1

ENERJ LETM SSTEMLER

1.GR
Elektrik enerji sistemleri geleneksel olarak, retim, iletim ve datm eklinde incelenmektedir.
Enerji iletim sistemleri, daha ok iletim ksm arlkl olmakla beraber, gerek retim gerekse
datm ve yk modellerini de ieren analizleri kapsamaktadr.
Blmlere gre incelenecek konular ise yle sralanabilir :
kinci Blm : Fazr kavram , R, L, C devreleri, akm, gerilim ve g ifadeleri
nc Blm: letim sistemlerinin modellenmesi, tek hat emas, fazl edeer gsterilimler,
tek fazl edeer gsterilimler, birim deerler, birim deerli edeer gsterilimler
Drdnc Blm: Enerji iletim hatlar; ksa hatlar, orta uzunluktaki hatlar ve uzun hatlarn
modellenmesi, nominal ve edeer devreler, iki kapl gsterilimler, A, B, C, D sabitleri, giri ve
k elektriksel byklkleri arasndaki bantlar.
Beinci Blm: Simetrili bileenler kavram, ifadeler, dnm matrisi, gerilim ve akm
dengesizliklerine uygulanmas, iletim sistemlerinin dizi bileen devreleri
Altnc Blm: Simetrik ve simetrik olmayan arzalar, -faz, faz-toprak, faz-faz, faz-faz-toprak,
tek ve ift hat ama arzalarnn modellenmesi, zm yntemleri
Yedinci Blm: Bara admitans ve empedans matrisi kavram ve modelleri, sistem deiimlerinin
modellere yanstlmas
Sekizinci Blm: Enerji iletimi, iki bara arasnda g transferi, yk ak iin temel kavramlar,
bara tipleri, kontrol ve durum deikenleri, zm yntemleri-iteratif metodlar: Gauss-Seidell,
Newton-Raphson, Decoupled, Fast Decoupled Yk Ak Analizleri

Gerilim Seviyeleri :
Alak
Gerilim
Low Voltage
190 / 110 V
380 / 220 V
440 V
660 V

Orta
Gerilim
Medium
6 36 kV

Yksek
Gerilim
High
66 kV
138 kV
154 kV
220 kV

ok Yksek
Gerilim
Extra High
345 kV
400 kV
500 kV
765 kV

ok ok Yksek
Gerilim
Ultra High
1000 kV
1500 kV

2
2.FAZRLER
2.1. Gerilim ve Akm Fazrleri
Fazr : Sinsoidal bir iaretin, genlik ve a bilgisini ieren kompleks bir saydr.
v(t)=Vm.Sin(t+) , i(t)=Im.Sin(t+)
e jt = Cos (t ) + j Sin (t ) ;

e j( t + ) = Cos (t + ) + j Sin (t + )

v( t ) = mag{Vm[Cos (t + ) + j Sin (t + )] } = mag Vm e j ( t + )

v( t ) = 2 mag m e j (t + ) = 2 mag m e j e jt
2

Gerilim Fazr : V =

Vm

& e jt
v( t ) = 2 imag V

Akm Fazr : I =

Im
2

i( t ) = 2 imag I& e jt

& = Vm e j = V e j = V e j = V = V (Cos + jSin)

V
eff
2
&I = I m e j = I e j = I e j = I = I (Cos + j Sin)
eff
2

& e jt
v( t ) = 2 imag V

i( t ) = 2 imag I& e jt

2.2. Empedans ve Admitans Kavramlar

2.2.1. Diren Eleman :
Zaman domeninde tanm bants : v(t)=R.i(t)
Fazrel tanm bants : V=R.I

2.2.2. Endktans Eleman :

Zaman domeninde tanm bants : v( t ) = L

Fazrel tanm bants : V=jL.I

di( t )
dt

2.2.3. Kapasitans Eleman :

Zaman domeninde tanm bants : v( t ) =

1
i( t ) dt
C

& = 1 &I
Fazrel tanm bants : V
j C

2.2.4. Elemanlarn Sembolleri :

& = 1 (Kapasitif Reaktans)

R (Omik Diren) , XL=jL (Endktif Reaktans) , X
C
jC
Empedans boyutunda olup birimleri ohm dur
1
& = 1 = 1 , Y
& = 1 = jC
(letkenlik; Siemens) , Y
G=
L
C
&
&C
R
X L jL
X
Admitans boyutunda olup birimleri siemens tir

2.3. Seri R-L-C Devresi

Zaman domeninde aadaki entegro-diferansiyel denklemin zm gereklidir :

v( t ) = Ri( t ) + L

di( t ) 1
+ i( t ) dt
dt
C

Fazrel olarak byklkler yerine konursa;

& = R &I + jL &I + 1 &I = (R + jL + 1 ) &I = Z& &I
V
jC
jC

1
Z& = (R + jL +
)
jC

Fazrel bykl toplam empedans olarak tanmlanr. Birimi Ohm dur.

2.4. Paralel R-L-C Devresi

Zaman domeninde aadaki entegro-diferansiyel denklemin zm gereklidir :

i( t ) = G.v( t ) + C

dv( t ) 1
+ v( t ) dt
dt
L

Fazrel olarak byklkler yerine konursa;

& + jC + 1 ) V
&I = G V
& + jC V
& + 1 V
& = (G
& =Y
& V
&
jL
j L

4
& = (G + jC + 1 )
Y
jL
Siemenstir.

Fazrel bykl toplam admitans olarak tanmlanr. Birimi

2.5. Kompleks G fadesi :

Akm ve Gerilim Fazrleri yardmyla g ifadesi ; S=V.I* , dan

S = V e j ( I e j ) * = V I e j( ) = V I Cos( ) + j V I Sin ( )
=-
S = V I Cos() + j V I Sin () = P + jQ ;
S: Grnr G [VA] , P = V.I.Cos :Aktif G [W] , Q = V.I.Sin : Reaktif G [VAr]
> durumunda (yani akm gerilimden geri fazda ise) , ekilen yk Endktif karakterli
olacaktr. Denkleme gre : Endktif Yk Pozitif Reaktif G ekmektedir.

2.6. Fazl Devreler

IR
VRS
VST

VTR

IS
IT

R
S
T

VR VS VT
N
ndisler :
VL ,VH
VLL , VHH

: VR , VS , VT
: VRS , VST , VTR

; Faz Gerilimlerini
(Faz Ntr)
; Faz Aras Gerilimleri (Faz Faz )

ifade etmektedir ve dengeli fazl sistemlerde VLL = 3.VL

I L , IH

: IR , IS , IT

kural geerlidir.

; Faz (Hat) Akmlarn gstermektedir.

& &I * = 3 V I Cos + j3 V I Sin = P + jQ

S 3 = 3 V
H
H
H
H
H
H
3
3
& &I * = 3 V I Cos + j 3 V I Sin = P + jQ
S 3 = 3 V
HH
H
HH
H
HH
H
3
3

5
3. LETM SSTEMLERNN GSTERLMLER
3.1. emalar
letim sistemleri fazl sistemler olup, sistemin dengeli olduu kabul edildiinden,
gsterilimlerde
kutuplu ema yerine, simetriden faydalanlarak tek kutuplu ema
kullanlmaktadr. Aadaki ekilde, tek hat emas verilen basit bir iletim sisteminin; kutuplu,
tek kutuplu ve birim deere indirgenmi tek kutuplu emalar grlmektedir.
emalardan grlebilecei gibi, kutuplu devre zm asndan tek kutuplu devreye gre
phesiz daha karmaktr. Ancak tek kutuplu devrede de, modelleme gerei ideal trafonun
varlndan dolay hesaplamalarda primere veya sekondere indirgemeler yapmak gerekecektir.
Oysaki son devreden de grlebilecei gibi, birim deere evrilmi sistemde, ideal trafonun
devrede tutulmasna gerek kalmamaktadr.

Generatr

Trafo

a) Tek hat emas

b) kutuplu ema

Hat

Yk

c) Tek kutuplu ema

d) Tek kutuplu ema (birim deere indirgenmi sistem)

ekil 3.1 Basit bir iletim sisteminin gsterilimleri
3.2. Birim Deerler
Enerji iletim sistemlerinin incelenmesinde, sistemdeki elemanlarn (generatr, trafo, hat, yk, ...)
birim (pu : per-unit) deerlerinin elde edilmesi byk kolaylklar salar. Bu amala aadaki
algoritma kullanlabilir :
1.Adm: Baz Seimi: G (S), Gerilim (U), Akm (I), Empedans (Z),....byklklerinden
herhangi ikisi baz seilir. (geleneksel olarak SBAZ ve UBAZ alnr)
2.Adm: Dier byklklerin baz deerleri, bilinen formller yardmyla hesaplanr.
I B SB / 3.U B , Z B U 2B / SB , . . .

3.Adm: Bir elemann Birim Degeri

Gerek Deger
Baz Deger

eklinde belirlenir.

G
Gerilim
Empedans

Generatr
Sg
Ug
Xd

Trafo 1
St1
U1 / U2
Xt1

letim Hatt ( L km)

Zhat

Trafo2
St2
U2 / U3
Xt1

Yk
Syk
Uyk

3~

BAZ
G
Gerilim
Akm
Empedans

(retim)
SBAZ
UBAZ = U1
SBAZ / 3.U1

(letim)
SBAZ
UBAZ = U2
SBAZ / 3.U 2

(Yk)
SBAZ
UBAZ = U3
SBAZ / 3.U 3

U12 / SBAZ

U 2 2 / SBAZ

U 3 2 / SBAZ

Transformatrlerden dolay, baz gerilimi de trafolarn anma evirme oranlarnda tam olarak
dntrrler. Ancak seilen baz gerilimi hat geriliminden farkl ise (UBAZ U2), baz geriliminin
yine trafonun anma evirme oranlarna gre evrilmesi gerekecektir, bu durumda baz gerilimi
dalm ;
(U1/U2)*UBAZ

Gerilim

UBAZ

(U3/U2)*UBAZ

eklinde olmaldr. Eer, rnekteki ikinci trafonun evirme oran, U3 yksek gerilim taraf olmak
zere (U3/U4) ise baz gerilimi dalm;
(U1/U2)*UBAZ

Gerilim

UBAZ

(U4/U3)*UBAZ

eklinde olacaktr.
rnek 1 :
Gerilim(kV)

Generatr
20

Trafo 1
20 / 380

letim Hatt

Trafo2
380 / 36

Yk
36

3~

BAZ
Gerilim(kV)

(retim)
20

(letim)
380

(Yk)
36

8
rnek 2 :
Generatr
20
Gerilim(kV)

Trafo 1
20 / 380

letim Hatt

Trafo2
380 / 36

Yk
36

3~

BAZ
(retim)
Gerilim(kV) (20/380)x400 = 21

(letim)
400

(Yk)
(36/380)x400=38

rnek 3 :
Gerilim(kV)

Generatr
20

Trafo 1
20 / 400

letim Hatt

Trafo2
360 / 36

Yk
36

3~

BAZ
(retim)
Gerilim(kV) (20/400)x380 = 19

(letim)
380

(Yk)
(36/360)x380=38

3.2.1. Tek ve Fazl Devreler in Empedansn Baz Deeri

Tek fazl devrelerde;

VB Z B .I B , Z B VB / I B , SB VB .I B , I B SB / VB
iin empedans deeri;
Z B VB2 / SB

ifadelerinden tek fazl devreler

VB : Faz Ntr Gerilimi

(1)

olarak bulunur.
fazl devrelerde ise; (3 3Faz anlamnda bir indis)

1
S B S B3 , VB U B / 3 ifadelerini (1) de yerine koyarak;
3

Z B U B / 3 / SB3 / 3

Z B U 2B / SB3

UB : Faz Aras Gerilimi

olarak empedans deeri bulunur.

