Birey Ve Davranış PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2329

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1326
BREY VE DAVRANIfi
Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Yavuz TUNA (nite 1, 2, 3, 4, 5, 6)
Yrd.Do.Dr. Aysel KAYAOLU (nite 7, 8)
Editr
Prof.Dr. Sezen NL
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Nurcan Tepecik
Dil Yazm Danflman
Okt. Kevser Candemir
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Birey ve Davranfl
ISBN
978-975-06-1003-5
3. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 31.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Nisan 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
ix
Gdler ve Gdlenme...........................................................
GD KAVRAMI...........................................................................................
GDLENME KURAMLARI ..........................................................................
Drt Kuram.................................................................................................
zendirici Uyarc Kuram ............................................................................
En Uygun (Optimal) Dzeyde Uyarlma Kuram ........................................
gd Kuram...............................................................................................
Bilindfl Gdler .........................................................................................
Biyolojik Denge (Homeostasis) Kuram ......................................................
GDLERN SINIFLANDIRILMASI...............................................................
Birincil Gdler.............................................................................................
Alk ve Susuzluk....................................................................................
Cinsellik ...................................................................................................
Uyarc Kaynakl Gdler .............................................................................
Arafltrma ve Merak .................................................................................
Kurcalama ................................................................................................
Sosyal Gdler ..............................................................................................
Baflar Gereksinimi ..................................................................................
liflki Kurma ve Balanma Gereksinimi .................................................
Kontrol Altnda Tutma Gereksinimi.......................................................
dln Kaynana Gre Gdlenme..........................................................
Gereksinimler (htiyalar) Hiyerarflisi ..........................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
3
4
4
4
5
5
5
5
6
6
6
8
9
9
9
9
10
10
11
11
11
14
15
16
17
18
19
19
Duygular ................................................................................... 20
DUYGU-HEYECAN KAVRAMI......................................................................
DUYGU-HEYECAN SREC .........................................................................
Duygu ve Davranfl liflkisi............................................................................
Duygularn Snflandrlmas..........................................................................
DUYGU KURAMLARI....................................................................................
James-Lange Kuram .....................................................................................
Cannon Bard Kuram ....................................................................................
Biliflsel Kuram................................................................................................
Sosyobiyolojik Kuram ...................................................................................
DUYGULARIN FADE EDLMES..................................................................
zet................................................................................................................
21
22
23
25
26
26
28
29
31
31
34
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
Yaflamn inden............................................................................................
3. NTE
Yaflam Boyu Geliflim ............................................................... 42

GELfiM KAVRAMI .......................................................................................
Geliflimde Kritik Dnemler...........................................................................
DOUMNCES GELfiM ............................................................................
YEN DOAN BEBEK...................................................................................
Beden ve Hareket Geliflimi ..........................................................................
Biliflsel Geliflim ..............................................................................................
Duyusal Motor Dnem (0-2 Yafl)...........................................................
fllem ncesi Dnem (2-7 Yafl)..............................................................
Somut fllemler Dnemi (7-11 Yafl)........................................................
Formel fllemler Dnemi (11-15 Yafl) ....................................................
Bebeklikte Bireysel Farkllklar.....................................................................
Bebeklerde Algsal Geliflim...........................................................................
Ahlak Geliflimi ...............................................................................................
Dil Geliflimi....................................................................................................
Duygusal ve Sosyal Geliflim .........................................................................
Anne-Baba ve ocuk liflkileri......................................................................
ocuklarda Oyun Davranfl ve Arkadafllarla liflkiler ................................
Cinsiyet ve Rol Geliflimi................................................................................
ERGENLK......................................................................................................
YETfiKNLK .................................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
4. NTE
36
37
38
38
39
40
43
44
47
48
48
50
50
51
53
53
53
53
54
55
55
56
57
57
58
59
61
62
63
63
64
65
65
Kiflilik ......................................................................................... 66
KfiLK KAVRAMI ........................................................................................
PSKODNAMK YAKLAfiIM ........................................................................
Sigmund Freud (1856-1939) ........................................................................
Freud ve Kiflilik Geliflimi ........................................................................
Carl Gustave Jung (1875-1961) ...................................................................
Alfred Adler (1870-1931) .............................................................................
Karen Horney (1885-1952) ...........................................................................
Erik Erikson (1902-1994) ..............................................................................
NSANCIL YAKLAfiIM ..................................................................................
67
69
69
71
73
74
75
76
79
indekiler
AYIRICI ZELLK YAKLAfiIMLARI .............................................................

Vcut Yaps ve Kiflilik ................................................................................
BLfiSEL-SOSYAL RENME YAKLAfiIMLARI ..........................................
KfiLK LME VE DEERLENDRME TEKNKLER .................................
Bireysel Grflme .........................................................................................
Gzlem .........................................................................................................
Kiflilik Envanterleri .......................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...........................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ..............................................
80
80
82
83
83
83
83
85
87
88
89
89
91
91
Stres ve Salk Psikolojisi........................................................ 92

STRES KAVRAMI ...........................................................................................
STRESN AfiAMALARI ..................................................................................
STRES BELRTLER .......................................................................................
STRES KAYNAKLARI ...................................................................................
Deiflme ........................................................................................................
Bask...............................................................................................................
atflma .........................................................................................................
Engellenme ....................................................................................................
evresel Stres Kaynaklar ............................................................................
Aile Sorunlar...........................................................................................
Monoton (Tekdze) Yaflam Dzeni .....................................................
Ekonomik Sorunlar .................................................................................
Siyasi ve Politik Belirsizlikler..................................................................
Sosyal ve Kltrel Deiflmeler ...............................................................
Trafik ve Yaflam Sorunlar .....................................................................
Teknolojik Deiflmeler............................................................................
Bireysel Stres Kaynaklar .............................................................................
STRES VE KfiLK ZELLKLER ................................................................
STRESLE BAfiA IKMA YOLLARI ................................................................
Dorudan Bafla kma .................................................................................
Savunma Yoluyla Bafla kma ....................................................................
Savunma Mekanizmalar ........................................................................
Strese Karfl Neler Yaplabilir? .....................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
93
94
95
96
96
98
98
99
100
100
100
100
100
101
101
101
101
102
104
104
106
106
108
110
111
112
113
113
114
114
5. NTE
vi
indekiler
6. NTE
Normal Dfl Davranfllar ......................................................... 116

NORMAL DIfiI DAVRANIfi KAVRAMI ..........................................................
Normal Nedir?................................................................................................
Normal Dfl Davranfllarn Tanmlanmasndaki ltler ............................
Normal Dfl Davranfllarla lgili Yaklaflmlar ..............................................
Biyolojik Yaklaflm ..................................................................................
Psikolojik Yaklaflmlar.............................................................................
Normal Dfl Davranfllarn Snflandrlmas .................................................
KAYGI LE LGL BOZUKLUKLAR..............................................................
Fobiler ............................................................................................................
Obsesif-Komplsif Bozukluklar....................................................................
BEDENDE GRLEN (SOMATOFORM) BOZUKLUKLAR .........................
Hipokondriyasis.............................................................................................
Hiperkondriyasis ...........................................................................................
Konversiyon Histerisi ....................................................................................
Psikojenik Ar ..............................................................................................
DSSOSYATF BOZUKLUKLAR ...................................................................
Amnezi ...........................................................................................................
Dissosiyatif Fg (Tm Bellek Kayb) ...........................................................
oklu Kiflilik ..................................................................................................
PSKOZLAR....................................................................................................
fiizofreni .........................................................................................................
fiizofreni Trleri.......................................................................................
Psikotik Duygusal Bozukluklar ....................................................................
Depresyon (Duygusal knt) ............................................................
Mani (Duygusal Coflku) ..........................................................................
Manik Depressif (Bipolar Bozukluk) .....................................................
ntihar.......................................................................................................
ORGANK ZHNSEL BOZUKLUKLAR .........................................................
Genel Fel Hali..............................................................................................
Korsakov Psikozu..........................................................................................
Zek Gerilii ..................................................................................................
KfiLK BOZUKLUKLARI..............................................................................
fiizoid Kiflilik ..................................................................................................
Antisosyal Kiflilik ...........................................................................................
PSKOSEKSEL BOZUKLUKLAR..................................................................
KT ALIfiKANLIKLARA BALI BOZUKLUKLAR......................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden ..........................................................................................
117
118
118
119
119
119
120
121
121
123
124
124
125
125
125
126
126
127
127
128
128
128
129
129
130
130
130
131
131
131
131
131
131
132
132
133
135
137
138
139
140
141
141
vii
indekiler
Psikoterapi................................................................................ 142
GRfi ..............................................................................................................
ZHNSEL BOZUKLUKLARIN TEDAVSNN TARHES ...........................
PSKOTERAPLER ..........................................................................................
Psikanaliz .......................................................................................................
nsancl Terapiler...........................................................................................
Davranfl Terapiler ......................................................................................
Sistematik Duyarszlafltrma ....................................................................
tici Uyarclarla Koflullama.....................................................................
Giriflkenlik Eitimi...................................................................................
Edimsel Koflullamaya Dayal Terapiler ..................................................
Biliflsel Terapiler......................................................................................
Grup Terapileri..............................................................................................
PSKOTERAPLERN DEERLENDRLMES ................................................
BYOLOJK TEMELL TERAPLER ................................................................
Elektrokonvlsif Tedavi ve Psikocerrahi .....................................................
la Tedavileri ................................................................................................
Antipsikotik lalar ..................................................................................
Antidepresan ve Antimanik lalar.........................................................
Antianksiyete lalar...............................................................................
zet ..............................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Sosyal Psikoloji......................................................................... 168

SOSYAL PSKOLOJNN TANIMI..................................................................
SOSYAL BLfi ...............................................................................................
Sosyal Alg .....................................................................................................
zlenim Oluflturma.........................................................................................
Atf Kuram ....................................................................................................
Atf Yanllklar.........................................................................................
TUTUMLAR ....................................................................................................
Tutumlarn Doas.........................................................................................
Tutumlarn fllevleri .......................................................................................
Tutum ve Davranfl liflkisi ............................................................................
Tutum Deiflimi.............................................................................................
NYARGI ......................................................................................................
Kalp Yarg.....................................................................................................
Ayrmclk.......................................................................................................
n Yargnn Kkenleri ................................................................................
Sosyal Bilifl Yaklaflm .............................................................................
SOSYAL ETK ................................................................................................
7. NTE
143
143
145
145
147
148
149
150
150
151
152
153
155
157
157
158
159
159
160
161
163
166
164
165
167
169
170
170
171
172
173
174
174
174
175
177
178
179
180
181
181
185
8. NTE
viii
indekiler
Belirsiz Durumda Norm Oluflumu ...............................................................

Uyma (Konformite) .......................................................................................
Otoriteye taat................................................................................................
zet................................................................................................................
185
186
187
189
192
193
193
194
Szlk ................................................................................... 195
nsz
nsz
Birey, iinde yetifltii evrenin bir rndr. Ayn evreyi paylaflanlar benzer
biimde dflnrler. Kltr, toplumu oluflturan kiflilerin duyufl, dflnfl ve davranfl birliidir.
Bu kitap, bireylerin daha iyi anlamalarna, ortak yanlarn bulmalarna yardmc olacaktr.
Bu kitapta, Gdler ve Gdleme, Duygular, Yaflam Boyu Geliflim, Kiflilik,
Stres ve Salk Psikolojisi, Normal Dfl Davranfllar, Psikoterapi ve Sosyal Psikoloji konular yer almaktadr.
Konular kendi kendimize alflarak renmemizi salayacak biimde hazrlanmfltr. Kitaptaki her bir nitenin baflnda girifl blm bulunmaktadr. Girifl blm konuyla ilgili genel bilgileri vermektedir. nite sonunda yaflamn iinden blmlerini okuyarak farkl rnekler gelifltirebilirsiniz. Szlk anahtar kavramlar sizin toplu grmenize yardmc olacaktr.
Bu kitabn bu hale gelmesinde elefltiri ve nerileriyle byk katklar ve yardmlar olan Sayn Do.Dr. Volkan Yzere teflekkr bir bor bilirim.
Baflarlar diliyorum.
Editr
Prof.Dr. Sezen nl
ix
BREY VE DAVRANIfi
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Gd kavramn ve insan davranfllarn flekillendiren unsurlar betimleyebilecek,
Gdlenme kuramlarn tanyp farkl bakfl alarn tanyabilecek,
Birincil ve sosyal gdleri karfllafltrabilecek, gdlerin snflandrlmasnda
etkili unsurlar betimleyebilecek,
Davranfllarn oluflmasnda etkili gereksinimlerin birbirleriyle olan iliflkisi ve
gereksinimler aras hiyerarflik yapy tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Drt
Gereksinim
Birincil gdler
gd
Gereksinimler hiyerarflisi
Hipotalamus
Sosyal gdler
Homeostasis
Kendini gereklefltime
indekiler
Birey ve Davranfl
Gdler ve
Gdlenme
GD KAVRAMI
GDLENME KURAMLARI
GDLERN SINIFLANDIRILMASI
Gdler ve Gdlenme
GD KAVRAMI
Psikolojide en nemli amalardan biri insan ve havyan davranfllarnn sebeplerini
ortaya koymaktr. Davranfllarn ortaya kmasnda ve bireyden bireye farkllaflmasnda gd kavram nemli bir yer teflkil etmektedir. Karnnz acktnda ya da susadnzda yaplan ilk ifl ncelikle bu ihtiyac giderme yolunu bulmaktr. Evde iseniz hemen buzdolabnn yolunu tutarsnz. Dflarda bir yerlerde iseniz hemen size
en yakn, karnnz doyuracak yere ynlenirsiniz. Karnnz acktnda tek baflnza
deil de sevdiiniz bir arkadaflnzla yemee gitmek isteyebilirsiniz. Aln yannda yemei paylaflma, birileriyle birlikte olma ihtiyac da hissedebilirsiniz. Asnz
fakat birden telefonunuz ald ve sevdiiniz bir arkadaflnzn hastaneye kaldrldn duydunuz. O an aldnz kt haberle alk hissiniz birden bire yok olabilir.
te yandan bir kitab sevdiiniz iin ya da srf baflka arkadafllarnzdan geri kalmamak iin de okuyabilirsiniz. A olmasanz da belki bir tabak manty grnts ve
gzel kokusu nedeniyle reddedemeyebilirsiniz. htiyacnz olmasa da vitrinde grdnz gzel bir kyafet iin tm paranz verebilirsiniz. Baz yemekleri daha ok
sevip bazlarn sadece almz geifltirmek iin tketebilirsiniz. Ksaca insan
davranfllarnn ynlendirilmesinde ve organizmann harekete gemesinin salanmasnda gdler nemli bir rol oynar.
Yukarda da bahsedildii zere insanlar her gn eflitli davranfllar ortaya koyar.
Hibir davranfln gelifligzel ve kendiliinden olduu sylenemez. Organizmay
davranfla sevk eden sebep ya da sebepler vardr. Davranfllar her zaman gdlerle oluflur ve flekillenir. stek, arzu ve drtlerle ilgili bir kavram olan gd organizmay uyararak organizmann belli bir ama dorultusunda faaliyete gemesini salar. Gd, davranfla enerji ve yn veren gtr; bu g organizmay etkileyerek
bir ama iin harekete gemeye sevk eder. Gd, istekleri, arzular, ihtiyalar,
drtleri ve ilgileri kapsayan genel bir kavramdr. Fizyolojik kkenli alk, susuzluk cinsellik gibi gdlere ise drt ad verilmektedir. Vcut srelerini denge durumuna getirmek iin eflitli kaynaklarn kullanld organizmann fizyolojik ihtiyalar gereksinim (ihtiya) olarak tanmlanabilmektedir. Bunun yannda baflarma, toplumsal onay, statye iliflkin duyulan istek gibi davranfl yksek seviyede
ynlendiren drtler de gereksinim olarak adlandrlr.
Bir gereksinimin giderilmesinde ok sayda farkl davranfl etkili olabilmektedir. Birey kendisi ile ilgili tannma gereksinimini karfllamak iin iflyerinde terfi etmenin yollarn arayabilir. Sosyal bir dernee ye olabilir, yeni bir spor araba ala-
Gd: Organizmay
etkileyerek bir ama iin
harekete gemeye sevk
eden, istekleri, arzular,
ihtiyalar, drtleri ve
ilgileri kapsayan genel bir
kavramdr.
Drt: Alk, susuzluk,
cinsellik gibi fizyolojik
kkenli gdlere drt ad
verilmektedir.
Gereksinim (ihtiya): Vcut
srelerini denge durumuna
getirmek iin eflitli
kaynaklarn kullanld
organizmann fizyolojik
ihtiyalar ya da davranfl
yksek seviyede ynlendiren
baflarma, toplumsal onay,
statye iliflkin duyulan istek
gibi drtlerdir.
Birey ve Davranfl
bilir. Bunun yannda tek bir davranfl birden ok gereksinimin giderilmesine de nclk edebilmektedir. rnein, iflyerinde st pozisyona terfi eden birey bu yolla
tannma, stat, gvenlik ve baflar gereksinimlerini giderebilmektedir.
GDLENME KURAMLARI
nsanlarn davranfllarn ynlendiren gdlenme ile ilgili birok farkl yaklaflm
bulunmaktadr. Bu yaklaflmlar genel hatlaryla incelemek gdlenme konusunu
daha iyi analiz etmek asndan faydal olacaktr.
Drt Kuram
nsanlarn hayatta kalmalarn salayacak temel gereksinimlerinden mahrum kalmas organizmada gerilim halinin oluflmasna sebep olacaktr. Gereksinim halinde
organizma gergin bir durumda harekete hazr bir flekildedir. Organizma bu gerginlii azaltmak iin harekete geer. A kalan bir organizmann amac bu ihtiyac gidermeye dnk olacaktr. Aln giderme yollarn deerlendiren organizma gereksinmeyi gereklefltirdikten sonra gerginlik durumu azalarak eski haline dner.
Sonu olarak organizmann drt hali sonlanr.
Alk, susuzluk, cinsellik gibi fizyolojik konularda en belirgin isel gdleyiciler olan drtler ile baflar, sevgi, stat sosyal kabullenme gibi daha karmaflk gdler iin kullanlan gereksinim kavram bizi amaca ynelik davranfllarda bulunmaya zorlar. Gereksinim ve drt arasndaki iliflkiyi alk rnei zerinde aklamak kavramlar daha iyi tanmak asndan faydal olacaktr. A olan bir insanda
yeme gereksinimi srekli artmaktadr. Bu noktada alk drts gereksinimle birlikte ayn oranda artmayabilir. rnein bireyde yeme gereksinimi artsa da atlanlan ya da gnlk kofluflturma iersinde unutulan nlerde birey belki aln
unutabilecektir. Fakat bu durum bireyin alk gereksiniminin azald ya da artk
gereksiniminin kalmad anlamna gelmemektedir. Aksine srekli artan bir flekilde yiyecek bulma gereksinimi bulunmaktadr. Bu srete biyolojik ve psikolojik
unsurlar gz nnde bulundurmakta fayda vardr. Bireyin biyolojik olarak gereksinimi devam etmektedir fakat iflyerinde yaflanan bir sorunu dflnme, kiflinin kendi bedenini beenmemesi yznden yemekten kanmas gibi benzeri psikolojik
unsurlar yemek yeme davranflnn oluflmasn engelleyebilmektedir.
Resim 1.1
Tok olsanz dahi
gzel grnen bir
pastay yeme
ihtiyac
hissedebilirsiniz.
zendirici Uyarc: Biyolojik

olmayan, birey gereksinim
duymasa da bireye cazip
gelen ve onu davranfla iten
unsurlar zendirici
uyarcdr.
zendirici Uyarc Kuram

Baz davranfllarn oluflmasnda biyolojik bir
unsur bulunmasna gerek yoktur. evredeki
herhangi bir durum davranfln oluflmas iin
uyarc olabilmektedir. Yeni ve ok ifllevli bir
cep telefonunuz olsa dahi yeni kan, tantm
ve sunufl itibariyle size cazip gelen bir telefonu alma eiliminde olabilirsiniz. Yemekten
sonra tok olsanz dahi gzel kokan bir keki
yeme ihtiyac hissedebilirsiniz. Biyolojik olmayan, bireye cazip gelen ve onu davranfla
iten unsurlar zendirici uyarc olarak adlandrlmaktadr. Bu unsurlar bireyi kendine eken nesneler olabildii gibi olaylar da olabilmektedir. Sonuta biyolojik
olarak alk ihtiyac yemekte giderilmifl olmasna ramen, yemek sonras yenen
kekin alk gidermeyle ilgisi bulunmamaktadr.
1. nite -Gdler ve Gdlenme
En Uygun (Optimal) Dzeyde Uyarlma Kuram

Organizma srekli olarak belirli bir uyarlma dzeyinde kalmak ister. Belirli bir
uyarlma dzeyinin altna dfltnde organizma evresinde daha ok uyarc
arar. Organizma en uygun uyarlma dzeyinin stnde bir uyarlma halindeyse,
daha sakin bir evre arayarak belirli bir uyarlma dzeyini srdrmeye alflr. rnein bireylerin neden yksek sesli mzik alnan disko gibi yerlere gitme gereksinimleri ya da yksek bir yerden yama
Resim 1.2
paraflt ile atlama gereksinimleri olduu
Belirli bir uyarlma
bu kuramla aklanabilir. nsanlarn gerdzeyinin altna
ekte yksek yerden atlamak gibi bir gedflldnde bireyler
parafltle atlamak gibi
reksinimleri bulunmamaktadr. Hayatn
aktiviteler ile uyarlma
skc olduunu ve yeteri derecede uyarldzeyini daha yksek
ma olmadn dflnen birey bu tarz akseviyeye
ekebilmektedirler.
tiviteler ile uyarlma dzeyini daha yksek ve kendisi iin en uygun seviyeye
ekmek istemektedir.
gd Kuram
Belirli bir trn tmn yanstan karakteristik davranfl yaplar igd olarak tanmlanmaktadr. Leyleklerin mevsime gre g etmesi, rmceklerin a rmeleri
gibi davranfllar belli bir tre zg davranfl yaplarn ortaya koymaktadr. Baz psikologlar buradan esinlenerek insanlarda da igdsel unsurlar olabileceini ileri
srerek merak, aflk, nefret gibi igdlerinin varlndan sz etmifllerdir. nsan
davranfllarnn sadece doufltan olmayp sonradan kazanlanlar da iermesi ve insanlarn ortak davranfllarnn kendilerine zg davranfllara gre ok az gzlemlenmesi igd ve insan arasndaki iliflkinin gcn zayflatmaktadr. Bir flekilde
insanlar birok davranfl doufltan deil sonradan renerek flekillendirmekte ve
insan rkna zg deil daha ok kendilerine zg davranfllar sergilemektedirler.
Bu durum da insan davranflnn temelini igd kavram ile aklamann ne kazar
zor olduunu ortaya koymaktadr.
Bilindfl Gdler
ou zaman insan davranfllarnn sebeplerinin bilinmedii ve anlafllamad durumlar sz konusudur. Byle durumlarda insan baz davranfllar ne iin yaptnn
tam olarak farknda deildir. Freuda gre bireylerin ou davranfln farknda olmadklar gdleri ynlendirmektedir. Bireyler hatrlamak istemedikleri rahatsz
edici dflnce istek ve gdlerini bilindflna iterler. Bilindflndaki dflnce istek
ve gdler aslnda yok olmaz ve varlklarn srdrrler. Bu dflnce istek ve gdler bireyler farknda olmadan, onlarn davranfllarnn ynlendirirler.
Biyolojik Denge (Homeostasis) Kuram

Organizmann yaflamn salkl flekilde srdrebilmesi, su, hava, temel besin maddeleri temel baz ihtiya unsurlarnn dzenli olarak alnmasna baldr. rnein
eer beyin ss ani flekilde dflerse bilincinizi kaybedebilirsiniz. Yine ayn flekilde
vcut arlnn belli orannda su kayb vcut ifllevlerinin bozulmasna yol aabilir ve hatta lm riski bile oluflturabilmektedir. Organizmann bnyesine katlan
maddelerin hangi younluk ve ne flekilde alnaca ve alnan bu maddelerin arasnda nasl bir denge kurulaca homeostasis kavramyla aklanabilir. Kelime iti-
Birey ve Davranfl
Homeostasis: Organizmann
bnyesine katlan
maddelerin hangi younluk
ve ne flekilde alnaca ve
alnan bu maddelerin
arasnda nasl bir denge
kurulacana iliflkin sabit
isel durumu iflaret eden
biyolojik denge durumudur
bariyle homeo, benzer ve statis, sabit kelimelerinin birlefliminden meydana gelmektedir. Sabit isel durumu iflaret eden, biyolojik denge olarak tanmlanabilecek
homeostasis sy srekli dengede tutan termostat gibi vcudun srekli olarak
dengede olmasn ve bu flekilde salkl bir flekilde ifllemesini salar. Nasl ki termostat oda ss dfltnde otomatik olarak kaloriferin yanmasn ya da oda ss
arttnda kaloriferin snmesine ynelik sisteme komutlar veriyorsa vcudumuzda
da herhangi bir alk ya da susuzluk durumunda belli sistemler vcut iersinde bu dengeyi koruma adna alflmaktadrlar. rnein susuzluk ekildiinde
organizmada gerilimi azaltmak ve biyolojik dengeyi
salamak iin organizma su bulmak iin harekete
geer. nsanlarda ve hayvanlarda benzer flekilde iflleyen homeostatis insanlarda olumsuz renme, yanlfl
alflkanlklar gibi durumlar, bu sistemin iflleyiflini dzensiz hale getirmektedir. Fastfood alflkanl, vcut
gereksinim hissetmese de aflr flekilde tketilen yiyecek ve iecekler bireyde biyolojik dengenin ve neyin
gerekten denge durumu oluflturduuna dair bilginin bozulmasna yol amaktadr.
Resim 1.3
Fastfood
alflkanl, bireyde
biyolojik dengenin
bozulmasna yol
amaktadr.
GDLERN SINIFLANDIRILMASI
Baz gdler biyolojik olarak tm insanlarda grlrken baz gdler de toplumdan topluma deiflken bir yap gsterirler. Baz gdler ise renme ile olufltuundan bireylere gre farkllaflan gdler de mevcuttur. Biyolojik olarak herkeste grlen gdlerin yan sra renme sonucu bireylere ve toplumlara gre deiflen
gdlerin bulunmas gdleri snflandrmada skntlar yaratabilmektedir. Bu konuda en geerli snflandrma gdlerin birincil gdler ve sosyal gdler flekilden
iki grup olarak ayrlmasdr.
Birincil Gdler
Birincil Drtler: Belli bir

biyolojik gereksinme durumu
ile ortaya kan, birok
organizmada ortak,
renilmemifl ve davranfl
ynlendiren gdlerdir.
Bireyleri davranfla ynlendiren gdlerin meydana gelmesinde alk, susuzluk gibi fizyolojik bir gereksinim ya da yeni frndan kmfl bir ekmein kokusu gibi
evresel zendirici faktrler etkili olabilmektedir. Birok gdlenme sreci sonularnn herkes iin kestirilebildii mutlak sonular iermez. Bir flekilde her gd
her insanda ayn sonular dourmamaktadr. Daha nce de bahsedildii zere ayn uyarc farkl bireylerlerde farkl gdleri ortaya karabilirken, ayn gd farkl
insanlarda farkl davranfllar tetikleyebilmektedir.
Fakat birok organizmada ortak, renilmemifl, belli bir biyolojik gereksinme
durumu ile ortaya kp davranfl ynlendiren gdler birincil drtler olarak
adlandrlmaktadr. Alk susuzluk, cinsellik gibi drtler btn biyolojik gereksinimler birincil drtler arasnda yer almaktadr. Birincil drtlerin ortaya kfl flekli ve davranfllar ne flekilde ynlendirdiklerini daha iyi anlamak adna bu drtleri daha detayl incelemek faydal olacaktr.
Alk ve Susuzluk
Baz arafltrmaclar kandaki glikoz olarak adlandrlan basit fleker dzeyine duyarl
bir flekilde beynin baz alanlarnn uyarldn ileri srmektedirler. Organizmada
alk ile ilgili tepkileri ynlendiren merkez hipotalamustur. Alk ve tokluk merkezleri ile yeme ya da doyma durumunu kontrol etmektedir. Ak ve tokluk mer-
kezindeki sinir hcreleri kandaki glikoz dzeyine bal olarak alflmaktadrlar. Kana dorudan verilen inslin kandaki fleker miktarn dflrerek alk hissine yol amaktadr. Ayn flekilde kana verilen glikoz da alk hissini ortadan kaldrmaktadr.
Mide de vcuda alnan yiyecein cinsi,
miktar ve ierdii kalori asndan etkiliTalamus
dir. Tokluk hissinin ne ile saland da
nemlidir. rnein bir salata ile doymak
ile yourtlu bir dnerle doymak arasnda
tokluk hissi asndan fark olacaktr. Aken
ortaya kan mide kaslmalarnn sebebinin
beyindeki alkla ilgili merkez olduu dflnlmektedir. Kanser ya da lser gibi hastalklar sebebiyle mideleri alnmfl kiflilerde
Hipotalamus
alk duyma hissi devam etmektedir.
Vcutta uzun sreli ya depolanmas
uygun beden arlnn korunmas, vcuda gerekli enerji iin fazla ya depolamadan dengenin kurulmas gerekmektedir.
Vcuttaki ala olan gereksinim ve uzun sreli vcutta ya depolanmas evresel
uyarclarn etkisi ile dengeden flaflabilmektedir. Belirtildii zere biyolojik olarak
yaflanan gereksinim yannda evresel etkiler de bireylerin alk gereksinimi yaflamalarna neden olabilir. Gzel bir pastann grnts, gzel kokan bir simit gibi
evresel unsurlar biyolojik sreleri tetikleyebilir ve ani bir alk drtsne sebep
olabilirler. Bu tarz yiyecek koku, grnt ve dflncesi inslin salglanmasna ve
kandaki glikoz seviyesinin dflmesine neden olmaktadr. Bir flekilde evresel unsurlar aslnda herhangi bir biyolojik gereksinim olmadan da biyolojik srelerin
harekete gemesinde etkili olabilmektedir.
Kiflinin iinde bulunduu duygu durumu da alk drtsnn flekillenmesinde
etkilidir. ok kzgn olduunda ya da mitsizlik durumlarnda kendilerini yemek
yemeye ynlendiren insanlar bulunmaktadr. te yandan skntl olduunuz zamanlarda ifltahnzn kamas bu duruma rnek olarak verilebilir. Sevdiiniz yemeklerden oluflan bir sofraya oturmadan nce aldnz bir telefonla, sevdiiniz bir
yaknzn ldn renmeniz bir anda alk hissinizin kaybolmasna neden olacaktr. Bir ifl yemeinde ya da sosyal bir ortamda ackmasanz dahi dier kiflilere
uyum salama adna yemek yiyebilirsiniz. Kz arkadaflnn ailesiyle ilk defa tanflmaya giden bir gen tok olsa dahi hofl grnmek ya da saygszlk etmeme adna
kendisine ikram edilen yemei yemek durumunda kalabilir.
Susuzluk da ala benzer flekilde biyolojik ve evresel unsurlara bal olarak
dzenlenir. Vcuttaki su ve tuz dengesinin bozulmas susuzlukla ilgili gereksinimin belirmesine neden olur. rnein iki iilen barlarda ieceklerin yannda bir
pazarlama taktii olarak ikram edilen kuruyemifl benzeri yiyecekler vcuttaki tuz
orann arttracandan mflteriyi daha ok iecek tketmeye yneltecektir.
Susuzluk da ala benzer flekilde evreden gelen dflsal uyarclarn etkisi altndadr. Yaz aylarnda buz gibi bir iecek grnts kiflideki susuzluk gereksinimini
arttracaktr. Ayn drtnn giderilmesi konusunda hava scakl ve mevsimlere
gre de farkllk oluflabilmektedir. Yazn souk bir iecek grnts bu gereksinimi arttrrken, kfln scak bir ay birey iin daha gdleyici olacaktr.
Kltr farkllklar da, her bireyde ortak biyolojik bir unsur olan alk gereksiniminin doyurulmasn etkilemektedir. Farkl kltrlerde tketilen farkl yiye-
Resim 1.4
Organizmada alk
ile ilgili tepkileri
ynlendiren
merkez
hipotalamustur.
Birey ve Davranfl
cekler biroumuza garip gelebilmektedir. Kimi Uzakdou lkelerinde tketilen

bcekler, eti iin beslenen kpekler, baz lkelerde at etinin yenmesi kendi kltrmzden farkl, alk gereksinimini gidermede kullanlan alflkanlklardr. Damak tad olarak adlandrlan farkn kltrlere gre deifltiini ve alk hissini flekillendirdiini unutmamak gerekir. rnein Japonlarn pirinci yemeklerde kullanma flekli kendi lkemizde pirincin kullanlma fleklinden olduka farkldr. Bu
sebeple birok Japona stla yap itibariyle ok farkl gelebilmektedir. te yandan yemek saatleri de kltrel etkenlerle lkeden lkeye deifliklik gstermektedir. rnein spanya da genel olarak akResim 1.5
flam yemekleri dier lkelere gre ok daBaz lkelerde baz
ha ge saatlerde, akflam 22.00 civarnda yebcek trleri ifltah
nilmektedir. te yandan kltr fark ve besac olarak
lenme alflkanlklar sebebiyle gnmzde
nitelendirilebilmekte,
yemek alflkanlklar
ABD toplumu gibi geliflmifl toplumlarda kkltrden kltre
k yafllardan bafllayarak aflr kilo sorunlafarkllk
rnn yafland grlmektedir. Sonuta agsterebilmektedir.
lk gereksiniminin doyurulmas biyolojik unsurlardan te psikolojik, sosyal ve kltrel
etkilerle flekillenir.
Cinsellik
reme davranfl ile ilgili birincil drt olan cinsellik, biyolojik ve evresel unsurlar tarafndan uyarlarak ortaya kar. Cinsellik drtsnn alk ve susuzluk gibi
dier birincil drtlerden farkllaflan ynleri bulunmaktadr. Alk ve cinsellik drtleri organizmann yaflamn srdrmesi iin nemlidir. Cinsellik ise sadece trn
devamnn salamas asndan nem kazanmaktadr.
Cinsel davranfln ortaya kmasnda merkezi sinir sistemi tarafndan kontrol edilen hormonlar, parfm kokusu, cinsel ierikli bir reklam, erotik ierikli hayaller gibi evresel unsurlar etkili olabilmektedir. Toplum tarafndan oluflturulan ahlaki deerler ve kurallar cinsel davranfln ortaya konulufl fleklini ve younluunu belirler.
Kadn ve erkekte cinsel davranfln altnda yatan en nemli biyolojik unsur testosteron hormonudur. Dier yandan baz arafltrmalar, insanlarn da birok hayvann cinsel davranfllar ortaya koymadan nce hazrlk dneminde feromon ad verilen maddeler gibi koltuk alt ve cinsel organlarn bulunduu blgede benzer kimyasallar salgladklarn ortaya koymaktadrlar. Cinsel heyecann uyandrlmasnda,
beynin i ksmnda yer alan limbik sistemin etkisinin olduu dflnlmektedir.
Cinsel gdlemede biyolojik etkenler kadar psikolojik etkenler de nemlidir.
Cinsel davranfln toplumda baskn kltre gre flekillendii ve toplum kurallar ve
ahlak deerleri erevesinde yanstld bilinmektedir. Birey cinsellii aflr flekilde
dflnse de toplum iersinde cinsel sapknlkla sulanmamak iin bu drtleri bastrabilir. te yandan toplum iersinde cinsel ekicilik kavram da kltrden kltre ve zamana gre deiflmektedir. Toplumda zellikle kadnlar iin ideal vcut
oranlar son 50 yl iersinde bile farkllaflmfltr. Eski tablolarda daha balketi olarak
tanmlanan kadn lleri ideal kadn simgelerken gnmzde 0 beden olarak
nitelendirilen kadn imgesi ideal olarak sunulmaktadr.
Cinsellik gds baz ynleriyle alk ve susuzluk gdlerinden farkllaflmaktadr. rnein alk ve susuzluk gereksiniminin uzun sre doyurulmamas organizmann yaflamnn sonlanmasna neden olurken byle bir durum cinsellik gds
iin geerli deildir. te yandan insanlarda cinsel gdy uyandracak uyarc sa-
ys olduka fazladr. Alk ve susuzluk dorudan kendileri ile ilgili uyarclardan

etkilenirken, baz bireyler iin her tr nesne cinsel uyarc vazifesi grebilmektedir.
Ayrca cinsellik gdsnn doyurulmas ile organizma enerji harcarken, alk ve
susuzluk gdlerinin doyurulmas ile organizmaya enerji salanmas amalanmaktadr. Alk ve susuzluk gds birey istemese gereksinim olarak oalmaya devam eder. Cinsellik gdsnde ise uyarlma hem birey tarafndan istenilir, bafllatlr ve devamnda bu gerginlik giderilmeye alfllr.
Cinsellik ve dier birincil gdler arasndaki farklar tartflnz.
Uyarc Kaynakl Gdler
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
renilmemifl gdler arasnda yer alan uyarc kaynakl gdler, dfl uyarclara
daha fazla bal olup, evreden bilgi edinmeye yneliktirler. Merak etme, kurcalaS O R ve
U deifltirmema gibi gdler evreyi arafltrarak bireyi daha fazla bilgi toplamaya
ye yneltir (Morris, 2002).
Arafltrma ve Merak
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
DKKAT
Karanlk bir odada ne olduu, daha nce bilmediiniz bir yolun nereye gittii, cep
SIRA SZDE
telefonunun nasl alfltna iliflkin sorularn cevabn kifli bilmek
ister. Baz zamanlar elde edilecek cevaplar birey iin ok nemli olmasa da sadece bilmek ile ilgili
bu gd merak edilenin ne olduunu anlama dflnda bireye pek
bir katk salamaAMALARIMIZ
maktadr. Merak konusunda ise farkl birok
grfl bulunmaktadr. Baz arafltrmaclar merak kavramn bir duygu olarak nitelendirilirK T A P
ken, Freud merak kavramn cinsel drtnn
sosyal adan uygun flekilde yanstlmas olarak nitelendirmektedir. Yine ayn flekilde bir
TELEVZYON
ksm arafltrmalar merak kavramn yaflamn
anlamn bulma yolunda bir gereksinme olarak ortaya koyarlarken, bir ksmnda da meNTERNET
rak, zek ve yaratclkla iliflkilendirilmifltir.
Merak kavram insanlarn kendilerini gelifltirip, srekli arafltrmalarna neden
olur. Merak daha iyisine ulaflma yolunda hzlandrc bir g olarak dflnlebilir.
Bireyler merak ile birlikte yeni durumlar keflfedebilir ve keflfettiinden sklan birey kendini daha ileri urafllara ynlendirir. lerleme ve geliflmenin temeli bu flekilde merak ve arafltrmadan geer.
N N
Kurcalama
Bireylerde var olan dokunma ve anlama isteinin dayanlmazlndan yola karak
psikologlar, bireylerin baz fleyleri dokunarak anlama gereksinimleri olduunu ya
da baz fleylerin dokunarak sakinleflmenin yolu olduunu vurgularlar. Birey bilmedii yeni bir cihaz kurcalayarak ne olduunu anlama ynnde kendisini tatmin
edebilir. te yandan tesbih ekmek, snfta derste kalem evirmek, yzyle oynamak gibi durumlarda da birey kurcalad maddelerle kendisini sakinlefltirir
Sosyal Gdler
Alk, susuzluk ve cinsellik gibi doufltan sahip olunan gdlerin dflnda bireyler
renme yoluyla yeni gdler kazanrlar. Bireyleraras iliflkileri kapsayan bir arada bulunma, g ve baflar gereksinimlerini gibi sosyal gdler de insanlarn dav-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Resim 1.6
Merak kavram
K T A P
insanlarn
kendilerini
gelifltirmesi,
srekli arafltrma
T E L E Viin
ZYON
ve renme
itici bir
gddr.
NTERNET
10
Birey ve Davranfl
ranfllar zerinde renilmemifl gdler kadar etkilidir. Alk, susuzluk ve cinsellik gibi gdler tm canl trlerinde ortak gdlerken, renilmifl gdler olan
sosyal gdler biyolojik gereksinmelerden etkilenmelerine ramen toplum deerleri, yaflantsnn etkisiyle flekillenmifl gdlerdir. Alk susuzluk gdlerinin giderilmemesi bireyde biyolojik sorunlar yaratabilirken, renilmifl bu tarz gdlerin
giderilmemesi biyolojik sorunlara deil de daha ok bireyde sknt yaratarak psikolojik sorunlarn yaflanmasna neden olabilmektedir. Bu tarz gereksinimler kltrden kltre deiflebilmektedir. Trk toplumunda dierleri tarafndan onaylanma ve dier bireyleri rahatsz etmeden onlarla uyum iinde yaflama gereksinimi
olan sosyal kabul gereksinimi daha basknken Amerikan toplumunda baflkalarna
muhta olmadan kendi kendine yaflayabilme gereksinimi olan bamszlk gereksinimi daha etkilidir (Ccelolu, 2006).
Baflar Gereksinimi
Baflar gereksinimi yaplan bir ifli en iyi flekilde yerine getirme ve sonular ile ilgili haz alma davranfl ile ilgilidir. Rekabetin yksek olduu endstri toplumlarnda
daha da n plana kan baflar gereksinimi bireylerin davranfllarnn zerinde etkili olmaktadr. Baflar gereksinimi yksek bireyler ortaya koyduklar ifllerin daha
iyi olmas iin ifllerine daha ok zen gsterirler. Bu kiflilerin okul ve ifl hayatnda
dflk baflar gereksinimi olan bireylere oranla daha yksek notlar aldklar ya da
daha st pozisyonlara geldikleri grlmektedir. rnein bu tarz kifliler iin maafla
yaplan zam parann maddi gcnden te kiflinin bireysel baflarsnn kant olduundan gdleyici bir etkiye sahiptir.
Baflar gereksiniminde ailenin yetifltirme tarznn nemli olduu bilinmektedir.
Baflar gereksiniminin kltrden kltre deiflmesi bu konuda aile ve evrenin
nemini ortaya koymaktadr. zellikle ocuun kk yafllarda kendi seimlerini
yapmasna izin verilmesi, kendi parasn kazanabilmesi ve inisiyatif alabilmesi iin
bamsz bir kifli olarak bytlmesi baflar gereksiniminin artmasna yol aacaktr.
Bir flekilde bamsz yap bireyin yapacaklarnn sonularnn kendisi ile ilgili olduunun iflaretidir. Aileye baml yetiflen ocuk her davranfln aileyi memnun etmek ya da onlardan onay almak iin gereklefltirecektir. Bir flekilde baflar gereksinimi yksek bireyler iin yaptklar iflin en iyi hatta kendileri iin en mkemmel
flekilde yaplmas nemlidir. Bu noktada baflar gereksiniminin baflarszlk korkusu ile karfltrlmamas gerekmektedir. Bu yzden baflarszlk korkusu yksek bireyler baflarl olamayacaklar ifller yerine baflar olasl yksek iflleri tercih eder
ve baflaracak yeterlilikleri olsa dahi daha st seviyedeki ifllerden kanrlar.
Resim1.7
nsanlarn iliflki kurma ve sosyalleflme
gereksinimleri onlar bir arada tutar.
liflki Kurma ve Balanma Gereksinimi

Toplumdaki dier insanlarla iliflki kurma onlarla yakn olma
gereksinimi yine insan davranfllarn flekillendiren nemli gereksinimler iersinde yer almaktadr. Birey toplum iersinde dierleri ile birlikte olma, onlarn onayn alma, topluma uyma
gereksinimi gsterir. rnein bir sosyal toplulua ye olma,
dernek faaliyetlerine katlma ya da en basitinden bilet kuyruunda ya da otobste yolculuk yaparken yannzda oturan daha nceden tanmadmz bir insanla bir sohbeti bafllatma gereksinimi iliflki kurma gereksinimi ile ilgilidir. Birlikte olma gereksinimi bireyden bireye farkllaflabilir. Baz bireyler dier insanlarla iliflki kurma konusunda daha ok gereksinim duyarken
baz insanlar iin yalnz bafllarna kalp insanlardan uzaklaflma
gereksinimi daha ar basabilmektedir.
11
Kontrol Altnda Tutma Gereksinimi

Baz bireyler evrelerindeki olaylar ve kifliler zerinde denetim kurma, onlar kontrol edebilme gereksinimi duyarlar. Baz toplumlarda kadercililik olarak, sonular
bekleyip grme gereksinimi daha fazlayken baz toplumlarda durumu denetim altnda tutma ve istenilen ynde gitmesini salayan gereksinim baskn olabilmektedir. rnein, yaflllk dneminde evreleri zerinde denetim kurma inisiyatifi olan
kifliler, daha salkl ve uzun yaflama konusunda daha avantajldrlar.
Sizce para iyi bir gdleyici midir.? Tartflnz.
SIRA SZDE
dln Kaynana Gre Gdlenme
fi N E L M
Bireylerin gdlenmesinde dller nemli bir yer teflkil eder. DBu
noktada bireylerin gdlenmesinde isel ve dflsal kaynakl dller farkl flekilde bireylerin davraR U
nfllarn ynlendirir. Yaplan iflin doas gerei, iflin kendisinin SveO ieriin
dl niteliini taflmas birey iin bir zevk ve tatmin salyorsa bu tarz dlleri isel kaynakl dl olarak nitelendirmek mmkndr. Hzl ve yeterli olma istei, geliflme
DKKAT
arzusu, araba kullanmak, bilme ihtiyac, yksek yerden suya atlamak, bulmaca
zmek gibi sadece alnan haz iin gereklefltirilen aktiviteler bu gruba girmekteSZDE ve davradir. Eer davranfln gereklefltirilmesi iin dflardan bir dl SIRA
sunuluyor
nfl olufluyorsa bu durumda dflsal kaynakl dlden sz etmek mmkndr. Bir iflyerinde fazla mesaiye sadece prim ve yan demeler olduu iin kalan bir alflan
AMALARIMIZ
dflsal kaynakl dlle gdlenmektedir. Kendisini gelifltirmek ve daha ilerde bu
abasyla daha iyi yerlere geleceini dflnerek fazla mesaiye kalan bir alflann
davranfllarnda isel kaynakl dln etkisi olduunu sylemek
K mmkndr.
T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Gereksinimler (htiyalar) Hiyerarflisi

nsanlarda gdler en temelde renilmemifl
TELEVZYON
daha ilkel gdlerden, daha karmaflk gdlere uzanan bir yol izlemektedirler. nsancl
psikolojinin savunucularndan Abraham MasNTERNET
low insan davranfllarn flekillendiren gereksinimleri bir piramit fleklinde en temel gereksinimlerden yukar doru en karmaflk olanna uzanan bir flekilde snflandrmfltr.
Piramidin en alt basamanda alk, susuzluk gibi temel fizyolojik gereksinimler yer
alrken, Maslow piramidin en st noktasna
insanlarn tmyle potansiyellerini ortaya
koymaya dnk kendini gereklefltirme gereksinimini koymufltur. Srasyla en alt basamaktan yukarya doru gereksinimler hiyerarflik olarak;
alk susuzluk,nefes alma, cinsellik, uyku gibi temel fizyolojik gereksinimler,
ailenin, iflin, sahip olunan kaynaklarn gvenliinin gereksinimi
aile, sosyal grup, yakn arkadafllk gibi ait olma ve sevgiye iliflkin sosyal gereksinimler
deer, baflar, saygnn takdir edilmesi gereksinimi
ahlakn stnl, yaratclk,problem zme gibi unsurlar kapsayan kendini gereklefltirme gereksinimi fleklinde sralanmaktadr.
Resim
T E L1.8
EVZYON
Abraham MASLOW
NTERNET
12
Birey ve Davranfl
Maslowa gre piramidin alt tarafndaki gereksinimleri gidermeden st taraftaki

gereksinimleri gidermek mmkn olmamaktadr. Bir flekilde karn doymayan ya
da gvenlik gereksinimi tam olarak karfllanmamfl bir bireyin kendisine yeni bir
romantik iliflki aramas ya da kendini gereklefltirme yolunda gereksinim duymas
mmkn olamamaktadr. ok uzun sre a kalmfl birinin ilk yemek bulduu anda toplum kurallarna gre hareket ederek yemek yemesi de bu dorultuda beklenemez. fl hayatndan rnek verecek olursak, ifle yeni giren bir kifli iin ncelikli olarak ama fizyolojik ihtiyalar karfllamak yolunda alnacak crettir. Daha sonra kifli iflyerindeki sosyal gvenlik haklar gibi unsurlarla kendisini gvence altna
almak isteyecektir. Bu gereksinimleri gereklefltiren birey kendini iflyerine ait hissedecek ve iflini sevecektir. Bu gereksinimlerin de doyumundan sonra kifli yapt
ifl ile ilgili takdir ve sayg grmek gereksinimi de doyurulan birey kendini gereklefltirme, elinden gelenin en iyisini ortaya koyma yolunda gereksinimini giderme
yolunu arafltracaktr. Kendini gereklefltirme noktas bireyin elinden gelenin en
iyisini ortaya koyabilecei basama ifade eder. Piramidin en st noktasndaki kendini gereklefltirme aflamasna pek az sayda kifli ulaflabilmektedir.
fiekil 1.1
Maslowun
Gereksinimler
Hiyerarflisi
kendini
gereklefltirme
deer, baflar, sayg
ait olma ve sevgi
gvenlik
temel fizyolojik gereksinimler
Piramitte bir st basamaktaki gereksinimin giderilmesinde soru yaflandnda

birey bir nceki basamaa dner ve bu dnfller bazen birey iin skntlar yaratr.
rnein, sevgilisinden ayrlan bir kadn, sevgi ve ait olma ihtiyac tam doyurulamad iin kendisini aflr flekilde yemek yemeye verebilir.
Zaman zaman Maslowun gereksinimlerin hiyerarflisi ile ilgili yaklaflmna elefltiriler yaplmaktadr. rnein baz ailelerde ekonomik skntlar sonucu ilk basamak olan temel fizyolojik gereksinimlerin giderilmesine iliflkin sorun yaflansa da
daha st basamaa ait bir arada bulunma gereksiniminin giderildii grlmektedir.
Bu tarz aileler ekonomik durumlar kt olsa dahi birbirlerine bal bir flekilde bir
arada bulunmay gereklefltirebilmektedirler. te yandan okumaya ok nem veren bir ailede yetiflen bir kifli a bile olsa parasn yiyecek almak yerine kitap alarak deerlendirebilir.
13
rnein bir anne de ou zaman kendi yemez, ocuuna yedirir. ocuu iin
kariyerini noktalayan pek ok anne rnei bulunmaktadr. Bazen yiyecek, barnak
ve gvenlik konusunda skntlar yaflanan dnem ve blgelerde sanatsal ve bilimsel abalarn en byklerinin ortaya ktna tarih tanklk etmifltir.
Maslowa gre gereksinimler hiyeraraflisinin en st noktas kendini gereklefltirme basamadr. nsanlarn ok az bu basamaa ulaflabilmektedir. nsanlar zaman zaman kendini gereklefltirme basamana gelmeseler de ksa sreyle bu tecrbeyi yaflamfllardr. Verilen bir grevin tam anlamyla yaplmas, hibir karfllk
beklemeden yardm edebilmek, bir sanat eseri karflsnda hayranlk duyabilmek,
anne-baba olunduunda hissedilen mutluluk gibi durumlar buna rnek olarak verilebilir. Tarihteki rnek kiflilerden yola karak kendini gereklefltirme ile ilgili
benzer baz kiflisel zellikleri gereklii verimli bir flekilde alglamak, belirsizlie
tahamml edebilmek, kendilerini ve baflkalarn olduklar gibi kabul edebilmek,
yaratc olmak, bireylerden te sorunlar zerinde younlaflabilmek, iyi bir mizah
anlayflna sahip olabilmek, insanln refahna odaklanabilmek, baflarsz deneyimlerini frsata dnfltrebilmek, hayata daha nesnel bir adan bakabilmek fleklinde
sralayabiliriz.
SIRA SZDE bir gerekMaslowun gereksinimler hiyerarflisine gre st basamaktaki giderilemeyen
sinim alt basamaktaki gereksinimi daha ok istenir hale gelir ifadesini bir rnekle
aklaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
14
Birey ve Davranfl
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
flan gdler de mevcuttur. Gdler birincil gdler ve sosyal gdler olmak zere iki gruptur.
Birok organizmada ortak, renilmemifl, belli
bir biyolojik gereksinme durumu ile ortaya kp
davranfl ynlendiren gdler birincil drtler
olarak adlandrlmaktadr. Alk susuzluk, cinsellik gibi drtler btn biyolojik gereksinimler birincil drtler arasnda yer almaktadr. renilmemifl gdler arasnda yer alan uyarc kaynakl gdler, dfl uyarclara daha fazla bal olup,
evreden bilgi edinmeye yneliktirler. Merak etme, kurcalama gibi gdler evreyi arafltrarak
bireyi daha fazla bilgi toplamaya ve deifltirmeye
yneltir Alk, susuzluk ve cinsellik gibi doufltan sahip olunan gdlerin dflnda bireyler renme yoluyla yeni gdler kazanrlar. Bireyleraras iliflkileri kapsayan bir arada bulunma, g
ve baflar gereksinimleri gibi sosyal gdler de
insanlarn davranfllar zerinde renilmemifl gdler kadar etkilidir. Yaplan iflin doas gerei,
iflin kendisinin ve ieriin dl niteliini taflmas birey iin bir zevk ve tatmin salyorsa bu tarz
dlleri isel kaynakl dl, davranfln gereklefltirilmesi iin dflardan bir dl sunuluyorsa
dflsal kaynakl dlden sz etmek mmkndr.
Gd kavramn ve insan davranfllarn flekillendiren unsurlar betimlemek.

