You are on page 1of 8

26/08/2016

Contribuiodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia|LND

LND

LaboratriodeNeuropsicologiadoDesenvolvimento

Contribuiodaneuroimagem
funcionalparaoestudo
dadislexia
OUTUBRO24,2015OUTUBRO24,2015 / LNDUFMG

(hps://lndufmg.les.wordpress.com/2015/10/barquero
daviscuing.png)
https://lndufmg.wordpress.com/2015/10/24/contribuicaodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia/
OcursodeextensoDislexiadodesenvolvimento:dosmodelos

1/8

26/08/2016

Contribuiodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia|LND

OcursodeextensoDislexiadodesenvolvimento:dosmodelos
neurocognitivosclnicaocorrernaFAFICHUFMG,entreos
dias15e18dedezembro,das14s19horas.Parainscreverse,

cliqueaqui
(hp://www.cursoseeventos.ufmg.br/CAE/DetalharCae.aspx?
CAE=6898).Umdostemasqueserodiscutidosnocursoa
contribuiodaneuroimagemfuncional,principalmenteda
ressonncianuclearmagnticafuncional(fMRI)paraoestudoda
dislexia.

inegvelqueafMRIestcontribuindoenormementeparaa
nossacompreensodadislexia.Mas,aomesmotempo,parece
quemaisperguntasestosendolevantadasdoquerespondidas.
Algumascoisasjpodemserarmadasdeconcreto:a)Um
padroconsistentedealteraesnaativaocerebralobservado
emtrsreasdohemisfrioesquerdo,ocrtexoccipitotemporal,
ocrtextmporoparietaleocrtexfrontalinferior(Maisogetal.,
2008);b)ospadresdeativaoajudamapreveraevoluoea
respostaaintervenespedaggicas(Hoeftetal.,2011);c)as
intervenescognitivasmodicamospadresdeativaono
crtexdohemisfrioesquerdo(Shaywietal.,2004).
bastantecoisa.Atravsdessesresultadoscaestabelecidoque
a)adislexiaseassociaaalteraesnaativaoneurofuncionaldo
hemisfrioesquerdoeb)asintervenescognitivasproduzem
alteraesnessespadresdeativaoneurofuncional.Mas,ao
mesmotempo,poucacoisa,emuitomenosdoqueprecisamos
saber.Umadasmaioresdiculdadestemsidoafaltade
consistnciadeumestudoparaoutroeadiculdadepara
interpretarospadresdeativaoemtermosdosmodelosde
correlaoestruturafunoatualmentedisponveis.
Algunsestudosmostramaumentodeativaonocrtexfrontal
inferiorediminuiodaativaonasreasposterioresdo
hemisfrioesquerdo(Shaywietal.,2002).Oaumentode
ativaonocrtexfrontalinferiorpoderiasercompensatrio
diminuiodeativaonasregiescorticaisposteriores.Sabese
queaaquisiodeumanovahabilidadeseacompanhade
ativaodereasfrontaisnafaseinicial,quandoatarefarequer
processamentocontrolado(Zamarianetal.,2009).medidaque
atarefavaisendoautomatizada,ofocodeativaotransferido
pararegiescorticaisposteriorese/ousubcorticais.Apesarde
essesresultadosehiptesessereminteressantes,elesnoforam
conrmadosporoutrosestudos,osquaismostraramdiminuio
deativaotambmnocrtexfrontalinferioremindivduoscom
dislexia(Barqueroetal.,2014).
Pughecols.(2008)observaramquetarefasfonolgicasmaisfceis
ativavamocrtexfrontaldeindivduoscomdislexia
comparativamenteacontroles.Poroutrolado,tarefasmais
difceisativavamocrtexfrontalemindivduossemdislexiaem
comparaocomdislxicos.Essesresultadossugeremumacurva
https://lndufmg.wordpress.com/2015/10/24/contribuicaodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia/
deativaoemUinvertido.Aativaodocrtexfrontalinferior

