Turs. s. v.

per usque est v. 317.
264. regna Neoptolemi sc. eversa cf.
ad 3, 294.
265. De Idomeneo cf. 3, 121.
Lo-

cros

Aiacis

tempeslate

esse

divisos

et

Epizephyrium, alteros in Africa

Pentapolim lenuisse narrat Servius.
alturos

266. Mycenaeus duclor Agamemno frausimulde periit coniugis Cytaemnestrae

Conlra ap.
atque domum est ingressus.
Homerum Od. 11, 411 in convivio exceptus ab Aegistho necatur; inde Pi. coni.
C. i. Bacchi inter munera d.
268. ,,devicta Asia: Legitur et devictam Asiam Ci'a Mss.). Quod si est,
ita intelligimus ut subsedit sit, dolo pos,

Minervae sidus

et

Caphe-

1, 41; de voce sidus cf.

,,Vltor(]ue Caphereus
rb
e.
cautes Euboicae Ccf. 1,

cf.

1.

41). Ultor autem ideo dixit, quod Nauplius,

Palamedis pater,
dolens
filium
suum
factione interemptum Ccf. 2, 82 sq.),
videret Graecos lempestale laborare,

tem Caphereum adscendit

.signum dedit vicini porlus

et
j

quum
mon-

elata facula

qua re decepti

Lucanus C^, 227) subsidere reparabas. CSic Sil. 13, 381

adsveraf.
subsidere saepc leonem
sedil.

gnum

AENEIDOS
deos,

Invidisse

Nunc etiam

547

ut redditus aris

patriis

Coniugium oijtatum

LIB. XI.

270

pulchram Calydona viderem?

et

portenta sequuntur,
Et socii amissi petierunt aethera pennis,
Fluminibusque vagantur aves
heu dira meorum
et scopulos lacrimosis vocibus implent.
Supplicia!
Haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt
Tempore quum ferro caelestia corpora demens
Adpetii et Veneris violavi volnere dextram.
Ne vero, i;ie me ad tales impellite pugnas.
Nec mihi cum Teucris ullum post eruta belhim
Pergama, nec veterum memini laetorve malorum.
horribili

visu

275

280

Munera, quae patriis ad me portatis ab oris,

Vertite ad Aenean.
Stetimus tela aspera contra,
Contulimusque manus: experto credite, quantus
In clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.
Si duo praeterea tales Idaea tulisset
Terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes

subacssores

lolidem Neoplolemum, Idomeneum, Diome-

dicunlur, qui insidiis tauro.s interimunt." S.

Sic Sen. Hipp. 55J. el de structura tO,

Locros,
dem. Idem eiicit v. Libycone
et quod haec fabula nusquara legatur, et

Unde

icpsSQEVBiv.^

Cf.

et

ad dicendi formam
exp\ig:nacit adutter lO, 92.

Praeterea

301.

Spartam

cf.

269. Dii ipsi prohibuerunt Diomedem,

quominus coniugem et Calydona, Aetoliae
urbem, unde Tydeus profectus erat, videInfinitivus invidisse
pendet a reret.
feram 264, neque absona est eorum opi8 iam perfeclis reliquis
nio, qui v. 266
a Virgilio additos existimant: neque ut
nunc verba sunt, offendimur, quod bomo

dolore agitalus,

memoret
que

in

quum sociorum

infeUces

exitus, struclura aberrat, rursus-

eam

reverlitur.

Quae

continuelur, voiunt etiam post

266 inferre

oratio

ut

ut.

qiiod natio

illam complecti heroas tres,

Menelaum, Ulixera, Agameranonem,

hanc

tota inferatur inter heroas.

271. Varie Iraditur haec Diomedis sociorum in aves conversio, el plerique eam
mortem factam narrant.
post Diomedis
Plura dat Serv. Ov. Met. 14, 441 sq. Plin.

NH.

10, 44, 61.

272. amissi: Legunt nonnulii et admissis pinnis. (Sic Pl. sumptis pennis.')
Sed melius est amissi.'^ S. Quod est in

MR.
est,

ut

al.

testatur

Hn.

Durum enim

quod socios amisil, durum,

modo

quod

illo

amisit.

275. sperare

cf.

1,

543.

276. caelestia corpora Veneris etMartis.

depulsum Calydonem petivisse, quo loco

non receptus in Italiam Iransiit. Per totum autem litus Italiae occidentale Diomedes heros colebatur a Venetis usque,
multarumque urbium habebatur conditor.
Sed maxime Diomedeae insulae et aves
Rb. et Ld. v. 264. 265
celebratae erant.
removent posl v. 268, ut invidisse, quod
est V. 26!^, pendeat a referam v. 264;
et sic nasci Ld. sentit summam concinnitatem, exsistere enim et narrationem et
quaestionem,

magnorum

Male.
Potest esse inHaec
finitivus exclamantis cf. I, 37.
verba facile deducunt aliquem in eum
errorem, ut erroris ipse insimulet poetam,
qni coniugium Diomedis Calydone fuisse
putaverit. Sed Hn. docuit in excursu suo
Diomedem uxoris suae insidiis Argis
V.

~l

285

memini laetorvc malorum; ubi

memini pendel ad laetor ma-

280.

genitivus a

ex voce malorum eruendum est. cf.

.321 An. 2. Cic. Cluent. 2 unaquaque
de re dicam et diluam. Sall. Cat. 51, 38
imitari quam invidere bonis malebant.
al. Quare hic locu.t non docet laetari iungi
lis

Gr.

genitivo.

283. contulimus manus cf. Hom. II.

239.
284. quantus in clipeum assurgat cf.
clipeo elato iu hoslem irruit.
9, 749.
Sententia auiera est: et cominus et eininus

5,

quo turbine
pugnando tiraendus esf.
qua celeritate et impetu
ita
nos:
i. e.
wie ein IVetter. Cf. Sil. 4, 543 inlorquens directo turbiue robur.
286. Inarhias, Argivas Ccf. 7, 792),
;

Graecas.

P.

548

VIRGILII

MARONIS

Dardanus,

ct vcrsis lugcret Graecia fatis.

Quiclquid apud durae cessatum est moeuia Troiae,
Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium
Haesit, et in decimum vestigia rettulit annum.
Ambo animis, ambo insignes praestantibus armis;
Hic pietate prior. Coeant in foedera dextrae,
Qua datur; ast, armis concurrant arma, cavete.
Et responsa simul quae sint, rex optime, regis
Audisti, et quae sit magno sententia bello.
Vix ea legati, variusque per ora cucurrit
Ausonidum turbata fremor: ceu saxa morantur
Quum rapidos amnes, tit clauso gurgite murmur,
Vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis.
Ut primum placati animi et trepida ora quierunt,
Praefatus divos solio rex iufit ab alto

summa

Ante equidem

Et vellem,

Dardanus

887.

non tempore

quum muros

Troiaiius;

e.

i.

nomen

singulare quasi collectivum sitcf. 9, 3*^0.

Si praeler liunc duo tales exstitissent,

Troiani Graeciam evertissent.

170.

6,

290. Quod idem

datur Hectori 9,

soli

155 (^decimum

quos distuUt Hector in

annum)

patet.

caussa

392. prior
tior, ut

fere

quod po-

760 arte prior.

qua pro qua ratione cf. 1

qua datur ratione, quacunque

293.

tione

pax vobis

nolite pugnare.

erat tentare fidem

676.

condised
arripite;

ofTeratur,

Sic Romanorum
quam arma.

tutius

295. Habes et quae sentiat de auxilio

ferendo, et de toto bello.
Suam ipse Venulus sententiam non addit.
Mv. rectius
dictum fuisse iudicat et quae de magno.
Sed ipse addit, Sed qui poterat, etiamsi
adscriberetur sit, tolli def Itaque parum
confido."

296

Xeque opus

tali

fremere.1 gemere\ clamare, crepare ab

similitudirie vocis sonitus dicta."
299. crepilanlibus undis:

cf.

Hor. Epod.

montibns altis levis crepante

lympha desilil pede
fremunt. cf. 453.
47

Itaque tantus est exortus clamor dis.sonus

vociferantium, ut is fremor possit comparari cum fluminis cadentis ex longinquo
sonitu.

301. praefatus divos: more antiquo;

maiores nuUam orationem nisi invocatis numinibus inchoabant,
sicut sunt
orationes Catonis et Gracclii." S.
Ov. M.

nam

idem

abl.

c.

300

adsidet hostis.

16,

388. durae cf. 9, 603.

289. Cf. Hom. 11. 17, .513 "Etitcoq
Aivflag &', 01 Tq(6wv sislv uQiazoi.
cf.

295

de re statuisse, Latini,

et fuerat melius;

Cogere concilium,

290

est.

15, 593 priscoque deos emore preratus;

dein
sequitur
oratio.
Ita Demostbenes
orditur praeclaram suam de corona orationem his verbis: IlQcorov (ifv, civdQfg
Tolg Q^eolg fvxo[iccL naGi
' A&TjvaloL,

xai -nccoccig. Adde Plin. Pan.

ab alto cf. 8, 541.
30;J.

diosa

statuisse
locutio,

vellem:

1.

solio

Est compen-

quum querimur non

factum,
quod fieri debuit." S.
ad ea, quae Latinus suaserat

esse

Pertinent

7, 591 sq.,
neque tanien omnibus ira praepeditis et a
Turno in furorem actis potuit perficere.

304. OTuros adsidel: Accusativum cun

Latinus

33.5.

senatus

exposcit

est

sententiam.
296. vix

que

cf.

857.

5,

898. clauso gurgite : Obiectis

aquarum cursus praeclusus est.

mur Varr.LL.

6,

67

,,

saxis

mur-

Wi/rmiirt^tnr dictum

a similitudine soni surdi.

Hinc etiam
poetae
mi<rmi(ran((a
Similiter
litora.
.

adsidere iungi ap. Cic. et Sall. teslis

Arusianus p. 211 ed. Lindem. Et legitur Sall. lug. 11 dextra Adherbalem
adsedit; ita ea quae b. 1. est obsidendi
notione ap. Tac. A. 4, 58 moenia urbis
adsidens, 4, 43 assidendo ca.stellum et
V.

fragm. 4, 9 Amisum assideri

proeliis audiebat. Ap. Ciceronem

ap. Sall.

sine

nunc non

est.

AENEIDOS

549

LIB. XI.

305
Belliim importunum, cives, cum gente deorum
Invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant
Proelia, nec ^icti possunt absistere ferro.
Spem, si quam adscitis Aetolum habuistis in armis,
Spes sibi quisque; sed liaec quam angusta videtis.
Ponite.
310
Cetera qua rerum iaceant perculsa ruina,
Aute oculos interque nianus sunt omnia vestras.
Nec quemquam incuso. Potuit quae plurima virtus
Esse, fuit: toto certatum est corpore regni.
Nunc adeo, quae sit dubiae sententia menti,
315
Expediam et paucis
docebo.
animos adbibete

Est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,

Longus in occasum, fines super usque Sicanos;
Aurunci Piutuliqae serunt, et vomere duros
Exercent colles, atque horum asperrima pascunt.

305. bell.
imp. ; Concepit grandem
iracundiam el sic in haec verba proruTota oratio eius est, qui quum
pit." S.
mala praevidebal, non auditus est, postquam acciderunt, aUis obiicit, quod non
antea sanum acceperint consiUum.
cum gente deoriim qui a diis originem

ducunt." S.
viris:

306. invictis

Graecorum

dine

sed

Non enim

foriitu-

oppressi

insidiis

sunt.

Ne victi quidem eo pcssunt adigi,

arma deponant. sed semper tebellant;
quod erat proprium Romanorum pacem
307.

ut

non pelere, clade accepta. cf. Hannibalis

de Romanis iudicium ap. I/iv. 27, 14 et
Hor. C. 4, 4, 50; docetque omnis Romanae reipubUcae historia.
308. (id^cilix MRybcPS
evocatis,
Servius explicat

accitis Pl.

Eadem
ubi

Hbrorum

est

iterum

enim adscire

autem

est

di.screpantia 18,

3S,

praeferendum

est;

arlscire

sorioft

adiunctis.

est adsciscere, accire

310.

sc.

sit

('etera

cf.

5,

8, 639.

quam

3K2.

,.exercitus,

auxilia, vires

Coi respondent. quae Turnus

dicit V. 419. 2tl.
lunge cetera sunt
ante oculos, qua iaceant ruina pro usicst antc
tato qua cetera iaceant
.,
imperii." S.

oculos.

311. Iiaque de his non opus est multis

inter manus cf. 9, 502.

regni:

Cf.

9,

porc regnum. Sil. 18, 317 Corpore sic

toto ac membris lioma omnibus usa.
314. nunc adeo cf. 8, 567.
315. espedire cf. 3, 460.
316. E>t mihi ager: videlur igitur hic
ex iis fuisse, quos rex habebat Lalinus.
Quare pacis conditiones eo magis placere
debent. quod incolumibus ceteris is modo
antidaninum facit, qui eas proponit.
quus iam diu a nobis occupatus.
Twico amni : Sic Tiberis dicitur Tuscus

amnis
Luc.

8, 473.
1,

381.

aquae Tuscae

Tuscus Tiberis
Ov.

Fast.

vocantur.

G.

1,

499.

300 eiu.'*
Lydius Tky1,

bris Aen. 2, 781.

317. longus in occasum: qui longe ab

ne iungas in occasum cum est mihi: Tiberis
enim a Laurenlo est seplentrionem verorienle ad occidentem extenditur,

sns.

arcensere.

309. ponite deponite"' S. Cf.

spes sibi quisque sc. esi.

angusla

Imperii
Quod
410.
regnum dicitur corpus cf. 18, 835. Ciaud.
in Eutr. 1, 398 ne toto conspiret cor313. Tofo corpore
omnibus viribus." S.

super vsque

cf.

862. Itaque usque

De
extendiiur.
fines
super Sicanorum
de Auruncis cf. 7,
Sicanis cf. 7, 795,
723, de Rululorum sedibus 7, 418. 793
Aurunci et Hululi Latini agrum seresq.
bant; quod ita videtur inlelligendum esse,
Lalinum regem a peregrinis Auruncis

et

maluisse sibi colonos agri sui

acquirere, quam ex Latinis; itaque facile
Nihil hi A. et R. fahi possunt depeUi.
Cf. 7, 727.
ciunt ad Turni regnum.

Rutulis

ostendit obUquam esse in Turnum orationem Latini." S. \on incusat, quasi quis

319. duros coUes et asperrima: (itaque

est ager ea fertilitale, ut Troianis
invideamus.3 Extenuat agri meritum, ut
vile videalur esse quod donai." S. ft.
coni. nemorumque prn atque horum et

non omnem exhibuerit

Mv.

verbis.

318. nec

q.

inc:

Excusatio

fortitudinem.

haec

non

p.

45 Quovis pignore

contendam,

550

VIRGILII

P.

MARONIS

Haec oumis

regio, et celsi plaga piuea moutis

et foederis aequas
leges sociosque in regna vocemus;

320

Cedat amicitiao Teucrorum

Dicamus

Considant, si tantus amor, et moenia condant.

Sin alios lines aliamque capessere gentem
Est animus, possuntque solo decedere nostro:
Bis denas Italo texamus robore naves,
Seu plures complere valent. lacet omnis ad undam
Materies; ipsi numerumque modumque carinis
Praecipiant; nos aera, manus, navalia demus.
Praeterea, qui dicta ferant et foedera firment,
Centum oratores prima de gente Latinos
Ire placet, pacisque manu praetendere ramos,
Munera portantes aurique eborisque talenta
Et sellam regni trabeamque insignia nostri.

VerKiliiini

coUiuin ap-

terram gentis

allero verbo

est ratio accipere

noii post diiroriiiii

peUalioncm superposiiisse

in

Cpn^ciini) igiiavissimiim iUud atque horum C'Psorum collium) asperrima; ilebebat praeterea eorum ilici; idemque sensisse vides Gentium Baiaviim, hominem
alioquin

omnia

coniecturis iion necessariis,

maUs

perseqiientem.

Vix dubito
quin poeta scripserit: E. c, lesqnorum
n. /n."
exercent colles; sic tcrram
7, 748. o^ri/m 10. 142 dicitur.
id

esi

Ea

320.

regio pinis ahundabat.

plao^ir montis.

nunc

celfii

Decima ad

Hlonti di

versus a silva Laurentina

CSelva di Ostia).
Eliam hoc loco sequitur Vgl. fabulam antiquam. Cato enim
in Originibus dicit Troiaiios a Latino accepisse agrum, qui est inter Ijaurentum
et castra Troiana.
Hic etiam modum
agri commemorat dicitque eum habuisse
iugera DCC.
Nec
omissum sit Aeneam aestate ab Ilio capto secunda, ut
Hemina tra^it. sociis non ampUus sexcentis, in agro Laurenti posuisse casira; ubi
dum simulacrum quod secum e Sicilia
advexerat
dedicat Veneri matri
quae
Frutis dicitur,
Diomede PaUadium
a
suscipit, tribusque mox annis cum Latino
seplentrionem

regnal

socia poteslate, quingenlis iugeribus ab eo accepiis" Sol. 2. 14.

;

Cerlat amiritiae. permittaturTroia-

321.

amicis

nis,

Non

factis.

vult

sed Troianos

dicere victos,

tibus in amicitiam

receptos,

se

a
ut

beneticium accepisse videantur.

ipsos

se volenii

quasi

aequae

leo;es ut 4, 520.

324. Ponit
dit,

sed

posse
invilis

id.

qiiod ipse fore

vuU Turno

fieri,

se

iit

non cre-

persuadere, hoc etiara

quam
gentem i. e.

abscedere maUnt,

coniungere.

aUam

325

330

533; simpliciorlameii

cf. 1,

Si alios fines Cterrain^,

gentem, in qua vivanl, quaerunt.

325. possunt
trare, ut v. 307.
:

326. Texere

si

cf.

possunt a se impe-

16.

8,

327. complere propriiim,

1,

56.

omnis,

cf.

Caes. BC.

Graecorum. lacet
qiia opus esse polest, ad undain
ita

iilriQCopia

maleries; itaque facile praestabimus.

328. Troianorum naves in proeUo percf. 9, 120.
mnteries eadem
forma ap. Hor. AP. 131 pro vulgari ma-

ditae erant
teria.

329. aera, quibus opus est in navibus

manus, operas qui construant.
1, 35.
IIU dicant, quol et quo inodo sibi fieri
naves velint, nos el operam et quae opiis
sunt praestemus.
.,!\avalia res navales sunt i. e. pix, cera, funes, vela et
cf.

aUa huiusmodi." S. in ahit. I(a materia

reUquis rebus, quibus inslruuntur naves,
opponitur ap. Curt. 10, 1, 19.

prima de gente: Et ex
ex nobililate legatorum inlelUgitur negotii magniludo." S.
De cenlum
331. centum

numero

et

oratoribiis

respexit

Rhamnes,

cf.

7,

verbis

153.

Nonne

prima

quoriim

h.

1.

Vgl.

^ente ad
ex singuUs gentibus
rle

Ccentumerant) singuli lecti suntoralores, ul

etiam in talibusRoraana ad inslitutaaUudat ?
332. pacis

ramos

cf.

7,

152.

333. eborisque talenta quia et ebur

ad pondiis vendilur." S. Pl. tamen improbat eboris talenta scribitque acrisque
talenta.
334. Sella curulis et trabca iniperii
insigne apud Bomanos Ccf- de trabeae
forma et usu 7,612.) iraduclum a Tuscis

AENEIDOS
medium,

Consulite in

Tum

et

rebiis

LIB. XI.

551

335

succurrite fessis.

Drances idem infeusus, quem gloria Turni

Obliqua invidia stimulisque agitabat amaris,

Largus opum, et lingua melior, sed frigida bello
Dextera, consiliis habitus non futilis auctor,
Seditione potens; genus huic materna superbum

340

Xobilitas dabat, incertum de patre ferebat;

Surgit, et his onerat dictis atque aggerat iras:
Rem nulli obscuram, nostrae nec vocis egentem,
Consulis,
bone rex. Cuncti se scire fatentur,
Quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant.

345

Plor.

Romanorum enim imperatorum

I, 6.

insigne fuit

sella curulis

SeUam curulem
335.

Conxulere

est

14.

in

slq y.oivov,

in

2L

regibus

466.
b.

ab-

1.

16. Hor.

C. 2,

medium ,,in commune"

communem utiliiatem.

G. i, ^27 (jiiaerebant in

12

3,

senatorum

solute dictum, ut Liv.

1,

Romano

a senalu

donatum docet

sociis esse

trahea."' S.

et

S.
cf.

medium. Liv.26,

quemadmodum nemo

privato

consilio ad hostem transibat, ita nihil sacon^ulebatur ; ita

lutarc in medium
consulcre in commune Ter. And. 3. 3,
16. in

Tac. H.

publicum
68.

1,

Plin. Ep. 9, 13. in

rebus fessis

uuum

cf. 3,

!45.

Missis his tencturam Pli: pridem.

taminibus resiat, ut explicemus: idem ille,
qui
iam memoraius est antea. Quam
explicationem quare VV. DD. recipere noluerint, fateor me non satis intelligere.
Narratur enim Drances, Turni adversa129. 226. sic iterum
ut aniea v.
arripere occasionem Turno obtrectandi.
rius.

337. obliqua ,.qui non ex aperto impugnabat Turniim, sed eum reipublicac

Sed
simulaia defensione lacerabal." S.
ea est obliqua oratio. ut ap. Suet. Dom.
quae est ,,ocu2. non obliqua iuvidia,
Ita
stimuli
obliquum respiciens."'
lis
nmari sunt aegriiudo et dolor animi ob
Turni gloriam.

336375.

Pace laudata Drances Tur-

lingua melior; lla melior Ov. M.

29 melior mihi deitera lingua.
frigida bello dextera, ut 5, 396 frigent
melior c.
effetae in corpore vires.
Mutata structura
abi. cf. 9, 40 sc. erat.
Noest, sed siatim in priorem recurril.
3:^8.

num, omnium malorum auctorem, cum

Aenea

certare iubet.

336. Drances, idem Turno infensus el

dives sed dicendi arte poteniior, iii consiliis bonus et ad movendam seditionem
strenuus; itaque satis formidabilis, quamqnam ignavus erat. ei ob id ipsum pacis

amaior. qua valere poterat in civitaie, et

Turno inimicus. quod is bello inclarueral.

Describit

facit

ratio,

idem.

est

qua

nt 3, 80.
est.

probabile.

flal

difficile

indolem liominis

327;

ut

quod

sed

ibi

ad sequentia,
iungiiur

idem

idem
qne; quod lioc loco non
Itaque varie transposiiisverbiset versi-

e',

minaiivi absoluii

bus locum interpretes studuerunt emendare.

Saepius corrigi locum corruptum versibus
mutatis. id quidem constat, sed qnod hoc
loco facium esse fingitur, ut verba omnia
susque deque iacia sint, quum in Mss. ne
mininium quidem eius perturbationis reperiatur signum. non potest esse verum.
Unum ponam exemplum If^gi: T. D.
lingua m. s. f. b. Dextera , c. h. n. f.
Idem largus o, infensus q. g. T.
a.
Obliqua i. st. a. a. Seditione p.
Tali transpositione potiorem babeo conie-

cf.

170.

2,

339. auctor consiliis esl

sequuniur consilia daniem.

quem

alii

340. ,.Bene segni bumini paternam non

dedii nobiliiaiem." S.

Tamen admodum

Simplicissima videiur

dicitur periinere

9,

9,

MP2

341. ferebat

e.

i.

non poterat eo exsolvi.

ei

semper babebat,
Rc;

ferebant

videtur legisse Servius, qui:

ignoraium

,.penilas

ipsum patrem aut genus

aul

tradunt.'"

342. Aggravat el aggerat iram iu Tur-

num.

Egere cum gen.

344.

rem
rere.

i.

de

e.

cf.

27.

consufere

aliqoa consilium exqui-

re

bone rex: Auxit

gniiatem." S.
bone patriae.

Cf.

Hor.

C.

ejrf^heto di-

4,

dux

37

petat Mly2c. Cf.

M2RP
Fam. 1,7,6: Quid res, quid caussa,
quid tempus ferat, tu facillime optimemussant: .,modo veque perspicies.
343. ferat

Cic.

reniur

significai

657." S.

cf.

454.

alias
12,

dubiiant.

718.

seu

ui

12,

cun-

552

VIRGILII

P.

MAROMS

Det libertatem fandi, flatusque remittat,

Cuius ob auspicium infaustum moresque

sinistros

Dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur

Lumina tot cecidisse ducum, totamque videmus
Consedisse urbem luctu: dum Troia tentat

350

Castra, fugae lideus, et caelum territat armis.

Unum etiam donis istis, quae plurima mitti
Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum,
Adiicias, nec te ullius violentia vincat,
Quin natam egregio genero dignisque hymenaeis
Des pater, et pacem hanc aeterno foedere firmes.
Quod si tantus habet mentes et pectora terror,
Ipsura obtestemur, veniamque oremus ab ipso:

355

Cedat, ius proprium regi patriaeque remittat.

Quid miseros totiens in aperta pericula cives

360

o Latio caput horum et caussa malorum?

salus bello; pacem te poscimus omnes,

Proiicis,

NuUa

Turne, simul pacis solum inviolabile pignus.

Primus ego, invisum quem tu tibi fingis et esse

ctantur

Lucr.

1177. Pl. Ep. 3, II,

rem ininime dubiam, et in gua oranes conseniiunt
(luominu.s aulem edicanl, solo meiu impe12.

cf.

Tu

b',

(luaeris a nobis

mitli anrum, ebur, sellara

de navibus vel agro." S.
354. Tiec

diuntur.
31fi. flatusque remittat ,,iumores, ant
ponal superbiara." S. Sic remittant s:pifitus, comprimant animos swos, sedent
(irrofrantiam Cic. Flacc. 22, 53.

347. ,,Invidiose Turiii auspiciis imputal, quod tanius periii exerclius.

Sane
scienduni hunc exprimere quidquid verecunde celavit Laiinus." S.
morcs
sinistros quia Lalino obtemperare no-

luii." S.

3i8. Dicit se inlrepidum

rem bonam defendat,

el qui,

libenler

si

in

modo

se po-

leniium recipiat invidiam. Sed meluendum

sibi esse fingii, ubi nibil meiuendum esl,
movelque invidiam Turno.
3.50.

cons. urb. luctu in luctum esse

demersum."
perire

cf.

S.

Considere est corruere,

ilaque est:
9, 145;

2, 624.

luctu periisse.

gna
Item
cf.

volant. Item: proinde tona eloquio.

:

ventosa in

lingua.^'' S.

Ad verba

10, 895.

852. quae

plurima

cf.

5,

728.

12, 801.

egregio genero dignisque hym.

Ergo Turnus videlur indignior.
35.5.

356. pater quum sis, cuius de filia

Neque ex aniiquo
potestas esl.
iure de connubio ineundo quidquam valeEt
firmes M2R.
bat volunlas filiae.
Proplerea intuli, secutus
Serv. explicat.

summa

est

Ld. iunges Ml

rec.

TFg. Bb.

357. Ilabet mentes terror: Sic Laiini

dicunt habet me dolor, somnns, morbus.
ipso epanadiplosis est,
358. ipsum
et verba extremis versiis locis ponunlur,
ut 1, 750. 9, 127. 12, 29. E. 7, 4. G.

342, apud alios.

359. Cedat et remiltat ius proprium
regi et pairiae fcuius consilium primores
sunt), regis natam dare cui velinl; nolit
qui petit uxorem ei qui
id sibi arrogare.
Invidiose orania liaec dicia
e.xternus est.
sunl, quod peiit a Turno. ut concedat
4,

ea,

fugae

fidens : Signat illQm ex

pagna abjUum Turni qui narratur 10, 636
688. -'^ et caelnm t. a.: omnia bello
turbai. dum ipse ignavus fugit.
Periie
Uranci baec data sunt verba, qui tumida
uli
oratione inducitur.
Unde ei paulo
posl Turnus dicii:
Qnae tnto tibi maiib\.

cf.

et cetera, dici

qnae non potest

vindicare.

ullo iuris

remitto

cf.

5,

nomine

sibi

419.

Capnt
361. Latio, non uni civiiaii.
caussa recte ,,nam Aeneas pacein
proiicis, ut res viles
promisii." S.
cf. 6, 436.
362. Accedit, quod salus bello non
et

paraiur.

363.
vinia,

Pacis inviolabile pignus est La-

quam

slbi arrogal.

364. Docet pairiae salntein sibi omnibus amiciiiis esse potiorem.

AENEIDOS

553

LIB. XI.

365

Miserere tuorum,
Xil moror, en supplex venio.
Pone animos, et pulsus abi; sat funera fusi
Yidimus ingentes et desolavimus agros.
Aut, si fama movet, si tantum pectore robur
Concipis, et

adeo dotalis regia cordi

si

est:

370

Aude, atque adversum fidens fer pectus in hostem.

Scilicet, ut Turno contingat regia coniunx,
Nos, animae viles, inhumata infietaque turba,
Sternamur campis. Et iam tu, si qua tibi vis,
Si patrii quid Martis
Qui vocat.

habes, illum adspice contra,

375

Talibus exarsit dictis violentia Turni;

Dat gemitum, rumpitque has imo pectore voces:
Larga quidem, Drance, semper tibi copia fandi
Tum, quum bella manus poscunt; patribusque vocatis
Primus ades. Sed non replenda est curia verbis,

380

Quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostem

Agger moerorum, nec inundant sanguine fossae.
366. pulstis abi: Ad haec respondel
Turiius V. 392.
Cf. 5, 305. T, 733.
12, 733 indutus abibis. Adde repuhvs
abibis Sall. lug. 110. missus abibis Hor.
Sal. 2, 1, 86. pro repelleris etc. cf. 2,
169.
Simili modo Ov. M. 2, 453 labens
ibat rivus. 3, 388 egressaque silvis ibat.
Demille animi superbiam, qua Laiinl
gener fore cupis omnibus invilis.

367. desolavimus agros: similia cf. 1,

917 desolavimus
471.
Stai. TUeb. 6,
urbes.
369.

Dotalis

regia,

regnum

Lalini,

quod doiem accipit

qui ducil Laviniam.
Quasi regni magis esset cupidus Turnus
,

quam

reginae.
Doiem marito dare ab
uxoris paire mos erat Romanus. Inde
et
etiam Vgl. eum niorem observavit
memorai dotes 7, 423, et dotales dantur
Aeneae Tyrii 4, 104, ut li. 1. et 9, 737
regia. Sic ap. Ov. M. 4, 705 promittunt
regnum dotale parentes.
;

372. Scilicet nos slernamur, viles, quos

curari non iuvat,
poiiaiur.

minam

vile

viles Stat.

si

modo Turnus uxore

Sen. Troad. 81 vulgus do-

sequemur.

Theb. 2,

458.

Ita

sanguine
inhumata:

Recte quoad Turnnm, qui non perfecit,

ut possent sepeliri; sed id debetur benignitali Aeneae.
374. adspice contra: avrrjv stgiSBfiv
Hom.II. 19, 15; nos : ins Gesicht sehen ut
oculos toUere
conlra aliquem.
dicitur
Nep. Epam. 8 Lacedaemonios nemoBoeotorum ausus fuit adspicere in acie.
;

375. Cf. V. 115 sq.

376

444.

Turnus Drancem

refellit.

376. Turnus per singula refuiat Dranet at fieri solet in altercis oraiionem
caiione, crimina quae refelli nequeunt,
iniacta relinquit;
alia proponit,
quibus
maxime adversarium doceat esse indignum, quod ignavus sit; se aulem et boni
ducis et militis partes susiinuisse, neque
verum esse, quod victos dicat Latinos.
377. dat gemitum, ingemii cf. 2, 698.
;

rumpit vocem, cf. 2, 129. More suo

habitum futurae orationis ostendii." S.
378. Verba facis, quum proelio decer-

landum

esl.

381. T erba magna volant: Pro telis,

quibus opus est in proelio, magna loqueCf. Val. FI. 5, 600 iNon
ris in curia.
frustra magna superbo dicta volant,
ait, et vocem paria arma sequuntur.

distinet

Pybc

et S.

destinet

detinet

M. Inlerpretes fere omnes a Virgilio

scriptum esse puiant distinct, quod errore
mutaium sit in destinei, idque correcium
in detinet. Detinere esi morari aliquem,
distinere prohibere disiuncia, ne in unum
possint."

coire

nem

Wg. Hanc

firmai S., qui:

raiiocinatio-

..Distinet, arcet, re-

proprie exlra tenet.

Nam dis separantis est, unde et diduco et distraho
dicimus."
382. agger moerorum cf. 10, 24.

pellil;

inundant sanguine fossae cf. 3, 625.

Magniloqnus es, dum tutus in urbe
lates, nec hosles urbem oppugnant.

Tum

patiar a te mibi ignaviam obiici,

eadem
ris,

in proelio

quae ego.

si

splendida facta edide-

554

P.

VIRGILII

MARONIS

Proinde tona eloquio, solitiim tibi, meque timoris

Argue tu, Drance, quando tot stragis acervos
Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropaeis
Insignis agros.
Possit quid vivida virtus,
Experiare licet: nec longe scilicet hostes
Quaerendi nobis; circumstant undique muros.
Imus iu adversos? Quid cessas? au tibi Mavors
Ventosa in lingua pedibusque fugacibus istis

Semper

385

390

erit?

Pulsus ego? aut quisquam merito, foedissime, pulsum

Arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim
Sanguine, et Euandri totam cum stirpe videbit
Procubuisse domum, atque exutos Arcadas armis?

Haud

395

me

experti Bitias et Pandarus ingens,

Et quos mille die victor sub Tartara misi,
Inclusus muris hostilique aggere saeptus.
Nulla salus bello! Capiti cane talia demens
ita

Dardanio, rebusque tuis. Proinde omnia magno

Ne cessa turbare metu, atque extollere vires
Gentis bis victae; contra premere arma Latini.
Nunc et jMyrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt,
Nunc et Tydides, et Larissaeus Achilles,
Amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas.

383. eloquium: iia Ov. M.

384. .,qiian(lo, siquideni.
sioneni in illiini suas confert
stratris i. e. stralorum cf. 3,
385.

laudes." S.
471.

Teucrorum

pro

P/.

13, 63. 322.

Et per irri-

coni.

Dar-

danine.
386. vivida virtun, item 5, 754.
389. imns? quin imus! ut Cic. de

421 An.

Cf. Gr. .

3, 5.

391.

Semper

enim opus
393.

gnine

est,

er/t del.

4,

Gr. Male, fuluro

crescerc

Thybrim sav-

22.

cum stirpe Occiso enim Pailante,

eius cuncia posieriias." S. Aiiamen
saiis magniloqiius et ipse est Turnus in
394.

inieriii

uno Pallanie occiso;

neque enim qui de

douio audiei de uno agi honiine pulabii. Poslea eiiam ipsa facia sua aiiget,
toia

quod

mille se Iioinines meniiiur occidisse.

396.

De Bitia

et

Pandaro

cf.

9,

762

crimen firmai sequeniibus verbis.

402. Dicendo exlollis vires gemis, quae

lino reddat

es,

qui quae

Aeneae

di-

9,

Ila in

599.

dicil

ut

contemptum:

Svpprimere
Drancem La-

invisum.

403. lam
narrationi,
qua Diomedes
auxilium recusaverii, fidem habendam non
esse significal, sed frusiraiam legaiionem
Drancis esse perfidia. Nam nunc, inquil,
a vicioribus vicii limenlur. Quis lam demens esi, qui id credal. Haec Turni est
senieniia. Cf. sirailem locum 4, 376.
404. Tremescunt ciim acc. legiiur 3,
648. Slal. Theb. 9, 680 notamqnc tremescil

Demens

Phryges

arma Latini eum

ap.

399.

bis vicia est.

6/s capti

397. die 1. e. uno die, sive singulis

diebus, ui Hor. S. 2, 1,4 putat millc die
versus deduci posse. Pl. pro die coni.

vinanda suni, nobis canas.

capiti Dardanio pro Dardanio Aeneae. Sic capnt
Canerc est valum cf. 2, 124.
8, 570.

possumus

respondemus." S.
400. rebusque tuis: Quum ipsum Aeneae liosii iuneat, facit prodilorem, quod

sq.

alios.

non

405

solvere, aui coniraria obieclione aul risu

aut maledicto, ut Loc loco, adversario

iam

9.

non praesenli.

tumidnm
cf.

or.

argumenlum

Quotiens

400

silva deam, et perfeclum 8, 296 el

Hor. C. 2, 12, 8 periculum contrc-

muit domus.

Similia 2, 31.

405. Aufidas (Ofanto) fluvius Apuliae,

in
qua Diomedes consederai. Sic hoc
loco Turnus, ul quae de Diomedis recusaiione narrala sunt, fide omni carere
osiendal, hoc incredibile addii. Ilem, inquit
credibile est flavium Troianos me.

AENEIDOS

quum

Yel

LIB. XI.

000

pavidum coutra mea iurgia

se

fingit

formidine crimen acerbat.

absiste moveri
Nunquam animam talem dextra hac
Amittes; habitet tecum, et sit pectore in isto.
Nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor.
Si nullani nostris ultra spem ponis in armis,
Si tam deserti sumus, et semel agmine verso
Funditus occidimus, neque habet Fortuna regressum:
Oremus pacem, et dextras tendamus inertes;
scelus,

Artificis

luentem retro agi,

relulissent

et

neque niirarer,

autem pariicula vel Loc vetustum, ut siquid opus est longe exenipla
gnificet:
quaerere; vel hoc quod afferam, praecipue probat, quod volo; hoc, verbi caussa,
Pl. Re non differi, si
siaiim sufficit."

ea

si

quani victoreni reSaiis haec niagniloqua

nunlii,

illi

fugere a victo.
sunt et tumida, non minus quani Drancis
verba; lumor autem proprius est eius, qui
Tamen non infalsa pro veris vendit.
cuso Virgilium, quod labe saeculi in-

Schellerus pro
Heaut. 4, 6, 1

m.

i.

Ad nomen enim
tamen opus.
Aufidus recie Vgl. addidit amnis^ quod
memoratur id quod maxinie conira amnis
est naturam i. e. relro labi; quare eiiam
primo ponilur loco.
Pl. coni. Agmine
Neque

Hadriacas verso f. A.
verso firmat ex 2, 782. G.
id dubium esset.
et

u. et

agmine

322, quasi

1,

406. vel quum se etc. Quinlilianus 9,

3, 14 locum laudat ob pariiculam uc/,
quod facile inielliges, si ceieros locos
e Virgilio laudatos contuleris. Huius verba
,,Commendaiio velusiaiis. cuius
sunl
:

amator

Quorum

unice

comicosque

Virgilius

apud

fuii.

veleres
sunt plurima."

siinilia

rel.
iragicos
.

,,Habet

q.

impavidum

s.

Artifici scelere et

iactat,

f.

c.

dic.

o.

407. artificis scclus i. e. ariifex sceiia scelus de homine Ter. Andr.

3, 5, 1 ubi illic e<t scelus, qui me perPlaut. saepissime, ul Bacch. 5, 2,
didit.
57 aftiii' a me scelus? el qui locus huic
est simillimus. Casin. 2, 1, 8 flagitium

Quae omnia in serillud hominis, alia.

monevulgari usiiata fuisse videniur. Cf. 5,
fingil

poie686.

recle

lestus;

574.

Sic eiiara Hor. C. 1,

9 riira Liris quieta mordet aqua
taciturnus nmnis. Sed Aufidus mulio
I,

P/. coni.

cilur.

31,

cf.

Ter.

facilis

amnis adiectivum.

Aufidus dicere adieciivum

Cf.

tam

Ulrumque

iactat Quiniilianus.

monuii iam Faber ,,Isiud amnis

Aufidus mihi segnius el ignavius esl hoc
quidem loco, quam ut id Virgilianum posllaque legendum puiem:
sim credere.
Amnis et H. r. f. Appulus .' Nec Vgl.
alio loco ad nomen fluvii addidit voces
amnis, fluvius etc; quando fecil, ul 6,
550. 7, 516. 729, addidii ad vocem

ris

est

tione

et

accipit.

l^ulla

aperia obiurgaiione IJrancis irriiaius, regi

parcere quum cogaiur, omni vi et ardore,
quo agiiant eum dolor, pudor, ira, in
Drancem erumpit, neque verba libra aeSic h. I. Larissaeus Achilles
siimat.
In ea orasaiis ventose diclum puto.

quam Appulus^

velut

quam invitus
res, quin difficilis siet
facias: vel me hacc deambulatio, quam
non laboriosa, ad languorem dedit.
llaque ea est sentenHec. 1, 1, 3. al.
Quam falsa sinl haec (^tiMne ad v.
tia:
405 usque dicia suni.), ex eo poiesl inlelligi, quod meluere se fingil, ne ego eum
occidam , gui bene scit, quam securus
possit esse per me.
fingit Mss.

manseril", sed ad personas

sua eum accomodasse dixerim. Turnus
auiem viriuiis suae conscius, rebus male
gestis perlurbaius, recessu e proelio dubiae famae obsirictus, exacerbatus Laiini
non
minus quam
lecta
insimulatione
tactus non

significaniius est

410

lalis

Sic virtus 5, 752.

Quod in me
esse crimen violeniiae ei lemeriacerbai,

quum

se formidare simulet,

quod verum audeat

dicere.

408. Non ego, fortis homo, ignavum

velim interficere; vivas lu in tuum dedecus.
411. Si oninem spem amisimus, pax
petenda esi; sed pergit 419 minime eo
redacii sumus.

412. Non

quum unus

deserii

sumus ab omnibus,

deseral Diomedes.

413. nec habet F. regressvm. Cf. Stai.

3, 3, 157 seu blanda diu fortuna
regressum maluit.
Silv.

414. Dextras tendebant victoribus vicli

viiam peienles.
Cf. Caes.
BC. 3, 98
Arma proiicere iussit. Quod ubi sine
recusatione fecerunt passisqtie palmis
proiecti ad terram
Hentes ab eo snlutem petierunt.
dextras tcndamus
.

VIRGILll

r.

556

MAROMS

Quamqiuira, o, si solitae quidquam virtutis adesset,

milii antc alios fortunatusque laborum,
Egregiusque animi, qui, ne quid tale vidcret,
Procubuit moriens et humum semel ore momordit.
Sin et opes nobis et adhuc intacta iuventus,
Auxilioque urbes Italae populique supersunt;

415

lllc

cum multo

et Troianis

ISin

420

gloria venit

Sanguine:
sunt illis sua funera, parque per omnes
Tempestas
cur indecores in limine primo
Dcticimus? cur ante tubam tremor occupat artus?
Multa dies variique labor mutabilis aevi
Kettulit in melius; multos alterna revisens
Lusit et in solido rursus Fortuna locavit.

Nou

425

nobis Aetolus et Arpi:

felixque Tolumnius, et quos
Tot populi misere duces: nec parva sequetur
Gloria delectos Latio et Laurentibus agris.
Est et Volscorum egregia de gente Camilla,
Agmen agens equitum et florentes aere catervas.
Quodsi me solum Teucri in certamina poscunt,
erit auxilio

At Messapus

His

tnertes.

erit,

verhis

vel

illa

flagiiium se puiare indicat,

et

erumpit animi

quamquam
remus

dum

condiiione
petere,

pacem

eius affeclus in verba:

si non omni care-

o si etc:

moreremur

virlute,

potius.

Sed

haec aliis nimis acerba

apodosin supprimit;
addit modo suo quidem iudicio bealum
esse, qui occubuerit, anlequam de deproferl, seniit

viijum

diiione

iri.

Iiaque

facta

quaesiio.

sil

Ita

post

qiiamquam o aposiopesis est cf. 5, 195.

et ex commoio animo recte admittitur.
416.
dicio,

Mihi est fortunalus

mir gilt er ; propria

i.

e.

meo

iu-

dativi vi. Cf.

E. :i, 104.
Nep. praef. /// si meminerint non eadem omnibus csse konesta
atf/ue turpia.
fortunatus laborum,
de gen. cf. 1, 14.

allemal, cum
vi pronuniiatum in re, a qua regressus
non esi, et quae bis non fil. Prop. 4, 1 1,
3 Quum semel infernas iutrarunt fv418. semel,

einmal

iiera leges. Hor.

mordit Pl
420.

rec.

C.
lib.

me1, 34, 16.

momorditMP2l{yhc.

Urber, Italae:

mus robur

ffir

Iialum, non
Iialo inferiorem.

Hoc dicil; HabeGraecum miliiem,

421. Vicloria Troianis mullo sanguine

parla est, iiaque et ii debiliiali.
423. in limincprimo sc. belli animum
abiicimus
Deficcre ut 231. 12, 2. Cic.
ad Ait. 1, 16, 9 ne vna plaga ar.cepta
patres conscripti conciderent, ne deficc;

rent;

et

430

Caesar saepius.

RA. 4.
424. ante tubam,

animo de-

ficere Cic.

cf. 4,

663.

425. Multa et tempus ^dies cf. 6, T45)

correxii freet aevi mutabilis varialio
tulit in melius); el viceversa (^atterna^
fortuna hos lusit felices revisens (ila
fortuna revisit 3, 318. et E. 1, 28 libertns quae sera tamenre^pexit inertem;
deludere cf. 1, 407);
ludere pro
bos in soUdo rursus loravit i. e. in inLabor aevi est pertegrum resiiluit.
petuus ille motus aevi, qui nunquam
Sic ap. Ov. Mei. 1.5, 179 Ipsa
cessat.

quoque assiduo lahuniur tempora motu.

Claud. in Euir. 1, 287 JSil adco Joedum,
quod non exacta velustas edidcrit lonSaepe
gique labor commiserit aefi.'
bona foriuna in nialani , mala in bonani
veriiiur; quare nunquam excusatur ani-

mum
M2y

demiiiere.
rec.

varii

MIPR

varius

Ub.

Tol. qui quuin augur essel,

bellum non issel, quod sciret fore infelix Fh. explicai
florens
opibus. Pl.

429. felix

in

coni. fidus.

Quid'?

Num

celeri infidi?

433. idem v. 7, 804.

434. Quodsi pariicula maxime logica
non videiur apta esse carminibus
sed
Horatius intulit vel lyricis, in quihus decies seplies se legisse meminil Dillenburger; quare non miramur, si Vgl. in oratione, quae maxime argumeniis nilitur,
ea pariicula usus est. Sic 6, 133.
;

AENEIDOS

LIB. XI.

557

Idque placet, tantumque bonis communibus obsto:

Non adeo has exosa nianus Victoria fugit,

435

Ut tanta quidquam pro spe tentare recusem.

Ibo animis contra: vel magnum praestet Achillem,
Factaque Volcani manibus paria induat arma
Vobis animam hanc soceroque Latino
Ille licet.
Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus,
Devovi. Solum Aeneas vocat. Et, vocet, oro.
Nec Drances potius, sive est haec ira deorum,

Morte

luat, sive est

virtus

et

440

toUat.

gloria,

haec inter se dubiis de rebus agebant

Certantes: castra Aeneas aciemque movebat.
Nuntius ingenti per regia tecta tumultu

445

Illi

ruit, magnisque urbem terroribus implet:

Instructos acie Tiberino a fiumine Teucros
Tyrrhenamque manum totis descendere campis.
Extemplo turbati animi concussaque volgi
Pectora et arrectae stimulis haud mollibus irae.
Arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuventus.

Ecce

450

Flent maesti mussantque patres. Hic undique clamor

Dissensu vario magnus se tollit ad auras.

435. idque placet : Si id vos ipsi viilet si unus obsuoi comiuuni uiiliia(i.
^Oblique promiilit se singulari certamine
dimicare velle, quum noiit.'' S.
tis,

436. Saepe victoriam reporiavi;

quod
iterum factum iri non est improbabile.
437. tanta pro spe.
Spero enim me
unum posse iiberare pairiam.

440. Earo pro veslra saluie

veo

et

,,bene

sibi

et

me devo-

favorem

conciliat

et
a soceri nominis praeiudicio
implicat voluniaiem.'' S.
Deinde
irrisione addit: Non patiar Urancem

populi
Lalini

cum

pugnare

et,

fortuna,
partem.

sit

sive secunda

sive adversa

aut laudis aut mortis habere

441. nuUi secundus. Cf. Liv. 23, 10

nulli Companorum secundus. Sil. 7, 55
nulli quisquam virtute secundus.

445

531.

Interea Aeneas

ad urbem

movet. Turnus copias instruit.

446. Castra movere saiis usitatum;
adiunxit aciem;
itaque duxit exercilum
instructa acie, quovis in loco pugnare
paratus.
448. ecce cf. 266. Nuntius statim accedit

ad regem

et

Turnum;

ab

iis

cogno-

arma dantur

bello

455

ingruente.

manu

poacunt: ,,Geslum eiiam flagiianlis exprimunt." S. Pl. coni. arma arma intrepidi p. Nonne intrepidi loii narraiioni
ineptum est?
Fremit i. e. cum fre-

milu poscil, ut 7, 460 et Sial. Tlieb. 3, 5f)3

liella animis, bella ore fremunt. ,,Vox
militaris
est." S.
De acc. cf. 2, 31,

Frcmere ouniino est obscurum sonum

fundere; inde esl multiiudinis assentienlis,
ut 1, 559. 5, 385. 555. 9, 637. 10, 96.
11,

132

arma

et

lugentis

postulantis,

6,
ul

175,
b.

I.

et

ferociier

Hinc eiiam

fremor est diversa simul agiianlium, ul

297. lam propria vox est in leonis rugiiu, ut 9, 341. 12, 8, et binnilu equorum
V. 496. 599. 607, et aliorum animaliuni,
cuius usus plurima exsiant apud omnes
exempla. Eiiam inaniuia fremunl, neque
enim in fremere inest aliqua viveniis
nolio, sed soni surdi; inde tecla fremunt
ululalu
ripae undis 11, 299,
4,
668,
tormento saxa 12, 922, mons venlo 12,
702, ipse venlus 10, 98.
luvenlus

audax

arma

in

concurrit,

dum

tinient et

maerent senes.
454. clamor dissensu vario, ad arma
vocantium et dolore lamenlantium.

mussant

cf.

qui a consiliis sunt; ad reliquos

rumor pervenii.
453. trepidi poscunt, trepidant ex nimia

rec. lib.

proficiscendi cupidilate.

vix dicas.

345.

scunt,

cf.

10, <{83. Plebeiis

455.

ad

auras M. in auras PRybc

Utrum hoc loco scribendum sit

VIRGILII

P.

558

MARONIS

secus, atque alto iu luco quum forte catervae

Cousedere avium, piscosove amue Padusae
Daut souitum rauci per stagna loquacia cycui.
Immo, ait, o cives, arrepto tempore Turnus,

Haud

Cogite coucilium et

pacem laudate sedentes:

Nec plura locutus

460

armis in regna ruunt.

Illi

Corripuit sese et tectis citus extulit altis.

Tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis:
Duc, ait, et Rutulos. Equitera, Messapus, in armis
Et cum fratre Coras latis dilfundite campis.
Pars aditus urbis iirmet turresque capessat
qua iusso mecum manus iuferat arma.
Cetera
Ilicet in muros tota discurritur urbe.
Concilium ipse pater et magna iucepta Latinus
Deserit ac tristi turbatus tempore differt,
Multaque se iucusat, qui non acceperit ultro

465

Dardauium Aenean generumque

Praefodiunt

alii

367

2,

sq.

458. stacrna loquacia in quibus habilant cycni loquaces." S. cf. 12, 475.
459. arreptotempore ait: Inventa opportuniiaie, quae offerebalur, abrumpit
consuliationem sibi iniquam.
460. sedentes; inesi viiuperatio, ut 12,
Sedete et laudale pacem, dum lio15.
,

stis

armis

in

urbem

Non

irruit.

adsciverit urbi.

aut saxa sudesque

portas,

45T. consedere perf. iii comparatione

Padiisa qsiium lueridio2, 380.
nale Padi flumiiiis paludusum, ubi mulii
cycni erant, unde eiiam cycni origo in
eam regionem Iranslaia est. Cf. Ov. M.
cf.

vesiris

iscoiisuliationibus,sedleIis est repellendus.

dederunt Hn. Jf^g. i. e.

Vos non curalis hosles irruenles ruunt
Hp. Ld. Fb. e( nunc fFg. et Rb, qui
alieram scripluram ne addit quidem i. e.
Hosies non curani vos sedentes el pacem

Mefisapus vocativus. Cf. 8, 77.

equitcm in armis, i. e. armaium.
Exempla 5, 37.
,,Nam figura esl." S.
Sic in armis esi armalus 5, 440. Cf. cum
5, 681. ex 3, 618. ab 7, 647. ad 9, 648

laudantes.
462. corripuit .sese cf. 4, 572.
463. edice. Iia addice Plaut. Poen. 2,
50 et indjce Pseud. 1, 5, 133 et adduce
.,Armari edice, figura
Asin. 2,2, 88.

Cf. 2, 33.
armeniur." S.
Volusus, qui est Turni legalus et minister
proximus, qui eius exsequiiur imperia,
Volscorum ducem suos iubet arinare,
Rutulos auiem, quibus ipse praeest Turnus, adducit; non habebat Volusus, cui
lioc

dic ul

officium

MII-/2

commiiteret.

maniplos Pyl

rec.

maniplis

i?6, ut toUeret

olscorum
dice maniptos, Dice, ait, et R. Deinde
Kquitum Messape, catervas, Ccf. v. 500}
et cum fratre, Cora, l. d. c.

homoeoteleuton.

P/.

coni.

464.

sine 6, 534 et Gr. . 472.

465. cum fratre Catillo cf. 7, 672.
466. firment M. sed perfosso n, idem,
ut ex Rbi noia concludo, dat capessat.
Pluralem dant Rbc.
467. qua cf. 1 , 676. iusso cf. . 14.

magna

incepta, reddere paceiu

cons/h'ni Mly2
562.
rec. Rb. concilium M2PRylbc rec. Itg.
469.

Iialiae.

Fb.

461. ruant

esl:

470

Cf. 7,

al.

471.

lum.

Multaque
Ei

est

se incusat, pro

Graeca

figura."

S.

mulCf. 8,

49.
472. urbi cf. 11, 367 Si gener exlerna petitur de gente Latinis.'''' Pl. coiii.
qui non asciverit ultro D. A. generum,
atque acceperit urbi. Rb, qui v. 469 72
a poeia puiat esse posiea adscripios,
esse igitur ditiographiam, in v. 471 se-

quiiur

Plum

in

472 dat generumque

sed Aeneas id non petiauleni Rb. haeret in ullro

acceperit urbi;
vit.

Quod

accipere sc. generum, caussa non esi,

nam boc eliam non peiil AeHcas. Sedem
is aliquam, non affiniiatera oraverai.
473. praefodiunt etc. ,,anle porias fosSic praefodere aurum
sas faciunl." S.
Ov. M. 13, 60 fodiendo occuliare.
Saxis sudibusque pro telis usuri sunt
7 quum sudc^que
cf. 891. Flor. 3, 21.

et

saxa undique a moenibus et tela

Liv. 23, 37 Inde primum

iacerentur.

AENEIDOS

LIB. XI.

559

Subvectant. Bello dat signum rauca cruentum

Buccina. Tum muros varia cinxere coroua
Matronae puerique; vocat labor ultimus omnes.
Nec non ad templum summasque ad Palladis arces
Subvehitur magna matrum regina caterva,
Dona ferens, iuxtaque comes Lavinia virgo,
Caussa mali tanti, oculos deiecta decoros.
Succedunt matres, et templum ture vaporant,
Et maestas alto fundunt de limine voces;
Armipotens, praeses belli, Tritonia virgo,
Frange manu telum Phrygii praedonis et ipsum
Pronum sterne solo portisque eftunde sub altis.
Cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus.
lamque adeo rutilum thoraca indutus aenis
Horrebat squamis, surasque incluserat auro,
Tempora nudus abhuc, laterique accinxerat ensem;
Fulgebatque alta decurrens aureus arce:
Exsultatque animis, et spe iam praecipit hostem.
Qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis
Tandem liber equus, campoque potitus aperto
Aut ille in pastus armentaque tendit equarum.

suftibnsqite

saxis>

ceteris

et

missilibus

propugnaiores moenia atque urbem tueVides

bantur. Caes. BG. 7, 81.

auteiu

iaiu

summa

in

esse desperatione

omnes.
475. varia corona;

immixti pueri

De

niatres cingunt muros.

v.

corona

et
cf.

buccina cf. 7, 519.

labor uUinius, ultima necessilas,
vocat cf. 9, 170.
ultimum discrimen.
9,

380.

47(i.

478. subvchilur pilenlo

magna

caterva

abl. cf.

cf.

Gr.

8, 665.

iniroire

non

licuii

nisi sacerdoti.

483. Siinilis Palladis invocaiio Hom. 11.

quam per singula conferas.
6, 305,
belli praeses Stai. Silv. 4, 5, 23 regina
bellorum virago Pallas diciiur. praeses
IVllPlR>'2c2 praesens
IVl2P2ylbcl.
4rmipotens Antonomasiva sunt pro
proprio." S. Sic Omnipotens est luppiier,
Ignipotens V'ulcanus 8, 423.
10, 668.
628. 710. Arcitenens Apollo 3, 75.

484.
stros

Frange
peiit,

et

tela

Aeneae, quibus no-

mortuum eum prosterne

ante ipsas portas.

485. effunde, prosterne;

480

485

490

hostes fusi fugatiquc. cf. 10, 574.

532.
487. lamque adeo cf. 2, 567.

12,

Ku-

tulum MPyl rec. tfg. Sed Ruiulum hominem Rululum Ihoraca induere cur narrutilum Rb rec. Rb. firmant
ralur?
Wacr. 5, 10. Gell. 2, 6. qui liunc locum
Ruiilaniia
ob vocem rutilum laudant.
arma sunt Aeneae 8, 529 eiusque lorica
saDguinea v. 622. Sic Claud. Gigani. 92
Minerva ostendens rutila cum Gorgone

peclus.'"

. 325, 2.

480. maii tantis Ml. inde mutaium

malis tanlis Rbcl, restilulum mali tanti
M2P}'c2 Serv. ]>Iinus boni tanti atque,
Pl. coni. Caussa
ad vitandum liiaiuiu.
mali , tacita atque o. d. d.
oculos
deiecta cf. 1, 228.
482. de limine: Nam in medium tera-

plum

475

490. aureus fulgebai. Ct. 9, 270 Turibat in armis aureus.

nus

491. exsullat animis, cf. 2, 386.

praecipit spe h. iam gaudei, quasi bosleui
capial. cf. de V. praecjpere 6, 105. Menie

praeoccupat

liosiis

advenium'' S.

Non

sed iam captum euoi animo sensii.

492. Eadem comparaiio ap.Hom. 11. 6,
Eniiius ap. Macr. 6, 3 Et
506 sq.
qui de praesepibus
tunc sicut equus
actus viucla suis mairnis animis abrumpit et inde fert sese campi per caerula laetaque prata celso pectore, saepe
iubam quassat simul altam, spiritus ex
anima calida spumas agit albas. Pacile quanlopere superel Fnnium Vjrgilius
apparebit.
49i. Mv. p. 45 Perversum hoc prorsusque vitiosum. Xam adsuetus aquae
recle,

accipi vetai perfundi infinitivus, adsuetus

ita

dicilur:

aquae perfundi

niliilesl;

iungenda igiiur

P.

iGO

MARONIS

VIRGILIl

Aut adsuetus aquae perfundi flumine noto

Emicat arrectisque fremit cervicibus alte

495

Luxurians, luduutque iubae per colla, per armos.

Obna cui, Volscorum acie comitaute, Camilla
Occurrit, portisque ab equo regina sub ipsis
Desiluit, quam tota cohors imitata relictis
Ad terram deiluxit equis; tum talia fatur:
Turue! sui merito si qua est fiducia forti,
Audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae
Solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.

Me sine prima manu tentare

Tu pedes ad muros subsiste

pericula

500

505

belli;

moenia serva.
Turnus ad haec, oculos horrenda in virgine fixus:
decus Italiae, virgo, quas dicere grates
Quasve referre parem? Sed nunc, est omnia quando
Iste animus supra, mecum partire laborem.
Aeneas, ut fama fidem missique reportant
Exploratores equitum levia improbus arma
Praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis
et

510

haec sunt: adsuetus perfundi flnmine

noto aquae; aiqai (ui taceam Aeflumine
aquae) ftumine noto avelli ab emicat
quod nec lioc absolute dictum
nequit
sensum habet el quod equus, levari soliius, consuetudine fluroen noium petil ex
eoque deinde emicat.
Scribendum esl
igiiur necessario:
aut, adsuetus aqua
,

p., f. n.

.'

496. luxurians

i.

e.

498. Obvia occurrit

ferociens.
cf.

honorem Turni deApud Romanos quaiiuor erant

signa honoris, equo desilire, caput aperire, via decedere, assurgere.

Consuli
advenienti unumquemque equo descendere
Cohors dici solet peditum,
ius erai.
et in legione sunt coniuriae sexaginla,
nianipuli triginta. cobories decem^' Gell.
Legio habet
16, 4. et Serv. ad v. 463.
decem cohorles, sexaginta centurias."
Sed cohories eiiam equiiuni dici docuit

Lerscb

quam

p.

quod sola additur norainativus, ut in verbo

spcro legimus 4, 306 Dissimulare spcrasti t acitnsqve mea decedere terra.
Recte lamen dices sola h. I. pendere ab
audeo vel potius a notione, qualis utrique
verbo inest, sc. parala sum.
509.

10, 552.

500. desiluit ad
fertur." S.

50,3. Twr/noc equitum suntCcf. 10, 310);

itaque solam se opponi vult equilatui.
Promitto c. infiniiivo praesentis nudo
Hoc loco accedit
iungitur ut 4, 487.

omnia

praepositionis

q.
cf.

I.
a. supra: de
loco
149, de significatione 12,

839.
510. supra M8PRybc supera t Ml,
mecum partirc
supera rec. Hb.
laborem sc. ducis. Et laborem et parti-

tionem versus docent .sequentes.

58 ex inscriptionibus;

512. Exploratores: Iiaque Turnus dum

urbe ac senatii versatur, non omisit
imofficia ducis hosiemque observabat.
probus: In eum, qui ubique premit et
ut solent esse hoangit, probrum iacit;
minum mores. Ceterum cf. 2, 356
Levia arma cquitum sunt arma equinos dicimus.
ut
tum levis armaturae
Neque tamen est hypallage adiectivi, quae
nulla est, sed proprio est relatu illud levia cf. 8, 526.

quam-

vocabulu laliore significalione

Virgilius usus esl, ut 7, 710.
10, 328.
eiiam de navibus 3, 563. Simile observaium est 5, 824.
501. ad terram defluxit: Dicendo defluxit artem et qiiandam moderationem descendendi significavit, quae est etiam in
ascendendo apud huius rei peritos." S.
eo

qua

in

513. quatercnt

campos

obequitarent

qnaterent cf. 8, 505.

campos cf. 875.
Aeneas praemisit equites, qui campos

forti est stii fiducia mesi qui fortis merito aliquam ha-

pervolitarent levibusque proeliis retinerent

hosles, ne exercilus per montes descen-

bere potest sui fiduciam, ego etiam audeo

et promitto etc.

dens impediretur, neve proelio lacesseretur,

antequam ad urbis muros pervenisset.

502.
rito

i.

sj
e.

AENEIDOS

LIB. XI.

561

Per deserta iugo superans adventat ad urhem:

Furta paro belli convexo tramite silvae,
Ut bivias armato obsidam milite fauces.
Tu Tyrrhenum equitem collatis excipe signis;
Tecum acer Messapus erit, turmaeque Latinae,
Tiburtique manus; ducis et tu coucipe curam.
Sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis
Hortatur sociosque duces, et pergit in hostem.
Est curvo anfractu valles. accommoda fraudi

515

520

dolis: quam densis frondibus atrum

Urguet utrimque latus; tenuis quo semita ducit,
Angustaeque ferunt fauces aditusque maligni.
Hanc super in speculis summoque in vertice montis

Armorumque

525

ignota iacet, tutique recessus,

velis occurrere pugnae,
Sive instare iugis et grandia volvere saxa.
Huc iuvenis nota fertur regione viarum,
Arripuitque locum et silvis insedit iniquis.
Velocem interea superis in sedibus Opim,
Planities

Seu dextra laevaque

monles et desertam
asperam regionem iler faciens de sumaio iujso ad urbem descendit.
Sallustius:
515. furta belli insidias.
514. Per siimmos

et

frenn
6,

ud

568.

fiirta belli

peridonea.^' S.

cf.

Turnus ipse vallem, per quaui

Aeneae eundum erat. montibus undique

clausam. una tanlum via uirimque apertam Cloile fauces sunt biviae) obsidere
Itaque dum parat pedein animo liabet.
stri exerciiui furculas Caudinas, Camillam
iubet equitatui obviam ire, cui in fugam
verso nec peditatu uUo suslentaio pereuii-

dum

erat.
Sed Camilia caesa Tyrrheni
ad urbem procedunt, quam ne capiant timens Turnus regrediiur et Aeneae eiusque

exercilui aiigusiias apertas relinquil. Vgl.

autem locum habuit Camillae

et

Tarchonis

ornare virtutem, el Aeneam et Turnum

per tempus distinet.
Res autem non ferocia stupida aguniur sed arte beUica.
516. ,,t'uuce<< dicuntur ilinera inter duo
montes locata angusta et pervia, dicla a
faucium similitudine."' S. cf. H, 273.

obsidam
litc

8,

cf.

cf.

10,

301.

De

singulari

mi-

390.

hll. coUatis sigiiis, iusto proelio; ut

non huc iUuc obequitando et tergi-

metro,

h.

nt ego.

ad h. 1. et
52<J. lalles teste Servio
aliornm grammaiicorum anliqua et vera
est forma, non vallis. et lalles. probatum

MR

al.,

ut

Iln.

523. atruni. Obumbrata vallis est arboribus in monle consitis. Rb. delet quam.

latus.

525. aditus maligui, aiigusti cf. 6,870.

Stal. Theb. 2, 498 fauces malignae. Luc.
5,

651 portiis maligni.

quae est

526. speculis

iii

montis ver-

tice.

527. ignota. multis, maxime Aeneae.

Sed praestat ..quod ab iis. qui illas fauce.s
cognoscique
conspici
trausgrediebaniur,
receptus MlPybc rec.
nou poteraf Jh.
Recessus locus
Ilb. recessus M2R.
est, ubi bene lateas cf. 8, 193. unde ho-

Receptus est
stem opprimere possis.
Utrumque
locus, quo salvus te recipias.

iam

legit

Servius.

529. iwitare

ivgis.,

insistere

et

inde

saxa detrudere.
530. regione viarvm cf. 8, 737.
531. iniqnis sc. Aeneae cf. 5. 803.
insedit: Sftm insidere est dolose aUquem
exspectare, unde et insidiae nominatae
10,
Cf. f:ubsidere v. 2H^ et
sunt.'- S.

301.

arripuit. raplim cepii

532596.

reiineat.

518. tecum erit: in luum auxilium adacer cf. 10, 308.

ditus.
et tu hc.
519. Tiburti cf. 7, 671.

in

est

testatur.

pellat,

versando

1.

530

iia 9, 13.

Camilla.

versibus multa sunt teniata.

Mihi tolus ille interventus Dianae cura
sua nympha non placet. Hisioriam Camillae et Metabi poetae opiime narrare
licuisset suh linem libri VII. Heindrichius
586 yeqiie enim
putabat versus 537
linrt mearum. a Virgilio carmini iam abIn

his

36

562

VIRGILn

P.

MAROMS

Unam

ex virgiiiibus sociis sacraque caterva,

Compellabat, et has tristis Latonia voces
Ore dabat: Graditur bellum ad crudele Camilla,

535

nequidquam cingitur armis,

Cara milii ante alias; neque enim novus iste Dianae
Venit amor, subitaque animum dulcedine movit.
virgo,

nostris

et

Pulsus ob invidiam regno viresque superbas

Priverno antiqua Metabus quum excederet urbe,
Infantem, fugiens media inter proelia belli.
Sustulit exsilio comitem, matrisque vocavit
Nomine Casmillae mutata parte Camillam.

solulo e.sse
libri

eo

Vri.

facile

insertos.

Desliiiavil

Ipsa liisloria

fiiii.

transferri

nonne videt hoc

poierat

fortasse

sublaia

liiiic

At

IPoterai!

Uianain aptissiine
exponere studium Camillae suuiu, quura
Ubro VII. res esset satis supervacaiiea
Inspice libri VII. 81 1 Ferret
plantas.
Post iUum versuni lege; Priverno antiquu
etc. Historia finitur:
Aeternuin telorum
loco

et virginitatis

amorem Intemerata

colit

Chuius Ubri v. 584).

Optime sequitur
Illam omnis tectis (7. 812).
Locus aulem in hoc Hbro, aliis ad librum VII. Iraductis. sic conneciilur:

537 Cara mihi...

Venit amor
movit. 587
etc. Versus 584 .581) Tellem
.

inseruerunt Tucca
ista

Ea

et

ferum age
mearum
.

Varius. vel

ad suam opinionem

alii,

ordinarenf

arie critica consiitues. quidquid

ut
Pl.

velis.

533. interea: Licet intt-rea particula

negoiia semper praeteritis futura coniungat, tamen abruptus est et vituperabilis
transitus et in superioribus libris et in
sequenii praecipue. ubi luppiter appeUat
lunonem." S. v. 791.
Quod quam ab-

ruptum

sit. ut omnes apud

consiituere,
iocos
apponam
omnes Aeneidis, quibus interea legitur,
neque lUlum omissum esse arbitror. Sunt

se

et

vituperabile

possint

1, 124. 180. 418. 479. 633.

2, .57. 250.
298.
3, 284. 472. 508. 568.
4, (67.)
129. 160. (291.)
5, 1. 755. 779.
6.
212. (523.) 703.
7, 572.
8, 172. 213.
280.
9. 41. 159. 367. 422. 473.
10. 1.
118. 164. 256. 287. 439. 575. 606. 665.
689. 833.
11. 1. 22. 188. 532. 597.
896.
12. 107. 161. 384. 614. 791. 842.
Diana de caelo prospeclans
maesta
quod Camillae vitam servare non possit,

demittit

535. Oratio Dianae vituperatur propter

V. et 557. 66. 82, quos Diana dicere
non possel. .Sed potest is qui narrat suo
nomiiie uli, cf. 2, 79; ac quum oralionibus
scriptores antiqui saepissime uterentur pro
narrationibus, ut eius de quo narrabant
et quem dicentem inducebant consitia deh.

clarareiit

ei

orationis,

raiiones,

nonnunquam formam

quae non esset nisi forma,

ut

omisisse eos videmus et dellexisse in iiarrationem. Cf. v. 543. 1,246.268. 2,504.

ore (iabat voces: cf. 4, 344.
536. nostri^, qualia nos gerimus cf. 652.
539. vires superbas,
quibus superbe

utebatur.

540. Privernum in Latio Volscoruin

oppidum.
antiquii: .,nobiIi urbe (cf. 1,
531), nam hoc Privernum dicitur." S.
Cf. 8. 561.
543. Custnilla in Cantilla ut Casmc-

iia

Cumeua

in

esse muiatum,

Camillam

nio est.

velus opi-

significare ministram,

dicatur apud Tuscos Capraeminister deorum, docet Macr.

3, 8, 6. ,,Romaiii quoque pueros et puellas iiobiles et investes Camillos et Camillas appellant. flaminicarum et flaminum
praeministros. Camillus proprie appellatur
puer ingenuus" Paul. Fest. p. 43, M.
ut

Mercurius

millus,

Cumeram vocabant antiqui vas quoddam,

quod operlum in nupliis ferebanl, in quo
eraiit nubentis utensilia, quod et camillum
dicebaiii
eo quod
sacrorum ministrum
xda/j.i).ov appeliabanf p. 63.
cf.
Varr.
LL. 7, 34 ,,Ciimillam
qui glossemata
interpretati, di.verunt adminisiram;
addi
oportet, in his quae occuUiora; itaque di,

citur nuptiis camillus,

qui

cumerum

fert,

nympham Opim,

ulciscatur;

quae eam certe

qua data occasione narrat vi-

tam CaroiUae.

in quo quid
sciunt.

sit,

in ministerio plerique ne-

Hinc Casmitus nominatur Samo-

thrace mysteriis dius quidam adminisier

Diis Magnis.
Verbum esse Graecum arbitror,

534. ,.trislis ist mil voce<: zu verbinLH. Ego iungo cum Latonia. ad
uorts- adiecttvum iam est haa.

den-

540

quod apud CaUimachum

eius inveni.'-

Eam autem

Adde

in

poemaiis

Dion. Hal. 2, 22.

explicationem grammaticam
et etymologicam sunt qui eiicere cupiani.

AEXEIDOS

LIK. XI.

563

Ipse sinu prae se portans iiiga longa petebat

Solorum nemoriim tela undique saeva premebant,
Et circumfuso volitabant milite Volsci.
Ecce, fugae medio, summis Amasenus abundans
Spumabat ripis; tantus se uubibus imber
Ruperat. Ille, innare parans, infantis amore
Tardatur, caroque oneri timet. Omnia secum
Versanti subito vix haec sententia sedit:
Telura immane, manu valida quod forte gerebat
Bellator, solidum nodis et robore cocto,
Huic natam, libro et silvestri subere clausam,
Implicat atque habilem mediae circumligat hastae;
Quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur:
Alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,
Ipse pater famulam voveo; tua prima per auras
Tela tenens supplex hostem fugit. Accipe testor,
Diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris.
Dixit, et adducto contortum liastile lacerto

545

550

555

ut Virgilio

lales

aliis

Al

iiidigiiani.

suiil

versus

(i(iain()uam

243

illaii (c(. 6,

ab
et

702.), suiit tameii alii, qui salis fircf.

I,
109; qui locus, quaiuquaui
ineptus multis visus est, salis lamen de3,

mantur

fenditiir,

quod Quint.

8,

14 euni

2,

affert,

Adde 1, 367. 421. 3, 335.

278. 331. 338,
8, 14. 268
vel necessaria suiit ad senteiitiam. Atque
ut viiuperet.

AUa,

iit

omnino antiqui, non solum poetae, in locorum descriplione, verborum derivatione,

rerum exposilione, quod legenlium noii
ignorabant ignorantiam, multa adiliderunt,
quae nos inepta esse opinamur, quum
nosira aetate homines earum rerum magis
sint perili aut certe magis periliam simulent.
Quod deinde absurda esse dicuntur:

qnum excederet, siistulit et vocuvit,

quasi pater iiiler fugam et pugnam de
nomine filiolae cogitaveril,''' est ea sen-

560

548. Imber se nubibus ruperat, cf. 3,

solverat cum vi, atque deciderat.
Flumeii miiltis imbribus erai auctuui.
tautu'< i. e. maximus enim cf. 5, 404.
snbito
551. senlenlia sedil: cf.o.4i8.
vix: Iii suiuma eiiiin rerum anxietate aegre
pervenit ad certam seiileiitiam
sed accedeiite propius periculo omiiem viiicit duquod ceperal
bitationem statiiuque facit
Iiaque verba iuiiguntur sic:
consilium.
Versanti suhito sedil seiilentia, vix ea
416.,

sedit sententia,
cf.

Hb7.

5,

Pl.

implicat etc, i. e. staiim.

Jixa pro vix.

coiii.

552. lunge Qiiud telum i. m. gerebat,

huic
el omnia facilia sunt. Nihil coiisi verba ila
feriiiius ad laudeiii poeiae,
distinguimus, ut perturbati Metabi pertur.

tenlia eius, qui argutiis utitur, ut obscurel,

bata exsistat iiarraiio.

553. Coctuni est robur, iit baculi illi
Ziegenhainii, aliquando laudati.
553. habilem cf. 1, 318.
mediae,

Hon

ut aequilibrio teiieatur.

verba;
neque enim
poeta Camillam diclam esse refert eo tempore, quo excedebat. Pl. delet matrisque

illustret

Camillam.
544.

/;)se

2,

niota." S.

manu

ut //)se

,,longe

Et

dictum.
remoliora.

posita,

Metello

auxiliorum

Cf.

procul
i.

e.

agente

longe re-

558.
Beiie

Tibi

Dianae

foveo

ipse

pater

quia

desertorum

iiisi

patres iion

quod mirum est a patre

famulam:

auctoramenti
habent.'' S. et

ad perpe,,Voveo au-

filiam

tuam devoveri virginitatem.

tem, consecro in tuuni miiiisteriuni. Unde

et Camilla quasi uiinistra dicla esl." S.
lela tenens i. e. primum teiiens
PL haec verba inepta
per auras fugit.
esse iudicat, quare eieclis verbis tua
Ipsc p. f. voveo,
fiigit, facit versum:

Tua prima

12, 52.

545. solorum,

cf.

5,

613.

iuga nemorum cf. 6, 356.

546. volitabant cf. Cir. 117 Infesto
ad muros volitantes agmina turmae.
547. fugae medio dum fugit, inter
fugam. Nam figuratum est." S. cf. 1, 422.
Amasenus fluvius cf. 7, 685.

polestalem

.s"/inj

645.
Sallustius:
lons^a spes
Cf.

poelae

famulam

accipe testor.
561. adducto lacerto ex re dictumest:
Torserat adductis hacf. Ov. M. 8, 28
stilia lenta lacertis.

P.

ofi4

Immittit:
Infelix

soiiuere

VIRGTUI

MAROMS

undae, rapidum super

fugit in iaculo

amnem

stridente Camilla.

At Metabus, magna propius iam urguente caterva,

Dat sese iluvio, atque hastam cum virgine victor
Gramineo donum Triviae de caespite vellit.
Non illum tectis ullae, non moenibus urbes
Accepere, neque ipse manus feritate dedisset;
Pastorum et solis exegit montibus aevum.
Hic natam in dumis interque horrentia lustra
Armentalis equae mammis et lacte ferino
Nutribat, teneris immulgens ubera hibris.
Utque pedum primis infans vestigia plantis
Institerat, iaculo palmas armavit acuto,

565

570

Spiculaque ex humero parvae suspendit et arcum.

Pro crinaU auro, pro longae tegmine pallae,
Tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent.

575

mauu iam tum tenera puerilia torsit,

Et fundam tereti circum caput egit habena,
Strymoniamque gruem aut all)um deiecit olorem.
Multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres
Optavere nurum; sola contenta Diana
Aeternum telorum et virginitatis amorem
Tela

568. Sonuere

undae

haslaeque streErant
qui
coniirerent
ad communem sermonem

pitiim

reddunt.

aurae:

idque
Sed maior est vis iaculi. si
quas supra iacitur, soniim red-

aptius est.

undae,
dunt.

563. Infelix est. quod iam lenera aetaie

fortunam adversam experta esl, et quod
nnnc ei est moriendum.
565. i;ic<or

566. dontim

rf.

2,

329.

Trivtae

Camillam;

rum Triviae. qnum ipsa loquatur."

At cf. quod S. monet 2, 79.
alqt.

,,MiS.

in

573. insistere c.Rcc. cf. 6, 563. vest. pl.

pedum primisplanlisexpresseral." S.
e. ubi primum incedere didicil.

,,signa
i.

576. lons^ae pnllae: ,,Pana proprie est

muliebris vestis deducta usque ad vesligia: unde ait longa." S.
,,Palla est honesiae mulieris vestimenlum." \on. .,Palla
est
quadrum palliiim muliebris veslis,

deductum usque ad vestigia, quod adfixis

in ordinem gemmis micat." Isidor. 19, 2h,
2. Quod de gemmis memorat, non erat in
omnibus.
Auralam pallam invenimus 1,
64^. Cir. 15<'.
De forma et usii eius vestimenti

567. Pro ullae coni. Pl. villae prob.

Rb. Ld, neque tamen in textum recipere
ansi snnt.
non tecti" non moenibus
^

est non in civitatem. non in privaadmissus est doraum." S. cf. 1. 600

vrbe. domo socias.
Non receptus est,
quod illae urbes
cum Volscis foedere
innctae erant; neque ipse ob feritatem manus dare volebat ad reconciliandam arai-

hoc
tara

citiam.

580

crinali

cf.

4,

Beckeri Gallum.

De auro

1:^8.

579. Funda circumacla ictus vis augecf. 9, 587.

tur.

5S0. .Strymoniam

^ruem

Strymoniae dicunlur 10, 265.

Sic ap. poetas bestiis

epilheia perpelua ex

et

Sic

G.

1,

grues
120.

plantis tribuuntur

iis locis,

inventae aut ubi plurimae

ubi

siint.

primum
Sic apes

Hyblaeae E. 1, 55. leones Poeni 5, 87.

Armeniae v. 29. columbae Chaoniae
sic glans Chaonia G. 1, 8. lens
9, 13;
Pelusiaca v. 228. palma Idumaea 3, 18.

tigres

569. Pastorum

aevum (vitam)

montibus desertis Csolis

git.
exi^ere aevum

570. lustra

sc.

cf.

cf.

ferarnra,

v.

et

in

545) exe-

10, 53.

Alia.

quae silvae

snnt.

Tyrrhena per oppidn: Amaseno

Metabus ad Campanorura fines
accedebat, hos insedere olim Eirusci." Hn.
traiecto

571. fcrino,

rnm

Cf. 5, 311.

581.

diri

equino; eqnum etiam

vidimus 5. 818.

fe-

Cf. 0.

MuUer

Etr.

Einl. 4.

AE.NKIDOS
Intemerata
Militia

LIB.

565

XI.

Vellem haud correpta fuisset

conata lacessere Teucros:

colit.

tali,

585

Cara mihi comitumque foret nunc una mearum.

Verum age, quandoquiclem fatis urguetur acerbis,
Labere, Nympha, polo, tinesque invise Latinos,
ubi infausto committitur omine pugna.
Haec cape, et ultricem pharetra deprome sagittam
Hac, quicunque sacrum violarit vohiere corpus,
Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas.
Post ego nube cava miserandae corpus et arma
Inspoliata feram tumulo, patriaeque reponam,
Dixit; at illa levis caeli delapsa per auras
Insonuit, nigro circumdata turbine corpus.
At manus interea muris Troiana propinquat,
Etruscique duces equitumque exercitus omnis,
Compositi numero in turmas. Fremit aequore toto
Insultans sonipes et pressis puguat habenis
Huc conversus et huc; tum late ferreus hastis
Horret ager campique armis sublimi])us ardent.
Xec non Messapus contra celeresque Latini,
Et cum fratre Coras et virginis ala Camillae
Tristis

584. iritemerata quae .servat

puilici.stiani
Ov. A. 3, 4, 23 Peiiecf.
r/uamvis custode careret,
li>l>e niiniiit,
inter lot iuvenes iutemcrata procos. Sic
liani

ap.

.Siat.

Tlieb. 2.

memoranlur.

Cf.

724 inteiueraiae equae

temernre 6, 841.

Nisi

hoc bello nefando essel

que

ipsa

correpia at-

peccaret (cf. 243), Troianos

acceptos hoslili
anirao
diis

sanctos et
a^gressa, cara mihi comes et immortalis
maneret nympha. Nunc vero faio suo

.i8tij deadverso abripilur. Haec (584

lenda ceuset Hl. Esse ea a Vario et Tucca
iiiseria, iieiiiie enim apla esse et corripi militia esse suspectam Latinitatem. couata
/(/(fv.oe nou verum
Quasi iUi Latine
!

nescissent
587. Fnla urgere dicuntur 2, 6.i3 et
Liv. 5, 22. 3fi. 22, 43. Tac. Germ. 33.
Ov. Tr. 5, 6, 23. Luc. 10, 29.
.389.

quod in ea pereundum est

Infauslo omine commissa
est ea pugna, quae malum

MvstJs,

Camillae.
sit necesse
habet e.vitum.

Et dea ea

oiniiia

praeno-

scere poiuit, elsi homines praetervidebant.

Iiaque recie haec dicia sunt, etiamsi a

omina non memorantur.

590. hnec cnpe:
Tradit arcum suum

Virgilio ipsa

sagittam inevitabilem.
591. sncriim corpus, quod dicatum est
namini, inde etiam violare dictum.
592. 7Vos Italusque MPRy rec. Rb.
Ld. ve c. rec. ff^g-, qui defendit ve, quum
hoc loco unus tanium aut Tros aut Italus

et

hoc possit facere,

At

opiis sit.

cf.

590

595

600

disiunciiva parlicula

ul

37.

2,

594. inspoliata tumiilo

tuae

feram: Omnia

honorem bellatricis morpossunt,ul necarmis suisspolielur,

quae

praeslat,
fieri

in

nec careat iusto sepulcro.

596. insonnit celeri lapsu, cf.
nigro turbine cf. 12, 416.

562.

v.

597

647.

Pugna

equestris.

597. Pauci
Troiani
Cmanus), mulii
Eirusci Ce.xercitus) adveniunt.
599. compositi in tiirmus numero: ad
numeri rationem, itaque ordinaii.
600. pressis pugnat h. reniiilur conlra
frenos.

pugno

prcmere habenas

Rbc

601. obversus
h.

1.

c.

cf.

apta est notio.

4, 38.

dat. cf.
1,

63.

bene,

nam

conversus

obnitendi,

MPy

rec.

huc et huc cf. 12, 558.

Rb. Lti.
Ferreus ager horret hastis, quae sunt
iiaque
in agro et a militibus lollunlur;
ardent campi i. e. solis ardore, qui reSlpercuiitur armis equiium sublaiis.

mili
7,

dicitur seges horrescit entibus

modo

526.

Cf.

versum Ennii: spar^is hastia

lonn^is canipiis

splendel

et

horret

ut

Vgl. seniper, si non

senteniiarum pondere, tamen forma praeslet, intelligas. cf. 3, 195.

quanlum

antiquis

604. ,,.4lae dicuniur equiles." S. Cf. v.

730. 835. Adde ad 4, 12 L
Suel. Aug.
33 praefectnrae alarum. Cincius ap.
GeU. 16, 4 .4lae dictae exercitus equi-

VIRGILII

P.

