Professional Documents
Culture Documents
NGUYN
TRNG I HC NNG
LM
NH XUT B N N N G N G H I P
I H C THI
NGUYN
TRNG I HC NNG
LM
N N G V N H (Ch bin)
NG XUN BNH
NH XUT BN NNG
H N I - 2008
NGHIP
Cng
tin pht
ngh
thng
to ln ca CNSH
CNSH
l hai lnh
vc cng ngh
hc gi d bo sc
u
mnh
Vai tr
ca
tri
ca tri thc v cc
ch ng
qu
ra:
ngnh
3.
4.
Cc kin thc c bn ca
5.
6.
7.
8.
khoa
khc?
hc?
CNSH?
ta?
ta?
trn.
Quc, An , Brasi,
Nga v cc
gia ng dn nh Trung
Quc,
nng
khong
An , Nga ang dn tr
thnh
qu trnh khng
nng lng.
tn ti? Pht
Vn mi trng
pht
trin?
nh hng
rt nhiu
v xu th pht
khong
khng
nng lng
gian sinh tn v
vn tn ti hay
khng
pht
ca
trn?
tng lai ph
thuc
y.
Vai tr ca CNSH
ti
sinh v sinh thi bn vng l rt to ln. Cc nh khoa hc tr v sinh vin trong lnh
sinh hc - nng nghip,
mn su, phi
"Cng
ngh
sinh hc i cng"
kin thc c bn v CN SH
nhm gp phn
v vai tr ca CNSH
t n
lo v l i .
vc khoa
sch ny kh trnh
mi.
lo.
hc rng
khi
c thiu
st, mong
n.
Nhm tc gi
cc
sau:
V cng
trong giai on
tin.
vc
trin
bn c gp
Chng
CA
H C
1.1. K H I N I M C N G N G H S I N H H C V Q U A N H C A C N G N G H S I N H
H C V I C C N G N H K H O A H C T N H I N V X H I K H C
C n g n g h sinh hc (CNSH) l tp hp c c n g n h khoa hc - c n g n g h v s sng,
bao g m sinh hc p h n t, k thut gen, c n g n g h t b o , c n g n g h v i sinh, c n g n g h
protein v enzym..., n g h i n cu v khai t h c c c q u trnh sinh hc, hot n g sng ca
v i sinh vt, t b o n g v thc vt, c t h sng v m phng c c q u trnh sinh hc
quy m sn x u t c n g nghip.
H i n nay C N S H bao g m c c l o i c n g n g h v k thut ch lc n h c n g n g h
gen, c n g ngh v i sinh vt, c n g n g h t b o , c n g n g h enzym, sinh hc p h n t, sinh
hoa hc, l sinh hc, i u k h i n hc, sinh t i n hc, genom hc (genomics), protein hc
(proteomics), nano sinh hc... T u y v y , C N S H k h n g ch n thun l khoa hc sinh
hc, n l s k t hp gia c c n g u y n l sinh hc v i c n g n g h i p sinh hc.
CNSH l s k t hp gia c c n g u y n l khoa hc v c n g n g h trong m t h thng
trong c c c t h sng, m hoc t b o , c quan t, c c p h n t hoc q u trnh sng
c khai t h c s d n g v o sn x u t quy m c n g nghip.
M i t hp sn x u t C N S H bao g m trong n c c y u t k h c nhau:
- C c n g u y n l khoa hc v c n g ngh.
- H thng c c t h i t b hoc d y c h u y n c n g n g h ( c c t h i t b n g h i n cu khoa
hc v k i m sot cht lng, c c thit b sn x u t n h c c bioreactor, h t h n g ln men
vi sinh vt, h i u k h i n t n g ) .
- Cc h thng sng c c mc t chc k h c nhau t p h n t, c u trc trn p h n
t, t b o quan, t b o , m , c quan, c t h sng, qun th....
- Cc q u t r n h c h u y n i vt cht v n n g lng n h m to ra c c sn p h m mong
m u n (v d," sn x u t c c cht hot tnh sinh hc n h h o r m o n sinh trng, intereron,
k h n g sinh, insulin) trn quy m c n g nghip.
S ra i v p h t t r i n ca C N S H c quan h cht c h v i s p h t t r i n ca n h i u
n g n h khoa hc v c n g ngh k h c nhau. C c m i quan h c t h h i n c c s
1.1 v 1.2.
S LI.
D bo
Cng ngh
sinh hc
Cc ngnh khoa hc
v s sng
Cc ngnh khoa
hc c bn
Cc ngnh khoa
hc - cng ngh
CNSH ng
dng
Di truyn hc
K thut di
truyn
1. CNSH y hc:
- Cng ngh
vacxin v ch
phm dc
2. CNSH nong
nghip:
- Cng ngh vi
nhn ging
thc vt
- Cng ngh
nhn bn ng
vt
- Cng ngh to
ging mi
3. CNSH mi
trng-sinh thi
v nng lng ti
sinh
Sinh phn t
Sinh hoa hc
Sinh l hc
Ton sinh hc
iu khin hc
sinh hc
Genom hc
Protein hc
T bo hc
M phi hc
Sinh thi hc
Bnh hc
Min dch hc
Cng ngh t
bo
Cng ngh
erym v
protein
Cng ngh vi
sinh
Cng ngh ln
men
Cng ngh
vacxin v ch
phm dc
Cc ngnh khoa
hc cng ngh ^
Cng ngh in
t
Cng ngh lazer
Nng lng
nguyn t
Cng ngh vt
liu
T ng hoa
Cng ngh ch
to my
Cc ngnh
khoa hc t
nhin khc
Cc ngnh khoa
hc c bn
- Ton hc
- Vt l hc
- Hoa hc
- Tin hc
- Thin vn
hc
- Cc ngnh
khoa hc v
tri t.
Cng ngh
thng tin
Cng ngh nano
khoa hc cng
ngh
TRIT HC
KINH T HC
1.2.1. C c n g n h k h o a hc c b n v s sng
- Di truyn hc
Sinh hoa hc
- Sinh hc p h n t
Bnh hc
- T b o hc
Phng sinh hc
- M p h i hc
i u k h i n hc sinh hc
- Sinh l hc
T o n sinh hc
- M i n dch hc v c c khoa hc k h c
G e n o m hc
- Sinh thi hc
Protein hc
- D i t r u y n hc l thuyt
Nano sinh hc
Vv...
hc - Cng
hc c bn v s sng v s d n n s ra i ca c c
ng dng,
bao g m :
- N n g lng n g u y n t
- C n g n g h vt l i u
- T n g hoa
- C n g ngh t h n g t i n
- C n g ngh nano v n h i u n g n h k h c
C c n g n h K H C N n y to ra c c cuc c c h m n g c n g n g h i p , l m b i n i t n
gc c c p h n g t i n sn xut v p h n g t i n nhn thc ca loi n g i , c n g n h l m
thay i ton b i sng x h i . C h n g to ra nhng c n g c k h n g t h t h i u i v i s
p h t t r i n ca c c n g n h khoa hc v s sng v to t i n cho s ra i ca C N S H
c u i t h k th X X .
D o v y , m u n p h t t r i n C N S H p h i h i u r n n tng, c c bc i lch s k h n g t h
t h i u c, xu h n g p h t t r i n ca CNSH trong m i quan h b i n chng v i k i n h t x h i . C n g ngh sinh hc l q u trnh tng hp v c h u y n hoa c c t r i thc v k thut
v s sng t h n h c n g nghip sinh hc. Cng
nghip
sinh
hc
l q u t r n h sn x u t
1.3. L C H S C N G N G H S I N H H C V V N B N C H T C A s S N G
1.3.1. T m t t c c g i a i o n p h t t r i n c a c n g n g h s i n h h c v c c s n
c h n h ca
phm
CNSH
a) C N S H h n h t h n h v ng d n g trc k h i c k h i n i m C N S H
T t h i xa x a , con n g i bit:
- Sn x u t r u , bia, c c c h p h m sa, m t s l o i nc g i i k h t .
- Sn x u t c c axit v dung m i h u c.
- C n g n g h i p k h n g sinh v i c c n i ln men h n g t r m n g n lt.
b) G i a i o n t 1 9 6 0 -
1975
- C n g n g h t b o thc vt (nui cy m ) bt u sn x u t h n g t r i u c y g i n g
sch bnh trong i u k i n n h n to.
- Sn x u t axit amin, axit glutamic, c c enzym, k h n g sinh bng c n g n g h i p l n
men sinh k h i k h n g l . Sn x u t c c cht b sung dinh d n g cho n g i , c h n n u i ,
n g u y n l i u c n g n g h i p dc v cht t y ra.
c) G i a i o n t sau
1975
CNSH
Pht
minh
bo v phn
hoa c
quan
nim t bo
"Cell".
t bo nm
1838:
li
+ M i c t h sng c c u to b i m t hoc n h i u t b o .
+ T b o l n v c u t r c v chc n n g c bn ca c t h sng, l h n h thc n h
nht ca s sng.
+ T b o ch c to ra t t b o t n t i trc .
- Oscar H e r t w i g (1875) chng m i n h bng quan st trn k n h h i n v i r n g s t h thai
l do s hp nht ca n h n tinh t r n g v n h n trng.
- Hermann p, Schneider F. A . v Butschli o . m t c h n h x c q u t r n h p h n chia
t b o , n m 1883, W i l h e l m Roux l n u tin l g i i v s g i m p h n trong p h n b o
g i m n h i m c quan sinh dc.
1.3.2.2. Pht minh s pht trin ca c th sng l kt qu ca s phn hoa ca
t bo
C u i t h k X V I I v u t h k X V I I I , n g i ta ngh r n g trong t i n h t r n g cha
ng ton b n g i trng t h n h d i dng thu n h . S p h t t r i n c coi n h s p h n g
i n g i n cua h n h n h n . C c h h n h t h n h c c con vt t p h i t r t h n h i tng
tranh l u n khoa hc trong sut t h k X V I I I cho n c u i t h k X I X . C hai t r n g
p h i i l p nhau:
i v i nhng n g i theo thuyt t i n to, con vt m i h n h t h n h h o n t o n v i y
c c c qan c m t dng thu n h trong trng (hoc trong t i n h t r n g ) , i v i
nhng n g i ng h thuyt "vi ng vt" (khong t h i k 1651 - 1700). N h T n h i n
hc T h y S Charles Bonnet (1720 - 1793) quan st c h i n tng t r i n h sn con r p
(trong t h n g h i m , m t con rp ci c c l p m t c c h c n t h n sinh ra 95 r p con m
k h n g cn rp c), t n g i ta k t l u n rng nhng con v t m i t n t i h o n
chnh trong trng ca con vt c i .
i v i nhng n g i theo thuyt
chc n o v p h i c h n h t h n h d n d n bng q u t r n h x y d n g c s n g g p
"ging" ca c cha v m . N h n g n g i theo thuyt b i u sinh n h B u f f o n v Maupertuis
lu rng c cha v m u g p phn h n h t h n h con v t m i (s quan st con la chng
t i u ) .
Pht trin phi
v phn
hoa t bo tr thnh
mt khoa
hc trong t r n h t hot
12
infuenzae
ribonucleoprotein
nh
(Gottesman, 2004). S i u
elegans
nucleotids g i l
1989;
Wassenegger v cs,
carassa,
tuyn trng,
1.3.3. M t v i n g d n g c a
CNSH
1.4. K H M P H B N C H T C A s S N G V V A I T R C H O C A G E N
T t h i t i n s n h n l o i b m nh b i nhng c u h i g n n h v n h hng:
1. S sng do u m c ?
2. T h n o l s sng? C h t sng k h c v i cht k h n g sng c h n o ?
3. T i sao sinh g i i l i a dng v hi hoa n n h vy?
4. Y u t n o q u y t nh s t n t i , v n n g v p h t t r i n ca sinh gii?
5. Con n g i c t h c i to sinh g i i k h n g v bng c c h n o ?
T t c nhng c u h i gn n h k h n g c c u tr l i cho n k h i p h t h i n ra gen,
p h n t A D N v hot tnh sinh hc ca n .
C h n g ta c th p h n bit cht sng v cht k h n g sng bng 3 c tnh c bn di y:
- K h n n g sinh sn
- K h n n g trao i cht
- K h n n g d i t r u y n , b i n d v t i n hoa
Trong , nhng thuc tnh ca p h n t A D N quy n h c c c t n h c n bn trn
y ca c t h sng.
1.4.1. Khm ph bn cht ca s sng v kh nng ci to sinh gii bng cng ngh
sinh hc
Gen v c u t r c ca gen quy nh m i c tnh ca c t h sng v tnh a dng
phong p h ca h sinh t h i . M u n c i to sinh g i i phi t c n g trc t i p v o gen.
Sau n h n g p h t m i n h ca M e n d e l v M o r g a n , n g i ta k h n g n h : M i c
t n h ca c t h sng do gen quy nh. N h n g ch m i n n m 1944 n g i ta m i x c
n h c gen c h n h l c c p h n t deoxyribonucleic acid ( A D N ) . n n m
1953,
Watson v C r i c k p h t m i n h c u t r c h n h si g m hai c h u i x o n k p t n g n g
ca A D N . M i si A D N l m t p o l y m e r c to b i c c t r n h t sp x p k h c nhau
ca c c nucleotid. C b n l o i deoxyribonucleotid: adenin, guanin, cytosin v t h i m i n .
C ba nucleotid l i to ra m t t hp chp ba (triplet) hay c n g i l n v m d i
t r u y n (codon), b n nucleotid v i t hp chp ba s to ra 4 = 64 codon k h c nhau.
