Professional Documents
Culture Documents
T E S T I M O N I O D E L MISMO A G U S T N EN E L LIBRO
DE LAS R E T R A C T A T I O N E S I I , 14 [ 4 0 ]
LA CATEQUESIS
DE LOS
PRINCIPIANTES
(Libro nico)
Hay tambin u n libro mo con este ttulo De catechizandis
rudibus = La catequesis de los principiantes. Cuando dije en l:
El ngel, que con otros espritus satlites suyos abandon la
obediencia de Dios y se convirti en demonio, no pudo causar
mal alguno a Dios, sino a s mismo. Dios supo ordenar las almas que le han abandonado (18,30), ms propiamente deb decir: los espritus (que le han abandonado), porque se trataba
de los ngeles. El libro comienza as: Petisti me, frater Deogratias...
Ex LIBRIS RETRACTATIONUM (11,40; P L 11,14)
[CSEL 36,146-147]
(PL 32,635)
2, 3
449
rante un discurso largo y desgarbado, t mismo te sentas insatisfecho y aburrido, y ms an las personas que instruas con
tus palabras y los que te escuchaban. Y ante estos hechos te
sentas obligado a pedirme, por la caridad que te debo, te escribiera algo sobre este tema, si ello no me era muy gravoso
en medio de mis ocupaciones.
2. 3 Por lo que a m toca, ya que nuestro Seor me manda ayudar a cuantos me ha dado como hermanos por medio
del trabajo que pueda realizar gracias a la generosidad del mismo Seor, me veo obligado a aceptar muy gustoso tu invitacin e incluso a dedicarme a ese trabajo con una voluntad pronta y servicial, en virtud de la caridad y el servicio que te debo,
no slo a ti personalmente, sino tambin de modo general a
nuestra madre la Iglesia 4. En efecto, en cuanto me doy cuenta
de que algunos de mis hermanos se encuentran en dificultades
para ese menester, cuanto ms deseo que los tesoros divinos
sean distribuidos con largueza tanto ms debo yo tratar, en la
medida de mis fuerzas, de que puedan llevar a cabo con facilidad y sin obstculo lo que ellos persiguen con diligencia e
inters.
EXPERIENCIA PERSONAL DE AGUSTN
DE CATECHIZANDIS
[CCL 46,121]
RUDIBUS
(PL 40,309)
PRAEMISSIO
COMPONENDI LIBRI OCCASIO
I I . De tribus Deogratias dijfkultatibus.l Petisti me, frater Deogratias, ut aliquid ad te de catechizandis rudibus, quod tib usui esset,
scriberem. Dixisti enim, quod saepe apud Carthaginem, ubi diaconus es,
(310) ad te adducuntur qui fide christiana primitas imbuendi sunt, eo
quod existimeris habere catechizandi uberem facultatem, et doctrina fidei
et suavitate sermonis: te autem pene semper angustias pati, idipsum quod
credendo Christiani sumus, quo (311) pacto commode intimandum sit;
unde exordienda, quo usque sit perducenda narratio; utrum exhortationem
aliquam terminata narratione adhibere debeamus, an praecepta sola, quibus observandis
cui loquimur noverit christianam vitam professionemque
retinen. 2 Saepe autem tibi accidisse confessus atque conquestas es, ut in
1
450
2, 3
2,4
451
452
2, 4
3, 5
453
III 5. La base son los hechos ms importantes de la historia religiosa.* Tenemos una exposicin completa cuando la
negotium, ea quae credenda insinuantur praecipere, unde et quo usque
narranda sint; nec quomodo sit varianda narratio, ut aliquando brevior,
aliquando longior, semper tamen plena atque perfecta sit; et quando
breviore, et quando longiore sit utendum: sed quibus modis faciendum
sit, ut gaudens quisque catechizet (tanto
enim suavior erit, quanto magis
id potuerit), ea cura mxima est. * 4 Et ptaeceptam quidem teifcaiivisin
promtu est. Si enim in pecunia corporali, quanto magis in spiritali hilarem
datorem diligit deus (2 Cor 9,7)? Sed haec hilaritas ad horam ut adsit,
eius est misericordiae qui ista praecepit.
15
Itaque prus de modo narrationis quod te velle cognovi, tum de
praecipiendo atque cohortando, postea de hac hilaritate comparanda,
quae deus suggesserit, disseremus.
PARS PRIOR
454
3, 6
catequesis comienza por la frase: Al principio cre Dios el cielo y la tierra, y termina en el perodo actual de la historia de
la Iglesia. 2 Pero no por eso debemos recitar de memoria, aunque lo hayamos aprendido palabra por palabra, todo el Pentateuco, y todos los libros de los Jueces, de los Reyes y de Esdras, y todo el Evangelio y los Hechos de los Apstoles, y tampoco hemos de explicar y comentar en nuestra exposicin todo
lo que se nos cuenta en esos libros, pues ni hay tiempo ni a
ello nos vemos obligados necesariamente. Ms bien hay que
compendiar de forma resumida y general todas las cosas, de
modo que escojamos los hechos ms admirables que se escuchan con ms agrado y que constituyen los pasajes mismos del
relato. Y no conviene mostrar tales hechos como entre velos
para quitarlos inmediatamente de la vista; antes, al contrario,
detenindonos en ellos algn tiempo, debemos exponerlos y
desentraarlos y ofrecerlos a la admiracin de los oyentes para
que los examinen y contemplen con atencin. En cuanto al resto, podemos insertarlo dentro del contexto mediante una rpida exposicin. 3 De esta forma, lo que deseamos poner ms
de relieve resaltar ms frente al papel secundario de lo dems; y aquel a quien deseamos estimular con nuestra exposicin no llegar cansado a la narracin, y no se encontrar
confundida la mente del que debemos instruir con nuestras enseanzas.
6. La explicacin de todo radica en la caridad.4 Por supuesto que en todas las cosas conviene no slo tener presente
est: In principio jecit deus caelum et terram (Gen 1,1), usque ad praesentia tmpora ecclesiae. 2 Non tamen propterea
debemus totum pentateuchum, totosque iudicum et regnorum a et Ezrae libros b, totumque evangelium et actus apostolorum, vel, si ad verbum edidicimus, memoriter reddere, vel nostris verbis omnia quae his continentur voluminibus narrando
evolvere et explicare; quod nec tempus capit, nec ulla necessitas postular:
sed cuneta summatim generatimque complecti, ita ut eligantur quaedam
mirabiliora, quae suavius audiuntur atque in ipsis articulis constituta
sunt, ut ea tamquam in involucris ostendere statimque a conspectu
abripere non oporteat, sed aliquantum immorando quasi resolvere atque
[125] expandere, et inspicienda atque miranda offerre animis auditorum:
cetera vero celeri percursione inserendo contexere. 3 Ita et illa quae
mxime commendari volumus aliorum submissione magis eminent; nec
ad ea fatigatus pervenit quem narrando volumus excitare, nec illius
memoria confunditur quem docendo debemus instruere.
6. Omnia Dei amore patent.* In mnibus sane non tantum nos
oportet intueri praecepti finem, quod est caritas de corde puro et
a] Algunos mss. traen Esdrae.
b] El ttulo Libri regnorum que se encuentra en Cipriano y Ambrosio es la traduccin del griego. La Vulgata de San Jernimo lo cambia en Libri regum.
3,6
455
456
3, 6
4, 7
AMOR DE D I O S
457
Y SU VENIDA
IV 7. Dei dilectioni responsio.* Quae autem maior causa est advetitus domini, nisi ut ostenderet deus dilectionem suam in nobis, commendans eam vehementer: quia eum adhuc inimici essemus, Christus pro nobis
mortuus est (Rom 5,8-9. Hoc autem ideo, quia fins praecepti et plenitudo
legis caritas est (Rom 13,10; 1 lo 4,11; lo 13,34; 1 Tim 1,5; 1 lo 3,16),
ut et nos invicem diligamus, et quemadmodum ille pro nobis animam
suam posuit, sic et nos pro fratribus animam ponamus, et ipsum deum,
quoniam prior dilexit nos, et filio suo nico non peper[127]cit, sed pro
nobis mnibus tradidit eum (1 lo 4,10-19; Rom 8,32), si amare pigebat,
saltem nunc redamare non pigeat.
2
Nulla est enim maior ad amorem invitatio quam praevenire amando;
et nimis durus
est animus, qui dilectionem si nolebat impender, nolit
rependere. 3 Quodsi in ipsis flagitiosis et sordidis amoribus videmus, nihil
aliud eos agere qui amari vicissim volunt, nisi ut documentis quibus
valent aperiant et ostendant quantum ament, eamque imaginem iustitiae
praetendere affectant, ut vicem sibi reddi quodam modo flagitent ab eis
animis, quos illecebrare moliuntur, ipsique ardentius aestuant, eum iam
moveri eodem igne etiam illas mentes quas appetunt sentiunt; si ergo et
458
4, 1
do ven que las almas que desean conquistar se van encendiendo en su misma pasin. Por tanto, si hasta un corazn encendido
se abrasa ms todava al sentir que es correspondido en su
amor, es evidente que no hay causa mayor para iniciar o aumentar el amor como el darse cuenta de que es amado quien
todava no ama, o que es correspondido el que ya amaba, o
que espera ser amado o comprueba que ya lo es.