566

MAROMS

Adversi campo adparent, hastasque reductis

rrotendunt longe dextris, et spicula vibrant;
Adventusque virum fremitusque ardescit equorum.
lamque intra iactum teli progressus uterque
Substiterat: subito erumpunt clamore, furentesque
Exliortantur equos; fundunt simul undique tela

605

610

Crebra nivis ritu, caelumque obtexitur umbra.

Continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteus
Connixi incurrunt hastis, primique ruinam

Dant sonitu ingenti perfractaque quadrupedantum

Pectora pectoribus rumpunt; excussus Aconteus,
Fulminis in morem aut tormento ponderis acti
Praecipitat longe, et vitam dispergit in auras.
Extemph^ turbatae acies, versique Latini
Reiiciunt parmas et equos ad moenia vertunt.
Troes agunt; princeps turmas inducit Asilas.
lamqne propinquabant portis, rursusque Latini
.

tum
tra

ordiiie^,

quod circum legiones dex-

siiiisiraqiie tainqiiam

alae

iii

avium

noii iaciiintiir.

dniilur ailversus hosteni.

sed proten-

dumdextra manus
Ita enim

v.

cf.

607. adventux et fremitu<< ardescit:

fremilus ut 8. 201 au.ri1. e. adveniens
lium adventumque dei au.xiUantis adventum dei accipitur. Ardor de slrepitu diVersum delel Rb.
citur cf. v. 147.

et

609. conttiterat
subMiterat >I2 et
Cow^itlere dicilur aoies inslrucla
ad proeiium paraia: xubf:islii is, qui de-

sinit

Utrumque

procurrere.

loco

liuic

aptum. hoc vel aptius: equites procurrunt

ubi intra teli iactum
vehemenli impetu:
perveniiint.

cur.suin inhibent.

ul se colli-

gant. in ordinem redeant. qui celeri cursu

solviliir.

el

arma

parenl.

Mo.x

Siibstilerat

qiiente subilo potest

orlum videri.

clamore irruunt.

ipsum suhito caussa

siiblato
e.x

se-

sed id

poluit esse. cur ali-

furentisque
quis mutarel in constiterat.
fremcntisque P.
Mss. praeter unum.
Instimulant
iam bis legitur v. 59i(. 607.
equos iam summo ardore procurrentes.
Erat proverhium currcntem incitare Cic.
de or. 2. 44. 186. cf. Ilom. II. 8. 293 CTtav-

Sovrcc oTQVvfig,
610. fundunt.

ut

cerla

Simile 12, 578

noium illud Persae dicium ad Thermopylas Cic. Tusc. I. 42.

lam

(jl2.

coniinus pu-

iaculis

einissis

gnattir.

.3.

606. Spictila vibrant, celeriter contorquent; nimio animo iam in piignam proliidunt,
antequam ad hoslem perveniunt.
Cf. laic. 7. 2 f ibrant tela manus. lix
si^nii mornntia f/uisqiiam exfipectat.
et: .\lii prolendunt. alii vibrant cf. 1. 701.

alii.

quain

multa,

ut

tela.

et

ad exiremam haslam reducilur.

haslae vis augetur.

620

611. caelum obt. u.

corporibiis locahantur."

605. /la^itae

ma^is curat,
iaciai

615

alia similia.

Videmus ardoreni.

qui

6113.

ruinam

dant,

adversii P.
zen, adversi MRy.

45.3.

corruiint.

niii

cf.

12.

eingelegten Lan-

ruina P2 Moreta-

nus. ruinam MRybc, sonitum MPyl, sonitu R-/'2bc. insenti MRy^bc. inn^entem
Pyl. Itaque duae scripiurae invaluere,

nosira

el

quam

rec.

ingenti.
614. perfracla
cf. 2,

169.

Hb: ruina sonitum

rumpunt

Ambo

decidunt,

perfringunt
quum equi

corruant. Aconieus vero mHgna Tyrrheni

concussus longe proiiniiur viiHmque

vi

relinqiiii, ita

ul

Tyrrhenus

sil

vlcior

equo

arcisso.

excussus Aconteus Pl. coni.

Quod ne Aconieus bis
rerum
dicereiur. Pl. perverlit oninem
conne.xuin.
Cur enim fugiiint Latini?
616. Ui fulmen, aut qua celeriiaie saxa
machinis bellicis iaciunlur.
disper617. praecipitat cf. 1.104.
Sic Sil. 9. 167 Jn varvas vitam
git:
disperscrat auras. cf. 4. 70:5.
618. acics sc. Laiinorum. quod seqnitur
ex que.
619. Parma equilum reiicilur, ai lergum lueatur. Parma est equilum ut ve61.5.

Pro

e.rcussus uterque.

cf. 9. 548.
620. De .4sila cf. 10, 175.
621. rursus^iie i. c. facile inlelligiiur
Latinos, quos fugain suam a civibus suis
conspici pudel, impelum facere.

lilum

AEiNEIDOS LIB.

Clamorem

et mollia

tollunt

Hi fugiunt penitusque

567

XI.

colla reflectunt;

referuntur liabenis.
Qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus
Nunc ruit ad terrara scopulosque superiacit unda
Spumeus extremamque sinu perfundit arenam,
Nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbens
Saxa fugit litusque vado labente relinquit.
Bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos;
Bis reiecti armis respectant terga tegentes.
Tertia sed postquam congressi in proelia, totas
Implicuere inter se acies, legitque virum vir:
Tum vero et gemitus morientum, et sanguine iu alto
Armaque, corporaque, et permixti caede virorum
Semianimes volvuntur equi; pugna aspera surgit.
Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire,
Hastam intorsit equo, ferrumque sub aure reliquit.
Quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat
Volneris impatiens arrecto pectore crura.
Volvitur ille excussus humi.
Catilhis lollan,
datis

6'i2. Clamoreni solebam tollere Romani,

quando piignani ciebant; sic 9, 38. cf.
Caes. BG. H, 92. Aniiqiiiius inslitulum

esi

ui

undique eoncinereni clauniversi loUereni. quibus rebus

.signa

moremque

hosies lerreri ei suos inciiari exisiimaveriini."

Inde proetii iniiium Liv. 23,
el

16 indicat sic: Mffrre//i;s si^iia canere

clamorenKjue tolU iiihel. Saepe etiam
ileralus esl claraor in ipso proelio, quando
facio

reddebaniur mili.i66. 664.

10,

aliqiio alacriores

tum animi;

sic h.

et 9,

1.

Adde Liv.
ad octavam

4b hora
anreps d>ciiur certamcn stetisse, ut neque clamor,
vt primo semel concursu est sublattis.
neque signa provwta Inco
iteratus sit
738.

89.0.

diei tertia

retrovc recepta.

mitoium

8, 38
ita

moUia

scilicet." S.

cf.

,,doiiiila,

do-

G. 3. 204.

623. Penilus referuntur cf. 12, 2.56.

624. Comparaiio est cum ponlo, qui
magna vi venii appeililur, quare undae
niox refluunl
mox parlein liloris tegunl
et obieciam lerram retegiint.
625. terram rec. Kb. qui terras non
nisi in ni. legi videtur iiidicare, idque ei
ob scopnlos el ob undam poiuil inferri.
scopulosque superiacit undam b2c
qui recle ,,Super scopulos undam
el S.,
Nam more suo dedil verbo deiraiacit.
ctani noniini praeposiiioneni," cf. 12, 508.
,

'

unda MPRybl,

et

in eius pairociniuni

quo loco imiiaius

nostrum Silins; sed coniectnrascribilur Isthmon ...superiicitunda;
qaum in Mss. sit suberigit. Aliud simile
affertur Sil.

esse diciiur

15, 155.

aflFerlur

ut

6,

unda

S.

630

635

640

229 socios circumtulit unda,

se

per

probetur.
626. sinu
runi."

625

Pl.

salis

probuin

exeinplo

.,curvalione el flexu undaquare siaiim

dai aestu
,

aestu cogiiur muiare

in

tn

se!

627. \unc fugit relro rapidus ei aesiu

resorbens (secuni ducens^ revoluia saxa.
Aesius proprie est niaris incerta commoiio." S.
Omnia haec
628. vado labente eic.
ad naluram descripsit poeia, nec difficile
id erat bomini Ilalo, qui multum Neapoli
commoraius esi. El Qui maris liius vidit,
nndas vidil ad siccum impetu allabenles albescere et spumas agere; mox
spumas celerius recurrere, paulum aquae
remanere et lardius relabi, ut sequenie
unda excipi solerel.
632. implicare acies. Iia Sall. lug. 59
ISon ut equestri proclio solct , sequi
dein cedere sed adversis equis concurrere implicare ac pertiirbare aciem.
lesit virum vir cf. 10, 361.

633. Plures nomiiiaiivi nullo verbo adCerie hA gemitus non

poiest construi volvuntur.
635. pugna aspe.ra surgit cf. 9, 667.
63o. Orsilorhus Troianus esl cf. v. 690.
Iiaque Reniulus, cuius equo bastam intorsit Latinus cf. 9, 593.
horrebat
diio cf. 2, 170.

adire, timebal cf. 2, 31.

637. reliquit; iiaque noluit

repetere,

sed rediii.
640. volvitur humi cf. 1, 193.
lillus Tiburlibus praeesi cf. 7, 672.

Ca-

P.

568

VIRGILII

MAROMS

iiigentem corpore et armis

cui vertice fulva
Caesaries nudicxue humeri, nec volnera terrent;
Tantus in arma patet. Latos huic hasta per armos
Acta tremit, duplicatciue virum transfixa dolore.
Funditur ater ubic|ue cruor; dant funera ferro
Certantes, pulchramcjue petunt per vohiera mortem.
At medias inter caedes exsultat Amazon,
Unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla;
Et nunc lenta manu spargens hastiha denset,
Nunc validam dextra rapit indefessa bipennem.
Aureus ex humero sonat arcus et arma Dianae.
IUa etiam, si quando iii tergum pulsa recessit,
Spicula converso fugientia dirigit arcu.
At circum lectae comites, Larinaque virgo,
Tullaque, et aeratam quatiens Tarpeia securim,
Itahdes, quas ipsa decus sibi dia Camilla
Delegit, pacisque bonas bellique ministras:
Iiigeutenu{ue

aiiiiiiis,

Herminium,

Deiicit

nuclo

642. Pciicit proprhiiii hac in re veriia 665. Ov. M. 3, 303.

Herminius capite el pectore nudo est, ut
osiendat lela .se non liiiiere.
644. Sic Ov. M. 13, \\9 patetplagi<,
392 patuit ferro. Sen. Ag. 97 Corpora
morbis maiora patent.
armos cf.

buni;

4,

II.

645. Dnplicat, incurvai;

ita

14, 927.

Ov. M. 6, 293 dupliraiaqne vuhiere

caeco est; i. e. collapsa est moriens.
Stat. Theb. 3, 89 ingentem nixu duplicatus in ictum corruit.

648

724.

Camillae

virtute

vincuntur

Etrusci.

648. Amazon
Amazonum more

quae
Camilla,
gerebat el vesiitu
cf.
Sea. Agam. 217 picta pharetras et
secnrigera manu peltata Amazon.
649. unvm tatus exferta accus. cf. 2,
At
273.
Sic exsertus v. 803. I, 492.
videtur, ut venalrices Dianae, ilextram
mammam exseruisse, quo habilior esset
Sic Hasbyie viigo
iaculo dexira manus.
esl (lextriim feroci nuda lotus Marti
ap. Sil. 2, 78. et Aniazon illa marmorea
dexira
in Museo Pio - Clementino stat
mamma nudata. \eque enim venuslum
erat pingere, quod nairaiur, ab Aniazonibus dexiram niammara, ne arcuiiendendo
obesset, esse excisam. Cf. Curi. 6, 5, 28.
pugnae: ad pugiiam ut habilior sit.
650. spargens cf. 12, 51.
denset
dicitur

se

i.

e.

lent.

tam
cf.

651.

celeriier
T,

miiiit,

ut

densae vo-

794.

Rapit

ui alibi

est rapiim ducit cf.

7,725., sic etiam raplini capii; inde rapla

hasla

arrepta,

celeriier

ftsl

Hanc qiiam diximus

alicui.

645

650

655

non

erepta

significatio-

neni coiifirmanl loci 8, 111. 9, 763. 12,

3;^0.
inde raptus paene esl rapidus,
quum in ulroqiie praevaleat nolio cele-

biindefe<sa cf. 10, 770.

Securis usus in bello esi pa(Bipennis bellaiori
slorura
cf.
7, 184.,
dalur donum 5, 307.3 et Camillae, quod
iis
eniin
in Amazonura niorem pugnat;
propriuin esl lelum. cf. Hor. C. 4, 4, 20.
Ov. Poni. 3, 1, 95. Suet. Nero 44. Sen.
Ag. laudaiuin ad v. 648. Praeierea ap.
Hom. 11. 15, 711 nflhxiOGi y.al a^ivrjOi
Vindelici securi
p,uxovTO. cf. 13, 611.
uiebanUir in pruelio cf. Hor. I. I., ul
GccyciQLq esl Persis Xen. C. 1,2, 9. ScyiLis
Her. 7, 64.
653. si quando in tergum MRyc in
riiaiis.

pennem

tergum

si

quando

b.

rec.

Rb

More

Parihoruin fugit, nam ore in hostem converso lela iacil.

654. Fugienlia suni spicula, quum quae
ipsa fugiai. P/. suo more corrigit
spicula c(. 773.
fugicns sua.
656. seeurim MRhc, iia 10. 697 el 2,
224. et Gell. 13, 20 Virgili!is turrim
non tiirrem
et securim non scdixii,
securem yl rec. Rb. sed
curem."'
V. 696 securim, etsi ibi securem esl in
Pyl.
iacit,

657. Ilalides: ,,pulchra derivalio (i- ^non vera." S. Nani verum est
Italiae. Similia Laiinorum Graecis cf. 6,

Oraeca_)

844

et 5, 37.

bonae Ry2h. Aplius

658. bonasMy].
esl, quando bellum geritiir, virginum belquam pacis laudaiio. Neque
latricum
,


AENEmOS

LIB. XI.

569

Quales Tbreiciae quum flumiiia Tliermodoutis

Pulsant et pictis bellantur Amazones armis,
Seu circum Hippolyten, seu quum se Martia curru
Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu

660

Feminea exsultant lunatis agmina peltis.

Quem telo primum, quem postremum aspera virgo
Deiicis? aut quot humi morientia corpora fundis?
Euneum Clytio primum patre; cuius apertum

665

Adversi longa transverberat abiete pectus.

Sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentam
Mandit humum moriensque suo se in volnere versat.
Tum Lirim, Pagasumque super, quorum alter habenas

670

Suffuso revolutus equo dum colligit, alter

Dura subit ac dextram labenti tendit inermem,
Praecipites pariterque ruunt. His addit Amastrum

Hippotaden, sequiturque incumbens emiuus hasta

Tereaque, Harpalycumque, et Demophoonta, Chrominque;
Quotque emissa manu contorsit spicula virgo,
Tot Phrygii cecidere viri. Procul Ornytus armis
Ignotis et equo venator lapyge fertur.

aplum

adiectivum

esl

slaniivo, alieri

ionae
lis

legil.

addi

alieri

sub-

nun addi. Serviu.s autem

Ordo etfl verhoruni, qua-

500.

8,

659. Threiciae: Amazones, gens fabulosH. etiam diver.sis ac reniotis locis

,.
,.,.
atiriltuuiiiur. sic lliraiiHe, hcytliiae,
ad
.

Taiiaini

..

,.,,

herniodontem cf.
.,,-,
.
,
.
An.
lust. 2, 4. Strab. 11, o, a p. nO/.
..
^..
.,,,
j
c-j
.
^
Arcton
ac
Ciaud. RP. 2, 6.1 populantur
'
liahiianl
,

-,

el

ad

.,,,..
I

lanatn

,.
S
risenlem
I hcrmodouliacn
"
,,,,
gere seciiri. Ihrciciae
.

,,.<..

168.

8,

cf.

\
ralis 7,

i-jQ
l.i8.

'

^-

frc'

Amazones

et

, u

sic nluftumtna, Fluthen;

iV.
-i-n
e
a 1.V-'
cf. 6, 32(.
12, .i31.

'

660. piilsant fluvium. sc. glacie rigenbellantur, bellanl cf. 3, 284 el

picta arma cf. 8, 588 el
Gr. . 186.
tem.
"

^y^-

661. Ilippolyte a Theseo

malrimoiiium assunipla esi.

Seu quum Penitiesilea

capia
C'f.

lust.

el
I.

in
1.

vicirix iriunipho

comitante exercitu.
De ea cf. 1,
Martin, Marlis filia, cerle el aliae
duae reginae ([Amazonuni}
ne successibus deesset aucioriias,
geniias se
"
Marie praedicabani
lust. 1. 1.
redit,

490.

622. ululante tumultu: Tumulius ipse

ululai, quum ululenl h. I. ovanies. Coiiira
-.
^ -^.-1
i
.
j
L
Sil. 6, o62 ululante dolorc, esl abstractum pro concreio.
i^a teltae
n I.
e H
inn
cf. l. 490.
663.
1

Eunenni
esi in

666.

Euneitm

cf.

8, 318.

Chjtio patre

cf.

3,

614.

mhvarzen
Bachc des

Braut.

Schill.

liluls.

.,
,,.ii,,,o
^
i
^.-.et
Serv.
M2Rb2c. l)on.
671. svffuso
^
^
,ir
,, ,
j ,
suffo^so etiani Serv. et Hll. rec. Lil. H g.
j,
,
j,
;V..
SulTodiuntur equi a pedilihus ictu
.
,
^
, .,.
,.,
Cf. Caes. BG. 4, 12. \.i\.
sursiini lacto.
,
.,,
,,
.,,.,
ecitium
sed vulnere rollapsum
42, 59.;
'

.,-

..

...insani

est.

erigere velle

o <r
Jsufrossiim

,,,...
caUarihiis irritaium,

prosufuso esl ,
Q"0'' ^'^' niinus aptuiii.
. j::
,.
,
,,
,
,
lapso (ila fiindi. effundi pro lahi dici^yj-)
Equus casu aliquo ipse decidii el
...

,,.

...

euuuin

alii uitelliguni

,.

pedibus cirruni equum

,.^^8 devolviiur,

se erigere possit, coiligil

habenas, quibus sublaius etiam equum
excitet; succurrit Pagasiis deposito lelo;

retentis, qui ul

eoque
coni.

anibo

lahore

in

effu>:o

effuso

euiii

qui cursu

Subiio liahenas

ferebatur.

Pl.

interficiuiiiiir.

inlelligil

el

colligii,

mulaiione nioius
fqueni ipse fecerai eques!) Liris exculiiur," malus sane eques!

equus

._,

672.
jjg^j

_,

mim
..

Subiti

slabat.

dum

.-^

subit:

,.sc.

ad susientaiio-

ruenlis." S.

67o.
.

^,

,._

Chromin MRyc

,,,

rec.

lib,

^
Chro-

'

^
b.

678. armis isnotis: novis, inconsueu .

.

,
equo t
S.

lis.

664. aspera sc. bello

quoii

.>IR-'.

qq^ snniruiuis riros: In

Gusseii siur-et liervor , ihr

'

Kunacuw

non

S.

legil

675

y 247.
RR. 2, 7.

laptifre

AppuIo

Equi Appuli nobiles

cf.

S.

cf.

Varr.

570

P.

VIRGILII

MAROMS

Cui pellis latos humeros erepta iuvenco

Pugnatori operit, caput ingens oris hiatus
Et malae texere lupi cum dentibus albis,
Agrestisque manus armat sparus: ipse catervis

680

Vertitur in

mecliis, et toto vertice supra est.

exceptum, neque enim labor agmine verso,
Traiicit, et super haec inimico pectore fatur:
Silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti;
Advenit qui vestra dies muliebribus armis

685

Verba redarguerit. Nomen tamen haud leve patrum

Manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.
Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum
Corpora: sed Buten aversum cuspide fixit
Loricam galeamque inter, qua colla sedentis

690

Hunc

illa

Lucent, et laevo dependet parma lacerto;

Orsilochum, fugiens magnumque agitata per orbem,
Ehidit gyro interior, sequiturque sequentem:
Tum vahdam perque arma viro perque ossa securim,
Altior exsurgens, oranti et multa precanti
Congeminat: volnus calido rigat ora cerebro.
Incidit huic, subitoque adspectu territus haesit

680.

cui

pugnatori

potest iungi,

quum

nonnunquaiu pronomini adiicialur

sub8iantivum aliquod, quod pronomine iam
indicaiur. cf. 5, 09.
Pro galea habet
lupi tergus cf. 7, 666, ubi Aveniinus similiesi ornalu. SicVal.Fl. J.
Cleonaeo

iam tempora
sic 7,

veneni

clausiis fiiatu

cum dentihus

681.

albi^.

Alcides.

loco adieclivi.

667. Et 4, 514 herbae cum lacte

sunt herbae venenaiae.
Ov. M.

779 Cererem cum vestibus atris viaereutes arleunt. I.i, 87 Irsi dapibus cum
sanfTuine gaudent.
Cic. 2 Verr. 4, 27,
62 Erat vas vinarium. ex una frcmma
perfrrandi truUa e.rcarata. cum manubrio aureo. Cic. pr. Rab.Posl. 10, 27 Scipinnis non solum c.um chlamyde, sed
etiam cum crepirlis in Capitolio statuam
8,

videtis.

al.

Cf.

464.

682. sparus: ,,Bene agrestis; nam

sparus est rusticum lelum in modum pedis

recurvum."

Epam.

S. cf.

Sall.

Cat. 56. Nep.

9.

683. vertitur in mediis : Vides hominis audaciam, qui versaiur inira acies.
684. exceptum cf. 3, 3.32.
685. super. insuper cf. 7, 462.
687. De ordlne verborum cf. 8, 168.
Ad dicendi modura cf. 12, 16. Ornytus

Tyrrheni facile se Latinorum

evasuros gloriati erant.
lam
vincilur non a viro, sed a femina.

igfiiur

ei

victores

695

688. redarguerit Priscian. 10, 2, 10,

qni .,argoo. argui: Vgl. in XI. Verba redargiierii."

Idem

redar^uerel Rybc2.

fere diclum 10, 829.

Buiae
De Orsilocho cf. 636.
Tencrum corpora
372. 9, 647.
cf. 4, 132.
Aversum non esl quod
fugienlem inielligas; nam in proelio equeslri, solutis el permixiis ordinibus, facile
691.

alii

5,

alius alium

lergo polesl aggredi.

692. sedentis equitis." S. Pl. coni.

qua colla. sedenti ei eiicil v. 693.
694. Camilla fugam simulans, acto in
sinisiram gyro, equiiem ab ea parte aagredilur,
minus luli,
qiia equiles sunt
quod dexlra manus super equi collum
translaia niinus est babilis.
695. ^yro interior cf. 5, 162.

697. oranti, quum videret, ab iniqua

parie se peti et iam iciibus crebris proscindi.

698. con^eminat securim 'iB. quiiterum

iterumque eam impingit effici'. enim idem,
ac si pluribus securibus semel quaque
usus fuerit. Cf. 2, 492 labat ariele
crebro eic, ubi unus aries saepius adhibetur.
Cf. Val. Fi. 6, 378 ^ravem nodia
auroque securim congeminans. Explicari solei: icium congeminat.
699. incidit huic i. e. in hanc de improviso, qui subilo adspectu iia terrelur,
ut fugere nequeat; tamen ex astutiagenti
suae innata aliquid conaiur.
;

AENEIDOS

LIB. \1.

571

700

Appenuinicolae bellator lilius Auni,

Haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.
Isque, ubi se nullo iam cursu evadere pugnae
Posse neque instantem reginam avertere cernit,
Consilio versare dolos ingressus et astu,
Incipit haec: Quid tam egregium. si femina forti

705

equoV dimitte fugam, et te comminus aequo

Mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri:
Fidis

lam nosces, ventosa ferat cui gloria fraudem.

Dixit; at illa furens acrique accensa dolore
Tradit equum comiti, paribusque resistit in armis,

710

Ense pedes nudo, puraque interrita parma.

At iuvenis, vicisse dolo ratus, avolat ipse,
Haud mora, conversisque fugax aufertur habenis,
Quadrupedemque citum ferrata calce fatigat.
Yane Ligus, frustraque animis elate superbis,

715

700. /ippenninicolae
ria

maiore

consiiiuia.

elc.

,,Quia Ligu-

Apennino est
lA^ures autem omnes falparie

sui

in

lacei
sicul ait Caio in II. Originuin libro." S.
Ligiires inoniihus se occulianles (tiu et roniiudine et asluiia Romanis
,

resiilerunl

cf.

Flor. 2, 3. 4.

701. Hatifi Li^urtim extremus sc. in

fallendi perilia.
Filius Auni;
ilaque
ipse Aunus. cf. 9, 362.

702. Evadere pugnae novum

703. avcrtere reginam a se.
T04. versare dolos iia 2. 62.

gredi

c.

inf.

cf.

705. Feinina
superior. qiiod

modo propierea

viris

eqiio

forli

uieris;

in-

es

diiniiie

fugain Ccf. 1, 317) ,,equi celeriiaiem. cui

fidis." S. .Nova quaerere cupidus Pl- coni.

forti^ ei ..Indigniim esl. si lu. lain foriis

Itaque
femina. viris par, equo fidis."'
inier viros equiies ipsa femina pedes iubelur pujjnare?
708. lam fuluro addilum eius augere
vira vidimus 4, ^66. 6, 676, ul Gernianorum >clion. bald sogleich el indicare
rem pro.xime insiantem; aique iia loquuntur scriplores omnes. cf. Hand. Turs. 3,
18.
hoc loco eiiam recle
.\l
p. 12,},
dicetur pariicula rem fuiuram conftrmare,
ut Germani schon non minus usurpani
da wirst du sclion erkennen
e. ceri.
272.
lissimum est le cognilurum. cf. 1
Tib. 1. 1. 70 Dum fata sinunt , ivngamus amores; iam veniet teuebris Mors
adoperta caput. 2, 5, 56 Carpite nunc,
tanri. de septem montibns herbas, dum
Ucet: hic mngnae iam locus nrbis erit,
Hor. C. 1, 4. 16 lam te premet nox.
,

fabulaeque Manes.
rec. Rb. Ld. llaec

fraudem MlRc

est vera

poenam

te,

^.

Ci-

inani

equi

fiducia

in

proelium virorum abduclam. lemeriiaiis

daluram). Nam fraudem
luae poenas
veieres poenam vocabanl. (Sic aliqui codices h. I. dant pocnam, quod ipsum
firmal frandem.') .Si auiem laudem legerimus. erit sensus: Agnosces, cui inanis
afferat laudem." S. i. e. libi non
laudem ex illa gloria inaiii qua t*'
iacias, si sola soli congressa eris pedes.

gloria

fore

est.

107.

4,

Pedes congredere,
leciio, ui sii sensus:
iam agnosces, cui inanis iacianiia afferat

et aniiqua

Cf. Hor. Ep. 2, 1, 177 quem tulit ad

scenam ventoso gloria curru
laudem
M2 el L.\VUE>I (L in ras.) P laudem y,
si recle enutavi, qnaiiiquam poennm. Hs.

se legisse dicii" Hb. rec.

quam

Ue voce/roi/s

gloria laudem.

g, Pl; coni.

10, 72.

cf.

109. dolore. ob dubilaiam forliludinem.

71(1. pnribtisque resistit in armis pe~

des: ,,sicul eiiam illuin congressurum

puiabai." S. cf. 6, 827.
resislit blcibt
stehcn ; ila 4. 76. G- 4, 424, ei interrila
nudo ense et parma.
711. pura parma, in qua nihil pictum

.,iunc

enim primum

S.

9,

cf.

713.
714.

in beila desceoderai.'^

548.

haud mora.
anus

Cf.

30,

153.

quod puiavit suis se

ariibus CamiJlae effugere posse; frustra
quod ea superbia, qua
superbil elatus
f

est,

se puiat astuiia superiorem, nihil iuvat;

neqiiidquam tentat, quod id quidem con-

sequitur,

sed

ut

Camilla ex equo descendai,

suis pedibus vincat equi
nibil
prodest equo carere

quum ea

celeriialem

virginem.
715. Ligus

et

Ligur

ap. scriplores esl.

Animis, pluralis de uno

cf.

2,

386.

572

P.

VIRGILIl

MARONIS

Nequidquam patrias tentasti lubricus artes

Nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.
Haec fatur virgo, et pernicibus ignea plantis
Transit equum cursu; frenisque adversa prehensis
Congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit:
facile accipiter saxo sacer ales ab alto
Consequitur pennis sublimem in nube columbam,
Comprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis;
Tum cruor et volsae labuntur ab aethere plumae.
At non haec nullis hominum sator atque deorum
Observans oculis summo sedet altus Olympo.
Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeva
Suscitat et stimulis haud mollibus incutit iras.
Ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon
Fertur equo, variisque instigat vocibus alas
Nomine quemque vocans, reficitque in proelia pulsos.
Quis metus, o nunquam dolituri, o semper inertes
Tyrrheni, quae tanta animis ignavia venit?
Femina palantes agit atque haec agmina vertif?
Quo ferrum, quidve haec gerimus tela inrita dextris?

720

Quam

716.

faUax

liibricit!!,

paraiio.

Sic

Val. FI. 2,
rex subit.

cws asln

proprias

Liaiiribiis

cf.

de angue com-

555 ncri

patrias
700.

lubriartes,

se tollit

igneiis.

Igiiis

enim

et

/e-

noblles

luxuria

5<li)

iiiillum

erai

liicis.

quain proferi, suiiima esl celeriias. Inci'^

Cal. Epiili. 342 Flammea praeuertet cevestigiu cervae, Ov. M. 3, 392
lerin
ignipedum vires expertns equorvm.
719. transit eqiium rursu, cf. 7, 807.
721. sacer: icleo quia esl .Marii consecralus." S.

725

835.

Tarchon pugnara sustentat

Arruns Caraillam vulnerat.

De

iniervenlu cf.
336. iniicit Rc
rec. IVg. Ld. Pl. incitat MPyb, incutit
coni. Hs, probavit If^g. Pl. et ego probo,
quod proxinie accedii ad inritat, rec. Rb.
730. ala^i, equiiiim lurmas cf. 604.

728. suscitat.

12, 554,

iras

c.f.

dei

!2,

variis vocibus et exprobrando et exhortando ei deprecando.

731. nomine quemque vocans: ,,per
hoc extrema necessilas indicatur." S.
732. qiiis metiis: ,,qui vos eiiam feininuuquam
nam limere compellil." S.
dolituri: Ntinquanine ob ineriiam vesiram

Cf. Val. Fl. 3, 230:

dolore afficiemini
\unquamne dolor virlute
Increpitat:
subibit nil ausas sine rege manus? at
barbara biixus si vocet et motis ululantia Dindyma sacris, tunc ensis plai'

730

735

ceatque furor. Noiat ita Elruscoruiu ignaviam, qui Romanis non ea, qua Samiiiles
Eo eniin quo cuin
pertinacia resliierunl.

Romanis certanien

717. ignca ut 746 et Sil. 3, 30(5

vibii^ geiis inrnea planti^. el 16,

725

inibant

eflTeininali

erant

a Roiiianis

si

plebi

ius iiec civiiaiis ainor, civi-

non saiis iunciae,

quare
a Gallis preiiiebaiiiur
laies ipsae

esi,

iaiu

leiiipGre,

praeterea
niiruin

non

facile vincebaiiiur;

et

quod ex aliis caussis

fiebai.
Sed Tusci foniler pugnarunl
conlra Sullaro el G. 2, 533 Etruria fordiciiur.
Sed Caiullo esi Etruscus
tis
obesus 39, 11.
Virgilio pivguis G. 2,
ignaviae

Irihuiliir,

193,

addii Servius:

licet

iibi

cariiilius."

viciimaruni sci-

quum

Naoi

stiidiusius et

crcbrius hnnlias immolarnnl, (Cic. Uiv. 1,

El
42, 933 epulis eliam iiidulgebanl.
qui imrtginibus pingunlur in urnis irusci
iii
coena accubanles pinguedine dicuniur
Graeci eiiam eos beluari
esse iiisigiies.
meniurant cf. Alhen. 4, 38. 153. inipriniis Uiod. 5. 4U, qiii eos abiecia prisiiiia
ei luxuriae devirlule compolaliunibus
referunl.
16. 2,
disse se
Cf. Dion. 9,

38.

Plut.

Cam.

2.

animis ignuvia venil.

73 venerit iste si fiiror. Ov.
veniat
A.\. 3, 477 spcs magis huic
certa minorque metus.
Sall. lug. 103
Hocchus rcpulatido, quae sibi duobus
procliis venerant.
quae lanta cf.
733.

Tib.

1,

qiine tanla

6,

6, 561.

734. haec
dinem." S.

agmina:

iantam mullilu-

AENEIDCrS LIB.

XI.

573

in Venerem segnes nocturnaque bella,

Aut, ubi curva choros indixit tibia Bacchi,
Exspectare dapes, et plenae pocula meusae,
dum sacra secundus haruspex
Hic amor, hoc studium
Nuntiet, ac lucos vocet hostia pinguis in altos.
Haec effatus, equum in medios, moriturus et ipse,
Concitat, et Venulo adversum se turbidus infert,
Dereptumque ab eo dextra complectitur hostem
Et gremium ante suum multa vi concitus aufert.
Tollitur in caekim clamor, cunctique Latini
Convertere oculos. Volat igneus aequore Tarchon,
Arma virumque ferens, tum summa ipsius ab hasta
Defringit ferrum et partes rimatur apertas,
Qua volnus letale ferat; contra ille repugnans
Sustinet a iusulo dextram et vim viribus exit.

At non

qiiiil acc. iil

735. f/HO cf. 2, 150.
Eiiam re Venerea Tuscos in518.
fames fuisse Romani narrani.
7.'16. nocturna bella leneriK; \iA'feneris proelia dicuntur G. 3, 98 ei uiamore vinci, vincere puellaUini est:

1,

lam

c(c.

737. El Bacchica sacra a Graecis primum Elruriara recepisse unde Romam

pervenerinl, docei Liv. 49, 8 sq. Inde VfjL
,

facii

eum

Quani

culiiim

eiiani

anii()uiorem.

Eirusci Bacchicis sa-

dediii fuerinl

mullae doceni aniiqiiae imagines;

quanlopere ea detHstaii sini Romani, idem
Livius. -*- curva libia: cf. 9, 618. Tibicines Tusci Romae, (juae Eiruscos mores secuia esl, praecinebant ad sacra
Liv. 9, 30, ad pompas Ov. .\m. 3, 13, 11,
cris,

ad saliaiiones Liv. 7, 2.
738. ex^pectale MPybc et S. qui ,,exmodum pro
spectatc pro exsspectatifi;
modo posuil." S. Ubi ea explicandi ralio invaluil, iam rairum non esi, si quae
describenlis errore oriunlur formae, aliquo modo e.vplicaniur et confirmanlur.
Rec. Fb. Rb. Ld, qui: ,,So erwarlei
denn immerhin."' .,Exspectate codd. fere
omnes, eiiam opiiraus quisque Pier, et
Heins. cum Servio et sic .\ld. pr.. niendose lamen; txipectare (sc. non segnes)
primae stalim edd. inde ab Ald. sec,
:

sicque

Goih.

Palal.

et

Hn.

If^^.

2.

pr.

3.

et
7.

lerl."

II.

12.--

Hn.

Adde

IFg.

Iraprobal Rb. ,.quoniam

rec.

ex-

spectandi studium nullum esi." l. p. 361.

non segnes exspeclare, non lardanies,
Segnis verbi vidubitanles exspeciare.
ces sustinet, quod infiniiivum regere debebat.
Cf. Hor. C. 3, 21, 22 Segnesque
nodum solvere Gratiae. cf. 4, 564.
Si ad mensas iler esl, tunc celeres estis,

740

745

750

haruspex secundus fvobis et

quod
nuniiat
sacra;
esse perliiatum (cf. 4, 50)
esi signum
et epularum fieri iniiiiim.

quum

et

vesirae

edaciiaii)
.

739. hic amor, hoc studium c.f.2, 10.

740. Carnis odor allicil vos in lucos
(illic enim epulabaniur sacris diebus."
S.); non ipsum sacrum, nec culius deorum.
741. Tarchon Venulum arripit el anie
se in equo posiiiiin el ablaium occidere

reniieniem.
frusira
Iia
ipsum
Caesarem a Gallo equile aliquando ar-

studet,

moriiam ceciderunt.
Xeque enim iam lanium dedecus fugae
poiesl videre; neque laniura alios horiaesse narrat Servius.

replura

turus

tur,

ipse,

et

ul

alii

moriis ineani periruluni, sed ipse

ut

Atque iia ira esl lurbidtis fcf.

ui non consuelo ulaiur pugnandl
genere, sed eo, quod et periculosius est el
magis eius iram prodii.
subil,

12, 10),

dant

742. [nfert
offert

legi

/fg-.

Ld

loco

rec.

immo

forlius,

neque

ac

libris

Fb.

Rb

Apium

narrat in Ry.

infcrt

qui

hoc
inepium,
id

firmari videlur.

745. ToUitur clamor:

miraiione." s.

,,rei scilicel

ad-

746. iirneus cf. 718.

747. defrin^it ferrum: Docei hoc vi-

rium magniiudinem.
748. Rimatur: inquirit" S. Ab avibus
paludes perquireniibus iranslaium ad homines , aique iia eiiam ap. Cic. Div. 1,
partes
Cf. 6, 599.
7, 508.
57, 130.
apertas i. e. corporis, ubi possil inirudere
cuspidem.
750. Cf. Slal. Theb. 2, 648 a iusTulo

sufttinet

hastam.

evitare conaiur

cf.

5,

vim viribus
438.

exit,

574

VIRGILII

P.

MAROMS

lltque volaiis alte raptum quum fulva draconem

Fert aquila, implicuitque pedes atque uuguibus liaesit;
Saucius at serpens sinuosa volumina versat,
Arrectisque horret squamis, et sibilat ore,
Arduus insurgens; illa haud minus urguet obuuco
Luctautem rostro, simul aethera verberat alis:
Haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon
Portat ovaus. Ducis exemplum eventumque secuti
Maeonidae incurrunt. Tum fatis debitus Arruns
Velocem iaculo et multa prior arte Camillam
Circuit et quae sit fortuna facillima tentat.
Qua se cunque furens medio tulit agmine virgo,

755

760

Hac Arruns subit et tacitus vestigia lustrat:

Qua victrix redit illa pedemque ex hoste reportat,
Hac iuvenis furtim celeres detorquet habenas.
Hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat

765

Undique circuitum,

et certam quatit improbus hastam.

Forte sacer Cybelae Chloreus olimque sacerdos
Insignis longe Phrygiis fulgebat in armis,
Spumantemque agitabat equum, quem pellis aenis
In plumam squamis auro conserta tegebat.
Ipse, peregrina ferrugine clarus et ostro,
Spicula torquebat Ljcio GortjTiia cornu;

751. utque elc. De cbnlinuo aquiiarum

draconibus bello Cic. Div. 1, 47.
Hor. C. 4, 4, 10.
Plin. HN. 10. i, 5.
Descripiio lalis pugnae Hum. II. 12, 2U1
voluns fulva
sq. Ov. M. 4, 'A6'2.
cf. 832.
758. exemplum eventumque : ,.ei virtulem el felicilatera." S.
759. \laeonidae, Tusci cf. 8, 479.
fatis debitus, moni desiinalus cf. 590.
cuui

760. arte
Pelasga'^ S.
anle

quam

i.

id,

dolo

e.

cf.

l,

b'57.

quod modo narraium

Poiius lamen
prior arie, ui v. 292.
factiim

152 arte
prior. iam

ut 2,

est.

esl,

iungere:

esi

infligere.

circuitum 767

cjrcuit et

circunitre insidianiium

esi.''

762. fnrens ut in proelio;

furens esi Peniiiesilea.
767. certam hastam. Cf.

improbus
768.
Cybeli.

oUm

rastlos'^'-

Cybelo Mbc

Sl.

S.

sic

4,

I,

564.

490

Rb, ut 3, 41
.\lii dani
Cybelae deae nomen.
sacerdos sc. Troiae.
Sacer

dicaiur.

sunt et equos simililer muniios habent

de quibus Salluslius: Kquis paria operimenta erant, quae lintea ferreis la-

minis in modum plumae annexuerant.

Nunc auiem pro linteo pellem posuli et
aeneas squamas aereas laminas inteiligimus.
In plumam vero esi in similiiudinem plumae." S. in plumam cf. ti, 42
el lusl. 41, 2 Munimentum ipsis (Parthis) equisque loricae
plumatae sunt,
quae utrumque toto corpore tegunt. Sic

rec.

10,

cur

7,

707.

772. ferrugine cf. 9, 582.

lucens iia 1. 1. el 8, 673.

clarus,

773. spicula Gortynia : Cretensi, nam

Gortyn sive Goriyna urbs Crelae praeier

Gnossum ei Cydoniam maxima. Creles

auiem sagitlandi arte noii erani.
Cretenses sagiitas Lycio arcu dirigebai; quod
ut eiiam supra di.ximus, ad ornaium poni

311.
Spiculum
pro iaculo et pro
sagiila poniiur.
Sic ap. Vgl. pro iaculo
est 5, 586. 7, 165. 687.
10, 888.
II,
606. 676, videlur esse 7, 186. 12, 563;
pro sagilla auiem esi 7, 497. 9, 606. 11,
575. 654. 12, 403. cf. v. 319. Cir. 299.
consuevil." S.

Cf. 2, 356.

deo alicui bomo memoraiur 6, 484.

316. Sed b. 1. caussa non apparet,
iia

quem pellis elc. Catapbracium

fuisse significai.
Caiaphracii autem
equiies dicunlur, qui et ipsi feiro inuniii
770.

eum

squamis aureis

761. fortuna facillima: In quovis iaiiaque

ctu ui in quavis re esi foriuna;
quaeril, quomodo facillime possil liaslam

770

quum

sil

acus

cf.

5,

leli

ei

AENEIDOS

LIB. XI.

575

Aureus ex humeris sonat arcus, et aurea vati

Cassida; tum croceam chlarayderaque sinusque crepantes
Carbaseos fulvo in nodura collegerat auro,
Pictus acu tunicas, et barbara tegmina crurum.

775

Hunc virgo, sive ut templis praetigeret arma

Troia, captivo sive ut se ferret in auro,
Venatrix unum ex omni certamine pugnae
Caeca sequebatur, toturaque incauta per agraen
Femineo praedae et spoliorum ardebat amore:
Tekim ex insidiis quura tandeni tempore capto
Concitat, et superos Arruns sic voce precatur:

Incerluni esl 7, ()2H. 12, 406.

auiem

in

locis legiiur pluralis.

Omnibus
Hoc

eiiam loco ex addiio cornu et arcu sagiiias inielligi apparei;

id modo olfendii,
quod dicuniur loniueri. quud esl iaculoruui.
Al dixil iiem E. 10, 39 torquert Cydonia
coriiu spiculu.
cotnw cf. 9, 606.
774. aureus elc. de repeiiia voce 1,
449.
erat pro soiiat .Mb, rec. Rb.
Sed in eo iiaereo, guod posi torquebat
cornu
qiiod signilicai aliquem iu sagii(ando occupaiuiii, sialim pendens in humeris memoraiiir arcus, neque Lfli exiricor senieniia, quam Fb. probare videiur
arcum diclum esse pro phareira. Illud

arcum

facile palior

corneum

et

el

aureum

enim corneus auro piurimo ornaaureum arcum

(us, ut splendeai auro
nemo inlenderil.
cs humero y rec.
dici;

esi

cassida pro : cassis iia Prop. 3,

crocea chlamys-. De cblamyde
9, 15.
Crocea vestis Troianis obcf. 9, 582.
iiciiur 9, 614 ul probrum. Ei apud Graecos in comoedia iribuiiur feminis, Baccbu
Hyul deo effeminaio Aihen. 5, p. 198,
menaeo Ov. M. 10, 1, Amori Tib. 2, 2,
Etis color
18, Veneri Val. Fl. 8, 234.
nuptiis in primis."
convenit laeiiiiae,
Gierig.
Ap. Claud. Nupt. Hon. ei Mar.
21 et Aen. 1 649 Helenae velamen croceo
Barbaris hic
acanibo ornatum esi.
77f>.

magis videiur

color

vel

sinns

crepantes carbaseos

placuisse.
:

Ue

duplici

Sinus auiem sunt

adieciivo cf. 3, 24.
ipsius chlamydis in sinum colleciae, quos

memorando poeta

eflicit.
ut eiiam maieriam et colorem chlamydis posset dicere,
quare non est sinus oiiosum. Ap. Claud.
in Eulr. 2, 183 est car6ageo8 induta sinus.
crepantes, ut (enues, qualem sonum
dai.
Est enim genus lini (ee( serica
nDissimi et pretiosissimi, inventum in
sed eiiam alibi
Hispania Tarrarooensi
cf. Cnrt. 8, 9, 2\.
Carbaso etiam Fluvii
Aen. 8, 34 e( Naides e( Uryades ves(i-

M. II,

uniur Ov.

780

48.

cum carbaso navium.

comparare

Noli

Adde

3.57.

3,

776. Sinus collegerat in nodum auro

Haiic chlaniydem, quo expediiior essei,
aureis nexibus in nodum habuil collectam."'
in nodum ui v. 770.
Uon.

777. pictus acu tunicas: de slruclura

,,Habebai vesiem Phrygionis
cf. 9, 5S2.
arle perfeciam." S.

cf.

3,

484.

Bar-

bara tcgmina crurvm suni braccae, quibus Roiiiani eliam \irgilii tempore non-

dum uiebantur;

nonuulliadhibebanifasciHs,

quas feminibus et cruribus circumligabani,

quae inde dicuniur feminalia. cruralia,
tibialia.
Conira braccis et quidem amplis,
eiiam nunc. utehaniur .Medi et Persae,
Asiani aliique barbari cf. Columnam Traianam. ,,Sane armorum longa
u(

omnlno

descriptio illuc spectat.

meriio
succensa,'" S,
779. captivo

cf.

782. femineo:

per

ut

videatur

pidiiaiem

in

eorum cu-

Camilla

esse

2, 765.

impaiienli'* S.

cf.

agmen ardebut amore:

87S.

Similis

82 Per mcdias acies

breviias esl G. 4,

insignibus alis ingentes animos angusto

in pectore versant.
784. supcros precatur: Omnes deos
precatum esse Arruniem poeia memorat,
e(

(amen

nominat,

in

ipsa

a quo

precaiione eum deum

poiissiuium sibi Arruns

au.vilium peiierai.

Tusoum

Cf. 8, 103.

Arruns

nomen

usilaiissimum.
Hlc
auiem Arruns de monie Soracle videiur
esse, cuius regionis incolae secuii sunt
Turnum. Cf. 7, 696. Iiaque ipse ex ea
regione Eiruriae, quae Wessapo subiecia
es(, in liberam Eiruriam videiur fugisse
esl

et sperasse victoria paria se in pairiam

esse rediiurum, Hoc lanium modo possum
dissolvere difliculiales, quae revera insunt et quae laniae suni, ui invenii sint,

qui

Arruntem ex exercitu ipsius Camillae

esse dicereni,
247.

voce precatur

cf.

6,

Summe cleum, sancti

Quem primi colimus,

MAROMS

VIRGILIl

P.

57f)

785

custos Soractis Apollo,

piueus ardor acervo

Pascitur, et medium freti pietate per ignem
Cultores multa premimus vestigia pruna,
Da, Pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,
Omnipotens. Non exuvias pulsaeve tropaeum
Virginis aut spolia ulla peto; miiii cetera laudem
Facta ferent. Haec dira meo dum volnere pestis
Pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.
Audiit et voti Phoebus succedere partem
Mente dedit, partem volucres dispersit in auras:
Sterneret ut subita turbatam morte Camillam,
Adnuit oranti; reducem ut patria alta videret,
Non dedit, inque notos vocem vertere procellae.
Ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,
Convertere animos acres oculo.sque tulere
Cuncti ad reginara Volsci. Nihil ipsa nec aurae,
785.

Summe

cui

,,Ex affeclu coluppiter sumnius esi."

deiim:

leniis diciiur, iicim

S. Sic Herm. ad Sopli. Anl. .31^8 &8cov

rav VTt^QTUTCCv Fuv addii: Eae appellaliones deum designant eo, de quo sermo

est,

in

negoiio

prae releris colendum."

790 dicil omnipotenlem ; sed el luno

omnipotens djcilur 4, 69H. 7, 428.

Ila

quod Soracle ei sacrum esi, unde Silius 7, 662

Soractc, et quod dei
dixit Plioebeiim
Sic Nepiunus
sibi sacra loca luiabaniur.
Custos Soractis

dicilur .^poUo,

cnslos 'Varenti Hor. C. 1, 28, 29.

Soraciis nions est Hirpinorum in Flaminia collocaius" S. esl Elruriae prope
esl

Ad moniem
Tiberim in Faliscorum agro.
Praelerea Servius
Feroniae lucus.
moniem Manibus dicii consecratum et
facium esse sacrum.
Dili pairi in eo
Inde eiiam homines qui sacra fecerinl,
non solum Hirpos dici a lupis qui Sabinorum lingua birpi dicanlur, sed eiiam
Soranos a Dile, nam Diiem pairem Soerat

ranum

vocari.

In

eius

locuni,

qaum

Graecae deorum narraiiones magis valeet quod

renl, successil Graecus Apollo.
ei lupi sacri sunl et quod sagiiiis suis

Muller Eir. 2, 68.

lara de Hirpis confer quae narrat Solinus
2, 26: Perpaucae familiae siini in agro
Hi saFaliscorum. quos Hirpos vocanl.
anniiuin
ad moniem Soraciis
crificium
id operanles gesliculaApollini faeiunl;

omnes

inierimii.

lionibus

religiosis

impune

demibus lignorum slruibus,

insultanl
in

ar-

honorem

et

el

Plin.

NH.

is

Quum auiem

carho noexsiincia fuerii,

minaiur." S. P/, quem offendit cullores
post cdlimus. coni. secura in multa etc
;

quod ptilsae aniecedit, v. 793 pulsa

mulat in lapsa, et quod aiira legiiur v.
799, anras muiat v. 795 in Euros, et v.
801 pro aurae scripsil hastae el v. 802
sic

pro teli subsiiiuii leti.

790. Ego ex virgine
luni

vicloriae

quam ex aliis
eam occidisse.

caesa neque ulsignum nec laudein peio,

faclis mihi parem; sufficit

792. Camilla pesiis diciiur

794. P/. pro et conl. at.
795. mente dare 10, 628.
in auras cf. 9, 313.
796. Pl V. 796
8 eiicit ,

cf.

5,

683.

dispersit

quod Servius versus non explicai, quod sine damno absint, quod post v. 590 ei 759
maxime langueani quod ipsa oraiio non
sit venusia.
797. patria alta cf. 4, 97.
799. sonitiim dedil cf. 2, 698.
Omnes hastae sono perterrenlur; una non
moveiur Camilla.
800. P/. pro acres coni. acies.
801. auras: .,Haec est anliqua leciio."
;

S.
bc,

Idem

226

800

prius est adieciivoruni inaierialium.

788. Pruna
quaradiu ardet dicilur.

munerum

dedit."

p.

795

eisdem paene verbis.

786. quem primi: Pl pro primi coni.
Irpini, ut s\i flirpinil Sed /jrtmi bonum:
Nos magis quam alii homines le colimus.
Sic 7, 4(j3 virgea Jlamma. 9, 694 stiippea jlamma. G. 3, 145 saiea umbra.
2, 3i)D piien calis^o. Poelis is usus pro7,

Cuiiis
divinae rei flammis parcenlibus.
devoiionis mysteriuin munificenlia senaius
bonoraia Hirpis perpeiuo consuilo omnium

vacationem

Sirabo 5, 2, 9

iiadii

790

est
in
comparat paterfamilias
aurae in IVI aliisqne bonis. Hoc loco

qui

AENEIDOS

LIB. XI.

577

Nec sonitus iiiemor aut venientis ab aethere teli,

Hasta sub exsertam donec perlata papillam
Haesit, virgineumque alte bibit acta cruorem.
Concurrunt trepidae comites, dominamque ruentem
Fugit ante omues exterritus Arruns,
Suscipiunt.
Laetitia mixtoque metu; nec iam amplius hastae
Credere nec

805

occurrere virginis audet.

prius quam tela inimica sequantur,
Continuo in montes sese avius abdidit altos
Occiso pastore lupus magnove iuvenco,

Ac

velut

telis

ille,

810

Conscius audacis facti, caudamque remulcens

pavitantem utero silvasque petivit
Haud secus ex oculis se turbidus abstulit Armns,
Contentusque fuga mediis se immiscuit armis.
Hla manu moriens telum trahit; ossa sed inter
Ferreus ad costas alto stat vohiere mucro.
Labitur exsanguis; habuntur frigida leto
Lumina; purpureus quondam color ora reliquit.
Tum sic exspirans Accam, ex aequalibus unam,
Adloquitur; tida ante alias quae sohi Camillae,
Quicum partiri curas; atque haec ita fatur:
Hactenus, Acca soror, potui; nunc volnus acerbum
Conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.
Effuge et haec Turno mandata novissima perfer:
Subiecit

a granuiialico aliquo error, quo

auras

illaiuni

elegaiHia.

Cf.

802. nec

nec aut

6U3. ex^ertam:

papiltam:

nenlia uberis,

unde

lac

804.

exv.799

amiqui usus faria

Gr. S- '-^ A"- -^-

esi,

cf.

,.iiu(Jam"

,,yiatiiilla

e.si

43.

3,

v.

649.

ouiiiis

eiui-

cf.

papilla vero breve

irahilur."

esi

hastu bibit cruorem,

cf.

10, 314.

lunge
806. Kuscipiuiit ; ila 4, 391.
Nec uiirum
extcrritus cuni ante omnes.
qui fecii, ante omnes i. e. priuius
exrimescil propler ipsum facinus suuin,
cuiusperfecii audacia iam terrelur; sed Pl.
mulai in cx oculis.

si is,

807. laetitia mixloquc

Tiietu,

explicanl

simplex pro comSed in laetilia mixto

posiio cf. 5, 154.
tnmultu 10,871. mixtoqne insunia luctu
12, 66" ut h. I. non minus valel, quod

admixto

nietu,,

ul

sil

monilum esl 6, 229.

809. ille lupus:

ac fiet, ut ita
quasi praesens
significei rem esse

facia sit,

tamen ilerum

consiruere

liceat

sit.

fit

poelae,
ut

Idque facit,

omni tempore praesentem.

812.

caudam rcmulcens pavitantem:

melumque suiun

Ipse enim pavet,

cauda atlracia;
ines.se

fingitur.

indicat

quare in ea ip.sa metus

lupum, canem
Si non

cerle vidisli.

817. Frustra conatur ipsa sibi Camilla

Et hoc est beneficium
exirahere.
Lianae, quae noluit sacrum corpus santeluin

guine foedari.
cf.

5,

451,

iiotuni

aliquem, inde recle adiiibetur, nam quod

comparatur, iiotuni e.sse debet. Ita 10, 707
jic velut ille canum morsu de montibus
Sic Hebraei
altis actus aper, et 18, 5.
substantivo, cuius comparatione aliud illustrant, articulum iungiint constanter.

825

recle se habet, si sequiiur abdit,

Et hoc
praesens, cf. Gr. S- 416, 2. a.
loco poeta in comparatione, ui saepe, usus
Ac differt hoc
esr perfecto cf. 2 , 380.
perfeclum a simplici, quod res indicatur,
non quae semel facia est el in omne tempus praeteriit, sed quae etiamsi semel

818. Leto dativus est

///e significat

820

quantur

illud,

S.

815

Se-

fidam ante alias,

quae Rb. cf. 1, p. 85 0" M2Py1b2 est
fidam, in MlRc Arf" i" b fidem^) quod
improbat, quum mendum sit, Mv. Adv.
821. Adloqiiitur

Cr. 2, 33.

822. quicum

cf.

Gr. .

134.

3T

P.

578

VIRGILII

MAROMS

Succedat pugnae Troianosque arceat urbe.

lamque vale. Simul liis dictis linquebat habenas
Ad terram non sponte fluens. Tum frigida toto
Paulatim exsolvit se corpore, lentaque colla

Et captum

arma

leto posuit caput,

830

relinquens;

Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

Tum vero immensus surgens ferit aurea clamor
deiecta

Sidera;

crudescit

pugna Camilla,

Incurrunt densi simul omnis copia Teucrum

Tyrrhenique duces Euandrique Arcades alae.

835

At Triviae custos iam dudum in montibus Opis

Alta sedet summis, spectatque interrita pugnas.
Utque procul medio iuvenum in clamore furentum
Prospexit tristi multatam morte Camillam,
Ingemuitque deditque has imo pectore voces:
Heu nimium, virgo, nimium crudele luisti

840

Supplicium. Teucros conata lacessere bello.

tibi desertae in dumis coluisse Dianam

Nec

886. auccedere pugnae,

cf.

10, 439.

animus, quae in
extrema morte ducis non omittit officia
simul arroganlis, quae neminem sibi nisi
Turnum putet parem.
827. Ex Furii Anal. 1. laudat Macr. 6,
3. Ille gravi subito devinctus vulnere
habenas misit equi, lapsuque in humum
defluiit et armis reddidit aeratis sonitum. Simile fortasse ap. multos aUos
erat, sed VirgiUi etiam ingenium et diBeUatricis

oslenditur

cendi facultas permisit,

ul

simul his dlctis

828. fluens cf. v. 50 1.

diceret.

829. exsolvit
Solvitur

corpore:

se

homo

talia
cf.

corpore

de suo

10, 856.

cf.

4,

695.

tamquam

captum caput iunge; cf.

der Kopf ist ihm eingenommen.
Arma de manibus amittit, quum eae lassae decidant.
relinr/uens Mybc (rec.
830. Leto

Ld.') nec

non

P.,

reliquens. reliquit R.

siquidem in eo est

,.arma relinrelinquunt legunt.

quens:
aUi arma
Probus hypallagen vult,
ut ipsa relinquit. S.
Offensi

vel.

contrarium,

relinquont

autem sunt VV. DD.

in

lib.

repetito

linquere v. 927. 8.30. Sed si in his haeremus, multi versus tentandi sunt. Etiam
versum sequentem abesse wlt Bothius
Pl. delet

arma

umbras.

Sed versum

legebat Servius, servant Ubri.

Wvj^f]

SosSs

836

867.

S"

nova ddQor^ta

q{9bwv

TizafiivT]

"Ai-

ov noTfiov yoocoGcc,

Xi-

iy.

i^riy.Bi,

kccI tJj^tjv.

Mortem

Camillae

Opis,

Dianae njmpha, ulciscitur.

Opis Triviae custos

cf.

v.

587.

Pl. pro custos coni. iussu.

837. interrita: ut dea

viso tumultu,

venairix, non
sed manet rei

et

perturbatur

suae intenia.
839. multatam morte:
multata cadavera caede,
eiiani
miitata
legitur.

ita

Sil. 10,

462

quamquam ibi
mutcatam

MPRylbc

rec. ftb ..Multatam

affeclam.
Mutcari enim proprie verberibus dicimus"
S. in Mss. alqt.
Habes scriplurae dignationem.
Utrum probum sit elucet e v.
.

841. 42.
que cf. Gr. 8- 490. 4.
840. que
841. luisti supplicium. In verbo luisti
(cf. 849) inest poenae nolio
nefas enim
erat contra Troianos pugnare cf. 584.
842. facessere bello cf. 5, 429.
843. \eque libi profuit, quod solitaria
in silvis Dianam colere studueras.
cocoluisse Dialuisse profuit cf. 9, 92.
nam profuit: non deam incusat, sed

831. Idem versus 12, 952 de Turno;

iuvenis enim aegre a vita discedil, maxime victus certamine. Ita Hom. II. 16,

856

836.

carcere.

tVg'

832. immensus surgens cf. 3, 70.

833. crudescit: crudelior fit caede multorum." i\ cf. 10, 682.
834. densi , qui sinl per partes deinde
indicatur, et simul ad omnis pertinet. cf.
7, 393.
vi835. Tyrrhenum M, rec. Hs. Ld
esl
detur e.x Teucrum esse ortum ut in
Arcades ates, sed id correctum in atae.
Tyrrheni Mss. et Edd.
Eoandrique
Arcades alae idem 12, 551, explicabis
qui est 1, 435
aut e.x ordiiie verborum
aut Arcades habebis adieclivum cf. 5, 37.

AENEIDOS

LIB. XI.

579

aut nostras humero gessisse sagittas.

tua te regina reliquit
Extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum
Per gentes erit, aut famam patieris inultae.
Nam quicunque tuum violavit volnere corpus,
Morte luet merita.
Fuit ingens monte sub alto
Regis Dercenni terreno ex aggere bustum
Antiqui Laurentis, opacaque ilice tectum;
Hic dea se primum rapido pulcherrima nisu
Sistit, et Arruntem tumulo speculatur ab alto.
Ut vidit laetantem animis ac vana tumentem:
Cur, inquit, diversus abis? huc dirige gressum,
Huc periture veni, capias ut digna Camillae
Praemia. Tune etiam telis moriere Dianae?
Dixit, et aurata volucrem Threissa sagittam
Deprompsit pharetra, cornuque infensa tetendit,
Et duxit longe, donec curvata coirent
Inter se capita, et manibus iam tangeret aequis
Laeva aciem ferri dextra nervoque papillam.
Extemplo teli stridorem aurasque sonantes
Audiit una Arruns haesitque in corpore ferrum.
Profuit

Non tamen indecorem

845

850

855

860

865

Hlum exspirantem socii atque extrema gementem

Obliti ignoto camporum in pulvere linquunt;
fatorum

nece.ssitatem

numinis opitulatur
sertae
845.

conlra

quam nec

de-

714.

2,

cf.

auxilium.*' S.

non
spoliaberis arniis tuis;
anlequam egregie facta et
mortua es,
sempilernae gloriae edidisti; non inulta

Non

eris.

MR,

rec.

reliquit
831.
Hn. H''g. Rb. rclinquit bi

indeiorem
//-.

cf.

7,

relinqtiet Pyblc.

famam

nec invinp. inultae:

dicatae ignominiam susiinebis, quod etiam
Dido dolet," S. cf. 4, 639. siniile 10, 739.
847.

Adde quae

v.

180 dicta suni.

sanctum enim est corpus

virginis, quae Dianae sacrata est.
849. monle sub alto ut (6, 834)
monte sub aerio. Apud maiores nobiles
aut sub montibus, aut in montibus sepeUnde natum est. ut super caliebantur.
davera aut pyramides fiereni aut ingentes coUocareniur columnae." S.
850. Bustum, regis antiqui, Dercenni
848.

f iolavit,

Laurentis. Iulius Sabinus, qui pleniorem

Servium habuit, haec affert: Dercennus
rex unus ex antiquissimis in Latio,
quem plerique Latinum eundem dixe-

runt. ut /g-jnus." Hn.

854. laetantem animis Ml.

De plur.
fulgentem armis
M8PRybc rec. Lrf, neque tamen armorum
fulgor memorandus erat, neque post Caanimis

cf.

715.

miilae mortem splendida sumpserat arma;

sed apud se laetatur, neque cuiquam gaudium suum eiusque caussam prodit.
vana tumentem ,,ut infanda furentem.'''

cf. 8, 489.
855. diversus abis i.
sus, cur fugis e pugna.

S.

cf.

5,

e.

pugna diverDe structura

168.

857. tune etiam

tudine dictum est,

cum ingenti amarinam ei etiam genus

invidet raortis.'' S. Indignum enim habet,

qui a dea occidatur, cui iam contigeril

Hn. et
egregiam beUatricem.
multa in hac Opis oratione vituperarunl. quae et dea et epica gravitate
occidere
Pl.

essent indigna.
858. Threissae
31(5.

Thressam

bonae venatrices cf. 1,

Dianae ministram,

Opim,

Itaque

facit

poeta.

Quod pluribus

verbis descripsit sagittae iactum,

est,

quod magni

ulciscatur dea.

est

Cf.

9,

momenti,

caussa

quum

se

622.

861. Capita sunt extremae arcus partes.

que: Ulrumque eodem fit
863. una
que,
tempore; ita iunctum est simul
et 5, 857.
et cf. 1, 144. vix
simul
866. obliti \. e. negligentes, non curantes mortui corpus, ut vile quiddam.
ignoto, nemo
Ita verbum 5, 174. 703.

enim locum notare studet,

corpus reliquerint.

in

quo

eius

P.

580
Opis

acl

YIRGILII

MARONIS

aetherium peimis aufertur Olympum.

domina amissa, levis ala Camillae,
fuj^^it,

Prima

Turbati fugiuut Rutuli, fugit acer Atinas;

Disiectique duces desolatique manipli
Tuta petunt et equis aversi ad moenia tendunt.
Nec quisquam instantes Teucros letumquc ferentes
Sustentare valet telis aut sistere contra,
Sed laxos referunt humeris languentihus arcus;
Quadrupedumque putrem cursu quatit ungula campum.
Volvitur ad muros caligine turhidus atra
Pulvis, et e speculis percussae pectora matres
Femineum clamorem ad caeli sidera tolhmt.
Qui cursu portas primi inrupere patentes,
Hos inimica super mixto premit agmine turba;
Nec miseram effugiunt mortem, sed hmine in ipso,
Moenibus in patriis atque inter tuta domorum
Pars claudere portas;
Contixi exspirant animas.
Nec sociis aperire viam, nec moenibus audent
Accipere orantes, oriturque miserrima caedes
Defendentum armis aditus inque arma ruentum.

915.

868

dam

uecata

Ctimilla

Turnus

Latini;

ad

fugiunt

urbeni defenden-

Aeneas ad eam castra

accelerat;

870

875

880

85

880. super: Liv. 24, 39 qnum

super aliorum capita rueitnt.

dnmorum:

alii

tutn sub366.
Ov. Tr.
2, 201. Tac. An. 1, 2. 15, 29 cf. I. 422.
domus tutari videbanlur, non
l'bi eos
intrn domos i. e. iii ipsis domibiis cae-

882. tnta

Iia

slantive usurpatur ^71. 9,

ponit.

869. fu^iiint fi. elc: Haec ad laudeiu

CaniiUae suut dicta. qua cae.sa omnes
victoriae spem abiiciuut.
acer Atinas
,.armis sc. acer (cf. 10, .308), fiigit ta-

meu.'' S.

870. Duces dispersi palautur. et militum

turinae (quas inaniplos dixit, quam vocein
expl. Ov. Fast. 3, 117) desolatae sunt.
Sic Stat. 9, 678 desolatiijnrjuc

magistro

agmen.
874. taios

arcus

non

intentos

De fugientibus ila Hor.

23 Scythae laxo meditantur

solutos."
8,

seil

C.

3,

arcu

cedere campis.
875. Paene idem v. 8, 596.
na f/uatere etiam 11, 513. Val. Fl. 3, 21 Diudyma volucri qualit equo Cizycus.

ad urbem accedit densi

quod signum est I.atinos
pulsos ad urbem refugere,
quare iaiu
mulieres, in muro pugnae finem exspe876. Propius

pulveris caUgo,

clantes,

iii via doinibus cincta.

885. miserrima caeiles; quod eiusdem
ita 2,
gentis cives iiiter se inlerAciunl
411.
886. Cuiu fugienlibus iam inlermixli
Iiosles aliquot finiiuica turba) simiU in
urbem irruiupuut Lalinosque caedunt vel
Itaque quum periculum
inlra moeiiia.
esset, iie urbs ab hostibus caperetur, ex
iis, qui iam inerant, aliqui portas claudebaiit
neque prae hostium limore porlis

duiitur sed

clamorem

tolhint.

877. e speculis ac. muri cf. 475.

878. femineum clamorem ,,impatientem." S. cf. 9, 477.
879 Portae, quasi tuta esset urbs
sed quum
exercitu propugnante, patent;
foeda fuga advolent equites, clauduntur.
Cf. 886.

reclusis socios recipere

lutis viaiu

aperire

nalu quum, qui exlra

cibus

iam

et

iisque

aiidebaut.
eraiit.

unam

sa-

quo co-

fruslra

pre-

removere lenlasseiu,
desperatione turbati
armis

vociferatioiie

summa

prohibebanl, ne portae clauderentur.

Inde

miserrima oritur caedes civium, quum alii

armis portam defenderent, alii omni vi in
eam irruerent. Hunc versum in omnibus
Mss. lectum et a Servio memoratum Pl.
eiecit, ut glossam, quae caedem miseram
expUcaret,
et
caedem sumpsit fieri ab
hostibus. Sed omnia, recle explicata, bene
cohaerere vidimus.
Neque minus sequentia cohaerent.
Nam illi armis etiam depulsi portisque exclusi, tamen quum ur-


AENEIDOS

LIB. XI.

581

Exclusi ante ociilos lacrimantumque ora parentum

Pars in praecipites fossas urguente mina
Volvitur, immissis pars caeca et concita frenis
Arietat in portas et duros obiice postes.
Ipsae de muris summo certamine matres,
Monstrat amor verus patriae, ut videre Camillam
Tela manu trepidae iaciunt, ac robore duro
Stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis

890

895

Praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent.

Interea Turnum in silvis saevissimus implet

Nuntius, et iuveni ingentem fert Acca tumultum:

Deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,
Ingruere infensos hostes et j\Iarte secundo

900

corripuisse; metum iam ad moenia ferri.

furens
et saeva lovis sic numina poscunt
Deserit obsessos colles, nemora aspera linquit.
Vix e conspectu exierat, campumque tenebat:
Quum pater Aeneas, saltus ingressus apertos,
Exsuperatque iugum silvaque evadit opaca.
Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
Agmine, uec longis inter se passibus absunt,
Ac simul Aeneas fumantes pulvere campos
Prospexit longe, Laurentiaque agmina vidit;

Omnia

Ille

gereiuur a lergo, et alius super aliuin

aut
rueret
aut in fossas detrusi sunt
,

suniina vi niluntur, ut portam efTringerent.

pars. Saepe ali887. Exclusi pars

deinile per parnoiuinalur lantuni
tanquam e.v appositione;
tes exponilur,
pars
pars. Ecl.
ita 1<J, 877 fratres
pars.
alii
cf. 1, 423.
1, 65 nos
12, 161. 877. Neque miri quidquam huic
structurae inesl, quare eliani in prosa inquiil

venilur ul ap. Liv. 24, 20 Consules Marcellus !\olam redit, Fabius in Sainnium
237.
rnentum
cf.
processit.
Gr. ^.

cf.

12, 305.

888. fossae praecipites

ul

Ov. M.

1,

97.

8H0. Cf. Sil. 4, 149 /ioiorum ante

alias mobilis ala arietat in primos.
891. Ipsae matres de niuris tela
lantur.

trepidae

i.

e.

alacres,

et in

iacu-

rehus

exlremis ipsae se hosiibus obiiciunt, pro

sexus ardore et impatientia mortis magis
summo ceriacupidae quam salutis.
minc ,,in extremo discrimine, ut supra

C476) labor
certatim ut

'i,

ultimus."-

S.

Aliler

Thl:

197.

892. Monstrat ut 9, 44. amor pafriae

qui omnes omnia pro patria subire

verus,

el excitantur exemplo Camillae quae in proelio occiderat. Pl. ver-

iubet pericula;

sum

delet.

905

894. .Neque iacula habent,

sed slipites

lanlum aliaque hoslibus immittunl.

895. ardent FMlPK/1 audeut M2y2bc.
896. nuntius implel Turnum cf. 4,
189.

896. fert tumultum, nuntiat cf. 5, 665.

899. Ingruere ut 12, 628.
consilii
901. Furens accepto nuntio,
expers, ut urbem defendat, quae capi non
slatim deserit valles
angustas, quibus Aeneam includere paraverat, viamque aperil hosti, qui statim

poterat ab equiiibus,

Haec
in campum descendit.
autem erat lovis voluntas, qui Aeneam
De
intaclis copiis ad urbem deducebat.
pro et
Pl.
loci natura cf. v. 522 sq.
saeva coni. aelerna, neque enim lovem
Neque est, sed eius
iralum esse Turno.
voluntas ex fato adversaria Turno est.
post ipsum

pellunt coni. Pl.

quum cf. 1, 34.
903. vix
904. apertos vacantes insidiis." S.
905 ex^^uperat iugum, ita 6, 676;

et

ex opaca silva evadit incolumis.

906. rapidi cf. 1, 644.
907. lonfris passibus i. e. multis cf.
inter se: cf. SaU. lug. 55
10, 549.
Vuobus locis haud longe inter se castra

fariebant.
ct cf.
908. simul
909. prospexit longe

1,
cf.

144.
7, 888.

P-

582

VIRGILIl

MARONIS

Et saevum Aeiieau adgnovit Turnus in armis,

Adventumque pedum llatusque audivit equorum.
Continuoque ineant pugnas et proelia tentent,
Ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero
Tinguat equos noctemque die labente reducat.
Considunt castris ante urbem et moenia vallant.

910.

saevum

912.

ineant nt

cf.

l,

99.

tinsat
"^

Cf.
cf.

1,

59.

913. Pl. pro rosenis coni. serus.

914. Sol

reducit noctem,

abiens ipse.

3,

,,,.
9I.T.

70
"

,,

910

915

Pl. coni. noctique,

,,

Vfoen*

qu-.^ ^, ^5

,,

vallant

tuentur,

et qui

dielabcnle,

hmc

probatur,

obsident,

val-

lare dicuntur." S.

P. VIRGILII

A E N E

MARONIS

LIBER DUODECDIUS.

lurnus ut iufractos uJverso Marte Latinos

Defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
Se signari oculis: ultro implacabilis ardet,
AttoUitque animos. Poenorum qualis in arvis,
Saucius ille gravi venantum volnere pectus,

Tum demum

movet arma

leo

gaudetque comantes

Excutiens cei-vice toros, tiixumque latronis

17.

Turnus ccrtanien

cum Aenea

iuiturus est.
1.

cf.

5,

784.
defecisse cf. 11, 423. Infracii suiit,
victi sunt, deficiunt
iiuod aninuini
demittunt.
sua promissa^ quae dederat
reposci cf. Val. Fl. 7, 650.
11. 436.
Suet. Aug. 42 popiilo pruniissvm cona;iarium reposcenti. Flor. 3, 17, 9 Nec
8.

qiiod

Simile

.,

9.

uliro facere dicilur

nnimos

seineii Mulli erheben.

57 aut

animnm

Sil.

105. Flor.

1,

Omnium

oculos in se esse conversos, tacite postulantium, ut qua se iactaverat fortiludine Aeneam aggrrederetur.
Ultro explicatur, antequam ab alio ad
pugnam verbis lacesserelur. Sed iani lacessitus erat 11, 370 et niinc omnes eum
quamvis lacili lacessunt. Quare ira coiiSed male hoc. Recte explicat
iecit Pl.
S. per insuper, noch obendrein cf. 5, 55.
3.

ille Tcf.
Vltro enim compositum ex ul
facilis facultas et simiil similis) et fornia
comparativa tro Ccf- dexter, uter) dariiber
hiiiaus; sigiiificat igitur excedere quid siiiiSic satis erat h. 1. iioii
plicem rationem.
cessisse tantis malis, sed ex iis ipsis

cf.

dcmum

leo

sc.

7.

vias

saucius

1,

cf.

est

arma mo-

119.

vulneratus.
est,

Tum
Haec

ut nisi lacessiti

Gaiidetque, non
concutere potest, quae enim

gaudii caiissa, sed

qiii

Poenorum

sua: de piigna cuiu

ita .serpens

enim leoiium natura

id esl

809.

II,

cf.

qiiuin

iubaiii

228.

1,

irasci nequeaiit.^' S.
qiiod

7.

Africa sunt ieones acerrimi.

in

Movet arma

6.

250. Liv. 3,
ul 9. 127.

alicni,

3,

1,

adversario cogitat;
vet Ov. M. 9, 76.

Pl.

5. ille

pectus

ut 10,

fucerv.

signari

2, 386 et tolcaperc animum,

cf.

aul

est

in arvis

or.ulis'''

145.

2.

is.

animos

.Ittollere

4.

lere

promissa Drusi a populo Uomano

reposcerc armis desicrnnt. Promissuni
reposcitur id, quod antea dHtiim, post negatum est. !\Iire vim orationis augebis
scribendo: se nunc promissa reposci, se

socii

rationem

ulira

fiduciae

127. nec non

Sic
qui niaiora aiidet,
quain ab eo potesi posiulari aui exspectari
ut 6, 387. 9, 676. 729. 10. h30.
est.

infractos a verbo iufringerc

sumere

caussas

dum

coiicutit

signum

gaiidii.

Ldtro

h.

1.

venantinm (v. 5) unus,

ex insidiis aggressus est,

publicas

obsidenl.

ut

Sic Aal.

ii

FI.

qui
3,

comparatione rcfugi quem

contigit improba Mattri lanreu leonem
Latronem enim, non bonum
e\acerbal.
bellaiorem leo babet eum, qui ex insidiis
Serv. ad b. 1. et Xouius s. v. p.
pugnat.

587

in simili

VIRGILir

P.

584

MAROMS

Impavidus frangit telura

et fremit ore cruento:

secus accenso gliscit violentia Turno.
Tum sic adfatur regem, atque ita turbidus iniit:
Nulla raora in Turno; nihil est quod dicta retractent
Ignavi Aeneadae; nec quae pepigere recusent.
Congredior. Fer sacra pater et concipe foedus.

Haud

Aut hac Dardanium dextra sub Tartara

mittara,

Desertorem Asiae
sedeant spectentque Latini
Et solus ferro crimen commune refellam,
Aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.

134

Pauli p. 118 ,M.

^Latrocomluctos inilites et la-

Fe.sliis

et

Varro

et

7,

,,Latrones dicti ab latere, qui circuin

latera erant regi atque ad ialera lialiebant

ferrum, quos postea a slipaiione stipatores

appeUarunt; aut qui conducehantur; ea

XaTQivtiv,

poctae

nnnnxinquatn
qiiod iteni

quod

iiiide

quae

iis,

appellant

inilites

cuni ferro,

faciendas."

sil

lulro

est

iii

dicitur niiles

conduclitius Pl. MG. 1, 74.

quod ex posterioribus poetis

vocabulum

vocabuluin,

habenda

fides

Sic

legit.

(cf.

eo veteres

niililes

el

deduceiiduin

lamen

ipse iiesciat,

./'>

ad insidias

latent

Cui quuin,

kaTQOv

dicitur

KriegskneclitJ.

latrones,

aut

Graece

nierces

eniin

(iiciuit

troriiinr/ iiiercede iiiilitare";

58:

15

sedato respondit corde Latinus:

Olli

nes esse

10

miruni,

Id

iiemo hoc
ex prioribus

f)icta retraclare est revocare,

1.

cusare

tcmpus

niet

ct

quidem

re-

31, 76 I eceleriler et sive

^89. Cic. Tusc.

cf.

1,

lain haec
retrnclabis sive properabi".
neque enim Aeneas
lurbidi signa sunt;
in
cerlamen singulare detrectaverat.
Turuo pro in me cf. 8, 79.
12. quae pepi^ere cf. II, 115.
Conirredior praesens ut in re cerla
I.i.
ut
et teinpore iam praerepta pro fuluro;

apud iios. A^ix opus

ut quae sunt 9, 21.
sacra, neque eniin

exempla,

esl aflTerre

10, 448. ai.

quam

aliter

Fer

sacris

Concipe
poterat fieri.
,,Conconceptis verbis fac.
cepta verba dicuntur iiirandi formula." S.
In invidiain verlit,
15. Deserlorem :
foedus

factis

foedus

i.

e.

Aeneas

assumpsit
ut
etiam eo quo est h. L sensu graniinatici
noii videntiir legisse.
Qua de caussa, et
quod telum non facile fraiigere studeat
leo,
sed polius iii hostein irrual, quare
etiam id nemo sit imitatus, iieqiie quoniodo

qiiod

os

quaiu rem plenius sequens indicat versus:

ct solus elc. i. e. commune fiigae ac tinioris dedecus solus meis virliilibus com-

cruentuin

sit,

verba fiiumque
Sed Serv. iam
danl

legit,

Et

corruptelae.

fracto

secutuin

telo

intelliKatur,

satis

cruento

nec
quod

esse

Pl.

deleiida censel.

signuin

libri

nemineni

dicil

iii

fallitur;

209 elephas frangit mis222 ursa teluiii corpori iiifixiim

certe ap. Luc. 6,

silia

et

capessere

ore

extrahere studet.

et

.Siinl

observata,
quo Kreges bestiaruin iinnianium ad ludos
in urbe dandos compellendi
erant.
Leo
igitur vulnere iinpavidus
leliim frangit
tenipore lalia

igitur illo

denlibus,

et

satis

inde sanguine suo ipsum

os

Et ante

post

et

nitur comparatuin

II, 4!^S.

carmen
10.
ent

et

cf.

inaxime in

671. 9,

sive ira
.57.

superbia, ut

10,

Tac. \.

39

2,

coniparalioiiem
4,

Violentia

Turbiiliis est

tiirbatiis,

et

cetur,

3,

se

h.

is,
id

149.
Tiirni
I.

fremit
per

porf.

totiini

factiiin est,

ut

priiiiam."

unruhige Kopfe.

Sedeant: PoIli-

certamine

dimicare

nolit;

.S.

crimen rommwne, cominune flagitium

fugae faclae 1. X. el XI.
ferro refcllere, dicta dextru refellere, v. 644.
II, 687, ut hello rcfntare Cic. de
cf.
IH.

prov. Cons.
plicant

ab

3.

commune

Alii crinien

exmihi factum,

oninibus Latinis

quod aptuin iion est.

17. aut habcat victos ,,Vilavit propter
omen pessiinum verbuin de se, quod de
S.

victos;

Ilaque

quum

nialum inipendeat, non debent unum

Turiium commillere periculo.
cedat cf.
ipsis

3,

897.

IS

53.

li.

10, 73. H, 742, sive

648. sive re alia. Apiid
turbidi suiit iiirbulenti,

iiam dicens sed. sp. L.

latenler eos ignaviae arguil (cf. II, 460},
qiiod solus omnibus quiescentibus dimicet,
velle,

notaiur.

qui aliqiio niodo

5.

singiilari

qunm

non coactus

fatis actus,

fecit

cf.

Aeiiea dixerat."

polluit.
9.

a Graecis

Latinus ab eo
deterreL

cerlamino

Pro decore aetatis inducitur serest,

quod praecipit Iloraiius in
feroci cf.
arle poelica fv. 114)" S.
I, 263.
qiiantum exsuperas
tunlo
19.

mo,

Iioc

AENEIDOS

585

LIB. XII.

praestans animi iiivenis, quantum ipse feroci

Yirtute exsuperas, tanto me impensius aequum est
Consulere atque omnes metuentem expendere easus.
Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta

20

Multa manu; nec non aurumque animusque Latiuo est.

Sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus agris,
Nec genus indecores. Sine me haec haud mollia fatu
Sublatis aperire dolis; simul hoc animo hauri:
Me natam nulli veterum sociare procorum
Fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.
Yictus amore tui, cognato sanguine victus,
Coniugis et maestae lacrimis, vincki omnia rupi;
Promissam eripui genero arma impia sumpsi.
Ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur

25

30

impensiHs.

Sic qiiautiim

ctuu opponitiir lanlo

lO;

Liv. 5,

verbo

c.

iiiii-

coniparaiivo iuiicto

c.

Qimntum

stipeiidiuiu opiis eral.

tum

38:

6,

qvanlu

qiianto

iure poientior

ianinler-

tantinn viiiceretur favore leeo c.

gum ipsarum. Sic qnnntnm
se
comparalivo idem 3, 15: quantum
eo acrius teiidebanl.
magis iiisinuabant
44, 7: rjuautum procederel lonKius, eo
cessio erat,

maiorem

inopiaiu

Adde

sensil.

Taciti

tunlo
quantum hebes
2, 99:
promptior.
21. (xpenlcre cnsuH ,,ne ex abrupto
de eius virtule desperare videatur, casuum
S.
varieiateui se timere commemorat."

Hisl.

Caussain quod ea

Laiinus aiiiorem,

dicat,

num

paternum

amplum habeo
urhe

fjntini'),

(cf.
el

M. 213

animus

puellae nobiles geiiere

tibi

sunt

quas

le

satis

pracrlinilis

est,

quaiiHiiu veris;

largiendi.

aurum

in

de eo

et

aliae

matrimo-

nium

Offeiisi
sunt
ducere non dedecet.
nonnulli in eo. quod Latinus pro filia iiegata aurum ofTert. Sed aliis moribus liaec
De amore Turni el Laviiudicaverunt.
niae apud Latinum niliil constai; Aeneae
daUirus est filiam, antequam de amore
aUerius utrius sciri potuit. Et bellum geritur ab Aenea de Lavinia iiondum visa:

neque apud Homerum proci aniore capii

sunl Penelopae; qiiomodo enini lania concordia iiiier se agerent, sed regnuni Ulysquaesiverunt.
Omninoqiie coniuges inler se iioscehant, quuui sponsi iam
Latino
P/ delel nrc non
essent.
havri.
est et V. 2fi simul
sis sibi

24.

Laureudbus

af^ris

pnyhcTnc.

Il'g.

permitle,

ut

libi

,.Hoc loco intelligimus Turaliqua verba

voluisse in

dolore

hauri moUia fatu vera,

erumpere." S.
nam aspera sunt, quae cum verilaie dicuiilur." S. Sil. 1, 113 subiicilque hauit
niollia Hictu.

26.
cipe."

animo hauri omni

S.

4,

cf.

inlentione per-

Neque inepium

661.

es,

minus eiicies. Pelit Lalinus, ul

sinal Turnus vera, simul ut ipse conmenie leneal.

mullo
dici

dita

87.

2'*.

Veleres

i^eterum:

Aeneam iam
Fas

canehatit

suiit,

anle

qiii

pelebanl.

erat
2,

cf.

elc.

cf.

7,

54

sq.