3
17
trong
sng,
mi
gen, enzym
quan
h bin
v h thng
chng
phc
enzym,
protein
tp gia
v cc t chc
chng
ca vn ng sinh
vi nhau
sng,
v vi
tt
mi
hc.
um c
loi sinh
nhau
nhau
tn ti trong
ca gen trong
t nhin,
s c th sng
to
t bo v s sng to ra
bao
na?
lot cc c th
sng
hoa
sng.
2 1 6
t bo
trong i u k i n t n h i n . Trong i u k i n t h n g h i m , k h i c tc n g ca c c c h t g y
t b i n hoc p h n g x , hoc trong n u i c y t b o trn k h i m n g t b o b p h n huy,
t n s b i n d c t h ln t i 10' hoc h n , ngha l c 100 c t h m i s x u t h i n c
2
m t c t h b i n d . N g y nay, k h n n g g y t b i n c h n g i n g n g y c n g c t n h
nh h n g v h i u q u cao. H n g lot c c chng v i sinh v t c n g n g h i p (sn x u t
k h n g sinh, axit glutamic...), c c ging c y trng m i c to ra bng t b i n .
d l nn tng ca chn
lc t nhin
Bin
gii.
ca
gen
genom
gen
4. Chuyn
thurigensis
v o thc v t .
mi
hng
X u t h i n c c p h n g p h p g y t b i n m i r t hu ch cho n g h i n cu chc n n g
ca
gen
v i u k h i n hot hoa
gen:
t b i n bng ci gen
( A D N insertional
LI.
cht
Kt qu nhn c
1.6. M T S L N H v c NG D N G C A C N S H (Bng
ST
1.2)
c trng c bn
CNSH thc vt
1.1
1.2
Lm sch bnh: Lm sch bnh cc vt liu nhn Rt cn i vi nhn ging sch bnh v trao
ging bng nui cy nh sinh trng (kt hp vi i ngun gen.
cc k thut lm sch cc tc nhn gy bnh bng
hoa hc hoc x l nhit). K thut ny p dng ch
yu i vi cc ging u vit sinh sn bng con
ng v tnh nh cy n qu c mi, du ty, nho,
khoai ty, ma...
1.3
1.4
Cn phi:
- Cu phi trong cc k thut lai xa
- Cu phi a bi th (cu phi tam bi th cy n
qu c mi khi lai gia cy t bi v cy nh bi, cu
phi tam bi cc ht lp, ht nh...)
- Cu phi F1 khi lai to gia cc ging nho khng ht
- Cu phi khi ni nh ca ht km pht trin nh
trong nhn ging phong lan
1.5
1.6
t bin t bo soma:
Chn to cc t bin t bo soma. Rt hiu qu
trong to ging khng ht, dng bt dc c, nng
cao kh nng khng bnh v cc cht dit c, kh
nng chu hn, chu lnh
kh nng sn xut cc
hot cht sinh hc...
1.7
22
STT
c trng c bn
1.8
CNSH ng vt
2.1
Th tinh trong ng nghim, th tinh nhn to, cy - Nhn nhanh cc ging lai tt.
truyn hp t hoc phi
2.2
Liu php hormon lm tng s trng rng, kt hp - Nhn nhanh cc kiu gen v ging lai u
vi th tinh nhn to, cy truyn hp t nhn vit.
ging u vit.
2.3
2.4
Thc n b sung chn nui (cc cht iu tit sinh Nng cao kh nng khng bnh, tng nng
trng, khng sinh chn nui, inteieron, vitamines, sut, t l nc trong tht, rt ngn chu trnh
protein n bo...
chn nui.
CNSH Y dc
3.1
Khng th n dng/s dng trong chn on bnh. - Sn xut bng cng ngh t bo lai
V d, cc bnh ng sinh dc, ung th, cc bnh (hybridoma)
virus nh vim gan B...
3.2
Mu d DNA (DNA probes): dng trong chn on - Sn xut bng cng ngh gen
bnh, VD: bnh kala-aser, bnh bun ng, st rt,...
3.3
Vacxin ti t hp (vim gan B, vacxin phng bnh - Sn xut bng cng ngh gen
virus gia sc ln, th, tru) b... nh l mm long
mng.
3.4
3.5
3.6
Sinh con theo gii tnh chn lc bng cch tch - C th dn n mt cn bng gii tnh trong
ring cc tinh trng mang nhim sc th X v Y v dn s
th tinh t bo trng bng 1 loi tinh trng-
3.7
4.1
4.2
4.3
23
ST
c trng c bn
4.4
4.5
sx cc protein n bo t vi khun, nm men, nm, - y l ngun sinh khi vi sinh giu protein
to, dng trong thc phm v thc n chn nui nh v axit amin khng thay th...
thc n b sung.
4.6
Cht t, nguyn liu v nhin liu ti sinh nh l - Sn xut bng cng ngh ln men vi sinh
vt biogas t phn chung v cht thi hu
cn bioethanol, biogas, biodiesel...
c, t sinh khi ma ng, sn, khoai lang,
cy c du, t dong to bin...
4.7
4.8
4.9
4.10
5.
5.1
Phn gii cc cht thi sinh hot hu c ca con - Pht trin cc chng vi sinh hoc h vi sinh
ngi v cht thi th, x l chung tri chn vt hu hiu (EM), hoc cc enzym trong x
nui,...
l mi trng.
5.2
X l c t mi trng cng nghip v nng nghip - S dng cc vi sinh vt chuyn gen hoc
(hoa cht c t cng nghip, thuc tr su bnh, cc enzym c nh.
cht dit c, d lng phn bn trong ngun nc.)
5.3
5.4
5.5
Sn xut cht do sinh hc, d tiu bin sau s - Sn xut cht do t cc sinh vt, cc
dng thay th cht do tng hp hoa hc kh polymer sinh hc
phn huy
5.6
24
putida
Chng
VT
2.1. T B O T I N N H N V T B O N H N T H C
Cc c t h sng c t h l n b o hoc a b o . T t c c c c t h sng c c u trc t
b o c chia l m 2 n h m c h n h :
- Procaryotes - t b o t i n n h n
- Eucaryotes - t b o n h n thc
T b o t i n n h n x u t h i n khong 3.500 t r i u n m v trc. C c c t h sng t i n
n h n ch y u thuc n h m v i k h u n (bacteria).
T b o n h n thc bao g m protests, n m , c y xanh, n g v t v n g i .
Bng
2.1. S khc
nhau
T bo tin nhn
ng knh trung bnh 0,5-5nm
(micromet)
n bo hoc dng si
Si DNA mch vng nm trong t
Vt liu di
bao cht, khng c nhim sc
truyn
th, khng c nhn t bo v
hch nhn (nucleolus).
- Ribosome nh hn (70S)
- Khng c s tham gia ca
Sinh tng hp
endoplsmic reticulm
protein
- Cm ng mnh vi khng sinh,
v d streptomycin, kanamycin
c tnh
Kch thc t
bo
Hnh dng
Tiu bo t
(organeiles)
- Rt t tiu bo t (organelle).
- Khng c tiu bo t c mng
hai lp.
v t bo nhn
tht
T bo nhn thc
- C dung tch 1000 - 10.000 ln ln hn so vi t bo
tin nhn. ng knh c th ti 40 um hoc hn
n bo, hnh si hoc a bo
Si ADN lin kt vi protein v ARN to nn nhim sc
th bn trong nhn te bo, trong nhn t bo c hch
nhn.
- Ribosome ln hn (80S)
- Ribosome nh vo h thng mng endoplasmic
reticulum.
- Rt nhiu tiu bo t, cc tiu bo t c bao bc
bi mng hai lp (v d: ty th, lc lp, nhn t bo).
Nhiu tiu bo t c bo bc bi mt lp mng (v
d: golgi, lysosome, khng bo, microbody,
endoplasmic reticulum).
Thnh t bo thc vt v nm rt cng v c cha cc
polysaccharid. Celluiose l thnh phn c bn to
cng ca mng t bo thc vt, trong khi chitin to
bn ca t bo nm.
H hp hiu kh xy ra ty th.
Quang hp
- Khng c lc lp
- Quang hp xy ra mng t
bo.
- Xy ra lc lp.
- Lc lp c cha cc lp mng, cc mng to ra cc
lamelle, cc lamelle xp lp to thnh cc ht gi l
grana
C nh nit
Mt s t bo c kh nng c
nh nit
25
2.2. N H N G C T R U N G c B N C A T B O S N G V C C H N G P H T
T R I N C BN CA CNG N G H T BO THC V T
T t c t h g i i sng a dng, phong p h v sinh n g tuyt v i trn tri t m
c h n g ta quan st t h y u c x y dng t c c t b o sng. T b o sng mang trong
n nhng k h n n g k d i u , l:
2.2.1. Kh nng phn bo v phn hoa
T b o sng c k h n n g p h n chia v p h n hoa. T b o thc vt c k h n n g p h n
chia, p h n hoa c quan v ti sinh t h n h cy trong i u k i n n u i c y i n vitro. B n g c c h
b i n i gen, cc n h khoa hc k h m p h hem 100 gen tham gia v o chu k p h n chia
t b o trn c s n g h i n cu m h n h n m men. M t trong s c c gen l cdc28, gen
n y c g i l gen k h i u v i n k i m sot bc quan trng u tin trong chu k
p h n chia t b o .
Chu k t b o bao g m m t lot c c s k i n x y ra theo t r n h t nht n h , trong
s sinh trng d n n s p h n chia m t t b o t h n h hai t b o con. N h n g t b o
ngng p h n chia s k h n g tham gia trong chu trnh t b o na. C c giai o n ca chu
trnh t b o c b i u h i n s b n g m cc pha sau:
G, - s - G - M
2
chu
k phn
chia
cerevisea.
t bo
Paul Nurse p h t m i n h
27
2.2.1.2.
Chu k t bo v ng dng
trong thc
tin
9
N h n g thay i trong chu k t b o c t h d n n c c b i n n g hoc s k h n g n
nh ca NST l n g u y n n h n g y bnh ung th. C c gen m hoa c c protein c h a khoa
trong i u k h i n p h n b o cng c h n h l c c gen ung t h (oncogenes). C c sn p h m cua
Cdk v cyclins gen c t h t n g tc v i c c sn p h m ca gen k m h m ung t h n h gen
P53 (tumor suppressor genes). t b i n gen P53 l n g u y n n h n g y ra t r n 5 0 % t r n g
hp ung t h n g i . N h n g hng h c c c gen i u k h i n chu t r n h p h n b o u c
th d n t i ung th. V d , c y c l i n D I (sn p h m ca m t gen ung t h - oncogen) c
b i u h i n vt mc b n h t h n g trong hu ht c c trng hp ung t h p h i . N h n g con
chut k h n g c c y c l i n D I t ra h o n t o n k h n g v i ung th. V i c t h i u v n g hot
ng
ca
cc
gen
hoa
c c cht k m
hm
phn
bo
n h P53
gen
Rb
chu k phn
bo chc chn
th.
28
Bng
2.2. Mt s cc sn phm
vt v cng
dng
Cng dng
Cht
ST
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
th cp thc
Cha ung th
Cha ung th
Tng n hi thnh mch
Cha ri lon tim mch
Cha st rt
Thuc an thn
Hng thm
Thuc tr su
Hng v
Cha st rt
Vinblastine
Taxol
Ajmalicine
Digitalis
Quinine
Codeine
Jasmine
Pyrethrine
Spearmit
Artemysilin
2.2.3. T b o l k h o l u t r t h n g t i n v l n v t i n hoa
T h n g t i n d i t r u y n c lu g i trong c c p h n t A D N ca t b o . Trong c c t
b o t i n n h n (prokaryote): n h i m sc t h l m t si A D N m c h v n g g m vi n g h n
gen. Bn cnh , trong c c t b o t i n n h n c n c c c plasmid l c c p h n t A D N
m c h v n g n h k h n g cha c c gen thit y u i v i trao i cht ca t b o . Trong c c
t b o n h n thc (eukaryote) t h n g t i n d i t r u y n ch y u c lu g i trn n h i m sc
th, trong n h n t b o . N g o i ra, ty t h v lc l p cng mang gen trn m t p h n t A D N
v n g k h p kn, ging n h n h i m sc t h t b o t i n n h n . S lng gen trong t b o v i
k h u n l khong vi n g h n gen trong k h i n g i c t nht l 30.000 gen.
2.2.3.1. T bo l n v sng nh nht bo tn kh nng ti sinh thnh c th
hon
chnh
- N h n g b i n i d i t r u y n mc t b o l c s to ra c c c t h sng m i l m
t i n p h t t r i n c n g n g h t b o to ging.
- T b o l vt l i u t i n hoa, cung c p vt l i u d i t r u y n m i cho qun t h , qun x
v c k h n n g g y ra n h n g b i n i ca h sinh thi.
Chuyn gen v o t b o sng trong i u k i n ng n g h i m to ra c c c t h b i n
i d i truyn ( G M O - Genic m o d i f i e d organism). V d , gen c t tr su ca v i k h u n
Bacillus
thuringiensis
chng
3).
29
v nc, d i n h s n g m t t r i t o ra c c c h t h u c
v d n g k h ( 0 ) .
2
C 0 / h a . C c c y C4 c k h n n g h p t h C 0
2
stramonium,
c y n b i t n h i n c t m t h y r t n h i u l o i c y k h c
innoxia.
Ngay sau
vulgare
v H. bulbosum
v i nhau,
H.
b l o i tr, n h n g n i nh ca p h i n b i k h n g p h t t r i n . S dng
p h n g p h p n u i cy p h i cu c c c p h i n y k h i b cht v to ra h n g lot c y
n b i (Jensen, 1977).
- T h tinh g i . y l q u trnh th phn n h n g sau k h n g x y ra s t h tinh.
M c d v y , t b o trng v n c k c h thch p h t t r i n t h n h c y n b i . Hess v
31
luteus
vi
Torenia/ournieri.
