SVEUILITE U ZAGREBU

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

ZAVRNI RAD br. 3410

UREAJI ZA OBRADU AUDIO SIGNALA

Pako Runji

Zagreb, lipanj 2014.

Sadraj
1. Uvod ............................................................................................................ 1
2. Vremenska obrada signala .......................................................................... 2
2.1.1.

Sheme i izvedbe efekta kanjenja ......................................................... 3

2.1.2.

Razne vrste efekta kanjenja4 ............................................................... 6

2.1.2.1.

Tape delay efekt kanjenja u izvedbi sa magnetskom vrpcom ..... 6

2.1.2.2.

Analogni ureaji za kanjenje (analog delay)5 ................................. 7

2.1.2.3.

Digitalni ureaji za kanjenje (digital delay) ..................................... 8

2.2.

Reverb (odjek) ........................................................................................ 10

2.2.1.

Odjek u prostoriji ................................................................................. 11

2.2.2.

Vrste efekta odjeka (reverb-a) ............................................................. 13

2.2.2.1.

Hall reverb (odjek dvorane)7 ............................................................ 13

2.2.2.2.

Odjek sobe (Room reverb)............................................................... 14

2.2.2.3.

Odjek metalne ploe (plate reverb) ................................................. 15

2.2.2.4.

Odjek opruge (spring reverb)9 .......................................................... 16

2.2.2.5.

Ureaji sa algoritamskim odjekom (Algorithmic reverb) .................. 18

2.2.2.6.

Konvolucijski odjek (convolution reverb) .......................................... 19

2.2.2.7.

Obrnuti odjek (reverse reverb) ......................................................... 20

2.2.2.8.

Gate reverb ...................................................................................... 20

2.3. Chorus10 .................................................................................................... 21

2.4. Flanger11 ................................................................................................... 23
2.5. Phaser ....................................................................................................... 24
2.6. Vremenski/frekvencijski pomak (time/pitch shifting) .................................. 25
3. Frekvencijska obrada signala13.................................................................. 27
3.1.

Aktivni filtri .............................................................................................. 28

3.2.

Butterworth filtri ...................................................................................... 29

3.3.

Tschebyscheff filtri.................................................................................. 30

3.4.

Bessel filtri .............................................................................................. 30

3.5. Ekvalizatori ................................................................................................ 31

3.5.1. Regulator boje tona ................................................................................ 32
3.5.2. Grafiki ekvalizator ................................................................................. 32
3.5.3. Parametarski ekvalizator ........................................................................ 34
4. Dinamika obrada signala14 ....................................................................... 35
4.1.

Limiter .................................................................................................... 37

4.2.

Noise gate .............................................................................................. 39

4.3.

Kompresor .............................................................................................. 41

4.4.

Ekspander .............................................................................................. 42

4.5.

Regulacija i parametri............................................................................. 43

Zakljuak .......................................................................................................... 46
Literatura .......................................................................................................... 47
Saetak ............................................................................................................ 50
Summary .......................................................................................................... 51

1. Uvod
Ureaji za obradu audio signala (u daljnjem tekstu audio efekti) se
koriste kako bi imitirali zvune dogaaje iz stvarnosti, stvorili zvunu iluziju ili
stvorili eljenu atmosferu u audio zapisu.1
Tako, na primjer, kada na televiziji gledamo film i vidimo ovjeka kako
doziva nekoga u nekakvoj peini, ujemo jeku kao odziv na njegov glas. Malo
je vjerojatno da je snimatelj to snimao u velikoj peini koja bi proizvela takav
efekt. Puno je vjerojatnije da je naknadno dodan audio efekt jeke kako bi se
imitirao takav dogaaj iz stvarnosti. Isto tako, ako sluamo zbor koji unisono
pjeva nekakvu melodijsku liniju, primjeujemo veliinu i irinu u njihovom zvuku.
Za postii takvu atmosferu u zvunom zapisu nam nije potreban itav zbor ljudi,
ve
To

pametna
su

samo

upotreba
neke

od

ureaja
upotreba

za

ureaja

obradu
za

audio

obradu

audio

signala.
signala.

Ureaji za obradu audio signala se svrstavaju u tri kategorije, i to:

1.) ureaji za vremensku obradu signala

2.) ureaji za frekvencijsku obradu signala
3.)

ureaji

za

dinamiku

obradu

signala

U okviru ovog rada u obraditi ureaje iz sve tri kategorije, opisati njihove
principe rada, prikazati sheme djelovanja i rade izvedbe, opisati razne tipove
ureaja, te opisati gdje i kako se najee koriste.

2. Vremenska obrada signala

Vremenska obrada signala se odnosi na efekte u vremenskoj domeni. U to
spadaju razni efekti bazirani na kanjenju signala, a to su delay (kanjenje),
reverb (odjek), chorus, flanger, phaser i time/pitch shifting.2

2.1. Delay (kanjenje)

Delay je najjednostavniji efekt iz ove skupine, na kojem se praktiki temelji
rad svih ostalih ureaja za vremensku obradu signala. Nain njegovog rada je
prilino jednostavan: ulazni signal se zakasni, te se nakon nekog vremena
usporeuje sa originalnim signalom. Nakon to se reproducira originalni signal,
njegova

"kopija"

se

ponavlja

nakon

nekog

vremena.

Parametri koje moemo kontrolirati kod ureaja za kanjenje najee su:

1.) Level (mix, blend): Ovaj parametar kontrolira amplitudu ponovljenog

signala. Maksimalna razina (100%) ovog parametra bi znaila da je
amplituda ponovljenog signala identina ulaznome, 50% bi znailo da je
amplituda ponovljenog signala jednaka polovici amplitude ulaznog
signala, dok pak na 0% uope ne bi smo uli ponovljeni signal, jer bi mu
amplituda bila 0.
2.) Feedback (Regeneration, repeat): Ovo je parametar koji se koristi za
regulaciju broja ponavljanja zakanjelog originalnog signala, odnosno
broja kopija ulaznog signala koje se reproduciraju. Obino 0% na ovom
parametru rezultira sa samo jednom kopijom ulaznog signala, dok 100%
ponavlja zakanjeli ulazni signal u nedogled.
3.) Time (range, delay): Vrijeme za koje e kasniti kopija za ulaznim
signalom. Vrijednosti ovog parametra obino idu od toga da kopija uope
ne kasni i da duplicira ulazni signal, dok je pak gornja granica regulirana
karakteristikama ureaja koji koristimo. to je napredniji ureaj, to je
vee vrijeme kanjenja mogue podesiti.
Navedena tri parametra su poprilino uobiajena na raznim ureajima za
kanjenje. esto moemo naii i na etvrti parametar koji nam omoguava da

odaberemo tip i vrstu delay efekta, ili pak domenu vremena kanjenja (npr od
100ms-990ms).

2.1.1. Sheme i izvedbe efekta kanjenja

Osnovna shema efekta kanjenja je prikazana na slici 1. Vidi se da se
originalnom ulaznom signalu pribraja zakanjeli signal, kojem moemo mijenjati
amplitudu

vrijeme

kanjenja.

Slika 1: Osnovna shema efekta kanjenja

U ovisnosti o odabranom vremenu kanjenja, postiemo razne efekte. Ukoliko

odaberemo jako kratko vrijeme kanjenja (par milisekundi), dobivamo slapback
efekt, koji je jako popularan u country glazbi. Ukoliko je vrijeme kanjenja jedna
sekunda ili vie, dobivamo echo efekt. Na slici 2. je primjer kanjenja signala sa
dugim i kratkim vremenom kanjenja.

Slika 2: primjer kanjenja signala sa dugim i kratkim vremenom kanjenja

Na slici 3. je prikazan shema ureaja za kanjenje signala s povratnom

vezom, kojemu se moe regulirati pojaanje u grani povratne veze. Signal koji
se vraa na poetak se zbraja s ulaznim signalom i onda se taj signal ponovo
kasni, da bi se tako zbrojeni signal preko povratne veze opet vraao na
poetak i tako dalje dok se ne prigui. Veina profesionalnih ureaja za
kanjenje rabi ovu konfiguraciju.3

Slika 3: Ureaj za kanjenje signala s povratnom vezom

Na slici 4. je prikazan primjer jednog tako zakanjelog signala. Amplituda

svakog idueg zakanjelog signala biva sve manja od amplitude prethodnog,
sve do trenutka dok se u potpunosti ne utia. Uz dobro odabrane parametre
ovom je konfiguracijom mogue simulirati odjeke raznih prostorija.

Slika 4: Primjer zakanjelog signala sa povratnom vezom

Kanjenje signala je jako koristan i nairoko koriten efekt, upravo radi njegove
svestranosti

mogunosti

upotrebe

raznim

situacijama.