4
Y si esto sucede hasta en los amores ilcitos, cuan ms
plenamente en la amistad? Pues qu otra cosa tememos ms
en las faltas contra la amistad sino que nuestro amigo piense
o que no le amamos o que le amamos menos de lo que l nos
ama? Porque si llegase a creer esto, sera ms fro en su amor,
gracias al cual los hombres gozan de la mutua amistad. Y si
ese amigo no es tan dbil que se deje enfriar completamente
en su amor ante esa ofensa, se mantendr en un amor de conveniencia, pero no de gozo.
5
Realmente merece la pena observar que, si los superiores
desean ser amados por sus inferiores y se alegran de su obsequiosa obediencia, y cuanto ms obedientes los ven tanto ms
los aprecian, con mucho ms amor se inflama el inferior cuando
se da cuenta de que el superior le ama. 6 En efecto, el amor
es tanto ms grato cuanto menos se agosta por la sequedad de
la indigencia, y ms profusamente fluye de la benevolencia:
el primer amor procede de la miseria; el segundo, de la misericordia. Y si acaso el inferior no esperaba la posibilidad de
animus qui torpebat, cum se amari senserit excitatur, et qui iam fervebat,
cum se redaman didicerit, magis accenditur: manifestum est nullam esse
maiorem causam, qua vel inchoetur vel augeatur amor, quam cum amari
se cognoscit qui (315) nondum amat aut redaman se vel posse sperat,
vl iam probat, qui prior amat.
4
Et si hoc etiam in turpibus amoribus, quanto plus a in amicitia? Quid
enim aliud cavemus in offensione amicitiae, nisi ne amicus arbitretur
quod eum vel non diligimus, vel minus diligimus quam ipse nos diligit?
Quod si crediderit, frigidior erit in eo amore quo invicem nomines mutua
familiaritate perfruuntur; et si non ita est infirmus, ut haec illum offensio
faciat ab omni dilectone frigescere, in ea se tenet, qua non ut fruatur,
sed ut consulat diligit.
5
Operae pretium est autem animadvertere, quomodo, quamquam et
superiores velint se ab inferioribus diligi eorumque in se studioso delectentur obsequio, et quanto magis id senserit, tanto magis eos diligant,
tamen quanto amore exardescat inferior, cum a superiore se diligi senserit.
6
Ibi enim gratior amor est, ubi non aestuat indigentiae siccitate, sed ubertate beneficentiae profluit. lile namque amor ex miseria est, iste ex
misericordia. Iam vero si etiam se amari [128] posse a superiore desperabat inferior, ineffabiliter commovebitur in amorem, si ultro ille fuerit
a] Otros leen purius.
4, 8
459
460
4, 8
5, 9
461
462
5, 9
6, 10
463
est preparado, hay que obrar de modo que desee lo que todava no quera por error o por falsedad.
MOTIVOS DE LA BSQUEDA DE DIOS Y PRIMERA
INSTRUCCIN
VI 10. Primeros pasos de la instruccin.1 Si tal vez hubiera respondido que ha sido una inspiracin divina la que le
ha amonestado y amedrentado para hacerse cristiano, nos ofrece una ocasin verdaderamente feliz para comenzar nuestra instruccin acerca del gran cuidado que Dios tiene para con nosotros. 2 Sin duda alguna, su atencin debe pasar del mundo de
los milagros y de las fantasas a ese otro ms slido de las Escrituras y de las profecas ms ciertas, a fin de que se d cuenta
de la gran misericordia que Dios ha empleado con l al enviarle aquella advertencia antes de acercarse a las Santas Escrituras. 3 Incluso debe hacrsele notar que el mismo Seor no
le amonestara o urgira a hacerse cristiano e incorporarse a la
Iglesia, ni le habra iluminado con tales signos y revelaciones
si no hubiera querido que l recorriera con mayor tranquilidad
y garanta el camino ya preparado en las Escrituras Santas, en
las que no debe buscar prodigios visibles, sino que deber acostumbrarse a poner su esperanza en las cosas invisibles: las Escrituras le comunicarn sus avisos no mientras duerme, sino
cuando est despierto.
occupes aut eam non prius collocato animo audeas imponere, facas eum
velle quod aut per (317) errorem aut per simulationem nondum volebat.
La catequesis de los
464
principiantes
6, 10
7, 11
La catequesis de los
principiantes
465
VII 11. Exposicin de la fe y de la moral.1 Una vez terminada la narracin, debemos insistir en la esperanza de la resurreccin, y segn la capacidad y facultades del oyente, y en
funcin del tiempo disponible, debemos ocuparnos, frente a las
vanas burlas de los infieles, de la resurreccin del cuerpo y de
la bondad del juicio final para los buenos, y de la severidad
del mismo para los malos, y de la justicia para todos. Una vez
recordadas con horror y desprecio las penas de los impos, debemos predicar con ardor del reino de los justos y de los fieles
y de aquella ciudad celeste y de su gozo. 2 Este es el momento
oportuno para instruir y estimular la debilidad de los hombres
frente a las tentaciones y los escndalos, de fuera o de dentro
de la Iglesia: fuera, contra los paganos, los judos y los herejes; dentro, contra la paja de la era del Seor. Pero no hemos de enfrentarnos contra cada uno de los tipos de perversidad, ni hemos de refutar cada uno de sus errores con argumentos propios, sino que, de acuerdo con el poco tiempo de que
disponemos, hemos de demostrar que todo esto ya estaba predicho, al tiempo que mostramos la utilidad de las tentaciones
para la instruccin de los fieles, y la oportunidad de la medicina en el ejemplo de la paciencia de Dios, que permiti que
estas cosas permanecieran hasta el final.
3
Cuando, en cambio, se trata de aquellos cuyos grupos malintencionados llenan materialmente las iglesias, se le deben reD E ITINERE PROSEQUENDO
VII 11. Fidei et morum expositio.1 Narratione finita spes resurrectionis intimanda est, et pro capactate ac viribus audientis, proque ipsius
temporis modulo, adversus vanas irrisiones infidelium de corporis resurrectione (cf. Act 17,33) tractandum et futuri ultimi iudicii bonitate in bonos,
severitate in malos, veritate in omnes; commemoratisque cum detestatione
et horrore poenis impiorum, regnum iustorum atque fidelium et superna
illa civitas eiusque gaudium cum desiderio praedicandum est. 2 T u m vero
instruenda et animanda est infirmitas hominis adversus tentationes et
scandala, sive foris sive in ipsa intus ecclesia: foris adversus gentiles vel
Iudaeos vel haereticos, intus autem adversus areae dominicae (318)
paleam. Non ut contra singula perversorum genera disputetur omnesque
illorum pravae opinicjnes propositis quaestionibus refellantur: sed pro
tempore brevi demonstran [132] dum est, ita esse praedictum, et quae sit
utlitas tentationum erudiendis fidelibus, et quae medicina in exemplo
patientiae dei, qui statuit usque in finem ista permitiere (cf. Mt 13,30).
3
Cum vero adversus eos instruitur, quorum perversae turbae corporaliter implent ecclesas, simul etiam praecepta brevter et decenter comS.Ag. 39
16
466
La catequesis de los principiantes
7, 11
cordar de modo breve y conveniente, al mismo tiempo, los
preceptos de la convivencia cristiana y social, para que no se
dejen seducir fcilmente por los borrachos, los avaros, los tramposos, los jugadores, los adlteros, los fornicadores, los amantes
de espectculos, los vendedores de remedios sacrilegos, los hechiceros, matemticos o adivinos, los astrlogos o charlatanes,
y otros de la misma calaa. De esta forma no podr pensar
que ha de quedar impune al ver que muchos que se llaman
cristianos son partidarios de tales artimaas, y las practican y
las defienden y las aconsejan y las justifican. 4 Se le debe mostrar efectivamente con el testimonio de los libros sagrados cul
es el fin que tienen garantizado los que perseveran en ese gnero de vida, y cmo deben ser tolerados en la Iglesia, de la
que al final de los tiempos sern separados. Al mismo tiempo
se le debe prevenir de que en la Iglesia tambin encontrar
muchos buenos cristianos, ciudadanos autnticos de la Jerusaln celestial, si l mismo comienza a serlo.