2/8

26/08/2016

Contribuiodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia|LND

deativaoemUinvertido.Aativaodocrtexfrontalinferior
esquerdoaumentariamedidaqueoindivduofosseadquirindo
percianatarefaatchegaraumnvelmximo.Posteriormente,o
nveldeativaodeclinariaemfunodaautomatizao.
Segundoessaperspectiva,adiferenaentreindivduoscomesem
dislexiaserianoritmodeaprendizagem.Pessoascomesem
dislexiaestariamemfasesdistintasdoprocessode
aprendizagem.Osdislxicossimplesmenteteriamdiculdadeou
precisariamdemaistempopararecrutareativararedeneural
subjacenteleitura.
Masahiptesedospontosdistintosemumafunode
aprendizagememformadeUinvertidopressupequeo
problemanadislexiadeorigemmaturacional.Ouseja,queas
pessoascomdislexiaapresentamumadefasagemna
aprendizagemdaleituraeque,eventualmente,elesvo
encarreirar.Dadosdeobservaolongitudinalindicam,
entretanto,quepodenoserassim.Asdiculdadesdos
indivduosdislxicospersistemcomparativamenteaindivduos
semdislexiaenoocorrecatchup(Shaywietal.,1999).
Umaoutrainconsistnciadizrespeitosativaesdohemisfrio
direitoederegiesforadareaperisilvianacentraldalinguagem
observadasemdiversosestudos(Barqueroetal.,2014,Maisoget
al.,2008).Amultiplicidadedereasativadasnosestudosde
neuroimagemfuncionalumproblemaimportantecomessetipo
deestudo.Apartirdospadresdistribudosdeatividade,no
caclaroquaisreasdesempenhamumpapelcrucialparaa
tarefaequaisativaesdesempenhamumpapelsecundrio,
sendopossivelmenteresultantesdefatoresrelacionadosao
formatooucontedoespeccodastarefas(Shallice&Cooper,
2011).Somenteosestudoscompacientepermitemidenticaras
reasqueconstituemprrequisitosindispensveisparaum
determinadoprocessocognitivo(Rorden&Karnath,2004).
Abaixaresoluotemporaldosmtodosatuaisdeneuroimagem
funcionaltambmnopermiteidenticarpadresdeativao
seqencialemumaescaladealgumasdezenasacentenasde
milissegundos(Sahinetal.,2009).Dessaforma,apartirdos
padresdeativaodispersosporvriasregies,frequentemente
observadosnosestudosdeneuroimagemfuncional,podeserbem
complexofazerinfernciasquantoscorrelaesantomo
funcionais.Aresoluodessasquestesdependedo
desenvolvimentodemtodosdeneuroimagemfuncionalque
aliemaresoluoespacialaumamelhorresoluotemporal.
Nosltimosdezanos,afMRItemsidousadatambmpara
preverarespostaaintervenescognitivas,bemcomopara
registrarasmodicaesdospadresdeativaodecorrentesdas
intervenes(Barqueroetal.,2014).Novasinconsistncias
surgiramapartirdessestrabalhos.Onmerodeestudospara
metanliseaindapequeno(Barqueroetal.,2014,Mosagetal.,
2008),demodoquecaimpossvelidenticaralgumpadro
https://lndufmg.wordpress.com/2015/10/24/contribuicaodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia/
especcodemodicaoquepossaseratribudoaotratamento.