Tako, na primjer, se moe koristiti ukoliko bend svira na otvorenom prostoru,

4

gdje nema toliko refleksija originalnog zvuka, kako bi se simulirao zvuk u nekom
zatvorenom prostoru i time dobila bolja kohezija pojedinih elemenata zvune
slike, ili pak kako bi se obogatio neki zvuni zapis. Ukoliko pak vrijeme
kanjenja biva usklaeno sa ritmom i taktom sviranja, moe se dobiti efekt kao
da

vie

gitara

svira

isto

vrijeme.

esta upotreba je dodavanje delay efekta u solo dionicama izvoaa, kako bi

se poveala dimenzija melodijske linije te dobio bogatiji zvuk.
Efekt kanjenja se moe dodatno unaprijediti s multi-tap kanjenjem, kod
kojeg postoji vie linija za kanjenje, a kojima se moe odvojeno regulirati
pojaanje. Na slici 5 dana je shema jednog takvog ureaja, koji omoguuje
vie fleksibilnosti, a rabi se za kompleksnije sheme reprodukcije. Ovakvi
ureaji se najee rabe kod naknadne obrade signala, a rjee u sustavima
za ozvuavanje dogaanja u ivo. Na slici 3.6 prikazan je primjer multi-tap
kanjenja signala.

Slika 5: Ureaj za multi-tap kanjenje

Slika 6: primjer za multi-tap kanjenje

2.1.2. Razne vrste efekta kanjenja4

2.1.2.1. Tape delay efekt kanjenja u izvedbi sa
magnetskom vrpcom
Jedan od prvih efekata koji je otkriven je bio tape delay. aljui signal u
magnetofon, snimio bi se na glavi ureaja za snimanje, te se ponovno
reproducirao dok ureaj prelazi preko glave za reprodukciju. Signal koji bi
dolazio sa glave za reprodukciju bi bio malo zakanjen radi udaljenosti izmeu
te dvije magnetske glave. Ovaj zakanjeli signal se mogao dodati na originalni
signal na glavnoj snimci kako bi se dobio efekt kanjenja. Ponavljajui taj
proces,

moglo

se

dobiti

vie

ponavljanja.

U ovakvom sustavu, vrijeme kanjenja se moglo manipulirati na vie naina.

Brzina vrpce se mogla varirati od 7 do 30 ina po sekundi (ips), uzrokujui to da
vrijeme kanjenja biva sve manje, obrnuto proporcionalno poveanju brzine
vrpce.
Glava za reprodukciju se mogla odmaknuti dalje od glave za snimanje da se
produi vrijeme kanjenja, ili se pak moglo koristiti vie glava za reprodukciju ,
to je omoguavalo vie ponavljanja zakanjelog signala, bez presnimavanja.
Ova tehnika je koritena kako bi se i dobio slapback efekt koriten na ranim
rockabily snimkama. Taj efekt je bio kanjenje kratkog trajanja, sa samo jednim
ponavljanjem, koji se pribrajao originalu sa gotovo istom amplitudom, te se
koristio vie kao prepoznatljiv efekt, nego kao pokuaj da se rekreira nekakav
ambijent ili atmosfera iz prirodnog okruenja, ali isto tako su se kopije
originalnog signala na ovaj nain mijeale naknadno sa snimkama originalnog
signala, sa neto veim razmakom u reprodukciji, kako bi se rekreirao ambijent
prostorije koji bi se gubio sa snimanjem mikrofona postavljenim neposredno uz
izvor

zvunika

ili

izvora

zvuka

(close

micing).

im se ovaj efekt poeo koristiti u studijima, glazbenici su zahtijevali ureaj koji

bi to mogao reproducirati uivo, te je tako napravljen Echoplex, zapoevi
dugu

tradiciju

proizvodnje

studio

efekata

za

iroko

trite.

Originalni Echoplex je bio magnetofon sa elektronikim cijevima, sa mobilnom

6

glavom za reprodukciju, koja je omoguavala varijabilno vrijeme kanjenja.

Ureaj je koristio kontinuiranu magnetsku vrpcu, to je onemoguavalo troenje
iste, pa je tako nije bilo potrebno mijenjati kad se cijela nasnimi.
Rani echoplex ureaji su stvarali iznimno toplu i uhu ugodnu jeku, u tolikoj
mjeri da se koriste jo i danas te se smatraju prestinom i raritetnom vintage
opremom.

Slika 8: EP-3, Echoplex u izvedbi sa

tranzistorima

Slika 7: Echoplex EP-2

2.1.2.2. Analogni ureaji za kanjenje (analog delay)5

Razni problemi sa magnetskim vrpcama i glavama kod ureaja za kanjenje
koji su radili na tom principu su inicirali potrebu za novim ureajima, koji bi
reproducirali isti efekt koristei tranzistorsku tehnologiju. Tako je nastao
analogni efekt za kanjenje (analog delay). Oni su omoguili gitaristima i
ostalim glazbenicima da reproduciraju efekt jeke i kanjenja koristei puno
manje i kompaktnije ureaje, i to bez problema koji su se pojavljivali radi
koritenja magnetskih vrpci. Jedina zamjerka im je bila ta to se
ponavljanja

degradirala

sa

svakim

iduim

ponavljanjem

kvaliteta

(zakanjeli

reproducirani zvuk nije bio identian originalnome). Isto tako, analogni delayi
koji su radili sa vie od 500ms kanjenja su na toj domeni dodavali previe
uma i neeljenih izoblienja zvuka. Ali, za velik dio praktine opotrebe je
500ms i vie nego dovoljno, pa su ovi ureaji postali standard u mnogim
7

studijima.
U modernije vrijeme, esto se koriste radi svojstva da svako idue ponavljanje
biva bojom i karakterom tamnije od prethodnog, to pridonosi toplini zvuka.

Slika 9. MXR
CARBON COPY,
moderniji analogni
delay, sa maksimalnim
vremenom kanjenja
od 600ms

Slika 10. BOSS DM-2,

jedan od prvih
analognih ureaja za
kanjenje, sa
vremenom kanjenja od
30-330ms

2.1.2.3. Digitalni ureaji za kanjenje (digital delay)

Napredak digitalne tehnologije omoguio je rijeiti neke probleme sa

analognim ureajima za kanjenje. Pretvarajui originalni signal u digitalni kod,
digitalni ureaji za kanjenje omoguili su da svaka zakanjela replika
originalnog signala bude apsolutno identina originalu u svakom pogledu (bez
neeljenih bojanja tona ili izoblienja), te su omoguili mnogo vea vremena
kanjenja

(ak

preko

30

sekundi).

Digitalni ureaji za kanjenje teoretski rade na isti nain kao i ostali, meutim,
na ulazu ureaja signal prolazi kroz A/D konverter, gdje se analogni signal
pretvara u digitalni. Digitalni signal se moe puno lake obraivati i otporniji je
na umove i smetnje, to u ovom sluaju i omoguuje sve dobre karakteristike
ovih ureaja. Nakon to signal proe kroz skup DSP-a (digital signal processor),
8

koji ga pohrane u unutranju memoriju ureaja, pohranjena kopija se

reproducira u ovisnosti o parametrima koje je postavio korisnik. Zakanjeli
signal se moe mijeati sa originalnim signalom prije ili poslije nego li to se
poalje na D/A konverter na izlazu ureaja, koji pretvara digitalni signal natrag u
analogni. Tako se na ovim ureajima moe esto pronai i izolirani izlaz za
wet i dry signal, odnosno izlaz za kopije originalnog signala i originalni signal.
Koritenje digitalne tehnologije je ujedno omoguilo i loop funkciju na raznim
ureajima izvoa moe nasnimiti svoju dionicu ili dio pjesme u trajanju od
vie desetaka sekundi, i onda svirati preko nje drugu dionicu, ili nasnimiti
beskonano

mnogo

takvih

sekvenci.

Mnogi od ovih ureaja imaju i tap tempo funkciju poseban prekida na kojem
izvoa moe u stvarnom vremenu otipkati eljeni tempu, pri emu ureaj
automatski prilagoava vrijeme kanjenja otipkanom signalu. Isto tako, mogue
je da ureaj automatski reagira i svira zakanjeli signal u osminkama,
esnaestinkama, itd. (ne mora nuno ponavljati signal tek svaki takt, ve moe i
vie ponavljanja unutar istog takta).
Moderni digitalni ureaji za kanjenje obino imaju sve navedene funkcije. Neki
ak imaju i ugraene filtre koji priguuju gornje frekvencije na zakanjelim
kopijama originalnog signala, simulirajui tako analogne ureaje za kanjenje.
Neki od naprednijih modernih ureaja za kanjenje imaju mogunost da
pohrane razliite postavke parametara, te ih korisnik moe jednim klikom
aktivirati, bez da svaki put okree potenciometre na eljenu postavku.

Slika 11. BOSS DD-7,

digitalni ureaj za
kanjenje

Slika 12. LINE 6 DL4 Moderni ureaj za

kanjenje,sa tap tempo funkcijom, 3 mjesta za
pohranu postavki,i simulacijama razliitih tipova
delay efekta

2.2. Reverb (odjek)

Svaka prostorija ima svoj zvuni potpis nain na koji reagira na nekakvu
zvunu pobudu. Reverb je zapravo odziv prostorije na pobudu zvuka. On
simulira komponentu zvuka koja nastaje radi refleksija zvuka od okolnih zidova i
predmeta

prostoriji.