5
Por ltimo, debemos advertirle cuidadosamente que no
ponga su esperanza en el hombre: en realidad, no podemos
juzgar fcilmente quin es justo, y aunque esto fuera posible,
el ejemplo de los justos no sirve para justificarnos a nosotros,
sino que nos ensean los justos que, cuando los imitamos, tambin nosotros somos justificados por su propio juez. 6 Y aqu
llegamos al punto que debemos destacar especialmente, a fin
de que el que nos escucha, o mejor dicho, el que escucha a Dios
por medio de nosotros, comience a progresar en su modo de
vida y en su doctrina, y avance con bro por el camino de Cristo, y no se atreva a atribuirnos ni a nosotros ni a s mismo
memorentur christianae atque honestae conversationis, ne ab ebriosis,
avaris, fraudatoribus, aleatoribus, adulteris, fornicatotibus, spectaculorum
amatoribus, remediorum sacrilegorum alligatoribus, praecantatoribus, mathematicis, vel quarumlibet artium vanarum et malarum divinatoribus,
atque huiusmodi ceteris ita facile seducatur et impunitum sibi fore
arbitretur, quia videt multos qui Chtistiani appellantur, haec amate et
agere et defender et suadere et persuadere. 4 Quis enim fins praestitutus
sit in tali vita perseverantibus, et quam sint in ipsa ecclesia tolerandi,
ex qua in fine separandi sunt, divinorum librorum testimonis edocendum
est. Praenuntiandum est etiam inventurum eum in ecclesia multos
Christianos bonos, verissimos cives caelestis Ierusalem (Heb 12,22), si
esse ipse coeperit.
5
d extremum ne spes eius in nomine ponatur, sedulo monendus est:
quia eque facile ab homine iudicari potest quis homo sit iustus, et si
facile posset, non ideo nobis proponi exempla iustorum, ut ab eis iustificemur, sed ut eos imitantes ab eorum iustificatore nos quoque iustificari
sciamus (Ps 77,7; Rom 5,1). * Hinc enim fiet quod mxime commendandum est, ut cum ille qui nos audit, immo per nos audit deuffl, moribus et
scientia proficere coeperit et viam Christ alacriter ingredi, nec nobis id
audeat assignare nec sibi; sed et seipsum et nos et quoscunque alios
8, 12
La catequesis de los
principiantes
467
esta realidad, sino que se ame a s mismo y a nosotros y a todos sus amigos en aquel y por aquel que le am cuando era
enemigo y, justificndolo, quiso hacerlo amigo suyo. 7 En este
punto me parece que no te hacen falta maestros que te indiquen que, cuando t o los que te escuchan, disponis de poco
tiempo, debes ser breve, y si disponis de ms tiempo puedes
extenderte ms en la explicacin: sta es, efectivamente, una
regla que se aprende sin necesidad de que nadie nos d normas para ello.
ADIENTIS NDOLES
468
8, 12
miendo discretamente y hacindoles ver que creemos que ya conocen esta o aquella verdad, y en consecuencia enumeremos
como de pasada lo que debe ser inculcado a los ignorantes e
incultos, de modo que, si la persona instruida ya lo conoce en
parte, no nos escuche como a un maestro, y si es que lo ignora todava, lo vaya aprendiendo a medida que vamos enumerando lo que creamos ya conocido para l.
3
Y ciertamente no ser intil que le preguntemos acerca
de lo que le impuls a hacerse cristiano. Si resulta que ha
sido persuadido por los libros cannicos o por otros libros valiosos, explcale algo sobre ellos desde el principio, alabndolos
por los diferentes mritos de la autoridad cannica y por la
diligencia y competencia de los autores, y poniendo de relieve,
sobre todo en las Escrituras cannicas, la salubrrima humildad de su admirable profundidad, al tiempo que destacars en
los otros, segn los valores de cada uno, el estilo de un lenguaje ms sonoro y pulido, adaptado a los espritus ms soberbios y al mismo tiempo a los ms humildes.
4
Sin duda convendr que te enteres, por lo que l te diga,
acerca de sus lecturas preferidas, y sobre qu otros autores ha
ledo con ms frecuencia y que han influido en su decisin de
hacerse cristiano. 5 Segn lo que nos haya dicho, si conocemos
esos libros o si al menos sabemos, por medio de otras iglesias,
que han sido escritos por algn autor catlico notable, manifestmosle nuestra aprobacin y alegra.
* Si, por el contrario, cay en las obras de algn hereje
gendo, ita ut dicamus nos credere, quod iam noverint illud atque illud;
atque hoc modo cursim enumerare omnia quae (319) rudibus indoctisque
inculcanda sunt, ut etsi quid novit eruditus iste, non tamquam a doctore
audiat, et si quid adhuc ignorat, dum ea commemoramus quae illum
nosse iam credimus, discat.
3
Nec ipse sane inutilter interrogatur, quibus rebus motus sit, ut velit
esse Christianus: ut si libris ei persuasum esse videris, sive canonicis sive
utilium tractatorum, de his aliquid in principio loquaris, collaudans eos
pro diversitate meritorum canonicae auctoritatis et exponentium sollertissimae diligentiae, maximeque commendans in scripturis canonicis admirandae altitudinis saluberrimam humilitatem, in illis autem pro sua cuiusque
facltate aptum superbioribus et per hoc infirmioribus animis stilum
sonantioris et quasi tomatioris eloquii.
4
Sane etiam exprimendum de illo est, ut indicet quem mxime legerit_,
et quibus libris 5familiarius inhaeserit, unde illi persuasum est, ut sociari
vellet ecclesiae. Quod cum dixerit, tum si nobis noti sunt illi libri, aut
ecclesiastica fama saltem [134] accepimus a catholico aliquo memorabili
viro esse conscriptos, laeti approbemus.
6
Si autem in alicuius haeretici volumina incurrit et nesciens forte quod
8, 12
469
9, 13
9, 13
470
471
472
10, 14
10. 14
473
eque enim te mxime conqueri audivi, nisi quod tibi sermo tuus
vilis abiectusque videretur, cum aliquem christiano nomine imbueres. Hoc
autem scio, non tam rerum quae dicendae sunt, quibus te satis novi
paratum
et instructum, eque ipsius locutionis inopia, sed animi taedio
fieri: 4 vel illa causa quam dixi, quia magis nos delectat et tenet quod in
silentio mente cernimus, nec inde volumus avocari ad verborum longe
disparem strepitum; vel quia etiam cum sermo iucundus est, magis nos
libet audire aut legere quae melius dicta sunt et quae sine nostra cura et
sollicitudine promuntur, quam ad alienum sensum repentina verba coaptare
incerto exitu, sive utrum occurrant pro sententia, sive utrum accipiantur
utiliter; vel quia illa quae rudibus insinuantur, eo quod nobis notissima
sunt et provectui nostro iam non necessaria, piget ad ea saepissime redir,
nec in eis tam usitatis et tanquam infantilibus
cum aliqua voluptate iam
grandiusculus animus [137] graditur. 5 Facit etiam loquenti taedium
auditor immobilis [vel quia non movetur affectu, vel quia millo motu
corporis indicat se intelligere vel sibi placer quae dicuntur]: non quia
humanae laudis nos esse vidos decet, sed quia ea quae ministramus dei
sunt; et quanto magis diligimus eos quibus loquimur, tanto magis eis
474
10, 14
10, 15
475
terior y alegrarnos con fervor de espritu y gozarnos en la tranquilidad de una buena obra, pues Dios ama al que da con
alegra.
15. Remedios frente a la cortedad del oyente.9 Si nos
entristece el hecho que el oyente no capta nuestro pensamiento, y nos vemos obligados a descender, de algn modo, desde
la altura de las ideas hasta la simplicidad de las slabas que
distan muchsimo de nuestro pensamiento, y nos preocupamos
de que proceda de nuestra boca carnal, al travs de largos y
enrevesados giros, lo que penetr en nosotros con toda rapidez
por la boca de nuestra mente, y nos entristecemos porque no
resulta como desebamos, y en consecuencia nos cansamos de
hablar y preferimos callar, pensemos que nos lo exige aquel que
nos mostr su ejemplo para que sigamos sus pasos.
10
476
11, 16
XI 16. In hac tempestate remedia.[139] 1 Si autem magis appetimus ea quae iam parata sunt et melius dicta legere vel audire, et ideo
11, 16
477
478
11, 16
12, 17
479
esta seal: el Seor conoce a los que son suyos, y todo el que
pronuncia el nombre del Seor se aleja de la iniquidad.
8
Pensando en estas cosas e invocando al Seor en nuestro
corazn, temeremos mucho menos los xitos inciertos de nuestros discursos ante las reacciones imprevisibles de nuestros oyentes y nos resultar agradable el mismo sufrimiento de nuestro
tedio en favor de una obra de misericordia, con tal de que no
pongamos en ello nuestra gloria. Pues una obra es verdaderamente buena cuando la intencin del que la realiza se ve movida y estimulada por la caridad, y de nuevo se refugia en la
caridad, como volviendo a su puesto.
9
Por otra parte, la lectura o la audicin de un discurso
mejor que nos agrada hasta el punto de preferirla al discurso
que nosotros debemos pronunciar, cuando hablemos con pereza o desmayo, nos har ms alegres y se presentar ms agradable despus de nuestro trabajo. Incluso rogaremos a Dios
con ms confianza para que nos hable como deseamos, si aceptamos con alegra que l hable por medio de nosotros como
podamos. Y as resulta que para los que aman a Dios todas
las cosas concurren para su bien.