3/8

26/08/2016

Contribuiodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia|LND

especcodemodicaoquepossaseratribudoaotratamento.
Geralmente,oqueseobservasodiferenasdeativao
possivelmenteinduzidaspelotratamentoemmltiplasreas
dispersas,tantonocrtexquantoemregiessubcorticais(vide
Figura).Atomomento,aindanoemergiuumpadro
consistenteeespeccoderespostasintervenesrealizadas.
Diversasdiferenasmetodolgicasentreosestudospodem
explicarasdiscrepncias,taiscomocritriosdeseleodas
amostrasetarefasexperimentais,idadedosparticipantes,faseno
processodeaprendizagemdaleituraetc.Umaparceladas
diculdadesemestabelecerpadrescoerentesdecorrelao
estruturafunopodesedever,entretanto,aumpressuposto
freqentenosestudosdeneuroimagemfuncional
(Hadzibeganovicetal.,2010).Umgrandenmerodeestudos
assumequeexisteapenasumtipodedislexiaequeodcit
subjacentedenaturezafonolgica,ignorandoadiversidade
demecanismosimplicadosnadislexia(Friedmann&Coltheart,
2015).
Acomunidadedepesquisadoressobredislexiado
desenvolvimentoparecesedividiremduastribos.Umatribo
compostapelospesquisadoresoriundosdapsicologiado
desenvolvimento,osquaistmfocadoprincipalmentena
importnciadoprocessamentofonolgiconaaprendizagemda
leituraeseustranstornos(Wagner&Torgesen,1987).Esses
pesquisadores,muitasvezes,seesquecemdequeo
processamentofonolgico,principalmenteaconscincia
fonmica,maisimportantenalnguainglesa,emfunodas
peculiaridadesdasuaortograa(Share,2008).Emoutraslnguas
comortograamaisregular,taiscomonlands,italianoe
alemo,osmecanismoslexicais,ilustradospelaunciade
leitura,desempenhamumpapelmaisimportante(Wimmer&
Schurz,2010).
Apreocupaodatribodosneuropsicolgoscognitivostemsido
outra.Aneuropsicologiacognitivainvestiucomsucesso
considervelnacaracterizaodosdiferentesmecanismos
cognitivossubjacentesheterogeneidadedadislexiado
desenvolvimento(Friedmann&Coltheart,2015).inegvelqueo
processamentofonolgicodesempenhaumpapelimportantena
aprendizagemdaleituraenamaioriadoscasosdedislexia.
Entretanto,aleituraumcomportamentoextremamente
complexo,cujaaprendizagempodeserinuenciadaporuma
diversidadedemecanismos.
Trabalhandoapartirdaperspectivadomodelodeduplarotade
leitura,foipossvelcaracterizarinicialmenteduasformas
principaisdedislexia,correspondentesquelasobservadasno
adulto(Castles&Coltheart,1993).Nadislexiafonolgica,esto
comprometidososmecanismosdeconversografemafonema,
enquantoque,nadislexiasupercial,oproblemadizrespeitoao
processamentolexical.Damesmaformaquenasdislexias
https://lndufmg.wordpress.com/2015/10/24/contribuicaodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia/
adquiridasdoadulto,osdislxicosfonolgicosdo

4/8

26/08/2016

Contribuiodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia|LND

adquiridasdoadulto,osdislxicosfonolgicosdo
desenvolvimentoapresentamdiculdadesemtarefasde
conscinciafonmicaenaleituradepseudopalavras.Poroutro
lado,osdislxicossuperciaisapresentamdiculdadescoma
leituradepalavrasirregulares.
Osdoissubtipos,dislexiafonolgicaesupercial,podem,na
verdade,corresponderafasesdistintasdoprocessode
aprendizagemdaleitura.Comonoinciodaaprendizagemda
leituraquasetodasaspalavrassodesconhecidas,anicarota
vivelparaaleituraafonolgica,atravsdadecodicao
grafemafonemaerecodicaofonolgica(Share,1999,Ziegler
etal.,2013).Comaaquisiodepercia,aleiturapelarotalexical
vaisetornandocadavezmaispossveleimportante.Naminha
experinciaclnicaaquinoBrasil,osdislxicosmaisjovens
apresentamproblemascomoprocessamentofonolgico,
enquantoosdislxicosmaisvelhosapresentamdiculdadescom
oprocessamentolexical.
Maisrecentemente,atravsdotrabalhodeNaamaFriedmann
comleitoresdehebraicoerabe,foipossvelampliarolequedos
mecanismoscognitivosenvolvidosnaaprendizagemdaleiturae
suadiversidadelingustica(viderevisoemFriedmann&
Coltheart,2015;Aspublicaespodemseracessadasem:

hp://www.tau.ac.il/~naamafr/
(hp://www.tau.ac.il/~naamafr/)).Naslnguassemticas,as

disfunesdoanalisadorortogrcovisualdesempenhamum
papelmuitomaisimportantedoqueosmecanismosfonolgicose
lexicais.Lukovecols.(2015)constaramqueaordemde
frequnciadossubtiposdedislexiaemhebraicoaseguinte,da
maiorparaamenor:dislexiaposicional(migraointernade
letras),dislexiasupercial,dislexiaparavogais(observada
apenasemhebraicoerabe,atomomento)edislexiaatencional
(migraodeletrasentrepalavras).
Assim,razovelsupor,comoozeramHadzibeganovicecols.
(2010),queasinconsistnciasdosresultadosobtidosato
momentonaneuroimagemfuncionaldadislexiapodemestar
relacionadosheterogeneidadedecomposiodasamostras,a
qualnoconsideradaapartirdopressupostodequeapenasos
mecanismosfonolgicossorelevantes.Aspesquisascom
leitoresdelnguassemticas(Friedmann&Coltheart,2015,Lukov
etal.,2015)mostramtambmqueadiversidadelingustica
precisaserconsiderada.
Umpadrosemelhantedediscrepnciasentreumestudoeoutro
temsidoobservadonosestudosdeneuroimagemfuncionalsobre
discalculiadodesenvolvimento(Kaufmannetal.,2011).A
discalculiatambmconstituiumaentidadeheterognea,denida
comportamentalmentepelodesempenhoescolareparaaqual
mltiplosmecanismoscognitivosconcorrem.Damesmaforma
queacontececomadiscalculia,acreditoqueapesquisada
https://lndufmg.wordpress.com/2015/10/24/contribuicaodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia/
dislexiacommtodosdeneuroimagemfuncionalpoderiase