(2)

3.2.2. Sistemde Baz Deiimi

letim sisteminde bulunan generatr, transformatr, byk gl motorlar gibi elektriksel
cihazlarn empedanslar genellikle ohm olarak deil, bu cihazlarn kendi anma gerilim ve anma
gleri cinsinden birim deer p olarak verilir. Bu cihazlarn baz deerleri, kullanldklar bir
sistemde seilen baz deerinden farkl olabilir. Yada yukarda bahsedildii gibi
transformatrlerin evirme oranlarndan dolay yalnzca baz gerilim deiebilmektedir. Dolays
ile, gerekli baz dnmleri yaplarak bu cihazlarn empedanslarna ilikin yeni bir birim deer
hesaplanmaldr.
2

Z p Z / Z B ,

Z po Z

SB 0

U 2B 0

Z B U B / SB ,
, Z pn Z

Z p Z

SB n

SB

U 2B

U 2B n

Zpo : empedansn eski birim deerini, Zpn : empedansn yeni birim deerini ifade etmektedir.

Z pn

U
Z p 0 Bo
UBn

S Bn

S Bo

(3)

(3) ifadesinde VBo ve SBo srasyla eski baz gerilimi ve baz gc , VBn ve SBn srasyla yeni baz
gerilimi ve baz gc temsil etmektedir.
3.2.3. Birim Deerlerin Faydalar
Tm bara gerilimleri "1 p" civarnda olur ve birbirleri ile kyaslamalar kolaylar,
Transformatrlerin evirme oranlarndan kurtulunur,
Transformatrlerin oluturduu kuplajl evre says azalr,
Ancak faz kaydrcl ve kademe deitiricili trafolar iin model irdelenmelidir.

10
3.3. Sistem Elemanlarnn Modelleri
3.3.1. Generatr
Generatrler en basit model olarak srekli hal incelemelerinde, sarg direnci ihmal edilerek sabit
bir reaktans (Xd : Senkron Reaktans) gerisinde bir EMK ile modellenirler. Bunun yannda
transiyent (geici hal) subtransiyent (st geici hal) durumlarnda E ve Xd farkl deerler alr.
Durum
Srekli-Hal
Geici Hal
st Geici Hal
Genellikle;

E'' > E' > E

EMK
E
E'
E''

Reaktans
Xd
Xd'
Xd''

ve Xd'' < Xd' < Xd

S ve U srasyla generatrn, anma gc ve anma gerilimidir.

Xd kendi g ve gerilim BAZ olmak zere pu veya % olarak verilir.
rnek :
S=50 MVA, U = 15 kV Xd = 0,25 pu verilerine gre Xd nin gerek deerini hesaplaynz.
Bir bykln birim deeri iin kullanlan ifadeye gre; (Xd) pu

Gerek (Xd)
olacaktr
Baz(Xd)

Xd nin baz deeri ise generatrn kendi U ve S deerleri baz kabul edilerek belirlenebilir.

U 2BAZ
(Xd) BAZ
S BAZ
Xd nin gerek deeri
X d (X d ) pu (X d ) BAZ 0,25

U2
15 2
225
0,25
0,25
0,25x 4,5 1,125
S
50
50

rnek :
Ayn generatrn, SBAZ=100 MVA UBAZ = 16 kV olan bir sisteme bal olmas durumunda
Xd nin yeni birim deerini hesaplaynz.

11

(X dN ) pu (X dO ) pu

U
BO
U
BN

S BN

S
BO

0,25 15 100 0,25 0,93752 2 0,4395 pu

16 50

3.3.2. Trafolar
U12
U 22
St U1 I1 U 2 I 2

X t1 X t 2

N
U
I
n 1 1 2
N 2 U 2 I1

X t1 U12
2 n2
X t2 U 2

X t2

X t1 n 2 X t 2

X t1
n2

U
I
Z

(1) Primerden

(2) Sekondere
1/n
n
1/n2

U BAZ U1
SBAZ = St

U BAZ U 2

(2) Sekonderden
n
1/n
n2

Z BAZ1

U12
St

X t pu

Z BAZ2

U 22
St

X t pu

(1) Primere

X t1

Z BAZ1
X t2

X t pu

X t1

Z BAZ1

Z BAZ2

spat :

X t pu

X t1
X
2 t2
2
U 1 St U 2 St

X t1 U 12

X t 2 U 22

X t pu

X t1
U12

X t2
U 22

X t pu

X t1
U12

n 2 X t2
(n U 2 )

X t2
U 22

X t2

Z BAZ2

12

UBAZ=154 kV SBAZ = 100 MVA olmas durumunda Xt nin yeni birim deeri ?
15 / 154 kV

154 100
X t pun 0,1

0,04 pu
154 250

St= 250 MVA

Xt=0,1 pu

X t pun

15 100
0,1
0,04 pu
15 250

UBAZ=154 kV SBAZ = 100 MVA olmas durumunda Xt nin yeni birim deeri ?
15 / 160 kV

primer UBAZ=154 kV olduuna gre,

15
sekonder U BAZ 154
14,44 kV
160

St= 250 MVA

Xt=0,1 pu

X t pun

160 100
0,1

0,043 pu
154 250

X t pun

15 100
0,1

0,043 pu
14,44 250

3.3.3. Ykler
Byk glerdeki motorlar, senkron generatre benzer biimde, bir
EMK nnde reaktansla modellenirler ( U > E ) modunda alma olur.

Dier ykler genellikle pasif empedans (admitansla) modellenirler

Z YK

2
U YK

S YK

IYK

SYK
3 U YK

I YK pu I YK pu .(Cos jSin )

I YKpu

I YK

I YKBAZ

Z YK

Z YK
Z BAZ

Z YK pu Z YK pu .(Cos jSin )

13
RNEK PROBLEMLER
rnek 1) Tek hat emas verilen sistemin,
Baz g SBAZ= 100 MVA ve Baz Gerilim UBAZ= 154 kV iin;
a-) Sistemin pu empedans diyaramn iziniz,
b-) D barasnda gerilim, sabit kabul ederek A barasnn gerilimini hesaplaynz
A

150 MVA
15 kV
xd =j0.1 pu

200 MVA
15/154 kV
xt1=j0.2 pu

15 2
100

150 MVA
154/35 kV
xt2=j0.15 pu

XHAT = j0,24 ohm/km

LHAT= 100 km

RETM
100 MVA
15 kV
Z BAZ

80 MVA
Cos =0,8
geri

LETM
SBAZ= 100 MVA
UBAZ=154 kV

2,25

Z BAZ

154 2
100

237,16

154
2,25 x
15

YK
100 MVA
35 kV
Z BAZ

154
35

237,16

35 2
100

x12,25

a -) pu Empedans Diyagram
Generatr
Xd

15
j0,1
15

Trafo 1
X t1

Yk
Z YK

j0,2

154
154

U 2YK
S YK

Cos =0,8 geri

Hat
Xh=j0,24.100=j24 Ohm
100
150

35 2
80

j0,067 pu

ZBAZ=237,16 Ohm
j 24
X H pu
j0,101 pu
237,16
Trafo 2

100
200

j0,1 pu

15,313

Xt2

Z YK

pu

j0,15

15,313
12,25

154
154

1,25 pu

ZYK-pu=1,25(0,8+j0,6)=1+j0,75 pu

100
150

j0,1 pu

12,25

14

b-) ekilen akm belirleyelim; D barasnda gerilim sabit olduuna gre VD=1
I

V
D
Z
YK

1 0
1 j 0,75

0,64

j 0,48 pu

0,8

36,9 pu

A barasnn gerilimide(pu olarak)

V
A

V
D

V
A

1,144

V
A

1,16 15 17,4 kV (Faz Faz)

(X t1

Xh

X t 2 ) I

1 0

( j0,1

j0,101

j0,1)(0,64

j 0,48)

j 0,192 1,16 9 ,53 pu

V
A

1,16

15
3

10,05 kV (Faz

Ntr )

NOT:

I
BAZ

I
YK

I
pu

S BAZ

100.10 6

3 U BAZ

3 35.10 3

S YK

80.10 6

3 U YK

I YK
I BAZ

1320
1650

3 35.10 3

0,8

1650 A

1320 A

36,9 pu

0,8 (0,8 j0,6)

0,64

j 0,48 pu

0 pu olur.

15
rnek 2) Aada tek hat emas verilen sistemin,
Baz g SBAZ= 150 MVA ve Baz Gerilim UBAZ= 150 kV iin;
a-) Sistemin pu empedans diyaramn iziniz,
b-) D barasnn geriliminin, 25 kV'ta sabit tutulduunu kabul ederek A barasnn gerilimini
hesaplaynz
A

B
XHAT = j75 ohm

75 MVA
50 MVA
10/150 kV
10 kV
xd =j0.05 pu xt1=j0.075 pu

RETM
150 MVA
10 kV
10 2
150

Z BAZ

D : 25 kV

25 MVA
Cos =1

50 MVA
150/30 kV
xt2=j0.05 pu

LETM
SBAZ= 150 MVA
UBAZ=150 kV

0,67
0,67

Z BAZ

150
10

150 2
150

YK
150 MVA
30 kV

150

30 2
150

Z BAZ

150
30

150

x6

a -) pu Empedans Diyagram
Generatr
Xd

j0,05

10
10

Trafo 1
X t1

Yk
Z YK

150
j 0,075
150

U 2YK
S YK

Cos = 1

Hat
Xh = j75 Ohm
150
50

j 0,15 pu

ZBAZ=150 Ohm
j 75
X H pu
j 0,5 pu
150
Trafo 2

150
75

j 0,15 pu

X t2

150
j 0,05
150

150
50

j 0,15 pu

D Baras
2

25
25

25

Z YK

Saf Omik Yk

pu

25
6

4,17 pu

VD

25
30

0,833 0 pu

16

b-) D barasnda gerilim 25 kVsabit olduuna gre VD=0,833

I

V
D
Z
YK

0,833 0
4,17

0 pu olur.