Davranfllarn flekillenmesinde gdler etkilidir.
stek, arzu ve drtlerle ilgili bir kavram olan gd organizmay uyararak organizmann belli bir
ama dorultusunda faaliyete gemesini salar.
Gd, davranfla enerji ve yn veren gtr; bu
g organizmay etkileyerek bir ama iin harekete gemeye sevk eder. Gd, istekleri, arzular,
ihtiyalar, drtleri ve ilgileri kapsayan genel bir
kavramdr. Fizyolojik kkenli alk, susuzluk cinsellik gibi gdlere ise drt ad verilmektedir.
Baflarma, toplumsal onay, statye iliflkin duyulan
istek gibi davranfl yksek seviyede ynlendiren
drtler de gereksinim olarak adlandrlr..
Gdlenme kuramlarn tanyp farkl bakfl alarn tanmak.
nsanlarn davranfllarn ynlendiren gdlenme
ile ilgili birok farkl yaklaflm bulunmaktadr. nsanlarn hayatta kalmalarn salayacak temel gereksinimlerinden mahrum kalmasyla oluflan gerilim hali ve bu durumdan dolay organizmann
harekete gemesine ynelik drt kuram, yemekten sonra tok olsanz dahi gzel kokan bir
keki yeme ihtiyacnn akland zendirici uyarc kuram, bireylerin neden yksek sesli mzik
alnan disko gibi yerlere gitme gereksinimleri
ya da yksek bir yerden yama paraflt ile atlama gereksinimleri olduunu ortaya koyan en uygun (optimal) dzeyde uyarlma kuram, belli bir
tre zg davranfl yaplar belirleyen igd kuram, organizmann bnyesine katlan maddelerin hangi younluk ve ne flekilde alnaca ve
alnan bu maddelerin arasnda nasl bir denge
kurulacan aklayan biyolojik denge kuram
gdlenme davranfllarn farkl alardan aklamaktadrlar.
Birincil ve sosyal gdleri karfllafltrmak, gdlerin snflandrlmasnda etkili unsurlar betimlemek.
Baz gdler biyolojik olarak tm insanlarda grlrken baz gdler de toplumdan topluma deiflken bir yap gsterirler. Baz gdler ise renme ile olufltuundan bireylere gre farklla-
N
A M A
Davranfllarn oluflmasnda etkili gereksinimlerin birbirleriyle olan iliflkisi ve gereksinimler aras hiyerarflik yapy tanmlamak.
nsanlar renilmemifl ilkel gdler kadar daha
karmaflk gdlere de sahiptirler. Abraham Maslowun insan davranfllarn ynlendiren gereksinimlerle ilgili en temel gereksinimlerden bafllayarak piramit fleklinde en karmaflk olanna uzanan
gereksinimler kuram hala poplerliini korumaktadr. Piramidin en alt basamanda alk, susuzluk gibi temel fizyolojik gereksinimler yer alrken, Maslow piramidin en st noktasna insanlarn tmyle potansiyellerini ortaya koymaya dnk kendini gereklefltirme gereksinimini koymufltur. Maslowa gre piramidin alt tarafndaki
gereksinimleri gidermeden st taraftaki gereksinimleri gidermek mmkn olmamaktadr. Piramidin en st noktasndaki kendini gereklefltirme
aflamasna pek az sayda kifli ulaflabilmektedir.
15
Kendimizi Snayalm
1. Fizyolojik kkenli alk, susuzluk cinsellik gibi gdlere ne ad verilir?
a stek
b. Gereksinim
c. Gd
d. Drt
e. gd
6. Bir ifli en iyi flekilde yerine getirme ve sonular ile

ilgili haz alma davranflna ne ad verilir?
a. Gdlenme
b. liflki Kurma Gereksinimi
c. Baflar Gereksinimi
d. Kontrol Altnda Tutma Gereksinimi
e. Kendini Gereklefltirme
2. Yemekten sonra tok olsanz dahi, gzel kokan bir

keki yeme ihtiyac hangi kuramla aklanabilir?
a. gd Kuram
b. zendirici Uyarc Kuram
c. Bilindfl Gdlenme
d. Drt Kuram
e. Biyolojik Denge Kuram
7. Sabit isel durumu iflaret eden, biyolojik denge olarakda tanmlanabilecek duruma ne ad verilir?
a. Gdlenme
b. gd
c. Basmlama
d. Homeostasis
e. Drt
3. Toplum iersinde dierleri ile birlikte olma, onlarn

onayn alma, topluma uyma gereksinimine ne ad verilir?
a. Gvenlik
b. Balanma
c. Sevgi
d. Kendini Gereklefltirme
e. Drt
8. Alk ve tokluk merkezinin bulunduu, vcutta alk ile ilgili durumlar afladakilerden hangisi ynlendirmektedir?
a. Limbik sistem
b. Hipotalamus
c. Omurilik
d. Beyin
e. Beyincik
4. Afladakilerden hangisi birincil gdlerdendir?

a. Baflar
b. Kontrol Altnda Tutma
c. Tannma
d. liflki Kurma
e. Cinsellik
5. Bedendeki fizyolojik deiflikliklerin flekillenmesinde
bireyin alglar ve anlayflnn etkili olduu kuram afladakilerden hangisidir?
a. Drt Kuram
b. Cannon- Bard Kuram
c. James-Lange Kuram
d. Sosyobiyolojik Kuram
e. Biliflsel Kuram
9. Bireylerin yksek bir yerden yama paraflt ile atlama gereksinimlerinin sebebini aklayan kuram afladakilerden hangisidir?
a. gd Kuram
b. zendirici Uyarc Kuram
c. En Uygun Dzeyde Uyarlma Kuram
d. Drt Kuram
e. Biyolojik Denge Kuram
10. Maslowun gereksinimler hiyararflisine gre dier
tm ihtiyalarn karfllanmas durumunda ulafllabilen
gereksinime ne ad verilir?
a. Gvenlik Gereklefltirme
b. Balanma Gelifltirme
c. Kendini Gereklefltirme
d. Sevgi Gereklefltirme
e. Drt Gelifltirme
16
Birey ve Davranfl
Yaflamn inden
Kendi Motivasyonunu Kendin Arttr
Motivasyon (gdlenme) ksaca bir ifli yapmak iin hissedilen isteklilik olarak tanmlanabilir. Motivasyonu arttrma denildiinde akla ou zaman kurum ve yneticiler tarafndan alflanlarn ifl verimliliini arttrmak iin
alnacak nlemler gelir. Asl nemli olan, kiflinin kendisinden kaynaklanan, iinden gelen motivasyondur. Aksi bir durum zorunlu olarak ifl yapmaktan baflka anlam
taflmaz. Dier yandan, insann iinden gelen istekliliinin yalnz dflardan gelecek etkilerle etkinleflmesini
beklemek de doru bir yaklaflm deildir. aba gsterirse her insann kendi iindeki isteklilii arttrmas
mmkndr.
Motivasyonunuzu gzden geirin: Motivasyonu dflen
alflanlar ifle drt elle sarlmaz ve yapt iflten psikolojik doyum almaz. flini sevmediini dflnmeye; her sabah, yine ifle mi geldik diye dflnmeye bafllar. alflt iflyerinde kendini oraya ait deilmifl gibi hisseder.
Daha retken ya da verimli olmak iin ne yapabilirim
diye bir dflnce aklndan bile gemez. Motivasyonunuz dfltyse hibir zaman bunun kendiliinden ortaya
kmasn ya da baflkalar tarafndan arttrlmasn beklemeyin. Etkin bir aba iine girerek motivasyonu arttrmak mmkndr. Yaptm ifli sevmiyorum ki nasl
motivasyonumu arttraym? diye dflnmeyin, motivasyon ou zaman ifli sevmeyi de beraberinde getirir.
Hedeflerinizi belirleyin: nsann belli bir hedefinin olmas her zaman motivasyonu olumlu etkileyen bir etmendir. Kendinize ksa ve uzun vadeli hedefler belirleyin. Fakat hedeflerinizi yalnz iflyeri ile snrl tutmayn;
yaflamdaki hedeflerinizi, kiflisel ve profesyonel hedeflerinizi gzden geirin. Mulak, belirsiz ya da genel hedeflerden kann. Hedefin mutlaka byk bir hedef
olmas gerektii dflncesinden uzak durun. Uzun vadeli ve gerekleflmesi greceli daha zor olan hedefler
yannda gnlk basit hedefler de sein.
Kendi sorumluluklarnz grn: lkemizde her alanda yaygn olarak grlen olup bitenden bir baflkasn
sorumlu tutma ve kendi sorumluluunu btnyle yok
sayma tutumu motivasyonu olumsuz etkileyen bir yaklaflmdr. Kuflkusuz, baz konularda sorumluluk byk
oranda bir baflkasna ait olabilir. Fakat baflkalarn sulama ve sorumluluklara taklp kalmak kr bir kuyudur;
iine dfltnz m kamazsnz.
Bilgi, beceri, deneyim ve yeteneklerinizi gelifltirin: nsann bildii, deneyim sahibi olduu, beceri ve yetenek-
lerine uygun bir iflte alflmas motivasyonu ok olumlu

etkileyen bir etmendir. Bilgi, beceri, deneyim ve yetenekleriniz yaptnz ifle uygun deilse kendinizi gelifltirmenin yollarn bulun. Olmak istediiniz yerde olabilmek iin edinmeniz gerekenleri belirleyin ve edinmek iin aba harcayn.
fl yerinde ekip iindeki rolnz gzden geirin: fl yerinde ekip iindeki rolnzn size uygun olup olmadn, farkl bir rolde olmak isteyip istemediinizi dflnn. Fakat istemenin tek baflna yeterli olmadn, istediklerinizin gerekleflebilmesi iin koflullar doru biimde deerlendirmeniz ve harekete gemeniz gerektiini unutmayn. Rolnz deifltirmek iin neler yapmanz gerektiini belirleyin ve yapmanz gerekenleri
gereklefltirmek iin elinizden gelen her trl abay
gsterin.
Enerjinizi neyin tkettiini belirleyin: Motivasyon dflklnn en nemli gstergelerinden biri de ifl yapmak iin gerekli olan ruhsal enerjinin tkenmifl olmasdr. Enerjinizin tkendiini hissediyorsanz bunun kaynaklarn belirlemeye alfln. Yapt ifli sevmeme, alflanlarn enerjisini en ok tketen etmenlerden biridir.
Dier yandan, ar ifl yk, aflr rekabetin olduu ortam, alflann hayr diyememe huyu, zaman ynetiminde baflarsz kalma, yaflad atflmalar zememe, ifl yerinde yaflanan anlaflmazlklar, kt bir yneticiyle (takdir etmeyen, srekli elefltiren, iflten baflka
bir fley dflnmeyen, anlayflsz, adalet duygusu geliflmemifl) ya da ifl arkadafllar (bir sorun yaflandnda
destek olmayan, kaytarma yanls) ile alflyor olma
alflanlarn enerjilerini tketen en nemli etmenler arasnda saylabilir. Sizi en ok tkettiini dflndnz
etmenleri belirlediinizde onlar zmek iin gerekli
olan abay gsterin.
Psikolojik ve sosyal gereksinimlerinizi gzden geirin:
Temel gereksinimleri karfllanan bir kiflinin motivasyonunu en ok etkileyen etmenler arasnda takdir edilme, ait hissetme, sayg grme, yetki kullanma ve
kendini gereklefltirme saylabilir. fl yerinde bu gereksinimleri karfllanmayan insanlar kolayca motivasyonlarn kaybederler. Bu gereksinimlerden hangilerinin sizin iin daha ok nem tafldn belirleyin. En
nemsediiniz gereksiniminiz ifl yerinde karfllan(a)myorsa bu gereksiniminizi karfllamann baflka bir yolunu
mutlaka bulun. rnein, takdir edilme sizin iin ok
nem taflyorsa ve yneticilerinizin ynetim tarznda
17
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

alflanlar takdir etme bulunmuyorsa, onlar tarafndan
takdir edilmeyi beklemeyin. ncelikle kendi kendinizi
takdir etmeyi ve dllendirmeyi renin ve bu gereksiniminizi karfllamann baflka yollarn bulmaya alfln.
Kendinizi tanyn: alflanlarn ve yneticilerin kiflilik
zellikleri ifl yerinde motivasyonu etkileyen en nemli
etmenler arasnda bulunmaktadr. Hem kendinizin hem
yneticinizin motivasyonunuzu olumlu ve olumsuz etkileyen kiflilik zelliklerini belirleyin. Yneticinizin kiflilik yapsn deifltiremeyeceiniz iin, onun bu davranfllar ile nasl bafl edeceinizi renin. Motivasyonunuzu olumlu etkileyen kiflilik zelliklerinizi daha n
plana karmaya alflrken, olumsuz etkileyen zelliklerinizi deifltirmeye alfln. Hayr diyemeyen bir kifli
iseniz hayr demeyi, isteklerini syleyemeyen bir kifli
iseniz istek ve gereksinimlerinizi sylemeyi, alngan bir
kifli iseniz alnmamay, ekingen bir kifli iseniz daha giriflken olmay renin.
Kiflisel vizyonunuzu yaratn: Yaflamdan, insanlardan
ve kendinizden beklentilerinizi gzden geirin. Nasl
bir hayat yaflamak, nasl bir insan olmak istediinizi ve
bunlar neden istediinizi belirleyin. Yaflamnz oluruna brakmayn, ynlendirin. Kiflisel vizyonunuz ile yalnz gn kurtarmay deil, geleceinizi kurmay hedefleyin. Kendinize uygun bir vizyon gelifltirdiinizde, bunun yaflamnza yn vereceini ve anlam katacan
unutmayn. Vizyonunuzu bir kez oluflturduktan sonra,
onu bir kenarda brakmayn; ona sahip kn ve gereklefltirmeye alfln.
Ruhsal durumunuzu kalkndrn: nsan yaflam bir btndr; ifl yaflamnn, yaflamn dier alanlarn etkiledii
gibi, yaflamn dier alanlar da ifl yaflamn etkiler. Aradnz huzuru ve mutluluu ifl yerinizde bulamyorsanz ve bunu dzeltemiyorsanz, bu eksiklii yaflamnzn dier alanlar ile doldurun. Motivasyonsuzluunuzun yalnz ifl yaflamnda deil yaflamnzn her alannda
olduunu dflnyorsanz depresyon yaflyor olabileceinizi ve profesyonel bir yardm almanz gerekebileceini unutmayn.
Kaynak: Erol zmen
http://www.gencgelisim.com/v2/content/view/1118/1/
1. d
2. b
3. b
4. e
5. e
6. c
7. d
8. b
9. c
10. c
Yantnz yanlfl ise Gd ve Duygu Kavram

konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gdlenme Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sosyal Gdler konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gdlerin Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Duygu Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sosyal Gdler konusunu
Yantnz yanlfl ise Birincil Gdler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl iseMaslowun gereksinimler hiyerarflisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
18
Birey ve Davranfl
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Cinsellik gds birincil gdler arasnda yer almasna
karfln alk ve susuzluk gdlerinden farkldr. Uzun
sre a ve susuz kalan bireyin yaflam tehlike altndadr.
Fakat uzun sre cinsel ihtiya giderememe benzer flekilde organizmann yaflam iin tehdit oluflturmaz. nsanlarda cinsel gdy uyandracak uyarc says olduka fazladr. Bir yiyecek ya da iecek grnts alk ve susuzluk ile ilgili uyarc vazifesi grrken, her
tr nesne insanlara cinsellii arfltrabilir. Bir flekilde
alk ve susuzluk dorudan kendileri ile ilgili uyarclardan etkilenirken, cinsellik iin zellikle sapknlk noktasnda her unsur uyarc olabilir. Cinsellik gdsnn
doyurulmasnda organizma enerji harcar. Alk ve susuzluk gdlerinin doyurulmas organizmaya enerji salar. Alk ve susuzluk gds birey istemese de gereksinim olarak oalmaya devam eder. Ancak gereksinimin doyurulmas ile son bulur. Cinsellik gdsnde ise
uyarlmay birey ister ve bafllatr ve devamnda bu gerginlik kendisi tarafndan giderilmeye alfllr.
Sra Sizde 2
Parann kendisi birok insan iin gdleyici bir kavramdr. Fakat gdlenme srecinde birok kifli iin para farkl gereksinimlerin giderilmesine ynelik olarak
kullanlabilecek bir aratr. Baz insanlar paray en temel gereksinimlerinin doyurulmas iin kullanabilirler.
Baz insanlar ise para ile kendilerini daha gvende hissedebilirler. Baz insanlar ise para sayesinde dier insanlar tarafndan daha ok takdir greceklerini dflnerek paray bir sosyal gereksinimin arac olarak dflnebilirler. Baz insanlar iinse para belki de kendilerini
gereklefltirebilmenin anahtar olabilmektedir. te yandan para bazlar iin baflarnn bazlar iinse dier bireyleri kontrol altnda tutmann bir gstergesidir.
Sra Sizde 3
Genel olarak rendiimiz gibi Maslowun gereksinimler hiyerarflisine gre bir st basamaktaki gereksinimin
belirgin hale gelebilmesi iin alt basamaktaki gereksinimin giderilmesi gerekmekteydi. Ekonomik anlamda
skntlar eken bir kiflinin ilk basamakta yer alan fizyolojik gereksinimleri yerine getirmede zorluklar ektiini varsayalm. Bu kiflinin daha st basamaklarda yer
alan sosyal gereksinimleri yerine getirmesi gidip de bir
sivil toplum rgtnde aktif olarak alflmasn bekleyemeyiz. Bu durumun tam tersi flekilde st basamaktaki gereksinimini gideremeyen bir kifli iin daha alt basamaktaki gereksinim nem kazanr ve birey bu ihtiyacn gidermeye alflr. rnein kocasndan ayrlan bir
kadn kendisi iin nemli gvenlik, sevgi ve ait olma
gibi baz gereksinimlerini gideremediinden daha alt
basamak olan fizyolojik gereksinimlerin giderilmesine
ynelecek ve kendini belki de aflr flekilde yemek yemeye verebilecektir.
19
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Yararlanlan nternet Adresleri
Atkinson, R.L, Atkinson, R.C. & E. R. Hilgard. (1995).

Psikolojiye Girifl II. ev. K. Akay, M. Akay, A. Yavuz. stanbul: Sosyal Yaynlar.
Arkona, S., A. (2003). Psikoloji: Zihin Sreleri Bilimi. stanbul:Alfa Yaynlar
Baymur, Feriha. (1978). Genel Psikoloji. stanbul: nkilap ve Aka Yaynevi.
Burger,J. M. (2006). Kiflilik. ev. . D. Erguvan Sarolu. stanbul: Kakns Yaynlar
Ccelolu, D. (2006). nsan ve Davranfl. stanbul:
Remzi Kitabevi
Morgan, Clifford T. (2004) Psikolojiye Girifl. S. Karakafl (ed). Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar.
Morris. C., G. (2002). Psikolojiyi Anlamak. ev. B.
Ayvaflk, M. Sayl Ankara: Trk Psikologlar Dernei
Yaynlar
Smith,E. E Nolen-Hoeksema, S., Fredrickson, B. L., Loftus,
G.R. (2003) Atkinson & Hilgards Introduction to
Psychology, 14th edition Thomson Learning Belmont
USA
Weber A. L (1991) Introduction to Psychology. New
York: Harpers Colins Publishers
RESM 1. 1
http://www.1resimler.com/data/media/1262/pasta_resi
mleri6.jpg
RESM 1. 2
http://imgarsiv.sabah.com.tr/im/2008/05/01/1F8A9DD
5F1C08245B63BB351r.jpg
RESM 1.3
http://blastmagazine.com/images/media/EarthTalkFast
Food.jpg
RESM 1.5
http://www.haberpan.com/haber/japon-yemekkulturu-galeri
RESM 1.6
http://www.resimcity.org/r-bebek-resimleri-7bilgisayara-simdiden-merak-salmislar-233.html
RESM 1.7
http://img2.blogcu.com/images/b/u/s/busegul/arkadas
lik2ez1.jpg
RESM 1.8
http://academics.rmu.edu/~tomei/ed711psy/maslow.jpg
fiEKL 1.1
http://www.psikiyatrivehayat.com/maslow.htm
Maslow ve htiyalar Hiyerarflisi Kuram Figen Nas
Salam, Eriflim tarihi 25.05.2011.
BREY VE DAVRANIfi
Amalarmz
N
N
N
N

Duygu-heyecan kavramn ve insan davranfllarnda etkilerini betimleyebilecek,
Duygu-heyecan srecini tanyp sreci betimleyebilecek,
Duygu kuramlarn tanyp farkl bakfl alarn karfllafltrabilecek,
Duygularn ifadesi ile ilgili olarak szsz iletiflim unsurlar ile bunlarn ne flekilde farkllafltn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Plutchik
Plasebo
James-Lange kuram
Cannon-Bard kuram
Jest ve Mimikler
Biliflsel kuram
indekiler
Birey ve Davranfl
Duygular
DUYGU HEYECAN KAVRAMI

DUYGU-HEYECAN SREC
DUYGU-HEYECAN KURAMLARI
DUYGU-HEYECANLARIN FADES
Duygular
DUYGU-HEYECAN KAVRAMI
Gecenin bir saatinde karanlk bir sokakta duyduunuz tanmlanamayan bir ses
admlarnzn daha da hzlanmasna yol aabilir. Baz davranfllarda bulunduumuz
zaman ounlukla bu davranfllarn sebeplerinin farkna varamayabiliriz. Kzgn olduumuz zaman bir arkadaflmza bardmzda belki fkemizin farknda olamayabilir, herhangi bir duygusal film izledikten sonra aniden kapldmz alama nbetinin sebebini de anlayamayabiliriz. Tm bu davranfllarmz ve benzerlerinin temelinde duygular ve heyecanlar bulunmaktadr.
Yaflanabilecek herhangi bir olumsuz olay, olay yaflayan farkl kifliler tarafndan farkl flekillerde alglanabilmekte ve sonu olarak farkl duygular ortaya karabilmektedir. rnein ayn aileden yelerin bir arada bulunduu bir
ortamda ok sevilen bir dizi film izlenirken elektriklerin gitmesi ailedeki yelerin her biri tarafndan farkl olarak alglanp farkl duygular aa karabilir.
Anne en sevdii diziyi kard iin fkeye kaplabilir. Baba ise elektriklerin
bu kadar ok gitmesine sinirlenebilir. ocuk ise, anne ve babas kendisine daha ok vakit ayraca iin elektriklerin gitmesine sevinip mutlu olabilir. ocuun bu durumu olumlu olarak alglamas, daha olumlu duygular yaflamasna,
anne babann yaflad engellenmeye bal duygular ise saldrganca davranmalarna neden olabilir. ocuun sorduu bir soruyu tersleyerek cevaplamak ya
da ona kzp barmak gibi davranfllar bu durumun sonucunda ortaya kan
farkl davranfllar olabilir.
Duygular-heyecanlar davranfllarn ortaya kmasnda etkili karmaflk srelerdir. Ksaca bireyin herhangi bir fley hakkndaki hissettikleri olarak tanmlanabilecek olan duygular aslnda harekete gemeyi salayan drtlerdir ve birey olarak insann yaflamla bafl edebilmesi iin acil plan yapabilecek flekilde
programlanmfltr. Duygu szc kk itibariyle Latince hareket etmek anlamna gelen motere kelimesinden tremifltir. Bir baflka ifade ile duygu kelimesi
anlam olarak Emotion (E-motion) yani hareket halindeki enerjiden gelmektedir. Genel olarak ngilizceden tercmede dilimize baz kaynaklarda duygu baz kaynaklarda ise heyecan olarak aktarlmaktadr. Heyecan kavram dilimizde
bir anda oluflan, ksa sreli ve daha youn bir flekilde hissedilen, iersinde fizyolojik unsurlar etkin bir biimde barndran durumlar iin kullanlmaktadr.
Gnlk dilde anlk durumlarla beraber daha uzun sreli hissedilenler iin duygu kelimesi daha ok kullanlmaktadr.
22
Birey ve Davranfl
Duygular evresel unsurlar ile davranflsal sonular arasnda balayc rol

stlenmektedir. Duygular bu noktada
uygun davranfl eilimlerinin tepkilerini
hazrlar ve harekete geirir (Lord ve Kanfer, 2002). Bu durumla iliflkili olarak duygular kendimizle ilgili istekleri srdrmek adna karmaflk, flekillenmifl, organizmaya zg tepkiler olarak tanmlamak mmkndr. Bir flekilde duygularheyecanlar bulunulan ortamn alglanmasyla ortaya kan, i organlar harekete geirerek beden, davranfl ve bilinte farkllk oluflturarak kendini hissettiren srelerdir (Ccelolu, 2006).
Resim 2.1
Duygular her yaflta
uygun davranfl
tepkilerini hazrlar.
DUYGU-HEYECAN SREC
Duygu yaflants vcutta farkl dzeylerde gerekleflir. Bu dzeylerin olufl sras
farkl kuramlar asndan farkl flekilde tanmlansa da, bu dzey tm duygu yaflantlarnda tecrbe edimektedir. Bu dzeyden ilki znel yaflant deneyimi her
bireyin yaflad znel bir duygu yaflantsdr. Tm bireyler duygular kendi edindikleri alglayfl erevesi dahilinde yaflarlar. Bireyin olaylara bakfl, alglayfl o
duyguyu ne lde ve nasl yaflayacan flekillendirir. Dier bireylerin bu duyguyu o kifli gibi hissetmesi onun gibi anlamlandrmas mmkn deildir.
Duygu yaflants ile ilgili bir dier dzeyde duygusal davranfl dzeyidir. Bireyin yaflad duyguyla ilgili ortaya koyduu davranfl bize ya da dier insanlara
duygu ile ilgili ipucu verir. Kifli alyorsa ya da glyorsa onun zldn ya da
sevindiini sylemek mmkndr. Bireyler kendi duygularn dorudan kendi hissettiklerinden, dier inssanlarn duygularn ise ancak onlarn davranfllarndan renebilmektedir.
Duygusal yaflant ile ilgili nc dzey ise vcutta gerekleflen fizyolojik olaylardr. Yaflanlan duygu durumuna gre deiflkenlik gsteren, kalp atflnda, soluk
alfl veriflinde hzlanma, mide ve barsak hareketleri gibi durumlar buna rnek olarak verilebilir.
Bu dzey yaflanlan duygu durumu ile ilgili olarak birbirleriyle iliflkili bir biimde ortaya kar. Bir birey duygu ile ilgili heyecan durumu yaflar. Sonrasnda
baflkas tarafndan bilinmeyen bu duygu durumu davranfla yansr ve paralel flekilde bu duruma iliflkin fizyolojik deiflimler ortaya kar.
Genel olarak duygularla ilgili bilinen sre, tehdit edici bir olay ya da durumla
bafllayp bu duruma iliflkin dflnce ve alglama ile devam eder. Arkamzdan yaklaflan admlarn arkadaflmza ait olduunu dflnmek ile bu admlarn bize zarar
verebilecek yabanc birine ait olduunu dflnmek arasnda fark olacaktr. Bu alglama sonucunda ortaya kan dflnce davranfl meydana getirecektir. Arkanzdan yaklaflan kiflinin size zarar verecek bir kifli olduuna dair dflnceniz sizin hzl admlarla koflarcasna uzaklaflmak isteinizi harekete geirecektir. Bu tm sre
boyunca bedeniniz sizi fizyolojik olarak bu kafl durumuna hazrlayacaktr. rnein vcudunuzdaki kan kafl plan yapma ve karar vermede etkin olarak kullanlmak zere beyne ve daha hzl harekete geebilme adna iskelet kaslarna ynlendirilecektir. Bu srete vcudun ani ve hzl hareket edebilmesi iin kanda daha
23
2. nite - Duygular
fazla oksijenin olmas gerekmektedir. fke ya da korku benzeri youn duygular fiziksel deiflimleri de beraberinde getirir. Korku ile beraber kalbin atfl hzlanr,
az kurumaya bafllar, terleme, titreme ve midede yanma ve skflma gibi belirtiler
grlr. Vcutta meydana gelen deiflimlerin birou otonom sinir sistemi ile balantl sempatik blmn harekete gemesiyle ilgilidir. Davranfln Fizyolojisi nitesinden hatrlanaca zere korku ya da fke gibi duygu durumlarnda sempatik
blmle iliflkili olarak
Kalp atfl ve solunum artar.
Gz bebekleri byr.
Salya salglanmas ketlenir.
Kan acil durum sebebiyle kullanlmak zere mide barsaklar yerine karar
vermede kullanlmak zere beyne harekete gemede kullanlmak zere iskelet kaslarna ynelir.
Kan flekeri enerji salama adna kanda daha youn hale gelir.
Kann phtlaflma hz artar.
Deriden kann ekilmesiyle tyler rperme neticesinde dikleflir.
Youn duygu durumu getiinde
ise parasempatik blm dengeleyici
sistemlerle vcudu normale dndrmektedir.
Duygularla birlikte ortaya kan
fizyolojik tepkiler yalan makinasnn
da alflma temelini oluflturur. Olaandan farkl flekilde ortaya kan
kalp atflndaki artfl, az kurumas
ve benzeri fizyolojik belirtiler kiflinin
heyecanlandn ve olaan durumdan farkl tepkiler verdiini ortaya
koyarak kiflinin yalan syleyip sylemedii hususunda karar verilmesini
salamaktadr.
Duygu ve Davranfl liflkisi

Psikolojinin ana alflma alan insan davranfllar ve ardnda yatan sreler olduuna gre davranfllarn flekillenmesinde nemli bir yere sahip duygular da psikolojinin dorudan alflma alanna girmektedir. Davranfln oluflmasnda duygular da
temelde gdleyici gler olarak tanmlanabilirler. Duygular bir davranfl bafllatan,
srdren ve ynlendiren srelerdir. Bu sebeple duygular da gdler gibi insan
davranflnn oluflmasna nclk ederler. nsan davranfln flekillendirmede gdlerin ve duygu-heyecanlarn farkllaflmas sz konusudur. Gdlerin genel olarak
hangi davranfllarla sonlanacan kestirmek daha mmkndr. Ackan bir kiflinin
yemek yeme davranflna yneleceini, susayan bir kiflinin susuzluunu giderme
yolunda bir takm zm arayfllarna gidecei tahmin edilebilir. Fakat yaflanan
duygu ve heyecanlar sonucunda herkeste ortak davranfln oluflaca gibi bir karmda bulunmak yanlfl olacaktr. rnein arkadaflna fkelenen bir kifli yaflad
duyguyu evresine karfl saldrganca davranfllar sergileyerek ortaya koyabilir. Bir
dier kifli ise ayn duygu karflsnda iine kapanp saatlerce alayabilir. Sonu olarak duygular davranfl harekete geirir fakat bu srete insandan insana farkllaflan davranfl flekillerini grmek mmkndr. Sre ierisinde bireyin karmaflk
Resim 2.2
Yalan makineleri
kiflinin sorulan
sorular karflsnda
heyecann
fizyolojik tepkilerini
lerek ortaya
koymaktadr.
24
Birey ve Davranfl
davranfllarn harekete geiren duygular bireyi her duruma zg ve bireyden bireye farkllaflan davranfllara ynlendirmektedir.
Bireylerin yafladklar duygular kendi davranfllarn harekete geirebildii gibi
ayn zamanda dier insanlarn da davranfllarn harekete geirebilmektedir. Bireylerin yafladklar duygular bulunduklar ortamn duygusal atmosferini de deifltirebilmektedir. fkeli bir flekilde eve gelen koca evdeki ortamn da benzer flekilde
kendi duygu durumundan etkilenmesine neden olabilecektir. Yine ayn flekilde
nefleli ve mutlu bir flekilde derse giren bir retmenin bu duygu durumu snftaki
dier rencileri de etkileyecektir. Bir nevi dugularn bulaflmas olarak da adlandrabileceimiz bu durum sonucunda sadece bireyin kendisi deil evresindeki dier bireylerin de davranfllar bu duygu durumundan etkilenir hale gelecektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hayatta kalma
veSZDE
organizmann devamn ve toplumsal uyumunu salamada duygular neSIRA
den nemlidir? Tartflnz.
D fi N E L M
te yandan
bireyin duygular bireyi harekete geirdii gibi belli bir ifli gereklefltirme aflamasnda bireyin performansn da etkilemektedir. Belli bir iflte baflar salaS O Ryounluunun
U
ma adna duygu
en uygun seviyede olmas gerekir. Yerkes-Dodson Yasas olarak bilinen yasaya gre herhangi bir iflten nce kiflideki kayg dzeyinin ok
yksek olmas
bireyin aslnda rahatlkla gereklefltirebilecei bir ifli yaparken sknt
DKKAT
yaflamasna neden olabilmektedir. te yandan ok az duygu yaflamak; rnein yaplacak iflle ilgili ok az kayg yaflamak da kiflinin performansna olumsuz flekilde etki
SIRA SZDE
edebilmektedir.
Bir sporcu bir msabakadan nce msabakay hafife aldnda ya da
olduundan fazla duygu younluu yaflayarak aflr kayglandnda sonular itibariyle performansnda
sorunlar yaflayabilecektir. Bu noktada yaflanan gerginlik gvensizAMALARIMIZ
lik ve korkuyu dourarak baflarszl getirmektedir. Birok insan gnlk hayatnda,
snavlarda, kalabalk bir gruba yaplacak sunumlarda benzer durumlar yaflamaktadr.
nsanlar yaflanlan
younluuna gre bazen gnlk yaflantlarnda kolaylkla
K T A duygu
P
yapabildikleri ifllevleri bile yerine getiremeyecek duruma dflebilmektedirler. rnein
bir kifli trafikte sinirlendiinde ya da birisiyle tartfltnda ortaya kan gerilim ve kzgnlk duygusu
daha sonrasnda bireyin her zaman zorlanmadan kolaylkT E L E Vgn
Z Y Oiinde
N
la gereklefltirdii araba kullanm fleklini ve performansn etkileyebilecektir.
N N
K T A P
TELEVZYON
Resim 2.3
Duygu
NTERNET
younluunun en
uygun seviyede
olmas baflary
getirir.
NTERNET
25
2. nite - Duygular
Genel olarak tm duygular fizyolojik deifliklikler ve kalplaflmfl beden ve yz

ifadeleri ile birlikte ortaya kar. Bu duygusal tepkiler birok kltrde farkllaflsa da
bu duygusal tepkilere benzer flekilde znel yarglar da efllik etmektedir. Duygularn ifadesi beyindeki limbik sistem ve otonom sinir sistemi tarafndan koordine edilir. Sa beyin yarmkrenin duygularn ynetimi baznda daha etkin olduunu sylemek mmkndr.
Duygularn Snflandrlmas
Davranfllarn oluflmasnda duygular snflama konusunda arafltrmaclarn zerinde uzlaflt ortak temel bir nokta bulunmamaktadr. Baz arafltrmaclar duygular
olumlu ve olumsuz duygular fleklinde snflarken baz arafltrmaclar da duygularn
hofla giden ve hofla gitmeyen duygular olarak ikiye ayrldklarn ifade etmektedirler. Duygular snflandrma ile ilgili nemli abalardan biri Robert Plutchik tarafndan ortaya konulmufltur. Plutchik (1980) bireylerin uyum salayc davranfllarn
gdleyen duygular sekiz temel kategoriye ayrmfltr. evreye uyumu salayan
bu duygular:
korku
sevin/nefle
fke/ kzgnlk
znt/hzn
tiksinti/irenme
umut/beklenti
kabul etme/edilme
hayret/flaflknlk/srprizdir.
Belirtilen tm duygularn evreye uyum salama
adna bir ifllevi olduu dflnlmektedir. rnein;
korku doada canllarn kendilerini koruma adna
tepkisel davranfllar hazrlamalarna yardmc olurken, fke ve kzgnlk ise bu noktada saldrgan davranfln gereklefltirilerek tehlikenin bertaraf edilmesine imkn tanr.
Plutchik duygular belirli bir sralamaya gre dizerek bir duygu emberi/tekerlei oluflturmufltur. fiekil
2.1.de grld zere bu emberde birbirleriyle
komflu olan duygular karfllarnda veya onlara daha
uzak olan duygulara kyasla birbirlerine daha ok benzemektedirler. emberde karfllkl olarak yer alan duygular birbirlerinin tersi bir duruma iflaret ederler. rnein; beklenti-srpriz, nefle znt gibi. Bunun yannda duygu emberinde farkl
duygular birleflerek daha farkl ve genifl apta duygular elde edilebilmektedir.
rnein;
nefle ve beklenti bir araya gelerek iyimserlii;
kabul etme ve korku bir araya gelerek teslim olmay;
srpriz ve znt bir araya gelerek hayal krkln,
fke ve irenme bir araya gelerek hor grmeyi,
nefle ve kabul etme bir araya gelerek aflk/sevgiyi
beklenti ve fke bir araya gelerek hrnl/saldrganl
korku ve srpriz/flaflknlk bir araya gelerek dehfleti
irenme ve znt bir araya gelerek piflmanl meydana getirmektedir.
Resim 2.4
Robert Plutchik
26
Birey ve Davranfl
fiekil 2.1
Aflk
Plutchikin Duygu
emberi.
yimserlik
Nefle
Kabuletme
Beklenti
Teslim olma
Korku
Hrnlk
Dehflet
fke
Hor grme
Srpriz
renme znt
Hayal krkl
Piflmanlk
Duygu emberinde gsterilen duygular da farkl younluk ve fliddet asndan

kendi ilerinde derecelendirilir. rnein korku ile ilgili duygu ayn zamanda duygunun younluuna iliflkin olarak farkl seviyelerde olabilir. Hayati tehlike durumlar, organizmann btnlne ynelik olas tehditler gibi durumlar duygularn
daha abuk bir flekilde aktif olmasn salar. Bu gibi durumlarda organizma duygular araclyla belirli davranfllar harekete geirerek, mevcut dengesizlii ve tehdit durumunu ortadan kaldrmak durumundadr. Bilinen odur ki duygunun younluu ve fliddeti davranfln ortaya kma durumunu da olduka etkilemektedir. fke ile ilgili youn bir duygu yaflayan bireyin bu duyguya iliflkin bir davranflta bulunmas daha olasdr. Bu dorultuda duygu emberi modelinde duygu eflitlilii
asndan farkl davranfllarn sebeplerini aklayabilmek mmkn olmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
N N
Resim 2.5
AMALARIMIZ
William James
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DUYGU KURAMLARI
fi N E L M gelifl flekli ve vcuttaki fizyolojik deiflimlerle ilgisi zerine

DuygularnD meydana
farkl kuramlar bulunmaktadr. nsanlar dfl dnyada gerekleflen olaylara ne flekilde tepkiler verir?
S O R UBu tepkilerin olufl sras nasldr? Bu tepkiler ne flekilde dzenlenir? gibi sorulara verilecek cevaplar farkl duygu yaklaflmlarnn da temelini oluflturmaktadr. Bu kuramlar James-Lange kuram, Cannon-Bard kuram, biliflsel kuDKKAT
ram ve sosyobiyolojik kuramdr.
S O R U
SIRA SZDE
Duygular bastrmak
ve duygular ynetebilmek arasnda ne fark vardr? Tartflnz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
James-Lange
Kuram
William James ve Carl Lange tarafndan ortaya konulan kurama gre beden evrede gerekleflen belirli zelliklere gAMALARIMIZ
re tepkide bulunur ve bu tepkinin farkna varldnda fizyolojik deiflmelerle birlikte duygu durumu meydana gelir.
K T A P Vcutta gzlerin bymesi, tylerin diken diken olmas beraberinde duygular oluflturmaktadr. rnein ssz bir sokakta kpekle karfllaflan bir kifli kpei grdkten sonra
T E L E V Z Y O N vcudunda fizyolojik deiflmeler meydana gelir. Bedendeki
bu deifliklikler de beraberinde korkuya yol aar. Bir flekil-
NTERNET
27
2. nite - Duygular
de insanlarn korktuklar iin deil de katklar iin korktuklarn ileri sren bir anlayfltr. Normal olarak insanlar korktuklar iin vcutlarnda terleme ya da titreme
yafladklarn dflnrler. Bu kuram bu durumun tam tersini ileri srmektedir. rnein, araba ile giderken nnze aniden bir ocuk frlad. Siz de ocua arpmamak iin direksiyon manevralar yaparak ocua arpmaktan son anda kurtuldunuz. O ana kadar tm bu kazadan kafl esnasnda herhangi bir korku duymayz.
Fakat arabay kenara ekip aynadan kendinize baktnzda yznzn bembeyaz
olduunu, terden srlsklam olduunuzu grrsnz. Kalbin hzla atmas, nefes
alflveriflinin sklaflmas ve sonrasnda korktuunuzu hissedersiniz. Vcutta ortaya
kan o ann etkisiyle oluflan terleme, yzn beyazlaflmas gibi fizyolojik unsurlar
sonrasnda korku ile ilgili duygu yaflandn ifade etmek mmkndr.
fiekil 2.2
James-Lange Kuramnda Duygularn gerekleflme sreci
Uyaran
Alg/yorum
Fizyolojik deiflim/
Otonom uyarlma
Duruma zel
duygunun
hissedilmesi
Fizyolojik deiflimlerin aslnda duygu durumlarn bafllattn ileri sren JamesLange Kuram youn bir flekilde elefltirilere maruz kalmfltr. Fizyolojik deiflimlerin duyguya iliflkin deiflimleri bafllatabilmesi iin her duygu durumuna iliflkin otonom sistemde birbirinden farkl her duyguya zel fizyolojik deiflimlerin olmas
beklenir. Bu konuda bafllca elefltiriler flu flekilde sralanmaktadr (Atkinson,2002):
organlar dier organlara kyasla sinirsel yap ile fazlaca desteklenmedikleri iin isel olarak yaflanan deifliklikler yavafl gerekleflir. Bu sebeple i
organlar heyecana iliflkin hissedilenlerin kayna olarak grmek ok da
mmkn deildir.
Duygu ile ilgili vcutta oluflabilecek fiziksel deifliklikleri yapay olarak herhangi bir ila yardmyla da elde etmek mmkndr. rnein bir ila ya da
yapay bir madde alndnda benzer fizyolojik durumlar oluflturur fakat bu
duygunun yaflanaca ya da ayn younlukta yaflanaca anlamna gelmez.
Bireyler ayn duygu durumu iin farkl tepkiler verebilirler. rnein korku
kimilerinde alama, kimilerinde titreme gibi farkl davranfl srelerini bafllatmaktadr. James-Lange kuram bu durumu aklamakta yetersiz kalmaktadr.
Otonom sistem duygusal durumlar karflsnda birbirinden ok farkl tepkiler
retmeyebilir. fke ya da sevilen biri ile karfllaflma benzer flekilde kalbin
daha hzl atmas gibi ortak tepkileri retebilir. Bu noktada her duygu iin
farkl bir fizyoloik deneyim oluflmasn beklemek mmkn olmamaktadr.
Bu noktada en nemli elefltiri organlarda otonom sistemden kaynakl deiflimlerin duygu durumunu hemen bafllatabilecek hzda olmadna iliflkin elefltiridir.
Yaplan arafltrmalarda duygular oluflturan fizyolojik deiflimlerin ayrfltna iliflkin
bulgular ortaya konulmufl olsa da btn duygularn fizyolojik olarak farkllaflmas
mmkn deildir. rnein daha uzun soluklu bilflsel unsurlarla da flekillenen kskanlk, sululuk, hoflnut olma ve gurura iliflkin yaflanacak duygularn ncesinde
gerekleflebilecek fizyolojik farkllklar ve i organ tepkilerini ayrfltrmak pek
mmkn grnmemektedir.
28
Birey ve Davranfl
te yandan eer fizyolojik sreler korku ve dier duygularn yaflanmasna neden oluyorsa, omurilik felci olan kiflilerin daha az ve seyrek duygu durumlar yaflamalar gerekmektedir. Fakat byle bir durum sz konusu deildir. Fizyolojik tepkilerden yoksun olmalarna ramen omurilikleri boyun blgesinden zarar gren
kifliler duygular ayn younlukta yaflayabilirler. Omurilik ile ilgili yara almfl ya da
daha sonradan bu blgede belli yaralanma sonucunda omurilik hasar grmfl kiflilerle yaplan alflmalarda, bu kiflilerin duygusal tepkilerini ortaya koyabildikleri
fakat eskisi kadar duyguya iliflkin heyecan hissetmedikleri ortaya konmufltur. Bu
durumu yaflayan kiflilerin ifadelerinde, bu kiflilerin yafladklar hakszlkta fkelerini ortaya koyabildikleri, barp arabildikleri fakat yafladklarn eskisi gibi gerek bir fke olarak nitelendirmedikleri grlmektedir. Bu durumu kifliler bir tr zihinsel fke olarak nitelendirip bunun gerek bir fke ya da korku duygusu olmadn ifade etmektedirler. Bir flekilde bu kifliler omurilik hasarlar sebebiyle o duyguya iliflkin mide kaslmas gibi fizyolojik deiflimleri yaflamaktadrlar. Onlarn yafladklar bu olaylara iliflkin davranfllar yaralanma ncesindeki renme ve olaylara iliflkin biliflsel yaklaflmlar sonucu edindikleri ile flekilllenmektedir. Sonu olarak bu kiflilerin ortaya koyduklar davranfl; fke ile ilgili duygunun fizyolojik olarak ortaya kfl deil, bir bakma hakszlk karflsnda sesimi karmazsam yenilmifl olurum, fkemi yanstmak zorundaym gibi bir durumun neticesinde ortaya
kan fke davranfllardr.
Cannon Bard Kuram

James-Lange kuramnn eksiklerini gidermeyi amalayan bu kuramda duygular ve
bedensel davranfllar ayn anda ortaya kmaktadr. evrede birey iin herhangi bir
uyarc durum olduunda talamus devreye girer. Fzyolojik deiflimleri yapmak iin
sinir sistemini uyarlrken beyin kabuuna da sinyal yollanarak duygu ile ilgili yaflantnn farkna varlmas ile ilgili sre gereklefltirir.
Bu kuram ortaya atan Walter Cannon ve Philip Barda gre herhangi bir olay
sonucunda eyleme gemeden nce uyar durumuna iliflkin uyank olma durumu
gibi vcutsal tepkileri ortaya konulurken te yandan ayn anda duygu ile ilgili tectbe durumu oluflturulur. Durumu bafllatacak bir olay alglandnda ve bir flekilde beyin tarafndan sre bafllatldnda, beyin otonom sistemi ile kaslar ve duygu ile ilgili gemifl deneyimleri barndran biliflsel aktiviteyi harekete geirir. Bylece Cannon-Bard kuramnda James-Lange kuramndaki vcuttaki fizyolojik deiflimleri duygularn oluflturduu savndan farkl olarak, duygular vcut tepkileri ile
ayn zamanda onlara efllik ederler.
James-Lange kuramnda duygularn vcutta oluflan tepkiler neticesinde olufltuu ifade edilmekteydi. Bir flekilde James Lange kuram korktuumuz iin deil de
katmz iin korktuumuzu ortaya koyan bir kuramdr. Yolda ocua arpmamk
iin hamleler yaparak kazadna kurtulma rneinde olduu zere bir flekilde kama eylemi oluflmakta ve daha sonraki aflamada vcudun tepkileri dorultusunda
korku ile ilgili durum alglanmaktadr. James-Lange kuram ilk ortaya atldnda ilgi ekici olmasna ramen, Cannon-Bard kuram James-Lange kuramnn eksikliklerini gelifltirme ve dzeltme anlamnda nemlidir.
Cannon-Barda kuramna gre duygular fizyolojik durumlara tepki olarak ortaya kmazlar. Organizma duygularla birlikte ayn zamanda fiziksel tepkiyi de oluflturur. Bir bakma duygular ve fizyolojik tepkiler ayn anda gerekleflir.
29
2. nite - Duygular
fiekil 2.3
Cannon-Bard
kuramna
gre duygusal
yaflantnn
gerekleflme
sreci.
Otonom sistemin uyarlmas
Bafllatan olay
Beyinde talamusun
harekete gemesi
Bilinli duygu (korku)
Bu noktada Cannon-Bard kuramna en byk elefltiri, vcudun tepkileri ile

duygularn ayn zamanda uyarma getiklerine iliflkin ksmnadr. rnein ac/ar
veya tehlike algs ile ilgili uyarm biz korku ve kaygy daha yaflamadan o ana iliflkin fizyolojik uyarm durumunu arttrabilir. Baz zamanlarda duygu durumunu bile hiseetmeye vakit bulamadan vcudun anlk tehlike durumlarndan kaflla ilgili
vcutsal durumlar uyarma gemesi gerekebilir. rnein; anlk refleksle olas bir
tehlike durumundan katnz dflnn. Bu durumda vcut olas tepkiler iin
kaslara ve dier blgelere uyarmlarda bulunur. O ksa sre zarfnda duygu ile ilgili tecrbenin yaflanmas olayn gerekleflmesinden hemen sonra oluflur. Bu noktada Cannon-Bard kuramnn dflsal olayla ilgili balant kurma ardndan gelen fizyolojik deiflimler ve biliflsel aktiviteler arasnda daha salam iliflki kurmas gerekmektedir.
Biliflsel Kuram
Biliflsel kuramlarda bedendeki fizyolojik deiflikliklerin flekillenmesinde biliflsel
unsurlar olarak tanmlanan alg, anlayfl, edinilen bilgi ve tecrbelerin kodlanma ve
geri arlma flekilleri, dflnme flekilleri gibi zihinsel sreler etkilidir. Bu noktada ne kan Stanley Schachter ve Jerome E. Singer kuramna gre duygularn oluflumunda biliflle ilgili faktrler nemli bir yer teflkil etmektedir. Schachter ve Singer
fizyolojik temelli kuramlardan farkl olarak her bir duygu durumuna iliflkin fizyolojik temel bulmann ok zor olduunu ileri srmektedirler. Aslnda duygular farkllafltran unsurlar, onlara atfettiimiz biliflsel deer yarglarmzdr. Olaylar hatrlama, alglayfl ve iflleme biimlerimiz, dflnce yaplarmz gibi zihinsel sreleri barndran biliflsel faktrler duygularn oluflmasnda etkilidir. Duygularmzn farkllaflmasnda ve bireylere zg deiflimler gstermesinde biliflsel faktrler nemli bir
rol oynamaktadr.
Bu kuram fizyolojik uyarmlara yant olarak biliflsel etiketler oluflturmaya dayal bir deneyim sunar. Bu kurama gre duygusal bir durum ya da uyarm duyu organlar tarafndan hissedilir.. Bu alglamay otonom sistemdeki uyarlma durumu
takip eder. Bu sempatik uyarlma durumuna belirgin bir biliflsel etiketleme durumu efllik eder. Bu etiketleme durumu kiflinin iinde bulunduu ortam, balam,
30
Birey ve Davranfl
Plasebo Etkisi: Kiflilerin

gerek bir tedavi olmakszn,
aslnda hibir fizyolojik
etkisi olmayan ve ila
sanlarak iilen haplar
yoluyla tedavi grdkleri
inancyla iyileflme
gstermelerini anlatan
kavramdr.
gemifl deneyimleri ve beklentileri tarafndan flekillenir. Bu noktada bu kuramda

farkl olarak bir geri bildirim mekanizmas bulunmaktadr. Bu yolla birey karfllaflt durumlar gemifl deneyimleri dorultusunda deerlendirmektedir. Daha nce
girdii bir sokakta kpein saldrsna urayan birey, yine girdii ayn yolda duyduu bir trty ayn kpek sanarak ayn duygu durumunu gerek fizyolojik gerekse dflnce baznda benzer flekilde yaflayabilecektir.
Bu kurama gre uyarlan birey bu durumu evredeki ipular eflliinde yorumlar.
Birey bu uyarlmay ve duygu durumunu nasl tanmlayacan belirler. rnein, az
miktarda alkol alan bir kiflinin fizyolojik durumu alkol etkisiyle deifliklik gsterecektir. Fakat kiflinin duygu durumu, iinde bulunduu ortama gre farkllk gsterebilecektir. Duruma gre kifli kendisini elenceli bir ortamdaysa sevinli ve elenceli, kasvetli bir ortamdaysa skntl hissedebilecektir. Yaflad duygu durumunun alkolden etkilendiini sanan kifli iin aslnda sadece biliflsel bakfl as ve evresini yorumlamaya bal farkllaflan duygu durumu deifliklii yaflad grlmektedir.
Baz psikolojik rahatszlklarda ila yerine kullanlan ayn ila grnmndeki
fakat hibir ifllevi olmayan haplar, plasebo etkisiyle hastalarn dflnce olarak
kendilerini iyi hissetmelerini ve buna iliflkin olumlu duygular yaflamalarn salamaktadr. Burada hibir fizyolojik etkisi olmamasna, ramen iyi geleceine inanlan haplar iildikten sonra duygusal anlamda bir rahatlama salanmaktadr.
fiekil 2.4
Schachter ve Singer
Kuramnda
Duygularn
gerekleflme sreci.
Fizyolojik deiflim/
Otonom uyarlma
Uyaran
Uyaran
Alg/yorum
Balam
Duruma zel duygunun

hissedilmesi
Geribildirim
fiekil 2.5
Criticism and
Alternate
theories
(Bir yabancnn sizi

izlemesi durumunda
olay veya durumdan
kaynaklanan duygunun
alglanmas)
James-Lange
Kuram
Cannon-Bard
Kuram
Schachter-Singer
Kuram
Vcut iin deiflikliklerin harekete

gemesi
Talamusun
harekete gemesi
Genel fizyolojik
uyarlmann
harekete gemesi
evresel ipularnn
gzlenmesi
Beyin vcut ii deifliklikleri duygusal

deneyim olarak
alglar.
Beyin tepki olarak
bedensel deiflikliklerin harekete
gemesi
Duygusal deneyim
ile ilgili olarak
kortekse mesaj
yollanmas
Duygusal tecrbeyi
tanmlama,uyarcy
uygun bir biimde
yerlefltirmek iin
adlandrma
31
2. nite - Duygular
Sosyobiyolojik Kuram
Toplumsal bir varlk olan insan toplumsal davranfllar gsterir. Bu davranfllar doal
bir sreten geerek bugnk haline gelmifltir. Baz davranfllar ortadan kalkarken
baz yeni davranfllar kazanlmfltr. Duygular iinde benzer bir sre ifllemifl ve baz
duygular ortadan kalkmfl bazlar varlklarn srdrebilmifllerdir. Bu duygular insann evreye uyum srecini salamaktadr. rnein evreye uyum srecinde kzgnlk duygusu aslnda dier insanlarn saldrganlklarna karfl insanlar korurken, nefle
ve mutluluk gibi duygular insanlarn yaknlaflmasn salamaktadr. Bu kuram duygularn fizyolojik temellerini aklama konusunda snrllklar iermektedir.
Resim 2.6
Kzgnlk ve
sonucunda
saldrganlk
canllar dier
canllarn
saldrlarndan
korumak iin
etkilidir.
DUYGULARIN FADE EDLMES

nsanlar duygularn bir flekilde sz ve davranfllarna yanstmaktadrlar. Gerek szel iletiflim gerekse szsz iletiflim yoluyla duygularn dier bireylere aktarlmas
mmkndr. Konuflma esnasnda iinde bulunduumuz duygu durumunu ifade
edebiliriz. rnein; Bugn ilk maaflm aldm ok sevinliyim ifadesi ierik olarak duyguyu yanstmaktadr.
Szel olarak kullanlan duygu ile ilgili ifadelerin yannda bireyler herhangi bir
sz sylemeden, yazmadan iletiflim kurulabilmekte; mekan, beden, durufl ve gz
hareketleri ile mesajn gnderilmesi ve alnmas salanabilmektedir. Tm bu konular szsz iletiflimin temelini oluflturmaktadr (Can ve dierleri, 2006). Ayn zamanda duygularn bir yansmas olarak, kiflilerle yz yze iletiflimde nemli bir yere sahip szsz iletiflimde beden dili, jest ve mimiklerle gerekleflmektedir. Jest ve mimikler isteyerek ya da istemsiz bir flekilde ortaya konunla davranfllar fleklinde ortaya kabilmektedirler. Duygu ve dflnceleri destekleyerek onlar gzle grlr
somut hale getiren hareketler olan jest ve mimikler iletiflimin etkinliinde nemli rol oynamaktadrlar. Jest ve mimikler bazen istendik bazen de istenmedik hareketler fleklinde ortaya kabilmektedirler. Beden dilinde jest ve mimiklerin snflandrlmas esas ve ikincil olmak zere iki ana bafllk altnda snflandrlmaktadr.
(Yksel, 2003).
Esas jest ve mimikler: Duygu ve dflnceleri destekleyen onlar somut hale getiren hareketler olarak tanmlanmaktadrlar. Bunlar da 3 grupta ele almak mmkndr.
Jest ve Mimikler: Duygu ve

dflnceleri destekleyerek
gzle grlr somut hale
gelmelerine katkda bulunan
hareketlerdir.
32
Birey ve Davranfl
Anlatm jest ve mimikleri: Yz ifadelerinde ortaya kan biyopsikolojik kkenli temel duygular dile getiren hareketler olarak tanmlanabilir. Mutluluk,
fke, flaflknlk, znt tiksinti, gibi bu duygular evrensel olarak tm insanlarda ortak olarak grlmektedir.
Toplumsal jest ve mimikler: Bireyin toplumsal rol gerei ortaya koymak zorunda olduu hareketlerdir.
fiematik jest ve mimikler: Tiyatro oyuncularnn, pandomim sanatlarnn
yaptklar taklit hareketleri bu grupta aklanabilir. flle ilgili belli bir meslei yrtenlerin rnein, borsada alflanlarn sergilemek zorunda olduklar
hareketler de bu grupta ele alnmaktadr.
kincil jest ve mimikler: Bedenin gereksinimleri ile ilgili olarak toplumsal nitelikli olmayan esneme hapflrma ksrme gibi bedensel hareketleri ierir. Bunlar
kaynak hakknda bilgi verici olabilmektedir. Srekli esnemek, yaplan konuflma ile
ilgili dflnce ve duygular da yanstabilecei iin nemlidir.
Duygularn ifade edilmesinde ou zaman insanlar yz ifadelerini kullanmaktadrlar. nsanlarn alamak, kafl atmak, glmek, dudaklarn bkmek gibi yz ifadelerinden yola karak, insanlarn o an iin yafladklar duygu durumlarna iliflkin
bilgi edinebiliriz. nsanlarn kullandklar yz ifadelerinin birou doufltan kazanlan renilmemifl ifadelerdir. Birok insana farkl kltrden bir insann kzgn olduunu, onun yzndeki ifadeden anlayabilmektedir. Kzgnlk, mutluluk, hzn,
korku, hayret gibi temel duygu ifadelerinin kltrlere gre deiflmedii yaplan
arafltrmalarda ortaya konulmufltur. Bunun yan sra sonradan renilmifl belli baz kiflilere ve topluma zel yz ifadelerinden de sz etmek mmkndr.
Baz duygular yz ifadesi olarak yanstmak daha kolay olmaktadr. Sevgi, korku ve mutluluk gibi duygularn ifade edilmesinde yzn daha iyi kullanldn
sylemek mmkndr. renme, ac ekme, kmseme ile ilgili duygularn inandrc bir biimde duygusal ifadesini ortaya koymak daha zorlaycdr.
Resim 2.7
Yz ifadeleri
duygularn en iyi
ifadesidir.
33
2. nite - Duygular
letiflim srasnda kurulan gz temas da duygularn bir ifadesi olarak grlebilir. rnein zellikle kadn erkek iliflkisinin daha kstl yafland toplumlarda gz
temas ya da bakfl hofllanma gibi duygu durumu ile ilgili ipularn karfl tarafa aktarmaktadr. Yalan sylerken gz temasndan kanlmas yine yalan durumunun
yaratt gerginlik durumunun bir iadesi olabilmektedir. Baz toplumlarda gz temas iletiflimi glendirici bir unsur olarak vurgulanrken baz toplumlarda saygszlk olarak nitelendirilebilmektedir.
Kltrlere gre duygu ifadeleri ne flekilde farkllaflmaktadr? rnekler
SIRAvererek
SZDE tartflnz.
letiflimde beden dili duygu ile ilgili mesajn aktarlmasnda nemlidir. ou zaD fi N E L M
man insanlarn kzgn ya da gergin, sevinli ya da zgn olduklar
vcut hareketleri ile dflarya yansmaktadr. Omuzlarn ve srtn eik ya da dik olmas bireyin
S O R U
iinde bulunduu duygu durumu ile ilgili ipular verir.
Bireylerin iletiflim esnasnda dier bireylerle araDKKAT
larnda braktklar mesafe
de szsz iletiflimin belirSIRA SZDE
leyici unsurlarndandr. Bireylerin birbirleri ile olan
yaknlk hissi fiziksel meAMALARIMIZ
safe kavramna da yansmaktadr. nsanlar tanmadklar ve gnlk resmi iliflK T A P
kilerinde dier bireylerle
aralarnda daha uzak bir
mesafe brakrlarken, araTELEVZYON
larndaki iliflkinin yaknl
arttka bireylerin arasndaki fiziksel mesafe de yaknNTERNET
laflr. Kiflisel mesafe kltrden kltre deiflmektedir
ve baz lkelerdeki insanlarn normal bir konuflma esnasnda arada braktklar kiflisel mesafenin daha az olduu grlmektedir. Bir kiflinin sizinle normalde konufltuundan daha yakn mesafede duruyor olmas onun size karfl olan saldrganca
tavrn yanstabildii gibi size daha yakn olma isteini de ortaya koyuyor olabilir.
Normalde durduundan daha uzakta duruyor olmas sizden hofllanmadn ya da
sizden uzak olmak istediine dair duygular aa karabilmektedir.
Belirgin baz davranfllar da herhangi bir sz sylenmese de duygular yanstabilmektedir. Bir odadan karken kapnn arplmas kzgnlk durumunun habercisi gibidir. te yandan karflnzdaki kiflinin tokalaflrken elinizi kuvvetlice skmas
da onun duygu durumunu aksettiren bir iflaret olabilmektedir.
D fi N E L M
S O R U
Resim 2.8
DKKAT
Duygular beden
dili ve
davranfllarla
SIRA SZDE
ortaya
konmaktadr.
N N
SIRA koyduklar
SZDE
Kalabalk ve skflk bir asansre bindiinizi dflnn. Bireylerin ortaya
davranfllar kiflisel mesafe ve szsz iletiflim unsurlar asndan tartflnz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
34
Birey ve Davranfl
zet
N
A M A
Duygu-heyecan kavramn ve insan davranfllarnda etkilerini betimlemek.

Duygular-heyecanlar davranfllarn ortaya kmasnda etkili karmaflk srelerdir. Duygu szc
kk itibariyle Latince hareket etmek anlamna
gelen motere kelimesinden tremifltir. Duygular evresel unsurlar ile davranflsal sonular arasnda balayc rol stlenmektedir. Duygular-heyecanlar bulunulan ortamn alglanmasyla ortaya kan, i organlar harekete geirerek beden,
davranfl ve bilinte farkllk oluflturarak kendini
hissettiren srelerdir.
N
A M A
Duygu-heyecan srecini tanyp, sreci betimlemek.