Zamislimo kako bi zvuao zvuk naih koraka u velikoj katedrali. Zatim,

zamislimo zvuk naih koraka u kupaonici. Ovo su dva potpuno drugaija zvuka,
a ono to ini tu razliku je odjek (reverb).
Za namjetanje efekta odjeka rabe se razni parametri, koji se mogu nai
na profesionalnim ureajima. Redom to su:

Predelay odreuje poetno kanjenje; vrijeme ranih i kasnih

refleksija

Reverb decay trajanje signala nakon prestanka reprodukcije

izvora signala

Gate time vrijeme trajanja odjeka

Gate decay time brzina opadanja intenziteta signala

Gate threshold prekid odjeka prema odreenoj razini signala, a

ne vremenu.

10

2.2.1. Odjek u prostoriji

Kada proizvedemo neki zvuk u bilo kakvoj prostoriji, zvuni valovi putuju po
prostoriji odbijajui se od zidove prije nego li se vrate natrag do sluateljevih
uiju kao niz zakanjelih odjeka. Svaki od ovih odjeka ima drugaije
karakteristike od ostalih, to ovisi o veliini prostorije, materijalima na povrini
predmeta u prostoriji i nizu drugih varijabli. Ovo rezultira zvuk mnogo
kompleksnijim od obinog kanjenja (radi toga je delay jako primitivna zamjena
za

reverb,

koji

je

mnogo

kompleksniji).

ak i najmanje prostorije imaju odreenu koliinu odjeka. To je razlog radi kojeg

se velika koliina novca ulae u izgradnju gluhih komora soba bez odjeka.6
Refleksije zvuka u prostoriji mogu biti rane i kasne, to ovisi o tome koliko se
neki zvuk reflektirao od odreene povrine. Na slici 13. vidimo primjer ranih
refleksija.

Slika 13: Primjer ranih refleksija u

prostoriji

Slika 14: Odjek u prostoriji

11

Ako se u prostoriji nalazi izvor zvuka i sluatelj, do sluatelja osim direktnog

zvuka dolazi i reflektirani zvuk koji nastaje refleksijama od zidova, stropa, poda i
predmeta

prostoriji.

Nain reflektiranja, koliina i njihov intenzitet ovise o karakteristikama prostorije.

Ako se na zidovima nalaze apsorpcijski materijali, refleksije e biti priguene.
Ujedno apsorpcija zvune energije tih materijala ovisi i o frekvenciji signala, a
tako i odjek. Bitan faktor je i volumen i oblik prostorije. Do sluatelja dolaze svi ti
razni

signali,

koje

on

percipira

kao

odjek

zvune

energije.

Slika 15 prikazuje vremenski dijagram tako percipirane zvune energije sa

mjesta sluatelja, gdje se u vrlo kratkom vremenu pojavljuju zakanjeli i
ponovljeni

signal,

vrijeme

kanjenja

se

kree

do

300ms.

Slika 15: Vremenski dijagram irenja zvuka

u prostoriji

Rane i kasne refleksije se pojavljuju u razliito vrijeme i uz razliiti intenzitet.

Karakteristike prostorije odreuju odnos vremena pojave ranih i kasnih
refleksija. Regulacijom kanjenja i glasnoe originalnog signala moemo
proizvesti dojam reprodukcije originalnog signala u nekoj prostoriji. Tako dodani
efekt

se

zove

umjetni

odjek.

Odjek se razlikuje od efekta kanjenja (echo efekta) u vremenu kanjenja kod

echo efekta vrijeme kanjenja je konstanta, dok se kod odjeka vrijeme
kanjenja konstantno mijenja u ovisnosti o ve ranije navedenim parametrima, a
isto tako vrijeme kanjenja kod odjeka je puno krae nego kod echo efekta kod
kojeg

moe

trajati

po

nekoliko

sekundi.

12

2.2.2. Vrste efekta odjeka (reverb-a)

2.2.2.1. Hall reverb (odjek dvorane)7

Hall reverb (odjek dvorane) je jedan od najvie koritenih tipova odjeka. Kao to
ime i samo govori, napravljen je da imitira odjek velikih dvorana, ili drugih veih
prostora kao to su kazalita ili velike crkve. Stvarni odjek u koncertnoj dvorani
ima karakteristiku dugog odjeka, pa e tako i postavka efekta odjeka dvorane
koja simulira to okruenje reagirati na isti nain.
Poto je ovaj tip odjeka odlian za modeliranje velikih prostora, nije ni udo da
je to efekt koji se tako esto koristi. Dakako, potrebno je poznavati granice
dobrog ukusa i znati koliko odjeka dodati na originalni signal. Ako dodamo
previe odjeka dvorane u ukupni mijeani signal, dugi odjek moe proizvesti
neeljeni efekt prevelike udaljenosti, ili pak zamutiti kompletan signal.
Vano je napomenuti da mnogi algoritamski odjeci koji imitiraju odjek dvorane
danas imaju parametre koji se mogu postaviti tako da proizvedu efekte koji su
potpuno neprirodni, ali mogu pomoi pri boljoj kontroli odjeka. Na primjer,
koristei odjek iz modernih digitalnih procesora moemo dobiti dubinu i
prostranost velike dvorane, ali bez dugog kraja odjeka (eng. tail) koji bi mogao
zamutiti signal.
Hall reverbi su bogati zvukom i toplinom, te zvue veliko. Obino su odlian
izbor za dodavanje trodimenzijalnog ambijenta u mijeani signal. Poto su veliki
zvukom, esto se koriste da popune pozadinu u mijeanom signalu - dodajui
dubinu, bez nadvladavanja glavne komponente.

13

2.2.2.2. Odjek sobe (Room reverb)

Odjek sobe je slian odjeku dvorane, a napravljen je da imitira odjek koji bi
nastao u sobi u kojoj se snima. Poto imitiraju manje prostore nego odjek
dvorane, to rezultira time da su odjeci puno bri sa brim opadanjem intenziteta
signala (zamislimo samo odjek na pljesak ruku u dnevnom boravku, a zatim
odjek na isti taj pljesak u velikoj katedrali). Upravo iz ovog razloga, instrumenti
poput bubnja ili gitare su odlini kandidati za ovu vrstu odjeka.
Odjek sobe je odlian izbor za dodavanje realnosti instrumentima koji su
snimljeni direktnim snimanjem mikrofonom (close mic), a isto tako su vrlo dobri
za dodavanje karaktera i osobnosti instrumentu koji se snima direktnim
snimanjem u zvunu karticu ili DAW. Obian odjek sobe e dati dojam sluatelju
da se instrument snimao u pravoj sobi.
Kao to je sluaj i sa odjekom dvorane, pogreno koritenje odjeka sobe moe
imati i lo efekt. Previe odjeka sobe u mijeanom signalu moe dati efekt
previe malog prostora. Isto tako, previe turog odjeka sobe e esto dodati
komponentu koja nee dobro funkcionirati u mijeanom signalu. ak i
sofisticirani ureaj za odjek sobe moe snimci dati dojam prevelike udaljenosti
od instrumenta, ukoliko se pretjerano koristi.
Parametar koji se esto pojavljuje na ureajima za odjek je Pre-delay time,
odnosno poetno kanjenje vrijeme ranih i kasnih refleksija. Dobra upotreba
ovog parametra moe dodati dovoljno odjeka sobe na zvuk instrumenata, a da
se ne dobije neeljeni efekt udaljenosti. Parametar pre-delay nam omoguava
da odredimo vrijeme izmeu poetka direktnog zvuka i poetka prve zvune
refleksije. Poveavajui ovaj parametar moemo stvoriti vie praznog prostora
izmeu poetka direktnog signala i pojavljivanja odjeka, to nam moe dodati
efekt blizine zvuku instrumenata, ali isto tako i sluatelju dati dojam odjeka
sobe.

14

2.2.2.3. Odjek metalne ploe (plate reverb)

Ureaji za odjek metalne ploe imitiraju jako ranu metodu generiranja odjeka.
Tijekom 60ih i 70ih godina prolog stoljea, veina umjetnih odjeka koritenih
na snimkama se generirala koristei odjek metalne ploe. Metalna ploa za
odjek je jako jednostavan i genijalno osmiljen ureaj, ali je potrebno puno
podeavanja pri izgradnji iste, kako bi zvuala dobro. Konstrukcija se sastoji od
tanke metalne ploe koja se nalazi u metalnom okviru pod tenzijom, sa
oprugama ili kopama spojenom na rubove okvira. Odailja slian onome u
zvuniku se koristi kako bi se zvuni signal prenio na plou,a dva ili vie
kontaktnih mikrofona se postavlja na povrinu ploe da bi preuzeli vibracije sa
ploe te ih poslali kao zvuni signal na predpojaalo spojeno na izlazu ureaja
za odjek. Postavljajui dva razliita kontaktna mikrofona na lijevi i desni kanal u
snimci

moemo

dobiti

pseudo

stereo

reverb.