K t q u h to c c y n b i .
- N o n c h a th tinh.
Trong s c c vt l i u k trn th bao phn, ht p h n t c h r i v n o n c h a t h t i n h l
nhng ngun n g u y n l i u quan trng v t h n g c s d n g h n c to c y em b i .
K t t h n h c n g ca Guha v Meheshinari, c c c y n b i ca h n 247 loi thuc
88 chi v 34 h thc ht k n c to ra r n u i c y bao p h n v ht p h n ( B a j a j ,
1990) trong k h i t h n h c n g ca n u i c y n o n c n h n c h m t s l o i c y t r n g
n h i mch, la m , thuc l, c c i n g , n g .
2.3.3. Th tinh nhn to, nui cy v ti sinh t bo trng, t bo hp t, t bo ni
n h non t h n h cy trong i u k i n in vitro
Quy trnh th tinh k p thc vt: k h i n o n c t h p h n , t b o p h n hoa c m t
n h n sinh d n g s to t h n h ng p h n . N h n ca m t t i n h t I n tri theo n g p h n s
th tinh v i t b o trng I n v to ra t b o hp t 2n. N h n ca t i n h t t h 2 s t h t i n h
v i t b o trung t m ca n o n 2n v s to t h n h t b o n i n h 3n.
C c n h khoa hc t i V i n Thc vt i c n g c l n u t i n thc h i n v i c t h
tinh n h n to cho t b o trng h o n t o n trong i u k i n i n v i t r o v s p h t t r i n ca c c
sn p h m sau t h tinh c quan st t h n g x u y n d i k n h h i n v i . T b o trng
t c h r i sau k h i t h tinh to t h n h p h i v ti sinh t h n h c y h o n c h n h trong ng
n g h i m . T b o trung t m ca ti p h i (2n n h i m sc th) sau k h i t h t i n h v i n h n ca
t b o ht phn ti sinh i n vitro t h n h n i nh tam b i c c c y hoa tho n h l a m ,
la mch, n g v la nc... N h n g t h n h c n g n y a n g m ra k h n n g thao t c d i
truyn d i k n h h i n v i n h m to ging m i , trong c c c g i n g tam b i c y trng.
2.3.4. Cng ngh t bo to ging cy n qu khng ht, cht lng cao v cy lm
nghip u t h lai t h n g qua nui cy n i n h t a m b i
H i n t i c ba p h n g p h p c n g ngh t b o a n g c p d n g r n g ri to
ging u t h lai k h n g ht v ging u t h lai tam b i t h k h n g ht.
2.3.4.1. Phng php nui cy v ti sinh cy t ni nh tam bi
P h n g p h p c s dng k h p h b i n trong to ging c y n q u k h n g ht
cam q u t b i , c h u i , t o ty... v to ging c y rng u t h l a i tam b i . P h n g p h p
n u i cy n i nh ca ht non a n g c ng d n g v i c y n q u c m i t o g i n g
cam q u t k h n g ht, sch bnh.
2.3.4.2. Cu phi
H i n tng q u k h n g ht c t h do p h i sau k h i h n h t h n h k h n g c t i p tc
pht trin m tiu b i n i . H i n tng n y c p h t h i n c c g i n g nho k h n g ht.
c c ging n y , ht non p h t t r i n n giai o n nht nh r i d n g l i v b tiu b i n .
P h n g p h p m i to ging k h n g ht l lai hai ging k h n g ht v i nhau, ht l a i trc
k h i b teo i c t c h ra n u i c y i n vitro ti sinh t h n h c y . y l k thut n u i
32
m u c n g nghip
v i n h n g i n g thc vt.
33
2.4.2. K t h u t n u i c y , t i s i n h t b o t r n v l a i t b o s o m a
- N m 1960, Cocking l n u t i n s d n g enzym p h n g i i t h n h t b o v to ra
s lng l n t b o trn. K thut n y sau c h o n t h i n t c h n u i t b o trn
n h i u c y trng k h c nhau.
- N m 1971, Takebe v cs., ti sinh c c y t t b o t r n m tht l (mesophill
cell) thuc l.
- N m 1972, Carlson v CS-, l n u tin thc h i n lai t b o soma gia c c l o i , t o
c c y t dung hp t b o trn ca 2 loi thuc l Nicotiana
glauca
v N.
langsdorfii.
K thut n y sau c n h i u t c g i
p h t t r i n v ng d n g r n g ri trong t o d n g n b i ( l x ) , d n g t h u n n h b i k p
( 2 x ) , c n h u t h l a i ( n u i c y bao p h n hoc h t p h n ca d n g l a i F l t o g i n g
thun mang t n h trng u t h l a i ) .
2.4.4. K thut nui cy t bo dch lng (suspenson culture) s dng trong sn
x u t cc c h t hot t n h sinh hc
- N m 1959, Tulecke v N i c k e l l t h n g h i m sn x u t sinh k h i m thc v t quy
m l n (134 lt) bng n u i c y c h m .
- N m 1977, Noguchi v cs., n u i c y t b o thuc l trong bioreactor d u n g t c h
l n 20.000 lt.
- N m 1978, Tabata v cs., n u i t b o c y thuc quy m c n g n g h i p phc v
sn x u t shikonin. H c h n lc c d n g t b o cho sn lng c c sn p h m t h c p
(shikonin) cao h n .
- N m 1985, Flores v Filner l n u tin sn x u t cht trao i t h c p t n h n n u i
r t Hyoscyamus
muticus.
N h n g r n y sn x u t n h i u hot c h t hyoscyamine h n
c y t n h i n .
H i n nay, c n g n g h n u i c y t b o v m (v d , m r ca n h n s m ) t r o n g
c c bioreactor d u n g t c h l n c t h n g m i hoa mc c n g n g h i p sn x u t
sinh d c .
2.4.5. To cc bin d dng t bo soma ng dng trong chn to ging v xc nh
c h c n n g c a c c gen
N m 1981, trn c s quan st c c b i n d x y ra r t p h b i n trong n u i c y m v
t b o v i p h b i n d v tn s b i n d cao, L a r k i n v Scowcroft a ra thut n g
34
bng p h n g p h p n g n u i c y t b o t r n v
Agrobacterum.
tumeaciens
v ti sinh c y c h u y n
gen. A n v cs. (1985) p h t t r i n h thng hai vector cho c h u y n gen thc vt.
- N m 1987, K l e i n v cs. s dng s n g b n gen (particle gun) mang v i n trong
chuyn gen v ti sinh c cy b i u h i n gen chuyn.
- N m 1994, t h n g m i hoa ging c chua c h u y n gen 'Flavr-Savr'.
2.5. NUI CY M V T BO THC VT
2.5.1. M t s c c m i t r n g c b n t h n g d n g t r o n g n u i c y m
T h n h phn hoa hc ca m i trng n g vai tr q u y t n h i v i t h n h c n g ca
n u i c y t b o v m thc vt. M i loi c y , t h m c h m i k i u gen, c c k i u n u i c y
khc nhau ( n u i c y m so, h u y n p h t b o , t b o trn, bao p h n , ht phn...) c
nhng i h i k h c nhau v t h n h phn m i trng. K h i bt u n u i c y m m t loi
m i hoc m t g i n g m i , cn p h i la c h n cho i tng n g h i n cu m t l o i m i
trng c bn p h hp.
Cho n nay, c c n h khoa hc to ra s lng r t l n c c m i trng t h c h hp
v i tng i tng v mc tiu n g h i n cu. M t s m i trng c bn t h n g c s
dng trong n u i c y m v t b o thc vt, v t h n h phn hoa hc ca c h n g c t h
h i n bng d i y :
35
Bng
nui
cy m
Heller
(1953)
Schenk
&
Hildebrandt
(1972)
Chu &
Cs
(1975)
N6
Nitsch &
Nitsch
(1967)
Knop
(1865)
2.500
2.500
2.830
125
250
134
463
200
500
1,400
440
150
75
200
166
MgS0 .7H 0
370
360
250
250
400
185
125
250
KH P0
170
400
125
250
NaH P0 H 0
16,5
150
125
NH H P0
300
FeS0 7H 0
27,8
27,8
15
27,8
27,8
Na EDTA
37,3
37,3
20
37,3
37,3
KI
0,83
0,75
0,75
0,01
1,0
0,8
H3BO3
6,2
1,5
1,6
10
MnS0 4H 0
22,3
10
(1 H 0)
0,1
10
3,3
25
ZnS0 7H 0
8,6
1,5
10
65
750
120
CuS0 5H 0
2
0,025
0,025
0,03
0,2
0,025
0,025
CoCI 6H 0
0,025
0,025
0,1
0,025
0,025
0,25
0,25
0,1
0,025
0,25
200
NaNOa
600
H S0
2,5
NiCI 6H 0
0,03
AICI3
0,03
30.000
20.000
20.000
20.000
30.000
20.00030.000-
Myo-lnositol
100
100
1.000
100
Nicotinic Acid
0,5
0,5
1,0
0,5
0,5
Pyridoxine. HCI
0,5
0,1
1,0
0,5 '
0,5
0,5
Thnh phn
KNO3
NH N0
4
(NH ) S0
4
Ca(N0 ) .4H 0
3
CaCI H 0
2
Murashige
& Skoog
(1962)
MS
White
(1963)
Gamborg
(1968)
B
1.900
80
1.650
KCI
4
Na M O .2H 0
2
Na S0
2
Fe (S0 )
2
FeCI 6H 0
3
FeC 0 H 5H 0
6
Sucrose
Glucose
36
30.000 90.000
Thnh phn
Murashige
& Skoog
(1962)
MS
VVhite
(1963)
Gamborg
(1968)
B5
0,1-1
0,1
10
Thiamine.HCI
Glycine
Ca-Pantothenate
Nitsch &
Nitsch
(1967)
Knop
(1865)
0,1-10
0,5
"
0,05
0,5
Cysteine.HCI
1
~
Glutamine
Chu &
Cs
(1975)
N6
Biotin
Folic Acid
Schenk
&
Heller
(1953) Hildebrandt
(1972)
Nng
a lng
Nng
(mg/l)
Vi lng
1.900
22,3
1.650
6,2
440
0,025
370
0,025
170
27,8
Na EDTA.2H 0
37,2
0,83
(mg/l)
4
0,25
8,6
Cc cht hu c
Myo-inositol
100
Nicotinic acid
0,5
Pyridoxine.HCI
0,5
Thiamine.HCI
0,1
IAA
1-30 mg/l
Kinetin
0,04-10
Glycine (recrytallized)
2.0 g/l
Edamine
1,0 g/l
Sucrose
20 g/l
Agar
10 g/l
37
2.5.2. T h n h p h n hoa h c c a c c m i t r n g n u i c y m , t b o t h c v t
M i trng n u i c y m v t b o thc vt tuy r t a d n g n h n g u g m m t s
t h n h phn c bn sau:
- C c m u i k h o n g a lng v v i lng
- Cc vitamin
- C c amino axit
- N g u n c c b o n : m t s c c l o i n g
- C c cht i u hoa sinh trng
- C c cht hu c b sung: nc da, dch chit n m men, dch c h i t k h o a i t y , b t
chui kh...
- Cht l m thay i trng thi m i trng: c c l o i thch (agar).
T t c c c hp cht n y u tham gia v o m t hoc n h i u chc n n g trong s sinh
trng v p h n hoa ca thc v t n u i c y i n vitro.
C c n h khoa hc s d n g c c m i trng n u i c y r t k h c nhau. V i c la c h n
m i trng n u i c y v i t h n h phn hoa hc c t r n g ph thuc v o m t s y u t :
- i tng cy trng hoc m n u i c y k h c nhau c nhu c u k h c nhau v t h n h
phn m i trng.
- M c c h n g h i n cu hoc p h n g thc n u i c y k h c nhau ( n u i c y to m so
p h i hoa hoc p h i v tnh, n u i c y t b o t r n hoc dch l n g t b o , v i n h n ging...).
- T r n g thi m i trng k h c nhau (c, l n g , b n lng...).
- C c m i trng k h o n g c bn c s dng n h i u n h t trong n u i c y t b o thc
vt l M S (Murashige and Skoog, 1962), B5 (Gamborg cs. 1968), W h i t e (1963).
(xem
Cc cht
khong
N h n g hp cht n y cung c p n i t v c
39
A m o n i u m c h y u c d tr r n h n g u n n i t h u c . N i t r a t c t h c v n
c h u y n theo m c h x y l e m n c c b phn ca c y , t i n s tham gia v o q u t r n h
n g hoa nit. Nitrat c t h c d tr k h n g b o v thc h i n chc n n g quan trng
trong vic i u chnh s t h m t h u v c n bng i o n ca c y t r n g .
S bin i nitrat:
v nitrat s c v n c h u y n ln c c n h c h i ca c y . T r o n g t r n g h p cation l C a
2+
th s k h r l i d i n ra m n h h n .
S k h nitrit t h n h N H n h enzym nitrit reductase d i n ra trong l c y , trong
3
nucleic:
p l m t n g u y n t thit y u trong c u to ca A D N v A R N n i
c c om p h n t axit ribonucleic to t h n h i p h n t.
Phospholipid:
chuyn
hoa nng
lng:
rt quan trng i v i q u trnh chuyn hoa n n g lng v tng hp sinh hc thc vt.
n g vai tr quan trng h n na l c c lin k t cao n n g gia hai n g u y n t p n h trong
p h n t A T P (P-P = 30 kJ). N n g lng g i i p h n g trong sut q u trnh t h y p h n
glucoza, q u trnh o x i hoa, phosphoryl hoa hoc quang hp c s dng tng hp
A T P . Ngc l i n n g lng n y k h i cn l i c g i i p h n g ra qua phn ng t h y p h n
A T P t h n h A D P v p v c. V v y A T P c chuyn hoa v tng hp m i lin tc. M t
g m n h r a n g trong giai o n trao i cht m n h c t h tng hp 5g A T P / n g y .