0,2 pu

A barasnn gerilim de(pu olarak)

V
A

V
D

V
A

0,833

V
A

1,804 10 18,04 kV (Faz Faz)

(X t1

Xh

X t 2 ) I 0,833 0

j 0,16 1,804 62 ,5 pu

NOT:

I
BAZ

I
YK

I
pu

S BAZ

150.10 6

3 U BAZ

3 30.10 3

S YK

25.10 6

3 U YK

I YK
I BAZ

577
2887

3 25.10 3

0,2 pu

2887 A

577 A

( j0,15

j0,5

j0,15)(0,2)

17
rnek 3)

Generatr

Trafo 1

Trafo 2

HAT

Motor 1
Motor 2

ekilde tek hat emas verilen iletim sisteminin Generatr deerlerini BAZ semek sureti ile
pu-empedans diyagramn iziniz. ( XHAT = j 80 Ohm)
G (MVA)
Generatr
30
Motor 1
20
Motor 2
10
Trafo 1
35
Trafo 2*
3x10
* 3 adet tek fazl trafo, Y/ bal
UN =

3 67

Gerilim (kV)
13,8
12,5
12,5
13,2 / 115
67 / 12,5

Empedans (pu)
Xd=j0,15
Xm1=j0,20
Xm2=j0,20
Xt1=j0,10
Xt2=j0,10

116 kV : Primer Faz-Aras Gerilimi

RETM
SBAZ= 30 MVA
UBAZ=13,8 kV

LETM
30 MVA

13,8 kV

115
13,2

Z BAZ

120 2
30

YK
30 MVA

120 kV
480

120 kV

12,5
116

12,9 kV

18
Trafo 1
X t1

13,2
j 0,1
13,8

Trafo 2
X t1

12,5
j 0,1
12,9

veya
2

30
35

30
30

j 0,0784 pu

j 0,094 pu

Hat
Xh = j80 Ohm

Motor 1

X m1

12,5
j 0,2
12,9

ZBAZ=480 Ohm

XH

pu

115
120

X t1

j 0,1

X t2

116
j 0,1
120

j 80
480

j 0,282 pu

X m2

j 0,0784 pu

30
30

j 0,094 pu

j 0,167 pu

Motor 2

30
20

30
35

12,5
j 0,2
12,9

sistemin pu-empedans diyagram aadaki ekilde oluur :

30
10

j 0,563 pu

19
BLM 4

LETM HATLARI

4.1. letim hatlarnn yaps

Yksek gerilim iletim hatlarnda malzeme olarak elik zl alminyum iletkenler kullanlr.
(ACSR Aluminium Conductor Steel Reinforced) Kanada standard olarak tm dnyada ku
isimleri ile karakteristik adlar bilinen ACSR iletkenler AWG veya MCM lekleriyle anlan
kesitlere sahiptirler ve lkemizde de TS-IEC 1089 a uygun olarak, 15 mm ile 750 mm kesitleri
arasnda retilmektedir.

ekil 4.1. ACSR iletken

letkende seri olarak tel direnci ve magnetik alandan doan reaktans ile nt olarak elektrik
alandan doan toprak kapasitesi mevcuttur.

ekil 4.2. Hattn (dx) sonsuz kk parasndaki (datlm) hat parametreleri

r : Hattn seri omik direnci (rezistans); x : Hattn seri endktif direnci (reaktans),
g : Hattn kaak iletkenlii, (Kondktans), b : Hattn kaak kapasitesini (suseptans)
L(km) : hat boyu
Datlm parametreleri ile hatlar;
a-) Yksek frekansl iletimde (haberleme hatlar)
b-) Geici olaylar sonucu oluan yryen dalga analizlerinde
c-) Uzun mesafeli enerji iletiminde
gznne alnrlar. Bunun tesinde daha ok hatlarn parametrik deerleri " z : kilometre bana
seri empedans- ohm/km" veya " y : kilometre bana nt admitans 1/ohm.km olarak birim
uzunluk bana verilmektedir.
Hatlarn admitans ve empedans etkileri, hat uzunluuna baldr.
Z = z.L = r.L+ j x.L
(ohm)
Hattn toplam seri empedans,
Y = y.L =g.L+j b.L
(1/ohm)
Hattn toplam nt admitans

20
4.2. ki Kapl Devreler: Transmission parametreleri : A, B, C, D
IS
IR
A
C

VS

B
D

VR

ekil 4.3. ki kapl devre

V
AV
BI R
S
R
I

CV
DI R
S
R

(1)

A, B, C, D sabitleri, transmission parametreleri olarak adlandrlr.

| A.D-B.C |= 1 ve simetrik devrelerde D = A olur.
Bu parametreler iki test ile bulunur:
- ak devre testi
- ksa devre testi
4.2.1. Ak Devre Testi :
IS

IR=0
A
C

VS

B
D

VR

ekil 4.4. ki kapl devre, ak devre testi

IR

VS

IS

0 , olduundan

VS
AVR A
VR

I
C VR C S
VR

4.2.2. Ksa Devre Testi

IS
VS

IR
A
C

B
D

VR=0

ekil 4.5. ki kapl devre, ksa devre testi

21

VR

VS

IS

0 , olduundan

VS
BIR B
IR

I
DIR D S
IR

4.2.3. Sadece seri empedanstan oluan devrede Transmisyon Sabitleri :

Z

IS

IR

VS

VR

ekil 4.6. Seri Z elemanndan ibaret olan iki-kapl devre

devreden,

IS IR

VS VR

ZIR

eitlikten
A = 1, B = Z, C = 0, D = 1
4.2.4. Sadece nt admitanstan oluan devrede Transmission Sabitleri :
IR

IS

VS

VR

ekil 4.7. nt Y elemanndan ibaret olan iki-kapl devre

devreden,

VS VR

IS Y VR

IR

eitlikten;
A = 1, B = 0, C = Y, D = 1

22
4.3.

Seri veya Paralel Bal Devreler iin Hat Sabitleri

ki kapl bir devre iin temel olarak, Vs = A.Vr + B.Ir ve Is = C.Vr + D.Ir
eitliklerini salayan hat sabitleri farkl deerlerle birbirine seri ya da paralel bal devreler iin
u ekilde belirlenir.
4.3.1 Seri bal devreler
Is
Vs

I
A1 , B1

Ir
A2 , B2

C1 , D1

Vr

C2 , D2

ekil 4.8. Seri bal iki kapl devreler

Vs

A1

B1

Is

C1

D1

A2

B2

Vr

C2

D2

Ir

[V I] yerine konur ve gerekli dzenlemeler yaplrsa seri bal devreler iin,

Vs

A1

B1

A2

B2

Vr

Is

C1

D1

C2

D2

Ir

Vs

Vr

Is

C D

Ir

Sonu olarak;

A B

A1

B1

A2

B2

C D

C1

D1

C2

D2

A = A1.A2+B1C2
C = A2.C1+C2.D1

B = A1.B2+B1.D2
D = B2.C1+D1.D2

23
4.3.2 Paralel bal devreler
Is1

Ir1
A1 , B1
C1 , D1

Is

Ir

Vs

Vr
Is2

A2 , B2

Ir2

C2 , D2

ekil 4.9. Paralel bal iki kapl devreler

Vs = A.Vr + B.Ir = A1.Vr + B1.Ir1 = A2.Vr + B2.Ir2 , Is = C.Vr + D.Ir ,
Is1 = C1.Vr + D1.Ir1 , Is2 = C2.Vr + D2.Ir2 ve Is = Is1+ Is2 , Ir = Ir1+ Ir2
eitlikleri kullanlarak hat sabitleri,

A1 . B2 A 2 . B1
B1 B2
D1 . B2 D2 . B1
B1 B2

A
D

, B

B1 . B2
B1 B2

, C C1 C2

( A1 A 2 ).( D2
B1 B2

D1 )

eklinde sabitler belirlenir.

zm :

IS

IR

IS

IS1 IS2

I R1 I R 2 I R1 I R I R 2

C1VR1 D1 IR1 C 2 VR 2 D 2 IR 2

bylece,

VS

VS1 A1VR1 B1 IR1 VS2 A 2 VR 2 B 2 IR 2 A1VR B1 IR1

B 2 IR 2 (A1 A 2 )VR B1 IR1 (A1 A 2 )VR B1 ( IR IR 2 )

IR 2 (B1 B 2 ) (A1 A 2 )VR B1 IR

A1 A 2
B1
IR 2
VR
IR
B1 B 2
B1 B 2

IS (C1 C 2 )VR D1 IR D1 IR 2 D 2 IR 2

A 2 VR

B 2 IR 2

24

IS

(C1 C 2 )VR

IS

D1 IR

(D 2

C1 C 2

(D 2

D1 )(

A1 A 2
VR
B1 B 2

D1 )( A1 A 2 )
VR
B1 B 2

ayn ekilde ,

A1B 2 B1A 2
VS
VR
B1 B 2

B1
IR )
B1 B 2

D1B 2 B1D 2
IR
B1 B 2

B1B 2
IR
B1 B 2

sonu olarak;

A eq

A1 B 2
B1

C eq

C1

B1 A 2
B2

B eq

(D 2

C2

D1 )( A1 A 2 )
B1 B 2

D eq

4.3.3. rnek Devreler :

Vs

Vr

ekil 4.10. L devresi

A B

1 Z

C D

0 1

Y 1

Vs

1 ZY

Vr

ekil 4.11. Ters L devresi

A

C D

1 Z

Y 1

0 1

Y 1 ZY

B1 B 2
B1 B 2
D1 B 2
B1

B1 D 2
B2

25
4.4. Hat Modelleri
Hat uzunluklarnn etkilerinden dolay iletim hatlarn,
1) Ksa hatlar (80 km kadar),
2) Orta uzunluktaki hatlar (80-250 km aras),
3) Uzun hatlar (250 km st)
eklinde modellemek mmkndr.
4.4.1 Ksa hatlar

IS

VS

IR

VR

ekil 4.12. Ksa hat gsterilimi

devreye bakarak zm,

IS IR

VS VR

ZIR

A B C D Sabitleri
A = 1, B = Z, C = 0, D = 1

VS
VR
RHIR

j XHIR

I
R

ekil 4.13. Ksa hat fazr diyagram

4.4.2 Orta Uzunluktaki Hatlar
4.4.2.1. Nominal T devresi
Nominal T devresiyle gz nne alnan hatlarda , hattn toplam nt kapasitesi hattn ortasnda,
seri empedans ise yarya blnerek hattn her iki ucuna konulmaktadr.

26

Is

Vs

Z/2

Ir Vr

Z/2

Z/2

Vs

Z/2

Vr

ekil 4.14. a) Nominal T devresi b) Seri bal iki-kapl devreler yardmyla T modelinin
oluturulmas

Vs

1 Z

Is

Y 1

2
1

1 Z

Vr

Ir

2
1

1 ZY

Z 1 Z
1 ZY

Y
4

Vr
Ir

A= D = 1+Z.Y/2 , B = Z.(1+Z.Y/4) , C = Y
Nominal devresiyle gz nne alnan bu hatlar asndan, hattn toplam nt kapasitesi yarya
blnerek hattn iki ucuna konulmaktadr.
4.4.2.2. Nominal

Vs

Is

Y/2

devresi
Z

ekil 4.15. a) Nominal

oluturulmas

Y/2

Ir Vr

Vs

Y/2

devresi b) Seri bal iki-kapl devreler yardmyla

Hat ba ve hat sonu gerilim ve akm deerleri arasnda;

A B
C D

1 0
Y
1
2

1 Z
0 1

Ve bu bantlar genel formda;

Vs = A.Vr + B.Ir
Is = C.Vr + D.Ir

1 0
Y
1
2

Y
2
Y
Y 1 Z
4
1 Z

Z
1 Z

Y
2

Y/2

Vr

modelinin

27
Vs = (1+Z.Y/2).Vr + Z.Ir
Is = Y.(1+Z.Y/4).Vr + (1+Z.Y/2).Ir
bantlar ile ifade edilirler.
Bylece orta uzunlukta ve simetrik yapda bir hat iin A, B, C, D sabitleri ;
A= D = 1+Z.Y/2 , B = Z , C = Y.(1+Z.Y/4)
olarak belirlenmektedirler.
I2
Vs

Is

I3

I1

Y/2

Ir

Vr

Y/2
VS
VR

IS
I3
I2
I1
IR

ekil 4.16. a) Nominal

RHI2

j XHI2

devresi b) devrenin fazr diyagram

4.4.3 Uzun letim Hatlar

Burada iletim hattnn parametrelerinin toplu deil, hat boyunca (niform)dzgn olarak dald
kabul edilerek tam zm yaplr. zm iin gz nne alnan ekil aada verilmitir.