Duygu yaflants vcutta farkl dzeylerde gerekleflir. Bu dzey znel yaflant deneyimi,
duygusal davranfl dzeyi ve vcutta gerekleflen fizyolojik olaylardr. Bu dzey yaflanlan
duygu durumu ile ilgili olarak birbirleriyle iliflkili bir biimde ortaya kar. Bir birey duygu ile ilgili heyecan durumu yaflar. Sonrasnda baflkas
tarafndan bilinmeyen bu duygu durumu davranfla yansr ve paralel flekilde bu duruma iliflkin
fizyolojik deiflimler ortaya kar. Tm duygu sreci boyunca beden bireyi fizyolojik olarak kafl
durumuna hazrlar. fke ya da korku benzeri
youn duygular fiziksel deiflimleri de beraberinde getirir. Korku ile beraber kalbin atfl hzlanr, az kurumaya bafllar, terleme, titreme ve midede yanma ve skflma gibi belirtiler grlr.
Vcutta meydana gelen deiflimlerin birou otonom sinir sistemi ile balantl sempatik blmn harekete gemesiyle ilgilidir. Youn duygu
durumu getiinde ise parasempatik blm dengeleyici sistemlerle vcudu normale dndrmektedir. Duygular da gdler gibi insan davranflnn oluflmasna nclk ederler. nsan davranfln flekillendirmede gdlerin ve duygu-heyecanlarn farkllaflmas sz konusudur. Gdlerin genel olarak hangi davranfllarla sonlanacan kestirmek daha mmkndr. Sre ierisinde bireyin karmaflk davranfllarn harekete geiren duygular bireyi her duruma zg ve bireyden bireye
farkllaflan davranfllara ynlendirmektedir. Yerkes-Dodson Yasas olarak bilinen yasaya gre
herhangi bir iflten nce kiflideki kayg dzeyinin
ok yksek olmas bireyin aslnda rahatlkla gereklefltirebilecei bir ifli yaparken sknt yaflamasna neden olabilmektedir. Plutchik (1980) bireylerin uyum salayc davranfllarn gdleyen
duygular sekiz temel kategoriye ayrmfltr. Plutchik duygular belirli bir sralamaya gre dizerek
bir duygu emberi/tekerlei oluflturmufltur. Bu
emberde birbirleriyle komflu olan duygular karfllarnda veya onlara daha uzak olan duygulara
kyasla birbirlerine daha ok benzemektedirler.
2. nite - Duygular
N
A M A
Duygu kuramlarn tanyp farkl bakfl alarn

karfllafltrmak.
Duygularn meydana gelifl flekli ve vcuttaki fizyolojik deiflimlerle ilgisi zerine farkl kuramlar
bulunmaktadr. Bu kuramlar James-Lange kuram, Cannon-Bard kuram, biliflsel kuram ve sosyobiyolojik kuramdr. William James ve Carl Lange tarafndan ortaya konulan kurama gre beden evrede gerekleflen belirli zelliklere gre
tepkide bulunur ve bu tepkinin farkna varldnda fizyolojik deiflmelerle birlikte duygu durumu meydana gelir. James-Lange kuramnn eksiklerini gidermeyi amalayan Cannon-Bard kuramnda duygular ve bedensel davranfllar ayn
anda ortaya kmaktadr. evrede birey iin herhangi bir uyarc durum olduunda talamus devreye girer. Fizyolojik deiflimleri yapmak iin sinir sistemini uyarlrken beyin kabuuna da sinyal yollanarak duygu ile ilgili yaflantnn farkna
varlmas ile ilgili sre gereklefltirir. Biliflsel kuramlarda bedendeki fizyolojik deiflikliklerin flekillenmesinde biliflsel unsurlar olarak tanmlanan
alg, anlayfl, edinilen bilgi ve tecrbelerin kodlanma ve geri arlma flekilleri, dflnme flekilleri gibi zihinsel sreler etkilidir. Bu noktada
ne kan Stanley Schachter ve Jerome E. Singer
kuramna gre duygularn oluflumunda biliflle ilgili faktrler nemli bir yer teflkil etmektedir.
Sossyobiyolojik kurama gre ise toplumsal bir
varlk olan insan toplumsal davranfllar gsterir.
Bu davranfllar doal bir sreten geerek bugnk haline gelmifltir. Baz davranfllar ortadan
kalkarken baz yeni davranfllar kazanlmfltr.
Duygular iinde benzer bir sre ifllemifl ve baz
duygular ortadan kalkmfl bazlar varlklarn srdrebilmifllerdir. Bu duygular insann evreye
uyum srecini salamaktadr.
N
A M A
35
Duygularn ifadesi ile ilgili olarak szsz iletiflim

unsurlar ile bunlarn ne flekilde farkllafltn
aklamak.
nsanlar duygularn bir flekilde sz ve davranfllarna yanstmaktadrlar. Gerek szel iletiflim gerekse szsz iletiflim yoluyla duygularn dier
bireylere aktarlmas mmkndr. Szel olarak
kullanlan duygu ile ilgili ifadelerin yannda bireyler herhangi bir sz sylemeden, yazmadan
iletiflim kurulabilmekte; mekan, beden, durufl
ve gz hareketleri ile mesajn gnderilmesi ve
alnmas salanabilmektedir. Duygu ve dflnceleri destekleyerek onlar gzle grlr somut
hale getiren hareketler olan jest ve mimikler iletiflimin etkinliinde nemli rol oynamaktadrlar.
Duygularn ifade edilmesinde ou zaman insanlar yz ifadelerini kullanmaktadrlar. nsanlarn alamak, kafl atmak, glmek, dudaklarn
bkmek gibi yz ifadelerinden yola karak, insanlarn o an iin yafladklar duygu durumlarna iliflkin bilgi edinebiliriz. Baz duygular yz
ifadesi olarak yanstmak daha kolay olmaktadr.
Sevgi, korku ve mutluluk gibi duygularn ifade
edilmesinde yzn daha iyi kullanldn sylemek mmkndr. letiflim srasnda kurulan
gz temas da duygularn bir ifadesi olarak grlebilir.
letiflimde beden dili duygu ile ilgili mesajn aktarlmasnda nemlidir. ou zaman insanlarn
kzgn ya da gergin, sevinli ya da zgn olduklar vcut hareketleri ile dflarya yansmaktadr.
Belirgin baz davranfllar da herhangi bir sz sylenmese de duygular yanstabilmektedir.
36
Birey ve Davranfl
Kendimizi Snayalm
1. James-Lange Kuramnda duygularn gerekleflme sreci ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Duygular fizyolojik srelerden sonra meydana
gelir.
b. Duygular fizyolojik sreleri oluflturur.
c. Duygular ve fizyolojik sreler ayn anda meydana gelir.
d. Duygular ve fizyolojik srelerin birbirleriyle bir
iliflkisi bulunmamaktadr.
e. Duygular fizyolojik sreler olmadan tek bafllarna gerekleflir.
2. Bedendeki fizyolojik deiflikliklerin flekillenmesinde
bireyin alglar ve anlayflnn etkili olduu kuram afladakilerden hangisidir?
a. Drt Kuram
b. Cannon- Bard Kuram
d. Sosyobiyolojik Kuram
e. Biliflsel Kuram
3. Duygu ve dflnceleri destekleyerek onlar gzle
grlr somut hale getiren hareketlere ne ad verilmektedir?
a. Kendini gereklefltirme
b. Drt
c. Sosyal gdler
d. Birincil gdler
e. Jest ve mimikler
4. Duygularn evreye uyum arac olduunu savunan
ve yllar srecinde deiflip bugnlere geldiini savunan
kuram afladakilerden hangisidir?
a. Drt Kuram
b. Sosyobiyolojik Kuram
d. Cannon- Bard Kuram
e. Biliflsel Kuram
5. Afladakilerden hangisi vcutta uygun tepkilerin
hazrlanmasnda etkin grev alr?
a. Arka beyin
b. Retikler formasyon
c. Beyincik
d. Otonom sistem
e. Omurilik
6. Yalan makinas kifli ile ilgili afladakilerden hangisinden ald bilgiye gre deerlendirme yapmaktadr?
a. Beyincik
b. Yafl
c. Vcuttaki fizyolojik tepkiler
d. evresel olaylar
e. Cinsiyet
7. Afladakilerden hangisi sempatik blmn korku
ya da fke duygu srecinde harekete geirdii yaplar
ierisinde yer almamaktadr?
a. Kan dolaflm
b. Solunum hareketleri
c. Mide hareketleri
d. Uyku hareketleri
e. Barsak hareketleri
8. Afladakilerden hangisi Plutchik tarafndan ortaya
konulan temel duygular arasnda yer almamaktadr?
a. Korku
b. Sevin
c. Sorumluluk
d. fke
e. Kabul etme
9. Duygu emberinde farkl duygular birleflerek daha
farkl ve genifl apta duygular elde edilebilmektedir.
Afladakilerden hangisinde bu birleflimler yanlfl olarak verilmifltir?
a. Nefle ve beklenti bir araya gelerek iyimserlii
oluflturur.
b. Kabul etme ve korku bir araya gelerek teslim olmay oluflturur.
c. Srpriz ve znt bir araya gelerek hayal krkln oluflturur.
d. fke ve irenme bir araya gelerek hor grmeyi
oluflturur.
e. Nefle ve kabul etme bir araya gelerek beklentiyi
oluflturur.
10. Afladakilerden hangisi duygularn oluflmasnda etkili biliflsel unsurlar iersinde yer almamaktadr?
a. Beklenti
b. Alg
c. Yafl
d. Dflnme flekli
e. Hatrlama
2. nite - Duygular
37
Yaflamn inden
ABD ordusunun son umudu: Yalan makinesi

Amerikan ordusu, dostu dflman tanyabilmek
iin Afganistandaki askerlerini portatif yalan makineleri ile donatyor.
Pentagon, terrle mcadele amacyla, Afganistana portatif el yalan makinesi yollamaya karar verdi. Amerikan
askerleri, bu ay iinde portatif makineleri teslim alacak
ve Talibana karfl yeni ancak etkinlii tartfllan bir mcadeleye bafllayacak.
Tanesi 7.500 dolardan 94 adet cihaz siparifl veren Pentagonun planna gre, Amerikan askerleri, ksaca PCASS
ad verilen bu makine sayesinde halkn arasna karflan
Taliban militanlarn eliyle koymufl gibi bulup karacak.
nk, eylem yaptktan veya atflmaya girdikten sonra
halkn arasna karflan militanlar saptamak, ne ABD, ne
de Afgan askerleri iin olas. Pentagon cihazn nihai karar vermek iin kullanlmayacan nemle vurgulasa da,
pratikte ne gibi sonularn doacan kestirmek g.
PCASS nasl alflyor?
Portatif el yalan makinesi, siyah bir bileklik ve kontrol
kumandasndan olufluyor. Bileklik flphelinin bileine
balanyor. Bu bileklikten kan kablodan biri parmak ucuna, dier ikisi ise avu iine balanyor. zel
bir USB kablosu ise, bileklikle kumandann birbirine
balanmasn salyor.
fipheliye tercman araclyla 20 kadar soru yneltiliyor. Sorular seilirken, cevaplarn evet ya da hayr
olmasna dikkat edilmifl. Sorulardan bazlar flyle:
Sorularma doru yantlar vermeye niyetli misin?
Bu odada flklar yanyor mu?
Taliban yesi misin?
Operatr, her yanttan sonra kk kontrol kumandasnn dmesine basp birka saniye bekliyor. Ardndan cihazn ekrannda renkli bir flk beliriyor. Krmz flphelinin yalan sylediini, yeflil doruyu sylediini belirtiyor.
Sar flk ise makinenin kararsz kald anlamna geliyor.
Uzmanlar tepkili
Pentagon portatif yalan makinesine byk umut balasa da, bu yeni uygulama uzmanlarn byk tepkisini
ekti. Uzmanlara gre karmaflk yalan makineleri bile
gvenilir sonulara ulaflamazken, bu kk cihazdan
fayda beklemek askerlere byk zararlar verebilir. Karmaflk yalan makineleri beyindeki hareketleri inceleyerek sonuca varmaya alflyor. Daha nce yaplan alflmalar, yalan sylenirken beynin yedi, doruyu sylerken de drt blgesinde faaliyet olduunu ortaya koymufltu. Ancak PCASS beyinle ilgili bir analiz yapmyor.
Yalan makineleri zerinde alflan Ulusal Bilim Akademisinden Profesr Stephen E. Fienberg, cihazn gerekli bilimsel deerlendirmeler yaplmadan ve yeterli
eitim verilmeden Afganistanda kullanma sokulmasnn byk hata olacan iddia ediyor. Fienberge gre, doru sonular vereceine dair herhangi bir garanti bulunmayan bu tip bir cihaz ok byk sorunlara yol aabilir.
Peki ama yalan testini geemeyenlere ne olacak? Yaplan aklamalar, flphelilerin hemen sulu olarak ilan
edilmeyecei ynnde. Ama birini, sadece PCASS testinden geemedii iin flpheli ilan etmek bile birok
soruna yol aabilir.
fiimdilik sadece Afganistanda kullanlaca aklanan
PCASSn ilerleyen zamanlarda Irakta da kullanlmas
bekleniyor. Cihazn ile ilgili en nemli kural ise, Amerikan askerleri zerinde kullanlamayacak olmas.
Yalan makinesiyle alnan ifadeler, ABD mahkemelerinin byk ounluu tarafndan kabul edilmiyor. Ancak Amerikan polisi, bu tip makineleri yine de ifade
alrken kullanyor.
Kaynak: http://www.hurriyet.com.tr/teknoloji/8723409.asp?gid=229&sz=70422
38
Birey ve Davranfl
1. a
Sra Sizde 1
Tm duygularn aslnda harekete gemeyi salayan drtlerdir. Her duygunun temelinde aslnda hayatta kalabilmeyi salayan biyolojik temelleri grebilmek mmkndr. nsann gemiflten bugne hayatta kalabilmesinde ve dier insan, dier canllar zerinde etkisini srdrmesinde ve zorlu doa flartlar ile mcadelesinde duygu
temelli biyolojik tepkilerin nemi byktr. rnein bu
tarz duygu dflavurumlar eski alarda yaflayan insanlarn liderlik vasflarn ortaya koymasnda etkili olmufltur.
fke ile birlikte kiflide meydana gelen biyolojik deiflimler insann hayatta kalabilmesini salamfltr. nsan, karfllafllan bir tehlike ya da ani durum karflsnda bu igdsel tepkileri ile birok tehlike yaratacak durumdan ivedilikle kurtulabilmektedir. Fakat zamannda hayatta kalmay salayan rnein fke vb duygular gnmz yaflam
koflullarnda kontrol edilemediinde toplumsal adan
zarar verecek noktalara ulaflabilmektedir. (Goleman,
2003). Gemifl alarda hayatta kalmay salayan aflr
duygusal reaksiyonlar, dflnmeden ve duyular kanalyla duygulara dnflen durumlar ve kendini ifade etme
flekilleri, bireyin toplum iinde geliflimiyle beraber bu
duygularn daha iyi ve bilinli bir flekilde ortaya konulmas zorunluluunu da beraberinde getirmektedir.
2. e
3.e
4. b
5. d
6. c
7. d
8. c
9. e
10. c

Yantnz yanlfl ise Duygularn fadesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Duygu-heyecan sreci konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Duygularn Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Duygularn Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Birok kifli farknda olarak ya da olmayarak anlk duygusal patlamalar yaflamaktadrlar. Bu youn duygu nbetleri sonunda kiflilerin bile o an hatrlamakta ya da sonularnn nelere yol at konusunda fikir sahibi olamadklar bilinmektedir. Bu anlarda dflnen beyin olarak adlandrlan neokorteks ne olup bittiini kestiremeden bir dizi
fizyolojik tepkiler bafllamaktadr. Bu sebeple duygularn
baflarl bir flekilde idaresi gereklidir. Bu noktada arafltrmaclar duygularn bastrlmas ile karfltrlmamas gerektii zerinde durmaktadrlar. Burada duygular ynetebilmek; o anda hissedilenlerin ne olduunu gerekten anlayabilmek ve onlar uygun bir flekilde ifade edebilmektir.
Duygularn bastran kifliler olumsuz durumlarla karfllafltklarnda aslnda o duruma uygun tepki vermekten kanmaktadrlar. Bu kifliler olumsuz hislere karfl korunmakta o kadar baflarldrlar ki aslnda olumsuzluun bile
farknda olamamaktadrlar. Srekli bir flekilde fke ya da
kaygya iliflkin duygularn bastrlp bertaraf edilmesiyle,
kifliler bu duygularnn gerek nesnye deil de olas farkl bir nessneye ynlendirerek olumsuz duygular yaflanmasna neden olacaklardr (Goleman, 2003).
2. nite - Duygular
39
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Her kltrde o kltre zg davranfl kalplar bulunmaktadr. Bu davranfllar yllar iersinde yerleflmifl ve
belli duygu ifadelerini barndrmaktadr. rnein lkemizde iki erkein arkadafllk gerei birbirlerine sarlmalar yanlfl anlafllmazken buna benzer bir durum Avrupa lkelerinde farkl cinsel eilimlere iliflkin yorumlarn yaplmasna neden olabilmektedir.
te yandan toplumsal cinsiyet ayrmcl olarak bir
erkein mutlu olduunda aflr derecede glerek duygularn ortaya koymas erkeklik asndan hofl karfllanmayabilir. Baz toplumlarda konuflurken gzlerin
iine bakmak ona verdiiniz sayg ile ilgiliyken, baz
kltrlerde karflsndakinin gznn iine bakmak
saygszlk olarak kabul edilir. Bizim toplulumuzda
ocuklar sevmek iin kafalarn okflarz fakat Taylandda ocuklar sevme adna kafalarn okflamanz
pek de hofl karfllanmaz. Bunun yannda heyecanlandnzda ortaya koyduunuz el ve kol hareketleri de
ierik olarak toplumdan topluma farkl anlamlar ierebilmektedir.
Sra Sizde 4
Asansrde skflk bir ortamda bireyler arasndaki kiflisel
mesafe ihlal edilmektedir. Normalde yakn olmadnz
ve tanmadnz insanlarla iletiflim halindeyken, tandmz insanlara oranla daha ok mesafe brakrz. Fakat
skflk ve kalabalk bir asansrde bu mesafeyi brakabilmek mmkn deildir. Dier insanlarla ok yakn bir
konumda, onlarn nefes alfllarnz duyacak bir flekildesiniz. Vcut temas ve bundan kanmaya alflmak bireylerde gerginlie sebep olurken, insanlar birbirlerinden gzlerini karmaya alflrlar. Yukarya doru ya
da tam tersi bir flekilde yere doru bakmak, saatini kontrol etmek gibi davranfllar iletiflimden kanmann yansmas olarak szsz iletiflime ynelik davranfllardr.

Can.H, Asan, znur,ve Aydn, E., M. (2006). rgtsel
Davrans. stanbul: Arkan Yaynlar.
Remzi Kitabevi
Eysenck, M.W. (2004). Psychology. An International
Perspective. New York: Psychology Press.
Goleman, D. (2003). Duygusal Zeka Neden IQdan
daha nemlidir? Yirminc bask. stanbul: Varlk Yaynlar,
Gn, N. (2002). Gemiflin Glgeleri. Duygularn Dili.
7. Bask. stanbul: Kuraldfl Yaynlar
Lazarus R. S (1991). Emotion and Adaptation. New York:
Oxford University Press. In: R. Kreitner, A. Kinicki,
& M. Buelens. Organizational Behaviour. Second
European Edition. New York: McGraw Hill Publishing Company. 2002
Lord, Robert G. ve Kanfer, Ruth (2002). Emotions and
Organizational Behavior. In Emotions In The
Workplace, Robert G. Lord, Richard J. Klimoski &
Ruth Kanfer (ed.). New York: Jossey Bass. p.5-20.
Luthans, Fred (2002). Organizational Behavior. Ninth
Edition. New York: McGraw-Hill Irwin.
Yaynlar
Morris. C., G. (1996) Understanding Psychology.
Third Edition. New Jersey: Prentice Hall
Plotnik, R. (2009) Psikolojiye Girifl. ev.T. Genifl. stanbul: Kakns Yaynlar.
Rathus, S. A (2008). Psychology. Concepts and Connections. Ninth edition Belmont: Wadsworth
Yksel, A., H. (2003) Szsz iletiflim Meslek Yksekokullar in Genel letiflim Ugur Demiray (ed.).
stanbul: Pegem Yaynclk.
40
Birey ve Davranfl

http://cogweb.ucla.edu/ep/Emotions.html
http://www.psychwiki.com/wiki/James-Lange_Theory_of_Emotion
http://www.associatedcontent.com/article/454455/what_is_the_cannonbard_theory_of_emotion.html
http://www.teiasspor.com/index.php?option=com_content&view=article&id=98&Itemid=102
http://www.psychwiki.com/wiki/The_Schachter-Singer_Theory_of_Emotion
RESM 2.1
http://www.psychologytoday.com/blog/dont-delay/200908/regulating-your-emotions
RESM 2.2
http://www.bilgiustam.com/yalan-makinesi-nedir-nasil-calisir/
RESM 2.3
http://www.ankara-gsim.gov.tr/incele.php?id=NjY4
RESM 2.4
http://www.the-emotions.com/robert-plutchik.html
fiEKL 2.1
http://www.felsefeforumu.com/viewtopic.php?f=43&t=771
RESM 2.5
http://psychology.about.com/od/profilesofmajorthinkers/p/jamesbio.htm
fiEKL 2.2
http://www.psychwiki.com/wiki/The=SchachterSinger-Theory-of-Emotion.
fiEKL 2.3
http://homepage.psy.utexas.edu/homepage/class/Psy301/Brown/Lecture%20Notes/Exam%204%20Notes/Emotion/Emotion_Lecture_files/frame.htm#slide0045.htm
fiEKL 2.4
http://www.psychwiki.com/wiki/The-SchachterSinger-Theory-of-Emotion.
fiEKL 2.5
http://www.toplumdusmani.net/v2/psikoloji/2590schachter-singer-kurami.html
RESM 2.6
http://www.hayvanlar.org/Hayvanlar/922/Kizgin-Puma.html
RESM 2.7
http://www.gunceliz.net/yuz-ifadeleri.html
RESM 2.8
http://fotogaleri.hurriyet.com.tr/galeridetay.aspx?cid=13533&rid=155
BREY VE DAVRANIfi
Amalarmz
N
N
N
N
N

Geliflimi meydana getiren kavramlar ve kritik dnemlerin geliflime olan etkilerini aklayabilecek,
Geliflim srecini aklamada kullanlan arafltrma yntemlerini karfllafltrabilecek,
Doum ncesi dnemden bafllayarak ergenlik dnemine kadar olan sreteki deiflim geliflmeleri betimleyebilecek,
Ergenlik srecinde yaflanan geliflim zelliklerini aklayabilecek,
Yetiflkinlikte yaflanlan deiflimi ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Olgunlaflma
Nesne devamll
Ahlaki geliflim
Ergenlik
Derinlik algs
Benmerkezlilik
Biliflsel geliflim
Miza
Korunum ilkesi
erik Haritas
Birey ve Davranfl
Yaflam Boyu Geliflim
GELfiM KAVRAMI
DOUM NCES GELfiM
BEBEKLK VE OCUKLUK
ERGENLK
YETfiKNLK
YENDOAN BEBEK
Yaflam Boyu Geliflim

GELfiM KAVRAMI
Yaflam boyu geliflim insan mr sresince doum ncesinden bafllayarak lme
kadar olan sre iersinde gerekleflen deiflimi ele alr. Bu sre zarfnda yer alan
deiflimlerin davranfllara ve zihinsel srelere ne flekilde yansd yine yaflam boyu geliflimin urafl konusu iersinde yer almaktadr. Yaflam boyu geliflimin ana alflma konusu bireylerin doum ncesi dnemden bafllayarak geirdii deiflimleri
betimlemek ve aklamak, yine bu deiflime ynelik benzerlik ve farkllklar ortaya koymaktr (Onur, 2006).
Gemiflten bu yana yaflam boyu geliflimi inceleyen geliflim psikolojisi alannda
birok yenilikler ve deiflimler meydana gelmifltir. Geliflim psikolojisinde yaflam
boyu geliflime iliflkin gelinen nokta, geliflim srecini sadece betimlemekten ziyade
deiflim ve farkllaflmay aklayc bir biimde ortaya koymaya yneliktir. Gemifl
dnemlerde sadece sreci betimleme yolundaki bu anlayfl modern geliflim psikolojisinde giderek yerini bu srecin arkasndaki nedenleri aklamaya doru deiflim gstermifltir.
Bu dorultuda geliflimin sadece fiziksel olarak grlen deiflim ve geliflmenin
yan sra sadece belli bir noktada bafllayp, bir noktada son bulan bir sre olmasn destekleyen grfller yerini yaflam boyu geliflim anlayflna brakmfltr. yaflam
boyu geliflim anlayfl, doumncesi dllenme ile bafllayan, yaflllk ve lme yaklaflma ile ilgili srelerin yafland dnemlerin de iinde yer ald anlayfltr. nk geliflim psikolojisi sadece belirgin fiziksel geliflmelerin son bulmas ile snrlanamaz. Yaflllk ve hayatn son dnemlerine iliflkin biliflsel ve davranflsal sreler
de geliflim psikolojinin alflma alanlar iersinde yer alr. zellikle insan mrnn
salktaki geliflmeler ve teknolojik ilerlemelerle uzamas geliflim psikolojisinin alflma alann daha genifl bir alana yaymfltr.
Yaflam boyu geliflimle ilgili olarak psikolojinin temel olarak tartflt konulardan biri, geliflimde doufltan getirilen zelliklerin mi yoksa sonradan kazanlan
zelliklerin mi bireyin gelifliminde daha etkili olduuna olduudur. Bir baflka ifade ile yaflam boyu geliflimi ynlendiren kaltm m, yoksa evre midir? Bu soru ve
cevabna iliflkin ortaya konulanlar yllarca psikolojinin ana urafl konularndan birisini oluflturmaktadr. Bugn itibariyle gelinen noktada hakim olan anlayfl psikolojide evre ve kaltmn yaflam boyu geliflim srecinde farkl boyutlarda geliflimi
ve deiflimi etkiledii ynndedir. Bu sebeple geliflimde kaltm ve evrenin bu sreci ne kadar etkilediine dair rekabete dayal bir tartflma iine girmek yerine bun-
44
Birey ve Davranfl
larn etkilerinin var olduunu kabul ederek ne flekilde etkilediklerini tartflan bir
yapy ele almak daha faydal olacaktr.
Resim 3.1
Kaynak: Solso, R.,
L., Maclin, M. K. ve
Maclin, O. H.
(2007) Biliflsel
Psikoloji. stanbul:
alfl Ofset.)
Geliflim srecinde biyolojik etkiler btn tre ait ortak zellikler olduu gibi
ayn zamanda o tr iersindeki tek birine de ait farkllaflan zellikler fleklinde olabilmektedir. rnein insanlarn iki bacaklar zerinde yryen canllar olmalar bu
tre ait doufltan gelen biyolojik zellikleridir. Bunun yannda insanlar iersinde
birbirlerinden ayr sa ve gz rengi gibi ayrc zellikler ise insan tr iersinde o
bireyin farkllaflmasn salayan biyolojik zelliklerdendir. Geliflim srecini etkileyen evre faktrn ise fiziksel evre ve toplumsal evre olarak snflandrmak
mmkndr. Fiziksel evre ana rahmi ya da daha sonraki yllarda yaflanlan yerin
flehir ya da ky olmas gibi fiziksel unsurlar kapsarken, toplum deerleri, kurallar,
normlar, dier insanlar gibi unsurlar da toplumsal evreyi oluflturur (Onur, 2006).
Geliflimde Kritik Dnemler

Resim 3.2
Gebelik sresince
tketilen alkol tm
ocuklarda benzer
ekik gz, ince st
dudak, genifl
kemerli burun
yaps gibi fiziksel
deiflim zelliklerine
yol amaktadr.
Kaynak: Sigelman,
C. K., Rider, E. A.
(2009). Life-Span
Human
Deveplopment.
Belmont:
Wadsworth.
Geliflim srecinde yaflanan kriz dnemleri geliflimin seyri asndan nemlidir. Bu konuda baz yaklaflmlar insan davranflnn bu tarz atflma ve kriz durumlaryla yaplandn ve bu tarz
durumlarn geliflimi daha salam kldna iflaret
etmektedir. te yandan farkl yaklaflmlar bu
dnemlerin iyi bir flekilde atlatlamamas halinde geliflimin daha sonraki dnemlerinde skntlar yaflanabileceinin altn izmektedir. Ayn
flekilde kriz dnemlerinin yannda kritik anlar
olara nitelenen durumlarda yaflanan skntlar
da ileriye dnk geliflim bozukluklarna yol aabilmektedir. rnein hamileliin ilk aynda
geirilen kzamk, dflk ya da yenidoanda doufltan iflitme engeli gibi ciddi etkilere yol aabilmektedir. Hamileliin son aynda hastaln geirilmesi ise fetus iin ayn ciddi sorunlara yol amayacaktr. Hamilelik dneminde alkol tketimi bebein anne
karnndaki geliflim srecini etkileyebileceinden ileriye dnk olarak bebekte fiziksel ve biliflsel deiflimlere yol amaktadr. Yine bu srete geliflim dnemlerine
3. nite - Yaflam Boyu Geliflim
rastlayan nemli toplumsal olaylar da o dnemi yaflayan bireylerin geliflimi asndan unutmamak gerekir. Yaflanan toplumsal olaylar ya da etki brakacak olaylar
rnein kriz dnemleri geliflim srecinde etkilidir. rnein, lkemizi sarsan Marmara depreminin, bu olay yaflayan bireylerin geliflim srecinde izler braktn
sylemek mmkndr.
Yaflam Boyu Geliflimde Arafltrma Yntemleri

Psikolojide geliflimi incelemede farkl arafltrma yntemleri kullanlmaktadr. Geliflim srecini kendi ortamnda izlemeye dayal doal gzlem, tek bir denein ayrntl olarak incelendii rnek olay yntemi, geliflim srecindeki deiflim ve sreleri neden-sonu iliflkisi iersinde aklamaya alflan deneysel yntem ve iki farkl
deiflkenin arasndaki iliflkiyi gsteren iliflkisel yntemler geliflim psikolojisinde
kullanlmaktadr. Bunun yannda yaflam boyu geliflimde, geliflim srecine iliflkin
bilgileri elde etmede farkl arafltrma deseni kullanlmaktadr.
Enlemsel (kesitsel) desen
Boylamsal desen
Srasal desen
Enlemsel desende ayn zaman dneminde farkl yafllarda bireylerden veriler
toplanr. Biliflsel geliflimle ilgili bir arafltrmada, arafltrmac ayn zaman dilimi iersinde farkl yafl gruplarndan, szgelimi 2,4 ve 9 yafl grubundaki ocuklardan, uygulad testler aracl ile veriler toplar. Aradaki farkllklara iliflkin olarak arafltrmac veriler arasnda kyaslama yaparak geliflim sreci hakknda karmlar yapmaya alflr.
Boylamsal desen ise, ayn insanlardan farkl zaman dnemlerinde veriler alnarak geliflimin saptanmaya alfllmasna dayal bir desendir. Ayn flekilde biliflsel geliflim zerinde alflan arafltrmac, ayn bireyden ya da bireylerden 2 yaflnda ald veriyi sakl tutar. Aradan zaman getikten sonra ayn bireylerden 4 ve 6 yaflna
geldiklerinde tekrar veri toplar. Arafltrma sonunda arafltrmac ayn kiflilerden elde
ettii verileri analiz ederek geliflim sreci hakknda grfllerini ortaya koyar. Enlemsel desende, ayn zaman diliminde farkl bireylerden veri toplanrken, boylamsal desende, ayn bireylerden farkl zaman diliminde veri toplamak esastr.
Srasal desen, enlemsel ve boylamsal desenin birlikte kullanld desendir. ki
farkl doum ylna ait bireylere verilen testlere ek olarak, boylamsal veri elde etmek iin aradan sre getikten sonra tekrar test verilmifl ve bu srete yeni bir enlemsel grupla arafltrma yinelenerek salamlafltrlmfltr.
Enlemsel ve boylamsal desenin kendilerine gre olumlu ve olumsuz ynleri
mevcuttur. Enlemsel desen ayn zaman dilimi iinde gereklefltirildiinden dolay
para ve zaman asndan daha ekonomiktir. Boylamsal desende zamanla deneklerin arafltrmadan ayrlmalar, baflka yerlere taflnmalar gibi sebeplerle denek kayb
fazladr. Zamanla birlikte yeni teknolojik geliflmeler boylamsal desende nce kullanlan yntemleri geersiz klabilir. Bireysel olarak yafla gre farkllklar ortaya
koymas asndan boylamsal desen avantajldr. Enlemsel desende yafl ve doum
yl farkllklar birbirine karflmaktadr.
Yaflam boyu geliflime ynelik yukardaki arafltrma desenlerinin yannda biyografik ve geriye dnk alflma olarak nitelendirilebilecek alflmalar da mevcuttur.
Bu tarz alflmalarda kiflilerin kendi bilgilerine dayal olarak gemifl yaflamlar hakknda bilgi sahibi olup, belli dnemler hakknda o kiflilerin kendi azlarndan bilgi toplamak esastr. rnein 60 yaflndaki bir yazarn gemifl yaflants, hayatndaki belli dnm noktalar geliflim esasna dayal olarak incelenebilir. Buradan elde
45
46
Kuflak: Tarihsel adan

doum yllar ayn dneme
denk gelen insanlar grubuna
kuflak ad verilir.
Birey ve Davranfl
edilen veriler, o dnem insanlar ve yaflanan srecin geliflimdeki etkilerine iliflkin

faydal bilgiler verebilir. Gemifli hatrlamada yaflanan skntlar, yanlfl hatrlamalar
ya da gemifle znel adan bakmann getirecei durumlar bu tarz alflmalarn gvenilirlilikleri ile ilgili sorunlar beraberinde getirmektedir.
Yaflam boyu geliflimde nemli aflamalar evreler fleklinde verilmektedir. Belli bafll
fiziksel, biliflsel, davranflsal ya da dier deiflimler, belirli zaman aralklarnda ve belli yafl dnemlerinde meydana gelmektedir. ocukta dil geliflimine bakldnda, bu
durumun bir sra fleklinde basit szcklerden bafllayarak ksa cmlecikler ve daha
sonrasnda uzun cmlelere ulaflan bir yapda seyrettiini grebiliriz. Tm bu aflamalar, belirli zaman aralklarnda birbirini izleyen flekilde meydana gelmektedir. Birbirini takip eden, bir aflamada gerekli yeterlilikleri kazanmadan bir dierinin bafllamad durumlar evre kavramn aklamaktadr. Her bir evre kendine has geliflim zellikleri ile doludur. Bu adan her bir evre belli fiziksel ve biliflsel yeterlilikleri gerektiren
nitelikleri ve de bununla beraber zayflklar ya da sorunlar da barndrr. Evre itibariyle organizmann hangi gl yanlarnn olduu yada nelere karfl hassaslk gsterdii evrensel bir flekilde evre kavram erevesinde aklanabilir. Evre kuramlarna
gre her bir evrede olmas gerekenleri flu flekilde sralamak mmkndr (Onur,2006):
Yetenek, beceri ya da gdlerin bir araya gelerek oluflturduu tutarl bir
rnty oluflturan yaplar olmalar.
Bir nceki evreye gre kazanlan nitelikler arasndaki fark ortaya koyan
niteliksel deiflimler.
Evredeki belli bafll deiflikliklerde ortaya kan eflzamanl deiflimi iflaret
eden ani olufl.
Btn deiflimlerde ayn hzda geliflmeyi salayan birliktelik kavram.
Geliflim dnemleri oluflturulup, geliflim dnemlerine iliflkin saptamalar ortaya
konulurken en nemli ltlerden biri yafl kavramdr. zellikle evrelerin oluflturulmasnda yafl kavram nemli bir unsurdur. Bu noktada dikkat edilmesi gereken
nokta, yafln sadece biyolojik ya da kronolojik bir olgu olmad ayn zamanda psikolojik ve toplumsal bir gereklik olduudur. Baz insanlar 70 yaflnda kendilerini
hala ocuk gibi hissederken, bazlar ise ayn yafl olarak daha gen olmalarna ramen kendilerini ylgn ve kmfl, lme daha yakn hissedebilmektedirler. Bu
dorultuda yafl ve yafla iliflkin hissedilenlerin kifliye gre deifltiini sylemek
mmkndr.
Yafln yannda bir dier nemli unsur doum yldr. Bu srete doum yl ayn
olan ve ayn yllarda benzer geliflim srecini yaflayan bireyleri kuflak kavram altnda aklamak mmkndr. Ayn yaflta dahi olsalar farkl kuflaklara ait bireylerin geliflimleri de farkl olabilmektedir. Doum yl 1914 olan 20 yaflndaki bir birey ile doum yl 1985 olan 20 yaflndaki bir bireyin 20 yafla ait geliflim zellikleri farkl olabilmektedir. Dnem itibariyle yaflanan savafllar, ktlklar, sosyal olaylara iliflkin yaplar ve benzer birok olay kuflaklar arasndaki geliflim farkllklarn ortaya karabilmektedir. Ayn flekilde 1985 ylnda doan ve 2005 ylnda 20li yafllarn yaflayan
bir gencin teknoloji, deiflen toplumsal yaplar gibi birok unsurdan etkilenerek dier bireyden farkl zellikler ortaya koymas olasdr.
Geliflim srecinde gerek evrelerin oluflturulmas, gerekse geliflim srecinin kendi iersinde farkl aflamalara ayrlmasnda davranfllarn m, yoksa zihinsel srelerin mi baz alnacana iliflkin tartflmalar bulunmaktadr. Grnen ve llmesi kolay, gzlenebilen davranfllarn geliflim srelerinde belirleyici olmasnn gerekliliini ortaya koyan yaklaflmlarn yannda zihinsel srelerin bu aflamada daha etkili olduunu ileri sren yaklaflmlar mevcuttur.
47
Yaflam boyu geliflimi incelerken en ok karfltrlan konulara deinmek gerekir.

Bunlar byme, geliflim ve olgunlaflma kavramlardr. Bymeyi herhangi bir zellikteki kademeli artfl fleklinde tanmlamak mmkndr. Burada daha ok fiziksel
artfltan bahsedilebilir. Fiziksel zelliklerde meydana gelen bu artfla rnek olarak
boy uzamas, kalbin ya da dier i organlarn fiziksel olarak bymesi verilebilir
(Arkona, 2003).
Geliflim kavramn olgunlaflma ve byme kavramlarn kapsayacak flekilde
aklamak mmkndr. Gzle grlen fiziksel bir artfln yannda bir flekilde yafl,
deneyim ve evresel etkilerin sistemli etkileflimi sonucu oluflan deiflimler geliflim
kavramn aklamaktadr. Geliflimde her bir aflama bir ncekinin zerine yenilerini ekleyerek organizmay sistemli bir deiflime gtrr. rnein ocuk yrmeden
nce emeklemeye bafllar, ilk admn atar, yavafl yavafl tutunarak yrmeye alflr
ve en sonunda destek almadan kendi baflna yrmeye bafllar. Tm aflamalar ayn
sra fleklinde bir sonraki aflamann hazrlaycsdrlar.
Olgunlaflma kavram daha ok doufltan gelen ve genetik etkilere bal olarak
ortaya kan unsurlar temel alr. Bu dorultuda doufltan gelen unsurlar bireyde
belli evrelerde belli deiflimleri meydana getirmektedir (Gesell, 1929).
leri yafltaki yetiflkinlerin biliflsel becerileri zerine boylamsal olarak
bir
SIRAdesenlediiniz
SZDE
alflma yapyorsunuz. Ne tarz zorluklarla karfllaflabilirsiniz?
DOUMNCES GELfiM
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Dllenmeyi takip eden 2 haftalk srete dllenmeden itibaren blnerek oalan

hcreler kimisi kemik dokusunu, kaslar ve organlar kimi ise sinirS sistemini
oluflturaO R U
cak flekilde farkllaflr. nce uzun bir yapdaki farkllaflmfl hcre yaps embriyo olarak
adlandrlr. Embriyo daha da geliflerek 3. ay itibariyle fets halini alr. nsan fleklini alDKKAT
maya bafllayan bu yapnn kollar ve ayaklar seilebilir. Yaklaflk boyu 2,5 cm kadardr. Kalbi atmakta ve hareket etmektedir. Fetsn hareketleri henz ok kk olduSZDE ad verilen
undan annesi tarafndan hissedilememektedir. Anne karnndaSIRA
plasenta
bir organ tarafndan beslenen fetse gelen besinler ve burada oluflan atklar kan damarlar yoluyla karlmaktadr. Anneyle bebein kan karflmamaktadr. Annenin yeAMALARIMIZ
dikleri, itikleri ve soluduu hava plasentadan bebee aktarlmaktadr. Bebek iin faydal besinlerin yannda alkol ve kafein de bu duvar rahatlkla geebilmekte, erken doum ya da doum sonras ocukta geliflebilecek birok soruna neden
olabilmektedir.
K T A P
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Resim 3.3
Doumncesi
Geliflim. T E L E V Z Y O N
TELEVZYON
Embriyo
3-7 Hafta
3
Kaynak: Ccelolu,
D. (2006). nsan ve
Davranfl. stanbul:
NTERNET
Remzi Kitabevi.
N T E R N7E T
Fets
8-38 Hafta
8
12
16
20-26
38
48
Birey ve Davranfl
YEN DOAN BEBEK

Resim 3.4
Bebekler doufltan
adm atma
refleksine
sahiptirler.
Kaynak: Sigelman,
C. K., Rider, E. A.
(2009). Life-Span
Human
Deveplopment.
Belmont:
Wadsworth.
Bebeklerin bofl bir tablo gibi tmyle hibir yetenek sahibi olmadan doduklarna iliflkin inanfl
artk geerliliini yitirmeye bafllamfltr. Tm bebekler doufltan gelen baz reflekslere sahiptirler.
Bebein yanana dokunulduunda bafln o tarafa evirmesi memeyi bulmak iin nemli bir reflekstir. Bu refleks arama refleksidir. Azna ald
her fleyi emmesi emme refleksi, azndakileri boulmadan yutmasn salayan yutma refleksi, avucunun iine yerlefltirilen bir nesneye ya da parmaa skca sarlmas yakalama refleksi fleklinde adlandrlr. Bebek koltuk altlarndan tutulup ayaklar yere konulduunda yryecek flekilde admlar
sralar. Bu durum adm atma refleksidir. Fakat 3.
aya kalmadan yok olur. Bebek yine koltuk altndan tutulup yar beline gelecek kadar su dolu bir
yere sokulduunda ayaklar ile yine ayn flekilde
sralama yapmaya bafllayacaktr. Buradan yola karak aslnda bu refleksin hi unutulmad bebein vcut arlnn bu srete bebein ayaklarn hareket ettirmesine engel olacak
flekilde hzl artmfl olmasnn bu duruma yol at sylenebilir. Suya sokulan bebek
suyun kaldrma kuvveti etkisiyle adm atma refleksini gereklefltirecektir.
Beden ve Hareket Geliflimi

Yenidoan bebekler ilk 4 ayda byk geliflme gsterirler. Arlklar bu sre iinde neredeyse iki katna kar. Yeni doan bebeklerin bafllar vcutlarna oranla olduka byktr. Vcutta en nemli deiflme de yine beynin hzl geliflimiyle birlikte baflta grlr. 4 aylk bebekler elleri ve parmaklar ile evreyi keflfederken,
reflekslerin yerini istemli hareketler almaya bafllar. 2 aylk srete yavafl yavafl yzst yatt yerden bafln kaldrabilen bebek, 4 aylkken kk bir kp ya da
oyunca kavrayabilir. 5 ay sonunda destek olmadan oturabilen bebek, 6 aylkken
artk tutunarak ayaa kalkabilmektedir. 9 aylk dnemde mobilya kenarlarna tutunarak yryebilme bafllar. Baz bebekler bu srete emeklerken bazlar ise emeklemeden yaklaflk 12 aylk dnemden sonra yrmeye bafllamaktadrlar.
Resim 3.5
Yllara gre bafl
vcut oranlar
deiflmektedir.
Kaynak: Sigelman,
C. K., Rider, E. A.
(2009). Life-Span
Human
Deveplopment.
Belmont:
Wadsworth.
49
ki yaflndan itibaren ocuun beyni arlk olarak, yetiflkin bir insan beyninin
yzde 75i kadardr. Tek admlarla merdiven kma, ayak parmaklar zerinde yryebilme gibi davranfllar rahatlkla gereklefltirilir. ocuun ilk 2 yldaki bymeye oranla fiziksel geliflimi yavafllar. ocuk 5 yaflndan sonra daha karmaflk hareketleri yapabilecek dzeylere ulaflr. rnein bu dnemde ocuk 2 tekerlekli bisiklete binmeyi renir.
Resim 3.6
ocukta Hareket
Geliflimi
Yeni doan
1 aylk
2 aylk
3 aylk
Anne karnndaki
durumu
ene kalkk
Gs kalkk
Uzanma ve
yakalama abas
4 aylk
Yardmla oturma
5 aylk
6 aylk
Kucakta oturma.
Nesneyi tutma
ocuk sandalyesinde
oturma. nnde
sallanan nesneyi
yakalama
8 aylk
9 aylk
Yardmla
ayakta durma
Eflyaya tutunarak
ayakta durma
12 aylk
13 aylk
Eflyaya tutunarak
ayaa kalkma
Merdiven
basamaklarn
trmanma
10 aylk
Emekleme
7 aylk
Kendi baflna
oturma
11 aylk
Elinden tutulduunda
yrme
14 aylk
15 aylk
Tek baflna ayakta

durabilme
Kendi baflna
yrme
Kaynak: Ccelolu,
D. (2006). nsan ve
Davranfl. stanbul:
Remzi Kitabevi.
50
Birey ve Davranfl
Biliflsel Geliflim
ocuk evresine uyum salama adna evresini keflfetmeye alflr. Doumdan bafllayarak ocuk evresini keflfetmek iin nesneleri azna gtrerek, ellerinin avu ksmlaryla kavrayarak tanmaya alflr. Daha sonraki yllarda ocuk evresini yavafl yavafl
alglamaya bafllar. Piaget yapt gzlemler sonucu ayn yafl grubunda yer alan ocuklarn kendilerinden daha byk ya da kk ocuklara gre farkllaflan zihinsel hatalar yaptn belirlemifltir. Buradan yola karak ocuklarn belirli yafl dnemlerinde
belirli yaplar kazanmadan belirli sorunlar zmekte baflarl olamayacaklarnn altn izmektedir. Bu alandaki alflmalarn kendi ocuklarnn yeni oyuncaklar keflfetmeleri, dnyaya bakfl alar ve basit problemlere yaklaflmlarndan yola karak biliflsel geliflim ile ilgili kuramn aflada yer alan evreler fleklinde oluflturmufltur:
Duyusal motor dnem
fllem ncesi dnem
Somut ifllemler dnemi
Formel ifllemler dnemi
Duyusal Motor Dnem (0-2 Yafl)

Bebein kendini dier nesnelerden ayrt edemedii bu dnemin bafllarnda bebekler ok zeki grnmeseler de dnyay keflfetmeye hazrdrlar. Doufltan getirdikleri belli bafll refleksleri problemleri zme yolunda dfl dnyadaki deiflimlere
uyarlayacak bir yap iin hazrdrlar. Bu dnem bebeklerin sorun zme ya da soyut simgeleri kullanma ile ilgili becerileri geliflmemifltir.
Bu dnemde ilk olarak bebek, duyularndan ald bilgi ile hareket eder. Farkl tatlar, ortamdaki kokular, fiziksel ac gibi kavramlara iliflkin algsal yeteneklerin
geliflmeye bafllamas bu dnemde grlr. Doumdan itibaren grme ile ilgili alglamas zayf olan ve emziren anne ile ocuk arasndaki mesafeye denk gelen yaklaflk 25 cm gibi bir uzakl seebilen bebein grme algs da geliflmeye bafllar.
0-2 aylk srete dfl dnyay meme emme srecinde az ile dfl dnyadaki
nesnelerle iliflki kuran bebek zamanla elleri ve kollarn da iflin iine sokar. Yakalad nesneleri keflfetmeye alflan bebek emme ve yakalama reflekslerinin bir
araya gelmesiyle evreyi daha iyi alglar hale gelir. Bir aylk bebekler grme alglarnn geliflimiyle beraber, herhangi bir nesneyi grfl alannda olduu srece
gzleriyle takip ederler. Fakat nesne grfl alanndan ktnda gzle takip son
bulur ve bebek artk nesneyi izlemez.
3-4 aylk dnemde iflitmenin geliflmesiyle beraber bebek farkl sesleri retmeye bafllar. Grfl alanndaki nesneleri merak edip onlar yakalamaya alflr. Bu
noktada yakalad el ve ayak parmaklarn emer, fakat bu srete evreyi keflfetme durumu da grfl alan ile snrldr.
4-8 aylk dnemde bebekte hofluna giden aktiviteleri srdrmek istei vardr.
Bu dnemde bebek elindeki bir oyunca sallad zaman ses geldiinde bu durumdan hofllanr ve ayn hareketi srekli tekrarlar. Bir flekilde bu davranflla alglad evreyi deifltirmeye alflr.
8-12 aylk dnemde bebekler evreyi deifltirme ynnde daha isteklidirler. Bebekler, daha nceden rendikleri bir davranfl uyarlayarak bu dnemde benzer
bir problemin zmnde kullanabilirler. Daha nce skarak ses kard oyuncaa benzer bir oyunca skmaya alflmas bu duruma rnek olarak verilebilir.
12-18 aylk bebekler daha aktif bir flekilde deneyerek renme yolunda admlar atarlar. Deneme yanlmalarla birok sorunu zmeye alflr. Dar bir aralktan
geirmeye alflt oyunca smaynca, oyunca farkl denemelerden sonra ters
evirip karabilmesi bu duruma rnek olarak verilebilir.
51
18-24 aylk ocuklar da keflfetmeyle beraber yeni durumlar zihinsel olarak

canlandrma soyut olarak dflnebilme sreci bafllar. Bu srete ocuk deneme yanlma yapmaya gerek duymadan soyut dflnce gcyle problemleri zmeye
bafllar. Daire fleklinde bir cismi direksiyon olarak kullanmak bu duruma rnek olarak verilebilir.
Duyusal motor dnemin sonlarna yaklafltka ocuklarda problem zmne
ynelik olarak sembol kullanmnn artt gzlenebilir. ocukta sembolik kapasite olarak adlandrlan bu durum ocuun nesneleri ve yafladklarn anlatmada
simgeleri, kelimeleri veya jestleri kullanma becerisidir. Bu durum sorun zmenin
yannda, ayn zamanda ileriye dnk olarak dil gelifliminin ve taklide dayal oyunlarn gelifliminde nemlidir.
Duyusal motor dnemde ortaya kan en nemli zellik nesne devamll
(sreklilii) ile ilgilidir. Nesne devamll nesnenin grfl alanndan ya da dier
duyularn kapsama alanndan ksa dahi var olmaya devam ettiine, srekli olduuna iliflkin temel inanfltr. Piagete gre yeni doanlar bu tarz bir zellikten mahrumdur. Bu aflamada yeni doanlar bir oyuncak topu grebildikleri srece var olduuna inanan biliflsel bir yapya sahiptir. Top bir koltuun arkasna katnda ya
da zeri herhangi bir rtyle kapatldnda artk topun olmadna iliflkin dflnceyi ortaya koyan biliflsel yap bu dnem ocuklarnda etkindir.
Nesne devamll kavram duyusal motor dnemde yavafl yavafl geliflmeye bafllar. Yaklaflk 4-8 aylk bebekler oyuncaklarnn zeri rtldnde grmyorsam,
yoktur gibi bir anlayfla sahipken, 8-12 aylk bebeklerde bu grfl farkllaflr. ocuk nesnenin deiflmeyeceini kavramaya bafllarken ayn zamanda artk gz nnde olmayan nesneyi aramaya bafllar. Fakat bebekler farkl yere saklansa dahi nesneleri en son bulduklar yerde arama eilimindedirler. ki yaflna yaklafltka bebek
nesnelerin gz nnde olmasa dahi srekli olduuna dair anlayfl gereklefltirir.
Sembolik Kapasite: ocuun

nesneleri ve yafladklarn
anlatmada simgeleri,
kelimeleri veya jestleri
kullanma becerisidir.
Nesne Devamll
(sreklilii): Nesnenin grfl
alanndan ya da dier
duyularn kapsama
alanndan ksa dahi var
olmaya devam ettiine,
srekli olduuna iliflkin
temel inanfltr.
Resim 3.7
Bebek oyuncaklar
bir plaka ile
kapatldnda
ilgisini baflka bir
yne
kaydrmaktadr.
Kaynak: Sigelman,
C. K., Rider, E. A.
(2009). Life-Span
Human
Deveplopment.
Belmont:
Wadsworth.
fllem ncesi Dnem (2-7 Yafl)

Duyusal motor dnemin sonunda ortaya kan sembolik faaliyetlerle birlikte ocukta
dilin gelifltii grlmektedir. Bu dnemi iki bafllk altnda incelemek mmkndr
a. Kavram ncesi dnem (2-4 yafl)
b. Sezgisel dnem (4-7 yafl)
52
Birey ve Davranfl
Kavram ncesi Dnem (2-4 Yafl)
Benmerkezci Dflnce:
Kendi grfllerinin ve bakfl
asnn tek bakfl as
olduunu dflnerek
dierlerinin bakfl alarn
fark etme konusunda
yetersiz olma durumudur.
Bu dnemde sembolik faaliyetlere bal olarak, taklide dayal ve hayali oyunlar, ocuun ilerde karfllaflabilecei gerek sorunlara iliflkin sorun zme becerilerini gelifltirmesinde faydaldr. Bu sre zarfnda ocuk bu oyunlarla iletiflim becerilerini de gelifltirmeye bafllar. Nicelik kavramlarnda skntya dflen ocuk say saymay bilse dahi azlk ya da okluk gibi kavramlar tanmlamada zorluk eker. Bu dnemde grlen en nemli zellik benmerkezci dflncedir. ocuk tm dnyay kendi bakfl
asndan grr. Baflkalarnn bakfl asn kavramakta zorluk eker. Dierlerinin duygularnn ve hissettiklerinin farknda olmak konusunda yetkin deildir. Yine ocuklarn baz cansz nesnelere canlymfl gibi davranmas da bu dneme rastlar. ocuun
kafasn arptktan sonra gidip masay dvmesi, kazayla zarar verdii oyuncak aysnn alayacan dflnmesi bu duruma rnek olarak verilebilir.
Sezgisel Dnem (4-7 Yafl)
Korunum lkesi: Nesnenin

farkl bir flekle sokulmasnn
hacminde, miktarnda,
arlnda deifliklik
yaratmayacan kavramaya
iliflkin durumdur.
Resim 3.8
Kaynak: Ccelolu,
D. (2006). nsan ve
Davranfl. stanbul:
Remzi Kitabevi.
Mantksal dflnmenin geliflmedii bu dnemde olaylar sezgilerle aklama durumu

arlk kazanmaktadr. Nesnelere iliflkin gelifltirilen sembollerle nesne-sembol iliflkisi
kurulmaya alfllr. Zihinsel semboller gerek nesnelerin yerini almaya bafllar. Bu
dnem iersinde gze arpan zellik korunum ilkesi ile ilgili olandr. ocuk flekiller ya da nesnelerle ilgili tutucu bir yapya sahiptir. Nesnenin hacmi, arl, miktar deiflmeden flekli deifltiinde bu durumu alglayamaz. rnein uzun bir bardaktaki suyu genifl bir bardaa koyduunuzda su normal olarak uzun bardaktakine gre ykseklik asndan daha az grnecektir. Grntnn etkisiyle bu dnemdeki
ocuk, miktarlar ayn olsa da genifl bardaktaki suyun daha az olacan dflnecektir. Bu durum ocuun geriye dnflebilirlik kavramn alglayamamas ile ilgili gzel
bir rnektir. ocuk bu dnem bakfl asyla genifl bardaktaki suyun uzun ve dar bardaa dkldnde eski halini alabileceine iliflkin biliflsel yapy kazanmamfltr. Yine benzer flekilde 1 kg demirin mi, yoksa 1 kg pamuun mu ar olduuna iliflkin
sorulan bir soruya, demirin ar olduuna iliflkin ocuun verecei cevap, bu dnem
ocuklarnn ortaya koyacaklar akl yrtme durumuna rnektir.
53
Somut fllemler Dnemi (7-11 Yafl)

Bu dnemle birlikte ocukta geriye dnflebilirlik ve nesnelerin deiflmezliine
iliflkin korunumla ilgili kazanmlar ortaya kmaya bafllar. Toplama, karma gibi
matematik ifllemlerini yapmaya bafllayan ocuk, nesneleri zelliklerine gre snflandrp aralarndaki iliflkilerin farkna varmakla ilgili becerilerini gelifltirir. Gerek
ve hayal dnyas kavramlarn ayrmaya bafllayarak masallarn artk gerek olmadna iliflkin biliflsel yapy glendirmeye bafllar. ocuun dnem itibariyle dnyay dierlerinin bakfl alarndan da grebilmeyi salayan biliflsel yapy kazanmas
sosyal anlamda iletiflim boyutunun geliflmesine katk yapar.
Sizce ocuklar hayal kahramanlarnn etkin olduu gerekdfl davranfl,
sihir ieren diziSIRA SZDE
leri ka yaflndan itibaren izlemelidirler? Bu dnemden nce izlenen bu tarz dizi ve filmlerin ocuklar zerinde ne gibi etkileri olabilir?
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Formel fllemler Dnemi (11-15 Yafl)

S O R Ugelmifltir. oocuk bu dnemde semboller aflamasn geip, dflnce dzeyine
cukta yetiflkin dzeyine yakn akl ve mantk yrtme, soyut kavramlar kullanma
becerilerinin geliflmesi gibi durumlar gzlenir. Formel dnem ncesi
ocuklar AnDKKAT
nem de ve babam da denize girmeyi seviyor. Bu durumda benim de sevmem gerekir gibi bir anlayflla genellemelere ulaflmaktadr. Bu dnemden itibaren yetiflSIRA SZDE
kinlerdeki gibi olaylar yorumlamada daha kk ocuklarn kulland tmevarm
yntemi, yerini mantksal dflnce flekli olarak tmdengelimin de kullanld biliflsel yapya brakmfltr (Ccelolu, 2006)
AMALARIMIZ
Baz arafltrmaclar Piagetin kuramna iliflkin elefltirilerde bulunmufllardr. Bu
elefltirilere gre biliflsel geliflim aniden beliren bir durum deildir. Her bir dnem
K T A gn
P
mutlak bir flekilde dierini takip etmemektedir. Anneleri iin doum
hediyesi semeleri iin ynlendirilen ocuklarla ilgili bir arafltrmada ocuklarn yafl dnemleri gerei benmerkezli dflnerek kendi bakfl alarna gre hediye semeleT E L E V Z Y anneleri
ON
ri beklenebilir. Ama farkl bir flekilde arafltrma sonunda ocuklarn
iin
uygun hediyeler setikleri grlmfltr (Marvin 1975).
S O R U
DKKAT
N N
Bebeklikte Bireysel Farkllklar
NTERNET
Salkl bebeklerin tm benzer geliflim zellikleri gsterse de bebekleri birbirlerinden farkl klan zellikleri bulunmaktadr. Miza olarak adlandrlan bu bireysel
farkllklar kapsamnda baz bebekler daha hareketli olabilirken bazlar srekli alamakta, bazlar srekli annesinin yannda olmak isterken bir dieri daha bamsz olmay tercih edebilmektedir. Yaplan baz arafltrmalar ocuklarn utanga olmak, ortama kolay alflmak, ya da anne babalar tarafndan zor ocuk olarak nitelendirilmek gibi baz durumlarnn kalc olduunu gstermektedir. evre ve deneyimsel yaflantlar mizac etkileyip deiflmesinde etkili olduklarndan bebeklii zor
geen bebekler sonraki yllarda miza asndan zor olarak nitelendirilmeyebilirler.
Bebeklerde Algsal Geliflim