PELIGRO DE REPETIRSE EN LAS EXPLICACIONES
480
12, 17
13, 18
481
vorice precisamente ante la novedad del auditorio! 5 Contribuir a nuestra alegra interior el pensar y considerar cmo de la
muerte del pecado pasa el hombre a la vida de la fe. Si para
mostrar el camino a una persona extraviada y cansada recorremos con benfica alegra los caminos que nos son ms desconocidos, con cunta ms alegra y gozo debemos caminar por
la doctrina salvfica, incluso aquella que no es necesaria para
nosotros, cuando conducimos por los caminos d e la paz a las
almas desgraciadas y fatigadas por los pecados del mundo bajo
las rdenes de quien nos la encomend!
482
13, 19
13, 19
483
debe marcharse. * En cuanto nos demos cuenta de esto, conviene despertar su atencin dicindole algo adornado con una
sana alegra y adaptado al argumento que estamos exponiendo,
o tambin algo realmente maravilloso y deslumbrador, o algo
que suscite su conmiseracin y sus lgrimas. O mejor todava,
expongamos algo que le toque directamente a l, de modo que,
tocado en su propio inters, preste atencin, pero que no ofenda su pudor con alguna indelicadeza, sino que se vea conquistado por la familiaridad. Tambin le podemos ayudar, ofrecindole un asiento, aunque sera mejor sin duda alguna, donde
esto sea posible fcilmente, que ya desde el principio escuche
sentado, como muy acertadamente sucede en algunas iglesias de
ultramar, donde no slo los sacerdotes hablan sentados al pueblo, sino que tambin el pueblo dispone de sillas, de modo que
cuantos se sienten dbiles y fatigados por estar de pie, no se
vean distrados en su salubrrima atencin, o tengan que marcharse.
7
Sin embargo, es muy importante saber si el que se marcha
de una gran asamblea, para recuperar las fuerzas, es uno que ya
est unido por la frecuencia de los sacramentos, o si el que se
retira la mayora de las veces no puede por menos de hacerlo, para no caer vctima de un malestar fsico es uno que
debe recibir por primera vez los sacramentos: por vergenza
no dice por qu se va, y por debilidad no puede permanecer de
pie. Te digo esto por experiencia, pues as me sucedi con un
campesino, mientras yo le instrua. Y de ah aprend a ser muy
atento en ese punto. * Pues quin puede soportar nuestra arrogancia, cuando no hacemos sentar a nuestro rededor a los que
' Quod ubi senserimus, aut renovare oportet eius animum, dicendo
aliquid honesta hilaritate conditum et aptum rei quae agitur, [143] vel
aliquid valde mirandum et stupendum, vel etiam dolendum atque plangendum; et magis de ipso, ut propria cura punctus evigilet, quod tamen
non offendat eius verecundiam asperitate aliqua, sed potius familiaritate
conciliet: aut oblata sessione succurrere; quamquam sine dubitatione
melius fiat, ubi decenter fieri potest, ut a principio sedens audiat,
longeque consultius in quibusdam ecclesiis transmarinis non solum antistites sedentes loquuntur ad populum, sed ipsi etiam populo sedilia
subiacent, ne quisquam infirmior stando lassatus a salubrrima intentione
avertatur, aut etiam cogatur abscedere.
7
Et tamen multum interest, si se quisquam de magna multitudine
subtrahat ad reparandas vires, qui iam sacramentorum societate devinctus
est; et si ille discedat (quod plerumque inevitabilitet urgetur, ne interiore
defectu victus etiam cadat), qui primis sacramentis imbuendus est: et
pudore enim non dicit cur eat, et imbecillitate stare non sinitur. Expertus
haec dico: nam fecit hoc qudam, cum eum catechizarem,
homo rusticanus, unde magnopere praecavendum esse didici. 8 Quis enim ferat
arrogantiam nostram, cum viros fratres nostros, vel etiam quod maiore
484
13, 19
14, 20
485
sollicitudine curandum est, ut sint fratres nostri, coram nobis sedere non
facimus: et ipsum dominum nostrum, cui assistunt angel, sedens mulier
audiebat (cf. Me 1,13; Le 10,39)? 'Sane si aut brevis sermo futuras est,
aut consessui locus non est 10
aptus, stantes audiant: sed cum multi
audiunt, et non tune initiandi. Nam cum unus, aut do, aut pauci, qui
propterea venerunt, ut Christiani fiant, periculose loquimur stantibus.
Tamen si iam sic coepimus, saltem animadverso auditoris taedio, et
offerenda sessio est, immo vero prorsus urgendus ut sedeat, (326) et
dicendum aliquid quo renovetur, quo etiam cura, si qua forte rruens eum
avocare [144] coeperat, fugiat ex animo.
11
Cum enim causae incertae sint, cur iam tacitusrecuset audire, iam
sedenti aliquid adversus incidentes cogitationes saecularium negotiorum
dicatur, aut hilari, ut dixi, aut tristi modo: ut si ipsae sunt quae mentem
oceupaverant, cedant quasi nominatim aecusatae; si autem ipsae non
sunt, et audiendo fatigatus est, cum de illis tamquam ipsae sint (quando
quidem ignoramus), inopinatum aliquid et extraordinarium,
eo modo quo
dixi, loquimur, a taedio renovatur intentio. 12 Sed et breve sit, mxime
quia extra ordinem inseritur, ne morbum fastidii cui subvenire volumus,
XIV 20. Agendi ratio si mens aberrasset.1 Si autem confregit animum tuum alterius actionis, cui tamquam magis necessariae iam suspensus
eras, omissio, et propterea tristis insuaviter catechizas: cogitare debes (excepto quod scimus misericorditer nobis agendum esse quidquid cum hominibus agimus, et ex officio sincerissimae caritatis; hoc ergo excepto), incertum esse quid utilius agamus, et quid opportunius aut intermittamus, aut
omnino omittamus. 2 Quia enim merita hominum pro quibus agimus,
qualia sint apud deum non novimus, quid eis ad tempus expediat aut
nulla aut tenuissima et incertissima coniectura suspicamur potius quam
comprehendimus.
3
Quapropter res quidem agendas pro nostro captu ordinare debemus:
quas eo modo quo statuimus, si peragere potuerimus, non ideo gaudeamus
quia nobis, sed quia deo sic eas agi placuit; si autem aliqua inciderit
necessitas, qua noster ille ordo turbetur: flectamur facile, ne frangamur a ;
a] Se trata de una expresin proverbial latina (cf. Livio, 2,23.18; Cicern, Pro
Sulla 18.19). Con ligeras variantes Flectimur non jrangimur, es la divisa de la
familia de los Colonna.
486
14, 21
14, 22
487
488
14, 22
15, 23
489
16
490
La catequesis de los principiantes
15, 23
son muchos o pocos los que escuchan, si doctos o ignorantes,
o entremezclados; si son habitantes de la ciudad o campesinos, o si ambos estn mezclados; o si se trata de una asamblea
formada por todo tipo de hombres. 3 Es inevitable, en verdad,
que unos de una manera y otros de otra influyan en el que
va a hablar y ensear, y que el discurso proferido lleve como
la expresin del sentimiento interior del que lo pronuncia, y
que por la misma diversidad impresione de una manera u otra
a los oyentes, ya que stos se ven influidos, cada uno a su
modo, por su presencia.
4
Pero ya que ahora estamos tratando de los principiantes
que debemos instruir, yo mismo te puedo asegurar, por lo que
a m respecta, que me siento condicionado, ya de una manera,
ya de otra, cuando ante m veo a un catequizando erudito o
ignorante, a un ciudadano o a un peregrino, a un rico o a un
pobre, a una persona normal o a otro digno de respeto por el
cargo que ocupa, o a uno de esta o aquella familia, de esta o
aquella edad, sexo o condicin, de esta o aquella escuela, formado en una u otra creencia popular; y as, segn la diversidad de mis sentimientos, el discurso comienza, avanza y llega
a su fin, de una manera o de otra. 5 Y como quiera que, a
pesar de que a todos se debe la misma caridad, no a todos se
ha de ofrecer la misma medicina: la misma caridad a unos da
a luz y con otros sufre, a unos trata de edificar y a otros teme
ofender, se humilla hacia unos y se eleva hasta otros, con unos
se muestra tierna y con otros severa, de nadie es enemiga y de
todos es madre. 6 Y el que no ha tenido la experiencia de lo
que estoy exponiendo, por ese espritu de caridad, cuando se
an rustici an hi3 et illi simul; an populus ex omni hominum genere
temperatus sit. Fieri enim non potest, nisi aliter atque aliter afficiant
locuturum atque dicturum, et ut sermo qui profertur, affectionis animi
a quo profertur, quemdam quasi vultum gerat, et pro eadem diversitate
diverse afficiat auditores, cum et ipsi se ipsos diverse afficiant invicem
praesentia sua.