124.

amore

28. Taiuen

tui

viclus,

el

libi,

meo (Nam Venilia, Turni maler,

coKiiato

auctiim, esl beUi gloria: ipse

rirumque

lib.

rec.

me haec:

sine

25.

vera dicam.

qui timeal, esse dicit; deiiide oiuiiia aflTerl,

quae vei pugiiae ciipiduin a cerlamine
polerant avocare.
22. Est tibi regnum

Med.

bnnum.

augebaiur

auteui

milituui luimerus, tanto maiore pecuiiia in

uuus

nrvis

favens. deinde uxoris

soror erai Aiiialae)

lacrimis

conimotus,

..religionis et

viiicla

omnia

rupi

foederis;" S. quiini nefas

sit

aggredi hospiteui el foederaluiii, qui erai

Sed quuui bellum conlra eum
Aeneas.
exarsissel,
cessit

I,atiiius

Turni furori,

suuiuio
iion

585

eiiis

in

HOO),

luinullu,

partes

am-

quod nunc
se fecisse conlendil; aiite Aeiieae adveiitum semper Turno filiara suam denegaveral. cf. 7, 96. Itaque quod in ea re a
vero recedit. non poiest in iis. quae vere
Turnum habere obedienlem.
dicit
victii" cf. II, 358: videmusque
victus
eiiam hoc loco magiia vi et arte vocabuplexus

est

(cf.

7,

lum esse ileratum.

31. Promissam eripui genero Aeneae
cf.

8. 268.

/Tnp/nr,

deorum voluniatem
is

quum

sint

quare necesse

contra
est ut

pereat qui gerit.

32.

riiim.

Me

ipsum persequilur

hoc periu-

586

P.

VIRGILII

MAROMS

Bella, vidcs, quantos primus patiare labores.

Bis raagua victi pugna vix urbe tuemur
Spes Italas; recalent nostro Tiberina fluenta
Sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent.
Quo referor totiensV quae mentem insania mutatV
Si Turno exstincto socios sum adscire paratus,
Cur non incolumi potius certamina tolloV
Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet
Italia, ad mortem si te
Fors dicta refutet!
Prodiderim, natam et connubia nostra petentemV
Respice res bello varias; miserere parentis
Longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe
dictis violentia Turni
exsuperat magis aegrescitque medendo.

Ut primum

potuit, sic

fari

me curam

pro

geris,

hanc precor, optime, pro me

Primua, prae celeris omnibiis laquum sis in beUo iniusto. tmeis

expl. primus per Anfiibrer.
Non Turno,

sed sibi computat caussam.

Bis

victi

quae

cf.

narrantur proelia.
35. Spes
Italas

X. et

1.

XI.

dictum,

re^uiesciTniis labore faligati; resipiscimus.

qui insipientes fueramus;

recalct

flumen,

quod antea gelidum fuerat." AVg.

.

Sed

albent o<sibus sc. comVel a

hoc nimium est.

amplificaniur ultra
idque etiam alii poelae
fecerunt. ut appareal. hunc morem in pulchris habiium esse.
Noslris hominibus
Sic Val. Fl. 3, lrt6
pnto non placere.
Virgilio res aliquolies

omnem modum,

Ossa virum malaeque sonant sparsusque

a^er.
Hoc loco etiam eo

cerebro albet

quod ex priore proelio fluvius

adhuc calel, et qui die proximo occisi sunt,
eorum iam ossa albent. Flaec lamen dioffendimur.

cendi formula placuil Lalinis poetis. Sic

.), 86.5.
Sic Ov. F. 3, 708 Testes estote
Philippi ct quorum sparsis ossibus albet
hnmus. Stat. Silv. 2, 7, 65 albos ossi-

bns Italis Phi(ippos.i

alia

multa.

Non

minus plene dixit Treb. PoU. vit. Claud.

8 campi ossibus latent tecli. Pl. delet
verba a recalent
mutat; fecitque inlra

c.

el

piam

te

sum

le

interemplo

versus triginia hemistichia quaituor.

37. Cur tam saepe consilium revoco,
quae ea est insania mutandi consilii. Mu-

quidni reci-

vivo?

42. ..Iniquissimum est,

TOagniflce

recalent ,,re- in
non audet optare.
quibusdam verbis corapositis significat rei
alicuius in contrariam mutationem; itaque
reddimus doctum, qui fuerai aniea indoclus, rep/emus vacua, relevamus onustum;

campi

aulem se dicit et fato adverso aclum

ductum Turni amore.
Troianos ac39. incolvmi sc. Turno.

lare

ceplurus
1.

ut 3, 1 res Asiae de Troia. Spes autem

esi salutis nostrae; nam victoriam Latinus

buslorum.

ore:

institit

33.

boras,

36.

45

Haudquaquam

Dividit.

Flectitur,

34.

40

Quam

35

luam

dere, qui

43. Et lu potes occidi,

patris tui. qui

eum

morti pro-

affinitatem exspectat." S.

omnem

in

quare miserere

rem

te

el

spem

ponit.

lon^e

44.

Ardea

dividit

eum:

De

Ille Arformula dicendi cf. 3, 383.

deae commoratus, divisus a le, quod caret
filio maestus et de lua salute an.xius esl.
Quamquam a Laurenio non admodum remota erat Ardea, potuit dici lono^e; desideranli enim omne spalium longum esl.
46. exsnjierat: iia v. 20.
2, 75)1.
De Gerundio cf. 5, 710. Adhihiia medela
aegrescil. cf. Ov. M. 3, 566 Acrior admiinitu cst irritritiirqne relenta et crescil rabies, remoruminaque ipsa nocebant.
47. ut primum fnri potuit: Nimius
enim dolor vel iracundia ei iniercluserat
vocem; sic de Evandro" (II, 151). S.
Institil ore est loqui incipit;
insistere

enim

esl inire, incipere; ita insistere

Plaul. Ter. Liv. 37, 7

eg-o

quod

Iter

viam

insistis,

quoque approbo.

Caes. BG. 3, 14
constabat. qnam rationem
insistcrent: in eoque verbo magis

Veryi/e salis

pugnae
quam in

v.

inire est

certi consilii signi-

ficalio.

48.
9,

De

107

struct.

2,

intrepidiim

coninf^e a^entem.
si

qiiid

credil,

potest

pro

me

183
pro

6,'

se

352. Ov. M.
ciiram de

Claud. Bell. Gild. 428

doluiitis.

Turnus non

quem simulat Latinus amorern; nec

Ilaque: Omni cura pocf. V. 89.

AENEIDOS

LIB. XII.

587

Deponas, letumque sinas pro laude pacisci.

Et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra
Spargimus, et nostro sequitur de volnere sanguis.
Louge illi dea mater erit, quae nube fugacem
Feminea tegat et vanis sese occulat umbris.
At regina, nova pugnae conterrita sorte,
Flebat, et ardentem generum moritura tenebat:
Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae
Tangit honos animum,
spes tu nunc una, senectae
Tu requies miserae; decus imperiumque Latini
Te penes; in te omnis domus inclinata recumbit
Unum oro: desiste manum committere Teucris.
Qui de cunque manent isto certamine casus,
Et me, Turne, manent; simul haec invisa relinquam
Lumina nec generum Aenean captiva videbo.

50

55

quam
me mortem

de

sila,

me

habere simutas,

Tu modo me

oppelere.

patere
terres,

ut a cerlamine absistam Aeneaeque tuo

Laviniam ac regnum permittam. Tu non
pro me, sed pro Aenea meluis.
Simul

exacerbatur, quod Iiabelur inferior Aeneae.

49. letum pro laude pacisci
51. fipaia^ere

plumbi. 8,

bii.i

cf. 5,

ferrum. II,

56. Turne nudum nomen vocativi primo

iocopositumel familiaritatem signat diceniis
per, sifjtiisAe structura cf. 2,
el ardorem.
142. Simile 7, 401. Obtestalurae Turnum

Lons^e alicui esse i. e. non adiuvare. Longinciuum enim auxilium in praesenti periculo nullum est.
Her.
cf. Ov.
12, 53. Met. 8, 434. Plin. Pan. 49. Flor.
Ita longe abesse nlicui
2, 2, 8. 6, 34.
Caes. BG. 1, 36. Ov. M. 4, 648. Tib. 1,
5, 2. lonfre esse Ov. M. II. 479.
fuo^acem, qui solet fugere.

menlem

in

ei

eum

venit,

forlasse

ipsam

non curare.

830.

687 glandes
650 hastiUa.

Sic 7,

tela.

60

Tu

59.

columen familiae,

es

le

erepto

peribit.

60.

/'/.

61.

tc

Teucro.

coni.

52.

53. Nihil proderil ei maier,

quae eum

dum

tegat nube,

ipsa se occulit umbris,

ne conspiciatur et vulneretur, ul a Diomede vulnerala est Ccf. Honi. II. 5, 314);
itaque debilis el timida femina non praesiabit ei auxilium conlra virum fortem,
qualis ego sum.
Sic sese salis usitatum
deprehenditur et et adiungit enuntiatum
secundarium, cf. 8, 125.
P/. coni. post
Schr. ut vanii.

54

80.

Ideni friistra Aniata conatur.

54. Delerrere

eliam

studet

Amata

certamine.
Sed nihil efficit, nec potesl.
Xam lamenlatur ul femina, rationem qua
ei, in quo omnis domus
non adstruit
accedit Lavinia,
Turnus magis incenditur.

possit vilari proelium

recumbit,
qua visa

nova

pugnae

sorte

i.

e.

certamine

sin-

moritura

55. Pro
est cf.

non
61

slalim
63.

coni.

Eb. monitura,

moritura

sit.

Tamen

sui

cf.

amore vult

in

2,

194. Itaque

vita

retinere

Turnum, vilae suae prodigum.

Lumina h. 1. dicitur vita, ut luvilae leguntur 6, 828. 7, 77l.etJf/x

452.
Non feram, ut ego captiva generum
63.

miua
4,

videam Aeneam. His matris verbis audiiis Lavinia movetur pudore, quod coram
viro de ipsa agitur;
modestia, quod ob
ipsam lantum bellum exarsil; tristitia,
quod mairem videt maerere el esse moriluram. Quibus lacrimis visis Turnus sibi
favere Laviniam concludil. roagisque inLavinia autem per tolum carcendilur.
men prodit in scenam, I) i" sacris Laiini
7, 73; 2) ubi a matre eripitur et abscondilur 7, 387;
3) ubi eius mortem iuget
12. 605;
4) hi supplicalur Palladi 11,
479: 5) hoc loco; in his duobus locis
ita ut Turnus ad audenda omnia impellatur, nusquam ut Laviniae appareat animus. Neque id fieri potuit. Nam si Turno
non placeret Aeneas ducens infaveret
vilam, neque felix esse possel eo matrisi
monio;
Aeneae esse vellet, Turni
,

omnem
tra

gnlari.

quod

Amata

manent casus

excederet
palris

et

et

vellet obtinere.
filia

V.

subiecta

22.

modum

insania, si convoluntatem nuptias

more autem antiquo

filiae

Ex
erat

voluntali

patris.

cf.

P.

588

MAROMS

VIRGILII

Accepit vocem lacrimis Lavinia iiiatris

Flaiiraiites perfusa genas, cui plurimus ignein
Sul)iecit rubor et calefacta per ora cucurrit.
Indum sanguineo veluti violaverit ostro
Si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa

Alba rosa:

tales

virgo

65

dabat ore colores.

Illum turbat amor, figitque in virgine voltus;

Ardet in arma magis, paucisque adfatur Amatam:
Ne, quaeso, ne me lacrimis, neve omine tanto
Prosequere in duri certamina Martis euntem,
mater; neque enim Turno mora libera mortis.
Nuutius baec Idmon Phrygio mea dicta tyranno

70

75

Haud

placitura refer: quum primum crastiua caelo

l'uniceis invecta rotis Aurora rubebit:
Non Teucros agat in Rutulos; Teucrum arma quiescant
64. Attende
/'/.

riini.

coni.

artem verboruni collocato-

Lavinia amari\\

65. cui:
Per relaiivuni pergilur non
nuiiquaiu in descriptione. ubi nos deinonslralivo uleremur, ubi etiani simplex coniunctio el sufficerel; ila 4, 13H.
5, 888.

T7 Kt pedibus iiractentat iter,

explorat caecas cui
maiit/s ante vias. 2. 2. 6 Ipse si/o.s adsit (ieuius visurus honores, Cui decorenl
sanctns mollia serta conias. ;J, 43. Hor.
Tib.

I,

I,

su^lfensa timore

Ep.

1.

fit>.

1.

Pl.

JI.D.

coni.

Suhicrit purlor.

Omina72. omine tanto. tam gravi.

banlur anliqui ex mullis lacriinis inlerilum abeuntium. Ha iain deprecaiur lacrimas in Androniacha Heclor Hom. II.
584. Ov. M. G, 510. 11,
cf. 8,
6, 4W6.
457. Lacrimae enim caussam non habenl,
si is qui ahil, redibil salvus.
73. eunlem cf. 2, 111.
74. .,\oli me mater ad hellum eunlem
ominosis lacrimis prosequi, neque enim
Turno mora libera morlis i. e. neque enim
in poteslale mea esl moram inferre venieiiiibiis

falis."

Neque enim mora lihera

violarcrit Ila Ilom. II. 4. 141 cJg

d ore Ttg T tlicpavTu yvvrj (poiviy.L
(iLr^vrj; ila violure ap. luven. 3, 19. ,,Ars

promisso iam ceriamine

eundi.
siiiKUlari. .Sed Servius post dalam suam explicaiioiiem
hunc locum confilelur esse

enim naiuram el adscililius color nalivum

corrumpil."
Rup. .Sic corrumpere G. 8,
466.
.Simllis comparatio Ov
M. 4, 331
el Slal. Ach. 1, 3U7 La(tea Matsnfrctae
veluli qtium pocula fuscunl san^uine
puniceo vcl ebur corrumpitur ostro. Ila

Ipse, ut ex
sunt tameii aliqua.
omnibiis eiiis verbis intelligi licel, noii
vull confileri se esse Aeiiea inferiorem;
fingil Aeneam admodum limere singulare

ti7.

rubor virginis non esl nalivus. Ad

grammalicam explicahis: ul si quis vioiaverii osiro. ebur album rubet,
aul ut
rubent lilia alba mixla rosis, ui ad violaverit omissa sil apodosis, ex sequenle
enunliato exsiruenda. Sive: iil ebur ostro
violalum aut ut lilia mi.via rosis rubenl.
7(1. illum turhnt amor:
.,Invenil occasioiiem. qua Tiirnus moveretur magis
Fin^^ere /n c. abl.. ut
in hellum." S.
ponere in. .Sic Ov. .'\I. 4, 196 virgine
/?ijts in una oculos.
13, 456i'/f/Me suo
virlil figentem lumina vultu. Cic. Fam.
h.

I.

8.

mentem omnem

in

MiloniH consu-

lalu fixi et Incavi.

71. ardet in
arma. .Sic nudere in
proelia 8, 347. meditans in proclia 10,
4.1.!.
.se
cxhortantur in nrma 7, 472.
cessas invota 6. .il. cf. irasci in cornua
V.

104.

et

G.

3,

232.

esl

f/t

noii

insolubilibw^.

Qwd

in re haeseril.

non

addil;

ceriamen. Ipse precatur. ul Amala male

ominaiis verhis parcat. qiiare noncoinenit ipsum pessimo uli vocabulo 7nor(/,

Sed in Turno
quo abslinuit Amaia.
omnis est vis oralionis, qiiare mortem
eliam se, siquidem necessiias sil, ciipidiorem oppelilurum se profitetur, quam
dedecus.
Amalae aiilem sincerum amorem prodenlis oraiione magis movelur,
quam Laiiiii. Quare magis eliam verus

Turni animus erunipit Aeneam,

quamvis

neget. meiuenlis ac limentis.

P/. coni.

libcra

Mnrtis.

placitura: Fingit Aeneam

timere singulare certamen, et usque in eo
ac sciens Ccf. v. 74) perstat errore, in
76. hauil

qiio

est V.

\on

1 1

el

53.

differl aliquafenus a ne
!>ion est vo421 .\n. 4.
ientis el iubentis, nc oplaniis.
Ov. AA.
3, 133 Mnnditiis cuiiimur, non sinl sine

78.

agat.

afrat

Cf. Gr.

AE.NEIDOS LIB.

589

XII.

Et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum.

quaeratur coniunx Lavinia campo.

80

lllo

Haec ubi

dicta dedit, rapidusque in tecta recessit:

Poscit equos, gaudetque tuens ante ora frementes,
Pilumno quos ipsa decus dedit Oritliyia,
Qui candore nives anteirent, cursibus auras.
Circumstant properi aurigae, manibusque lacessunt
Pectora plausa cavis, et colla comantia pectunt.
Ipse debinc auro squalentem alboque oricbalco

85

Circumdat loricam humeris; simul aptat babendo

Ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae;

Ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti

90

Fecerat et Stygia candentem tinxerat unda.

Exin, quae mediis ingenti adnixa columuae
non nndcnt

lefrc capilli. Tib. 2, 1, 9

iilla.

Hor. Sai. 2, 5, Hl non etiarn sileas. j\on

Teiicros agat iii R
.seii
se in me i. e.
,

nostio d.
oppoiiit

81

s.

^on

b.

recte,

Tcucros Aeneae,

112.

ne. iiam

iion

Rutiilos Turno.

Turniis et Aeneas certaniinis

ciipidi.

81. Quibus diclis,

rapidus doinum

arma

explorat.

Idque opus eral fecitque ideni Aeiieas v.

Turnique
107.
Sed
ratio diversa est
nimia alacritas et furor ardeiis pugiiandi
non possunt diu durare; quare proUaliile
eum, ubi ad proeliuui veiitum erit, animo
defecluruni. ut lit v. 220. Haec iKilur non
sunt male strucla, sed ex liominis nalura,
,

el

omen

certamiiiis.

infelicis

liabenl

rapithis cf. I, B4-1. Sunl qui a raitidusque apodosin incipiunt.

82.

gaudelque tuens

cf.

Plin.

"

quum

poscit ecjuos et

iiitrasset,

auro cf. 10, 314.

NH. 34, 2, 2 Aurichalcum. quod praecipuam bonitatein adniirationemque diu obtinuit. Nec reperitur
S.:
lellure."
longo iam lempore effeta
Apud maiores orichalcum pretiosius mequod el auri splentallis omnibus fuil
dorem et aeris duriiiem possideret. Plura
eliam addit, lamen ei quoque reiu fuis.se
87. squalcntem

orichalco

dum

luetur

cf.

incogiiitam apparel. Graece dicitur ogtiXKly.ov. Latine et orichalcum el auii-

chalcum.
88. circumdat loricam humeris cf. 2.
,,ad ha510.
uptat hubcudo ensem
aptare cf. 3, 472. Iiaque
benduiu- S.

accingit et induit.
plorat.

318.
89. cornHn

rum
33.

habiles sint ex-

..Cornua sunt

Cornu

cinni."' S.

num

et

habilis ensis, pharetra,

proprie

I,

ciii-

quod apud Homequae narral Liv. 27,

esl,

Cf.

(pcikog.

cf.

rubra crista:

insigiii

igilur

co-

SoIent eniin ex equorum vel maestilia vel aiacrilate eveiitum futurum di-

lore crisiae et suis et hostibus conspicuus

micaturi colligere."' S.

erat

V.

6.

Pilumnus avus Turni. ,.Ait Ho(AP. 339) \ec qiiodcunque velit

rai.
poscat sibi fabula rrcdi. Unde Critici
83.

culpant

h.

I.

Virgilium,

dicentes

incoii-

namque Orithyia

^ruum esse figmentum;

quum

Atheniensis fuerit, filia Terrigenae

(Erechthei) el a Borea in Thraciam rapia sit, quemadmoduin potuit Pilumno,
qui erat in llalia, equos dare?" S. Recle
Hii.
Scilicet
exemplum hoc est
h. 1.
usus mythorum poetici apud seriores poeMaroni
tas lain diversi ab usu antiquo.
Cf. 5, 311.
esl merum ornamentum.'decus, quod decus esset. cf. 1, 358.

cf.

1, 4ti8.

8,

620.

Vulcanus.
non Cyclopes, eius minisiri, sed
ipse sumuius anifex.
91. Stygia unda: quasi immorlalein
Aqua enim ad indurandum
feceral.'" S.
ferrum esl, cf. 8, 450. G. 4. 172; quare
90. ignipotens

deus,

ip,<!e;

Siygia aqua eiiam durius reddi probabile.

ingcnti adni.xa
92. ex*n cf. 7, 341.
columnae: hasiae per colunmam expricocf. 3, 631.
niilur magniiudo." S.
lumna rec. Rb cd. mai. 2 p. 302 idque

esse lestatur in yb. columnae in MRc,

posleal, p. 208 praefert columnae, quod
iterum 1,
sit
in WR, columna in ybc;
columnae inesse
p. 336 retraclat locum
,

84. qui aiiteirent, i.

ritas caussa eral dandi.
85.

manibus

etc.

e.

est

equorum adhuc usurpatum.

candor

et cele-

dicit

in

ybc

ed. min. dedit

blandimentum

vulgaium

erat.

columna

in

MR.

lam

in

columnae, quod anle eum

Haec aiiuli, ne quisi^6{

columna.

auctoritate defendai

590

VIR(,ILII

P.

MAROMS

Acdibus adstabat validam vi corripit hastam,

Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem,
Vociferans: Nunc, o nunquam frustrata vocatus
Hasta meos, nunc tempus adest; te maximus Actor,
Te Turni nuuc dextra gerit. Da sternere corpus
Loricamque manu valida lacerare revolsam
Semiviri Phrygis et foedare in pulvere crines
Yibratos calido ferro myrrhaque madentes.
His agitur furiis; totoque ardentis ab ore
Scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis.
Mugitus veluti quum prima in proelia taurus
Territicos ciet atque irasci in cornua tentat,
Arboris obnixus trunco, ventosque lacessit
Ictibus aut sparsa ad pugnam proludit arena.
Nec minus interea maternis saevus in armis
Aeneas acuit Martem et se suscitat ira,
Oblato gaudens componi foedere bellum.
Tum socios maestique metum solatur luli,

93. adstabat cf. 1, 152 et 3, 123.

94. Actor qui fuerit, iiiceriuni.
Au-

in

95

100

105

110

hostem quasi ignavuni,

cuius

valde

limet foriiiudinem.

quassatque tremenrunci cf. 7, 723.

tem quassat et (reniere facit." S. cf. 4,

102. scintillae absistunt, forlius quam

absiliuni; naiu consians significaiur esse

22.
95. vocatus ,,iiivocaiiones et preces" S.
Saepius enini rem inaniiuaiani vel brulum
alloquiniur, quasi raiionem habeat cf. 10,
Iia ap. Val.
773. 860, ul Tell arcuni.

ardor.

2, 512 Hercules: patrem pelagique

deoi suaque arma precatus; ila 3, 707
iuraiur per hasiam;
ei
ap. Sil. 6, 138
focatus pluralis
hasiae eiiani libaiur.
subsianiivorum in us rari videntur esse,
sed lamen sunt, ut Calo RR. (il factoribus det in singulos factiis olei sextarios.
Ov. F. 1, 159 lum patilur cultus
ager.
9<J. te Aclor sc. gessit supplendum ex
Fl.

sequenti

gerit.

arvorum cultus

G. 2, 1 Hactenus
sidera caeZt (cecini);

Iia
et

Bacche, canam. E.
Moeri pede^? CducunQ an

iiiinc

cit,

(e,

in

urbem?
da sternere corpus

97.
100. vibratos

calamislro.
niaior,

cf.

9,

Quo

qiio via

1,

le,

du-

66.

calido ferro ,,crispalos

Nam calamistrum est acus

quae calefacta

et

adhibita inior-

quel capillos. Unde eiiani Cic. (pr. Sesl.

8.) calamisiralam comain appellat frequenter, quae eiiam viiuperationi esl." S.
Conira incompti capilli Hor. C. 1
12,
Neque bis ad41 in laudem dicli suni.
versantur quae dicla sunl 10, 832, ubi
capilli aniiquo more compti inemoranlur.
myrrha madcntes ,,ungueniatos" S.
Probra iacit
murra lib.
cf. 4, 216.
,

Absiliuiit coni.

recepil in ed. min.

lih.

p.

1,

Ignis esl

359

et

irae cf.

448 flammea sunt

466 saepe suum fervens oculis dabat ira ruborem. Val. Fl.
4, 135 sanguineosque rotat furiis ardentibus orbes. Irae vehemeniia prodilur
467. Lucr. 3, 290 ex
oculis.
Cf. 6,
oculis micat acribus ardor.
103. prima in proelia ,,ad ordiendum
Ut
niox proelium, et infra v. 725" Fb.
7,

577.

luiuina.

ira

Iia

Ov.

!VI.

7,

8,

taurus ante teinpus ferox esl viresque

suas profundii, quibus in certamine ipso
sic Turnus.
uii posset;
104. irasci in cornua cf. v. 71.
105. obnixus sc. cornibus; inipetnm

arborem.

ventos lacessit
pugnandi cupidinein oslentenl, ante ceriamen iniium gladio feriunt aerem, quod ventilare dicilur.
107. saevus foriis, more suo Ccf. 1,

facit

in

ictibus,

ui gladialores,

nl

99). El ingenieni inoderatioiiem dal Aeneae, quippe qiiem inducil laboraniera,

ut possit in iram moveri, quura Turnuni
ita dicat furere ,
ul nec Laiini consiliis
nec Amalae precibus possit obedire." S.
maternis in armis , quae a V'enere

accepit cf. 8, 613 sq. De in cf. 5, 37.

108. Martem, pugnandi cupiditaiem;
cf. 590.
109. Speclat ubique in bello belEi fineni,

pacem, ob eamque bellum

110.

Metum

geril.

solatur luli pro

meluen-

AENEIDOS

LIB. XII.

Fata docens, regique

iiibet responsa Latino

Certa referre viros, et pacis dicere leges.
Postera vix summos spargebat lumine montes
Orta dies quum primum alto se gurgite tollunt
Solis equi, lucemque elatis naribus efliant:
Campum ad certamen magnae sub moeuibus urbis
Dimeusi Rutulique viri Teucrique parabant
In medioque focos et dis communibus aras
Gramineas. Alii fontemque ignemque ferebant,
Velati limo et verbena tempora vincti.
Procedit legio Ausonidum, pilataque plenis
,

8ola(ur luluni, ex iiota illa raiione,

qua Laiini subsianiivum pro adieciivo
ponere nialebanl. Cf. 1, 422.
Vl metum solari di.Yil Vgi., sic Ov. P. 2,821 kinc
pater, hinc coniitx lacrimas solanlur,
tein

in. faia

docens, quibus cerle Aeneadis sedes in Latio eral promissa.

112. viroft, qui legaii ad eum veneranl.
Respondet Latino, vero regi, eiiamsi Tur-

nus legatos miseral.

Eaque

in

respon-

sione nulla est superbia aut insuleniia.

pacis le^es ut 11, 321 foederis leges\
et pacis dicere leges ap. Liv. 34, 57

al.,

neque

in

Lac formula quidquam

est

miri.

113

133.

113. Solis

quod

invenienl.

bai

154.

cf.

5,

120. lino MPRybc; sic iam Serv. legebai

qui praeier alia haec annolat:
Atqui Feliales et Paierpalralus, per quos
bella vel foedera confirmabantur, nun,

quam uiebantur

veslibus

iineis."

Quo

iam voluisse indicare Virgilium

puiai, non esse raiura facium illud foedus,
quod iam in sacro aliquid essei peccaium.
Sed lioc peccaium niuiium est, et viitae
semper
de quibus hoc loco est serrao
Addil Serv. Caper tamen
laneae suni.
et Hyginus b. I. diciini leciionem esse
corrupiam, nam Virgilium ila reliquisse
errore

viam
spargebat pro consperge-

autem vesiis habet inexlremo suipurpuram

limam i. e. flexuosam, unde et nomen

pluribus

118. dis commi/ni6us, per quos uirique

erant iuraturi. cf. 8, 275. Prop. 1, 11,

16 Ut solet amoto labi custode puella

communes nec meminisse deos:
quos amoris lesles feceranl. Communes
suni dii duorum populorum, quos ulerque
colii.
aras gramineas ,,Romani enim
erat
raoris
cespiiem
arae
superimponere, et iia sacrificare" S. Hoc autem
in loco exstruendae erant arae, quae fa-

perfida,

cillime fiebant cespite congeslo.

Sane ad facienda foedera aqua

adbibentur, contra quos arcere
volumus a noslro consortio, eis aqua et
igni interdicimus." S.
Sunt enim res
niaxime communes, quas cui negamus
119.

est.

2, 720.

describil,

ortum

14.

et ignis

cf.

Telati limo. Liraus auiein

veslis, qua ab umbilico usque ad
pedes teguntur pudenda poparum, liaec

gurgite Oceani.
115. lucem efflnnt nnribus.
Simile
dictum iam memoratur Ennii et Lucilii et
Ov. >I. 2, 83 de solis equis:
^ec tibi
quadrupcdes animosos ignibus illis,
quos in pectore habent., quos ore et naribus efflant, in promptu regere est.
Cf. quae de anbelitu dlcia sunl 5, 739.
1

120

nos fagere socieiatem indicio

fontem

confirraant

Apparatio certaminis.

dies esl, quo bellum et fata

is

omnem

115

est

accepit.

Unde
limis

el
i.

Nara limum obliquura dicimus.

Ter. (Eun. 3, 5. 53) sc. oculis
e. obliquis." S. Et Tiro, Ciceronis

libertus,

ap. Gellium 12, 3 haec scripsii

Licio iransverso, quod limum appellaiur,

qui magisiraiibus praerainisirabant cincti
erani."et h;no duo Parisini lesle Poiterio"

Rb. et vulgaium in Edd.

el verbena tempora vincti: J crbena proprie
est herba sacra sumpla de loco sacro
Capitolii,
qua coronabaniur Feiiales et
Paier pairalus
indiciuri.

foedera facturi

Abusive

vocamus oranes frondes

laurus,

vel

bella

lamen verbenas iam

sacraios,

oliva vel myrtus." S.

ut est

Sic Plin.

NH.

3 in sacris legaiionibusque
12,
i;er6enae ... Ac semper e legaiis, quum
ad hosies clarigatumque miiierentur, id
est, res rapias
clare repeiilum, unus
utique verbenarius vocabaiur.
Cf. quae
narrat Liv. 1, 24 el 30, 43.
Aliier ap.
H. C. 1, 19, 14. 4, 11, 6. Medlci eliam
frondes salubres verhenas dixerunt Cels
2, 33.
\Z\. pilata

agmina;

pilis

instructa,

592

P.

MARONIS

VIIIGILII

Agmina se fundunt portis. Hinc Troius omnis

Tyi-rhenusque ruit variis exercitus armis,
Haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis
Pugna vocet. Nec non mediis in milibus ipsi
Ductores auro volitant ostroque superbi,
Et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas,
Et Messapus, equum domitor, Neptunia proles.
Utque dato signo spatia iu sua quisque recessit:
Detigunt tellure hastas et scuta reclinant.
Tum studio eifusae matres et vulgus inermum
Invalidique senes turres et tecta domorum
Obsedere; alii portis sublimibus adstant.
At luno e summo, qui nunc Albanus habetur,
Tum neque nomen erat nec honos aut gloria monti
Prospiciens tumulo campum adspectabat et ambas

125

130

135

Laurentum Troumque acies urbemque Latini.

Extemplo Turni sic est adfata sororem,
Diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris
Praesidet; hunc illi rex aetheris altus honorem

140

luppiter erepta pro virginitate sacravit:

Nympha, decus tiuviorum, animo gratissima nostro,
Scis, ut de cunctis unam, quaecunque Latinae

ut

hastatus

cUpealus exsiai, ul pilata

Sed non est

132. et

co/iors legiiur Marl. 10, 48,2.

134

praeiervidendus locusServii: ,,Varro reruni bumanarum Mtjris duo genera agmiQiiadratum, qnoil immixlis
nunj dicit.
eliam iumvntis incedit, ut ubivis possit

tramittatur.'-'-

Prior lainen

raodo
ciius

Romanu sc. pilis. Aeneae exervario modo armaius esl,

quum in
et

portis sc. hominum.

14 plenis portis cffusi.

122. plenis
I,

126. superbi

127.
10,

I\I.

o,

cf.

268.

Sic

decori

Mnestheus

cf.

5,

194.

Asilas

175.

128. Idem

v.

130. tellure

7,

691.

MPybl

9,

rec.

523.

Rb.

rec.

difioritur

pueri, ferainae tecta

complent
anxii.

in

agrum

Ex monte Albano
Laiinum prospectus

et

portis

domorum murosque
adsiani,

de

patere diciiur.

exiiu

Diva deam:

139.

Sic

Sil.

206

8,

f/ti;a

deae parere parat. Ov. M. 5, 300 miranti sic orsa deae dea.
14, 12 diva
Cf. 10, 735.
dei miserere precor.
Ac vides divam esse quod deam, ul 5,
45 al. divom quod deorum.
,,Iuiurna

fons

esl

in Iialia

saluberrimus

Ccf.

Varr.

cf.
71) iuxia Numiciim fluvium.
De hoc auiem fonie Romam ad
7, 1.50.
omnia sacrilicia aqua afl^erri consueverai.
Huic fonii
sacrilicari solet, cui
Lutaiius Caiulus primus templum in campo Mariis fecii," S. ad Aquam Virgineam
Ov. F. 1, 464. Romae aliquis luturnae
lacus memoraiur Flor. 2, 12, 15, qui erat
in foro ad Castoris aedem.

LL.

telluri

fFg. Sic G. 2, 290 terrae

arbor cf. 5, 451.
131. Spectandi cupidiiale inducti senes,

Rb2c

opiimus

mo-

PRybc, aique ita 5, 1.33, quare probabile

ex illo luco huc illatum esse.
cf.

adspectabat:

136.

el

eo sint Troiani, Arcades, Elrusci,

ribus el armis diversissimi..
Liv.

explicaiio

praestal,

1.

luno luturnam excitat ad

fratri lerendam.

135. nec honos aut gloria: A iriumphaniibus in monie Albano sacra fiebanl.
ec
aut cf. 3, 43.
Aut nec

quod eiiani Troiano in

exercilu arma memoranlur; Laiini eodem
h.

Rb.

134. qui nunc Albanus habetur: ,.Catonem sequiiur, qui .\lbanum montem ab
Alba longa puiai dictum.'" S.

160.

rec.

opem Turno

consiilere, Pilatum alterum

quod sine
iumentis incedit, sed inter se densvm
quo faciliu-i per iniquiora loca
cst
,

Mb2c ac PRybl

5,

141.

fuppiier

fontis fecil

luturnam
Ov. F. 2, 585.

amore duclus

Nympbam.

Cf.

AE.NEIDOS

LIB. XII.

593

Magnanimi lovis ingratum adscendere cubile,

Praetulerim, caelique libens in parte locarim;
Disce tuum, ne me incuses, luturna, dolorem:
Qua visa est fortuna pati, Parcaeque sinebant
Cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi;
Nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis,
Parcarumque dies et vis inimica propinquat.
Non pugnam adspicere banc oculis, non foedera possum.
Tu, pro germano si quid praesentius audes,
Perge; decet. Forsan miseros meliora sequentur.
Vix ea, quum lacrimas oculis luturna profudit,
Terque quaterque manu pectus percussit bonestum.
Non lacrimis boc tempus, ait Saturnia luno;
Adcelera et fratrem, si quis modus, eripe morti;
Aut tu bella cie conceptumque excute foedus.
Auctor ego audendi. Sic exbortata reHquit
Incertam et tristi turbatam volnere mentis.
Interea reges: ingenti mole Latinus
Quodriiugo vebitur curru, cui tempora circum
Aurati bis sex radii fulgentia cingunt,
144. jfigTatumcu6i7e, quodgraliameaui
casiae noii praeseniai uxori luppiter." S.
Alii accipiunl de lunone nialaai graiiam
lovis pellicibus referenle. Allauien quuiu
luno ipsa loquaiur, iniurine acceplae,
quaiu uliionis lueniio aplior videiur esse.
Hanc unaiu non esl persecuia luno,
ul inler
deos recipereuir,
sed passa,
quam graiiam magnam aesiimat, P/. coni.

Germani

lovis.

MPRbc

lubenn Rb.
cf.
67b. el qua
raiione Parcae sinebani, i. e. quibus finibus el pulesiaiis el temporis circumscripserunl lueam in lulandis Latinis puientiam, lexi Turnum. Iiaque lunu iam fatis
145. libens

147.

qua

sc.

raiione

se inferiorem confileiur.
149. imparibus falis i. e. ipso niaioribus, quae nequit superare.
possum: ,,qula
151. adspicere non
numina quoiiens moriiuros viderlnt eos,
quibus faveni, ab his receduni.'' S. cf.
841. 10, 473. Niuiia moveor animiaegritudine.

152.

Tii,

quum ego

veler.

prae-

Iia
aentius ,,efficacius, vebemenlius" S.
24.'. i), 404.
Cic. Tusc. 1, 12, 28 Her-

cules tantus et tam praesens habetur

Inde eiiam assumit infiniiivum ap.
deus.
diva proesens imo
Hor. C. I, 35, l
Sic protollere de gradu. Cf. 4, 561.
pius est firmius 8, 79.
153. perge, age, fac, cf. 4, 113 perge,
sequar. decet: ,,Nam decel germanam
illicila etiam, pro fratris salute tentare" S.

145

150

155

160

m. m.
milii non permiiiitur.
foriasse contingel vobis fata evitare.

Sed

s.

'Verquc
155. honestum, cf. 1, 591.
quulerque mutat Gt. in terque utraque.
156. Hoc tempus est, quo ioquimur.
Ilaque: .\unc lacrimis tempus non est.
Ouare nec /lic tempus, quod coni. Hs. nec
laniinc ttmpus, quod P/., opus esl.
crimis IVlPbc lacrumis dai lib.
159. Auctor ego c,{. Gr. . 69. An.
U)0. Incertam, quia per/orson et quod

addidil,

si

cunsilium
161

quis

suum

modus

eripiendi

esl,

innuerat non raium fore.

215.

Latinus et Aeneas
iureiurando firmant.

foedus

eges Laiinus, Turnus

llil. Interea
Aeneas, Ascanius. Noli supplere proceingenti mole ,.pomdunt cf. 11,887.
pa, ambiui' S. Claud. In Eulrop. 11, 101
lanta sublimes mole redibant ceu vinctostraherent Medos In<lumqve bibissent.
lain lilc unus locus, cui addi posse videiur huius libri v. 575, ad firniandam
sufficiei Servii explicaiionem, ul non cogamur accipere coniecluram P/i, qui,
quum in Ml sil: rex ingenli de mole L.,
Interea rex ingenti de more
coniecit:
:

L.

Q.

V.

c;

praeseriim

quum

cur in-

genti quadriiugo curru Lailnus vehi dicaiur, non docuerit, et Macrobius etiam
6, 6 pluralem reges ut Mss. omnes firmet.
disiincia corona Caesari
163. Radiis
Quadrigae
est decrela Flor. 4, 2, 91.
et corona inslgnia sunt regum cf. 8, 505.

38

P.

594

VIRGILII

MARONIS

avi specimen; bigis it Turnus in albis,

Bina manu lato crispans hastilia ferro;
Hinc pater Aeneas, Komanae stirpis origo,
Solis

Sidereo fiagrans clipeo

et

165

caelestibus armis,

Et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae,

Procedunt castris, puraque in veste sacerdos
Saetigeri fetum suis intonsamque bidentem
Attulit, admovitque pecus llagrantibus aris.
Illi ad surgentem conversi lumina solem
Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro
Summa notant pecudum, paterisque altaria libant.
Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur:
Esto nunc Sol testis et haec mihi Terra precanti

170

175

Quam

propter tantos potui perferre labores,

et tu Saturnia coniunx,
lam melior; iam, diva, precor; tuque inclute Mavors,
Cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques;

Et Pater omnipotens

bi^is in
164. SoUs avi cf. 7, 47.
albis: Albae bigae siint, quibiis equi albi
ioncii sunt cf.

84

267.

et

165. Idem versus 1, 313.

167. caelestibiis armis, a Vulcano faSidercuii esi cliciis
a Venere dalis.
,

peus, quod ignes vomil 10, 271.

168.

magnae

spes

altera

Romae:

Prima est Aeneas. Haec de Virgilio

exclamasse diciiur Cicero. quum eclogam
sextam poetae in thealro reciiari audisset, et in

suam

et in Virgilii

laudem.

Cf.

Serv. ad Ecl. 6, II.

169. pura impolIuia, qua fesiis diebus
celebraluri," S.
uli consueverant sacra
corpore et vesiibus puris purum animum
Fesius Pauli: ..Pura vesiiindicantes.
menia sacerdoies ad sacriticium liabebani.
non obsila Qcf. Lucan. 2. 367
esl
id
obsita funerea celatnr pnrpura lana'),
non fulgurila, non funusia, non maculam

porcum,
170. Saetigeri felum suis,
quam dicere. Cf.
quod maluit indicare
de hoc more Romano 8, 641. Conira liDe v.
bros Ld. scribit saetigerae.
hidens cf. 8, 544. ..Ovem Graeco more
.

cf. Hom. II. 3, 246.

Admovere pecus aris sollemne

foederi adbibuit." S.

608. Tac. An. 2, 69. Suet

alibi etiam staliiere ad
aram cf. 5, 237.
172. surgentem solem: ,,\on uiique
cf.

Lucan.

Calig. 32.

eum

Cf. 8, 68.

ei

Serv.:

bostias

.,Far et

sal,

uirum esset animal sacriflcio. Ubliquum

eiiam culirum a fronte usque ad caudam
anie immolaiionem ducere consueveranl.
Hoc est. quod dicit et tempora fcrro etc.''''
174. pateris alt. lib

cf.

1,

729.

176. vocanti PR iterum legiiurv. 181;

precanti M. Serv. Don., ilerum legitur v.
175.

Ab hac

igiiiir

parie aequo sunt iure,

eiiam ab allera parie; nam et

vocare et precnri deum recle diciiur,
precaiiir aulem a deo, ui tesiis ipsiadsii;
Sol testis cf, 4,
rec. ff'g. Ld. Rb.
607,
deinde

177.

Terram lianc, Iialiam invocal,

landem adipiscereiur, multa

quam

ut

passus

est.

polui, ut 7, 309.

Saturnia coviunx PRyb rec. Rb.

hunc
S.
luno Me alque id praeier
locum ubique 3, 380. 5, fi06. 9, 2. 745.
802. 10. 760. 12, 156. quod docel prius
esse genuinum. P/. praefert /L.VO quum
quis /l VA' legisse videatur aique inde
scripsisse coniunx\
Et luno in M. expuncium esl.
179. melior: Velis mibi esse propiiior,

1,

Quod

nunc Solem surgentem dixii, iamdudum

enim dies erai, sed disciplinam cerimoniarnm secutus est, ut Orieniem speciare
dlceret

sacrandi cf. 6,
quibus rebus
adspergebanlur ei viciimae.
culiri
el
Erani aulem isiae probaiiones, apium
173.

243

178.

babeniia.''

171.

De more

180

qui

esset

precaiurus.''

S.

quam adhuc

fuisti.
Cf. Pi. Capt. 5, 1,
19 qui mihi melior quam sibi semper
Pl. pro Diva coni. victa (!), quod
fuit.
scriplum esset 3, 357 lunonem supera

donis!
180.

Torques explicanl regis.

siquidem esi flectis, moves. cf.

Pater, quod deas cf. 1, 155.

el
4,

recte,

269.

AENEIDOS

LIB. XII.

595

Fontesque, Fluviosque voco, quaeque Aetheris alti

et quae caeruleo sunt numina ponto:
Cesserit Ausonio si fors victoria Turno,
Conveuit Euandri victos discedere ad urbem;
Cedet lulus agris nec post arma ulla rebelles
Aeneadae referent, ferrove haec regna lacessent.
Sin nostrum adnuerit nobis Victoria Martem
lleligio

Ut potius reor,

Non

et potius

di

185

numine firment

nec Teucris Italos parere iubebo,

ego

se legibus ambae
Invictae gentes aeterna in foedera mittant.
Sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,
Iraperium sollemne socer; mihi moenia Teucri
Constituent, urbique dabit Lavinia nomen.
Sic prior Aeneas; sequitur sic deinde Latinus,
Suspiciens caelum, tenditque ad sidera dextram:

Nec mihi regna peto; paribus

190

195

Haec eadem, Aenea, Terram, Mare, Sidera, iuro,

Latonaeque genus duplex, lanumque bifrontem,

Vimque deum infernam et duri sacraria Ditis;

Audiat haec Geuitor, qui foedera fulmine sancit.
Tango aras: medios ignes et numina testor:
Nulla dies pacem hanc Italis; nec foedera rumpet,
Quo res cunque cadent; nec me vis ulla volentem
181. Aclher allu h. I. deus bahetiir. Ad
cf. Macr. 3, 4, 8,.0ui diligeniiu.s cruunt
veritalein, Penales
esse dixeruni, per
quns penilus spiraiuu.s, per quos raiioneni
esse auleiu niediuui
animi possideinus:
aelliera lovein, lunonein vero iinuui aera
cura lerra, el .Vlinervam suniinuni aellieris

rem

cacunien."
183.
cf.

II,

Cedere

cf.

li,

297.

fors adv.

50.

187. /iequo Marte pugnare esl ancisecvnrlo Marte

540.
pili proelio ul 7,
est secuiido proelio lil, 21. conlra arl-

verxo Marte; ilaqiie noster esl Mars, si

Cf. 2, 3!)fi
nobis favet proelii exiius.
haud numine nostro et quae iiotissima
sunt: nostro tempore, loco. elc. P/. coni.
Sic nostru f ictoria Marte.
190. paribus legibus quid sii cf. 4,
520.
Vides .\eneani mullo iniliores
Hoc vero loco
pacis ferre condiliones.
el V. 821 sq. Vgl. complecliiur ralionem,
qua Troiani ei Aborigines in Laiinos
coaluisse pulabaniur.
191. Se in foedera mittant e.vplica
ex illis: mittere in suffragium, in posinvictae
sessionem, in negotium.
quasi inviciae. Ei bene sibi conciliat
populum. Idem dicendo mihi moenia elc.
popularem graliam caplat." S., etiam in

eo,

quod

in

mittant ne victur quidem

imperal sed rogat.

200

197. iurare c. acc. cf. fi, ;524.

198. Latonae genus duplex: Apollilanumque bifroutcni
nein el Dianam.
rile invocal, quia ipse faciendis foederi-

biis

praeest." S.

l!9.

ferna
luere

vimquc dctim iuferuani: Vis

diis

esl

Noli

inferis.

liypallagen

cf.

1,

169.

lanien

in-

sia-

,,Sa-

crarium proprie est locus in teinplo, in

quo sacra reponunlur." S. Signlficatur
Tarlarus, in quo periuri poenas danl.
20(1. Saucit fulmine, qiiod fulmine punii

periuros.

201. Arae seniper lenenlur a precaniibus. cf. 4,. 219. et iuraniibus ut li. 1. Sic
Cic. Flacc. 36, 90 Frgo js, cui si aram
tenens iuraret, credcret nemo. per epistolam quod volet iniuratus probabit?
Plaui. Rud. 5, 2, 46 Tange aram hanc
Per Tenerem hanc iuran~
feneris
medios ignes ,,weil in
dum est tibi.
der Miile die Glulh am siarkslen isl"
Ameis. .\Iedii ignes sunt, qui nunc inter
duas genies sunt et utrique genii sunl.
solvat eiecit
203. Verba nec me
Pl. probanie Rb., quod v. 202 et 206
possent inler se iungi. Recle sive inundus
sive pereat, lioc niliil ad regem,
stet,
nihil
ad perfidiam monet
nibil ad fidem

perlinere ; neque si lellus in undas effundereinr, caeium in Tartara solveretur,

quoquam Latinum amplius soHiciiatnm

P.

596

VIRGIUI

MAROMS

Avertet; non, si tellurem effundat in undas,

Diluvio miscens, caelumque in Tartara solvat;

dextra sceptrum nam forte gerebat

Nunquam fronde levi fundet virgulta neque umbras,
Quum semel in silvis, imo de stirpe recisum,
Matre caret posuitque comas et brachia ferro;
Olim arbos, nunc artificis manus aere decoro
Inclusit, patribusque dedit gestare Latinis.
Talibus inter se firmabant foedera dictis,
Conspectu in medio procerum. Tum rite sacratas
In fiammam iugulant pecudes, et viscera vivis
Eripiunt, cumulantque oueratis lancibus aras.
At vero Rutulis impar ea pugna videri
lamdudum et vario misceri pectora motu;
Tum magis, ut propius cernunt non viribus aequis.

Ut sceptrum

iri,

ul

quain

lioc

hanc paceni nimperel. Haec quamlamen nihil valenl ad

vera sunt,

versus reiiciendos, quum Latini indoleni

reddant (cf. 1, 210), nec verba reprehendenda sunt, niodo iungas:
me
voleniem, qui volo foedus raium haberi,
uUa vis averiei sc. ab hac niea volunlaie.
204. Tellurem effundere in undas esl

teUurem

fluidara

faciendo in

mare com-

muiare; pro qiio vocabulo v. 205 solvere ponitur.

206. Neque foedus frangam, ut sceplrum
non revirescel. Tenet scepirum Latinus, non ut rex sed quasi paier pairatus" S.
208. Ideo genere usus est masculino,
quia de arboribus loquiiur; nam de hominibus genere feminino dicimus." Inde
masculinum esl T70. 781. G. 2, 37i),
femininum 1, 626. 7, 293. Ipse lamen
Servius ab aliis suam regulam non servari docet, et, quod saepius videlur facium
esse, singularem Virgilii usum communem
omnium fecii legem. Alia vocabula quorum genus mulavil Vgl. cf. 5, 462.
209. Ferro deseciae sunt coniae (frondes) el brachia (rami); itaque ponit comas ferro i. e. ferrum caussa est, ut
Sic mater dicilur arbor G. 2,
ponal.
19, ut comae et brachia arboris G. 2,

368. al.
210. Eliam in his baesit Pl. el senlenpronuniiavii,
tiam minirae apiam esse
nec patribiis pro regibus apium esse
At verba facii rex, cuius palres
voluit.

reges erant. Etiam quod scepirum arbos

diclum esl, post ea, quae v. 209 dicia
aere
sunt, minime solliciiandum eral.
decoro explicat Serv. orichalco, de quo
cf. 87.
Altende Latinum, a qua parle
foedus violaiur, mulla facere verba de

205

210

215

fide sua; Aeneam, qui serval, rera paucis

absolvere. Sic, ui fii, Latinus malae fidei
conscius, abripitur iurandi cupidiiaie; et
quo minus ipse, qui et hoc ceriaraen improbal et Aeneam iam aniea fraudavil,
dignum se esse fide intelligil, eo magis

verbis eam firmandam puiat.

213. rite sacralas cf. v. 173.
214. in flammam iuo;ulant pecndes.
Sic II, 199.
21.^. cumulant aras: idem v. 8, 284.

21G

310.

216.

benda

luturna Latinos contra

foedus movet.

Jideri infiniiivus
cf.

2,

re

in

descri-

132.

217. iamduilum. Nonnunquam vox ad

3, 188) aut duo enuniiata

duo verba fui

medium

periinens, inier uirumque

locum,
ineunle.

751.
Sic

el

Sic

inler

enuntiaia

iamdiidum

seniper G.

I,

5,

248.

eiiam

oblinet

versu

27. rursus 6,
Tib.

nonnunquam plura verba

3,

al.

inierponi,

vel loium enunliatum reperitur, quod et

ad priora et posteriora aeque perlinens
raedium locum obtinet
ut 2, 433 si fata
;

fuissent, ut
Cic. Lael. 7

caderem,

meruisse manu.

Id si minus intelligilur,
quauta vis amicitiae concordiaeque sit,
ex dissensionibus alque discordiis percipi polest.
Cf. Gr. <*>. 513, 6.
218. lanidudum
Rutiili
Turnum non
parem esse Aeneae puiaverani, sed quum
prope imer se eos adsiare cernunt, etiam
magis intelligunt, praeserlim quum ipse
Turnus idem sentiens demisso vultu,
fracio incessu, labens et pallens prodeal.
non viribus aequis eos congressuros
subaudis" S. At nimis niulia iubet subaudiri.
Alii cernunt pro cerlant,
pugnanl Ccf. v. 709) accipiuni, et subiectum

AENEIDOS

LIB. XII.

597

Acliuvat incessu tacito progressus et aram

Suppliciter veueraus demisso lumine Turnus,
Tabentesque genae et iuvenali in corpore pallor.
Quem simul ac luturna soror crebrescere viclit
Sermouem et volgi variare labantia corda:
In medias acies, formam adsimulata Camerti,
Cui genus a proavis ingens, clarumque paternae
Xomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis

220

225

In medias

dat sese acies, haud nescia rerum,

serit varios, ac talia fatur:
Non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam
Obiectare animamV numerone an viribus aequi
Non sumus? En, omnes et Troes et Arcades bi sunt,

Rumoresque

volunl

es.se

eiiis

Neque

liiittili.

Tiirnu^

el

.feneaf. noti

iam ceriHni.

lanieii

Alii

viribus

aequis

censenl

ad

pugna:

eaui iniquam, impareui esse

Ru-

Irahenduui

quuui propius cernanl

duos bellaiores. Ai ideni essei
quod
V. 216 impar ea pugna.
His Iricis faciHinie exsolvi videniur ii, qui versum et
senlenliam imperfeclam el non viribus
aequis ex locis aliis (cf. h, 809.
10,
357.431) ab alio imrusum esse dixerunt.
Sic P/. Conira Kb. ,,senieniiam non ad
finem perduciam esse" puiai. Resiai lanien eadein difticulias
nam si qiiis ei
senieniiam et versum explere in anirao
cur non dixil non viribus aehabebai
lulos

inielligere,

quos aul aequam aui aec/uum,

ui

cerie

quid vellet inlelligeremus. Eius cerle qiii

aperie loqui, praeserlim

coiiiplehai eral

lam

qiiiim

possel.

facile

/I'^.. .,qui legil,'' inquil,

ril

in

re plana,

veleres

quaiu

inodo,

ui

Alii

ncii

curare,

niodo

si

memine-

id,

raro

quo
quod

haec non sunl

sed peccaia
modo siipplent eos, ad

expiicaniis

confiieniis.

haec esi,

minus

aliqiio

expressum

senseriiii,

raliones

ul

scriplores

Celerum

,,vernn

quod adiedivi loco appositiiin sil viribiis

aeqiiis; ad idemque videiur lendisse SerAblaiivum subslaniivi cum adieviiis.
clivo iuncli susiinere vices adieclivi saiis
consiat cf. 9, 50 el Gr. . 3^\. Id niodo
ad quod adieciiva deofTendit: quod id,
scripiio perlinei, supplendiim esl. Ei sane
durum est hoc; sed si Ovidius siaiim ab
iniiio carminis sui praeposiiione cum siibsiantivo iia usus esi, ul subsianiivum non
adderel, Mel. 1, 19 Frigida pvgnabant
calidis, humentia siccis, m<ilUa cvvi dvsine pondere (i. e. pondere carentirt.f,

bus)
illara

tonius (.Aufj. 80 Corpore traditur rnacu/o-o) ablaiivo illo vel pro praedicalo
usus esi: quid, noniie licet cerle sumi,

eliam Migilium eadem liceniia aliquando

usuni fuisse, praeserlim in eo libro, qui
minime esi perfectus in singulis?

In132 el Gr. S- 44. An. 4.

cessus tacitus esl eius, qui non foriiler
neque vim videtur
sed limidus incedii
habere pedibus lerram pulsandi; neque
,,Schr. elequidquani proloqui audel.
ganier (!) euiendavit inccssu tardo'" Pl.
Cf. 8,

Huiiianam iiaiuraiu recle observasse

dicendus esi Vgl., quod eum, qui anle
periculum fiirore suo oiuiiia quasi comburere videbatur (cf. 81), posi aliquod
lenipus praesenii iam periculo animum
fingit

amiiiere.

Tabentes

221.

c.

pubentes MPR.

labentes proPrinium opiimuni. quum signel colorem, qui ad morlem duclis esse
pallentes,

riibentes,

poniiur.
soleai.

224. Camers aliquis

Iiaque alium

10, 5fi2.

occisus

iam

sibi finxii

esl

Camer-

non noianda esl negligeniia aliqua

poeiae, quod facium est a quibusdam.

teni;

et

225. Cuius aucioriiaiem commendabal

et paierna virius el
origo maiorum

propria foriiiudo." S.

227.

haud nescia rerum

,.inaiie" dicil ,,heinislichii

scriptor Sue-

tur,

si

e.

dicaiur de subsianlivo omnino, sed lanlum

de eo, quaienus esi deliniium panicipio.

Non

472,3),

i.

Pariicipium
progrediiur
Turnus.
eiiiiu
cum subsianlivo suo in unam noneque quidquam praetioiieui coale.scii

habcntia pondus et adverbialem

diciionem vel pro casu obliquo esse

vellel (cf. Gr. .

adiuvat progressus Turnus

319.

quod

sii;'"

verba,

230

rum,

nam omnes

est,
i.

e.

una

alii

del.

Rb.

nescii sunt re-

nesciunt quid vere

scil lulurna.

P/.

supplementum."
fial el

aga-

VIRGILII

P.

598

MAROMS

infensa Etruria Turno.

Vix hostem alterni, si congrediamur habemus.
Ille quidem ad superos, quorum se devovet aris,
Succedet fama, vivusque per ora feretur;
Nos patria amissa dominis parere superbis
Cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.
Talibus incensa est iuvenum sententia dictis
lam magis atque magis, serpitque per agmina murmur;
Ipsi Laurentes mutati, ipsique Latini.
Qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem
Sperabant, nunc arma volunt, foedusque precantur
Infectum et Turni sortem miserantur iniquam.
His aliud maius luturna adiungit, et alto
Dat signum caelo, quo non praesentius ullum
Turbavit mentes Italas monstroque fefellit.

Fatalesque maniis

235

falalisque

2;J2.

Si

.,exiiio de.s(inaia"',

esl

haec:

fatalcsexplinas

inaniis Pyc.

que mauus MRb.

fatalis

senieniia

versiis

Hi oinnes sunl Tusci,

qui

Turno

Merior
eiiam, si essel, quod nosiruru das vcrfolk.
fltichte
Ut Dein. clr. .\rislocr.
691, n y.cd MfyaQicig rovTOvai, Totig
y.ataQcitovsEius tanien significalionis
exenipla non poiui reperire. Si Lrl. explicat fatalis manii".
quae fato conira
nos ducia est, non poluii lulurna afferre
caussani rei suae inagis adversanteui.
Serv. /. m.; Troiaiiorum scilicel, qui
faialiier ad Iiariam venerant,
ut sil iieraiio."
Potius dixeril
qui se falis ad
Iialiam venisse gloriaii erant.
Sed eius
iierationis caussa non esi
et verba iia
iuncla sunl, ui /. 77. ad FAruria periiiieal
Post haec superesl
me
ul
versum explicare non posse confiiear,
iieque possuin post varias explicaiiones,
qiias
novissime congessil Fb. Al non
possuni ab alio pulare illaliim. anteqiiam
demonslraiiim fuerii, qua re aliiis quis
poluerit induci, ut Elruscos dicerel maniiin
faialem, et cur Vgl. h. I. Eiruscos omiinfensi

sunl,

iain

faiis

debiii.

quum

seril,

li enim
neque lenios eos

celeros nomiiiassei.

non minus hosies

eranl,

pugnain

cum

luros

probabile erai,
neque lenli
speclaveruni.
Omne auxiliuni

specia-

fore

posiea
in

ineuiidam

Troiaiiis

posilum

libris

Tuscos

esl.

niagis liinHi, ne fraiide agani

subiio aggredianlur, quod laiel

auieni

Turnumque

240

245

devovet aris cf. 129 el 11, 442.

lia Hecior
de se ipso Turnus.
Aiirnpfcnd fur den heiVap. noslruin:
gen fleerd dcr Giitter fall ich etc.
Iiaque hic, qiii devovel animam snam
pro pairia ei pairiis diis, quos .\eneas
ingenlem ex eo
renioiurus est cf. 192;
faclo laudeni feret. Pugnai enim pro aris
pro quibus queiuvis niorel focis solus,
ad sulem oppelere ius el fas esi.
peros succedct fama viriuiis: lieros colelur cf. 6, 130.
23.'). vivus
per ora feretur.
Siinile
Ennianum volilo vivus per ora r/rwwi."
el Virgilii G. 3, 8 Tentauda via est. qua
234.

.se

ubi idem

me qnoque pnssim

tollere hitmo vic.torque

virum volilare per ora.

reni

iVlusae,

duiii

caelum

aqiias Tib.

1,

vivet

duin

siellas,
4,

El

qiieni refe-

dum robora
Sic

G.".

lellus,

vehel amnis
eliam Turnus

inler honiines vivel.

237. leuti cf. Ecl. 1, 4 Tm Tiiyre lenin unibra.

Nos qui ignavi piignani
speciamus, mo.x serviemus. quuui sirenue
pugnando viciores evadere possimus.
240. Ip^i Laurentes, qui ui re.x Lalinus bellum finiri volueranl.
241. Laureniibus salus ceria esl, sive
tits

Aeneas sive Turnus

vincii,

si

modo

foe-

dus servalur bellumqMe finilur.

243. Prccautnr infectnm, nondum facium, ut noiidum facium sit.
Sic verba
vuluniaiis

pariicipium assumiint.

cf.

Gr.

233. allerni, .">led.

hontem, allerni
vulg.
Vel aliera parle superamus hoslium numeruni. Haec iraii hosiis verba

430.
Sors iniqua esl Turni, quod
aliorum culpa periiurus esl, non sua.
245. praesentius cf. v. 152.
246. monstro, oslenlo fefellil.
0"od
Iiiliirna
prodigiuni dare
in
caelo
lale
poiesi in regno alieno, non videlur mullos luovisse, neque quisquam similia at-

laudem cominenl

tulil.

Versuni
scis

cf.

delei
2,

Pl.

19H.

iii

infcnta.

Ktruria pro Elru-

foriitudinis Troianae.

S.

Sane munendum

esl

hoc,

neque

AENEIDOS

599

LIB. XII.

Namque volans rubra fulvus lovis ales in aethra

Litoreas agitabat aves turbamque sonantem
Agminis aligeri: subito quum lapsus ad undas
Cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.
Arrexere animos Itali, cunctaeque volucres
mirabile visu
Convertunt clamore fugam
Aetheraque obscurant pennis, hostemque per auras

250

Facta nube premunt donec vi victus et ipso

Pondere defecit praedamque ex unguibus ales

255

Proiecit fluvio, penitusque in nubila

fugit.

Tum

vero augurium Rutuli clamore salutant,

Expediuntque manus; primusque Tolumnius augur,

Hoc

erat, hoc, votis, inquit, quod saepe petivi.

Accipio adgnoscoque deos; me, me duce ferrum

260

Corripite, o miseri, quos improbus advena bello

Territat invalidas ut aves et litora vestra
Vi populat. Petet ille fngam penitusque profundo

tamen pro Ivturna scribenduni Saturnia

(Ut Pl. coni. Hic a. m. Saturnia iungit.^,
sed Saturnian) ut in suo regno lale quid
molirelur luturnae dicenius concessisse.
Maius auiem est boc. quam prius, quod
falso suo oslenio deoruni minuil fidem et
auciorilaiem.

Ales masc.
247. aethra cf. 3, 585.
aquilam, ut es( aquila armiger
lovis el minister fulniinis Hor. C. 4,4, 1.
Reiinei lamen genus feniininum alibi, ul
A. I, :J94. Ov. M. 4, 362, uhi ideni aies
Gr. 8- 77
Cf. 4, 462.
esl de aquila.
An. 3. Ue bello cycni et aquilae cf.
1, 394.
<J50. Cycnum excellenlem, significaiiir
Improbus de quavis heslia
Turnus.
voraci et nocenii diciiur. cf. 10, 727.
252. convertunt fugam t. e. a fuga
reverientes cuni clamore redeunl." S.
Clamore
Ila 5, 582 convertere viam.
autem fit conversio, ul recie ponalnr ahl.
254. facta nube i. e. conglohaiae iniqua incursione coacla
peiuin faciunl,
signat

aquila est miiiere avem.

256. Penitus videiur

cum penetrare,

penus, Penates eiusdem esse radicis el

ad locum refertur; sic penitus divcrsa
cf. 9, 1. Sic pcnitus rescinr/ere v. 390 et
penitus reposti 6, 59, ul nos tief in hidien; el 1, 200 ex senienlia saiius est
a Servio recedere el penitus iungere cuni
accestis, el II, 623 iungere penitua non
cnm dalis, fed cura referuntur. Cf. E.
1, 67 tnto penitus divifios orbe BritanSic Ov. M. 2, 179 terras penitus
nos.
penilusque iacentes despexii; 753 ianlo
penitus traxit buspiria moiu.

257. salutant veneranlur," S. eum

Sil. 2, 411
acclamaiione oraen accipiunt.
omen clamure salutant. Deos salutare
pro venerari dixii Plaul. Curc. 3, I, 19.
Ter. Pborm. 2. 1, 81, quos locos iam
Serv. exciiavii, alii. Cf. illud salve in
precaiionihos 5, 80. Ruiuli auiem, Turni
miliies,

ubique sunt

auctores Laiinis

el

sociis.

dimicare
258. expediuntque manus:
se velle significant. Haec enim est conLucan. 0< 387) Elasensio miliiaris.
tasque alte, quaecunque ad bella vocaret,

promisere manus."

259. Saepe aliquod

huius helli votis petiit

oblalum puial,

el

S.

oraen
;

quod

explicai in

exiiu

de

iam

sibi

suam rem,

ut Servianam illam exiia accuraie,

plicaiionem 2, 693 ex Virgilii menie faet

ciam putemus.

Non audeo saepe

expli-

care per valde, magnopere.

260. accipio sc. omen, formula sollemni.
lla simplex accipio supplenda voce omen
Ov. M. 7, 620, siquidem loco el opus.
Neque in agnosco dcos, neque ex
^oc erat, hoc quod elc. consequiiur id

illum sibi omen petivisse, sed lamen omen

aliquod cerluni.
261. Miseros hahel, quod non armis
a se serviiuiem propelluni, quum possinl.
et litora populat.
262. quos territat
Cf. 944.
263. populat anlique, nam veleres et
populo et popnlor dicehant." S. Sic 4,

403.

1,

pulari

fundo
3, 9.

G. 1, 185 ei passivum poProdepopulari Liv. 3, 6.

vela dare singulare esl, similia
5S57

et

600

VIK(;iLlI

F.

MAROMS

Vela clabit. Vos unanimi densete catervas,

Et regem vobis pugna defendite raptum.
Dixit, et adversos telum contorsit in hostes
Procurrens sonitura dat stridula cornus et auras
Certa secat. Siraul boc, siraul ingens clamor, et omnes
Turbati cunei, calefactaque corda tumultu.
Hasta volans, ut forte novera pulcherrima fratrum
Corpora constiterant contra, quos fida crearat
Una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo;
;

265

Horum unum ad medium,

qua

teritur

sutilis

270

alvo

Balteus et laterura iuncturas fibula raordet,

Egregium forma iuvenem

275

fulgentibus arrais

et

fulvaque effundit arena.

At fratres, animosa phalanx accensaque luctu,
Pars gladios stringunt manibus, pars raissile ferrum
Quos agraina contra
Corripiunt, caecique ruunt.
Procurrunt Laurentum. Hic densi rursus inundant
Troes AgylHnique et pictis Arcades armis.
Sic omnes amor unus habet decernere ferro.
Diripuere aras; it toto turbida caelo
Tempestas telorum ac ferreus ingruit imber;
Transadigit costas

264. (lensete cf. 7, 794.

267. Procurrit, ut iacial, simulque conspicilur ab omnibus.
268. certa hasta cf. 4, 564.
simul

simul

cf.

144.

1,

Clamor maxime

indignanlium.
269. Cunei dictum h. 1. de ordinibus
peditum cf. 5, 664. Cuneus mililum qui
in acie,

fit

ut

memo-

perrumpat bosles,

ralur v. 575.

272.

horum unum

iuvenem
2*3.

v.

ad meilium M2

ubi

alvo

apposilum est

est

subsianiivum
I\Ic

al.

absoIule

i.

e.

balleus." S.
Medium
ul 7, 59. 227. 563 al.

teriiur

ad mediam

cui

275.

quod firmaiur

libris

non

quibus ad mediam
alvum
Struciura ad mediam, qua telegitor.
rilur alvo ei alJbi reperilur cf. G. 3, 387
bonis,

in

illum autem, qunmvis aries

didus ipse,

reiicies.

ad medium, qua

Adde

8,

can168

sit

alvo cf. 5, 609.

teritur: Omnia enini quibus uiimur, non
nos lerunt, sed ea nos terimus." S. alvo
nuro M. rec. Ld. Al locus
Mss. et S,
vulneris describendus eral.
274. lialerum iunclurae esse videnlur
orae ballei, quas fibula mordel. Sed si
Silium sequimur, inlelli^emus iuncluras
loricae, qua ea coil fibulis iuncia.
Is
enim 7, 624 habel haec: qua fibula morSKS loricae crebro lassata resolverat
ictu, accepit lateri ferrum. Ilaque laius
significatur,
quo balieus fibulam loricae

280

tegil.
fihtila mordel.
Ov. M. 8, 318 lia>ili'' hiiic summam
viordebat fibtila veslem.
Claud. de Pr.
el 01. C. 88 laxumque coernens mordct

parles neclenlera
Cf.

gemma

sinum.

275. iuvenem transadigit costas: Additur eodem casu ad e.vplicandum

obiecium aliud vocabulum,' quod qua parle
inipriuiis
obiecium langiiur indicat. Ila
172
10, 698 Latagum os occvpat ei 5,
E.rar^it iiivcni dolor ossibus.

pars
277. fratres
pars cf. II,
887.
Bene a numero, a gernianilaie, a
nobiliiaie, a forma, ab aeiaie, a vulneris
genere, ab ipsius laude, a genere morlis
inciiaiio naia." S.
Idque bene composuii, qiiod lalem fecil necari, cuius proxirae aderant uliores.
279. caect saUiiis improvidi" S.
cf.
2, 335,
280. iuundant niore undae fluunt" S.
coinplent cf, lustin. 38, 4 Cimbros
el
viore procellae inundasse Italiam.
381. /tgyllinique, Caerelani, ut qui
Tuscis erant belli auclores pro omnibus
De Agylla cf. 8, 479.
Tuscis.
pictis
Arcades armis ct. 8, 588.

283. diripiunt

sacrum
D.

a.

i.

aras,

ex aris

vel
t.

torrida

vel

lela capturi.
c.

/.,

t.

impediiuri
Pl. coni.

a. f. i.
cf. 9,

i.

284. It tempeslas telorum

417.
ferreus imber.
lam Ennius dixit: fit
ferreus imber. Cf. v. 654.

AENEIDOS

LIB. XII.

601

285

Craterasque focosque ferunt. Fugit ipse Latinus

Pulsatos referens infecto foedere divos.
Infrenant alii currus, aut corpora saltu
Subiiciunt in equos et strictis ensibus adsunt.
^lessapus regem regisque insigne gerentem
Tyrrhenum Aulesten, avidus coufundere foedus,
Adverso proterret equo; ruit ille recedens,
Et miser oppositis a tergo involvitur aris
In caput inque humeros. At fervidus advolat hasta
Messapus, teloque orantem multa trabali
,

283. Crateras focosque feriint. Quivis

quod pruxime adsiat arripil, el iia arnialus pugnani ciel.
f^'n'^ '1'^^ Latinns:
Tanla esi oniniuiu penurbniio. lanlus ardor

pugiiandi, ut ne rex qnideni a fiirore

suoruni tuius sii
ne deoruni quideui siniulHcra possiiit defendi.
I.iv. 1, 9 Tiirbnto per rnetiim ludirro iirofugivut in
cusantes violali hospitii foedus, deumquc invocautes,
286. pul^^atos ..violatos, laesos fraciis
pacem volebanl
IJii qui
foederibus." S.
consiiiuere. subiio pugnaiiiium furorequasi
repelluniur ei fugere coguriiur. Iia 1,68
Laiinus aiileni ipsa siniuvicti penalf.
,

ul foederi inierlacra videliir ailulisse,

emendat Polluto testans
essenl.
Pl.
violatos foedere dicos vel (I) Pollutos
tcstans coufuso foedere divos.
287. Infrcnant currus, sc. equis iuncios cf. V. 350; iia 7, 163 domitantiiue
in litore currus el G. 1, o]i neque aucurrus hnbenas. Claud. de Cons.
dil

Theod. 187 aurlgae non andit

Maxime noiandus G. 3,
vcrbera currus.
268 Glauci Potniades malis membra
absumsere quadrigne. Nonnunquam eiiara
equis Iribuitur, quod propius ad curriim
periinel, ut v. 736 iunctos eonscendebat
Curribus cerlalum esse bello
equos.
Troiano Homerus narraverai. Iiaque Virgilius in illo lempore describendo currus
memorat Atbillis 1, 468. 10, .581. HecioMall.

ris

1,

486.

aniiquorum

Troili

I,

Troianorum

Idaei 6, 485.
651. et dei
6,

476.

Sed Italorum eiiam

Mariis 8, 433.
currus Virgilius niemoravii, quorum qiium
in

apud Romanus usus

ex Homeri eos imiiaiione ad

proelio

fuerit,

non
alias

genies iranstulisse facile quis ut putet

Ai Virgiiium non lemere seadducetur.
qui Homeri vestigia. sed Romanum semper morem observasse, iam saepius dictum
Neque lemere hac eum in re verest.
sainm esse docei, quod quum curriis
altribueret el Latinorum maioribus 7, 163
ab illis superaiis 7, 184 ei
el populis
Turno 10, 440. 12, 327. 329. 355. 370.

290

372. 478. 485.511.664.681.918. fbigae

sociis 9,
12.
12, 164) eiusque
317,
ui
Aveniino 7, 655. Haleso 7, 724.
Rboeieo 10, 399. NiVirbio 7. 782.
phaeo 10, 571. Lucago 10,575, eos nec
Troianis dedit neque iis
qui eorum in
auxilio erani.
Nam qui Pallamis diciiur
currus II, 88, is esl ereplus Rutulis.
IJe
curruum apud Roniaiios iisu quae
,

huc

pauca laiitum proferre

Quadrigae eranl in regis Tulli
8, 642; poslea qui Iriumpba-

perijneani.

possiinius.

exerciiu cf.
bani qiiadrigis invebebaniiir;

et

qiiadrigHrum

sine

in

ludis

aniiquiius

spedabat ad

nem.

quadrigis

Sic

Plul. Publ.

cf.

13.

usus
belli

ceriabanl

Pl.

NH.

qui erat

dubio

exerciiaiio-

Venienies
Feslus

8. 65.

V. lialumena,
el
Rumani in circn
Uion. 7. 72.; ei quadriga ficiilis erat inler
sepiem pignora imperii, quae in Servianis
memoranlur ad 7, 188. Suni ea ,,Acu8

8.

deum,

quadriga ficiilis Veiornm,

cineres Oresiis (!), scepirum Priami, veniairis

liim

lliones,

Palladiuni, ancilia."

auhiiciunt in eqiins, ..sursum iaNon. p. 387.

Ita Ecl. 10. 74.
cinnl."
G. 3, 241. 4, 385 Ter flamma ad summum tecli subiecta reluxil. Cf. suspicere
1, 438. subvolvere 1, 424. Siapiis aulem
Romani non utebanlur.
Aut curribus
aut equis aut pedibus in certamen proSS'*.

regisque iwiif^ne ^erentem,

non esset excusaiio.
adsunt
sind gleich bei der Hand.

currunt.

ut erroris

290. Aulcstes cf. 10, 207. est Lar vel

Talem autem
inde rex diciiiir.
aggreditur Messapus, ne principe caeso
ilerum coeaiit foedera; hinc diciiur autr/iis

Lucumo,

confundere foedus.
Sil.

8,

avidus cum

619. 12. 350. 16. 178.

inf.

564.

4,

et avidus
legit
et avidum
et
avidum improbavit.
confuudere

Servius
recte

cf.

foedus.

ita

5,

496.

292. involvitur cf. 1, 116 pronusque

magister volvitur in caput.
294. Ennius:
cf.

889.

teloque

trabali.^'-

S.

602

P.

MAllOMS

VIRGILII

Desuper altus equo graviter ferit, atque ita fatur:

Hoc habet; haec melior magnis data victima divis.
Concurrunt Itali, spoliantque calentia membra.
Obvius ambustum torrem Corynaeus ab ara
Corripit, et venienti Ebuso plagamque ferenti
Occupat os flammis. Olli ingens barba reluxit,
Nidoremque ambusta dedit. Super ipse secutus
Caesariem laeva turbati corripit hostis,
Impressoque genu nitens terrae adplicat ipsum:
Sic rigido latus

ense

Podalirius

ferit.

295

300

Alsum

Pastorem primaque acie per tela ruentem

Ense sequens nudo superimrainet ille securi

305

Adversi frontera mediam mentumque reducta

et sparso late rigat arma cruore.
Olli dura quies oculos et ferreus urguet
Somnus; in aeternam clauduntur lumina noctem.
At pius Aeneas dextrara tendebat inermem
Nudato capite atque suos clamore vocabat:
Quo ruitis? quaeve ista repens discordia surgit?
cohibete iras! ictum iara foedus, et omnes
Compositae leges; mihi ius concurrere soli;
Disiicit,

296. Hoc habet: i. e. letali percussiis

vulnere" S. et est formula gladiaiorum.
Insultantis est hoc loco, ut verba sequentia.
Haec welior eic. idem diclum 5, 483.

311

323.

Hoslem potius caedam quam

vulneratur.
311. Aeneas sacro

mullum moveri

iiostiam.

315

Aeneas paceni reslituens

est

310

inlenlus,

senliret,

ut erat,

quum

tu-

sine telo,

iu ipsis

sine armis, nudaio etiam capile in medios

irruit eosque placare sludel
sed in tu-

300. reluxil bene ad brevilalem ignis

Pivt est, quod

mullu ipse vulneratur.
ius iurandum servat. Ilaque epilheto Vgl.,

297. llaque caedes

aris

relulil." S.

pot

el

spolialio

facla.

ferire.

notio,
capit,

sc.

perfecli

formam.

Ebusi, anlequani

os.

is

occii-

posset gladio

ocrvpnre inesl praeveniendi

si non est prius capere quam alius
lamen est prius capere, quam alius

304:

sic:

Ita sic post

tali

modo;

cf.

G.

1,

id

quum

225.
FA ciirvae
iu en><em.

perticipium

508
falres formanlur

1,

fecisset.

'^i^i-

ri^idvm
Adde 10,

Alsus in Podalirii caput, qiii

a tergo ense premebal, relro versus
securim adegit.
305. ruentem ,,magno impetu se inferentem," ut v. 5ZS. 9, 727. 11, 886. al.
Pl. coni. intrepidvm pro pastorem.
307. reductam i. e. reducta manu ada346.

iain

clam.
309.

ut ubique, indicat, quid quis facturus

sit.

Iii

quid facit.
Cf. 10, 699.
301. nidurem pulorem" S.
303. ipsuvi. Pronomine ipse tolum parli
alicui opponiiur.
Sic 7, 816. G. 2, 297.
4, 274.

f/us,

10.

lidem

versus

claudvntnr MR rec.
duntur P. rec. Rb.

Hg-

10,

Ld.

745.

46.

con-

nvdato capite:

312.

quum

In

sacris

enim,
neque

galeam non gerebat,

Atque tanlopere cupit tumullum compescere, ut suae salulis obliviscereiur.
Nescit auiem, ab hoslibus
ortam esse caedem suosque sludet a pugnando relinere; siquidem Lalinus et
Tiirnus manent in officio.
Eo in labore
dum est, ab iis vulneralur, a quibus vnlt
iurarei,

armalus

erat.

arma

Contra si svos illo modo

quo ulrumque exercilum
iam siium vocabat" S. aut viros subslituis cum Plo, Aeneas Lalinos appellando
quasi suos arroganliae et superbiae inrelineri.

dictum

accipis

signe documenlum e.xhiberet, et iure aliquis ex hoslibus lantopere irasceretur, ut

eum

Obest etiam v. 317;

enim verba T. d. h. i. m. s.
Rutulos a certamine poterant relinere?
Sed meluit, ne quis alius Troianorum
cuperet necare.

quomodo

Turnum

interficiat.

313. Repens

cum surgit

iungas.

AENEIDOS

Me

LIB. XII.

Ego foedera faxo

atque auferte metus.

sinite,

Firma manu: Turnura debent

Has inter voces, media inter

603

liaec

iam mihi

sacra.

talia verba,

Ecce, viro stridens alis adlapsa sagitta est,

Incertum, qua pulsa manu, quo turbine adacta,
Quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne,
Attulerit; pressa est insignis gloria facti,
Nec sese Aeneae iactavit volnere quisquam.
Turnus ut Aenean cedentem ex agmine vidit
Turbatosque duces, subita spe fervidus ardet;
Poscit equos atque arma simul saltuque superbus
Emicat in currum et manibus molitur habenas.
Multa virum volitans dat fortia corpora leto,
Semineces volvit multos, aut agmina curru
Proterit, aut raptas fugientibus ingerit hastas.
Qualis apud gelidi quum flumina concitus Hebri
Sanguineus Mavors clipeo increpat, atque furentes
Bella movens immittit equos: illi aequore aperto

320

31K. ffixo.
.318.

De

ialia vetba

319.

IJe

cf.

viro,

viro coni.

i.

3'iO.

fuisse.

sciunt

4,

verbis
663.

e.

ei ut

hvmero!

tardat eunlein.

Incerlum
v.

erat Troianis

6,

89.

inter

P/. pro

61.5.

6,

nam

vulniis

uf 9,

578.

luUirnam caiissam

in

Aeneam

ferretur,

Sed neque id notum

a quo homiiie missa

321. casusne deusne

322. Insignis

facti

cf.

1,

308.

suppressa est gloria

silentio.

324

auriga,

iia

esset

oblilus

3S2.

Turnus

et

rupto in arma

ipse foedere
ruit.

324. Turnus, remoto Aenea el turbalis

ex eius vulnere Troianorum ducibus, tam
vehementi in hostes ferlur impetu, ut ipsa
celeritate omnes proturbet.
Sed probabile
est talem iion posse diu vigere pugnandi
ardorem.
325. spe fervidus. Cf. Soph. Ai. 478
y.fvcctGLv
^lnioiv
06TLS
&fQ(ia{vSTca.
Sperabat aulem Aeneam vulnere aut siatim periturum esse, aut diu a proelio im-

peditum
327.

iri.

manibns molitur habenas. Tania

Turni, ut et pugnaloris et
aurigae simul officia capessat. Male culpatus est poeta, quod hic versus a versu
469 abhorreat, ubi Metiscus auriga in
curru esse dicitur. Tam sui immemor est
ne negligentissimus quidem scriptor. Quid
enim, currus et equi ubi erant? nonne

est alacritas

officii

errare

et

is.

regis

sui,

sineret

ut

quo

>on puiavit

poeta opus esse,

quod quivis equarius sciret.
Unde habuit ensem Melisci v. 737, nisi
Dtsilit de
erat Metiscus in bigis Turni?
curru suo Turnus v. 355, quod non poterat
facere, nisi alius equos per id lempus covellent?

moneret,

ut

hibebat.

eniicat

5,

cf.

330. raptas hastas,

esset.

330

mandati curae Metisci? Quomodo

equos relinquerel,

adlapsa

ctc.

815.
nec

cf.

viedia

Male,

alis

sagilta

ut
dii

e.xHcio

fiit.

iiinclis

325

319.

celeriter arreplas.

oliosum est: indicat enim quum

equos flecterel. simiil hastas iaceret,
summa celerilale fuisse opus, qiiae subest
verbo rapere. Sic rapi^re hastas alibi
P/. coni. rapirtas.
cf. 11, 651.

Neqiie
sinuil

331. Sumina laus

qiii

cum

>iarle

terribililas Turni,

et

Hebrus
Mars autem

compareliir.

Thraciae fluvius cf. 1, 317.

imprimis in Thracia cullus

cf.

3,

35.

332. sanguinens, cJjUOjjKp^g, ita \lars

153.
Propria
sanfruineus
Ov. RA.

insanguine pollutus.
esl:
Increpat Pyb Serv. rec. Kb. If^ff.
cr^pare est clipeo, gladio vel hasia concussa signum dare proelii ineundi crepilus
aulem etiam alibi sonitum signat armointonat MR rec. Ld.; et id borum.
num, qiiamquam hoc ad sonum ingentem,
illud ad pugnae exhortationem pertinet.

tamen vis

333. immittit eqvos

habenas imquae sequuntur, comparalioni iniecla suni ad maiorem

ornatum, ut 1, 499,
aequore aperto.,
plano campo cf. 1, 394.

mittit.

Sic 5, 146.

si

illi et

604

VIRGILIl

P.

MAROMS

Ante Notos Zephyrumque volant; gemit ultima pulsu

Thraca pedum, circumque atrae Formidinis ora,

335

Iraeque, Insidiaeque, dei comitatus, aguntur:

Talis equos alacer media inter proelia Turnus
Fumantes sudore quatit, miserabile caesis
Hostibus insultans; spargit rapida ungula rores
Sanguineos, mixtaque cruor calcatur arena.
340
lamque neci Sthenehimque dedit Thamyrumque Pholumque,
Hunc congressus et hunc, ilkim eminus eminus ambo
Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse
Nutrierat Lycia, paribusque ornaverat armis,
Vel conferre manum, vel equo praevertere ventos.
345

Parta alia media Eumedes in proelia fertur,

Antiqui proles bello praeclara Dolonis,
Nomine avum referens, animo manibusque parentem,
Qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret,
Ausus Pelidae pretium sibi poscere currus:
Illum Tydides alio pro talibus ausis
Adfecit pretio, nec equis adspirat Achillis.
Hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto,

cf.