Gzleri ak bir flekilde doan bebek, bulank grmesine ramen yaknndaki nesnelere odaklanabilir. Emerken annesi ile gz temas kurma mesafesine denk gelen 25
cm civarn rahata grebilen bebekler, 6-8 aylk dnemde bir yetiflkin kadar rahat grebilmeye bafllarlar. Bebeklerin zellikle ilk defa grdkleri ve zt renkler ieren nesnelere bakmay tercih ettikleri yaplan arafltrmalar sonucu ortaya konulmufltur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Miza: Bebekleri
birbirlerinden farkl klan
davranfl zellikleridir.
54
Birey ve Davranfl
Derinlik Algs: Bebeklerin

dnyay boyutlu ve
nesneleri uzaklk yaknlk
durumuna gre grmelerini
salayan algdr.
Bebeklerin dnyay boyutlu, nesneleri uzaklk yaknlk durumuna gre grmelerini salayan derinlik alglarnn, 6-12 aylar arasnda emekleme dnemi ile
birlikte oluflmaya bafllad grlmfltr. Arafltrmaclar laboratuar ortamnda oluflturduklar yapay uurumla ocuklarda derinlik algsn arafltrmfllardr. Bu arafltrmada kaln bir cam yzey altnda kareli kumaflla kapl zemin zerinde hem s
hem uurum ieren yapay bir ortam oluflturulmufltur. Cam yzeyin zerine braklan 6-14 ay aras bebekler, anneleri tarafndan arlsalar dahi yapay uurumu alglayarak zerinden gemeyi reddetmifllerdir.
Resim 3.9
Annesi tarafndan
arlan ocuk
yapay olarak
oluflturulmufl
uurumu
algladndan
dolay annesine
gitmeye
ekinmektedir.
Kaynak: Sigelman,
C. K., Rider, E. A.
(2009). Life-Span
Human
Deveplopment.
Belmont:
Wadsworth.
Ahlak Geliflimi
Piagetten esinlenerek Kohlberg, ocuklara anlatt gnlk olaylarla ilgili neden
ya da neden olmasn sorularnn cevaplar dorultusunda biliflsel geliflime dayal
bir ahlak geliflim kuram ortaya koymufltur. Bu kuram ahlak geliflimini 3 aflamada
incelemektedir:
a. Gelenekncesi ahlak dzeyi
b. Geleneksel ahlak dzeyi
c. Gelenektesi ahlak dzeyi
Gelenekncesi ahlak dzeyinde ocuklar davranfllar somut sonular dorultusunda deerlendirmektedirler. Bu dnem ocuklarnda otorite figr karflsnda
cezadan kamak ve dle ulaflmak adna uyulacak kurallar flekillenir. Bir flekilde
davranfln iyi ya da kt olmas sonularnda gizlidir. Davranfl cezalandrlyorsa
kt ya da yanlfl, dllendiriliyorsa doru ya da iyidir. Biraz daha bydke
ocuk, ihtiyalarn karfllayan onu tatmine ve dle gtren davranfllarn doru
davranfllar olduunu dflnmeye bafllar. Dierlerinin bakfl asna ilgi olsa da sonuta ocuu ynlendiren, elde edilecek fayda olacaktr.
Geleneksel ahlak dzeyinde ise biliflsel geliflim sreci olan formel ifllemler dnemine geiflin yansmalarndan hareketle birey artk baz ahlak deerlerini isellefltirmifltir. Dierleri tarafndan konulan kurallara, toplum tarafndan kabul edilebilmek iin uymaya alflr. Toplumda dier insanlar tarafndan kabul grmek iyi
55
ocuk ya da iyi kz olmakla zdefltir. Neyin doru, neyin yanlfl olduu otoritenin
kurallarna uyup uymamakla ilgili bir durumdur.
Gelenektesi ahlak dzeyinde birey neyin doru neyin yanlfl olduunu, hakim olan otorite figrnden ziyade, adaletin kurallar erevesinde deerlendirmeye bafllar. Bu dnemde birey yasalara ve ahlaka uygunluk kavramlar arasnda ayrm yapmay bilmektedir. nsan haklar, bireysel zgrlkler, eflitlik gibi
soyut dflnmeyi gerektiren kavramlar altnda yatan sebeplerin ne lde demokratik sebeplere dayand konusunda fikir yrtebilir. Daha da ileri seviyede kendi oluflturduu isel kriterler erevesinde doru ve yanlfl tanmlar duruma gelir.
Kohlbergin ahlaki geliflim ile ilgili kuram kltrleraras farkllklara fazla yer
vermediinden dolay elefltirilmektedir. rnein baz kltrlerde toplum olarak
geleneksel dzeyin zerine geilemedii bile grlebilmektedir.
Dil Geliflimi
Doumdan itibaren tm bebekler alayarak iletiflim kurmaya alflrlar. Bu srete bebekler 2. aydan itibaren agulama denilen sesleri karr. 4-6 aylk bebekler
konuflmalarnda sesin ykseklii ile ilgili vurgulama ifadelerini anlar ve kendisi de
kard seslerde bu vurgular kullanr. 6. aydan sonra sesleri tekrar eden bebek,
yaklaflk 12. ay civarnda ilk kelimesini syler. Dzenli bir flekilde bir nesneye ya
da kifliye iliflkin olarak ayn kelimeyi kullanr. 12-18 aylk dnemler ierisinde iki
kelimeli ifadeleri ilk defa kullanan ocuk, topu at, baba gel gibi iki kelimelik
cmleler oluflturur.
12-24 ay dnemi ocuklarnn kelime daarc artk geliflmifl, kelimeleri ekleri
ile fiillerin zamanlarn duruma uygun bir flekilde kullanmaya bafllamfltr. Bu srete ocuklar nesneleri tanmlarken kime ait olduunu annenin, kedimin gibi
kelimelerdeki eklerle ortaya koyarlar. Yine ayn dnem ocuklar doru ya da yanlfl her grdkleri nesneye ad vermek eilimindedirler. Bu srete anne ve babann ocuklarn nesnelere verdikleri yanlfl isimleri dzeltip yerine dorusunu koymas ocuun kelime daarcn gelifltirmesinde nemlidir.
Dil geliflimine ynelik olarak farkl kuramlar mevcuttur. Bu kuramlardan bazlar dili kazanmada pekifltirmenin nemli olduunu, ocuklarn uygun szckleri sylediklerinde glmseme, ihtiyacn giderilmesi gibi durumlarla pekifltirildiinde bu szcklerin renileceini vurgulamaktadrlar. Baz kuramlar da aslnda ocuklarn doufltan dili renme ve kazanma uygun bir yapyla geldiklerini
savunmaktadrlar. Doufltan sahip olunan bu yapdan dolay tm dillerde evrensel olan bebek dili ayndr. Bu noktada bafllayan geliflim srecinde dili oluflturan
yap, bebein evreden aldklar ile bulunduu evrede konuflulan dilin zelliklerini tamamlar.
Duygusal ve Sosyal Geliflim

Doada birok yenidoan hayvan annesini izler. zellikle kaz rdek gibi hayvanlar yumurtadan kar kmaz grdkleri ilk hareketli nesneye karfl ba olufltururlar. Basmlama olarak adlandrlan bu davranfl sadece bu tre zgdr ve yaplan arafltrmalar bu hayvanlarn oyuncaklara ve insanlara dahi basmlama gelifltirdiklerini gstermifltir.
Basmlama: Kaz rdek gibi

hayvanlarn yumurtadan
kar kmaz grdkleri ilk
hareketli nesneye karfl ba
oluflturup onu takip
etmeleri.
56
Birey ve Davranfl
nsanlarda basmlamaya benzer bir davranfl flekli grlmemektedir. nsanda balanma olarak gerekleflen sre yavafl yavafl geliflir. nsan hayvanlarda olduu gibi
birden bire balanma davranfl gstermez. Zaman iersinde kendisine bakan, onu
besleyen yetiflkinle duygusal ba oluflturmaya bafllar. Bebek kendisine bakan kifli ile
dereceli olarak gelifltirdii balanma srecinde kifliyi grdnde nce glcklere
seslerle tepki vererek balln ifade eder. Bakan kifli olmadnda alamaya bafllar.
Bebek 7. aydan itibaren younlaflan balanma davranfl ile kucaa alnmay ister ve
korktuunda, ac hissettiinde, yabanclarla karfllafltnda bakcsna daha ok sarlr.
Anneden ya da bakan kifliden ayrlma ocukta kayg durumu yaratr. Nesne devamll gibi kifli devamll kavram bebekte geliflmeye bafllar. 5 aylk bebek iin
anne oday terk ettii zaman bebek grmedii srece sorun olmazken, 9 aylk bebek annesi kendisini brakp yan odaya gittiinde anneyi grmese de annenin var
olduunu kavrar ve onu geri armak iin alar (Morris, 2002). ocukluk dneminde anne ile salkl bir balanma kurmufl ocuklarn ileriki yllarda dier ocuklarla olan iliflkilerinde yeni durumlarla bafl etme ile ilgili daha istekli olduklarna iliflkin alflmalar bulunmaktadr.
Anne-Baba ve ocuk liflkileri

Sosyalleflme srecinde anne baba ile ocuk iliflkileri nem taflmaktadr. Gerek
model olarak gerekse aldklar pekifltirmelerle ocuklar sosyal geliflimlerini srdrrler. Anne babann ocuklarnn yanlfl davranfllarn nasl cezalandrdklar ya da
doru davranfllar nasl dllendirdikleri yine ocuun sosyalleflmesinde etkilidir.
Anne babann bu grevini yerine getirifl tarz, ocuklarn davranfllarnn flekillenmesinde nemlidir. Bu konuda ailenin ocuk yetifltirmede otoriteyi kullanma biimine gre 3 tarz yetifltirme biimi mevcuttur. Bunlar:
Bilinli otoriteye dayal yetifltirme
Baskc otorite dayal yetifltirme
Snrsz hoflgrye dayal yetifltirme
Bilinli otoriteye dayal yetifltirme biiminde ocua aile iinde nem verilir.
ocuun ihtiyalar titizlikle karfllanr. Fakat ocuun neleri yapp yapamayaca
aile iinde belirlenmifltir. ocuk bir konuda fikrini rahatlkla belirtebilir ve ocuun
sorularna sabrl bir flekilde cevap verilir. Fakat belirli ilkelerden taviz verilmez.
rnein yatmadan nce ocuun difllerini fralamas gerekiyorsa ocuk mutlaka
difllerini fralamak zorundadr.
Baskc otorite dayal yetifltirme biiminde ise ocuk mutlaka otoriteye uymak
durumundadr. Bir grfl belirtemez kendini ifade etme zgrl yoktur. Anne ve
baba tarafndan ocua kurallar belirli kalplar iersinde sert bir flekilde gsterilir.
Snrsz hoflgrye dayal yetifltirme biiminde ocuun hibir snr yoktur. stedii her davranfl gereklefltirebilir. Bu konuda ocuk serbest braklr. Hibir
yanlfl davranfl cezalandrlmaz.
Geliflim psikologlar asndan bu yaklaflmlar iersinde ocuk yetifltirmede en
uygun tarz bilinli otorite yaklaflmdr. Bu tarz bir yaklaflm ocuun sosyalleflmesi, biliflsel ve duygusal ynden geliflebilmesi iin de uygun ortam salamaktadr
(Ccelolu, 2006).
SIRA SZDE
ocuklar zerinde
bilinli bir otorite oluflturmak iin anne-baba hangi davranfllar sergiSIRA SZDE
lemelidir? Tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
57
ocuklarda Oyun Davranfl ve Arkadafllarla liflkiler

ocuklarn oyunlarda ortaya koyduklar
davranfllar geliflim sresince farkllaflmaya bafllar. Tek baflna yalnz oyun oynayan ocuklar, daha sonralar birbirlerinin
oyununa karflmadan ayn ortamda oynadklar paralel oyun trn gelifltirmeye bafllarlar. Bu aflamadaki ocuklar gzlendiinde her birinin ayn zamanda kendi bafllarna farkl oyuncaklarla oynadklar grlmektedir. Bu aflamadan sonra
ocuklar paralel oyunu brakarak, iflbirliine dayal oyun srecini gelifltirirler. Bu
tarz oyunlarda herkesin bir rol vardr.
Kimi anne, kimi postac olarak beraberce
oyun oynamaya bafllarlar.
ocuun sosyalleflme srecinde arkadafllaryla olan iliflkileri de nem kazanmaktadr. Arkadafl grubuna alnmayan ya da akranlar tarafndan sevilmeyen ocuklarn ileriki yllarda sua daha ok eilimli olduuna dair arafltrma sonular bulunmaktadr. Arkadafllk kavram oyun rneinde olduu gibi yllara gre deiflen bir
yap gsterir. Yedi yafl ncesinde sadece beraber oynand, oyuncaklarn paylaflld ve gereksinimlerin karflland iin nemli olan arkadafllk kavram flekil deifltirmeye bafllar. 9 yaflla beraber arkadafllkta karfllkl iki ynlln nemli olduu
ortaya kmaya bafllar. ocuk sadece arkadafllarnn onun iin deil, kendisinin de
arkadafllar iin bir fleyler yapmasnn gereinin farkna varr (Morris, 2002).
ocuklar iin oyun sosyal geliflimde neden nemlidir? Tartflnz. SIRA SZDE
Cinsiyet ve Rol Geliflimi
Resim 3.10
Oyunlar ocuun
biliflsel ve sosyal
gelifliminde
nemlidir.
Kaynak: Craig, G.,
J., Dunn, W. L.
(2007).
Understanding
Human
Deveploment. New
Jersey: Prentice
Hall)
SIRA SZDE
D fi N E L M
ocuklarda cinsiyet rol geliflimi farkl aflamalarda gerekleflmektedir.
3 yafl civarndaki ocuklar kz ya da erkek olduklarnn farkndadrlar. Bir flekilde toplum iersinS fiO RN EUL M
de nasl nitelendirildiklerini bilirler. Toplumsal cinsiyet kimlikleriDkonusunda
bilgi sahibidirler. ocuklar cinsiyetlerini bilmelerine ramen kz ya da erkek olmann ne olduu konusunda tam bir fikir sahibi deildirler. Bu dnemdeki DSbir
OK Rkz
K AUT ocuu kravat takt zaman erkek olabileceini dflnebilmektedir. 4-5 yafl civarnda ocukta
cinsiyetin deiflmeyeceine iliflkin bilin geliflmifl, toplumsal cinsiyet deiflmezlii kaSIRA KSZDE
KAT
zanlmfltr. Gnmzde televizyon ve dier grsel kitle iletiflim Daralar
araclyla
bu bilin daha erken yafllarda kazanlr duruma gelmifltir. Bu farkndalkla beraber
SIRA
SZDE
ocuk toplum iin kendi cinsiyetine uygun grlen davranfllarAMALARIMIZ
ortaya
koymaya bafllar. Cinsiyet rol farkndal olarak adlandrlan bu durum erevesinde ocuk kendisinden cinsiyeti gerei hangi davranfln beklenildiini bilir. ocuklarn oyuncak
AMALARIMIZ
T A P
seiminden, giydikleri kyafete kadar uzan sre bu erevede Kflekillenir.
N N
N N
Kulakszolu, Adnan, Ergenlik Psikolojisi (stanbul: Remzi Kitabevi,

K 1997)
T A Padl kitabnTELEVZYON
dan ergenlik ile ilgili daha detayl bilgilere ulaflabilirsiniz.
SIRA SZDE
DSIRA
fi NSZDE
ELM
D S fiO NREUL M
DS OK KR AUT
SIRA
D K SZDE
KAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
NTERNET
NTERNET
58
Birey ve Davranfl
ERGENLK
Resim 3.11
Ergenler bu
dnemde fiziksel
grnmlerine
nem verirler.
Ergenlik fiziksel geliflmeler ve

bunlara bal olarak hzl deiflimlerin yafland ve bu srete geri
dnfl olmayan baz kararlarn
alnd bir dnemdir. Kzlarda 1011 yafl aralnda, erkeklerde ise
12-13 yafl aralnda bafllayan bu
srete boy ve arlkta ciddi artfl
grlr. Bu ani byme ile beraber ergen, uzayan kollar ve bacaklarna hakim olmada skntlar
yaflayabilir. Bu durum neticesinde bu dnem ocuklar sakar olarak nitelendirilebilirler. Ciltteki ya bezlerinin artmas yzde sivilcelerin kmasna
neden olabildii zere, kemik ve kas yapsndaki geliflmeler, erkeklerde kas yapsn geliflmesi, kzlarda gs ve kalalarda ya depolanmas ve geniflleme, erkeklerde ses tonunda kalnlaflma, vcudun belli blgelerinde kllanmalarn bafllamas
gibi zellikler, bu dneme ait geliflim zellikleridir.
Kzlarda ve erkeklerde cinsel geliflim salk ve beslenme flartlarndan etkilenmekte vcut yaps itibariyle daha iri kzlar ilk adet dnemini daha erken yaflta yaflayabilmektedirler. Bu dnemi yaflayan ergenler, kendi vcutlarnda yaflanan bu
deiflimlerin etkisinde kalrlar. Televizyon ve dergilerde kendilerine sunulan modellerle kendilerini kyaslamaya bafllarlar. Ergenleri srekli olarak ayna karflsnda
grmek mmkndr. Fiziksel ynleri ile ilgili flikayetleri bu dnem iersinde artar.
Ergenin bu srete kendisiyle ve vcuduyla barflk olmas ileriki yllara uzanan flekilde kiflilik geliflimi asndan da nemlidir.
Ergenlik srecine geifl, tm ergenlerde ayn yaflta bafllamayabilir. Ergenlerin fiziksel yaplar ergenlie bafllama, ergenlik sreci ve sonlanmas ile ilgili farkllklar ortaya koyar. Bu sebeple arkadafl gruplarnda bu hzl deiflime daha bafllamamfl ocuklarla, ergenlikte dierlerine gre fazlaca yol almfl ocuklar bir arada bulunabilirler. Yafllar ayn olmasna ramen erken olgunlaflan ocuklar sporda ve dier faaliyetlerde daha stn olabilirler. Bunun yannda ge olgunlaflan ergenlerin
kendilerinden gllerle bafla kmay salamak iin erken olgunlaflanlara gre
kendilerine ait kimlik duygusu oluflturma adna avantajl olduklarn syleyen arafltrmalar da bulunmaktadr.
Ergenlerde soyut dflnce kavram geliflmifltir. Dnya sorunlarna iliflkin birok konuda aralarnda tartflabilir ve bu konularla ilgili fikir yrtebilirler. Baz ergenler herkesin farkl grfllerde olabilecei konusundaki biliflsel yapy tam olarak gereklefltirememifl olabilir. Baz konularda biliflsel geliflimde yafl olarak ileri
seviyede de olsalar, bu dnem itibariyle ergenlerde olaylar benmerkezli grmek
eilimi olabilir. Ergenler bu dnemde kendilerini sanki sahnedeymifl gibi hissederler ve dier insanlarn onlar srekli gzlediini, yargladn dflnrler. Ergenler kendilerine aklc olmayan flekilde nem verdiklerinden ve kendilerini olduundan farkl grmelerinden dolay kendileri ile ilgili yanlfl kararlar alabilirler.
ounlukla kendilerine bir fley olmayacan dflnerek, tm hayatlarn etkileyecek flekilde risk alrlar. ok hzl araba kullanarak, tehlikeli ve gsteriflli ifllere kal-
59
kflmak yoluyla kendilerinin ve baflkalarnn hayatlarn tehlikeye atmak bu duruma rnek olarak verilebilir (Morris, 2002).
Ergenlik dneminin baflnda ayn cinsiyetten olan arkadafl gruplar, yerini zamanla kz erkek karflk arkadafl gruplarna brakr. Bu srete arkadafllar duygusal destek
salar ve ergenler iin bal bulunduklar arkadafl gruplar, yaflam tarznn da belirleyicisi konumuna gelir. Arkadafl gruplarnda baskn rolde bulunan erken geliflim gsteren ergenlerin dierleri zerinde bask kurma durumu oluflabilir. Arkadafl grubu tarafndan onaylanma istei iinde olan ocuk baz zamanlarda onaylanmayacak hrszlk, kavgaya karflma gibi davranfllarda bulunabilir. Ailenin ergenin arkadafl gruplarna dikkat etmesi, aile-ergen iliflkilerinin salkl bir flekilde yaplandrlmas iin gerekmektedir. Bu srete ergenler anne babann kurallar ile savaflmaya alflr. Kkken
kusursuz olarak grd anne babasnn kusurlarn da fark etmeye bafllar. Baz noktalarda kuflak fark ile beraber kendisinin, gereki olmayan flekilde daha bilgili ve baz konularda stn olduunu dflnmesi aile ii gerilimi arttrr.
Ergenlik srecinde atflma yaflamamak iin ergenlerle nasl bir iletiflim
SIRA kurulmaldr?
SZDE
YETfiKNLK
D fi N E L M
Yetiflkinliin ilk yllar insanlarn kendi yaflamlar ile ilgili birok
karar ald dnemdir. Bu dnemde bireyler kalc ifllerini bulma yolunda sk ifl deiflimleri, evS O R olmann
U
lenme, ocuk sahibi olma karar gibi kararlar alabilirler. Anne baba
getirdii sorumluluklar, kariyer yapma gibi durumlar ve mesleki yaflantnn birbirleriyle atflmas sonucu aile iersinde skntlar yaflanabilir. Evlilik doyumu
D K K A T ile ilgili yaplan arafltrmalar ocuk sahibi olduktan sonra evlilik doyumunda dflfl olduunu
gstermektedir. Buna karfllk, daha ileriki yafllarda ocuklar evlenip evden ayrlSIRA SZDE
dklarnda doyumun greceli olarak artt grlmektedir.
Orta yafl grubu insanlarda yaptklar iflten yaflamlarndan eskisi kadar zevk alamama ile beraber orta yafl krizi geliflebilmektedir. Bu sreteAMALARIMIZ
birey kendini kararl bir deiflime hazrlar. Yine ayn flekilde boflanma ya da bir iliflkiyi sonlandrma
da yetiflkinin psikolojik yaps zerinde etkilidir.
K T AYetiflkin
P
Yetiflkinlikle beraber insan vcudunda fiziksel deiflimler bafllar.
insan
kendi vcudundaki fiziksel deiflikliklerin farkndadr. 25-30 yafllar arasndaki en verimli dnem sonlanmfl, artk 30 yaflndan itibaren eskisine oranla din yap yavafllaTELEVZYON
maya bafllamfltr. Yedek hcre saylar hzla dflerken harcanan hcrelerin yerine
yenisi konmaz. Bu durum kalp ve cier
performansnda dflmeye neden olur. BeNTERNET
densel ve zihinsel olarak faal durumda
olan bireylerde yafllanma etkileri daha az
grlmektedir. Kadnlarda 40-50li yafllarda adet kesilmesi olarak adlandrlan menopoz dneminde, bedendeki deiflikliin yannda psikolojik deifliklikler de
olabilmektedir. ounlukla farkl duygu
durumlarn hzl bir flekilde yaflayan kadnlarda depresyona kadar uzanan duygusal skntlar yaflanabilmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Resim 3.12
Yetiflkinler
vcutlarndaki
yaflllkla ilgili
NTERNET
fiziksel deiflimlerin
farkndadr.
Kaynak: Sigelman,
C. K., Rider, E. A.
(2009). Life-Span
Human
Deveplopment.
Belmont:
Wadsworth.
60
Birey ve Davranfl
Resim 3.13
Yaflllkta biliflsel
aktivitelerin
srdrlmesi
nemlidir.
Kaynak: Sigelman,
C. K., Rider, E. A.
(2009). Life-Span
Human
Deveplopment.
Belmont:
Wadsworth.
leri yetiflkinlik dneminde artk bireyler fiziksel rahatszlklara olduka hassas

durumdadrlar. Uyuma zorluklar, deride bzflmeler, kemiklerin zayflamas, akcierlerde daha az oksijen tutulmasndan dolay daha az enerji retme, salarn tellerinin incelmesi, beyazlaflma, duyularn zayflamas bu dnemle birlikte grlen
unsurlardr. Arafltrmalara gre ileri yetiflkinlikte yaflamn kontrolnn kendisinde
olduuna inanan bireylerin fiziksel rahatszlklara dayankll daha fazladr. Yaflllk dneminde artk evre ile etkileflim azalabilmekte ve alnan toplumsal roller
azalmaktadr. Azalan rollerle birlikte, artk evresindekilerin kendisine ihtiyac olmadna dair inanfl geliflmeye bafllar. lerleyen yaflla beraber, emeklilik sonras
boflluk hissi ve kendi yafltlarnn lm gibi faktrler yaflam gzden geirme davranfln bafllatan durumlara rnektir. Bunun yan sra kltrel farkllklar, bireylerin ekonomik durumlar bu dneme bakfl da farkllafltrmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Emeklilik sonras
yetiflkinler kendilerini bofllukta hissedebilmektedirler. Bu durumla bafla kmak iin neler yaplabilir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
61
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Geliflimi meydana getiren kavramlar ve kritik dnemlerin geliflime olan etkilerini aklamak.
Geliflimi sadece fiziksel bir byme olarak grme ve sadece geliflim srecindeki deiflimleri betimlemeye dayal grfl nemini yitirmektedir.
Doum ncesinden lme kadar uzanan sre
yaflam boyu geliflimin alflma alandr. Bu sre
iersinde doum ncesinden bafllayarak geliflime etki eden faktrler geliflim srecinde nemli
bir yer tutmaktadr. Geliflimde doufltan kazanlan genetik faktrlerin mi yoksa sonradan edinilenlerin mi daha etkili olduuna dair tartflma yerini hangisinin nasl etkilediine dair tartflmaya
brakmfltr.
Geliflim srecini aklamada kullanlan arafltrma yntemlerini karfllafltrmak.
Geliflim psikolojisinde psikolojide kullanlan doal gzlem, deneysel yntem, iliflkisel yntem,
rnek olay yntemi gibi yntemlerin yannda geliflim srecine iliflkin bilgi toplamak iin enlemsel desen, boylamsal desen ve srasal desen kullanlmaktadr. Enlemsel desende, ayn zaman diliminde farkl bireylerden veri toplanrken, boylamsal desende, ayn bireylerden farkl zaman
diliminde veri toplamak esastr. ki desenin karma olarak kullanld yntem ise srasal desen
olarak adlandrlmaktadr.
Doum ncesi dnemden bafllayarak ergenlik
dnemine kadar olan sreteki deiflim geliflmeleri betimlemek.
Dllenmeden bafllayarak ergenlie kadar olan
dnemde, birey bebeklik ve ocukluk ile ilgili
aflamalar geer. Bu dnemde bebekler dnyaya
belli reflekslerle gelir. Bunlarn bir ksm yok
olurken bebek farkl kazanmlar edinir. Bebein
fiziksel geliflimle birlikte hareket geliflimi artar.
Dnyay keflfederken biliflsel geliflimi hz kazanr. Biliflsel geliflim aflamasnda tm ocuklarn
ortaya koyduu belli yafl davranfllar bulunmaktadr. Piaget bu davranfllarn ocuklarn tmnde ayn sre iersinde gelifltiini savunur. Alglar geliflen bebein dfl dnyay keflfetmesi de
bu durumla paralel olarak biimlenir. Ahlak gelifliminde ocuun bireysel ve toplumsal olarak
baz aflamalar gemesi gerekmektedir. ocukta

dil geliflimi, duygusal ve sosyal geliflim, cinsiyet
ve rol geliflimi de yine belli aflamalardan geerek bireyin farkllaflmasn salar. Bu srete anne-baba-ocuk iliflkileri, ocuun oyun davranfl ve arkadafllaryla kurduu iliflkiler de nemli
yer tutmaktadr.
N
A M A
N
A M A
Ergenlik srecinde yaflanan geliflim zelliklerini

aklamak.
Ergenlik fiziksel geliflmeler ve bunlara bal olarak hzl deiflimlerin yafland bir sretir. Kzlarda 10-11 yafl aralnda, erkeklerde ise 12-13
yafl aralnda bafllar. Ani fiziksel deiflimlerle bu
srete boy ve arlkta ciddi artfl grlr. Bu
ani byme beraberinde sorunlar getirir. Fiziksel
deiflime tepkiler ve toplumca belirlenen ideal
llerde olmak gibi kayglar dnemin grlen
skntlardr. Arkadafl gruplar, soyut dflnce
kavramnn geliflmesi, biliflsel bakfl asnda deiflme, aile iliflkileri, kuflak atflmalar bu dnemde grlen durumlardr.
Yetiflkinlikte yaflanlan deiflimi ifade etmek.
Yetiflkinliin ilk yllarndan bafllayan, insanlarn
kendi yaflamlar ile ilgili birok karar ald dnemdir. fl deifliklikleri, evlenme, ocuk sahibi
olma, boflanma, anne baba olmann getirdii sorumluluklar, kariyer yapma durumlar bu dnemi etkilemektedir. Yine bu dnemde orta yafl
krizinin etkileri grlr. 30lu yafllardan sonra fiziksel olarak vcut yaps yavafllar. Bedendeki
deifliklikle iliflkili psikolojik deifliklikler de yaflanr. lme yaklaflmayla beraber roller azalr,
yaflanan hayat gzden geirilir.
62
Birey ve Davranfl
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi ayn insanlardan farkl zaman dnemlerinde veriler alnarak geliflimin saptanmaya alfllmasna dayal bir desendir?
a. Boylamsal desen
b. Enlemsel desen
c. Deneysel desen
d. rnek olay deseni
e. Srasal desen
2. Anne karnnda bebei besleyen organa ad verilir?
a. Rahim
b. Embriyo
c. Plasenta
d. Fets
e. Zigot
3. Bir erkek ocuu etek giydii zaman kadn olabileceini dflnebilmektedir. Bu ocukta afladakilerden
hangisi henz kazanlmamfltr?
a. Toplumsal cinsiyet kimlii
b. Toplumsal cinsiyet deiflmezlii
c. Toplumsal cinsiyet rol
d. Cinsiyet rol farkndal
e. Bireysel cinsiyet farkndal
4. Afladakilerden hangisi yenidoan bebekte bulunan reflekslerden biri deildir?
a. Arama refleksi
b. Yutma refleksi
c. Emme refleksi
d. Tutma refleksi
e. Adm atma refleksi
5. Kaz, rdek gibi hayvanlar yumurtadan kar kmaz
grdkleri ilk hareketli nesneye karfl ba olufltururlar.
Bu duruma ne ad verilir?
a. Basklama
b. Basmlama
c. Balanma
d. Ballk
e. Bamllk
6. ocuklarn birbirlerinin oyununa karflmadan ayn ortamda oynadklar oyun tr afladakilerden hangisidir?
a. Takm oyunu
b. Yalnz oyun
c. Paralel oyun
d. flbirliine dayal oyun
e. Eflli oyun
7. Nesne devamll hangi biliflsel geliflim dneminde
grlr?
a. Duyusal motor
b. fllem ncesi
c. fllem sonras
d. Formel ifllemler
e. Somut ifllemler
8. ocuun aile iinde nemli olduu, ihtiyalarnn titizlikle karflland fakat neleri yapp yapamayacann kurallarla belirlendii yetifltirme biimi afladakilerden hangisidir?
a. Koruyucu otorite
b. Hoflgrl otorite
c. Bilinli otorite
d. Demokratik
e. Baskc otorite
9. Benmerkezci dflnce hangi biliflsel geliflim dneminde grlr?
a. Duyusal motor
b. fllem ncesi
c. fllem sonras
d. Formel ifllemler
e. Somut ifllemler
10. Bireyin baz ahlak deerlerini isellefltirdii, dierleri tarafndan konulan kurallara, toplum tarafndan kabul edilebilmek iin uymaya alflt ahlak dzeyi afladakilerden hangisidir?
a. Gelenekncesi ahlak
b. Gelenektesi ahlak
c. Geleneksel ahlak
d. Toplumsal ahlak
e. Toplumncesi ahlak
Yaflamn inden

1. a
14.03.2009
63
2. c
Kzlarn ergenlie geifl yafl dflyor
Hormonlu yiyecekler
ve katk maddeleri yznden kzlarn ergen
olma yafl 6ya kadar
dflebiliyor.
Seluk niversitesi Meram Tp Fakltesi ocuk
Sal ve Hastalklar Ana Bilim Dal ocuk Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalklar Bilim Dal retim yesi Do. Dr. Mehmet Emre Atabek, kadnlarda ergenlie
geiflin tamamen hormonlarla ilgili olduunu syledi.
ocuklarn cinsel geliflimini etkileyen hormonlarn doumdan sonra bir sre aktif olduunu belirten Do. Dr.
Atabek, ksa sre iinde bu hormonlarn etkisini kaybettiini ve belli bir yafla kadar sessiz kaldn bildirdi.
Zaman iinde baz etkenlerle hormonlarn tekrar aktiflefltii ve ergenlik dnemine geiflin baflladn belirten
Do. Dr. Atabek, flunlar kaydetti:
Gnmzde, ergenlie ilkretim andan nce
girenlere de rastlanyor. zellikle hormonlu yiyecekler ve katk maddeleri yznden kzlarn ergen
olma yafl 6ya kadar dflebiliyor. Bu dflflte meyve ve sebzelerde kullanlan hormonlar, uzun raf
mr iin tercih edilen katk maddeleri kadar;
plastik, tekstil, boya, yapfltrc, elektronik sanayide kullanlan kimyasallar, hava kirlilii gibi hormon bozucular da etkili.
Erken yaflta regl olmann, boyun uzamasna engel olduunu bildiren Do. Dr. Atabek, Gelecek nesillerin
daha uzun olaca syleniyordu; ancak bu durum, gidiflat tam tersine evirecek. zellikle gen kzlarn boylar gelecek yllarda daha ksa olacak. Erken ergenlik,
psikososyal sorunlara yol ayor. Alt yaflnda regl olan
bir kz ocuu, bu sorumluluu nasl stlensin? diyor
ve ebeveynlerin hormonlu ve katk maddeli gdalardan
uzak durmasn neriyor.
Kaynak: http://www.nethaber.com/Yasam/57728/Kizlarin-ergenlige-gecis-yasi-dusuyor
14 Mart 2009 tarihinde eriflildi.
3. b
4. d
5. b
6. c
7. a
8. c
9. b
10. c
Yantnz yanlfl ise Yaflam Boyu Geliflimde

Arafltrma Yntemleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Doumncesi Geliflim konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Cinsiyet ve Rol Geliflimi
Yantnz yanlfl ise Yenidoan Bebek konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Duygusal ve Sosyal Geliflim konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ocuklarda Oyun Davranfl ve Arkadafllarla liflkiler konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Biliflsel Geliflim konusunu
Yantnz yanlfl ise Anne-Baba ve ocuk liflkileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Biliflsel Geliflim konusunu
Yantnz yanlfl ise Ahlak Geliflimi konusunu
64
Birey ve Davranfl

Sra Sizde 1
Bu tarz bir boylamsal alflmada rnein 60 yaflnda bir
denekten veri alp deiflimi gzlemlemek iin veriyi
dondurup, belli bir sre sonra tekrar veri almanz gerekecektir. Yafl dnemi itibariyle dfl etkenlerin alflmay
skntya dflrebileceini gz nne almak faydal olacaktr. lm, yaflllk nedeniyle yaflanan hastalklar bu
sre zarfnda veri almanz etkileyebilir, denek kaybna
yol aabilir.
Sra Sizde 2
ocuklar masallarn gerek olmad algsna yaklaflk
11 yaflndan sonra somut ifllemler dnemini tamamladktan sonra ulaflrlar. Bu sebeple TV dizilerinde ve
filmlerdeki kahramanlar ve bunlarn ortaya koyduklar
dfl umak, farkl akrobasi hareketleri gereklefltirmek
davranfllar ya da sihir, by gibi durumlar ocuk gereklikten ayramaz. Bu davranfllarn gerekten olabildiine inanan ocuk, bu davranfllar modelleyerek uygulamaya kalkabilir. Yine ayn flekilde sihirle byyle
kolay yolla istenilenleri elde etmek ocuklarn geliflimlerinde skntlar oluflturabilmektedir.
Sra Sizde 3
ocuklar zerinde bilinli bir otorite oluflturmak iin
anne-baba hangi davranfllar sergilemelidir? Tartflnz.
Bu noktada anne baba ocuun ihtiyalarnn ihmal etmeli onun kendileri iin deerli olduunu srekli hatrlatmaldrlar. ocua deer vermek, onu sevmek her istediin koflulsuz bir flekilde yerine getirmek deildir.
Bu sebeple ocua ev iinde ya da dflarda uyulmas
gereken kurallarn hatrlatlmas ve bu konuda taviz verilmemesi gereklidir. Bu durumla ilgili en nemli ayrnt anne babann tutarl olmasdr. Kurallar esnetilmemeli, anne baba bir gn evet dediine ertesi gn hayr diyerek tutarllkla ilgili ocuun kafasn karfltrmamaldr. Bunun yannda anne babn iyi birer rnek olmas
gerekmektedir. ocua kurallar koyup bu kurallar kendileri ineyen anne babalarn inandrcl ve bilinli
bir otorite oluflturmalar mmkn olamamaktadr. rnein, yemekten sonra diflleri fralamak gibi kurallarn
ocuun iyilii iin olduu etkili bir iletiflimle ocua
aktarlmaldr.
Sra Sizde 4
ocuklar sosyal adan rolleri oyunlarda gelifltirirler.
Oyunlar esnasnda anne, baba, ocuk gibi roller, aile
iindeki sosyal ortamda grevlerin paylaflmna iliflki
baskn deerleri yanstr. Bunun yan sra mesleki olarak doktor hemflire postac vb birok rol de ocuun
bu mesleklerde yerine getirilmesi gereken rollere bakfl
asn flekillendirir. Yine ayn flekilde oyun esnasnda
dier ocuklarla kurulan szel ya da szsz iletiflim unsurlar, kullanlan dilin zellikleri yine ocuun sosyalleflme srecinde ilk admlar atmasnda etkilidir.
Sra Sizde 5
Bu dnem itibariyle ergenlerin birok konuda hassas ve
alngan olduklarn sylemek mmkndr. ncelikli olarak ergenler, fiziksel yaplarna iliflkin olarak zgvensiz
olabilmektedirler. Bazlar erken geliflebildii gibi bazs
b sreci daha ge yaflayabilmektedir. Kendilerini srekli
olarak toplumdaki rol modelleri ve dier arkadafllaryla
kyaslarlar. Bu srete anne-babalarn ocuklarn dier
ergenlerle kyaslamas sorunlar yaflatabilir. Ergen birok
konuda kendisini yetkin grebilir ve kendisine temeli olmayan bir flekilde aflr flekilde gvenebilir. Fikirlerinin
yanlfl olduunu uygun bir flekilde syleyebilmek ve onu
olumlu flekilde elefltirmek nemlidir. Ergenler kendileri
iin herfleyi bilen, mkemmel olarak grdkleri anne babalarnn da hatalarn grmeye bafllarlar: Kendi hata yapt konuda ergeni yarglayan anne ve baba ile ergen arasnda atflma yaflanmas mmkndr. Bu srete anne
baba kendilerinin de hata yapabileceini uygun bir iletiflim diliyle ergene aktarmaldr.
Sra Sizde 6
Yaplan arafltrmalar srekli fiziksel ve biliflsel olarak
aktif olan ileri yafltaki yetiflkinlerin yafllanma etkilerine
daha az flekilde maruz kaldklarn gstermektedir. Bu
sebeple emeklilik sonras grlen sosyal rollerde azalma, bofl zamann artmasyla birey kendini farkl aktivitelere ynlendirmelidir. Toplumumuzda birok kiflinin
ifl dfl hobi ve sosyal faaliyetlerinin olmamas bu boflluu yaratan unsurlar arasndadr. Emeklilik sonras yeni
arkadafl evresi, kulp, dernek alflmalar gibi sosyal
faaliyetler, en basitinden bulmaca zmek, tamir ifllerine merak sarmak gibi biliflsel faaliyetler ve vcudu zorlamayacak yryfl gibi fiziksel faaliyetler bu dnemde
yaflanabilecek duygusal kntleri nlemede faydal
yntemlerdir.
Kaynaklar
Arkona, S., A. (2003). Psikoloji: Zihin Sreleri Bilimi.

stanbul:Alfa Yaynlar.
Cirhinliolu, F., G. (2001). ocuk Ruh Sal ve
Geliflimi. Ankara: Nobel Yaynlar.
Craig, G.,J., Dunn, W. L. (2007). Understanding Human
Development. New Jersey: Prentice Hall.
Craig, G.,J., Baucum, D. (2002). Human Development.
New Jersey: Prentice Hall.
Remzi Kitabevi.
Dacey, J., Travers, J. (1991). Human Development.
Wm. C. Brown Publishers.
Gesell,A., Thompson, H.(1929). Learning and
growth in identical infant twins: An experimental study by the method of cotwin control. Genetic Psychology Monographs, 6, 1-125.
Marvin, R.S. (1975). Aspects of the pre-school childs
changing conception of his mother. Unpublished.
Yaynlar.
Onur, B. (2006). Geliflim Psikolojisi. Ankara: mge
Kitabevi.
Sigelman, C. K., Rider, E. A. (2009). Life-Span Human
Development. Belmont: Wadsworth.
Solso, R., L., Maclin, M. K. ve Maclin, O. H. (2007). Biliflsel Psikoloji. stanbul: alfl Ofset.
RESM 6.11
http://www.mcaturk.com/uploads/ergenlik.jpg
65
BREY VE DAVRANIfi
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Kiflilii meydana getiren kavramlar ve kiflilik davranfllarn flekillendiren unsurlar betimleyebilecek,
Psikodinamik yaklaflm tanyp, bu alanda alflan farkl kuramclarn kiflilie
farkl bakfl alarn karfllafltrabilecek,
nsancl yaklaflma iliflkin kuramlarn kiflilie bakfl alarn aklayabilecek,
Kiflilii tanmlamada ayrc zellik yaklaflmnn ve bu alanda alflan kuramclarn nasl farkllafltn aklayabilecek,
Biliflsel-sosyal renme yaklaflmnn kiflilie bakfl ve dier kuramlardan
farkllaflan ynlerini betimleyebilecek,
Kiflilik lmnde ve deerlendirmede kullanlan yntemleri, envanterleri ve l aralarn tanyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilindfl
Doum sras
Eriksonun evreleri
zyeterlik
dnleme
Koflulsuz olumlu kabul
Ortak bilindfl
Nevrotik
Arketip
Karfllkl belirleyicilik
Roscharch Testi
Saplanma
erik Haritas
Birey ve Davranfl
Kiflilik
KfiLK KAVRAMI
PSKODNAMK YAKLAfiIM
NSANCIL YAKLAfiIM
AYIRICI ZELLK YAKLAfiIMI
BLfiSEL-SOSYAL RENME
YAKLAfiIMI
Kiflilik
KfiLK KAVRAMI
evremizdeki birok insan tanmlarken doru ya da yanlfl olarak kiflilik kavramn kullanrz. ok kiflilikli biri, Byle davranfllar senin kifliliine uymuyor, Onu
hi anlamyorum. Sanki ift kiflilikli, Onun kadar kifliliksiz birini grmedim gibi
ifadeler kifliliin gnlk konuflma diline ne lde girdiine dair fikir vermektedir.
Psikolojide ise kiflilii, bireyin i ve dfl evresiyle kurduu ve bireyi dier bireylerden farkllafltran, tutarl ve yaplaflmfl iliflki biimi olarak tanmlamak mmkndr
(Ccelolu, 2006). Bir baflka ifade ile kiflilik, bireyin fiziksel ve sosyal evreyle iliflki kurma biimini flekillendiren, bireyi dierlerinden ayran, kendine zg duygu,
dflnce ve davranfl kalplardr (Smith ve dierleri, 2003).
Kiflilik tanmlarndan yola karak ncelikli olarak bireyin davranfllarnn dier
bireylerden farkllaflan nitelikte ve ayrc olmas gerekmektedir. Genel olarak ayrc davranfln herkesin sergileyebilecei davranfllar yerine baflkalarnda pek grlmeyen, kifliye zg davranfllar olmas gerekmektedir.
te yandan kiflinin davranflnn zaman gese de deiflmeyen, tutarl bir yapda olmas nemlidir. Burada bahsedilen davranfllar anlk durumlarla ortaya kan
davranfllar deil, yllar gese de benzer durumlara verilen benzer tepkisel davranfllarla ilgilidir. rnein bir kifli konuflurken sz kesildiinde saldrganca davranyor ve bunu benzer her ortamda yineliyorsa bu davranfln o bireyin kiflilik davranfl olduunu sylemek mmkndr.
Kiflilik davranfllar ile ilgili bir dier zellik ise, davranfln yaplaflmfl ve kalplaflmfl olmasdr. Kiflilik ok sayda farkl birimden oluflan bir sistem olarak dflnlrse, bu sistemde yer alan tm kiflilik zellikleri ve buna bal davranfl zelliklerinin birbirleri ile uyumlu olmas beklenir. Bir kiflilii tanmlarken birbiri ile atflmayan uyumlu sfatlar kullanrz. Ayn kifliyi tanmlamada kullandmz yardmsever, insanlarn iyiliini dflnen, kibar, saldrgan, bencil gibi bir tanmlamada
birbiriyle ters dflen tutarl olmayan yaplar bulunmaktadr ve bu durum da kifliliin yaplaflmfl btnl ile ters dflmektedir.
Kiflilik davranfllarn flekillendiren bir dier unsur ise iliflki kurufl biimidir. Bireyin ortaya koyduu davranfllar bireyin i ve dfl evresiyle kurduu iliflkiden etkilenir. Her bireyin kendi duygu, dflnce ve evresindeki durumlar alglayfl
farkllaflmaktadr. Birey kendi alglamalarna gre farkl bir iliflki kurma biimi gelifltirir. Kifli, yolda karfllaflt arkadaflnn kendisine selam vermemesi zerine Za-
68
Birey ve Davranfl
ten kimse beni sevmiyor fleklinde bir alglamayla umutsuz ve karamsar bir bakfl
as ortaya koyabilir. Bu akfl as, kiflilik davranfllar asndan onun dier benzer olaylarla ve insanlarla iliflki kurufl biimini etkileyebilir.
Kifliliin geliflmesinde ve flekillenmesinde biyolojik faktrler ve evresel faktrler etkili olabilmektedir. Her bebek dnyaya farkl bir potansiyelle gelmektedir.
Bebein evresindeki ortam onun bu potansiyelini ne dzeyde ortaya koyacana
dair bir yapy ortaya koymaktadr. Bebein sergiledii scak davranfllarn anne,
baba ve dier bireylerde bulaca yaknlk bu davranfllarn daha da glenmesine
neden olabilecektir. Scakkanl kiflilik davranfl sergileyen ocuklar byklerine
sokulup onlardan scak tepkiler aldka bu davranfl zelliklerinin sergilenme skl artarak tutarl bir kiflilik davranfl olarak yerleflecektir.
Her bireyin evresinde gerekleflen olaylara, toplumsal basklara tepkileri de
farkl olabilmektedir. Bunun sebebi biyolojik farklar olabildii gibi, bireyin kendine rnek ald kifliler ya da daha nce yaflamfl olduu benzer durumlar sonucu
karfllaflt olumlu ya da olumsuz tecrbeler olabilir. Bunun yannda yaflanan zel
anlar, ar hastalklar, ani kayplar da kiflilik davranfllarnn flekillenmesinde etkili
olabilmektedir.
Resim 4.1
Toplumda her birey
farkl kiflilik
yapsna zg
davranfllar farkl
flekilde yanstr.
Kiflilikle ilgili birok farkl yaklaflm kiflilik davranfllarnn sebeplerini, kendi bakfl alarndan ortaya koymaya alflmaktadr. Baz yaklaflmlar kifliliin bilindfl
unsurlar, saldrganlk ve cinsellik gdleri erevesinde flekillendiini vurgularken,
baz yaklaflmlar ise kiflilik flekillenmesinde bireyin evresinin etkili olduunu ileri
srmektedirler. Yine baz yaklaflmlar da bireylerin gzle grnen farkl ynlerini
belli bafll kiflilik zellikleri kapsamnda kategorilefltirirken bazlar beden yapsnn
69
4. nite - Kiflilik
kiflilikte nemli olduunun altn izmektedirler. Baz yaklaflmlarda ise kiflilii oluflturan temel unsur bireylerin evrelerini alglama ve gsterilen tepkilerdeki farkllaflmadr. Tm bu yaklaflmlara iliflkin kuramlar daha detayl bir biimde incelemek,
kiflilik davranfllarnn altnda yatan sebepleri tanmlamada faydal olacaktr.
PSKODNAMK YAKLAfiIM
Psikodinamik yaklaflmda kuramclar psiflik enerjinin davranfllar zerindeki etkisi
zerinde alflmaktadrlar. Bu srete bu enerjinin kayna kimi zaman cinsellik ve
saldrganlk igdleri olabilirken, kimi zaman da bireyin bamllkla savafl olabilmektedir. Psikodinamik kuramlar, kifliliin bilindfl (bilinalt) unsurlarla flekillendiini savunmaktadrlar. Bu yaklaflmn en nemli ncs Sigmund Freudtur.
Onu takip eden ve onun kuramna yeni ve farkl yorumlar getiren Carl Gustave
Jung, Alfred Adler, Karen Horney ve Erik Erikson gibi kuramclarn kiflilik yaklaflmlar psikodinamik yaklaflmlar altnda incelenmektedir.
Sigmund Freud (1856-1939)

Freuda gre davranfln temeli flu an farknda olduumuz her fleyi kapsayan bilin
dzeyinde gerekleflen duygu ve dflncelerin yerine bilindflna ait duygu ve dflncelere dayanmaktadr. Bu bakfl as sebebiyle Freud insan davranflyla ilgili
yepyeni grfllerin temelini atmfltr. Freuda gre insan davranflnn temelinde bilindfl gdler ve drtler bulunmaktadr. Bu gd ve drtlerin bazlar yok edici
olabilirken bazlar da trn devam asndan nemlidir. Freuda gre btn insan
davranfllar iki temel biyolojik igd tarafndan ynlendirilmektedir. Cinsellik ve
saldrganla bal olarak ortaya kan bu igdler yaflam igds (Eros) ve lm
igds (Thanatos)tur. Kiflilik gelifliminde en etkili gdlerden biri olarak cinsellik
gdsn, erotik anlamndan ziyade yaplan herhangi bir iflten elde edilen hazzn
her tr olarak tanmlamak daha uygun olacaktr (Morris, 2002).
Freuda gre kiflilik; id, ego, superego olarak adlandrd yaplarn etkileflimlerinden meydana gelmektedir. Doufltan gelen ve bilindfl istek ve gdlerden oluflan id haz peflindedir. Srekli olarak bu
istek ve gdlere ynelik doyum arayan ve acdan
kaan id gerek dnyaya gre hareket etmez. Dnyadaki gereklik onun iin nemli deildir. d iin
nemli olan bir an nce bu isteklerin haz verici bir
flekilde doyurulmas ya da sknt veren durumdan
kalmasdr. Bunu id iki flekilde yerine getirir. Birinci yol boazna bir fley takldnda ksrmek gibi
tepkisel davranfllar, bir dieri ise kendini rahatlatmak iin kzdnz bir arkadaflnza ryanzda haddini bildirmek gibi durumlar ieren hayal kurma ya da
baflka deyiflle arzu gereklefltirmedir. Hibir zaman hayal yoluyla gerek yaflamdaki hazz elde edemeyen idin gerek dnyayla iliflki kurmas yolunda egonun araclna ihtiyac vardr.
Dflnme ve akl yrtme srelerinin kontrol ego tarafndan yrtlr. Ego
bilin, bilin ncesi ve bilindfl etkileflimli olarak alflmaktadr. dden gelen haz
arayflna ynelik drt ve istekleri dfl dnya koflullarna gre ayarlayan ego bu
drt ve isteklerin yerine getirilmesinde gereklik ilkesi dorultusunda araclk
Resim 4.2
Sigmund Freud
70
Birey ve Davranfl
Bilinncesi: Bireyin
farknda olmad fakat
kolaylkla hatrlanp bilin
dzeyine getirilebilecek
bilgilerin oluflturduu
yapdr.
Bilin: Bireyin iinde olduu
durumla ilgili hissedilenlerin
tmdr.
Bilindfl (bilinalt): Bireyin
farknda olmad, istese de
hatrlayamayaca birey
farknda olmadan, istemsiz
bir flekilde vcut ifllevlerini
ve davranfllar ynlendiren
yapdr.
SIRA SZDE
salar. Bu srete bireyin davranfllarnda toplumsal yap iersinde flekillenen kurallar, gelenekler ve kifliliin ahlaki boyutunu ieren superego etkili olur. Toplumsal kalplarn yan sra anne babalarn ve evrenin syledikleri bizim yarglarmz
oluflturduundan superego olaylar deerlendirirken tm bu unsurlar temel lt
olarak ortaya koyar. Superego ve onu oluflturan deerlendirme ltleri doufltan
deil sonradan kazanlanlarla flekillenir.
Farknda olamadmz ama kolaylkla hatrlanabilecek bilgiler bilin ncesini
oluflturur. rnein halanzn ismi nedir? ya da lkokul retmeninin ad neydi?
gibi sorularn cevaplar, o an iin aklnzda olmayan fakat bir soruyla hemen ya da
biraz zerinde dflnlerek de olsa arlmas kolay bilgilerden oluflur. Bilin ise
flu an iinde olduunuz durumla ilgili olarak tm hissedilenleri kapsar. Oturduunuz odadaki koku, o an iin gelen ses, kyafetlerinizin dokusu gibi unsurlar o an
iin farknda olduunuz unsurlar ierir.
Bilindfl (bilinalt) ise bireyin istese de hatrlayamayaca ama farknda olmadan davranfllarn ynlendirebilecek unsurlar ierir. Bazen farknda olmadmz bu bilindfl sreler; dil srmeleri, ryalar ya da hipnoz altnda ortaya kabilmektedir. d, ego ve superegonun iflleyifliyle ilgili olarak, paraya ok ihtiyac
olan bir ocuk, arkadaflna ait olan paray grdnde, id bu paray alp ihtiyacn
gidermesi yolunda bireyi dorudan hazza gsterecek yolu zorlar. te yandan superego toplum kurallarnn, iyi ve kt davranfln farknda olarak bu davranfln
bireyin cezalandrlmas, en iyi ihtimalle ayplanma ve dfllanma ile sonlanacan
bilir ve bireyi engeller. Bu srete birey idin istek karfllanma yolundaki basks ve
superegonun toplumsal ve ahlaki kurallara ynelik basks arasnda kalr. Bu srete ego arabulucudur. de ve superegoya bir flekilde Ben sizin iin orta yolu bulacam mesaj gnderir. Dfl dnya gereklii dorultusunda arkadafltan bor para istenmesi ya da arkadafl grmeden parann alnmas bulunan arabulucu zm
yollarndan biri olabilir.
ou zaman Freudun kiflilik ile ilgili kuram bir buzdana benzetilir. Kifliliin ve gdleyici faktrlerin ok az bir ksm yzeyde grnrken, kifliliin ve
onu oluflturan davranfllarn grnmeyen byk bir ksm yzeyin altnda yer almaktadr.
di insann nefsi, egoyu benlik, superegoyu da vicdan olarak adlandrmak mmkndr. Superegonun varl, sadece id ve egodan oluflan bir insann kifliliinin bencil olmasnn nndeki emniyet anahtar gibidir. d ar bastnda gdlerin egemen olduu hem kiflinin hem de iinde bulunduu toplumun riske sokulduu bir
yap ortaya kabilir. Buna karfllk superegonun ok baskn olduu bir kiflilik yapsnda da davranfllarn aflr kontroll olduu tutucu kiflilik davranfllar sergilenir.
SZDE sreler davranfl ne flekilde etkilemektedir? rneklendiriniz.
Freuda greSIRA
bilindfl
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
71
4. nite - Kiflilik
Resim 4.3
Freudun kiflilik ile
ilgili kuram bir
buzdana
benzetilir.
Davranfln asl
sebebi, buzdann
altnda kalan daha
byk alanda
sakldr.
Freud ve Kiflilik Geliflimi

Freuda gre bireyin davranfllarna yn veren cinsel drtnn doyurulma istei
Freudun kiflilik kuramn biimlendirmektedir. Daha nce de bahsedildii zere
cinsel drtler sadece cinsellikle ilgili deil baflarlan bir iflten zevk almak gibi, tm
zevk alma durumlarn kapsamaktadr. Freud tarafndan cinsel drtnn yaratt
enerji olarak tanmlanan libido birey olgunlafltka vcudun farkl yerlerinde younlaflmaktadr. Libidonun vcut iersinde younlaflt blgeler bebeklerin olgunlaflmasyla yer deifltirir. Cinsel enerji eer olgunlaflma srecinde bir flekilde vcudun belli bir blgesinde taklp kalrsa saplanma meydana gelir. Belli bir vcut
blgesinde yaflanan saplanma bireyin ileriki yaflamnda kiflilik davranfllarnda belli deiflimlere nclk etmektedir.
Oral dnem;
Bebek 18 aya kadar olan srete dfl
dnya ile az yoluyla balant kurar. Her
fleyi azna gtren bebek iin beslenmenin, dfl dnyadaki nesneleri tanmann,
emme ve yutmann yolu dudaklar dil ve
diflleri ieren az blgesinden geer. Bu
sebeple libido az blgesinde younlaflr.
Oral ynden doyum salayan ocuklar ileride iyimser ve baml yetiflkin zellikleri,
az doyum salayanlar saldrgan ve ktmser zellikler sergilerler. Freuda gre bu
dnemdeki saplanma ileride yaflanabilecek
alayc, tartflmay seven, kolay aldanabilen, kendine gvenden yoksun kiflilik yapsyla yakndan ilgilidir.
Saplanma: Cinsel enerji

olarak adlandrlan
libidonun kiflilik geliflimi
srecinde, ileriki yllarda
kiflilik geliflimini etkileyecek
flekilde vcudun belli bir
blgesinde taklp
kalmasdr.
Resim 4.4
ocuun
doumundan 18
aya kadar olan
srete dfl dnya
ile iletiflimi az
yoluyla gerekleflir.
72
Birey ve Davranfl
Anal Dnem (18 ay-3,5 yafl)

Bu dnemde ocuklarda libido anal blgeye kaymaktadr. ocuk asndan bu dnem tuvalet eitiminin verilmesi bakmndan nemli bir dnemdir. ocuklarda tuvalet eitimi verilirken sk ve baskc uygulamalara gidilmesi ilerde bu durumla ilgili skntl kiflilik zelliklerinin yaflanmasna neden olabilmektedir. ocuk tuvaletini tutarak kontrol elinde tutmak ister. Bu dnemdeki ok sk tuvalet eitimi sonras ocuklar yetiflkinliklerinde abuk fkelenen kendine zarar veren kiflilik zellikleri gsterebilirler. Freud, inatlk, cimrilik, aflr titiz ve dzenli olma gibi kiflilik
zelliklerinin yine bu dnem yaflanan saplanma ile ilgili olduunu ileri srer.
Resim 4.5
Freuda gre
bebeklerin tuvalet
eitimleri srasnda
anne babann
izleyecei yol kiflilik
geliflimi asndan
nemlidir.
Fallik Dnem (3-5 yafl aras)

Bu yafl dnemindeki ocuklarda cinsel enerji cinsel blgeye doru kayar. Cinsel
organlarn keflfetmeye bafllayan ocuk ayn cinsiyetten olan anababasna karfl kskanlk hissi gelifltirirken, karfl cinsiyetten olan anababasna karfl ise aflr ballk
gstermeye bafllar. Erkek ocuun annesine karfl bu tarz aflr ballk gstermesini, Freud Yunan mitolojisinde bilmeden babasn ldrp annesi ile evlenen Oedipustan yola karak Oedipus kompleksi (karmaflas) olarak adlandrmaktadr. Erkek ocuklarda bu dnemde babalarna karfl kskanlk ve anneyi paylaflamama
durumu vardr. Kz ocuklarnda babaya duyulan tutku ve hayranlk, anneyi aflr
kskanma durumu ise Elektra kompleksi olarak adlandrlmaktadr. Kendi cinsiyetinden olan anababann, kendisinden daha gl olduunu gren ocuk sonunda
kendi cinsiyetinden olan anababa ile zdeflim kurarak onu kendine model olarak
alr ve toplumca uygun grlen davranfl zelliklerini kazanmaya bafllar. Bu dnemlerde saplanma gsteren bireylerde deersizlik, utangalk gibi kiflilik zellikleri grlebilirken te yandan yine bu dnemi baflar ile atlatamayan bireylerin cinsel glerini aflr derecede sergilemeye ynelik kiflilik zellikleri gstermeleri
mmkndr.
73
4. nite - Kiflilik
Gizil Dnem
Fallik dnem sonlandktan sonra ocuklarda cinsellik ilgisi kaybolmaya bafllar. 5 - 6
yafllarnda bafllayan bu sre bir flekilde ergenlik dnemine kadar srer. Bu dnemde ocuk cinsiyetle ilgili konularla ilgilenmez ve bu dnemde kzlarn ve erkeklerin
oyun gruplarnda seimleri genellikle kendi cinslerine yneliktir. ocuklarn sevgi
gsterilerini ev dflnda arkadafllarna ynelttii bu srete okul a ocuuna karfl
olumsuz davranfllar sergilenmesi, ocukta aflalk duygusu yaratr.
Genital Dnem
Ergenlik dnemiyle birlikte bafllayan ve son psikoseksel basamak olan dnem
genital dnemdir. Dnem itibariyle cinsel drtlerin uyanmasyla birlikte doyurulmamfl cinsel drtlerin cinsel iliflki yolu ile karfllanmas durumu sz konusudur.
Fakat bu aflamada en ideali, sorumluluk duygusu ve dier insanlar da dflnme
gibi konularn ar basmasyla drtlerin ertelenmesidir (Morris, 2002).
Freudun kuram, genel olarak erkei merkeze alan ve cinsellii vurgulayan bir
kuram olarak elefltirilere maruz kalmfltr. Freudun ne srd zere, kzlarn penisleri olmad iin penis kskanl adn verdii durum yznden aflalk duygusu yafladklarna dair sav artk pek kabul grmemektedir. Kiflilik gelifliminde kadn erkek farklln bu sebebe balamak kiflilik geliflimi asndan yetersiz olarak
grlmektedir. Bireylerin toplumda cinsiyetlerine gre edindikleri grevlerin farkllaflmas onlarn farkl kiflilik zellikleri kazanmalarna neden olabilmektedir.
Freudun kuramnn her fleyi aklamaya dnk gcnn snrsz olmas elefltirilmektedir. Bu duruma gre insann her davranfln sorunlu bir davranfl olarak tanmlamak mmkndr. Bilimsel adan doruluu ispatlanamayan grfl ve hipotezler sknt yaratabilirler. Bu sebeple, Freudun kuram deneysel yntemin uygulanmasna pek olanak vermediinden bilimsel yntem asndan elefltirilmektedir.
Carl Gustave Jung (1875-1961)

Freudla birlikte alflan Jung, onun ilkelerine farkl yorumlar katarak kendi kiflilik
kuramn oluflturmufltur. Junga gre bilindfl, ego iin bir yaflam kaynadr. Freuddan farkl olarak Jung egoyu kiflisel bilindfl ve ortak (kolektif) bilindfl olmak zere iki alanda inceler. Bireyin kiflisel bilindflnda bastrlmfl veya unutulmufl duygu ve dflnceleri yer alr. Bu durumlar bir olayn ya da herhangi farkl bir
yaflantnn tetiklemesi durumunda bilin dzeyine ulaflmaktadrlar. Ortak bilindflnda ise insanolunun gemifl yaflantlarndan deneyim ve ortak anlarndan oluflmufl ortak dflnce ve davranfl kalplar mevcuttur. Bu zihinsel temsil ve dflnce
biimleri Jung tarafndan arketip olarak adlandrlmaktadr.
rnein btn bireylerin sahip olduu bir annelik imgesine ynelik anne arketipi, tanr arketipi, ya da tarihten gelen bir kabile
reisi, bir kahramanlk arketipi bu duruma rnek olarak verilebilir. Bir ocuk doduunda annesini tanmakta, onunla ba kurmada ya da bydke tanr
kavramn kabullenmekte zorluk yaflamaz. Bir flekilde hikye ve efsanelerin birbirlerine benzedii gnmzdeki farkl kltrlerde yine benzer anlatmlarn
olduu grlebilir. flte tm bunlar ortak bilindfl
olarak adlandrlan bilin dzeyine karlmas zor,
atalarmzdan bugne kalan dflnce ve imgelerdir.
Bu sebeple, Jungun kuramnda dou felsefesinden
ve mitolojiden ska sz edilmektedir.
Arketip: Ortak bilindflnda

insanolunun gemifl
yaflantlarn yanstan
deneyim ve ortak
anlarndan oluflmufl ortak
dflnce ve davranfl
kalplardr.
Resim 4.6
Carl Gustave JUNG
74
Birey ve Davranfl
Bunun yannda kiflilik belirleyici olarak belli bafll arketipler bulunmaktadr.