Vng
d tr p (phosphat):
41
hoa lu hunh:
gc
SO4"
metallothionein:
hunh
cha
b kh:
L u h u n h dng c h a b k h l t h n h phn c u to
S lin k t ca K
l m t n g i lc ca enzym v i c cht. K h i t h i u K
n g i ta t h y c s t n g nng
c n i u chnh s c n bng
g y ra s t n g m n h v t h t c h ca
t n g c h i u cao c y .
S cn bng
qua m c h x y l e m .
+ Canxi (Ca):
Ca l t h n h phn quan trng ca t h n h t b o v m n g t b o . S lng l n C a
2+
gn
2+
t n g o i qua m n g v o t b o
2+
t do c m t trong t b o n n g r t t h p , k h o n g l | i M c t c d n g n g n
chn s k t ta p v c. D o h m lng l o n C a
tranh v i lon M g
2 +
2+
trong t b o t h p n n k h n g c s c n h
d i c h u y n qua m n g t b o theo m t c h i u ( C a
v o c ) , do m bo c n n g ion C a
2+
2+
2+
ch c th
ch ra n g o i t b o c n h n g k h n g
n i b o t h p . c b i t trong c c t b o
2+
2+
trong thc v t l m x u t h i n s t h i u
ht canxi.
Vai tr ca Ca i vi thnh
44
2+
c n g c vai t r
lon Ca
2+
c tc n g l n n s n nh ca m n g t b o . S t h i u l o n C a
2+
s l m
2+
c kh
Cc enzym:
K h c v i m a g i l n g u y n t t h a m gia v o q u t r n h h o t hoa ca r t
n h i u e n z y m , c a n x i ch c t c n g l n m t vi e n z y m n h : amilase v ATPase.
Canxi c h y u k c h t h c h c c e n z y m m n g t b o , m hot n g ca n h n g e n z y m
n y c quy n h n h c u t r c m n g . T u y n h i n , l o n C a
2 +
cng c tc dng km
h m m t s e n z y m ca t b o c h t . C a l m o d u l i n t r o n g t b o c k h n n g hot hoa
c c e n z y m n h phospholipase b n g c c h t o t h n h phc ca C a - c a l m o d u l i n v i
2+
ti khng bo.
2+
+ Magi (Mg):
Mg
2 +
k h c nhau.
Vai tr ca Mg2+
i vi quang
hp: M g
2 +
l n g u y n t trung t m trong p h n t
2 +
c m t v i n n g t i u t h k h o n g 10-20% i o n M g
c c nh lc l p . N n g cao c c ion M g
2 +
v K
2 +
trong l
l c n t h i t duy tr p H
Mg
2 +
l lon cn t h i t cho c u
2 +
2 +
to t h n h cu n i gia c c d i n v ca ribosome. K h i t h i u
2 +
s k m h m sinh tng hp A R N . l c y ,
2 +
th ngay l p tc c u t r c v chc
n n g ca lc l p b nh h n g .
Mg
2 +
y l m t enzym ph thuc n h i u v o p H v M g . L i n k t ca M g
2 +
t n g i lc v i c cht C 0
2 +
v i enzym l m
v V m a x .
hoa nng
lng:
M g l m t cht k h n g t h t h i u
2 +
2 +
c n c k h n n g to phc
45
2 +
c n h i u chc n n g n h v y n h n g h u n h n l i
thp ( l o -
1 0
3+
t do r t
3+
c n c k h t h n h F e
2+
(cc protein
st-lu
hunh:
trng
trong
sinh
tng
hp chlorophyl:
Trong l xanh 8 0 % st n m
2 +
2 +
hay d i dng
v phc n g t n g n g nhau, c y d n g n h a
ion ng t do h n .
Trong x y l e m v phloem, n g h u n h t n t i d i dng phc v c h y u l dng
m t phc amino a x i t - n g .
Trong t b o , n g c h y u l t h n h phn ca phc h enzym v r t quan trng
trong c c phn ng o x i hoa k h [ ( C u ) / ( C u ) ] c thc h i n n h nhng enzym n y .
2+
hp: K h o n g 5 0 % n g trong lc l p c gn v i
t h i u 2 protein i u hoa
chuyn
n g ca
c c plastoquinone. t n g hp
cc
super
oxide
dismutase:
n g c n g v i k m l m t p h n ca e n z y m super
gc
v O , n h bo v t b o
z
t h n h o x i v
nc n h catalase.
C c e n z y m SOD cha n g - k m c h y u c t m t h y c h t n n stroma ca
lc l p . T r o n g l non, 9 0 % S O D t p t r u n g lc l p v c h c 4 - 5 % t y t h . T h i u
n g s x y ra n h n g thay i trong c u t r c lc l p , i u n y t h h i n r chc n n g
bo v ca n g .
n g cng n g vai tr quan trng trong c h u i t r u y n i n t ca ty t h n h
cytochrome oxidase c cha 2 n g u y n t n g v 2 n g u y n t st.
+ Mangan (Mn):
Mangan t n t i trong thc v t dng ion M n
2 +
k h n g l i n k t , hoa tr hai v d n g
Enzym
super
oxide
dismutase:
Ba h thng enzym ca v i k h u n
Rhizobium:
Nitrate
reductase:
d i dng i o n Z n
hoc m u i k m ca m t axit h u c. N g u y n t n y l m t h p p h n
2 +
k i m l o i ca m t s enzym. N c t h l m t c o a c t o r c u t r c c n g n h cofactor i u
hoa ca phc h enzym.
Cc
enzym:
enzym
C0 + H 0 <-> Heo; + H
hp protein:
Nng
lc thm
thu:
l o n C l i u hoa s n g , m k h k h n g . T n h trng t h i u
da
51
chui
khc
cc auxin
(Bng
2.5)
52
cc cytokinin
(Bng
2.6)
53
Gibberelin
(Bng
2.7)
axit (ABA)
(Bng
2.8)
Trong n u i c y m v t b o , A B A c t c d n g to p h i v t n h , k c h t h c h s c h i
ca p h i , k c h t h c h s p h t sinh c h i n h i u loi thc v t . C c t c d n g c b n ca
A B A l:
- T h a m gia v o s rng l, hoa, q u hu ht c c c y t r n g v g y ra s nt q u .
- A B A t h n g c sn sinh k h i c c c y u t c c h c y t r n g n h m t nc v
nhit t h p n g b n g .
- T h a m gia v o s n g ngh, k o di t h i gian n g ngh v l m c h m s n y m m
ca ht.
- c c h s k o di t h n v c s d n g k i m sot s k o d i t h n c n h . G y ra
s n g k h khng.
Ethylene
C c chc n n g c bn ca ethylene:
- G y gi hoa l, k c h t h c h s rng l v q u .
- L m c h n qu.
- Sinh tng hp ethylene c t n g c n g k h i q u a n g chi, c y a n g b n g , l o
hoa, t n t h n g c g i i v b n h i m bnh.
- i u k h i n s c h n ca m t s l o i qu.
54
Tn cc cht
p-Chlorophenoxiacetic acid
(4-CPA)
nhm
Auxin
Phn t lng v
Chun b dung dch, bo qun v s dng
tng ng
S
Bo
Bo
Phn
Nng
Pha
Kh
t
M =
Dung mi
qun
qun
s dung
long
trng
kh
lng
lng
mg/l
(mg/l)
186,6
5,36
EtOH
2-8C
CA
0,1-10,0
2,4-Dichlorophenoxi-acetic acid
221
4,53
2-8C
CA
0,01-6,0
2,4-Dichlorophenoxi-acetic acid
Sodium salt
243
4,12
Nc
2-8C
CA
0,01-6,0
5,71
EtOH/1 N
NaOH
Nc
-0c
-0c
CA/F 0,01-3,0
197,2
5,07
Nc
Nc
2-8C
-0c
CA/F 0,01-3,0
189,2
5,29
2-8C
2-8C
lndole-3-acetyl-L-aspartic acid
290,3
3,45
0.5N
NaOH
Nc
-0c
-0c
0,01-5,0
203,2
4,90
EtOH/1 N
NaOH
Nc 2-8C
-0c
CA/F 0,1-10,0
241,3
4,14
Nc
2-8C
-0c
CA/F 0,1-10,0
Alpha-Naphthalene-acetic acid
Free acid (NAA)
186,2
5,37
IN NaOH Nc
2-8C
CA
0,1-10,0
202,2
4,95
IN NaOH
Nc
2-8C
CA
0,1-10,0
136,2
7,34
EtOH
Picloram
241,5
4,14
DMSO
2-8C
CA 0,01-10,0
255,5
3,91
EtOH
2-8C
CA
0,01-5,0
2,00
IN NaOH
Nc
-0c
-0c
0,05-5,0
K hiu: CA :Kh trng cng vi cc cht khc trong mi trng.F : Kh trng bng lc qua phin lc.
CA/F: Kh trng cng vi cc thnh phn khc ca mi trng nhng c kh nng b mt hot tnh t
nhiu, c th b p bng cch b sung hoc kh ng bng lc qua phin lc.
55
Bng
2.6. Cc ch
thuc
Phn t lng
v tng ng
Tn ha cht
nhm
cytokinin
Bo
qun
lng
Kh
trng
Nng
s dung
(mg/l)
1.0 HCI
Nc
2-8C
CA
50-250
5,43
Nc
2-8C
CA
50-250
225,3
4,44
IN NaOH
Nc
2-8C
CA/F
0,1-5,0
261,7
3,82
Nc
2-8C
CA/F
0,1-5,0
4,44
2-8C
CA/F
0,1-5,0
N-Benzyl-9-(2tetrahydropyranyl)adenine (BPA)
309,4
3,23
EtOH
-0c
-0c
CA/F
0,1-5,0
N-(2-Chloro-4-pyridyl)-N'-phenylurea
(4-CPPU)
247,7
4,04
DMSO
2-8C
2-8C
0,001-1,0
203,2
4,92
IN NaOH
Nc -0c
-0c
CA/F 1,0-30,0
203,2
4,92
IN NaOH Nc -0c
-0c
CA/F 1,0-30,0
1,3-Diphenylurea (DPU)
212,3
4,71
Kinetin
215,2
4,65
Kinetin
215,2
Kinetin
Kinetin Hydrochloride
Phn
t
lng
S
M =
img/l
Dung mi
135,1
7,40
IN NaOH Nc
DMSO
2-8C
0,1-1,0
IN NaOH Nc -0c
-0c
CA/F
0,1-5,0
4,65
IN NaOH Nc -0c
-0c
CA/F
0,1-5,0
215,2
4,65
IN NaOH Nc -0c
-0c
CA/F
0,1-5,0
251,7
3,97
Nc
-0c
-0c
CA/F
0,1-5,0
4,54
DMSO
2-8C
CA/F 0,001-0,05
219,2
4,56
IN NaOH Nc -0c
-0c
CA/F 0,01-5,0
Zeatin
219,2
4,56
IN NaOH Nc -0c
-0c
CA/F 0,01-5,0
Trans-Zeatin Hydrochloride
255,7
3,91
-0c
-0c
CA/F 0,01-5,0
Trans-Zeatin riboside
351,4
2,85
IN NaOH Nc -0c
-0c
Nc
RT
0,01-5,0
56
Bng
2.7. Nhm
cc ch
Phn t lng
v tng ng
Tn ha cht
Phn t
lng
S iM
khc
Pha
long
Bo
qun
Bo
qun
lng
Kh
trng
Nng
s dung
(mg/l)
1mg/l
C.)-cis,trans-Abscisic acid
(ABA)
264,3
3,78
IN NaOH
Nc
-0c
-0c
CA/F
0,1-10,0
Ancymidol
256,3
3,90
DMSO
2-8C
-0c
CA/F
1,0-10,0
158,1
6,33
Nc
2-8C
p to 500
3,6-Dichloro-o-anisic acid
(Dicamba)
221,0
4,52
EtOH/Nc
2-8C
2-8C
0,01-10,0
346,4
2,89
EtOH
2-8C
CA/F
0,01-5,0
384,5
2,60
Nc
2-8C
-0c
CA/F
0,01-5,0
3,01
EtOH
-0c
-0c
0,01-5,0
(*.)-Jasmonic acid
210,3
4,76
EtOH
2-8C
-0c
0,01-100,0
Phloroglucinol
126,1
7,93
Nc
2-8C
CA/F
> 162
N-(Phosphonomethyl)glycine
(Gyphosate)
169,1
5,91
IN NaOH
Nc
2-8C
160,2
6,24
Nc
2-8C
2-8C
CA/F
0,1-10,0
Nhm auxin
(2,4,5-T)
Picloram
Dicamba
B
1
Kinetin
6-Bezylamino-purine (BAP)
Zeatin (Z)
chung
57
Nhm cytokinin
Zeatinriboside (ZR)
Isopentenyladenosine (iPA)
Isopentenyladenine (iP)
Thidiazuron (TDZ)
N-(2-chloro-4-pyridyl)-N-phenylurea (CPPU)
Nhm gibberellin
Gibberllin 1 (GA,)
Gibberellin 4 (GA)
Gibberellin 7 (GA )
- Ko di chi
- Ph ng ht ging
- c ch s hnh thnh r bt nh
- Cc cht c ch tng hp kch thch qu trnh to
c (thn c, thn hnh v c)
Chc nng chung ca nhm
Ethylene
- Gy gi hoa l
- Lm chn qu
Abscisic acid
- S chn ca th phi
- Kch thch s hnh thnh thn hnh v thn c
- Thc y s pht trin ca tnh trng ng
Nhm polyamine
Putrescin
Spermidine
Spermine
2.5.3. n g d n g c a c n g n g h n u i c y m v t b o
2.5.3.1. Nhn ging sch bnh bng k thut nui cy m
Nui cy nh sinh trng nhn ging sch
bnh
nh
sau:
citrange
hoc m t vi gc g h p k h c c k h n n g t n g hp cao v i m t g h p .