ekil 4.17. Uzun iletim hattnn ematik gsterilimi

28
Burada;
z : birim uzunluktaki hattn seri empedansn,
y : birim uzunluktaki hattn nt admitansn,
L : hattn toplam uzunluunu,
Z = z.L : toplam seri empedans,
Y = y.L : toplam nt admitans gstermektedir.
Zc = z/y : karakteristik empedans
Yc = y/z : karakteristik admitans
= z.y = + j :
: propagasyon (yaylma) sabiti
: zayflama sabiti (Neper/m) ( dB/m = 8,686xNp/m)
lerleme ynndeki gerilim, ya da akm dalgasnn birim uzunluktaki genlik olarak zayflamas
: faz sabiti (Radyan/m) ( = 2 /
Radyan/uzunluk)
Birim uzunluktaki iki nokta arasndaki gerilim veya akmlarn faz alar arasndaki fark
ekil 4.17 ' ye gre, hattn dx mesafesi bandaki akm Ix+ Ix gerilim Vx+ Vx iken, sonundaki
akm Ix gerilim ise Vx olmaktadr. Buna gre dx mesafesi iin gerilim (dVx) ve akm (dIx)
zmleri ilikin ifadeleri elde edilir. Bu ifadeler, L = x iin, (Vs = Vx ve Is = Ix) yeniden
oluturulursa;
Gerilim Deiimi
dVx = (Ix+dIx).zdx
dVx (Ix).zdx.
dVx
z Ix
dx

Akm Deiimi
dIx = (Vx+dVx).ydx
dIx (Vx).ydx
dIx
y Vx
dx

d 2 Vx
dIx
d 2 Ix
dVx
z
z
y
Vx
z
dx
dx
dx 2
dx 2
2. mertebe adi lineer diferansiyel denklem
x=0 iin Vx=Vr, Ix=Ir
x=L iin Vx=Vs, Ix=Is balang koullar
zm;
VS

IS

VR

I R ZC L j
e e
2

YC VR I R L j
e e
2

VR

I R ZC
e
2

YC VR

I R ZC

j L

j L

z y Ix

29

VS
IS

VS

IS

VR

I R ZC
e
2

YC VR I R
e
2

e
2
e
2

VR

I R ZC
e
2

YC VR I R
e
2

VR

YC VR

e
2

e
2

ZC I R
L

VR

Vs = cosh( .L).VR + sinh( .L).Zc.IR

Is = sinh( .L).YC.Vr + cosh( .L).Ir
elde edilir. Bu denklemler uzun bir hat iin hat ba gerilim ve akmn hat sonu gerilim ve
akmna balayan ifadelerdir. Hat sabitleri iin belirtildii gibi, bu bantlar genel denklemler
halinde,
Vs = A.Vr + B.Ir
Is = C.Vr + D.Ir
eklinde gsterilebilirler. Bu durumda uzun iletim hatlar iin bu sabitler;
A = cosh( .L) = cosh(( yz).L) = cosh(YZ) = cosh
B = Zc.sinh( .L) =Zc.sinh(( yz).L) =Zc.sinh(YZ) = Zc.sinh
C = Yc.sinh( .L)= Yc.sinh(( yz).L) Yc.sinh(YZ)= Yc.sinh
D=A
olur.
Vs = cosh( ).VR + sinh( ).Zc.IR
Is = sinh( ).YC.Vr + cosh( ).Ir
Not:
kompleks saylarn dolayl hesab iin (eskiden) zm iin ya hiperbolik formlarn
almlarndan;

30

sinh( .L)

sin h ( .L

cosh( .L)

cosh ( .L

cosh( .L)

cosh ( .L

sinh( .L)

sinh( .L

j .L)

sin h ( .L).cos( .L)

j .L)

cos h ( .L).cos( .L)

.L)

.L)

j cos h ( .L).sin ( .L)

.L

.L

e
2

.L

.L

e
2

1
(e
2
1
(e
2

j sin h ( .L).sin ( .L)

.L

.L

ej

ej

.L

.L

.L

.L

j .L

j .L

veya seriye almlardan faydalanlrd;

YZ
2

Y 2 Z2
24

Y 3 Z3
720

...

Z 1

YZ
6

Y 2 Z2
120

Y 3 Z3
5040

...

Y 1

YZ
6

Y 2 Z2
120

Y 3 Z3
5040

...

Orta uzunluktaki hatlarda, hat byklkleri iin toplu parametreler kullanldndan, nominal
ve T devreleri, hatt tam olarak temsil edemez. Uzun iletim hatlarnda dzgn datlm
parametreler kullanldndan, devre orta uzunlukta hatlar iin kullanlana benzer bir edeer
veya T devresi yardmyla daha doru bir biimde modellenebilir.

Vs

Is

Y /2

Y /2

Ir Vr

ekil 4.18 Uzun iletim hattnn edeer

devresi yardmyla gsterilimi

ekil 4.15 'e benzer olarak devredeki seri empdansa (Z ) ve nt admitansa da (Y ) denilirse
simetrik bir devre iin geerli olan denklemine benzer olarak :
nominal

ye benzetimden;

31
Vs = cosh( .L).VR + sinh( .L).Zc.IR

(1+Z .Y /2).VR

Is = sinh( .L).YC.Vr + cosh( .L).Ir

Y .(1+Z .Y /4).VR + (1+Z .Y ).IR

Y
2

Z C sinh

A 1
B

Vs

Z C sinh L

tanh

cosh
1
Z C sinh

Is Z /2

sinh

YZ
YZ

1
.L
2
ZC

Z /2 Ir

+ Z .IR

Y
2

tanh
1
2

1
2

YZ
YZ

Vr

ekil 4.19. Uzun iletim hattnn edeer T devresi yardmyla gsterilimi

Benzer durum nominal T iin de uygulanabilir.
Burada da nominal benzer olarak devredeki seri empdansa (ZT) ve nt admitansa da (YT)
denilirse simetrik bir devre iin geerli olan T denklemine benzer olarak :
nominal T ye benzetimden;
Vs = cosh( .L).VR + sinh( .L).Zc.IR

Is = sinh( .L).YC.VR + cosh( .L).IR

YT

ZT
2

YC sinh

A 1
C

cosh
1
YC sinh

sinh

(1+ZT.YT /2).VR + Z .(1+ZT.YT /2).IR

YT.VR + (1+ZT.YT).IR

YZ
YZ

tanh

1
.L
2
YC

Z C tanh

1
2

YZ

32

4.5. rnek Problemler

Problem 1.)
Uzunluu L=200 km, seri reaktans x=j0,25 (ohm/km), nt admitans y= j10-6 (1/ohmkm) olan
bir iletim hattnn hat sonundan Cos =1 g faktr ile Sr=120 MVA g ekilmektedir. Hat
sonu gerilimi Ur = 380 KV (faz aras) olan bu hattn,
a) Nominal
devresi iin A, B, C, D sabitlerini hesaplaynz,
b) Hatba Gerilimini, akmn ve gcn hesaplaynz.
zm
a) Z = x.L = j0,25.200 = j50 ohm, Y = y.L = j 10-6.200 = j2x10-4 (1/ohm)
A = 1+Z.Y/2 = 1 + j50x(j2x10-4) / 2 = 0,995
B= Z = j50 ohm
C = Y.(1+Z.Y/4) = j 1.995x10

-4

D=A
b) Vr= Ur / 3 = 380 / 3 = 220 kV
Ir = Sr / 3.Ur = 120.106 /

3.380.103 = 182,3 A = 0,1823 kA

Vs = A.Vr + B.Ir = 0,995.220 + j50.0,1823 = 218,3 + j 9,11 kV = 218,49

2,4 kV

-4

Is = C.Vr + D.Ir = j1,995.10 .220 + 0,995.0,182 = 0.181 + j 0.044 kA = 0,187 13,44 kA

Ss = 3.Vs.Is* = 3.(218,49

2,4).(0,187 13,44 )* = 120 - j23,73 MVA = Ps + j Qs

Problem 2.)
Ayn problemi, hatt iki adet seri bal nominal devresi ile modelleyerek zm yapnz.
a) Z = x.L = j0,25.200 = j50 ohm, Y = y.L = j 1e-6.200 = j2e-4 (1/ohm)
4

Z/2 = x.L/2 = j0,25.100 = j25 ohm, Y/2 = y.L/2 = j10-6.100 = j10- (1/ohm)
-4

A1 = 1+Z/2.Y/4 = 1+(j25/2).(j10 )/2 = 0,9988

B1 = Z/2 = j 25 ohm

33

C1 = Y/2.(1+Z/2.Y/8) = j 9.9910

-5

D1 = A1

A B

A1

B1

A1

B1

0,9988

C D

C1

D1

C1

D1

j9,99.10

j25
5

0,9988

0,9988
j9,99.10

j25
5

0,9988

0,9950

j49,938

0,9950

j 2.10

b) Vr= Ur / 3 = 380 / 3 = 220 kV

Ir = Sr / 3.Ur = 120.106 /

3.380.103 = 182,3 A = 0,1823 kA

Vs = A.Vr + B.Ir = 0,995.220 + j49,94.0,1823 = 218,3 + j 9,1 kV = 218,49

2,4 kV

-4

Is = C.Vr + D.Ir = j2.10 .220 + 0,995.0,1823 = 0.1814 + j 0.0438 kA = 0,187 13,44 kA

Ss = 3.Vs.Is* = 3.(218,49

2,4).(0,187 13,44 )* = 120 - j23,73 MVA = Ps + j Qs

kayda deer bir fark olmad grlmektedir.

Ayn problemi uzun hat modeli yardmyla hiperbolik formda zersek
= Z.Y = -0,01
= Z.Y = j 0,10
Zc = Z / Y = 500
Yc = 1/Zc = 0,002
A = cosh = 0.9950
B = Zc.sinh = j 49,92
C = Yc.sinh = j 1.99x10
D = A = 0.9950

-4

A, B, C, D sabitlerine bakldnda yine bir farkn olmayaca grlmektedir.

Bunun nedeni problemdeki L= 200 km'lik hat uzunluu, orta uzunluktaki hat modeline uygun
olduu iin "nominal modeli" yeterince doru sonu vermektedir.
Ancak 250 km stnde fark olumaya balayacandan, uzun hatlar iin ya seri bal nominal
devreler ya da dorudan edeer devreler kullanlmaldr.

BLM 5

34

SMETRL BLEENLER
1918 ylnda Fortescue , "n-bal fazrden meydana gelen dengesiz bir sistemin, dengeli
fazrlerden meydana gelen n adet sistem iinde yeniden zlebilir" olduunu gstermitir.
Bunlar sistemin orijinal fazrlerinin simetrili bileenleri olarak anlrlar.
3 fazl sistemler genellikle "akm ve gerilim asndan" dengeli sistemlerdir.
VT =VR120
VR=VR.Sin(wt)
VR =VR0
VS=VR.Sin(wt+240) VR =VR240
VT=VR.Sin(wt+120) VR =VR120

VR =VR
VS = a2.VR
VR = a.VR

VR0

VS =VR240

a operatr

a
a2
a3
4
a =a
a5 = a2
-a

1120
1240
1360=10
1120
1240
1300

-0,5 + j0,866
-0,5 j0,866
1
-0,5 + j0,866
-0,5 - j0,866
+0,5 - j0,866

3
2
0,5 + j0,866
1,5 j0,866
0,5 j0,866
1,5 + j0,866
1
-0,5 + j0,866

. a = e j120 = 1120 = 0,5 + j

a operatr 120 derece teleme operatrdr

1+a
1a
1 + a2
1 a2
a + a2
a a2

160
3 30

1-60
3 + 30

1180
3+ 90

1 + a + a2 = 0

Eer sistem Dengesiz 3 Fazl bir sistem olursa;

bu dengesiz 3 fazl sistemin, dengesiz 3 fazr; 3 adet dengeli 3 fazl sistem fazr cinsinden
yeniden zlebilir.