334. Ventos superare celeritate saepe,

1, 317. Ac venlorum Nolus et Zephy-

vltima hoc est

rus sunt rapidissimi.
si enim gemit ultima,
omnis sine
tota,
Tliraca aulem i. e. Thracia. Cidubio.
Colonia oero qiiae est
cero in de Rep.
dediicta a Graecis in /iaiam, Thraram,
Italiam^ et non dixit Thrariam " S.
:

Thraca legimus

@QUiir}.

Thracam

3.

3,

I^ucr.

ap. Hor. Ep.

335. circumque ciirrum

Formidinis

i.

ater

719.

ap.

9,

cf.

Hom.

II.

Thracen

13.

16,

1,

ap.

Ov. F. 5, 257.

30.

5,

1,

e.

4,

Formido
Cf.

nntrieiat pendent, inferri.

347. antiqui pro nobilis est magni." S.
cf. 3, 131.
348. rcferevs, reddens. Avi ei erat
nomen, pairis vero vires et audacia. cf.
V.

comilatum

329.

caslra,

Irae sic plurali diclum est a Valerio 2, 205 Pavor, et Discordia, hirtaeqne genis pallentibus /rae, et Dolus et
Omnino pluralis irae saepius
Rabies.
apud poelas. Sic v. 494. 590. 10, 814.
11, 728.
cf.

8, 489.

Mirtaque cruor arena

recte

di-

ctum, quamquam viilgare est mixta crnihe

Cf. 11, S07.
arena.
341. Thamijriim MPRy Thamirnm b.
Thamyrim vulg. ante Rb.
342. Ilunc non a con^ressiis pendel,
sed a Tiecj dedit cf. v. 510; iiaque Thamyrum et Pholum cominus, Slhenelum

animo manibiisque: Dolonem,

quo liber unus dictus esl Iliadis (1.
10}; qui unus ausus est hoslium adire

de

Marlis

sed quum quod effeclum

sequilur infinilivus. cf. 8,

4,

336.

340.

132.

4,

ut;

paribusque ornaverat
539 et 33.
armis: Haec verba addunt aliquid secundarium
quod addi solel participio cf. 8,
125.
Itaque poterant ante verba, quae a

aguntur ora

cf.

440.

338. miserabile adv.

Solet iungi

est significetur,

350

forlem

fuisse

facile

credimus.

Ignavus esl habilus, quod fugit Diomedem

et Ulixem, et quod deprensus vilam pelil,
quae res nihil docent. Eadem facit Turnus.
351. pro talibus atisis ut 2, 535; forQuaerilur quisanle
tibiis ausis 9, 281.
hunc awiis dixerit." S. Ita ausus et au-

sum

inler se iunxit 6, 624. et ausis plur.

Ov.

M.

Cf.

7,

2,

328

magnis

excidil

ausis.

562.

hunc

H52. I\'ec equis adspirat sc. Dolon nec

nec iam cupit
iam adspirat ad equos
equos.
Sic adspirare ad aliquid apud
Ciceronem legilur pro affeclare aliquid.
Male h. I. ad^^pirat ex adspiravit contraclum habelur.
Eo enim terapore de
quo agiuir, iam nonadspirat. Versus 351. 52
eiicere conatus est P/, qui non vidit hos

344. Infinitivi pendent a verbo nutrierat, in quo verbo inest educandi notio.

versus esse necessarios, quum poela fortium virorum patris et filii diversis in
terris tristes mortes vellet memorare.
Si

eminus
cf.

9,

ferit

et

neci dat.

hunc

572.

AENEIDOS

LIB.

XII.

605

iaculo longum per inane secutus,

equos biiuges et curru desilit atque
Semianimi lapsoque supervenit, et, pede collo
Impresso, dextrae mucronem extorquet et alto
Fulgentem tiuguit iugulo, atque haec insuper addit:

Ante

levi

355

Sistit

En, agros, et, quam bello Troiane, petisti,

Hesperiam metire iacens: haec praemia, qui me
Ferro ausi tentare, ferunt; sic moenia condunt.
Huic comitem Asbuten coniecta cuspide mittit;
Chloreaque, Sybarimque, Daretaque, Thersilochumque,
Et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten.
Ac velut Edoni Boreae quum spiritus alto
Insonat Aegaeo sequiturque ad litora fluctus,
Qua venti incubuere fugam dant nubila caelo
Sic Turno, quacunque viam secat, agmina cedunt,
,

360

365

Conversaeque ruunt acies;

fert

impetus ipsum,

370

Et cristam adverso curru quatit aura volantem.

Non

instantem Phegeus animisque frementem;

Obiecit sese ad currum, et spuraantia frenis
Ora citatorum dextra detorsit equorum.
Dum trahitur pendetque iugis, hunc lata retectum
Lancea consequitur rumpitque infixa bilicem
Loricam et summum degustat volnere corpus.
tulit

omissi esseiit a poeta, ut nihil

esset,

quam Eumedem

iUius,

qui

castra

aliiid

dictum

filium esse Dolonis

Graecorum speculatus

quae caussa potuit alium inducere,

Hunc Eumedem
ut hos versus inferret?
iaculo
vulnerat Turnus, vulneratum et
lapsum suo ipsius gladio iugulat. Eumedes tamen lapsus retinet gladium.

esset:

354. longum inane cf. v. 906.

358. haec insuper addit: item 2,593.
3fiO. mcttre:
Metiri solebant victores

agrum occupatum,

Aniara
nec minus, quod

ut dividerent.

haec est irrisio,

suo ense trucidalur.
364. sternacis .,ferocis, qui facile stercf. Sil.
I, 261
[dem
nit sedentem." S.
correptis sternacem ad proelia frenis
frangere equum gaudet. Avien. desc.
orh. 803 pecus sternax.
365. Edonus Boreas est Graecis, non
Romanis. Edoni enim populus ad Slr>'monem in Thracia. Graeci autem Boream Thracem esse dixerunt, quod ad ipsos
e Thracia vunil. At recfe h. I. Vgl. dixit,
nam in Aegaeo niari Edonus est Boreas.
igitur

quum
367.

fugiunt

cf.

est haec:

4, 402.

cf.

qua

cf.

2,

2,

698.

Turnum

505.
fugam dant,
Comparationis summa
fugiunt agmina, ut nu-

Boream. lam illa sequiiurque a. l.

f. non ad eam perlinere et ad aliam imabila

375

ginem abducere videtur. Sed etsi non omnia

semper in comparationem dicta esse iam
observavimus Cad I, 498), tamen diversuin el alienum esse quod additur non
At alienum non est. Ut fluctus
licet.
eaim sequuntur ventum, sic ducem suum
Eiicere versum 367, quod fecit
Ruliili.
P/., nolimus, quia in eo omnis est vi.s
comparati, neque v. 366 ea ratione fieret

aplior.

368. viam secat cf.

369. Cf. Hor. C. 4,

900.
14, 29 Barbaroagmina ferrala vasto

rum Claudius

6,

diruit impetu.
370. In crisla volante

maxime apparet

celeritas.

Phegeus equos Turni vult de cursu

Sed equi concilati secum Irahinc pendet iiigis, equos frustra
hunt;
relinens. Ila quum scuto non satis se tegeret,
37

deflectere.

lancea [raro lectum

S.]

in

laiere

et

est

vulneratur.

telum missile"

lam

proiicit

ense striclo it in hostem Turnum quare quum equos mittere cogerelur,

curru deiicitur, et Turnus desuper caput
Hn. hostem qui vulneraverat, in
demetit.

scutum

et

alium fuisse putat non Turnum.

corpus i. e. leviter
tangit, unde e contra de alto vulnere ait
11, 80i virgineum alte bibit acta cruorem." S. Cf. haurire 10, 314.

quem

ibat,

376. degustat

P.

600

MAROMS

VIRGILII

tamen clipeo obiecto conversus in hostem

Ibat et auxilium ducto mucrone petebat;
Quum rota praecipitem et procursu concitus axis
Impulit effunditque solo; Turnusciue secutus
Imam inter galeam summi thoracis et oras
AbstuHt ense caput truncumque rehquit arenae.
Atque ea dum campis victor dat funera Turnus,
Interea Aenean Mnestheus et fidus Achates
Ascaniusque comes castris statuere cruentum,
Alternos longa nitentem cuspide gressus.
Saevit et infracta luctatur arundine tehim
Ille

Eripere auxihoque viam, quae proxima,

Ense secent lato volnus teHque latebram

380

385

poscit:

390

Rescindant penitus, seseque in bella remittant.

lamque aderat Phoebo ante

alios

dilectus lapis

quondam

cui captus amore

sua munera, laetus Apollo
Augurium citharamque dabat celeresque sagittas.
Ille, ut depositi proferret fata parentis,

lasides,

acri

Ipse suas artes,

Scire potestates

378. ducere gladinm, stringere; sieSic addito vagina Ov. F. 4, 929.

Sil. 8, 342. Duci etiaiu securis dicitur cf.
hen.
Val.

fl.

1,

395

herbarum usumque medendi

122 ducla resonare

bipenni

litora.

esse

videlur,

refert,

in

Hs. in

M2

Ml latebram.

dershausen 67 latcbram

Inlebras

esse

Spitta P. Son-

improbat,

quod

singularis praeter h. locum non exstet.

lapyx MPRyb

rec. Rb., quod hovento confundebant.

lapis Mss. mali, ,,aplum nomen medico.
nam liX69aL Graeci dicunt curare." S.
Nec minus lasus pater
lasis coni. Pl.
medicus fuisse videtnr. ut ex antiquo more
talis ars a patre ad filium iransiit.
383 440. Aeneas Veneris ope refectus
394. Apollo augurii, musices, sagiltandi
in pugnam redit.
artis deus, cf. Ov. M. 1, .517 sq., de suis
383. dat funera cf. 2. 698.
facultatibus aliquam amato dabat. De hoc
386. alternof gressus niteutem; unum imperfeclo cf. 6, 468. Dabat revera Apollo,
dedit M. Vera
enim femur saucium est. Simile Val. Pl. sed ille non accepit.
caeio deiectum Lemnii lectio est dabat, nam non dedit." S. Ac2, 93 Vulcanum
fovent alteruosaegro cunctantem poplite cepit artem medicam.
395. depositi ,,i. e. desperati;
nam
gressus. Et Hannibal femur tragula ictus
consuetudo erat, ut desperati ante ianuas
tc^it clipeo fusum per membra cruoreni,
tardaque paulatim et dubio vestigia collocarenlur, vel ut extremum spiritum
nisu alternata trahens aversus ab ag- redderenl terrae, vel ut possenl a IransLapsantis ful- eunlibus forte curari. qui aliquando simiii
gere cedit Sil. 1, .551.
laboraverant morbo. Cic. (Verr. 2, 1, 2, 5)
tum truncata cuspide oressus 6, 79.
387. saevit sc. quia non potest in
Aegram et prope depositam rcipublicae
Qunre ipse vult eri- partem.^^ S. Ov. Tr. 3, 3, 40 Pepositum
bella procedere;" S.
pronec qui me fleat, ullus erit.
pere lelum et quoquo modo extrahi iubet,
infracta ferref. ita Hor. C. 1, 15, 33 Iracunda
ut posset redire in proelium.
luclatur eripere: Sic luctor dicm proferet Ilio ciassrs Achillei.
cf. V. 1.
396. potestates herbarum cf. 7, 19.
cum infinitivo iungitur Ov. M. 5, 354.
usum, recle quum talis sit ars, quae non
Cf. 2, 36.
15, 300.
389. latebras M. aec. Rb. Crec. Lrf.)
meditatione possit confici, sed plurimum
in ceteris Mss. quid sil Rb. tacet, dat autem
debeat experientiae et usuirerum; chirurlatebram. Id in P. et in aliis Heinsianis gia enim signatur.

391.

379. praecipitem impulit cf. 4, 22.

380. secutus: i. e. statim (|uum solo
Impulit cffunditque: de
esset effiisus.
lemporihus cf. 2, 466.
381. Rl tertio loco, ut 2, 690.

minem cum

noliore

AENEIDOS

LIB. XII.

607

Maluit et mutas agitare inglorius artes.

Stabat acerba fremens, ingeutem nixus in hastam,
Aeneas, magno iuvenum et maerentis luli
Concursu, lacrimis immobilis. Ille retorto

400

Paeonium in morem senior succinctus amictu,

Multa manu medica Phoebique potentibus herbis
Nequidquam trepidat, nequidquam spicula dextra
Sollicitat prensatque tenaci forcipe ferrum.
Nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo
Subvenit; et saevus campis magis ac magis horror
Crebrescit, propiusque malum est.
lam pulvere caelum
Stare vident, subeuntque equites, et spicula castris
Densa cadunt mediis; it tristis ad aethera clamor
Bellantum iuvenum et duro sub Marte cadentum.
Hic Venus, indigno nati concussa dolore,
Dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida,

397. mvtas artes, quas qui tractat siatque inde iiiglorius est, si comparas cuin auguraiidi. canendi et sagittaiidi
arte.
Siinile dictum Silii 3. 579 mutnm
volvens in;lorius aevitm. Pl. pro artes
letur,

coni.

annos.

398. acerba

eum

Ira

fremens adv.

subit,

cf.

8,

489.

quod fraude submotiis in

proelium non potest redire.

399. et luli cf. I, 30.
400. lacrimis immobilis i. e. non lacrimans; el ablativus suo significatu est,
modo animadverlas, antiquos ea eiiam
iiiter

quid

caussas referre, quorum defeciu ali69.

Ld. explicat: non
fil.
cf. 3,

molus lacrimis aliorum.

ac nimia feslinaiione et anxielate,

qua niederi studet, agitaiur, neque a Fortuna invatur iieque ab Apolline.
405. auctor Jpollo:
Non subveiiit
ApoIIo iia, ut aucloresset medicinae aptae,
ut aptam curandi monstraret rationem.

maliim est ,,ex fuga

Troianorum." S. Propius ad castra
accedit pugna; inde maior auditur strepi407. propius

scilicet

et iam crassior conspicitur pulvis.

pulvere caelum stat
cf.
Claud. Laud.
Slil. 1. 8i7 Stant pulvere syrtes Gae-

tus

Poenus iaculis obtexitur aer.

augmentum Plaui. Amphitr. 1,
77 boat caelum frcmitu virum : ex

tulae:

Siniile rei
1,

atque anhelitu nebula coitstat.

300 stant lumina Jlumma.
40h. svbeunt MiPyb rec. Rb. subeuntque >l2Rc rec. /Tg-. Utrum praestet,
spiritu

cf.

Sic Stat. Silv. 1.

qui operi se accingunl.
4, 107 ritn se cingit uterque Paeonio,
et ap. Sil. 5, 366 intortos de more ad-

vix dixeris.

strictns amictus medicus est. Paeon esl,

et est epiihelon ApoIIinis;
qui medetur,

deinde novus factus est deus

105),
medicus deorum Hom. II. 5, 401. 899.
Inde Paeoniis i. e. medicantibus lierbis
amictu:
curatur Hippolytus 7, 769.
,,IVIedici enim fere palliati. eliam Romae,
quandoquidem Graeci fere erant genere.
Obvius quoque idem Aesculapii habitus
(cf. 5,

in

veterum signis

et

nummis."

Hn.

Reioria palla succingi aut pallam deponere

chirurgus cogilur.
402. manu medica, ut magnae solet
Inde
esse habilitatis manus medicorum.
lenis deitra est medici Sil. 5, 365.

potentcs herbae
403.

cf.

7,

410

tental.

401. senior, iiaque multo usu doctus.

senior cf. 5, (i09.
Paeoille
nium In morem i. e. ut medici solent,

405

19.

nequidquam trepidat

i.

e.

varia

6,

4U. Quod dei auxilio aliquis subito

prislinam recipit valetudinem, fil ap. Hom.
indiorno dolore,
cf. II. 16, 523 sq.

quum

sit

ex vulnere

insidiis facio.

413. Dictamnus herba caulis et foliorum lanugine insignis.

puberibus fotiis cf. 4, 514.
Dictamnum g. Cre-

taea Mss. oranes et Serv. rec. tf^g. Rb.

Ipsa mnnu g. Dictaea apud unum
Donatum. Per se id quidem probabile,
nec defuerunt, qui adscripto nomine Dictamnum illud ipsa manu explosum esse
arbitrarentur;
neque opus
est
addiio
plantae nomine.
At standum a libris et
Servio, praesertim quum jpsa mnnu ortum
videatur ex correctura, quod ad dirtamnum apposilum caulem non placebat.
Sed ea appositio optima est, explicans
et describens rem,
quae antea nomine

VIRGILII

P.

fiOS

MARONIS

Puberibus cauleni foliis et fiore comantem

rurpureo: non illa feris incognita capris
(xramina,

quum

415

tergo volucres haesere sagittae.

circumdata nimbo,
Detulit; hoc fusum labris splendentibus amnera
Inficit, occulte medicans, spargitque salubris
Ambrosiae sucos et odiferam panaceam.
Fovit ea volnus lympha longaevus lapis
Ignorans; subitoque omnis de corpore fugit
Quippe dolor; omnis stetit imo volnere sanguis.
lamque secuta manum nuUo cogente sagitta
Excidit, atque novae rediere in pristina vires.
Arraa citi properate viro; quid statis? lapis
Conclaraat, prirausque animos accendit in hostem
Non haec humanis opibus, noh arte magistra
Proveniunt, neque te, Aenea, mea dextera servat;
Maior agit deus atque opera ad maiora reraittit.
IUe avidus pugnae suras incluserat auro
Hinc atque hinc, oditque moras; hastamque coruscat.

Hoc Venus, obscuro

Postquam
Ascanium

faciera

sc.

qui versum variaverit,

non inficeliun hominem fuisse, ut qui Cretaea muiaret in Dictaea, ut Dictamni et
vox et nolio subreperet IcKenli.

saporem

eum

414. Cf. Cic. de Nat. Deor. 2, 50, 12fi:

capras in Creta feras,
est

Auditum

essent contixae venantium sagittis,

herbam quaerere, quae Dictamnus vocaquam quum gustavissent sagitlas
tur,

quum

excidere dicunt de corpore."

Cf. Plin. 25,

53, 92 Diciamnum ostendereCcervae) vulneratae, pastu statim decidentibus leiis.
Et in
\on est alibi quam in Creta
.

Creta non spatiosa nascilur, mireque capris expelilur.'' Describit etiam eam aliaque genera memorat aUis in terris naEt 26, 87 Diciamnus pota
scentia.

sagittas

pellit

lela exlrahit illita.

et alia

cyatho

Bibitur ex aquae

foliorum obolo."

cum

facie toium corProprie nimbus est,

qui deorum vel imperantium capita quasi
clara nebula ambire fingitur" S. ad 3, 585

416. faciem et
Cf. 1, 658.

pus.

in alql. et ad 2,

616 explicat ,,nube

vina." Ibi luno effulget nimbo,

Venus

inter aelherios

et

8,

nimbos adesi;

di-

608
sed

est eliam turbo niger II, 596, ap.

At sive
Val. 2, 115 est nimbus piceus.
semper nimbus
ater est, sive candidus,
tegit deum et oculis hominum obscural.

nimbus

417. labris

sc.

425

430

est,

circum complectitur armis,

tantum indicabatur. Ex nomine enim proprio de ipsius rei natura nihil inleUigitur.

Hoc apparet,

tergo

habilis lateri clipeus loricaque

fusis

420

lebetis

splendentibus

awnem

aere

aquam.

sc.

Injlcilur

aliqiiid aliqva re, si inde vim,

coloreni,

quid concipil;
cula veneno, lana rubro etc.
vel

tale

iia

po-

419. of/ori/crom cf. Lucr. 4, 123. Odorem exspirant acrem panaces. Plin. 25.
1 X ,,Panaces
ipso nomine omnium morborum remedia promittit. Panacea enim a
nav el dKiOfiuL. Sic ambrosia C^-fM-

QOTOs') vires dat indelebiles cf. llom. II.

19, 353.
420. Fovere ea in re proprium.
421. ignorans^ se deae adhibere medi-

camina.

quippe adv.

422.

naliirlich,

quod

facile

inlelligitur.

424. rediere in pristina vires. Similis

slruclura Ov. M. 1, 1 In nova ferl animus mutatas dicere formas. cf. 4, 569.
Pl. coni.

i?i

pectora,

et

si

pristina ser-

legendum esse suae putat pro noiae.

iVlale.
Nam novae, pristinis vulnere exstinctis, tanlae redeunt, quantae pristinae

vetur,

fuerunt.

427.
429.
430.
431.
432.
legi

arte magistra,

maior

sc.

ila 8,

442.

me.

cf. 10, 546.

hinc alque hinc cf. 1, 168.
habilis i. e. aptus cf. 1, 318 quod

incluserat,

vult P/.

armis intelligit armog, non

comparaveris Tac. H. 1, 36
prensare manus, complecti armis, collo433.

arma

Ld.

et

in

si

AENEIDOS

LIB. XII.

609

Summaque

per galeam delibans osciila fatur:

yirtutem ex me verumque laborem.
Fortunam ex aliis. Nunc te mea dextera bello
Disce, piier,

Defensum

Tu

dabit,

memor,

Sis

magna

et

praemia ducet.
adoleverit aetas,

inter

mox quum matura

facito,

et

animo repetentem exempla tuorum

te

Et pater Aeneas

435

avunculus excitet Hector.

et

440

Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens,

Telum immane manu quatiens; simul agmine denso
Antheusque Mnestheusque ruunt omnisque relictis
Turba tiuit castris. Tum caeco pulvere campus
Mscetur, pulsuque pedum tremit excita tellus.

445

Vidit ab adverso venientes aggere Turnus,

Yidere Ausonii, gelidusque per ima cucurrit
Ossa tremor. Prima ante omnes luturna Latinos

sonum et tremefacta
campoque atrum rapit agmen

Audiit adgnovitque
volat

Ille

care

iuxta,

hiiiic

lociuu,

ad 4, 11,
Nain lioc
Aeneae.

Uebebam

probabis.
noii

taiiuim

11,

autem

644

afferre

viderer frauduleiiier egisse.

armi memorantur ipsius

iie

loco

Tamen

persto in illius loci ex-

humile ei est vocabulum. Eadem verba

abesse vult Rb. 1 p. 87. sed in textu
uncis iion iiiclusit. Et conscienliae virium
est,
nam se aequiparat, et pieiatis, nam
memorat Hectorem.

plicatione.

434. Ct.
Finito

256 Oacula libavit naiae.

441

499.

dolore apte exhortatur iilium,

sito

et

1,

quum summa

subeat pericula.

non superasse faiua

quae

quod
supra 4, 620.
Similes exhortationes patrum iu mortem
euntium Hom. II. 6, 477 sq. .Sopli. Ai. -doO
sq., unde Attius firtute sis par, (li^par
Sed nullus locus praefortunis patri.
li.

1.

huic,

stat

significavit,

quum

lilius

ut

iam

tam

adulius

verba iiitelligere.
43-5. verumriue laborem :
,,Quem per
me ipse suscipio: non qui ex aliorum
sit,

qui possit

virtuteimperatoribus adscribi consuevii.'"S.

At verus labor est, qui vere dicitur labor
hinc: disce a me quid sitvirtuiem exercere,
quid laborare. Aeneas enim ne minimum

quidem tempus

sibi permittit:

statiin telo

exiracto redit in proelium.

defewum dare
zwischen hinein cf.

437.
inter

cf.

E.

1,

63.

2, 3 inter

fagos veniebat.
438. sq. Versus aurei infigendi pueroanimis, quibus illustres parenies proSimiles
videntiae munere contigerunt.
Aliler sentit
erant supra 3, 342." Hn.

rum

Pl., qui a et te usque ad //ector verba delet

Hectoris mentio tam aliena est, quam
quod est alienissimum ;' deinde legi dicit

in

Mss. etiam

i;iroruni,

et

avunculus

frustra quae-

tandem

ipse

petitus

alios adoritur.

nam secundum

erat;

Aeneas Turno

fraude

eum

alios obiit in eo bello etiam Aeiieas,

tecte

450

aperto.
ubi ad terras abrupto sidere nimbus

Qualis

refugit.

in^ens
441. se extulit cf. 5, 290.
9. 597.
443. Antheus cf. 1, ISI. 510.
caeco cf. 6,
444. fluit cf. 11, 236.
7Io.
446. ab aggere sc casirorum, quae
cf.
Troiani more Romano vallavcrant.
cf.

915.
44". s^elidusque

11.

Qui multas iam

etc.
aerumnas exantlaverant, iterum
vicloriae spem, quam iam praeceperant,
in periculum adduci sentiunt. et fessis iam

in proelio

multo

terribilius

adstare

certamen

cum

fortioribus et integris.

Prima, quod semper metuit; scit

omina lurbasse.
450. atrum as^men eorum qui densi

44!.

enim

se

incedunt cf. 4, 404. et horroreui movet.

Pl. pro atrum, quum in dOrvilliano sit
actum, coniicit citum.
451. Ut quum saeva a mari advenit
tempestas, qua arbores et sata sunt periam praeceitura, agricolae trepidani;
dunt venii tempestatem allaturi
Aeneas, omnia ferro vastaiiirus,
:

tiniidi

ante

accedere vident Ausonii.

eum procurrentes Troiani

39

sic irruit
sic

eum

et

iam

audaces

P.

610

VIRGILII

MAROMS

mare per mecTium; miseris, lieu, praescia longe

Horrescunt corda agricolis; clabit ille ruinas
Arboribus stragemque satis ruet omnia late
Ante volant sonitumque ferunt ad litora venti:
Talis in adversos ductor Rhoeteius hostes
Agmen agit; densi cuneis se quisque coactis
Adglomerant. Ferit ense gravem (Thymbraeus Osirim,
Archetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates,
Ufentemque Gyas: cadit ipse Tohimnius augur,
Primus in adversos telum qui torserat hostes.
Tollitur in caelum clamor, versique vicissim
Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros.
Ipse neque aversos dignatur sternere morti;
Nec pede congressos aequo, nec tela ferentes
Insequitur; solum densa in caligine Turnum
Vestigat lustrans, solum in certamina poscit.
Hoc concussa metu mentem luturna virago
Aurigam Turni media inter lora Metiscum
Excutit et longe lapsum temone relinquit;
Ipsa subit manibusc[ue undantes flectit habenas,
Cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci.
Nigra velut magnas domini quum divitis aedes
Pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo,

It

hostem impetum faciunt. Niliil est in

hac comparatione, quod ornatus tantum
caussa adiectum videatur.
abrupto
in

Sidus omnino pro tempestate di578. Tempestatem autem

4,

sidere.

ctum

cf.

dum

455

460

465

470

Tribus modis signacompositi." S.

densi, cuneis coactis. sc

vit densitatem:

adglomerant.

se

aggl.

ef.

2,

341.

458. Ad gravem additur nonnunquam

aevo, annis, pietate etc.
quod si nihil
additur, in pugnae descriptione de mole
corporis est accipiendum.
;

ut nos

nubem

pestatem;
cuntur cf.

et

2,

dixerunt, quae afTert temabruptae nubes saepius di-

416.

Recte

h.

1.

P/.

autem significatio ita servatur,

ut non omnia de sidere dicas,
quae dici
possunt de tempestate.
Recte navigamus
hiberno sidere, ferimus et timemus triste
sidus, sidns fluctus asperat, similia.
Sed
,,Propria

nemini,
potuit,

nedum VirgiUo,
ut

scriberet

in

sidus

mentem venire
abriimpitur,

caelum abrumpilHr.'''' Coniicit

abruptus ab aethere, quod posse dici
exemplis lirmat, quibus opus non est.
Sed quis alius dixit accin^i
cf. 11, 549.
facibus* 9, 74.
453. Dabit
satis. An grammaticus,
ut nubes,

alia expleturus, et hoc corruperit, nescio.

Vgl. saltem elegantius scripsisset:
H. c.

riiinam A. st. satis fera(." Pl.

Deinde haeret in ruinas et
ruet et delet ruet
venti.
Dare ruinas uf 11, 613 est ruere transitivum;
alibi cf. 2, 698 est rMcre intransitivum.
456. ductor Rhoeteius i. e. Troianus
a Rhoeteo Troadis promontorio.
457. densi etc. sc. in cuneornm moa.,

quibus

ille

462. ,,Occiso eo qui auctor disrumpendi

foederis fuerat, exorlus est clamor et statim

Rutulorum,"

nam

ex

ea ipsa
vicissim
ante fugerant Troiani v. 368. 406.

secuta fuga

S.

re aversos deos suspicantium.

46.5. Alios non curat,

nec qui fugiunt
nec qui obsistere audent, solum Turnum
in certamen poscit ; itaque
etiam nunc
foederis leges servans et rei summae intentus alios occidere spernit.
Nullius igitur moraenti est distinguere peditem et
equitem, quod fecit qui scripsit jiec pede
nec equo, quod ap. Servium legitur,
c.
sed modo fugientem et obstantem.

466. Caligo oritur pulvere,

iaculis,
pugnantibus.
omnibus
v.uXvTixtzciL
his
Turnus.
469. media inter lora,
ipsam
inter
aurigationem.
470. relinquit VMl rec. H^g. Ld. Fb.
reliquit

MSPRybc

rec.

Bb.

471. undantes quia in motu undarum

modo flectuntur." S. Sic 5, 146.

AENEIDOS

LIB. XII.

611

Pabula parva legens nidisque loquacibus escas;

Et nunc porticibus vacuis, uunc humida circum
Stagna sonat: similis medios luturna per liostes
Fertur equis, rapidoque volans obit omnia curru;
lamque hic germanum, iamque hic ostentat ovantem,

475

Nec conferre manum

480

patitur: volat avia longe.

tortos legit obvius orbes,
Vestigatque virum et disiecta per agmina magna
Voce vocat. Quotiens oculos coniecit in hostem,

Haud minus Aeneas

Alipedumque fugam cursu tentavit equorum,

Aversos totiens currus luturna retorsit.
Heu, quid agat? Vario nequidquam Huctuat aestu,
Diversaeque vocant animum in contraria curae.
Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat
Lenta, levis cursu, praefixa hastilia ferro,
Horum unum certo contorquens dirigit ictu.
Substitit Aeneas, et se coUegit iu arma,
Poplite subsidens; apicem tamen incita summum
Hasta

Tum

tulit,

summasque

excussit vertice

485

490

cristas.

vero adsurgunt irae, insidiisque subactus,

parru legens; iia etiam

iUuc se veriendo et singulos
intercipiendo, birundinis in moduui, nusqnam perficit quidquam. quod magni sit
Hirundo autem ,,soIa avium
momenti.
non nisi in volatu pascitur" Pl. NU. 10, 35.
475. pabiila

Turnus

liuc

sipata adventu Aeneae." S.

Omnes enim

trepidi diffugiunt.

483. Quolies conspexit Turnum et cursu

assequi studet, luturna equos defleclit.
Aeneas aulem pedes incedit.

eum

484.

P/. pro

tentavit coni.

affectavit.

475. nidis loquacibus, puUis cf. I, 355.

Ita Ov. Med. Fac. 77 querulus nidus. In

Non recte, nam simulatque Turnum petere

Aeneas visus est, luturna iam equos

vensu Montani luU ap. Sen. Ep. 123 le.,hirundo argutis reditura cibos
immittere nidis incipit.^^ luven. 5, 142
loquaci gaudebat nido. Sic 11, 458dant
sonitum rauci per stagna ioquacia cycni.
Adde quae ad 2, 488.
47H. I acua sunt, quae carent tiominum
turba cf. 8, 528. Iia Turnus non in mediam fertur aciem, sed vagantes adit ac

avertil.

gitur

palantes.

apparet ut

Porticus atriis adiunctas esse

528; stagna igitur liumida

2,

aquas Lersch

restantes

pluviis

puteo

intellexit

collectas.

in

in

labris

compluvio ex
fortasse

vel

Neque tamen quidquam

ris laesi testem invocaverit.

fluctuat aestu cf. 4. 532.

huic dirigit, in hunc. Leve anacoluthon: Messapus eorum hastilium, quae
48t).

^J^^*.

unum

xit,

esse.

ctus

iamque hic ostentat

ovantem germanum; sed ostendit modo,
non permittit, ut acre certamen ineat.
481. Aeneas Turnum quaerens huc et
viam, ubi

illuc torquet (flectit)

eum

putat

reperiri.

inquirit, translatio
482. vestigatque
disiecta per agmina, dis:

a canibus.

dirigit.

489. lenta hastilia

fiia cf. 5. 557.
491. se collegit in

impedit,quominus vera stagna intelligamus,

quae prope viUae aedes sunt; de iis enim,
non de aedibus urbanis sermo videtur
479. lamque hic,

485. aversos retorsit cf. 4, 28.

quid faciat nescit, quum Turnus
fugiat, ipse autem alios aggredi nolit: a
Messapo hasta petitus, tandem in alios
irruit, non tamen antequam lovem foede-

IJum

ut

nuUa

cf.

7,

arma:

164.
,.ita

praese te-

parte possel feriri." S.

cf.

412 post scutum se clausii' S. Sil.

128 Cunsumit clipeo tela, et colle-

10,
10,

in arma sustinet ingentes crepitantibus ictibus hastas.

494. Surgere irae saepe dicuntur ul
10, 813. Val. 2, 165 dolor iraqne surgit.
al.

Cf. 1, 209.

Subactus

fortius

quam

coactus. Quamquam foedus vellet servare etiam tum, quum violatura erat, tamen
quum iterum struerentur ei insidiae contra
totam gentem bellum renovare coactus est.

P.

612

VIRGILII

MARONIS
495

Diversos ubi sentit equos curnimque referri.

Multa lovcm

et laesi testatus foederis aras,

lani tanclem invadit medios, et Marte secundo

saevam nullo discrimine caedem

Terribilis

omnes effundit babenas.

Quis raibi nunc tot acerba deus, quis carminc caedes
Diversas, obitumque ducum, quos aequore toto
Inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,
Expediat? tanton placuit concurrere motu,
luppiter, aeterna gentes in pace futuras?
ea prima ruentes
Aeneas Rutulum Sucronem
haud multa morantem
Pugna loco statuit Teucros
Excipit in latus, et, qua fama celerrima, crudum
Transadigit costas et crates pectoris ensem.
Turnus equo deiectum Amycum, fratremque Diorem,
Congressus pedes, bunc venientem cuspide longa,
Hunc mucrone ferit; curruque abscisa duorum
Suspendit capita et rorantia sanguine portat.
lUe Talon Tanaimque neci fortemque Cetbegum,
Tres uno congressu, et maestum mittit Oniten,
Nomen Echionium, matrisque genus Peridiae;
Suscitat, irarumque

495. sentit M. al. sensit PRVybc rec.

Rb. Praestat praesens, quum res adhuc

Ov. M. 18, 370.

enscm

i.

agatur.
496. testatus M. al.
Serv.
Praestat prius,

Gr. .

308

meiius

testatur PR.

quod

ita

oratio

coliaeret.

499. irarum effundit habenas cf. 6, 1.

Et hic moderate locutus est. Nam Ennius

irarum quadrigas dixil." S.

Videmus Virgilium acri iudicio vitasse

e.

agit
et

6,

500

505

510

515

transadifrit costas

ensem trans

cosias.

Cf.

388.

Amycus

esse polest idem qui

sed diversi suni, qui memoDiorantur 5, 373. 9, 778. 10, 704.
res cf. 5, 897.

509. Hic

est 1,

821;

510. venientem

10, 456.

cf.

effundit

ineptias.

511. Turnus ea est insolentia ac crudelitate,

ut misericordia aliena dignus

non

500

553.

caedunt.

Aeneas et Turnus multos

Utrimque acerrime pugnatur.

500. quis mihi etc: Ac si diceret,

nec Musa nec Apollo sufflciunt.
Stat.
CTheb. 10, 830) Maior ab Aoniis su-

menda audacia
audete deae.^^

lucis,

mecum omnes

S.

Placet proprium est deorum, quoperspicere homines non valent cf. 3, <{.
503.

rum

in consiliis rationem

504. Futuras, quibus constitutum

est,

ut essent in pace.

506. morantem: Sucro non potuit diu

remorari Aeneam resistendo
quamquam
ruentes Troianos sustinuerat.
507. fata celcrrima, qua parte corpori celerrime mors afferri potest.
crudum cf. 10, 682.
508. Crates pectoris de similitudine dictum ut hasta crates laterum perrumpit
,

sit.

513. 7'a/on, Tannim, Oniten nomina

neque satis libris
nec satis Latina sunt
firmala,
in quibus variis modis scripta
inveniuntnr. Oniten non Onyten Ld. IVg.
,

Ilb.

recepi.

514. Cur Oniten raaestum dixerit poela,

caussa reperta non est, nec vocabulum
iia nude positum sufficere
videtur,
quo
hominis mores et vita describalur. Pl.
emendavit quartum, et recte numeravit.
Sed cogitur ordinem versuum 515 el 516
Ingeniose explicat maestutn
invertere.
mit der forahnung des
Nurnberger:

Tods im triiben Blick. IVg. O., inquit

maestus erat natura. Sed id non inest
in voce, neque quisquam maestus est nased rebus adversis.
515. Onitis pater Echion,

tura,

mater Peri-

nomen Echionium. Sic Servius

Albanum nomen 6, 763. Echionius pa-

dia.

tronymicum

cf.

10, 123.

AENEIDOS

LIB. XII.

G13

Hic fratres Lycia missos et Apollinis agris,

Et iuvenem exosum nequidquam bella Menoeteu
Arcada, piscosae cui circum Humina Lernae
Ars fuerat pauperque domus, nec nota potentum
Munera, conductaque pater tellure serebat.

520

Ac

velut immissi diversis partibus ignes

Arentem in silvam et virgulta sonantia lauro;

Aut ubi decursu rapido de montibus altis

Dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt,
Quisque suum populatus iter: non segnius ambo
Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc
Fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci
Pectora, nunc totis in volnera viribus itur.
Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem
Nomina per regesque actum genus omne Latinos,

525

530

Praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi

Excutit effunditque solo. Hunc lora et iuga subter
Provolvere rotae, crebro super ungula pulsu
Incita nec domini memorum proculcat equorum.
Hle ruenti Hyllo animisque immane frementi
Occurrit, telumque aurata ad tempora torquet:
516. Lycia
ris, qiia

143.
et

in

et

iirbe

Teinplis

/fpollinis ao^ris,
tenipliini

celebre.

autem agri solebant

quidem agrum

peris piscatoris descriptio Ov.

4,

esse,

ApoUinis agris locus indicatur Lyciae.

epexegesi cf. \. 2.
Sunt qui niale
abesse censeant fratruni nomina; sed poterant ea etiam sileri. Quid auteni, nonne
revera iam dicta sunt 10, 126? In loco,
quo non spiritu igneo poeta fertur, sed
quo re acriier pensitala variaiionis maxime
vias ingrediiur, fundit si quae ad id consilium apta videntur, neque vilat inusiAd hunc 1. habet Bb. liaec: huic
lata.
locoP/. demura transpositis duobus verSed licesibus 516. 515 salutem lulit."
bat dici de uno et nomen ut 6. 763 et
gens ul 7, 556; neque Lycii fratres qui
fuerint, transpositis versibus comperimus.
518. Lernae locus in ArgoHde, serpente
ab Hercule occiso notus.
520. Limina M. rec. Hs. Iln. Ld. nrtum
videtur ex Hor. Ep. 2, 7 Foriimque vitat
et xuperba civium potentinrum limina.
Sed limina vel pauperrimis possunt esse
De celeris Mss. nec
nota et solenl esse.
H^g- nec Rb. referunt. E.x Donaii ex-

nuUa valet conclusio. Serv.

munera rec. a iVor. Rb. Mvnern

plicatione

obsequia, quae pauperes

solvunt; sed sunt
munera, quae poientium esse solenl, magistratus, imperia, res pauperi ignolae.

explicat

Serv.

divitibus loco

munerum

Similis est pau-

Patacf.

De ea

legit

535

conducta tellure
Sic recle iam Jf^gaerebat: Tam pauper erat, ut ne suum

coleret.

M.

3,

584.

522. J irgnlta sonant lauro. siquidem

Laurus autem incensa
ipsa laurea sunt.
valde crepilat. cf. Ov. F. 1, 344 non exiguo laurus adusta sono. Plin. NH. 15,

40 Laurus quidcm manifesto abdicat

ignes crcpitu ct quadam detestatione.
Lucr. 6, 153 Vec res ulla magis. quam
Phoebi DelpJiica laurus terribili sonitii
Ad rem
Jlamma crepilante crematur.

10,

405.

524. dant sonitum

cf.

2,

698.

Hor. C. 1, 6, 6
AePelidac stomaclium cedere nescii.
scitis, qui nescit. facile infinitivum assumit.

527. nescia

Cf.

4,

vinci:

564.

sonantem, referentem et gloriantem ut Mart. 5, 17. 1 Dum proavos atavosque refers etnomina magna. P/. pro
et avorum coni. atavorum.
529.

530. Eius maiores omnes reges fuerunt

Pl. pro actum conu
apud Latinos.
auctum.
et
subter lora
deiectus
532. Curru
equos incidit, a quibus conterilur; iunge:
ungula incita nec memorum domini equo-

rum

crebro pulsu super proculcat.

534. nec domini i. e. ne domini quiSic nec forlius negans quam non
dem.
E. 9, 6. et aHbi cf. Gr. . 398, 2.
quum habeat
536. aurata tempora.

galeam auratam

cf.

7, 684.

VIRGILII MAROISIS

F.

614

per galeam tixo stetit hasta cerebro.

iiec tua te, Graiimi fortissime, Cretheu,
Eripuit Turno; nec di texere Cupencum
Aenea veniente sui; dedit obvia ferro
Pectora, nec misero clipei mora profuit aerei.
Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi
Oppetere et late terram consternere tergo;
Occidis, Argivae quem non potuere phalanges
Sternere, nec Priami regnorum eversor Achilles:
Hic tibi mortis erant metae; domus alta sub Ida,
Lyrnesi domus alta solo Laurente sepulcrum.
Totae adeo conversae acies, omnesque Latini,
Olli

Dextera

540

545

Omnes Dardanidae; Mnestheus, acerque

Serestus,

Et Messapus equum domitor, et fortis Asilas,

Tuscorumque phalanx. Euandrique Arcades alae:
Pro se quisque viri summa nituntur opum vi.
Nec mora, nec requies; vasto certamine tendunt.
Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit,
Iret ut ad muros urbique adverteret agmen

550

555

Ocius et subita turbaret clade Latinos.

IUe ut vestigans diversa per agmina Turnum
Huc atque huc acies circumtulit, adspicit urbem
Immunem tanti belli atque impune quietam.
Continuo pugnae accendit maioris imagoj

538. dextera ctc.

neam

Turiio,

Ita comparat

eum superiorem

ut

Ae-

tudiiiem.

esse

proelii

Nam quem Turnus interemit,

sua liberare nou potuil ei vero,
quem occidit Aeneas, ne sua quidem
Graii
nnmina prodesse potuerunt." S.
dicuntur a poetis antiqui illi Graeci virpraestantes, non GraecuU homines,
tute

significet.

fortitudo

quales postea Romanis

Cf.

Horatii

e.rant

Graeco irochn. Inde

Graius est adamatum.

et

epicis

Quod ad 4, 610 de liorainum

singulorum geniis a Servio dictnm est,
hoc loco non posse firmari satis apparei
nam si sacerdos est, eius dii sunl, quorum est sacerdos; neque h. 1. negatur,
deos Cupenci esse eliam aliorum, vel totius suae gentis.
vocari." S.

Nec clipeus morlem nioratus

543. oppetcre
546. mortis
est et flnis." S.

cf.

I,

est.

96.

cf.

554

5, 52.

Aeneas ipsain urLeni op-

.582.

pugnat.

mentem

est oecononiia,

547. Lyrnexi cf. 10, 128.

Solet
poeta varias bominum sorles fingere, atque ita docere liumanae forlunae incerti-

cf.

1,

676.

,,Bona usus

ut diceret inslinctii

numi-

profectum esse Aeneam ad civiiaiis

excidium.
Nam incongriiuni fuerat occunis

paium

bello

per

se

lale

cepisse

consi-

Sed quod oeconomiam vocat S.,

Vgl. credere puiandus est, esse deos liominibusque cogitaia suggerere cf. 8, 5-^.
Siinilis est deorum intervenlus 1, 535.
556. suhita clade. Cf. 22, 4 flannibal

liura." S.

quod afrri est inter Cortonam urbem

Trasimenumque lactim omni clade belli

Ocius cf. 8, 555 li. 1. ad

utrumque pertinet enuntialiim.
558. huc alque huc ui 9, 57. 11,601.
Hic
surpatur hinc atque hinc 1, 162.

pervastat.

metae mors quae mela

tolius

554.

Cupencvm: Sane sciendiim Cupencum Sabinorum

rmgna sacerdotem

caedes

depingil, qiium ad

poetis

339.

T^l.

siiigulorum

imaginem paucis

aliam cerlaminis speciem est transiiurus.

548. omnesque
omnex cf. 10, 313.
S^\. E. Arcades alae cf. 11, 835.
552. summa nituntur opum vi : ,,Hemisticbium esl Ennianum." S.
pro se
quisque viri cf. 5, 501.

contemptui.

praemia fortium Graiorum

Post

560

positum copula iion addiia

560. accendit, cf. 1, 104.

bis

cf.

9,

578.

AENEIDOS

LIB. XII.

615

Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum

Ductores tumulumque capit quo cetera Teucrum
Concurrit legio, nec scuta aut spicula densi
Deponunt. Celso medius stans aggere fatur:
Ne qua meis esto dictis mora; luppiter hac stat;
Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.
Urbem hodie, caussam belli, regna ipsa Latini,
Ni frenum accipere et victi parere fatentur,
Eruam et aequa solo fumantia culmina ponam.
Scilicet exspectem
libeat dum proelia Turno
Nostra pati, rursusque velit concurrere victus?
Hoc caput,
cives, haec belli summa nefandi.
Ferte faces propere, foedusque reposcite flammis.
Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes
Dant cuneum, densaque ad muros mole feruntur.
Scalae improviso, subitusque adparuit ignis.
Discurrunt alii ad portas primosque trucidaut,
Ferrum alii torquent, et obumbrant aethera telis.
Ipse inter primos dextram sub moenia tendit
Aeneas, magnaque incusat voce Latinum,
Testaturque deos iterum se ad proelia cogi,
Bis iam Italos hostes, haec altera foedera rumpi.
Exoritur trepidos inter discordia cives:
Urbem abi reserare iubent et pandere portas
Dardanidis ipsumque trahunt iu moenia regem;
,

565

570

561. Idem versus

dum

iniperator

ordine
sq.

ut

Niliil

nec-deponunt

idem studio
antiqu.ssimi
.

arnia

'

deponere,

Den.si

Romani

stant

milites

in

Romana ex
j.

j.

aevi consuetudme repelendi

satia excusans.
Unus ex duobus versicuhs fiat, si conlrahatur vel sic:
Concurru legio
celso stans ag^ere fatur
vei sic C. l medius st. a. /.' Hb. 1,
Dubius igitur ac cautus neutram
p. 87.
coniecluram in textum intulit.
.,.,

065. lupptter hac stat sc. parte, a nobis contra Latinos. qui foedus laeserunt.

566. Ne quis, quod tale mandatum non

diu deUberatum est,

minus

sit

Urbs

eius incolis

est

/acts,

572. Jioc caput^

^^.^'

motum

vincula

incendam

e.

i.

el

cf.

600.

ineundum.
^^ ^ ^^^^ cuneurn, faciunt,
.^^^

58,

698.

^^^^^^^

^.^^^^^^

^'^portas
578.

cf.

.imm.udinem cunei milites

densa mole,
cf. 457.

,, u ^

jj
.^

.,j

primos, qui excubant custodes ad

2.

cf.

612.

obumbrant aethera cf. li, "11.

lUoneum 7. 285, post
^^^ g^^^^j

^,^

.p^^

jjuec

^^^^^

et

altera
rec.

^^^^^,^ ^^^^

in

IVg.

^3^,^^

i,er

M. suprascriptum

Bonum

opus,
putabat;

est

et

id

est

quidem,

facile quis

neque

in

aiio

summa

per-

libro est.

est.

te

solo aeciuabo.

e.

i.

lectum

iUato 'cogite ad foedus iterum

iam repetendum

ab

raro
104.

destruam.

quod

in

ponam

neque tamen eo
caussa beUi,

585

Cf. Gr.

culmina fumantia

iam quod

568. l icti ad Latinos pertinet, non est

per grammaticam referendum ad vrbem.
ertiam.
Praesens in
ni fatentur
comminatione cf. Liv. 6, 15 Quod nisi

569. aequa

promptus

ad exsequendum.
567.

580

miinero

siiigulari

est." S. in alqt.

ad rem facerev. 563

adnolavit (F^., sed

poelae instituta

pu-

periculo et

aUotjuitur.

dispositi,

contione.

,,Frenum

288.

4,

563. Medio iu proeni

gnandi cupiditate nolunt

575

duci iubebo.

Oppidanoruin
.

583-592.

turbaUo.
584. re.serare iubent cf. 2, 3.
585. Trahunt de conalu cf. 6, 468.

VliUilLII

l>.

61(i

JMAKOMS

alii ct perguiit dcfendcre nmros

ut (luuni latchroso in ininiicc pastor
Vcstigavit apcs, fumoquc ini})lcvit amaro:
IUao intus trcpidao rerum pcr cerca castra
Discurrunt, magnisque acuunt stridoribus iras;
Volvitui- at(n- odor tcctis, tum mui-nuirc caeco
IntuK saxa sonant, vacuas it fumus ad auras.

Armii fonmt
Iiiclusas

5'JO

Accidit liacc fcbsis ctiam fortuna Latinis,

Quac totam luctu concussit funditus urbcm.

595

Regina ut toctis vcnicntem pros])icit liostcm,

Incessi muros, ignes ad tecta volaro,
Nus([uani acies contra Rutulas, nulla agmina Turni:
Infclix ])ugnac iuvcncm in certamine crcdit
Exstiuctum ct sul)ito nientcm tui'l)ata dolorc
Se caussam clainat criirKuiquc ta])ut(]uc nialorum,
Multa^iuc per

maestum

d(3mciis

effuta

000

furorem

Purpurcos moritura manu discindit amictus.

Volunl Aeneani reclpi

que

finirl.

tiniiin

hclliiin-

iirlicni

in

n-Hi-m La-

inlflli^jiini

niuro.s

in

<|ni

.Mii

Iralialiir

ad foedua

rfnovaiiUuin.
587. SimHiM coniparaiio ap. Apoll. 2,
130. -~ lalehroso in putiiicc: lia puiiiex
de Na.xo 5, 214. Ov. F. 2, 111.'). Puinlcein niasculino trencre posuil, el liunc nequiinur,
nliio
cf.

licel

ariila

Caliillii.s

I,

dixerit feini-

modo pumicc uxpolitum."'

S.

Slc liiv. 'My,

aKanl, iKnarai; auxilll." H.
31 Trci>idi rerum sunrum lc{i;atoH mittunt. cf. de Ren. c. adi. 1, 14, de Ken.

rerum

7,

17H

rerum.

/es.vt

trepidi sulnlis

Deimle cf.
trcpidarc
ccrca caslrn:

13.

12,

.Sil.

el

gen. cf. II, 126.

8lc G. 4, 202 ccrca rcfi^un.

c.

r)!H).

acuunl

Martem ucucrc
et

7,

iraiii

rt')!)

!,

4()4 el

acucre

furorcs.

ap. Liv. 22, 4,

qiii

aciiere

40(i
eliain

Sic

iras.
dixil,

'>i)l.

/iter odiir,

vistiHi|Ue

108

quod
ad

adieciiviiin

odoreiii,

(i(i/R

srt.ra

snnnnt

iam

confecliH.
()!)4.

ali

Siniililudo

concnssit:

funditus

sunipia

artiore, qiiae fiindilUH

concusna

exsrniiiuiiiir.

inccs<iM2VU2v.incensin.incendiy.

Sorv. explical iiivadi et Slal. Tlieb. II,

tcctn inr.essentern.
nfj;noi)il
3()1 Hcribil

Nola

ul

vilarel

tecta

repelitiini
/'/..

e loco 4, 5H(!!

pro

cf.

tcctis

prospicil

(i,

!)01

dodil
c.

quod

speculi

dupl. Htruci.

IHO.
5!)7. nwifpinni: sc. .Veneas subilo cum
suis iirbeni aj:>tressus Tnrniirn ei I.aiinoH
cf.

3,

apeilo

campo

cniii

TuhcIh

et

ArcadibUH

esse exHlinclum in
cerlamine Tiirnum, quippc qul
viviis non cHset paHHUH ad urbem hoHtes
procedere.
(100. Mccle
ninnuil Pl. non fere dici
arK|iii'in crinicu riinli>riini, conlra canssa
rnaldrvm saepius iiin^i
rnpiitiiiie
(cf.
I, 3()1); el proposuil sc solnm cla572.
mat canssamffue c. m. Sed recte Vgl.
ad caiissam el capiil addidit rrimrn, ut
Amala ipsa sceliis se aliquod conimiHiHse
dnussa enini poicHt chhs
confilealnr.
aliqiiis sed siiie ciilpa, ut II, 4H0 Lavi('aussa et
nia est caussa ninli tanti.

ad

iii

fiiino,

ul

iii

71!).
r)i)2.

/icvcrc
lociis

esl odor

fessis pro afniciis," nialo:

confliKenles post se reliqueral.

cacciim murniur (qiiod leKisli iaiii 10,

97J ad audiluni relaiiini est cf. 2, 301.
Recle etiain nlcr explicalur foedus, taeler

Wurinur

fil

quo saxa sonanl

apiuin discurreniiuin
Ila in urhe
Inierim flamnia exsuperat.
Inclusi liiic illiic discurrunl, di\'ersa probanles, iiec ajjenles, quod ad fineiii cer,

tuni

5!3.
totarii.

mclum

ValeriuH ausiiH esl

V. ;').')(> esl allaluH.
dicere jlctus ncnunl 2, 17<J; Silius dixil
acuchnt frniidibns enscs 12, 52.

9,

tota tirhs

5!)(i.

Trepidac rernm neHclenieH quld

Aniatni; iiiorlc voluntaria

conlristalur.
(jno
/tccidit: l'l. r.oii\. nddidil

5!:} (;t;{.

42.

4,
58!).

funio

MellarUiH enim, ul favoH exinierei,

apcH pellere Holebal cf. <>. 4, 22H.

perducal, iiicendiiiin duininare sinunt.

5!)H.

liifcUx credil

pu^iiae

crimr.n iiinKnnliir Cic. l\lil. !),

601. dcmens mnlla ejfutu ,
licet erant mali ominis.

2.3.

quae hcI-

AENEIDOS

LIB. XII.

617

Et nodum informis

leti trabe nectit ab alta.

cladem miserae postquam accepere Latinae,
Filia prima manu flavos Lavinia crines
Et roseas laniata genas, tum cetera circum
Turba furit; resonant late plangoribus aedes.
Hinc totam infelix volgatur fama per urbem.
Demittunt mentes; it scissa veste Latinus,

Quam

605

Coniugis attonitus fatis urbisque ruina,

Canitiem immundo perfusam pulvere turpans;
Multaque se incusat, qui non acceperit ante
Dardanium Aenean, generumque adsciverit ultro.
Interea extremo bellator in aequore Turnus

603. Eiiam aliae reginae ita perisse

dicebaniur, ut locasia Honi. Od. 11, 27B.
Arachne Ov M. 6, 134.
Informe: recie

Informe lelum
166)

Sil. 1,
cf.

V.

90o;

ui qui

esl

facii
et

qiiod deforniem (cf.

eum, qui suspensus

est

eral in ponlificalibus libris,

laqueo vitam

finivissei,

insepullus

abiicereiur." S. qui eiiam inedia

Amaiam

esse auctores perLibet. Emendai ipsum poeiain Pl., quum

pro leti scribai laquei! Atlende quaniopere moveai misericordiam purpureos.
se

inieremisse

alios

605. flavos cf. 4, 559. Floros in Iieid.

pr. el in Menlel. pr. fuisse coniiciebat
Hs. flaios MPRybc etc.'' Fb. qui rec.
floros, quod in P. inesse referi Fb, el S.
liabet haec; flavo^ L. c; antiqua leclio
floros habuit, i. e. florulenlos, pulchros
ro.

ei

est

sermo Ennianus."

In

Mss.

aliql.

sunt loci Accii et Pacuxii, quos

aiiulerii Probus. His aucioriiatibus cesserunt Voss, Pl. Hp. Ld. Rb. Conington.
Sed tamen sio a pariibus H'^i, neque
enim fiorus in fragmenlis scripiorum
antiquissimorum si inveniri narraiur in
loco satis incerlo, nec si ap. Gellium 3,
addili

3 esl equus flora et comanti ivba

flava non minus legiiur) vocabulorum ohsoleloruin renovaiorem, forinam
inaudiiam non audeo inferre compto poeiae,
praeserlim quum flavus b. 1. aplius sit,
quippe quod opponalur roseo.

9,

(ubi

607. resonant

plangoribus

aedes

cf.

2, 498.

609. demittunt
Cic. Fin. 5,

15,

42

etc;

desperant.

Iia

virti dibilitantur ani-

mosque demittunt.

Alibi. Conira efferre,

erigere animum diciiur. Vesies
scindere est lugeniium el desperanlium,
qua re ostendunt omnia sinuil se velle

bunc morem perstrinxit, cuius verba

sunt: Si vestimenta ea opus sunl, quae
fers, cur conscindis? si opus non sunt,
cur fers? Sat. TTfpt rorqp^g IT. ed. Oehler.
tiris

Notus est is mos Hebraeorum;

sed memoraiur eliam apud Romanos, cf.
Nero
5, 635. Sil. 16, 436. Sial. 9, 354.
idem fecit Suel. 42; et iam Varro in sa-

Canitiem pulvere turpans:

611.

Mos

pulvere foedare in luctu memoralur 10, 844. ap. Caiull. 64, 225.
Canitiem terra atquc infuso pulvcre foedans.
Val. Fl. 3, 716 Telamon Herculem relic'.um lugens illacrimat multaque
comas deformat arena. Ov. M. 8, 528
pulvere canitiem genitor vultusque seniles fvedat
humi fusus. Claud. in
Eutr. 2 prol. 25 canitiem largo raram
de pulvere turpat. Siat. Theb. 6, 30
squalentiaque ora sparsus et incultam
ferali pulvere barbam. Sed hunc morem
eiiam alii lestanlur scriptores.
cf. Hom.
Od. 24, 316. 2. Sam. 1, 2.
n. 18, 23.
crines

Micba

1,

10. al.

612. 13. Hi versus omissi in MPRyb,

exstant in c. Sic Itb., sed ff^g. inesse
in

dicii

P.

Abiiciunt

Pl.

lib.

lam

ie-

quare ex illo loco

huc translaii puianlur; sed sunt b. I.
apiissimi, nec plaiie iisdem verbis repeluniur, sed uno verbo miitaio ui mos est
eaque diversilas apta
Virgilii cf. 8, 42;
est ad uiriusque loci senienliam. In Med.
gunlur II, 471. 472;

aulem facile polerant omiiii, quum v. 611

unde error in alias
ultimus sit paginae,
Neque bene finiiur narpoterat iransire.
quale
praesenlis,
est
participio
ralio
turpans. Cf. 3, 300. Recle igilur PL,
qui versus abiicit, lurpans muiavit in
turpat. Quod si esset in Mrfs., eliam nos
cum Fbo. uncis includeremus.

tollere,

deperire.

610

614

649.

Turnus invita sorore

dire vult ad moenia.

re-

614. Turnus in extremo campo singupalantes persequiiur, iam minus

alacer, et iam successu equoruw, cursu

los et

equorum remorato

ipse deficiens animo.

618

VIRGILII

P.

MAROMS

Palantes sequitur paucos iam segnior atque

lam minus atque minus successu laetus equorum.
Attulit hunc illi caecis terroribus aura
Commixtum clamorem, arrectasque impulit aures
Coufusae sonus urbis et inlaetabile murmur.
Hei mihi! quid tanto turbantur moenia luctuV
Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbeV
Sic ait, adductisque amens subsistit habenis.
Atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci

615

620

Aurigae currumque

et equos et lora regebat,

Talibus occurrit dictis: Hac, Turne, sequamur
Troiugenas, qua prima viam victoria pandit;
Sunt alii, qui tecta manu defendere possint.
Ingruit Aeneas Italis et proelia miscet:
Et nos saeva manu mittamus funera Teucris.
Nec numero inferior pugnae nec honore recedes.
Turnus ad haec:
soror, et dudum adgnovi, quum prima per artem

625

630

Foedera turbasti, teque haec in bella dedisti;

Et nunc nequidquam fallis dea. Sed quis Olympo
635

Demissam tantos

An

voluit te ferre labores?

miseri letum ut crudele videres?

fratris

617. Vetilo affertur ad Turnum clamor

coDimixtus et confusus liaiinorum
aut accepia iam mala latuenianiium aui
cuius clainsianlia anxie defendentiura;
morisquumcaussasnesciai, caecis terroriille

Mv.p. 45

frusimplelur.

,,//i/c dici oporlel,

qui proxime anle significalus narrando sil.

Atqui proxiniis versibus poela Turnum

exlremo

ad

moravit,

comme-

aequore versanlem

in

quem

subilo

longinquo

superioribus versibtis
inde a 593 Amaiae inieriium (siclegiiur).
Apparet hoc poelam dicere, ad Turnuin

clamor

pervenil

ctura uiuliis annis anie nie facia."

618. arrectan aiires ,,ad audiendum
soUicitas." S. cf. 1, 153. impulit ut G. 4,
3+9 aures impvlit luctus Cic ND. 2, 57

Sensus (audiius) a vocibus pulstis,

619. confusae s. u. Sonus diversa clamantium confusam indicat esse civilaleui.
ut ipse

admodum remotus

audiat.

621. quis
(liversa

parte sita

tantus clamor ef. 6, .561.

ab vrbe, remola, ui diversa

cf.

3,

625. occurrit

obviam venil
Turnus diciurus

bis

late.

3.

rftt.';
'

,,oraiioni eius ver-

S. et refellil

est de

quae

ea,

redeundi necessi-

630.

cf.

prima

626.

cf. 7,

61.

miscevp, commiiiere, ul
220. Prop. 4, I. 28.

62H. proelia

hostes iam segnius persequenlem eo, ubi

allaium esse non hunc clamorem,
eral,
sed claraorem aliquem irisiis rei nunlium,
Aique
scribendumque esse //. huc i.
sic in codice aliquo Hamburgensi Heynius secunda manu scripium esse tradil,
quae iion aucioriias esl, sed vera conie-

620. tantoy

622. amens egens consilii, nescius

gerendae." S. cf. 2, 314. 7,460. Ipse
iterum habenas arripii, ul retineat eguos
ab auriga incilatos.
rei

G. 8, 282. 3,

629.
513.

Pl.

pro

630. ,,Nec

minor
Sane

manu

pauciores

inlerirais,

quam Aenean comilabiiur

le

sci>;nduni,

ex

coni. neci

lulurnam

in

bac

v.

nec

gloria.

omni

oraiione occurrere quaeslionibus lacilis."S.

Neque lameu respondet ad rem, neque
polesi,

sed eviiat rebusque

sed

frusira.

dicil

V.

vanum

Sic

aliis solaiur,

illud

esi

quod

nam utcunque res gerelur,

Aeneas, quocum Turnus pu-

629,

supererit

gnare cogetur.
634.

Soror, tu quod dea es, poteras

sed nunc, etiamsi dea es, non

me

fallere,

iam

falles.

Modo
635. Cur descendisti de caelo?
nam opera ferre non
ut labores ferres
poles.
An dulce tibi esl vidcre morlem
;

meam ?

AE>E1D0S

LIB. XII.

619

Nam

quid agoy aut quae iam spondet Fortuna salutem?

Yidi oculos ante ipse meos me voce vocantem
Murranum, quo non superat mihi carior alter,
Oppetere, ingentem atque ingenti volnere victum.
Occidit infelix, ne nostrum dedecus Ufens
Adspiceret: Teucri potiuntur corpore et armis.
Exscindine domos
id rebus defuit unum
PerpetiarV dextra nec Drancis dicta refellam?
Terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit?

Usque adeone mori miserum

Mil. T,

me

638.

iiusquam

18.

Sed

legimus.

omen

audire

quod

minime

inielligimus,

quod

non

occiirrit.

hoc
Kara zo

.\lqui

aut
aut mortis esl
videre
dicilur,
Sic in quarlo

Versus 638642 eiici iuquae de Murrano Turnus

lioc loco niemorei
anie v. 529 narraia
fion sini,
neque esse potuefini, quum
Turnus maxime remoius fuerit abAenea;
deinde quod superat nec de morluo possit dici,
nec pro superabat, (qua iii re
apertus esterror; nam Turnus, non milii,
C460)."
bet

Pl..

S.

quod

viiuperandum est sed laudandnm. Bls

enim eadem dici conlra narraiionis est
legem; saepissime aulem legimus Virgilium prius aliqua omiilere, ut loco poslea

inquii,

iam

superest) [Ipse pro

fuerat] lum quod v. 640

carior alier
coni.

842 legalur; tum quod necUfens.

Murranus amicissimi esse Turni
alibi dicaniur,
mullo miniis quud Ufens
moriem peiieril, ne fugam Turni viderel
denique quod armis .Murrani el aliorum
Troiani non minus quara Ufeniis poiiti
sini;
posiremo quod his versibus inierrogaliones male abrumpanlur.
Cui hae
caussae salis graves videnlur, accedat
ad eius senientiam
sed antea comprobei
10,

iiec

velim

quomodo

quis hos versus

hoc loco perduci
potuerii.
Ueinde Servius Turni verba
ita e.Yplicavii, ut possit satisfacere.
Sed
ne ea quldem explicalione opus est. Nam
485 Aeneam proxime ad Turnuni
V.
accessisse poeia narravil
sed Turnum
ab eo recessisse. Iiaque ea quae vidisse
se dicit Turnus,
vider poluil.
Ufens
auiera est inler duciores quibus maxime
Turnus. Cf. 8, 6. Occisus est a
fidit
Gya v. 460: Murranus ab Aenea v. 529.
Quod auiem non eadem omnia, quae hoc
loco dicuntur, narrata sunt antea, non
ut

fingeret

el

Posiremo quae sequuntur

afferal apiiore.

inierrogaiiones

his
versibus firmaniur,
quibus oraissis incongruae sunt et inepiae.
640. ingentem etc. Idem 10, 842.
641. Occidit infelix, ne
Vfens ad-

alius

inferrel

De ordine verborum cf. 8, 168

ne nostrum MRybc rec. Ifg. Ld., nostrum ne P. rec. Rb. Nosirum non

spiceret.

lantopere exiollenduni eral, ut anle coniunciionem ponerelur; neque eiiim opponiiur dedecori alierius.
Turnus auiem
oiunia coHigii, quae ipsi sunl probro.

643. Passus

superat

645

mihi Manes

voce vocantem:

6ico7tc6(j.vov

Vos

est?

637. Qiiid a^o?

Ideui 4, 534.
10,
675, quihus in lofis non esl deliljeranlis,
sed quasi se inierrogHnlis de consilio
qiiod iani captum esi ei se corrigeniis.
Cf. Gr. . 419,
K.
Sic 4, 3-25 quid
moror ? 367 Qitid dissimulo ? quae sunl
pro: Nibil nioranduni, dissitnulanduni esi.
Sic eliam Cicero: Quid ego itla comnie-

moro?

640

passus

ire;

unum

sum omnes amicos intersum spolia iis auferri:

resiat, ui

644.

domos exscindi

Drancis dicta

cf.

11,

patiar.

351.

dextra

refellam ut v. 16.
646. nsfjue adeonc. Jdeo augere alius
vocahuli vim vidimus 2, 567.
Lsque
adeo auiem ita coaluii in unam noiionem,
ut
ne poslponaiur, quod eiiam apud
Siaiium fit Theb. 1, 442 usque adeone
angusta dies? Creech eiiam ap. Lucrelium coniunxii.
Isqve quid significet

noium,

saiis
et

pertinel eius significaiio

ad locum, deinde eiiam

el

ad lenipus

el

Simili modo
usqne adeo
ad niodum.
ad lempus Lucr. I, 583, ad locum 1,
965. 1005, ad modum transiulit 2, 366.
estque so diirchaus,
6, 236. 252. 753;
addilurque etiam ad aliam panicuJam
augendam ut 5, 123 Qnae procul usque
adeo diviuo a numine distent. Eadem
significaiione est Ecl. 1, 12.
Ov. M. 5,
396. 6, 67. 438. 14, 1-52. Luc. I, 366.
3. 118. 9, 507.
\/o7ies siini dii in-

feri,

34.

qui

De

quondam
iis

fuerunl homines cf. 10,

varias fuisse inier Romanos

opiniones minime mirum, quol h.I. det Servius iara apponara : ,,Manes suni animae illo
tempore, quo de aliis recedenles corporibus

autem

necdum

noxiae,
pbrasin. >'am

in
et

alia

iransierunl.

dicuntur

manum

ut

ACizu

Sunl
Anli-

supra (1, 139}

P.

620

VIRGILII

MAROMS

Este boni, quoniam superis aversa voluntas.

Sancta ad vos anima atque istius inscia culpae

Descendam, magnorum liaud unquam indignus avoruni.

Vix ea fatus erat: medios volat, ecce, per liostes
Vectus equo spumante Saces, adversa sagitta
Saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum:
Turne, in te suprema salus; miserere tuorum.
Fulminat Aeueas armis, summasque minatur

di.Yimus, bonuiu esi.

immanis

est |el

M.

el

mane

uiide el
Fe.siu.s

Pauli

manes,
bono essent].

Inferi dii

dicii:

ciler appcllati

dicUini
p.

122

siippli-

tit

Alii

manes

Natu uiaa manando diclos inieUiguni.

nibus piena sunt loca inter lunarem ei
lerrenum circulum, unde et deAuuni.
Quidam manes deos infernos Iraduni,
laeva nunierani,
eostjue inier nuiuina
placarique puianl sacrificiis ne iioceanl.
Quidam alios manes, alios dcos iiifernos
dicunl:
plurimi deos caelestes, ut vivo-

rum;

manes morluorum

ita

tradiderunt.

nomine appellaias fuisse

animas separatas a corpore; unde videmus vetusia sepulcrorum monumenia
In qua
Diis Manibus esse inscripia.
eiiam senieniia videiur esse Appuleius de
Daemonio Socratis: Manes, inquil, animae
dicuniur melioris meriti, quae iii corpore
nosiro Genii dicuniur, corpori renuniianAlii puiant tioc

tes

quum donios incursionibus

Larvae appellabaniur; con-

/>emi/rcs;

infesiarent,

Lares
tra, si aequj el favenles esseni.
familiares. Sunt eiiani qui pulenl, Manes
eosdeni esse, quos vetustas Geiiios apduosque ."^lanes corporibus ab
pellavii,
ipsa slaiim conrepiione assignaios fuisse,
qui ne morlua quideni corpora deserani,
consumplisque eiiam corporibus sepuicra
inhabileni. Cicero (de legg. 2, 10) ,.Deorum Manium iura sancia sunio." Aique
eandem ob caussam Manes pro ossibus
Persius (1,
ipsis et sepulcris poiiuniur.
:^8) Nunc non e Manibus illis nascunlur

Idem

ib, 151) ,,rndulge genio,

dulcia, nosirum esi, quod vivis,

violae."

carpamus
Qusndocinis et Manes et fabula fies."
que Manes dicunlur /joena ul in AI (j^'^^
,,Quisque suos paiimur Manes." Siai.Theb.
II, 562 Vonrfi/m ille peractis Manibus
iillrices

animam

servabat

in

ira<',

et

336

Habitant siib
Manes nltricesque deae dant in
nova monstra furorem. Non mirum hoc,

Furias
pectore

ut

Luc.

10,

siquidem eiiam Graeci Furias siveErinyes

dicebanl Eumenides. Odofr. .Miillerus putat
Tuscum esse nomen et Manius el

Mauia eiusdem

esse originis.

Cf.

10,

Manius

Sic

198.

dus Diaiiae.
647. bonus
eiiam de diis

650

dicitur Ariciae

sacer.

195.
734. .
IVg. Hb.,
.5, 65.
neque dicunt quibus Mss. niialur. Explicant illi ex senlenlia: Quod aversa deoi.

q.

benignus

usurpatum ut
avcrsa rec. Hn.

superorum mens
quod non opiiulaiur,

peiil

inferorum; vuli eiiim

niori.

esl

ruui

ffg-

rec.

ed. miii. et

in

denioiisirat

posse

dici

cf. 1,
I,

173,

cf. 2,

i.

e.

T. voluntateni

adversa Myb
qui uliro

Ld.,

adversam volun-

quod nemo negat.

anima, non scelere polluia turbati foederis, quae lua esi culpa,
Inde pronomen istius qaod ad
soror.
inscia
personam pertinet alteram.
MPRyhc al. nescia Mss. duo mali. Haec
conieciura illaia, el Pli.: anima atque
istius ego inscia et Lcfii.: anima, atque
anima inscia, ui vilareiur Uiatus. Al

tatcm

648. sancta

mirum

quis inscia iniulii, aut anima

hiaiu versum lurbaret.
Cf.

si

expulil,

Turnus igilur volens se

aniequam Saces advenit.
verbis tandem commoius essel,

ut

et 9.

uiorii,

olferi

Cuius si
tamen ignaviae in eo liaereret dedecus,
quod subiio animi impetu perturbatus videretur subierfugere.
649. non indionus,
tiludine.

328 An.

2.

650

indignus

696.

nec
c.

fide,

gen.

nec for-

cf.

Gr. .

Turnus quaerit Aencani.

ecce cf. 2, 57.

651. J ix cf. 5, 857.
652. Ex niuliis rebus indical perturbationem, quod fesiinans venil, qiiod per
bosies, quod vulneralus, quod Turnum

nomine appellai." S.
653. .,0mnia quae supra luturna dixeoraiio isia dissolvil." S. el quidem
rat,
per

paries

tuorum

singulas.

In

miserere

inest obireclaiio.

654. fulminat, sane grave verbum, ul

Augusio G. 4, 561 Caesar quum

magnus ad altnm fulminat Euphratem
de

bello.

Cf. 6,

843,

el

infra v.

700 Ae-

neas intonat armis. Sic dicilur v. 284

tempestas telorum, et bellum saepe cum

AENEIDOS

LIB. XII.

621

Deiecturum arces Italum excidioque daturum;

lamque faces ad tecta volant. In te ora Latini,
In te oculos referunt; mussat rex ipse Latiuus,
Quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat.

655

Praeterea regina, tui lidissima, dextra

Occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit.
Soli pro portis Messapus et acer Atinas
Sustentant aciem. Circum hos utrimque phalanges
Stant densae strictisque seges mucronibus horret
Ferrea: tu currum deserto in gramine versas.
Obstipuit varia confusus imagine rerum
Turnus, et obtutu tacito stetit; aestuat ingens
Uno in corde pudor mixtoque insania luctu
Et Furiis agitatus amor et conscia virtus.
Ut primum discussae umbrae, et lux reddita menti,
Ardentes oculorum orbes ad moenia torsit
Turbidus, eque rotis magnam respexit ad urbem.
Ecce autem, flammis inter tabulata volutus
Ad caelum undabat vertex, turrimque tenebat,
Turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse,

660

665

670

675

Subdideratque rotas, pontesque instraverat altos.

fata, soror, superant; absiste morari;
et quo dura vocat Fortuna, sequamur.

lam iam
Quo deus

leinpeslate

comparaiur,

ut

Ita

cum grandine

222.

Cf.

2,6,8

13.

7,

iniprimis Flori grandia verba

coraparaniur lela 9, 669.

657. musnat, silentio suo dubilaiionem

prodil.
cf. 1 1
345.

'

f -r
o
6o8. generos
cf. 7, 98.
^
659. tuifidissima occidit; iiaque ipse
iam adsit necesse esl, ne Aeneam Laii'

nus
,

cf.

Fidissima auiem

recipiai.

ad

dictum
t

1,

14.

'

^,,

modum

ipsa
f^

tui

sua dextra

cf.

a
8,'

cf.

11,' 869.

1,

65. 2, 17

'"'

664. deserto

gramtne,

ubi

nullus

esl hoslis.

665. varia i. rerum multipiici nunlio

(quod regina periit, <)uod urbs oppugnatur,
quod omnes Latini in illum oculos refernnl, quod duhilat Lalinus, quos generos
Simul ex his intelligimus,
vocet)." S.
qui rerum staius futurus sit Turno caeso.
ul qui magna et
666. Obtutu stat,
multa simul cogitet.

amor

668,

.,,
453.

qui ad

Laviniae,
.

furorem crescii,
Poterat

,.^.

aciem sustentare: sed

,...'..'
,
,
^
'
dicitur eliam snstentare hostem Tac. A.
acics My rec. Ld. Ife. ed.
15, 10.
'
=
A.

10, 871,

est

97 ]_ 972.

6b9.

662. sustentant aciem rec. Rb. JVg.

ed. mai. suos a fuga relinent.
Ila Tac.

quae

omnia
661. Atinas

P. eadeni

nec niulium
Prius multas
forraa exlerna.
differunt
simul el diversas eodem in animo esse
periurbaiiones indicai, allerum tolum iis
animum esse occupatum. Uirumque igij
pudor
ex iis quae
tur slare polesi.
lidem versus 10,
^ixit Saces v. 664.

non

tui

studiosissima.

uno in cnrde Mss. imo

6fi7.

varietate,

viiare et

summum

,
conscia virtus
igiiur virlule
sua
.

et

..

quod sequentia indicant,

reddita menti est.'- S.

^,-^,

670.

...
Ardent

5,

haec

adhuc polest.

umbrae postquam mentis

discessil,
/yj.

cf.

...
oculi ira

el

furore

caligo
ui

cf.

et

2,

.^^
',,

l-j
,
in
671. lurbidus
cf. 10.
672. tabulata cf. 2, 463.
573. Undat Jlamma cf. 2, 609, neqpg minus vertex de aqua ebuilienle
translatum.
674. quam eduxerat ipse, subdideratque: de slrucl. cf. 944. Ipse fecerat
turrim mobilem ad urbem defendendam.
676. Quum quam ipse fecerat turrim
ardentem conspiciai, iam inlelligit superare fata, iam sibi ipsi esse intcreundum.
677. Similis sententia 3, 709.
<

G22

P.

VIRGILII

MAROMS

inanum Aeneae, stat, quidquid acerbi

neque me indecorem, germana, videbis
Hunc, oro, sine me furere ante furorem.

Stat conferre

Morte

est,

pati;

Amplius.

680

curru saltum dedit ocius arvis;

Perque hostes, per tela ruit; maestamque sororem
Deserit, ac rapido cursu media agmina rumpit.
Ac veluti moutis saxum de vertice praeceps
Quum ruit, avolsum vento, seu turbidus imber
Proluit, aut annis solvit sublapsa vetustas,
Fertur in abruptum magno mous improbus actu,
Exsultatque solo; silvas, armenta virosque
luvolvens secum: disiecta per agmina Turnus
Sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso
Sanguine terra madet, striduntque hastilibus aurae;
Significatque manu, et magno simul incipit ore:
Parcite iam, Rutuli; et vos tela inhibete, Latini;
Quaecunque est Fortuna, mea est; me verius unum
Pro vobis foedus luere, et decernere ferro.
Discessere omnes medii spatiumque dedere.
At pater Aeneas, audito nomine Turni,
Deserit et muros et summas deserit arces,
Dixit, et e

6*8. stat, consilium est

cf.

5,

418.

quidquid acerbi est morte pati. Varie

Pl. ita habuit
haec verba iuncta sunl;
inepia,

ut

corrigeret

Marte

i.

e.

,,qui-

ceriaminis cum Aenea fuevenlus, eiiam si sit acerbiis,

Sed mulia iam et maxime
stat pati."
cremaia Turno monem poriendeturris

canque buius
turus

sit

iam 646 se muriiurum osienderat.

Quae interea facia suni, non possunt
Atque ex
aliam ei meniem iniicere.
praegressis exspeciamus equidem morlem
lam ut 1, 219
oppeiere paraius sum.
legimus extrema pati pro mori, sic h. 1.
acerbi quidquid est paii morte profiietur
bant, et

i.

e.

omnem

ferre

morlis

Neque amplius certamen

el

acerbiialem.

mortem

diffe-

ram, nec fugiam indecorus.

679. Non amplius a te me retineri pa-

indecorem cf. 7. 231.

680. hunc furerefurorem .,figura

tiar.

anll-

qua. ut serviiuiemservil, doleldolorem."S.

ante sc. quam mocf. Gr. . 294, 1.
sine me hunc furorem furere, quo
riar,
ardeo, ostendere virtutem meam.
ar681. saltum dedit cf. 2, 698.
vis dativus motum signans.
683. Deserit ptius est quam ruit cf.

8,

123.
684. Pl. pro montis coni. Pindi, motus

versu 687.
685. avolsum vento sive turbidus im~
ber proluit b. e. si subila exorta aliqua
tempestale, aitt annis solvit vetustas,

i.

e.

aut

vetustate

Inde videmus sive

685

690

695

Bergsiurz.

corrail.

aut non

et

sibi opponi.

5, 68.
686. sublapsa, seusim labens vetustas.
687. mons i. e. saxum, fragmen monlis
ila et luv. 3, 258.
improbus. Cf.
2, 356.
nam silvae fixae
688. Gradaiio esi
armenta malum possunt effugere.
stant,
viri eiiam malum fuiurum praevidere.
694. verius, iuslius, iia 2, 141. Hor.
Ep. 1, 7, 98 Metiri se quemque suo
modulo ac pede verum est. Ita ap. Cic.
Sall. Liv. alios, et recte.
Veriias enim
summa est iusiiiia, omniumque rerum veritaiem exquirere in offlciis posuerunt
aniiqui philosophi, at iam ex Cicerone
cf.

saiis apparet.

695. ..Ego solas luam poenas, quas

vos propter illud foedus meruistis. Nam
turpe et scelestum foedus esi.
Iia Silius
de Saguntinis, qui luerent foedera inier
Romanos et Poenos 1, 671" Pl.

697

74-5.

Congrediuntur.

Turnus
697.
Italia

Pater

luli,

constituendum

Ense

fracto

fugit.

cuius ob regnum in

Aeneas

omnes

et

maris el belli labores toleraverat.

698. deserit muros et summas arces.
Itaque iam cerlam deserit victoriam urbemque paene captam, ut possit inire
certamen cum Tarno; tanto pugnandi
agitur ardore.

AENEIDOS

LIB. XII.

G23

Praecipitatque moras omiies, opera omnia rumpit,

Laetitia exsultaus, horrendumque intonat armis:
Quantus Athos aut quantus Eryx, aut ipse, coruscis
Quum fremit ilicibus, quantus, gaudetque niTali
Vertice se attollens pater Appenninus ad auras.
lam vero et Rutuli certatim, et Troes, et omnes
Convertere oculos Itali; quique alta tenebant
Moenia, quique imos pulsabant ariete muros;
Armaque deposuere humeris. Stupet ipse Latinus,
Ingentes, genitos diversis partibus orbis,

699.

Opera omnia, quibus

paius, rumpit.

eral

occu-

70U. Qund laiKtem aliquando potesias

pugiiandi dauir, Aeneas laetiiia alfecius,
quuni ad cerlauien progrediiur, ipse videtur crescere.

quiores

Veius esl opinio anii-

proceritaie praeslitisse el viribus, tioininesque iieri sensim el breviores

el

el

debiliores.

Sic apud

Hom. H.

5,

304

Dioniedes lapidem proiecii, quein vix duo

possuni ferre oioL vvv ^Qoroi bIol' apud
Virgilium v. 900 Turnus saxuiu provolvii,
quod vi.x duodecim bomines moverent.
llanc opinionem, qua bumanuiu genus ad
Liliputanorum humiliialem decrescere videaiur, falsam esse iam re esl comprobatum. Tamen susienlabitur ea re, quod
qui adolescuni, minus memores sunl crevisse se, quam iuniores esse breviores opinaniur, quam ipsi illorum aeiaie fuerinl.
Sed eliamsi habeamus veram, lamen

etiamlum Virgilium peccasse iam diximus

5, 263. 4Hr. neque lamen li. I. peccavit.
Recte eiiiin diciiur Aeneas ingens 3, 619,
sed ad montium et araliique homines
boruin aliludinem olim homines ascendisse
eam dal magniiudinein
non dixit Vgl.
Polyphemo ei Cyclopibus, Orioiii, Centauris 7, 676. Comparal quidem homines
cam abielibus cf. 5, 448. 9, 674, non
tamen ui aequet. \eque hoc loco alti;

coiuparatur Aeneas cum monie

Appennino, sed strepiius armorum cuin
quem monies edunt arboriillo fragore,
bus quae in iis sunt venlo concussis.
tudine

Ilaque videmus naturam animatam, montemque gaudio quasi exsultantem declarari ei arbores concuiieniem, ut Aeneas
Iia
exsultat et arma concutit.
laetitia

Hom.

apud
(iT^d^rj

OQH

754 Hector coq13,

VLcpoBVTi fotxoos.
Quauia

II.

ea in re nonnunquam peccaverint posleopus non

Verba auiem iunge sic: intonai
est.
armis, quaiiius intonat Athos, Eryx, Appenninus, quum fremit ilicibus etc.
701. Atbos in Cbalcidice, Macedoniae

riores poeiae afferre hoc loco

parte, notus

705

Persarum naufragiis

nasteriis Christianorum.

bricht ab.

700

Eryx

et

mo-

cf.

1,

o70.
coruscis cf. 1, 164.
702. Gaudet non cum attollens iungilur, sed cum vertice nivali.
703. Appenninus pater dicitur, altus
nions, qui circumdaiur minoribus, ut paier
Uicebaiiiur eiiam monies
suis.
liberis
esse animanies; cf. quae de Ailante narrabaniur.
PL pater in patel mutato, et
attoUens eieclis haec
verbis quantus
..Versus suavissimi. quos
de reliquis:
legere suflicil, ut Virgilianos dicas.'" Sed

quod si uno vel pluriest error Pli,

bus versibus eieciis aliqua siare posse
videtur senteniia, iam iiire eas se eiecisse

is

opinatur,

et

eadein raiione niulat singula

Sed a

verba.

lali

arte criiica

admodum

cavenduni; et mutandi libido eiiam in

fraudem impulil. Sic h. I. non demunsiravil patere ad auras alium monieui
posse dici. Ipse eiiam animadveriit Silium
verba, quae eiiceret, legisse 2, 313 nio/e
nivali Aipibus aequatam atlollens cuput Appenninus. Nec magniludine Aeneam
cum monte comparari iam vidimus.
705. Iiaque et defensuri urbem et capturi desinuni seque ad boc
certamen
converiuni:
lanta est eius pugnae exesi

speciatio.