4
Sed quia de rudibus imbuendis nunc agimus, de me ipso tibi testis
sum, aliter atque [148] aliter me moveri, cum ante me catechizandum
video eruditum, inertem, civem, peregrinum, divitem, pauperem, privatum,
honoratum, in potestate aliqua constitutum, illius aut illius gentis hominem, illius aut illius aetatis aut sexus, ex illa aut illa secta, ex illo aut
illo vulgari errore venientem: ac pro diversitate motus mei sermo ipse
et procedit et progreditur et finitur. 5 E t quia cum eadem mnibus
debeatur caritas, non eadem est mnibus adhibenda medicina: ipsa item
caritas (1 Cor 9,22) alios parturit, cum aliis infirmatur; alios curat
aedificare, alios contremiscit offendere; ad alios se inclinat, ad 6 alios se
erigit; aliis blanda, aliis severa, nulli inimica, mnibus mater. E t qui
non expertus est eadem caritate quod dico, cum videt nos, quia facultas
aliqua nobis donata delectat laudabiliter innotescere in ore multitudinis,
16, 24
491
XVI 24. A quin va dirigido. Primeras palabras.x Imaginemos ahora que viene hasta nosotros, con nimo de hacerse
cristiano, un hombre que pertenece al grupo de los ignorantes,
no de los habitantes en el campo, sino de los de la ciudad,
como muchos de los que t necesariamente has encontrado en
Cartago. Una vez que le hemos preguntado si desea ser cristiano por alguna ventaja de la vida presente o por el descanso
que esperamos despus de esta vida, nos ha respondido que
por la paz de la vida futura. En este caso, tal vez podramos instruirlo con estas palabras.
inde nos beatos putat: deus autem, in cuius conspectum intrat gemitus
compeditorum (Ps 79,11; 25,18), videat humilitatem nostram et laborem
nostrum, et dimittat omnia peccata nostra.
7
Quamobrem si quid tibi in nobis placuit, ut aliquam observationem
sermonis sui a nobis audire quaereres, melius videndo et audiendo nos
cum haec agimus, quam legendo cum haec dictamus, edisceres.
PARS ALTERA
XVI 24. Ad quent alloquium. Prima verba.(329) 1 Sed tamen faciamus aliquem venisse ad nos, qui vult esse Christianus, et de genere
quidem idiotarum, non tamen rusticanorum, sed urbanorum, quales apud
Carthaginem plures experiri te necesse est: interrogatum etiam, utrum
propter vitae praesentis aliquod commodum an propter rquiem, quae
post hanc vitam speratur, Christianus esse desiderat, propter futuram
rquiem respondisse: tali fortasse a nobis instrueretur alloquio.
492
16, 24
2
Demos gracias, hermano, a Dios. Te felicito calurosamente
y me alegro de que, en medio de tan grandes y peligrosas tempestades de este mundo, hayas pensado en alguna tranquilidad
verdaderamente cierta. 3 Sabes que en este mundo los hombres
con grandes esfuerzos buscan el descanso y la seguridad, pero
no las encuentran a causa de sus perversos deseos. Quieren descansar entre cosas inquietas y efmeras, y como quiera que stas desaparecen y pasan con el tiempo, se ven agitados por el
temor y el sufrimiento, que no les dejan estar tranquilos.
4
Cuando el hombre desea descansar en las riquezas, se encuentra sumido en la soberbia y no rodeado de seguridad. No vemos cuntos las han perdido de improviso, incluso cuntos han
muerto por su causa, o porque desean poseerlas, o porque otros
ms vidos se las arrebatan con violencia? Pero aun cuando
permanecieran toda la vida en poder del poseedor, y no abandonaran a quien las apetece, ste, al morir, tendra que dejarlas.
5
Pues, cunto dura la vida del hombre, aunque llegue a
viejo? O cuando los hombres desean para s una larga vejez,
qu otra cosa estn buscando sino una larga enfermedad? He
16, 25
493
494
16, 25
17, 26
495
XVII 26. In Ecclesiam irrumpendi rationes.l Sunt enim qui propterea volunt esse Christiani, ut aut promereantur homines a quibus
temporalia commoda exspectant, aut quia offendere nolunt quos timent.
2
Sed isti reprobi sunt: et si ad tempus eos portat ecclesia, sicut rea
usque ad tempus ventilationis paleam sustinet (cf. Mt 3,12); si non se
correxerint et propter futuram sempiternam rquiem Christiani esse
coeperint, in fine separabuntur. Nec sibi blandiantur, quod in rea possunt esse cum frumento dei: quia in hrreo cum illo non erunt, sed
igni debito destinantur.
J
Sunt etiam (331) alii meliore quidem spe, sed tamen non minore
periculo, qui iam deum timent et non irrident christianum nomen, nec
simulato corde intrant ecclesiam dei, sed in ista vita exspectant felicitatem,
ut feliciores sint in rebus terrenis quam illi qui non colunt deum: ideoque
496
17, 27.28
17, 28
497
Vase nota complementaria n.16: Las seis edades del mundo, p.687.
S.Ag. 39
17
498
18, 29
Testamento conocieron su venida por la revelacin del Espritu, y as lo anunciaron profticamente, y fueron salvados por
creer que haba de venir, como nosotros nos salvamos al creer
que ya ha venido, y de esa forma amramos al Dios que nos
am hasta el punto de enviar a su hijo nico para que, revestido de la humildad de nuestra naturale2a mortal, muriera a
manos de los pecadores y en favor de los pecadores. 1 2 Y a
desde la Antigedad, desde el comienzo de los tiempos, la sublimidad de este misterio no cesa de ser prefigurada y preanunciada.
COMIENZO DE LA HISTORIA DE LA
SALVACIN
X V I I I 29. Relato de la creacin.l El Dios omnipotente, bueno, justo y misericordioso, que hizo todas las cosas buenas, las grandes y las pequeas, las excelsas y las humildes, las
que se ven, como son el cielo y la tierra y el mar, y en el cielo
el sol y la luna y los dems astros, y en la tierra y en el mar
los rboles, las plantas y los animales de toda especie y todos los
cuerpos tanto celestes como terrestres, y las que no se ven,
como los espritus que animan y vivifican todos los cuerpos,
2
hizo tambin al hombre a su imagen, de modo que as como
l, por su omnipotencia, domina todo lo creado, as el hombre,
por su inteligencia, con la que conoce a su mismo Creador y
spiritus cognoverunt et prophetaverunt: et sic salvi facti sunt credendo
(cf. 1 Petr 1,10), quia veniet, sicut nos salvi efficimur credendo, quia
venit ut diligeremus deum, qui sic nos dilexit, ut unicum filium suum
mitteret (lo 3,16; cf. 1 lo 4,10), qui humilitate nostrae mortalitatis1 2indutus et a peccatoribus et pro peccatoribus moreretur (cf. Phil 2,7-8). Iam
enim olim ab ineuntibus saeculis mysterii huius altitudo praefigurari
praenuntiarique non cessat.
18, 30
499
le da culto, dominara a todos los animales de la tierra. 3 Tambin, como ayuda para el hombre, cre a la mujer, no con vistas al placer de la carne, ya que antes de verse invadidos por
la pena de la mortalidad del pecado ni siquiera tenan cuerpos
corruptibles, sino para que el varn recibiera gloria de la mujer, al marchar delante de ella hacia Dios y al servirle de ejemplo que imitar en la santidad y en la piedad, como el hombre
es gloria de Dios, cuando imita su sabidura.
30. Narracin del paraso y su prdida.4 Y he aqu que
Dios los coloc en un lugar de perpetua felicidad, que la Sagrada Escritura llama paraso, y les dio una orden, y de no
haberla quebrantado, habran permanecido siempre en aquella
inmortalidad feliz; pero si no la observaban, estaran sujetos al
castigo de la muerte. 5 Y Dios saba ya que haban de transgredir aquella orden; pero siendo el creador y autor de todo
bien, prefiri crearlos, al tiempo que creaba tambin los animales, para colmar la tierra de bienes temporales. Por supuesto
que el hombre, aun pecador, es mejor que las bestias. 6 Y les
dio sobre todo una orden, que no habran de respetar, para que
no tuvieran excusa en el momento del castigo. El hombre,
obre como obre, siempre descubrir que Dios es muy digno de
alabanza en sus obras, esto es, si obra bien, lo encuentra glorioso en la concesin de los premios, y si ha pecado aparecer loable en la justicia del castigo, y si, confesados sus pecados, vuelve al recto camino de la vida, descubre la gloria de
Dios en la misericordia del perdn.
(cf. Gen 2,18). J Fecit illi etiam adiutorium feminam: non ad carnalem
concupiscentiam, quando quidem nec corruptibilia corpora tune habebant,
antequam eos mortalitas invaderet poena peccati, sed ut haberet et vir
gloriam de femina, cum ei praeiret ad deum, seque illi praeberet imitandum in sanctitate atque pietate (1 Cor 11,7); sicut ipse esset gloria dei,
cum eius sapientiam sequeretur.