U kasnim 50im godinama Elektro-Mess-Technik (EMT) je predstavio EMT 140,

ureaj za odjek metalne ploe.8 Teio je oko 270kg, te je bio jako popularan u
studijima . Moe ga se uti na raznim hitovima Beatlesa ili Pink floyda koji su se
snimali u Abbey Road studiju u 60ima. Rani ureaji su imali samo jedan
mikrofon za mono rad, dok su kasniji ureaji imali po 2 mikrofona za stereo rad.
Odjek sa ploe je slian odjeku dvorane, ali obino posjeduje vri i plii,
dvodimenzionalni zvuk. Zvue jako isto, bistro i britko, te su sjajni u dodavanju
sveukupne veliine zvuku bez neeljenih efekata daljine ili umanjenosti. Radi
toga se obino najee koristi tamo gdje i najbolje zvui na vokalima ili pak
dobo bubnju, upravo iz razloga to je razliit od odjeka dvorane i ne dodaje
osjeaj daljine ili dubine, te se esto moe bolje mijeati sa originalnim
signalom.
Radi svojih osobitih karakteristika, plate reverb u posljednjim godinama postaje
ponovno sve popularniji, usprkos raznim digitalnim naprednim ureajima.

15

Slika 16: Ureaj za odjek metalne ploe

Slika 17: Shema ureaja za odjek metalne ploe

2.2.2.4. Odjek opruge (spring reverb)9

Ureaj za odjek opruge su obino u prolosti koristili oni koji nisu mogli priutiti
mnogo skuplje ureaje s odjekom ploe, ili jednostavno oni koji nisu imali
16

dovoljno prostora u svojim studijima. ak i danas ureaji za odjek opruge su

esti u gitarskim pojaalima.
Nain rada ureaja za odjek opruge je slian ureajima sa odjekom metalne
ploe zvuk se alje na oprugu, koja zatim vibracijama stvara odjek koji se
snima i alje u ureaj za mijeanje ili na izlaz ureaja. Radi fizikih
karakteristika opruge u odnosu na plou,
karakteristian zvuk zvonjave opruge,

spring reverb moe dodati

a isto tako moe i stvoriti neeljeni

feedback.
Uglavnom se odjek sa opruge koristi na individualnim instrumentima kako bi im
se dodao jedinstven i karakteristian zvuk, gdje odjek sa opruge puno bolje
funkcionira nego kada ga se primjeni na itav mijeani signal. Na primjer,
ukoliko ga koristimo na gitari moe pridonijeti reskosti i poletnosti zvuka.
Ako ga koristimo na drugim instrumentima, kao to su elektrini klavir ili orgulje,
moe pridonijeti vintage kvaliteti zvuka i dodavanju nove dimenzije.
Radi njihove poletne i reske zvunosti, odjeci sa opruge se ba i ne koriste na
snimkama vokala ili pak bubnja, ali mogu dodati neuobiajen psihodelian efekt
i na toj domeni ukoliko je to ono to i elimo. Kao i ostale vrste odjeka, previe
odjeka opruge u mijeanom signalu ini da zvuk zvui predaleko i lo-fi .

Slika 18: Ureaj za odjek opruge

17

Slika 18: Primjer sustava sa spring reverbom

2.2.2.5. Ureaji sa algoritamskim odjekom

(Algorithmic reverb)
Sa napretkom raunalne tehnologije, varijacije tradicionalnih efekata odjeka su
postale lako mogue. Digitalni ureaji za odjek (esto nazivani i ureaji sa
algoritamskim odjekom) koriste razne algoritme procesiranja signala kako bi
stvorili efekt odjeka. S obzirom da se raunalno procesiraju informacije, ovi
ureaji esto imaju i mnoge dodatne parametre koji se ne nalaze esto na
tradicionalnijim ureajima za odjek. Ovi ih parametri ine jako raznovrsnima,
pogotovo ako elimo imitirati tradicionalniji i prirodniji odjek sa nekim modernijim
dodacima.
Na primjer, mnogi napredni algoritamski ureaji za odjek takoer imaju i
modulacijski efekt to znai da se unutranji parametri ureaja za odjek mogu
suptilno mijenjati

i pomicati u vremenu. Ovo moe proizvesti jako bogat i

ugodan efekt. Nadalje, mnogi sadre NF oscilatore i slijedila anvelope. NF

oscilatori mijenjaju parametre odjeka konstantno u vremenu, a slijedila anvelope
omoguuju parametrima odjeka da dinamino reagiraju na razinu zvunog
signala. Kada se suptilno koriste, ove komponente mogu dodati pokretljivosti i
18

ivosti u zvuku odjeka. Ako se koriste na ekstremnim postavkama, mogu stvoriti

jako udne efekte, te dati privid da odjek poskakuje dramatino po sobi.
Jedni od poznatijih i popularnijih algoritama za odjek se nalaze u Lexiconovim
ureajima.

Slika 20: Lexicon jedni od popularnijih ureaja za odjek

2.2.2.6. Konvolucijski odjek (convolution reverb)

Konvolucijski ureaj za odjek je ureaj koji koristi uzorke (koji se esto nazivaju
impulsima) stvarnih akustinih prostora. Proces je jako kompliciran, to je i
razlog da su ovi ureaji postali dostupni tek u novije doba. Ovi ureaji mogu
proizvesti jako realan odjek eljenog akustinog prostora, pa se zato esto
koriste u post produkciji filmova i slino.
Za razliku od algoritamskih ureaja za odjek, konvolucijski ureaji za odjek su
esto limitirani u podeavanju parametara koji se obino nalaze kod
algoritamskih ureaja za odjek.
Ipak, esto ovi ureaji imaju mogunost da koriste razne impulse koji nisu
modelirani po nekom akustikom prostoru kako bi proizveli odjeke koji ne zvue
nuno kao neki realni prostor iz prirode. Na primjer, ukoliko se bavimo
eksperimentalnim zvunim dizajnom, moemo slati razne impulse u ovaj ureaj
i vidjeti to emo dobiti. Ljepota ovih ureaja i jest u tome to dozvoljava
korisniku da eksperimentira sa gotovo bilo kakvim impulsima te vidi kakav je
odjek na njih.

19

2.2.2.7. Obrnuti odjek (reverse reverb)

Obrnuti odjek se nekad naziva i inverzni odjek, a funkcionira na nain kako i
samo ime sugerira to je odjek koji se reproducira obrnuto. Umjesto da se
odjek lagano utiava i udaljava, obrnuti odjek zapone tiho te postaje glasniji
sve dok se ne reproducira originalni signal. Prije nego li je digitalna tehnologija
uzela maha, ovaj efekt se postizao tako da se snimio obian odjek, te bi se ta
snimka

reproducirala

obrnuto,

sa

kraja

prema

poetku.

Ovakav odjek ne nalazimo u prirodi, ali jako dobro funkcionira u nekim

trenutcima kao to su upadi vokala ili solo dionica, a isto tako moe stvoriti i
neobian ambijentalan efekt.

Slika 21: Primjer obrnutog odjeka

2.2.2.8. Gate reverb

Gate reverb (odsjeeni ili odrezani odjek) je postao je postao jako popularan u
80im godinama prolog stoljea, te su ga esto koristili izvoai kao to su Phil
Collins i Michael Jackson. Kod gate reverba vrijeme odjeka je fiksno. Vrijeme
odjeka se postavi na neku fiksnu vrijednost i svaki signal koji proe kroz taj
ureaj e biti zakanjen vrlo kratko vrijeme, biti e ponavljan puno puta, ali e
vrijeme trajanja biti ogranieno. Ovo se postizalo tako da se poslije ureaja za
jeku postavlja gate ureaj koji u eljenom trenutku spreava prolazak
signala. On reagira na pobudu poetka odjeka, te nakon nekog vremena
zaustavi prolazak signala. Ono to dobijemo je velika koliina odjeka koja se ne
utia postepeno, ve naglo (kraj odjeka biva odrezan). Ovaj efekt se esto
koristi na bubnjevima pogotovo na dobo bubnju kada se eli dodati snage i
punine zvuku.

20

Slika 22: Primjer odsjeenog odjeka

Slika 23: Nekoliko digitalnih reverb ureaja namijenjenih gitaristima. Prvi je TC electronic
Hall of fame, moderniji digitalni reverb koji u sebi sadri mnogo imitacija raznih tipova
odjeka. Drugi je BOSS RV-5, jako popularan ureaj za odjek. Trei je Hardwire reverb, koji
sadri Lexicon algoritme za odjek, to nijedan proizvoa nee propustiti napisati u
specifikacijama.

2.3. Chorus10
Chorus je efekt koji je takoer baziran na kanjenju signala. U doslovnom
prijevodu znai zbor, te ga koristimo kako bi obogatili zvuk. Kada sluamo
kako zbor unisono pjeva, u razliitim trenutcima postoje razliita kanjenja
meu dionicama pojedinih pjevaa. Ta kanjenja se obino mijenjaju u nekom
ritmu ili sluajno. Tako funkcionira i chorus efekt. Vrijeme kanjenja je kratko
(izmeu 20 i 30 ms), s tim da se kanjenje mijenja u ritmu neke frekvencije (npr
3kHz). Shema ureaja za chorus je na slici. Na element za kanjenje spojen je
NF oscilator , koji mijenja vrijeme kanjenja u ritmu odabrane frekvencije, to
znai

da

vrijeme

kanjenja

oscilira

po

razliitim

vrijednostima.