706. aries cf. 2, 492.

707. stupet ipse Latinus.
Quaeritur,
quae fuerii caussa sluporis Latino? lam
viderat Laiinus
ulrumque, ei utriusque
siaiuram poiuerai considerare. Sed mirkiur non
viri,

robur

et

vires,

viribus praesiantes,

sed quod bi
ex locis diver-

ad pugnam
coierint.
eos Laiinus omni siudio
tollere cupierat, posi coactus ipse ceriaminis condiiiones sanxerat, quae quum
dissolulae essent, ne
esset
certamen,
iterum eos congressuros nnn puiaverat.
Firmat aatem versus Seneca Ep. 56 qui
laudat verba stupet
ferro, Pl. eiicil
stupet
ferro quasi inepia.
stupet
sissimis

tandem

Cerlamen

inler

cf.

2,

31.

;;

VIRGILir

P.

024

MARONIS

viros, et cernere ferro.

ut vacuo patuerunt aequore campi,
Procursu rapido, coniectis eminus hastis,
Invadunt Martem clii^eis atque aere sonoro.
Dat gemitum tellus. Tum crebros ensibus ictus
Cougeminant; fors et virtus miscentur in unum.
so coiisse

Iiiter

At(iue

Ac

710

illi,

velut ingenti

summove Taburno

Sila

715

Quum duo

conversis inimica in proelia tauri

Frontibus incurrunt; pavidi cessere magistri,
Stat pecus omne metu mutum, mussantque iuvencae,

Quis nemori imperitet,

quem

tota armenta sequantur;

720

inter sese multa vi

volnera miscent,
Cornuaque obnixi intigunt et sanguine largo
Illi

Colla

Non

armosque lavant; gemitu nemus omne remugit:

Tros Aeneas et Daunius heros

aliter

Concurrunt clipeis ingens fragor aethera complet.

luppiter ipse duas aequato examine lances
;

709. coire sc. ad ceriamen cf. 5, 379.

cernere ferro Serv. pro deceriiere,
quoJ est iu .\Ip2R7bc Qcernere in PI.)
meiro perverso, ut appareai iibrarios usitaium decernere suo Marie subsiiiuisse
inusiiaio cernere; sed cernere apud Virgilium invenil Sen. Ep. 56. Sic Eniiius ap.
Clc. Off. 1,12 Ferro, non auro vilani cernamus utrique. Lucr. 4, 966 cerHere
bellum. (Piaul.) Auipli. arg. 2 Pro pa-

tria

/imphitruo

dum

cernit

cum ho-

slibus.

710. /acMumaequorcatnpi, unde onines

recesseranl. Iia vacua atria 2, 528.

alii

aequor

cf.

5,

4-56.

712. invadunt
Martem, ut 9, 186
punnam invadere. Quum hasias cupidius coniecissenl neque letigissent (de
Aeneae hasia 772) adversarium, siaiim
corainus pugnant clipeis conipressis. Pl.
qui addit: ,, W. invadunt chpet.s intelleclu
difficile nec suo loco posiium.
Dut telhis
gemitum ab hoc loco alienura esl, inipriinis quura raox sequatur: ingens f. a.
c."

C724 3
Vana haec

ci

eiecit

clipeis

tellus.

sunt oninia.
Gemit terra
pulsu pedum ut 334. cf. 3, 555.
714. Fortuna et virtus simul dimicant.
His verbis iain is, qui victus eril, excusatur.
Quare male Pl. coni. ars pro
fors. aitque ..Fors non est in proleslale
cerianiium."
Verura id quidem, sed id

ipsum spectavit Vgl.

unum

cf.

9,

miscentur in

801.

715. sq. Splendida imago

quamqnam
ad nosirum sensura non coraparata, qui
talia proeiia videre non solemus.
Sila
,

silva

esl

in

Bruttiis.

Plin.

XH.

3,

10.

725

Taburnus. mons Samnii,

Georg. 3, 219.
non procul a furculis Caudinis.
717. Magistri pecoris pasiores saepe
dicuntur cf. E. 2, 33. 3, 101. Ov. F. 4,
747. Tib. 2, 5, 35.
718. musaant
Turnus tam par

345.

Aeneae,

ut

11,

cf.

esl

Iiaque
dubia

videatur esse victoria.

719. quis non accurale dictum, pro

uter ui 727 quem. Sic Caes. BG. 5, 44
(Pulfio et Varenus) perpetuas inter se
controversias babebant, quinam
anleferreiur.

723. Non sine consilio utrumque

gnavil poeia origine. cf. 707.

si-

Ad modum Homeri V^gl. facit lovem

pugnanlium lancibus expendeniem.
luppiter enim non
II. 22, 209
sq.

785.
fata
cf.

ipse dai fala, sed cognoscit raodo et e.xsequiiur Faii voluniatem Ccf. 3, 251}
quare homines recie etiam lovis esse
fala dicunl;
nam per lovem accipiiinl.

Sero tanien lovem falum exquirere, quod

iam V. 150Iuno sciret, noiavii Macrob. 5,
13.
At poeta, quura congredianiur homines,

insignes

viribus

ipsum lovem, quum eos

dubiura
stinaia.

esse

fingit,

Tantus

ei

et

foriiiudine,

inter se comparet,

utri

victoria

Turnus

videtur.

sii

de-

Tannon

praesiant ii viri, ut
oranes anxii consliierint
sed ipse siupeat I.atinus, et rex summus
deorum, falorum rector et gubernalor
moveatur, remque iam ante certissimam
vss.
iterum exploret. Prigent haec,
topere igiiur

solum

miliies

725 27" fVg.ed. min.

examine: Examenproprieestfilamquotrutiaaregilur." s.

AENEIDOS

LIB. XII.

625

imponit diversa duorum;

et quo vergat pondere letum.
Emicat liic, impune putans, et corpore toto
Alte sublatum consurgit Turnus in ensem,
Et ferit. Exclamant Troes trepidique Latini,
Arrectaeque amborum acies. At perfidus ensis
Frangitur, in medioque ardentem deserit ictu,
Ni fuga subsidio subeat. Fugit ocior Euro,
Ut capulum ignotum dextramque adspexit inermem.
Fama est, praecipitem quum prima in proelia iunctos
Conscendebat equos, patrio mucrone relicto,
Dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci;
Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,
Suffecit: postquam arma dei ad Volcania ventum est,
Mortalis mucro glacies ceu futilis ictu
et fata

Sustiiiet,

Quem damnet

fulva

Dissiluit,

727. Ue

labor,

Vocabulo Labor subesl

priiiienii.s

cf.

2,

CHlivuiu ui H05.
et

dicere,

saiis

II.

cf.

I,

cf.

4, (i99.

oneris deIVIPRyc expli-

iioiio

Et
2.

f/ue cf.

8,289.

recepiuin est Honiaiiis per ct ideui

iia

bis

alteruniuiruiii

ubi

declarai,

rein

non

is uios ab iis,
qui de
ratione praecipiuni, noii

ul

Laiiiie scribendi

soleal ouiiiii.
aut s., quod ex mala
sua explicaiione verbi damnare coarius

esse

videlur recipere.

(^no

ad (juein

Iruiina vergat leiuni poiulere soriis.

Turnus

609.
impulans se nunc posse plagain dare

728. hic

pnne

cf. 5,

in Aeneani.

829. consurgit in ensem u( 9. 749.

Sonus versus subiiuin iciuin suinsignai exspeciaiioneni,
cf.
inainque
5,
Latini trepidi siini, qiiod auda64;^.
ciain Turni (iineiK, qui priinus ferii, quuiu
7:^0.

sit

735

740

resplendet fragmen arena.

dumnare

V.

730

inferior.

731. perfidus ensis: Kiisis quod frangitur, lidein fallit, quain habet Tunius cf.
10, 693.
732. descrit: In lioc quoque verbo
Itaque oinnino
perfidiae est significatio.
esset ouini auxiiio desiiintus, nisi subsidio subiret fuga i. e. nisi fugam capesAltende slruclurarn singularem et
seret.
Laliiiam cf. 6, 358. Rb. nec grammatica
cogente nec senlenlia statuit lacuiiam, et
Mv. p. 46 Ridiculum prorsus est: Fraclus est ensis, ni fugissel," qiiod in fraclo
Turni ense nulla rainiina est significaiio

quod

de adiulore et defeiisore
appropinquanle.
liaque

dirilur

adveniente
Ribbeckius,

et

lioc inlellecto,

Sed salva res

posuii.

iacunae

est,

iiolant

modo verba

Frans;itvr in m. a.

recle inierpunganiur:

\.f. subsidio, siibeat. F. o. Fjuro.

Iciuui, queui inferre non poiuil, ipse subeai,
ni fugae subsidio utalur."
Ilaque
fu<rae subsidium el ipse dicit , et iciuiii
subil T., quein inferre debuii,
at ictus
est non ipsius sed .\eneae; quare nianet,
d. iclu.

quod Mv.

viiuperavit.

ip.e

734. Nunc tandein videt se ensein gerere alienum.

Ueposuerat eiiim ensem
siium, quando ad aras processii paciionis
caussa, iit ipse Aeneas inermis esi cf.
Siibiio orio lumultu gladium arri311.
puerat Melisci.
735. Fama est, narratur. iradilur. Non
cf. 7, 48.
profert liaec laiiiquam dubia.
prima proelia cf. 7, 61.
737. trepidat cf. 10, 283.
739. arma dei f ulcania, arma dei

Vulcani. cf. 8, i)26.

740. mortalis mucro: ensis moriali
manu factus" Forc. Cf. 797. el Ov. M.
7, 525 viorlale malum esl, quod a morlali esl illatum, non a deo.
perfosso h, re741. respiendent
splendent Pyb, resplendet adscriplo n c,

resplendet R.

gmina M
fragmina

staniior,

coeplaeet longlus progressurae ei effectum

habiturae, nisi fuga praeveniat. Pericuiuin
ex fracto ense natum nova res est et
Addam, de fuga
per se significanda.
prorsus perverse ponl stibsidio venire.

neque
plures,

Duae

Pybc.

piurae, aliera in

ictus ab adversario venturi aul oinnino rei

nain

fraa,

sunt scriest, eaque praeensis, frangitur;

frangi in
partes
igilur

dicilur
in

terra, altera et

probat /Fg-.,

et

dissilit

tamen
sed

fragmen

niutato et perfossu

in e

duas,

una

et

capulus est

iacet

in

in raanu. Ideni

fragmina rec. Ld.

fragmena.

in ed. mai. dedii

40

Hb., qui

626

MARONIS

VIRGILII

P.

Ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus,

l]t nunc liuc, incle huc incertos implicat orbes:
UnJique enim densa Teucri inclusere corona,
Atque liinc vasta palus, liinc ardua moenia cingunt.
Nec minus Aeneas, quamquam tardante sagitta
Interdum genua impcdiunt cursumque recusant,
Insequitur trepidique

Inclusum

pedem pede

745

fervidus urguet:

quando tlumine nactus

Cervum aut puniceae saeptum formidine pennae
veluti

si

Venator cursu canis

Ille autcm, insidiis

et latratibus

750

instat;

et ripa territus alta,

Mille fugit refugitque vias; at vividus Umber
Haeret hians, iam iamque tenet, simihsque tenenti
Increpuit malis, morsuque ehisus inani est.
Tum vero exoritur clamor ripaeque Lacusque
Ilesponsant circa, et caehim tonat omne tumultu.
Ille simul fugiens Rutulos simul incrcpat omnes,

Nomine quemque vocans, notumque

755

ensem.

eftiagitat

760

Aeneas niortem contra praesensque miuatur

Exitium, si quisquam adeat, terretque trementes,

742. amcns,
fugani

cs.se

noii cogilans,
nihil
profuturani cf. 2, 314.

743. orbes

ita

iinpHcilo

facit

i.

e.

ipse nesciat, quo se verlat.

Teucri densa M rec. If^g. Cfl"i

ordinem esse dicil eliam in P.)
liensa Teucri rec. lib., neque dicit

7,

V.

/if/.

in quibus id insil IUss.

Sumendum

omnibus.
745. palus cf. 10,709. .^quae nunc non
apparet" S. in aliql. Martialis lempore
videtur e.xsliti.s.se; cerle liahet liaec: Laurentiuo turpes in litore ranas 10, 37, .5.
NuMc eliam esse dicitur.

746

790.

Tandeiii annis rcfecti

ccr-

746.

miniis cf. 1, 633.

iarrlata
correclum in tardante /Mc.
tardata rec. Hn. Ld. Rb.
Gt.
]\'ec

PRyb tardata

Turnitm

anle se agenlcm fMeIrnmll /'/. coni. tnrdata fatiscunt vel

tardatus anhelat Spiritus et orentta ,.an
Vgl. in suo exemplari reliqiiit qnamqiiam
Interdum. eaque Tucca el Varius
per tardantesaritia e.xplevere e.xo, 395 ?"
coni.

Id

esl

criticam

factitare.

tardata,

batur

in

Neque

safi^itta

Facilius niuta-

quam

tardante.

in

pro vulnere dicitur ex saKiiia orto. sed tardat sagitta eiiam e.xtracta
ei inlerdum genua impedit: tardaia antem
geniia.
iiiierdiim

quod

recte

inonuit

impediunt liominem

feras saepe memorantur.

751. venator
ve/ia<or

/Z^^^..

.sed

non

semper.

Lacon

533.

ipsis pennis

ad
Cf.

1,

territandas

121.

4,

canis venaticus," S. ut
et Lmber Ccanis) Sil. 3,

comma

295. Male post cjirsu

ponitur,

ut

canis diversi sint. Ita enim

Aeneas cum duobus compararelur; sed
comparatur cum cane, Turnus cum cervo.

venator

et

752. insldiis
sine caussa.
et

tamen rcstituunt.

fit

puniceis.

est es.se

in

749. Similis comparatio Ov. M.

785, et apnd alios.
750. formidine, quae
Tales pennae

744.

eum

enrsumque recusant; non valent

currere, ul nos versagen.

implicat
incertos, quum

481.

cursu.

747.

sibi

sc.

Sic

pennarum, quas timet

Turnus Troianos timet,

paludem.

753. fugit refugitqne, Cf. 4, 438.

Umber canis est
vias cf. 5, 235.
venaticus cf. 751.

754. Hi duo versus verbum ad verbum

Verba
translati de Apollonio." S.
Kvvsg . C280)
2, 278 (6$ ors .
&sicoai, TVT&bv 8s TlTCCtv6p,SV0l fiSTo'Ttia&sv ay.QTjg iv ysvvsaai (iuttjv dgcir]aav oSovTag. Vides quid dicat Servius verbum ad verbuni expressum.
sunt
sunl

758. increpat,

giens simul incr.

obiurgal.
cf.

10, 856.

simul fu-

ai
761. terret trementes cf. 6, 28.
itaque est qnicunque
adeat, niliil enim indefinilorum esl gene-

quisquam adeat;

ralius

quam quisquam

cf.

Gr. S- 386, 4.

AENEIDOS

LIB. XII.

627

Excisurum urbem minitans, et saucius instat.

Quinque orbes explent cursu, totidemque retexunt
Huc illuc. Neque enim levia aut ludicra petuntur
Praemia, sed Turni de vita
Forte sacer Fauno

foliis

et

sauguine certant.

765

oleaster amaris

Hic steterat, nautis olim venerabile liguum,

Servati ex undis ubi iigere dona solebant
Laurenti divo et votas suspendere vestes;
Sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum
Sustulerant, puro ut possent concurrere campo.
Hic hasta Aeneae stabat, liuc impetus illam
Detulerat fixam et lenta in radice tenebat.
Incubuit voluitque manu convellere ferrum
Dardanides, teloque sequi, quem prendere cursu
Non poterat. Tum vero amens formidine Turnus,
Faune, precor, miserere, inquit; tuque optima ferrum
Terra tene, colui vestros si semper honores,
Quos contra Aeneadae bello fecere profanos.
Dixit, opemque dei non cassa in vota vocavit.
Namque diu luctans lentoque in stirpe moratus
Viribus haud ullis valuit discludere niorsus
Roboris Aeneas. Dum nititur acer et instat,
Rursus in aurigae faciem mutata Metisci
Procurrit fratrique ensem dea Daunia recfdit.
762. et instat, quainquam saucius est.
763. rciexunt cf. Claud.VI. Cons. Hon.
131 revolutus culmine fati turpe retexit
iter.
explent cursii, ita Lucr. 2, 323
loca cursu camporum complent.
764. Ad rem cf. Hom. 11. 22, 159
61.
765. Turnus non Aeneas in mortis est

periculo.

767. lignum:

ita

Hor.

C.

8,

13,

II

arborem, quae euni paene suppresserat,

nuncupat trislc lignum. ,,l enerabile lignuvi: antiquam arborem voluit e.xprimere." S.
768. figere dona.
Solebant servafi e
naufragio dona aliqua suspendere, saepe
tabulam volivam cf. Hor. C. I, 5, 13 V7e
tnbiila sacer votiva paries indicatuvida
suspcndisse potenti vestimentn maris
deo. Cf. Cic. ND. 3, 37 S9. Quod Fauno
suspendunt, caussa videtur esse, quod
pinus, navis materies,
Ov. Her. 5, 137. M.

sacra est. Cf.

699, quibus in
locis ea fronde coronatus esse diciliir.
Sed Faunus cum Pane a Romanis confunditur, et is dicilur ayaiog Theocr. 5,
14 et aliTilayy.roq Soph. Ai. 694,
ubi
schol.
7} OTi i^OTjd^rjae rolg 'A&rjvciiotg
...
ori oi dhetg
iv rfj vaviiaxia
77
ei

1,

rbv Tlava <aq vd(j,i(iov &b6v.

770. nullo discrimine babito, sacer an
profanus esset. Sed quum ceteras arbores

TifiaGt.

deciderent, huic

scienles

quaUs

770

775

780

785

quoque Fauno sacrae, nenon parcebant.

esset,

stirps niasc. v. 80H.

771. purus,

non

Sic Hor. Ep. 2, 8, 71

impeditus,

aperlus.

purae plateae. Ov.

709 purus ab arboribus spectaundique catiipus. F. 3, 5b2/. ager.

Liv. 24, 14 campus purus ac patens.
773. Impctus illam detulerat el fi.\am
>I.

3,

bili'^

Violento impetu haradicem impacia erat, quo

in Turnum coniecta aberraverat cf. 711.
(ij
abesla Mybc om. Rb. Fb. Coninglon.
P/. coni. fixa hic lenta in r. sedebat.
779. Aeneadaelionoresarborisfecereprofanos, quum eam excinderent 2, 681 elMacr.
3, 3quiTrebatius /;ro/oriMmid proprie dici
ail, quod e.x reUgioso vel sacro in hominum usum proprielatemque conversumest."
.,Profanum proprie dicilur, quod ex religiosa re in liominum usum convertitur."
S.
Hic aulem versus necessarius est;
complet enim precandi caussam: Faunus
et Terra, mihi favele, qui vos colui; nolite opitulari ei,
qui vos violavil. Pl. v.
delet Tuto carere possumus.'"
Quod ut
verum sit, num delenda sunt, quae possunt abesse?
782. morsus roboris
non potest discludere partes roboris, quae mordent quasi
et continent bastam.
tenebat lenta radix.
sta

in arboris

VIRGILII

P.

G28

MAROxMS

Quod Venus audaci Nymphae indignata

licere,

Accessit telumque alta ab radice revellit.

Olli sublimes, armis animisque refecti,
Hic gladio tidens, hic acer et arduus hasta,

790

Adsistunt contra certamine Martis anheli.

lunonem interea Rex omnipotentis Olympi
Adloquitur fulva pugnas de nube tuentem:
Quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat?
Indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris
Deberi caelo fatisque ad sidera tolli.
Quid struis? aut qua spe geUdis in nubibus haeres?
Wortalin decuit violari vohiere divum?
quid enim sine te luturna valeret?
Aut ensem
Ereptum reddi Turno, et vim crescere victis?
Desine iam tandem precibusque infiectere nostris;
Nec te tantus edat tacitam dolor, et mihi curae

788. armis animisqve rcfecti. Naiu

uterque idoneo telo deslituliis animum
deiecit; Turno deerat gladius, quo contra

Aeneam stare posset, Aeneae hasta, qua

Turnum fugientem posset consequi.

789. hic
hic
790. certamina

cf.

9,

.572.

MPyc t^.

certamine

Fb. Up. Ld.

mine
mine

iegunl"' S.

anheli.

b.

If''g.

,,alii

lib.

certa-

cnrsus certaCertamina per contra

Pl. coni.

ortum videiur. AnheU sunt .Martis cerlamine iam diu enim acriter pugnaverant.
Sic anheli habet nominativum Conington,
aUi contra genitivum; quod anheli consed sunt
venire non pulant cum refecti:
corpore anheU, animo refecli.
;

791

842.

animura

Aeneae infestum

batur ap. antiquos,

indigetes

lunonis

placat.

quum

Qui sint
6, 130.
pluribus demonslrare
cf.

Cf. G.

4,

325 Quid

me caclum

sperare iubebas^
796. mortali IVIss. a morlali illato." S.
Divus est Aeneas, qui in deos
Cf. 740.
recipiendus est, quem ab homine vulnerari
non decuit. Pl. coni. Hunc talem decuit.
Saiis poetice!

799.

Gt. pro ereptum coni. expertum;

Restitui patrium.
victis de

Pl. coni.

cf.

363,

Gr.

4.

Viclo

nihil

vim, quum vincere neEreptus ensis est fato, quo

queat.
conslitulum est, ne Turnus ense Vulcanio,
crescere

prodest

quo ulebatur,
armis tectum.
e.t

faio

fieri

feriret

Aeneara,

Id luppiler,
scirel,

recte

Vulcaniis

quum

oiunia

poterat

dicere,

ante narratum est Turnum furore

actum ensem suum reliquisse. Sed ipse
ille furor erat ex falo, cerle ut fata viam
inveuirent.
Sic homines saepe nesciunt,
quid struxerint dii, el tamen ipsi conferunt,
Cf. 1, 535.
ut fiat quod dii volunt.
6,

etsi

348.
800. inflectere, Medium cf. 2, 707.
801, 7iec edat te dolor: similia 4, 66.

et

neque quod et simpliciler annectit

locum posse obtinere parliculae
neve palel, ubi iam quae in neve

negal,

neu,

conatus esaet S. haec addidil: ,,vel certe

indigetes sunt dii ex hominibus facti
alii ab invocaiione
quasi in diis agentes
indigetes dictos volunt, quod indigeto est
precor et invoco." cf. Voss G. I, p. 206
qui comparai vocem indigenae.
79.5.

plurali

800

(Vec, et

luppiter

791. Omnipotenlis Olympi cf. 10, 1.

793. quae Jinis cf. 2, 554.
794. Indigetem Aeneam cf 1. 259.
De ratione. qua quis caelum mereri putadii

795

accedit optandi notio ex verbis aliiselucet.

De eo usu, qui vel apud Ciceronem est,

uberrime exposuit Hand. Turs. 4, p. 118.
Apud Virgilium nec est pro neve cum
coniunctivo iunclum post imperativum in
sententia affirmativa, ut h. I. E. 8, 102
transque caput iace nec respexeris. G.
3, 96 Ilanc abde domo nec turpi ignosce senectae; eliam post coniunclivum,
ut 4, 618. 11, 3.W. E. 8, 89 Talis amor
tencat, nec sit mihi cura mederi. (Ovidii
exempla dat Bach ad Met. 2 p. 549.)
Vec coniunclivum aut imperalivum adiun-

git alius generis enuntiato,

9,

6.

Huc

10, 46.

ut 3, 394. E.

referendi

sunt

loci

36 nam te nec sperant

Tartara regem, nec tibi regnandi veniat tam dira cupido. Xeque ea in re
haerendum est, praeseriim quum eiiam
non pro ne dicalur. Cf. 78. Alia est
videres nostra
ratio 11, 44 ne regna
10, 32 et G.

1,

AENEIDOS
Saepe tuo dulci

LIB. XII.

629

ex

ore recursent.
Terris agitare vel undis
Troianos potuisti, infandum accendere bellum,
Deformare domum et luctu miscere hymenaeos:
Ulterius tentare veto.
Sic luppiter orsus;
Sic dea submisso contra Saturnia voltu:
Ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluutas,
luppiter, et Turnum et terras invita reliqui.
Nec tu me aeria solam nunc sede videres
Digna indigna pati: sed flammis cincta sub ipsa
Starem acie, traheremque inimica in proelia Teucros.
luturnam misero, fateor, succurrere fratri
Suasi, et pro vita maiora audere probavi;
Non ut tela tamen, non ut contenderet arcum;
Adiuro Stygii caput implacabile fontis,
Una superstitio superis quae reddita divis.
Et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo.
lllud te, nulla fati quod lege tenetur,
Pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum:
Quum iam connubiis pacem felicibus, esto,
Component, quum iam leges et foedera iungent,
Ne vetus indigenas nomen mutare Latinos,
Neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari,
Aut vocem mutare viros, aut vertere vestem.
tristes

Ventum ad supremum

est.

vcque ad sedes victor vehcrcre paleinas; neque enim per nc^ue novum aliquid

sed eiusdem rei pars altera.

Negalio valet etiam in altero enuiitiato
per e( vel que adiuncto cf. v. 824. 2,
534. 10, (JIO. Adde Haiid Turs. 2 p. 536.
adiicilur,

8!..

Aec

est in bc, in

IMP2y

ne

est

esl

lanlun edit et infert 801

802 post 832, eiicit ex hoc loco.

lib. dat

y>i

te

Gr. . 503.

cf.

810

815

820

825

ftammis cincta:

magno splendore diviiiilatem suam

produnt, maxime si
iram suam volunt

Dii

ostendere

cf.

2, 616.

812. traherem
proelio pugnare.

in

ni: edat iii Plhc ap. Dioiii. et

Serv. cdit sed suprascripio a Py.
Hinc

Pl

deto

805

813. Suasi

suadeo
2,

c.

inf.

etc.

etc:

ad

cogerem

rem

el acc. ut G.

cf.

4,

iniquo

138
264.

sq.
Cf.

33.

804. potuisti: sed iam iion poleris.

iufundvm bellum^ quod est foedere ruplo

816. implacabile peierantibus.

quo
SI7. Superstitio eodem modo,
religio ap. Cic. pr. RA. 24 magnam
religionem possidet paternus maternusreddita cf. 3, 717.
(jue sanguis,

gestum

De

et

802. curae recursant; idem

662.

1,

8().'i.

et

inler cognatos.

ileformare

Cf.

domtim

2,

3.

,,deforniem

reddere per lucluni" S. et Aniatae igiiobile

lelum.
Sic deformis i. e. delioneslaiis
dolor ap. l<uc. 8, 81.
defmmis aegrimonia Hor. Ep. 13, 18. cf. v. 603.
miscerc hymenaeos, qui fato fieiil, Aeneae
et Laviniae; luctu i. e. morle aliorum et

Amatae.
806. orsi/s post oralionem ut
808. Se maxime obedientem
rito,

ut

quae

sibi

petit

9,

6.56.

fingit

ina-

assequatur.

809. 7'nrni/n? relii/ui cf. 9, 802 sq.

81 1. di^na indigna pati ,,omnia, et
proverbialiter dictum est" S.
De asyn-

re

cf.

6,

324.

819. Falum voluit, Aeneam in Italiam

venire ibique regnum condere; quo iiicolae nomine insigniendi essent siluit. qiiare
in eo est libera deoruni potestas, et concedit luppiier, ut aliquid fiat contra usnm

genlium, scilicet ut viclores eorum, quos

nomen assumerent. Sic Norvicerant,
manni facli sunt Angli.
820. tuorum, nam a Saturno, lovis
patre, Latinorum reges ducunt originem.
82.1. Petit ne deponant Latini nomen,
Ita quod factum esse
linguam, vestitum.
narraiur,

Bene

id

deorum consultationi Vgl. tribuit.

quidem; nam iure quaeritur, si

630

VIRGILIF

P.

MAROmS

Latiiim, sint Albani per saecula reges,

Komana potens Itala virtute propago;
Occidit, occitleritque sinas cum nomine Troia.
Olli subridens hominum rerumque repertor:
Es germana lovis Saturnique altera proles,
Irarum tantos volvis sub pectore fiuctus.
Sit

Sit

Verum age
Do, quod

830

inceptum frustra submitte furorera.

et
vis,

me

et

victusque volensque remitto.

Sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt;

Utque est, nomen erit; commixti corpore tantum

835

Subsident Teucri. Morem ritusque sacrorum

Adiiciam, faciamque omnes uno ore Latinos.
Hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,
Supra homines, supra ire deos pietate videbis;
Nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.
Adnuit his luno, et mentem laetata retorsit.
Interea excedit caelo nubemque relinquit.
His actis aliud Genitor secum ipse volutat,
luturnamque parat fratris dimittere ab armis.

fanti

moinenti

fiierit.

vult esse Vgl., qiiuin

TroiaiKi
taiiti

colonia,

iit

carininis faciat

argumentuin, qui factiim

rei

certiora

sit, ut nnlla eins

ilocnmenta, qualia

exstent

.t.
adiicient detrahitque de
777.
r.
lovis ac lunonis maiestate.
Hi observantio839. supra deos ire.

titm

res eruiit

curam

quod sacra et deos, quibus terraruni

imperium stetit, in Italiam asportaverant.
Et Iioc iam ab initio carminis indicavit
1, 4 dum conderet urbem,
inferrelque
deoH Lalio.

et

piter

mundum

772.
Itaque lupliomines ipse creavit.

cf.

et

7,

830. Probas te lovis germanam Satnrnique prolem, quod tantos irarum volvis
fluctus.

Omissa

nam^

particula

saepius omitlitur ante tantus

cf.

quae

5, 404.

Altamen, quum tu velis,

concedam.
831. irarum fluctus volvere cf. 4, 532.

Pergit luppiter:

835.

Corpus

sic 11, 313.

836. sj*6siV/cn<

Latinorum

Tcurri lalebunt in
multitudine ut 5, 498
subscdit Acestes.'''- S.

scilicet

galeaque ima

ritusquc sarioium adiiciam: Si luppiter

adiicit, noii est id lunoni dedecori, sed si
id
fieri
dicitur
a Troianis.
Atlamen a
Troianis dii illali sunt cf. 192 et I, 4;
igitur, ut ex Iioc loco inlelligimus, ex lovis
sententia sive ex fato.
Ausonios et
Teucros uno nomine Latiiios factos esse

dicit

Sallustius

cf.

1,

fi.

liabent.

quam

dii

Romanorum

ab eo tempore Roinae est culta Liv. 5,

22.
Tenipliim habuit in Avenlino
Liv. 22, 1.
841. mentem retorsit. Retorqnere est
torquendo, flectendo revertere; sic ubique
21,

485 equos retorsit luturna, i. e. retro

averso^, quod ipsum adiecit poeta.
Itaque menteni retorquet, qui removet et

et

828. Pl. pro sinas coni. suo.

829. reperlor

deorum,

supra sic II, 510.

840. luno Regiiia ex urbe Veiis evocata CIe quo more cf. 2, 351^ a Camillo,

ante oiunia sunt nomen, serino, vestilus.

luppiter autera quae luno pelit conceilit
quasi res nuUius moiiienti.
Sumnium
erat,

840

Pl.

coni.

commixli corpore Teucri mbsident: tan-

egit

contrariam seiitentiam vertit. Sic luno

haec ex love audisset, iani destitit
Turnum iuvare propitiaque reddita est
Aeneae; eo enim ducta fuerat errore,
iii

qiiuni

quod Troiaiios debituni

sibi

honorem re-

cusaturos opinabatur cf. Sen. Benef. 3, 3

Ingrati ad praelerita rari animum retorlaetata,
quent, Schr. coni. vultum.
quod audit de siia potestate nihil detraclum

iri

et Latiniiin iioraen

permansurum.

842. Vii6e777 relinquit explicat id, quod

dixit vaelo exccdit, ut saepe adiunclo per
que verbo prius explicatur. Cf. 1, 2.
Itaque eodem tempore excedit et relinquit est dicendum.
luno autem a nube

recedit

domum.

843886.

Iiippiter

turnae,

iit

Diram immittit lu-

a fratre rccedat.

843. kis actis: qiium luppiter ita

animum commutasset.

iionis

Iii-

AENEIDOS

LIB. XII.

631

Dicuiitur gemiuae pestes cognomine Dirae,

Quas et Tartaream Nox iutempesta ]\legaeiam
Uno eodemque tulit partu paribusque revinxit
Serpentum spiris ventosasque addidit alas.
Hae lovis ad solium saevique in limine regis

845

Adparent, acuuntque metum mortalibus aegris,

Si quando letum horrificum morbosque deum rex
Molitur, meritas aut bello territat urbes.
Harum unam celerem demisit ab aetbere summo
luppiter, inque omen luturnae occurrere iussit.
Illa volat celerique ad terram turbine tertur.
Non secus, ac nervo per nubeni impulsa sagitta,
Armatam saevi Partbus quam felle veneni,
Parthus sive Cydon, telum immedicabile torsit,

850

845. pestes

M.

explicat

Serv. ad
iios

3,

inala,

ubique

cf.

5,

Paulu!

69.

p.

natus
Uiiibri

et

(inae

dira appenaveruiil." Slc Hirvs

sigiiificat

(luod

voluntalein, sic dira

liclier

683.

Dirus dei ira

235 ,,Sabiiii et

Gedanke, qua

est

mens

deoruni

coiitra
2,

519 schreck-

teiitaiitur

dii,

ut lio-

viribus senecluli
negatis, sic dira cupido 6, 373. 9, 185,
quae cupit, quod dii veluerunl, sic funus
niinein

seiieni

dirum 11,56,

iuveiit

quia

est

contra

iialurani

volucres dirae 8,
235, quae vescuntur cadaveribus; inde
dirac sunt Harpyiae 3, 235, quae ab
avium iiatura longe recedunl, sunlque revera faciae ad explendam iram deoruin.
Inde dirae suiit infajista auspicia, et esl
Cf. Cic. Div. 1,
diraruiii obnuntiatio.
diras obnuntiaie. Inde Dirae
16, 2}>
sigiianl Fluch, ut dicatur diras imprerari
Tac. A. 6, 84, et factae sint deae, quas
usurpalive" Furias dici docet Serv. ad
Locus, qiu) sint, varius tradilur
4, 609.
(cf. 6, 280), et 4, 473 Dirae adsunt ad
templi limen. Ita h. 1. apparent praeslo
siini ad obsequium" S. Cui eiiani niagistratuum uiinislri dicebanlur apparitores)
lovi, ut eius acerba iussa exsequanlur,
duae; tertia, IMegaera, in Tartaro. In eo
6,571 etiam Tisiphone. Utriim Vgl. ipse
finxeril, an ab alio assumpseril, nescimus.
Apollonius Rhodius Harpyias dicil lovis
canes 2, 289, et sunt fanuilae lovis f/uas
inafrnas sibi lcfi^it in irus Val. Fl. 4,
520. Facile autem aliquis ad eam accedere poterat opinionem, qua lovi, cui
hoininum peccata punienda sunl, adesse
iilas famulas puiaret. Couslat ab anliquis
varia Furiarum iiomina misceri; lanien
filio

niorlera imprecari,

'EQivvtg

cf.

Aescb.

NvKTog

fOjUfv

855

Euiii.

cc^avij

416

tv oiKOce yfjg vncii KB^l^^fisQ^K

ad

suiit

IJira iiidicatur Sept.

Zti'

rij,

y.ai

'
;

Oresteui.

puiiieiiduiu

69,

y.al

yaQ
Aqki 6'

ijfiiis

reyivix,

ibi adApertius

ubi Eieocles:

Jiokiaeovxot

(6

&0i,

'Jqcc d', 'EQivvg navQog ?/ fifyao9irVi]g,

Sic Ara ab Eriiiye secernilur ap. Sopli.
El.

11

x^ovi' ' EQfirj nal noTvi

co

'

Aqu,

otfivai t8 &imv Ttaldfg 'EQivvfg, al

Tovg udiv.ag ^vrjCv.ovTag OQaTf, H <A\z\\\\r

8iiv6novg Q.K.AIH, ul Eriiiys ;j;A>t()7rovs

491 el nolvGTOVog Eur. Or. 991.

El.

846. Megaera inter Furias saepissime

meinorala.
848. Spirae serpentiiin cf. <{, 817.
849. saevi: Epithelon est, accommoda-

neque
semper saevus." S.
est liominum sceleribus.
850. mortales ac^ri cf.
mctum acuere cf. 590.
luin ei, quuin saevit,

eiiim

piter

852. meritas.

Iiippiter

esl

lup-

Exacerbalus
2,

iion

268.

punit

nisi

steleralos.

^54. in

omcn

i.

e.

ut onien essel.

Cf.

6, 42.

856. impulsa suo^itta: ila v. 320. Ov.

M. \l,'i'ii nervoque sa^ittamimpulil.
per nubcm: Sic Parlhi Crassi exercilum

sunl pulveie a primo e(iuitum

commolo, per quem sagitlas niitte-

afrgressi
ordiiie

banl, qui post erant.

857. De Parlhis et Cydonibus, qui sunt

ex Crelae urbe Cydonia, sagittas veneno

armare ve140.
fel vcneni: Sic Ovid.
fcl vipereum Ti. b, 7, 16. Pont. 1, 2, 18.
858. Sive lioc uno loco ap. Vgl. iungit
Sic usus est
vocabula, noii eminliala.
inficienlibus

cf.

eiio

773.

cf.

9,

10,

singula

particula saepius Cicero, semel ut videtur

eorum singula indicant officia Furiaruni.

Et Dirae sunt Graecorum 'jQal, ut Furiae

Liv. 1, 3 /iscanius urbem malri scu

jioycrcae relinquit, semelCurlius 4, 4, 80.

quum

siut

iiomiiia

appellaiiva,

632

VIRGILII

P.

MARONIS

Stridens, et celeres incognita transilit umbras:

Talis se sata Nocte tulit terrasque petivit.
Postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni:
Alitis in

860

parvae subitam collecta liguram,

Quae quondam in bustis aut culminibus desertis

Xocte sedens serum canit importuna per umbras,

Hanc versa in faciem, Turni se pestis ob ora

Fertque refertque sonans; clipeumque everberat alis.
Illi membra novus solvit formidine torpor,
Arrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit.
At, procul ut Dirae stridorem adgnovit et alas,
Infelix crines scindit luturna solutos,
Unguibus ora soror foedans et pectora pugnis:
Quid nunc te tua, Turne, potest germana iuvare?
Aut quid iam durae superat mihi? qua tibi lucem
Arte morer? talin possum me opponere monstro?
lam iam linquo acies. Ne me terrete timentem,
Obscenae volucres: alarum verbera nosco
Letalemque sonum, nec fallunt iussa superba
Magnanimi lovis. Haec pro virginitate reponit?
Quo vitam dedit aeternam? cur mortis adempta est

Ceteri et

usu

scriptores et poelae videntar eo

Ex

abstinuisse.

affeninlur Ani. 3,

loci

.b07 satis dubii.

Ib.

Ovidii carminibus
SSa. Tr. 1, 9, 43.

est,

quod vulnus

Telum immedicabile
immedicabile.

facit

Inco^nita i. e. inopinanli advolans, improvisa et repentina allabitiir,

et
transilit umbras, quas infra se ipsa facit, dum per aerem volat;
et celeres eae
8.59.

nmbrae

quum

sunt,

celeriter

volet,

um-

braeque saKittam sequantur.

8fi2. In parvam
alitem coUecla sc.
noctuam, quaemortis omenpulaiur. Quodalii
hoc loco intelligunt bubonem, noii possum
reprehendere, quum et is parvus sit, si
cum grandi et excelso corpore Dirae comparatur cf. 4, 462.
863. quondam cf. 2, 367.
cnllecta,

constricta Tib.

1,

S./li /insariue

os colligil artn pedes.

humilem
864. importuna:

in tenues

que moribus

et

te

faclis

Prop.

coll'o^is

comprex3, 7, 29
umhras.

Iniporlunus, quicunsuis

molestus est;

Apud Tib.
itaque hoc loco infesta.
tectis strix violenta canit.

1,

5,

58 e

866. se fertque refertque, cf. 4, 43S.

everberat leKitur ap. Ov. Met. 14,577
cineres plattsis everbernt /is et ap. Quint.
fortius quam verberat cf. 8, 227.
Curt.
867. Novus torpor est, quein anlea

nunquam

senserat.

868. Idem paene versus 3, 48.

869. stridorem et alas: i. e. alarum

865

870

875

Servius autem vocis stridorein

alarum plausum intelligit.
872. Inf/uil omissum cf. 4, 416.
873. durae, imntili, quae posset fratrem cernere lot laboribus subditum" S.

stridorem.
et

4, 681.
875. timentem
iinper. 6, 544.
cf.

sc.

vos Furias.

876. Obscenura omne

est,

i\'e

c.

quod taetrum

est et foedilaie niovet horrorem.

Inde obscenus est criior 4. 455. obscenae sunt

Harpyiae 3.241. et Hecates canes 6,257;
obscena est frons Allectus 7, 417.
Hoc
loco et alibi e.xplicant eiiam ohscenum id,
quod mali est ominis; quam significationem accipere quum nusqiiam necesse sit,
generalior aiilem, quam proposuimus, ubique sufficiat, salius est in ea perstare,

quum vocem quomodo

deducaiit
Gr.

S-

scribani

el

unde

adhuc ambisant doclissimi.

225.

quum non

T olucres

videat,

sentiat adesse;

sed

pluralem

cf.

dicit,

modo audiat

et

quare facile potest plures

esse suspicari.
878. reponit, rependit. Haec sunt praemia pro erepta mihi ab eo virginitate?
De re cf. 11, 141.

879. quo, quorsum, quem in usum. cf.

150.
Quid mihi prodest aeternitas,
nisi ut aeternis premar doloribus? Quantopere praestaret mortalem esse, finem
habere dolorum, et cum fratre descendere
ad inferos. Simile Ov. M. 1,661 iSecfinire
8,

AENEIDOS
possem tantos

Coiidicio?

Nunc

finire

LIB. XII.

633

880

dolores

misero fratri comes ire per iimbras.

Immortalis ego? aut quidquam mihi dulce meorum
Te sine, frater, erit?
quae satis ima dehiscat
Terra mihi, Manesque deam demittat ad imos?
Tantum eflfata caput glauco contexit amictu
885
Multa gemens et se fluvio dea condidit alto.
Aeneas instat contra, telumque coruscat
Ingens arboreum, et saevo sic pectore fatur:
Quae nunc deinde mora est? aut quid iam, Turne, retractas?

Non

certe,

et

cursu, saevis certandum est comminus armis.

890

Verte omnes tete in facies et contrahe quidquid

Sive animis sive arte vales; opta ardua pennis
Astra sequi, clausumque cava te condere terra.
Ille caput quassans, Non me tua fervida terrent

895

mi terrent et luppiter hostis.

saxum circumspicit ingens,
Saxum antiquum, ingens, campo quod forte iacebat,
Dicta, ferox;

Nec plura

di

eifatus,

Limes agro positus, litem ut discemeret

Hcet tantos mihi tnorie dolorex; scd

praeclusaqtie ianxia
nocet evse dcnm
acterniim nostros luctiis extendii
leti
,

in acvtim.

888. Ego

qnam
aut

talis siim,

erepto fratre!
atit iiicipiens

clamatioiiis.

misera, qiiod iinmorquidqiiam milii dtilce

Per eniintialiim particula
erit

canssa reddilur prioris exmeorum neutrum est, i.

mearum.

reruin

893. dehiscat

4,

cf.

Homo

24.

me gAidis
Ter.

o qtiac:

conva]-

Pliorm.

1,

<J,

Csed perfosso e et siiprascriplo a~) rec. lib.

Deinde alta intulit fh. ,.qui alta ex
praestantioribus dedif Hn. retinuit If^g^..

memorat ima

etsi

legi in

MR. quod

flrmat

Itaque caussa
iam non est retinere alla, qiium praestantiores Heinsii qui sint non certum sit.

Hb..

qui

ait

esse

in

P.

884. demittat 3IRyc2 demittit perfosso

et
siiprascripto a P. rec. Tih,
Bis
i
idem exprimitur v. 879-- 881 el 882 884,
sed ila, ut ternionem utrHmque poeta ipse
proposuisse credendus sit."
\on idem
esse doctum est ad 879 et 882.
885. ^lauco amictv, nam Nympha est

cf.

8, 33.

887
887.

soror abest,

hostis

888. Inpens Aeneas coruscat telum arborevm cf. 294 hasla trabalis. Et haec
ad exprimendam heroum magiiitudinem

052.

Contra

Turnus
i.

e.

coniposita

iungunt

occiditur.

luturna deseruit Tur-

sunt.

cf.

cum telvm.

700.
Alii ingens
sed ingens esse le-

lum iam declaralur voce arborevm.

retractas,
889. deinde cf. 5, 14.

recusas

691

cf.

3.

Proteus;

confidens: qtii illvm di omnes

quis est idem ac vtinam
dehiscai MRybc dehisret P.

perduint,
quis,

599.

1,

cf.

Sic G. 2, 488 O qiii

libus Haemi sistat.

73

Aeneas;

instat

urget.

MPRyb.

S80. condicio sic

e.

num;

arvis.

11.
J

ertc

omnes
neque

tenebo.

te

/n facies ontnes ut

artes

effugies.

adhibe,

Opta

te

tamen

significat:

Equidem nihil impedio, optioneni tibi do.

893. clausvmque WRybc -ve P. rec. lib.
Copulativam paene ubique pro disiunctiva
posse. quando sufficiat inrticari referri inler se enuntiata, et ex ipsis facile
appareat quomodo referantur, vix opus est

poiii

Quae h. 1. dicundemonstrari. cf. 2, 37.

tur de fuga difficili, talia, ut probabile est,
Eur. Herc.
dicunlur tamquam proverbio.
Fur. 1157 IJol yf.av.a>v ^grjiiiav ivgoi,
TCTfQarbg t) y.Kr ^jj-S^orog fiokcov; Val. 4,
217 fvf^a ^iib ierra-'. fv^a nvlla per
oralione
In Aeneae
alibi.
avras
889 893 quum 890 sunimam conlineat

senleiiliam. aut praecedere debebant se893 aul alia clausula, velut

qnentia 891
nunquam hodie effugies" excipienda erant

Poeta aliter iudicavil.

894. caput qtiassans indignanlis esl,
ita 7. 292.
897. sajcvm antiqvum , inf;cns cf. 6,
283.
Pl, delet Sa.rum a. i. el litem
lib.

arvis.

1.

G34

VIRGILII

MAUOMS

bis sex ccrvice subireiit,

liomiiium producit corpora tellus.
lllc manu raptum trepida torquebat in hostem,
Altior insurgens et cursu concitus heros.
Sed neque curreutem se nec cognoscit euntem

Yix

lccti

illud

Qualia

900

luiiic

manu saxumque immane moventem;

Tolleutemve

Genua labant,

905

gelidus coucrevit frigore sanguis.

vacuuni per inane volutus,
Nec spatium evasit totum neque pertulit ictum.
Ac velut in somnis, oculos ubi hxnguida pressit
Nocte quies, nequidquam avidos extendere cursus
Velle videmur, et iu mediis couatibus aegri

Tum

lapis

ipse viri,

910

non lingua valet, non corpore notae

Sufticiunt vires, nec vox aut verba sequuntur:
Sic Turno, quacunque viam virtute petivit,
Successum dea dira negat. Tum pectore sensus
Succidimus;

915

Vertuntur varii. Rutulos adspectat et urbem,

Cunctaturque metu telumque instare tremescit;
Nec, quo se eripiat, nec, qua vi tendat in hostem,

899.
700.
901.

Ue
ille

liHC

nu trepida;

exaggeralione

viriuni

keros
itaque

cf.

5,

609.

ma-

iam eum vires de-

908. Erigere corpus et procurrere adiuvat teU iactum.

903. Neque lamen ea iu re se. i. e.
suas pristinas vires cognoscit sed deficere
eas adverso aUquo numine cf. 867 et913.
Et tamen
P/. pro eiiniem coni. eunilew.
consullo Virgilium eandem quaesisse terjuinalionem curreii^eni, eunteni, toltentem,
vioientem et indicare voluisse frustratum
saiis apparet.

904. tollentcm

saiumqtie

mo-

Particulam que ei videmus adiungi verbo, in quo omnis est vis, ut

aut ei,
5, 47 (iivinus
2, 597 coniux.
quod utrimque Irahendum est et ad priora
et ad posleriora referendum, ut h. I. et saepissime apud lloraiium, nec minus apud
aUos, sed apudeum saepius observalum est.
Sic cornna quod vincat, vincatque tuban
y.on Pyluflem
2, 3. 139
Sal. 1, 6, 43.
ferro vlolare ausvsve <ororem. Sic verbo
plerumque adhaerere particulam facile apneque tamen alii voci annecli
parel,

venlem.

viri^

a viro

Gt. pro

iactus.

vacutim
p-er inane ,,scilicet hoc id erit vacuum,
quod inane vocamus" Lucr. 1, 440; qui
inane, locuin inanem, corpori opposilum
viri

liciuiit.

conalum

906. lupis

cf.

coni.

ruit.

acuum.

saepissime dixit subslantivum cf. vv. sqq.

Sic paulo supra v. 354 legimus /ongum inane. Neque poeta soli eo substantivo utuntur, sed etiam Cicero in phiEpicurus corpora individua
iosophicis:
inani . . fcrri.
cen.set in infinito
Fin. I, 6, 17. nullum inanc esse potest
XD. 1, 2:i, 65. Cf. 7, 562.

907. ncque pertulit iclum cf. 10, 786.

Ictum perfcrt hasta ap. Slal. Theb. II,
502.

SU. 5, 326.

910. \'ersus est enervi sono

numeris,

ut

ipsam

fractis

et

conaliis significet

va-

Cf. Sat. 1, 4,
propterea negandum est.
115 vitatu quidque petitu sit melius.
toUentemve PHb tollenCf. Gr. ^. 480.

tcmque Mylc;

saxumque

905. gclidns
4,

22.

muniiit

yc; maniis

MRy^ mann Pbc

saxumve

prolepsis

rec.

niialein.

meri,

iis

qui viiiosi sunl aiias nsuo loco recle ulunlur poelae."

Ita,

912. Jicc vox aut rcrba sequuniur,

Sic saepius dicunlur
inlenlionem.
verba sequi. Confer nolissimum illud rcn

oris

tene,

verba

sequentur.

Ov.

31.

1,

647

modo verba
sequantvr, oret opem nomenque suum
casusque loquatur. 11, 326 Lingua
ISec relinet lacrimas, et si

vox tentataque vcrba sequunVcrba seqnunlur loquendi conaluni.

taret, nec
tuT.

si quis qiiae

vuit valel eloqui.

Rb.
916. telum HIRyc letxim P. rec. Rb.

adieclivi

cf.

917. videt varia structura

cf.

3,

l80.

AENEIDOS

LIB. XII.

635

Nec currus usquam

videt aurigamve sororem.

Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat,
Sortitus fortunam oculis, et corpore toto
Eminus intorquet. Murali concita nunquam
Tormento six saxa fremunt, nec fulmine tanti
Dissultant crepitus. Volat atri turbinis instar
Exitium dirum liasta ferens, orasque recludit
Loricae et clipei extremos septemplicis orbes;
Per medium stridens transit femur. Incidit ictus
Ingens ad terram duplicato poplite Turnus.
Consurgunt gemitu Rutuli, totusque remugit
Mons circum, et vocem late nemora alta remittunt.
Ille humilis supplexque oculos dextramque precantem
Protendens, Equidem merui, nec deprecor, inquit;
Utere sorte tua. Miseri te si qua parentis
Tangere cura potest: oro
fuit et tibi talis
Anchises genitor
Dauni miserere senectae,
Et me, seu corpus spoliatum himine mavis,
Redde meis. Vicisti; et victum tendere palmas
Ausonii videre; tua est Lavinia coniunx;
Ulterius ne tende odiis.
Stetit acer in armis
Aeneas, volvens oculos, dextramque repressit;

Et iam iamque magis cunctantem

Coeperat: infelix humero

quum

918. aurigamqiie Ryb-ue MPc rec. Ilh.

auriga prope currum est, quare
alterumutrum videt, alterum adesse

recle, iiam

sentil.
98<l. sortitus fortiinam oculis,

cf.

quaerens
corpore toto

feriendi opportunilatem.

410.
921. nnirali tormento,
9,

qiialis est bal-

lista.

922. fremunt cf. 11, 453.

925. Hasta per omnes clipei orbes et
loricam in femur incidit.
Paulo gravius
est

vulnus

sagittae,

quale

hastae,

quam

sed non letale.

erat

in

Aenea
et

Aeneas
cf.

cf. 8, 448.
927. duplicato poplite, genii inflexo
11, 645.
928. Consurgunt cf. 9, 749 gemilu

J{utuli, ut

remiigil
9.30.

mons
cf.

ociilos

silvae sonum reddant.

2, 488.
(lextramqiic
precantcm
et

protendit cf. 2, 405.

siipplcx ocvlos
PR rec. Hb. Idem sed lacuna inter duas
voces illata y supplexque oculos Mc.
931. Merui meis faclis a te occidi (cf.
8, 434), neque recuso.
932. Ltcre sorte tua: utere sorte a
falo dala interfice hostem luum." S. Sic
ap. Sil. 15,

80tj

lcto

930

non tcrrcor ullo;

935

sermo

flectere

940

adparuit alto
ulere

Marte

\on minus

tuo.

intrepidus

Mezentius 10, 900.

933. Vir fortis non aperte sibi vitam
oral, neque tamen renuil,
petitque
pro
erat

Dauno

parente.

saltem corpus remitlat

dederat ipse Pallanli
Turnus, et Aeneas Mezentio, quare dabit
etiam Turno.
936. f icisti. Ad gloriam pertinet Ae935. Petil
sepeliendum,

neae,

quod

ut

quod

ipse

nam

falelur;

Turnus

qui

vicUuit esse

non

vicil,

est

se

victor,

nisi victus faielur" Ennius.

937. Habes, ob quod belluni gestum

Septemplcx.,

OuMg ama^oiiov

Aiax habet

925

si

920

noli odio ultra progredi;

nam

esl,

ulira ulili-

lalem saevire crudeUtatis est.

938. stetit in armis, c(. 5, 37; dexlra
ensem tenens occisurus; sed lamen eliam
in

hosle

movetur

infestissimo

miseri-

cordia.

940. 0mnis
tinet gloriam.

cogitat parcere,

quod

eum

ad Aeneae perex eo quod hosli

pius ostenditur, el ex eo
intentio

\am

inleremit

Nam

et

pietalis

geslat

in-

Evandri inluilu (impulsu}

Pallantis ulciscitur morlem." S.
cuuctontem cf. 5, 856.
941. infelix sc. Turno; balteus spleiididus ille Paliantis et propterea a Turno
ereptus et gestus.
cf. 10, 495 sq.
signe.

P.

030

VIRCILII

MARONIS AENEIDOS

LIB. XIL

fulserunt cinjj;ula Lullis

lialtous et uotis

victum queni volnere Turnus

Straverat atque liumeris inimicum insigne gerebat.
pueri:

rallantis

postquam saevi monumenta

oculis

lllc

t)45

doloris

accensus et ira
Terribilis: Tune hinc spoliis indute meorum
Eripiare mihiV Pallas te hoc vohiere Pallas
Immohit et poenam scelerato ex sanguine sumit.
Hoc dicens ferrura adverso sub pectore condit
Ecrvidus. Ast illi solvuntur frigore membra
Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

Exuviasque hausit,

furiis

942. lialtens et cmf^ula non differunt;

cingula lialleus dicitur 9, 35f>. Balleus
autem qui ab humeris pendet 9, :J60 et
ad laius fibula neclitur cf. 27H et gladii
Ornalus autem
est et pliarelrae 5, 312.
Quid
eral etiam t)unis aureis cf. 9, 1.
.sic

()Uod

Danaidum

tuta

bistoria in PaUantis

balleo depicla erat.

944. Latini, quando ad enuntiatum relalivum adiungiiur alierum, quod alius

ut alio relativi casu quam
est rectionis,
non eo uluntur, sed
in priore opus sit,

Quae

determinalivo.

apud Graecos legitima

ratio

gr.

Uberior

3(t4.

p.

Sic

Cic.

est.

Oral.

struclurae
Cf. licrnh.

specles

quam
pulchritudinis cximia iiuaeilam
Sic 7, fil
intuens in car/ue rlcfisus.
Laurus, qunm patcr inventani , primus
quum conderet arccs, jyjve ferrbatur
Phoebo sacras<te Latinns, Lnurentesque
ab ea nomcn pnsnisse colonis. Cf. Or.
Sed Virgilii quum consueluS. 384, 7.
dinem declaremus, caveamus ne nimium
,

e.vspatiemur.

Virgilius igilur repeliil re-

lativum

ut

2,

quaeque ipse miserrima

.Saevidi ct quorum pars maarna fni.

pius aulem in allero eiuintiato relaliviim
omittil, et si eodem casu repelendum est,

B. 8, 3 quorum stnpefactae carmine

lynces et quorum carmine mutata suos
rcquierunt Jlumina cwrsu.'.-, et si alio.

ut

Sic

iani

demonstraiivum

omissum

est

Cicerone qui: utrum simus carum rerum

rudes an didicerinins de Or. 1, 16, 72
alibi, ubi Lalini conciniiilalis caussa quam
afTectant

in

parlibus

enunliati

opposilis,

grammaticam, quam
analogiam cf.
dicendi fnrmulam vocant
Gr. S- 493.- Neque tamen si allerum
enunlialum per copulam enuntiato relalivo
adiungitur, ubique eadem valei ratio, sed
aut relativum alio casu supplendum esl,

negligunt

ul

genilivo 3, 382.

520.
II,

siriclam

quem
75;

suppleri

5,

403. 9, 489. 10,

etiam 6, 284.

licet

accusativo 8, 567; nominativum

950

9,592; similique modo etiam

adverbium pronominale usurpatur. ut G.
qno neque sit ventis aditus
4, 9
quo
neque oves
floribus instilient;
Aut alterum
loco ubi supplendum est.
enuntiatum secundarium est, ul loci referendi sint ad ea, quae ad S, 125 dicta
Tales sunt 6, 350 cut dattis haesunt.
rebam custos cursusque refrebam i. e.
cursus regens, 550. 9, 350.489. 10, SIL
licet suppleri

11, 75; in aliis participium perfecli pofest

ut
10, 243.
12, 674 turrim
compactis trabibns quam ednxerat ipse,
subdidcrntque rotas pontesque instraverat allos.
lam diximus in aliquot Incis non liquere,
utra e.xplicandi ratio
praeferenda sit.
Sunt loci in quibus
ratio videlur obtinere, quae signala est
282; exstanl
G.
65, ut 9, 592.
3,

subslilui

eliam in quibus anacoluthon inesse videatur, ul I", 703 una qiiem nocte Thcano
in lucem genitori Amyco dedit et face
pracfrnatis Cisseis regina Parim ; el
12, 261 o miscri, qnos improbus advena bello tcrritat invalidas ut oves,
et litora vestra vi populal. Quamquam
eliam hi loci ad alterum ulrum gcnus
possunl referri.
Lihro 9, 777 ad relalivum quod est 775 non videtur pertinere,
sed per se consiare.
946. hausit oculis cf. 4, 661.
947. tu
indnte.
Cf.
2, 283.
9,
485. 10, 327. Gr. . 252, 4.
Meomm
pluralis iu universum diclus maiorem haquuni plures eliani a
bet hoc loco vim,

Turno

occisi dicantur.

Pailas immolat: Animae enim

morluorum cupiunt morle placari eorum,
948.

qui necaverunt

cf. II, 180.

952. Idem versus 11, 831.
anima eiiam 10. 819.
lam

invenerunt.
ducit

vita pro
fala

viam

Fit foedus pactis condilionihus:

Aeneas Laviniam,

condit

urnem,

succedit in Latini regnum; eiusque posleri

incolent

Romam

aeternam.

DE HEXAMETRO

VIRGILII.

Excursura quem addideram de hexaiuelro Virgilii simili raodo reddere

non ex re esse videbatur. Nam ipse de hexametro in libro graramatico quid
sentirem exposuerara et quod in universum monueram, valet etiam de versu
Virgiliano. Quid quod Virgiliuni maxime habeo artis auctorem. Taraen quoniam
in priore editione de Virgilii versu actum est, qui hanc acquiret maius aliquid
et coniptius exspectabit, ut plane omittcre non licuerit.
Ac primum quidem in medium incido certamen, quod tacere nolo hoc
quum in grammatica opportunum non duxerim controversias virorum
loco,
doctorum disceptare. Ab utra parte starem in priore editione p. 625 sqq. et
in gramraatica 522 docui, et etiam nunc idera sentio, ut arbitrer Ennium,
qui hexamelrura Graecuraque raetrura intulerit in linguara Roraanara, maxime
quod lingua Romana quae ad id ipsura tempus
ea laborasse diflicultate,
versu Saturnio usa fuerat, longis abundabat syllabis, brevibus carebat. Deinde
plures syllabae erant, eaeque aptae rationi, qua componebatur Saturnius, non
satis longae, ut duas moras complerent, essent tamen una mora raaiores, et
tam breves, ut ne uni quidera raorae sufficerent, certo Graecorum raetro aptae
non erant. Itaque quum in dactylo plures breves essent, eae erant parandae,
in eoque ipsa linguae natura iuvabatur, quae accentu in
priores syilabas
retracto exlreraas corripiebat.

46.

54.

Ab
et

initio

poetae

pedibus versus

in

liores fecerunt et

unum
et

in

illud spectabant,

caesuris

et hiatu

mata quater

sqq.

23.

ut versus complerentur,

quare

9.

17

multa

clausulis

et

indulserunt;

sibi

in

faciles erant.

quid interesset ad sonura inter Roraanam linguam

qui in orani arte dicendi excellebat,

481,

sunt Gr.

allata

Deinde versus sensim usu graciiucundiores usque ad Lucretium et Catullum. Priraus videtur

synaloephe seu elisione

intellexisse

quae

Cf.

56.

adraisit diaereses in prirao et

et

Graecara

is,

quae restant eius poein secundo pede in Arat. 38. 57. 267.

Cicero;

is in

iis,

carmine puerili; in eodera exstant clausulae aliquae contra legera postea

observatara, tales autera in Prognosticis et in

factum

enim naturam

est consilio. Perspexit

De

consulatu non exstant, quod

linguae, et qui in prosa orationede

natura raetrorura tara accurate disquisivit et quales inter se bene coniungi possent

constituit,

is

in versu

certe

non

Latinus hexameter quanta gravitate esset

iisque quae ex ipsius linguae
geretur.

Sed pauca composuit.

neglexit,
et

ita

si

certis legibus,

indole non ex Graeca haustae essent,

Priraus qui hac ratione

omnibus suis carrainibus est Virgilius.

qua omnis nititur Latini hexaraetri vis et
lorum accentus non solere concordare, fieri
in

prirausque videtur intellexisse

quanta dulcedine,

Is

ars,

primus eam
initio

constrin-

hexaraetrum tractavit

legem

observavit,

versus arses et vocabu-

id in extremo, certe a quinto pede,

ut verborum accentus ab initio versui renitens,

tandem concinat.

Atque

in

DE HEXA.METRO

(538

VIRGILII.

ea discrepantia. quac seniper solvitur, positus est oninis versuum impetus et

Rarissiine per totum versum verborum accentus in arses incidunt
venuslas.
Ut Ecl.
iiii

71:

1.

impius haih tam ciUla nonalia m/les habrbit.

amdvit

ffreiniis

li.stra

nili qiioqiie

Ddjjhnis.

Ddphnin

52:

5,

Quibus versibus flucntibus

flebile

summitque evertere
opum vi accentuum et arsiura discrcpantia usque ad versum extremum conlinuata contentio ipsa, qua quasi vcrborum obstacula versus superat, contenContra 9, 532

aut moile aliquod inest.

E.rpiigndre

Itali

tionem signat laborantium.

Poetae boni
a lege rccedunt,
in distichis tales

haec versuum genera, quae in alterutram partera

et Virgilius

non admittunt nisi sententia postulante. Praeterea monendum

hexametros non habere locum, quum in iis nec sequens, nec

antecedens versus merara formam sed longe aliam praebeat, legentem igitur et
audientem proximi versus non ad veram normara reducant; non posse igitur
tales versus

esse

nisi

ut oranes versus,

rum

in

hexametrorura continuitate.

illi

legi

accentus concordare

qua

in

Nam quum

et

patet,

verbo-

non respondeant, non possiut defendi,

enim Graecorum et Latinorum ad-

Graecarum vocum acceotus per tres syllabas

in paenultiraa.
Quae accentus constantia

sunt

erraret,

Latinarum paene constabat

in

latius

pedum

Hexaraetri

modum

diversi,

Atque hoc

extrema parte versus et

necesse est,

hexametris.

continuis

in

nisi

qui

Nam

dedit constantiores.

versibus componendis leges etiara

quura Graeca

vocabula accentuum varietate non possent ad certas leges adstringi, non poterat
lex quam syllabarum quantitas; ad eam spectabant poetae, accentum
minus curabant. Contra Latini, si Graeca metra transferunt, arctioribus legibus
premunt, et quum ipsa eorum lingua Graecis metris ad rationem multo aliam
composita tantopere repugnet, ut multas formas versibus omnino inferre non
possint: nihilominus tamen regulas Graecorum, qui ipsa linguae voiubilitate et

aiia esse

quum
runt,

versus in ipsa lingua nati essent,

illi

forraas

in versibus
et

versus

poterant adhibere,

difliciles

reddidere etiam difficiliores.

vatur Horatii, idem in hexametro Virgilii.

ut

Romani

orania vocabula et

arctioribus etiara

vel severiores essent Graecis,

Id in carminibus obser-

Quodsi quaerimus,

quum

omnes eorum

Gnibus circurascripse-

facilius

contra

qui factum
fiat,

sit,

ut qui ab

metra recipit populus, liberius uti soleat, caussa facile apparet haec, quod
Latinorum vocabula fere omnia eodem sunt accentu, ut longae paenultimae
Apud
accentus adhaereat, a brevi autem ad syllabam transferatur priorera.
alio

Graecos exstant formae hae:

1) av%^Q(anoq.

2) %^ava.tov.
3j oQxfjd^uog.

%uvux6q.
uv^Qcanov.
noTutioq.

Contra apud Latinos sunt

laudavere.

Hinc

^t^Xtov.

q>i7.ov6u.

iQiPaXci^.

^aatlsvg.

KovQSiJg.

nozufiov.

l)

laudavcrit.

laudaverint.

oQXJj&^ov.
2)

laudaverunl.

3) 0.
satis

apparet,

nisi

sent, eos consona terminatione

maiore cura et arte versus poetae corroboravisvocabulorum redditos fuisse intolerabiles, quales

antiquissimorum poetarum nonnulli versus etiam sunt.

Cf.

Gr. 522.

An. Hanc legem esse negat Corssen, Boeckli, Madvig, liomines magnae auctoritatis; Corssen negat apud antiquos poetas discrepantiam inter pedum et verborum
accentus lam crebram esse quam apud Augusteos, qui eam artem callere dicantur.
Sed solo numero res non diiudicatur. Nam quum antiquiores illam discrepaniiam
nec quaererent nec vitarent,

in

extremis etiam pedibus

admiserunt,

in

prioribus

idem numerus consonantium et dissonantium accentuum esset,

8i quidem est.
Quis enim numeravit? Deinde affert exemplum Horatii, qui in fine
At si HoraUus ad volgarem loquendi morem
hexametri eam discrepantiam quaesivit.

praeteribant,

ut facile

DE HEXAMETRO
quam proxime

VIRGILII.

639

iam apparet Virgilitim aliosqiie diversam

in fine versnum es.se finem senfentiae.
Ilaque consilio certo usus est uterque, Virgilius iii versu lieroico, in satirico Horatius.
Cf. Gr. i. 522. An. 5. .329, 5. 7 et Kocks Progr. Coln. F\V. Gymn. 1873.
Illud etiam ab initio nioneam
Virgilim^, summus versuum struendorum

in Sermonibiis suis

Sic

seciilos esse rationem.

accedit,

nolnit Horatius

quamquam

artifex,

nunquam

ut de forma primaria

etiam versus,

legum observantissimus,

est

Quod autem

tamen

intelligit,

Fecit

aptum

sed id ipsum

Latinac liuguae naturam observavit,

versus qui rationem non

ut Virgiiiaui

se adstrinxit,

ita

liceret, variaret.

quibus inesse videtur vitium aliquod,

in

senteutiaruni affectui.
est,

tamen non

iis

quantum

decederet, nec,

caussa
pulcbri-

sentiat

tudinem.

CAP.
8
heroico

In versu

trochaeus

pedilius versus.

admittuntur dactyli

llos,

3).

cf.

De

1.

I.

quum

alteris

ct

spondei

celcritas sit,

tardilas,

Neque

miscet, ut ad sententiam, quae est versus, accommodet.

ita

hanc rem accuratius pcrsequi

et tristitiam, alacritatem animi

desperationem, facilitatem

et

taraen libet

difficultatem

rei et

indicare et depingcre longarum et brevium syllabarum compositione.

metrum sono

praeter

et

longitudinc

acutis et gravibus,

consonantium

audientis

vel

callebat,

hoc rairum

est si poeta spectavit,

omnes animi

verbo,

affectus

specta

Tamen

borura?

sit,

fuscis,

et

quura soni ratione

nullo addito

et varietate,

ut etiam ab

eo,

qui artis

sentiantur.

de talibus rebus opus non est exponere uberius

Et profecto

SufTiciat

Virgilius,

non taraen

fecit

nonnunquam

quainquam spondeos

etiam

vel

Rarissime

fit,

Neptuno Acgaeo.
dedit

Aut

VII, 603

sonitum

aethera clamor.

2.

1.

cf.

qui

leves

tuba,

vix

lumine

noto

sequor et qud

ut faciie invenian-

de

versu

illo

ademptum

Poly-

III,

65S.

Nereidum mairi
ducunt argenlo. Nec

III, 7-i

ocreas lento

in dactylos transeunt ut A.
et vice versa

G.

III,

facile agnoveris.

lembunt

IV,

In-

276 Saxa per et

Sic G. I, 201

Non

molientium

docet

laborem

An.

Versus decera accentuum sunt

litnina mtttit

in

uno in versu, ut V, 139. 140 Jndc uhi

/inibus omnes Haud mora prosiluere suis, feril

Nonnunquara spondei

adverso

conglomerare,

dactyli

regina iubes renovare dolorem,

quam

studeat

Ingens, cui Itimen

scopulos et depressas convalles, ubi artem

Voss ad

ut

elisiones

ut etiam quintus pes constet spondeo, ut

saepius reperiuntur quinque

aliter

mo-

facile

OUi respondet rex Alhai

Tales versus crebri sunt,

plures

Munstrum horrendum informe,

fandum

taedium

ver-

facile

quinto servabal dactylum VIII, 452 Olli intcr

et iu

brachia tollunt.

vi

Addidit

clara

quum

fortasse probaretur ea expositio.

versus sex spondeorum ut Ennius:

sed uno in pede,

magna

phemo

et

pcr-

monere externa:

1.

longai;

longa esset

non omnibus

veret legentiura, et valde lubrica

et

Nec minus

canoris

mollitudine,

asperitatc et

possint declarari,

ita

quisque possit ipse percipere.

tur.

vocalibus

Nonne credibile poetam numeroruni vi

ad sententiarum rationem sonum etiam et quantitatem accomraodasse

musicae imperitus

sese

verborum,

mentem movcre
ad sentcntiam ipsam non advcrteret. Neque
et

qui

eius

etiam

Virgilius

quantopere studeat poeta laetitiam

ostendcre,

et

pede

sexto

(in

alteris

d,ucitis

ddsum.

III,

155

II,

701

Idm idm

niilla

viora

est

Hic cdnit et tua nds en iUfro ud

al.

Contra quattuor verbis versus corapletur,

ut

III,

549 Cornua vclaiarvm

EXCURSUS.

640
aiifemnarum.

vbfer/imus
pelentv.m

VIII,

158

Priamum Salamina

Laomedontiadctn

al.

apud Virgilium.
Apud Lucretium vel
920 InsatiabiUter deJJebimu.s aeternumque.
Aii.
De mimero dactylorum et spomleorum apud siiigulos poetas accuratissime
egit Hultfjren Jlirb. f. Phil. elc. 108, III, p. 745
772 .,IJie Technik der romischea
Dicliter im epi.schen und elegischen Versmaass' et in progr. Gymn. Lipsiensi Observaliones metricae in poetas elegiacos Gr. et Lalinos".
Sed uolo eius numeros furari,
vcrba

nuraeris subsistunt

his

Iti

tribus verbis versus constat:

III,

id unum e.x eo addam Virgilium fere eundein numerum dactyii habere et spOndei,
etiam in primo pede.
(Quod bene observavit, Vgl. enim, ut supra dictum est, pro
consilio et ad rem narrandam metrum accommodat.)
Apud Ovidium, ma.xime in pede
primo, tres partes e.xslare dactylorum; unde magna illa vivacitas et
ul ita dicam,
hilaritas nascitur eius he.xametrorum.
,

De

2.

Caesuram

caesuris et diaeresibus.

medium

uhi verborum finis

dicimus,

fieri

pedera discindit,

et

caesurae esse possunt in quovis pede.

V, 230

Sie

Ni

<

teneant

vitamque volunt

X, 532 Expugnare Itali

summaque

'

pro laude pacisci.

evertcre

IV, 136 Per connubia nostra, per inceptos

Neque minus

In/it.

VIII, 549 Fertur

Omnes

vi.

caesurae, quae dicuntur v,axa ZQOxalov in quinque pedibus.

X, 101

Eo dicente deum domus alta silescit.

aqua segnisque secundo dejluit amni.
\

644 Infandi Cyclopes

III,

opum

hymcnaeos.

et altis

montibus errant.

insunt in versu raemoriali Sole cadente iuvencus aratra relinquit

in arvo.

quum

Debiliores has esse caesuras,

sus

conciniL
iara ex

Accedit,

facile inteliigitur.

sit,

Non

esse caesuras in

hac caesurarura variatione,

verborura et pedum exitus non diverquod pedum ictus cura verborum accentu
uno versu oranes, quivis docet versus, et

cui

etiara

accedit eadera varietas diaeresium

et thesium contractarum ac solutarum, quantopere versus possit variari, apparet.

Sed ex his suut aliquae, quae graviores esse videbantur; atque eae potissiraum
caesurae dici solent. Suut hae raasculae illae tertii et quarti pedis, sive nsv&T](iifieQr]s et erp&r]iJi.t[iSQr]s;

genere

ex altero

et

tertii

pedis sive xara tqLtov

TQOxalov.

Hic legera

Nam quum
quam

est,

in

in arsi extollatur caesura,

1.

ita

Sed

dissecatur.

quae

Hiuc

fit,

ut

caesura

non

recte

in

illa

maxime valere facile intelligitur.

apud Romanos accentus nun-

cui

accentuum quae in versu

Ni

caesura in tertio

constituenda, saepe dubiura

Caesura igitur

est pedis tertii,

quae

primaria,

accedat necesse est,

orani versu,

230

quae

caesura

Sic

in

cuius tertio

verbi caussa

et verbis

et mitigatur.

qua versus,

versus

dividit,

voce qua caesura

sive ea signis cerlis indicetur,

accipiatur.

celeri ventisque vocatis.

est versus

ut

est pedis:

claudi etiara enuntiati partem,

non

iam

Usitatissima est et legitima habetur,

dicamus,

distinguatur ab ea,

versus

vel

maxiraa est; post quara ea solvitur

est discrepantia

ut

prooemio propositam

iongioris vocabuli syllaba ultima,

sive id

non

fit,

fiat.

pede caesura est, haec

V,

211

Agmine remorum

vitamque volunt pro laude pacisci

sed in quarto pede; quae utro in pede sit

teneant,

est.

nsvQ-r](iiiisQr]q

partes duas paene aequales divldit,

nam

de ea primura

quae tamen seraper

diceraus,
differunt.

versura in

Neque sunt

evrsus pares, quibus ea caesura est, sed diversa est ratio, qua exsurgit versus;
diversa, qua decidit.

DE HEXAMETRO
191 Delegt comites ,

V,

nunc

VIRGILII.

promite

lUa.s

641

oires.

V, 204 'infelix suxis in /mtcurrentibiis kaesit.

I,

X, 171
2!)

1,

Arrna virumque cdnu, Troiae qid prinius ab

Agmen et aurdlu fulgebut J/wlline piippis.
Ilis

vris.

accensa super iaclutos acquore tuto.

XI, 157 Di/ra rudimenta ct

nitlti

exaudita laburum.

X, 840 Flcntes ingentem citque inge'nti vulncre victnm.

III,

549 Ciirnua velatdrum obverlimus dntenniirum.

XI, 634

Armaque corporaque

pcrmixti caede virurum.

el

VI, 791 llic vlr, hic est, tibi qucin promitti saepius audis

Non

fecit

vcrsus,

Virgilius

iii

quibus

monosyllabum

tardaut, ut

pcdis nimio ictu

terlii

constflnt

nani spondei

||;

sit

etiam magis
extollcndum niagis ctiam,

Deinde post hauc caesuram non

quara supra XI, 634.

al.

vocibus

duariim syllabaruin longarum

pedes

priores

quarto in pede ad-

nisi

mittitur caesura niascula, sacpe etiani per tres pedes posteriores arses et accentus in cisdem sunt syllabis.

An. 1. Haec ralio perverlitur noniiiiiiqiiam, ut XII, 41^ 'Ainbrusiae siiccus ct

odorijerdm panaccam, (iuibu.s de versilius iiifra videbiiiius S- 3.
Ubi caesura cst

2.

admodum

versus secatur in partes duas,

kcp&T]fii.iJ,eQrig,

imparcs, quarum longior arsibus etiam firmalur fortioribus.

V, 261 Loricum quum Uemuleu dctruxcrat ipse.
|

Sed hacc caesura ut bona sit, opus est accedat cacsura allera;
laudato, sic V, 316 (Jijrripuit spdtia auditu
Umcnquc rclinquunt.

sic

vcrsu

343 Ti/-

||

lacrimacquc decorac.
\fdvor Eurijalitm,
418 idque piij
scdct Aeprubat auctur Accstes. G. I, 350 JJet molus incumpusitus
el carinina dicat.
IV, 497 Quo perii, superimponant; n abulcrc ncfundi.
Sic divide: Italiam
Laviniaqtie vcnit.
fato profugus
IV, 258 3/dtdtlir

neae,

|j

ferno

venicns db dvo

vox faucibus hacsit.

,,

Cijllcnia proles.

V, 230.

Cf.

I,

280 'Arrcctaeque

horrure cumae,

717 Rcginam pctit.

Ilacc

oculis,

\\

et

haec

pecture tuto.
Sic vcrsus anle caesurani bis cvsurgit, et in partes dividitur trcs

Admittilur ctiam diacrcsis post pedeni primum

IV, 27S Ei prucul in lenuem

cx oculis evanuit auram. 28S Mncsthea Sergestumquc vucdt furtvmque Screstum. Adest autem in his sacpe alia caesura; sed eliainsi nulla est, tamen
versus bonus est habendus.

Nain priino pede, in quo convenit arsis

ad caesuram eodem niodo vcrsus exsurgit,

tus, misso,

pede ad pcdem tcrtium arses

An.
inest

Hac saepe caesura

2.

periculi

exspectatio

iii

illa

et

acccnlus dilTcrunt.

quam

si

et accen-

primo

statini

Sunt igitur partes hae:

Virgilius utitur, ut rem aliquam depiiigat; quanta

compHraiione per (luiiique versus coiiliiiuata XII,

4.1 1
55 y quam beiie sigiiaiU ipsi iiumeri conatum somniantis somno frustratum,
quum versus debilioribus cae.suris nequidquam exsurgens taiidem quarto iti pede

910 Jelle vidcmur et in incdiis concitibus aegri

^ i. ailatum.
Rarissima est apud Virgilium caesura xorro; tqitov tqoxuIov, quam de3.
Quod autem debilior est, saepe alia obscuratur,
biliorem esse supra vidimus.
crisatur, sed slaiim concidat XII,

succidimus.

Cf.

eliam

111,

<;58.

ut iu paucissiinis locis, ubi est, versus caesura esse vidcatur.

Cf. I,

16 Posthabita coluisse

Samu.

Hic

illius

arma.

V, 230.

41

alia,

EXCURSUS.

(542

ut

niultis

quarto

utrum hauc cacsuram, an cam, quae est

habcamus potiorem. Cf. VI, 107. 131. 322. VII,
X, UH. XI, 470. E. II, t). IV, 57. ai.
Nec miuus nonnunquam

vtTsibus dubii sinius,

quinto in peile,

vel

IX, 732.

734.

ut

accedit,

\\

hynienailos.

penatigero

Aeneae.

Etiam

in locis,

iis

ubi haec caesura primaria est, accedit saepius mascula

292 Cana Fides et resta Remo cum

Sic 1
Eo dicenle deiim domus alfa si/escit. E. X,

caesura secundi pedis et quarti.

X, 101

fratre Qitirinus.
76 luniperi gravis
I,

290

Sic Ov.

cecinisse

136 Per
M. XV, 450 Haec He-

gravior alitpia quinti pedis caesura ut IV,

prr inceptos

connubia niisfra

lenum

modo diximus,

umbra

yioeent et frugibus umbrue, aut secundi tantum, ut

vocdbitur hic quoque votis.

'Accipies seciira;

bl. III, 644.

Infit.

E. IV, 16.

VII, 711. VIII, 549. 725.

292. 513. 575.

II,

G. I,

447.

;557. III,

48.

9.

Neque tantuni pede.squi sunt ante caesurain, sed etiam qui sequnntur
An. 3.
observandi suni. \\'agnerus ad E. V. 15 posi alios in quarta .sede dixit bacchium
uno vocabulo comprebensiim displicere, nisi iiiterpunciio sequatur, ex eaque caussa
in versu ' Esperidr: tii Heinile iubeto certet .^niyntas scribere iubel iubeto ut, qua
iegem tameii quam proposuit
scriptura quaraquam versum corroborari concttdimus.
ui aliquot versus proferamus, in illa
a Virgilio esse observatam negamiis. Sic
ipsa ecloga v. 52 est: Ddphnin ad d^trn fercmus amdvil noa quoque Ddphnis.
,

Sic Vni,

549 Fertur dqud

sejrniaqui:

secnmlo dejtuit dmni. G.

III,

447

\It"r,a(iir

forcipe
.XII, 404 Sollicitdt prensdtque tendci
missu<ique secHndo defluit dmni.
ferrum. Talibus versibus annumeraiidum puto III, 6-t4 ' Infdndi Cyclopes et dltis
Placei ille versuum decursus qui esl VII, 711 ' Ereti mdniis
montibus errant.
omnis oliviferaeque Metuscae. VIII, 725 Hic Lelegdx Cdrdsque sagittiferosque
Geldnos. IV, 4S6 Spdrixens hxlmida melta soporiferumque papdver. Fit eliam
ut caesuram sequatur paeon secundus ut I, 290. E. I, 71 Impins haec tam culta
novalia milcs habcbit. G. I, 357 Incipiunt agilata tumescere et aridus altis.
Nec raultum differt E. IV, 116 Permixtus heroas et ipse videbitur illis. Raro
diaereses sunt in priiiio et secundo pede ut IV, 486. E. I. 71, ut per toium versum
inelri et verborum accentus concidat.

non modo debiliorera hanc caesuram

mollem facit et enervem versum, qui a Virgilio
bene aptatur seutentiae: Quanta est moles et tarditas in illo versu III, 644,
quain llebilis sonus E. I, 71. quam molliler flnentem audimus aninem VIII, 549?
Itaquc

eos versus consideramus,

si

esse dicemus sed diversam,

Esl enim versus

et

talis

ut neutra pars claudatur

arsi.

Apud

Virgilium legere non meiiiini versum. qualis est Catulli 64, 206
siilera mundus.
Caesura saepe fil syllaba elisa,
Insonia atqne immobilis antc. Ov. M.
VII, 623 -Irdet incscita
ut III, 549.
XIII, 550 Vo;i oblita animnrum annorum oblitn suorum. Raro in verbo composilo
vertimus dntemndrum. XII, 144 Xldgndnimi
ut III, 549 Cornua velatdrum ob
scendere cubile. Ut loco XII. 144 praeposilio verbo adiuncia
Ibvis ingrdtum dd
facit caesuram, sic saepissime si est separata et praeposiia vocabulo suo, VIII, 21
speluncam signa fercbant. XII, 910 T elle videmur et
Quaerenti nulla ad
mediis conatibns aegri. Xn. 739 Suffecit: postquam arma dei ad
fulcania ventum est. XII, 372 Obiecil sese ad
currum et
spumantia frenis.
In hoc versu similis usus apparet particulae et, quae saepissime in caesura est;
gcnus invisum et rapti Ganymedis honores. VI, 511 Sed me
sic I, 28 Et
fata mea et scelns exitiale Lacaenae. XI, 634 .irmaque corporaque et per-

An.

4.

Aequora concussilQuc Irementia

'

virorum. Neque minus

quae iam fortnna dabatur.

mixti caede

aut

aut

ut

II

656

\am

quod

consilium

Is bis omnibus eadem valet ralio,

nam quuiu grammatici has pariiculas e.v
aensu cum sequnntibus iungant, rbetorici post eos pausaiu constiiaunl, ul sequen-

DE HEXAMETRO

643

VIRGILII.

exspectaiionem.
reruiu moveaiil
Sic si post et genus invlsum incidereiur,
seniireinus eiiam aliain esse caussam irae lunonis, sed per et g. invisum
el
id inielliginius et paulo remoraia posi et oraiiune aiieniiores ad sequeniia aniInde vel lalis versus probandus, tjualis X, 840 Flentes ingeniiiuni converiiinus.

tiuin

iion
I

tem utque

ingenti voinere victuni.