30. Paradisi narratio et amissio.4 Itaque constituit eos in quodam
loco perpetuae beatitudinis, quem appellat scriptura paradisum (Gen 2,8;
2,16-17); praeceptumque iis dedit, quod si non transgrederentur, in illa
semper immortalitatis beatitudine permanerent:
si autem transgrederentur,
supplicia mortalitatis expenderent. 5 Praesciebat autem deus eos transgressuros: sed tamen, quia conditor est et effector omnis boni, magis eos
fecit, quando fecit et bestias, ut impleret terram bonis terrenis. Et utique
melior est homo etiam peccator quam bestia. ' Et praeceptum quod non
erant servaturi, magis dedit, ut essent inexcusabiles (cf. Rom 1,20), cum
in eos vindicare coepisset. Quidquid enim homo fecerit, laudabilem in
suis facts invenit deum: si recte egerit, laudabilem invenit per iustitiam
praemiorum; si peccaverit, laudabilem invenit per iustitiam suppliciorum;
si peccata confessus ad recte vivendum redierit, laudabilem invenit per
misericordiam indulgentiarum.
500
18, 30
19, 31
501
CONTINA
LA HISTORIA
SAGRADA
XIX 31. Duae civitates.l eque hoc nos mover debet, quia multi
diabolo consentiunt, et pauci deum sequuntur: quia et frumentum in
comparatione palearum valde pauciorem habet numerum. Sed sicut agrcola novit quid faciat de ingenti acervo paleae, sic nihil est deo multitudo
peccatorum, qui novit quid [156] de illis agat, ut administratio regni
eius ex nulla parte rurbetur atque turpetur. Nec ideo putandus est
vicisse diabolus,
quia secum plures, cum quibus a paucis vinceretur,
adtraxit. 2 Duae itaque civitates, una iniquorum, altera sanctorum, ab
initio generis humani usque in finem saeculi perducuntur, nunc permixtae
13
502
19, 32
19, 33
503
hasta el fin del mundo, ahora mezcladas con los cuerpos, aunque separadas en las voluntades, y en el da del juicio tambin debern ser separadas en cuanto al cuerpo.
3
Todos los hombres, en efecto, que aman la soberbia y el
dominio temporal, con la vana imagen y la pompa de la arrogancia, como todos los espritus, que tienen el mismo amor y
cifran su gloria en esclavizar a los hombres, forman juntos una
misma ciudad; y si con frecuencia se enfrentan entre s por
estas cosas, con el mismo peso de la codicia se ven precipitados
al mismo abismo, y all se juntarn todos por la misma semejanza de sus costumbres y de sus mritos. 4 Por el contrario,
todos los hombres y todos los espritus que buscan la gloria
de Dios y no la suya, y lo siguen piadosamente, pertenecen a
una misma sociedad. 5 Y, sin embargo, en su extraordinaria
misericordia, Dios es paciente con los impos y les ofrece la
posibilidad de hacer penitencia y de corregirse.
32. Narracin del diluvio.6 En realidad, incluso cuando
destruy con el diluvio a todos, a excepcin de un solo justo
con su familia, que quiso fueran salvados en el arca, saba ciertamente que no se haban de corregir. No obstante, durante
los cien aos en que se construy el arca, se les anunciaba la
ira de Dios que iba a descargar sobre ellos, y, caso de que se
convirtieran a Dios, les perdonara, como perdon ms tarde a
la ciudad de Nnive que hizo penitencia, al anunciarles el profeta la catstrofe que se les vena encima.
7
Esto es lo que hace Dios incluso con los que sabe que
504
19, 33
20, 34
505
quae carnaliter a domino desiderabant, et coercitiones poenarum corporalium, quibus pro tempore terrerentur, sicut eorum duritiae congruebat.
1* Et in his tamen mnibus mysteria spiritalia significabantur, quae ad
Christum et ecclesiam pertinerent: cuius ecclesiae membra erant etiam
illi sancti, quamvis in hac vita fuerint, antequam secundum carnem
Christus dominus nasceretur (lo 1,1; 3,16; Col 1,16; Rom 4,1; lo 1,3).
1 7 Ipse enim unigenitus dei filius, verbum patris, aequale et coaeternum
patri, per quod facta sunt omnia, homo propter nos factus est, ut totius
ecclesiae tamquam
totius corporis caput esset (Col 1,18; 1 Cor 12,12;
Eph 4,1). l s Sed velut totus homo dum nascitur, etiamsi manum in
nascendo praemittat, tamen universo corpori sub capite coniuncta atque
compacta est, quemadmodum etiam nonnulli in ipsis patriarchis ad huius
ipsius rei signum manu praemissa nati sunt: ita omnes sancti qui ante
domini nostri Iesu Christi nativitatem in terris fuerunt, quamvis ante
nati sunt, tamen universo corpori, cuius ille caput est, sub capite
cohaeserunt.
XX 34. Servitus in Aegypto.* Populus ergo ille delatus in Aegyptum, servivit regi durissimo, et gravissimis laboribus eruditus quaesivit
506
20, 34
20, 35
507
508
20, 36
21, 37
509
HISTORIA
D E L DESTIERRO
Y ESPERA DEL
MESAS
veniret verissimus rex noster dominus Iesus Christus, qui est super omnia
deus benedictus in saecula (Rom 1,3; 9,5). Multa in illa trra promissionis gesta sunt in figuram venturi [161] Christi et ecclesiae, quae in
sanctis libris paulatim discere poteris.
510
21, 37
21, 38
511
fijado de antemano y simbolizado en los setenta aos, la Iglesia se vea libre de la confusin de este mundo, como lo fue
Jerusaln de la cautividad de Babilonia.
10
Con ocasin de esta cautividad, los mismos reyes de la
tierra 14, abandonando los dolos en nombre de los cuales perseguan a los cristianos, conocieron y adoraron al nico Dios
verdadero y a Cristo nuestro Seor, y por ellos nos manda
orar el apstol Pablo, incluso cuando persiguen a la Iglesia.
11
H e aqu lo que dice: Os ruego ante todo que hagis splicas, oraciones, peticiones, acciones de gracias, por los reyes,
por todos los hombres y por todos los que estn constituidos
en dignidad, para que vivamos una vida tranquila y segura con
toda piedad y caridad. n Y as, por medio de ellos mismos
se ha dado la paz a la Iglesia, aunque sea temporal, la tranquilidad temporal para construir espiritualmente casas y plantar
huertos y viedos. Y he aqu que tambin nosotros, por medio
de este discurso, te estamos edificando y plantando a ti que
nos escuchas. Y esto se realiza en todo el mundo, gracias a la
paz que nos procuran los reyes cristianos, segn las palabras
del mismo Apstol: Sois el campo de Dios y el edificio de
Dios.
38. Esperando a Cristo.13 Y despus de los setenta aos,
que simblicamente haba profetizado Jeremas, para prefigurar
el final de los tiempos, con el fin de que esta figura fuera completa, se llev a cabo en Jerusaln la reconstruccin del templo
signifcant septuaginta anni, ab istius saeculi confusione tamquam de
captivitate Babyloniae, sicut Ierusalem liberetur ecclesia.
10
Ex cuius captivitatis occasione ipsi etiam terreni reges desertis
idolis, pro quibus persequebantur Christianos, unum verum deum et
Christum dominum cognoverunt et colunt, pro quibus apostolus Paulus
iubet orari, etiam cum persequerentur ecclesiam. u Sic enim dicit:
Obsecro itaque primum fien deprecationes, adorationes, interpellationes,
gratiarum actiones pro regibus, pro mnibus hominibus, et mnibus, qui
in sublimitate sunt,
ut securam et tranquillam vitam agamus cum omni
pietate et caritatea (1 Tim 2,1-2). 12 Itaque per ipsos data pax est ecclesiae, quamvis temporalis, tranquillitas temporalis ad aedificandas
spiritaliter domos et plantandos hortos et vineas. Nam et ecce te modo
per istum sermonem aedificamus atque plantamus. Et (338) hoc fit per
totum orbem terrarum cum pace regum christianorum, sicut idem dicit
apostolus: Dei agricultura, dei aedificatio estis (1 Cor 3,9; Ier 29,5).
38. Christi expectatio.*3Et post annos quidem septuaginta, quos
mystice prophetaverat Ieremias (cf. Ier 29,10-12), ut finem temporum
praefiguraret, tamen ut ipsa figura integraretur, facta est in Ierusalem
restitutio aedificationis templi dei; sed quia totum figrate agebatur,
14
El ejemplo ms famoso y en el que probablemente pensaba San Agustn era el
del emperador Constantino.
aj La Vulgata trae castitate.
512
22, 39
non erat firma pax ac libertas reddita Iudaeis. Itaque [163] postea a
Romanis
victi sunt, et tributarii facti.
14
Ex illo sane tempore ex quo terram promissionis acceperunt, et
reges habere coeperunt, ne in aliquo regum suorum completum esse
arbitrarentur, quod eis liberator Christus promittebatur, apertius per
multas prophetias prophetatus est Christus non solum ab ipso David in
libro psalmorum, sed etiam a ceteris et magnis et sanctis prophetis,
usque ad tempus captivitatis in Babyloniam: et in ipsa captivitate fuerunt
prophetae, qui15venturum dominum Iesum Christum liberatorem omnium
prophetarent. Et postea quam templum transactis septuaginta annis
restitutum est, tantas pressuras et calamitates a regibus gentium Iudaei
perpessi sunt, ut intefiigerent nondum venisse liberatorem, quem non
spiritaliter liberaturum intelligebant, sed pro liberatione carnali desiderabant.