59
Vi ghp kt hp vi x l nhit
Quy
hoc hoa
cht
trnh:
- Gc g h p c chun b t ht n u i c y i n vitro t r n m i t r n g c b n M S c 1%
agar. Troyer
citrance
t h n g c d n g l m gc g h p , c n gc g h p Etrog
citron
d n g g h p c c l o i chanh.
- C y ging n h i m bnh d n g l m m t g h p c c h u n b n h sau: b l, g i
cy nhit 3 2 c t 12-15 n g y . Sau , t c h n h sinh t r n g k c h thc 0,1-0,2 m m
t c h i m i h n h t h n h v v i g h p theo k i u c h T l n n g c t r n gc g h p .
- N u i c y sau v i g h p trn m i trng M S c 100 mg/1 m y o - i n o s i t o l , n g 4%,
thiamin HC1 0,2 mg/1, pyridoxine HC1 l m g / 1 , nicotinic l m g / 1 , c b i t s d n g n n g
n g sucrose, c c v i t a m i n B cao v i h m lng B A , I A A v G A
k h c nhau kch
60
- C c loi hoa, c y cnh c bit l phong lan, a lan. C c chi hoa lan c c y m v
s dng cho hoa ct, hoa chu thng p h m g m : Dendrobium, rachis, Aranda,
Ascocenda, Catleya, Cymbidium, Cypripedium, Oncidium, Mokara, Phalaenopsis, Vanda.
- C c c y d n g h n h , g m c c loi n h L i l i u m , L a y n,....
- C c loi c y c c n h gng, khoai ty.
- C c loi c y n q u n h c h u i , d u ty, u , mt...
- C c l o i c y trng k h c n h da, c y c du, m a , c c l o i c y l m n g h i p n h
bch n , keo l a i , h n g , tch...
- Cc d n g b m sn x u t ht l a i k h n h n v g i bng con n g h u tnh n h
cc d n g hoa, rau bt t h c.
Nhng
u im ca vi nhn
ging
ging
im
ca vi nhn
- Hn ch v chng
ging
loi sn phm:
61
vt
Dng sn phm th cp
Nhm cht c cha nit:
Amin
Alkaloid
Cc axit amin khng phi protein (NPAAs)
Cyanogenic glycoside
Glucosinolate
Nhm cht khng c cha nit:
Monoterpene
Sesquiterpene
Diterpene
Triterpene, steroid, saponin
Tetraterpene
Polyketide
Polyacetylene
Flavonoid
Phenylpropanoid
62
vt bc
cao
Loi bnh
Bnh c trc khuy-Stirred tank
Nui cy t bo dch lng
Bnh ln trn-Rotating drum
Bnh thi kh t di: Air-lift
Bnh c trc khuy-Stirred tank
Bnh c trc khuy ci tin-Modified stirred tank
Nui cy r tc
Bnh thi kh t di: Air-lift
Bnh nh git-Droplet reactor
Bnh sng m-Mist reactor
Nui cy c quan v t bo Bnh c trc khuy-Stirred tank
phi hoa
Bnh thi kh t di: Air-lift
Quy m (lt)
1- 75.000
2-1.000
1-1.500
1-20
1-14
1-13
2-500
1-35
1-10
0,6-6
Tn hot cht
Anthocyanin
Anthraquinone
Berberine
Jalrorrhizine
Rosmarinic axit
Shikonin
stevioside
Theanine(Caffeine antagonist)
Vanillin
dng t bo
63
Bng
Tn hot cht
and Wink,
Euphorbia millii
Berberine
Coptis aponica,
Thalictrum minus
Beta vulgaris
cy
2001)
Tc gi sn xut
Loi cy dc liu
Anthocyanin
Betacyanin
(Wldi
mt s loi
Echinacea
polysaccharid
E. purpurea, E. angustiolia
Divers (c)
Gingseng saponin
Panax gingseng
Rosmarinic acid
Coleus blumei
Nattermann (c)
Sanguinarine
Papaver somnierum
Shikonin
Lithospermum erythrorhizon
Taxol
Vanilin
Vanilla planiolia
ESCAgenetics (USA)
K thut
n bi in vitro trong
cng tc ging
cy
trng
Datura
64
vulgare
v H.
b l o i tr. D o n i n h ca p h i n b i k h n g p h t t r i n n n
n g i ta p h i s d n g p h n g p h p n u i c y t b o cu nhng p h i n y v to ra
h n g lot c y n b i (Jensen, 1977).
- T h tinh g i . y l q u trnh th p h n n h n g k h n g x y ra s t h t i n h . M c d
vy, t b o trng v n c k c h t h c h p h t t r i n t h n h c y n b i . Hess v Wagner
(1974) t i n h n h th phn i n vitro gia Mimulus
luteus
v i Torenia ournieri
v k t
qu l to c c y n b i .
- N u i c y n o n c h a th t i n h .
Trong s c c vt l i u trn, bao phn, ht p h n t c h r i v n o n c h a t h tinh l
nhng ngun n g u y n l i u quan trng, c s dng p h b i n h n to c y n b i .
T i Trung Q u c , c n g n g h n b i c t r i n khai c h thng trn quy m l n
v c nh h n g c h i n lc r r n g trong to g i n g m i . H n m t n g h n c s n u i c y
bao phn hot n g trn t o n quc t nhng n m 1970, k t q u to c trn 100
ging la m i trong m t t h i gian ngn. Trong , g i n g la nc v l a m m i to ra
t k thut n b i m rng sn x u t trn d i n t c h vi t r i u ha. T i T r i u T i n , k
thut n u i c y bao p h n to ra 42 g i n g l a m i (Sasson,1993; Jain cs., 1997). u t h
ca c c p h n g p h p n u i c y n y l t t c c c c y to t h n h u c n g u n gc t t i u
b o t hoc i b o t, v v y c y con nhn c s l c y n b i hoc c y nh b i
ng hp t v i c c cp n h i m sc t h t n g n g h o n t o n g i n g nhau (tr trng hp
t bin). C y nh b i thu c l do q u trnh nh b i hoa t n h i n ca ht p h n n b i
trong n u i c y hoc x l a b i hoa bng thc n g h i m .
2.5.3.6. K thut chn to bin d t bo soma v kh nng ng dng
B i n d t b o soma - m t h i n tng chung v p h b i n x y ra trong n u i c y m i n
vitro. C n c v o quy l u t ca V a v i l p , trong nhng i u k i n m i trng ging nhau c
th quan st t h y c c b i n d d i t r u y n ging nhau c c loi g n nhau v p h n l o i . S
l i u ca h n 30 n m qua cho t h y m v t b o t c h r i , n u i c y t r n m i trng n h n
to l ngun k h n g c g i i h n ca c c b i n d d i t r u y n . L a r k i n v Scowcroft (1981)
a ra k h i n i m b i n d t b o soma l m tn g i chung cho c c l o i b i n d n y .
Ngun
gc ca cc bin d t bo
Nhng
soma
65
vitro:
66
1960;
n h n c g i n g m i g i l
1 5
bo t n k h i ti sinh t b o t h n h c y h o n chnh.
Mt s ng dng
- Lai
ca k thut
t bo
trn
xa:
dc:
P h n g p h p to d n g n g n g bt dc c t m tt n h sau:
- T o qun t h t b o trn t c c d n g cng c bt dc ( d n g B t i m n n g ) VI te
b o cht bnh t h n g .
- T o qun t h t b o trn t c c d n g bt dc c t b o cht ( d n g C M S ) v i t
b o cht bt dc.
- P h n h n ca d n g C M S bng c h i u x hoc hoa cht.
- Dung hp (hay lai) hai loi t bo trn v i nhau v ti sinh t b o lai thnh cy.
- Chn lc c c c y t t b o lai mang ton b gen n h n ca d n g B v t b o cht
ca d n g CMS.
Cy chn lc bt dc c s l d n g A n g n g bt dc c ca d n g B , g i n g ht
nhau v gen n h n , d n g A ch k h c d n g B tnh trng bt dc c t b o c h t . N h n
d n g c y lai t h n g qua th p h n c y n y bng phn ca d n g B to ra d n g A . D n g
B t i m n n g tr t h n h d n g B cng c (maintainer) ca d n g A . P h n g p h p n y cho
p h p nhanh c h n g to ra c c d n g thun n g n g bt dc phc v cho t o g i n g u
t h lai. N h n g h i n nay k thut n y c h a c ng d n g v i n h i u c y k i n h t quan
trng n h la, n g . . .
- Chuyn
np cc c quan
t:
Trong q u trnh dung hp t b o trn gia hai loi hoc hai g i n g s x y ra chuyn
np c c c quan t (ti t hp t b o cht). Trong t b o cht thc v t c r t n h i u c
quan t n h lc lp, ty th... v i nhiu c tnh d i t r u y n quan t r n g n h k h n n g k h n g
bnh, tnh trng bt dc hoc hu dc, gen quang hp... L a i t b o c h t c t h t o ra cc
d n g t b o hoc d n g ging c y trng c nhng c t n h d i t r u y n t b o c h t m i .
- To ra cc ti t hp mi ca
ADN:
truyn:
68
th:
D u n g h p 2 l o i t b o t r n n h b i (2n) c t h d d n g t o ra c c t h t b i
(2n + 2 n = 4n). D u n g hp t bao t r n nh b i v i t b o t r n n b i to ra c c t h tam
b i (2n + I n = 3n).
Chi ti sinh
Ly tm thu c
cc t bo trn
Phn chia t bo
c o n
in vitro
69
Chng
C S SINH H C PHN T CA K T H U T D I T R U Y N
3.1. C C N G U Y N L C U T R C H O A H C C A A D N
N m 1953, James Watson v Francis Crick c n g b m h n h p h n t A D N g o m
hai si xon k p , si n y l tng n g b tr ca si kia. M h n h to ra l c s
khoa hc g i i thch c nhng s thn k ca c c h i n tng sinh hc n h k h n n g
sinh sn bng n h n i , k h n n g d i truyn, b i n d v t i n hoa, t n h a d n g v phong
ph tuyt v i ca sinh g i i .
M i si A D N l m t p o l y m e r c to b i b n p h n t d e o x y r i b o n u c l e o t i d k h c
nhau g i tt l nucleotid l Adenin ( A ) , T h y m i n ( T ) , G u a n i n ( G ) v C y t o s i n (C).
T r n h t ca c c nucleotid trong si A D N quy nh tnh a d n g ca c c gen.
P h n t A D N g m 2 si x o n k p , trong i d i n v i nucleotid A t r n si ny
l u n l T trn si kia v ngc l i v i d i n v i G trn si n y s l c t r n si k i a v
ngc l i . Hai nucleotid i d i n n h v y g i l t n g n g v t o ra m t c p nucleotid
(hay m t cp baz) (s 3.1.). V d n h cp T hay cp C G . n v o l n hoc
k n h thc ca c c p h n t A D N c tnh bng s lng cp b a z , c 1000 c p b a z s
g i l kb (kilobaz).
C c b a z t r o n g c c n u c l e o t d (Adenn
v Thymin,
Guanin
v Cytosir)
c k h nng
nng
sinh
sn
v di
truyn.
- Kh nng sinh sn: K h n n g n h n bn ca p h n t A D N to ra c c p h n t A D N
m i c c u trc ging ht v i p h n t A D N m . D i tc n g ca c c enzym, c t h l
enzym helicase l m hai si A D N m x o n k p v t c h i to ra hai si k h u n . D i t c
n g ca c c enzym A D N - polymerase, c c nucleotid t do trong t b o s bt cp v i
cc baz tng n g trn 2 si k h u n to ra si A D N k p m i t n g n g v i si k h u n
ban u . K t q u l t m t p h n t A D N x o n k p to hai p h n t A D N g i n g h t nhau.
70
Si A
S 3.1. Nguyn
si B
l cu trc hai si ca phn t ca
ADN
[
c
H
c
Phosphate
Baz (base)
H
li
/
H
/ /
H
5*
ng (deoxyribose)
c .
4
1 /
\ l
c .
3
I
H
Lin kt vi phosphat ca
nucleotid tip theo
^
tnucleotid
ribonucleotid
gen.
3.3. B I U H I N C A G E N
3.3.1. Q u t r n h p h i n m ( t r a n s c r i p t i o n )
Q u trnh sinh tng hp A R N trn k h u n A D N g i l q u trnh p h i n m
(transcription). Trong hai si x o n k p ca A D N ch c m t si n g vai t r si k h u n
quy nh trnh t c u trc ca A R N theo n g u y n tc t n g n g b tr. Q u trnh p h i n
m d i t r u y n ca gen c bt u t u 5' ca gen trong v n g promoter cho n k h i
gp i m k t t h c p h i n m (termination) u 3'. Q u trnh sao m c thc h i n v i
s tham gia ca c c ARN-polymerase.
i v i c c c t h sng n h n thc, sau k h i k t t h c p h i n m , si A R N c tng
hp trong n h n ca t b o c n phi t r i qua m t q u t r n h chnh sa:
Phn t A R N u tin c tng hp t A D N c th c g i l h n A R N (ting A n h
heterogeneous nuclear A R N - A R N n h n d hnh n h s 3.4) hay c n g i l A R N s cp
(primary R N A ) hoc l tin m A R N . Cu trc ca tin A R N g m cc o n trnh t c g i
l exon v intron (cc o n exon biu th bng c d u c h m m ) n h s 3.4.