5/8

26/08/2016

Contribuiodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia|LND

dislexiacommtodosdeneuroimagemfuncionalpoderiase
beneciardautilizaodemodelosoriundosdaneuropsicologia
cognitiva,taiscomoomodelodeduplarota,osquaisso
sucientementeabrangentesparaexplicaradiversidadede
mecanismosenvolvidos.Talvezapesquisasobredislexiausando
neuroimagemfuncionalpudessesebeneciarseos
investigadoresadotassemumaperspectivamaisampla,
considerandooutrosmecanismosalmdaconscinciafonmica.
Omodelodeduplarotadaleituraumarcabouobem
interessanteparacompreenderadiversidadedadislexia.Os
resultadosdasinvestigaescomneuroimagemsocompatveis
comomodelodeduplarota(Dehaene,2012)eomodelodedupla
rotademonstroutervalorheurstico,permitindoidenticarnovas
formasdedislexia(Friedmann&Coltheart,2015).possvel
supor,ento,queumacaracterizaomaisprecisados
participantesemtermosdosmecanismosdeduplarotapoderia
contribuirparadeslindaralgumascontradieseinconsistncias
freqentementeobservadas.
VitorGeraldiHaase
ProfessorTitular
DepartamentodePsicologia
FAFICHUFMG
Referncias:
Barquero,L.A.,Davis,N.,&Cuing,L.E.(2014).Neuroimaging
ofreadingierventionasystematicreviewandactivation
likelihoodestimatemetaanalysis.PLoSONE,9(1):e83668.
doi:10.1371/journal.pone.0083668.
Castles,A.,&Coltheart,M.(1993).Varietiesofdevelopmental
dyslexia.Cognition,47,149180.
Dehaene,S.(2012).Osneurniosdaleitura.Comoacincia
explicaanossacapacidadedeler.PortoAlegre:Penso.
Friedmann,N.,&Coltheart,M.(2015).Typesofdevelopmental
dyslexia.InA.BarOn,&D.Ravid(Eds.),Handbookof
communicationdisorders:Theoretical,empirical,andapplied
linguisticsperspectives.Berlin,Boston:DeGruyterMouton
Lukov,L.,Friedmann,N.,Shalev,L.,KhentovKraus,L.,Shalev,
N.,Lorber,R.,&Guggenheim,R.(2015).Dissociationsbetween
developmentaldyslexiasandaentiondecits.Frontiersin
Psychology,5(1501),118.
Maisog,J.M,Einbinder,E.R.,Flowers,DL.,Turkelaub,P.E.,&
Eden,G.F.(2008).Ametaanalysisoffunctionalneuroimaging
studiesofdyslexia.AnnalsoftheNewYorkAcademyofSciences,
1145,237259.

https://lndufmg.wordpress.com/2015/10/24/contribuicaodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia/
Hadzibeganovic,T.,vandenNoort,M.,Bosch,P.,Perc,M.,van