SAECULI AETATES ET TEMPORUM PLENITODO
XXII 39. Slutis historiae aetates sex.1 Peractis ergo quinqu aetatibus saeculi, quarum prima est ab initio generis humani, id est, ab Adam,
15
El ao 65 a.C. Pompeyo puso fin a la gera civil entre los judos, asediando
durante tres meses la ciudad de Jerusaln y hacindola tributaria, despus de nombrar
sumo sacerdote a Hircano. Cf. Euvio JOSEFO, Ant. lud. 14,4,1; Bell. Iud. 1,7,1.
22, 39
5Y5
514
22, 40
22, 40
515
4
Tune enim et lex impletur, dum non cupiditate rerum temporalium,
(339) sed caritate illius qui praecepit, fiunt quaecunque praecepit. Quis
autem non redamare affectet iustissimum et misericordissimum deum
(Rom 13,10), qui prior sic amavt iniustissimos et superbissimos homines,
ut propter eos mitteret unicum filium (1 lo 4,19; 4,9; cf. Phil 2,6), per
quem feclt omnia, qui non sui mutatione, sed homins assumtione homo
factus, non solum cum eis vivere, sed etiam pro eis et ab eis posset
occidi?
40. Evangelii promulgado et nativitas Christi.' Itaque novum
testamentum hereditatis sempiternae manifestans, in quo renovatus homo
per gratiam dei ageret novam vitam (cf. Rom 6,4-6), hoc est vitam spirtalem; ut vetus ostenderet primum, in quo carnalis populus (Hebr 9,15;
8,8-13) agens veterem hominem, exceptis paucis inteigentibus patriarchis
et prophetis et nonnullis latentibus sanctis, carnaliter vivens carnalia
praemia desiderabat a domino deo, et in figura spiritalium bonorum
accipiebat: * omnia ergo bona terrena contemsit homo factus dominus
Christus, ut contemnenda monstraret; et omnia terrena sustinuit mala,
quae sustinenda praecipiebat: ut eque in illis quaereretur felicitas, eque
in istis infelicitas timeretur.
7
Natus enim de matre (cf. Mt 1,18), quae quamvis a viro intacta
5i6
25, 41
23, 42
517
crita por el dedo de Dios, palabra con la que, como hemos indicado, se designa al Espritu Santo, del mismo modo, a los
cincuenta das de la pasin y resurreccin del Seor, que es
la verdadera Pascua, fue enviado el Espritu Santo a los discpulos, abandonando la imagen de las tablas de piedra, que
simbolizan los corazones endurecidos. 4 En el momento en que
los discpulos estaban congregados en un mismo lugar en Jerusaln, vino de repente un ruido del cielo, como si fuera un
viento impetuoso, y aparecieron unas como lenguas de fuego
repartidas sobre ellos, y comenzaron a hablar en diversas lenguas, de forma que cuantos haban acudido adonde estaban
ellos, cada uno reconoca su propia lengua: recordemos, en
efecto, que a aquella ciudad acudan los judos, provenientes
de todo el mundo, por donde estaban dispersos, y donde haban aprendido las diferentes lenguas de los diversos pueblos.
Luego, predicando a Cristo con toda confianza, realizaban muchos milagros en su nombre, hasta el punto de que, pasando
Pedro, su sombra toc a un muerto y ste resucit.
42. Predicacin y conversin de los judos.5 Pero al ver
los judos que se hacan tantos milagros en nombre de aquel
que ellos haban crucificado, parte por envidia y parte por equivocacin, algunos se encarnizaron en perseguir a los apstoles
que predicaban a Cristo, mientras que otros, admirando ms
todava que se hicieran tan grandes milagros, en nombre de
quien ellos mismos se haban burlado vindolo abatido y vencido, arrepentidos se convirtieron y creyeron en l a millares.
dgito dei, quo nomine iam diximus significan spiritum sanctum: sicut
post domini passionem et resurrectionem, quod est verum pascha, quinquagesimo die ipse spiritus sanctus discipulis missus
est (1 Cor 5,7): non
iam lapidis tabulis corda dura significans; 4 sed cum essent unum in
locum congregati in ipsa Ierusalem, factus est sbito de celo sonus
(cf. Act 2,1-4), quasi ferretur flatos vehemens, et visae sunt illis linguae
divisae quasi ignis, et coeperunt linguis loqui, ita ut omnes, qui ad illos
venerant, suam linguam quisque cognosceret (ad illam enim civitatem
ex omni trra conveniebant Iudaei, quacumque dispersi erant, et diversas
linguas gentium diversarum didicerant): deinde cum tota fiducia Christum
praedicantes, in eius nomine multa signa faciebant, ita ut quendam
mortuum transente Petro umbra eius tetigerit, et resurrexerit (Act 2,43;
5,15).
42. De ludaeorum praedicatione et conversione.s Sed cum viderent
Iudaei tanta signa fieri in eius nomine, quem partim per invidiam, partim
per errorem crucifixerunt, alii irritati sunt ad persequendos praedicatores
eius apostlos, alii vero id ipsum amplius admirantes, quod in eius nomine,
quem veluti a se oppressum et victum riserant, tanta miracula fierent,
paenitendo conversi crediderunt in eum [167] millia" ludaeorum
a] Otros leen quinqu millia, segn el teo de Act 4,4. En Act 2,41 se habla de
citcitet tria millia.
518
23, 43
(Act 2,41; 4,4). 'Non erant iam illi temporalia beneficia terrenumque
regnum desiderantes a deo, nec promissum regem Christum carnaliter
exspectantes: sed immortaliter intelligentes et diligentes eum qui pro
ipsis ab ipsis tanta mortaliter pertulit, et eis usque ad sui sanguinis
effusionem peccata donavit, et immortalitatem a se sperandam et desiderandam exemplo suae resurrectionis ostendit.
7
Itaque iam veteris hominis terrena desideria mortificantes, et spiritalis vitae novitate flagrantes, sicut praeceperat in evangelio dominus,
vendebant omnia quae habebant et pretia rerum suarum ante pedes
apostolorum ponebant, ut ipsi distribuerent unicuique, sicut cuique opus
erat; viventesque in christiana dilectione concorditer, non dicebant aliquid
suum, sed erant illis omnia communia, et anima et cor unum in deum
(Mt 19,21; cf. Le 18,22; 12,33; Act 2,45; 4,42-44). Deinde etiam ipsi
a Iudaeis carC342,)nalibus civibus carnis suae persecutionem passi atque
dispersi sunt (cf. Act 8,4), ut latius Christus eorum dispersione praedicaretur, et imitarentur etiam ipsi patientiam domini sui: quia, qui eos
mansuetus passus fuerat, mansuefactos pro se pati iubebat (Ier 11,19;
Hebr 12,3).
43. Gentium conversio.'Ex ipsis sanctorum persecutoribus fuerat
etiam apostolus Paulus, et in Christianos mxime saeviebat: sed postea
23, 43
519
520
24, 44.45
XXIV 44. Ecclesiae expansio.1 Sed illa vitis quae per orbem terrarum, sicut de illa prophetatum et ab ipso domino praenuntiatum erat,
fructuosos palmites diffundebat, tanto pullulabat
amplius, quanto uberiore
martyrum sanguine rigabatur (lo 15,lss). 2Quibus per omnes trras innumerabiliter pro fidei veritate morientibus, etiam ipsa persequentia
regna cesserunt et ad Christum 3cognoscendum atque venerandum fracta
superbiae cervice conversa sunt. Oportebat autem, ut eadem vitis, sicut
a domino idemtidem praedictum erat, putaretur et ex ea praeciderentur
infructuosa sarmenta (lo 7,18), quibus haereses et schismata per loca
facta sunt, sub Christi nomine, non ipsius gloriam, sed suam quaerentium
per quorum adversitates magis magisque exerceretur ecclesia et probaretur
atque illustraretur et doctrina eius et patientia.
45. Ultimi iudicii dies.4 Omnia ergo haec, sicut tanto ante praedicta legimus, sic et facta cognoscimus: et quemadnodum primi Christiani,
quia nondum ista provenisse videbant, miraculis movebantur, ut crederent; sic nos quia omnia ista ita completa sunt, sicut ea in libris legimus,
qui longe ante quam haec implerentur conscripti sunt, ubi omnia futura
24, 45
521
522
25, 46
X X V 46. La resurreccin de la carne.1 Por eso, hermano, confrmate en la fe y en el nombre de aquel en quien crees,
contra las lenguas de los que se burlan d e nuestra fe y por
medio de los cuales el demonio pronuncia palabras seductoras,
sobre todo cuando quiere mofarse de la creencia en la resurreccin. 2 Pero t cree, por tu propia experiencia, que un da resucitars t que has sido, puesto que antes no eras y ahora ves
que eres. Dnde estaba esta masa de tu cuerpo y esta forma y
estructura de tus miembros hace unos pocos aos, antes de haber nacido o incluso antes de que hubieras sido concebido en el
vientre de tu madre? Dnde estaba esta masa y esta estatura
de tu cuerpo? Acaso no han salido de los secretos arcanos de
esta creacin gracias al Seor Dios, artfice invisible, y fueron
creciendo hasta llegar al tamao y la forma actual, segn un
crecimiento propio de la vida?