Sau q u trnh p h i n m l q u trnh chnh sa h n A R N :
Q u trnh n y x y ra n h A R N splicing (ct v g h p n i ) . C c o n A R N c
phin m t introns s b ct i , c c o n c p h i n m t c c exons c g h p n i l i
vi nhau v b sung t h m m t o n l m t o n u i g m 4 p h n t adenin ( A A A A ) .
K t q u to ra p h n t m A R N ( A R N t h n g t i n ) . Trong t b o n h n thc, h n A R N c
to ra trong n h n , sau k h i chnh sa to t h n h m A R N v d i c h u y n ra n g o i t b o cht.
Q u trnh p h i n m v dch m c m t c c h n h n h d i y (S 3.4).
Gen
Genom
ADN
Prnmnter
)
Phin m
hp.ARN
v / \ / l
Y \ / \ A
Y \ / \
I A / N
Chnh sa
mARN
AAAA-3'
x A A / 1
Dch m
Protein
R.L,
1999.
73
(sense),
si c n l i k h n g c m hoa
(non-sense).
ARN)
vi
74
75
3.5.1. P h p b i n c h n g t r o n g n g h i n c u h t h n g s n g v v n i u k h i n h o t
hoa c a gen
Ci hay nht ca trit hc duy v t l p h p b i n chng. Quan trng nht ca p h p
b i n chng l p h n tch c u trc h thng, t m ra "gc" ca h t h n g v quy l u t v n
h n h ca n trong c c m i quan h n h i u chiu trong k h n g gian, t h i gian v n h n g
i u k i n c t h .
Sng c ngha l v n ng, h i u h n h phi chi p h i s v n n g k h n g n g n g ,
m t s c x y ra l tn h i u c c s c k h c bt u hoc dng l i . C c t chc sng v
c c q u trnh sinh hc l u n l u n t n t i trong q u trnh p h t t r i n lch s ca n : h n h
t h n h , p h t sinh, p h t t r i n v d i t vong, trong d n g c h y ca t h i gian v k h n g gian,
trong s lun h i gia p h n g i i v tng hp, gia b i n d v d i t r u y n , gia tr hoa v
lo hoa, gia vt cht v n n g lng, gia n h v q u n , gia sng v cht. M i m t n g y
c h n g vn t b o m i sinh ra v h n g v n t b o cht i trong c t h sng. M i n g y
c h n g t r i u sinh l i n h m i sinh ra trong k h i h n g t r i u c c sinh l i n h k h c b d i t vong.
S cht c h a phi l n g ct. S cht c h n y c t h l bt u ca s sinh n i k h c .
S t n g ln tr t h n h tn h i u b o trc s g i m xung, s cn k i t b o trc bt u ca
s to ra. l nhng x u h n g m ta c t h t m t h y trong h i u h n h ca gen v c c
chu trnh v n n g sng. T n h c n bng, n nh trong c c h t h n g sng v n l t h i t
y u i v i s sinh t n , n h n g s c n bng ch l t n g i v l u n trng t h i c n bng
n g . V n n g sng tht phc tp b i t bao. N x y ra trong m t k h n g gian v t h i
.gian rng l n , l i r t c t h trong c c i u k i n v b i cnh c t h ca m i m t p h n ng
sinh hoa.
P h p b i n chng trong k h i p h n tch h thng phc tp v l y k n h v y p h i m x
n , t m ra c c m t x c h v c c k h u c h a khoa ca s vt, k h n g b qua c i tng t h v
k h n g ri v o s v n vt v p h i n d i n . K h o a hc h i n nay t m t h y " u m i " ca
v n n g sng - m t cun ch r i nht trong t n h i n . u
chnh
l phn
tADN,
u ngun
ca dng chy s
mi ca vn ng
sinh
hc
sng.
76
sng
c cc mc t chc
v iu khin
khc
nhau.
T n g ng v i c c
t: Bt u l c u trc p h n t v i h n g vn c c hp cht v c v hu
c,trong c:
- C c monomer n h c c n g n , c c axit amin, c c nucleotid... S c m t ca
m i monomer trong t b o v i h m lng l bao n h i u , c tng hp k h i n o v u
u c i u chnh hp l.
- C c polymer ca s sng n h polysaccharid, c c proteins, c c lipids, c c p h n t
A R N v A D N . . . T r o n g quan trng nht l gen v i u k h i n hot hoa ca gen.
Mc trn phn
t: T i p n l cc t chc trn p h n t do t hp ca v s c c p h n
(organell):
T r n na l c c t chc n i b o b n trong m i t b o :
quan.
bo v phn
t n t bo
bc trong
h iu hnh
gen:
N u t b o l u n sinh sn bng n h n i m t c c h c h n h x c , n u t h n g t i n d i t r u y n
m i t b o sng trong c t h ca c h n g ta u c copy g i n g h t nhau, t h t i sao t
m t t b o p h i ban u , c h n g ta l i c m t c t h sng h o n c h n h v i n h n g c quan
chc n n g k h c b i t v b sung l n nhau m t c c h h i hoa v nhp n h n g n h v y . H
tiu hoa to ra v t l i u v n n g lng cho c t h hot n g g m m i n g , h m r n g , thc
qun, t u y n nc bt, d d y , gan, mt... c m g i c n g n n k h i no v t h m n k h i t h i u
cht. H h h p v i n h p t h cung c p o x y t i c c mao m c h ca hai l p h i v t i t h n
k h t c t h ra n g o i , r i c m g i c t h i u hi l m ta p h i t h s u v nhp t h c t n g
c n g k h i c t h v n n g m n h . H tun h o n v n t i v t l i u , d n g k h n m i t
b o sng v v n c h u y n c h t t h i , t h n k h ra n g o i . H thn k i n h ca c h n g ta i u p h i
hot n g sng, n h n g x c c m n g h thut v t h m m , tr n h v k h n n g s n g to,
t n h y u . P h n hoa c quan to ra s k h c b i t v s thng nht trong t o n c t h . i u
k h i n q u trnh p h n hoa ca t b o l c m t khoa hc v p h t t r i n c t h . T n h t h n g
nht v t n h " h i hoa" t u y t m trong s " p h n hoa" v p h n c n g chc n n g b n trong
c t h sng c n a n g n m trong b m t ca h i u k h i n ca t b o v c t h . i u
78
iu khin
m:
79
Ci bin
AR
N
sau phin
m:
sau dch
m:
thi (cofactor)
hay coeniym
c c chc
nng
xc tc hoa hc
(xem
l m t o n ca p h n t A D N c k h n n g t n g t c v i protein k i m c h
ARN:
l m t o n ngn trn p h n t A D N c k h n n g t n g t c v i A R N -
80
Hng ca qu
trnh dch m
3""
lch
I
loi
IcL
vi khun
E.coli
Trong s 3.6, Ba gen LacZ, LacY v LacA cng tham gia phn huy ng
lactose, ba gen n y x p theo trnh t n i t i p trn si A D N v to ra L c - Operon. LacOperon to ra m t si A R N t h n g t i n duy nht. p (Promoter) l o n A D N n i A R N polymerase b m v o bt u dch m . Operator (O) l o n A D N n i m protein k m
h m (repressor) b m v o c c h b i u h i n ca gen.
Q u trnh b i u h i n ca Lac-Operon bt u n h sau:
- P h n t n g Lactose b n v o cht k m h m (Repressor) v to ra t hp p h n t
Repressor + Lactose, repressor m t k h n n g b m v o operator v L c - operon c g i i
p h n g k h i cht k m h m .
81
82
hm
gen":
B
v (B) l
C c o n Enhancer trn D N : ( A )
cc ch
Protein
bm vo on A v protein
bm vo on
B
B
on ADN
gp li to mt cu trc c th ADN
Vng m ha
Proten
Vng m hoa
]
Cu trc c th ny to ch bm cho ARN polymerase
tng hp
hot ng v bt u
mARN
Vng m hoa
n
84
Enhance"
sinh
L m t h a y i h o t hoa c a gen b n g c c p h n g p h p d i t r u y n :
Promoter
- cha khoa
ca gen v h thng
gen:
Thit
k mi cc gen iu
khin:
To t bin h iu khin
gen:
T o n b genom ca v i k h u n E. C o l i l m t si A D N v n g l n . N u c k o thng
ra, si A D N n y s c di g p 1.000 l n d i ca c h n h t b o . B n gen ca E.
Coli c chia l m 100 n v, bng p h n g p h p g y t b i n , n g i ta to ra t h
t b i n E.Coli m t k h n n g i u chnh sinh tng hp ca Lac-Operon. t b i n
n y repressor m t k h n n g b m v o operator d n n t n h trng operon n y hot n g
lin tc. Ngay c k h i trong m i trng h o n t o n k h n g c n g n h n g enzym (5galactozidase v n c tng hp v i h m lng r t l n gn bng 100% protein tng s
ca c v i k h u n .
N h v y , bng thit k m i c c gen i u k h i n (promoter), hoc g y t b i n c c
gen i u k h i n hot hoa ca h gen, n g i ta c t h to ra nhng c t h sng m t k h
n n g t i u chnh trao i cht v m t k h n n g thch nghi v i m i trng. M t s hot
85
iu khin
N
(R Ai)
86
k t q u l m t n g k h n n g l m bt hot m A R N c h ln 10 l n so v i vic
21-25
nucleotid.
- A R N siu n h (micro R N A , t i n g V i t m i A R N ) , khong 2 1 - 2 5
nucleotid.
C c e n z y m v A R N c n g h a q u a n t r n g i v i g y b t h o t gen b n g c c h
ARNi:
/ A R N si k p ( d s A R N ) : N h m A R N n y h n h t h n h do 2 si A R N t n g n g
i ngha bt cp v i nhau to t h n h (Agrawal v cs, 2003). C c si A R N k p di c
tm thy trong t b o v t h n g c n g u n gc t c c gen n h y (Schramke v A l l s h i r e
2004) hoc l virut (Rovere v cs, 2002) v i s sn sinh ra si A R N k p .
Si A R N k p d i c ct t h n h c c o n n h g i l s i A R N . H a m i l t o n
87
bp) v c s dng bt cp v p h h y si m A R N c
Cc si siARN kp ngn t 21 - 23 bp
(Small Intrtenng RNA)
Nhn siARN mi
(Theo Hutvagner v Zamore, 2002)
88
C c A R N n h v methyl ha promoter:
N g o i c c h g y bt hot gen t h n g qua p h n huy m A R N trn y , q u trnh l m
c m gen c t h x y ra mc gen v c g i l l m c m dch m gen Transcriptional
Gene Silencing - TGS). H i n tng n y c Wassenegger v cs p h t h i n l n u
thuc l n m 1994. H n h thc l m c m gen n y c g i l m e t h y l h a A D N d i tc
n g ca A R N ( R N A - Directed D N A methylation = R d D M ) ) . Q u trnh n y x y ra k h i
promoter ca gen b methyl h a v l m gen m t k h n n g p h i n m (tng hp m R N A ) .
3.6. T BIN GEN
Q u trnh n h n i ca si A D N t h n g x y ra m t c c h c h n h x c , t m t p h n t
A D N m to ra hai p h n t g i n g ht p h n t m . D o v y bo m k h n n g duy tr c c
c tnh d i t r u y n t t b o n sang t b o k i a v gia c c t h h trong q u trnh t i n
hoa. l tnh "bo th" ca gen.
M t k h c trong q u t r n h sinh tng hp ca A D N c t h x y ra n h n g sai st d n
n s thay i c u t r c hay l t r n h t c c nucleotid trong A D N d n n h i n tng
t b i n - hay c n g i l b i n d . Quan h b i n chng gia t n h " d i t r u y n " , t n h "bo
t h " v i k h nng thay i c u t r c ca n , t n h " t b i n " , t n h " b i n d " l c s cho
s t i n hoa.
N h n g n g u y n n h n ca q u trnh t b i n c r t n h i u ti l i u khng nh,
bao g m :
C c t c n h n v t l k h c n h a u : p h n g x , bc x ca m t t r i , tia nhit (nh
hng ca nhit cao t c n g ln t bo)...
C c t c n h n hoa h c k h c n h a u : c c cht g y t b i n n h n to nh: colchicine,
thuc bo v thc vt, c c cht d i t c, hoa cht c n g nghip k h c . . .
S g i hoa c a t b o v m . Trong q u trnh l o hoa ca m t b o v c t h , m t
s cht c v c c sn p h m t h cp tch l y c t h d n n s sai l c h trong n h n bn
A D N . H i n tng n y c t h quan h v i t l mc bnh ung t h cao n g i gi, hoc
b m l n t u i sinh con d dng v i t l cao h n .
K h i t b o v m t c h k h i c t h sng h o n c h n h v c n u i c y i n vitro
B i n d ca c c t b o trong i u k i n n u i c y g i l b i n d t b o soma
(somaclonal variation). T n s t b i n trong t b o n u i c y c t h t 10' - 10" , cao
2
hn c k h i s d n g m t s c c tc n h n g y t b i n .
N g y nay, n g i ta a n g tranh ci n h i u v n h n bn n g i bng con n g v tnh
hoc n h n bn t b o n g i cho mc c h sinh sn. V n nay, con n g i v n c h a t h
k i m sot c c c t b i n x y ra trong q u trnh n u i c y m v t b o n g i n g o i
c t h . D o v y q u trnh n h n bn c t h d n n nhng t b i n nguy h i m c h a lng
trc c.
S 3.9 cho ta t h y s thay i trong c u trc ca A D N c t h d n n nhng thay
i trnh t axit amin trong p h n t protein n h t h n o .