21

Slika 24: Shema ureaja za chorus

Parametri koji se mogu mijenjati su poetno kanjenje, dubina promjene

kanjenja, te oblik signala promjene kanjenja. Signal promjene kanjenja
moe

biti

sinusni,

pilasti

ili

logaritamski.

Dodavanjem

vie linija

za

kanjenje, moe se poveati broj "glasova", odnosno zakanjelih signala,

te dodatno obogatiti zvuk. Isti efekt se moe primijeniti na stereo signal,
kod kojega se postie "iri" zvuk, odnosno dojam prostornosti.

Slika 25: Shema promjene kanjenja kod chorus efekta sa sinusnim signalom.

Slika 26: BOSS CE-1, prvi ureaj za chorus napravljen 1976. godine, i BOSS CE-5, njegova
moderna verzija

22

2.4. Flanger11
Flanger efekt se bazira takoer na kanjenju, meutim na jako kratkom od
1ms do 10ms. U prolosti se taj efekt dobivao tako da se prvo signal snimio na
dvije trake istovremeno. Izlaz sa reprodukcijske glave magnetofona se mijeao
na treu glavu za snimanje. Flanger efekt je nastao kada bi se prst stavio na
okvir jedne od traka, to bi je zakasnilo jako malo, te bi to rezultiralo flanger
efektom.12
Shema efekta odgovara onoj za kanjenje signala. Poto se radi o jako kratkom
kanjenju, to rezultira ponitavanjem signala na odreenim frekvencijama i
njihovim viekratnicima. Ako zakasnimo signal za odreeno kratko vrijeme i
pribrojimo ga ulaznom signalu, ta e dva signala biti u protufazi na frekvenciji iji
period odgovara vremenu kanjenja. Ako imaju jednaku amplitudu, ponitavanje
e biti potpuno. Ako je pak amplituda zakanjelog signala nia, doi e do
priguenja na odreenoj frekvenciji (umjesto potpunog ponitavanja). Na slici
27. moemo vidjeti frekvencijsku karakteristiku flanger ureaja, za razna
vremena

kanjenja.

Ovaj

oblik

frekvencijske

karakteristike

eljastom

odgovara
filtru.

Slika 27: Frekvencijska karakteristika flanger ureaja

Parametri koje moemo kontrolirati kod flanger efekta obino su promjena

dubine vremena kanjenja, oblik signala s kojim reguliramo promjenu kanjenja,
te poetno vrijeme kanjenja. Ako odaberemo due kanjenje, ponitavanje e
se pojaviti na nioj frekvenciji, a ako odaberemo krae vrijeme kanjenja,
ponitavanje

se

pojavljuje

na

vioj

frekvenciji.

Dodavanjem povratne veze u ureaj za kanjenje moemo postii i razne

dodatne efekte. esto se koristi i stereo flanger efekt.
23

Slika 29: MXR phase 100 ureaj za phaser

Slika 28: BOSS BF-3,

ureaj za flanger efekt

2.5. Phaser
Phaser efekt je zvukom slian flanger efektu, samo u ovom sluaju nema
kanjenja signala, bar ne u pravom smislu rijei. Slika 30. prikazuje shemu
phaser ureaja. Ulazni signal se proputa kroz iroko pojasni filtar, koji ima
ravnu frekvencijsku karakteristiku pojaanja,ali mu se faza linearno mijenja s
frekvencijom. Proputanjem signala kroz takav filtar doi e do promjene faze
na odreenim frekvencijama, a kada se takav signal zbroji s ulaznim doi e do
priguenja

na

tim

frekvencijama.

Slika 30: Shema ureaja za phaser

Kao i kod flanger efekta parametri koje moemo mijenjati su dubina promjene
razina ponitavanja, te brzina (ritam) pomicanja udubina.

24

2.6. Vremenski/frekvencijski pomak (time/pitch shifting)

Takoer efekt koji se bazira na promjenana u vremenskoj domeni, ali se

u

nekim

sluajevima

vri

promjena

frekvencijskoj

domeni.

Vremenski pomak se odnosi na efekt promjene trajanja signala bez promjene

spektra. Tako ako elimo ubrzati ritam sviranja instrumenta, bez da mijenjamo
oktavu sviranja, koristimo ovaj efekt. Ovaj efekt koriste DJ-i kada ele umiksati
dvije pjesme razliitog ritma. Da bi to dobro izveli, ritam svake od pjesama mora
biti ujednaen, ali ne smije doi do promjene spektra audio signala, odnosno
promjene harmonijskog odnosa. Da bi se to moglo napraviti, potrebno je
prepoznati frekvenciju ritma i spektar signala. Zbog toga se signal prebacuje u
frekvencijsku domenu (STFT Short Time Fourier Transform), gdje se detektira
frekvencija ritma, koja se promijeni te se signal vraa u vremensku domenu.
Frekvencijski pomak se odnosi na promjenu spektra signala (uz zadravanje
harmonijskog odnosa), uz zadravanje vremenskog trajanja. Na primjer, kao
kada svira zadri ritam sviranja a svira u razliitim oktavama. Frekvencijski
pomak se moe vrlo jednostavno postii promjenom frekvencije uzorkovanja
signala, kako je prikazano na slici 31.

25

Slika 31: Shema promjene spektra signala promjenom frekvencije uzorkovanja

Tako, na primjer, ako imamo signal frekvencije 1kHz uzorkovan frekvencijom od

8 kHz, vrijeme izmeu uzoraka e biti 0,125ms. Jedan period signala e
sadravati 8 uzoraka. Ako vrijeme uzorkovanja prepolovimo na 0,0625ms,
osam uzoraka e dati frekvenciju signala od 2kHz. Isto tako ako ga duplo
poveamo, dati e frekvenciju signala od 500Hz. Dakle, promjenom vremena
izmeu pojedinih uzoraka moemo mijenjati frekvenciju signala. Nedostatak ove
metode je to ujedno i mijenja i frekvenciju ritma.
Radi toga rabimo sloenije ureaje kao to je Phase Vocoder, koji cijelu obradu
signala

prebacuje

frekvencijskoj

domeni

frekvencijsku
se

domenu

manipulira

sa

amplitudom

STFT
i

postupkom.

fazom

spektralnih

komponenti, prepoznaje se frekvencija ritma, a moe se promijeniti i frekvencija

uzorkovanja spektra. Nakon obrade signala vraamo ga u vremensku domenu.
Ujedno se za ovakvu obradu signala esto koristi i wavelet analiza,kod koje se
signal dijeli na male odsjeke na kojima se vri filtriranje. Nakon toga se na
pojedinim filtriranim odsjecima vri promjena spektra. Potom se odsjeci
zbrajaju u novi signal.

26

Slika 32: BOSS PS-3, jedan od ureaja za pitch shifting, sa sposobnou da dodaje harmoniju na
originalni signal u eljenom harmonijskom odnosu

3. Frekvencijska obrada signala13

Frekvencijska obrada signala se bazira na filtrima sklopovima koji obrauju
signal na osnovi njegove frekvencije, to znai da oblik spektra signala na ulazu
i

izlazu

is

filtra

nee

biti

identian.

Filtar moe pojaati ili priguiti signale odreene frekvencije ili grupe
frekvencija, pa ih tako prema podruju proputanja i priguivanja dijelimo na
etiri osnovne vrste:
1. Pojasni propust proputanje odreenog frekvencijskog podruja
(bandpass)
2. Pojasna brana priguivanje odreenog frekvencijskog podruja
(bandreject)
3. Nisko-propusni filtar proputanje signala frekvencija ispod neke
granine frekvencije (low pass)
4. Visoko propusni filtar proputanje signala frekvencija iznad neke
granine frekvencije (high pass)
Na slici 33. vidimo osnovne oznake frekvencijske karakteristike filtra, koja se
sastoji od podruna proputanja (bandwidth) i podruja guenja. Podruje
proputanja je podruje frekvencija u kojem njihovi odgovarajui signali prolaze
kroz filtar nepromijenjeni (pojaanje 0dB), dok je podruje guenja podruje
27

frekvencija u kojem njihovi odgovarajui signali prolaze kroz filtar uz promjenu

razine signala (pojaanje <0dB). Podruje proputanja je ogranieno sa donjom
i gornjom graninom frekvencijom, na kojima pojaanje signala padne za 3dB u
odnosu na signale u podruju proputanja. Idealni filtri imaju brz prelazak iz
podruja proputanja u podruje guenja, dok realni imaju imaju blag prijelaz,
to znai da se pojaanje ne mijenja naglo. Najee izvedbe koriste RC i CR
sklopove.

Slika 33: Osnovne oznake frekvencijske karakteristike filtra

3.1. Aktivni filtri

Aktivni filtri su oni filtri kojima moemo podeavati pojaanje propusnog dijela.
Kod pasivnih filtara pojaanje u tom dijelu je bilo 1 (0 dB). Izvedbe aktivnih
filtara esto ukljuuju otpornike, kondezatore kao i operacijska pojaala.
Specifini su po tome to imaju velik ulazni otpor i malen izlazni otpor, radi ega
im prijenosna karakteristika ne ovisi o iduem stupnju. Omoguuju postizanje
prijenosnih

karakteristika

koje

nisu

mogue

sa

pasivnim

filtrima.