Diaeresis

4.

quantlo cuiu nietri pede claudilur vocabulum, ut ver-

fit,

sus distraliatur, nequc verbo ueque nietro contineatur.

Contra in

arma

vi riim-

Tru nietro continuatur, ut nullo loco disrumpatur.

Tamen inciditur post pedes omnes. Usitalissima et levissima est diaeresis post
quintura pedem, etsi non solet esse eo loco gravis incisio verborum, qualis est
llli.
IHgiles simul excilat.
IX, 221 Acccleremus, ait.
Si post quartum
Neque tamen in
pedem inciditur, dicitur ea incisio diaeresis bucolica.
(jne ca verbis,

o,

in

sed saepissime, ut iara ex versus forma apparet.

sola poesi bucolica invenitur,

Tamen

etiam in ea saepius sententia finitur, ut VIII, 278. 388. 666.

al.

In tertio pede G. I, 858 Muntibus audiri fragor : aut resonantia late.

M inus
Maurusia

auditur

206 luppiter umnipotens, cui nunc

semiviro comitatu,

in versu, qualis IV,

tali

1\h Et nunc

pictis.

illc

cum

Paris

Post secundum pedem diaeresin saepe

e(p&7]fti(i8Qri

raro est ante nev^rjfiifiBQrj

esse iam vidimus,

maximc

aiite

lovis.

Haec

878 Magnanimi

ut XII,

pru virginitate reponit. Saepe etiam in hoc sententia ciauditur; cf. I, 82. 115.
116. 168. al.
Neque minus post priraum pcdein, ut vel punctum ponatur, quod
saepissime fieri intelliget qui librura unuin perlustrabit. Nonnunquani magna
in ea est vis et exspectatio

XII, 729

cf.

et 30.

Supra monuimus, non esse bonum versum talem

cuius pedes priores spondeis constant

apud

Virgiliura.

Is

autera

omnino

diaeresin

solido spondeo, nisi sequitur choriambus,

Rarissirae autein
est

fecit

versus tales

145.

118.

104.

sit

\\

\JKJ

cuius rei non caussa

\\

qui constat

metrura:

tali

pedis

prirai

syHabarum multitudo, sed accentuum

longarura

Saepius enira utitur versu

32.

ut

distinguuntur, itaque non essc

et diaercsi

vitavit

cura

arsibus

copulatio.

ut primo in libro sit

v.

31.

206. 217. 239. 269. 282. 286. 294. 355. 368. 388.

181. 182.

395. 422. 432. 435. 447. 471. 497. 585. 622. 634. 724. 731. 732; alterius rationis

exemplum
et 640;

223.

autem

108. 119.

III,

metri statim
et caesura

hominum

exstet v. 254 Olli subridens

in tribus

158. 466,

appareat.

est

in

quod maxime

deorum
versus

si

423

et v.

sit,

cf. II,

quidem sequitur anapaestus

527 Unus natorum Priajni:

II,

dente elisione sequitur cboriambus ut III, 61

hoc enim id,

talis

pluribus autera locis caussa tarde incedentis

Vincitur haec tarditas,

quarto in pede ut

satur atquc

tantum

libris prioribus octies

non

\itatur,

aut

si

acce-

Linqui pollittum hospitiiim;

arsis

fit:

non

est

in

ultima

in

vocis

trisyllabae.
5.

librl

Non

vitari

longas syllabas

primi versus:

versus sunt documento.

multi

- "

421.

-^

515.

227.
I

186. 629.

T^

128. 172.
I

433. 439.

Sic confer

EXCURSUS.

044

"^

'"


I

\\\. 31(.

437.

r>4<J.

17)1.

.VJ7.

""

442. 44(;.

162. 450.

159. 594.

De versus

^. 3.

Versus hcroicus

272. alios.

cxit dactylo

clausula.

Quum

scqucntc trochaeo sive spondeo.

enini

heiameler unus per se constct, ea eius csse debet ciausula, qa impetus versus
est
catalccticus.
Ultima
autem syllaba ut solet esl
compcscatur. Hinc

Scd quum modo c in tine \crborum fere semper, a nonnunquam

tantum breve sit, faciie intellioritur, cur merus trochaeus, qui in brevcm
sit rarior.
exeat vocalem,
Est in libro primo Aeneidis quadragics seiies.
anccps.

V.

16.

tS. 56. 72. 78. 8S. 89. 92.

17.

102.

171.

177.

40. 44. 49. 70. 98. 423. 30. 32. 36. 89. 536. 42.
SO. 719.

75. 78.

Lex auteni, quae

iani in

prooemio data
fieri

306. 8.
86.

94.

29.

35.

654.

69.

15.

98.

\^

unde Latlnuin:

(")

1,

hic maxime valet; unde

duo tantum in usu sint,

est,

clausula,

autem a poetis ei rei intentis non adhibeantur,

ct verborum accentus concinit
quaudo versus

229.
69.

21. 22. 37. 50.

ex pluribus niodis, quibus potest

1)

6S.

ut

Et pedem

de caussa.

nisi certa

fit,

reliqui

cseunt

ita

506

ct IV,

15

decem versuum

ea

clausula cst.
2)

<^w

Ab

sono non differunt

his

3)

moenia Roniae.

\,

admodnm

^
I

w w

l,

priinus ab oris

sententia breve
4)

vS^

1,

199

hi.-i

quuque

592. 719. 34, ubi

5)

3.

47.

4. 31.

,fine>n

296.

anncxum

327.

100,

99.

est

2S.

ubi

e\

annexum.
4()S.

7.

44. 9^.

est priori.

'^'->
I

VII, 643 Ita/a

603.
A

6)

v.

vocabulum sequenti

^^

iain

fum

790.

I,

1^1 Jn/fica

.ii

quem

G. III, 133.

VII, 70S et tribus

ct gens.

IX, 491

fioc inilii

de

/c.

Minus probantur
[)

S)

wv^

^-^

V, 5S9 ancipitemque VIII, 416.

ubi duo vocabula iu

^^ ^

VI, 11 nientem animuinque(j2^.

Contra leges sunt

atque

ila

quid

Virgilius

hi versus

et

in

unum

coalescunt.

VII, 344. 358.

quod arses quinti

extrerao versu

verba quadrisyllaba

et

monosyllaba,

sexti pedis in ultimas longioris vocabuli syllabas

accentuura diversitas
spectaverit.

per totum versum

singulis

locis

continuatur.

optime

expendilur.

Qua

incidunt,
diversitate

Possunt

esse

DE UEXASIETRO

ww

-'-

fl)

VI,

VIRGILII.

645

VII, oU2.

iiiiens vlepltdntu

Sl)(>

YIIl,

IX,

402.

646.

X, 720. o05.

An.

Freudeiiberger Pr. Boiiii 1845 p. Iti ob.servavii esse noraro verba suiit ea lueiisura.J
Nuper ile caesura pedis
quiiili diligentissinie iiiquisivit Dr. Kocks Pr. Coin. Fr. Wilh. IJynin. 18*3 el in poelis
Laudo eius iiidustriani laudo doclrinam. pro?)o senlentias; ai in ineuni
sinjiulis.

niiun

Iuiiico8

verba.

noii

luiiiuri

(Naiii

non potui

xisuni

sunt caesurarum

tria geiiera

13
a meis.

ww

11)

wv^

Apud

inslilueram.

rein

furmae normaiivae

sunt

T ^"^

hdminum rex X,

105 praeruptus dquae

1,

2b )

65 dfque

I,

quorum

w^w-

aliler

oliin

aiioiualarum,

2a)

w v^

10)

quod

conferre,

quid((uaiii

euni
liae:

diversae

743.

mons

I,

151.

X,

259. 734. 71. 802.

II,

170.

V,

XII, 552.

S4:5. 64.

12)

13) -1

VI, S47 reslhuii

X, 442 suli
0.^'

Ow

^w

Baec vcrsus
v^w

XI, 562.

locuin habet,

tameu

rarius

6S dgniina circumspexit V, 320. 761. VIII, 54.

II,

IX,

167. 341.

2)

Vdllas 471. 772. 849.

eliani spuiideus

VIII, 83.

Scd pro dactylo quinti pedis

quaia apud Graecus.
1)

rem

viilii

IX, 532.

VII, 592.

4SI. 638.

241.

lt6.

gravitas augetur etiani accedeule accentuuni diversitatc.

VIII, 402 j/oicst electro.

IX,

VII, 631.
collegit

U.

647.

XII, S63 culminibus desertis,

E. V, 38.

Talcs versus multos

Lucano Kaiser

ex Lucr. Cat. Vgl. Ov. luv.

Pr.

Brieg IS5S.
3)

<J^

rarissime

et

Quuiu quarta
(cf.

magnis

dis.

sede dactylus in his vcrsibus locum obtineal,

iii

ncque siue consilio ab ea lege recedit,

1.)

poetae plura sibi iicere putaverint.

quum

Virgilius

antiquiores

Cf. Catull. 68, 87

jSam tum Ilelenae raptu primores ylrgivorum, et 64, 3. 44.

>ou temcre talem >crsum fecisse Virgilium etiam hoc argumento est,
quod non fccit, quam ut accentus etiam discreparct. Hac autem discrepantia
vcl

magis extoUitur

et

danio Anchisae.
in
t)0

augctur versus impetus, quando accedit hiatus

Aegaeo.

ut III, 74 -^epiunu

VII, 631

iurrigerae Antemnae.

E. VII, 54 castaneae hirsutae.

quibus quintus pes est dactylus.

iustosque pati

hijinenaeos.

E. II,

(cf. . 6.),

IX, 647 I)ar-

qui etiam esl in

illis

24 in Jctaeo Aracijntho.

X, 720 femineo ululatu.

syllaba arsi producitur, ut VII, 398 canii hijmenacos.

Ibi

versibus,

G. III,

etiam brevis

X, 720 profugiis hyme-

non excidisse poetae sed quaesitos fuisse faciie iiitelligamus. Cf. . 9. 1. Sed in his ut in omnibus versuum geucribus, iii quibus
a norma receditur, observari licet, tales exilus rarescere apud poslcriorcs, ut
apud Claudianum non nisi quater reperiantur: armipotens Lacedaemon de IV
B. Get. 75 moriensque
fluens Agauippe Ep. ad Ser. 61.
coiis. Hon. 508
naeos,

ut tales versus

Epliialtes iani
telae labor

lenius est.

illi

RP.
t^.

Hexameter

3,
4.

est

Duriora

renidentes liijacinihis de

laud. Stil. 2, 90.

204.

De versibus
catalecticus.

hyperiiietris et de heniislichiis.

Eius

rei

caussam

. 3

vidimus.

Idem

fere

EXCURSUS.

646
quod

Itaque poetac et Virgilius fecerunt etiam,

enicilur liypercatalexi.

catalexi

Plerumque vcrsus proximus incipit vocali, ut elisione

Hoc eliam videmus saepissime superare que,
quasi miligetur abundantia.
niaxime alio qiie antecedente; deinde ultimum pedem esse solere antispastum:

versHS hypercatalectos

w, rarius anlibacchium:
^. Ita duplici que
vv^ -KJ humhntinque locori/mque I, 332. IV, 558.629. V, 470. 753.

v^

o
I

IX, 650. X, 895. G.

Horum

aliquibus

in

enuntiato

pondus

quoddara

VII, 470.

X, S95.

Unum

Unum

senteutiae augeat

soni

quc

344. 443, ubique sequente vocali.

II,

magna verborum

accedit

extrerao

in

629.

Sic IV,

abundat non praecedenle

in versu

V, 422 nssa lacvrtusque Exiiit

>-<

ut

incisio,

gravitatem.

altero.

XI, 609.

VI, 602.

448 limina nexaeqne

Jere trabes. 8, 22S Tiri/nfhius om nemque Accessum. 10, 781 vulnere, caelumque Adspicit. G. 3, 377 rohora totasque Advolvere.

que annexum spondeo

Rarior

is

usus

est

1,

in

Georgicis duo,

rida E.

1?

sic VII,

Latinorum Ardua.

161

In Aeneide non reperiuntur versus, qui sunt

.mlphura

vii^aque

'^

vocabulis,

aliis

Et.

exeunt sic:

qui

449

III,

in

humorem

295 decoquit

G.

^^

<^w

wv^.

Sunt

II,

69 arbutus hor-

Utrumque sequente

I.

sint longiores;

in aliis sunt tentati,

quura

et

quod

raaxirae offensus,

solis versibus

Et spumas misccnt argenti

quod
non

quae in

paenultima brevis esset,

sulfura viva.

et

Quod

sunt Rb. Fb.

Secuti

curruum Armorumque. X, 496 pondera

VII, 237 vcrba pmcantia Et. VI, 33 protinus omnia P. explicatur

baltei

I.

synizesi.

12.

Cf. . 10.

Quum

hypermetro iustura raetrum excedere videatur,

in versu

non

Vgl. aliquot versus imperfeclos reliquit,

Aeneide, ut hi versus imperfecti

imperfecli.

nemo

Accedit, quod

nerao

peetarura

ut

fecit,

si

Ac Wagnerus

legitur VI, 653 grafia

autem

syllaba
est,

Inseritur vero et nucis arbutus horrida fetti

ceteris oranibus erat longa, dedit:

et

etiam mutati.

tara facile possent,

in his

Sed rairura

leguntur plurimis.

sic etiara in libris

Et hos

vocali.

locos (irraat Servius et Macrobius, qui Sat. V, 14 propterea affert,

raissis

m., sunt

10 in

enim
1.

antea et,

in

quod raaius

est,

elegantiam

librus

recentiores

critici

6 in V. VII. IX. X.

7 in III.

II.,

quae fecere

hemistichiis

iis

sed in

nerao postea tales

singularcra aliquara aut

artera

iis

Aeneide

arguraenta habeantur carminis

a plurimis

Neque mulli sunt versus neque per omnes

agnovisse videatur.
dispositi.

ip.si

in

in Eclogis aut Georgicis,

5 in IV.

3 in

pariter
Pl.
I.

Gr.

VIII.

in XII.
Quod mirum non est, siquidera Vgl. versus imperfectos
1
quod clausulam non reperiebat bonara. Neque quovis loco abrupit, sed

2 in VI. XI.
reliquit,

A. in diaeresibus
1)

in

diaeresi priraa

^^

ter 3, 040.

2) in diaeresi secunda
3) in diaeresi quarta

5,815.

6,

ww
|

10, 580.

wv^ semel

\^Ky

1,

v^v^

835. 9, 721; nt 1,636 P/i coniectura:

11,

375

534

w^

quinquies2, 468 785.

munera laetitiamque Lyaei

sit

sine exeraplo.
B. in arsibus
1)
5,

trithemimeri

574.

7, 702.

v.^U

8,

An. 1} Seniel

est

2) penthemiraeri

169.

Uacc
wv^

||

Iredecies

effala.

1,

sequente

wv-/
|

500,

11, 391.

10, 17. 728.

||

At

2, 66. 346. 720. 767. 3, 218.

12, 631.

in v. sequente 5, 653.

duodevicies

2,

233. 614. 623. 640. 3,

340. 527, 661. 4, 44. 503. 5, 322. 7, 439. 8, 41. 536.9, 167.295. 467.520. 761.

DE HEXAMETRO VIRGILU.
versus tlimidios iion
4, 53. 343.

Itaqiie

Aii. 2.

duos
I

:j)

hephtheininieri
516.

4, 361. 400.

An.
An.

yJZ:,

204. 792.

3.

Bis legitur

4.

Seniel legilur

lam vero

quales Hb.

fecit,

coiistiluit uiio

libro

iii

II

~ ^^

5,

647

<^vy

^,^

3,

316. 470.

455. 760. 10, 284. 490. 876.

5, 294. 7,
'0, 490.

w>^

sedeciesl, G36.

\\

94. 7, 129. 248.

6,

248.

^v-/

quod in versibus his accurratius etiam metrum observal

mctrum, quod iu pleuis versibus non aversatus est, non
admiserit, documento potest csse hos versiis imperfectos esse, non quod poeta
non potuerit cos explere sed quod noluerit. Ac nostro tempore iam Weidnerus

quam

id,

in perfectis, ut

propensus est ad vcrsus tutandos, sed concedit Virgilium eos expleturum fuisse.
Aliler defemiit Zille (Virgils Aeneide im Nibelungenmass iibersetzt 1868 p.
363 ^385) eosque consulto fecisse poetani demonstrat, quod ubique sint
aptissimi.
Nolo eius repetere argumenta, id moueo, in singulis eum versibus
consilium ct artem poetae ostendere aperlissimam. lam quum ad Zillii argu-

mcnta accedat mctri

versus plenos,

qua hemistichia apparet

ratio,

sum

aliler esse

quam

composita,

putem Virgilium eos versus

admisisse et tameu dubitantem, an cxplendi essent, et homiuura iudicium
exspectantem; non puto eos imperfectos eum reliquissc, quod statim perficere
non potuissct.
in

ea

sententia,

Ue

5.

^.

Ut apud nos non solet probari,

tales versus qui

1.

abat IV, 256.

eadem

usquam

7.

ebat

I,

entis

622.

I,

6.

5.

(versus suspecti.)

VIII, 568.

VIII, 271. 2.

praeter leges idem sonus recmfit,

9.

319. 20.

IV, 331.

2.

excipiunt,

e/ifem III, 65G.

189. 90.

ator X, 804.

Uelcnor IX,

ita

similitudiuem non quaerebanl,

clausi terininatioiie alter alterum

Sic in Aeneide

VIII, 640.

iiomoeoteleuto.
si

qui in versuum clausulis soni

apud Romanos,
riuntur.

ut consulto

544.

5.

5.

In vocabulis repetitis vis quaesita est;

7.

raro repe-

VI, 844.

ebant V, 385.

fiiisset
quae

6.

5.

VIII,

397. 8.

maxuma

semper

in syllabis etiara praesto

est aut explicatio aut excusatio.

etiam,

Fit

quacsitus,

ut E.

ut

eodem

versu

in

VIII, 80 Limiis

iit

similis

sonus

hic durescit

et

repetatur,
liaec

uonnunquam

ut ccra liquescit.

Saepe recta pronuntiatione obscuratur haec soni similitudo, quod scite monet
Lachmannus ad Prop. I, 18, 5. Sic A. VIII, 649 Illum indigtidnti similem
X, 554 Tum caput ordntis nequidquam et multa paTolhntemque minas et caerula culla lumentem. Aliter
velatdrum obvertiinus antemndrum. Ov. M. XIII. 550 Non
III, 549 cornua
Huc perlinet ctiam epanadiplosis,
oblita animorum, annorum oblitu suorum.
quae est memorata ad XI, 358.
Omnino autem ex hominis cst natura soni similitudine quaerere aliquod
acuraen, ut etiara in iis linguis, in quibus consonans versuura clausula non est,

similemque mindnti.
G. III, 411

rnntis.

inveniatur, sic etiara

apud Virgilium

%.

cf.

X, 735.

CAP. II.
De hiaiu.

(j.

Hiatus est apud Virgilium

A)
II.

pede secundo,

in arsi et (juidera in
III,

G.

696 Si pereo,
I,

4 Sit pecort;

tertio, quarlo, quinto.

bominum manibus
|

periisse iuvahit.

apibus quanta experientia doetis.

EXCURSUS.

048

Quid struit aut

IV, 235

III.

XI, 4^0 Caus.ia

YII, 226.

Cf. III, 74.

X,

44.

IV.

qiia

fanti,

iriali

X,

s/je,

XII, 535. G4S.

KUi.

V, 735 Concilia Eli/siuviquc colo.

X,

Cf.

K.

III,

VIII,

6.

18.

10 Poslhahita coluissr Sanio.

I,

inimica in gvnie uioratur.

oculos deiecta decoros.

G.

I5(i.

arma.

Ilic illius

IIuc casta Sibi/Ua.

144.

II,

ululatu.
Lamcntis gemiluquc et fcmineo
hirsutae.
et castancac
E. VII, 53 Stant et iuniperi

V.

IV, f)67

74. G. III, 60.

Cf. E. III,

Hiatus igitur non est nisi sententia vel tota vel ex parte clausa, aut
eaedem \ocales collidentcs voceni inhibcre cogunf, ut G. I, 281 Tcr sunt
conafi impouere Pelio Ossam. A. XIF, 618 Sancla ad vos anima, atque istiiis
si

Lch. ad Lucr.

inscia culpae, ubi ex arsi et hiatus et brevis syliaba defenditur;

p.

76 coni. atque anima

haud

ut tollat hiatum

isliiis,

tiniidus inferre elisiones;

aut in quinto pede vchemens arseos ictus, qui est contra lcges studio quaesitus
cf.

ctiam

3.,

evtoiiendus

niagis

Talem autera exitum

est.

nominibus

sivisse videtur in vocabulis Graecis et

propriis.

XI, 31 Parrhusio Euandro.

Dardanio Anchisac.

E.

Ita

quae-

Virgilius

IX, 647

617.

I,

24 ylctaeo Aracijntho.

II,

X, 12 Aonie Agauippe.
Vel plures

ptuno
\

Aegaeo

et de Latia,

B) In

uno vcrsu sunt hiatus III, 74 Nereidum matri et NeAdde E. VII, 53 supra allatum. Ov. M. XIV, 332
1.

in

cf.

de gentc Sahina.

cl

more longa

ut Graeco

thesi,

syllaba

in

brevem contrahatur:

III,

amice nequivi.
Lch. et Rb. auxere exempla per llphva^ iirigine 10, 179. E. II, 65 Te Corydon o Alc.ri. III. 7;< fff/e vale inquit lola. VIII, 108 an qui amant. VI, 44
211 Insulac:

lonio

in

7ft litus

Hylu, Hyln.

Ossam.

IV,

461

omne

sonarct.

Xon

Iti

G.

I,

!16,

alto.

VI,

281 ut Ov.

Sed

arces.

Cntuilum

constat in hiatu longa syllaba.

mc

507

M.

rarissime

.Vo ita

Apud Lucrelium

aut Rhodopen.

aiit Athii

V, 261

Hhodo/iciaii

Ovidium, semel apud

b)

magno.

^e

155 imponere Pelin

1,

haec

repcriuntur

di ament.

Sic Val.

apud
l,

662

saepius.
In

uno loco G.

I,

437 Glauco et

quod omissum
quod aut quaequc orafionis pars aut tantum extrema
copulam solnaf assumere. Probandum igitur, quod H'g. edidit Glaiicoque.
Confra Lch. quod Parfhenii versus D.avy.a v.ul NrjQT]!: y.cd Ivwco Mihy.tQzrj ad
verbum exprcssus videatur, praefcrt Glauco ef Jhrb. 1^67 p. 499. Sed inaudifuni praefer hunc versum in fhosi et hialu longam constare syllabam.
Panopeae
esse po

ct Inoo Meliccrlac facile pofuit post

verisimilius est

co

que;

oniitti

'

c) Bis

modo

patiiit dea.

quam

aequius feriraus,

pomo

trochaeo

in

An.
anle

thcsis brevis syllaba hiatu excipitur:

cf

Vocal)ula

Virgiliuni,

E.

II,

53

in

Addam

in

ccren priina:

ilesiiit^nlia

nonnun(|iiam

197

III.

Tib.

I,

1,

28

hiiic

qnoque

et

Cal.

ter 6<, 48.

apud poetas
1095 scd

pnlcsl. IIT,

Et quam

in

his.

in

67, 44. 9fi. 2 in caesura pen/orvsin et hacr. non ausiis re-

cuius cor(o nuw afleKt color

eos rarissime sic

.sumptum videlur esse ex Lucilio. Ac post

33 Et tantum venerala virum, hunc sedula curet.

2,

5,

eliduntur

noii

;3!1.')

alia

iion ipse Virjjilius, cui oblrusit lih. 1. '20:5

petere in ed. minore,
neque Ovidius neque Horaiius.

S.

honos eril

\amque papaveriini aurn

679 lledilita sunt cum ndore ct 3.

diim nbeal.
Adde 2,
quibus eliam scriplura

idem

405 Et vera incessu

I,

enuntiati clausula et pedis fine lectum

sentcnfia cx parfe fanfum clausa.

ul I-ucr.

lanietri

Quod

ubi mafrem.

Ille

DE HEXAMETRO
Luc.

231

1,

Lticil.

icinumque minax invadit Aiimimim. Ignes.

Pelion Ossa terit, summus premit Ossam Ohjmpus.

De

^. 7.

vocalium

elidebantur

iion

elisione, synaloephe.

Roniani

insequentibus

et

vitabant

metrum

eo rainus in

admittit,

quae

unam moram

sive in

Sic

erat syllaba prior.

coniunctione

tali

quae

extre-

in

et

Sed

tales

displicebant,

coniungebantur" (synaloephe),

sed

utraque vocalis audiebatur; itaque in

quam

verba

proximorum,

verborum

eiiciebantur,

sive

intra

et

ne hiulcae voces efficerentur.

priniis,

duorum

collidentes

vocales

649

Aetn. 49

Concursum
niis verbis

VIRGILII.

et

nascitur vocalis longior,

ii.)
irratioualis (cf. Gr.
dicitur
quae
.
brevem syllabam poterat contrahi, quo maior

contrahere in

difficilius erat

quam

<^,

v^>^,

et illa

contractio facilior pluribus longis antccedentibus et sequenti alia brevi ut

Kjyu

Facilior auteni eratcontractio longae syllabae

cum

facilior brevis syllabae

longa

servanda erat etiam similitudo vocalium;

cum

cum

longa

multo

Sed praeter longitudinem syllabae ob-

sequente,

nam similis cum simili facilius coaquam /, a, o, ii, diphthongi diffi-

lescit,

et e facilius coalescit

cilius

quam vocales simpliccs. Non igitur tam displicebat frequens usus

quam asperitas. Ars autem poetae ab Augusti tempore eo maior

elisionum,

habebatur, quo magis omnino vitabat

Virgilius autem in eo est

Audi Wagnerum, qui ad G.
Excipientes se plures in eodem versu elisiones
2, 441 animosi Euri adsiduc.
aIi(iuoties valent ad illustrandam vel vim ac vehementiam rei, ut h. 1., vel ma-

quod

artifex,

iis

gnitudincm, ut A.
tuitatem

6,

eiusdem

alia

ut A.

623,

7,

ut A.

2.

12. 3, 65S.

Sed accedunt

ut A. 4, 203.

pertinaciam,

vel

animum

84; item indicant

2,

332. 4, 330 horroris,

bationis,

16).

552. 12, 897, vel difficultatem, uf infra

status,

indignationem, ut A.
3,

Gr.

(cf.

utitur ad dcpingendas sententias.

4,

505, vel perpe-

ut infra

plenura irae, utA.

181. 7, 78.

8,

4,

2,

84, vel

98. G.

81. 647, pertur-

modi versibus plerunique eliam

eius

in

'i,

adiumenta gravitatem orationi-conciliantia."

lam apud Virgilium in brevem vocalem

ae eliditur in acies, sed legitur ncjes

7,548. 796. 10, 360. 691. 11, 618. 862.

. 12.

iotae adeo 12, 533 et Argivae HHlviiae

12,

54S, deinde in

10,

179 Jlpheae a6 origine Pisae

cf.

6.

B. et

1,

1, 650.
Accedit
642 aiitiquae ub originc

gentis, ubi in Mss. legitur et antiqua.

et Laeva.

642

in

1,

in

11, 62

in imprdvTsT
cnrpiiri

et 12,

adeiant

11,

708 ipse

ea.

ncies

est in

siibibo

11, 862.

acies.

in
2,

inhaeret quod

Mss. correctum
a

aciem

227

l*s2.

cf.

et

probafur

ae.

cf.

ae.

in

cf.

ae.

Lucr.

369 cf. ac. Sed 10, 845

584 cCirpm-i inesse iure ex

11,
1,

corpore \nhaeret.

humeris.

X, 904 scw ncerba meoriim.

XI, 503 Aud^o et Aeneadujn.

incipient.

Meo

si

loco

1,

391 nuntio

8,

382 ergo eadem.

ct.

E.

11,

XII, 818 cedo eqitidem.

III,

11,

84 Pollw Amat.

459 imnio

IV,

256 milto
S7S Linquo

12 Pollio

ait.

An. 1. Sed o non per omnia vocabula lonsnin habehatur et apud po.sleriores
Sic antiquuin enf/o pro in Lucr. 4, 776 enf/d statu;
saepius breve erat.
sic ap.
Cat. volo dabi, homd; sic /nd Val. Fl. IV, 7. virg 14. turb, ini^, 1, 681.
Sic
apud luvenalem hoc d nominativi in niia satira legiiur duodecies: III, 46. 61. 78.
141.
185.
311. 851. 304. 317. In eadem salira o primae personae
100. 110. 114.
longum fecit bis: v. 48. 43, breve undecies: v. 2. 5, 88. 41. 44. 47. 59. 103. 887.
8m9. 896. Sic rependo Ov. Her. 15, 38. dcsino Tib. 8, 6, 41. quaer Siat. Theb.
9, 437. dato imperativus Avien. 1047. vijrilando luv. 3, 232. vero Slat. Theb. II,
187. erd Avien. 899. 1177. luv. 3, 104. quando 173. C184.3 Sic aliqua adverbia

EXCURSUS.

650

iain aiite Virgiliiiin. maxiiiie wodo Cat. 76. 6. Isque usus tantopere invaiuit, ut Servius
liaberet. Scribitideni apud Virgilium breve esse in eg^o, fluo, scio, nescio. Sic eg-o
duii XI, 885.
scio III, 602.
nescio II, 735. E. III, 103. VIII,
X, 93. XII, 56.

brsvem

Sed c(>;6 XI, 393. duo? E. 5, 68.

107. cf. S- t8.
His auleiu
spondeo IX, 296, quod pro sponde illatum est, contra metmm.
Itaque Virgilius longum non iunxit vocali sequenti

non

firmatur

sed in prima persona

o,

verbi el nominallvo lerliae tiecUnationis (quas forraas ante Virgilium aute et post

eum

breves esse videmus) tara breve habuit u, ut elideret ante vocalem brevem.
Gr. . 54.

Cf.

nusquara, neque in hiatu neque in elisione;

?/

cuius

rei

caussa est huius

teriuinationis raritas.

Longara

vocaleni

igilur

brevi

elidi

non vidiraus,

longius et piures syllabae longae antecedebant,

et

nisi

vocabulum

metrum corpori inkaeret improbatur. Ac formae

w
pessiraa.
Neque est praeter hunc locum ap. Vgl.
Ovid., ap. Hor. bis S. l, 1, 59. 2, 7, 53; nam non huc referendi
quibus o priraae personae sic eliditur, quod fit S. 1, 9, 6. Ep. l,

bantur. Itaque etiara ob

in

nequc
sunt
1,

syllaba

extrema

est ap.

in

loci,

11.

erat

plures sjilabae breves seque-

elisio

95.

7,

uno in versu adinittuntur. Sic I, e^fi. III, 65S. XII,

uno versu saepissime. Quinquies uno in pentainetro eliditur
apud CatuUum 73, 6 Quam modo qni me iinum atque unicum amicum
Vel tres elisiones

739. 812; duae

in

habuit.

Syllabam in

desinentem antecedenle syllaba brevi non

facile in

brevem

elidebant ut 10, 514 llmitem dgit.

Ur. Jul. Scbultz Progr. Danzig quoiies monosyllaba apud singulos
An. 2.
Hoc facile intelligitur monosyllabaruni
poetas elidurentur, diligeniissinie inquisivit.
elisiones sive synaloephas propierea minus esse gratas, quod lota fere vox
evanescil, Scli. igilur numerat ap. Enniuni id fieri in 600 versibus ociies, ap.
Lucilium in 600 sexagies, ap. Ciceronem in 700 v. sepiies, ap. fjucreiium in 7400
ceniies, ap. Virgiliuin in Eclogis in 829 v. decies sepiies, in Georgicis in 2188
V. vicies seniel, in Aeneide in v. 9896 ceniies vicies sepiies, ap. TibuIIuni in 1921
V. lerdecies, ap. Ovidiuin in Melam. c. 12000, duodecies etc. in Fasiis quater, in
Hoc eiiam loco addam non tam in nameris
Tristibus sepiies, ex Ponio bis etc.
inesse cardinem, sed in verborum collocaiione.
. 8.

T)uae potissimum sunt res,

De

posilione.

de quibus

nam demon-

hoc loco quaeritur;

strandura est ct quando Virgilius positionem adraittat ante niutam cuni liquida,
et

nuin brevis syllaba

finalis in vocalera cxiens

pluribus incipit consonantibus.

Nain

quum

produci possit,

ea positio, quae

fit

si

sequens \o\

altero vocabulo,

nec satis fortis esset, ut posset efficere syllabam longain, et nirais valida. quani
poeta optinius quisque operam dedit, ut
ut syllaba manere viderctur brevis:
vocabulorura coniunctionera

talein

Afferebantur

mitteret.

V,

spectans.

Sic Virgilius cavit,

olira,

sed

nunc ex

ne

libris

tale

quid ad-

Mss.

sunt

163

laeva stringat sine

parmula cautes pro laevas

s/ringat.

statuam eodera modo pro duos statuam. Ac

per se esse longum. Cf. . 7 An. 1. Sic loco VI, 687 tuaque spectata

V, 68

potest

vitaret.

loci

Sic in libris editis olira erat X, 251 supera spcctans pro supera ad-

eraeudati.

Ecl.

quidem

parcnti a

craterasque

Wagnero

duo

ex libris scriptum

cst c.rspertata.

IX, 37 date tela scan-

In his locis omnibus error

muros ab eodem recte adscendite restitutuin.
inde ortus est, quod quum librarii unam lilteram duobus vocabulis ser>iie
ditc

voluissent, qui postea legebant, simpiiceni litterain agnoscebant

cf.

2. 755.

DE HEXAMETRO

VIRGILII.

651

vulgata eiiam magis improbaiur, quod quarti pedis tbesis poQuamquam

ut infirmis.simus totius versus pes plane corruat.
poeiae niinus quidem illi in nieiro baesiianles lalia ausi sunt. Sic Caiiill. (54,
IIoc loco

An.

niiur syllaba debilis.

alii

Sil. X, 123 terra spicula ... Maiiial. V, 70, 3 gladium lio166 nnlla <>pes
rnana stringix in ora.
.

Addendi sunt

ubi

loci

producitur

fj7/e

IV, 336 Drtjmoque Xanfhoque.

rique.

IX, 767

Naeomonaque Prytanimque.

lam

duo

arsi

425 Broniesqiie Sferopesqiie.

VIII;

propria:

restant

unus locus

interposito et fmita sententia

fit,

scuta, quod est in Pal, iam ob

in

Dryopesque.

ut

quod

ipsi

ubi signo

Itaque X, 313 aerea

vocem intermittamus.

metrum

Re-

loco aptius.

Spes sibi quisque,

XI. 309 Ponife.

ccrtus:

Zephij-

Cretesque

146

XII, 443 Jntheusque Mnestheusque.

sfridenfibus; sed in Mss. optimis est tridentibus

stat igitur

nomina

quibus syllaba cst brevis V, 143 rosfrisque

in

loci,

A. IV,

iungit

Eurique

et

9.

cf.

Sic G. I, 370

inferius est alteri ae7'ea suta,

quod

est

Med. Rom.

Ei

Virgilianis sunt: Ciris 130

squamosi

membra

volvenfia

Nec fuerat

nisi Scylla.

Moret.

dracouis.

Culex \9i Iforrida

36 calcanea

In

scissa.

bis

omnibus brevis est vocalis; et sic omnino poetae multo saepius brevem quam
longam faciunt syllabam, ut Propcrtius, Horatius, Ovidius longam syllabam
admittant nunquam, aliquando brevem; Catullus uno loco supra allato; Tibullus
uno loco I, 5, 2*^ j?ro srgrfe spicas in arsi
Lucanus somel V, 11*^ qiiippv
stiniuh in arsi; scmel Lucretius 1,390 Cornpleri spafium in arsi, quum audeat
VI, 194 speluncasque velut saxis pendentibixs struclas et v. 943 gutfis manantibns stHlerif.
1186 TenuiH spufa.
:

Sunt etiam nonnulla vocabula, ut smaragdus, Scamander, Zarynthus

quac versui non possunt
2)

Muta cum

al.,

aptari, nisi brevis antcccdit syllaba.

liquida

si

primae sunt vocis consonantes, brevem vocalera,

apud Virgilium producunt nuuquam; ueque

quae claudit vocem antecedentem,

enim X,

*^S

fibi fhixas,

longum

Ponticum sinum
senario,

et

v.

ob sequentes

est

sonuerv, fremunt in verticK cristae.

//.

Fecerst id Cat.

Sic IX, 732

4, 9

Hurmidum

Prupnnfidii

18 impotentia freta 29, 4 ultimH. Britannia

trunmve
in

vcrsu

al.

Quando

muta

autein in eadeni voce sunt

et

liquida,

syllaba

brevis

et

apud antiquissimos
Romanos omnino nihil valebat cf. Gr. . 5S. Sunt autem apud Latinos liquidac
quae antecedentem syllabam non mutant, tantum / et r, non m et n. Cycnus
tamen, ut est ap. Vgl. et Ov., ap. Hor. C. 4, 2, 25 est cycnus et 4, 3, 20
cycnus et ap. Mart. 14, 161, 2 cycnus et 9, 103, 2 cycnus. (Talia. quale esl 6b
constat saepe et mutatur.

repit,

semper longa

IVec

niirum

siquidem

positio

sunt.)

Ii.

XII, 130 reclinant

XII, 924 recluditcf. IX, 423. G. IV, 52.

III,

647 Cyclopas

II,

741

reflexi

cf.

G.

II,

175 rccludere

VI, 630

X,

632.

5.35.

Cyclopum

XI,

622.

IX, 32 refluit

cf.

G. IV, 262.

G. II, 235 replctis

S06.

cf.

A.

II, 679.

V,

XI, 3S0 replenda

XI, 140 replet

EXCLRSIS.

0.02

li.
A. VIII, 550 diipluant

A.

'Xi

I,

E.

dnplices

VI, 549 triplici. VI 11, 711.

Ov.

V,

F.

071.

M. IV,

10'..

XV,

67 duplicat

II,

XII, 19S. G.

X, 202

(142.

05: 2.

050.

VI, 797

Atlas

14!).

S7 dfiplcx

III,

tr^plc^x

Atlas, IV, 217. Ov.

M.

4, i27.

031. 045.

K.
X, 501 latrbras

II,

Vin, 259 tencbris

IX, 425 tenebris

X, 410 cerebro

38 latcbrns

XI, 098 cerebro

ceUbramus, XII,

III,

2"^0

III,

035 terebrare,

Hor

C.

b4(.

38.

II,

XI, 0S7 mulicbribus

II.

4,

01

Iii-iibri

fiibricata cf.

4;

v.

204.

X, 272 lugubre
VIII, 145.

352 coluber)

(VII,

(G.

III,

214 scriber)

II,

Ov. M. IV, 175

fiibrilis

VII, 329 colubris, VI, 419.

G.

(IX, 270 riibens)

I,

495 scabra

VIII, 080 riibro. XII, 247 rubra

IX, 231 alacres

IX, 2S9 lacrimas

X, 419 sacrarunt

VIII, 600 siicrasse

107 Siicrum

II,

230 siicrum

II,

X, 440 volncri

XII, 251 volucres. Cf. Ov.

III,

440 Trinacria

VII,

5U0 quiidrupes

III,

554

M. XIII, 607.

Triniicria

VI, 535 quadriiugis

VII, 155 quadris.

VII, 509 quadrifidam

XII,

198 bifronteni

V, 647 Dorycli

V, 620

XI, 206 agros

XI, 208 agri

IX, 11 agrestes

XI, 6S2 ilgrestis

Dorydi

X, 723 peragriins
XI, 772 peregrina
XI, 414 rcgressum
II,

0s5 flagrantem

VII, 397 niigrantem

G. IV, 515 intcgrat

VIII, 353 nVgrantem
{/i\i;er

Ov.

IV, 302 intcgrara*)

IX. 37 nigranli

sed)

M.

7ngri

VIII, 121 tigres

etc.

semper

et nigresco

VI, 800 tigres

XII, 939 rcpressit

IV, 159

aprum

Hor. C.

III, 7,

VII, 32 siipra.

E. VII, 29
IV,

ciiprae

XI, 25 supremis

1(14

414

Atridae

ciiprae

VII, 381 supra. XI, 01 suprenium

Claud. Gigant.

IX, 420 atrox

II,

iipri

152. XII,

II,

1(9

iltrox

415 Atiidae

Vni, 480 Etruscis

VIII, 5(13 Etrusca

XI, 149 ferctro

IV, 222 ferclro

IX, 94 genelrix

XII, 7 littronis

XI, 180 piitrum

*.

II,

003

patri.s

XI, 08S piltrum.

II,

0(33

jtatrcm

;:

DE HEXAMETRO

VIRGILII.

G53

R.
VIII, 100 pharetram

V, 501. VII, sl(j pharetra

IX,

Lucr. IV, 617 penetrat

X,

10 penetravit
.196 retractant

X,

II,

61

retro

II,

utrumque

37S. IX, 539 retro

V, 469 utroque

G. IV, 350 vitreisque

VIII. 245 barathrum.

421 biirathri

III,

Sic inlegri E. 4, 5. Lucr.

1,

926. Hor. sat. 2,

2,

quod

113,

alio

modo

inferri

S extrcmam syllabam u* claudens usque ad Lucretium non

posilionem. ut in IN. 1. allata exempla probant, pcndentibti' stillant, non

hexametro nequit.
facit

neque eos qui post fuerunt.

ap. Virgilium

gitur ap. comicos,

eum

237 poUicitn's

ter: 1,

Illud

li*

ut bontis cst transeat in bonust.

cum

6S7 cxosu's

pollicitus es et 5,

sequenti est

ita

iun-

Id in Aeneidem Rb. intulit

827

10,

laetatic's.

Aute

interpretes participium recte interprctati esse sibi videbantur.

De eciasi sive de arsi protlucenie.

S. 9.
iam exposuit Wagnerus (Quaest. Virg. XII.), ut satisfaceret
neque iam aliud raihi faciendum restat, quam ut quantum possim simplices
ieges proponam ex locis allatis haustas.
Virgilius

Ea de

re

1) producit
II,

semper modo

arsi

gravi;

IV, V, quando in his est arsis gravior;

quo maior

ductio,
2)

itaque maxime
omuinoque eo

feratur,

pedis sed etiam

illa

est

pro-

verbis incisio.

est in

Producit sacpe post breves syllabas antecedentes.

metro pes

III.

gratior

et ictus in

syllabam cadat maior;

ita

ut auapaestico fcre

plerumque

solet

etiam

adiungcre longas syllabas.

3) Producit

vocabuli, ut facile

nonnunquam brevem syllabam post

eadem mensura possit pergi
saepius
;

longas

alias
tale

eiusdem

verbum excipiunt

syllabae breves.

syllabam brevem in vocalem exeuntem.

4) Producit raro

5) Producit

plurimas

syllabas

nunquam
quae

vocabulum

dicuntur

monosyllabum.
produci,

arsi

Ac

anliquitus

hoc

monendum

fuisse

lougas.

Cf. Gr. . 54.

Au.

eam

1.

a} Arsis

in

(erlia

sede produclae exempla vix opus

esl. ut afTeranius

eniiu gravera esse et gravissiiuaui mulli concedent.

IV pedis:
308 qui tcneant
nam inculta vidcl
bominesne fcraene.
I, 478
Per terram et versa pulvii
inscribitur hasta.
III, 464 Dona dchinc auro gravid
secloque elephanto.
IV, 222 Tum sic Mercurium adloquiiur, ac talia falur.
arcumque sovantcm.
V, 521 Oatentans artemque pater
VIII, 98 Cum muros arcemque procul
ac rara domorum.
X, 383 Per medium, qua spina dabdl, cnsemque receptat.
XI, 323 Considant, si tantus amor,
ct moenia condant.
XII, 13 Congredior.
Fer sacra pater,
et concipe focdus.
350 At Messapus, equum domitor,
tsilas.
et fortis
668 Et furiis agitatus amor,
et conscia virtus.
772 Hic hasta Aeneae slabat ; huc impelus illam.

h)

I,

'

Haec

fere sunt. nec dubitatur, quin in his

omnibus versibus quartae sedis

arsis gravior sit tertia.

c) V pedis.
VII, 398 Sustinet et natae Turniquc canil Jiyrnenacos.
IX, 9 Sceptra Palatini sedemquc pelil Ihiaiidri
cf. S-

lt>.

EXCURSUS.

654
X, 720

XI

(>y

Graliis homo, infectos Unquens pro/H^iis hymenaeos.

SfH mollis violae, seu lan^uentis hijncinthi,

latus nireiim molli fultns hijacintho.

/"t"

VI, b-^

Kcl.

5 Miineribus, tibi painpineo frravidns auctumno.

13T 111-6 comam moUis iam tondebdt hyacinthi.

II,

G.

IV

Quando

extrema syilaba

vocabuli

longioris

vis

augealur
d")

cf.

quinto

in

pede producitur,

a minori aut molosso, ut accentus

noetam videnius etiam versum claudere ionico

3.

pedis.

11

A. IV,

Pectoribus inhians spirantia consulit exta.

*J4

oleum infundens.
254 Pingue super
XI, lll Oratis ; equidem et vivis conceilere vellem.
XII, 68 .S't qiiis ebur, aut mi.rln rubenl ubi lilia mttlta.
422 Quippe dolor; omnis
G. III, 189 Invalidus-i etiamque tremens.
VI,

His additur genus locorum, in quibus est que copula arsi producta. 1) in
et 2) si alterum que presse sequitur et coniungitur, ut cura \i

altero pede,

ut iam propterea coniecturae

aliqua prius sit prouuntiandum,

exstant ad

Saepissime

636.

1,

quae

cadant,

que plttribus excipi tur eon-

etiam 3)

son antibus.

(Sic Ov.

336. 443. 4, 146.

Eo

facilius

Ad

1.

XII, 89 Ensemque

186 Spiculaque clipeique.

Sic A. VII,

181 Fontesque fluviosque voco.

hoc

que iu

sibi

M.

Adde
VII,

Ecl. IV, 51. G,

I,

elipeumque.

153. 164. 352. IV, 222.

205 Seminaque floresque.)

indulgebat in nominibus propriis;

arsi pedis quinti

semel 9, 767

exempla

cf.

. 8. 1.

yaemonaqve Pri/tanimque.

Ov. M. 13, 257. 258.

consonantem productae loci exstant apud VirXII, 362 Chloreaque Sybarimque.

IV, 10 Telasque calathosque. X, 263
Ovidius, ut V, 484 Sideraque ventique.
Liliaque pictasque. I, 193 Faunique Satijrique. 3, 30. 7, 220. 11, 36.
Particulae ante simplicem

gilium A.

Ad

III,

2.

91

Liviinaque laurusque.

Quod

ibi

firraabitur exemplis a

Ad

3.

dietura est

Wagnero

iam firmatur exemplis

collectis Q. V. XII,

Revera pauca sunt exempla:

Ecl. VI, 53. (cf.

I,

c.)

XI, 111.

(cf. I, d.)

I,

478

magis etiam

allatis;

10.

(cf. I,

b.) XI, 69.

G. IV, 137.

Praeterea

I, 668 Litora iactetur, odiis lunonis iniquae

V, 853 Niisquam amittcbdt, oculosque sub aslra ferebat.
IX, 610 Terga fatigamus hasta, nec tarda senectus.
G. IV, 453 Non te nullius exercent numinis irae.

Ad

4.

Praeter locos, in quibus que est productum sunt

sectoque elephanto.
1) A. III, 464 Donii dehinc auro gravid
702 Immanisque Geld fluvii cognomine dicta Cversusincertus.)
2)
3) XII, 646 Sancta ad vos animd, atque istius inscia culpae.
\

ubi antecedente hiatu vel magis acuitur arsis

tolerabilior. Tib. I, 7, 61 Te canet agricola

et

brevis

Ad 5. Cf. quae de iit in it contracto . 10.

Producit autem Virgilius verborum formas quae in
sunt videt.

peferet.

subiit.

erat.

syllaba

magna quum

crit 12, 883.

stetit

;.

s.

12,

fatigamus, oratis, obruimur II, 411. alloquitur IV, 222.

Deinde substantivorum maxirae norainativos, qui sunt

redditur

etiam

venerit urbe.

exeunt, quales

t.

772.

tendebat

datur V, 284.
in r.

.<t.

t.

al.

DE HEXAMETRO
pver E. IX,

Sic

dolur XII,

Nomen Euryalus

In

amor

al.

iiemus

s.

pulvis

gravidus G.
In

53.

Casus obliqui praeter illud Graecura Pleiadas G.

Ue

10.

13S; tantuni quattuor

polissimum, quae

metrum

ex origine sua et

^ et

syllabae con-

nec nisi in certis vocibus re-

facile substituitur,

quod

liberius est,

Cf. Gr. . 56.

metro aptari ncqueunt, maxime noniinibus

aliter

quibus nomen aliud haud

propriis,
in quibus

332. et participia

III,

synizesi.

apud ipsum, rarius etiam apud posteriores:

raro

invalidus

eaque apud poetas ante Virgilium saepissime,

stant, in unani syllabam contractio;

peritur, et iis

5.

550.

manus

478.

I,

II,

duarum vocalium, quibus duae

Synizesis sive synaeresis est

360.

II,

caput X, 394.

t.

I,

evempla sunt: pectoribas A. IV, 64. et genitivus lovis G.

languentis XI, 69 et nuUius G. IV, 453.
Postrenio adverbia super VI, 254 et procul VIII, 98.
.

pavor

al.

domitor XII,

76S.

112.

III,

V, 337. et adiectiva

profugus A. X, 720. /M/f?/* E. VI,

189.

655

XI, 323

Nuviitor VI,

118.

cbur XII, 6S.

melior G. IV, 92.

XII, 232.
III,

pater V, 521

66.

labor G. III,

422.

VIRGILII.

ac in

in hexaraetro est in

habet.

sedibus versus,

iis

pede sexto;

is

eniui

autem aeque ac synaloephe

Synizesis

non eiicit vocalem, sed tantummodo aliquatenus corripit.

Semper apud poetas in unara syllabam contrahitur ei in deinde, proinde
3S3. 4U0, ut apud Latinos ita pronuntiari solita esse haec verba videantur.

(. 7)

11,

unam

Saepe etiam in
337.

syllabam coit dehinc IX, 4S0. sed dehinc

dehinc semel ap.

quente vocali

deerraveraf

VII,

(Lucr. III, 890.

464.

VIII,

IV,

deerit VII, 262.

{deerrarunt Lucr.

7.

anteirent XII, 84. (Ov. M. 13, 366 anteii, idem Hor. C.

reice, reiice E. III, 96.

III,

de etiam in verbo deesse cura se-

Sic

788.

6,

leginius ap. Virgilium deest X, 378.

coaluit et

Lucr. I, 44.)

{deesse

Ov. F.

I,

874)

III,

35, 17. Val. 1, 31.)

Eius generis multa

1267 reicit.)

sunt exerapla apud Lucrelium.

rere
in

Vocabula, qualia sunt aureus, ferreus raultis casibus, quibus poetae canon potuerunt, versibus dactylicis aptari nequeunt; itaque extremae syllabae

unam

M7/a

X, 116.*

412.*

alveo VI,
496.

Sic aerei VII, 609. XII, 541.''

contrahuntur.

VIIL 372.*

aureK

l,

aureis

698.

VU, 33.* 303^* 436.* IX,

curruum VI, 653.*

32.*

alvearia G. IV, 34.

eademque

VI, 691.

via.

sic

X, 487. uno eodemque XII, 847.

nominum Graecorura

Sic genitivi

aureo
VIH, 553.*

ferrei VI, 279.

762.* V, 352.*

l,

Oilei I,

G.

II,

453.

baitei

passuum^-^ Mart. II,

X,

5, 3.

atque eodem partu Lucr.

41.* Ilionei I, 120. VII,

Ter7i E. VI, 78. Promethei E. VI, 43.* Nerci^

Pro^er XL 262. Tyrrhei \'\\, b^l. Sicdativi eiusdem
Mnesthei V, 184. Sic dativi in
terminationis Orphei E. IV, 57. G. IV, 545.
eo exeuntes Typhoeo IX, 716.* Menestheo X, 129. Earystheo VIII, 291. Sic
Typhoea G. I, 279.* In locis. qui
accusativi in ea Orphea"^ E. VI, 30.*
Idomeiiei XI,

249.

VIII, 383. X,

265.

764.*

stellulis signantur, verba

sunt extreraa versuum.

Synizeses formae perfectae ex //f in

certae,

longum

nam

it

hasta

est in thesi

9,

hoc uno in loco.

scribi iuberet trdnsit,

betur petit

fumat

9, 9

3, 3 et

Lch.

sequente vocali,

pro petivit,

quum

sit

penetratl, 363. adspirat

ut intramus b, 52,

<Y,

418, ubi Hn. dedit

avitindt,
iit,

Cf. Gr. .

iml

quum

817 pro transiit.

Non minus

praesens.

173 An.

dmus non

numerum

locorum

auxit,

Deinde ha-

perfecta habenlur

sed etiam haec praesentia sunt,

quod volunt esse pro intravimus.

poetae, non huius est loci.

in

quod

10, 785.

12, 352,

dvimus

etiam propterea offendit,

3.

Quid conati

sint

alii

EXCURSUS.

050
Lucr. VI, 33 in voce

umnia

ia

longam syliabam contracluni

in

qui meminerit Lucretiura ximilia

videri,

Sed

fuisse.

consonans

videtur

90S, inilium

2,

esse

cf.

aut

12,

3,

potest

ci

usum

272 auapaesto

hypermeter.

\ersus

Cf. . 4.

Eliditur

non contrahitur vocalis G. IV, 270

CAP.

W.

^.

Apud

iu ^rAvt^olenlia.

III.

Tniesi.

l)e

Verba enim composita ob

exempla sunt apud antiquos,
Cuius rci non ea est caussa, quod

Lalinos poctas ctiam tmcsis admittitur.

mctrum ilcruiu disiunguntur.

Knnium, Lucretium quam apud

Plura eius

rei

posteriores.

quod antiquitus

antiqui multa sibi licere putabanf, sed potius ea,

nondum composita habebantur;

non quasi

is

etiam

bantur,

talia

vocabula

tmeses multas esse dicimus,

sed quod discernit ca,

voces dissecuerit,

quae postea composita

eliam lingua nonnulli iara adverbia quae infinitivo adiunge-

Ita in nostra

sunt.

Homerum

ut apud

cum

vcrbo

coniungunt,

finito

quo solent

Cf. er

separari.

tnilerstellle.

Ex
nia

quum

his

lusus

infclligitur

Ennii apud Donatum:

et

notus:

satis

ille

Apud Lucrctium

separctur terminatio.

Audacissimura

facit arc;

quamquam

quod

omne

legem,

contra

esse

sunt: iTiter quaeciinque pretantur

quum neque

IV, 830, con brac/iia suefaciunt VI, 396,

simplicia restarent.

dejicienlc pccii deficit

comminuit brum

cere

.ia.ro

pretari neque suefacere

quidem

mihi

est VI,

videtur,

962

hoc lex servatur.

ct in

Virgilius separavit super o verbo esse:

567 lamque adeo super unus

II,

Sic Ov. Fast. V, 600 nox

una super. Sed si vel Tacitus suo tempore poterat dicerc H. I, 20 at
hanc vocem videmus separari solere.
illis vi.c decumae super portiones eraRf
Sic separavit praeter a suo verbo X, ^^^ fugienlcm Rhoetea
Cf. ad III, 4S9.
praeler. circum I, 412 circum dea fudit. inter G. II, 349 inter enim labentur
Sic
III, 872 intcr enim iccta.)
(Lucr. IV, 946 inter enim saepit.
aquae.
et Hor. S. I, 1, 86 post omnia
Cic. Ofl". III, 17, 71 mala bonis ponit ante:

qua super fortiina laboriim

VII, 559 si

eram.

est.

erit

ponas.
Sic usque V, 384

203 quo res cunque.

quumque

sive

quemque)

113.

et
cf.

absolute

etiam

Hor.

quo mc usque,
Saepe ap. Hor.

C.

37,

I,

positum
15.

cunque
Dill.

614 quo

Virgilio

me

Sed

repcritur ap. Lucr.

Itaque

quam

I,

C. 1, 6, 3.

ciinque.
illud

II,

21

XII,

cumque,
(ubi

etiam licuit separarc.

alii

ut

cunque in partcm dcdisset.

V, 603 hac fortuna lenus, VI, 62 hac Troiana tenus
Separatur hartenus
septemtrio: G. III, 3S1 Seplem subiecta trioni.
Deinde Virgilius hanc tmesin mitigavit, (}uod parficulam quac pcr se non
Ciccro scparavit de

or.

III,

16,

59

sc

suo verbo modo copula que separabat, qua ratione etiam id assecutus
Sic
copulam ponere non cogeretur post vocabulum nimis longum.
legendae.
II,
interque
366
ligatus.
G.
794
inque
salutatam.
X,
inque
288
IX,
Apud Lucretium sunt eius generis haec: conqne putrescant III, 344, conque
stat,

est, ut

globata
II.
I,

II,

153, inque pediri III. 483, inque

301, inquc merentes

319, seque grcgari

t^.

Littcrac

ct

I.

12.
./,

//

4.53,

disquc supatis

I,

II,

III,

745, inque valebunl

304, praelerque

meantum

652.

et u in coiisonanles niutalae.
apud Romanos saepc intcr sc mutalac

Vocales
ct

genuntur

1103, perqiie plicatus

II.

<

suiit.

cf.

DE HEXA3IETR0
unde

ortus

singularis

praecedunt,

usus

cst

mctri

saepe

VIRGILII.

poetarum.

caussa

enim

li

consonantes

in

657

./

u Yocales,

et

mutant,

et v

vocali

si

ut sjllaba

ita

aiitecedens his vocalibus in consonantes niutatis ex positione producatur. Contra

quando

aliis in

Lucr.

55.

I,

vocabuiis

usu sunt,

et v in

sucsxe V, 910. saetae Hor. Sat.

soluunt Cat. 61, 53.

dissnlxienda Tib. I,

solvunt in
I,

40.

7,

Sic siiemus

vocales.

suadent: Lucr. IV, 1151.

17.

8,

Hor. C.

Ai7iie

I,

Ep.

23, 4.

Huius usus exenipla apud Virgilium non reperiuntur, alterius piura.

Sic quum IV, 136 conn\\b\VL legatur, legitur connubjo I, 73. VII, 253. connubjis
VII, 333.
Ita versu e.vtremo oninja VI, 33. precanfja VII, 237. taenjis V, 269.
-- Quodsi priora exempla synizesi, haec ex versu hypermetro possunt explicari,
13, 2.

sunt quae

U, 442.

nequeunt.

alia ralione

nbjctibus

674.

l^a,

Jluvjorum

nominativus legitur parjctibus

piiries

U,

iibjete

U,

arjvte

quum

Ut

V, 589. G. IV, 297.

VII, 175.

492.

VHI,

V, 663.

16.

XII, 706.

XI, 667.

599.

XU

nrjcfat

482 primura versus vocabulura (ut avium Ennii ap.

Gelliura VI, 6.) et G. IV, 243 est stelljo.
Hinc ortae coniecturae ffgi A. I, 2
Laviniaque, ubi Lch. praefert Lavinaque, et E. VI, 41 Saturniaque. In verbis
890.

cum semi

est G.

compositis

41 coiisiljum et

6,

I,

ubique in J transit,

vide IV, 686.

principium sunt molossi

quartus, vietis Ep. 12, 7 spondeus.

Cat. 113,
H, 405 va^Jerant. connubjo M. 6, 428. promontorjum
tritus

sexto 15, 718.

.

10 extr.

tcnuia dactylus G.
sinvatus

modo genua

Simili
I,

397.

Antium

15, 709.

ex Virgilii

III, 4,

30 epi-

7,

I,

Ov. F.

pede

in

qualis est similia

V,

trochaeus

carraioibus

cf.

431. XII, 905.

Sic pifvita Hor. Sat. 2, 2,76. Ep.

121.

II,

lu vocabulis

IV, 226.

Sil.

tenuis est

et

Sat.

Formjanus.

De mensura,

Dicitur etiara Gvv&y.cpcovriGLs.

Sic Hor. C.

vindemiator

et

1,

108-

1,

posteriores

allatis

poetae eodem metro usi sunt.

Varialur eiusdem vocabuli melrum.

13.

NoaauUa noraina

propria mctro

repugnanl aliqui casus,

eorura

Qua

habent.

poetae

re

aut

dactylico

aliis

aut

sunt,

sedibus locum

vocabulis,

ut

connexum

verborura

aut

contraria

tota

tantum versus

circurascribebant

Tirijnthius heros;

NerciilHs cst Alcidcs,

aut

paucis

in

vel

pro

voce

forma-

ita

ii
casus locum habereut, qui versui inferri poterant, aut ipsius vocametrum iramutarunt. Hinc poetae etiam, ubi necessitas njon cogebat,
metrum variarunt. Sic

runt, ut
buli

Asiae IH,

1.

Ttalus

Asia VII, 701.

Sicelides E. IV,

4.

SlCiiniae

486.

Prop.

129.

I,

in

Prop.

II,

II,

720. VI, 680.)

I,

499.

(Ov.

M.

||

Tib.

IV, 236

2.

I,

I,

4.

II,

Eous

Eous
et

M. VIH,

Priamides

207.)
III,

H,
i

508.)

Sychaeus

I,

11

Sidonius IV,
(Ov. M.

417.

III,

489. G.

I,

II,

Lavinius,

Oriona
I,

348.

III,

I,

517.

535.

115. (Luc.

II,

(Val. IV,

(Ori.ina

Sychaeus

a,

XV,

58S. VI, 832. XI,

221.

pleruraque etiara ap. Ovidiura.

Orion

Ili,

258. 270. VI, 48.

etiam Ov. M. XIV, 570.

l,

!!

E. X,

(Sicuaii Avieo.

XII, 71.)

luv.

21

II,

XI, 327.

Sidonia XI, 74.

5, 49.

etc. (ita

VII, 352. Prop. H, 21.60.)

(Val.

X, 780.

776.

Siculus E.

152. 506.)

Lavinia, Liivinium

Luc. IX, 989.)

Diana XI, 582.652

Orion VII, 719.

56.

Sicanus Avien.

444.

I,

Sil.

sic

34, 64.

11

Italiam

154.

692. SicSnium V^HI, 416.

313.

288. (Luc. IV, 352. V, 71.)

493. Orionis
II,

III,

X,

Sil.

F. III, 629. 633.

G.

I,

557. Sicanio

locis,

4.

VII,

396. VI, 757,

Sicanus V, 24, 293. VII, 795. VIII, 328.

16, 55.

II,

ceteris

728.

Italus III,

(Tib. III, 3, 18. Avieu. 1072.)

VII, 359. (Ov.

um

1.

pubes

Srciina
137. 545.

75.

;|

VII, 643. IX, 698. Avien. 114.

I,

Ov.

343.

346.

42

i;

Diana
123.)

F.

V.

Priamus

EXCURSUS.

558

noniinibus Virgilius variavit,

in his

Ut

sic

in

Malea

Malea V, 193.
5,

169.

100.

679.

Uor.

Ciitilus

Pelion G.

II

Prop.

I,

C.

VI. 427.

dus G.

X, 484.

I:

693.

||

Edonus

699.

III,

II,

Pachjnus Avien. 635.

Abydenus

XII, 365.

Fidenae Hor. Ep.

Trist.

11,

I,

28.

10,

I,

Ediinis Luc.

I,

Aby-

||

592)

Ib.

675.

luv. VI,

S.

sic liqnentia

verbis;

aliis in

I,

Sil.

IV,

Fidena

57.

adnreus V, 109, de voce ador, oris

G. III, 374, quum apud Persium

rndentum
rudere

sit

433. VI, 342.

I,

30. retulit V, 598.

crassis.

16. VIII, 248.

561. VII,

Sed rhdere Ov.

F.

(recidat Ov. M.

VI, 450.

repulit IV, 214.

VIII, 343.

liquentia V,

et liquida

dicitur re/igio III, 363. reliquiae

Huc etiam referendum, quod

I,

III,

III. 9.

432.

Lucr. IV, 1255 Crassaque conveniunt liquidis

Cf.

3,

Salamis Avien.
Pelion Claud.
861.) Grtidivus Ov.
Porsena
VIII, 646.

Porscnae Heyn.)

XVIII, 127.

II,

I,

90.

Est etiam variatio

238.

Albuna Tib.

Catillus Slat. Silv.

II, 44.)

(Ov. F.

3.d.

8.

VUI, 158.

Saliiinis

III,

Pachynum

\\

Fidena VI, 773.

XV,

Sil.

(Claud. in Ruf.

94.

III,

(Ov. Her.

207.

I,

Abfdus Avien.

779.

Albiinea VII,

||

||

Griidivus

!|

Porsenna (Wr.

II

VIII, 646.

Sil.

2.

18,

I,

281.

Prob. et 01. cons. 203.

M.

17, 8.

III,

Ciltillus VII, 672. XI, 640. Sil. VIII, .366.

II

poetae ab eius

alii

aliis

metro recesserunt.

VI, 212.) quae verba duplici scribi solenf consonanti.

14.

S-

Poetae rariores formas amant, ut verba etiara rariora quaeruut; eae autem
etiani sibi plures formas, ex

Parabant

Sic

eligerent.

apud Virgilium

Nominum memorandus
in, 208. VI, 421;

genitivus

410 legitur bellantum

i?

quod antiquitas sermonem ornare videbatur.

maxime antiquae,

sunt

formae

esl
est

ast

X, 361.
Pronominum formae

cf.

pluralis in

nlli

ad

46.

I,

genitivus ai

eadentum;

el

quibus ad versus necessitalem aptissimam

nom.

vm

ad

cf.

quianam

pro ium;

dativus u pro ui

el dat. ullis dat.,

cf.

ad

13,

yame

uno versu XII,

in

sic
cf.

ad V,

ablativus

354;

III,

III,

541.

quae formae modo

pro

in nar-

ratione reperiuntur.

Verborum forma

XL

bant.

X, 538

ibat: IV, 528 lenibant.

redimibat.

Lucretius, Ovidins,

Ennius

Sic

amava, credeva,

Sic

ap.

VIII,

Cic. Div.

I,

VII, 485 nutri-

160 vestibat.

436 polibant.
Saepissime

20, 40 stabilibat.

In vulgad sermone haec

alii.

forma servata est in verbo

Firmatur etiam analogia formarum abam. ebam

ire eiusque compositis.

lorura

VI, 468 lenibat.

572 nutribat. VII, 790 insignibat.

sentiva.

Cf. Gr. .

174.

forma perfecti erunt pro erunt:

et Ita-

2.

steterunl

II,

774. lU, 48. X, 334.

miscucrunt G. II, 129. fueru7it G. IV, 393. tulen/nt

E. IV, 61. paruerunt Ov. M. IV, 225.
terruerunt Am. III, 5, 2. horruerunt
F. II, 502. praebuerunt Her. II, 161.
His forrais etiam antiquissimi poetae
usi sunt et quae nunc est forma Italica ad erunt deducit cf. apparvero, appaconstiterunt

III,

681.

ruerunt, aspersero asperserunt,

stratur,

vitabant,

quam

in

usitatius.

cessero cesserunt.

nunquam hunc pronuutiandi modum

non

tamen

ut

urbano sermone,

plane

negligerent,

quem polissimum

His documentis

esse
nihil

obscuratum;
potest

aliud

poetae spectabant,

satis
et

si

deraonpoetae

demonstrari,

erunt fuisse

DF HEXAMETRO
la formis perfectorura in si et
vulgareni

pronuntiationem

vocura

Quid? quod

157:

tam

patere,

usitata

V, 7S6

De

Sic I, 201 accestis.

fuisse.

traxe.

VI, 57 direxti.

forrais perfecti,

tractione in audit .

secuti

eiecere

cf.

videtur

ut

Orat. 47,

Cic.

quae in vi exeunt,

perfectis raonet,

imminutio non videtur

IV, 606 exstinxem. 682 exstinxti.
perfectis talis

XI, 118 vixet.

Cf. Gr. .

173. B.

qualis est aiidiit, audiisse iara ad III, 603;

Antiqua forma fuat semel usus

de con-

I,

Virgilius

est

lovis

in

oratione X, 108,

387. V, 5S4. VI, 609. et priores.

minus antiqua sed etiam post Virgilium apud poetas in nonnuliis

est forma faxo IX, 154.
XII, 316. iusso XI, 647. cf. Gr.

Pson

servata

174,

poetae

10 dictum est.

saepius Lucretius ut

verbis

unam

iudicassc vetant, novisse iubent et iudicahoc genere et plenum verbum recte dici et

in

Quae h. 1. Cicero de
quamquara in aliis

usitate."

latius videtur

xi exeuntibus

syllabam

659

sic loqui nosse,

visse? quasi vero nesciaraus,

imminutum

VIRGILII.

3.

Infinitivus passivi

in

ier

iegitur IV, 493 accingier.

VIII, 493 defendier.

IX, 231 admittier. VII, 70 dominarier. XI, 248 /cr/er. G. 1,454 immiscerier;

apud Lucretium etiam anlecedente syilaba brevi VI, 11 88 trahier.

Neque omittendae sunt formae, quales porriciam V, 238.

porgite VIII, 1S4. {porgebal

prendimus

250.

Ov. M.

II,

est aspris

apprendere

94.
II,

comprendere G.

322.

II,

Huc

379.

IX, 15S. poi-gens Val.

Sil.

Sil.

II,

cf.

776.

v.

prendere

III,

305. deprensus V, 52. deprendere

Pro

VIII, 653.

656.)

II,

asperis,

normam

ad

pertinent etiam IX, 174 periclum,

IV, 16. VII, 16 vinclo, vincla, V, 176. 859 gubernaclum,

dextris,

lU, 143 oraclum,

apud poetas Au-

alia

gusteos saepe obvia.

Variatur inter primam et tertiam coniugationem in verbo idvare, quod est

III, 4, 61.

12,

lavimus Sat.
Inter

I,

456. Lucr.

471. |l/?//g-ere.
284.

626.

al.

6,

26.

Hor. C.

Ad. IV,

42. Ter.

II,

||

556.

18.

1,

De

tergere.

stridit IV,

VIH, 420. XII, 691.

Inter quartam et tertiam
rentur Lucr.

Claud.
I,

18.

12, 2.

idem567. VIII, 677. IX,

VaL I, 121.
ejervere

693.

G.

I,

Sed fulgere VI, 827. Lucr. V, 1094. VI, 160. 165. Val. VIII,

effulgcre VIII, 677.

VI, 217. 339.

3,

verbo

et tertiam in

forraa tergere

Orell. Cic. Parad. V, 2, 37 dat tergunt, laudat tergent.

stridere G. IV,

II,

lavere C. HI,

lavitur VaL IV, 229.

24.

secundam

lavis C. IV,

Sic IV, 407 est /err>e< 409 /eryere;

fervere.

G.

5,

I,

Ep. XVII, 51.

7.

G. III, 221.

lavit X, 727.

Sic Praes.

usitatum, et lavere.

181.

in

Eutrop.

567.689.

potiri.
II,

218.

Sic
|j

G. IV, 262.
potitur

oriri.

III,

cf.
||

Serv. ad VII,

stridere.

stridunt

55.

Sic ori^//r

II,

Sed
418.

Ov. M. IX, 797.

II,

411.

exore-

 3
= 2
3 =
.

2 a

SQ
3

SX

-^

.2Q.

^ co

ci

^-S^

.=

'a

C3

P^

cn

. .2
t- -3

3
a

=>

2 S

^ s-^ ;j s
"*

:S

ft

<l

y ^ c^

^^

^ ^ >^

'

?
:::

c3

^^ c3E -i 2c

^<M

cl;

X = S

^c

c9

;"

c s

V-.

t.

- .s

S;^

'-r

<WH
~ .^u
r^

o*

C "

J-

r ^ o

t,

"u
t.

L.

S S u

M=

&
s

"iu-g
^u

.2

ADDENDA.
Lib.

posl

I.

Versus J//e ego

.V/nr//s Heiiry iii libro suo ,,Aeiieidea 1873" acriler defeiidit
Virgilioqiie

vindicat

esse docet,

et

ac ipsius Aeiieidis
haec esl eius senlentia. nt

censeat eos, qui probenl, cuin ceteris versibus iungere, qui spurios habeant, omnino

ab Aeneide removere debere, neque ut nunc

soleant facere,

Aeneidem

capite privalani,

prope apposilo legenlibus offerre,

speratque fuluros ei editores obsecuturos.
Eani ego spem fruslravi iani proplerea,
quod libruni ipsius editoris liberalitate ad
me allalum accepi
quum diu primae
chartae impressae essent.
V. 4 delet SleudnerPr. Rossleben 1873.
simulque removet multas difliculiaies. At
simnl removet lunoneni, quae anle v. 9.
capile

nominanda
el

erat.

reliqua

iia

Eum

igilur versuni tollil

consliluil

iiiiniina

r/iio

laesa Insigvem ,
Inipulerinl.
In
annolaiione ad Ii. v. seiiiel nrcem pro
urbcm scriplum e.sl.
fi.
Unde Sleudner explical a quo sc.
Aenea. Deinde adiicias velini
cf. 12,
83.
8. Wiinscher Z. f. Gymn. 1873 p. 333
.

qvomodo. Animann
1870 probal laesa.

qtio explical

gari

Pr. Stutl-

minus
21, 8. scribe nihiln
29. Posl iungunt adde: contra versus
ralionem.
44. Lege: 6, 390 ubi icli flammas fulguris
48. Steudner legit adorat et imponit.
98. Pro 98 I. 99.

Alto. quod satis perspicuum esse

varia explicatione leniaiuni
H^^g- explicai:
esl.
ex imo niari, ubi
Neptuni est sedes. IVd. habet ablalivum,
Miinscher prospiccre c. abl. negat Lalinum esse (el prospicere ex legilur 4,
409. 7, 288. 12. 134. quibus lamen locis
nolo denionstrare ablativum non posse
dici"), neqiie recle iiingi prospiciens catulit. Ipse colo post vadis posilo remoloque
12fi.

putaveram

commotus commate, prospiciens ex-

Sorge tragend. Quod

1874 p.
f. Gyinn.
HOH. iion salis perspicio. Habei alto ablaiivum, addit alto prospiciens .,als begleilendes Nebenmonient zu s. c. extulit u.
plicat

fiir

das

.^leer

iudicaveril Benlfeld Z.

Deiiide: ,.alto halte wegVgl. 12, 136.

Si recte inleilexi, exbleiben konnen.''
Fb.
plicat von oben herniederschauend.
allo, ut V. 181 pelago explical per Hltum,
per pelagus Ld. ut ego ulroque in loco
inlelligit dativum neque siira nescius aliis

prospicere legere accusativum ut

289, sed alia significaiione;
in iis enim is qui prospicil simul conspicii aliquid, quod accusativo indicatur;
his locis signilicalur longus prospeclus in
das Hleer analiquid; seewarls, non:
in locis
15.".

6, 357. 7,

schauend.

simul 1,513 adde 5,

144. Ad simul
b75. 12, 268.
148. I. inversa 7. 584 est comparalio
152. Ad 303 adde 12, 618.
16-1.

ita

311.

178. fasces receptos et adde 7, 244.

181.

Pelugo

explicat:

des Raumes,

in

stailfindel, bei

Kappes ablaiivo

Benlfeld,

Ablaiiv

..der

zur Bezeichnung

welchem

eine

Virgil haufig."

Bewegung
Afferlurque

nubes exemplorum, in quibus simplex est

nolio
illud

ul

loci,

cari 4,

68

in

umher

186.
212.
226.
253.
292.
317.
370.

worin umher vult

signifi-

lotnr/ne vas,atur urbe, ubi

laiet in

vagatur.

per vallem flexuosam

11, 145.
Cf. 493.
adde cf. Gr. S- 3^4. An. 2.
Romanum bellis, dele ctiam.

ex conieclura Rulger.si

qtierenti iunxi ciini talibtix. neque

tamen pronunliavi: idem sentil Munscher;
contra ft^g. Ld. K'd. irahunt ad ille.
394. iit 8, 523. Ov. M. etc.
396. capsis quod iam Schenkl propo-

sueral
de siio prolulil Schulthess, qui
ciiam respectare recepit, utrumque probal
,

ADDENDA.

G64
Munscher. Mramll 7..
81 sqq. posi vfrsiiiii
esse:

wie

Sieli'

zuriick-

jetzt

.sie

raiisctieiulen Fliiojelii sclilagen,

gekelirl luil

nachileui

Scliwaiie wieiler

die

fliegeii

(laiiii

in die Liifl.

Gynin. 1&74 p.
pansaiu iiihet

f.

3H(5

voller Schaar

in

sie

den llim-

singend umzogen haben; so ist die

Sleudner I. I. rni.rcre polum;
w-ie sle in deu Kreis geschaari deii Bodeu
besetzt und ilir frohliches Geschrei.erhoben haben. Sed habet explicalioneui
sex;
eliaiu meliorem: IIU v. 397 sunt
Virgilius euiiu dixerat bis seni, deinde
pro el coetu scribi iubet: hi coetu also
sechs fliegen iioch
sechs silzen schon
und gesaiiiinelt CcoetuJ zeigeu sie durch
bereits
ihr Geschrei ihre Aiikuufl den
inel

Flolte etc.

461. 5, 639. 8, 613.

471. diclum de iis, qui caesi sunt
497. //'(/. Brandt, Miinscher inoenes

sumunt esse virgines, qua

lir.;

,,Dido

neque hoc aptuni.

sint .ftdfts^C,

413.

negalioiieiu

post

/ut

3,

cf.

43.

Dele quae ad v. scripla sunt.

Gr. scribe pr. Gt.
43M. significare docetur locis.
Post
6, .'579 adde 9, 530.
Idem tradit
45.5. Male retuli de Rbo.
se iu
If^^- esse inter
qiind
et
//h.
4311.

FMPRyb
iiiter

intra

Schenkl ut
lii^trant

se

in

maxime

sc

inlerpretes

tutetur

et

mirantur

445

v.

eiicit

autem

IUud

c.

comitatum

assentieiiie

potest significare aliud nisi: niirantes inter

colloquuntur,

alter

luirelur exponit,

Brandt:

Emendat

quantopere
sane praegnans.

alteri

locutio

,.ln

inter se

pro

inter

ein Fehler."

steckl
<te

scribendo ior<a.<.

..Aeneas durfte nicht vergessen,

also durfte
dass er zur Konigin wollte
Pergit:

er

im

Tempel

nicht

raachlich ansehn,
dass er die Dido

die

wenn

Bilder

so

ge-

er nicht w-usste,

werde." Post
,,Aeneas musste durch den Menschenstrom, der in dieser Richlung sich hewegte, aufmerksam werden und bald vernehmen, dass Dido in deu Tempel komuie."
Mu. 2 p. 33 recipit intra .<te et explical:

Aeueas

intra se,

treffen

hoc est tacitus ariificum

quo exemplo Plinius

admiratur
X, 118 intra semet meilitari el Quintilianus intra se diiponerr,
compnnere X, 6. 2. XI, 3, 2. Hrk. qui
opervm non multuin abest ut sumat pro
nperarum, sed recte per opera siguari
opera

maior

dixlt

videt operarios, aiqiie ita explirat,, Wahrend Aeneas slaiiiiend das (liunte) Unler-

Eiuander

der schafl^endeii Kiinstler

arbeitenden Werkmeisier belrachtet."

uiid

praeivit
9,

9:

promptu

est."

541.
518. nunliatum est
519. Venia est Gnade; veniam posiulare
est regis

cf.

8,

noii licet.

527. Etsi enim Penates g. e. f. L. a.

t., quare i.
c. g. emigrabant
532. dele 8, 268.
533. Gentem pro terra dici non docetur

eraiit

me

locis

quem

Lil.

neque loco Xepoiis,

neque Graeco vocabulo

allatis

affert,

quo usus est

/f'-.

Itaque Oeuotri

dicuntur Itali sive gens Italia.

548. Jf''d. non nec sed ne praefert
5*52. lege etsi pro et si
603, 5 affirmantis cf. 5, 688.
607, II. intrausitivum
669. Miinscher recipit coniecturam Heumaniii ut pr. et et 670 Auhc pro hunc.
(191,

6.

3,

51.

744, 3 dele: Virgiliae

744, 8 nutriverant
755. Flach Ihrb. 1874

Miin-

hoc mirantvr inter se iam dedit

Pl. (quod omisi commeniorare), sed servato versu 454. At mirari inter <<e uon

re

Gellii

cum voluntariam iuvenum

signiftcet, in

Solium

5()ii.

scribit

et

in

auctoritati

media

iirbe

fortiorem esse,

exercuit.

schero;

se

in

dfjfiog,

terris infra iacentibus

4'<i(l.

cedent

ingrediens inter
Tyrios principes, cullu aique incessu serio
Quoniain hunc locum iterum attigeeic.
apponam verba Fbi ad stipante
rira,
Activaiu consiructionem passiva niulto

au.
Quem locuin
sitzenden Schwanen
iaoi
confiteor
quuin iterum attigerim,
per luduni nie explicasse 'Jliltfaltcii, quum

qui

855 assenita
annos
disponit:
A. 1. Sommer nach der Zerstijrung. Aufenlhalt im Gebirge Ida, Bau
der Flotte (Is errorum annus non est).

tiens

Rbo

eiicit

755

sq.

p.

et

Aufenlhalt in Thracien. Aenos. 3. UeberAufenthalt daselbst.

nach Delos.
Fahrt nach Creia. Pergamum. 4. AufenlDie Pest. 5. Fahrt von
halt iu Creia.
Besuch des
Buthrotiim nach Drepanum.
Aufenthalt im wesllichen
6.
Acestes.
2.

fahrt

Tod des Anchises. 7. Zweite

Sicilien.
Landiing in Sicilien. Leichenspiele. Griinduiig der Kolonie.

Lib.
9.

Qiiod

scripsi

11.

etiam ap. Cireronem

ne quem in errorem inducat, addendum

piito esse hoc verbuni apud aiitiqiios scritransilivum
ptores uhiqiie intransilivum
non reperiri ante Lucr. I, 250, sed hunc
ipsum scriptoreni alibi lioc verbo uli pro
,

iiitransitivo, iiec miniis

Livium ubique.

13 dele 5, 68.
48. Nck. dat: latet error equo:
94. plusquamperfecti
119. Adde: cf. 10, 519.
37.

121. Mv. Adv. Cr. 2, p. 34 coni. cui

fata paret, quem poscat Apollo.

ADDENDA.
133,

8.

Lib. IV.

1, 8.

eodem ex

807. singularis,

iiisi

in coUeclivo,

178.

primiis

Miinscher

pravus,

proponit

promptus
ut eligas
Brandt medicus soilicet quod
quid velis.
quis adscripserat primus fuit medicorum
primus in lextum irrepsif
,

271, 4 unusquistiiie
279. lllru cf. 12, 3.
290. legisse etsi in editis
322. Quo res summa loco Miinscher
ist die Hauptentscheidung, der
expl:
Meiser Ihrb. 1874
gefahrlichste Kampf.

Wo

p.

139

coni.

quin prendimus arcem.

349. Miiiischer pro si vult ni.

Quare 1. 12
360. lurbata suiit aliqua.
scribe cf. 6, 293. Rb: et 1. 32 scribe 867.
366. Poenas dare dicitur hostis 9, 356.
392 Ad h. v. cf. quae dicta sunt 7,

656
396.

Ac/c. Z.

scribit:

263. Pro

nomine

quod

est

in

y,

probat

Milnscher.
415. cf. 1, 162.
471. ad Bagradani flumen incidit
497, 3 scribit transit
647. Inutilis cf. 10, 794.

681. S. *cf. 9, 502.

693. elegisse cf. 12, 259.
707. et 3, 405 infinilivum esse pro imperativo sumit loUy Geschiclife des Infinilivs iin Indogernianischen. Miincheii 1873.
798. P. 3 lurbam quod
Exc. 1. 8 locHS non esset
Lib. III.
6, 654.
119, 3 695; nigris H. Od. etc.
119, 4j[ifAorvs)immoIatur. Celera dele.
204, 8 et cir
268, 8 cf. 1, 317.
878. Graecas
280. Actiacus

20. nitere

cf.

897. dicitur" S. Sic 12, 183.

327. excusandum.
340. quae tihi iam Troia infert Mv.
8 p. 34 post arcem et addit lam nullum
supererit hemislichium nisi absolulo perfectoque sensu."
359. Mv. coni.
tripodas Clarii et

laurus
394. Nec c. imperaiivo cf. 12, 801.
581, 7 motat
614, 3 praeferendum
Contra ac ejisva mo682. Mu. coni.
nent Heleni, Sc. a. Charybdim inter,
iie.
parwo, ni
684. p. 165 debemus
:

quae dicta sunt,

cf.

12, 433.

significel.

63, 13 rgposco 6, 530.

84. Fallere est furlim

quainqiiani

promus,

ea,

52. dele: ac revera

loco, iinde priora

nec

Ad

II.

170. Adde392. 4, 201. 5. S22. 7, 732.

8, 678. 10, 497. 11, 633. G. 2, 473.
178, 4

665

Cui

f.

Tot vigiles oculi:

0.

s.,

t.

s.

Gynmw. 1874

quot sunt

a.

corpore

subter,

So

ist

m.

soforl

d.,

p.

709

plumae,
T.

I.

t.