VT1 =VR1120

VS2 =VR2120

VT0 VS0 VR0

VR1
VR2

VS1 =VR1240

VT2 =VR2240

35

VR

VR0

VR
VR2

VS
VT

VR1

VT1
VS0

VT0

VS

VS2
VS1

VT2

VR = VR1 + VR 2 + VR 0
VS = VS1 + VS 2 + VS0
VT = VT1 + VT 2 + VT 0

VS1 = a 2 .VR1 M VT1 = a.VR1

VS 2 = a.VR 2

M VT 2 = a 2 .VR 2

VS0 = VR 0

M VT 0 = VR 0

VR =

VR1 + VR 2

+ VR 0

VS = a 2 .VR1 + a.VR 2 + VR 0
VT = a .VR1 + a 2 .VR 2 + VR 0

VT

36

VR 1 1
V = 1 a 2
S
VT 1 a

1 VR 0

a VR1
a 2 VR 2

VR 0
1 1
V = 1 1 a
R1 3
VR 2
1 a 2

1 VR

a 2 VS
a VT

Ancak daha yaygn olarak;

VR 1 1
V = 1 a 2
S
VT 1 a

1 V0

a V1
a 2 V2

V0
1 1
V = 1 1 a
1 3
V2
1 a 2

1 VR

a 2 VS
a VT

eklinde kullanlmaktadr.

1 1
[A ] = 1 a 2
1 a

1
a
a 2

1 1
[A ]1 = 1 1 a
3
1 a 2

1
a 2
a

37

Va 0
VR
V = [A ] V
a1
S
Va 2
VT

Va 0
Va

1

V
=
A
V
[
]
a1
b
Va 2
Vc

[VRST ] = [A ] [V012 ]

[V012 ] = [A]1 [VRST ]

Simetrili Bileenlerde G fadesi

R, S, T fazrlerinden meydana gelen 3-Fazl bir devrede kompleks g :

S3 = P3 + Q3 = VR.IR* + VS.IS * + VT.IT *

T

S 3

VR I R
= VS I S
VT I T

S3 = [VRST ] [I RST ]

Gerilim ve akmn simetrili bileenlerini kullanarak

S3 = [A V012 ] [A I012 ]
T

S3 = [V 012 ] T [A] T [A] [I012 ] *

[A]T = [A]

[A] T [A] = 3 [U]

ve

olduundan,

S3 = 3 [V 012 ] [I012 ]
T

38
T

S3

V0 I0
= 3 V1 I1
V2 I 2

S3 = P3 + Q3 = 3V0.I0* + 3V1.I1* + 3V2.I2*

Problem-1)
VR 110
V = 110 kV
S

VT + 110

I R 20
I = + 20 A
S

I T + 20

a-) Gerilim ve akmn simetrili bileenlerini hesaplaynz,

b-) Bu bileenler yardmyla gc hesaplaynz,
c-) Faz bileenleri yardmyla gc hesaplaynz.

a-)
V0
1 1
V = 1 1 a
1 3
V2
1 a 2

1 VR
1 1
1
2
a VS = 1 a
3
1 a 2
a VT

I 0
1 1
I = 1 1 a
1 3
I 2
1 a 2

1 I R
1 1
1
2
a I S = 1 a
3
1 a 2
a I T

1 110
110 110 + 110
110
1
1 2

2
2
a 110 = 110 a.110 + a .110 = a .220 kV
3
3
110 a 2 .110 + a.110
a.220
a + 110
1 20
20 + 20 + 20
+ 20
1
1

2
2
a + 20 = 20 + a.20 + a .20 = 40 A
3
3
20 + a 2 .20 + a.20
40
a + 20

b-)
S3 = 3V0.I0* + 3V1.I1* + 3V2.I2*
S3 = 3.(1/3).(1/3) x [(-110).(+20)* + (a2.220).(-40)* + (a.220).(-40)*]
S3 = [1/3] x [-2200 + 8800] = 2200 kVA
c-)
S3 = VR.IR* + VS.IS * + VT.IT *
S3 = (-110).(-20)* + (-110).(20)* + (110).(20)*
S3 = 2200 2200 + 2200 = 2200 kVA

39
Simetrili Bilenlerde Empedans Dnm

[VRST ] = [ZRST ] [I RST ]

ifadesine simetrili bileenler dnm uygulandnda;

[A] [V012 ] = [ZRST ] [A] [I012 ]

[V012 ] = [A]1 [ZRST ] [A] [I012 ]

tanm olarak empedans dnm,

[Z012 ] = [A]1 [ZRST ] [A]

biiminde ifade edilir ve genel ifade,

[V012 ] = [Z012 ] [I012 ]

ekline dnm olur.

3 Fazl sistemlerde empedans matrisi Faz Bileenleri cinsinden u ekilde ifade edilir :

Z RST

Z RR
= ZSR
ZTR

Z RS
ZSS
ZTS

Z RT
ZST
ZTT

Dnm uygulanrsa, Empedans Matrisinin simetrili bileenleri bulunur;

Z012

Z00
= Z10
Z20

Z01
Z11
Z21

Z02
1 1
1
Z12 = 1 a
3
1 a 2
Z22

1 ZRR
a 2 ZSR
a ZTR

ZRS
ZSS
ZTS

ZRT 1 1
ZST 1 a 2
ZTT 1 a

[ZRST] Empedans Matrisinin Baz zellikleri

a-) [ZRST] Matrisi tam dolu ve asimetrik ise, yani;

ZRR ZRR ZTT ve ZRS ZSR , ZRT ZTR , ZST ZTS

ise bu durumda [Z012] simetrili bileenler matrisi de tam dolu olur. Bunun anlam "dizi bileen
devreleri" arasnda kuplaj var demektir, yani herhangi bir bileen diziden geen akm, dier
bileen dizilerde gerilim endklemektedir". Bu durum simetrili bileenlerden gelen kolayl yok
etmektedir.

1
a
a 2

40
Oysaki elektrik g sistemlerindeki pek ok eleman ya simetrik (hatlar, trafolar) ya da dner
simetrik ) yapdadr (elektrik motorlar-generatrleri).
b-) [ZRST] Matrisi Tam Simetrik ise;

ZRST

Z012

ZS
= ZS
Z m

Zm
ZS
Zm

ZS + 2 Z m
0
=

Zm
Z m
ZS
0
ZS Z m
0

ZS Z m
0
0

c-) [ZRST] Matrisi Dner Simetrik ise;

ZRST

Z012

ZS
= Zn
Zm

Zm
ZS
Zn

Zn
Z m
ZS

ZS + Z m + Z n
=
0

0
ZS + a 2 .Z m + a.Zn
0

Her iki durumda da

Z0 , Z1 ve Z2

mevcut olmakla beraber,

Z01=Z10=Z02=Z20=Z12=Z21= 0
olduundan dizi devreleri arasnda kuplaj olmayacaktr...

2
ZS + a.Z m + a .Z n
0
0

41
Dizi Bileen Devreleri

[VRST ] = [E RST ] [ZRST ] [IRST ]

[A] [V012 ] = [A] [E012 ] [ZRST ] [A] [I012 ]
[V012 ] = [E 012 ] [A]1 [ZRST ] [A] [I012 ]
[Z012 ] = [A]1 [ZRST ] [A]

[V012 ] = [E 012 ] [Z012 ] [I012 ]

E R E R
[E RST ] = ES = a 2 .E R
E T a.E R
1 1
E 0
E = 1 1 a
1 3
E 2
1 a 2

[E 012 ] = [A]1 [E RST ]

(
(
(

) 0
) = E
) 0

ER 1+ a + a 2
1 ER
1
a 2 a 2 .E R = E R 1 + a 3 + a 3
3
E R 1 + a 4 + a 2
a a.E R

Sonu : Dizi bileen devrelerinde, yalnzca pozitif dizi bileende kaynak bulunmaktadr.

V0 0 Z0
V = E 0
1 R
V2 0 0
V0 = 0 Z0 .I0

V1 = E R Z1.I1
V2 = 0 Z2 .I 2

0
Z1
0

0 I 0
0 I1
Z2 I 2

42

V1 = E R Z1.I1

Pozitif Dizi Bileen Devresi

V2 = 0 Z2 .I 2

Negatif Dizi Bileen Devresi

V0 = 0 Z0 .I0

Sfr Dizi Bileen Devresi

Ykler iin Sfr Diziler

Zo

Zo
S

Zo

Zo

1~
G

T
1~
G

a) Y , Yldz-Topraksz BalYk, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

43
R
Zo
S

Zo

Zo
1~
G

Zo

T
1~
G

a) Y , Yldz-Toprakl BalYk, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

R
Zo
S

Zo

Zo
1~
G

Zo

3ZN

T
ZN
1~
G

a) Y , Yldz-Empedans zerindenToprakl BalYk, Sfr Dizi Devresi b) Tek Faz Edeer

Devresi

Zo

R
Zo

Zo
S

Zo

1~
G

T
1~
G

a) , gen BalYk, Sfr Dizi Devresi b) Tek Faz Edeer Devresi

44
Trafolar iin Sfr Diziler

Zo
R

R'

S'

T'

1~
G

1~
G

a) Yldz-Toprakl / Yldz Toprakl Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi
Zo
R

R'

1~
G
S

S'

T'

ZM >>>1 pu

1~
G

a) Yldz-Toprakl / Yldz Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

Zo
R

R'

S'

T'

1~
G

1~
G

a) Yldz / Yldz Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

45
Zo
R

R'

1~
G
S'

T'

T
1~
G

a) Yldz / gen Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

Zo
R

R'

S'

T'

1~
G

1~
G

a) Yldz-Toprakl / gen Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

Zo
R

R'

S'

T'

1~
G

1~
G

a) gen / gen Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

46
RNEK : Tek hat emas verilen bir sistemin doru, ters ve sfr dizi bileenleri

Zn

EG

XTAB1
XTAB2
XTAB0

Xd
XG2
XG0

XTCD1
XTCD2
XTCD0

XHAT
XHATO= 2.XHAT

Em

Xm1
Xm2
Xm0

Doru Pozitif Dizi Bileeni

A

B
XTAB1

Xd

XHAT

XTCD1

EG

Xm1

Em

Ters Negatif Dizi Bileeni

A
XTAB2

XG2

B
XHAT

XTCD2

Xm2

Sfr Dizi Bileeni

A

XG0

3Zn

XTAB0

2.XHAT

XTCD0

Xm0

47
ARIZALAR
Arzalarn Nedenleri
1.9 Mekanik nedenler % 50
Kar-Buz yk, Rzgar, Aa Devrilmesi, Direk Devrilmesi, zalatrn krlmas, Hava
Aralar, Kular gibi nedenlerle iletkenlerin birbiriyle veya gvdeye temas veya iletkenlerin
kopmas sonucu toprak temas
2.) Yldrm dmesi % 50
Arzalarn % 85 i havai hatlarda meydana gelmektedir.
Arzalarn Trleri
1.NT ARIZALAR (KISA DEVRELER)
(DORUDAN VEYA EMPEDANS ZERNDEN)
1.1.SMETRK
3 FAZ KISA DEVRELER
1.2.ASMETK
FAZ TOPRAK KISA DEVRES
FAZ FAZ KISA DEVRES
FAZ FAZ TOPRAK KISA DEVRES
2. SER ARIZLAR
2.1. BR FAZ AMA
2.2. K FAZ AMA
KISA DEVRE ANALZLER
Ksa devre analizleri srasnda aadaki kabuller yaplabilir :
1) Sistemin yksz, yani bota alt kabul edilir,
2) Btn Kaynak EMK lar E= 1 0o pu kabul edilir,
3) Hatlarn nt kapasiteleri ihmal edilir,
1.1.