Nedostatak aktivnih filtara je potreba za napajanjem, a napon napajanja

ograniava maksimalni izlazni napon. Isto tako, aktivni elementi unose um u
sustav.
Najjednostavniji aktivni filtar vidimo na slici 35. On se sastoji od RC kombinacije
i operacijskog pojaala.

28

Slika 34: Najjednostavniji RC aktivni filtar, i njegova prijenosna karakteristika

Kaskadiranjem vie filtara prvog reda dobivamo filtre viih redova, sa veom
brzinom pada pojaanja.

3.2. Butterworth filtri

Butterworth filtri su filtri ija je prijenosna karakteristika optimizirana za najvee
ravno pojaanje u podruju proputanja. Kod njih je cilj postii da pojaanje ne
pone opadati puno prije granine frekvencije ve tik uz nju, radi ega se ovi
filtri najee rabe u A/D pretvaraima kao anti-aliasing filtri.

Slika 35: Butterworth filtar

29

3.3. Tschebyscheff filtri

Tschebyscheff filtri su optimizirani za to bri prijelaz iz podruja proputanja u
podruje guenja. Za jednaki rad filtra omoguuju bri pad prijelazne
karakteristike, to znai da ona bre opada nakon granine frekvencije. To i
povlai sa sobom neke nedostatke, kao na primjer to to se oko granine
frekvencije kod ovih filtara pojavljuje istitravanje prijenosne karakteristike. to je
vei pad filtra, vee je i istitravanje. Filtri parnog reda imaju istitravanje iznad, a
nepranog ispod 0 dB.esto se rabe u ureajima koji koriste filtarske nizove,
gdje je frekvencijski pojas vaniji od amplitude.

Slika 36: Tschebyscheff filtar

3.4. Bessel filtri

Bessel filtri su filtri optimizirani za linearnu faznu prijenosnu karakteristiku preko
irokog frekvencijskog podruja, to rezultira u konstantnom grupnom
kanjenju. Zbog toga Bessel filtri omoguuju optimalnu prijenosnu karakteristiku
za dinamike signale, na primjer za pravokutni signal. S druge strane pojaanje
propusnog dijela pada puno prije granine frekvencije, a prijelaz iz podruja
proputanja u podruje guenja nije otar.

30

Slika 37: Bessel filtar

Slika38: Usporedba 3 osnovne vrste filtara

3.5. Ekvalizatori
U audiotehnici, ekvalizatori su ureaji koji se koriste kako bi se namjetale
frekvencije audio signala, koristei skup linearnih filtara. Veina Hi-Fi opreme
koristi jednostavne filtre kako bi se podeavale visoke i niske (bass i treble)
komponente signala. Grafiki i parametarski ekvalizatori imaju mnogo vie
fleksibilnosti u podeavanju frekvencijskog spektra audio signala. Ekvalizatori
se koriste u studijima za snimanje, radijskim studijima, ali i izvedbama u ivo
31

kako bi se podesili odzivi mikrofona, zvunika, pick-upa na instrumentima i sl.

Takoer se koriste u glazbenoj produkciji kako bi se podesile frekvencijske
komponente pojedinih instrumenata te ih se bolje uklopilo u ukupni mijeani
signal. 14

Slika 39: Profesionalni ekvalizator

3.5.1. Regulator boje tona

Regulator boje tona je najjednostavniji ekvalizator, a moemo ga nai u raznim
komercijalnim

ureajima.

On

omoguuje

namjetanje

frekvencijske

karakteristike ureaja samo na niskim i visokim frekvencijama. Naprednije

izvedbe daju mogunost i ragulacije razine srednjih frekvencija. Na slici 40.
vidimo prijenosne frekvencijske karakteristike regulatora boje tona.

Slika 40: Prijenosna karakteristika regulatora boje tona s mogunou namjetanja niskih i visokih
frekvencija

3.5.2. Grafiki ekvalizator

Grafiki ekvalizator se sastoji od niza filtara sa fiksnim frekvencijama, kojima se
moe namijetati pojaanje ili guenje pojedinog filtra. Kada se namjesti
odreena

frekvencijska

karakteristika,

poloaj

potenciometra

odgovara
32

grafikom prikazu frekvencijske karakteristike, pa je od tuda i dobio ime.

Izvedba ovog ureaja je paralelna, odnosno filtri su u njemu spojeni u paralelan
spoj, to vidimo na slici 41. Na taj nain nema problema sa promjenama faze
signala, jer svaki filtar ima jednak pomak u fazi. Raspored faza je logaritamski,a
frekvencije su obino podijeljene na oktave, treine oktava ili pak estine.

Slika 41: Shematski prikaz grafikog ekvalizatora s prijenosnim karakteristikama

Broj filtara (frekvencijskih kanala) direktno utjee i na cijenu proizvodnje

ureaja, pa je zato potrebna dobra procjena u ovisnosti o namjeni ekvalizatora.
Na primjer ekvalizator za sluanje glazbe u automobilu moe imati jedan set
filtara koji djeluju na oba stereo kanala, radi praktinosti, sa ukupno pet do
deset frekvencijskih pojaseva. Na drugu stranu, profesionalni ekvalizator za
namjetanje zvuka u ivo na koncertima obino ima 25 do 31 pojaseva, za
precizniju kontrolu i izbjegavanje problema mikrofonije ili drugih namjena.

33

Slika 42: BOSS EQ-20, grafiki ekvalizator sa mogunou pohranjivanja vie postavki

3.5.3. Parametarski ekvalizator

Parametarski ekvalizator je filtar koji prua najvie fleksibilnosti jer omoguuje
namjetanje svih osnovnih parametara filtra, kao to su sredinja frekvencija,
pojaanje ili guenje na toj frekvenciji, te irina pojasa (Q faktor) proputanja.
Slika 43 prikazuje jednu izvedbu takvog ureaja te njegovu prijenosnu
karakteristiku.

Slika 43: Parametarski ekvalizator i prijenosna karakteristika

Jo

jedna

varijacija

parametarskog

ekvalizatora

je

polu-parametarski

ekvalizator (eng. semi-parametric equalizer), poznat i pod nazivom pomini filtar

34

(sweepable filter). On omoguuje korisniku da kontrolira amplitudu i frekvenciju,

ali koristei unaprijed odreenu irinu propusnog pojasa oko sredinje
frekvencije.

4. Dinamika obrada signala14

Dinamika je jedan od najvanijih parametara u audiotehnici, a govori nam

koliki je raspon od najtieg do najglasnijeg signala uz uvjet malih izoblienja.
Najtii signali su ogranieni razinom okolne buke ili uma, ili pak pragom
ujnostima ljudskog uha u uvjetima kad uma nema, to su jako rijetki uvjeti.
Najglasniji signali su ogranieni pragom bola ljudskog uha ili pak elektrinim
ogranienjima opreme koja se koristi za ozvuavanje. Bitno je nai adekvatnu
glasnou reprodukcije na koncertima, jer preglasna reprodukcija moe stvoriti
neugodu kod sluatelja, ali je potrebno da bude dovoljno glasno da koncert
bude kvalitetno reproduciran. S obzirom da pojaala i zvunici imaju
ogranienja to se tie izlazne snage, prevelike razine signala dovode do
porasta izoblienja, a mogu dovesti i do unitenja opreme. Isto tako i oprema za
pojaavanje i obradu malih signala ima svoja ogranienja (pretpojaala,
filtri), a tako i svoju dinamiku odnos izmeu najmanjeg i najveeg signala
koji

moe

prenijeti.

Prilikom reprodukcije signal se odrava na nekoj nominalnoj razini, od koje

moe biti vii ili manji. Ako naglo poraste potrebno ga je na vrijeme sprijeiti da
ne poraste previe, a isto tako ako naglo padne, moramo ga podii iznad razine
uma. Prilikom reprodukcije i snimanja treba obratiti panju na sva ta
ogranienja te znati regulirati dinamiko ponaanje signala. Na slici 44. prikazan
je primjer dinamike jednog koncerta, gdje vidimo da je donja razina signala
ograniena razinom buke koja se kree oko 30dB, ali moe i narasti na 50-60dB
ukoliko publika pjeva zajedno sa bendom. Nominalna razina koncerta je oko
100dB zvunog tlaka, to ostavlja dovoljno rezerve (headroom) u sluaju naglog
poveanja glasnoe, odravajui glasnou reprodukcije na prihvatljivoj razini
dovoljno

glasno

iznad

okolne

buke.

Regulacija dinamike se esto koristi i u radijskim studijima, na primjer ako se u

studiju nalazi govornik koji je pretih, potrebno je pojaati njegov glas. Za to se
35

koriste ureaji koji u tom sluaju reguliraju dinamiku automatski, jer je

nepraktino da ton-majstor radi to runo, jer ne moe predvidjeti kada e
govornik poeti glasno ili tiho priati.
Jo jedan primjer reguliracije dinamike u eteru je situacija kada voditelj pone
govoriti preko glazbene podloge. Dok voditelj govori potrebno je da se glazba
utia, a kada prestane govoriti da se glazba vrati na poetnu razinu signala.