Alles klar.
Auge, das

Der Mund silzt unler dem

Ungeheuer hat nichl Xase noch Wangen:
es ist ganz Auge, ganz Zunge und Muiid,
Auf diese Weise komint
ganz Ohr.
auch das m. d. zu seinem Rechle. Denn

wahrend dieses deni tot v. o. subter in

den Ausgaben auf unertragliche Weise
nachhinkt, bereitet es jetKt, wie 1, 439
und anderwarts, mit Spannung auf das
Folgende vor."
193. N. h. i. s. 1. q. I. f. soll hiemem
fovere den Winter durchschwelgen bedeuten. Ist dies moglich? Ich sage Nein.
Das Object zu fovere ist inter se und
hiemem quam loni:a ist Accusativ der
Zeil: jetzl liegen sie einander den langen
Winter hindurch schwelgend in den Armen. Vgl. 1, 708 gremio fovet." ISck.
816, 3 noirjTTjg
217. Mv. probat sw67iej:u..
246 heissl apicem et latera ardua
sicher nicht die Spiize und die ragenden
Seilen" sondern die Krone und die ragende Brusl des miihseligen Atlas. In

wird von dem AUas

einem Greise (551 senis),
dem miitterlichen Grossvater C258) geVon diesem werden Scheilel
sprochen.
werden Schul(247) und Haupt (249)
dann Kinn (250) und Bart
tern (250),
(251) genannt." Acfc.
261, 9. slellatus cf. 7, 810.

der ganzen Stelle

nur

als

von

263. qui varius erat

342. conlinuitatem: recte
Merseburg
357. Steinmetz Pr.
utrumque caput intelligit lovis et

1846
Mer-

curii.

402. 1, 148. 2, 626 deinde 9, 32. 798

deinde post 8, 626 dele 6, 707. Ad finem
adde: cf. 10, 272.
435. Brandt Didonem post qunni mihi
quum dederit suniit orationem prae dolore abrumpere, eoque modo ver.sum interruptum ac sententia cassum reperisse se
qualis sit quem
tibi
iam
arbitraiur,

Troia.
479.
486.
513.
576.
577,
586.
606.

dele

comma.

Pl. pro

Pi.

In ariibus magicis falces aeneae

cf. sequi omen 9, 71.
3 attulisset

albescere lucem
cclrifia

ADDENDA

666
62/. iniiniriuariiin
nutrix cf. 7.

Mr.

533.

quae

I.

tiS8.

tamquam
Lib. V.
Si

25.

modo

Ursos in Africa esse

42. viile ad 11, 182.

37.

Ultro

5.').

iiegat

12, 3.

cf.

132. l)ele Ila Honi. elc.

147. Adde: Inde verberare 10, 208.

291, 6 plenis PRVy
2}H, 3 Saruini
30.1, 4 Cf. II. 366
311. sludebanl cf. 11, 580.
323. Deinde repelitiim cf. 6, 901.
366. Arvalium et Hom. Od:
372. Pollucem, caeslu principem
404. Dele: ex Stalio et quae sequuntur
624. Steinmelz
fera legi iubet pro
Sera, anl totura versum abesse.
530. ma.vimus als Hauptperson
536. Dele 6, 839.
545. edebatur. Cf. Suet. Caes. 39.
564. more anliquo.
Cf. 4, 329.

595. Ipsa per se inepia

598. Cf. 4, 329. referre facta maiorum 10, 281.
606. Idem v. 9, 2.
631. quis Ivr2P. quid est in Rc.
678. se. Dele: pudore.
809. lunge: Aenean necdis nec viribus
aequis congressum.
Neque comparatur
Aeneas cum Achille, sed illo ipso tempore, quo Achilles a diis adiutus omnes

756. Gebhardi Z. f. G^Tnnw. 1874 p. 801

quumeipersuasum sit Anchisae fuisseAugustumexlremummemorare, huncversuum or-

dinem consliluit
853.

aeciirrunt;

iuga 411

sunt colles,

prope

ripaiu.

359.
364.
427,
470.
471,
474,
510.
356.

gravatus, quod

Magus
14 limine vitae scelus

movetur
2. ov

Pl.

4 Dido dederat
Poenas de hoste

sumplas

cf.

9,

2,

cf.

132.

47, 24 dicendo 12,

183, 4 privalarum
184. 11, ^.'il.

190. v. 182 Hn.

197. reicebat Fast.
207, I penetrarit R, rec.
244, 14 probabilis
409, 15 Ardeae erat
416. Arusianus
417. obscenam
464. aquai dat Myl?b2cl
562, 9 pinguia
562, 17 Liviuin
562, 19 ardua cf. 2, 577.

cf.

Bb.

757, 13 vulnere i. e.
762, 12 J''irbius viribus
785. (poivLnioiq

Lib.

VIIL

40. qiiidam conclusit

qui ad linlrem

Erster

Lib. Vll.

VL

iis,

itadis-

excursu meo defendi.

15.

nunc hominibus vana no-

abaclis

II.

in

inde fori
umbras remis vada verrere
412 ei sunt sedes ad ripam, Charonque

Aeneam

Einleitung.

8.Ad illud sed cur* ipse respondeo:

prac gaudio, quod ad tam bonam ac pulchram terram pervenerint.
64. Ilium et gloria
248. 5 reflectebatur
320. Teliler Ihrb. 1873 p. 421 negat

recipit

59

et abstracta.

Lib.

756

I.

Theil gens Silvia 759

790. III. Zweiler
Theil a. Romani der Konigszeit und Republik 808
25. 836
53. b. gens lulia
826 35. 791805. IV. Schluss; 806.
7.
Virgilium ego contra adversarios

tunc Troiam non tam cito perituram.

822. Naulis anliquis sunt illae verae
doctis

756 790. 808 25. 836

826835. 79 1807. et singula

posuil

ausus est Aeneas cum eo certare; in hoc inest lans, non dedecus, quod
vincitur.
Ac servat Xeptunus, etsi scit

facies,

recte hoc

602. Mi). dat Pirithoumque et Quo

super. Ceteris nominalis Tantalum sine
nomine adiunxit, posito pro noinine notissimo poenae genere."
612. 29 qui bella gesserat
615. .\/r. probat memet
638. quod est ad regulam
652. tcrrere Pbc. recipi iubet Schroeter
Pr. Sagan IS73.
745. Sic 5, 783. 11, 425.
V73, 11 Erat XL stadia.

deiecerat,

mina

nec

a superioribus separa-

teriium

lur."

memor

rite

an ,.\am neque an

e.vpellil

coniungunUir.

recte

Mv.

74.
i.

n.

F.

t.

qui te cunque locus, m.

coni.

,,hoc est,

qaocunque loco fon-

lem hahes.
153.
168,
178.
205,
268,
448.
519.
541,
608,

laeiaturque. eius

34 adieclivum enuniialo

De

dativo loci

11

averlit

17 ^oceni

cf.

quam

alia aliam.

Mv. A.

C. 2 p.

32 servat

3 his locis

8 describere non

licel

tibi.

ADDENDA.
694. Mami flamina
Lib. IX.

229, 6 en^^cut. atq. cntes Pl.

300, 31 tur per capiit
31.5,

30 pro

315, 31 Proiuis
370, 6 dicantur
584. Arcenlis.
5S9. col. 2, 5 si iioii
593, 5 Remulum a
621, 2 et
37, 4 ita
642. Dielsch Th, Verg. p. 34. lamen,
qui verissime censel, niinime ineptam esse
talem sententiani: bella omnia finilum iri
per eam gentem, quae ipsa omnium fortissima sil, et ex progenitoris virlute
ApoUinem commode praesagire posse,
qualis tola gens fiilura sit, non cogilat
de lani templo a. 725 clauso. sed de ultimo anno vilae Vergilianae, quae Pariliis
et Canlabris
victis summa spes fuerit,
iam orbem terrarum aelerna pace fruiturum" Fb. Quod si probav^eris, habebis
novum locuin, quo probes ad e.xlremani
vilam usque in singulis libris Virgilium
mulasse aut adiecisse aliquid ex ipsa
raiione

temporum haustum.

710, 34 e versibus
Lib. X.
1,

33 Tertio

die iterum

71. uni verbo

667

82. Neptunus
102, 5 Cs. Rowanus

251.
288,
310.
321.
374.
439.
476.

MRyhc
5 saliu super brevia
haberent, non
dixii,

quuni

poscil."

iam
postquam antea

slelerat,

iam
oram viam molita esl, per
515. J\am omnia s. oc.
527. 527 nou 427.
552, rcfhicta

per

clipei

sc. ad iaclum
deinde

5-^3.

decidii,

705.
733.
784,
789.
807.
862.

usnrpalum displicebal.
Caecus
esl.

6 lunge cavum aere

habere vult quod amet
pluvit expunclo i;
cruenta MP^Rybc cruenti P2.
Lib. XI.

156. quod mortis didicit

492. superat
513. campis

Ennium
cf.

Virgilius

875.

Lib. XII.

48 non
287.
386,
407.
638,
659.

credil

quem simulat

Sic quadrigis certabant Veienles

Cf. 8, 33.

stant lumina

jlamma

34 Turnus, ridere potuit

tui dicuim ad luodum lui

INDEX.
A.

accingi facibus

a et c a librariis coiifusa 4, 98.

priicpo^. cuin v. receiis iuucia teinpus
a vertice, desuper
sigiiai 6, 4.50.

cuni

subsl.
neni signal 7, (547.
114.

I,

iunctum

origi-

dux Po Troianus

ylbas clipei inventor 3, 286.

170.
puloniorum 10,
1, 121.
yibella opp.

7,

abesse alicui

Jblativus
perlinel

12,

52,

rei

efficienlis

tale

pnrpurei

134.

3,

cristis

Cquo
iuvenes

483.) coniparalionis pro quam cum

niaieriae 3, 618.
accusaiivo 1, 13.
loci, quo
temporis pro post 3, 309.
quid est, in nominibus lerrarum 3, 303.
et Iiominis, a
originis 4, 36.
niodi
quo quis orlus esl 3, 614.
subsiantivi veret qualiialis 1, 71.
H77.
balis in u cum genitivo 1
posl verba auferendi et reiuoveiidi 6,
post verba cuni re composila
239.
pro CMTTi et ablativo 9, 686.
1, 358.
pro e el abl. 7, 274.
abnegare 2, 637.
abolere aliquem ex menioria 1, 720.
abrumabrumpere vitam 4, 631.
pitur nubes, fulmen, procella etc. 2,
416.
abscondcre terram dicir. nautae 3, 291.
Abstraclnm pro concrelo 3, 471. 3, 734.
assumii adieciiva concreto apta I,
202.
ahjinde c. genil. 7, 552.
Abuudaniia coniunciionum ul sed antem
adprius anlcquam 4, 27.
2, lOl.
addili ablaiivi
verbiorum 6, 731.
addili adieclivi 4, 588.
4, 344.
7,

abusque, adusque 11,262.

ac V. aique.
Acamas 2, 261.
acanlhus ornamenlum veslium
649.

Acca, Camillae amica 11, 820.

acci</cre arborem 2, 627.

eic.

1,

740.

9, 74.

onien 12,260.
accipcre, audire 2, 63.
accipiter Mani sacer 11, 721.
accire el adscire quomodo differant 11,
308.
acclinis 10, 835.
Accusativus quid significet 8, 114.
loci, quo iiur
viae, qua iiur 5, 233.
in verbis declarandi 2,549.
4, lil6.
ad infinilivum omissus 3, 201.
cum infiniiivo in exclamaiione I, 37.

enuniiato
apposiius
11, 76.
pronomigraecus 1, 228. 2, 273.
nis neuirius cum verbo cogere eic. 3,
adieclivi neulrius pro adverbio
56.
duplex eiusdem reciionis
8, 489.
duplex variae reciionis
12, 273.
12, 508.
acer, fortis 10, 308.
acerba mors, funus 6, 429.
Acesta opp. 5, 718. cf. Segeslani.
Acentes rex 7, 37.
Achates armiger Aeneae 1, 195.
Achemenides Ulixi socius 2, 588.

Acheron

fl.

6,

293.

6, 107.
458. 468. 475. 484. al.
Acidalia Venus 1, 720.
ocies oculorum 6, 789.
aclides 7, 730.
Acragas mons, Agrigentum urbs 3, 703.
Acrisioneus adi. 7, 410.
Acrisius cf. 'tab. gen. I.
acta, lilus 5, 613.
ibi
ludi agouales 3,
Actium 3, 274.
280.
proelium 8, 675.
Activum el Passivuin aliernant 3, 213.
acvere irani, melum, furores 12, 590.
ferruin belluin parare 8, 386.
conlra 2,
ad auras, sursuin 3, 422.
ad hinam 4, 513.
ad cum
444.
ad a subverbis dicendi 10, 742.
slaniivo pendens
ad limina custos
praeposiiione composiia
9, 648.

Acherusia palus
Achilles

1,

nova

ap. Virg. 9, 52.

adamas pro re dura 6, 552.

addere nunierum 7, 211.

nioram

7,

INDEX.

addere Core) de locutaro

addere, dare 9, 1H4.
addicere se 3, 653.
additcunt brachia iaculaluri 11, 561.
adco Hliis pariiculis additura 2, 567.
numeralibus 3, 203.
315.
593.

2,

2,

adgredi

c.

6,

fulmine
92.

dictis

4,

649.
infin.

584.

adhibere deuin

adnuere

1, 250.
adolere allare, ignem

1,

704.

ador in sacris 7, 109.

Adoratio 4, 62.
Adrastus 6, 480.

adfari morluos 2, 644.

adfeclare viam 3, 670.
adferre se I, 314.
adjlari a deo 1, 591.
a.

deos
adire sc. rem arduam 5, 379.
8, 544.
fama sidera 1, 287.
adlabi 3, 131.
adligat fluvius hominera 6, 439.
adloquuntur bomines inanimata et brula
12, 95.

adesae auxilianies deos 1, 753.

adTilur, Quo quis animo adsil 4, 386.

et

669

o, 62.

Adietiva

\n eus pro
osus 1, 191.
eadera in s, e el us, a, um 4, 8.
in JicMS 6, 605.
in er, /s, e, formae er ei is confundunt .5, 380,
eadem forma, qua sunt nomina propria
nominum in ius pairony1, 686.
mica 10, 123.
eadem acliva el

passiva 6,715. parlem

lemporis signani 7, 61.
locorum ad
loci

et

adscire v. accire.
adsidere c. acc. 11, 304.

adspectant monies lerras

1, 420.
adspicere, invisere 2, 596.
de diis 9,
209.
a. aliquem contra 11, 374.
adspice ut c. ind. 6, 780.
adspirarc alicui, cupere 12, 352.
iuvare 2. 385.
adstare. daslehen. esse 3, 123.
de

speclris 3,

adsuescere

150.
abl.

c.

9, 607.

aliquid

6,

833.

adlorquens semel lectum 9, 52.

Adulterii crimen ap. Rumanos 6, 61 2.

proxima relala 7, 47.

locorani
non originem sed praesianilam aliquam
locorum ad besiias,
signant 7, 816.
quae ibi oplimae et piurimae sunl,
ab hominibus ad
iranslaia II, .580.

Adverbium

355.
lemporalia
loca iranslaia 1
ad subiecium
pro abverbiis 8, 465.
relaia non pro adverbio ad praedica-

abundat 6, 7.51.
adversus, opposiius
adiilum 3, 92.

num aliis aildanlur

5, 137.
neulrius, adpro adverbiis 8, 559.
maierialia signant,
verbia 8, 489.
regunt geunde quid esl 11, 786.
genit. addiiur poniiivum 1, 14.
silivo adieciivi pariitive usurpaii 4,576:
regunt infiniiivum 4,
sanc<c de orum.
lorelaiiva nude posiia 3,617.
564.
ablacum teneni enuniiaii 5, 73'^.
verbo addiia
livo absoluto 5, 127.
a. contrarium additur ad
2, 53.
nolionem acrius definiendam 3, 181.

ncdificare naxes 2, 16.

Acgaeon 6, 287.
mortalcs
aeger 1, 351 de animo.
aegri 2, 268.
Aegis lovis 8, 354.
aegroti anie ianuas exponunlur 12, 395.
Aeneadae dicunlur Troiani 1, l.'^.
259.
Aeneas rex 1 38. Indiges 1
comparabis morii erepius 4, 228.
lur cum Heclore II, 289. ul quae velit e Troia auferat Graeci concedunt 2,
636.
eius sepulcrum 6, 333.
aeneae falces in rebus magicis 4, 513.

tum

24.

duo ad

unum subsianiivum

relaia 5,
duo alterum ad subieclum, alad praedicatum relala 3, 70.

terum
ad plura subslanliva relaia quo loco
genere ad poslerius
ponanlur4. 588.
regenle
a nomine
relaia 1, 553.
ad recium, a reclo ad regens relaia 8,
pro geniiivo eius vocis unde
526.
prolepsis 4,
formata sunt 2, 543.
addiium masculino et feminino
22.

varium femina

rediere in
adieciiva
prittina vires 12,
neulra cum geniiivo sui subslaniivi 1,
neulra pro substantivis modo
422.
etiam
nom. et accusativo l, 599.
adiecliva alia assumunt 7, 562.
4,

adigere

c.

569.
424.

inf.

6,

696.

5,
et

explicaiur

subsian-

sequenli

pronomine Qhuc
vestris oris^
609.
pronominale pro pronomine
praeposilione (_unde. a quo) 8, 71.

livo et

esse videiur

pro adieclivo

1,

489.

3,

420.

Aeneius
Aenidcs

adi.

7,

I.

Ascanius

dicitur

9,

643.

Aenus

opp. 3, 17.
Aeoliae insulae 1, 52.

Aeolus rex veniorum I, 52.

aequales catervae quid? 10, 194.

aequare

alidicendo 2, 362.
338.
Aequi Falisci 7, 695.
5, 456.
aequus propilius
aequum ius 2, 427.
aequo Marte 7, 540.
6, 129.
aequis oculis adspicere 9, 209.

aliquid

tempori
Aequi 7, 744.
aequor quid sil
quid

9,

aeqvum, aequor 9, 69.

aer in lustrationibus 6, 740.
aeratae naves 1, 35.

INDEX.

670

aereus 5, 198.
aerius 8, 221.
indefessiis 6, 803.
aeripes
aera, sigiia ex aere faaes 8, 451.
aere exsiruciae aedes
cta 6, 848
aes Coriiilbiuui 8, 402.
449.
l,
Acsculai)ius fuluiiiie ad Tarlara adactus
T, 773.
aestus quid sil 11, 627.
deus 12, 181 iii eo
aether 3, 585.
sunt siellae 5, 518.
aetherius inons esl Olympus 8, 221.
aeih. sensus esl caelesiis 6, 747.
ab Augusto victi
Aclhiopes 4, 481.

6,

585.
Aetna 3, 571.
aeias 2, 435.

exigere 10,

a.

53.

Agamemno

11, 266.

equis donantur 3, 470.

Agathyrsi, picii, colunt Apollinem 4, 146.
age alteri iniperativo iuncturu 4, 569.

at^asones

Agenor

c.

338.

gemitum 874.
limitem 10, 514. ag-ere diem
51. agi
soluni agere vivere
diversos
391.
dicuniur nautae
70.
3, 682. aquas
782.
567. viae 5, 273. moe1,

se 9, 696.

agere

6,

et

5,

a.

1,

c.

1,

infin.

2,

og-o-er 9,

rorum
aggredi

10, 25.
diciis 4, 92.

sc.

fugam

3,

331.

scenis 4, 471.

agmen, de incedendi motu

gere

4,

agmen
aquarum 2, 782.

406.

2,

5,
,

Furiarum de iribus Puriis

218.
coexercitus 8,

4,

agmina

46il.

siipulas incendunt, ut agrum

reddant fertiliorem 10, 405.
Agrippa corona rostrata ornalus 8, 684.
Agylla, Caere 8, 479.
Aiax Oilei I, 141.
alacris masculinum 5, 380.
equiles 11,
alae, in retibus 4, 121.
tribuuntur rebus celeribus 5,
604.

atrricotae

319.

machen

alas addere alicui, Beine

alis paribus 4,
234.

8,

252.

Alba

longa unde

dicta

sii

8,

42.

iriginta misil colonias 6, 773.

Albanus mons 12, 134. in eo triumptaan-

tes sacrificanl.

mare
lumen 4, 586.
sisnuin est tempestatis 7, 528.
Albula, Tiberis nomen 8, 330.
Albunea silva el fons 7, 83.

at6e.scerc

venlo

alere spes dicitur 5, 231.

ales,

aliter, alioquin 6, 147.

alius usus singularis 6, 411.

Allecto in Tartaro 7, 323.
bus 7, 327.
1\lia fl. 7, 717.
Almo fl. 7, 532.
ulmus dies, lux 1, 306.
252.
Aloidae 6, 582.
Alpheus fl. 3, 693.

odio omni-

genus

grammaticum

gen. plur. alituum 8, 27.

alta

395.
quaevis

deus

6,

3.

tellus

10,

9.

alnmnus,

ex allo repedolor 1, 209.

insula 3, 76.
allus
a. bomo 9, 697.

4, 97.

tere 8,

a.

12, 247.

11, 33.

filius

alvearia fumigantur 12, 587.

alveus 6, 412.

amaracus 1, 693.
amare litus, limcn 5, 163.
amarus fumus 12, 588.
Amasenus fl. 7, 685.

Amata

uxor Latini

7,

343.

Amathus opp. 10, 51.

Amazones 1, 490. 5, 311.
ambages oraculorum 6, 99.
ambiguus, fallax 1, 661.

ambire aliquem 4, 283.

11, 660.

anceps

2,

circumdare

10, 243.

ambrosium quod esl deorum 1, 403.

amcn.s 12, 622.
amentum 9, 665.
abolla.
amiclns duplex 5, 421.
Amiternum opp. 7, 710.
habendi 8,
amor, sludium 2, 10.
aeternus, ardens 8, 394.
327.
cum bello
adspiratur 8, 373.
a.
amoris signa
736.
comparatur 1 1

76 sqq.
amores 4, 28.
Amoris polenlia

4,

664.
398.
amplecti postes 3, 351.
Ampsancti valles 7, 563.
Amyclae opp. Latii 10, 564.
Amycus, rex Bebryciae 5, 372.
an
an 1, 329.
Anacoluthon 1 29. 237.
Anagnia opp. 7, 684.
anceps ferrum, mucro 7, 524.
Anchemolus 10, 389.
Anchises vales 5, 47.
reliquit arcana
fulmine petitus 2, 647.
7, 123.
tulor equorum 8, 166.
eius mors 3,
711.
ancile 8, 664.

Amphrysus

fl.

1,

6,

99.

agitare aevtim 10, 235.

agitari furiis
640.

59^.

altum, mare 1,
altus, superbus

3,

aeuiini,

luulla lilori iniecta tempestatis docunientum 7, 590.

aliquis 2, 48.
iunctum cum secunda
persona imperativi 4, 625.

allrix alicuius diciiur patria 3, 273.

796.

aethra

alga


INDEX.
ancora

apttis, ornaius 4, 482.

169.

1,

Ancus Martius 6, 817.

Androgcus fil. Hlinois 6,

aqua

/tndromacha, Hecioris uxor

294

3,

sq.

Anguitiae sive Angiliae lucus

angustus nions 3, 411.
anhelare dicitur ignis

anima purpurea
705.

4,

713

759.

421.
349.
solvilur in

animae posi

niorieni

sepulcro condiintur et
excilanlur 3, 67.
aniniae venius 8.
403.
animam linquere, niori 3, 140.
animi unius alicuius 2, 386.
animum
tollere 12, 4.
animi pendeo eic.
animus et corpus singu10, 686.
ubi ad piures
lari dicitur,
periinent
9, 721.
Anio fl. 7, 683.
6,

sqq.

Anius rex Deli 3, 80.

Anna, Didonis soror 4, 681.
annuere l, 250.
annus 3. 284.
anser argenieus

in

Antandrus opp.

3, 6.

foederibiis iungendis 12, 119.

in

ferrum induranduui
ad
12,
aquae, fonles, rivi I, 167,

aquila armiger lovis

cum

inimiintlas

255.
1, 394.

5,

olore

rapilolio 8,

I,

109.

Arabes ab Augusio

8,

bello petiii 7, 605.

3.

consederunl

in

monte Palaiino

ardere

opp. 7, 631.
248.
antiqui houiines luagniludine insignes
probiiate 6, 648.
12, 700.
antiquus quid significet 4, 458.
a.
terra 1, 531.
Antonius iriumvir 8, 685.
Anubis deus 8, 698.
Anxur 7, 799.
aperiri lerram, conspici 3, 275.
pela<rus 5, 312.
apertus aer 1, 587.

394

et

1,

apes quomodo pellanlur a domo sua 12,

592.
omen, externas genles adve-

nire 7, 65.

apex flamraae
Apollo Ueli

2, 683.

natu.s

3.

74.

flaminis 8, 664.

Arcitenens

Thymbraeus

3,

Genitivus
3, 85.
Clarins 3, 360.
Gryneus 4,
3, 89.
Pataraeus 4, 143. crinitus 1,
345.
favet Troianis 6, 56.
740.
exsulibus dux esl 3, 88.
quando et
quo loco oracula det 4, 143.
quarum ariium inventor 12, 394.
occidit Acliillem 6, 56.
servasse diciiur
eos qui exsecli sunt e uaire 10, 316.
eius templum In Palaiino 6, 69.
Aposiopesis 1, 135.
Appellativum posl nomen proprium addilum in altero enunliato 1, 411.
Appositio liberior 5, 734. 751.
rem
quae efficitur indicans 1, 358.
aptare 3, 472.
75.

c.

infiii.

ocvli 2, 405.

2, 1105.

ardehtes

colores 5, 87.
arenae in maris fundo 1, 107.
Arcthusa fons 3, 693.

argentum
vasa argenlea 1, 640.
Argi ab Inacho condiii; ibi luno colilur
maxime 7, 286.
Argiletum

8, 345.

argumentum 7, 791.
Argus custos lus 7,
Evandri

155,

com-

51.

Antenor

I,

aras tenent precantes 4, 219.

iuranies 12, 201.
aris pecus admoveiur 12. 171.
staluitur ad aras
5. 237.
Ara \lonoeci 6, 831.
Arae, dorsum

Arcades

6.i5.

Antemnae

1,

cum

495.
Araxes fl. 8, 728.
arbor exeisa cum bomine cadenle
paraiur 5, 448.

663.

caelum

exercel

Aquilo obscurat mare 5, 2.

ara incendilur, adolelur 1, 704.
placatur 7, 764.
pinguis 4, 62.
maesta 3, 64.
gramineae 12, 118.
arae duae manibus fiunt 3, 63.

arccre aliquem aliqua re 1, 31.

Archippe opp. 7, 750.
Ardea a Uanae cundiia 7, 409.

serpente 11, 751.

arare niare

ante cuiu subst. pro enuniiato secundario

4,

91.

8,

9,

7,

adhibetur 6, 742.

lusiraiionibus

in

20.

ano;ere, gtiiiur comprijuere 8, 260.

angues v. serpentes.

venics

671

8,

791.

hospes

346.

argutus 7, 14.
Argyripa v. Arpi.

Ariciae nemus est Uianae 7, 764.

lacus 7, 516.
aries machina 2, 492.
arietare in aliquem 11, 890.
arma scutura 1, 119.
Cerealia
177.
gubernaculum
a. navis
353.
posiia in puppi 1, 183.

et

1,

6,
in

caelo visa 8, 528.

a. figere, pacis
signura 1 , 248.
picta 7, 796. 8 588.
impia 6, 612.
vertuntur in pompa
funebri 11, 93.
arrais tribuilur for-

titudo 4,

armentum

11.
3,

220.

armigeri 11, 32.

Arpi opp. II, 246. condilum a Uiomede.
arrigere aures, mentem 1, 152.
arripere tempus 1 1
459.
,

9,

13.

Arruns Tuscura noraen

11, 784.

terram

INDEX.

672

artes niaiae 12,

7, 338.
artes, artificia 5, 359.,
artificis iioiuiiie opus celebratur 10, 498.

nocemli

ars

;{i>7.

Arsis

9.

521.

86.
691. 2, 723. 4,
7, 496.
8, 236.
nioiis 9,

1,

fil.

596. 667.

5,

156.

al.

Asia palns

701.

7,

Jsilas vaies 10, 175.

asper signis, caelaius 5, 267.

318.

8,

ast

46.

1.

S.

c.

dat. 8, 365.

529.
ilum
384. odor
ater
r= sordidus
272. ^

omnia apud
543.

l,

tristis

2,

9, 719.

inopinalam

et

animum

381.
se terra propinquantibus 3,
2,

atlorqnere cf. adt.

non esl
Attractio casuuni 1 , 573.
posl verba sentiendi graeca panicipii

avena

bucolici carminis

Herculis

aiio-ere

690.

11, 40.5.

aliquem aliqua re,

111.

aifiirium

5, 7.

aiigurii

ex ornare

unum non
capiendi

sufficil

inos

7,

2,

6, 191.

fil.

sub

6,

signum
7, 655

v.

1.

mons.
portus 5,
et

6aca, 1, 654. margarita.

hacchari, vagari 4, 301.
baccliatur
locus 3, 125, in quo baccliatur.

Baccharum

habilus 7, 385.

or 7, 273.
reparavit templa 8
715.
quos populos vicerit 8, 720 sq.
poriicum ad naiiones 8, 721.
fecit
stellain in galea gessii 8, 680.
in
a senatoribus
deos relaius 6, 792.
eius itinera ad proelatus 6, 222.
vinciiis ordinandas 6, 802.
triumphus
Actiacus 8, 714.
praesagia in Augustum 6, 799.
Caesar 6, 793.
1,
286.
raaier eius Aricina 7, 762.
,

nomina

4,

302.

Jiacchicum sacrum 7, 385 sq.

liacchus orbera periueavit 6, 806.
pater Lyaeus 4, 58.
varia nomina

4, 302.
Jiactra opp. 8, 688.
Jiaiae opp. 9, 710.
balteus 12, 942.

hnrba immissa

198.

auguro et
Augustus

127.

B.

fl.

2,

iaciis 3, 442.
813.
avernales aquae in sacris
magicis 4, 512.
aves augurales: oscines el praepetes 3,
361.
avidus agricola 1, 3.

exc.

Atys, a quo gens Atia 5, 568.

qui
aur.tor, qui quid invenit 11, 339.
qui iacil 9,
teli
refert 10, 510.
420.
audcre in proelia 2. 347.
auditus etiam videndi vocabulis indicatur
2, 301.
,lt,fidus

auso potiri

iungilur post negaiiones 3, 43.

aut
et seu non iiiter se respondent 5, 68.

Aoernus

552.

2.

3.jl.

624.

Aventinus,

iram, vires,

attollit

babeant

rem gerere

611.

4,

qui

aiitem non poeticum 7, 561.

auriga Acbiliis 2, 477.
uvaritiae viiium saepe apud Romanos

247

4,

261.
atriiim 1, 726.

Automcdon,

atque ordiiur rem novain

attollere

6,

102.

10, 105.

auspiciis

aut iungit eiiam similia

12, 591.

Athos m. 12, 701.

Atina opp. 7, 630.
deus

suis

4, 340.
ausuin subst. 12,

6, 127.

inferos

6, 7h2.

at iton 4,

alra

Ausoncs

Aiisottii

auspex deas 3, 20.

auspicia paria 4,

parat iraiis-

difs, jgnis 4,

/itlas m. el

suiiiiliie,

12, 811.

I.

14.

at, quid significet

4,

c. ahlal.

astra ile una stella 6, 725. v. sidera.

astrologia a quihus culta sit 10, 176.
Astura opp. 7, 801.
Aslyanax 2, 457.
Asylum Roinuli 8, 342.

Asyndelon

1, 697.
Aulestes 10, 207.
Aulis opp. 4, 426.
aura auri 6, 204.
popiilaris 6, 817.
aurae invocaniur 7, 593.
aures nuiiiio iniplere 9, 113.
aitretis ;
praestans 10, 16.
a. saeculuin 7, 203.
Aiiritra higis vebitur 6, 535.
Tillioni
coniu.v 8, 384.
aurum coronarium 8, 721.
auro res
dicuiiiur ardere 5, 87.
Aiirunri, qui Ausones 7, 727.
Au^onia prolcs, Ruinani 4, 236.
Au-

arviiia 7, <i27.
ar.t
arx 3, 322.

Ascanius Aeiieae

atilaea

el

promissa 3, 598.
hoc vocabulo de

barbaricu';, Phrygius
ipsis

uti

faciunl

barbaros Roiuani 2,

i04.

Barca, Barcaei

Bntulum

4, 43.
opp. 7, 739.

Bcbrijcia

5,

372.

660.
1 1^
Bellipotens 11,8.
Bellona dea 7, 319. 8, 70.S.
bellum c. tempestate comparalum 12,
bellum esl inalum 7, 462.
654.
bellari. bellare

INDEX.

b. ducere 8, 55.
belli quale
principium 9, 53.
b. portae 1, 894.
Belus rex Tyri 1, 729.
Benavus lacus 10, 205.
bene emere 9, 206.
tiencficenlia laudaiur 6, 664.
benigiius, largus, dives 6, 270.
Berecyntia, Cybele 6, 78.5.
bibere aure, bibula auris 1, 749.
hidens 8, 544.
bilinguis, walsch 1, 661."!
bipeunis \n bello usus II, 651.
Bola opp. 6, 776.

beiii-

Edo-

bonus aliqua re 9, 40.

b.
gnus 1, 195.
b. dii 12, 647.
Boreas, rex Tbraciae 10, 350.

nus diciiur venius 12, 365.

boum

labores

braccae ap.
777.
brevia

306.

2,

Rouianos non

usu

in

11,

111.

1,

Briareus 6, 287.
Brontes 8, 425.
Brutus 6, 818 regum exaclor.
bubo, infelix avis

buccina

Anchi-

buxum quodinde fli, lurbo 7, ,382. libia 9, 6 19.

1,

367.

c.
KansficpaTov, Kcc/.ocpowia 2, 27.
Cacus 8, 193.
cadere deo boslia diciiur 1 334.
c.
cadunt sidera 2, 9.
lapsum 6, 310.
caduceus Mercurii 4, 242.
caducus 6, 481.
Caeciilus 7, 678.
c.
caecus, incognitus, latens 1, 636.
Mars 2, 334.
lerror 12, 617.
caecum
caecum reddens 6, 715.
murmur 12, 591.
caedes, sanguis 9, 465.

caedrus
11.

caelatorum ars 8, 701.

caelum profundum 1 59.
dera 1
2, 250.
Caenis,

608.

c.

eus

6,

178.

durabilis 7,
137.

verillur
dii 9,

descriplus

2.

calamistrum 12. 100.

culamus, saeiiia 10, 140.
calathus 7, 805.

caUeamenta Tusca

458.

8,

Calchas vaies 2, 100.

Cales opp. 7, 728.
Calliope Musa

9,

Calydou opp.

525.

aper Calydonlus 7, 305.

Camarina opp. 3, 700.
Camilla fil. Metabi II. 543.
CamiUus, a, 11, 543.
Furius Camillus 6, 826.
campi liquentes, mare 6 724.
candor iuventutis slgnuni 5, 571.
c.
cuiis quibuscum rebus comparetur 10,
137.
canere est vatuni 2, 124.
c.
vota
signa canurtt 10, 310.
3, 438.
miliies in agmine canunt laudes Jierouni

in

fiinere

pascit

cum

Capena

si-

siellis

24.

opp. 7, 697.

i.
e.
libenler 3, 488.
aliquem. coniinere 9, 644.
capesscre iussa 1, 77.
terram 4, 346.
Caphereus prom. 11, 260.
Capitolium 8, 348.
Capreae ins. 7, 734.
caprigenus 3, 221.
captivus de rebus 2, 765.
captivi ad
sepulcra maciabantur 10, 519.
Capua unde nomen acceperit 10, 145.
caput suum obiicere alicui 8, 145.
r liomo 8, 569.
c.
c. fluvii 8, 65.
Capys Capuae condiior 10, 145.
carbasus 11, 775.
plur. carbasa 3,
357.
c.
velum 3, 357.
carbo quid sit 11, 788.
carcer , carceres 5, 145.

carchesium 5, 77.
Cardinale pro distributivo 8. 661.
Cares 8, 725.
Carinae platea Romae 8, 361.

carmcn 6, 74.
Carmcnta maier Evandri,

eius ara, poria

337.

Carpathium mare

8,

448.

dona

capere

9.

Byrsa arx Cartbaginis

7,

69.

698.
venaiicae quomodo doceantur 7,
480.
canus, sanctus, castus 1, 292.

185.
,

Caieta opp.

7,

372.
armiger
5
647.
Buthrotum opp. 3. 293.

sae

2.

S-

cunes

519; eius forma.

bullae, baliei ornamenia 12, 942.
7,

bustum 11,
Butes pugil

Caesura

caestus et cestus
5, 364.
caetra v. cetra.

462.

4,

673

5,

595.

a quibus condiCaere opp. 8, 479.

vocis declinaiio 8, 597.
lum 8, 600.
caerula, mare 3. 208.
Caesar (lulius) in deos relaius 6. 792.
Caesar Ociivianus v. Augustus.

carpcre,

cnesaries 1, 590.
caesi caedentibus
10, 740.

cassida ~^ cassis II, 775.

Caitriim Iniii 6, 776.
Minervae

morlem

vaticinantur

4,

frtii

388.

carpii

cupidita.s

2.

Carthaginis condendae omen

Casperia opp. 7, 714.

Cassandra

2,

1,

443.

404.

.131.

43

3.

INDEX.

C7i
castus liomo 6,

6fil.

ctrcumspiccrc 3, 516.
CsscH.<i rex 5, 537
citharoedi criniii 1, 740.
clamor in proelio 11, 622.

res 7, 71.

623.
cntnpbractus II, 770.
cntcia 7, 741.
Catilina 8, 668.
CalHlus 7, 670.
Cato Censoriiis 6, 842.
inleriliis

casufi.

1,

Ulicensi.s 8.

reruni in-

ordines

7,

716.

670.

Cauion opp.

3,

classicum

553.

caviis 6,

Allienienses

cedcre looo 7, 338.

3, 297.

fi,

Clusium

6't6.

1,

196.

10,

nionslraG, 286.
nubis^enae 7, 675.
centenarius numerns in sacris 1. 416.
Ccraunia m. 3, 506.
eius nonien
Cerberus irifaux 6, 417.
ianiior Orci 8,
explicaiur 8, 297.
29.
eius lempla exCeres legifera 4, 58.

urbes 2, 714.

cernere, deceriare 12, 709.

certare c. infin. 4, 443.
cerfiis. fidus 1, 576.

c.

dai. 4, 38.

c.

infin.

el

c.

certum facere -=

in

Africa*'

1.

colere et incolere flnviiim 7,

dicunlur dii loca, in quibus
henl I, 16.
collnbi niorienles dicuntur 4,
Collatia opp. 6, 774.
Collectivum pluralem verbi

212. 2, 32.

in

714.

tempta

c.

lia-

391.
assiimii

1,

se in arma
coHigi, conlrabi 12, 862.

rabiem 9, 64.

collio;ere

coloni noniina e pairia referebaiil 3, 302,

colnmbn Veneri sacra 6, 193.
comans 2.
coma arboriini 2, 629.
391.
comctae sanguinei 10, 273.
eomilem se addere, vel addi 6, 778.
comitare c. abl. I, 312.
conmj/7ies dii 12,

veliiti,

punitus

oti

6, 392.

3, 484.

9, 582.

chori puerorum el puellarum 2, 239.

siinuciere bellum, proeliuai 1, 541.
fleius 3, 344.
lacra belli 5, 674.
Ciminus m. 7, 697.
cinctus Gabinus 7, 612.
cineres revellere summum nefas 4, 427.

ceii

no?i

18.

sic 2.

quum, ubi

per
496.
4, 402.

comparaiioni comparatum aniecedil et

adduntur, quae
subsequilnr 4. 149.
ad eain non valent I, 498.
complerc naves 11, 327.
complccti aliqueni armis 12, 43.3.
lerra compleclilur ossa niorlui 5, 31.
iirbem 3.
compoucrc, sedare 1, 135.
387.
opcs 8, 317. componi
quicte, somiio etc. I, 249.

composilo 2, 129.
comprchendere orcncra
('onatiis aciionis

6.

626.

per verba expressa

6.

468.

186.

conredere vila,

CVrce 7,11.
Circeii 3, 386. 7, 10.
Circenses Itidi 8, 636.

circumdare arma bumeris

379.

.5,

unum

Comparatio per

Chimaera 6, 288.
chlamys, eius usas, color, fornia

10,

congredi proelio
10. 410.

coire,

senalum

Cerynitis cerva 6, 803.

ces.sare / vota 6. 51.

cele 5, 822.
cetera adv. 3, 594.
cetra scuii genus 7, 732.
Chalybes 8, 421.
Chaonia 3, 334.
Chaos, Tarlarus 6, 265.
Charon. porlilor 6, 298.

12, 491.

184.

Herculem admissum
Charybdis 3, 423.

igne diiralus 11, 553.

cogcrc c. dupl. acc. 3, 56.
11, 234.
co^nomine adiectivum 3, 702.
cohors 1 !, 500.

coctus,

celerare. celeriler e.xseqiii

Ccntauri naviiini insignia

gerund. 4, 564.
ceriiorem f. 3, 179.
cervi in Creia'? 4, 73.

167.

10,

Corles 8, 650.

Celaeno llarpyia 3, 211.

Celenna opp. 7, 739.

Cinyras

Claiisus 7, 706.
603.
Chopatra 8, 696. 697. 707. 711.
.Irnolicus 3. 637.
clipeiis 8, 447.
Clorlia 8, 650.

21.
hereaiiaiis

iure

637.

o;ens 7, 706.

cliciites 6.

293.

Cecropidae

7,

Ctandia

caussa est c. infin. 10, 90.

caoaciUuni 2, 487.
cavea 5. 340.

ira

aniiiiarum 3, 566.
Clarus opp. 3, 360.
classes superiores hominuni

2.

2, 510.

cirrumferre aliqueia aliqua re

circumflecterc cursus 3, 430.

6,

229.

superis

ab

oris,

niori

91.

conciliare varia struclura I, 78.

concipere nefas, furores 4, 508.

12, 13.

conclamare

9,

375.

foedus

INDEX.
concutere pectus 7, 338.
condere gentem 1, 33.

Coroebus
teluni

c.

in

corpore et corpore 9, 347.

confidere non addito casu 1, 463.

6,

224.

ConiunctivHS post verba iubendi 10, 53.

nudus a verbo iubendi subinlelleclo
8, 505.
concessivus 10, 33.

praesenliscuai si sequenteindicaiivofuluri 1, 373.

praes. et imperfecii de
eodenj praesente pendenles inler se
iuncii I, 300.
plusq. pro coni. fut.
exacli 2, 94.
c. plusq. optaniis 4,
678.
post qui adiectivuni explicans
8, 346.
coniungcre c. abl. 10, 653.

coniuraiio miliiuiu 8, 1.
coniux, qui vult esse 7, 189.
connubium 1, 73.
conscia uirtus 5, 455.
c. qui

scil

9,

429.
considere, corruere 11,350.
con- dissubsidere ignes 2, 624.
consistere, manere U, 609.
iranquillum esse I, 643.
constare, esse consianleiu 3, 518.
Consualia 8, 636.
consule, prospice 9, 382.
c. in
medium 11, 335.
consnrgere in ensem sira. 9, 749.
contio mililum 12, 563.
co/4(enf/ere telum 5, 580.
contra adspicere 11, 374.
contra adsistere 18, 790.
Contraria iuiigunlur nonnunquam, moilu

alteruin

alterius

caussa

iilusirandi

adiicialur 3, 181.
coitre/njscere, contremere 3, 673.

contujirfere Loslem

convexa valiium

1,

1,

Copula post uegationeui eam

conue.ra

repetit

18,

novuni

corpus explicaiur

radiis di.s-

380.

9,

303.

c. bomiuis,
bonio 3, 214.
corpus babeiur nonnunquam primaria hominis pars 6, 507.
corpus regni 11, :il3.
coipore
toto
omnibus viribus 9, 410.
torpore cedcre, effugere 5, 438.
corpore praestanti sim. pro praeslans
corpore 1, 71.

6,

viam

corripcre

1, 418.
Coryibus.
coruscare 10, 651.
Corybantes 3, 111.
Corylhus opp. et beros
Cosa s. ae 10, 168.

Cortona

se

472.

6,

v.

Cossus spolia opima

cothurnus 1, 337.

170.

3,

feri 6,

842.

crates pcctoris 12, 508.

crc6er 8, 492.
ventus, creber, crebrescit 3, 530.
credere se caelo 6, 15.
credor
niihi creditur 2, 247.
crepido 10, 653.
Creta iKatofnioUg 3, 106.

Cretenses sagiitandi

arle perili

niinistri ApoIIinis

11, 773.

146.

4,

c. abl. el praep. a 4, l9l.

Creusa, uxor Aeneae, nympba 2, 784.
crimen 11, 182.
et
cawssa iuncta

cretus

12, 600.

Crimisus s. Crinisus fl. 5, 37.

crines coiupti apud aniiquos 10, 832.
solvuntur a valibus 6, 48.
a lugen-

est ad lerrorem nio785.

1, 468.
croceus color vesiium 11,775.
crudus, validus 6, 304.
c. ensis 10,
682.
cruor ex plaiitis fluens 3, 28.
Crustumerium opp. 7, 631.
culttis, vestitus 3, 591.

cMin

c. abl.

pro dativo 4,

1 15.

mecum,

ego 1,675.
secufji, solus 2,93.
c. animo cogitare
etc. 6
185.

c.

subsl.

ul

cunctari, reluctari 5, 856.

cunei ordines pedituiu 12,
tbeulro 5, 664.

cornua, cincinni

Cupavo

12, 89.

hominum

coroiia

quibus alterum subiectum est alieri 8,

135.
coqnerc iram, curatn et co(pii ira 7,
345.
Cora opp. 6, 776.
Coras 7, 670.
corniger fluvius 8, 77.
cornu, sonans unde factum sit 7, 615.
arcus 9, 606.

oleagina 5,
tonsa 5,

vendum

posl reiativum alio inodo adeiiuniiatum 12, 944.

quando duae res eodem vocabulo iunguniur vel opponunlur, additur primo
loco 10, 313.
iungit enuniiata, ex
iungil

655.

tibus 3, 65.

caeii 4, 451.

801.

Cassandrae 2, 348.

civica 6, 772.
rosiraia 8, 684.

crista 7,

264.
607.

18, 161.
corona cingnntur
pocnla i, 784.
speciaiores in ludis
coronali sunt 5, 72.
naves 4, 418.

ut

sponsus

duplex

lincta

confunderc foedus 5, 496.

congeminare securim 11, 698.
coHgerere aram 6, 178.
dona

corona
774.
556.

confieri 4, llti.
confiteri tse) aliqueni 2, 591.

675

681.
et

et

adiungit

nominalivum

Cumae

1,

pro

adiectivo 11,
accusativum 2 72

adiect.

675.

opp. 6, 2.

cumulare aram donis

10,

186.

11,

50.

869.

in

INDEX.

676
cupencus \2, 539.
Cupido 1, 664.

Cpro

Hecatae
cupressus in fuiiere 3. 64.
sacra 3, 6H1.
de quo cura est 1, 67S.
cura 4, 1.
curae lial)ere aliqueni 4, 521.
Cures opp. 7, 710.
Curete 3. 131.
c. Calabra 8, 654.
curia 7, 174.
ad laevam
equi 12, 2H7.
cinrus,

5.

curriculo

in

fleclunl

ruum usus

Romanos

ap.

162.

et in

Aeneide

cur-

2m.

12,

cursum tenere

3,

eius
139.

quomodo

comilaius

colaiur
110.

9,

ubi culia

sil 3,

vehitur
9, 618.
cultus

111.

3,

7,

etiam

.Cybehe dicta 10, 220.

Cybelus mons 3, 111.
Cyclopes, eorum nomina 8, 425.
ApoUi393.
cycnus ales Veneris 1

nis et canit

1,

398.

Cycnus 10, 189.

Cydonia opp. 12, 857.
Cyllene mons sacer Mercurio

139.

8,

l,

vim
alieri

Daci ah Auguslo vicii

Daedalus 6, 14.

Dahae 8, 728.
damnare Orco

animo

d.

11,

defigere oculos loco 1, 886.

dcfluere de equo 11, 501.
dcformis dolor 12, 805,

defungi periculis 9, 98.

degencr 4, 13.
degustat hasia corpus 12, 376.

sories

490.

5,

4,

24.

bosiem

11,

14.

5,

Cumaeae nomen

.Sibyllae

Deiphobus
Delos ins.
delphini
7,
d.

adieclivum

7,

fil.

6,

63.

Dares pugil 5, 368 sqq.

Dativus in u pro ui 3, 541.

in

ei

graecus 5, 184,
3, declin. in e?
loci,
lemporis 1, 102.
10, 361.
quo tenditur 5, 451.
quo quid est
10, 270.
ethicus 1,261.
c. passivo 1 440.
a substaniivo pendens

495.

595.
225.

2.

Orco,

demiltere

6,

84.

similia

12, 609.

2,

398.

demissa

d.

vox

3.

320.

Priami

3, 74.

5,

delubrum

604.

composi-

in

in

36.

Damnali morle
4, 699.
verberanlur antequam occiduntur 6,
570.
Danae 7. 371.
Danaidum scelus 10, 497.
mortuis in lumnlis apdapes 3, 224.
ponunlur 3, 301.
Dardania, Troia 2, 281.
stirps
Dardanus eius origo 3, 167.
6, 650.
narrare, dari == narrari 2, 65.
dare
darc dicuntur dii oracula 3, 85.
dare vela retro 3,
locom 8, 633.
c. subsian684.
c. infin. 1. 66.
c. parlivo pro verbo finiio 2, 698.

differant

de

3, 70.
dcficere aliquem 6, 196.
423.

animum

meo

composiiis auget
siinplicis 4, 52.
de c. subst.
sub.sianiivo adiunctum 11, 464.

Deiphobe

282.

ticipio perfecii 1,

mihi,

dcbilus c. inf. 8, 375.

Dccii 6, 825.
decurrerc c. acc. 5, 212.
decuriiio in funere 12, 188.
decus de liomine 10, 507.
decutere basias dicuntur bestiae aliquae
10, 718.
deducerc coloniam 2, 800.
naves
1, 573.
Defeclu rei quod iit, ea re fieri dicilur

deinde

498.
1, 622.
1, 689.
1,

211.

deiicere
642.

B.

quomodo

di

et
tis

429.

dehinc v. dcinde.
dehiscat mihi terra imprecalio

Cymodocea nympha 10, 225.

Cymothoe Nereis 1, 144.
Cynthns m.
Cyprus ins.
Cythera ins.

dc

1,

11, 416.

684.

custodes daii pueris 5, 546.

custodia = cuslos 6, 574.
leonibus
Cybele 6, 784.
112.

genitivo")

iudicio

Demoleus
demorari
647.

5,

260.

c.

abl.

auslros

11,
3,

175,
481.
751.

annos

2,

deponere sc. onus 5,

densere 7, 794.
depasci c. acc. 2, 215,

Deponeniium

participia

perfecii passiva

422.
depositus, desperatus. moriens 12, 395.
deprensus in mari diciiur nauia 5, 58.
Dercennus rex Latinorum 11, 850.
descendere in preces b, 782.
2.

moriui

dicuniur vivos 3, 711.

144.
desertus, soliiarius 2, 714. 3, 4.
desidere 3, 565.
designare urbem 5, 755.
desistere c. dai. el gen.? 10, 441.
desolare agrum 11, 367.
despectare I, 396.
despicere 1, 224.
detinerc el distincre quomodo differanl
11, 381.

deserere

locum

abituri 4,

INDEX.
detonare 10, 809.
deus, nunien 2, (332.
quod esi lenipli 3, 275.

Dirae alalae

deo Iribuiiur
deo adve-

iiienie treniuni oinnia 3, 92.

dii cuui
boininibusbellajgereredicuniur, ((uospersequuniur 1, 4S.
sua teiupla inco-

dicuniur quando I,
suo regno poienies 1, 255.
unde cognoscaniur 5, 64S.
cognoscuniur incessu 1, 4U5.
praelere

16.

1,

68.

vicii

in

uiagniiudine 1
500. 2, 772.
plianiasraaia et specira fingunt 10, 636.
slani

venlos

5,

607.

sibi

ad cerlamen

ad auxiliuiu assuraunt
inipune provocanlur
171.
cuslodes dicuniur

non
0,

quae

locoruiu,

tenent

785.
604.
d. comraunes 12, 118.
qui precibus
petuntur ab advenis 7,
130.
dii
praedicaniur inaxime a precaniibus 11,
ui adsint roganiur 1
785.
734.
omnes invocanlur, ubi proces ad ununi
poiissimuni fiuni 8, 103.
dii e.veunl
11,

mortalium

acuunt oculos

2,

el

evocaniur 2, 351.

quomodo

iii-

feraniur rarniini epico S, 55. 12, 554.

nolunt videre eoruin inleriiuiu, quibus favent 12, 151.
deorum poena
omnia aurea 5,
si peierani 6, 324.
amhrosia 1, 403.
iratoruui
817.
nomina pro rebus
signa 2, 175.
quibiis praesunt 1, 171.
di voluistis

iniectuiu oraiioni 5, 50.

dii

comniu-

nes 12, 118.

devicta bella 10, 370.

vincere.

cf.

devovere se 12, 234.

dcxter, propiiius

S,

302.

Diana,

1,

498.

Cynlliia

colaiur 1, 498.
Uianium Ariciae

quibus locis
eius insigne 1, 500.
Aricia.

cf.

verbum omissum

416.
iled.,
ratum 5, 551.
canere 6, 646.
dicendi verba composiia
imperativo
exeanl in e 11, 463.
dictamnus 12, 412. 14.
Dicte m. 3, 171.
didere faniani etc. 7, 144.
flicendi

Dido

1.

dzes,

lempus 6,

IV.

et

I,

4,

340 sqq.
745.

femininum 10,

(lii, liie genii. 1, 636.

467.
digerere esl vaium 2, 182.
digitos in cousistere 5, 426.

dignor

c.

inf.

4,

Italia condiderit 8,

9.

urbes in
equos curat

socii in aves mutati 11,

1, 752.
nominis accusativus 11, 293.
269.

Dione dea

3,

19.

8,

quae

701.

sin( et ubi

dirus 12, 845.

dibcerperc venli dicunlur vota 9, 313.
disciiigerc 8, 724.
Discordia dea fingitur 6, 280.
discrimcn leli 3, 685.
dispergere vitam in auras 11, 617.
dispicere tenebras 6, 734.
distendtic copiam signat 1, 433.
sint

845.

12,

dislinere

detinerc.

v.

Pistributiva cum plurali tantum

pro cardinalibus 5, 560.

remoius

diverstis,

3,

dives nvis 10, 201.

opum

266.

4.

triumphis

4,

37.

14.

1,

dividit, removet terra aliqueni 3, 383.

divinus , divinans 3, 373. 5, 47.

divortia

379.

9,

= deus

divus

Dodona

139.

12,

466. lebetes Dodonaei.

dolo 7, 664.
Dolon Troianus 12, 348.
dolor et decus de boiuine uno 10, 507.
domina 6, 397.
3,

domus, pairia 8, 114.

dona 6, 224.
Donusu viridis 3, 125.
Dores

27.

2,

Doris dea

dorsum

3, 74.

10, 303.

Doryclus Troianus

5, 620.
dotes 11, 369.
Drepanum opp. 3, 707.
Drusi 6, 825.
Dryopes minisiri Apollinis 4, 146.
luhitnre, cogiiare 9, 191.
ducere gladium 12, 378.
vitam 2,
641.
noctem 9, 166.
muros 1,
423.
bellum 8, 55.
metallum
sacra, thensas 8, 665.
7, 634.

dotalis

et

senectam,

colorem 10, 192.

diem
stellae dicuniur 2, 801.
duci sortc
2,

201.

Dulichium

dum

c.

271.

3,

coni.

1,

5.

c.

indic. perf.

424.
duplices manus, ambae 1, 93.
duplicare, incurvare 11, 645.
durare c. acc. 8, 577,
inlrans.
207.

durus
9,

iinmiiis 2, 7.

10,

1,

labores perferens

603.

192.

dignattis passive 3, 475.

ilignus c. genit. 12, 649.
Dindymus, a, 9, 618.
dinumerare 6, 691.
Diomedes 11, 269.
quas

677

E.
composiiis significat Iransmulaiionem 10, 221.
auget vim 8,
227.
ecce 2, 57.
siructura 3, 477.
cdere dicilur affectus honio 4, 66.
edicere c. infin. 11, 463.
cdice non
edic ibidem.
Edoni 12, 365.
e

praep. in

INDEX,

678
eductre, educare

">,

413.

effuiciiim

effundcrc voces 5, 4S2.

6,

terlio

animam

1,

97.

Etruscorum

Segesia.

V.

eia 9, 3S.
etaii rfe eic. 2, 526.
eiectrum 8, 402.
Elis opp. 6, 588.
FAisio . 7.
Klisfia, Uido 4, 335.
eliiere crimen 6, 742.
Elysium 0, 637.
emicare 5, 319.
Emphasis 3, 631. 4, 551.
cn 1, 461.
num 6, 346.
Enceladus 3, 578.
Encliti<ae nc, que, ve alienae voei annexae 12, 904.
cnim pronuniinibus demonsiraiivis addi-

tum

8, 84.

falcati

ensc^i

7,

732.

Entellus pugil Siculus

Eous, Lucifer 3, 588.

3S7.

5,

Epanadiplosis 11, 358.

Epeos equi Troiani fabricator
Ei>exegesis

1,

2.

epulum pars

sacri 8, 183.
bellaior esl 3, 540.

equus

paraiionem adliibeiur
lacrimant

ad comequi
77. 80.
naribus luceui

6,

11, 90.
equi memoranlur,
efflanl 12, 115.
e.x
ubi currus inielligiiur 12, 287.
equis mililes evenlum colligunt 12, 82.

equus Troianus

2,

15.

Erato 7, 37.
Eretum opp. 7, 711.
ergo cum affeciu dnlenlis
Eridanus
6, 659.

6,

^,

563.

Cf. Furia.
2, 337.
2, 619.
Eriphyle 6, 445.
errare, pascere 1, 184.
erratus parl.
pass. 3, 690.
crubescere c. acc. 2, 542.

fugam

eriiere civilatem 2,

erumpere

Euadne

s. Evadne 6, 447.
Euandrus s. Evander 8, 52.
Eumenides v. Furia.

Euphrates fl. 8, 726.

Eurotas fl. 1, 498.
Euryalus Nisi amicus
Eurypylus 2, 1 14.

effugere 5,
viam 2, 731.
689.
everberare 12, 866.
evertere gcntem 3, 1.
cvictus dolore 4, 474.
evocari deos ei excedere ex urbe2, 351.
ei;o/i>ere oras belli 9, 528.

evndere

s.

e.

examen

irulinae 12, 725.

excidere rupes 1, 429.
excipere dolo abfangen 3, 332.
rem,
verba belauschen 4, 297.
cadentem
3, 308.

orationi insertae 7, 73.

dicitiir
excutere devm 5, 679.
propbeia 6, 79.
exedere 5, 785.
palaeexercere, exagitare 3, 182.
agrum 11, 319.
stram 3, 281.
poenas 6, 543.
j:ercj<u.<f, muliitudo 5, 824,
exhaurire pericula 4, 14.
exbauriri
periculis 1, 599.
Exhortutioncs pairum ad filios 12, 434.
aevum
exigere, e.vplorare 4, 309.

dicitur

ejTire

2,
5,

sich

497.
492.

ejrosM.s

c.

fluv.

entspringen

ergiessen 8, 75.
eviiare 5, 438.

2,

65.

austreten
sors

acc. 5, 6S7.

expedire se periculis

633.

expendere poenas, scelus

aliquid, se 3, 572.

verbum omissum 5, 362.

294. 9, 176.

5,

exit

dictis,

e.xponere 3, 460.

4.

Erymanthns m. 5, 448.
Eryx mons et heros 1, 570.
266.

unde Lydi et
mixli Tyrrlienis,
Maeones dicii ^, 479. cf. Tusci.
Etymologiae Taiio apud anliquos 5, 117.

10, 53.
eiin 7, 341.

Erinys non Erinnys

eripere

456.

fl.

Erilus

Exclamationes

adieciiva.

cf.

in
capiivos crudeliias 8,
insignia regni 8, 506.
ars
479.
divinandi 10, 176.
mores 11, 732
E. Campaniae domini 11, 581.
sq.

ex
264.

2,

Epiploce 6, 421.
Epirus fera.K equorum 3, 470.
Epitheta ornaniia 7, 800. 11, 195. 213.

6,

cf.

(>,

Egesta

esse

2,

noch 11, 352.

Etrurine fines 10, 214.

cgelidus 8, 010.
egcre c. gen. 1 1, 27.
Kgeriae lucus 7, 763.

11, 2.

et

I.

8,

140.

2,

et

E.\c.

410.

7,

effettis

quc
quidem 2, 49.
explicaiivum
post nec,
807,
nec 12, 801. conseculivum
adiungit enuniiainm secundarium
loco
125. relaiivum 12, 944.
posiium
290.
Copula.
elinm, norh de tempore
485. CMcfc

ct,

effnii esi augiiruni G, 197.

effeclus pro efficienle 2, 529.

licere

2,

229.

expertus c, gen. 10, 173.

explere c, gen. 2, 586.
exsaturabilis 5, 781.
exscindere gentem 9, 137.

INDEX.
exscrlus

fecundus pocnis

492.

exsiliuin, locus exsilii 3, 4.

exsomnis esl Tisiplioiie, uiala conscii-iilia

.534.

5,

cuui de2S3.
exspersvs 3, 625.
exsultarc animis 2, 3S6.
externplo esl auguruui 6, 210.
extemlerc virtutem, funiam Juctis 6,
bOT.
inorari 4, 225.

cjs;iec<are,

siderio e. 2,

exlremiim uiors
cxtremus U, 352.

1,

evanesccre,

extundere

'l'i9.

adiliUiui
-

.siniili.

verbo

ilcjiccrc.

pcssinius 4, 178.

665.

8,

cjruere lacerios vesle 5, 423.

Fabaris sive Farfarus

Fabricius

fabulue

6,

iii

844.

infin.

c.

rem

et

8, 631.
281. pedeui fsW.

faces

et

in

fcncstra 2, 482.
ferale eM omne quod est
462.

peritus

iiifin..

c.

iii

fuiiere

4,

6, 216.

fercuhim

83.'

1,

fcrens ^entus, seciiiidus 3, 473.

fcrociu inililum laudalur 1 263.
Ferouiac lucns ad Aiixur 7, 800.
,

Capenam

7,

697.
625.

ad

auferre, eripere 8,
fcrre laude 1,
554.
dicere, Iiabere 2, 75.
arma
se /., ire 1,314.
f. el com2, 668.
posila, nunliare 2, 75.
ferre et ref.
init sich
ferrc iuiicia 4, 438.
ferri incertum fabriiigen 11, 345.
tis 4, 110.
ira, libidine etc. 3, 588.
fertur 1, 15.'^
ferreus, firmissimus 6, 630.
ferrugo 9, 582.
beslia 2, 51.'
ferus, fl, um
fervet locus 4, 407.
Fcscennium opp. 7, 695.

poculis

vesliiueiitis,

elc.

pi-

ciae *, 25U.

faccre
529.

vivite felices 3, 493.

impatieiis 9, 477.

715.

7,

fl.

84.

6,

598.

6,

330.

1,

F.
Fabii

felix aclive
9, 772.

fcmincns,

6, o.^td.

exsors

679

fiiigi

sedilionihus

1,

effici

/.

signal

2,

vcla 5,

150.

fetus, pleiius 1, 51.

fctus, surculus 6, 141.
fibra iecoris 10, 176.
[fibttla 4, 138.
Fidenae opp. 6, 773.

facesscrc alqd 4, 295.

in rebus inaiiiuialis
fitlcns c. geiiil. 2, 61.
facics 1, *J58.
el perfidia
Fides dea cana 1, 292.
f.
2, 412.
tribuiiur eliani rebus 10, 593.
facile vivere 1, 445.
faciles oculi Jiducia 1, 132.
445.
fucili-< c. supiiio I
c. dai, 1, 193.
8, 3H>.
[figere lcges 6, 622.
figi
talurica 9, 705.
idem quod figcre telo 5, 516.
Falisci 7, K95.
f. in
scopulis dicuniur iiaufragi 1, 44.
auioaliquo (oculos^ 12, 70.
fatlere aliqueui iurando tt, 324.
ali(iuid simu- filius, filia omissa 3, 319.
rein, curam al. 4, 84.
lambendo corlare I, 683.
fingcre criiiem 4, 147.
/".
obscurior anFuma dea 4, 173.
pus 8, 634.
coiuplel popuios 4, fmis genus 2, 554.
f.
nis 7, 205.
finis erat , quum
famain exvolal 10, 510.
186.
1, 223.
fama csl, Jlagrantes octili 1, 710.
tendere factis 10, 468.
narratur 6, 14.
Jiamines hominum divinorum 5, 760.
rabida 6,
flamma in capile omen polentiae 2, 679.
fumes inalesiiada 6, 276.
421.
Flavina s. Flavinium opp. 7, 696.
f. et sitis de uiagiia cupiditale
flectere iter. viam 5, 28.
3, 57.
'flere 11, 211.
fando 2, 81.
far in sacris 4, 517. piuin dicitur 4,517. flictns 9, 667.
florere, abundare 7. 804.
fas 3, 55.
flores in sepnlcro spargunlur 5, 79.
fasces attollere 7, 173.
fluctuarc ira 4, 532.
fastigium. sumnia rei 1, 342.
fatuiu supra oimies fluentuni, flumeu 6, 387.
/otrt deum 2,257.
fatum ur^et 11, 587. fluire, dilabi in delerius luuiari 2, 169.
deos 3, 251.
fhiit ce^ti- 1. 320.
cr/';its 4, 147.
faia differre possunt dii 7, 315.
tempus 8, 94.
membra sanguine 3, 626.
fati^are locum 1, 280.
fluvio Iribuifluvius vocalivus 8, 77.
faiiscere 1, 123.
aediiuu 6,
tur qiiod est accolarum 6, 801.
fl.
fauces locorum 11, 516.
rex aliorum 8, 77.
ftuviorum no273.
niina Virg. dat homiuibus 7, 532.
Faunus deus 7, 88.
iiiferi 6, 295.
fl.
Fluvii dii quomodo
/aucre linguis 5, 71.

INDEX.

680

cornijteri 8, 77.
9, 31.
deos precatio 8, K8.
penetraara Penaiium 3, 178.
5. 6H0.

vestiii

ad

fl.

/()((/<

lis

foedare, dilacerare
fuedus, lex 1. 68.

2,

S.^i.

cnnfundere 5, 496.
inealiir 8, 641.
12, 117

quomodo

fnmite'^

174.

t,

fans omnis sacer

4,

20."

6,
4<I2 sqq.

fornix 6, 631.
fors adv. 11. 50.
forsan 1, 203.
forsitan tran.situm
forte 6, 186.

Fortuna peracta
Foruli opp.

facil

Farum Romanum

Gearavii

361.

8,

coUa 10. 838.

hiemem luxn 4,
frangi Cbelio) 2, 18.

193.

locum

famam

4,

57.

218.

aliquid,
11. 453.
poscere fremilu 7, 460.
fremitus Beifallsbezeigung 5, 555.
Fucinus lacus 7, 759.
fvgam
fuga. celer motus 1, 317.
eripere 2, 619.
fugere c. inftn., vitare, recusare 9, 200.
fiil^uratores 10, 176.
signum potenfulmen belli 6, 843.

fremere explicatur

lovis 1
42.

fulminnre
7,

230.

843.
undat 2, 609.
6,

alii

dii

iaciunt

omen

rei tristis

76.

fundare iiavem 6, 4.
funderc vinum. libare 6, 244.
funus incestat locum 6. 150.
funerum
cadaver 6, 150.

funus,
ritus 3,

62 sqq.
furere dicuntur qui peccant in deos,

pa-

triam, parentes 11, 41.

cursitantes 6, 771.

vehementer do-

lentes 3, 313.

celeriter dis-

deo impleti 6, 47.

furentes omnia vident duplicata 4,
469.
furere furorem 12, 680.
pro crinibus
Furiae alatae 7, 408.
earum sedes
angues iis sunt 6, 572.

in Orco

furiatus

6,
el

280.

furiosus differunt 2, 407.

furor

294.
F^iror deus 1
iungnntnr 8, 801.
,

furtum. omne quod clam

fit

et

rahies

insidiae 6,

568.

Futurum

interrogat

375.

idem

cum

indignatione 6,
,
785.
exactum pro simplici 6, 89.

fut.

vomens

flaminas

6,

exact. 9

sqq.

117.

5.

657

8,

11. 247.

413.

geminus

8,

664.

688. 8,

3,

702.

fcemere dicilur res pressa

162.

1,

paene fracta

et

gemini

Atridae

gemina arbor 6, 203.

posiia in geminus quod plex
minus, triplex 6, 287.
415.

72.

fraui< 10,

9,

7,

612.

7,

Gela opp. et fluv.

Geloui 9, 725.

714.

7,

7,

Garganus m.
gaza 1. 119.

506.

2.

fovere liominem 1, 18.

fumus

Gahinus cinctus

gaesiim 8, 662.
Gaetuli 4. 40.
Galaesus II. 7. 332.
galca 7, 785.

Gallarum liabitus et vestitus

Gnvgis fluv. ostia 9. 31.
Gauymeiles 5. 252. I, 28.
Garamantes 6, 795.

493.

3.

arva Gabina

682.

620.
fralerus

7, 8.3.

forcs opere caelato

formicae

1,

773.

fi,

sqq.

tiae

G.
Gahii opp.

2,

Comtrige-

genialis 6. 603.
Genii 4, 610.
genius loci 5, 95.
Genitivus l.decl. in ai 3, 354.
in a.
11. 801.
5. decl. ot in i et in e
3. decl. in i 1 , 30.
exit 1, 636.

nominativi eus 1, 41.

genitivns possessivus, qui explicari solet
ellipsi
originem signans
3, 319.
2. 412 error iubarum.
definilivus
obiectivus 2, 257.
5. 52.
iter
gtoriae 3, 684.
venatu ncmorutn
746.
7
a verbis pendens graeco
more 11, 186.
ab adieciivo 1, 14.
g. pronominis personalis pro gen. pron.
possessivi 4. 237.
ei

gentiles 5, 45.
Genus novat Virg. in pluribus nominibus
variat per casus in urbium
4, 462.
nominibus 8, 561.
Geographiae Vgl. diligentissimus 3, 6.
gerere nomcn 2. 89. frui honore.
Gerunrlium aciivum est5, 710.
casum
verbi regens 11, 230.

Gerundivum
Gerynn

9,

7.

289.
ab Hercule
caesus 7, 660.
Getae ab Augusto victi 7, 604.
Gladiatorum origo 10, 519.
glaucus amictns quorum 8. 33.
Glaucus Troianus 6, 483.
deus marinus 5, 823.
gleba dura 7, 747.
glohus lunae 6, 725.
gloria ad caelum escendens 1, 887.
Gnosus opp. 3, 115.
Gorgones 6, 889.
tricorpor 6,

INDEX.
Gortyna opp. 11, 773.
gorytus 10, 169.

Hercules

iiracchi 6, 843.

Gradivus Mars

35,

3,

Graecam declinalionem Graecorum verborum variaiit poetae 5, 52.

graeca

o, us 7, 324.

decl.

87.

gravis corpore 12, 458.

auctoritate

Gryneia opp. 4, 345.

Gyaros ins. 3, 76.

habenas premere 1,63. immillere, laxare

6,

1.

qui in eo periit
tem 11, 357.

habel

536.

pontus eum
limor timen-

1,

hac

hac

467.

1,

ienus tmesi distrahitur 5, 603.

Haedi sidus 9, 668.
c. abl. 10, 361.
haerere c. dat. 4, 73.

hac

assiduitatis

et

studii

inesl nolio 8,

124.
Ilnlaesus 7, 723.

IJammon

v. luppiter.

Ilarpalyce Threissa 1, 317.

Ilarpyiae 3, 209 sq.
harnspicina 10, 176.
haxta pura donum mililare 6, 760.
haud mora, sine mora 10, 153.
haurire latus, sanguinem 10, 314.
videre 4,

oculis,

661.

Uebrus fl. 1, 317.

Hecate tergemina 4, 511.

supplicia 4,

ritus sacro-

518.

371.

Hecubae de Paride somnium

7,

320.

Ilelenn prodit Troiam

2,

IhJenus Priami

vates 3, 294.
7, 641.

filius,

Hclymus

fl.

5,

Hendiadys

3,

588.

Caciim

inlerficit

sacra

Maxima

ara

in

fiant

eorum caussa 8, 169.

Potitii

8,

176.

est 8,

176.

redimiti 8, 277.

Herilus

v.

Hermus

fl.

104.
sacerdotes

8,

ei Salii
Pinarii 8, 269.
sacrificantes populo et lauro

et

sedent in epulis 8,

in templo lectisternium

non

Erilus.
7,

721.

6, 445.
Heftperin, Italia 1, 530.
Hesperides 4, 484.
hesternus Lar, cui heri sacrificatum est

8, 543.
Heteroclita

Hiatus

9,

618.

6.

per herbam
herba potens 7, 19.
herbas quomodo differant 5, 102.

hic ci/rss, huc cursus est 1, 534.

hic pro hic
ille 9, 572.
hic
hic atque hic pro hic atque ille 12,
hic
ille non pro ille
hic
558.
8, 466.
hiemps 1, 122.
Himella fl. 7, 714.

hinc utque
hinc de tempore 2, 148.
hinc
hinc 9, 532.
hinc 1, 162.
Hippocentauri 6, 286.
Hippolyte Amazon 11, 661.
Hippolytns Thesei fil. 7, 761.
hippomanes 4, 515.
Hirpi 11, 785.
huc 8, 423.
hoc, hac re 1, 238.
hodie c. nunquatn iunclum 2, 670.
Homerum vitat Vgl. 5, 613.

Homines

|immolati ap.

Romanos

2, 119.

hominis habiianlis nomen

antiqui maioribus
pro domo 2, 312.
corporibus putantur fuisse 12, 700.

Homole m.

7,

. 5.

675.

pulcher

1,

591.

honor, pulchriiudo

1,

591.

hoiieslus,

49.

sacrificium

Horae

3,

honorifica

512.

horrendus, venerandus
horrere 3, 195.
horridus 5, 37.

698.
61.

facil

descendit ad

verba 3, 474.
honoris ap. Romanos sigiia 11, 500.

73.
1,

sqq.

pugilatu vincitErycem 5, 411.

eius
ma.ximus ultor 8, 201.
sacricullus apud Romanos 8, 104.
quae
ficium describilur 8, 281. 542.

1,

Helicon Musarum sedes

Hclorus

697.

7,

inferos 6, 396.

Ilomoeofeleuton

Hector Patroclum occidil, naves incendit

ab Achille raGraecorum 2, 272.
in eius honorem ludi
ptatur 1,483.
5,

294

facta 8,

lacum Ciminum

10, 519.

4,

Burystheo 8, 292.

paret

8,
8,

383.

rum

eius

318.

habilis

1,

alia

delet

Hernici 7, 684.
heroinae in inferis

Iff.

habet hoc 12, 296.

8, 285.

seneclute 2, 435.
Graviscae opp. 10, 184.
gressus de navihus 5, 162.
grues Strymoniae 10, 265.

angues comprimit
Troiam et Oechaliam

infans

288.
291.

184.

Danai 2, 5.
Graecjdicti Argivi 1,40.
Pelasgi 2, 83.
Graii
Dores 2, 27.
fldes Graeca 2, 66.
12, 538.
Graecis quae nomina apud Vgl. 1, 40.
quot naves ad Troiam 2, 198.
bellis 10
gravidus imperio 4, 229.

1, 151.

681

el

6,

10.

horroris signa 3, 30.

Ilorta opp. 7, 716.
hospes, hostis, ho.ipita femin. 3, 377.

INDEX.

G8'2
hositititim

iniinL-ribiis

iiiiiltiis

tirniatiir

'I,

MW.

quales

ho^itiac

vt-lalae et

qiioniodo

feniinae

ad

foriiilMis

aiiraiis 5,

iniinolahantiir

poleiiliores

N,

niasciili.s

liostiae probaiio

fi4

anle sacritiuiuiu 12,

73.

H.istilius rex
/jiir

humi

l'J3.

1,

S15.

(i,

atque hnc

humo^

ab

Imino

1,

n)3.

hvmilif! est terra

3,

mari conspecla

allo

al>

522.

humor

nocli tribuilur 4, 7.

hydra

7,

7,

()05.

Hyrcania

12.

89.

10, 754.

nulla

420.

templum clausam

mos

7,

12,

601.

sub Augusto

1,

294.
lapis medicus 12, 394.
lapygia 11, 247.
Idpijx venUis 8, 710.

larbas rex 4, 36. 198.

iw^pis 4, 261.
lcarus 6, 31.

futuro pro

c.

con-

implicare alicui aliquid 1, 660.

i. est
serpentium 2,215.
i. aciem 11,632.
imponere tyraniium alicui 6, 621.

importunus 12, S64.

imprimerc cratera signis 5, 536.
improba res dicitur 2, 356.

impluvium arboribus consitum

in
'

vcste 5, 37.

in

vorax

541.

c.

480.

in

in

12,

in conslruclio

191.

in

in

9,

7,

eoinpos.

c.

inane

ilis

c.

6,

inaccessus

Inachus

12. 71.

parlicipio

queiis

comp.

131.
ilex in tulela lovis 5, 129.
Ilia s. Rhea Silvia 6, 779.

5, 147.

in

9,

in

in

1,

121.

2,

in

11,

3,

in

6, 42.

in elTectum sigiiai

vigil et sopiliis
amoris 4, 2.
in luanhelat 8, 421.
8, 410.
stratione 6, 742.
in belli usu 10.

in

talis

stupet in Turno 10, 446.

abl. a verbo condendi pendens
in c. acc, gegen 7. 757.

9,

485.

59.

2,

347.

medinm
melius referre
335.
2sl.
verbera pendere
luccm fcrre 338. iras
ensein consuraccendi
445.
gcrc
foedus millcre
749.

praegnans
pro

vocabulum.
in

6,

7,

m somnis 270.
371.
manibus

hoste

morte 6,

esse 10, 280.

ignartis, ijrnotus 10, 706.

ignetts, celer 11, 718.

1,

sequeiUe et

pro plusqpf. 3, 187.

imperii liomani magiiiludo 1, 287.
impertcrrilus 10, 430.
impingcre 5, S05.
implerc locum voce 8, 215.
galeam
nuniius implet liomines 4,
5, 673.
189.
c. gen. 1, 215.

Troianae

i.

10, 727.

Idalium neniiis 1, 681.

idcm
et, Que 3, SO.
Idomcneus rex Cretensium

42.

iuncl.

ictns. iaculatio 7, 165.

[da Phr^gia 9, 80.

hlaeus Priami auri;a

condiiionali 6, 676.

templi reserandi

424.
Ilione 1, G53.

1,

(i.,

imperditus 10, 430.

Iniperfeclum de conalu 6, 468.

laniculum 8, 358.
foederibus praeest
lanus 7, 180.

ilicet 2,

617.

non lem-

in prolasi,
porale 11, 708.
particula sequente 4, 586.
iamdudnm c. imperalivo 2, 103.

Iliades.,

3,

mons

immittvre habenus
1.
equoH 12,333.
imniissa barba 3, 593.
immissis habenis certa formula 5, 662.
impellcre c. iiifin. 1, 11.
sagitlam

locaiivum 10,

in re fulura et afflrmaiivum

ignis

ininiincrc dicilur

3,
t

iaculum vocabulum abstraclum?

173.

umbra

imperare c. infin. et acc. 3, 465.

Imperativus edice similia 11, 463.
i.
passipost verbum uro 2, 143.
vus pro reflexivo 2, 707.
proliibitivus quomodo describatur ap. poetas

307.

4,

altera eiiunliali

iii

270.
iacere terra dicitnr porrecta 1, 224.
iacere c. dai. 9, 711.
colores 5,
mocnia 5, 631.
iaclnre roces 2, 76S.

198.

pro-

1.

12, 856.

transit in ; S-

iam

10.

iiis.

ap. inferos 4, 654.

species 8, 557.
cogitatio 10, 824.
imbcr, aqua 1, 123.
imbuerc aiiquid aliqua re 7, 542.

753.

fhjdra 6, 57(5.
Jhipallage 8, 526.
hyi>ermclrus ^. 4.

Hyrcani

Ilva

iinago.,

imvienior absolule

12, oo*^.

praeler iiecessiiaiem
parle addiluni 1, 3.

3t)l>.

'21S.

11,

212.

7,

iii
comparalioiiibiis 11, S09.
nomiiii persoiiali
iiincluni
v.

3, 118.
Hrain f), 237.

saorificaiitiir

consliliiiiiiliir

slaiit,

Ilioncus
ille

fl.

cf.

se-

adieclivis

810.
11.

7,

7,

subst.

inanis gaiea

286.
12, 906.

5, 673.

niunus

6,

S86.

INDEX.

tumulus
6,

303.

3,

regna, Orcus

269.

795.

Indicaiivus
1, 57S.

in

inlerrogatione

indirecta

sensuum

post verba

6,

779.

ind. defensus, ubi coniunctivo opus

videtur esse 3 367.
ind. plusqpf.
2, 55.
quid ago? 12, 637.

ex

a verbo

sentiendi apto
indicativum 10, 20.
ind. et coni. post relativum quomodo
differant 2, 346.
indicere sacra 1, 632.
indicttif, non dictus, indicens, non dicens 7, 733.
indigetes dii 12, 794.
indignari aliquid 8 728.
c. infin. 7,
770.
intiiifnws c. gen. 12, 649.
indubitare c. dat. 8, 404.
induere se gladio 10, 681.
in alqd
transit

coni.

oratio

in

7,

20.

indulgere

rei

ineluctabilis S, 334.

iisse pro isse 3, 603.

mortuus

2,

infit 5,

infulae forma

infundere

et

ingens alterum adiectivum

ingratus c. gen. 10, 666.

movens

mos

9,

603.

inhaerere c. abl. 10, 361.

inhiure 4, 64.
inhospita Syrtis 4, 41.
inhumati non transeunt Stygem 6, 325.
terram 6,
iniicere manum 10, 419.
366.
innare c. acc. loci 6, 369.
i7incc<ere duplex structura 8, 660.

inpocwMs

7, 230.
inolescere alicui 6, 738.
mops 6, 325.
imp.
inperditus
addiUim post
inquit omissum 4, 416.
aliud verbum dicendi 5, 551.
inrigare somnum 1, 691.
inritus, qui caret eventu 2, 459.
insanus labor 6, 135.
inscribere dupl. struct. 1. 478.
insidere 11, 531.
scutorum 7,
Insignia gentium 2, 389.
656.
navium 5, 116.
insinuare intr. 2, 229.
acc. loci 6,
c.
insistere ore 12, 47.
563.

unde

inferiae 3, 66.

fuiurum

c.

acc.

insultare

2,

491

esl 4, 115.

sligia 7,

4, 9.

instituere

Inferis lotae victimae maclantur 8, 253.

ad inferos nuntiantur quae fiunt in
Inferis eadem studia
terra 4, 387.
sunt, quae fuerat superis 6, 651.
deos
inferre se, hostili auimo 4, 545.
dicuntur res fuueri,
i.
terrae 1, 6.

gratiam non
inanimis

de rebus

6, 213.

instaurare

ritus 3, 62.

6, 2S3.

ingravare 11, 220.

ingredi c. infin. 4, 107.

3.

191.

2,

infandus

Inferiarum

usus 10, 538.

254.

6,

instar 2, 15.
instare, absolute

431.

3,

insomnia

2,

infractus, fractus 5, 784.

4,

ad flumina deferri
ap. inferos 6, 427.
infectus polluUis 6, 742.
infcnsum telum 5, 641.

hi-

708.

informis

infabricatvs

400.

inextricabilis 6, 27.

infantes

132.
apposiius substanpendens a verbis finem
tivo 3, 240.
significantibus 2, 33,
a verbo darc,
donare sim. 1 , 66.
a subsianlivo
ab adiectivo pasc. V. esse 5, 638.
sivus 6, 49, activus 4, 564.
i. c.
acc. in exclamationibus 1, 37.

4, 51.

iners, igna\Tis 4, 15S.

364.

storicus 2,

579.

dat. 9,

c.

Infinitivus

incedere 1, 46.
incendere aliquem, exagiiare 5, 455.
incertus de liominibus el rebus 4, 564.
incessere c. acc. 12, 596.
inchoare verbum sacrorum 6, 252.
incipere pro dicere iucipere 2, 348.
includere vocem 7, 534.
inconsultus pass. 3, 452.
increpare armis 12, 332.
increpitare^ acriter exciiare 3, 454.
inciibare auro 6, 610.
Incubationibus petunlur oracula 7, 88.
incumbere remis 5, 15.
stui. inlr.,
diosum esse 4, 397.
i. urgenti,
inclinato 2, 653.
inde, ex quo 3, 663.
indecores 7, 231.
Indi legaiionem mittunt ad Augustum 6,

inficere aliquid aliqna re 12, 417.

infigere

Inarime ins. 9, 716.

Incantalionum vis 4, 487.
incanus 6, 810.

683

8,

434.

c.

dat.

1,

4, 63.

templa,
690.

c.

ludos

quod

diriUir
infin.

c.

6,

70.

423.
504.

1,

ve

acc. et dat. 7, 580.

insurgere remis

5,

189

intactus bos 6, 35.

1, 345.
integer c. gen, 2, 638.
intemeratus 11, 584.
intempestus 3, 587.

intacta

virgo

INDEX.

684
intcndcre

aliquiil

inlir,

>.

iii

602.

1 1,

b'.V2.

1.

3S5.

GG3.

inlr.

10, G73.

Inuus G, 776.
invadere aliquem 4, 2G5.
invehi c. acc. S, 714,

144.

invitare

dat.

c.

invocantur

quo?

feierllclier

17S.

numina

10, 773.

7,223.