FAZ KISA DEVRELER

Genellikle en az oluan arza tipi olmasna karlk, her fazdan arza akm gemesi nedeniyle,
tm elektriksel cihazlarn boyutlandrlmasnda faz arza analizi yaplmaktadr. Simetrik
olmasndan dolay dengeli sistem edeeri veya pozitif dizi kullanlarak zm yaplr.
Arza noktasndan grlen Edeer Devrenin zm ile arza akm dorudan
bulunabilmektedir.

48

HAT
Generatr

ER

XG2
XG0
Xd

ES

Xd

ET

D
F
X

Trafo1

Trafo2

B
XTRF

XHAT

XTRF

XHAT

B
XTRF

Xd

XTRF
XTRF

XHAT

XTRF

Xd

I3F_S

XTRF

XHAT

I3F_R

X F

I3F_T

XTRF

X F
I3F

EG

B
XTRF

Xd

XHAT

XTRF

F
X
Eth
Zth

EG

Zth

Eth

Zth

Eth

I3F

49
rnek Problem :
A

Generatr1
10kV
100MVA
Xd=j0.04 pu

F Xh=j60
X

HAT

Trafo1
10kV/220kV
100MVA
Xt=j0. 2 pu

Trafo2
220kV/10kV
100MVA
Xt=j0.2 pu

I3F

Generatr2
10kV
100MVA
Xd=j0.05 pu

B ve C baralar arasndaki hattn tam ortasnda 3 Faz ksa devresi oluyor. Arza akmnn
gerek deerini hesaplaynz.
SB=100 MVA UB=220 kV
ZB

U 2B
SB

2202
100

484

A
j 0.04pu

XdA

(X h ) pu

B
j 0.2pu

j 0.062pu

j0.124 pu

j 0.062pu
XHAT /2

EGA

I3F

I1

I1

1 0o
( j0.04 j0.2 j0.062))

1 0o
j0.302

j3.31pu

I2

1 0o
( j0.05 j0.2 j0.062))

1 0o
j0.312

j3.205 pu

I3F = I1+I2 = - j 6.515 pu

IB

I3F = 262*( - j 6.515) = - j 1707 A

SB
3.U B

100.106
3.220.103

Arza akmlar Endktif Karakterlidir.

Arza Akmn Genlii :

I3F

1707 A 1.707 kA

j 0.2pu

XHAT /2

XTRF 1

j60
484

XTRF2

I2

262 A

D
j 0.0pu

XdD
EGD

50
Ayn Problemi Thevenin Edeeri ile zersek;
A

j 0.04pu

j 0.2pu

XdA

j 0.062pu
XHAT /2

XTRF 1

j 0.062pu

j 0.2pu

X
XHAT /2

EGA

XTRF2

D
j 0.04pu

XdD
EGD

Eth
Zth

E GD

1 0o pu

E th

E GA

Zth

j0.302 / / j0.312

j0.1535pu

Zth= j 0.1535 pu

Zth= j 0.1535 pu

Eth=1 0o

Eth=1 0

I3F

1 0o
j0.1535

j6.515 pu

alma Sorusu :
Generatrler:
A

U=33 kV ; S=25 MVA, Xd= j 0.125 pu

Hatlar :
XAB = XBC = XCD = XDA = j 10.89 Ohm

A Barasnda meydana gelen 3 Faz Ksa

Devresi iin, Devrenin Thevenin Edeeri
yardmyla Ksa Devre Akmnn gerek
deerini bulun.
SBAZ = 100 MVA
UBAZ= 33 kV

51
FAZ TOPRAK KISA DEVRES (FT)
Bir fazn topraa dorudan veya bir empedans zerinden temas ile oluur. % 65-70lik
oluma skl ile en sk rastlanlan ksa devre trdr.
T
S
R

IS = IT = 0

I0
I1

VR = 0

1 1
1
1 a
3
1 a2

I2

1
a2

IR
0

IR
IS

1 1
1 a2

1
a

I0
I1

IT

a2

I2

I0 = I1 = I2= IR / 3

IFT = IR = I0 + I1 + I2 = 3.I1

VR
VS

1 1
1 a2

1
a

VT

a2

VR

V0

V1

ER

E Z1.I1

V1 V2
Z1.I1

V0
V1

V2

0
VS
VT

V1
V2

V1

( V0

Z2

V2 )

V0

0 Z 2 .I 2

( Z0.I0 Z2.I2 )

Z1

(Z1 Z0

V2

0 Z0.I0
Z 2 ).I1

Z0

V0

52
Faz Toprak Ksa Devresi Arza Akm Hesaplama Admlar :
1)
2)
3)
4)
5)

Edeer devreden I1= I2= I0 dizi bileen akmlar hesaplanr.

Arza akm bulunur. IFT=3xI1
Faz akmlar belirlenir. [IRST]=[A].[I012]
Edeer devreden V1=V2= V0 dizi bileen gerilimleri hesaplanr.
Faz gerilimleri belirlenir. [VRST]=[A].[V012]

rnek Problem

Xh = j 0.4 /km

LBC=160 km

10/154 kV
50MVA
j0.1pu

10 kV
100MVA
j0.04pu

154/35 kV
50MVA
j0.1pu

IFT

XG2
B ve
XG0C baralar arasndaki hattn tam ortasnda Faz Toprak
akmnn gerek deerini hesaplaynz.
zm :
SBAZ=100 MVA UBAZ=154 kV
XH = j0.4x160 = j64 Ohm
ZB

U 2B
SB

1542
100

237.6

(X h ) pu

j 64
237.6

0, 27 pu

Not: Hatlar iin sfr dizi reaktans Xho=2.Xh olarak alnacaktr.

Arza noktasndan grlen Edeer Empedans;
ZTH = j(0.375 + 0.375 + 0.235) = j 0.9895 pu
I1

I2

1 0o
j0.985

I0

j1.015 pu

Arza Akm
IFT

IB

3.I1

SB
3.UB

3.I2

3.I0

3.( j1.015)

100.106
3.154.103

375A

j3.045 pu

ksa devresi oluyor. Arza

53

IFT = 375x( - j 3.045) = - j 1142 A

Arza Akmn Genlii :

IFT

1.142 kA

B
XTAB1

Xd

XH /2

XH /2

XTCD1

X
F
EG

Z1 = j 0.375 pu

B
XTAB2

XG2

XH /2

XH /2

XTCD2

X
F
Z2 = j 0.375 pu

XG0

XTAB0

XH0 /2

XH0 /2

XTCD0

X
F
Z0= j 0.235 pu

Z1 = j 0.375 pu F
Z2 = j 0.375 pu
EG=1 0o

I1 = I 2 = I0
Z0 = j 0.235 pu

54
IR

IS

1 a2

IT

j1.015

a .

j1.015

j1.015

j3.045
pu

Gerilimler :
V1= 1 j0.375x(-j1.015) = 1 0.381 = + 0.619 pu
V2= 0 j0.375x(-j1.015) = 0 0.381 = - 0.381 pu
V0= 0 j0.235x(-j1.015) = 0 0.238 = - 0.238 pu
VR
VS
VT

VS

1 1
1 a2
1

VT

1
0.691
a . 0.381
a

0.238

0
0.927 j0.125 pu
0.927 j0.125

0.935pu

FAZ FAZ KISA DEVRES (FF)

ki fazn birbiriyle dorudan veya bir empedans zerinden temas ile oluur. % 10-20lik
oluma skl vardr.

R
S
T

Bilinenler :

I0
I1
I2

IR = 0 IT = _ IS

1 1
1
1 a
3
1 a2

VS = VT

1
a2

0
IS

IS (a a 2 )

IS

IS (a 2

I0=0 I2 = I1
VS = VT
V + a2 V1 + aV2 = V + aV1 + a2V2

0
a)

55

V1 = V2

V1

V2

E Z1.I1

Z1I1 = Z2.I2

Z1I1 = + Z2.I1

Z1

I1

E = (Z1 + Z2) .I1

Z2
V1

E
Z1

0 Z2 .I2

V2

I2

Z2

I0

I1

Faz Faz Ksa Devresi Arza Akm Hesaplama Admlar :

1) Edeer devreden I1= -I2 dizi bileen akmlar hesaplanr.
2) Faz akmlar belirlenir. [IRST]=[A].[I012]
3) Arza akm bulunur. IFF = IT = IS
4) Edeer devreden V1=V2= V0 dizi bileen gerilimleri hesaplanr.
5) Faz gerilimleri belirlenir. [VRST]=[A].[V012]
rnek Problem :
20 MVA , 13.8 kVluk bir generatrn, doru, ters ve sfr dizi reaktanslar srasyla;
Xd=j0.25 pu, X2=j0.35 pu; X0=j0.1 pu dir. Ntr direk toprakl olan bu generatr bota
alr iken ularnda FAZ-FAZ Ksa Devresi meydana gelmitir. Arza akm ve
gerilimlerinin deerlerini belirleyiniz.
SBAZ=20 MVA UBAZ=13.8 kV
X1=j0.25 pu
Xd''=j0.25 pu
X2=j0.35 pu
Xo=j0.1 pu

V1

X2=j0.35 pu

V2

56

I1

EG

I2

jX1

1 0o
j(0.25 0.35)

jX 2

1 0o
j0.60

j1.667 pu

I1= j1.667 pu , I2 = + j 1.667 pu I0 = 0 pu

IR
IS

1 1
1 a2

1
a .

0
j1.667

0
2.892 pu

IT

a2

j1.667

2.892

IB

20.106
3.13.8.103

SB
3.UB

836 A

IR = 0 A;
IS = ( 2.892 )x836 = 2420 A;
IT = (+ 2.892 )x836 = + 2420 A;
Z1 = j 0.25 pu

EG=1 0o

Z2 = j 0.35 pu
I1 =- I2

V1 = 1 j0.25x(-j1.667) = 1 0.417 = + 0.584 pu

V2 = 0 j0.35x(+j1.667) = 0 + 0.584 = + 0.584 pu
V0 =
= 0 pu
VR
VS

1 1
1 a2

1
a .

0
0.584

VT

a2

0.584

1.168
0.584 pu
0.584

57

FAZ FAZ TOPRAK KISA DEVRES (FFT)

NL fazn birbiriyle ve topraa dorudan veya bir empedans zerinden temas ile oluur.
Oluma skl % 10-15tir.