Slika 44: Primjer dinamike na koncertu

Za regulaciju dinamike koristimo etiri osnovna ureaja: limiter, noise gate,

kompresor i ekspander. Na slici 45. prikazana je karakteristika pojaanja
ureaja koji ima karakteristike sva etiri spomenuta ureaja. Princip rada svih
ureaja je u tome da reguliraju pojaanje ulaznog signala na osnovi njegove
razine.

36

Slika 45: Karakteristike pojaanja noise gate-a, ekspandera, kompresora i limitera

4.1. Limiter
Limiter je najjednostavniji ureaj za regulaciju dinamike signala, a njegov
zadatak je ograniavanje maksimalne amplitude signala. To je korisno u raznim
primjenama, na primjer na koncertima gdje signal aljemo u zvunike ili
pojaala snage, jer takvi ureaji imaju ogranienja to se tie izlazne snage i
elektrinog signala. Limiter nije ureaj koji ree signal, ve ureaj koji
ograniava daljnji rast razine signala, a radi na principu

detekcije razine

izlaznog signala. Njegovu shemu vidimo na slici 46. Glavni dio svakog ureaja
za regulaciju dinamike je VCA (Voltage Control Amplifier). To je pojaalo ije
pojaanje reguliramo vanjskim signalom. Signal sa tog pojaala dovodimo na
ispravljaija je funkcija detektiranje efektivne ili vrne vrijednosti signala, to
ovisi o izvedbi ureaja. Izlaz iz ispravljaa je signal s kojim se upravlja s VCA
sklopom.

37

Slika 46: Shema rada limitera

Na slici 47 je prikazana karakteristika pojaanja limitera. U trenutku kada razina

ulaznog signala prijee neku unaprijed odreenu razinu (treshold), razina
izlaznog signala vie nee rasti sa porastom ulaznog signala, ve e ostati
konstanta, to znai da iznad granine razine promjena ulaznog napona nee
uzrokovati nikakvu promjenu izlaznog napona.

Slika 47: Karakteristika pojaanja limitera

38

Slika 48: Samson Audio S-COM PLUS Stereo Compressor/Limiter

4.2. Noise gate

Noise gate je ureaj koji ograniava razinu jako niskih signala (uma), to znai
da radi suprotnu regulaciju onoj koju radi limiter. Ako signal padne ispod neke
unaprijed odreene razine (treshold), pojaanje tog signala se postavlja na
nulu, te se signal do kraja utiava. Ovaj ureaj najee koristimo kako bi
uklonili um u pauzama sviranja, pjevanja i govora. Na shemi ureaja (slika 49.)
vidimo kako zapravo ureaj nadgleda razinu ulaznog signala u sklop, te u
trenutku kada njegova razina padne ispod namjetene donje granice, pojaanje
VCA sklopa se smanji na nulu, kao to je prikazano i na slici 50.

Slika 49: Shema noise gate ureaja

39

Slika 50: Karakteristika pojaanja noise gate ureaja

Slika 51: Boss NS-2, jedan od popularnijih noise gate ureaja, namijenjen gitaristima

40

4.3. Kompresor
Kompresor, za razliku od limitera, ne ograniava razinu signala, ve smanjuje
pojaanje signala u ovisnosti o njegovoj razini. Dakle, ako signal poraste iznad
neke granice, kompresor e u jednom ili vie koraka postepeno ograniiti
njegovu razinu (ovisno o tome koliko stupnjeva kompresije koristimo). Shema
rada kompresora identina je onoj za noise gate ureaj. Ureaj detektira
efektivnu ili vrnu vrijednost ulaznog signala, te sa tim kontrolnim naponom
regulira pojaanje VCA sklopa, a tako i i pojaanje tog ulaznog signala.
Karakteristiku kompresora moemo vidjeti na slici 52.
namjetati

nekoliko

razina,

uz

dvije

ili

Kompresija se moe

vie

graninih

razina.

Ispod prve granine razine pojaanje VCA sklopa je 1:1, to znai da za svaku
promjenu ulaznog signala za 1 dB e se izlazni signal promjeniti takoer za
1dB. Iznad prve granine razine pojaanje VCA sklopa je 2:1, to znai da e
promjena ulaznog signala od 2 dB uzrokovati promjenu izlaznog signala za 1
dB. Tako se razina izlaznog signala polako smanjuje s porastom ulaznog
signala

odnosu

na

linearnu

prijenosnu

karakteristiku

(1:1).

Slika 52: Karakteristika pojaanja kompresora

Osim za ogranienje pojaanja, kompresori se esto koriste i za poboljavanje

kvalitete

reprodukcije.

Isto

tako,

koritenje

kompresora

na

pojedinim
41

instrumentima je dosta popularno u raznim stilovima glazbe, pa tako country

gitaristi obino uz slapback delay koriste i poprilino oit kompresor efekt, kako
bi izjednaio dinamiku koju svira proizvodi desnom rukom, te tako nastaje
karakteristini country zvuk. Pravilnim odabirom graninih razina

i razina

kompresije moemo dosta utjecati na kvalitetu sviranja.

Slika 53: MXR Dyna comp, kompresor namijenjen gitaristima

4.4. Ekspander
Ureaj koji radi na suprotan nain od kompresora je ekspander., koji regulira
pojaanje signala ispod neke granine vrijednosti. Obino se koristi za
proirenje dinamike signala. U tom sluaju ekspander smanjuje pojaanje
signala ispod neke razine. Tako poveava raspon izmeu najviih i najniih
razina signala, to znai da poveava dinamiku. Shema ekspandera jednaka je
onoj za noise gate i kompresor ureaje. Sustav nadzire razinu ulaznog signala,
te u trenutku kada ona padne ispod neke donje granice regulira pojaanje VCA
sklopa, koji regulira pojaanje ulaznog signala, a tako i razinu izlaznog signala.
Karakteristike ekspandera u oba sluaja su na slici 54.

42

Slika 9: Karakteristika pojaanja ekspandera

4.5. Regulacija i parametri

esto se na ureajima za dinamiku obradu signala mogu regulirati i parametri
koji odreuju nain prijelaza iz jednog podruja pojaanja u drugo, te brzinu
reakcije

na

promjenu

ulaznog

signala.

Prvi od tih parametara je nain prijelaza iz jednog podruja u drugo, koji moe
biti otar (hard knee tvrdo koljeno) ili blag (soft knee meko koljeno). Razlika
izmeu ova dva parametra se vidi na slici 55. U ovisnosti o tome hoe li prijelaz
izmeu dva pojaanja biti nagao ili blag, publika e ga doivjeti kao neugodnog
ili ga pak nee niti zamjetiti.

43

Slika 55: Razlika izmeu tvrdog i mekog prijelaza

Drugi parametar je brzina reakcije na promjenu ulaznog signala. Taj se

parametar jo zove i attack time ili pak release time, ovisno o tome radi li se o
poetku ili kraju reakcije (djelovanja) ureaja. Na slici 56. vidimo primjer
kompresora u sluaju kada su oba ova vremena jednaka nuli, gdje su vrijeme
reakcije i vrijeme oputanja trenutni. Na slici 56 vidimo primjer rada kompresora
kada su attack i release time jednaki nuli, a na slici 57 kada su vei od nula,
gdje postoji prijelazno vrijeme promjene s jednog pojaanja na drugo.

Slika 56: Rad kompresora kada su attack time i release time jednaki nuli

44

Slika 57: Rad kompresora kada su attack i release time vei od nula

45

Zakljuak

U ovom radu teoretski su opisivani ureaji za obradu audio signala, i to ureaji

za vremensku, frekvencijsku i dinamiku obradu signala. Opisani su parametri i
sheme ureaja za vremensku obradu signala, te nain njihova rada, a isto tako
su opisane razne vrste ovih ureaja te njihova primjena. U istoj domeni ureaja
za vremensku obradu signala, obraeni su i ureaji za jeku (reverb), kao i oni
ije se djelovanje temelji na fizikim svojstvima (spring reverb, plate reverb), pa
do digitalnih, ije djelovanje se temelji na digitalnoj tehnologiji. U istom je
poglavlju bilo i rijei o odjeku zvuka u prostoriji, te njegovom prirodnom
nastajanju. Obraeni su i ostali ureaji za vremensku obradu signala (chorus,
reverb, flanger). Opisan je princip rada ureaja za frekvencijsku obradu
signala te su opisane osnovne vrste filtara, a zatim i vrste ekvalizatora, kao
ureaja koji koriste filtre. Obraene su i opisane osnove dinamike na stvarnim
ivotnim primjerima, kao i ureaji koji spadaju u ovu skupinu (limiter, kompresor,
noise

gate,

),

isto

tako

osnovni

parametri

istih.

Ureaji za obradu audio signala, iako nepoznati iroj populaciji, iznimno su

korisni i koriteni ne samo to ljudskom uhu dovode zvukove realnih situacija,
ve i osjeaje ugode zvunih zapisa koji bi inae moda bili nesluljivi, te su kao
takvi svakako pomogli pomogli poboljanju kvalitete ujnog dojma ovjeka, a
tako

kvalitete

ivota.