89
Si A D N ban u ( b n h thng)
CCT
G A G G A
Thay
ADN
x y ra t bin
Nhn i A D N
trong
P h n t b n h thng
ca t h h con
c
T G A
C C T G g G G A G
G A G
G G A C l C C T C
GGACTCCTC
m . A R N bnh
thng
c c
UG
Th t bin
ch m
A G G
C C U G
AG
m-ARN
I G G A G
Phin m
( ^ P T ^ G I ^ G U ^ )
Pro
Gi
T h t b i n protein
(Theo Karl
Drica,1997)
90
k h n n g sinh t n v sinh sn ca c t h t b i n . N h v y , c t h t b i n tr n n c u
t h h n trong q u n t h v m t bc t i n n h x y ra i v i s t i n hoa.
M c c h n h x c trong q u trnh n h n i ca p h n t A D N l r t n g ngc n h i n .
v i k h u n , t n s t b i n x y ra m t gen ch l m t phn t r i u , tc l ch c m t t
b o t b i n gen trong tng s m t t r i u t b o quan st. N g y nay n h gi t c
n g g y t b i n ca m t tc n h n hoa hc hoc v t l, v d : thuc tr su ln q u
t r n h t b i n c t h sng, n g i ta t h t c n h n l n v i k h u n v x c n h t n sut
t b i n ca v i k h u n .
T r n c s t n sut t b i n do thuc tr su g y ra v i k h u n n g i ta c t h d
b o mc nguy h i ca thuc su i v i con n g i v m i sinh. t b i n l
n g u y n n h n g y ra r t n h i u bnh l con n g i , trong c c c b n h ung th, c c
trng hp sinh con d dng. N g h i n cu t b i n l m t trong c c p h n g p h p c bn
x c nh chc n n g ca gen.
Si ADN
bnh
thng
Sthtcc nucleotit 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
TnnhtnucleotittrongADN
Trinh t axit amin trong protein
-A-A-G-6-C-C-A-C-C-A-G-C-C-G-A-G-A-A
Phe
Arg
Trp
Ser
Ala
Lu
No.10:A->G
TrnhtNuongADN A A-GGCCA-C C G-G C-G-C-T-C T-TTrinh t axit amin trong protein Phe
II
Arg
li
li
Trp
li
Pro
l i
Ma
Lu
-A-A-G-G-C-C-A-T-C-T
Phe
li
li
Arg
.
end
li
C-G-G-C-T-G-A-A-
_ J I
91
c cha 4100
Mycobacterium
tuberculoss
bnh d d y Helicobacter
Bacilus
ca v i t r n g
lao
cp baz.
C c p h n tch m y tnh trnh t A D N ca E.coli
khong
c 12.068.000 cp b a z v con s n y
92
Bng
trong
cc sinh
vt
Sinh vt
S cp baz
(triu)
Sinh vt
S cp baz
(triu)
Sinh vt
S cp baz
(triu)
Sinh vt
S cp baz
(triu)
Vi
khun
4,7
1.000
Cy
Arabidopsis
70.000
s v 40
(virus)
5,243
Nm
men
15
Ngi
2.800
Ng
15.000
X174
5,386
Giun
trn
80
Chut
3.000
K nhng
90.000
Rui
dm
155
Cy thuc
l
4.800
Loa kn
90.000
- So s n h t h v i n c A D N gia m t c t h v i i chng ca n , so s n h t h v i n
c A D N gia hai giai o n pht t r i n k h c nhau ca c n g m t c t h p h t h i n chc n n g
ca gen v thi i m b i u h i n ca gen trong m i chu k p h t t r i n ca c t h sng.
- P h n g p h p m i nht a n g c d n g p h b i n n g h i n c u chc n n g v b i u
h i n ca gen l A R N i (ting A n h l R N A interference, v i t tt R N A i ) . N g i ta to ra
c c trnh t A R N ngn t 21 - 25 khong nucleotid t b o c h t bng n h i u p h n g
p h p k h c nhau. C c A R N ngn s b n v o c c m A R N ca gen c h ( m A R N c m t
o n trnh t t n g n g v i A R N ngn), l m m A R N b ct l m i v m t chc n n g
tng hp protein. T h n g qua s m t protein v m t vi t n h trng k m theo, n g i ta c
t h x c nh c chc n n g ca gen.
P h v chc n n g ca gen i u k h i n k h n g ch l p h n g p h p n g h i n c u chc
n n g ca gen, m c n c ngha thc t i n to l n . P h n g p h p n y m a n g l i cuc
c c h m n g i v i c n g n g h i p sinh hc sn x u t c c cht hot t n h sinh h c n h k h n g
sinh, vitamin, axit amin, enzym, c c alcaloid v n h i u dc c h t k h c . C t h t b i n
k h n g c n k h n n g k i m sot c c q u trnh sinh hoa c l i cho n , n g c l i c h n g
phi sn sinh ra c c hot cht c l i cho con n g i .
Gen i u k h i n c t h c coi l c i n g u n ca c c d n g c h y sinh h c c h n g ? T
gen i u k h i n c h n g ta c t h l n ra c c m t x c h c n b n to n n p h p b i n chng ca
s sng c h n g ?
P h t h i n c c gen q u a n t r n g t r o n g t n h i n l c s t o r a c c c t h b i n i
di truyn:
C c p h n g p h p sinh hc p h n t g i p p h t h i n n g y c n g n h i u c c gen m i
c t h to ra cuc c c h m n g trong n n g n g h i p (xem c h i t i t c c c h n g sau):
- P h t h i n c c gen bo v thc v t chng s u b n h h i .
- P h t h i n ra c c gen k h n g thuc d i t c v c h u y n c c gen n y v o c y trng
g i m c h i p h thuc d i t c v t n g n n g sut.
- P h t h i n ra c c gen c h i sm: n g i ta t h n h c n g c h u y n gen c h i s m n y
v o m t s c y trng k c c y t h n g .
- P h t h i n c c gen k i m sot q u trnh c h i v cht lng ca q u n h c c gen k m
h m sinh tng hp ethylen: Q u ca c c g i n g mang gen k m h m c h n c t h t n t i
trn rung lu h n , d bo q u n v bo q u n c lu h n trong q u t r n h v n c h u y n .
- Pht h i n c c gen c h a khoa ca q u trnh quang hp: 3 gen n g vai t r c h o
trong chu trnh quang hp ca c y C4 c t c h ra v c h u y n v o c y C3. N h p h t
h i n n y , c c n h khoa hc hy vng to c c c g i n g la nc c t h t n g n n g sut
20 - 50 % so v i g i n g i chng.
C c c n g ty N a m T r i u T i n c n g b t h n h c n g c h u y n gen quang hp t v i
k h u n v o la l m t n g n n g sut ging la c h u y n gen ln 3 0 % so v i i chng
(www.whfreeman.com).
94
95
o n n y s d n g n h gi c tnh ca c h n g v k h n n g k h n g ca t p o n
ging V i t N a m i v i tng chng. x c nh c c c g i n g k h n g o n g m :
n ; T m t h m , SH z2, C h i m Bc, T m xoan, D , Bt e n . C c g i n g n y c s
dng l p bn gen k h n g v t m c ch t h p h n t l i n k t v i gen k h n g . C c
ging la k h n g o n n i trn c s dng l m v t l i u k h i u cho l a i t o
a gen k h n g ca c h n g v o c c ging a n g c s d n g trong sn x u t n h n g b l y
n h i m cao. Sau d n g ch t h p h n t chn c c c t h v d n g l a k h n g . N h n g
d n g la k h n g c c c c tnh t t k h c s c a v o sn x u t .
Bng p h n g p h p t n g t c t h quy t n h i u gen k h n g s u b n h k h c nhau v o
m t ging n h s tr g i p ca ch th p h n t:
- C c d n g la quy t gen k h n g o n to ra c c g i n g sn x u t quan trng
trong nc n h CR 203, D T 10, D T 12, D T 13, D T 21 c quy t 3 gen k h n g o n
( P i - 1 , Pi-2, Pi-3).
- C c d n g la quy t gen k h n g bc l: K h a n g d n , Q5 v m t s d n g k h c mang
3 gen k h n g bc l (Xa-5, Xa-7, Xa-21).
- C c d n g la quy t gen k h n g r y n u : D T 2 1 , D T 1 0 , N p 415 mang 2 gen k h n g
ry n u (bph-2, bph-3).
V i n D i t r u y n N n g nghip n g h i n cu s d n g k thut c i gen (insertional
mutation) v o genom ca c c chng n m g y bnh c y n g cc v t o c nhiu
chng n m m t k h n n g g y bnh. C c gen b m t t n h trng do c i gen ( m t k h n n g
to c t quy i n h k h n n g g y bnh ca n m ) c x c i n h .
96
Chng
CNG NGH A D N TI T
HP
4.1. V I R U S , V I K H U N V K H N N G C H U Y N T I V T L I U D I T R U Y N
M t s v i k h u n v virus v i nhng c t r n g c bn sau y c s dng l m
vectors chuyn gen t t b o sang t b o , t c t h sng n y sang c t h sng k h c :
- v i k h u n , plasmid l m t si A D N m c h v n g c k c h thc n h h n n h i u so
v i A D N n h i m sc t h ca v i k h u n . Plasmid c t h c n h n bn m t c c h c l p
k h n g ph thuc v o q u t r n h n h n i ca n h i m sc t h .
- M t s t b o E. c o l i c mang plasmid v n g ( g i l y u t g i i t n h F hay l sex
factor). Y u t F c t h t n t i trong t b o trng t h i t do trong t b o cht hoc c
th dng g h p n i v i n h i m sc t h m c h v n g ca v i k h u n .
- Trong q u trnh t i p hp gia c c v i k h u n , y u t F ca v i k h u n c t h chuyn t
t b o mang F sang t k h n g mang F.
- Siu v i k h u n l m t l o i virus g y bnh v i k h u n . A D N ca siu v i k h u n c t h
l vector mang A D N t m t v i k h u n n y sang v i k h u n k h c .
- Trong q u trnh c h u y n gen, m t o n A D N n g o i l a i n o c t h g h p n i v i
A D N ca siu v i k h u n . Sau k h i t b o v i k h u n b ly n h i m b i s i u v i k h u n , A D N
siu v i k h u n s t h m nhp v o t b o m n k sinh v mang theo v o v i k h u n o n
A D N ngoi l a i .
- A D N trong m i t r n g c t h x m nhp v o t b o v i k h u n v g h p n i v o N S T
v i k h u n l m thay i genom v i k h u n n y .
4.1.1. Vi khun
V i k h u n thuc n h m sinh v t t b o t i n n h n . Trong chu t r n h tun h o n v t cht
v n n g lng ca h sinh t h i , v i k h u n l m t t h n h phn ht sc quan trng.
N h n g c t n h c b n ca v i k h u n c khai t h c s d n g trong r t n h i u lnh
vc i sng nh:
- C n g nghip sn x u t k h n g sinh, vitamin, axit amin,...
- Sn x u t vacxin ti t hp v c c cht hot tnh sinh hc k h c d n g trong y t .
- C n g nghip c h b i n thc p h m .
- C n g nghip v i sinh bo v thc vt.
- P h n b n sinh hc.
D o v i k h u n c c u t r c genom n g i n ch g m si A D N , chu k sinh sn ngn,
h s sinh sn cao v l tc n h n g y bnh t r u y n n h i m n g i , n g vt, thc v t n n
97
v i k h u n tr t h n h m t i tng n g h i n cu l t n g ca n g n h d i t r u y n hc v
c n g ngh sinh hc.
N h c n g h i n cu v i k h u n l n u tin con n g i p h t h i n ra b n c h t ca v t
l i u d i t r u y n l A D N , m d i t r u y n , c c t b i n sinh hoa hc, h i u k h i n ca gen,
k thut A D N ti t hp.
H i n nay, v i k h u n Agrobacterium
hp th ADN
mt cch kh d dng
t m i trng.
D o v y , h i u b i t ca c h n g ta v c c h i n tng d i t r u y n v i k h u n s l k h n g
t h t h i u c trong n g h i n cu k thut gen v c n g n g h sinh hc.
4.1.1.1. Hin tng tip hp vi khun
T i p hp (confugation) l q u trnh t i p c n gia hai v i k h u n t n g hp trong
x y ra s v n c h u y n A D N t v i k h u n n y sang v i k h u n kia.
S t i p hp x y ra t h n g qua m t c u t r c ca v i k h u n g i l si t i p hp ( p i l i ) .
T i p hp l h i n tng l a i c h o n g i n x y ra g i i v i sinh v t . n g h i n cu h i n
tng n y v i k h u n E. c o l i l m t i tng l tng.
V i c t i p hp v chuyn gen E . c o l i c thc h i n b i m t plasmid A D N mch
v n g g i l y u t g i i tnh F.
4.1.1.2. Yu t'F v kh nng ti t hp v vn chuyn vt liu di truyn gia cc
t bo
Y u t F c t m t h y k h n g p h i m i t b o , trong t b o c mang y u t F
g i l F* v t b o k h n g c y u t F g i l F . Y u t F c cha k h o n g 100 gen. C c
gen n y quy nh m t s tnh trng quan trng ca plasmid, l:
- Plasmid F c t h t n h n bn;
- T bo F
F m i c n h n
b c ch tip hp vi nhau. D o , y u t F k h n g c c h u y n t
t b o F sang t b o F*
- i k h i t b o F mang trong genom ca n m t hoc vi t i u phn c k h n n g d i
c h u y n g i l c c trnh t ci xen ( g i tt l phn t IS - insertion sequence). C c phn
t IS n y l c c t i u phn dch c h u y n ca A D N (mobile segment), n c t h d i c h u y n
t v tr n y sang v tr k h c b n trong genom ca t b o c h , hoc t n h i m sc t h
98
C c siu v i k h u n c to ra theo c c h n c t h sn s n g g y l y n h i m VI
k h u n , t siu v i k h u n mang genom ti t hp c sinh sn g p n h i u l n .