R
S
T

IR = 0 VS = VT = 0

Bilinenler :

V0
V1

1 1
1
1 a
3
1 a2

V2

1
a2

VR
0

VR
1
VR
3
VR

V0 = V1 = V2

I1

V1

Z1

ER

Z1

Z2

V1

V2

Z0

V0

E
Z2 // Z0

Z1.I1

V2

0 Z 2 .I 2

V0

0 Z0.I0

58

Faz Faz Toprak Ksa Devresi Arza Akm Hesaplama Admlar :

Edeer devreden pozitif dizi bileen akm (I1) hesaplanr.
V1 gerilimi hesaplanr dolays ile V0=V2=V1 belirlenmi olur.
V0 ve V2 gerilim ifadelerinden I0 ve I2 akmlar bulunur.
Faz akmlar belirlenir. [IRST]=[A].[I012]
Arza akm bulunur. IFFT=IS+IT veya IFFT=3xI0
Faz gerilimleri belirlenir. [VRST]=[A].[V012]

1)
2)
3)
4)
5)
6)

rnek Problem :
Ayn problemi FAZ-FAZ-TOPRAK Ksa Devresi iin zerek Arza akm ve
gerilimlerinin deerlerini belirleyiniz.
SBAZ=20 MVA UBAZ=13.8 kV
X1=j0.25 pu
E

I1

V1

jX1

EG
(X 2 / /X 0 )

X2=j0.35 pu

X2=j0.1 pu

V2

1 0o
j0.25 j(0.35 / /0.1)

1 0o
j0.3278

V1 = 1 j0.25x(- j3.05) = 1 0.763 = + 0.237 pu

V2

0 Z2 xI 2

V1

V2 = 0 (j0.35)xI2 = 0.237 pu
I2

0.237
j0.35

V0

0 Z0 xI0

j0.68pu
V1

V0 = 0 (j0.10)xI0 = 0.237 pu
I0

0.237
j0.1

j2.37 pu

V0

j3.05 pu

59

F
Z1 = j 0.25 pu

I1

EG=1 0o

IR
IS
IT

IB

1 1
1 a2
1

1
a .
a

Z2 = j 0.35 pu

Z2 = j 0.1 pu

I2

I0

2.37
j3.05

0
3.23 j3.56

0
4.81 132.5o pu

j0.68

3.23 j3.56

4.81 312.5o

20.106
3.13.8.103

SB
3.UB

836 A

IR = 0 A;
IS = (4.81 132.5o)x836 = 4021 132.5o A;
IT = (4.81 312.5o)x836 = 4021 312.5o A;
Arza Akm
IFFT IS IT
veya
IFFT

IN

j7.11pu

3.I0

3x( j2.37)

VR
VS

1 1
1 a2

1 0.237
a . 0.237

VT

a2

0.237

j7.11pu

0.711
0
pu
0

VZE BURAYA KADAR

5
7. BLM

BARA ADMTANS VE BARA EMPEDANS MATRSLER

7.1. Giri
letim sistemlerinin analizlerinde, bara says arttka artan karmaklklar yenmek iin sistemin
matematiksel modellenmesinde kolaylk getirici baz yntemler gelitirilmitir. Bunlarda biri de
iki-kapl devrelerden hareketle gelitirilen ok-ulu eleman modelidir (veya ok-giri ok kl
devre modeli).
Bu modellerde generatrler ve ykler devrenin u dmlerine (yani iletim sisteminin baralarna)
akm enjekte eden (ynleri de gz nne alnarak) akm kaynaklar olarak dnlebilir. Buradan
hareketle devrenin i balantlar yardmyla akm-gerilim (u) denklemleri dzenlenebilir.
Bu amala devrenin balant emas zerinden giderek bara akmlarbara gerilimleri
bantlarn kurmada kullanlmak zere bara balant matrisleri kurulabilir.
7.2. Bara Admitans Matrisi
rnek; iki baral bir sistem gz nne alnarak,

I1

BARA 1

y12

y1

BARA 2

I2

y2

ekil 7.1. ki baral rnek sistem, y12 hattn seri admitans, y1 ve y2 nt admitanslar
I1

BARA 1
i12

y12

i11
y1

ekil 7.2. rnek sistemde akm dalmlar

BARA 2
i21
i22
y2

I2

ekil 7.2 ye gre akm denklemleri yazlrsa;

I1

i11 i12

I2

i 22 i 21

I1

y1 V1 y12 (V1 V2 )

I2

y12 (V12 V12 ) y2 V2

I1

(y1 y12 ) V1 y12 V2

I2

(7.1)

y12 V1 (y 2

(7.2)

y12 ) V2

(7.3)

7.3 ifadesi matris formunda yazlp

I1
I2

y1

y12
y12

y12
y2

y12

V1
V2

(7.4)

aadaki yaplandrmaya gre yeniden dzenlenir ise;

Y11

(y1 y12 )

Y22

(y 2

Y12

y12

Y21

y12

I1
I2

Y11
Y12

y12 )

(7.5)

Y21
Y22

V1
V2
(7.6)

7.6 ifadesi elde edilir.

Bu formun genelletirilmesi durumunda ifade

I1
I2

Y11
Y21

Y12
Y22

Y1i
Y2i

Y1N
Y2N

V1
V2

Ii

Yi1

Yi2

Yii

YiN

Vi

IN

YN1

YN2

YNi

YNN

VN

(7.7)

eklinde yazlabilir. (7.7) ifadesi kapal formda;

IBARA

YBARA

NxN

VBARA

(7.8)

eklinde yazlabilir.
7.8. ifadesindeki [YBARA]NxN N Baral bir iletim sisteminin Bara Admitans Matrisi dir.
Bara admitans matrisi, N baral bir sistem iin, devrenin akm denklemlerini kurup dzenlemeye
gerek kalmadan dorudan devre zerinden basit bir algoritma kullanlarak kurulabilir:
7.3. YBARA Dorudan Kurulum Algoritmas
Kegen Elemanlar (Yii)
i.

kegen elemana ( i. Baraya ) deen tm admitanslarn toplam

Kegen D Elemanlar (Yij)

i. elemanla j. eleman arasnda admitans varsa Yij= - yij
i. elemanla j. eleman arasnda admitans yoksa Yij= 0
rnek 7.1.
1

z12 = j 0,1p

z13 = j 0,2p

z23 = j 0,25p
3

8
y12

y13
y 23

1
z12
1
z13
1
z 23

I1
I2

1
j0.10
1
j0.20
1
j0.25

j10 p

j5p
j4 p

10 5
10
j 10 10 4

I3

5
15

YBARA

5
4

V1
V2

5 4

V3

10

10

14

pu

rnek 7.2.

j 0.5 pu

j 0.5 pu
j 1 pu

j 1 pu

j 1 pu

j 1 pu

j 0.5 pu

y1
y12

y2
y23

y3
y34

j 0.5 pu

1
z1

y4
y14

1
j0.5
1
z12

1
j1.0

j2 p
j1.0 p

: Generatr admitanslar
: Hat admitanslar

I1

2 1 1

I2
I3

1
0

I4

YBARA

4
1
j
0
1

4x 4

V1

0
1

V2
V3

2 1 1

V4

2 1 1
1
1
2 1 1
0

1
4
1
0

0
1
4
1

1
0
pu
1
4

7.4. Bara Azaltma (YBARA ndirgeme)

IR
IE

YA
YC

YB
YD

VR

YA
YC

YB
YD

VR

VE

IE

IR

YC VR

VE

YD VE

YD1YC VR

VE
IR

YA VR

IR

YA VR

IR
YBARA

YB VE
YB YD1YC VR

YA YB YD1YC
INDIRGENMIS

YA

VR
YB YD1YC

(7.9)

(7.10)

10
rnek 7.3.

I1
I2

I1
I2

I3

YA

1 0
0 1

z13 = 1 p

z23 = 1 p

y13 = 1 p

y23 = 1 p

1
0
1

0
1
1

NDRGENM

YBAra

NDRGENM

YBAra

2X 2

0.5
0.5

V1
V2

V3
1
1

YB

YBAra

1
1

1 0
0 1
1 0
0 1
0.5
0.5

YC
1
1

0.5 0.5
0.5 0.5

0.5
0.5

y12= 0.5 p z12

YD

0.5
0.5

1
y12

1
0.5

2.0 p

2
y12 = 0.5 p
z12 = 2.0 p

11

7.5. Bara Empedans Matrisi

Tanm olarak Bara Empedans Matrisi; Bara Admitans Matrisinin tersidir.
ZBARA

YBARA

NxN

(7.11)

NxN

-1 I

V1
V2

Y11
Y21

Y12
Y22

Y1i
Y2i

Y1N
Y2N

I2

Vi

Yi1

Yi2

Yii

YiN

Ii

VN

YN1

YN2

YNi

YNN

IN

(7.12)

eklinde yazlabilir. (7.12) ifadesi kapal formda;

VBARA

YBARA

NxN

IBARA

(7.13)

rnek 7.4.
rnek 7.2. de bulunan [YBARA]4x4 gz nne alnarak;

ZBARA

ZBARA

4x 4

4x 4

bulunur.

YBARA

1
4x 4

j0.2917
j0.0833
j0.0417
j0.0833

j4
j1
0
j1
j0.0833
j0.2917
j0.0833
j0.0417

j1
j4
j1
0

0
j1
j4
j1

j0.0417
j0.0833
j0.2917
j0.0833

j1
0
j1
j4

j0.0833
j0.0417
j0.0833
j0.2917

BLM 8

8. G LETM

V1
Generatr

1=0

V2 -

jX

Bara 1

Bara 2

Hat

Yk

ekil 8.1. Enerji iletimi yaplan iki baral radyal sistem

ekil 8.1 deki sistemde, tek faz edeeri iin analiz yaplacandan V1 ve V2 faz-ntr
gerilimleridir. Basitletirme asndan, birinci barann yk as referans olarak alnarak 1=0
ikinci barann yk as iin 2= kabul edilmitir.

V1

V1 0
*

S12

V1 I1

I1

V1 V 2
jX

V1

S12

V1 0

S12

S12

V1 0

V1 0 V2
jX

S12

P12

(8.1)

j Q12

(8.2)

V1 V2 Sin

V1 0 V2
jX
j
(V12 V1 V2
X

j 2
(V1 V1 V2 Cos
X
1
X

V2

(8.3)

V1 V 2
jX

S12

V2

(8.4)

(8.5)

j V1 V2 Sin )

(8.6)

j (V12 V1 V2 Cos )

(8.7)

V1 V2
Sin
X

S12

Q12

V12
X

P12

V1 V2
Sin
X

(V12 V1 V2 Cos )
j
X

(8.8)

V1 V2
Cos
X

(8.9)

(8.10)

(8.10.) fadesinden anlalaca zere, birinci baradan ikinci baraya aktif g iletimi hatba ve
hat sonu gerilimlerinin genlikleri ve yk as ile doru orantl, buna karlk hattn reaktans ile
ters orantldr.
8.2. P - Erileri
Yk as, = 0 o ile 180o arasnda deitirilerek 8.10. denklemine gre P12 hesaplanp erisi
izdirilirse, P- erisi elde edilir.
rnek sistem verileri;
V1=220 kV, V2=220 kV, X=100 Ohm

500
450
400

AKTIF G (MW)

350
300
250
200
150
100
50
0

20

40

60

80

100

120

140

AI

ekil 8.2. P- erisi (V1=V2=220 kV, X=100 Ohm)

160

180

V1=220 kV, V2=220 kV, X=100 Ohm, ( =30 ) iken

V1 V2
Sin
X

P12

220 220
Sin(30 )
100

48400
0,5 242 MW
100

500
450
400

AKTIF GUC (MW)

350
300
250
242 MW
200
150
100
50
30 Derece
0

20

40

60

80
100
AI (Derece)

120

140

160

180

ekil 8.3. ekil 8.2. erisi zerinde ( =30 ) yk durumu (P=242 MW)

8.10. denkleminden de grlebilecei gibi ( =90 ) duurmunda maksimum g transfer

edilmektedir.
P12 _ max

90o

V1 V2
X

Ayn rnek sistemde;

V1=220 kV, V2=220 kV, X=100 Ohm, ( =90 ) iken

P12 _ max

V1 V2
X

220 220
100

48400
100

484 MW

(8.11)

500
Pmax= 484 MW

450
400

AKTIF GUC (MW)

350
300
250
242 MW
200
150
100
50
0

90 Derece

30 Derece
0

20

40

60

80
100
AI (Derece)

120

140

160

180

ekil 8.3. ekil 8.2. erisi zerinde ( =30 ) yk durumu ve ( =90 ) maksimum g durumu
(Pmax=484 MW)
8.3. Seri kompanzasyon
letim hatlarna seri kompanzasyon yaparak hattn seri reaktans kltlr. Bunun iin hattn
belli bir yerinde (genellikle hat ortas) iletim hattna seri olarak kondansatr ilave edilir.
Bu durumda, XL hattn endktif reaktans klerek (XL- XC) veya (Kd < 1) olarak Kd.(XL- XC)
eklinde ifade edilebilir.