Bunlardan en nemlilerinden biri de bireyin dflar yanstt ve dier insanlar tarafndan bilinen fakat aslnda bireyin i benliini saklayan maske (persona) arketipidir. Bireyin dflar yanstt kiflilik zellikleri ile maskeledii zellikleri arasndaki
farkllklarn aflrl bireyde kiflilik bozukluunun sebebi olabilmektedir.
Erkek ve kadn kifliliinde grlen arketipler anima ve animus olarak adlandrlmaktadr. Her erkein iinde difli, bir kadnn iinde de erkeksi yn olduunu
vurgulayan Junga gre Erkekteki daha hassas ve destekleyici davranfllar aklayan kadn arketipi anima, kadn kiflilik yapsndaki saldrgan davranfl ortaya koyan arketip ise animustur. Bireyler anima ve animusu ideal efl beklentilerine yanstarak efl aramada bu arketipleri kullanrlar. Bir flekilde seilen efller bilinaltnda
ki anima ve animus arketiplerinin yansmasdr.
Jung bireyleri ilgilerin yneldii alan asndan ie dnklk ve dfladnklk
altnda ikiye ayrmaktadr. Junga gre her kiflilik yapsnda iednk ve dfla dnk zellikler bulunmaktadr. Gerek yaflamda bireylerde bu iki boyutun karma
durumlar sz konusudur fakat genel olarak bir tipin kiflide daha baskn olduu
grlmektedir.
ednk tip, kendi dnyalarna kapanma, kendileri ile ilgilenme, sosyallik ve
kendine gven asndan sorunlar olan bu gruptaki kifliler iednk olarak nitelendirilmektedir. evresindeki nesnelerle iliflkisi zor ve olumsuz yndedir. inde
bulunduklar ortama uyum gstermeleri zor olmaktadr. Toplumsal kurallar ve deerleri benimsemede skntlar yaflarlar.
Dfladnk tip, evresindekilerle kurduu balant kolay ve uyumludur. Sosyal ortamlara katlmakta sorun yaflamazlar. Bu tip kifliler evresindekilere deer
verir ve hareketlerini dierlerine gre ayarlar. Kendisinin dflndaki dnya onun
iin ilgi ekicidir ve yaflad ortamdaki kurallara ve deerlere uyum gstermekte sorun yaflamaz.
Resim 4.7
Alfred Adler
stnlk abasyla
birlikte bireylerin
yafladklar fiziksel
zayflklarn ya da
kayplarn daha
ok aba gstermek
ve mkemmele
ulaflma yolunda
nclk ettiini
savunur.
dnleme: Bireylerin
yafladklar fiziksel
zayflklarn ya da kayplarn
stesinden gelmek ve
mkemmele ulaflmak iin
daha ok aba gstermeyi
salayan mekanizmadr.
Alfred Adler (1870-1931)

Freudun ortaya koyduu id, ego ve superegonun
atflmasyla ortaya kan kiflilik yapsndan farkl
olarak insanlarn doufltan olumlu gdlere sahip
olduunu ve kendilerini bireysel olarak en st seviyelere taflmak ve mkemmel olmak iin aba
gsterdiklerini ifade eder. Aslnda tm insanlarn
ocukken kendilerinden daha gl bir anne babaya baml olmalarndan kaynaklanan doufltan
bir aflalk duygusuna sahip olduklarn belirten
Adler, bireyin yaflamboyu bu aflalk duygusunu
yenebilmek iin stnlk abas ortaya koyduunu ileri srer. stnlk abasyla birlikte bireylerin yafladklar fiziksel zayflklarn ya da kayplarn daha ok aba gstermek ve
mkemmele ulaflma yolunda nclk ettiini savunur ve bu durumu da dnleme olarak nitelendirir. Gzleri grmeyen Ray Charlesn dnya apnda bir flarkc
olmas, kklnde ocuk felci geiren Franklin Rooseveltin 20. yzyla damgasn vuran nemli kiflilerden biri olmas bu duruma rnek verilebilir. Kendisi de
kk yafllarda geirdii zatrree sebebiyle lmden dnen Adlerin kuramnda
kiflisel hayat deneyiminin etkisi byktr.
75
4. nite - Kiflilik
Baz durumlarda aflalk duygusunun aflrya kamas bireyin kendisini aresiz

durumda hissetmesine ve aflalk kompleksi gelifltirmesine neden olabilir. Aflalk duygusu insan stnlk abas ve eksik ynleri dnleme adna abalamaya
yneltirken aflalk kompleksi bunun tam tersi bir flekilde kifliyi ylgnla itebilir.
Resim 4.8
Gzleri grmeyen
fakat dnya
apnda nl bir
flarkc olan Ray
Charles dnleme
mekanizmas iin
gzel bir rnektir.
Adler kiflilik gelifliminin ilk yllarnda ailenin kiflilik geliflimine olan etkisini vurgulamaktadr. ocuklarna aflr zen gsterip onu flmartan ya da aflr koruma salayan ailelerin ocuklarnn kiflilik yaplar bu duruma gre flekillenecektir. Adler baz
kiflilik sorunlarnn temelinde kk yaflta ihmal edilmenin yattn ifade eder.
Kiflilii ve kiflilik davranfllarn etkileyen bir dier unsur ise doum srasdr. Aile iinde ilk, ortanca ya da en kk ocuklar farkl kiflilik geliflim zellikleri gsterirler. rnein; ilk ocuklar ailenin ilk gzbebei olarak flmartlma eilimindedirler. Fakat ikinci ocuk doduktan sonra zerlerindeki eski ilgi azalr. Bu durum
ocukta aflalk duygusunun glenmesine neden olur. Bu sebeple Adler sorunlu
ocuklarn ilk ocuklardan ktn vurgulamaktadr.
Adler ortanca kardefllerin ise kendilerinden nce doan byk kardeflleri kadar gl ve hzl olamadklar iin gl bir stnlk abas gsterdiklerini, bu
yzden bu fark kapatmak iin daha ok aba gsterdiklerini ve daha baflarl insanlar olduklarn vurgulamaktadr (Burger, 2006).
Kk kardefllerin de evrelerindeki herkesin onlardan gl olmas sebebiyle
aflalk duygusu gelifltirdiinden bahseden Adler, ayn zamanda flmartlmayla beraber kk kardefllerin de kendilerine zg sorunlar yafladklarndan bahsetmektedir. Adlerin kuramndan doum sras ile ilgili deerlendirmeleri ou zaman temel zellikler taflsa da, her birey ve aile yapsna tam olarak uymadndan ok
fazla geerlilik kazanamamfltr.
Adlere gre insanlarn gereklik temeline dayanan ya da dayanmayan aflalk
duygularnn stesinden gelmeye alflmalar kiflilik geliflimleri asndan nemlidir.
nsanlarn bir flekilde kaderlerini belirleme gcne sahip olmalar, kuramn insancl psikoloji yaklaflmna nclk etmesi asndan nemlidir.
Karen Horney (1885-1952)

Freudun cinsellii n plana almasnn yannda, doufltan erkek ve kadn kiflilik
yaplarnn farkllaflt ile ilgili iddialarna karfl kan Horney, kadnlarn cinsi-
76
Birey ve Davranfl
Resim 4.9
Karen Horney,
duygusal
sorunlarla
uraflmada ve
bireyin kendi
gvenliini
salamada nevrotik
eilimlerin etkili
olduunu ileri
srmektedir.
yetlerinden dolay daha farkl kiflilik zellikleri gstermesinin sebebinin biyolojik deil toplumsal faktrler olduunu vurgulamfltr. Freud, insan davranflnda
etkili kaygnn cinsel atflmalarla meydana geldiinden bahsederken Horney
kaygnn cinsel olmayan ortamlarda da grlebildiini ileri srmektedir. rnein
ocuklarn kk yafllarda anne babalarndan yeterli bakm ve destei grememeleri kayg sebebidir ve bu kayg durumunda doyum ve gvenlie iliflkin savunma durumlar gelifltirirler (Morris, 2002).
Horney yetiflkinlerin sorunlarn zmede ksaca duygularn deiflkenlii olarak tanmlanan nevrotik eilimlerden birini benimsediini ne srmektedir. Horney, duygusal sorunlarla uraflmada
ve bireyin kendi gvenliini salamada nevrotik
eilimlerin etkili olduunu ileri srmektedir. Horneyin ortaya koyduu nevrotik eilimler insanlara ynelmek, insanlara karfl hareket etmek ve insanlardan uzaklaflmak fleklinde sralanmaktadr.
nsanlara ynelmek olarak adlandrlan ve dierlerine baml bir yapy iflaret eden bu durumda, ocuklar anne babalarndan srekli ilgi
ve kabul grmek isterler. ocuklar bu beklentiyi
dier iliflkilerine de yanstr. Bu ocuklar yetiflkin
olduklarnda da srekli ilgi grmek isterler. stenmeyen ya da yalnz kifli olmamak iin herkese balanabilen bu tarzdaki kiflilerin uzun ve srekli bir iliflki kurmalar zordur. Bu kifliler srekli sevgi talep eder ve karflsndaki kifliye neredeyse bktrc flekilde balanrlar.
nsanlara karfl hareket eden bireyler, dier bireylerle savaflmay kaygdan kurtulmann bir yolu olarak grrler. Kt aile ortam ile mcadelenin anlam ocuk
iin saldrganlk ve dflmanlk olabilmektedir. Dier ocuklar korkusundan bu tarz
ocuklara sayg gsterir ama arkadafllk kurmaya istekli olmazlar. leriki yaflamlarnda bu tarz ocuklar dierlerini smren ve dierlerini kran bir yap gsterirler.
Bu tarz yetiflkinler dier insanlara karfl, kendilerine bir ktlk gelmeden en iyi
savunma saldrdr fleklinde bir yol benimseyerek hareket ederler.
nsanlardan uzaklaflmada kayg verici durumdan kurtulmak iin baz ocuklar
birilerine baml ya da onlarla dflmanca iliflkiler kurmak yerine kimseyle iliflki kurmama yolunu seebilirler. Kendi kendilerine yeteceklerine inanrlar. Dier bireylerle
iliflkilerin daha az olduu ifller, bu kiflilerin tercihlerinde ncelik taflr. Duygusal deneyimler onlar iin zararl olabileceinden, duygusal deneyimlere karfl kapaldrlar.
Erik Erikson (1902-1994)

Freudun benlik kuramnda ego, id ve superego arasnda bir uzlaflmac ve arabulucu olarak grev yapmaktayd. Erikson egonun, yani benlik kavramnn da kendisine has baz yapc grevlerinin olduunu ileri srmektedir. Eriksona gre ego
aslnda kiflilii oluflturan gl ve dierlerinden bamsz bir yapdr. Eriksona gre kimlik bireysellik ve biriciklik duygular ile beraber gemifl ve gelecekle btnleflen ve srekli bir yap gsteren karmaflk isel durumdur (Burger, 2006). Bu sebeple benliin asl grevi kimlik oluflturmak ve bunu koruyarak evre zerinde
egemenlik kurmaya alflmaktr. nsanlarn ne yapacaklarn bilemedikleri deerleri ve hedeflerinin belirsizlii durumunda yafladklar kimlik bunalm gl bir kimlik duygusu oluflturamama ile ilintilidir.
77
4. nite - Kiflilik
Erikson kiflilik kuramnda, kiflilik geliflimini Freudun aksine yetiflkinlik dnemine kadar srdrmektedir. Freud ocukluktaki ilk yaflantlarn sonraki dnem yaflantlar ve kiflilik geliflimi zerinde etkili olduunu vurgularken, Erikson
kiflilik gelifliminin yaflam boyu devam ettiini savunur. nsanlar bu kiflilik geliflimi boyunca nemli sekiz ayr dnemete nlerine kan iki ayr seenekten birini semek durumunda kalrlar. Bu dnemelerde bireyler seecekleri yol ile ilgili kararlar verirken bunalmlar
yaflayabilirler. Bireyin verdii kararlar kiflilik geliflimini etkiler ve birey verdii karara bir uyum
gereklefltirir. Bu durum da bir sonraki aflamada
nasl karar verileceini ve bireyin izleyecei yolu flekillendirir. Eriksonun ortaya koyduu kiflilik geliflimindeki nemli dnemeleri daha detayl olarak ele almak faydal olacaktr.
Temel gvene karfl gvensizlik: Bebekler yaflamlarnn ilk yllarnda evrelerindeki insanlara
baml olduklarndan, onlara karfl gsterilen sevgi ve bakmn bebekler zerindeki etkisi ok nemlidir. Aladklarnda ilgi ve sevgiye ihtiya duyduklarnda onlara gerekli zenin gsterilmesi, bebein dfl dnyay alglama fleklinde etkilidir. Bu nemden dolay bu sre, kiflilik geliflimin dnm noktalarndan
birini oluflturmaktadr. evresinden yeterli ilgi ve zeni gren, bu sayede temelde
gven duygusunu oluflturan bebekler iin dnya artk gvenli bir yerdir. Bu bebek
iin dier bireyler sevecen ve insancldr ve dolaysyla dier insanlarla beraber olmakta bir saknca yoktur. evrelerinden ilgi ve sevgi grmeyen bebeklerde temelde yafladklar gvensizlik duygusuyla beraber ie kapanma, yabanclaflma, dierlerine gvensizlik gibi zellikler sergilenir.
zerklie karfl utanma ve flphecilik: ki yaflndan sonra bebekler evreyi keflfedip kendilerini evrelerindeki dier nesnelerle karfllafltrrlar. Freudun kuramnda kiflilik gelifliminde anal dneme denk gelen bu aflamada yrmek, tutunmak ve
tuvalet alflkanln kazanmada ocuk iin kontrol nemlidir. ocuun evresini
ne lde kontrol ettii ya da evresi tarafndan ne lde kontrol edilecei bu srete flekillenir ve ocuk bu evreyi eer evrede kontrol kuracak flekilde atlatrsa
zerklik duygusunu kazanarak tamamlar. Bu sayede kendisini bamsz ve gl
hisseden ocuk ilerleyen yafl dnemlerinde nne kan engelleri aflmada kendi
yolunu bulabilme adna avantajl konuma gelir. Bu srete ocuklarn evrelerini
keflfetmelerine imkn vermeyen, ocuklar zerinde aflr korumac bir tavr sergileyen anne babalar ocuklarnn utan ve flphe duygusunu gelifltirmesine sebep
olurlar. Bu durum da ocuklarn dier bireylere baml kendilerine gvenmeyen
ocuklar olmalarna yol aar.
Giriflkenlie karfl sululuk duyma: ocuklarn dier ocuklarla etkileflim halinde olmas ve sosyal dnyaya adm atmalar atflma ve zorluklar beraberinde getirir. Bu srete ocuklarn bu sorunlar zme becerileri oyun arkadafllar ile olan
iliflkileri, oyunlarda aldklar rollerle ocuklarda giriflkenlik duygusunun gelifltii
gzlenebilir. Giriflkenlik duygusunu gelifltiremeyen ocuklar sosyal ortamlardan
geri ekilerek sululuk duygusu gelifltirirler.
Baflarya karfl aflalk duygusu: lkokula bafllayana kadar her ifli baflaracan
dflnen ocuk okula baflladktan sonra kendisini evredeki ocuklarla rekabet
Resim 4.10
Eriksona gre ego
aslnda kiflilii
oluflturan gl ve
dierlerinden
bamsz bir
yapdr.
78
Birey ve Davranfl
iersinde olduu farkl bir ortamda bulur. Ailesi ve evresi tarafndan dier ocuklarla kyaslanma, retmenin ilgisini kazanma, dier ocuklar tarafndan sevilme
istei gibi unsurlar, ocuk iin yeni sorunlar demektir. ocuk da ayn zamanda
kendisini dier ocuklarn zellikleri ile karfllafltrr. Bu srete kendisini baflarl
olarak gren ocuk ileriye dnk olarak toplumda baflarl ve mutlu olma yolunda
adm atmfl olur. Bu sre ergenlik dnemi ncesi ocuun baflarma duygusunu
kazanmas asndan nemlidir. Bu tarz bir duyguyla beraber kendisine iliflkin salkl inan gereklefltiremeyen ocuk, ilerleyen yllarda aflalk duygusu beraberinde, kendi yeteneklerinin farknda olamayan bir tavr sergiler.
Kimlik kazanmaya karfl rol karmaflas: Ergenlik dnemini kapsayan bu sre
bireylerde farkl olarak alglanmaktadr. Kimi bireyler bu dnemi olduka skntl
yaflarken kimi bireyler ise aile ve evre destei ile bu dnemi daha kolay atlatabilmektedir. Bu dnem boyunca Ben kimim? sorusunu kendisine soran birey kendisi ile ilgili doru deerlendirmeler yapar ve yeni rollerini sorgular. evrenin kendisine ykledii yeni rolleri, dinsel ve evresel deerleri alglayarak doru bir kimlik duygusu gelifltirebilir. Eer bu kimlik duygusunu gelifltiremez ve yeni edindii
rollere iliflkin sknt yaflarsa rol karmaflas yaflayabilir. Kimlik arayfl srecinde bireyler yeni gruplara girebilir, farkl grflleri fliddetle savunabilir, alkol ve uyuflturucuya ynelebilir. Bu dnem iersinde kimlik gelifltirmede yaflanan baflarszlk,
bundan sonra yaflanacak dier dnemlerin de kimlik asndan sknt yaratmasna
sebep olabilir.
Yaknlk kurmaya karfl soyutlanma: Ergenlikten yetiflkinlie geiflte yaflanan
sorunlardan biri de, dier bireylerle samimi iliflki kurabilmekle ilgilidir. zel iliflki
arayfl iersindeki bireyler, kendilerine yakn olabilecek, duygusal olarak paylaflm
salayabilecekleri bireyleri ararlar. Bu durum baz zamanlarda evlilik ve duygusal
iliflkilere giden sreci bafllatr. Bu tarz bir duygusal yaknlaflmay baflaramayan bireyler duygusal soyutlanma iine girerler. Dier insanlarla beraber olmaktan kama ve bekar olmann daha srdrlebilir bir yaflam tarz olduuna inanflla beraber bu yaflam tarzndan vazgeememek bireyin duygusal olarak olgunlaflmasnn
nnde engel oluflturabilir.
retkenlie karfl durgunluk: Orta yafl dnemlerinde bireylerin grevi bir sonraki nesli yetifltirmek, onlar biimlendirmektir. Bu dnemde birey toplumda kendi ocuklar ya da dier genlerle olan etkileflimlerinde toplumun ya da kendisinin
birikimlerini aktarr. Bireylerde bu davranfl biimiyle birlikte retkenlik duygusu
geliflir. Yeni nesli yetifltirmek baz yetiflkinler iin hayatn anlam olarak nitelendirilebilir. Hayatna bu anlam katamayan yetiflkinlerde ocuk yetifltirme sknt verici bir durum olarak da alglanabilir. retkenlik duygusunu yaflayamayan yetiflkinler boflluk duygusu ile beraber durgunluk yaflayabilirler.
Benlik btnl ya da umutsuzluk: Bireylerin yafllanp geriye dnk olarak
yaflamlarn deerlendirdiklerinde yaflayacaklar bunalmla beraber umutsuzluk ya
da bir benlik btnl yaflamalar durumu sz konusudur. Gemifl yaflamdan duyulan memnuniyet bu evrede bireylerde btnlk duygusunun yaflanmasna neden olacaktr. Artk hayatnn son dnemini yafladna dair inanla birlikte, bireyde dflnce olarak son gnlerin getirdii umutsuzluk yaflanabilir. Gemiflte yaplan hatalar dzeltme yolunda bir flansn kalmayfl, keflke daha farkl yaflasaydm
gibi dflnce tarznn getirdii umutsuzluk dolu bakfl as bu bireyin dier insanlarla olan iliflkisinde nefret ve kzgnlk unsurlarnn ortaya kmasna neden olur.
79
4. nite - Kiflilik
NSANCIL YAKLAfiIM
Benlik kavramnn kifliliin odak noktas olarak ele alnd kuramlar benlik kuramlar, insancl yaklaflm, kendini gereklefltirme kuramlar gibi farkl isimlerle anlrlar.
nsancl yaklaflma gre insan kendisi ve doa ile uyum iinde yaflamak ister. Bilinli seimler yaparak srekli mutluluk arar. nsancl yaklaflmda psikolojinin amac, insan tahmin etmek ya da kontrol etmek olmamal, anlamak olmaldr. nsanlar Freudun iddia ettii gibi srekli olarak iten gelen drtlerin ve atflmalarn ynlendirdii varlklardan te deiflme ve geliflme potansiyeli olan bir yapya sahiptirler. Yine
ayn flekilde bireyler renme yaklaflmlarnda olduu gibi sadece dflardan gelen
dl ve ceza ile ynlendirilecek pasif varlklar deildirler. Bu yaklaflmda insanlar
kendi eylemlerinden sorumlu tutulmaktadr. Birey kendisi iin en iyiye ulaflmak adna seimler yapmaktadr ve bu seimlerinden kendisi sorumludur.
Bu yaklaflmdaki kuramclar iin bireyin baflndan geen daha nceki olaylarn
pek nemi yoktur ve ocukluk yaflantsndaki olaylar birey davranfln belirlemede o kadar da etkili deildir. Bu yaklaflmda flimdi ve burada anlayfl altnda
nemli olan, bireyin kendisini ve evresini o an iin nasl alglad ve seimlerini
ne flekilde oluflturduudur. Bu alanda sz sahibi kuramclar Carl Rogers ve Abraham Maslowdur.
Rogersa gre birey iin en iyisi olabilme ve bu konuda aba gstermek gereklefltirme eilimi olarak adlandrlr. Bu durum tm canllar iin geerlidir. nsanlar
farkl olarak doufltan getirdikleri potansiyelleri yannda kendilerine ait bir benlik
anlayfl olufltururlar. Bireyin benlik kavramn ve kim olduu ya da ne yapmak istedii konusunda potansiyelini gelifltirme abas ise kendini gereklefltirme eilimi
olarak tanmlanmaktadr (Morris,2002). Carl Rogersa gre bireyler duygu ve tutum
davranfllar ne olursa olsun evrelerinden sevgi, sayg, yaknlk grrlerse kendilerini gereklefltirebilirler.
nsanlar iin nemli olan, kendileri iin uygun doyumu salayan noktaya ulaflmaktr. Bu yzden doal bir aba sergilerler. Bu hedefe ulaflan kifliler potansiyelini tam olarak kullanan kifli olarak nitelendirilirler. Bu tarz kifliler iin kendi duygular ve dflnceleri nemlidir. Toplumun duygu ve dflncelerine duyarsz kalmamakla birlikte bu kiflilerin zerlerinde toplumun basks fazla hissedilmez. Bu
kifliler toplum kurallarn yerine getirme adna ok fazla kayg yaflamazlar. Kendileri ile ilgili kararlar verirken toplum kurallar ve beklentilerinden te kendi ilgi ve
ihtiyalarn gz nnde bulundurlar. rnein eflinden ayrlmak isteyen bir kadn,
toplum onaylamaz korkusuyla bu isteinden vazgeme yolunu semez.
Genel olarak aileler ve evre, bireylerin ocukluklarndan itibaren sevgi sayg
ve yaknl belirli koflullara balayarak vermektedir. Koflullu olumlu kabul olarak
nitelendirilen bu durumda rnein, aileler ocuklarn tm ynleriyle deil, sadece belli zellikleriyle deerlendirirler ve onlar sevme durumunu belirli bir koflula
balarlar. Uslu ocuk olursan seni severiz, byle yaparsan baban seni sevmez
gibi belirli koflullara balanan ifadeler ocuun kendini deifltirerek, doufltan getirdii kapasitesini kullanmasna engel olacaktr. Bu durumda ocuklar kendileri
ile ilgili gerek duygu ve istekleri yerine, anne babalarnn uygun grd zellikleri yaflatmay renmektedir. ocuun kendini tmyle gereklefltirmesi iin
aile tarafndan koflulsuz olumlu kabul durumunun salanmas gerekmektedir.
SZDEdeerlendirnsancl psikoloji evrenin kiflilik davranfllar zerindeki etkisini neSIRA
flekilde
mektedir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
80
Birey ve Davranfl
AYIRICI ZELLK YAKLAfiIMLARI

Baz arafltrmaclar kiflilii deerlendirirken kifliden kifliye deiflen kalc tutarl kiflilik zelliklerine gre snflandrma yapma yoluna gitmifllerdir. Bu zellikler bireylerin kendilerini ya da dier bireyleri deerlendirirken kullandklar heyecanl,
nefleli, kurnaz, anlayfll gibi adlandrlan zelliklerdir. Arafltrmaclar yzlerce saydaki bu karakteristik kiflilik zelliklerinden yola karak kiflilii betimlemeye alflmaktadrlar. ok saydaki bu kiflilik zellii faktr analizi ad verilen istatistiksel
yntemle daha az sayda boyuta indirgenmektedir. Bu yaklaflmda kiflilik zellikleri ile ilgili az sayda faktr altnda zt zellikler ieren sfat iftleri (konuflkan-sessiz, sorumlu-gvenilmez, sakin-kaygl) fleklinde dzenlenmektedir.
Raymond Cattell (1957-1966) faktr analizi ad verilen bu yntemle kiflilerin
kendi deerlendirmelerinden yola karak yaklaflk 200 kiflilik zelliini, 16 faktr
altnda toplamfltr. Cattellin alflmalarndan sonra geliflmifl istatistiksel arafltrmalarla belli kiflilik zelliklerine ynelik tutarl bulgular saptanmfltr. Bu alanda alflan arafltrmaclar farkl kiflilik zelliklerinden yola karak kifliliin befl boyutu ile
ilgili sonular ortaya koymufllardr.
Yrtlen arafltrmalar sonucunda en sk karfllafllan faktrler Byk Beflli olarak adlandrlmfltr. Byk befllide yer alan faktrler flu flekilde verilmektedir (Burger, 2006).
Nevrotik: Kaygl ya da sakin, gvensiz ya da gvenli, kedine acma ya da
kendinden memnun,
Dfla dnk: Sosyal ya da ekingen, elenceyi seven ya da ciddi, flefkatli ya
da mesafeli,
Aklk: Hayalci ya da gereki, bamsz ya da uysal, eflitlilik ya da sradanlk,
Uyumlu: Yumuflak kalpli ya da kat, gvenen ya da flphe duyan, yardmc
ya da iflbirlii yapmayan,
zdisiplin: Dzenli ya da dzensiz, dikkatli ya da dikkatsiz, zdisiplinli ya
da zayf iradelidir.
Eysenck ise kifliliin oluflumunda iednklk ve dfladnklk ile birlikte deiflkenlik ve deiflmezlik boyutlarnn kiflilik davranfllarnn flekillenmesinde nemli olduunu ileri srmektedir. Bu boyutlar bir araya gelerek farkl kiflilik yaplarn
oluflturmaktadr. rnein, bu boyutlarn birleflimi sonucu iednk deiflmez, dfladnk deiflmez, iednk deiflken ve dfladnk deiflken kiflilik tiplerinden
bahsetmek mmkndr. ednk deiflmez bireyler sakin, kendilerini kontrol
edebilen bireyler, dfladnk deiflmez tipler atlgan ve lider zellikli kiflilerdir.
ednk deiflkenler, sosyal ortamlardan kaan karamsar ve kaygl, dfladnk
deiflken kifliler ise abuk heyecana kaplan, saldrgan ve hareketli tiplerdir. Eysenckin yaklaflm, bireylerin kiflilik davranfllarnda sosyal durumu, iinde bulunulan ortamla kurulan iliflkiyi ve kiflilikteki geliflim zelliklerini ok fazla dikkate almadndan nemini yitirmektedir.
Vcut Yaps ve Kiflilik

Baz arafltrmaclar bireylerin beden yapsna iliflkin zelliklerinin kiflilik asndan
belirleyici olduunu ileri srmfllerdir. Bu konuda yaplan baz alflmalar insanlar fiziksel zelliklerine gre snflandrmaktadr. Bu konuda Sheldon (1954), insanlar fiziksel yaplarna gre endomorf, mezomorf ve ektomorf olarak e ayrmfltr.
81
4. nite - Kiflilik
Endomorf: Bu tip bireylerde fiziksel olarak karn blgesinin daha genifl, beden
hatlarnn daha yuvarlak, kaslarn gevflek, salarn seyrek, ciltlerin dzgn olduu
grlmektedir. Genel olarak kilolu olan bu kiflilerin hareketleri daha yavafltr. Yemekten ve imekten hofllanrlar. Alkolden kolay etkilenirler. Topluktan hofllanan,
bol glen, nefleli ve arkadafl canls bir yap sergilerler. Sevme ve tannma istei
yksek, hoflgrl, abuk ve kolay duygulanp, kayglanan gvensiz kiflilik zellikleri gsterirler.
Mezomorf: Kas, omuz ve beden yaplar geliflmifl gl atletik bir grnme
sahiptirler. Canl beden hareketleri, spor ve servenden hofllanma, iinden geldii
gibi davranma, ac ve skntya dayankl, kalabalk ve grltden hofllanma gibi kiflilik zellikleri gsterirler. Ayrca bu kifliler alkol aldklarnda kuflkulu, hak arayan
saldrgan bir tutum sergilerler.
Ektomorf: Bu tip kifliler beden zellikleri asndan ince uzun ve iyi geliflmemifl kas yapsna sahip zellikler taflrlar. Hareketleri yavafltr. Olaylar karflsnda ie
kapank ve endifleli davranfllar sergilerler. Bedensel faaliyetten ziyade srekli zihinsel ifllevlerle meflgul olma, aklc yaklaflm, topluluk, kalabalk ve ak alanlara
kmaktan ekinme bu tip kiflilerde sklkla grlr. Alkole karfl dayankldrlar.
Resim 4.11
Baz psikologlara
gre farkl beden
yaplar kendine
zg farkl kiflilik
davranfllarn
yanstmaktadr.
nsanlar fiziksel zeliklerine gre snflandran kiflilik kuramlarnn insanlar

belli snrlar iersinde deerlendirdiklerini grmekteyiz. Aslnda Sheldon da insanlarn bu zelliin karflm kiflilik yaplarn sergilediklerini ifade etmektedir. Her
insanda bu yap da farkl oranlarda bulunmaktadr ve kiflilik davranfllarn etkilemektedir. Sonu olarak yukarda bahsedilen bu zellii tek baflna sergileyen
sadece ektomorf, mezomorf ya da endomorf insanlar bulmak ok nadir rastlanlacak bir durumdur. Son yllarda yaplan istatistiksel alflmalar beden yaps ve kiflilik zellikleri arasndaki balantnn sanldnn aksine daha dflk olduunu gstermektedir. Elbette fiziksel zellikler, vcuttaki hormonlar ve benzeri fizyolojik
sreler insan davranfln flekillendirmektedir. Fakat tek baflna bedensel yapnn
kiflilii flekillendiren ana unsur olduunu sylemek mmkn deildir.
SIRA SZDE
evrenizdeki insanlar inceleyiniz. Dfl grnflleri, vcut yaplar asndan
kiflilik yaplar ile ne lde rtflmektedir? Tartflnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
82
Birey ve Davranfl
BLfiSEL-SOSYAL RENME YAKLAfiIMLARI
Resim 4.12
Albert Banduraya
gre davranfllarda
bireyin biliflsel
yaps, renme,
deneyimler ve evre
ile olan etkileflimi
nemlidir.
Karfllkl Belirleyicilik:
Davranfl belirleyen dl ve
ceza gibi dflsal unsurlar ile
dflnce ve beklentiler gibi
isel unsurlarn
etkileflimidir.
SIRA SZDE
Davranfl grfln daha ok biliflsel grfle yaklaflt bu alanda alflan Albert Bandura (1977-1986) her trl dflsal uyarcnn insan davranfln ynlendirdii, insann
edilgen olduu bir yapy kabul etmez. Banduraya gre davranfllarda bireyin biliflsel
yaps, renme, deneyimler ve evre ile olan etkileflimi nemlidir. Bireylerin deerlendirmelerinde, bireylerin beklentileri ve davranfln devamnda gelen geri bildirim
etkilidir. Beklentiler davranfllar ynlendirirken, davranfln ortaya kard durum
gelecekle ilgili beklentinin flekillenmesine neden olur.
Banduraya gre kiflinin davranfllar srekli
olarak evre ile etkileflim halindedir. Bir flekilde davranfl belirleyen dl ve ceza gibi dflsal
unsurlar ile dflnce ve beklentiler gibi isel
unsurlar etkileflimli bir flekilde bir sistemin paralarn oluflturmaktadr. Kiflinin evre ile olan
etkileflimini Bandura karfllkl belirleyicilik
olarak adlandrmaktadr. Birey davranfl gereklefltirmeden nce olas sonularn dflnr.
Bu srete bireyin beklentileri ve isel etmenler davranfl etkilemektedir. rnein bir kifli
hofllanmad biri ile ifl grflmesi yapmak iin
yemek teklifi almaktadr. Fakat btn gecesini
bu kifli ile geirip gecesini mahvetmek istememektedir. Bireyin isel beklentisi bu daveti reddetmesine sebep olur. Eer hofllanlmayan kifli gece yemekte iflle ilgili ok nemli avantajlar salayacak frsatlar sunacan ifade ederse, kiflide dflsal beklentiler
ar basarak daveti kabul etmesine neden olur. Eer gece yemek gzel geer ve
hofllanlmayan kifli de elenceli bir yemek geirmeye neden olacak flekilde davranrsa, bireyin davranfllar beklentilerini ve gelecek davranfllarn deifltirebilir.
Bandura, insanlarn gerekten baflarl olacaklarna, deiflebileceklerine inanmalarn zyeterlik adn verdii kavramla aklamaktadr. Baz insanlar kilo verme, sigaray brakma ya da benzer durumlarda daha baflarl olmaktadrlar. zyeterlik, bireyin
amalarna ne lde ulaflabileceini ortaya koymas asndan nemlidir.
Kiflilik davranfllar insanlarn kendi yaflamlar zerindeki denetim gcne bal flekilde farkllaflmaktadr. Rotter (1966-1975)a gre birey davranfl gereklefltirme gcn kendinde gryorsa bireyde iten denetimliliin etkin olduu sylenebilir. Eer bireyin davranfllarnn flekillenmesinde bireyden daha baskn flekilde
evre etkili oluyorsa, bireyin kiflilik davranfllarnn dfltan denetimli olduunu sylemek mmkndr. Bireyin kiflilik davranfllar bir uta iten denetimlilik, dier uta dfltan denetimlilik olmak zere deiflen bir yapdadr. ten denetimlilie yakn
kifli, yaflamnn kendi kontrolnde ve istedii zaman deifltirebileceine inanan kiflidir. rnein yaplan arafltrmalara gre, zayflama programlarnda iten denetimli bireylerin daha kolay zayfladklar grlmektedir (Ccelolu, 2006). nsanlarn
hayatlarnn farkl dnemlerinde ve karfllafltklar farkl durumlarda farkl denetimlilik durumlar gelifltirdikleri grlmektedir.
BandurannSIRA
ortaya
koyduu Biliflsel-Sosyal renmenin klasik renme kuramlarndan
SZDE
farkn aklaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
4. nite - Kiflilik
KfiLK LME VE DEERLENDRME TEKNKLER

Kiflilik deerlendirilirken kiflilii ortaya koyan davranfln deerlendirilmesi nemlidir. Kiflilii en iyi flekilde ortaya koyan davranfln, daha dorusu bireyin normal
koflullarda ortaya koyaca kendine zg davranfln deerlendirilmesi iin geerli
ve gvenilir bir deerlendirme arac uygulanmaldr. Bireyin deerlendirme srasnda ortaya koyaca davranfl o anlk ortamn getirdii durumdan etkilenip kiflilik ile
ilgili istenen sonular veremeyebilir. Kiflilik davranfllarn deerlendirmede arafltrmaclar 4 farkl ynteme baflvurmaktadrlar.
Bireysel Grflme
Karfllkl konuflma ve bilgi alma sreci olarak tanmlanabilecek olan bu sre genel olarak yaplandrlmfl ya da yaplandrlmamfl olabilmektedir. Bir flekilde ierik nceden belirlenmifl ya da o anki konuflmalarla flekillenen bir yapda geliflebilmektedir. rnein bir klinikte grflme yapan kifli bireylerin neden tedavi iin
geldiklerine iliflkin sorularyla karflsndaki kifli ile ilgili bilgi almaya alflr ve bu
srete deiflik birok soruda bireyin davranfllarn izler. Bu srete grflmenin
yol aaca gerginlik kifliye zg gerek davranfllarn ortaya kmasn engelleyebilmektedir. Bu sebeple bu tr gzlemlerle beraber farkl kiflilik lm aralarnn
devreye sokulmas faydal olacaktr.
Gzlem
Bireyin gnlk hayatnda ortaya koyduu kendine zg davranfllar doal halinde gzlem kapsamnda incelenebilir. Bu srete birey eitilmifl bir gzlemci tarafndan zel olarak dzenlenmifl deneysel ortamda ya da doal ortamda gzlenir ve
kiflilik davranfllarna iliflkin saptamalar yaplr. rnein 5-6 yafl ocuklar kendi
anaokullarnda ya da her zaman vakit geirdikleri oyun bahesinde gzlenebilecei gibi, bu yafl grubu ocuklar arafltrmaclar tarafndan zel dzenlenmifl bir ortamda da kontroll bir flekilde gzlenebilirler. Gzlem sreci bireyin ortaya koyduu davranfllar ve evrenin bu davranfllarla olan etkileflimini gzlemek asndan nemlidir. Bu sebeple gzlem, davranfllarn ve sosyal renme yaklaflmclarn en ok kullandklar arafltrma yntemlerindendir.
Kiflilik Envanterleri
Objektif Testler: Bireylerin belli durumlara ynelik tepkilerini, duygu ve dflncelerini standart bir srece gre uygulanp puanland yazl testler bu gruba girmektedir. Bu testler bireylerin kendileri tarafndan doldurulur. Bu srete bireylerin verdikleri cevaplarn doruluu nkofluldur. Bireylerin kendilerinin bile farknda olamadklar yanlarn teste yanstmalar sorun olabilmektedir. Benzer testlerin
nceden cevaplanmfl olmas denein bu testle olan aflinalyla birlikte gereki
sonular alnmas engelleyecektir.
Kullanm en yaygn kiflilik lei Minnesota ok Ynl Kiflilik Envanteri
(MMPI), duygu, heyecan tepkileri, fiziksel ve psikolojik unsurlar ieren 550 maddeden oluflmaktadr. Bu maddeler Hibir zaman heyecan hissedebilmek iin tehlikeli bir fley yapmam, ok az hayal kurarm abuk yorulurum gibi ifadelerdir. Denekten bu ifadeleri doru, yanlfl ya da bilmiyorum fleklinde cevaplamas beklenir. Teste iliflkin olarak ok sayda bilmiyorum seeneinin iflaretlenmesi testin geersiz olmasna neden olur. Bu test kapsamnda alt leklerle depresyon, erkeklik-kadnlk, paranoya, flizofreni gibi benzer birok unsura iliflkin veriler elde edilmektedir.
83
84
Birey ve Davranfl
Resim 4.13
Rorschach testinde
denee gsterilen
kartlardaki
mrekkep lekelerini
yorumlama flekli
kiflilii hakknda
ipular
vermektedir.
SIRA SZDE
Projektif Testler: Rorschach Testi; 1920 lerde Hermann Roscharch tarafndan gelifltirilen bu testte olduka karmaflk mrekkep lekelerinden oluflan 10 kart dizisi kullanlmaktadr. Bireyler kartlarda ne grdklerini ve neden yle grdklerini anlatrlar.
Katlmclar lekeleri bulunduklar yer, belirleyici unsurlar ve kapsam asndan deerlendirirler. Bu srete gsterilen fleklin katlmc tarafndan btn olarak m yoksa
herhangi bir paras itibariyle mi yorumland, glgelerin, renklerin, fleklin deerlendirilmesindeki dier farkllklar nemlidir.
Tematik Alg Testi; 1930larda Henry Murray tarafndan gelifltirilmifltir. Deneklere kifliler ve olaylar ile ilgili belirsiz resimler gsterilerek, bu resimle ilgili bir hikaye oluflturmalar istenmektedir. Bireyin oluflturduu hikayelerde bireyin o hikayede
kendini baflrolde olayn kahraman ya da yan rolde mi konumlandrd nemlidir. Kifli
grd resmi bireysel yaflantlar dorultusunda alglamaktadr. te yandan hikayelerin ierii, anlatmlarda dilin
kullanm, akcl, belirli anlatm kalplar, taklmalar, tutarllk nemli ipular verebilmektedir. Bu uygulamalar
danflan ve terapist arasndaki
iletiflimi bafllatma adna nemlidir. Gnmzde yaygn olarak kullanlmasa da projektif testler terapist ve kifli arasnda duygular ve dflnceleri ama ve onlar tanmlamada terapiste nemli bilgiler salayabilmektedir.
Projektif testler
bafllarna kiflilii tanmlamada etkili olabilir mi? Bu testler denekler
SIRA tek
SZDE
hakknda bilgi almay ne flekilde kolaylafltrabilmektedir? rnekler vererek tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
4. nite - Kiflilik
85
zet
N
A M A
N
A M A
bilindfl kavramlara deinir. Freuda gre bireyin davranfllarna yn veren cinsel drtnn doyurulma istei Freudun kiflilik kuramn biimlendirmektedir. Cinsel enerjinin vcudun belli
bir blgesinde saplanmas durumunda ocuk
oral, anal, fallik ve genital dnemleri geerek kiflilik geliflimini srdrr. Jung ise egoyu kiflisel
bilindfl ve ortak (kolektif) bilindfl olmak zere iki alanda inceler. Ortak dflnce ve davranfl
kalplarnn oluflturduu persona, anima, animus
gibi nemli arketip kavramlar kuramnda yer almaktadr. Jung ayrca bireyleri ilgilerin yneldii
alan asndan ie dnklk ve dfladnklk altnda ikiye ayrmaktadr. Adler ise Freudun ortaya koyduu id, ego ve superegonun atflmasyla ortaya kan kiflilik yapsndan farkl olarak insanlarn doufltan olumlu gdlere sahip olduunu ve kendilerini bireysel olarak en st seviyelere taflmak ve mkemmel olmak iin aba
gsterdiklerini ifade eder. Adler ayrca kiflilik gelifliminin ilk yllarnda ailenin kiflilik geliflimine
olan etkisini vurgulamaktadr. Freudun cinsellii
n plana almasnn yannda, doufltan erkek ve
kadn kiflilik yaplarnn farkllaflt ile ilgili iddialarna karfl kan Horney, yetiflkinlerin sorunlarn zmede ksaca duygularn deiflkenlii olarak tanmlanan nevrotik eilimlerden birini benimsediini ne srmektedir. Horney, duygusal
sorunlarla uraflmada ve bireyin kendi gvenliini salamada insanlara ynelmek, insanlara karfl hareket etmek ve insanlardan uzaklaflmak gibi
nevrotik eilimlerin etkili olduunu ileri srmektedir. Eriksona gre ise ego aslnda kiflilii oluflturan gl ve dierlerinden bamsz bir yapdr. Kimlik, bireysellik ve biriciklik duygular ile
beraber gemifl ve gelecekle btnleflen ve srekli bir yap gsteren karmaflk isel durumdur.
Kiflilii meydana getiren kavramlar ve kiflilik davranfllarn flekillendiren unsurlar betimlemek.

evremizdeki birok insan tanmlarken doru
ya da yanlfl olarak kiflilik kavramn kullanrz.
Kiflilik, bireyin i ve dfl evresiyle kurduu ve
bireyi dier bireylerden farkllafltran, tutarl ve
yaplaflmfl iliflki biimi olarak tanmlanabilir. Kiflilik tanmlarndan yola karak bireyin davranfllarnn kiflilik davranfl olmas iin dier bireylerden farkllaflan nitelikte ve ayrc olmas, tutarl
bir yapda olmas, yaplaflmfl ve kalplaflmfl olmas gerekmektedir. Kiflilik davranfllarn flekillendiren bir dier unsur ise iliflki kurufl biimidir.
Kiflilik ok sayda farkl birimden oluflan bir sistem olarak dflnlrse, bu sistemde yer alan
tm kiflilik zellikleri ve buna bal davranfl zelliklerinin birbirleri ile uyumlu olmas beklenir.
Kifliliin geliflmesinde ve flekillenmesinde biyolojik faktrler ve evresel faktrler etkili olabilmektedir. Her bireyin evresinde gerekleflen
olaylara, toplumsal basklara tepkileri de farkl
olabilmektedir. Bunun sebebi biyolojik farklar
olabildii gibi, bireyin kendine rnek ald rnek kifliler ya da daha nce yaflamfl olduu benzer durumlar sonucu karfllaflt olumlu ya da
olumsuz tecrbeler olabilir. Bunun yannda yaflanan zel anlar, ar hastalklar, ani kayplar da
kiflilik davranfllarnn flekillenmesinde etkili olabilmektedir.
Psikodinamik yaklaflm tanyp, bu alanda alflan farkl kuramclarn kiflilie farkl bakfl alarn karfllafltrmak.
Psikodinamik yaklaflmda kuramclar psiflik enerjinin davranfllar zerindeki etkisi zerinde alflmaktadrlar. Psikodinamik kuramlar, kifliliin bilindfl (bilinalt) unsurlarla flekillendiini savunmaktadrlar. Bu yaklaflmn en nemli ncs Sigmund Freudtur. Freuda gre insan davranflnn temelinde bilindfl gdler ve drtler
bulunmaktadr. Freud insan davranflnn temelinin cinsellik ve saldrganlk igdlerinden kaynaklandn vurgular.
Freuda gre kiflilik; id, ego, superego olarak adlandrd yaplarn etkileflimlerinden meydana
gelmektedir. te yandan bilinncesi, bilin ve
N
A M A
nsancl yaklaflma iliflkin kuramlarn kiflilie

bakfl alarn aklamak.
nsanlar Freudun iddia ettii gibi srekli olarak
iten gelen drtlerin ve atflmalarn ynlendirdii varlklardan te deiflme ve geliflme potansiyeli olan bir yapya sahiptirler. Yine ayn flekilde bireyler renme yaklaflmlarnda olduu gibi
sadece dflardan gelen dl ve ceza ile ynlen-
86
Birey ve Davranfl
mnda gelen geri bildirim, davranfln ve gelecee iliflkin beklentilerin flekillenmesinde etkilidir.
Beklentiler davranfllar ynlendirirken, davranfln ortaya kard durum gelecekle ilgili beklentinin flekillenmesine neden olur. Banduraya
gre kiflinin davranfllar srekli olarak evre ile
etkileflim halindedir. Bandura bu durumu karfllkl belirleyicilik olarak adlandrmaktadr. Birey
davranfl gereklefltirmeden nce olas sonularn dflnr. Bu srete bireyin beklentileri ve
isel etmenler davranfl etkilemektedir. Bandura,
insanlarn gerekten baflarl olacaklarna, deiflebileceklerine inanmalarn zyeterlik adn verdii kavramla aklamaktadr. Kiflilik davranfllar
insanlarn kendi yaflamlar zerindeki denetim
gcne bal flekilde farkllaflmaktadr. Rottera
gre birey davranfl gereklefltirme gcn kendinde gryorsa bireyde iten denetimliliin etkin olduu sylenebilir.
dirilecek pasif varlklar deildirler. Bu yaklaflmda insanlar kendi eylemlerinden sorumlu tutulmaktadr. Bu yaklaflmda flimdi ve burada anlayfl altnda nemli olan bireyin kendisini ve evresini o an iin nasl alglad ve seimlerini ne flekilde oluflturduudur. Bireyin benlik kavramn,
kim olduu ya da ne yapmak istedii konusunda potansiyelini gelifltirme abas ise kendini gereklefltirme eilimi olarak tanmlanmaktadr. Genel olarak aileler ve evre, bireylerin ocukluklarndan itibaren sevgi sayg ve yaknl belirli koflullara balayarak vermektedir. Koflullu olumlu
kabul olarak nitelendirilen bu durumda rnein,
aileler ocuklarn tm ynleriyle deil, sadece
belli zellikleriyle deerlendirirler ve onlar sevme durumunu belirli bir koflula balarlar.
N
A M A
N
A M A
Kiflilii tanmlamada ayrc zellik yaklaflmnn ve bu alanda alflan kuramclarn nasl

farkllafltn aklamak.
Baz arafltrmaclar kiflilii deerlendirirken kifliden kifliye deiflen kalc tutarl kiflilik zelliklerine gre snflandrma yapma yoluna gitmifllerdir. Bu zellikler bireylerin kendilerini ya da dier bireyleri deerlendirirken kullandklar heyecanl, nefleli, kurnaz, anlayfll gibi adlandrlan zelliklerdir. ok saydaki bu kiflilik zellii
faktr analizi ad verilen istatistiksel yntemle
daha az sayda boyuta indirgenmektedir. Yrtlen arafltrmalar sonucunda en sk karfllafllan
faktrler nevrotik, dfla dnk, aklk, uyumluluk, zdisiplin olmak zere Byk Beflli olarak
adlandrlmaktadr. Eysenck ise kifliliin oluflumunda iednklk ve dfladnklk ile birlikte deiflkenlik ve deiflmezlik boyutlarnn kiflilik davranfllarnn flekillenmesinde nemli olduunu ileri srmektedir. Sheldon da, insanlar
fiziksel yaplarnn kiflilik zellikleri asndan
nemli olduunu vurgulayarak, insanlar vcut
yaplarna gre endomorf, mezomorf ve ektomorf olarak e ayrmfltr.
Biliflsel sosyal renme yaklaflmnn kiflilie bakfl ve dier kuramlardan farkllaflan ynlerini
betimlemek.
Banduraya gre davranfllarda bireyin biliflsel yaps, renme, deneyimler ve evre ile olan etkileflimi nemlidir. Bireylerin deerlendirmelerinde, bireylerin beklentileri ve davranfln deva-
N
A M A
Kiflilik lmnde ve deerlendirmede kullanlan yntemleri, envanterleri ve l aralarn

tanmak.
Karfllkl konuflma ve bilgi alma sreci olarak bireysel grflme ve bireyin gnlk hayatnda ortaya koyduu kendine zg davranfllarnn doal halinde ya da yaplandrlmfl bir ortamda incelendii gzlem yntemi kiflilik deerlendirmede kullanlr. Bireylerin belli durumlara ynelik
tepkilerini, duygu ve dflncelerini standart bir
srece gre uygulanp puanland objektif testlerden kullanm en yaygn kiflilik lei Minnesota ok Ynl Kiflilik Envanteri (MMPI), duygu,
heyecan tepkileri, fiziksel ve psikolojik unsurlar
ieren 550 maddeden oluflmaktadr. Bu test kapsamnda alt leklerle depresyon, erkeklik kadnlk, paranoya, flizofreni gibi benzer birok unsura iliflkin veriler elde edilmektedir. Projektif
testlerden Rorschach Testinde karmaflk mrekkep lekelerinden oluflan 10 kart dizisi kullanlmaktadr. Bireyler kartlarda ne grdklerini ve
neden yle grdklerini anlatrlar. Bir dier projektif test olan Tematik Alg Testinde deneklere
kifliler ve olaylar ile ilgili belirsiz resimler gsterilerek, bu resimle ilgi bir hikaye oluflturmalar
istenmektedir. Bireyin oluflturduu hikayelerden
yola karak bireyin o hikayede kendini baflrolde
olayn kahraman ya da yan rolde mi konumlandrd nemlidir.
4. nite - Kiflilik
87
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi kiflilik davranfllarn belirleyen zelliklerle ilgili ifadelerden biri deildir?
a. Kiflilik davranfllar bireye zgdr.
b. Kiflilik davranfllar tutarldr.
c. Kiflilik davranfllar evreye gre srekli deiflir.
d. Kiflilik davranfllar kalplaflmfltr.
e. Kiflilik davranfllar iliflki kurufl biimini etkiler
2. Afladakilerden hangisi psikodinamik yaklaflm izleyen kuramclar arasnda yer almamaktadr?
a. Albert Bandura
b. Sigmund Freud
c. Alfred Adler
d. Erik Erikson
e. Carl Gustave Jung
3. Kiflilik davranfllarnn flekillenmesini salayan kiflinin evre ile olan etkileflimini Bandura nasl adlandrmaktadr?
a. zyeterlik
b. dnleme
c. Koflulsuz olumlu kabul
d. Toplumsallk
e. Karfllkl belirleyicilik
4. Afladakilerden hangisi bireyin davranfllarnda toplumsal yap iersinde flekillenen kurallar, gelenekler ve
kifliliin ahlaki boyutunu ieren yapy tanmlamaktadr?
a. Ego
b. Superego
c. d
d. Benlik
e. Bilindfl
5. Ortak bilindflnda insanolunun gemifl yaflantlarndan deneyim ve ortak anlarndan oluflmufl ortak dflnce ve davranfl kalplarna ne ad verilir?
a. Superego
b. d
c. Arketip
d. Ego
e. Oedipus
6. Eriksona gre ailesi ve evresi tarafndan dier ocuklarla kyaslanma, retmenin ilgisini kazanma, dier
ocuklar tarafndan sevilme istei gibi unsurlar afladaki hangi evrede grlmektedir?
a. Giriflkenlie karfl sululuk duyma
b. Baflarya karfl aflalk duygusu
c. Kimlik kazanmaya karfl rol karmaflas
d. Yaknlk kurmaya karfl soyutlanma
e. retkenlie karfl durgunluk
7. Freud insan davranflnn temelinin hangi igdlerden kaynaklandn vurgular?
a. Biyolojik ve evresel
b. retkenlik ve durgunluk
c. Mutluluk ve hzn
d. Cinsellik ve saldrganlk
e. Bireysellik ve toplumsallk
8. Afladaki kiflilik zeliklerinden hangisi Byk Beflli
olarak adlandrlan kiflilik zellikleri iersinde yer almaz?
a. Atlganlk
b. Nevrotik
c. Dfla dnk
d. Uyumluluk
e. zdisiplin
9. Olduka karmaflk mrekkep lekelerinden oluflan
ve bireylerin kartlarda ne grdklerini ve neden yle
grdklerini anlattklar test afladaki seeneklerden
hangisinde yer almaktadr?
a. Minnesota ok Ynl Kiflilik Envanteri
b. Tematik alg testi
c. Rorschach Testi
d. Objektif test
e. Faktr analizi
10. Farknda olamadmz ama kolaylkla hatrlanabilecek bilgiler afladakilerden hangisini oluflturur?
a. Kolektif bilin
b. Bilinalt
c. Bilindfl
d. Bilinncesi
e. Bilin
88
Birey ve Davranfl
Yaflamn inden
BEYNNE SAPLANAN SERSER KURfiUN KfiLN
DEfiTRD
Konuflkan, nefleli biri olan Tuncay Alhann kafasna bir kurflun isabet etti. Beynine giren kurflun
onu ldrmedi fakat tamamen farkllafltrd. Alhan, flimdi ok sinirli ve durgun biri.
ERKAN DOAN (HABER MERKEZ) 01 Ocak 2000
Yeniflehirdeki bir kasap dkkannda kalfalk yapan
Tuncay Alhann kafasna giren kurflun, gen adamn
kifliliini tamamen deifltirdi. Beynin kiflilik merkezine
bask yapan kurflun nedeniyle, bir zamanlar ok konuflan ve hareketli bir insan olan Tuncay Alhan, olaydan
sonra sinirli, durgun biri haline geldi.
Dolmuflla hastaneye
Yeniflehirde Numune Sakatat isimli
kasapta kalfa olarak alflan Tuncay
Alhan iin 18 fiubat
2005 tarihine kadar
her fley olaand.
Ballkuyuda annesiyle yaflayan Alhann Yeniflehirde
alflt kasap dkkann evresinde srekli kavgalar oluyordu. o gn de
silah seslerini duyan Alhan, ne olduunu anlamak iin
dkkann nne kt.
5-10 dakika getikten sonra yanna gelen ra, Usta
kafan kanyor dedi. atflmada sklan bir kurflun, Alhann baflna isabet etmiflti fakat Alhan bunu fark bile
etmemiflti. Ne olduunu anlamadan BasmaneTepecik
hatt dolmufluna binip 200 metre ilerideki zmir Tepecik Eitim ve Arafltrma Hastanesine gitti ve yryerek
hastanenin acil servisine baflvurdu.
Nefes kesen kurtulufl
Acil serviste Alhan muayene eden Dr. Ulafl Ckla, hastann kafasnda bir delik olduunu grd ve hemen
rntgen ekilmesini istedi. Rntgende ayakta hastaneye
gelen hastann, kafatasn paralayp beynine kurflun
girdii grld.
Alhanda beyin kanamasndan dolay bilin kayb olufltuunu gren Dr. Ckla, hastay tomografi ekilmeden
ameliyathaneye gnderdi. Beyin ve Sinir Cerrahisi Uz-
man Opr. Dr. Ozan Ganismen arayan Dr. Ckla, Beyin kanamal bir hasta var. Durumu ktlefliyor, vakit
kaybetmeden ameliyata almalyz dedi.
Hemen ameliyathane hazrland. Dr. Ganismen, Dr.
Doktor Ulafl Ckla, Dr. Engin ifti, 1.5 saat sren operasyonda bir ksm beyne, bir ksm da kafatasna saplanan kurflunu kartt. Operasyonun ardndan salna kavuflan Tuncay Alhan, gn youn bakmda, bir
hafta da serviste tedavi grdkten sonra taburcu edildi.
kan kurflun emniyete teslim edildi.
Taburcu olduktan sonra
Alhann bundan sonraki hayat tamamen deiflti. Kurflunun beyninin n ksmndaki davranflsal blgeyi tahrip edip alflma sistemini etkilemesi nedeniyle kiflilii
deiflti.
Hastaneden taburcu olduktan sonra onu kimse tanyamad. Bu olaydan nce ok hareketli, ok konuflan, sakin bir insan olan Alhan, ameliyatn ardndan, birden
sinirlenen, asabi ama gnn her annda durgun, sessiz
biri oldu kt.
Sabahlar herkesi selamlayan Alhan, kimseye gnaydn bile demez oldu. Kaza annda kafasna kurflun isabet ettiinin farkna varmadn ve kazay tam olarak
hatrlayamadn anlatan Alhan, Kazadan sonra biraz
durgunlafltm, eskisi gibi insanlarla ok fazla sohbet etmiyorum. Bendeki bu deiflikliklerin nedenini anlamfl
deilim dedi.
Alhann iflyeri arkadafllar ise, Kazadan sonra onu tanyamaz olduk. Az konuflan ve sinirli biri oldu kt diye konufltu.
UZMANLAR NE DYOR?
Yaflama ihtimali ok zayf olur
Tuncay Alhan ameliyat eden ekibin baflkanln yapan zmir Tepecik Eitim ve Arafltrma Hastanesi Beyin
ve Sinir Cerrahisi Servisinde grevli Opr. Dr. Ozan Ganismen, Beynine kurflun girenlerin yaflama ihtimali
ok zayftr. Bu benim, beynine kurflun girip yaflattm
ikinci hastam. Beynin n ksmnda kiflilik merkezi var.
Kurflun ya da bir tmr bu blge zerinde bask olufltuunda hastann kifliliini deifltirebiliyor. Ancak frontal blgeye kurflun isabet eden her hastann da kiflilii
deiflmiyor diye konufltu.
4. nite - Kiflilik
89