46

Literatura
[1] Kerner, Marvin M: The Art of the Sound Effects Editor (1989)
[2-3, 10-11, 14, 15] urek, Ivan: Audiotehnika skripta, inaica 2.01
[4-5] Ross, M. Getting great guitar sounds: A non-technical approach to
shaping your personal sound. Revised, 2nd edition, Milwaukee: Hal-Leonard
corporation, 1998.
[6] The ultimate guide to effects: Reverb, 14.06.2011.,
http://www.musicradar.com/tuition/tech/the-ultimate-guide-to-effects-reverb461487/ , Datum pristupa dokumentu: 07.05.2014.
[7] DIFFERENT TYPES OF REVERBS AND HOW TO USE THEM - PART 1 ,
http://www.loopmasters.com/articles/2695-Different-Types-of-Reverbs-AndHow-to-Use-Them-Part-1, Datum pristupa dokumentu: 15.05.2014.
[8] Reverberation ,
http://en.wikipedia.org/wiki/Reverberation#Plate_reverberators, Datum pristupa
dokumentu: 15.05.2014.
[9] DIFFERENT TYPES OF REVERBS AND HOW TO USE THEM - PART 2,
http://www.loopmasters.com/articles/2692, Datum pristupa dokumentu:
15.05.2014.
[12] Flanging, http://en.wikipedia.org/wiki/Flanging, Datum pristupa
dokumentu: 13.05.2014.
[13] Equalization (audio), http://en.wikipedia.org/wiki/Equalization_(audio),
Datum pristupa dokumentu: 13.05.2014.

Slika 1-6, 15, 21, 22, 24-45, 27, 30, 31, 33-38, 40, 41, 43-47, 54-57: urek,
Ivan: Audiotehnika skripta, inaica 2.01
Slika 7:
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/30/Maestro_Echoplex_EP2.jpg
47

Slika 8: http://www.regiscoyne.com/echoplex/EP-3_01.jpg
Slika 9:. http://guitargear.files.wordpress.com/2010/11/carbon_copy.jpg
Slika10: http://www.hobby-hour.com/electronics/s/schematics/dm2-pedal.gif
Slika 11:
http://cdn.mos.musicradar.com/images/Guitarist/Issue%20307/Boss/Boss-DD7460-80.jpg
Slika 12:
http://www.furtadosonline.com/media/instrument/10090/202156_1_line_6_guitar
_effect_pedal_delay_modeler_foot_pedal_dl4.jpg
Slika 16: http://www.sknote.it/Images/Plate/Plate%20002_L800.jpg
Slika 17: http://media.soundonsound.com/sos/jan01/images/synth3.gif
Slika 18:. http://www.dawsons.co.uk/blog/wpcontent/uploads/2013/06/hfx6_Accutronics_Spring_Reverb.jpg
Slika 19: http://www.electronicpeasant.com/projects/springs/springwr.gif
Slika 20: http://media.soundonsound.com/sos/mar06/images/reverblexicon.l.jpg
Slika 23: http://cdn-downloads.tcelectronic.com/media/164692/hall-of-famereverb-persp.png
http://www.cheapamusic.com.au/store/images/source/Boss_RV5.jpg
http://adn.harmanpro.com/product_attachments/product_attachments/412_1341
603039/StereoReverb_lightbox.png
Slika 26: http://www.uaudio.com/media/assetlibrary/b/o/boss_ce1_sq.jpg
http://c804221.r21.cf2.rackcdn.com/catalog/product/cache/1/image/9df78eab33
525d08d6e5fb8d27136e95/b/o/bos-ce5_1.jpg
Slika 28 : http://static.bootic.com/_pictures/1596548/boss-bf-3-flanger.jpg
Slika 29: http://altomusic.com/shop/images/product/m1074e2d5a21f1cb9d677fd014a515815c84.jpg
48

Slika 32: http://www.baimusic.ru/image/300/obj/img/wmarket/boss/zoom/PS3.jpg

Slika 39:
http://static.musiciansfriend.com/derivates/18/001/193/336/DV016_Jpg_Large_
181024_front_3d.jpg
Slika 42: http://cms.rolandus.com/assets/images/products/gallery/eq20_gal.jpg
Slika 48: http://www.djmixclub.co.za/Stores/DJMix/ProductImages/Scomplus.jpg
Slika 51: http://www.stevesmusic.com/images/guitar_effects/32901.jpg
Slika 53: http://www.gearnuts.com/images/items/1800/DynaComp-xlarge.jpg

49

Saetak
Ureaje za obradu audio signala dijelimo na ureaje za vremensku,
frekvencijsku i dinamiku obradu signala. U ureaje za vremensku obradu
signala spadaju delay, reverb, chorus, flanger, phaser i vremenski/frekvencijski
pomak. Delay je najjednostavniji ureaj iz ove skupine, a radi tako da se ulazni
signal zakasni, te se pribroji originalnom signalu. Jedan od prvih ureaja za
kanjenje je bio zasnovan na radu sa magnetskim vrpcama (tape delay), a
kasnije i u analognoj tehnologiji (analogni delay). Moderne izvedbe ureaja za
kanjenje zasnovane su na digitalnoj tehnologiji, gdje se signal nakon prolaska
kroz A/D konverter digitalno obrauje te na isti nain zakasni te pridodaje
originalnom signalu, prije ili poslije prolaska kroz D/A konverter. U domenu
ureaja za vremensku obradu signala spadaju i ureaji za odjek, koji imitiraju
odjeke prostorija iz stvarnog ivota (soba, dvorana, katedrala i sl), pa ih tako
dijelimo na: odjek dvorane, odjek sobe, odjek sa metalne ploe, odjek opruge),
te one koji svoj rad temelje na digitalnoj tehnologiji (algoritamski i konvolucijski).
Dvije dodatne izvedbe su odsjeeni odjek i obrnuti odjek. Chorus je efekt
takoer baziran na kanjenju signala, gdje na zakanjeli signal djeluje i dodatni
NF oscilator, koji je zasluan za osciliranje zakanjelog signala, to daje
prepoznatljiv zvuk. Flanger je isto tako baziran na kanjenju, ali jako kratkom.
Phaser zvui slino kao flanger, ali nije na isti nain baziran na kanjenju: ulazni
signal prolazi kroz iroko pojasni filtar koji uzrokuje promjene faze, te se zbraja
s ulaznim. Vremenski/frekvencijski pomak se odnosi na promjenu trajanja
signala bez promjene spektra. Od

ureaja za frekvencijsku obradu signala

koristimo filtre, pa tako razlikujemo pojasni propust, pojasnu branu, niskopropusni filtar i visoko propusni filtar, a isto tako i aktivne filtre, Butterworth filtre,
Tschebyscheff filtre i Bessel filtre. Ekvalizatori (parametarski i grafiki) temelje
svoj rad na filtrima, kao i regulator boje tona. Dinamika oznaava raspon
izmeu najtieg i najglasnijeg signala u zapisu. Ureaji za dinamiku obradu
signala temelje svoj rad na regulaciji dinamike. Ti su ureaji limiter (ograniava
daljnji rast razine signala), noise gate (utiava signal ispod odreene razine),
kompresor (ograniava razinu signala u jednom ili vie koraka), te ekspander
(regulira pojaanje signala ispod neke granine vrijednosti).

50

Summary
Audio effects are classified into three categories ones that work in time
domain, frequecy domain and ones that manipulate dynamics of a signal.
Delay, reverb, chorus, flanger, phaser and time/pitch shifter are the ones that
alter signal in time domain. Delay is the most simple effect from this category.
The way it works is that input signal is being delayed and then added to the
original signal. One of the first delay units used tapes, and later analog
technology (analog delay). Modern digital delays use digital technology, since
original signal passes trough A/D converter, and then his delayed copy is added
to the original before or after it passes trough D/A converter. Reverb units also
belong int his category, since they emulate reverbs and echoes from real life
spaces (hall, room, plate, spring). Convolution and algorythm reverb use
digital technology to emulate different spaces. Gated and reverse reverb are
another two types oft his effect. Chorus effect works in a similar way as a delay,
but usesLF oscillator, which makes chorus sound so recognizable. Flanger is
also based on the delay, but very short one. Phaser sounds similar to flanger,
but doesn't work the same way: input signal passes trough all-pass filter which
causes different phase shifts, then this signal copy is being added to the
original. Time/pitch shift manipulates time oft he signal without changing it's
spectrum.

Filters are devices commonly used since they operate in the

frequency domain of a signal. Some of the types of filters are band pass, high
pass, low pass, active, Butterworth, Tschebyscheff and Bessel filters.
Equalizers (parametric and graphic), as well as tone controller units are based
on filters operation. Dynamic range is the ratio between the largest and smallest
values of a signal. Effects that alter dynamics of a signal are: Limiter, which
attenuates peaks of a signal, noise gate, which

cuts signal below certain

treshold, compressor, which limits signal level and expander, which increases
dynamic range of a signal.

51