3
Y habr de ser difcil para Dios que, en un instante,
arrastra desde lo escondido montones de nubes y con ellas cubre el cielo en un momento, devolver a tu cuerpo la mole que
antes tena, l que pudo crearla antes de que existiera? 4 Cree,
pues, firme e inquebrantablemente que todas las cosas que parecen sustraerse a los ojos de los hombres, como si perecieran,
permanecen ntegras e intactas en virtud de la omnipotencia
de Dios. El las restaurar sin tardan2a y sin dificultad alguna
25, 47
523
524
25, 48
25, 48
525
ciunt, et13ad placendum deo miserati animas suas magno mpetu convertuntur.
Non enim omnes sibi per patientiam dei thesaurizant irarn
in die irae iusti iudicii eius: sed multos eadem omnipotentis patientia
perducit ad saluberrimum paenitentiae dolorem (Rom 2,4-5; 2 Cor 7,10).
Quod doee fiat, exercetur per eos illorum qui iam rectam viam tenent
non solum tolerantia, sed etiam misericordia.
14
Multos ergo visurus es ebriosos, avaros, fraudatores, aleatores, adlteros, fornicatores, remedia [172] sacrilega sibi alagantes, praecantatoribus
et mathematicis vel quarumlibet impiarum artium divinatoribus deditos.
Animadversurus etiam quod illae turbae impleant ecclesias per dies festos
Christianorum quae implent et theatra per dies sollemnes paganorum; et
haec videndo ad imitandum tentaberis. 1 5 E t quid dicam, videbis, quod
etiam nunc iam utique nosti: non enim nescis multos (344) qui appellantur Christiani, haec omnia mala operari, quae breviter commemoravi. Et
aliquando fortasse graviora facer nomines non ignoras, quos nosti appellari Christianos.
lfi
Sed si hoc animo venisti, ut quasi securus talia facias, multum
erras; nec tibi proderit nomen Christi, cum coeperit ille 17severissime
iudicare, qui prius dignatus est misericordissime subvenire. Praedixit
17
526
25, 49
26, 50
527
XXVI 50. Noviciado del catecmeno en la je.x Expuesto todo esto, se le ha de preguntar si cree y desea observar esas
cosas. Cuando haya aceptado, se har sobre l la seal de la
cruz y se le tratar segn la costumbre solemne de la Iglesia 18.
2
Acerca del sacramento que recibe, una vez que se le ha
advertido, como se debe, que Jas imgenes son expresiones visibles de las cosas divinas, aunque en ellas se rinde honor a
las invisibles, y que no debe tratarse aquella sustancia, santificada por la bendicin, como se hace en el uso corriente, hay
que decirle tambin qu significan las palabras que escuch y
qu se encierra en las frases que simbolizan una realidad.
debemus, ut sint: quanto ardentius qui iam sunt, amandi sunt. Sed aliud
est diligere hominem, aliud spem poner
in homine; tantumque interest,
ut illud deus iubeat, hoc prohibeat. 2 2 Si autem aliquas vel insultationes
vel tribulationes pro nomine Christi passus non defeceris a fide, nec
a bona via deviaveris, maiorem mercedem accepturus es: qui autem in
his diabolo cesserint, etiam minorem perdunt. Sed humilis esto deo, ut
non te permittat tentari ultra vires tuas (Mt 25,29; Apoc 22,11;
1 Cor 10,13).
DENIQUE QUID COMMENDANDUM ET URGENDUM
528
26, 51
26, 52
529
deseo de hacerse cristiano, el cual, despus de haberle interrogado, contesta como el anterior. E n caso de que as no lo hiciere, se le ha de mostrar que aqulla debi haber sido su respuesta. A continuacin se le presentar el resto de esta manera.
52. Resumen de la doctrina cristiana.7 E n verdad, hermano, slo es grande y verdadera la felicidad que a los santos
se promete en la otra vida, mientras que todas las cosas visibles
pasan, y toda la pompa de este mundo y sus delicias y afanes
igualmente perecern, y arrastrarn consigo a sus amadores a la
perdicin. 8 D e esa ruina, es decir, de esos eternos castigos,
Dios en su misericordia ha querido liberar a los hombres, a
condicin de que no se odien entre s y no resistan a la misericordia de su creador. Para ello envi a su hijo unignito, esto
es, a su Verbo, igual a s mismo, por medio del cual cre todas las cosas. ' Y este Verbo, permaneciendo en su divinidad
y sin apartarse del Padre ni cambiando nada de su ser, tomando la humanidad y apareciendo a los hombres en carne
mortal, se present entre ellos para que, as como por un hombre, que fue creado el primero, esto es, Adn, entr la muerte
en todo el gnero humano, porque aqul consinti a su mujer
seducida por el diablo y desobedeci el mandato de Dios, as
por u n hombre, que es Dios al mismo tiempo, Hijo de Dios,
Jesucristo, todos cuantos crean en l entren en la vida eterna
una vez borrados todos los pecados pasados.
rogatum, illud quod superior respondisse: quia et si non hoc respondet,
hoc eum responder debuisse dicendum est. Deinde hoc modo et cetera
contexenda.
52. Summa doctrinae christianae.7 Ver, frater, illa magna et vera
beatitudo est, quae in futuro saeculo sanctis promittitur. Omnia vero
visibilia transeunt, et omnis huius saeculi pompa et deliciae et curiositas
interibunt, et secum ad interitum trahunt amatores suos (cf. lo 2,16ss).
8
A quo interitu, hoc est, poenis sempiternis deus misericors volens
nomines liberare, si sibi ipsi non sint inimici, et non resistant misericordiae
creatoris sui, misit unigenitum filium [175] suum, hoc est, verbum suum
aequale sibi, per quod condidit omnia (1 lo 4,9). ' E t manens quidera
in divinitate sua, et non recedens a patre, nec in aliquo mutatus, assumendo tamen hominem, et in carne mortali hominibus apparendo venit
ad nomines: ut, quemadmodum per unum hominem qui primus factus
est, id est Adam, mors intravit in genus humanum, quia consensit mulieri
suae seductae a diabolo, ut praeceptum dei transgrederentur; sic per
unum hominem, qui etiam deus est dei filius, Iesum Christum, deletis
mnibus peccatis praeteritis, credentes in eum omnes in aeternam vitam
ingrederentur (Phil 2,6; lo 1,3; Rom 5,12; 6,17; Gen 3,6).
S.Ag. 39
18
530
27, 53
EXPLICACIONES FINALES
27, 54
531
532
27, 55
27, 55
533
534
27, 55
a Dios, sino tambin amar al prjimo, y en esos dos mandamientos se funda toda la ley y los profetas. 1 6 Y esta ley slo
la puede cumplir el que haya recibido el don del Espritu Santo, igual al Padre y al Hijo, porque esa Trinidad es un solo
Dios y en ste hemos de colocar toda nuestra esperanza. No
pongamos esta esperanza en ningn hombre, cualquiera que
sea, pues una cosa es aquel que nos justifica y otra aquellos
con los que nos justificamos.
17
Tengamos presente que el diablo no slo tienta por medio de nuestros deseos, sino tambin por el miedo a las persecuciones, los sufrimientos y a la misma muerte. Cuanto ms
haya sufrido un hombre por el nombre de Cristo y por la esperanza de la vida eterna, si es que supo mantenerse fiel en
el sufrimiento, tanto mayor recompensa recibir; pero si sucumbiere ante el diablo, ser tambin condenado con l.
Sbete que las obras de misericordia, junto con la piadosa
humildad, alcanzan del Seor que no permita que sus siervos
sean tentados ms all de lo que puedan soportar.
quibus
duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae (Mt 22,37-40).
16
Quam non implet, nisi qui donum acceperit spiritum sanctum, patri
et filio utique aequalem: quia ipsa trinitas deus est: in quo deo spes
omnis ponenda est. In nomine non est ponenda, qualiscumque Ule fuerit.
Aliud est enim ille a quo iustificamur, aliud illi cum quibus iustificamur.
17
Non autem solum per cupiditates diabolus tentat, sed etiam per
terrores insultationum et dolorum et ipsius mortis. Quidquid autem homo
passus fuerit pro nomine Chrsti, et pro spe vitae aeternae, et permanens
toletavetit, maior ei merces dabitur: quod si cesserit diabolo cum illo
damnabitur.
Sed opera misericordiae cum pia humilitate impertrant a domino, ut
non permittat servos sous tentari plus quam possunt sustinere (1 Cor
10,13).
LA FE Y LAS OBRAS
Versin, introduccin y notas de
TEODORO C. MADRID