Tam olarak keflfedilemedi
Ege niversitesi Tp Fakltesi Hastanesi Beyin Cerrahisi Pediatri Ana Bilim Dal Baflkan Prof. Dr. Yusuf Erflahin, beynin frontal blgesinin kiflilik merkezini oluflturduunu belirterek, flunlar syledi:
Beynin n tarafndaki davranflsal blge etkilenen kiflinin davranfllar deiflebilir. Bu deifliklik iki trl olabilir. Bu blgeye kurflun girmesiyle tahribat olursa kiflide
uyuflukluk ve durgunluk oluflur. Bu blgeye yakn bir
tmr varsa ve blgeyi uyarrsa tam tersi olur. Bilim
dnyasnda bu tam olarak keflfedilmifl deil.
Kaynak: http://www.psikoyorum.com/Beynine_saplanan_serseri_kursun_kisiligini_degistirdi_284.html

1. c
2. a
3. e
4. b
5. c
6. b
7. d
8. a
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Kiflilik Kavram konusunu

Yantnz yanlfl ise Psikodinamik Yaklaflm
Yantnz yanlfl ise Biliflsel Sosyal renme
Yaklaflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sigmund Freud konusunu
Yantnz yanlfl ise Carl Gustave Jung konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Erik Erikson konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ayrc zellik Yaklaflm
Yantnz yanlfl ise Kifliliin lm ve Deerlendirilmesi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Sra Sizde 1
Freuda gre kiflilik; id, ego, superego olarak adlandrd yaplarn etkileflimlerinden meydana gelmektedir.
Doufltan gelen ve bilindfl istek ve gdlerden oluflan id srekli haz peflindedir. Srekli olarak bu istek ve
gdlere ynelik doyum arayan ve acdan kaan id iin
dnyadaki gereklik nemli deildir. d iin nemli
olan bir an nce bu isteklerin doyurulmas ya da sknt veren durumdan kalmasdr. d bu srete tepkisel
davranfllar ve arzu gereklefltirme yoluyla haz alma durumuna ulaflmaya alflr. Baz zamanlarda da id bu haz
arayfllarna zm bulamayan ego, id ve superego arasndaki kaygy azaltma adna gereklii bir flekilde deifltirir. stesinden gelebilecei bir hale getirir. rnein
iflyerinde patronuna kzan birey bu kzgnln idden
gelen bask neticesinde hazza dnk flekilde gidermek
isteyecektir. Patrona kzmak superegodan kaynakl olarak iflten karlma, dierleri tarafndan saldrgan olarak
nitelendirilme gibi toplumsal yapyla ilgili birok sonucu beraberinde getireceinden, birey egonun arabuluculuuyla bu basky sonular asndan kendisine zarar vermeyecek flekilde zmlemeye alflr. Bir flekilde kifli ya ryasnda patronunu dvdn hayal edebilir ya da eve gidip karsna ya da ocuklarna barabilir. Daha ar basklar sonucu bilin altna itilmifl duygu ve dflnceler neticesinde rnein babasndan nefret eden bir kz ocuu bir flekilde farknda olmadan
evlenmekten kaabilir.
Sra Sizde 2
nsancl yaklaflma gre insan kendisi ve doa ile uyum
iinde yaflamak ister. Bilinli seimler yaparak srekli
mutluluk arar. nsanlar temelde iyidirler. Ayn flekilde
bireyler sadece dflardan gelen dl ve ceza ile ynlendirilecek pasif varlklar deildirler. nsanlar kendileri
iin en iyiye ulaflmak adna seimler yapmaktadr. Birey bu seimlerinden ve ortaya koyduklar davranfllardan kendisi sorumludur. nsancl psikologlar insanlarn
kendi yaflamlar zerinde denetim gc olan, baz fiziksel kstlamalar olsa da her fleyi deifltirebilme gcne
sahip varlklar olarak grmektedirler. Bu sebeple herhangi bir davranfl beni evrem bu yola itti, farkl bir
ortamda byseydim, ok farkl biri olurdum gibi ifadeler bu yaklaflmda pek nemli deildir. evre ve dfl
unsurlardan ziyade bireyin potansiyeli ve tercihleri
nem kazanmaktadr. Bu sebeple bu yaklaflmdaki kuramclar iin bireyin baflndan geen daha nceki olay-
90
Birey ve Davranfl
larn pek nemi yoktur ve ocukluk yaflantsndaki olaylar birey davranfln belirlemede o kadar da etkili deildir. Bir flekilde yaplan herhangi bir yanlfl davranfl iin
o anki koflullarn ortaya koyduu bir sonu diyebilmek
mmkn deildir. Birey kendini gereklefltirme yolunda en stn meziyetlere ulaflmaya alflmaldr. Bu yaklaflmda flimdi ve burada anlayfl altnda nemli olan bireyin kendisini ve evresini o an iin nasl alglad ve
seimlerini ne flekilde oluflturduudur.
Sra Sizde 3
nsanlar fiziksel zeliklerine gre snflandran kiflilik
kuramlarnn insanlar belli snrlar iersinde deerlendirdiklerini grmekteyiz. evremize baktmz zaman
bu kuramlar dorultusunda baz insanlarn belli zellikler sergilediini syleyebiliriz. rnein fliflman bir arkadaflmzn nefleli ve sempatik olduunu gzlemleyebiliriz. Fakat tm bireyleri sadece dfl grnfllerine gre
kiflilik olarak snflandrmak son yllarda poplerliini
kaybetmifltir. Bu sebeple son yllarda yaplan istatistiksel alflmalar beden yaps ve kiflilik zellikleri arasndaki balantnn sanldnn aksine daha dflk olduunu gstermektedir. Doal olarak fiziksel zellikler,
vcuttaki hormonlar ve benzeri fizyolojik sreler insan davranfln flekillendirmektedir. rnein ergenlikte
ani deiflimlerle ortaya kan yeni beden yaps birok
kifli iin istenilen flekilde olmayabilir. Bu srete bireylerin vcutlarna iliflkin alglamalar sonucu, dflk benlik saygs gelifltirebilirler ve bu durum da kiflilik davranfllarn etkileyebilir. Ergenlik dneminde aflr kilolu
olan bir ocuk bu durumun skntlarn yetiflkinliinde
kilolu bir insan olmasa da kalc bir flekilde kiflilik davranfllarna yanstabilir.
Sra Sizde 4
Albert Banduraya gre her trl dflsal uyarcnn insan
davranfln ynlendirdii, insann edilgen olduu bir
yap geerli deildir. Bandura davranfllarda bireyin biliflsel yaps, renme, deneyimler ve evre ile olan etkilefliminin nemli olduunu vurgular. Sadece dflsal
dl ve ceza deil, bireylerin durum deerlendirmelerinde, davranflla ilgili geri bildirim ve beklentileri de
nemlidir. Beklentiler davranfllar ynlendirirken, davranfln ortaya kard durum gelecekle ilgili beklentinin flekillenmesine neden olur. Banduraya gre kiflinin
davranfllar srekli olarak evre ile etkileflim halindedir. Bir flekilde davranfl belirleyen dl ve ceza gibi
dflsal unsurlar ile dflnce ve beklentiler gibi isel unsurlar etkileflimli bir flekilde bir sistemin paralarn oluflturmaktadr. Birey davranfl gereklefltirmeden nce
olas sonularn dflnr ve davranfllarn bu dorultuda flekillendirir.
Sra Sizde 5
Projektif testler ou zaman tek bafllarna tmyle kiflilik davranfllarnn aklamakta yeterli olamamaktadr.
Fakat bu testler deneklerin testi uygulama srasnda kendilerini amalarn kolaylafltrmaktadr. Bu yolla iletiflimi
bafllatan uygulayc ald ipular ile baz kiflilik davranfllarnn sebeplerini daha iyi anlayabilmektedir. Grd mrekkep lekelerine iliflkin yapt karmlarda
denek gerek anlatm, takld noktalarla ve szsz ifade flekilleriyle testi uygulayanlara ipular vermektedir.
rnein Tematik Alg Testinde denek kendisine gsterilen kapdan ieri bakan kadn resmine yapt kadn
olunu zlyor, onun yokluunu aryor gibi yorumlar
ve bunu anlatfl biimi ile kendi hayatyla ilgili kendi
annesine duyduu zleme dair nemli ipularn iletiyor olabilir. Bu srete testi uygulayanlarn bireyin tm
davranfllarn iyi gzlemleyip yorumlamas nem kazanmaktadr.
4. nite - Kiflilik
91
Kaynaklar

Psikolojiye Girifl II. ev. K. Akay, M. Akay, A. Yavuz. stanbul: Sosyal Yaynlar .
Burger,J. M. (2006). Kiflilik. ev. . D. Erguvan Sarolu. stanbul: Kakns Yaynlar
Remzi Kitabevi
Kknel, .(2005) Kiflilik. stanbul:Altn Kitaplar
Morgan, Clifford T. (2004) Psikolojiye Girifl. S. Karakafl (ed). Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar.
Yaynlar
Smith,E. E NolenHoeksema, S., Fredrickson, B. L., Loftus, G.R. (2003) Atkinson&Hilgards Introduction to
Psychology, 14th edition Thomson Learning Belmont
USA
RESM 8.1
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/images/kisilik1.jpg
RESM 8.2
http://img238.imageshack.us/img238/1259/freudhh0.jpg
RESM 8.3
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Id_ego_superego.jpg/503pxId_ego_superego.jpg
RESM 8.4
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/images/oral.jpg
RESM 8.5
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/images/anal.jpg
RESM 8.6
http://www.borrasart.com/
RESM 8.7
http://www.lifecourseinstitute.com/
RESM 8.8
http://www.jameshyman.com/
RESM 8.9
http://www.ptypes.com/karen_horney.jpg
RESM 8.10
www.davidsonfilmsstore.com/images/erik06.jpg
RESM 8.11
http://img89.imageshack.us/
RESM 8.12
http://news.stanford.edu/.../february22/ppl022206.html
RESM 8.13
http://www.kisiliktest.com/ssresim/kisilik_testleri.jpg
BREY VE DAVRANIfi
Amalarmz
N
N
N
N

Stres kavramn ve stres srecindeki aflamalar tanmlayabilecek,
Stresin belirtilerini ve stresin meydana gelme sebeplerini aklayabilecek,
Stres ve stres zerinde etkili kiflilik zelliklerini betimleyebilecek,
Stresle bafla kma yol ve yntemlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
A ve B tipi kiflilik davranfl

Salk psikolojisi
Engellenme
Travma sonras stres bozukluu
Savunma mekanizmalar
atflma
Genel uyum sendromu
erik Haritas
Birey ve Davranfl
Stres ve Salk Psikolojisi
STRES KAVRAMI
STRESN AfiAMALARI
STRES BELRTLER
STRES KAYNAKLARI
STRES VE KfiLK ZELLKLER
STRESLE BAfiA IKMA YOLLARI
Stres ve Salk Psikolojisi

STRES KAVRAMI
Hayatta karfllafltmz birok olay stres sebebidir. nsanlarn hayatlarn genifl
apl olarak etkileyebilecek savafllar, depremler, byk kazalar gibi olaylar stres
sebebi olabilirken, te yandan ifl deifltirmek, sevilen bir yaknn kayb, baflka bir
flehre taflnmak, boflanma ya da evlilik hazrl, lmcl bir hastala yakalanmak gibi nemli hayat deifliklikleri de strese yol aabilmektedir. Bu durumun
yannda her zaman karfllafllabilecek gnlk olaylar da bireylerde nemli bir flekilde stres unsuru oluflturabilmektedir. Czdannz kaybetmek, bir arkadaflnzla
tartflmak, acil yetiflmeniz gereken bir toplant iin yola ktnzda trafikte skflp kalmak gibi olaylar kayg verici durumlar yaratabilmektedir.
Stres kelimesi kkeni Latincede Estrece kelimesine dayanmaktadr. Bu kelime zorlanma, gerilme ve bask anlamn taflmaktadr. Daha sonralar deiflen anlam yaps iersinde stres kelimesi btnl koruma, esas duruma dnmek
iin aba harcama gibi etki ve tepki iliflkisini iersinde barndran haliyle kullanlr duruma gelmifltir (Baltafl ve Baltafl, 2002). Stresi oluflturan olaylarla karfllaflldnda bireyler, bu durumlara iliflkin belli bafll duygular yaflarlar. Bu duygularla bafla kmak ve evreden gelen durumlarn yaratt bask ve beklentileri aflmak iin
birey aba gstermek durumundadr.
Stres, bir gerginlik hali, tehdit oluflturan ve deiflme ya da uyum gerektiren herhangi bir evresel istek ya da beklentidir (Morris, 2002). Bir flekilde birey iin fizik
ve sosyal evreden gelen koflullardan dolay, bedensel ve psikolojik snrlarn tesinde harcad gayreti de stres olarak tanmlamak mmkndr (Ccelolu,2006).
Birey iin bu beklenti ve baskya karfl ortaya koyduu gayret durumlar ile kendi
sahip olduu kaynaklar arasnda bir denge oluflmaldr. Dolaysyla, bireyin zerinde bask oluflturan durumun bireyin bu durumla bafla kacak kaynaklarndan daha fazla olduu durumlarda stres ortaya kmaktadr. Bireyin kaynaklar maddi ya
da manevi tm sahip olduklarn iermektedir. rnein elindeki paras ay sonunda ev kirasn demeye yetmeyen kifli doal olarak strese girebilir. nk elindeki kayna, kira basksn karfllayabilecek dzeyde deildir.
Stresi oluflturan durumla karfllaflt sre iinde birey, elindeki kaynaklar ve
bask durumu arasnda bir denge oluflturarak stres yaratan durumlara uyum yapmaya alflr. Salk psikolojisini ilgilendiren ve bireyin hayatn daha kaliteli bir flekilde srdrmesine olanak tanyan bu srete bireyin uyum yapma becerisi nem-
94
Birey ve Davranfl
li bir yer tutmaktadr. Nasl ki ok scak bir ortama giren bireyin vcudu fiziksel
olarak terleme yoluyla vcut ssn dengelemeye alflyorsa ve birey davranfl olarak zerindeki kazan karp ortama uyum gsteriyorsa ayn flekilde birey herhangi bir stres durumuyla karfllafltnda da uyumu gereklefltirmeye alflr. Bu
uyum baflarl ya da baflarsz olabilir. Her ikisinde de organizma iin hayatn bu
duruma uyum salayarak srdrme eilimi bulunmaktadr. Birey karfllaflt durumu kabul ederek onunla yaflayabilir ya da bu durumla bafla kmak iin mcadele edebilir. rnein birey ciddi bir hastala yakalandn rendikten sonra bu
duruma uyum salamak iin gerei yok sayabilir ve baflna hi gelmemifl gibi davranabilir. Bu durumu kadere balayarak gerekle bu flekilde yzleflme durumunu
seebilir. Yine uyum yapma yolunda hastalkla mcadele ederek hastal yenme
yolunda kendine bir yol izebilir.
Tm bahsi geen sreler birey olarak bizlerin stresi ne flekilde ele aldmzla
ilgilidir. Ayn olaylarn bireyler tarafndan farkl olarak alglanmas doal olarak onlarda farkl flekilde tepki bulmalarna neden olacaktr. Her bireyin olaylar alglayfl ve doal olarak bu duruma bal stresten etkilenifl dzeyleri de farkldr. rnein yeni bir flehre taflnmak, baz insanlar iin heyecan verici yeni bir deneyimken,
baz insanlar iinse, ne ile karfllafllaca belli olmayan kayg verici bir deneyim
olarak nitelendirilebilmektedir. Bununla balantl olarak evremizde baz insanlarn stres verici durumlarla daha iyi bafla kabildiklerini grmemiz mmkndr.
Bunun tam aksi olarak baz insanlar da en ufak sknt yaratan durumlarda dahi panikleyebilmekte ve st dzeyde stres yaflayabilmektedirler.
Yaflam daha nitelikli bir hale getirme yolunda insanlarn stres oluflturan durumlara bakfl alarndan yola karak lser, kalp hastalklar hatta souk algnl
gibi baz fiziksel rahatszlklarn temelinde psikolojik unsurlarn da yattn sylemek mmkndr. Bu srete fiziksel rahatszlklarda psikolojik unsurlarn etkisini
ortaya koymak, ciddi rahatszlklarla bafla kmada baflarl olan bireylerin baflarsn dier bireylere aktarmada salk psikolojisi etkili bir flekilde rol oynamaktadr.
SIRA SZDE
Bireyin zerindeki
bask ve bireye ait kaynaklarn kullanm asndan baktnzda, iflyeSIRA SZDE
rinde tamamlamas gereken projeyle ilgili ok az zaman kalan kiflinin yaflad stres durumunu aklaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
STRESN AfiAMALARI
S O R U
DKKAT
Genel Uyum Sendromu:
evresel stres durumlarna
iliflkin fizyolojik deiflimleri
SIRA SZDE
iersinde
barndran
mekanizmadr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Organizmann
ve ruhsal snrlarnn tehdidiyle ortaya kan stres duruS O bedensel
R U
munda canl kendini korumak iin savafl veya ka tepki zincirini harekete geirir. Bireyde stresi oluflturan unsurlara karfl savunma tepkisi geliflir. Bu srete biDKKAT
rey genel uyum sendromu ad verilen evresel stres durumlarna iliflkin fizyolojik deiflimleri iersinde barndran mekanizmay harekete geirir.
SIRA SZDEkarfllaflan birey srasyla alarm, diren ve tkenme aflamalarStres durumuyla
n geer (Selye, 1976). Bu aflamalardan ilki olan alarm aflamasnda bireyin otonom sinir sistemi acil duruma iliflkin olarak harekete geerek salg bezlerini uyarr
AMALARIMIZ
ve kana adrenalin pompalanmasn, dolaysyla vcudun bu alarm durumuna hazrlkl hale gelmesini salar. Salglanan adrenalinin de etkisiyle, vcutta kan daha
hzl dolaflarak beyin ve kaslara daha fazla enerji iletilir. Tm bu srete kan flekeK T A P
ri ykselmekte ve sindirim yavafllamaktadr. Birey tm bu fizyolojik deiflimler sonucu ya olaylarla mcadele edecek ya da kaarak kendini koruyacaktr.
Alarm aflamasndan sonra ikinci aflama diren aflamasdr. Bu aflamada alarm
TELEVZYON
tepkisi ortadan kalkarak vcut stres yaratan duruma bir flekilde uyum yapar. Bu
N N
NTERNET
95
5. nite - Stres ve Salk Psikolojisi
srete vcut tarafndan alarm aflamasnda kimyasallar salglanmaya bafllar. Dflardan bakldnda her fley normalmifl gibi grnse de aslnda organizmann ortaya
koyduu ciddi bir diren sz konusudur. Birey strese karfl kaynaklarn tketmeye bafllamfltr ve ayn anda yaflanabilecek dier stres unsurlarna daha hassas hale gelmeye bafllar. Bu durum organizmann diren gcn yavafl yavafl kaybetmesine doru ilerleyen bir srece doru ynlenir.
Son aflama olan tkenme aflamasnda stresle iliflkili olarak insan vcudu artk
tm direncini kaybetmeye bafllamfltr. Her bireyin uyum yetenei farkllaflsa da snrl olan direnme enerjisi son bulmaya bafllar ve organizma geri dnlmesi zor bir
srece girer. Tkenme ile birlikte insan hastalk, psikolojik sorunlar gibi birok
tehlikeye ak hale gelir ve tkenme aflamasnda lmle bile son bulabilecek durumlarla karfllaflabilmek mmkndr (Ccelolu, 2006).
STRES BELRTLER
Organizma stres altnda olduunda bu duruma iliflkin belli bafll tepkiler ortaya koyar. Stres ve ona bal durumlarn her bireyde oluflturduu fiziksel ve psikolojik
tepkilere bal belirtiler farkllaflabilir. Genel olarak birok insanda stres sonucu ortaya kan baz belirtileri fiziksel, davranflsal, duygusal ve biliflsel belirtiler olmak
zere belli bafllklar altnda incelemek mmkndr.
Resim 5.1
Bitkinlik hissi
stresin fiziksel
belirtileri arasnda
yer almaktadr.
Fiziksel belirtiler
Srt boyun ve baflta gerginlik nedenli arlar
Terleme, kalp arpnts ve kalp rahatszlklar
Mide arlar, lser ve sindirim sistemi rahatszlklar
Nefes almakta zorlanmak, nefes darl
Grlt ve yksek sese karfl duyarl olma
Uyku dzeni bozukluu, uykuya dalmakta zorluk
Bitkinlik hissi
96
Birey ve Davranfl
Davranflsal belirtiler
Madde ve alkol kullanm
Srekli telafl iersinde olmak
Sosyal ortamlardan uzaklaflma,
Aflr uyuma
Duygusal belirtiler
Kayg, sknt, gerginlik ve huzursuzluk durumu
Duygusal kknlk ve sinirlilik hali
Neflesini kaybetme, saldrganlk
Duygusal kaytszlk ve durgunlaflma
Biliflsel belirtiler
Konsantrasyon kayb ve algsal sorunlar
Kararszlk, unutkanlk, zihin karflkl
lginin azalmas ve iflleri organize edememek
Basit ifllemlerde bile sknt yaflar duruma gelmek
Sadece olumsuz ynleri grr hale gelmek
STRES KAYNAKLARI
Deiflme
nsanlar yaflamlarndaki olaylarn istedikleri gibi geliflmesini ve kendilerince kontrol edilebilir olmasn tercih ederler. Plan dfl, beklentilerin tesinde iyi ya da kt tm farkl durumlar bireylerin stres yaflamasna neden olur. Amerikal psikologlar olaylarn belirli bir stres arl olduundan yola karak strese neden olan
olaylarn listesini oluflturmufllardr. Psikologlarn yaptklar arafltrmalara gre bireyin yl iersinde toplamda 300 veya daha yukar puan toplamas stresin yaratt
bask altnda eflitli fizyolojik ya da psikolojik rahatszlklara yakalanma riskini arttrr. Yaplan arafltrmalar sonucu dnyada ve Trkiyede insanlarn zerinde nem
srasna gre stres yaratan yaflam deiflikliklerine iliflkin sonular Tablo 1 ve 2de
verilmektedir.
97
OLAYLAR
AIRLIK PUANI
100
Eflin lm
73
Boflanma
65
Eflinden ayr yaflamak
63
Hapis cezas almak
63
Aileden yakn birinin lm
53
nemli bir kiflisel yaralanma veya hastalk
50
Evlenmek
47
flten atlmak
45
Efliyle yeniden bir araya gelmek
45
Emekli olma
44
Aile yelerinden birinin nemli salk sorunu
40
Hamilelik
39
Cinsel sorunlar
39
Aileye yeni katlmalar (doum evlilik)
39
fl durumunda ortaya kan nemli sorunlar
39
Gelir durumunda meydana gelen nemli deifliklikler
38
Yakn bir arkadafln lm
37
Farkl bir ifle bafllamak
36
flteki sorumluluk ykndeki nemli deifliklik
29
Tablo 5.1
Stres yaratan deiflik
yaflam olaylarnn
arlk puanlar.
Kaynak: Ccelolu,
D. (2006). nsan ve
Davranfl. stanbul:
Remzi Kitabevi
s.322.
Trkiyede yaplan arafltrmada ise stres yaratan olaylarda kltre bal farkllklar grlmektedir. Tablolar incelendiinde Trkiyedeki arafltrma sonularna gre yeni baz stres unsuru maddeler eklenmifl, baz maddelerin puan younluklar
deiflmifltir.
OLAYLAR
AIRLIK PUANI
100
ocuun lm
92
Eflin lm
90
Efl tarafndan aldatlma
87
Anne veya babann lm
87
Hapse mahkm olma
86
ocuun ar biimde hastalanmas veya sakatlanmas
85
Evlilik dfl hamilelik
83
stemedii evlilii yapma
83
Eflin ar hastal, kaza ya da yaralanmas
79
Anne baba geimsizlii veya ayrlma
78
Efl ile ciddi anlaflmazlk
77
Ar hastalk, kaza, yaralanma
75
Boflanma
73
Byk lde borlanma
72
Hakknda kt sylentiler karlma
72
Evlilik dfl iliflkiye girme
68
ocuk dflrme veya dflk yapma
68
Yakn bir dostun lm
66
stenmeyen gebelik
65
Tablo 5.2
Trkiyede stres
yaratan deiflik
yaflam olaylarnn
arlk puanlar.
Kaynak: Ccelolu,
D. (2006). nsan ve
Davranfl. stanbul:
Remzi Kitabevi.
s.323.
98
Birey ve Davranfl
Tablolar incelendiinde gnlk basit olaylardan, ok ciddi sorunlar yaratabilecek olaylara uzanan bir yap grlmektedir. Kk olaylar da birikerek ya da birbirine eklenerek toplamda byk stres durumlarna yol amaktadr.
Bask
Yaflam flartlar, kltrel, ekonomik snrllklar, kendimize koyduumuz hedefler
strese ynelik ayr bir bask unsuru oluflturabilir. Eer birey kendisine ulaflamayaca hedefler koyuyorsa ya da bu hedeflere ulaflma adna yeterli bir aba iinde
deilse bu durumdan dolay kendisini baflarsz olarak nitelendirebilir. Birey kendini, oluflturduu hedefler dorultusunda bask altna alabilir. Bireyin hedefleri
onu gereklefltirecek kaynaklarndan daha st seviyelerde olabilir. Aslnda yetenei olmad halde kendisine iyi bir flair olmak gibi bir hedef belirleyen kifli, bu hedefe ulaflamadnda baflarszlk sebebiyle stres altna girebilir.
Resim 5.2
Birey kendini
oluflturduu
hedefler
dorultusunda
bask altna
alabilir.
Bireyden beklentiler de bask sebebidir. niversite snavnda kendi istemedii

halde okumak istediinden farkl bir alan semek zorunda braklan bir lise rencisi bu beklentiyi karfllamak adna ayn flekilde stresle karfl karflyadr. evrenin
beklentileri dorultusunda oluflturulan bir yaflant flekli bireyin bu duruma ayak
uyduramamas halinde kayg verici bir hale dnflebilmektedir.
atflma
Bireyler ou zaman farkl ihtiyalar, frsatlar, amalar arasnda seim yapma durumunda kalrlar. Birden fazla amacn ayn anda gereklefltirilmeye alflmas atflmay dourur. Bireylerin tm isteklerini ayn anda elde etmek gibi bir koflulun yerine gelmesi pek mmkn olamadndan, bireyler seenekleri deerlendirme aflamasnda yafladklar skntlara bal stresle karfl karflya kalrlar.
Lewin (1935), atflmay aklarken yaklaflma ve kanma kavramlarn kullanmfltr. Bireyler hofllandklar, kendilerine cazip gelen seeneklere yaklaflmakta,
hofllanmadklar ve uzaklaflmak istedikleri seeneklerden kanmaktadrlar. Bireyler, yaklaflmak ve kanmak istedikleri seeneklerin farkl birlikteliklerinden oluflan
yaklaflma-yaklaflma, kanma-kanma ve yaklaflma-kanma atflmalar yaflarlar.
Yaklaflma-yaklaflma atflmasnda birey kendisi iin cazip iki seenekten birini seme konumunda sknt yaflayabilmektedir. Ayn saatteki beendii iki filmden sadece birini seyredebilme imknnn olmas, yalnz birine paras yetecekken
beendii iki farkl ift ayakkabdan sadece birini alabilmek gibi benzer olaylar
bireylerin seim yapmasn zorlafltrmaktadr. Bu tr olaylarda bireyler kendileri
iin ekici iki olaslktan birini semek zorunda kalmaktadr. Karfllafllan olaylar
rneklerde olduu gibi basit seimler olabildii gibi bireyin tm hayatn etkileyebilecek seimler de olabilir. Kiminle evleneceine karar vermek, farkl ekici ifl
tekliflerinden birini semek bu duruma rnek olarak verilebilir. Bu tarz atflma
durumunda karar vermenin ertelenmesi ya da srecin uzamas bireyi daha stresli
bir hale getirebilmektedir.
Kanma-kanma atflmasnda yaklaflma-yaklaflma atflmasnn tersine kendisi iin pek de cazip olamayan iki seenekten birine karar vermek durumundadr.
Burada seilecek iki durum da birey iin sknt vericidir. Bireyin seenekler arasndan kendisi iin en az sknt vereni tercih etmesi beklenir. ki olumsuz durumla ilgili olarak birey eer iki durumu da seebilme ya da durumdan uzaklaflabilme
flansna sahipse atflma daha kolay zmlenebilir. Eer durumda herhangi bir kafl yolu yoksa ve halk arasnda ifade edildii gibi aflaya tkrsen sakal, yukarya tkrsen byk ise atflma sonucu birey sknt ve gerginlik yaflayacaktr. Aslnda iflini sevmeyen kiflinin iflini sevmemesine ramen iflinden ayrld koflulda ifl
bulamama durumuyla karfl karflya kalacak olmas bu atflmaya rnek olarak verilebilir. Kocasndan fliddet gren bir kadnn ayrld takdirde ekonomik ynden
sknt yaflayacan dflnmesi ve bu iki olumsuz kofluldan birini tercih etmek zorunda kalmas yine farkl bir rnek olarak sunulabilir. Bu rnekte kadnn mevcut
durumdan kaabilmesi mmkn deildir. Kadn iin olumsuz seeneklerden biri
evli kalmaya devam ederek fliddet ortamnda evliliini srdrmesi, bir dieri ise
kocasndan boflanmann getirdii ekonomik ve sosyal basklarla karfl karflya kalmaktr. ki tercihte de sonu olarak olumsuz durumlarla karfllafllmas kararn verilmesini zorlafltrmaktadr ve daha da ok strese neden olmaktadr.
Yaklaflma-kanma atflmasnda bireyin hem olumlu hem de olumsuz yanlara
sahip bir amaca ynelik kararszlk durumunu ierir. rnein, kiflinin ald flehir
dflndaki yeni bir ifl teklifi sonucu ailesinden uzak kalmas sz konusudur. Kifli bu
iflin kendisine getireceklerini dflnerek bu ifli almay isterken te taraftan ailesini
ihmal edecek olmann skntsn yaflamaktadr. ikolata yemeyi sevmesine ramen
kilo almaktan korkan bir kadn da bu duruma rnek olarak verilebilir.
Engellenme
Bireyler gerek kendilerinin oluflturduu gerekse evreleri tarafndan onlar iin
oluflturulan hedeflere ulaflmalar nlendiinde ortaya kan engellenme ile ilgili
stres yaflayabilirler. Ayn flekilde zlemeyen sorunlar, istek ve ihtiyalarn karfllanamamas yoluyla engellenen bireyler hayal krkl yaflayabilmektedirler. ok
sevdii bir kzla maddi sebepler dolaysyla evlendirilmeyen gen engellenmenin
etkisiyle evresine ve topluma karfl kin ve dflmanlk besleyebilir. Baz engellemelerde stres durumu daha kolay atlatlabilirken baz durumlarda yaflanan engellemelerin yaratt olumsuzluklar daha zor afllmaktadr. Arkadafllaryla gece sinemaya
gitmek isteyen gencin talebinin ailesi tarafndan reddine iliflkin stres durumu ile
daha nceki rnekte yer alan evlilik talebine iliflkin reddedilmenin ortaya karaca stres boyutlar farkllk gsterecektir.
99
100
Birey ve Davranfl
Engellenme durumu kltrden kltre ve toplumdan topluma deifliklik gsterebilmektedir. Kimi bat toplumlarnda rekabetilik, baflar gstergesi olarak insanlara sunulan deerlere ulaflamama durumu, bireylerin yafladklar ufak baflarszlklarda dahi yksek seviyede stres yaflamalarna neden olabilmektedir. te yandan
farkl toplumlarda bireylerin dil, cinsiyet, etnik kken, ten rengi ve benzeri zelliklerinden dolay ayrm grmeleri ve bu sebepten dolay engellenmelerle karfllaflmalar nemli bir stres unsuru olarak gze arpmaktadr. Bu toplumlarda kifliler
baskn toplum anlayfl ile mcadele ve sonucunda yafladklar hayal krklklar sebebiyle strese daha ok maruz kalabilmektedirler.
Deiflme, engellenme, bask ve atflma gibi genel kavramlarn yannda stres
kaynaklarn bireylerin yafladklar evre ile ilgili ve bireyin kendisi ile ilgili stres
kaynaklar olarak iki bafllk altnda incelemek mmkndr (Tutar, 2004).
SIRA SZDE
D fi N E L M
Neden baz toplumlarda

SIRA SZDE stresle ilgili problemlerin daha ok yaflandn grmekteyiz?
evresel Stres Kaynaklar

D fi N E L M
Aile Sorunlar
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tm sorunlarn
ve giderildii yer olarak aile ortam, anlayfl, dayanflma
S O Rbafllad
U
ve sevginin nem kazand bir ortam olmaldr. Aile iersindeki iliflkilerin salaml, yaflanan sorunlar karflsnda aile yelerinin birbirine destei, stres durumDKKAT
larn aflmada nemlidir. te yandan eer aile iersinde sevgi ve saygya dayal
salkl bir ortam kurulamamflsa aile iersinde yaflanan huzursuzluk ve ailenin
SIRAstres
SZDEunsuru olmaya bafllar. rnein, ergenlik dneminde yaflad
bizzat kendisi
skntlar karflsnda ailesinden yeterli destei gremeyen gencin bir de ailesiyle
kuflak atflmas
iersine girmesi dnem itibariyle yaflad olaylara iliflkin stresi
AMALARIMIZ
daha da artracaktr.
N N
Monoton K(Tekdze)
Yaflam Dzeni
T A P
Bireyin kendini gereklefltirememesi, kendine zg ilgi ve yeteneklerini ortaya koyan bir yaflam srememesi de ayn flekilde stres unsurudur. Snrlandrlmfl, standartlaflmflTbir
E L Eyaflam
V Z Y O N bireylerin doal yaflamlarnn srmelerinin nnde engel teflkil etmektedir. Byk kentlerde youn bir flekilde ifl ve ev arasnda vakit harcayp
kendi ilgi ve hobilerine ayramayan insanlar stresin getirdii zorluklara daha ok
maruz kalrlar.
NTERNET
Ekonomik Sorunlar
Gerek lkedeki gerek dnyadaki ekonomik sorunlar, krizler ve bunlarn bireye
yansmalar hayat pahall, ifl bulma, iflten karlma, kredi kart borlar nemli
stres unsurlar arasnda yer almaktadr. Bireyin kendi temel ihtiyalarn karfllamada yaflad skntlar ya da ek gelir amacyla fazla mesai ya da ek ifller iine girmesi de yorgunluk ve aile yaflantsnda sorunlar beraberinde getirmektedir.
Siyasi ve Politik Belirsizlikler

Yerleflik ve demokratik bir siyasi yapnn olmad, siyasi istikrarn olmad, kaosun
hkm srd bir ortamda bireylerin gelecek ve yaflama dair kayg yaflamalar normaldir. Bireylerin ait olma ihtiyalarn gidermeleri iin demokrasi ve btn kurumlar tarafndan iflletilmesi nemlidir. Farkl ve aykr grfllerin bask altnda tutulduu ortamlar bu sebeple kifliler iin bafll baflna stres unsuru oluflturabilmektedir.
101
Sosyal ve Kltrel Deiflmeler

Kltrn deiflmesi, teknoloji kullanm ve kentleflme ile ortaya kan kimlik sorunlar toplumla birey arasnda gerilim yaflanmasna neden olabilmektedir. Toplumda yabanc kltrlerin etkisiyle ortaya kan deiflimler, belirsizliklerle ortaya
kan kuflaklar aras yaflanan atflmalar stres nedenleri olarak gze arpmaktadr.
Trafik ve Yaflam Sorunlar

Trafikteki zaman kayb, trafik iersinde gerilime neden olan diyaloglar, grlt,
kirlilik stres sebebidir. Burada yaflanan olumsuzluklar bireylerin evlerine ve iflyerlerine taflnmaktadr.
Resim 5.3
Youn trafik
nemli stres
sebeplerindendir.
Teknolojik Deiflmeler
Deiflen teknolojiye uyum salamak her zaman kolay olamamaktadr. Hzla geliflen teknoloji ve getirdikleri buna uyum salamakta zorluk eken bireyler iin stres
verici bir durum olabilmektedir. rnein bilgisayar kullanmay bilmeyen birinin,
iflinin deiflen gerei olarak Internet zerinde yazflmalar yapmay gerekli klmas
bu kifli iin strese neden olabilecek bir durumdur. Daha nceleri aslnda hi bilgisayara gerek duymayan kifli artk iflini bytmek iin uluslararas yazflmak zorundadr ve bilgisayar kullanmak mecburiyetindedir.
Aile bireyleri ve arkadafllar stres ve ona iliflkin yaflanan sorunlar aflmada
ne flekilde yarSIRA SZDE
dmc olabilirler?
Bireysel Stres Kaynaklar
D fi N E L M
D fi N E L M
Stresin kayna olduuna inanlan olaylar ve durumlar bafllatan olaylar olarak adlandrlmaktadr. Evin anahtarn unutmufl olmanz, kz arkadaflnzn
S O R U randevuya
gelmemesi, uzun zamandr beklediiniz zamm alamamfl olmanz gibi olaylar,
bafllatan olaylara rnektir. Bunun yan sra gemiflten hatrladnz sizi zen ya da
DKKAT
utanmanza neden olan rnein snfn ortasnda retmeninizin sizi azarlamas gibi olaylar da bafllatan olaylar olabilir. Clark (2000)e gre bafllatan olaylar hatrlaSIRAgelecekte
SZDE
nan ya da yaflanmakta olan olaylar ve durumlar olabilecei gibi,
beklenen karfllafllmas kayg uyandracak olay ve durumlar fleklinde de olabilir. Bireyler kendileriyle yaptklar i konuflmalarda karfllafltklar olaylar ve durumlar hakAMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
102
Birey ve Davranfl
knda yorumlar yaparlar. Bu konuflmalarla birey karfllaflt olaylarla bafla kmaya

ya da kendini mevcut duruma uyarlamaya alflr. Bu konuflmalarla birey stres
oluflturan duruma iliflkin bu baflma gelmemeliydi, her zaman en mkemmelini
yapmalym, her zaman iyi bir insan olmalym, dierleri beceriksiz olduumu
dflnecek, buna dayanamam gibi akla aykr inan ve dflncelerle yaflad sknt veren duygular doruk noktasna karabilir. Stresle bafla kmada baflarl
olan insanlarn stresli durumlardaki i konuflmalar stresli durumu aflmaya ynelik
yorum ve deerlendirmeleri barndran aklc inan ve szlerden oluflur. Stres durumunu bafllatan olaylar, bu olaylar deerlendirdiimiz i konuflmalar, yafladmz olaya iliflkin inan ve i konuflmalarn sonucu ortaya kan duygu ve davranfllar stresle bafla kmada izlediimiz sreci belirler. Snfta yapt bir sunuflta baflarl olamayan bir renci bu duruma iliflkin olarak kendini sulayarak, iyi bir rencinin hibir zaman byle hatalar yapmamas gerektiine iliflkin bir inan gelifltirebilir. Bu durum onun yapmas gereken dier sunufllardan kamasna neden
olabilir. Hatta sunufl kelimesi dahi gese kayglanmasna neden olacak bir stres durumunu yaratabilir. Yaflad baflarszl akla uygun biimde i konuflmalaryla
deerlendiren birey herkesin hata yapabileceine ve bir sonraki sunuflunda ayn
hatalardan ders alarak bunlar tekrar etmeyeceine iliflkin bir inan gelifltirirse, ortaya koyduu davranfllar da daha salkl olur. Bir flekilde stres sonucu oluflan
davranfllarn aslnda bireylerin olaylara farkl bakfl alarndan, yorumlarndan ve
alglamalarndan kaynaklandn sylemek mmkndr. Stres oluflturan unsur ayn dahi olsa bireylerde bu duruma ynelik tepkilerin farkllaflmas bu durumla izah
edilebilir. Bu sebeple bireylerin bakfl alarn deerlendirip, olaylara verdikleri
tepkileri daha iyi anlamalar, stresle bafla kmada nemli bir adm saylabilir.
Stresin meydana gelmesinde farkllaflan bakfl alar ile paralel flekilde bireyin
tutum ve davranfllar da nemli bir yer tutmaktadr. Bu tutum ve davranfllar Tutar (2004) flu bafllklar altnda sralamaktadr:
Drtlerin etkisinde kalmak,
Acelecilik ve zaman iyi kullanamamak,
Her ifli mkemmel yapmaya alflmak,
nsanlar memnun etmek iin srekli kendinden dn vermek,
Hayatndaki dier insanlar ve sorumluluklar ihmal edecek flekilde ok alflmak,
Herkesten daha gl olma istei,
Bireyin kendisi iin ortaya koyduu imknsz standartlara ulaflma abas,
Grevi gereinden fazla ifl ve sorumluluk stlenmek
STRES VE KfiLK ZELLKLER

nceki konularda da grld zere tm insanlarn strese iliflkin bakfl alar ve
olaylara yaklaflm ayn deildir. Bu noktada insanlarn kiflilik tipleri farkllaflmaya
neden olmaktadr. Baz insanlar trafikte kendisine alnan bir kornay hakaret olarak nitelendirebilir. Baz insanlar iinse bu durumun pek fazla nemi yoktur. Kiflinin ie dnk bir yapda olmas onun birok sorunu kendi sorunu gibi ele almasna ve kafasnda farkl flekilde kurmasna neden olabilir. Kat, endifleli, sosyal olmayan bir yap sergilemeleri, kendilerini srekli kontrol altnda tutmalar stresle
iliflkili zelliklerdir. Dfla dnk yapdaki kifliler ise konuflkan, aktif, sosyal, daha
iyimser bir yap sergilemektedirler. e dnk kiflilere oranla bu kiflilerin stres dzeyleri daha dflktr. Bunun yan sra yaplan arafltrmalar baz insanlarn kayg,
ifllerine olan aflr bamllk, ifllerini erteleme alflkanlklar, zgven eksiklii ve
103
fazla mkemmeliyetilik sebebiyle yksek stres yafladklarn gstermektedir. Baz kifliler buna benzer zelliklerinden dolay kalp damar hastalklarna yakalanma asndan daha riskli gruptadrlar. Bu tarz kiflilerde grlen saldrganlk, hrs, rekabet, ifl bamll, acelecilik gibi zellikler A tipi kiflilik zellikleri olarak adlandrlmaktadr.
A tipi kiflilik davranfllarn flu flekilde sralamak mmkndr (Ertekin,1993).
A tipi bireyler yeme ime, konuflma, hareket etme, yrme gibi gnlk eylemlerinde ok daha hzldrlar.
Cmlelerin sonunu daha sert vurgulayarak daha hzl konuflurlar.
Hayatn tm alannda sabrsz yapdadrlar. letiflimde baflkalarnn szn
bitirmesini beklemeden szn keserek yksek sesle konuflurlar.
Ayn anda iki ya da ikiden fazla ifli dflnerek ayn zaman dilimine daha ok
ifli sdrmaya alflrlar. Ayn zaman diliminde ok ifli yapmaya alflmak bu
kiflilerin zerindeki basky arttrr.
Dinlenmek, tatile gitmek, ifllerden uzaklaflmak, bu kifliler iin sululuk duygusunun oluflmasna sebeptir.
Bu tip davranfl sahiplerinin beraber yaflad dier insanlardan, ailelerinden
beklentileri de yksektir. Kendilerinin veya evresindekilerin bu standartlara ulaflamamas bireyde sknt ve mutsuzlua neden olur.
A tipi davranfl sergileyen bireylerde rekabet ve zamanla yarfl duygular
arlk kazanmaktadr. abuk karar verirler. nat ve saldrgan davranfllar
sergilerler.
Srekli bir kofluflturma sebebiyle evredeki gzelliklerin farkna varamazlar.
Resim 5.4
A tipi kiflilik
davranfl olan
gereinden fazla
sorumluluk alma
ve youn alflma
temposu strese
neden olmaktadr.
Bunun tam tersi olarak B tipi kiflilik zelliklerine sahip olan bireyler daha uysal daha rahat, daha az aceleci ve rekabeti zelliklere sahiptirler. B tipleri de stres
yaflamalarna ramen olaylar farkl flekilde grmeye ynelik daha sakin daha az
panikleyen bir yapya sahiptirler. B tipi kiflilik davranfllarn flu flekilde sralamak
mmkndr.
B tipi bireyler sosyal deerler iin fazla kayglanmazlar.
Zamann esiri olmazlar, daha rahat ve sabrldrlar. Sosyal ortamlarda bulunarak, ailelerine, kendilerine daha ok zaman ayrrlar.
104
Birey ve Davranfl
Daha hoflgrl bir yapya sahiptirler. Ayrntlara taklmak yerine olaylara

farkl adan yaklaflabilirler.
Kolay sinirlenmeyip karar vermede aceleci davranfllar sergilemezler.
fl dflnda geirilen zaman onlar iin bofla geen zaman ya da sululuk duygusu sebebi deildir.
A tipi ve B tipi olarak adlandrlan durumlar aslnda davranfl biimleridir. nsanlarn tmyle bir davranfl tipinin tm zelliklerini taflmas beklenemez. rnein bir insanda B tipi davranfl zellikleri baskn olabilir. Bunun yan sra bireyde
A tipi davranfl zelliklerinin de olabileceinin bilinmesi gerekir. Burada bilinmesi
gereken nemli olan nokta, A tipi davranfl zelliklerinin kiflide baskn olmas sebebiyle kiflinin strese ve dolaysyla eflitli fiziksel rahatszlklara daha ak olduudur. Yine bu konuda yaplan arafltrmalara gre, A tipi davranfl zellikleri gsterenlerin kalp damar hastalklarna yakalanma riski B tipi davranfl sergileyenlere
gre daha fazladr (Tutar, 2004).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kanser ve benzeri
ciddi rahatszlklara yakalanmada ve tedavide strese ynelik kiflilik
SIRA SZDE
zellikleri ve bakfl alar ne lde etkilidir?
D fi BAfiA
NELM
STRESLE
IKMA YOLLARI
Bireyler iin nemli olan, stres oluflturan bir durumla karfllaflldnda, bu durumu
sorunsuz birS flekilde
O R U uyumu salayarak atlatabilmektir. Bu srete bireyden bireye
farkllaflan uyum durumlar sz konusudur. Bireyler stres yaratan bir durumla karfllafltklarnda farkl seimler yapabilirler. Birey bu duruma iliflkin olarak ya doruDKKAT
dan bafla kma yoluyla strese neden olan durumla yzleflecek, ya da kendini savunma yoluna baflvuracaktr. Bask, engellenme, atflma gibi unsurlarla ortaya SIRA SZDE
kan stres durumu
karflsnda birey, tm kaynaklarn harekete geirerek elinden
geldiince stresi yenmeye alflr. Savunma yoluyla bafla kmay tercih eden birey
olayn olas sorunlaryla yzleflmemek iin olayn gerekliinden kendini syrarak
AMALARIMIZ
bir flekilde kendini kandrr. Gereklii deifltirir ve gerei kendisi iin en kolay
flekilde stesinden gelebilecei bir duruma brndrr.
N N
K T A P
Dorudan Bafla kma