6/8

26/08/2016

Contribuiodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia|LND

Hadzibeganovic,T.,vandenNoort,M.,Bosch,P.,Perc,M.,van
Kralingen,R.,Mondt,&Coltheart,M.(2010).Crosslinguistic
neuroimaginganddyslexia:acriticalview.Cortex,46,13121316.
Hoeft,F.,McCandliss,B.D.,Black,J.M.,Gantman,A.,Zakerani,
N.,Hulme,C.,Lyytinen,H.,WhiteldGarieli,Glover,G.H.,
Reiss,A.L.&Gabrieli,J.D.E.(2011).Neuralsystemspredicting
longtermoutcomeindyslexia.ProceedingsoftheNational
AcademyofSciences(USA),108,361366.
Kaufmann,L.,Wood,G.,Rubinsten,O.&Henik,A.(2011).Meta
analysesofdevelopmentalfMRIstudiesinvestigatingtypicaland
atypicaltrajectoriesofnumberprocessingandcalculation.
DevelopmentalNeuropsychology,36,763787.
Pugh,K.R.,Frost,S.J.,Sandak,R.,Landi,N.,Rueck,J.G.,
Constable,R.T.,Seidenberg,M.,Fulbrighte,R.,Ka,L.,&Mencl,
W.E.(2008).Eectsofstimulusdicultyandrepetitionon
printedwordidentication:anfMRIcomparisonofnonimpaired
andreadingdisabledadolescentes.JournalofCognitive
Neuroscience,20,11461160.
Rorden,C.&Karnath,H.O.(2004).Usinghumanbrainlesiosto
inferfunction:arelicfromapasterainthefMRIage?Nature
Reviews:Neuroscience,5,813819.
Sahin,N.T.,Pinker,S.Cash,S.S.,Schomer,D.&Halgren,E.
(2009).Sequentialprocessingoflexical,grammatical,and
phonologicalinformationwithinBrocasarea.Science,326,445
449.
Shallice,T.&Cooper,R.P.(2012).Theorganisationofmind.
Oxford:OxfordUniversityPress.
Share,D.L.(1999).Phonologicalrecodingandorthographic
learning:adirecttestoftheselfteachinghypothesis.Journalof
ExperimentalChildPsychology,72,95129.
Share,D.L.,(2008).Ontheanglocentricitiesofcurrentreading
researchandpractice:theperilsofoverrelianceonanoutlier
orthography.PsychologicalBulletin,134,584615.
Shaywi,S.E.,Fletcher,J.M.,Holachan,J.M.,Shneider,A.E.,
Marchione,K.E.,Stuebing,K.K.,Francis,D.J.,Pugh,K.R.,&
Shaywi,B.A.(1999).Persistenceofdyslexia:theConnectlcut
LongitudinalStudyatadolescence.Pediatrics,104,13511359.
Shaywi,B.A.,Shaywi,S.E.,Pugh,K.R.,Mencl,W.E.,
Fulbright,R.K.,Skudlarski,P.,Constable,R.T.,Marcione,K.E.,
Fletcher,J.M.,Lyon,G.R.&Gore,J.C.(2002).Disruptionof
posteriorbrainsystemsforreadinginchildrenwith
developmentaldyslexia.BiologicalPsychiatry,52,101110.

https://lndufmg.wordpress.com/2015/10/24/contribuicaodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia/
Shaywi,B.A.,Shaywi,S.E.,Blachman,B.A.,Pugh,K.R.,

7/8

26/08/2016

Contribuiodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia|LND

Shaywi,B.A.,Shaywi,S.E.,Blachman,B.A.,Pugh,K.R.,
Fulbright,R.K.,Skudlarsk,P.,Mencl,E.,Constable,R.T.,
Holahan,J.M.,Marchione,K.E.,Fletcher,J.M.,Lyon,G.R.,&
Gore,J.C.(2004).Developmentofleftoccipitotemporalsystems
forskilledreadinginchildrenafteraphonologicallybased
intervention.BiologicalPsychiatry,55,926933.
Wagner,R.K.,&Torgesen,J.K.(1987).Thenatureof
phonologicalprocessinganditscausalroleintheacquisitionof
readingskills.PsychologicalBulletin,101,192212.
Wimmer,H.,&Schurz,M.(2010).Dyslexiainregular
orthographies:manifestationandcausation.Dyslexia,16,283289.
Zamarian,L.,Ischebeck,A.,&Delazer,M.(2009).Neuroscienceof
learningarithmeticEvidencefrombrainimagingstudies.
NeuroscienceandBiobehavioralReviews,33,909925.
Ziegler,J.C.,Perry,C.,&Zorzi,M.(2013).Modellingreading
developmentthroughphonologicaldecodingandselfteaching:
implicationsfordyslexia.PhilosophicalTransactionsoftheRoyal
SocietyofLondonB,369,20120397
(hp://dx.doi.org/10.1098/rstb.2012.0397
(hp://dx.doi.org/10.1098/rstb.2012.0397)).
Sobreestesanncios(https://wordpress.com/abouttheseads/)

Blog

CRIEUMWEBSITEOUBLOGGRATUITONOWORDPRESS.COM.

https://lndufmg.wordpress.com/2015/10/24/contribuicaodaneuroimagemfuncionalparaoestudodadislexia/

8/8

You might also like