12,

iredicitur ventus etc.

oiuittitur
hasta 9, 417.
j.
in lacrimas 4, 413.

95.

Iris
4,

700.

nistra

71.

fil.

9, 5.

arcus caeli

decus

caeli

9,

18.

Thaumantis

deorum

mi-

nomina

1,

532

.Sicilia

di-

nominis origo 7, 795.

vulsa 3,419.
iubere c. inf. act. omisso acc. 2, 3.
c. inf. et acl. et passivo 3, 60.
lulus unde Iiilia gens v. iscaniu'.
pronuba 4, 59.
Juno Lacinia 3. 552.

Saturnia 92. deorum regina

S4. a
46. maxima
S40.
quo tempore a Romanis culta
eius ornatus
Inppiter serenator
255. gubernator
mundi
230. pater Romanus
251.
449.
fatum unus
fulmen eius potentiae signum
230.
eius
106. Anxur
799. Hammon
19S.
4,

dicitur S,

1,

12,

16.

1,

scit

2S2.

3,

aliquem

84.

10,

iuventiis
162.

7,

solvi aestu 8, 390.

labi de caelo 2, 694.
et lapsiis

gressum

2,

de

225.

Labici 7, 796.
labor. aerumnae 2, 11.
opus 7, 247.
labores Solis t, 742.
l. acvi
11, 425.
Labyrinthus 5, 588.
lac herbarum 4, 514.
lacessere bellum etc. 5, 429.

Lacinia v. luno.
lacrimac malum omen 12, 72,
2,

coactae

196.

lacrimare non indecorum antiquis

1,

465,

lacleus, candidus 10, 137.

lactis 8, 66.

laedere numen

1,

8.

laena 4, 262.
Laertes 3, 272.

de relaetus c, gen, et abl. 1, 441.

bus 2, 306,
laevus. stupidus 2, 54.
laevum augurium, felix 2, 693.

solis 4, 6,

langucrc de

floribus

11,

69.

de pe-

lago 10, 2S9,

Laocoon 2, 199.

Laodamia
Laomedon

447.
periurus et inde Laomedontiadac, probrum Troianls 3, 24*^.
pugna c, Centauris
Lapithae 6, 601.
7, 304,
lapsare 2, 551.
lapsus, volalus etc. 2, 225. cf. labi.
laqiiearia. lacunar S, 2h.
Larcs quomodo colaniur 5, 744,
cum
Penaiibus iunguniur 8, 543.
6,

Larissa opp, 2, 197.

late rcx, regere 4, 199.
latere struct. 1, 130.
latex 1, 686.

7,

Latium eius uberias 7, 262.

equorum cultus 7, 274.
Latona mater ApoUinis et Dianae 12,

1,

4,

139.

perf.

Lalinui 7, 47.
Latini fortes 7, 162.

3,

inaiesias 9,

per caput

9,

1,

12,

iiifiii.

labefieri.,

lampas

5, 606.

irremcabilis 6, 27.
ca, id a poetis vitatum 4, 479.
i<.
posl copulam pro
isque 3, 697.
repetendo relativo 12, 944.
Isis ap. Romanos culta S, 696.
I<man:s m. 5, 620. 10, 351.
ita in vovendo et affirmando 9, 208.
Ilaliae

Jopas vates 1, 740.

opponitur parli
ipse gerade G, 191.
ipse manu 2, 645.
12, 3')3.
irae
ira c. igne comparatur 7, 577.
surgunt 12, 494.
plur. 12, 336.
irarum
in iras accendi 7, 445.
effundere habenas 12, 499.
ire in lacrimas
ire navibus 2, 254.
contra 6,
per 5, 7S6.
4, 413.

324.

eunlium

von

/o 7, 7S9.

6,

niotu quovis praeter

S,

tela quasi

bellum

invenire vium 3, 395.

jMierg-ere 6. 244.
invidia c. infin. 4, 350.
inL-esere 4,

in

iuvenalis 2, 518.
iuvcnis 8, 1 12.
iuventas, ta tus 1, 590.
ante portam exercetur armis
Ixion 6, 601.

155.

1,

c.

aliquid

inntilis arniis 10, 794.

Auffahrt

aliquem

Jutvrna fons

2*^0.

12,

137.

3,

milituiii

157.

iuvat

intcxere variaia siriictura 7, 4SS.

intonsus puer 9, l'^!.
intus adv. non regit ablativum 7, 192.

inundarc

2,

iurare

175.

10,

iuramentum

alius 4, 357,

relaiivo aniiexa

inti'rrog;atio

4,

9,

111.

i.itcrcluHcre. inipedire 2,

intcrea 1. 479.
interfari c. acc.
inlerprcs dirom

manus,

ii/er

pro eiuiiiiiaiu

siibst.

c.

iura dare, imperare

aliqua re 4, 500.

619.

19..

INDEX.
Latrare dicuntur undae
latro 12,

Lavinia

linquere

588.

7,

Lipara

7.

12, 63.

Lavinii sus servatur ab Aenea inventa

8,

42.

Laurenles, eorum polenlia 7, 661.

Laurentina silva 7, 35.
palus 12,

in

8adi.

ea apri 10, 709.

10, 709.

Laurentum

74.5.

Laurenlius

opp. 7, 61.

laurus

cremata crepitat 12, 522.

acc. lauros et
'Apollini sacra 3, 91.
s 3, 361.
laude ferre,
laus, virtus 1,461.
laudare 1, 625.
Lausus M. Mezentii 10, 789.
lebetes donantur 3, 466.
lecta bidens 6, 39.
lectus auro et argento obductus 1, 698.
Leda 2, 579.
quoLegati olea coronantur 7, 154.
ex
tenos miserint Romani 7, 153.

externi
152.
omni ordine lecti 7
quomodo a Romanis admissi 7, 168.
litus 3, 292.
legere mare 3, 127.
,

690.
legio, exercitus 10, 120.

Leleges
Lemno-i

8,

725.

ins.

8, 454.

Vulcano sacra

Lenaeus 4, 207.
lentare remos 3, 384.
lentum aequor 7, 28.

spiculum

etc.

164.
Lerna lacus, Lernaeus serpens 6, 287.
Lethe fl. 6, 705. 714. 749.
letum ad res refertur 5, 690.

Leucate 3, 274.
aestum 7, 495.

levare,

309.
auferre2, 146.
8,

laborem

ser-

auxilio 2, 452.
aliquid abeundo, cui

molestus fuerat 7, 571.

volans 5, 819.
lex de mortua rauliere gravida 10, 315.
leges Ugere, refigere 6, 622.
Manitms 3, 66.
libare pocula 3, 354.
Libatio 1, 729.
Liber 6, 806.
levis,

liber

c.

liberi de

gen. 10, 154.

uno

filiave

filio

10,

532.

librare ab aure 9, 417.

libum 7, 109.
Liburni pop. Ulyricus

244.
licet personale neutrius 6, 502.
Ligurum
Ligus et Ligur 11, 715.
ingenium 11, 700.
Lilybaeum 3, 706.
limen tangere infaustum omen 2, 242.
limina aelimine pelli 7, 579.
rea 2, 480.
limen et limes vitae
dicitur 6, 427.
limes, via, limilem agere 10, 514.
1,

limus 12, 420.

animam mortuus

dicitur 3,

140.

417.
liquentia flumina 9, 679.
litare siructura 4, 50.
litoria ora 3, 396.
Litotes 10, 907.
/jtuus Zinken 6, 164.
augurum 7,
187.
locare, condere 3, 17.
Locri 11, 265.
locus qui reddit vocem, ipsam edere dicilur
ins.

8,

clamore
locorum

488.
455.

accendi 5,
adiectivum, quod
hominibus aptum 1 , 355.
locum
dare, recedere 2, 633.
longe adv. temporis 10, 317.
longe
esse alicui 12, 52.
longi anni, multi 10, 549.
longa vox
longe reamor 3, 487.
4, 463.
motus, longinquus 11, 544.
loquela 5, 842.
loqul, canere 6, 646.
lorica 5, 259.
plumata 11, 770.
1.
et thorax 11, 487.
lubricus, fallax 11, 716.
luctari remo 8, 89.
c. infin. 12, 387.
Luctus ritus 3, 65. 12, 609. 611.
lucus 7, 83.
ludere aliquem 1, 407.
ludi in mortuorum honores 5, 1. 66.
victores coronis lemniscaiis ornantur
ludos committere 5, 113.
5, 269.
ApoUinares
Circenses 8, 636.
Actiaci 3, 280.
6, 70.
ludus Troiae 5, 545.
luere foedus 9, 695.
lugere 11, 211.
lumen, oculus 2, 405.
vitae 6, 829.
lumi1. relinquere,
mori 12, 63.
nis orae 7, 660.
lumen spiratur 3,
600.
luna lumen premil 4, 80.
lunae cornuacoire dicuntur 3, 645.
lunae tremula lux 8, 20.
lunatae peltae 1, 490.
Lupercal 8, 343.
Luperci 8, 663.
lupi raptores c. hominibus comparantur
2, 356.
lupina galea 1, 275.
/ustrarediciturstellaterram 1, 607.
per2,

dicitur

est

7,

mone

685

currere 4, 6.
percurrere et revisere
aliquem choro 7, 391.
2, 528.

luslrare deo 3, 279.

Lustratio fit aqua 6, 636.

lustrum ferarum 3, 646.
luteus

7,

lux alma

26.
306.

vita 4, 452.
splendor 2, 281.
Lycia sedes ApoUinis 4, 143.
7, 721.
Lycii Aeneae comites 1, 113.
1,

lus 2, 281.

sa-

fertilis

INDEX.

686
Thraciae 3, 14.

Lyciirfriis. rex

Ijydi piisl Cyriini efremiiiati

Lyditi feriilis 10, 142.
l,yrnesos opp. 10, 128.

Machaon meiUcus
mavtare
viacte

2,

!),

Marinis

diis quomodo precantur 5, 233.

exta in mare proiiciuntur 5, 238.
marmor fi, 729.

fil4.

Marpessa m. 6, 471.
Marruvii 7, 750.
Mars Mavors sanguineus

265.

4, 57.

641.
Macones ei Maeonidae, Lydi,Tusci 8, 479.
Maeouia, Lydia 4, 216. Etruria 8, 498.
maerere 1 1, 211.
;),

maestae dicuiuur res 3, 65.

ma>ralia et mapalia 1,421.

mage,
magica

ma;is

ars valet nocte 4, 490.

damnata a Homanis 4, 492.
magicum
sacrum 4, 504.
maarister, navis 1, 116.
pecoris 12,
717.
mafi^istratus imperium severe exercebant
6, 820.
magnitudo ingens hominum antiquorum
12, 700.
magnus armis 2, 339.
male adieclivis additum quid signet 2.
735.

Malea

prora. 5, 193.

malignns, parcus
malleolus

6,

8,

v^ocabulum significet 12,

poscunt sanguinem eorum, a quibus occisi sunl 2, 587.
mille
mittuiit somnia ti, 897.
quibus
annos in Orco sunt 6 , 748.
Manium sarebus iis libetur 3, 66.
arae 3,
cellum in domo 4, 457.
diversa de loco ubi sint opinio
63.
ex inferis possunt acciri 5,
3, 67.
quid

646.

M.

99.

manicae tunicarum

9,

616.

manifesta fides 2, 309.

Manlius Torqualus 6, 826.
linus

8,

202.

manus,

Capito-

652.

Manto 10, 19'.

Mantuae origo 10,
vis 6, 395.

198.

manum extremam
manus

iniectio

potentia 10,

ariificium

imponere

1,455.
T,

573.

10, 419.

Marcellus victor Hannibalis

privignus Augusti 6, 862.

mare

6,

860.

iuratur 6, 351.
mari sacrum
ab ingredientibus et egredientibus 5,
"75.
quando glaucum, quando atrum
sit 5, 2.
Synonyma v. maris 5, 8.
Marica, dea 7, 47.
fit

mater

Hiti.

132.

4,

dicilur patria terra 7, 762.

materiae nomen pro re,

quae ex ea

fit

817.

materics pro ia 11, 328.

matiirus c. dat. 7, 53.
C. gen. et ahl.
9, 246.
matutinnm tempus descriptum 11, 182.
Maiirusii 4, 206.
primus ex
maximns sc. natu 1, 654.
maioribus 3, 107.
Cf magnus.
Maximus Cunctator 6, 846.

Maxitani 4. 206.
medicorum amictus

12, 401.

meditari, parare 4, 171.

12, 71.

medius 5,
medullae

in proelia

m. sermo 4, 277.
affectibns
e.\eduntur
molles

1.

4, 66.

160.

Manes

Massyli

Medusae

270.

694.
mamilla 11, 803.
mammas exserunt venatrices 11, 649.
manere aliquem 2, 194.
promissis
2,

eius

Marsi serpeiiuim domitores 7, 754.

Massicus m. 7, 726.
Aomo 10,

5,

10, 4S1.

12, 332.

12, 335.

coniitatu.s

caput quo loco Minerva iiabue615.

Mcgaera 12, 846.
Megara opp. 3, 689.
Meliboea opp. 5, 250.
melior c. abl. 9, 40.
Memmia gens 5, 117.
Memnon Aurorae fil. 1, 751.
memor ira 1, 4.
Menelaus 2, 264. 6, 525. 11, 262.
rit

2,

Menestheus

s.

Mnestheus Troianus

5,

194. 9, 171.
mens, consilium 1, 676.
cogitatio 2,
519.
mens et animus 6. 11
mensae remotae 1, 216.
alterae 1,723.

in

mensas

libatur 8, 279.

Mephilis dea 7, 84.

merces, poena 7, 317.
eius. haMercurius Cyllenius 8, 139.
eius
bitus 4, 558.
munus 1, 297.
virga 2, 242.
434.
mereri vulnera fortitudine 2
meritus passivum
scelus 7 , 307.
merens non est passivum
3, 118.
2, 585.
mergi, opprimi 6, 267.
Messapus 7, 691.
Mctabus 11, 540.
metere caput 10. 513.
Metiscus auriga Turni 12, 469.
metuere, venerari 6, 10.
metus Schrecken 1, 280.
Mettus Fuffetius 8, 642.
meus vocativus 6, 836.

INDEX.
Mezentius 7, 647.
micare 10, 396.

Midas rex 10,

milia

4, 479.

10, 773. 789.

142.

non addito genitivo substan-

siibst.

tivi 9, 132.
milites in agniine caniint laudes herouni
ornatus 9, 26.
7, 698.
M/ma.s- Troiauus 10, 703.
Minciits fl. 10, 2U5.
Minerva lextrinae dea 7, 805.
Graecorum classem fregit 1, 41. 11, 259.

Minio

fl.

1S3.
100.

10.

minitiler 2,

mortalis de
mortales aegri 2, 268.
rebus a niortali factis 12, 740.
ex
mortui in atrio e.vposili 11, 29.

ut in morte erant 2, 272

aniiuae iibi sint 3, 67.
7Jio.<t

369.
excitare ex inferis 4,
312.
narrare

locum gemitu, clainore 2, 298.

proelia 12,
62S.
m., con|Drregare 7, 703.
Misenum prom. 6, 233.
Misenus 6,

171.

gladius 7, 665.
ceps 7, 524.
mitgit terra etc. 3, 92.

Hiide quis proficiscilur 10,

modulari de canlu 1, 1.
modis miris 1, 354.
moenia et murus difTerunt

singulari pro plu-

pliirimits c.

334.

rali 1,

m.

et

p.

234.

pro niapius,

659.
Mummius 6, S37.
Tnwnera magistrafus 12,520.
Tnurex 5, 205.
murmur caecum 12, 591.
Murranus 12, 529. 683.
Musaeus vates 6. 667.

Musantm

6,

quando

invocatio

apud poetas

641.
vtuisnre 11, 345.
mulae artes 12, 397.
mutare latus 3, 5S1.
iMutwicae opp. 7, 711.
Mycenae opp. 1, 284.
S.

7.

3, 76.
2, 7.

252. 785.

myrtus Veneri sacra 5, 72.

2,

1.

cantii 7, 34.

Myconos ins.
Myrmidones

779.

mixtus, admixlus 11, 807.

490.

262.
ferrum an-

mucro,

1,

misera caedes est inter se civium 2, 411.

mitra 4, 216.
certamen 5,
mittere curam 6, 85.
m. di2S6.
in foedus 12, 191.

concitare 7,

maximus

6, 64.

mirari c. gen. 11, 126.

miscere caeluni 1, 134.

citur locus,

9,

movere,

miiJtus,
8,

apparent,
mortuorum

inferis excitantur 5, 99.

mulcere

ministrare velis 6, 302.

iuniores
minores, posteri 1, 532.
2GS.
3Iinos iudex inferorum 6, 432.

Minotaurus

687

al.

amat

li-

tus 3, 23.

moeronim

10, 24.
viola salsa 2, 132.

nam

molcs

namque

33.

machina, apparatus 5,

439.
aediflciorum 1, 421.
Pomp
12, 161.
moliri 2, lOS.
mollis, duclilis 10, 138.
moUia coUa
mollia sisna aenea
equornm 11, (!22.
m. pilentum S, 665.
6, 648.
Mblossi 3, 334.
monere aliquid de aliqua re 3, 6S4.
m. praeterita 7, 41.
nu futura 7,

110.
vionile bacalum

654.
S31.
Tnons, saxiim 12, 687.
monstrum 3, 26.
monitmentum 3, 102.
mora loricae etc. 10, 485.
pere 4, 569.

Monocci arx

1 ,

6,

morari aliquid 10, 30.

moras runi-

non morari,
contemnere 5, 400.
mordere, roordet cura 4, 66.
mordet
fibula vesteni 12, 274.
morem pacis imponere 6, 853.

Morini 8, 727.
mors dea 11 197.
,

10. 745.

ante ea quae firmat 1, 65.

noii primo loco positum 5, 733.
iNar fl. 7, 517. 712.
ISarnia opp. 7, 517.
nre pro volare 6, 16.

narrare aliquem 2, 549.

^arratio transit in hymnum

Naryx opp.
Nasamones

4, 41.

natat terra

etc.

ferreus

293.

aqua etc. 3, 625.

naflumina 6
705.
5 856.
ISatura rerum habitum est opiimum carminibus argumenlum 1, 746.
naufragorum vota 12, 7(>S.
JSantae quando coronaverint naves 4, 41S.
lant oculi

Nautes sacerdos 5. 704.

navalia 11, 329.
naves trifidae 5, 143.
pictae 7, 431.
obducta 1, 35.

iis

aeraiae

1,

35.

rostra aere

sunt

nomina

et

insignia

animatae
122.
comparantur cum hominibus
5, 162. inde claudae
27S.
avium, curruum mouis comparatur
stant
6,
3, 277.
navibus
254.
5, 116.

n.

finguntur

9,

et

5,

n.

16.

somnus

8,

399.

3,

n.

in

ire 2,

navifragus active

3,

553.

iitore

INDEX.

G88
navii^are nequor

Naxos

ins.

relativo

jie inierroistatio

nc

non

ne

annexum

raiivo 6, 544.

aut

413.

1,

ec == neve

unam

iie

12,

seiitentiam

nec non
5S5.
aui 3, 43.

rem

iiec

partes

repetitur per

extollit

3,

et 5,

II, 407.

nefas de liomine

Negatio

v.

Nersae

opp. 7

nescjus

c.

infin.

accipiaiit

1,

nisi

est

356.

ci

Numa

Niimicius

Numidae
700.

Numitor,

7,

fl.

5,

gerere 2,
758.

6,

10, 221.

89.
n.

n.

caedere

poplites

ita

in n. adsciscere
rei

aliud circumscribit 4,

iunctis variata 4, 91.

.\omentiim

6,

773.
subiecti supplendus 3, 484.

per partes exponitur 11, 887.

nudi 2, 170.
pro vocativo 2,
283.
vocativo iunctus 12, 947.
n.

10,

768.

6,

qiium

c perf. iuii10, 630.

c. futuro 4, 653,

sint

ctum 4, 345.
nuntius, iussum 4, 237.
Xuptiarum omina 1, 345.
Nursia opp. 7, 716.
nntare 2, 629.
Nutricum honos 7, 1.
Nysa opp. Indiae 6, 806.

o.
O

quis

i.

e.

utinam quis 12, 883.

obex: geiuis 10, 377.

suum

obire, circuraire

n. c. vi pro
132 odora canum vis.
n. propronomine personali 4, 31.
n. proprium pro adiectivo 5, 37.
prium contra leges forinatum 9, 716.
n. appositum nomini proprio 3, 18.
n. duo eiusdem duobus in enuntiatis

Nominativus

solebant

2,

8,

492.
145.

6, 58.

mors obita

10, 641.

habere alicuius

211.

7,

infreni 4, 41.

obiicere caput

adverbio 4, 303.

nunquam hodie 2, 670.

nunc, nunc demum 4, 376.
haec

279.

19.

150.

nexare confusa

noc(urni/.<! pro

etc.

12, 527.

noduf, obstaculum 10, 428.

nomen

Obiectum omissum
et

4,

Pompilius 6, 809.
J\'umauus liemulus 9, 592.
numina inagna 8, 679.
uni deo plura
sunt numina 1, 8.
sub n. dei esse
/1. habere
10, 221.
9, 247.

numenim addere

217.

nixari

indecorum

744.

1,

fil.
Menelai et Helenae 2,
379.
nidi loquaces 12, 475.
niger: nigrae pecudes quibus immolentur
3, 118.
Nilus septemgeminus 6, 801.
nimbus deorum 12, 416.
]\iins amicus Euryali cf. Kuryalus.
equus 6, 654.
7iitens bos 3, 20.
part. nlxus et nisus 1,
niti 2, 380.
nixus et nexus confusa 4,
144.

no-

intemvarie describitur 4, 522.

587.
nocte media spectra
3
apparent 5, 721.
N. maler Eumeniiioctes tardae 1, 746.
dum 6, 250.

no.r

bis,

Nicostratus

ni fallor 5, 49.

et

negatio-

novissima vi-rba 6, 231.

novns 1, 306.
mirus 3, 181.
vus sol, vernus 7, 720.

mtbere

non, ne

notac, lilterae 3, 444.

notus, consuetus 2, 256.
novarc fidem, mutare 5, 604.
iSiovcmdiale sacrum 5, 64. 762.

nudare

Pronomen, Adiectivum,
/Veiitrum v.
Participiiim.
711, nisi c. coui. posl enuntiatum indicaconi. praes. 1, 59.
c.
livi 6, 35S.
c. coni. post verba minandi 9, 804.

non

144.

198.

2,

2,

nos, pro ego modeste dictum 2, 89.

nosse, liabere 6, 641.

3,

nec.

unde nomina
]\eritos m. 3, 271.

jVeretrfes

neque
596.
non post

repetitur 4, 33.

pesta
est

78.

nem

7,

681.
]\'eoptolcmus 2, 261. 3, 332.
Ncptunus infestus Troiae 3, 24S.
eripit Achilli Aeneam 5, SOS.
taurus sacrificatur 3, IIS.

neque

4, 33.

261. litotes.
arbores caedcre nefas

JSemorum

nec ec
partes variant
100.

SOl.
per

12,

10, 673.

e non siio
ne c. impe7ieu
ve

308.
loco positiim 12, 004.
1 ,

non, neque
non, nonne c. fut.

67.

1,

125.

3,

obliqua invidia 11, 337.

obliquare vela 5, 16.
oLlivisci, negligere

11,

866.

oblivisci

sui 3, 629.
oblivia 6, 715.

obloqui 6, 646.
obortus 4, 30.
ob !cenus 12, 876.
ab curus, qui est in umbra 6, 268.
Obsecrationes per alterius filium 6, 364.
Obsides non liganlur 8, 651.
ob.'ttus 8, 307.
obtundcre 1, 567.
obrmbrare, tueri 11, 223.
obvertere 6, 3.

INDEX.
obvius

expositus 10, 694.

se offerre 10, 532.

occubarc, iacere mortuum
occumbere morti 2, 62.

obviura

547.

1,

occu/tare varia structura 10, 699.

ocius 8, 555.
Ocnus 10, 198.
ocrea 7, 690.

Octavianus

odorus 4, 132.1
Oebalus 7, 735.
Oechalia opp. 8, 291.
Oenotri \, 532.
oleae usus in pace petenda 7
oieagina corona 5, 774.
Olearos ins. 3, 126.

oleum

154,

203.

1,

iu comparationibus 8, 391.

ollis, illi,

14.

illis .

O., caeOlympus omnipotens 10, 1.

lum 1, 374.
omen laetum est fulmen sereno caelo 7,
quomodo Rom. in bonum vertere
140.

o.
accipere 12,
studuerint 5, 530.
salutare 12, 257.
flrmare
260.

2,

690.

omnia

levare 3, 36.

in, sc. in o. partes

7, 309.

omnipotens Olympus 10, 1.

omnis dicitur a precantibus
onerare

quem aliqua
operari

aliquid

alicui

3,

deus

11, 785.

195.

1,

ali-

re 3, 485.

quod

dici

fluctu,

optare,

eiigere 1, 425.

igne

o.

votis 4,

P.
pacare

terram,

quae possunt

luminis orae

in-

7,

interfecit

3,

330.

ab hoslibus 6,

prom.

3, 429.
pacisci vitam 5, 230.

pacta, coniux 10, 79.

Pactolus fl. 10, 142.
Padusa ost. Padi 11, 457.

paean 6, 656.
Paeon medicus,

inde Paeoniua medicans

ex ordine

471.

7,

Neoptole-

5,

241.

281.

3,

2,

82.

585.
Palinurus gubernator Aeneae 5, 833 sqq.
prom. 6, 378.
palla 11, 576.
donatur a senatu 1,
648.
dii 9,

164.
54.

Pallas dea praeses belli 11, 483.

Pallas (Lycaonis fil.) Arcas 8, 51.
Pallas fil. Evandri 8, 510.

palma, manus

660.

Orationes antiquiprecationibus ordiebantur

II, 301.
orator, legatus 7, 153.
Orci aditiis 6, 281.
ordine longo 6, 482.
177.
Oreades 1, 500.
Orestes furiis actus 4,

liberare

803.

Pachynum

Palladivm 2,
Pallanteum 8,

159.

telligi 3, 94.
ora, regio 2, 282.

ora reora 12,

oscines 3, 361.
Osinius rex Clusii 10, 655.
ostendere, sperare iiibere 1, 206.
Othrys m. 7, 675.
ovans, laetus 10, 690.
oratio 3, 538.

Palici

ISl.

3,

et

diffundere 4, 195.
solvere 3, 457.
ferri per
235.
Osci 7, 730.

Palamedes

129.

1,

opus, poema 10, 792.

Oracuium vera dicit

mum

palaestra

additur aliquod,

opus non erat

opprimi

645.
orsa, dicta 7, 435.
Ortygia, Delus 3, 124.
os; ore loqui 4, 344.
ore favele 5,
71.
ore extremum morientium spiritum excipiebant 4, 685.
in ore esse,

Palaemon deus

ut extollatur

3,

12, 401.

136.

opes 2, 4.
Opis nympha Dianae 11, 532.
oppetere (morlem) 1, 96.

Opposilum

oscilla 6, 741.

in sacris inferorum 6, 225.

de futuro
olim, interdum 5, 125.

olli,

sacrifican-

6,

in ora

el

Orionis magnitudo 10, 763.

sidus
517.
tempestatis signum 1, 535.
Oriihyia 12, 83.
Orpheus Eurydicen reducens 6, 119.

apud inferos

Orientem versus

spectant precantes 8. 68.

tes 12, 172.

856.
o.
morienlium
errant 4, 691.
clauduntur a cognatis 9, 488.
oculos lixos liumi tenerc
est nolentis 1, 482.
uculos tendere
2, 405.
odia plur. 5, 785.

orgia 4, 303.
orgia euare 6, 517.
Bacchi 7, 389.
orichalcum 12, 87.
Oricus opp. 10, 136.
Oriens, Sol 5, 739.

Augustus.

v.

iiaiant 5,

oci(/i

689

5, 233.
p. dicitur qui
339.
palmae usus ap. Romanos 7, 656.
palus dicitur flumen infernum 6, 438i
Pan 8, 344.
panacea 12, 419.
Pandarus 5, 496.

vicit 5

pandere, oraculu, carmina etc.

Panopea nympha maris 5, 240.
Pantagias fl. 3, 689.

44

7,

641.

INDEX.

90

pater nomen deorum 3

papaver soporiferum 4, 4S6.

Paphos opp. 1, 415.
papilla 11, S03.

paratus
2,

in aliquid 2, 61.

urbis,

abl. abs.

necj, necare

de.sdnato

morli

iniiciunt

410.
parcere, abstinere ab aliqua re 1, 257.
num accusaiivum
c. infin. 3,42.
assuiuat, ut sit servare 10, 532.
parentem queiu iuris consulli dicant 0,
3.
p. qui violaverit quomodo punia10,

lur 6,

000.

parent arva agricoiae (1,)

etc.

10,

vati
827. pari370. eius

sini

6,

alis 4, 252.

Paris pugilatu insignis

5,

fibrae

3.

ITfi.

paria arma quae

biis

rapit Helenam 7,
iudicium 1, 27.
occidit Achillem 6, 56.
363.
pariter 2, 729.
equitum 11, S19.
parma velitum 9, 54S.
Paros ins. 3, 126.
Parrhusia opp. 8, 344.
Pars pro loto
alii 1, 212.
pars

3,

capul

46<^.

89.

condidit

8, 134.

614.

patres

3,

9, 300.
exliortatio de
se
filiorura

fllios

;i34.

Parcae inanus

qui

pater est

patre
per

iurant

patrum ad
ipsis
sumpta

12, 434.
paterae aureae a senatu regibus donatae
7,

245.

pati,

bum

pateris libatur

patienter
6, 77.

1, 729.
627.
Phoe6, 743.

ferre 3,

Manea

Patron Acarnan 5, 298.

Patronymica Graeca in Latinis 6, 844.
pavoris signa 3, 30.
pai, foedus 7, 266.
pacem deorum

petere 3, 261.

paupcries 6, 437.
paiipertas caussa militandi 2, 87.
pccten te.xtorum 7, 14.
pectus ficlum, apertum 2, 107.
peclore toto amare 9, 276.
Pelasgi in Italia 10, 720.
Graeci 2, 33.
pelarrus 5, S.

leonum etc. unguibas aoratis

vestimentum heroibus 8, 553.

pellis

est

Pelorum prom. 3, 411.

pelta lunata 1, 490.

Parlhenopaetis 6, 4S0.
Parthi signa Augusto remittunt 1, 2S9.
eorum tela venenata 12, S57.
Participium perf. de iniransitivis 5, 332.

domus 1, 527.
3, 12.
Arcana de iis doctrina 12, 181.
pendere scopuli dicitur 1, 165.
hae-

intransitivum p. perf. de inlransitivis 6,

794. passivum p. perf. pass. de deponentibus 2, 422.
p. praes. de transnon
233.
ilivis intransitivum 1
non
de praelerito tempore 1, 305.
de futuro nec perfecto 2, 111. 114.
p. perf. non de praesenti tempore aut
futuro 5, 113.
p. perf. pro adiectivo
et adi. in p. 4, 642.
in ilis 7, 11.
p. praes. non facile extremum vo-

penetrabilis act. et pass. 10, 481.

penetralis adi. 2, 297.
penetrale 7,

cabulum 3, 300.
primariam 2, 169.

p.

rem

verbo esse plenius verbum

continet

assumit pro

et

2, 169.

p.

alterum

neu127.
ablativo absoluto
abstracto, solvendum
trum pro

subenuniiato secundario
notionem
unam
stantivo suo
a verbis voluntatis
219.
243. a verbo concedendi
pendet
varie

alteri

expiicatur 7

subiectum

7,

22.

666.

p.

5,

neutriiis
p.

subst.

5, 6.

12,

coit

in

p.

p. c.

perf.

12,

rere,

manere

parlim 5, 1S7.

151.

6,

59.

penitus 12, 256.

pennae, aves 3, 361.
Penthesilea

1,

490.

Penthens 4, 469.
penus 1, 704.
per tacitum, adv.

31.

9,

subst. pro adverbio 5, 793.

1,

464.

im-

personale 6, 45.
p. forma pro activa
11, 660.
pastorale signum 7, 513.
Patara opp. 4, 143.

c.

142.

per

c.

subst.

mulis 2,
11, 782.
peredit amor

6,

inest brevitas dicendi

442.

Perfeclum ere pro erunt

iniperf.

iuncta

2,

iuncta 2, 466.

rem statim
esse 7,

3,

2,

1.

p.

et

p.

et

praes.

243.
p. indicat
non iam
10, 472,
p. in comparationibus

5,

fieri

413.

1.

p.

431.

infinitivus

iisse

praelatus
pr.

isse

603.
perferre ictum, vires 12, 907.
Pergama, Troia 1, 466. 3, 133 al.
pergere, sc. dicere, narrare 1, 372.
perimi amore 6, 442.
pero 7, 690.
perosus c. acc. 6, 435.
iuventa
perpetua mensa 7, 176.
p.
4, 32.
3,

pascua sunt in silvis (1 ,) 2.

Pasiphae 6, 24.
Pasnivum pro reflexivo 4, 152.

sic

pro enuntiaio secundario 4, 663.

p.,
in 5, 102.
imiire per exemplnm
tari 5, 786.
p., in obtestandi for-

2, 380.
praesenti

pendens 1, 387.
Particulae abundantes 4, 27.

pascere oculos

Penates

INDEX.
persolvere honorem

personare
neutr.

1,

8, 62.

pium

6, 171.

loci

acc.

c.

v.

740.

pcrtentare l, 502.
perversus, adversus 7, 584.
pes aller iiudus iii sacris Triviae 4, 518.
p. imponitur a victore hosti occiso
Irip. navis 5, 827.
10, 495.
pede
buitur fluvio, undae 9, 125.
secundo adire 8, 302.

orta

prop-

pestilentia descripta 3, 141.

ter Manes negleclos 6, 379.
pestis 5, 683.
Petetia opp. 3, 402.
pctere c. inftn. 7, 96.

proco-

p. est

et

4,

454.

9,

eic.

6,

p.

ali-

in

p.

4,

p.

489.

Phaeaces 3, 291.
Pbaedra 6, 445.
Phaethon, sol

5, 105.

eius sorores 10,

190.

phalanx, exercitus 2 254.

phalarica v. Jalarica.
phalerae equorum 5, 310.
,

militum

9, 359.

Phegeus

12, 371.

8, 165.
Philoctetes 3, 402.
Phineus 3, 209.
Phlegethon fl. 6, 265.
Phlegyas 6, 618.
Phoebe, luna 10, 216.

picea feralis arbor 6, 180.

pictus tdttowirt 4, 146.
4S3.

7, 188.

p.

veslis 3,

equorum domitor

eius regia 7, 171.

pignora Homae

12, 287.
pilatus 12, 121.
pilentum 8, 665.
pilum 7, 664.
Pilumnus deus 9, 4.
Pinarii 8, 270.
pinguis ara 4, 62.
pinus matri deum sacra 9, 85.

6,

394.

poena in Tartaro

Pisae opp. 10, 179.

503.

131.

4,

plangere 11, 211.

plaudere choreas 6, 644.
3,

693.

pluit in loco pr. in locum 10, 807.

volando liquescere dicitur 9,
5S8.
Pluralis verbi ad collectiva 1, 212.
pl. abstractorum 5, 359.
pl. apposilus singulari S, 729.
pro singnlari ap. poetas 7, 98.
plurimus, maximus 6, 659.
sing. pro
plurali 1, 334.
Plusquamperfectum c. praesente iunctum 10, 613.
rem celeriter actam
indicat 2 , 259.
coni. non pro fut.
exacto 2, 94.
Plutonis varia nomina 6, 138.
pocula coronabantur 1, 724.
poena dicitur hostium caedes 9, 356.
poetae signum pro re dicunt 1, 79.
generalius nomen pro proprio ad augendam dignitatem 1, 177.
nomina
de vicinis provinciis usurpant 3, 35.

plumbum

facta

iam

finguiit

nuptiae

6, 601.

7,

fiunt

poUuere
Pollux

5,

et

5.

Castor alterua vice

121.
polus, caelum

1,

Polyphemus

3,

Polyphoetes

6,

in

orco 6,

90.

Polydorus fil. Priami

Polymnestor 3, 49.

3, 49.

641.
483.
Polyxena 3, 321.
Pometia opp. 6, 776.
pone adv. 2, 208.
vitam 9, 687.
ponere leges 1, 264.
urbem 4, 212.
bellum 8, 639.
intr. 7, 27.
deponere 8, 329.
mortuus 2,
positus somno 4, 527.
644.
poplites caedere 10, 700.
terram inpopulare pro -ari 12, 263.
colis 1, 527.
popularis aura, ventus 6, 817.

quae

442.
ab eo PoPolites fil. Priami 2, 526.
litorium 5, 564.
polliceri et promiltere 1, 237.
pollinclores 6, 219.

acc.

pinos ap. Virg. 11, 136.

Pirithoi genus

placere de quibus dicatur 12,

placitus passivum 5, 332.

plaga

quae

764.
deum, sacra
pJacanl venti mare

2,

tur aliquis 4, 636.

7,

facere ei 3, 115.
3, 70.

7, 47.

189.

placare aram

res,

!.17.

Phoebus praeest auspiciis urbium 4, 58.

Phoenix socius Acliillis 2, 762.
Phorcus deus marinus 5, 240.
Phryges habentur ignavi 9, 674.
phrygiones 3, 484.
Phthia 1, 284.
piaculum est, si hostia effugit 2, 104.
p.
si sacrum interrumpitur 8, 110.
eommittere 6, 569.
p. quo expia-

7,

omnes

etc.

Pheneos opp.

Picus augur

mola

far,

adhibentur in sacris 4,
placabilis ara 9, oS5.

Plemyrium prom.
plorare 11, 211.

utriusque sexus
54.
gladiaiorum 128.
675.
vinquem fraude
terram, prosterni 10,
395.
ela

rum

691

304.

Populonia opp. 10, 172.

populus arbor funerea 5.
sacra 8, 277.

134.

Herculi

INDEX.

692
porca

\n

prensus

sacris N, 641.

porricere 5, 238.
Porseniia ^, 046.
portae patenies pacis signum 2, 27.
Portunus ileus niariiiiis 5, 241.
portus vitae
Portus l eneris ',i, 531.
7, 598.
poscere, provocare 8, 614.
positus V. ponerc.
possido 10, 301.
postcs amplectebantur relicturi 4, 490.

postquam

praesente

c.

1,

155.

herba 7, 19.
rei est, qui perfecit rein 7, 541.
potis 3, 671.
Potitii 8, 269.
praeceps 10, 232.
praecepta sunt vatum 2, 346.
praecipere sc. res futuras 6, 105.
locuin 10, 277.
praecipitare intrans. 2, 9.
c. infiii.

potens avis

7,

56.

praeficae 11, 34.

praefia;ere hastam ferro 5, 557.
pibus arma 10, 80.

pup-

in

augurio 3, 361.
Praepositio c. subsl. pro adiectivo 11,
464.
pro enuntiato secundario 4,
663.
ad prius subst. omissa ad alpr. non locum
ternm addita 6, 692.
tantum iiidicat quo quid est, sed eiiam
rationem loci 6, 203.
non suo loco
posita 4, 671.
praesens, potens 12, 152.
pr. animus
Geistesgegenwart 5, 363.
Praesens pro perfecto 4, 22S.
pro
futuro 12, 13.
pr.
et
perfectum
iuncta 2, 466. 5, 243.
solere aliquid fieri indicat 2, 663.
fieri posse
365.
pr. in verbis cognoscendi
1
in verbis minitandi 12, 568.
7, 48.
coni. in re, quae sumiinr 4, 401.
praestantior c. infln. 6, 164.
praetendere, simulare 4, 338.
praelentus iocus 3, 692.
praeterea, postea 1, 49.
praetexere 4, 500.
praevertere 1, 721.
praeverti c. acc.
1, 317.
precari c. dat. 8, 127.
precandi ritus
precantium mos 4, 219.
5, 685.
precantes quomodo manus porrexerint

176.
premere ore, silere 7, 103.
3,

1,

63.

9,

1,

1,

p.

8,

2,

p.

ha-

et

6,

501.

7, 61.
princeps, praecipuus
pristinus (i, 473.
prius, antequam 4, 24.
Privernum opp. 11, 540.

pro

mors

24.

1,

prae dirterunt quomodo 3, 435.

voce cura, dolore etc. iuncluiu 12, 48.
siare, pugnare pro 8, 652. pro
ut
9, 677.
procax 1 , 536.
et

c.

Procas 6, 767.
procedere de pompa 11, 94.
Procbyta ins. 9, 715.
Procris 6, 445.
non est
procul cste profani 6, 258.
iuxla 10, 835.
procumbere dicitur bestia ad laclandos

somno

propagare 4, 231.
470.

prodi

1,

prodesl c. acc. et infin. 9, 92.

producere funus 9, 487.
proferre hinausschieben 12, 395.
prohibele
prohibere c. iiifin. 3, 380.

nefas 5, 197.
proiicere aliquiji^.6, 436.
prolepsis adiectivorum 4, 22.
proluere se vino 1, 739.

promitto uti

1 1,
153.
neuiro positum nec relatum
ad subst. 3, 173.
ei additur ipsum
nomen pro quo est 5, 609.
eins
vices suscipit substanlivum aut adie-

Pronomen

ctivum 4, 31.
pro deierminativo

pr.

reflexivum non

relaiivo
12, 53.
narralione 12, 65.
pergiiur in
relalivo anneclilur interrogativa particula
10, 673.
12, 944.

rel.
rel.

alio

casu snpplendum

pluralis ad substantivi

singularem refertur 8, 427.

slrativi
casus alius
ante

demon-

reiativum

omissiis 4, 597.

pronuntiare praemia 9, 271.

propinquare augnrium 10, 255.
propior timor 8, 556.
proprius, perpetuus 1, 73.
proripere a prorumpere quomodo
10, 796.

prorumpere

difTerat

se, aliquid 3, 572.

proruptus, qui prorupit 1, 246.
prosequi 5, 777.
narrando 2, 107.

Proserpina

vocem 324.
curam
209. opprimere, occidere
9, 330. perseqni
324. terminare 8, 474.
elidere iuncta
289. premi nocte
828.

benas

liberi

primaevns 10, 345,

primus adi. ad tempus pertinens verbi

prodere,

praefodere 11, 473.

Praeneste opp. 7, 678.
praepetes (aves)
praepes 6, 15.

eius

557.

pullos 8, 631.

11,3.

in niari 5, 52.

Prinmus,

morienli

demelit criiies 4,
692.
ei vacca slerilis sacrificatur 6,
251.
eius varia nomina 6, 138.
prospicio a, de, ex 3, 648.
Proteus 11, 262.
protinus 3, 416.
provehi sc. dicendo 3, 481.

INDEX.
proverhium:
cvrrentem
incitare
'
609.
audentes fortuna iuvat

11,

284.
jirvdentia vatis

pruna

est

3,

433.

filius

94.

pugilatus 5, 362 sqq.

pugna surgit 9,
pugnare c. dat.

quid, zu welchem Zwecke 1, 518.

quid el quidquid c. genil. plur. elsingularem verbi assumil et pluralem 1,
601.
quiescere

11, 788.

pubentes herbae 4, 514.

puer ainoris vocabulum 6, 833.
4,

10,

693

4,

523.

Quindecimviri 6, 73.
quippe 12, 422.
Quirinus deus ante Romulum
deus Romulus 1, 292.

7,

187.

667.
Quirites prisci 7, 710.
38.
quis nomini proprio apposilum 1 , 180.
pulcher qui sit 7, 761.
quis, qui 6, 561.
pulvis: pulvere crinem foedare in luclu quisquis es, noster eris 2, 148.
611.
12,
quo, quorsum 2, 150.
pumex 12, 587.
quod, quod aiiitiet ad id quod 2, 180.
Punica fides 1 661.
quodsi ap. poeiaes 11, 434.
puppis locus dei tutelaris 3, 527.
quondam, inlerdum 2, 367.
purpureuSf splendens 6, 641.
p.
quum subito 1, 509.
in apodosi c.
anima 9, 349.
p. vestes in luctu 6,
indic. 3, 590.
220.
purus campus 12, 771.
hasta 6,
vestis 12, 169.
760.
rabida fames, siiis 6, 421.
Pygmalion 1, 347.
rabiem colligere 9, 64.
pyra 11, 185.
radere liius, viam 3, 700.
Pyracmon 8, 425.
radius lextorum 7, 14.
Pyrgi castr. 10, 184.
rariii precaniium 7, 154.
Pyrrhus v. JSeoptolemus.
rapere, auferre 5, 810.
raptim ducere 7, 725.
raptim facere 1, 176.
a.
r. et ferre
celeriter
2, 374.
r.
qua, qua raiione 1, 676.
via 2, 505.
percurrere 6, 8.
viis -qua 5, 590.
raitidus 1, 644.
quadrigae 12, 287.
raptus
arrepius 11, 651.
rapto
quadriiuges non os 10, 571.
vivere 9, 613.
quaerere, desiderare 5, 814.
rarescere monles 4, 411.
quaesilor 6, 432.
rarus 4, 131.
quam rates, naves 1, 43.
quam
quaniopere 6, 694.
longa 4, 193.
re verba composiia c. abl. 1, 358.
adieclivo
quamvis c. indic. 5, 542.
saepe significanl rei alicuius in conlraaddiiuni 1, 3.
rium muiaiionem 12, 35.
a simpliquando, quandoquidem 6, 187.
cibus non admodum differunt 3, 717.
tantum
quantum
quanto
tanto,
cerlo aliquo lempore aliquid repeli
signant 4, 556.
12, 19.
significat iierum
quassare caput esi aegre ferentis 7,
4, 438.
292.
recejis a re 6, 450.
quatere, agere 6, 571.
receplus, servatus 1, 178.
iungit subieque explicaiivura 1,2.
recidiva Pergama 4, 344.
cium, quod aniea fuii obiecium 1, 31. recolere 6, 681.
adiungit enuntiaium secundarium 8, recoquere, aes, metallum 7, 636.
125.
que
que iungii diversa 1, redire cerio tempore 4, 556.
701.
que pro ve videlur esse 2, 37. teduces liniina amplectunlur 3, 351.
posl reducta vallis 6, 703.
adiungit pro relaiivo 12, 944.
primo refellere ferro crimen elc. 12, 16.
negalionem pro nec 12, 801.
resiaurare 4,
roembro adiuncium, non alleri 10, 313. referre, ilerare 5, 598.
conira^i/e, et
nunliare 5, 665.
329.
que
et 11, 840.
4,

R.

ut

ne

et

904.
380.

ve non suo loco

que non

teriio

posiium 12,

loco

ap. Vgl.

quercus lovi sacra

681.
qui,
qui in exclamationibus pro
nam quis 12, 833.
qui abl. 11, 822.

quianam

dicere 4, 31.
refigere leges 6, 622.
reflectere

3,

5,

13.

3,

uti-

animum

2,

741.

refugere, recusare 2, 12.

refusus 6, 107.
regere imperium 1, 340.
regia poteslas 5, 758.
regia esl curia 11, 236.

INDEX.

694
rtgina adieclivum

rcx

iK

27H.

r.

repls 9, 223.
regio vine 2, 737.
filia

remittere alicui aliquid est in eius commodum coiicedere 5, 419.

liemi

mvgire.

caedes

bellorum civiliuiu

caussa

1, 292.

rependere, compensare
repcrire,

excogitare

4,

1,

239.

128.

repeterc, revocare, redire 7,

auspicia 2, 178.

588.

incuria 8,

266.

qiiaesila 1, 449.

eiusdem senteiiiiae

versuum 8,

1,

47.

reposttis, ren)oius 6, 59.

reprimere pedein, vocem 2, 378.

requies, Stiilze 9, 481.
requirere, desiderare 1, 217.
res c adiect.
res Laiina, piiblica 3, 1.
rerum addipro abstracto 3, 145.
res facla
tur superlaiivo 7, 602.
res inaniiingitur, quae fil 2, 442.

matae

tribuilur

quod

est

liominum

2,

422.
rescindere vallum 6, 583.
reses 6, 814.
rcsidere diciiur ira elc. 6, 407.
resignarc 4, 244.
resistere 11, 710.
resolvere ius 2, 157.
ora 3, 457.
resonare 7, 12.
respicere solemus in iocum gaudii et
doloris lesiem 5, 4.
dii r. bomines
1, 603.
respondere, sailsfacere 6, 474.
resultnnt loca sono aliquo 5, 150.
resurgere diciiur urhs, regnum 1, 206.
retorqucrc iDentem 12, 841.
reir.
retractare est iterum Ir. 10, 396.

dicia 12,

11.

praedae
spolia

20.

222.

pariem diis vovent 3,

suspendunl iii foribus

3, 288. et domorum 7, 183.

ad opes coiiquirendas 3, 625.
iuvenes miliiant sub duce elecio 8,
517.
arma hoslium incendunl 8,
duobus iaculis armaii 8, 661.
562.
in bello slantes consullant 9, 229.
laudis cude armis cf. singula.
invicli 7, 294.
pidissimi 6, 824.

templorum

servanlissimi 11, 134.

dona miiiil regibus sociis 3,
aniiqui sedebant in epulis 7,

iurisiurandi

senatus
466.
176.

quando,

a.

et

quomudu

famiiias sepeliverini 11, 142.

filium
a.

per

cornicines in comiiia convocabaiilur 7,

flores sparguni in sepulcris 5.
513.
79.
genios coluiii locorum 5, 95.

Romanis

el peregrinam ducere in mael mulieribus bis

trimonium 8. 688
lerrarum
nubere indecorum 4, 19.
imperium faio desiinaium 3, 96.

ludi

Romani

Romulus

et

636.
Tatius foedus iuiigenles 8,
8,

640.

ftomuli casa 8, 754.

ros aqua 6, 230.

Rosea rura
rolans

T elini

part. inir.

7,

712.

10, 362.

raptim congerere
iransii. 1. 85.
oriri el occidere 6, 539.
11, 211.
impelu invadere 12, 305.
Rufrae opp. 7, 739.

riiere

ruina

rex etiam
rex pr. adieciivo 1, 21.
sacerdos 3 , 80.
r. Nemorensis 7,
764.
Rhadanianlhus iudex inferorum 6, 566.

rumor remorum 8, 90.

rumpere vncem 2. 129.

nihil
funere polluti non s. 11, 3.
lerram
inauspicaio conaniur 11, 20.
adeuntes oinen priraum observani 3,
537.
in foedere sanciendo porcam
duces si victi
immolanl 8, 641.
sunl, auspicia neglexisse pulanlur 11,

revisit aliquem forluna 11, 425.

Sil.

uiiliiant

resliluere
reponere, reparare 5, 752.
rependere 12, 878.
1, 253^
reposccre pronils.sum 12, 3.

R.

Rhocteum proni. 3, 108.

riderc c. abl. 4, 128.
rigerc auro 1 , 648.
rigidus ensis elc. 12, 304.
rimari, inquirere 11, 748.
rite, riius 3, 369.
rivus sanguinis 11, 668.
rnbur, clava Ilerculis 8, 220.
rogus 11 , 185.
Romani dicuniur proles Ausonia 4, 236.
R. ainiquorum
Rululi 9, 155.
uhique aliobservaniissimi
rituum
84.
inielligunl 7,
quod numen
operlo capiie sacrificani 3, 405.

r.

eiusdem vocabuli 6, 901.

Repetitio
684.

241.

hicornis 8, 727.
1, 469.

Rhcsus

religare a re 7, 106.
rcligio aciive 12, 817.
relinqucre tacitum C>, 842.
remigc^ et inililes iidem 3, 471.
remifrium, remi el remiges 3, 471.
remos reduremis ventiaque 3 563.
cere 8, 689.

v.

inaier Aveniini 7, 659.

via v. Ilia.

Rhcnns

repnatur impers. 1, 272.

regnatus pass. 6, 704.
relativum cf. pronomen.

remugire

Rhea

553.
883.

1,

129.

moras
rumpiiur

4,

569.

nubes

questus
futum
2,

4,

6,

416.

INDEX.
rutila

Kutuli

arma

scelerala poena 2, 576.

11, 487.

795.

7,

lus

Sabaeorunj

1,

416.

Sabellum veru 7,
Sabini 7, 706.

()G5.

Sabinae raptae 8,
.

quando rumpantur
Sacrani 7, 796.
sacrarium 12, 199.

8,

110.

sacrificium 4, 61 sqq.
sacrum magicum 4, 478. 504 sqq.
saeculum 8, 508.
saepe solere 2, 456.
in comparalionibus l. 148.
s. alicui 1, 458.
saevus odor 7, 568.

foriis

98.

1,

sagitiandi certamen b, 485.

venenaiae 10, 140.

mare 1,
Salamis ins.

sal,

35.
8,

sal in sacris 12, 173.

157.

Salii 8. 285.
Salius 5, 298.
3,

400.

Salmoneus 6, 585.
Salmonia opp 6. 585.
saltare apud Graecos post victoriam visaliare Roniaros et senes 6, 520.
nis indecorum 9, 615.
salutare omen, deum 12, 257.
salve vox veneraiionis 5, 8(1.
saiuere dicuntur nioriui in funere 11, 97.
Same s Samos. ins. Cepballenia 3, 271.
sanctus
sancti dicuntur nioriui 5, 80.

2.

686.

1, 329.
7, 738.
Sarpeclon 1, 99.
Sarra<ites 7. 738.
Saticulus popiilus 7, 729.
Satura opp. 7, 801.
fl.

saturare aliquid

5.

quando

simile omissuni

2. 86.

post si

sciat 5, 788.
sciuilcre vesleni in luctu 12, 609.

Scipiadae
scitari et

6,

844.

sciscitari dicuntur consulenles

oraculum 2, 114.
scrvpeus 6. 238.
scutum album 9. 548.
vimine textum
lineum
lino inducium 10,
7, 632.
784.
Romanum et Gallicum 8, 662.

9. 370.
3, 553.
Scylla 3, 424.
S. biformes 6, 286.
Scyrus ins. 2, 477.
Sebethus fl. 7, 735.
secare arcum caeli 5, 658.
spem 10,
107.
viam 6, 900.
fluvius secat
equiluniV

Scylaceum prom.

arva 8, 63.
secundare 3, 36.
secundus alicui 11, 441.
securis iii bello usus 11, 651.
in im 11, 656.
c.

gen.

serf

autem

particula incepiiva 10, 411.

secundo loco

acc.

350.

1,

sed enim 5. 395.

2, 101.

sed

19.

1,

sedere diciiur senteniia 5, 418.

sedes de sepulcro dicilur 6, 328.
sedi perf. sidere 10, 301.
seg-es, muliiiudo 3, 46.
Segestani a Troianis originem ducuiit
5, 718.
segnis, vulneralus 10, 700.
c. infin.
11, 738.
Selinus opp. 3, 705.
sella eburnea a senatu sociis
regibus
donata 3, 466.

semel cin fir allemal 11, 418."

scmj 4, 086.

semper jedesmal

5,

50.

s.

aliquid

esse quoinodo poeta indicet 1, 606.'

scnafores scepira gessisse 11, 238.
eoruni iura 7, 176.
senatus ubi babilus sit 1 , 505.
senes viribus quas babuerint gloriari solent 5, 399.
sentire numina 3, 360.
aliquem 11,
434.
sepeliesepeliri somno, vino 2, 265.
bantur olim nobiles in monlibus 11, 849.
septemgeminus 6, 801.
seputcra floribus ornanlur 5, 79.
sepultura describitur 6, 212 sqq.

sanguis. genus

Saruus

pairis pairaii 12, 206.

aut aliquid

sectirus
sagillae

Sallentinum prom.

sc{a.<i

635.
Sabiniis rex Laureniium 7, 179.
exsecrabisacer lioiuo deo 11, 76S.
lis 3, 57.
sacer qui sit explicaiur
2, 686.
sacerilotibus lantura licet adylum adire
s. duorum deorum 6, 35.
3, 92.
s. in bello pugnabant 10, 539.
moventur 4,
sacra indicere 1, 632.
non tangi licet ab impuris 2,
301.
707.
posl soninia et omina 3, 177.

scelus diciiur lionio 11, 407.

sccnu 1. 164.
scenae e.vempia proferre non abstinuit Vgl. 4, 471.
sccptrum feniinae regiiiae insignel, 650.

Sabaei 8, 706.

695

608.

Saturnia opp. in Capiiolio 8, 358.

Saturnus rex Laiii 6, 794.
eius tempore aurea aeias 7, 203.
Scaeae porlae Uii 2, 612.
scandere pailieiicum 2, 237. c. acc. 2,

401.

Scelerantur ii etiam, qui scelus vident el

audiunt nec proliibent 3, 42. 2, 539.

sequax 5, 193.
se^iii viam 2, 736.
vare

3,

368.

aliquid,

obser-

aliquem, eius partes

INDEX.

696
54.

3,

terram

dlcere, narrare

pelere 4, 361.

342.

1,

laius

SiTi^ia geii.s 5, 117.

scrnio medins 4, 277.
serpenles sopieiidi ars 7, 754.
apparenl in sacris et dii niuianlur in

e spinis
sunl

serpenles 5, 85.
oriuniur 5, 95.
5,

hoininuni

fauiuli deoruui

serpit soDinus, flumen 2, 269.

Serranus I\I. Alilius 6, 845.

serus 8, .505).
servare locuin

6, 764.

s. filius

556.

6,

limen

6,

402.

doniuni s. dicliur filia heres 7, 52.

servi a niiliiia removebaniur 9, 547.

donantur in ludis 5, 285.

Severus m. 7, 713.
s, ob 1, 578.
quum 5, 64.
siquidem 2, 161.
precaniis est 9,
406.
oplaniis 8, 560.
omiliitur

572.
2, 86.
1,

post

omittilur scias

si

elc.

quomodo

Sibylla

valicinia

eius aeias 6, 321.

6, 71.
nomen

3, 444.
cullus ap.

det

explicatur 3,
452.
libri Sibyllini 6, 71.
sic in precalione 10, 875.
post participium 1, 225.

Sicani Siculi
Sicilia

7,

796.

a Graecis

in

coerciii 5, 24.

siccare vvlnus 10, 834.

10, 301.
Sicilia olim Italiae adhaerens 3, 419.
Siculi V. Sicani.
sidere 3, .565.

siccum

lempeslas 4, 578.
sidera, una
599.
pascuiitur caelo 1,
608.
s. emetiuntur,
qui per terras
iter faciunl 5, 628.
Sidicini 7, 727.
sido 10, 301.
Sigeum prom. 3, 107.
signare locum 7, 4.
signum canit 10, 310.
Sila 12, 715.
silex, genus 8, 233.
si7i)a iaculorum 10, 887.
Silvanus deus 8, 601.
sjrfi/.,

stella 3,

silvestris

Musa

C',) v. 8.

Silvius Aeneas 6, 770.

Simois fl. 1, 100.
simplex pro composito 5, 154.
simul
simul, et, que 1, 144.
simulalque 3, 630.
simul c. participiq 10, 856.
simulacrum est deorum 2, 772.
simulacra et specira nocie apparent media 5, 721,
lucem fugiunl 5, 739.
simulacra belli ciere 5, 674.
fimulatus. adumbraius 3, 349.
sinc c. subsl. pro adi. 11, 464.

I,

sii

esse ap. Rom. 9, 721.

solel

Sinon

2, 57.

sinus velorum

3,

455.
865.

5,

Sirius slella 10, 273.

873.
sistere aliquo 4, 634.
sislrum 8, <)96.
sitis,

eupidiias 3, 57.

peslifer

10,

inirans. 3, 7.

Moder 6, 462.
de veluslale 7,
440.
sociari de coniueio 9, 594.
sol, dies 3, 203.
incerius 3, 203.
aversus a terra 1
568.
solis viae
solis labores 1, 742.
6, 797.
s.
videt orania 4, 607.
relegii lerrani,
silus,

diem 4, 119.
solari 1, 239.
solidus 6, 253.

sibilus adi. 2, 211.

Rom.

1(i.
suhslaniivi pro plur.
pro colleciivo 9, 3H0.
vocabuloruin aiiimus et corpun ubi pluralis

ui

Sircnum scopuli

95.

Singularis verbi ad exlrenium subsl. re-

melura 12, 110.

solinm regiae digniialis signum

sollemnes arae 2, 202,

aolum

8,

541.

10, 102.
7, 111.
locus, desertus 5, 613.
s. nox
6, 268.
solvere metus 5, 420.
aliquid aliqua
re 1, 562.
somniorum sedes 6, 283.
porlae 6,
894.
s. ex orco proficisci 6, 284.
somno sopitus 1, 680.
positus somno
4, 527.
Somnus deus 5, 838.
alalus 2, 794.
soniire c. acc. 1, 328.
re aliqua II,
135.
sopor 2, 253.

solus

Soracte m. 11, 785.

1 1, 785.

Sorani
sors,

necessilas 2, 555.
de490.
cxire 5, 492.
sorte duci 2, 201.
sortcm dicerc
9, 268.
sortes, oracula 4, 346.
sortiri, inler se 8, 445.
sortitio captivorum 3, 323.
mundi 1,
138.
iudicum 6, 431.
spargere somnos 7, 754.
lela 12,
51.
conspergere 4, 635.
sparus 11, 682.
species Erscheinung 2, 407.
spectare, aesiimare 9, 235.
spectra v. simulacra.
fatalis

iicere 5,

speculum Dianac

7,

516.

speciis et masc. et fem. et neutr. 7, 568.

sperare, exspentare I, 543.

spicula ei iaculi et sagillae 11, 773.
spira 2, 216.
spirabilis 3, 600.
spiracula Ditis 7, 568.

INDEX.
spirare dicuniur slaluae
aesluare 10, 291.
spolia opiuia 6, 860.

elc.

848.

6.

poslibus affixa

698.
296.
filias quoluodo aniiqui yp. solebant 7, 266.
squalere auro eic. 10. 314.
stabula feraruw, siJvae 10, 723.
stabulo pr. -or 6, 286.

spondere

1,

sibi aliqd 9,

stagnum

1,

125.

stare c. abl. stant Ivmina flamma 12,

407.
res stetit regno 1
268.
stat pnlxtat caussa rei 7, 553.
vcre caelum 12, 407.
statio 10, 297.
statuae viroruni foriiuni ei de republica
nieriioruui in Capiiolio 7, 182.
statuere uioenia 2, 295.
stellae mari spargi et lavari dicuntur 8,
589.
stellans 7, 210.
stellatus 4, 261.
sternax 12, 364.
Steropes 8, 425.
Sthenelus 2, 261.
stipare, stipator 3, 465.
stirps, genus 12, 20^.
384.
stJ-flo-es, siraii 1
strictura 8, 421.
Strophades ins. 3, 209.
704.
insidias 2, 60.
struere cibos 1

aliqua re 5, 54.
Strymon fl. 10, 265.
studio, siudiose 4, 641.
aliqd

s(i<pere

in aliquo

10,

446.

stuppea flamma 8, 694.

Stygia undu durai 12, 91.
Stygius luppiter 6, 138.
Styx iuratur a diis 6, 324.
357.
suadere c. infin.
1

18, 813.

inf.

acc. el

c.

dicunlur res inanimae

ras,

662. 6, 191.
sub auc. abl. 4, 387.
3, 422.

sole 1, 431.

c.

acc.

1,

sursum
caussam

sum

1,

sub
2, 83.
compositis est sur-

indicai
in

424.

subducere naves

1,

573.

Subiectum longius repeiendum

subigere navem 6, 302.
subiicere in equos 12, 288.

317.
subitus adi. pr. adv. 2, 680.
sublabi, sensim labi 12, 686.
sublustris 9, 373.
2,

subtnitti 3, 93.

3,

484.

respon

dere 3, 314.
subire c. acc. el dat. 8, 123.
sequi 6, 813.
subit pr. s. animo 2, 560.

11, 868.

subsistere 11, 609.

c.

c.

dat.

infin.

in
subftantiva verh. in us 12, 95.
cirio
I/T7? confusa 7, 102.
us
{terga si/tiW)} 4,
alio
cuniscribiiur
,

parlicipio in unain coit

219.
suppleiur ex
anlecedenie adieciivo eiusdem stirpis
ad enuuliaiuiH secundarium
1, 671.
adiungilur, qund est priuiarii 8. I6S.
eidem el adieciivum ei geniiivus

132.

c.

s.

noiionem 12,

apponiiur
valia

7,

358.

quae

adiecii-

sint

1, 81.

subtexere aliqd aliqua re

3,

588.

acc. et dat. 8, 123.

in locuin ptignaniis 10, 439.

succerfere

c.

gnae,
succingi pharelra eic.
succumbere culpae 4,
succurrit

c.

pu-

323.

19.

2, 317.

infin.

sudare sanguine lerram 2, 582.

sudes et saxa in bello 11, 473.

sudvm

529.

8,

sufficere
803.

c.

infin.

5,

22.

absolule 9, 515.
aliqua re 2, 210..
suffoderc equum 11, 671.
suffundi equum 11, 671.

resiiiuere 9,

svfl^ectus

summus deorum

eliam alius deus II,

785.
suovetaurilia 5, 97.
non pro adiesuper c. abl. 6, 203.
insoper 7, 462.
ctivo 3, 499.
superae orae
svpera, caelum 4, 451.
superi qui sinl
Oberuelt 2, 91.
ex opposiio inielligitur 6, 481.
a.scensuperare frelum, mare 1, 244.
aliqd aliiiudlne 2, 207.
dere 6, 676.
aliquem precibus 3, 439.
superbvs, c. abl. rei 5, 268,
ad res
iranslaium 2, 504.
supereminere c. acc. 1, 501.
superiacere c. dupl. acr. 11. 625.
Superlativo addiiur rerum 7, 602.
superstare c. acc. 10, 540.
superatitio 12, 817.
Supinum in um 9, 241.

2, 9.

sub

217.

4,

acc. 2, 31.

c.

subnixus

subsidere aliquid

IH3.

7,

spondae auraiae

697

svpinae manvs 3, 176.

svpponcre cullros 6, 248.
surgere in ensem, clipeum 9, 749.
s. pugna
surgens Ascanius 2. 274.

9, 667.
suscipere, respondere 6, 723.
suspectvs subsianiivum 6, 579.
suspendere diis res 12, 768.
suspendio viiani finire lurpe 12, 603.
suspensus 2. 114.
su^picere, sursum 1, 438.

sustentare aciem. bosiem 18, 662.

suta aerea 10, 313.
sutilis navis 6, 414.

INDEX.

698

suus 3, 493.

ex opposito cognoscilur

33.

4,

Syfnac(hHS fl. 9, 584.

Synaercsis, Synizesis } '''
Synccdoche 3, 468.
Syrtes Africae
syrtes 1, 111.

tergcminus
4, 41.

T.
tabulatum 8, 463.

tabum 3, 28.
Taburnus m.

18,

t.

oculi

4,

364.

tamen habei consolandi vim

l.

9,

"248.

aliquem cura, do-

138.

Tantalus

6,

tantus

lalis.

V.

601.

tapetes declin. 7, 277.

Tarchon 8, 603.
tardare v. neuir. 10, 857.
iardac nocies 1, 746.
Tarenlum opp. 3, 551.
Tarpeia 8. 347.
Tarquinius 6, 818.
Tarlarus 6, 577.
Tatius rex Sabinorum 8, 638.
quitaurus et iuvencus idera 3, 80.
bus diis sacrificeiur 3, 119.
tectus homo 2, 126.
Teleboae 7, 735.
34.
iuraiur per lellutellus. lerra 1

rem

12,

137.

177.
niaier

prima deorum

Giganlum

dat auspicia 4, 166.

6,

595.

telum 9, 748.

mina

lela

4,

178.

7,

omniparens

invotanlur

ul

nu-

10, 773.

temerare 6, 841.
nulla cura 9, 329.
temere
lempetempestas descripia 3. 192.
siaiibus quae hosiia immoletur 5, 772.
cum populi sediiione comparalur 1,

temnere
templa

velaiiiur diebus feslis

tendere

iier

c.

1,

542.
1,

dai. rei

8,

oculos
656.
ad quam lendiiur

249.
2, 405.
2. 688.
377.

contra. respondere 9,
lenlorium habere 2. 29.
Tenedos ins. 2, 21.
iter 5, 1.
tenere cursum 3, 684.
portum 1, 400.
{ocum, vox militaris 8, 653.
(.

4,

24.

nomen pro genie

193.

2,

800.
(cssern miliiaris 7, 637.
te^tudo miliium 9, 505.
505.
Tetricus m. 7, 713.
Teucer 1, 619.
Teiicri. Troiani 1, 625.
7,

aediuin

1,

Teutonicus 7, 741.
texere naves 2, 16.
textum clipei 8, 625.
Thapsus paenins. 3, 689.
Thebe opp. IMysiae 9, 697.
Thermodon fl. 11, 659.
Therailorhus 6, 483.
Thersandrus 2, 261.
Theseus 6, 122.
Thoas Aeiolus 2, 262.
tholus 9, 408.
thorax 7, 633,
Thraca pr. Thracia 18, 334.
Thraca bellicosi .5, 311.

Thracia .Marii sacra 3, 13.

fl.
8, 31. flavus
Thybris re.v 8, 331.
Lydius
Tuscus aninis 11, 316.

Tibevoriicosus 7, .30.
782.
eius
ris, Thybris, Tiberinus 8, 31.
quibus verbis
alia nomina 8, 63.

2,

unde nomen
invocalus sit 8. 78.
habeai 8. 72. 330.
Thyias, Baccha 4, 308.
tiaras 7, 247.
Tiberinus et Tiberis v. Thybris.
tibia recia el artunca 9, 618.
t. versus
Tibicines ap. Rom. 11,737.

6,

186.

Tibur superbum 7,

630.

a quo con-

7, 670.
Tiburs 7, 670.
Timavus fl. 1, 844.
timere aliciii 8. 729.

ditum

148.

opiaiur

Terracina opp.

462.

geminus,

tcrrac

tam tantus parliculaui enim abper talifi seniel

sorhenl 5, 404.
cuuiparaiio insiiiuiiur 9, 710.
Tamaros m. 5, 620.
quam magis 7, 787.
tam ma^is
1,

v.

tcrgHre 7, tii6.
terminos niovere fas non esl 4, 614.
tcrnarius numerus in re ma^ica el infen. sacer 4, 510.
rorum 11, 188.
terra palria diclliir alicuius alirix 3, 273.
e.xira sidera poniaier 7, 762.
ut dehiscat
siia quae sil 6, 796.

715.
tacitum caelum 3, 515.
taedae. nupiiae 4, 18.
taenia 7, 352.
.

tempus 4, 271.

tererc

iabifla lues 3, 137.

lor 9,

10, 210.

genil.

teres 8, 633.

tangere

c.

tercbinthus 10, 136.

Stfchacits. Uidonis niarilus 1, 343.

talis

tenus

sit

Tisiphone daninaiis insultat 6, 571.

Titan. Sol

6.

725.

Titanes el Giganles 6, 580.

Tithonus. .\urorae coninx 4, 585titubatus 5, 338.
Tityos 6, 595.

Tmesis

11.

INDEX.
to^ati,

Romani

tollere

animuni

282.
12, 35.

i,

203.

iilium 9,

trudes
infantem,

269.
torrens comparaiur c. boslium impetu
describiiur 2, 306.
1, 602.

Torquatus 6, 826.
torus giamineus 6, 674.
torvum clamare 7, 399.
toto corpore, omnibus viribus 9, 410.
trabea Quirinalis 7, 612.
trabs, arbor 9, 87.
furorem
trahere lempus
l
748.
per ossa 4, 101.
lucem 4, 701.
reniruinam 2, 466.
aiiquem
lentem 2, .^8.
per poenam 5.
t.
786.
traiicere, percutere 1, 355.
transabit ensis c. acc. 9, 432.
transaiiigit iuvenem costas 12, 275.
coslas ensem 12, 508.
locum
transmittere cursum 6, 313.

4,

154.

transporiare c dupl. acc. 6, 328.

transscribere 5, 750.
Trebula Metusca opp. 7, 711.
tremiscere, tremere c. acc. 11, 404.

tremuliim lumen 7,
animo
trepiilare

c.

genii. 12,

208.

5,

conciiari

10,

283.

589.

c. genil. 12, 589.

trepidus 10, 283.
trieterica orgia Baccbi 4, 303.
Trinacria, Sicilia 1, 196.
praemia ludorum 5,
iripodes 3, 360.
110.
severus 6, 315.
tristis
eius
Triton deus marinus 1, 144.
concha canii 6,
forma 10, 809.
171.
Trilonia Pallas 2, 171,
Triumphuntium incessus 3, 538.
eius templum
Trivia, Hecate 4, 511.
Ariciae 7, 778.
obTroia condila a Nepluno 3, 3.
vi capi nequibat 2,
sessa 3, 52.
capia plenilunio 2, 255.
T.
13.

usus

in bellis

funeribu
a Tyrrhenis inventa 8,
11, 192.
carminis heroici signum O,^ 1.
526.
313.

113.

ludis 5,

tueri periculum 9, 175.

Tullus Hostilius

tum

5, 14.

719.

6,

813.

643.

8,

vero post particip. 5,

t.

enumerat singula

8,

205.

tumultus 8, 1.
tunicae manicatae 9, 616.
turbare v. neuir. 6, 801.
turbatus affeciibus 8, 435.

= aliqua

(r6iV/us

cupiditate turbaius 10,

648.

turbo, celeritas 11, 284.

turicremus 4, 453.
turmae equiium 5, 550.
peditum 10, 310.
Turnus 7, 784 sqq.
turres navium 8, 693.
urbium propugnacula 9, 530.
portis impositae
9, 677.
tvs quando in usum venerit 1, 416.
Tusca calceamenia 8, 458.
tuba 8,
526.
crudelitas 8, 479.
ignavia
732.
Cf. Eirnsci.
11,
tutela navis 3, 5!J7.
tu(a subst. 11, 882.
tutulus 8, 664.
tutus ab aliquo 3, 570.
Tydeus 6, 479.

tympana

Tymoethes

9.

tubae forma 7, 519.

2,

i.
magae, el t.
tonat Aetna 3, 571.
c. acc. 4, 510.
londeri anliqais non
tondere 6, 598.
usiialum 9, 181.
torquere fulmina i, 208.
sidera 4,

699

2, 34.

Cybeles 9, 619.

in sacris

Tyndareus 2, 579.
Typhoeus 1
665.

ei imposila est
Inarime 9, 716.
tyrannus, lex 7, 266.
Tyrrheni 8, 479. Cf Etrusci.
,

V.

158. 9, 8.

in llalia 7,

Troia ludus

5,

545.

Troiani dicuniur Teucri, Dardanii, Aeneadae, Laomedonliadae et varia iiomina

sacra lanlum inferunt Ila1, 235.
Troiana forluna inliae 12, 825.

u apud Graecos eiiam

Troilus

1,

62.

475.

tropaeum 10, 423.

solebat 11,

6.

ulciscuniur eos a quibus

Cf. Manes.
coacli sunt 4, 386.

brae

quibus locis poni

7,

uberias, ager ferlilis 1, 531.

Ucaleg:on 2. 312.
homo 7, 745. 12,
Ifens fl. 7, 802.
641.
Ulixes 6, 529 hortator scelernm.
ulmiis 6, 283 sedes somniorum.
ultimus auctor sanguinis 7, 49.
vltio caedis apud antiquissimos 11, 180.
ultro 12, 3.
magarum 4,
ululare acliv. 4, 609.
ululant loca 2, 488.
510.
tumulius 11, 662.
Umber canis 12, 753.
vmbo scuii 7, 633.
umbra de morie 1 306.
u., anima,
corpus bominis parles 5, 81.
Um-

i(6er,

fausta 6

ov muiaiur

in

472.

Umbro

7,

752.

mori

INDEX.

700
tifia

vndat

que

11, S63.

fuuius, ignis 2, 609.

saiifiuis,

venire alicui

12, 471.

lora

undc, a quo, quibus

affectus
nialuni 3, I3H.

c.

518.

8, 71.

inf.

irruii

ungticre

tela

veneno

sc.

nouiinaiur,

unt/s

140.

veiiire

coire in i/ni/m

urbs

genil.

c.

773.

J>,

5, 52.

1,

urere, angere

Africa 5, 37.

in

us^iif

adeo 12, 646.

que II, 262.

ut, uiinain
luitani

153.

11,

5,

388.

489.
lO, 745.
J>,

adusque, abus-

rem forpost verbum cogo

indicat

V.
deserlus

vagina eburna i), 305.

at/es non vallis nomin. 11, 522.
vanus 1, 392.

rebus vaiicinentur 10, 176.

vates
vaiicinaiurus solvit vittas 3, 370; comas 6, 48.
ve non suo loco posilum 12, 904.
cunque? 3, 88.
ve = ve, B, 211.
Cf. que.

11, 406,
vela facere 5, 281.
dare 1, 35.
veniis 3
9.
vela vocanl ventos el
venti vela 3, 357.
,

velamen 1, 649.
velamenta legatoruin 7, 154.
velare v. sacrum 5, 72.
Vclia opp. 6, 366.
Velinus lacus 7, 517. 712.
velivolum mare, -ae naves

velis,
1, 626.
cationibus 3, 457.
vellere signa 11
19.

ce//e

daii 3, 705.

quo generati

iis equi tribuunlur 3,

vocant vela 3, 357.

132.

ventnsa gloria 11, 708.

enulus legatus ad Uiomedem missns

11, 242.
fcnus Paphia, Amathusia, Cypris 1, 416.
Cytherca 1, 680.
Acidalia 1,
I

quae diversam
assuniunt

slruclurani
78.
simui
structura
180. quae variant siru furere furorem
ciurani 6, 229.
forma ex se12, 680. verbi

224.

voletis

in pre-

quentibus supplenda 12, 96.

casus
alius
supplendus ex casu ab altero
verbo recto: memini laetorve malorum 11, 280.
v. quae ut solent
habere, c. infin. 2, 33.
v. plenius
quam esse 2, 169.
ad ultimum subsianiivuni relatum 1, 16.
v. formae
aniiquae 8-14.
verbis Iribuitur
quod esl eius, qui verba facii 7, 237.
V. composiium regil alterum accusativum ex se, allerum ex praepositioiie 12, 508.

verbena 12, 120.

veibcra, flagellum 7, 378.
v. remo1(771 5, 147.
in verbera pendere

147.

5,

vergere vinum 6, 244.

vcribus non verubtis I, 212.

vertejr

veru

venenala tela ap. aniiquos 10, 140.

veneratus passivum 3, 460.
435.

I,

Vesta
bus

1,

20.

117.

verutum

et

vesct

4,

duplici

3,

i;en;j,

venia 1, 519.
beneficium
Venilia mater Turni 10, 76.

siniul

vertere, evertere
1,

Erycitia 5 , 759.
Aphrodite 5, 801.
rer sacrtim 7, 796.
/ er6n
activa formas assumiint deponentis 3, 284.
simplicia pro
compositis 5, 1.54.
transit. pr. in~
trans. 1, 104.
intr. pr. trans. 2,

verrere et vertere niare 3, 290.

versare dolos, artes 2, 62.
versus repeiili 8, 42.

velleribus heroes vestiuntur 5, 351.

vela facere 5, 281.
vehiti rpium 4, 402.

alia

Variatur in eadem re describenda 3, 46.

vastare lerram, homines 1, 471.
vates neque oninia scil neque omnia quae
scit eloquiiur 3, 380.
vati huniano
maior est sonus 6, 50.
ex quibus

vel, velut

1,

infeslo

vcnicns, crescens,

31.

ab hominibus 2, 528.
V. et inanis iuncia 6, 269.
v.
caelum 5, 515.

720.

qualisV 2, 283.
(1,) V. 3.
uterqtie plurali de rebus singulis 5, 233.
uzorius 4, 266.

vacuus,

1,

417.

acc. finis

animo

ventilare 12, 105.

urgerc aliquid, celeriier facere

mors u. dicilur niorienieni
urna iudiciim 6, 432.
ursi

sint

61)2.

1,

c.

344.

5,

venti procaces 1, 536.

eoruui vis 1,59.

urbis

coiideiidHe nios 5, 755.

qui

456.

proveniens

piures intelliguiilur
in iinum H,
576.
9, 801.

noniiiiis

1(1,

528.
dicitur

1,

V.

dicunlur 11, 733.

excidiu 1, 22.

iusiuin

aura

3,

7,

665.

12, 694.

339.

292. 2, 296.
iuncla Penaliest 5, 744.
vestes sacerdolum longae 6, 645.
v.
piciuratae 3, 483.
virgatae 8, 660.
stragulae 1, 639.
vestibulum 6, 273.
vestigare aliquem 12, 482.

1,

INDEX.

vestio;ia figere 6, 159.

547.
sequi

2,

torquere
753.

premere

546.

6,

6,

retro

fesulus m. 10, 708.

vetusta dicunlur aaxn urbis aniiquae 8,
478.
vetustas habelur pro tesie 9, 79.

vexillum subiafum esl signum ad arnia

esse concurrendum et populi cogendi
8,

1.

morlis 3, 684.
invenire
viam 3, 395.
secare 6, 900.
evadere 2, 731.
vibrare spicula 11, 606.
vices 9, 164.
victi veniam oranles et manus lendenles
leti, iler

11, 414.

victor belli 10, 370.

qui proposilum

329.

perfecit 2,

videri in Komnis 2, 27t.

deo diciiur,
quod bomines cur fiat non intelligunt
videndi verba ad audiium
3, 2.
transferuntur 2, 301.
vidcs oraiioni inserlum 6, 760.
viduare, privare 8, 571.
vigil ignis 8, 410.
vilis, vile vulgus 11, 372.
vinum conversum in sanguinein 4, 453.
vina vasa vini potissimum signant
9, 319.

vincere c. acc. eius rei, in qua vincitur

10, 370.
sine obi. 6, 824.
violare, rautare naiuram 12, 67.
in
rebus sacris 11, 255.

vipera

ab hydra

differt

firbius beros

viretum

el

7,

753.

638.

6,

Circes 7, 190.
vis virgae Mercurii 4, 242.
P'irgilius Romanum sequitur morem 1,
436. 512. al. non Homeri 7, 724.
Nimios fuisse interpreies anliquos in
imiiatione indaganda 10, 104.
Quid
ceriis verbis aliunde sumplis Vgl. quaesisse videalur 10, 228 et praef.
quomodo in nominibus geograpbicis sit
versaius 3, 6.
quomodo in nomini-

et

bus fingendis

10, 166.

singulis locis

nomina 4, 393.
quomodo utaiur epithetis ex nominibus

apiat

epitheia

et

propriis sumptis 12,

uno alterove verbo

82.

suum

interponit

iudicium

priusquam

mortera hominis
clarioris narrat, aliqua eius faia referl
ex oraiione iransit in iiar9, 177.
rationem 11, 537.
Alia, quae ad

alicui

69.

vis ad

circumscribendum vocabulum, quod additur genitivo 4,

132.

viscera 6, 253.
visus,

visum

7,

102.

vitalis

aura

1,

388.

vitisator 7, 179.
vitreus, pellucidus de

vittae regum,

aqua

7,

759.

hosiiarum 2, 133.

mu-

lierum 2, 165.
deorum 3, 174.
solvuntur a v^aticinantibus sacerdotibus
3, 370.
vivendo vincere vitam 11, 160.
vivida bello virtus 5, 754.
vivus, ut vivum saxum elc.
I,
167.

vivum

per ora

ferri

235.
vix
et, que

hominum

focabulum

iia
posiluin, ut ad
posteriora periineat 12, 217.
repeiitum 6, 901.

et

vocare

12,

857.

b,

priora

idem

cogere, iubere 9, 172.

partem 3, 222.
in vota 5, 234.
voce 6, 247.
Vocativus in i nominalivi in is 8, 72.
V. 2. decl. in us 8, 77.
usurpalur in absenle 2, 56.
pro nominativo 12, 947.
ei iungilur nominalivus 1, 664.
siraplex nominis non
,

significat

litulo

familiariiatem

voce vocare 6, 247 v. vocare.

eiusdem soni iunciae 10, 735.

voces

vocem prcmere
tacere 9, 324.
volare dicitur fama 10, 510. v. el nare
de eadem re 1, 224.
volatus et remigium de eadem re 6, 16.
volens in precaiionibus 3, 457.
volitant equiles 11, 546.
folsci 7, 803.
rolturmis fl. 7, 729.
voltus V. vultus.
volucer currus 10, 440.
volutare secum corde 1, 50.
1, 725.
volvere casus 1, 9.
curas

cum animo suo

7,

73.
inferl rerum et verborum explicationes 11, 543.
eosdem versus
uno allerove verbo mutalo repeiit 8,
42.

vim incnterc

12, 56.

Klercurii

raiionem,

et

dicia sunt.

viridis vegetus, de hominibus 5, 295.

virtus ad coelum evehil 6, 130.
v.
dicitur homo .5, 754.
vis ( Mangel an Kraffy 10, 857.

addiio

761.

virectnm

virga aurea

7,

carminis spectant consilium

in praefalione

vestire lux locuni dicuntur 6, 640.

via

701

voti rcus 5,

vocare

237.

6,

vocem
305.

1,

185.
votis et in vota

234.

5,

longa 4, 463. - fracta

556.
rei inanimae 3, 669.
ex
luco audiia porieiilum 7, 95.
cuius
auctor non exslai, maluin omen 4, 457.
complet aures 9, 113.

vox

3,

6, 646.

INDEX.

702
Fulcania
J

Ins. 8,

422.

370

sqq.

ulcaiius 8,

viilfrn,

passim

viiliicrat

aures

3,

vuUu

.'>29.

5,
8,

582.
diri<rere

fl.

Lyciae

4,

143.

06.

Z.
v.

s/ccare tiquore 10, H34.

dolor 10, 850.
amoris 4, 2.
te^ere dolorem 4, 477.

10, 140.

643.

iiuiilius

ti/niis, leluni 2,

X.
Xanthug

Zaeiinthos ins. 3, 270.

Zephijrus felix 3, 120.
scH^ma 1, 356. 12, 930.
roio fervens 7, 227.

Troadis

^'

o
cv

->o

->

'

sr^

^'i^

'-.

t^^^^^^-

-A

'

**>

'".

>'