4.1.3. Cc plasmd dng trong chuyn gen
v i k h u n , plasmid l m t si A D N m c h v n g c k c h thc n h h n n h i u so v i
A D N n h i m sc t h ca v i k h u n . Plasmid c t h c n h n bn m t c c h c l p
k h n g ph thuc v o q u trnh n h n i ca n h i m sc t h . T u y n h i n , s l n g tiu bn
plasmid trong qun t h v i k h u n l i h o n t o n ph thuc v o q u t r n h sinh sn ca v i
k h u n . N h n g s p h n b ca plasmid trong qun t h t b o ca m i l o i l k h ngu
n h i n . M t s t b o c t h mang plasmid, m t s k h n g c , v d n h t r n g hp
plasmid F E. c o l i . Plasmid c s dng theo c c c c h thc k h c nhau g h p v i
A D N (cc gen) ca c t h cho (donor) g i p cho v i c n h n d n g A D N n y v n g h i n cu
chc n n g ca n .
M t trong c c c trng quan trng ca plasmid v i k h u n l m t s c c plasmid
mang c c gen k h n g k h n g sinh. T r o n g t h i k m u ca k thut gen, c c plasmid
mang gen k h n g k h n g sinh c s dng n h i u h n c trong k thut gen b i gen
k h n g k h n g sinh trong plasmid cho p h p n g i ta d d n g t u y n c h n c c t b o
c h u y n gen mang gen k h n g hoc c c plasmid ti t hp gen.
Plasmid c t h t n h n bn trong t b o v i k h u n , trong m i t b o c t h c nhiu
p h i n bn plasmid. i k h i m t t b o c t h mang vi t r m plasmid. N h v y , plasmid
t h n g c d n g g h p c c A D N l (cc gen quan t m ) ca c t h cho v sau
n h n c c A D N n y ln h n g t r i u l n ( g i l n h n bn c l o n e - A D N ) .
M t s plasmid t n h i n c c c n h sinh hc p h n t t h i t k l i v t r n n cc
vector r t thch hp cho n g h i n cu c h u y n gen.
M t s c c plasmid s dng n h i u trong c h u y n gen:
Plasmid
pBR232
Plasmid
pUC:
100
loi
4.2. C C E N Z Y M T H A M G I A V O Q U T R N H A D N T I T H P
Cc enzym tham gia v o c c q u trnh trao i cht ca A D N c ngha r t quan
trng i v i k thut d i truyn. C c enzym n y c t h n g m i hoa v c g i la b
kt cc enzym ca sinh hc p h n t. B kt n y chia l m ba n h m c bn sau:
- Cc enzym ct g i i hn c t h ca A D N .
- Ligase v kinase.
- A D N - polymerase v A R N - polymerase
4.2.1. Cc enzym ct gii hn c th ca ADN
Nm
1962,
W e m e r Arber v cng s x c nh c m t e n z y m n i b o
1970,
infuenzae
t nucleotid c t h .
H i n nay, n g i ta p h t h i n c khong 1200 c c e n z y m ct k h c nhau, trong
khong 100 enzym c t h n g m i hoa. C c enzym ct tr t h n h m t p h n g
t i n k h n g t h t h i u ca c c k thut sinh hc p h n t:
- P h n ct A D N v to ra c c p h n o n A D N , giai o n c t r n h t nucleotid c
th tt c c c c t h sng.
- S dng thit k c c v e c t c h u y n gen.
Cc enzym n i b o n g vai tr quan trng trong bo v v i k h u n trc s t n cng
ca c c siu v i k h u n . K h i A D N ca siu v i k h u n t h m n h p v o t b o v i khun,
c h n g b enzym ct n i b o ca v i k h u n p h n huy, do v y , v i k h u n t r n h b n h i m
bnh. C c n h khoa hc cng p h t h i n t h y rng A D N ca c c v i k h u n n y c k h
n n g " m i n dch" i v i c c enzym n i b o ca c h n h n . K h n n g " m i n dch" n y c
c l do q u trnh methyl hoa c c p h n t A D N ca v i k h u n . C c A D N c methyl
hoa ca v i k h u n s k h n g b endonuclease p h n huy.
K h n n g " m i n dch" ca v i k h u n lin quan v i c c hot t n h d i y ca enzym:
- E n z y m ct g i i hn (restriction endonuclease) ct A D N si k p c c i m c trnh
t c th. i m c t h trn A D N l m t o n trnh t ngn, x c n h ca c c
nucleotid.
- K h i enzym A D N - methylase l m methyl hoa c c b a z c h n h c c i m c th
trong h gen ca t b o ch, enzym ct g i i hn (restriction endonuclease) s k h n g
t h n h n bit i m c th v do v y s k h n g ct A D N c c i m c m e t h y l hoa.
Da trn s k h c bit ca c c enzym ct v i k h u n n g i ta chia ra m t s k i u
enzym k h c nhau. V d , k i u l i ca enzym ct g i i hn c s d n g trong d i t r u y n
p h n t b i c h n g c t h n h n b i t v p h n ct A D N i n v i t r o trong o n c t h c t
4-8 nucleotid.
N g i ta c t h ct m t p h n t A D N b t k k h i p h n t c c c o n t r n h t
n u c l e o t i d c t h m e n z y m ct c t h n h n b i t v k h i A D N k h n g b m e t h y l
102
hoa
( A D N t b o n h n thc v plasmid A D N c c c h n g v i k h u n m t k h n n g
methyl
hoa).
ct gii
hn
4.3. C N G N G H A D N T I T H P
4 . 3 . 1 . T h n o l m t A D N t i t h p
T A D N tng s c tch ra k h i m t c t h sng, n g i ta c t h ct A D N ra
t h n h n h i u p h n o n A D N k h c nhau. C c p h n o n t c h r i n y c t h cha m t
hoc vi gen.
o n A D N n y c t h c g h p n i v i m t A D N vector ( g i l A D N mang),
A D N vector mang theo n m t o n A D N m i g i l A D N ti t hp. A D N ti t hp
k t hp trong n c c p h n o n A D N hoc c c gen c n g u n gc k h c nhau.
A D N ti t hp hay l vector ti t hp sau c th c chuyn v o v i k h u n . V i
khun mang gen m i ny c th sinh sn rt nhanh to t h n h m t qun lc (colony) - mt
tp hp cc t b o c ngun gc t m t t b o ban u - v i h n g triu t b o mang gen.
M t colony hay qun lc t b o c n g mang c c A D N ti t hp g i n g nhau g i l
d n g A D N . V t A D N tng s ca m t t b o n g i ta c t h ct A D N t h n h v s cc
p h n o n A D N k h c nhau (c t h ln h n g chc n g h n p h n o n A D N ) , do v y sau
k h i chuyn c c o n gen n y v o v i k h u n t h n g qua c c vector n g i ta s n h n c
h n g lot (v s) c c colony ( d n g t b o ) mang c c gen k h c nhau. Bc t i p theo l
chn lc c c d n g t b o mang c c gen quan t m (gen c t h mang m t t n h trng d i
t r u y n x c nh).
4.3.2. ngha ca vic tch cc gen c th
- Cn cho vic x c nh trnh t nucleotid ca gen n y .
- Sau k h i trnh t ca gen c x c nh, c n c v o m d i t r u y n n g i ta c th
x c nh c gen n y m hoa sinh tng hp protein n o hoc b n trong gen n y c m y
o n intron v v tr ca intron b n trong gen. N h v y , x c n h c chc n n g ca
gen t h n g qua vic t m ra protein n o l sn p h m ca gen.
- So s n h trnh t A D N ca c c gen hoc c c allel k h c nhau ca c n g m t gen t
t m h i u q u trnh t i n hoa ca gen.
- Chc n n g ca gen quan t m c t h n g h i n cu bng c c h c h u y n gen n y v o t
b o hoc c t h sng k h c v n g h i n cu s thay i ca t b o hay c t h sng . N h
vy gen n g h i n cu c b i u h i n c t h c c h u y n gen v chc n n g ca gen c
th hin.
4.3.3. Cc bc to ADN ti t hp
4.3.3.1.
Tch chit
AD
N
.
^
5' - G A A T T C - 3'
y _
T o ra hai si c c c u n h sau
v
- - " G - 5'
105
Hai u d n h n y rt d k t n i v i m t o n gen ( A D N ) c u n h t n g n g v i
n c tch ra t t b o n g i hoc t bt k y c t h sng n o k h c . K t q u s to ra
m t plasmid mang gen l . y l m t A D N ti t hp.
P h n g p h p to m t plasmid A D N ti t hp trong plasmid (vector) v si A D N
v d ca n g i , c ct b i c n g m t enzym l E c o R I c m t s 4.2: A D N
n g i c the to ra n h i u m n h A D N k h c nhau v i nhng a u d n h t n g n g v i u
dinh si plasmid. K t qu ta c t h thu c cc plasmid ti t hp k h c nhau. Trong
q u trnh g h p n i hai si A D N , s lin k t gia p h n t n g trn nucleotid n y v i
p h n t phosphate ca nucleotid k h c trn c n g m t si ca A D N ti t hp c n c s
xc tc ca m t enzym n g vai tr k h u n i g i l A D N - l i g a s e .
H i n nay n g i ta sn x u t t h n g m i h n g t r m c c enzym ct k h c nhau. M i
enzym ct nhn bit v ct m t trnh t A D N c th trn si A D N (bng 4.1).
Trong bng 4 . 1 , c t h d d n g nhn bit m t s enzym ct A D N k h n g to ra cc
u dnh, t i v tr ct c c enzym n y s to ra c c p h n o n A D N c u t.
Tuy n h i n , cc m n h A D N u t v n c t h g h p n i v i c c A D N k h c to ra
c c A D N ti t hp.
V i c ct A D N t h n h c c m n h n h c t h thc h i n c bng p h n g p h p c gii,
trong dung dch A D N c lc m n h v i s c m t ca c c m n h cng. M t si
A D N n h i m sc t h di c t h b t ra to t h n h c c o n c u t. C c o n n y cng
c th c n h n ln t h n h d n g A D N .
Nhim sc th ngi
Gen intereron
yj
Vi khun hp th
plasmid + gen
intereron
V Ghp
ni
Ghp ni
Gen intereron
Vi khun sinh sn to ra
cc vi khun mang gen mi
Tch chit
intereron
2.
3.
4.
4.1. V tr ct ADN
ca mt s enzym
N g u n gc
T n enzym
EcoR
c trng
Escherichia
coli
gii
hn
V t r ct c t h ca A D N
5' - G - A - A - T - T - C -C-T-T-A-A-G-
5'
t
EcoRII
E.coli
5' -G-C-C-T-G-G-C-C-G-G-A-C-C-G-
5'
t
Hindl
H.influenzae
5' - A - A - G - C - T - T -T-T-C-G-A-A-
5'
t
HaelII
H.
aegyptius
5'
-G-G-C-C-C-C-G-G- 5'
t
Hpall
H.paranfluenzae
5'
-C-C-G-G-G-G-C-C-
5'
t
Pst
Provdencia
stuartii
5'
-C-T-G-C-A-G-G-A-C-G-T-C-
5'
107
Smal
Serratia
marcescens
5'
-C-C-C-G-G-G-G-G-G-C-C-C-
5'
Bm!
Bacillus
amyolique/aciens
5'
-G-G-A-T-C-C-C-C-T-A-G-G-
5'
t
B.globiggi
Bgll
5'
-AG-A-T-C-T-T-C-T-A-G-A-
5'
t
Hindll
Haemophilus
influenzae
5' -G-T-Py-Pu-A-C-C-A-Pu-Py-T-G-
5'
4.3.3.3.
Ghp ni
ADN
vector
c p h n ct b i
c n g m t enzym t h n h n h i u m n h A D N k h c nhau c u d n h . K h i c c m n h A D N
n y c h n hp v i nhau trong m t ng n g h i m , c h n g s to ra c c p h n t A D N ti
t hp. V m t enzym ct c t h p h n chia A D N ca m t c th cho t h n h r t n h i u cc
o n k h c nhau mang c c trnh t A D N (hoc c c gen) k h c nhau. K h i h n hp 2 l o i
A D N , trong dung dch c n h i u si plasmid mang u d n h t n g n g , n n n g i ta
c t h thu n h n c r t n h i u c c plasmid vector ti t hp mang c c gen k h c nhau
ca c th
cho.
108
ngh
sn xut:
no
ngh
sn xut:
Cng
ngh:
113
Bc m t A R N t h n g t i n c s dng l m si k h u n t n g hp m t A D N n
si. Sau A D N n si n y l i tr t h n h k h u n cho tng hp A D N si k p . V c A D N
c tng hp t m A R N n n c A D N k h n g c cha c c o n A D N i u k h i n hot hoa
gen v c c introns. i u c ngha rng c A D N t c t h t b o n h n thc c k h n n g
tng hp protein trong t b o v i k h u n .
T h v i n c A D N ch g m c c gen c b i u h i n trong q u t r n h d c h m t A D N
t h n h m A R N . m A R N c t h ch c tng hp c c t b o , c quan hoc m n h t nh,
thi i m x c nh.
T h v i n n y s k h n g cha c c gen i u k h i n hoc c c t r n h t m hoa
cc
introns.
Th vin
genomic:
114
115
ng
n h n g c k h n n g to ra c n g m t peptid.
GENOMICS)
- T o ra m t tp hp c c d n g C - A D N ca m t c t h sng t x c n h t r n h t
ca gen v n g h i n cu c c protein - sn p h m ca gen.
116
sau:
Cacnorhabditis
vi
khun
elegans,
E.coi,
nm
men
Saccharomyces
cerevisae,
giun
trn
r u i d m , chut t h n g h i m v n h i u c t h sng k h c . S so
117