P12 _ max

V1 V2
Sin
(X L XC )

V1 V2
Sin
K d .X L

(8.12)

rnek :
Yukardaki rnek sistemde % 40 seri kompanzasyon yaplmas durumunda (Kd=0.6);
P12 _ max

220 220
xSin(30 )
0.6x100

48400
x0,5 806, 6x0,5 403,3MW
60

Maksimum aktif g = 806 MW, ayn ( =30 ) iin tanabilecek aktif g ise 403 MW olmutur.
Bir baka yorum; nceki rnekte tanan 242 MW lk g ( =17,46 ) a ile tanmaktadr.

9
P12 _ max

220 220
Sin( )
0.6x100

242 MW ===

=17,46

900
PB-max

800

AKTIF GUC (MW)

700
600
PA-max

500

PB

400
300

PA

200
100
90 derece
0

20
40
dAB dA

60

80
100
AI (Derece)

120

140

160

180

Yorumlar :
Seri Kompanzasyon yaplmas durumunda;
1- Tanabilecek Maksimum G artmaktadr,
2- Ayn ( ) yk asnda daha byk g tanabilmektedir,
3- Ayn g daha kk yk as ile tanabilmektedir.
nemli Not :
G Sistemleri 3 Fazl olduu iin iletilecek toplam g iin ifade ;

(P12 )3

V1 V2
Sin
X

eklinde olmaldr.

(8.13)

5
9. BLM

YK AKII (G AKII)

9.1. Giri
letim sistemlerinin analizlerinde, bara says arttka artan karmaklklar yenmek iin sistemin
matematiksel modellenmesinde kolaylk getirici baz yntemler gelitirilmitir. Bunlarda biri de
iki-kapl devrelerden hareketle gelitirilen ok-ulu eleman modelidir (veya ok-giri ok kl
devre modeli).
Yk ak ile, bir g sistemindeki tm baralarda gerilim ve g profili belirlenir.
9.2. Bara eitleri
Enerji iletim sistemleri, genellikle dengeli fazl sistemler olarak ele alnr ve iletim hatlar
"pozitif dizi" ile gsterilir. Bu diziyi temsil eden elemanlar, yk aknda kullanlmak amacyla,
dorudan bara admitans matrisini ( YBARA ) oluturmada kullanlrlar.
letim hatlarnn dnda, baralara bal generatrler ve ykler de sisteme akm enjekte eden
elemanlar olarak ele alnrlar. Burada esas, akm enjeksiyonunda ynn sisteme doru pozitif
alnmasdr. letim hatlar ve hatlarn nt kapasiteleri, kullanlan bara admitans matrisinin temel
elemanlardr. Ancak, zellikle uzun hatlarda iletim zorunluluklar nedeniyle seri ve nt
kompanzasyon yaplmas halinde, bu elemanlarn admitanslarnn da bara admitans matrisine
katlmas gerekir. Bunun dnda, yk aknn kullanm amacna gre baralara bal dier
elemanlar da (rnein ykler) bu matrise katlabilirler.
Sistemde kullanlan baralar, klasik anlamda ana grupta toplanabilir :
a) Yk Baralar , ( P-Q bara )
Bu baralarda, sistemden ekilen aktif ve reaktif gler ( Py , Qy ) belli olup, gerilimlerin genlikleri
ve yk alar (Vy , y ) hesaplanr.
b) retim baralar , ( P-V bara )
Bu tip baralarda ise retilen aktif g ve bara geriliminin genlii ( P , V ) belirlidir. Reaktif
g retiminde ise kstlamalar vardr. retim, minumum ve maksimum snrlar ( Qmin Q
Qmax) arasnda iken bara gerilimin genlii sabit bir deerde tutulur. Reaktif g retimi eitli
zorunluluklar nedeniyle bu limitlerin dna kt zaman, bu gc, Q = Qmax veya Q = Qmin
olarak sabit bir retim olarak ele alnr ve bu bara, bir yk barasna dntrlr [81],[82].
Dolays ile bu durumda bara gerilimi deiecektir. Bu durum, yaplan bu alma asndan
gereklidir zira baralarn krtik deerlerinin hesaplanmasnda yklenmeler her zaman maksimum
deerlere kacandan, generatrlerin reaktif g snrlarna ulamas daima olasdr. Yk ak
analizi yaplrken reaktif g snrlarna ulaldnda P-V bara P-Q baraya dntld gibi,
ilemler srasnda reaktif g snrlarnn altna inilirse ilgili barann tekrar P-V baraya

6
dntrlmesi gereklidir. Bu tez almasnda kullanlan yk ak programnn algoritmas,
anlan bu zellikleri gerekleyecek ekilde dzenlenmitir.
c) Salnm Baras
letim sisteminde, hat kayplarnn nceden bilenememesi nedeniyle, yk ak sonunda
belirlenen bu kayplar, genellikle bir retim barasnn glerine eklenir. Dolays ile bu barann
sadece (V , = 0 ) bara gerilimi ve as belli ve sabittir. Sistemin eitli yk ve retim
durumlar iin, bu baradan sisteme gnderilen gler farkl olacaktr. Bunun nedeni de, yukarda
akland gibi bu barann glerinin yk ak sonunda belirlenmesidir.
zetle, bara tiplerini zellikleriyle beliritir bir tablo aada verilmitir :
Tablo 9.1. Bara tipleri
Bara Tipi
P-Q

Kontrol deikenleri
(Bilinenler)
Py , Q y

Durum deikenleri
(stenenler)
Vy , y

P-V

P , V , Qmin , Qmak

Q ,

pv

Salnm

V ,

P , Q

Toplam Bara Says

9.2. zm Yntemleri
rnek; iki baral bir sistem gz nne alnarak,

2
z12 = 0.1 ohm

y12
V2=220 V

Balang koullar;

V110 220 V

P1=2200 W

Bara Says
pq

pq+pv+1 = N

7
0.0001
Birinci adm (birinci iterasyon)

I11

P1
2200

10A
0
220
V1

V121 z12 .I11 0.1x10 1V

V11 V2 V121 220 1 219 V
V11 V1 0 219 220 1
kincici adm (ikinci iterasyon)

I12

P1
2200

10.0457 A
1
219
V1

V12 2 z12 .I1 2 0.1x10.046 1.00457 V

V1 2 V2 V12 2 220 1.00457 218.9954 V
V1 2 V11 219 218.9954 0.0046
nc adm (nc iterasyon)

I13

P1
2200

10.0459 A
1
V1 218.9954

V12 2 z12 .I1 2 0.1x10.0459 1.00459 V

V1 2 V2 U122 220 1.00459 218.9954 V

V1 2 V11 218.9954 218.9954 0.00005

9.2. Gauss-Seidel

IBARA N YBARA NxN VBARA N

I1 Y11
I Y
2 21


Ii Yi1


I N YN1

Y12
Y22

Y1i
Y2i

Yi2

Yii

YN2

YNi

(9.1)

Y1N V1
Y2N V2


YiN Vi


YNN VN

(9.2)

I1 Y11.V1 Y12 .V2 ... Y1i .Vi ...... Y1N .VN

I 2 Y21.V1 Y22 .V2 ... Y2i .Vi ...... Y2N .VN
Ii Yi1.V1 Yi2 .V2 ... Yii .Vi ...... YiN .VN
I N YN1.V1 YN2 .V2 ... YNi .Vi ...... YNN .VN

(8.7)

i 1, N
Ii Yi1.V1 Yi2 .V2 ... Yii .Vi ...... YiN .VN
N

Ii Yij .Vj
j1

(8.7)

Si Pi jQi Vi .I*i
*

S P jQ
Ii i i * i
Vi Vi
Ii Yi1.V1 Yi2 .V2 ... Yii .Vi ...... YiN .VN

(8.7)

Pi jQi

Yi1.V1 Yi2 .V2 ... Yii .Vi ...... YiN .VN

*
Vi
P jQ
Yii .Vi i * i Yi1.V1 Yi2 .V2 ...Yij .Vj ... YiN .VN
Vi
Vi

(8.7)

1 Pi jQi

Yi1.V1 Yi2 .V2 ...Yij .Vj ... YiN .VN

*
Yii Vi

i 1, N
1
Vi
Yii

N
Pi jQi I Y .V
ij
j
Vi* i

j1

j i

(8.7)

N : Bara says
pq : Yk Bara says
pv : retim Bara says
Salnm baras 1 adet ve
N= pv+pq+1
olmak zere elimizde N adet denklem vardr. Ancak Salnm barasnda gerilimin genlik ve faz
as belli olduundan bu n. denklem iterasyona katlmayarak N-1 adet denklem ile zm
yaplabilir.

i 1, N 1
1
Vi
Yii

N
Pi jQi I Y .V
ij
j
Vi* i

j1

j i

(8.7)

Yk baralar iin (pq adet denklem, 9. ifadesinde i = 1 , pq ) gerilim ifadesi iterasyonlarla

bulunan deerleri alr iken, generatr baralarnda hesaplanan gerilim (pv adet denklem 8.7.
ifadesinde i = pq+1 , N-1 ) retim baralarnn reaktif glerinin hesaplanmasnda kullanlr

i pq 1, N 1
Si Pi jQi Vi .I*i

Qi mag Vi .I*i

(8.7)

Bylelikle retim baralarnda gerilimler iin genlik ayn kalmakla beraber yk alar
belirlenebilir :

10
i=pq+1,N-1
Vi : i. Barann verilmi gerilimi

Vi(h ) : i. Barann hesaplanm gerilimi

(h)
i

Vi

Vi(h) : i. Barann dzeltilmi yeni gerilim deeri

Vi( y)

Vi( y)

(8.7)

(h)
i

(h)
i

Vi
(h )
i

(h)
i

Vi(h ) i(h )

Vi( y) Vi i(h )
Hat Ak :
Ii

i.Bara

j.Bara
yij

iij
yij/2

iji

Ij

yij/2

i 1, N
Si Pi jQi Vi .I*i
Ii

Pi jQi
Vi*

(8.9)

i Barasndan j Barasna akm ak :

iij Vi Vj yij Vi .

yij
2

i Barasndan j Barasna g ak :

Pij jQij Vi* .iij

Pij jQij Vi* . Vi Vj yij Vi*.Vi .

yij
2

11

rnek 9.1.
2

|V2|, 2=0
P2 , Q2

P1 , Q1
|V1| , 1

|V3|, 3=0
P3 , Q3

P1 , Q1
|V1| , 1

|V4|, 4=0
P4 , Q4

P1 , Q1
|V1| , 1

P2 , |V2|
Q2 , 2

P3 , |V3|
Q3 , 3

P2 , Q2
|V2| , 2