Dorudan bafla kma durumunda birey stres yaratan duruma iliflkin flekilde
tepki verebilir. Bunlar, yzleflme, uzlaflma ve geri ekilmedir (Morris, 2002). Bu sTELEVZYON
rete yzleflmede strese iliflkin bir olayla karfllaflan birey tm gcyle stresi meydana getiren olayla mcadele edebilir. Uzlaflma durumunda kendinden bir fleyler
feda eder veya karfl taraftan alacaklarnn bir ksmna raz olabilir. Karfl taraf ba N T E R Nvazgemesini
ET
z isteklerinden
konusunda raz edebilir. Geri ekilmede ise birey
kendisine zarar gelebileceini ya da sknt yaflabileceini dflnerek yenilgiyi kabullenir. Kz arkadafl tarafndan ifline fazla vakit ayrd, kz arkadaflna yeterli ilgiyi gstermedii iin terk edilen bir gen ayrlk ve sonrasna iliflkin stres yaflamaktadr. Gen bu durumda daha ok abalayarak iliflkisini kurtarmaya alflabilir.
Kendisiyle yzleflir ve gerekten ifliyle ve kz arkadaflna ayrd zamanla ilgili zelefltiri yapabilir. flini ya da alflma fleklini tmyle deifltirebilir. Bu noktada kz
arkadaflnn gnln almak iin zamann ve tm imknlarn seferber edebilir. Bir
flekilde kendi hatalar ve iliflkisinin sonlanmasna neden olabilecek tm sorunlarla
yzleflerek bu hatalar dzeltme yolunda adm atar. Uzlaflma yolunu seen gen
ise iliflkisini kazanma adna baz noktalarda kendinden dn verir. Orta yolu bulmak iin tmyle iflinden vazgemek yerine belli gnlerde kz arkadaflna daha
105
ok vakit ayrabilir. Fakat kz arkadaflnn da ilgi ve zaman gibi baz

konularda daha anlayfll olmasn
bekleyebilir. Son olarak birey iliflkisini kurtaramayacan, nk iflinden ve yaflama fleklinden vazgemesinin mmkn olmadn anlar
ve geri ekilme yolunu seer.
Yzleflme aflamasnda birey sorunun varln kabul eder ve sorunu aflmak iin aba harcar. Bu aflamada tepkilerin ortaya konufl biimi nemlidir. fkenin ya da stresle
beraber ortaya kan duygularn ifadesi stresin boyutlarn da flekillendirir. fke sonucu ortaya konulan
saldrgan davranfllar karfllnda
gelecek tepki ve evredeki olumsuzluklar stresin daha da artmasna neden olabilmektedir. Strese tepki olarak ortaya
konan fkenin yansmalar ou zaman ykc ve kifli iin zarar verici durumlara
yol aabilmektedir. Strese tepki olarak duygularn ifadesinde daha yapc ve aklc
davranfllarn ortaya konulmas nemlidir. Trafik skflklnda yetiflmeniz gereken
nemli bir toplant olduunu dflnn. Toplantya yetiflemediiniz takdirde belki
de ifliniz asndan ok nemli bir frsat karmak zeresiniz. O srada nnzde
bulunan ara trafii tkyor. Siz ona korna aldktan sonra size el kol hareketleriyle karfllk veriyor. Bu olay karflsnda ok kzgn olarak arabanzdan inip aracn srcs ile kavga edebilirsiniz. Bu davranfl sonucu kzgnlnz ya da strese sebep
olan durum ortadan kalkmfl mdr? Bu tarz bir davranfl stres unsurunu ortadan
kaldrmad gibi bireyin kzgnlk ve ykc duygularn daha da arttrarak yaflamasna neden olabilecektir. Kifli btn gn boyunca bu durumu dflnecek ve belki
yetiflebilecei toplanty karabilecek, yetiflse dahi bu olayn etkisiyle kendisinden
bekleneni ortaya koyamayacaktr.
Stresi meydana getiren olayla karfllaflan bireyler uzlaflma yolunu setiklerinde
isteklerinden daha azna raz olurlar. Geri ekilme durumunda birey tmyle sorun durumunu halletmek yerine kendisini geri ekmektedir. Bakld zaman geri
ekilme bir yenilgi olarak grlebilir. Bireyin sorunla karfllaflmak yerine ekinerek
kendini geri ekmesi baz olaylarda organizma iin en olumlu tepki olarak grlebilir. Bu durum ormanda yrtc bir hayvanla karfllaflldnda dvflmek yerine
kap kendini kurtarmak gibidir. Birey iin kendisinin aflabileceinden byk ve
zerine gittiinde kendisi iin zararl olabilecek bir sorunla karfllaflldnda geri
ekilmek bu sebeple baz durumlarda tercih edilebilmektedir. Geri ekilmenin
olumsuz yn ise bireyin stresi meydana getiren olaylarla karfllafltnda geri ekilmeyi alflkanlk haline getirmesidir. Birey bu sebeple aslnda aflabilecei baz
durumlardan da geri ekilerek kurtulmaya alflr. rnein, youn trafikte araba
kullanmay renmeye alflan bir src aday bu konuda baflarsz olunca, araba kullanmann kendisi iin uygun olmadn dflnp artk araba kullanmak istemeyebilir. Hatta ok rahat araba kullanabilecei bofl bir trafik annda bile araba
kullanmaktan kanabilir.
Resim 5.5
Kz arkadaflyla
kavga eden gen
yaflad stresle
farkl biimlerde
yzleflir.
106
Birey ve Davranfl
Savunma Yoluyla Bafla kma
Kayg: Kayna belirsiz,

znt, nedeni ak olmayan
korku veya bir temel ihtiyacn
karfllanmamasnda meydana
gelen endifle durumudur.
Birey karfllaflt stres oluflturan olaylar tanmlad, tahmin edebildii, bildii lde olaylarla yzleflir, uzlaflr ya da geri ekilir. Eer birey olaylarn kaynan, sebebini tam olarak alglayamyorsa gerekliin kendisi organizma iin tehdit edici
olabilir. Bu durumda birey olayn gerekliini deifltirir ve daha kabul edilebilir,
daha az kayg verici bir duruma dnfltrr. Daha nce verilmifl rnekte, kz arkadafl tarafndan terk edilen gen iliflkisini kurtarmak iin yzleflme, uzlaflma ve geri ekilme gibi gerekliin kendisini inkr etmeden onunla dorudan bafla kmak
yolunu semekteydi. Savunma yoluyla bafla kma fleklini tercih eden birey gereklii deifltirerek kendisi iin daha kolay stesinden gelinebilir bir hale getirir. flinden ve yaflama fleklinden vazgeemeyen ve sorunun kendisinden kaynaklandna
iliflkin gerei kabullenemeyen gen aslnda kz arkadaflnn baflkasndan hofllandn ve bu durumu bahane ettiini ya da ok alflmadan, ok para kazanmadan
iliflkilerin yrmeyeceine dair yeni bir gereklik gelifltirir. Bu yolla birey stres ve
ona dair belirtilerle daha kolay bafla kar. nk gerein sknt veren yz ile
yani sulunun aslnda kendisi olduu gereiyle yzleflmek daha zordur.
Savunma Mekanizmalar
Stresi meydana getiren olay arptlarak ya da farkl duygu ve davranfl flekilleriyle
ortaya konulabilmektedir. Bu gibi durumlarda insanlar savunma mekanizmalarn kullanmaktadrlar. Savunma mekanizmasn kullanan birey bir flekilde karfllaflt olayda sorunun kendisini ve nedenlerini deifltirmektedir. nsanlarn stres durumunda kullandklar belli bafll savunma mekanizmalar bulunmaktadr.
Bastrma
Ac ve sknt veren duygu, deneyim ve anlarn bilindflna itilmesi, orada tutulmas ve bir flekilde unutulmasdr. Dier btn savunma mekanizmalarna temel
teflkil edecek flekilde bilindflna itilerek, orada tutulan drtler, istekler, anlar ve
duygularn bilin dzeyine kmas genellikle benlik tarafndan uygun bulunmaz.
Bunlar stbenlie (sperego) gre yasaklanan ve benlie ac, bunalt veren durumlar olduklarndan bastrlrlar. Bir asker iin savafl annda yaflad sknt verecek bir olay hatrlamakta zorluk ekmek, aslnda pek sevmedii arkadaflna verdii randevuyu unutmak gibi durumlar bu savunma mekanizmasna rnek olarak
verilebilir.
nkar (Yadsma)
Benlik iin tehdit olarak alglanan ve bunalt dourabilecek, ac verici bir gerei
kabullenememek, reddetmek, yok saymak, grmemektir. Birey birok yanlfln,
utan ya da sululuk douran eski deneyimlerini bilin altna iterek bunlar hi yaflanmamfl gibi alglayabilir. fkelendiinde kzgn deilim diyerek iinde bulunduu durumu inkr eder flekilde kendini ortaya koymak, bu duruma rnek olarak
verilebilir. rnein, kocasn kaybeden bir kadn, onu kaybetmenin verdii stres
ve sknt ile yzleflmek yerine onun ldn inkar ederek, sanki o hala yaflyormufl gibi her akflam sofraya kocas iin de bir tabak koyabilir.
Yanstma
Birey inkar edilemeyen ya da bastrlamayan sorunu oluflturan duygu, ihtiya ve
olaylar dflarya aktarp ya da baflkalarna ykleyip dflardan kendisine yneltili-
107
yormufl gibi alglar. Birey kendi iinde toplumca onaylanmayan ve yadsd bir
durumu baflkalarnda grr ve atflmann kaynan kendi dflna kaydrr. flyerinde bulunduu konuma gelebilmek iin birok kifliyi kran ve zen bir kifli, sulunun aslnda kendisi olmadn, ifl ortamnn etin ve zorlu yapsnn ayakta kalabilmek iin bu tarz yaklaflmlar zorunlu kldn ne srebilir. Dier insanlara karfl fke ve kskanlk duygular besleyen bir kifli aslnda dier insanlarn kendisinden nefret ettiini ve kendisini kskandn ifade edebilir. Bende yok, asl onlarda var mant bu savunma mekanizmasn flekillendirir.
zdeflim Kurma
Yanstmann tersi olarak iflleyen bu
savunma mekanizmasnda, baflkasnn zelliklerini sanki kendi baflars ya da zellii gibi stlenme durumu n plana kmaktadr. Kendi
yetersizliiyle yzleflmek yerine birey hayran olduu sanatnn zeliklerini kendisine ykleyerek onun
gibi davranabilir. Kendisi doktor olmak istemesine ramen bunu baflaramayan baba, olu doktor olduunda onun baflarsyla zdeflim kurarak sanki kendi doktor olmufl gibi hissedebilir.
Yceltme
Birey, toplumca onaylanmayan baz ilkel drt, eilim ve gereksinimlerini toplumca hofla giden kabul edilebilir biimlere dnfltrr. indeki saldrganlkla ilgili ihtiyac rekabeti ortama taflyarak ifl yaflamnda baflarya ulaflabilir. Bunun yannda
saldrganlkla ilgili gl ihtiyalarn spora ynlendirerek dvfl sanatlarnda baflar kazanabilir. Srekli ilgi grmek isteyen bir insan kendini bu isteini gereklefltirebilecei sahne sanatlarna ynlendirebilir.
Gerileme
Stres meydan getiren bir olayla karfllaflan birey, sknt veren durumla yzleflmek
yerine aresizliini yaflndan beklenenin altnda bir davranflla ortaya koyar. flyerinde projesi ve grflleri kabul grmeyen bir kifli, alama nbeti geirebilir. Kardefli olduunda btn ilginin ona kaydn gren 4-5 yafllarndaki bir ocuk yaflndan beklenmeyecek flekilde emeklemeye bafllayabilir ya da ilgi ekmek iin parman azna gtrme alflkanln edinebilir.
Yer Deifltirme
Birey bastrd gd ve davranfllarn gerekten olmas gereken deil de onlarn
yerini alabilecek durum ve nesnelere ynlendirir. flyerinde patronuna kzan bir
alflan patronuna ynelik olarak ortaya koymas gereken fkesini evde karsna ya
da ocuklarna gsterir. Bireyin iflyerindeki kzgnl, ocuklarna barma, masay tekmeleme, ya da kendisine zarar verme yoluyla bir flekilde yer deifltir.
Resim 5.6
Bireyler toplumca
hofl karfllanmayan
saldrganlk
drtlerini
toplumca kabul
edilebilir alanlara
yneltebilirler.
108
Birey ve Davranfl
Karflt Tepki Gelifltirme

Birey aslnda hissettiklerinin tam tersi dflnce ve duygular abartl bir flekilde ortaya koyabilir. Kendi iindeki drt ve eilimlerin tam karflt tepkileri ortaya koyarak
benliini savunabilir. Birey iindeki nefret ve kabalk eilimlerine karfl aflr derecede kibar ve nazik; olabilir. Aslnda hi sevmedii arkadafln abartarak vme, iindeki kskanlk ve nefret hislerini saklamaya alflmann bir ifadesi olabilmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Travma:
bir
S O RBeklenmedik
U
flekilde meydana gelen
dehflet, kayg ve panik
yaratan ciddi kazalar,
D K Kdeprem
A T ve benzeri
tecavz,
ykc doa olaylar sonucu
bireyin olaylar
SIRA SZDE srecinin
anlamlandrma
bozulmasdr.
AMALARIMIZ
Depremini
yaflayan insanlarn
birounda
T Edepremle
L E V Z Y O Nilgili
travma sonras stres
bozukluu
grlmfltr.
NTERNET
Strese Karfl Neler Yaplabilir?
D fi ilgili
N E L Molarak gnlk iflleyiflten farkl, beklenmedik bir flekilde meydana
Bireyler stresle
gelen, dehflet, kayg ve panik yaratan, bireyin olaylar anlamlandrma srelerini bozan travma Sad
sorunlar yaflayabilmektedir. Ciddi kazalar, tecavz, deprem
O Rverilen
U
ve benzeri ykc doa olaylar, saldrya urama gibi olaylar bu duruma rnektir. Byk apl olarak bireyde travma yaratan olay ve durumlar sonrasnda bireyler travma
DKKAT
sonras stres bozukluu denilen bir eflit psikolojik bozukluk yaflayabilirler. Birey, bu
olaya ait izleri gn iinde geri dnfllerle, ryalar ve kbuslar yoluyla yeniden hatrSIRAnormal
SZDE olarak grnse de, olayn zerinden uzun zaman gese de olalayabilir. Birey
ya iliflkin psikolojik belirtileri yaflayabilir. Baz zamanlarda durumun dzelmesi ok
uzun yllar srebilir. Bu sreci atlatabilmek, hastann ailesinin ve yaknlarnn duyguAMALARIMIZ
sal destei ve uzmanlarn verecei psikolojik yardmla salanabilir.
Ciddi travma yaratan olaylarn yaK T A P
nnda bireyler gn
iersinde daha kolay
bafla kabilecekleri
TELEVZYON
stres oluflturan, deiflik younlukta birok olaylarla karfllaNTERNET
flabilirler. Trafikte sinirlenmek, zerinize
yemek dkmeniz,
arkadaflnzla kavga
etmeniz, tam iflinizi
yetifltirmeye alflrken bilgisayarnzn
bozulmas gibi birok olay gnmz insannn karfllaflabilecei strese neden olabilecek olaylardr.
Bu olaylarla karfllafltnda bireyin daha donanml olmas iin bedensel salna dikkat etmesi nemlidir. Salkl beslenme alflkanl, zararl gdalardan uzak
durma, fiziksel egzersizler, doa yryflleri gibi aktiviteler bireyin bedensel adan stres durumlarna daha dayankl olmasn salar. te yandan dflncelerde
odaklanarak kaslar gevfletmeyi ve rahatlamay salayacak gevfleme tekniklerinin
renilmesi, meditasyon, yoga gibi rahatlatc aktivitelerle urafllmas strese ynelik rahatlama asndan faydal olarak nitelendirilmektedir.
Zaman iyi bir flekilde dzenleyebilme ve ynetebilmeye iliflkin alflkanlk kazanma bireyleri son anlara skflan ifllerin yaratt stresten koruyacaktr. Bunun yan sra bireylerin kendi ifllerinin dflnda edindikleri hobiler, sosyal aktiviteler ve
bofl zaman etkinlikleri de stresle mcadelelerinde onlara avantaj salayacaktr. Bi-
N N
Resim 5.7
KMarmara
T A P
Savunma mekanizmalarn
kullanmann salkl olup olmadn tartflnz.
SIRA SZDE
109
reylerin sergiledikleri A tipi kiflilik davranfllarna dikkat etmeleri, onlar deifltirme

ve yerine daha az stres oluflturacak B tipi kiflilik davranfllar yerlefltirme alflmalar da stresle bafla kmada nemli admlar olacaktr. Yine karfllafllan sorunlarda arkadafl destei almak yeni arkadafllklar edinmek strese iliflkin skntlar azaltmaya
yardmc olacaktr.
Stres yatan olaylara bakfl asn deifltirip daha olumlu bir bakfl asn ve
dflnce yapsn yakalamann, alglama
ve deerlendirmelerimizi gzden geirmenin, stresle mcadelede baflarl insanlar gzlemlemenin de stresle bafla kmada faydal olacan sylemek mmkndr. Dkmen (2008) bu konuda zihni yeniden dzenlemenin gerekli olduunu, stres yaratan dflnce biimlerini
deifltirmenin, dier insanlarn size ne yapacanz syledii suflrl bir yaflamdan uzaklaflarak evresindeki gzellikleri
daha dikkatli incelemenin, yaflam tarzn
deifltirerek yaflam enerjisini arttrmann
gerekliliinden sz etmektedir.
Stres her zaman iin ykc ve insanlarn btnlne zarar verici yapda olmayabilir. Stresin uygun seviyede yaflanmasnn baflarda etkisi olduu sylenebilir.
Hi stres yaflamayan birey baflarya ulaflma adna gerekli gdlenmeyi salayamayacaktr. Nasl ki bir kemandan en iyi sesi almak iin onun uygun gerginlikte olmas beklenirse, bireyden de baflarl olma adna uygun bir stres seviyesinde olmas beklenebilir. ok gergin olan bir tel kopabilecei gibi ok gevflek olan telden de ses almak mmkn deildir. Bu yzden etkili bir performans sergileme ve
baflarya ulaflma yolunda stresle bafla kmada bu durumun da gz ard edilmemesi gerekmektedir.
Resim 5.8
Ayn zaman
diliminde birok ifli
yetifltirmeye
alflmak bafllca
stres sebepleri
arasndadr.
110
Birey ve Davranfl
zet
N
A M A
N
A M A
Stres kavramn ve stres srecindeki aflamalar

tanmlamak.
nsanlarn hayatlarn genifl apl olarak etkileyebilecek byk apl olaylar ya da nemsiz gibi
grnebilecek gnlk olaylar da nemli stres unsurlardr. Stresi oluflturan olaylarla karfllaflldnda bireyler, bu durumlara iliflkin belli bafll
duygular yaflarlar. Bu duygularla bafla kmak ve
evreden gelen durumlarn yaratt bask ve beklentileri aflmak iin birey aba gstermek durumundadr. Stresi oluflturan durumla karfllaflt
sre dahilinde birey, elindeki kaynaklar ve bask durumu arasnda bir denge oluflturarak mevcut ani ya da gnlk stres yatan durumlara uyum
yapmaya alflr. Salk psikolojisi yaflam daha
nitelikli bir hale getirme yolunda insanlarn stres
oluflturan durumlara ve ciddi rahatszlklara bafla
kmada bakfl alarnda farkllk yaratmay
amalar. Stres durumunda canl kendini korumak iin savafl veya ka tepki zincirini harekete geirirken bu srete birey genel uyum sendromu ad verilen evresel stres durumlarna iliflkin alarm, diren ve tkenme aflamalarn geer
Stresin belirtilerini ve stresin meydana gelme sebeplerini aklamak.
Birey stres altnda olduunda belli bafll tepkiler
ortaya koyar. Stres ve ona bal durumlarn her
bireyde oluflturduu farkl fiziksel, davranflsal,
duygusal ve biliflsel belirtiler grlmektedir. Bunun yannda yaflamdaki plan dfl, kontrol edilemeyen deiflmeler, yaflam flartlar, kltrel, ekonomik snrllklar, kendimize koyduumuz hedeflerden kaynakl basklar, bireylerin ou zaman farkl ihtiyalar, frsatlar, amalar arasnda
seim yapmak durumunda olduu atflmalar
stres kayna olabilmektedir. Bireyler bu aflamada yaklaflmak ve kanmak istedikleri seeneklerin farkl birlikteliklerinden oluflan yaklaflmayaklaflma, kanma-kanma ve yaklaflma-kanma atflmalar yaflayabilirler. Bireyler hedeflerine ulaflmalar nlendiinde ortaya kan engellenme ile ilgili stres yaflayabilirler. Ayrca bireyler aile sorunlar, monoton (tekdze) yaflam
dzeni, ekonomik sorunlar, siyasi ve politik belirsizlikler, sosyal ve kltrel deiflmeler, trafik
ve yaflam sorunlar ve teknolojik deiflmeleri kapsayan evresel stres kaynaklar ile olaylara bakfl
alar ile ilgili bireysel stres kaynaklarna maruz
kalabilirler.
N
A M A
N
A M A
Stres ve stres zerinde etkili kiflilik zelliklerini

betimlemek.
nsanlarn strese iliflkin bakfl alar ve olaylara
yaklaflm ayn deildir. nsanlarn kiflilik tipleri
farkllaflmaya neden olmaktadr. Kiflinin ie dnk bir yapda ya da dfla dnk yapda olmas
stresi farkl flekilde kurmasna neden olabilir. Baz kifliler kiflilik zelliklerinden dolay kalp damar hastalklarna yakalanma asndan daha riskli gruptadrlar. Bu tarz kiflilerde grlen saldrganlk, hrs, rekabet, ifl bamll, acelecilik gibi
zellikler A tipi kiflilik zellikleri olarak adlandrlmaktadr. B tipi kiflilik zelliklerine sahip
olan bireyler daha uysal daha rahat, daha az aceleci ve rekabeti zelliklere sahiptirler.
Stresle bafla kma yol ve yntemlerini aklamak.
Bireylerin stres yaratan bir durumla karfllafltklarnda farkl seenekleri mevcuttur. Birey bu duruma iliflkin olarak ya dorudan strese neden
olan durumla yzleflecek, uzlaflacak ya da geri
ekilecektir. Birey tm bunlarn dflnda gereklii deifltirerek ya da gerei kendisi iin en
kolay flekilde stesinden gelebilecei bir duruma brndrd bastrma, inkar, zdeflim kurma, yanstma, ye deifltirme, yceltme, karflt
tepki gelifltirme gibi savunma mekanizmalarn
da kullanabilir.
111
Kendimizi Snayalm
1. Genel uyum sendromu ile ilgili afladaki evrelerden
hangisinde vcut eflitli kimyasallarla stres yaratan duruma bir flekilde uyum salamaya alflr?
a. Alarm aflamas
b. Direnme aflamas
c. atflma aflamas
d. Tkenme aflamas
e. Kanma aflamas
2. Arkadaflnn parasn izinsiz alan bir ocuun aslnda tm insanlarn uygun ortam olduunda dier insanlara zarar vereceini savunmas hangi savunma mekanizmasna bir rnektir?
a. Yer deifltirme
b. Yceltme
c. Yanstma
d. Karflt tepki gelifltirme
e. Bastrma
3. Afladakilerden hangisi evresel stres kaynaklarndan biri deildir?
a. Engellenme
b. Monoton yaflam dzeni
c. Ekonomik sorunlar
d. Sosyal deiflmeler
e. Aile sorunlar
4. Bir kiflinin akflama arkadafllar ile ok sevdii restorana gitmek istemesi ile yapt rejimi bozmaktan korkmas atflma biimlerinden hangisine bir rnektir?
a. Yaklaflma-yaklaflma
b. Kanma -kanma
c. Yaklaflma-kanma
d. Yanstma-karflt tepki gelifltirme
e. Bask-engellenme
5. Afladakilerden hangisi stresle ilgili fiziksel belirtilerden biri deildir?
a. Mide arlar
b. Kararszlk
c. Nefes darl
d. Yksek sese karfl aflr duyarl olma
e. Terleme
6. Afladakilerden hangisi stresle bafla kma yollarndan biri olamaz?

a. A tipi kiflilik davranfllarn benimseme
b. Gevfleme teknikleri uygulama
c. Zaman ynetimi
d. Salkl beslenme
e. Aklc i konuflmalar yapma
7. Afladakilerden hangisi B tipi kiflilik davranfldr?
a. Ayn anda iki ya da ikiden fazla ifli dflnrler
b. Ailelerinden beklentileri yksektir
c. Rekabet ve zamanla yarfl duygular arlk kazanmaktadr.
d. Srekli bir kofluflturma sebebiyle evredeki gzelliklerin farkna varamazlar
e. fl dflnda geirilen zaman sululuk duygusu sebebi deildir.
8. Annesine kzp arkadafln tersleyen bir kiflinin durumu hangi savunma mekanizmas ile aklanabilir?
a. Yceltme
b. Karflt tepki gelifltirme
c. Yanstma
d. Bastrma
e. Yer deifltirme
9. Afladakilerden hangisi stresle ilgili duygusal belirtilerden biri deildir?
a. Sknt ve gerginlik durumu
b. Srekli telafl iersinde olmak
c. Sinirlilik hali
d. Neflesini kaybetme
e. Durgunlaflma
10. Stresi meydana getiren olayla karfllaflan birey hangi aflamada beklentilerinin daha azna raz olmaktadr?
a. Geri ekilme
b. Uzlaflma
c. Direnme
d. Kanma
e. Yzleflme
112
Birey ve Davranfl
Yaflamn inden
Basn mensuplar neden stres yapar?
Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
retim yesi Prof. Dr.
stn Dkmen, her meslein kendine gre bir
stresi bulunduunu ifade ederek, Gazetecinin
muhatap olduu dfl faktrler stres yaratmaz, onun alglama flekli stres yaratr dedi.
TRT-1 televizyonunda Eyll aynda bafllayacak yeni dneminde yayna girecek stn Dkmenle Kk fieyler programnn 13 blmnn son ekimi, bugn TRT
Tepebafl Stdyolarnda tamamland. Dkmen, programnn ardndan, Basn mensuplarnda stresle bafla kma konulu bir konferans verdi. Prof. Dr. Dkmen, konferansa katlan gazetecilere mesleklerinin stresli olup
olmadn sordu. Gazetecilerden ok stresli bir meslek yantn alan Prof. Dr. Dkmen, bunun nedenlerini
sordu. Prof. Dr. stn Dkmen, gazetecilerin haber atlama, zamanla yarfl, yanlfl haber yapma endiflesi gibi
nedenlerle stres yafladklarn belirtmeleri zerine,
problemin aslnn insann kendisinden kaynaklandn, bir meslekte yaflayabilecei en kt fleyi dflnmenin kiflide stres yarattn syledi. Trk halknn genelinde kendi hayat iin felaket senaryolar izmenin egemen olduunu belirten Prof. Dr. Dkmen, oysa doada
kt olaylarla karfllaflma olaslnn, iyi olaylara gre
ok daha az olduunu vurgulad. Prof. Dr. Dkmen,
meslek hayat boyunca binlerce haber yapan bir gazetecinin 3-5 tane yanlfl haber yapabileceini, haber atlayabileceini ya da haberi zamannda yetifltiremeyebileceini kaydetti. Gazetecinin ya da onun yneticisinin
yanlfllardan ok bu kiflinin yapt doru haberi grmesi gerektiini ifade eden Prof. Dr. Dkmen, Doru haberleri grmeyip yanlfl haberi gren o amiri siz de bofl
verin gitsin dedi.
STRESSZ MESLEK YOK - Prof. Dr. Dkmen, gazeteciliin genellikle stresli bir meslek olarak alglandn
ifade ederek, flyle devam etti: Pilota sorarsanz en
stresli meslek onunkidir. Yzlerce kiflinin hayat onun
ellerindedir. Doktora sorarsanz insanlarn hayat onun
elindedir. tfaiyeciye sorarsanz yle. Baflka bir meslek
sahibine sorarsanz en stresli meslek kendisininkidir.
Tm meslek gruplarnda stres vardr. Olaylar nemli
deil, olaylar alglama fleklimiz nemlidir. Stressiz bir
meslek syleyebilir misiniz? Belki deniz feneri bekilii ya da obanlk diyebilirsiniz. Ancak tm deniz fenerleri dolu durumda. Siz de onu yapabilir misiniz? Siz
gazeteci olarak bu meslei setiinize gre, size hitap
eden bir yan var demektir. Meslei kendiniz setiniz,
metazori olarak yapmyorsanz ok da flikyet etmeye
hakknz yok. Stresim ok derseniz, hemen bu ifli brakn. O zaman da geim stresi bafllar.
OLAYLARI ALGILAMA fiEKL- Prof. Dr. Dkmen, olaylardan ok, olaylar alglama fleklinin nemli olduunu
vurgulayarak, aflr grlt karflsnda insanlarn farkl
farkl tepkiler verdiini, baz kiflilerin grlt karan
polise flikayet etmekle yetindiini, bir ksmnn sineye
ektiini, gen bir kiflinin hatta bundan hofllanabildiini, baz kiflilerin de gidip grlt karanla tartflp cinayet bile iflleyebildiini ifade etti. Tre cinayetlerinde de
ayn durumun sz konusu olduunu kaydeden Prof.
Dr. Dkmen, ocuu tecavze urayan bir kiflinin bunu cinayet nedeni olarak grebildiini, bir baflka kiflinin polise gittiini, bir baflkasnn da ocuunu alp psikiyatriste ve tedavi yoluna baflvurabildiini anlatt. Prof.
Dr. Dkmen, Tre, cinayet iflletmez, treyi alglama
flekli cinayet iflletir diye konufltu. Gazetecilerin de karfllafltklar olaylar alglama biimlerinin nemli olduunu kaydeden stn Dkmen, Gazetecinin muhatap
olduu dfl faktrler stres yaratmaz, onun alglama flekli stres yaratr. Stresle mcadeleyi kendimiz gereklefltirmek durumundayz. Bu bizimle ilgili bir meseledir
diye konufltu. (aa)
Kaynak: http://www.tumgazeteler.com/?a=1620971 16
Nisan 2009 tarihinde eriflilmifltir.
113

1. b
2. c
3. a
4. c
5. b
6. a
7. e
8. e
9. b
10. a
Yantnz yanlfl ise Stresin Aflamalar

Yantnz yanlfl ise Savunma Mekanizmalar
Yantnz yanlfl ise Stres Kaynaklar konusunu
Yantnz yanlfl ise atflma konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Stres Belirtileri konusunu
Yantnz yanlfl ise Stresle Bafla kma Yollar
Yantnz yanlfl ise Stres ve Kiflilik zellikleri
Yantnz yanlfl ise Savunma Mekanizmalar
Yantnz yanlfl ise Stres Belirtileri konusunu
Yantnz yanlfl ise Stresle Bafla kma

Sra Sizde 1
Hatrlanaca zere bireylerin zerlerindeki bask, bireyin bu durumla bafla kmada kullanaca kaynaklarn
aflyorsa stres durumu hissedilir. Birey elinde mevcut
kaynaklarla, mevcut stres durumuna iliflkin zm yollar retmeye alflr. flyerinde bitirmesi gereken projeyi yetifltirmeye alflan bireyin zaman asndan elindeki kaynak kstldr ve zerindeki basknn bu kstl kaynak sebebiyle stresi meydana getirmesi kanlmazdr.
Sra Sizde 2
zellikle Bat toplumlarnda baflarya ulaflmak ve toplum tarafndan ortaya konulan hedefleri yakalamak ancak rekabeti ortam gereklerine uymakla yerine getirilebilmektedir. Rekabeti ortamda ayakta kalabilme becerisi, insanlarn birbirleri ile srekli bir mcadele iersinde olmalarnn, ksa zaman dilimlerinde mmkn
olduunca hzl, zamana karfl yarflr bir biimde davranmalarnn gerekliliini ortaya koymaktadr. Byk
flehirlerde trafik, kalabalk ortamlar, zamanla yarflmak,
bireylerin kendilerine vakit ayramamalar, salksz
beslenmeleri, destek salayacak aile ya da arkadafl
gruplarndan mahrum olmalar stresin etkilerini daha
da arttrmaktadr.
Sra Sizde 3
Aile ve arkadafl iliflkilerin salaml, yaflanan sorunlar
karflsnda aile yelerinin ve arkadafllarn birbirine destei, stres durumlarn aflmada nemlidir. Aile ve arkadafllk iliflkileri asndan sevgi, sayg ve destee dayal
salkl bir yap kurulamamflsa aile iersinde ve iliflkilerde yaflanan huzursuzluk, aile ve arkadafllarn bizzat
kendisi stres unsuru olmaya bafllar. Aile bireyleri ve arkadafllar birbirlerine yaflanan stres durumlarnda soru
ve sorunlarn paylaflm asndan her zaman bir destek
unsuru olduklarn hissettirmelidirler.
Sra Sizde 4
Bireylerin olaylara iliflkin bakfl alarndaki olumlu ya
da olumsuz dflnce biimleri onlarn strese ne lde
maruz kalacaklarn da etkilemektedir. Gnmzde yaplan arafltrmalar kanser ve dier ciddi rahatszlklara
yakalanmada stresin nemli bir paynn olduunu gstermektedir. zellikle A tipi kiflilik davranfllar gsteren bireyler ciddi hastalklara yakalanmaya eilimlidirler. Bireylerin zerindeki stres ayn zamanda bu hastalklarn seyri konusunda da belirleyici olabilmektedir.
Bireyin olumsuz ve ktmser bakfl asndan kaynakl
yaflad stres, hastaln daha da ktye gitmesine sebep olabilmektedir. Kiflinin neden kendisinin bu hastala yakaland, ya da artk kurtulma yolunda bir midin kalmadna iliflkin grfl bu tr hastalklarda,
hastaln iyileflmesine katkda bulunmamaktadr. Birok yayn organnda grld zere iyimser bakfl
as, aklc inan ve bu dflncelerin yansd davranfl biimleri hastaln gidiflatna olumlu ynde katk
salayacaktr.
Sra Sizde 5
Eer birey karfllaflt, zerinde bask ve stres oluflturan
duruma iliflkin olarak bu durumu olduu gibi kabul
edip durumla yzleflecek bir yaklaflmda kanyorsa
savunma mekanizmalar devreye girmektedir. Savunma
mekanizmalar benlii kayg verici durumdan korumak
iin ortaya kan tepkiler olarak da dflnlebilir. Birey
gereklii olduu gibi deil de inanmak istedii gibi
grr ve iflini kolaylafltr. Bu durum aslnda bireylerin
benlik yaplarn salkl bir flekilde srdrmeleri iin
gayet mantkldr. Fakat bireyin sorununun ya da ihtiyalarnn gerekten karfllanmas asndan sorunlar
oluflturabilmektedir.
114
Birey ve Davranfl
Kaynaklar
Baltafl, A. ve Baltafl, Z. (2002). Stres ve Bafla kma

Yollar. stanbul: Remzi Kitabevi.
Braham, B. (2004). Atefl Altnda Sakin Kalabilmek,
Stres Ynetimi. (V. Diker,ev.) stanbul: Hayat Yaynlar.
Clark, L. (2000). Duygulara Yardm. (G.Yazgan, ev.)
stanbul: Evrim Yaynlar.
Remzi Kitabevi.
Dkmen, .(2008). Yaflama Yerleflmek. stanbul:
Remzi Kitabevi.
Ertekin, Y. (1993). Stres ve Ynetim. Ankara: Trkiye
ve Ortadou Amme daresi Enstits Yaynlar.
Kknel, . (1987). Zorlanan nsan. stanbul: Altn Kitaplar.
Lewin, K. A. (1935). A Dynamic Theory of Personality.
New York: McGraw-Hill.
Morris, C., G. (2002). Psikolojiyi Anlamak. (B.Ayvaflk
ve M. Sayl, ev.) Ankara: Trk Psikologlar Dernei
Yaynlar.
rnek, A.fi. ve Aydn, fi. (2006). Kriz ve Stres Ynetim.i Ankara: Detay Yaynclk.
Selye, H. (1976). The Stress of Life. New York:
McGraw-Hill.
Smith,E. E Nolen-Hoeksema, S., Fredrickson, B. L., Loftus,
G. R. (2003). Atkinson&Hilgards Introduction to
Psychology. Belmont: Thomson Learning
Tekarslan, E. (2000). Davranfln Sosyal Psikolojisi.
stanbul: . flletme Fakltesi Yaynlar.
Tutar, H. (2004). Kriz ve Stres Ynetimi. Ankara: Sekin Yaynlar.
RESM 9.1.
http://img.mynet.com/ha2/stress.ipg
RESM 9.2.
http://www.biyolojidunyasi.com
RESM 9.3.
www.yapi.com.tr//.../ 66017istanbultrafik.ipg
RESM 9.4.
www.faydalibilgiler.com
RESM 9.5.
http://4.bpblogspot.com/
RESM 9.6.
http://www.kaliteli-resimler.com/data/media/977/
Boks_Spor_Dali.jpg
RESM 9.7.
http://www.kadiniz.com/saglikresimleri/deprem2ipg
RESM 9.8.
http://www.i-choose-vs.com/images/mother.ipg
BREY VE DAVRANIfi
6
Amalarmz
N
N
N
N

Normal ve normal dfl davranfl kavramlarn tanyacak, normal dfl davranfllarn
belirlenmesinde kullanlan ltleri, normal dfl davranfllarla ilgili yaklaflmlar
ve normal dfl davranfllarn snflandrlmas ile ilgili konular aklayabilecek,
Kayg kaynakl, bedenle ilgili ve dissosiyatif bozukluklara iliflkin normal dfl
davranfllar betimleyebilecek,
Psikozlar ve organik zihinsel bozukluklarla ortaya kan normal dfl davranfllarn oluflmasnda etkili yaplar tanyabilecek,
Kiflilik bozukluu, psikoseksel bozukluk ve kt alflkanlklara bal bozukluklardan kaynaklanan normal dfl davranfllarn oluflmasnda etkili unsurlar
tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hipokondriyasis
Psikojenik ar
Hiperkondriyasis
Konversiyon histerisi
Amnezi
Dissosiyatif fg
oklu kiflilik
fiizofreni
Bipolar bozukluk
Korsakov psikozu
Antisosyal kiflilik
erik Haritas
Birey ve Davranfl
Normal Dfl
Davranfllar
NORMAL DIfiI DAVRANIfi KAVRAMI

KAYGI LE LGL BOZUKLUKLAR
BEDENDE GRLEN
(SOMATOFORM) BOZUKLUKLAR
DSSOSYATF BOZUKLUKLAR
PSKOZLAR
ORGANK ZHNSEL
BOZUKLUKLAR
KfiLK BOZUKLUKLARI
PSKOSEKSEL BOZUKLUKLAR
KT ALIfiKANLIKLARA BALI
BOZUKLUKLAR
Normal Dfl Davranfllar

NORMAL DIfiI DAVRANIfi KAVRAMI
ou zaman evremizde baz insanlarn sergiledikleri davranfllar alfllageldik davranfllardan farkllaflmaktadr. Genellikle bu davranfllar, davranfl bozukluu, ruhsal bozukluk, ruh sal, anormal davranfl, normal dfl davranfl gibi genel kavramlar erevesinde deerlendirilmektedir. Bu terimlerin iinde normal dfl davranfl terimi en genifl kapsaml olarak kullanlandr. nk bu terim normal kiflilerde zaman zaman grlen garip davranfllar da iersinde barndrmaktadr. Normal
dfl davranfl her zaman iin organik bir hastalk olarak grlmemelidir. Ancak
normal dflnn ne olduunu tanmlamak olduka zordur.
Normal dfl davranfllar birok alanda ounlukla intihar, adam ldrme, cinsel
saldr gibi toplum normlarndan sapma gsteren farkl rneklerle sunulduundan
davranflsal bozukluklar toplum dfl ya da tehlikeli davranfllarla zdefl olarak anlr hale gelmifltir. Hlbuki baz normal dfl davranfl flekilleri olaandan farkl ve
toplum iin tehlikeli olmasna karfllk, bazs sadece kiflinin yaflam sresince karfllaflt glklerle etkin bir biimde bafl etmesini engelleyen ve kifliye sknt veren yapdadr.
Bilimsel olarak normal ve normal dfl davranfllarn ayrmn yapmakta kullanlabilecek temel bir lt bulunmamaktadr. rnein insan vcudu yaps ve ifllevleri bilindiinden fiziksel hastalklar tanmlayp ortaya koymak kolaydr. Buna karfllk psikolojik dzeyde temel saylabilecek normallik kavramna iliflkin bir model
bulmak zordur. Akl hastalklarn ortaya koymada normal dfl davranfllar kategorik yaklaflm ve boyutsal yaklaflm altnda incelemek mmkndr. rnein bir insann kilosunun tanmlarken normallik ve anormallik arasnda ak bir ayrm bulunmamaktadr ya da bireylere gre deiflir. Kifliyi aflr kilolu, balk etli, normal kilolu, t gibi fleklinde kifliden kifliye deiflen greceli bir flekilde kategorilere ayrabiliriz. Benzer flekilde normal dfl davranfln normal davranfltan nicelik anlamnda farkllafltn sylemek mmkndr.
Normal dfl davranfllarla ilgili eflitli grfller birbirine karflt iki temel grfl etrafnda toplanr. Birinci grfle gre toplumun normlarna uyma oran normali, bu
kurallardan sapma oran ise normal dfln belirlemektedir. Bu grfl benimseyenler, toplum kabul ettii srece belirli bir davranfln normal dfl saylamayacan
iddia ederler. Bir dier grfle gre ise belirli bir oranda toplum kurallarna uyma,
toplu halde yaflamak iin gereklidir. Bunun karflt tutumlar bireyin kendisi ve toplum iin zararldr. Fakat gerek normallik lt, toplumun onay deil, kiflinin
118
Birey ve Davranfl
kendisini iyi hissedebilmesidir. Kendini iyi hissetme yalnzca yaflam srdrebilmeyi deil, potansiyelleri ve istekleri gereklefltirebilmeyi de kapsamaktadr.
Normal Nedir?
Normallik kavramn tek bir flekilde aklamak mmkn grnmemektedir. Bu konuda tek bir tanm ortaya koyabilmek g olduundan, arafltrmaclar konuyu drt
adan ele almaktadrlar:
Normallik salkl olmaktr. Bu geleneksel grfle gre normal ve salkl insan herhangi bir hastal olmayan insandr.
Normallik diye bir durum yoktur. Normallik organizmann tm kiflilik yaplarnn birbiriyle denge durumunda olmasn ya da uyumlu bir birlik iinde
ifllevlerini srdrebilmesini ortaya koyuyorsa, gerekleflmesi imkansz olan
bu durumda normallik kavramndan sz etmek mmkn deildir.
Normallik ortalama ile efl anlamldr. Bu yaklaflm davranfllarn normallik
oranlarn lmek amacyla, gnmzde deerlendirmeyi matematik ilkesine gre yapmaktadr. Bir baflka ifade ile ounluu oluflturan grup normal
saylrken, ounluktan uzaklaflan ulardaki durumlar, normal dfl olarak
deerlendirilir.
Normallik bir sretir ve normal davranfl birbiriyle etkileflim durumunda
olan sistemin ortak bir rndr. Bir baflka deyiflle normallik herhangi bir
andaki durumu tanmlamaktan ziyade, organizmada grlen deiflikliklere
ya da srelere iflaret eder. nsan genel olarak bir sistem anlayfl iinde ele
alan bu yaklaflma gre normallik, biyolojik, psikolojik ve toplumsal deiflikliklerinin katksyla ve zamann sreklilii iersinde ifllevini srdrebilmektir.
Normal Dfl Davranfllarn Tanmlanmasndaki ltler

Normal dfl davranfllarn tanmlanmasnda belli baz ltler kullanlmaktadr. Bu
ltler normdan uzaklaflma, istatistiksel olarak az rastlanan davranfl gsterme, kiflisel rahatszlk ve idealden sapmadr.
Normdan uzaklaflma: Normal dfl ya da a-normal kelimesi normdan uzakta
anlamn taflmaktadr. Bir flekilde toplumun kabul edilebilir davranfllarla ilgili
normlarndan sapan ve farkllaflan davranfllar normal dfl olarak kabul edilir. Tm
insan gruplar, normlar oluflturarak doru ve yanlfl davranfllar iin dayanak yaratrlar. Bu durum nerede, ne zaman, kime, nasl davranlmal sorularnn yantlarn
vermek iin nemlidir. rnein birey yemek yeme eylemini nerede ve ne zaman
isterse ayn flekilde gereklefltirememektedir. Birey futbol manda ya da konserde
bir fleyler yiyebilirken, camide ya da senfoni orkestrasn izlerken ayn flekilde yemek yiyemez. Sosyalleflme ile buna benzer normlar ve davranfl kalplar renilir.
Kifliler iinde yetifltikleri toplumun normlarn sorgulamazken, dier toplumlarn
normlar onlara garip, gereksiz gelebilmektedir. Kk bir toplulukta normlar ve
ortaya konulan davranfllarla ilgili fazla sorun yaflanmaz. Genel olarak kk toplumlarda bireyler sorgusuz bir flekilde bu normlara uygun davranfllar gereklefltirirler. Byk ve karmaflk toplumlarda ise farkl gruplar arasnda doru ve uygun
davranfln ne olduuna iliflkin ayrlklar oluflabilmektedir. rnein eflcinsellik byk bir toplum iinde, toplumun baz kesimlerinde kabul edilebilir fakat baz kesimlerinde ise anormal davranfl iersinde tanmlanabilir. Bu anlamda bakldnda
normal dfl davranfllarn deerlendirilmesinde bir lt olarak normlarn kullanlmas yaygn olmakla birlikte aslnda uygun grlmemektedir. Normlarn evrensel
olmayfl ve zamana gre deiflen yaplardan oluflmas bu durumun gstergesidir.
6. nite - Normal Dfl Davranfllar
statistiksel olarak az rastlanan davranfl gsterme: statistiki anlamda baklacak olursa normal dfllk ortalamadan sapma biiminde ortaya konulabilir. rnein, zek testleri ile zeka dzeyi llr. Bu yaklaflma gre ortalamadan aykr
olan normaldfl olan simgeler. Yeni istatistiksel yaklaflmlara gre ortalamadan her
sapma normal dfllk olarak adlandrlmamaktadr.
Kiflisel rahatszlk: Kiflinin ortaya koyduu, sorumlu olduu bir davranfl bir
gerginlie, strese neden oluyorsa, bu davranfl normal dfldr. Bu noktada kiflilerin
dflnceleri, davranfllar kendilerini rahatsz ediyorsa o zaman tedavi gerekebilmektedir. Kifliyi, topluma deil de kiflinin kendi grflne gre ele almaktadr. Ayn davranfl, farkl kiflilerde farkl derecelerde doyum yarattndan kiflisel rahatszlkla ilgili ortak bir yap oluflturmak mmkn olamamaktadr. Her zaman iin rahatszln olmas durumun normal dfl olduunu gstermez. Baz zamanlar da kiflisel mutsuzluun, kayglarn olmamas da bir sorun olabilmektedir. Hi sorunu
olmamak ve dnyay srekli olarak pembe gzlklerle grmek de bazlar iin
normaldfldr.
dealden sapma: Psikolojik salk iin gerekli olan ve kuramsal olarak en dflk dzeyden aflada olan davranfllar normal dfl olarak nitelendirilir. Normal
dfl davranfllar, toplumlar genellikle kazanlmfl, renilmifl inan sistemleri erevesinde aklamaktadr. Bu yaklaflmn en temel zaaf, istenen ve istenmeyen
davranfllarn farkn ortaya koyacak bir yapnn olmayfldr. Byle bir yap olmadndan ortalama davranfl ideale gre belirlenmektedir. deale ulaflmak ok zor
olduundan insanlarn ou yaflamlarnn baz dnemlerinde uyumla ilgili sorunlar yaflayabilmektedirler.
Normal Dfl Davranfllarla lgili Yaklaflmlar

Normal dfl davranfllarla ilgili olarak farkl kuramclar farkl yaklaflmlarda bulunmufllardr. Bu yaklaflmlar biyolojik yaklaflm ve psikolojik yaklaflmlar dr.
Biyolojik Yaklaflm
Bu yaklaflm normal dfl davranfllar sinir sistemi, salg bezleri gibi organik ifllev
bozukluklar ve kaltsal faktrlerle ortaya kan yanlfl iflleyifl erevesinde aklamaktadr. Bu bozukluun kayna bir virs veya mikrop, doufltan gelen organik
eksiklik, bafln zerine dflmek gibi ar bir kaza ile olabilmektedir. Sorunun nedeni ne olursa olsun bu modelin 3 varsaym bulunmaktadr. Bunlar;
Hasta bir hastalktan dolay fiziksel ya da duygusal ac ekmektedir
Bu hastal belli bir belirtiyle tanmlayabilmek olasdr.
Her hastaln kendine zg ve belli bir nedeni bulunmaktadr.
amzda biyolojik yaklaflm zihinsel bozukluklarn ve normal dfl davranfllarn tmn aklamakta yetersiz kalmaktadr.
Psikolojik Yaklaflmlar
Bu yaklaflma gre normal dfl davranfllar bireyin evresiyle etkileflimi sonucu ortaya kar. Bireyde derin iz brakan bir olay, ok fazla stres, ykc aile iliflkileri gibi
pek ok faktr bu tr davranfllar aklayabilmektedir. Bu konu ile ilgili olarak ok
farkl psikolojik yaklaflmlar bulunmaktadr. Baz yaklaflmlar tek bir davranfl zerine odaklanrken, bazlar, normal dfl davranfllar bir btn olarak ele almaktadr.
Bazlar normal dfl davranfllar tanmlamada ocukluk yaflantlarn, bazlar ise flimdiki zaman lt olarak almaktadr. Baz yaklaflmlar ise davranfllarn tamamen dflsal unsurlarla belirlendiini savunmaktadr. Bu anlamda temel yaklaflm vardr.
119
120
Birey ve Davranfl
Psikodinamik yaklaflm
Biliflsel Davranfl yaklaflm
nsancl-Varoluflsal yaklaflm
Psikodinamik Yaklaflm
Bireyin davranfllar bilindfl tarafndan, cinsellik ve saldrganlk gdleriyle ynlendirilmektedir. Davranfl bozukluklar yaflamn ilk yllarndan bafllayarak bilindflndaki atflmalarn rn olarak grlmektedir. rnein karsna fliddet uygulayan bir adam aslnda kklk yllarndan itibaren bilindflnda annesine olan fkesini yanstyor olabilir. Psikodinamik yaklaflma gre normal dfl davranfllarn
sebebi, eliflki ile ortaya kan kaygnn bilindflnda kalmas iin sergilenen savunma mekanizmalardr. Bu savunma mekanizmalar bireyin kaygsn azaltmakla
birlikte, bireyin gerekle iliflkisini de kesmektedir. Bu tutumun ileriye gtrlmesi
baflka hastalklar da ortaya karabilmektedir. Psikodinamik yaklaflmnn kurucusu Freud ekici ve deiflik fikirler ortaya koymasna karfllk, zihinsel bozukluklarla ilgili nedenleri ve tedavi yollarn aklayan bilimsel kantlar ortaya koymakta
yetersiz kalmfltr.
Biliflsel-Davranfl Yaklaflm
Davranfl yaklaflm normal dfl davranfllarn aynen dier davranfllar gibi renilmifl davranfllar sonucu olufltuunu savunur. Normal dfl davranfllarn klasik koflullama, edimsel koflulamadan farkl bir flekilde, beklenti ve yaplan ifllerin sonularn grme gibi isel srelerin de etkisiyle flekillendiini varsayar. rnein iflyerinde aslnda yetenekli ve zeki olan bir alflan kendisine verilen bir projeyi tamamlamay beceremeyeceini dflnerek en kt flekilde sonlandrr. Bu sre sonunda patronundan azar ifliten alflan, kendisinin bu konuda yetersiz biri olduuna dair bir yap gelifltirir. Bu yap onun bu tarz iflleri beceremeyeceine olan inancn salamlafltrr. Bu da beraberinde daha sonra da alnan grevlerle ilgili bir ksr dngy ortaya koyar. Biliflsel-davranfl yaklaflm normaldfl davranfl altnda
yatan bu tarz bakfl alarn dzenlemeyi hedefler.
nsancl - Varoluflsal Yaklaflm

Bu yaklaflma gre, bireyler psikolojik geliflim, byme ve salkl denge ynnde
en iyi flekilde davranmaya eilimli olarak domaktadrlar. Bu eilim kendini gereklefltirme olarak adlandrlr. Bu yaklaflmda birey kendi psikolojik geliflim ihtiyalarna gre arzu ve ihtiyalarn tutarl bir biimde ortaya koyar. Bu kendini ortaya koyufl tarz bazen saldrganlk, bazen cinsellik, bazen de bamsz olma biiminde olabilmektedir. ocuun byrken baz ihtiyalarnn karfllanmasnda ortaya konulan engeller, ocuun temel ihtiyalarn yadsmasna ve gerekte ne istediini bilemediinden duygusal kntye uramasna neden olabilir.
Normal Dfl Davranfllarn Snflandrlmas

Anormal davranfl tanmlama ve tan kategorilerine ayrma glne karfln, davranfl bozukluklarn snflandrmada Amerikan Psikiyatri Birlii (APA) resmi bir sistem oluflturmufltur. Zihinsel Bozukluklarn Tansal ve statistiksel El Kitabnda belirtilen bu sistem, ilk kez 1952de Amerikan Psikiyatri Dernei (APA) tarafndan
(DSM-I) yaynlanmfltr. En son elden geirilen, arada yaymlanan DSM II ve DSM
III e eklemelerle DSM IV 1994 ylnda karlmfltr. DSM IV normal dfl davranfl-
121
larla ilgili ayrntlar aklayarak zihinsel bozukluklarn listesini ve sonu olarak konulacak tanlarn daha gvenilir olmasn amalamaktadr. Bu dorultuda farkl uzmanlarn ayn zihinsel bozuklua iliflkin benzer tanlar koymalar mmkn olmaktadr. DSMde gncellemelerle artan tanmlanabilir zihinsel bozukluk saylarnn aslnda para kayna elde etmek iin oluflturulduunu ya da baz kadnlarn adet dnemleri ncesi yafladklar duygu younluklu ve sinirlilik hali gibi biyolojik doal
tepkilerin anormal davranfl olarak bu listeye konmamas gerektiini savunanlar
bulunmaktadr.
KAYGI LE LGL BOZUKLUKLAR

Tm insanlarda farkl derecelerde grlebilen kayg durumunun tr ve derecesi
nemlidir. Biroumuz yafladmz kaygnn sebebini bilebiliriz. Kayg bozukluu
yaflayan kifliler neden kayglandklarn bilemezler ya da yafladklar kayg o an
iinde bulunduklar durumla uyumlu deildir. Baz durumlarda kayg rahatsz edecek kadar fliddetli yaflanabilir. Birka saatten birka gne kadar sren krizler fleklinde ortaya kabilir. Kaygnn nedeni ne hasta ne de ailesi ve yaknlar tarafndan
anlafllabilir. Kayg ancak byle durumlarda bir uzman tarafndan incelenerek ortaya kartlabilir. Kayg halinin etkisi altna kalan birey, bedensel ve psikolojik belirtiler gsterir. Bedensel belirtiler, flyle sralanabilir:
Kaslarn ok gergin olmasyla birlikte kaslarda titreme, gevfleyememe durumu
Terleme, kalp arpnts, bafl dnmesi ile ilgili olarak otonom sistemin ok
faal olmas.
Kayg hali ile ilgili psikolojik belirtiler ise flyle sralanabilir:
Bireyin normal davranfl bir eflit bozulma gsterir. Birey her zaman zlerek, kendisi ve baflkalar iin kt fleyler dflnr. Kaygy gizleme arzusu
sonucunda bireyin gnlk yaflam etkilenir. Bu da bireyi normal bir yaflam
srmekten alkoymaktadr.
Birey mantksz davranfllar gsterir. Anlam olmayan davranfllarda bulunur.
Bazen bir davranfl defalarca tekrarlamak ya da otobse binmekten korkmak gibi yersiz korkulara sahiptir.
Kayg bozukluu yaflayanlar bunaltc olsa da, gerekle balantlarn koparmazlar. Bu kifliler fantezi dnyasnda yaflamazlar.
Fobiler
Kayg duymak birok kifli iin normal bir durumdur. Fakat duyulan kayg kiflinin
yaflamn aksatacak dzeye ulaflyorsa bu durumda fobilerden sz etmek mmkndr. Gerekte hibir tehlike olmad halde mantk dfl duyulan korkular fobi olarak adlandrlr. rnein, ykseklikten, kapal ya da ak alanlarda kalmaktan,
asansrden, kalabalktan, ylandan, karfl cinsten korkmak fobi rnekleridir. Freudun grflne gre ise fobi, bilindflnda altnda zmlenmemifl eliflkilerden
oluflmaktadr. Fobileri basit ve karmaflk fobiler olarak snflandrmak mmkndr. Belirlenmifl tek bir nesneden veya durumdan duyulan korku basit fobi olarak
tanmlanr. rnein ylan fobisi, ykseklik fobisi basit fobilere rnektir. Karmaflk
fobilerde ise sebep tam olarak belirgin deildir. Bu fobilerin sebepleri ok boyutlu olabilmektedir. Agorafobi olarak nitelendirilen ak alana kma fobisinin sebebi farkl uyarclar ierebilir. Bu fobi, dier insanlarla bir araya gelme, yabanclarla karfllaflma, ya da en basitinden telefonla konuflma gibi farkl boyutlarda ortaya
kabilmektedir.
Fobi: Gerekte hibir

tehlikenin olmad mantk
dfl korkulardr.
122
Birey ve Davranfl
Resim 6.1
Baz insanlarda
sosyal fobi, baflka
insanlarn nnde
konuflma korkusu
fleklinde de
grlebilir.
Basit fobilerin tedavisi daha kolayken karmaflk fobilerin tedavisinde zorluklar

yaflanabilmektedir. nk birey fobiye neden olan uyarcdan srekli kanmakta, ona olan korkusunu yenmek iin olumlu tecrbe arayflna girmemektedir.
Yksekten korkan birey yksek yerlere kmaktan kanarak yksek bir yerden
gzel bir manzarann keyfine varma gibi olumlu bir tecrbe edinme flansn yitirmektedir. te yandan birey hep baflna ilk yaflad olumsuz deneyin gelebileceini dflnerek olumlu deneyimi karmaktadr. Kpekten korkan ve kpek grdnde yine beni kovalayacak gibi bir dflnce tarz korkunun yerleflmesine neden olacaktr.
Belli bafll fobileri flu flekilde sralamak mmkndr:
Akrofobi: Ykseklik,
Hidrofobi: Su,
Agorafobi: Ak alan,
Ailorofobi: Kedi,
Amaksofobi: Araba srmek,
Anthofobi: iekler,
Niktofobi: Karanlk,
Brontofobi: Gk grlts,
Fonofobi: Yksek sesle konuflma,
Klostrofobi: Kapal yerler,
Thanatafobi: lm.
SIRA SZDE
Fobilerin tedavisi
neden zor olmaktadr. Bir rnek vererek tartflnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
123
Resim 6.2
Byk alflverifl
merkezi, kalabalk
dkkanlar ve pazar
yerlerine gitmekten
korkan
agorafobikler
yalnz kalabalk
yerlerden deil,
tnel ve asansr
gibi hemen kmas
mmkn olmayan
yerlerden de uzak
dururlar.
Obsesif-Komplsif Bozukluklar
Saplant-zorlant bozukluu olarak nitelendirilen bu psikolojik rahatszla sahip
kifliler srekli tekrar ettikleri fakat kontrol edemedikleri alflkanlklar ve huylar gelifltirmektedirler. Bu zararsz grnen, garip alflkanlklar kiflinin youn ve karflk
duygularn kontrol edebilme ve dzenleme amac ile ortaya kmaktadr. Tekrar
eden davranfllar ve dflnceler kifli iin byk bir endifle ve mutsuzluk kayna olmaya bafllad anda kiflinin normal yaflam belirgin bir flekilde aksamaya bafllar.
Kiflilerin tm giriflimlerine ramen durduramadklar istem dfl dflnce ve fikirler saplant (obsesyon), kiflilerin tekrarlamak sorunda olduklar trensel davranfllar da zorlantlar (kompulsiyon)dr. Kifliler belirli dflnceleri dflnmeyi nlemeye var gcyle alflrsa, bu tr dflncelerin zihinlerine daha ok yerleflmesine ve
srekli tekrarlanmasna yol aarlar. Obsesyon denilen dflnceler hemen hemen
her zaman zc ve rahatsz edici bir flekilde karflmza kmaktadr. Kiflinin bu dflnceleri nleme abas genelde baflarsz olmaktadr. Dflnceler istemsiz ve irade dfl olarak, genellikle nahofl ve sevimsiz bulunur. Fakat bu dflnceler kifliye
zgdr. Bunlar bireyleri huzursuz ve gergin bir hale getirerek, davranfl ihtiyacn
ortaya karmaktadr. Bu davranfllar ksa sreli bir normalleflme ve rahatlama salama amaldr. Bu tekrarlayan ve rahatsz edici dflnceleri atmak veya ortadan
kaldrmak iin yaplan istem dfl zorlant davranfllar ile sadece ksa sreli bir rahatlama salanmaktadr. Bu ksa sreli rahatlama, davranfllarn tekrarlanmasna
yol atndan kompulsiflerin yerleflmesine yol aar.
Obsesif-Kompulsif kiflilie sahip hastalar sahip olduklar bu dflncelerin, drtlerin ve ihtiyalarn hi bir mantkl sebebi olmadn bilseler dahi, durdurmaya
alflmak konusunda kontrolleri olmadn bilirler. Genelde sk olarak grlen
saplantlar;
Bulaflc hastalklar ve mikroplar kapmaktan korkmak, rnein tokalaflmak
ile hastalk kapmaktan korkmak.
Oca ak unutmak, ty zerinde brakmak, kapy kilitlemeyi unutmak
gibi endifleler taflmak.
Saplant: Kiflilerin
durduramadklar istem dfl
dflnce ve fikirlere saplant
ad verilir .
Zorlant: Kiflilerin srekli

tekrarladklar trensel
davranfllara zorlant ad
verilir.
124
Birey ve Davranfl
Aflr dzen ve temizlik, her gn evin her tarafnn tozlarn alma, eksik, temizlenmemifl bir yer kalrsa byk bir sknt ve rahatszlk yaflamak.
Zarar vermekten korkmak. rnein srekli olarak birisinin ocuuna zarar
verecei korkusunu yaflamak.
SIRA SZDE
SZDE
Obsesyon veSIRA
kompulsiyon
arasndaki farklar rnekler vererek tartflnz.
Resim 6.3
D fi N E L M
Bulaflc hastalklar
ve mikroplar
S O R U
kapmaktan korkma
sebebiyle aflr
flekilde el ykama
Dobsesif-compulsif
KKAT
davranfllar
iersinde
SIRA
SZDE
gsterilebilir.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
K T A P
TELEVZYON
Panik Bozukluu: Gerek bir
sebep olmadan bir anda
ortaya kan bunaltc korku
NTERNET
ya da dehflet yaflantsdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Gereki bir sebep olmasa da ani olarak ortaya kan bunaltc younluktaki
korku ya da dehflet yaflantsna panik bozukluu ad verilmektedir. Kayg bozukluklarnn bir dier tr olan ve sk panik ataklarla birlikte grlen panik bozuk N Tbir
E R felaketin
NET
luunda kifli
olabileceini dflnerek, gs ars ekebilir. Bafl dnmesi ile baylacak gibi olabilir. Birka dakika sren ataklar sona erip tekrar nedensiz yere bafllayabilir.
BEDENDE GRLEN (SOMATOFORM)

BOZUKLUKLAR
Herhangi bir neden olmasa da kaygnn neden olduu bedensel (somotoform) bozukluklar yaflanabilmektedir. Duygusal belirleyiciler bedensel hastalklarn oluflumunda etkilidir. Bu tarz bozukluklarda duygularn boflalm asndan yollar kapanmfl olduundan, gerilim i organlara yansr. Bu srete bilindfl rol oynamaktadr. Bu tr kifliler, hibir belirti olmamasna ramen bedensel hastalklardan yaknrlar. Hibir bedensel rahatszlklar olmamasna ramen bu tr rahatszlklarda
ortaya kan belirtilerle birlikte duygulara efllik eden bedensel tepkiler abartl olarak ortaya konulur. Bedende grlen (Somatoform) bozukluklar arasnda hipokondriyasis, konversiyon histerisi, hiperkondriyasis ve psikojenik ar yer alr.
Hipokondriyasis
Hipokondriyasis: Kiflinin
beden fonksiyonlaryla aflr
derecede ilgilenerek i
organlarn ifllevlerinde
bozukluk veya hastalk
olduu konusundaki mantk
dfl inanfllardr.
Kiflinin beden fonksiyonlaryla aflr derecede ilgilenmesi ve i organlarn ifllevlerinde bozukluk veya hastalk olduu konusunda mantk dfl inanfllara sahip olmas durumu hipokondriyasis olarak adlandrlr. Salk kurulufllarna baflvuran
hastalarn yaklaflk %4-6'snda bu tarz yaknmalar grlr. Kadnlar ve erkeklerde
eflit oranda grlen bu durum erkeklerde en sk 30, kadnlarda ise 40 yafllarnda
125
ortaya kar. Hipokondrik kifliler kendilerinde ciddi bir hastalk olduuna dair kesin bir inanlar vardr ve bu hastaln iyileflme umudu yoktur. Hasta kiflinin vcut fonksiyonlarna ve duyularna karfl doufltan aflr duyarl olmas ya da ve ar efliinin dflk olmas mmkndr. Kabul edilemeyen sululuk duygusu yznden kendini cezalandrmak isteyen birey bilindfl kaynakl ar ve ac ekme hissi yaflayabilir. Bu aflamada etkilenen organn sembolik bir anlam olabilir. Doktor
muayenelerinde incelemelere ramen fiziksel bir hastalk bulunamad grlr.
Kifli doktorun hastalk bulunmad fleklindeki gvencesini kabul etmez.
Freuda gre hasta yer deifltirme savunma mekanizmasnn bir sonucu olarak
bilindflnda zemedii bir kaygy zme adna vcudunda farkl bir bedensel
hastalk oluflturmaktadr. nk vcuttaki bir ar ile yzleflmek, asl kayg veren
durumla yzleflmekten daha kolay olmaktadr. Kocasn kaybeden bir kadnn aslnda fiziksel bir temeli olmamasna ramen srekli olarak gsnde ar hissetmesi bu duruma rnek olarak verilebilir. Davranfl psikologlara gre ise hastalk dolaysyla evresinden ilgi gren bir kifli ilgiyi devam ettirmek iin bu yola
baflvurmaktadr.
Hipokondriyak ve hiperkondriyak hastalarn herhangi bir fizyolojikSIRA
rahatszlk
SZDE durumunda tedavi ve iyileflme sreleri ne flekilde farkllaflmaktadr.
Hiperkondriyasis
D fi N E L M
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
Hipokondriyasisin tam tersi olarak grlen bu durumda kifliler, hastalk belirtileri

S O R Ubir fley olmayaflamalarna ramen doktora gitmekten ekinirler. Birey kendisine
yacan dflnerek, ya da kendisi ile ilgi gl olma ynndeki benlik bilincini
korumak ve hastalk ihtimalinin yaratt kaygdan kamak iin tedaviyi reddeder.
DKKAT
Bu tarz kifliler tedaviyi reddettiklerinden ciddi tedavi gerektiren kalp hastal, kanser, bbrek, karacier iltihaplanmas gibi hastalklardan lrler. Belirtileri nemseSIRA SZDE
memek, doktora gitme ve tedaviye bafllama srecini geciktirmektedir.
Konversiyon Histerisi
N N
Bu tr bozukluu olan bireyde fizyolojik ve nrolojik hibir neden olmad halde belirli duyu organlarnda ifllevsel yetersizlikler grlebilmektedir. rnein, kiflide hibir bedensel bozukluk olmamasna karfln iflitme kaybK oluflur
T A Pya da bedeninde fel durumlar grlr. Evde kocas tarafndan ar hakaretlere maruz kalan
kadn fiziksel hibir sknts olmamasna ramen iflitme yeteneini yitirebilir. Kadn iin ar hakaretler duymak kayg verici ve benlii yaralayc
KiT E L E bir
V Z Yunsurdur.
ON
fli bu durumla bafl etmek yerine, kayg verici bir durumdan bilindfl olarak ifllev
kaybyla kamay tercih etmektedir. Freud byle bireylerin davranfl bozukluklarn konversiyon (biim deifltirme) olarak adlandrmaktadr. Freuda gre, bilindNTERNET
flndaki bu atflma biim deifltirerek kendini bedene yanstmaktadr.
Psikojenik Ar
Konversiyon histerisine benzeyen psikojenik arda farkllk ifllev kayb yerine bedenin herhangi bir yerinde devaml ar ve acnn oluflmasdr. Arnn fizyolojik ya
da nrolojik bir sebebi bulunmamaktadr. Ayn flekilde yaflanan ac ve ar kaygdan kafln ya da evreden gelebilecek ilginin ifadesi olabilmektedir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
126
Birey ve Davranfl
Resim 6.4
Psikojenik arda
fizyolojik ya da
nrolojik bir sebebi
olmasa da bedenin
herhangi bir
yerinde devaml
ar ve ac
hissedilmektedir.
DSSOSYATF BOZUKLUKLAR
Dissosiyatif bozukluklar bireyin btnln paralayan, blen bozukluklardr.
Sz konusu olduunda birey stres ya da kaygy azaltarak kendi kifliliinden kaar.
Bireyin bilinci blmlere ayrlr ve iliflkisiz biimde ifllemeye bafllar. Amnezi, dissosiyatif fg ve oklu kiflilik olmak zere temel dissosiyatif bozukluk vardr.
Amnezi
Dissosiyatif Amnezide (bellek yitimi) yeni bilgileri renme kapasitesi bozulmamfl olmakla birlikte, genellikle stresli ve travmatik durumlarda grlen nemli bilgilerin ani kayb sz konusudur. Bu unutma, olaan bir unutkanlkla aklanamaz.
Hastalar, genellikle bellek kaybndan haberdar ve bu konuda uyanktr. En yaygn
tipinde, blgesel bellek kayb sz konusudur. Burada, ksa bir zaman dnemine
ait olaylar unutulmaktadr. Hastalarda bu tr ksa sreli hafza kaybna karfl belirli bir aldrmazlk sz konusu olabilir. Bilinte hafif bir sislenme grlebilir. Dissosiyatif bozuklularn en yaygn olandr. Felaketlerin ardndan veya savafl anlarnda
daha sk grlr. Kadnlarda da fazla grlr. Ergenlikte, erken eriflkinlikte ortaya
kar. Duygusal travmalar hastala katkda bulunur. Hastalk aniden sonlanabilir,
az sayda tekrarlamalar olabilir. nemli kiflisel bilgilerin sradan bir unutkanlkla
aklanamayacak biimde anmsanamamas ile ilgili hastada bu durumu aklayan
organik bir bozukluk bulunmamaktadr. Kiflisel yaflantlara iliflkin normalde bilinli zihne arlabilen anlar elde edilememekte ya da geici olarak elde edilse bile
bilinte tam olarak tutulamamaktadr. Baz an, duygu ve dflnceler ya da byk
an gruplar ve bunlarla balantl duygulara eriflilememektedir. Sklkla genelleflmifl bir amnezi ardndan daha snrl bir amnezi durumuna geilir. yileflme genelde kendiliinden oluflur. ou vaka grnrde tamamen iyileflir, ama zellikle
stres etkenleri devam ediyorsa yinelemeler grlebilir.
127
Dissosiyatif Fg (Tm Bellek Kayb)

Bireyin bir anda tm bellek kayb ile ilgili durumuna dissosiyatif fg ad verilir.
Hasta, kiflisel reddedilme, kayplar, baflarszlklar, evlilik sorunlar ve parasal skntlar gibi durumlarla, her zamanki evinden veya iflinden uzak bir yere, ani, beklenmedik seyahatlere kar. nceki kimliini, ailesini, adn yani nceki kimliinin
nemli ksmn hatrlayamaz ya da hatrlamakta glk eker. Genellikle yeni bir
kimlik taknr. Ani bellek kaybyla birlikte, amal, ak zihinle, uzak mesafelere,
uzun sren seyahatlere kma grlr. Seyahat daha ok baflbofl dolaflma fleklindedir. O srada, gemifl yaflamyla ilgili ksmi ya da tam bellek kayb sz konusudur ve kifli bunun farknda deildir. Yeni kimliiyle tamamen normal bir grnmdedir; gariplik iinde grlmez. Bazen bu yeni kimlikte flaflknlk ve ynelim bozukluu olabilir. Nadir grlen bir hastalktr. Felaketler ardndan ve savafl zamanlarnda artar. Duygusal travmalar hastaln ortaya kflna katkda bulunur. Aflr
alkol kullanm yatknlk gelifltirebilir. Ksa ya da aylarca srebilir ve ok uzak mesafelere seyahatler grlebilir. yileflme genellikle kendiliinden olur ve hzldr.
Hastaln yinelemesi nadirdir. Kifli kendisini birden nasl geldiini bilmedii bir
yerde bulur, aradan geen srede olanlar hatrlamamaktadr. Dakikalar, saatler, ya
da gnler srebilen byle bir fg (kafl) dnemi srasnda her zamankinden farkl bir kimlik edinmifl gibi davranr, karmaflk ifllevleri yerine getirebilir ve evresindekilerce durumundaki olaan dfllk fark edilmeyebilir.
Dissosiyatif Fg: Kiflisel

reddedilme, kayplar,
baflarszlklar, evlilik
sorunlar ve parasal
skntlar gibi durumlarla
ortaya kan tm bellek
kaybdr.
oklu Kiflilik
Ayn kiflide ayr kiflilik ve kimlikler yaflanr. Kifli o srada, sanki dier kiflilii yokmufl gibi, o anda yaflad kiflilik, tutumlarna ve davranfllarna hakim olur. Hasta
ikinci bir kimlie getiinde, gerek kiflilik genellikle hatrlanmaz. Gerek kiflilik
dierinden haberdar deildir. Bir kiflilikten dierine geifl genellikle anidir. Her kifliliin ayr karakteristik yaplar vardr. ki kiflilik psikolojik teste tabi tutulduklarnda
tamamen ayr sonular verirler. ki kiflilik, baflka cinsiyetten, baflka yafltan baflka rktan
olabilir. Bu hastalk daha ok
filmlere konu olmakla birlikte,
eskiden sanld kadar az grlmedii dflnlmektedir.
Zihindeki bir bilginin baflka bir bilgi ile normalde olmas gereken ba azalmakta,
kopmaktadr. Burada sadece
bilgi deil; an, duygu, dflnceden bahsedilmektedir. Kifli
bu ieriin bir blmne zaman zaman eriflemez. Eriflilemeyen bilgi aslnda yok olmamfltr, varl kimi klinik belirtiler iersinde dolayl olarak ortaya kar, fakat hasta ona her durumda
ulaflamaz.
Resim 6.5
oklu kiflilik
durumunda ayn
kiflide ayr kiflilik ve
kimlikler yaflanr.
128
Birey ve Davranfl
PSKOZLAR
nemli psikolojik bozukluklar psikoz olarak adlandrlr ve genellikle hastanede
tedavi grmeyi gerektirir. Psikozlar fonksiyonel ve organik psikozlar diye ikiye ayrlr. fiizofreni ve psikotik duygusal bozukluklar gibi herhangi bir beyin zedelenmesi veya bozukluu bulunmuyorsa fonksiyonel psikoz, beyin zedelenmesi, beyin
tmr, ya da beynin alflmasndaki aksaklklar bulunuyorsa organik psikozdan
sz edilebilir.
En yaygn psikoz tr flizofrendir. Bu hastaln zellii dflnme tarznda bozukluk ve gereklerden kafltr. Bu dflnce bozukluklarnda, halsinasyon, delzyon (sanr) vardr. Halsinasyon, olmayan fleyleri grme durumudur. Delzyon
(sanr) olan kifliler ise hibir geerlii olmayan dflncelere doruymufl gibi inanrlar. Birey, srekli polislerin onu takip ettiini, herkesin onun peflinde olduunu,
telefonunun dinlendiini srekli dflnyor ve sylyorsa, bu durumda delzyon
(sanr)dan flphe edilir. fiizofrenlerin hepsinde sanr belirtisi yoktur. Konuflma
zellikleri bazen belirgin bazen de belirsizdir. Bunlarn konuflmalarnda mantksal
yap grlmez. Donuk yz ifadesi, monoton bir konuflma, monoton bir duygusallk ve hibir heyecan belirtisi olmayan davranfllarda bulunurlar. Kendi iine kapanma, dier bireylerle iliflki kuramama ve kanma flizofreninin belirtileridir. fiizofrenler deiflik davranfl bozukluklar gsterirler.
fiizofreni
Kiflide dflnme tarznda bozulmalarn meydana gelmesidir. Bu bozulmalar halsinasyonlar, sanrlar, tuhaf konuflmalar fleklinde gerekleflmektedir. Algsal bir
bozukluk olan ve gerekte olmayan fleyleri grmek olarak nitelendirilen halsinasyonalrn yannda kifliler sanr ad verilen dflnce ve inan bozukluu da yaflarlar.
Kifliler bunlara sanki gerek gibi inanrlar. Kiflilerde sanrlar flu bafllklar altnda
gruplanabilir:
Kiflinin bask altnda olmas: Bireyin gereklikle ilgisiz bir flekilde kendisinin
suikasta kurban gideceini dflnmesi
Kiflinin muhteflemlii: Kiflinin kendisini Napolyon sanmas.
Kiflinin hakknn yenmesi: lgisiz bir flekilde kiflinin, patronun kendisinden
nefret ettii iin iflyerinde btn ykl iflleri ona verdiini dflnmesi.
fiizofreni Trleri
Basit flizofren: Bu tr rahatszlk yavafl biimde geliflir. Erinlik dneminden sonra bireyde ilgisizlik artar, evresiyle balar kopmaya bafllar ve okul baflarsnda
dflme grlr. Ailesiyle ve arkadafllaryla ilgilenmez. Karfl cinse ilgisiz kalr. Hi
bir fleye dikkatini vermez. alflmak iin aba gstermez. Birey ok az konuflur.
Basit flizofreninin en byk zellii ie ynelim belirtisidir. Birey gereklerden kaar ie ynelir.
Paranoid flizofren: Byklk ya da eziyet etme hayalleri paranoyak flizofrenler iin geerlidir. Kendilerini byk grrler. Baflkalarnn kendilerine eziyet ettiklerinden, arkalarndan konufltuklarndan ksacas aldatldklarndan kuflku duyarlar. Birey, ou zaman dflman, kuflkucu ya da saldrgan olabilir. zellikle de
saldrgan davranfl yaygndr. Bir toplulukta kendi aralarnda glflmekte olan bireylerin kendisinden sz ettikleri inancna kaplr; bazen radyo ya da televizyondaki konuflmaclarn kendisiyle ilgili st kapal haberler verdiklerine inanr. Daha
sonra bu durum yerini daha mantkdfl ve deiflmez baz iddialara brakr ve ev-
129
resindeki insanlarn kendisine karfl baz tasarlar hazrladklarna ve giriflimlerde

bulunduklarna inanr. Ona gre bu insanlar kendisini izlemekte ya da zehirlemeyi tasarlamaktadrlar. Kifli gaipten ses duyup ve buna uyarak baz fliddet gsterilerinde bulunabilir.
Katatonik flizofren: Burada her trl hareket birden yitirilir ve kifli belirli bir
beden durumunu deifltirmeksizin, bir heykel gibi, saatlerce hatta gnlerce bulunduu yerde kalr. Katatonik donmada gzler bofl bakar, yz anlatmszdr, tehditlere ve ac veren uyaranlara tepki gsterilmez. Beslenme ve giyinme ifllevlerine
yardm edilmesi gerekir. Kimi katatonikler kendisinden istenilenlere otomatik bir
biimde uyar fakat tek szck konuflmaz. Bazen katatonik birey, hzl admlarla
dolaflr, konuflur, haykrr, evresindekilere tehlikeli bir biimde saldrp yaralayabilir ya da ldrebilir.
Hebefrenik flizofreni (Dank flizofreni): ocuksu konuflma ve kkrdama,
balantsz konuflma, el ve kol hareketleri ve yz mimikleri, kendi kendine konuflma, nedensiz bir kahkahay izleyen alama nbetleri, dflk ve idrara aflr ilgi, dflknn elbisesine, duvarlara silmesi, utan duygusunun tmden ortadan kalkarak cinsel
organlarn gstermesi, fke
nbetleri ve saldrganlk hebefrenik flizofreninin belirtileridir. Hebefrenik flizofrenide birey, dfl evreye kendisini kapatarak, kendine zg
bir dfl dnyas iinde yaflamakta ve davranfl biimlerinde gerileyerek yetiflkin yaflamn zorlanmalarndan kamaya abalamaktadr.
SIRA SZDE
fiizofreninin geliflmesinde sosyal snf ve toplumsal ltler ne lde
nemli olabilir?
Tartflnz.
Psikotik Duygusal Bozukluklar
Resim 6.6
Katatonik
flizofrenide kifli
belirli bir beden
durumunu
deifltirmeksizin,
bir heykel gibi,
saatlerce hatta
gnlerce
bulunduu yerde
kalr.
D fi N E L M
D fi N E L M
Psikozlar kategorisinde duygusal bozukluklarn artmas ile grlen bu bozuklukS O R Uhepimizin zalar bireyin ruh durumuna gre deiflkenlik gsterir. Bu bozukluklar,
man zaman ektii can skntlaryla karfltrlmamaldr. Bunlar geicidir ve belli bir
dzen gstermezler. Duygusal bozukluu olan birey duygusal knt ve duyguDKKAT
sal coflkulanma yaflar. Bu duygulardan kendini kurtarmak kendi inisiyatifinde deildir. Normal alflma dzenine ayak uyduramayp, bu duygularn etkisi altnda
SIRA
SZDE olup geevrelerine uyum salayamazlar. Bu dnemler ya manik ya da
depresif
nellikle alt ay srer. Duygusal bozukluklar, depresyon (duygusal knt), mani
(duygusal coflku), mani depresyon (bipolar bozukluklar) ve AMALARIMIZ
intihar fleklinde kendini gsterir.
N N
Depresyon (Duygusal knt)
K T A P
Bu dnemde kifli deersizlik, sululuk ve umutsuzluk duygular iindedir. Baz

hastalar sk sk alayarak, hayal rn gnahlarndan sz ederler. Bir ksm da yeme imeyi unutur. Normal yaflantlaryla ilgileri kalmayan buT hastalarn
genellikle
ELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
130
Birey ve Davranfl
giyinme ve temizlenme gibi gndelik grevlerini yerine getiremedii grlr. Duygusal kntler artar ve kifli kendi kendine bakamaz duruma gelir.
Mani (Duygusal Coflku)

Depresyonun tam tersidir. Birey bu dnemde neflelidir. Kendine gveni vardr.
Kendisini devaml olarak byk grr ve gcnn yetemeyecei iflleri yapmaya
kalkar. Gemifl yaflantlar ya da gelecek projeler hakknda ayrntl fikirler gelifltirir.
ok konuflur ve konudan konuya atlar.
Manik Depressif (Bipolar Bozukluk)

Bu dnemde birey hem coflkulu hem de kntl gnler geirmektedir. Coflku
devresi haftalarca, aylarca srdkten sonra bu devreyi normal bir sre izler, daha
sonra uzunca bir sre devam edecek olan knt devresi bafllar. Bu devreler dzenli olmamakla birlikte, devrelerin ne zaman bafllayaca ve ne zaman bitecei
belli deildir. Mani sonrasnda birey kendisini devaml olarak coflkulu grmekte,
gemifl yaflantlar ya da gelecek projeler hakknda ayrntl fikirler gelifltirip, saniyede 200 kelime gibi bir hzla konuflabilmektedir. Konuflurken konudan konuya
atlar ve kendisini yarglayan bir tutum gelifltirir. Hibir fleyin yolunda gitmediine
inanan kifli, kendi grflne nem vermez, ifltah azalr ve normal yaflantya karfl
ilgisi de kalmaz.
Resim 6.7
Bipolar
bozuklukta birey
hem knt hem
de coflkulu
dnemler
yaflamaktadr.
ntihar
ntihar bireyin iinde bulunduu ruh halinin etkisiyle ortaya kar. Bu devre ksadr. Birey bu dnemi, atlatabilirse intihar etmekten vazgeer. ntiharn belirtileri
genellikle duygusal knt, sessizlik, kendini beenmeme ve kk grme, kendini sulama, yaflam anlamsz grme biiminde ortaya kar. Bu belirtileri gsteren kifli yalnz braklmamal, srekli izlenmelidir.
131
ORGANK ZHNSEL BOZUKLUKLAR

Beyin zedelenmesi sonucu ortaya kan, sebepleri gzlenebilen organik bozukluklardr. Beyin zedelenmesi sonucu ortaya kan davranfl bozukluklar Genel fel hali, Korsakov Psikozu ve zeka geriliidir.
Genel Fel Hali

Bulaflc hastalklarn neden olduu, beynin zedelenerek fel halinin yafland durumlardr. rnein, frengiye yakalanan bir kiflide hastaln son devresinde duygusal ktleflme, sinirlenme, bir derece bellek kayb olabilir. Frengi hastal ilerledike kifli paranoid sanrlar grmeye bafllar. Belleklerinin byk bir ksmn kaybeden
bu hastalar, ortalama befl sene sonra lr. Erken tan konulursa tedavi edilebilir.
Korsakov Psikozu
Srekli alnan bir ila veya baflka bir kimyasal madde ile beyinde zedelenme ve
ifllev bozukluunun oluflmas Korsakov psikozu ad verilen ifllevsel bozuklua
yol aabilir. Srekli olarak alkol kullanm ve alkol ile geirilen uzun yllar beynin bozulmasyla bu hastal tetikleyebilir. Bu hastaln en byk belirtisi anterograd bellek kaybdr. Buna yakalanan birey le ve akflam yemeinde ne yedii gibi bilgilere dayanan son zamanlarda meydana gelen olaylar hatrlamaz. Bireyler bu durumun farkndadr ama hafza kaybn uydurma olaylarla baflkalarndan saklarlar.
Zek Gerilii
Organik zihinsel bozukluklardan biri de zek geriliidir. Bir bireyin davranflnn
deiflik sosyal ve eitim ortamlarnda srekli yetersiz kalmas bu kiflinin zek gerilii gstermesine iflarettir. Down sendromu olarak adlandrlan hastalk zek gerilii trlerinin en yaygndr. zellikle 40l yafllardan sonra yaplan doumlarda
kromozom yapsnn normalden farkl olmasyla geliflir. Beyinde meydana gelen
bozukluk mongolism olarak da bilinen down sendromunun temelinde yatar. Bu
tr hastala tutulan bebekler ok fazla yaflamaz. Bu hastaln beraberinde getirdii kalp rahatszlklar olabilir.
KfiLK BOZUKLUKLARI
Birey toplum dzenini bozucu nitelikte davranfllar sergiliyor olup, ok sayda kifliye zarar veriyorsa ve bu konuda hibir sululuk ve piflmanlk duygusu yaflamyorsa, bireyde kiflilik bozukluu olduundan sz edebiliriz. Kiflilik bozukluu,
hatal kiflilik geliflmesinden meydana gelen davranfl bozukluudur. Bu tr kifliler
topluma ve dier bireylere uyum salamada zorluk ekerler. Bu bireyler, olgunlaflmamfl ve toplumsallaflmamfltr. Benmerkezci, sorumsuz ve dflncesizce davranan bireylerdir. Bu kiflileri tedavi olmak iin hastaneye yatrmak fayda etmez. Onlar ancak yasay inedikleri iin yasalarca cezalandrrlar. Belli bafll kiflilik bozukluklar, flizoid kiflilik ve antisosyal kifliliktir.
fiizoid Kiflilik
Gen eriflkinlik dneminde bafllayarak, afladaki belirtilerden en az drdnn
varl ile kendini belli eder. Toplumsal iliflkilerden kopmann ve kalabalk ortamlarda kstl bir duygu ifadesinin grld bir kiflilik sorunudur. Sk olarak grlen belirtiler:
Korsakov Psikozu: Srekli

alnan bir ila ya da
kimyasal maddenin beyinde
zedelenme ve ifllev
bozukluu oluflturmas
durumudur.
132
Birey ve Davranfl
Yakn iliflkiye girmeme ya da girmekten zevk almama,

Baflkalaryla cinsel deneyimin yaflanmas konusunda ilgisizlik,
Yaplan aktivitelerden zevk alamama,
Birinci derece akrabalarnn dflnda yakn arkadafllar ya da srlarn paylafltklar dostlarnn bulunmamas,
Kendilerine yneltilen vg ya da elefltirilere kars ilgisiz grnme,
Duygusal olarak souk, uzak, monoton bir duygu durumu gsterme,
Dier bireylerde scaklk ve sevecenlik hissi uyandrmama.
Bu grup kifliliin temel zellii sosyal iliflkilerden uzaklaflmadr. Bu kifliler baflkalar ile birlikteyken duygu ifadelerini kstl olarak yanstrlar. Kendi bafllarna vakit geirmeyi tercih ederek, baflkalar ile irtibat gerektirmeyen tek bir urafl ya da
etkinlikle uraflmaktan hofllanrlar. Bilgisayar, matematik oyunlar, astronomi, bulmacalar, yap-boz oyunlar, pul koleksiyonu gibi soyut, mekanik iflleri tercih ederler. Sosyal hayat gerektirdii baz durumlara beklenen uygun karfllklar veremediklerinden, toplumsal becerilerden uzak, iine kapank kifliler olarak yaflarlar.
Normalde sergilenmesi gereken karfllaflmalar esnasndaki glmseme, tokalaflma,
baflla selamlama gibi davranfllar ok az grlr. zerlerine gidilip, kflkrtlsalar bile fke ve gerginliklerini gstermek konusunda sknt yaflarlar. Genellikle evlenmeyip ailelerine baml olarak hayatlarn srdrmeyi seerler.
Antisosyal Kiflilik
Bu bireyler toplum beklentilerine ve gereklie uymayan bir yap sergilerler. Aklna geldii gibi hareket eden bu bireyler iin hibir yasa ve kural bulunmaz. Srekli heyecan ve hareket arayfl iindeki bu kifliler abuk sklrlar. Afladaki davranfl
yaplarnn youn bir flekilde tek bir kiflide bulunmas, o kiflinin antisosyal kiflilik
yapsna sahip olduunu gstermektedir.
Kendisinin yaknlarnn ya da baflkasnn gvenliini umursamama.
Tutuklanmasna yol aacak davranfllar srekli tekrarlama ve sosyal davranfllara uymama.
Devaml olarak yalan syleyerek, farkl takma adlar kullanma, zevk ya da
kiflisel kar iin baflkalarn aldatma gibi drst olmayan davranfllarda
bulunma.
Aniden sonucunu dflnmeden davranfllar yapma, gelecek iin planlar
yapmama.
Srekli tekrarlayan kavga, dvfl, saldrlar ile birlikte fkelenme.
Bir ifli yrtememe veya parasal sorumluluklarn yerine getirmeme ile giden srekli kendini sulama
Yaplan hrszlk, yaralama gibi zarar verici davranfla ramen duruma ilgisiz
kalp, kendini hakl gstermeye alflma ve bundan vicdan azab duymama.
PSKOSEKSEL BOZUKLUKLAR
Duyarl, zenli ve sorumluluk ykl cinsel deneyimler, olgunlaflmann en nemli
admdr. Cinsel deneyimler, cinsel tabularn varl yznden bireyin eliflki iinde yaflamasna yol aabilir. Bu eliflki baz bireylerin cinsel olarak bozukluk gstermelerini tetikleyebilir. Psikologlar, cinsel bozukluklar genel olarak blmde
incelerler. lk blmde cinsel istein kayb, iktidarszlk gibi bireyin tedavi grmesini gerektirecek bozukluklar bulunmaktadr.
133
Cinsel bozukluklar ierisinde yer alan cinsel sapmalar toplumsal ahlaki kurallar tehdit eden bir yapda ortaya kar. Cinsel sapma toplumu da tetikleyici tahrik
edici boyutlara ulaflabilir. Cinsel adan sapkn kifli teflhircilik, rza geme gibi sular iflleyebilir. Zaman ierisinde bu davranfllar masum insanlara ynelebilir. Teflhirci olarak nitelendirilen kiflilerin karfl cinse saldrmak yerine onlar korkutmak
ve flok etmek daha hofllarna gidebilmektedir. Psikodinamik yaklaflm teflhircilii
isel atflmalara bir tepki, baz yaklaflmlar ise, teflhircilii, kendine gveni olmayan erkeklerin kendilerini kantlama yolu olarak aklayabilmektedir. Bir dier psikoseksel bozukluk olan rza geme, nadir bir flekilde kontrolsz ani bir drtnn
etkesiyle ortaya kmaktadr. Genel olarak bu eylem, birey tarafndan nceden
planlanr. Irza gemenin olas nedenleri flu flekilde sralanabilir:
Karfl cinsten nefret etme
Kendini kantlama istei
Kurbann bu durumu istedii ya da teflvik ettiine iliflkin yanlfl inan
Karfl cinsi bir nesne olarak grme.
Bunun yannda nceleri psikoseksel bozukluklar ierisinde yer alan Eflcinsellik, 1973 ylnda Amerikan Psikiyatri Topluluu (APA) tarafndan resmi olarak ruhsal bir bozukluk ve hastalk olmaktan karlmfltr.
KT ALIfiKANLIKLARA BALI BOZUKLUKLAR
Alkol, eroin, kokain gibi uyuflturuculara bamllk ve beraberinde getirdii sorunlar da anormal davranfllarn ierisinde yer alr. Ar kesici ya da strese karfl kullanlan yatfltrclar da bu gruba dahildir. Uyuflturucu bamll genellikle, bir
uyuflturucunun aflr miktarda kullanm olarak tanmlanr. Sk olarak kullanlan ve
bamll en yaygn olan uyuflturucular alkol, amfetamin, kokain, eroin ve marihuanadr. Bu yaygnla reeteyle satlan ilalar da dahildir. lalara bamllk davranfl bozukluklarnn nemli bir kategorisi olarak grlmektedir. Bu bamllkta
alnan maddeye fiziki bir gereksinim geliflir ve beden fizyolojisi deiflmesinden dolay madde alnmad zaman yoksunluk belirtileri ortaya kar. Alkol bamll
insanlarn yaflam sresini kstlamaktadr. Kayg duygularn ve yaflamdaki skntlar alkol yardmyla geifltirme abalar kiflilik dzeninin bozulmasna ve zihinsel
ifllevlerde bir dflmeye neden olur. Konsantrasyon, bellek ve yarglama yeteneklerinde bozulmalar oluflur. Birey sorumluluklarndan kamaya, ailesi ve dfl grnfl ile ilgilenmemeye bafllar. Toplumsal deerler nemini yitirmeye bafllar ve kifli
onurunu yitirici davranfllarda bulunmaktan ekinmez. fl yaflamn srdrmekte
glk eker ve alkole olan zaaf elefltirildiinde sinirli bir hale brnr.
Resim 6.8
Alkol bamll
olan insanlarda
bellek ve yarglama
yeteneklerinde
bozulmalar
grlr.
134
Birey ve Davranfl
Alkol alan kiflilerde genel olarak ortak befl zellik saptanmfltr:

Kiflilerle gerek duygusal iliflki kurmada glk eken, benmerkezci davranan, olgunlaflmamfl kiflilik yaps,
Umutsuzluk, yalnzlk, deersizlikle birlikte srekli depresyon iinde olma
durumu,
evresine aflr baml olma hali,
Dier insanlara karfl dflmanlk duygular gelifltirme,
Cinsel ynden olgunlaflamama.
Srekli olarak biriken fke ve dfl krkl duygular alkol yardmyla bask altna alnarak daha kolay bafl edilebilir duruma gelir. Uzun sreli alkol kullanm,
bu maddeye karfl dayankllk efliinin dflmesine ve beyinde oluflan hasarlarla
normaldfl davranfllarn, psikotik tepkilerin ortaya kmasna neden olur. Bu tepkiler iersinde en sk karfllafllan delirium tremens tir. Bu durum ksa sreli tedirginlik ve uykusuzluk dneminden sonra baz belirtilerle ortaya kmaktadr. Bu rahatszln en byk belirtisi, hzla hareket eden fare, ylan ve bcekler biiminde
ortaya kan ve bireyi skntya dflren grme sanrlardr. Dier bir rahatszlk ise
uzun sre alkol alnmas sebebiyle etkinlik kazanan akut alkol hallsinasyonudur
ve bafllca belirtisi olmayan sesleri duymak gibi iflitme sanrlardr.
135
zet
N
A M A
Normal ve normal dfl davranfl kavramlarn

tanmak, normal dfl davranfllarn belirlenmesinde kullanlan ltleri, normal dfl davranfllarla ilgili yaklaflmlar ve normal dfl davranfllarn snflandrlmas ile ilgili konular
aklamak.
Psikolojik dzeyde temel saylabilecek normallik
kavramna iliflkin bir model bulmak zordur. Normal dfl davranfllarla ilgili eflitli grfller birbirine karflt iki temel grfl etrafnda toplanr. Birinci grfle gre toplumun normlarna uyma oran
normali, bu kurallardan sapma oran ise normal
dfln belirlemektedir. Normallikle ilgili baz grfller, normalliin salkl ve ortalama olmakla
ayn anlamda olduunu vurgularken, normal
davranfllarn belli bir srete belli bir sistem iersinde ortaya ktklarn ileri srmektedirler. Normal dfl davranfllarn tanmlanmasnda belli baz ltler kullanlmaktadr. Bu ltler normdan
uzaklaflma, istatistiksel olarak az rastlanan davranfl gsterme, kiflisel rahatszlk ve idealden
sapmadr. Normal dfl davranfllarla ilgili olarak
farkl kuramclar farkl yaklaflmlarda bulunmufllardr. Bu yaklaflmlar biyolojik yaklaflm ve psikolojik yaklaflmlardr. Psikolojik yaklaflmlar
kendi iersinde ise Psikodinamik yaklaflm, Biliflsel Davranfl yaklaflm, nsancl-Varoluflsal yaklaflmdan meydana gelmektedirler. Anormal davranfl tanmlama ve tan kategorilerine ayrma
glne karfln, davranfl bozukluklarn snflandrmada Amerikan Psikiyatri Birlii Zihinsel
Bozukluklarn Tansal ve statistiksel El Kitabn
oluflturmufltur.
N
A M A
Kayg kaynakl, bedenle ilgili ve dissosiyatif

bozukluklara iliflkin normal dfl davranfllar
betimlemek.
Kayg bozukluu yaflayan kifliler neden kayglandklarn bilemezler ya da yafladklar kayg o
an iinde bulunduklar durumla uyumlu deildir. Baz durumlarda kayg rahatsz edecek kadar fliddetli yaflanabilir. Kayg bozukluklarnda
bireyin normal davranfl bozulma gsterir. Birey
her zaman zlerek, kendisi ve baflkalar iin kt fleyler dflnr. Kaygy gizleme arzusu sonucunda bireyin gnlk yaflam etkilenir. Bu da bireyi normal bir yaflam srmekten alkoymaktadr. Kayg bozukluklar iinde fobiler gerekte
hibir tehlike olmad halde mantk dfl duyulan korkulardr. Fobileri basit ve karmaflk fobiler
olarak snflandrmak mmkndr. Dier bir kayg bozukluu obsesif-komplsif ya da saplantzorlant bozukluu olarak nitelendirilen bu psikolojik rahatszla sahip kifliler srekli tekrar ettikleri fakat kontrol edemedikleri alflkanlklar ve
huylar gelifltirmektedirler. Kiflilerin tm giriflimlerine ramen durduramadklar istem dfl dflnce ve fikirler saplant (obsesyon), kiflilerin
tekrarlamak sorunda olduklar trensel davranfllar da zorlant (kompulsiyon)dr. Bir dier kayg
bozukluu olarak gereki bir sebep olmasa da
ani olarak ortaya kan bunaltc younluktaki
korku ya da dehflet yaflantsna panik bozukluu
ad verilmektedir. Duygusal belirleyiciler bedensel hastalklarn oluflumunda etkilidir. Bu tr kifliler, hibir belirti olmamasna ramen bedensel
hastalklardan yaknrlar. Bedende grlen (somatoform) bozukluklar arasnda hipokondriyasis, konversiyon histerisi, hiperkondriyasis ve
psikojenik ar yer alr. Dissosiyatif bozukluklar
bireyin btnln paralayan, blen bozukluklardr. Sz konusu olduunda birey stres ya
da kaygy azaltarak kendi kifliliinden kaar. Bireyin bilinci blmlere ayrlr ve iliflkisiz biimde
ifllemeye bafllar. Amnezi, dissosiyatif fg ve oklu kiflilik olmak zere temel dissosiyatif bozukluk vardr.
136
N
A M A
Birey ve Davranfl
Psikozlar ve organik zihinsel bozukluklarla ortaya kan normal dfl davranfllarn oluflmasnda
etkili yaplar tanmak.
nemli psikolojik bozukluklara psikoz ad verilir. Psikozlar fonksiyonel ve organik psikozlar diye ikiye ayrlr. fiizofreni ve psikotik duygusal
bozukluklar gibi herhangi bir beyin zedelenmesi
veya bozukluu bulunmuyorsa fonksiyonel psikoz, beyin zedelenmesi, beyin tmr, ya da
beynin alflmasndaki aksaklklar bulunuyorsa
organik psikozdan sz edilebilir.En yaygn psikoz tr flizofrendir. fiizofrenide halsinasyon,
delzyon (sanr) bulunmaktadr. Basit flizofreni,
paranoid flizofreni, katatonik flizofreni, hebefrenik flizofreni belli bafll flizofreni eflitleridir. Psikozlar kategorisinde duygusal bozukluklarn artmas ile psikotik duygusal bozukluklar grlr.
Duygusal bozukluu olan birey duygusal knt ve duygusal coflkulanma yaflar. Duygusal bozukluklar, depresyon (duygusal knt), mani
(duygusal coflku), mani depresyon (bipolar bozukluklar) ve intihar fleklinde kendini gsterir.
Beyin zedelenmesi sonucu ortaya kan, sebepleri gzlenebilen organik bozukluklardr. Beyin
zedelenmesi sonucu ortaya kan davranfl bozukluklar Genel fel hali, Korsakov Psikozu ve
zek geriliidir.
N
A M A
Kiflilik bozukluu, psikoseksel bozukluk ve kt

alflkanlklara bal bozukluklardan kaynaklanan normal dfl davranfllarn oluflmasnda etkili unsurlar tanmlamak.
Birey toplum dzenini bozucu nitelikte davranfllar sergileyip evresindekilere zarar veriyorsa ve
bu konuda hibir sululuk ve piflmanlk duymuyorsa kiflilik bozukluundan sz edilebilir. Kiflilik bozukluu, hatal kiflilik geliflmesinden meydana gelen davranfl bozukluudur. Belli bafll
kiflilik bozukluklar, flizoid kiflilik ve antisosyal
kifliliktir. Cinsel deneyimler, cinsel tabularn varl yznden bireyin eliflki iinde yaflamasna
yol aabilir. Bu eliflki baz bireylerin cinsel olarak bozukluk gstermelerine yol aar. Cinsel bozukluklar cinsel istein kayb, iktidarszlk gibi
genel bozukluklar da ierir. leri cinsel bozukluklar ve cinsel sapmalar toplumsal ahlaki kurallar tehdit eden bir yapya sahiptir. Cinsel sapkn
kifli teflhircilik, rza geme gibi sular ifller. Bir dier psikoseksel bozukluk rza gemedir. Alkol,
eroin, kokain gibi uyuflturuculara bamllk da
anormal davranfllarn ierisinde yer alr. Bir oklarnn, ar kesici ya da strese karfl kullandklar yatfltrclar da bu gruba dahildir.
137
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi normal dfl davranfllarn tanmlanmasnda kullanlan ltlerden biri deildir?
a. Normdan uzaklaflma
b. statistiksel olarak az rastlanan davranfl gsterme
c. Kiflisel rahatszlk
d. Toplumsal denge
e. dealden sapma
6. Ykseklik fobisine ne ad verilir?

a. Akrofobi
b. Klostrofobi
c. Hidrofobi
d. Fonofobi
e. Agorafobi
2. Srekli tekrar edilen fakat kontrol edilemeyen alflkanlklar ve huylar hangi davranfl bozukluunun bir
iflaretidir?
a. Konversiyon histerisi
b. Obsesif-kompusif
c. Fobi
d. Hipokondiyasis
e. Hebefrenik flizofreni
7. Kiflinin beden fonksiyonlaryla aflr derecede ilgilenmesi ve i organlarn ifllevlerinde bozukluk veya
hastalk olduu konusunda mantk dfl inanfllara sahip
olmas durumu afladakilerden hangisiyle ifade edilir?
a. Psikojenik ar
b. Konversiyon histerisi
c. Disosiyatif fg
d. Hipokondriyasis
e. Hiperkondriyasis
3. Afladaki yaklaflmlardan hangisinde davranfl bozukluklar yaflamn ilk yllarndan bafllayarak bilindflndaki atflmalarn rn olarak grlr?
a. Psikodinamik Yaklaflm
b. Biliflsel Davranfl Yaklaflm
c. nsancl - Varoluflsal Yaklaflm
d. Biyolojik Yaklaflm
e. Biliflsel Yaklaflm
8. Afladakilerden hangisinde bireyde fizyolojik ve nrolojik hibir neden olmad halde belirli duyu organlarnda ifllevsel yetersizlikler grlebilmektedir?
a. Psikojenik ar
b. Konversiyon histerisi
c. Hiperkondriyasis
d. Hipokondriyasis
e. Bipolar bozukluk
4.Afladakilerden hangisi bir kayg bozukluudur?

a. Psikojenik ar
b. Fobi
c. Konversiyon histerisi
d. Hipokondiyasis
e. Amnezi
9. Afladakilerden hangisinde ani bellek kaybyla birlikte, amal, ak zihinle, uzak mesafelere ve uzun sren seyahatlere kma davranfl grlr?
a. Hipokondriyasis
b. Bipolar bozukluk
c. Dissosiyatif fg
d. Amnezi
e. Paranoid flizofreni
5. Afladakilerden hangisi flizofreni trlerinden biri

deildir?
a. Basit flizofreni
b. Paranoid flizofreni
c. Hebefrenik flizofreni
d. Katatonik flizofreni
e. Psikojenik flizofreni
10. Afladakilerden hangisi psikotik duygusal bozukluklardan biri deildir?

a. Bipolar bozukluk
b. Depresyon
c. ntihar
d. Mani
e. Konversiyon histerisi
138
Birey ve Davranfl
Yaflamn inden
fiizofreni tedavisi gren bir

kadnla evlenebilirim
fiizofren bazen Tanr olduunu, bazen Marstan geldiini
syleyebilir. Dnyaca nl flizofreni uzman Dr. Os, flizofreninin bir beyin hastal olduunu ve kendisinin de byle
bir kadnla evlenebileceini
syledi
Psikiyatrik Edidemiyoloji Profesr Jim Van Os, Hollanda Maastricht niversitesi Psikiyatri ve Rropsikoloji Baflkan olarak grev yapyor. fiizofreni konusunda
dnyann en nemli uzmanlarndan biri olarak grlen
Prof. Os, sorularmz yantlad:
fiizofreniyi normal psikozlardan ayran fley nedir? Psikoz genel bir kavramdr ve birtakm psikotik
semptomlar ierir. Bunlar sanr, hezeyan... Doru olmayan bir dflncedir fakat bu dflnceye sahip olan hasta kifli bunun doruluuna inanr, istediiniz kadar kantlara dayanarak dflncenin yanlfl olduunu anlatmaya alfln; o bunun yanlfl olduunu kabul etmez. Mesel kendisinin Tanr olduuna inanr, baflkasnn kendisini zehirleyeceine ya da Marstan gelen flnlara, hi karfllaflmad baflbakann kendisine aflk olduuna inanr.
Belirtiler bu kadar ak olunca, herkese flizofreni
teflhisi koyulabilir ama flizofreni maskeli olabilir
mi, etraftaki insanlarn anlayamayaca gibi bir
fley? Bu saydklarm tek baflna flizofreni belirtisi deildir. Bir flizofreni hastasnda bu belirtiler olabilir. Bunun
dflnda baflka belirtiler de olabilir. Mesel hatrlayamama, plan yapamama ve dikkatini younlafltramama...
Bunlar toplam olarak beyinde bir hastaln varln bize gsterir. Psikotik semptomu ayrt ettiimiz nokta,
tam da buradadr. Mhim olan iddia ettii fleylerin kltrel olarak kabul edilip edilmemesidir. Baz durumlarda kufllarn, aalarn birbiriyle konuflmas normal kabul edilir. Kltrel kabul kriterimizdir. O zaman bu kiflinin hasta olduunu hatta flizofreni olduunu syleyemeyiz. Bu kltrel bir inanfltr.
fiizofreni; hasta ve yakn evresi iin zor bir hastalk. Siz tedavisi sren flizofren bir kadnla evlenir miydiniz? liflkiyi benimle eflit koflullarda srdrebilen flizofreni bir kadna aflk olsaydm, o zaman flizofreni teflhisinin aramza girmesine izin vermezdim.
nk hepimiz bir flekilde risk altnda yaflyoruz. Bu
mide kanseri ya da bunama riski olabilir. O nedenle,
burada asl mesele eflinizin salkl ya da salksz olmas deil! Hepimiz bir gn psikotik hastalklara, beyin tmrne, Parkinsona ya da bunama hastalna
yakalanabiliriz. nemli olan bu hastal nasl ynetebildiimizdir. Benim evlenmeyeceim tek kiflilik kategorisi, psikopatlardr.
Tipik bir flizofreni hastasnn portresini izebilir
misiniz? Erkek, 21 yaflnda, niversite rencisi, bir
kz arkadafl var, topluma entegre yaflamakta. Fakat sonra garip fikirler gelifltirmeye bafllyor. evreyle konuflmaz oluyor, kz arkadafl onu terk ediyor, aile ne yapacan bilmiyor. Akademik baflars dflyor. Neticede
var oluflu ortadan kalkyor. Para para oluyor. evrenin bunu fark etmesi zaman oluyor, bu kiflilerin tbbi
yardmdan faydalanmas zaman alyor. Okul iliflkileri,
sosyal iliflkileri kyor hatta sokakta p tenekesinden yemek yeme potansiyeline geliyor.
Neden erkek bir rnek verdiniz, erkeklerde flizofreni daha m fazla grlyor? Erkek rnei verdim
nk flizofreni hastalarnn byk ounluu erkektir.
Kadnlarda daha az grlr ve daha ge yaflta bafllar,
afla yukar 5 yl daha ge bafllar. Mesel 26-35 yafllar
arasnda. Ve daha az fliddette seyreder.
fiizofreni hastalar su ifllemeye, evrelerine zarar vermeye hatta cinayete daha m yatknlar? fiizofreni ile su yani baflkasna zarar verme arasndaki
iliflki, tm dnyada en fazla arafltrlan konulardan biri. sve, Amerika ve ngilterede yaplan arafltrmalar
gsterdi ki; bir flizofrenin evresi iin tehlikeli olma
olasl ok dflktr. Bir flizofrenin baflka bir insana
zarar verme olasl, sizin ya da benim baflkasna zarar verme olaslmdan ok fazla deildir. Eer bir flizofreni hastas birini ldrrse, o zaman medya da bunu n plana kartyor. nsanlar meseleyi olumsuz adan gryorlar.
139

Trkiyede dinsel inanfllar nedeniyle Tanrdan
ses geldi, olumu kurban ettim vakalarna ok
rastlanyor. Sizce bu bizdeki flizofrenlerin su iflleme olasln artryor mu? ok kk bir oranda;
belki bu bahsettiiniz kltrel backroundun etkisi olabilir. Ben Hollandada, spanyada, Fransa, Fas ve Endonezyada alfltm. Aslnda her yerde hastaln sunufl ve
flekli aynyd. Mesel Fastaki bir hasta, kendisinin peygamber olduunu, Hollandadaki sa olduunu sylyordu. Hastalktaki hezeyannn taktim biimi aynyd.
fiizofreni bir beyin hastaldr. Nasl Alzheimern, bunamann Endonezyada da Trkiyede de olduunu sylyorsak ayn flekilde flizofreni de hem Hollanda hem
de Trkiyede ayn patolojik nedenlere baldr. Olsa
olsa semptomlarn ortaya kflnda farkllk olabilir.
Annesi ya da babas flizofren olan birinin flizofren
olma riski ne kadar? Soya ekim faktr var. Birinci
dereceden bir yaknnz flizofrense, o zaman sizin de flizofren olma riskiniz artmfl oluyor. fiizofren bir kardefliniz varsa, sizin flizofreni olma riskiniz de 10 kat artyor.
Hem anneniz hem babanz flizofrense, o zaman 50 kat
artyor. Ailesinde flizofreni bulunmayan birinin riski ise
yzde 1.
3. a
4. b
5. e
6. a
7. d
9. c
10. e
Alkol bamllnn etkisi ne? Alkoln tetikleyici etkisi yoktur.
Kaynak: http://arsiv.sabah.com.tr/2006/05/10/gny/sag
105-20060510-200.html
2. b
8. b
Bulaflc olabilir mi? Efller ya da anne-babadan ocuklara bulaflmas mmkn m? Mmkn deil. Efllerin arasnda bulaflma ve etkilenme sz konusu deil.
Bildiimiz 5 tane flizofreni geni var ihtimali artran. Ayrca evresel etkileflimlerden sz etmifltik. htimalleri artran evresel ortam rnekleri, uyuflturucu bamll, Hint
keneviri, kokain gibi maddelerin kullanld ortamlar ve
bunlarn kullanm genlerle etkilemeye girerse artar.
fiizofreni hastalar intihar yatkn m? Eer teda

vi edilmezse yksek bir intihar oran var. fiizofreni has
talarnda intihar oran yzde 10-15 dolaynda. fiizofreni
hastalarnn yzde 10-15i intihar sonucu lyor. Teda
vi edilmedikleri iin bu insanlar sokaklarda yaflamaya
bafllyor, ardndan tberkloz veya Hepatit gibi hasta
lklar kapabiliyorlar. Ya da zaten sigara ime ihtimalle
ri yksek olduu iin kronik akcier hastalklar oluyor,
uyuflturucu bamls olma ihtimalleri artyor, tecavze
urayabiliyor, bylece cinsel yolla bulaflan hastalklara
yakalanabiliyorlar
1. d
Yantnz yanlfl ise Normal Dfl Davranfllarn

Tanmlanmasndaki ltler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kayg ile lgili Bozukluklar
Yantnz yanlfl ise Normal dfl Davranfllarla
lgili Yaklaflmlar konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kayg ile lgili Bozukluklar
Yantnz yanlfl ise fiizofreni konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Fobiler konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bedende Grlen Bozukluklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bedende Grlen Bozukluklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dissosiyatif Bozukluklar
Yantnz yanlfl ise Psikozlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
140
Birey ve Davranfl

Sra Sizde 1
nk birey fobiye neden olan uyarcdan srekli kanmakta, ona olan korkusunu yenmek iin olumlu tecrbe arayflna girmemektedir. Ykseklikten korkan birey yksek yerlere kmaktan kanarak yksek bir yerden gzel bir manzarann keyfine varma gibi olumlu
bir tecrbe edinme flansn yitirmektedir. Birey hep ilk
yaflad olumsuz deneyin tekrarlanabileceini dflnerek olumlu deneyimi karmaktadr. Kediden korkan
kifli kedinin yine kendisi trmalayacan dflnerek kedilerle ilgili olumlu tecrbeden yoksun kalmaktadr. Bu
durum, bireyin fobi sebebi olan durumlara iliflkin yeni
renme yaflants kazanmasn ya da korkulan nesne
ile ilgili yeni bir biliflsel yap gelifltirmesini engellemektedir. Karmaflk fobilerin tedavisinde daha da ok zorluklar yaflanabilmektedir. nk, karmaflk fobilerin
meydana gelmesinde birok unsur farkl flekilde etkili
olmaktadr.
Sra sizde 2
Obsesyonlar tekrarlayc davetsiz olarak akla gelen imge ya da durumlardr. Bunu yaflayan kimse bu durumu
akla aykr ve kontrol edilemez olarak nitelendirir. Birok insan benzer durumlar hayatnda yaflar. Fakat bu
obsesif kifliler bu durumlar gnlk hayat dzenlerini
bozacak flekilde sk bir biimde yaflarlar. rnein hastalk bulaflma korkusu buna rnek olarak verilebilir.Kompulsiyonda ise kifli sknty azaltma iin yada
olas kt bir durumu nlemek iin zorunlu olarak baz davranfllar tekrarlama hissi yaflamaktadr. Ortaya konulan davranfln grnen amacyla arasnda gereki
bir ba bulunmaktadr. Aza atlan bir lokmay 100 kere inemek zorunda hissetmek, eer inenmezse kt bir fleyler olacan dflnmek, bu duruma rnek olarak verilebilir. Kifli bu davranfl yerine getirmedii zaman olas sonulardan kendisini sorumlu tutmaktadr.
Bazen kiflide uur olarak grlen nesneyi bedenin bir
yerine dokundurmak, kapatt halde oca ya da evdeki kapy defalarca ve anlamsz bir flekilde kontrol etmek bu duruma rnektir.
Sra Sizde 3
Hipokondriayak hastalar srekli gnlk yaflamlarn aksatan flikayetlerde bulunur. Bu hastalar gerekte fizyolojik hibir skntlar olmasa da yakndklar bu hastalklarndan dolay srekli doktora giderler. Bu srete
gerekten herhangi bir fizyolojik rahatszln olmas
durumu kolayca fark edilebilir. Buna karfllk hiperkondriyak hastalar kendi gl benlik durumlarn korumak iin doktora gitmeyi reddederler. Onlar iin doktora gitmek zayflk iflareti olarak grlebilir ve bana bir
fley olmaz anlayfl ile ters dfler. Bu sebeple herhangi
bir rahatszlk durumunda erken teflhis flansn kaybeden hiperkondriyaklar sonu lmle biten hastalklardan kurtulma mitlerini kaybederler.
Sra Sizde 4
En dflk sosyal snf ve dier sosyal snflar arasnda flizofreninin grlme skl asndan farkllklar bulunmaktadr. Yaplan baz arafltrmalarda en dflk sosyal
snflarda flizofreni orannn en yakn snftan iki kat daha fazla olduu grlmfltr. Baz arafltrmaclar dflk
sosyal snfta olmann flizofreni nedeni olduunu dflnrken bazlar ise bu durumun varolan flizofreni durumunu hzlandrc etkisi olduunu ileri srmfllerdir.
Dflk sosyal snfa mensup kifliler dierlerinden aflalayc muamele grmek, dflk eitim dzeyi ve evresel dl ve frsatlarn azl ile beraber, yaflanan aflr
stres flizofreninin geliflmesine neden olabilir. te yandan bu snfta yer alan kiflilerin yetersiz beslenme ve
beslenme bozukluklar, zellikle gebelik dneminde
doacak ocuklarn flizofreni asndan risk taflmalarna yol aabilir. Baz arafltrmaclar flizofreni hastalarnn
hastalk arttka para kazanmalarnn zorlafltndan daha yoksul bir yaflama yneldiklerini ve sosyal iliflkilerden katklarn ileri srmektedirler. Sonu olarak sosyal snfn etkisinin ne flekilde olduu tam olarak bilinmemekle birlikte hastalk unsurlarnn geliflmesini hzlandrd bilinmektedir.
141
Kaynaklar

Arkona, S., A. (2003). Psikoloji: Zihin Sreleri
Bilimi. stanbul: Alfa Yaynlar.
Baymur, F. (1978). Genel Psikoloji. stanbul: nkilap
ve Aka Yaynevi.
Remzi Kitabevi.
Davison, G.C. ve Neale, J., M. (2004) Anormal Psikolojisi. . Da (ed). Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yaynlar.
Feldman. S.R. (1996). Understanding Psychology,
Massachusetts: McGraaw-Hill Inc.
Getan, E. (1989). adafl Yaflam ve Normaldfl
Davranfllar. stanbul: Remzi Kitabevi.
Morgan, Clifford T. (2004). Psikolojiye Girifl. S. Karakafl (ed). Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar.
Yaynlar.
Reich, W. (1991). Kiflilik zmlemesi ev: Bertan
Onaran. stanbul: Payel Yaynlar.
Smith, E. E Nolen - Hoeksema, S., Fredrickson, B. L.,
Loftus, G.R. (2003). Atkinson&Hilgards Introduction to Psychology, 14th edition Thomson Learning
Belmont USA.
York: Harpers Colins Publishers.
http://www.med.gazi.edu.tr/akademik/psikiyatri/somatslay.doc
http://www.isinbaral.com/hipokondriyasis.html
http://www.celikkol.org/diss.htm
RESM 6.1.
http://www.biriyilik.com/wp-content/uploads/2008/11/sosyal-fobi.jpg
RESM 6.2
http://galeri.internethaber.com/gallery.php?id=568&no
=5
RESM 6.3
http://www.irishhealth.com/content/image/12047/shut
terstock_2186804.jpg
RESM 6.4
http://img.mynet.com/ha2/basagrisi.jpg
RESM 6.5
http://lillith.imlillith.com/2009_01_01_archive.html
RESM 6.6
http://www.mansurbeyazyurek.com/pubfiles/cesitlikisilikbozukluklari.jpg
RESM 6.7
http://www.insanoglu.org/wp-content/uploads/0310.jpg
RESM 6.8
http://www.develi.pol.tr/images/uyusturucu_2.gif
BREY VE DAVRANIfi
7
Amalarmz
N
N
N
N

Zihinsel bozukluklarn tedavisinin tarihesini betimleyebilecek,
eflitli psikoterapi trlerinin dinamiklerini aklayabilecek,
Psikoterapi yntemlerini karfllafltrabilecek,
Biyolojik temelli terapileri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Psikoterapi
Psikanaliz
nsancl terapiler
Davranfl terapiler
Biliflsel terapiler
Elektrokonvlsif flok
Psikocerrahi
Psikotrop ilalar
indekiler
Birey ve Davranfl
Psikoterapi
GRfi
ZHNSEL BOZUKLUKLARIN
TEDAVSNN TARHES
PSKOTERAPLER
PSKOTERAPLERN
DEERLENDRLMES
BYOLOJK TEMELL TERAPLER
Psikoterapi
GRfi
6. nitede zihinsel bozukluklarn tanmlanmasna, ortaya kfl nedenlerine, snflandrlmasna ve betimlenmesine odaklanlmflt. Hatrlayacanz zere, eflitli
psikolojik yaklaflmlar, zihinsel bozukluklarn nedenleri konusunda farkllaflrlar.
Bunun bir sonucu olarak, bu nitede eflitli psikolojik yaklaflmlarn zihinsel bozukluklarn ortaya kfl nedenlerine bal olarak farkl terapiler nerdikleri grlecektir. nitede ilk nce, ilk zihinsel bozukluklarn tedavisinde tarihsel olarak yaflanan deiflimlere yer verilmifl ve daha sonra eflitli terapi trleri incelenmifl ve bunlarn etkililikleri tartfllmfltr.
ZHNSEL BOZUKLUKLARIN TEDAVSNN

TARHES
Tarihte akl hastalklarn doast glerle iliflkilendirmeyen ilk yaklaflmn nl
Yunanl hekim Hipokratn yaklaflm olduu sylenebilir. Bundan nce Eski inde,
Msrda ve Musevilerde akl hastalarnn kt ruhlarn etkisine girdiine inanlmaktayd. Bu yzden de bu kifliler ok zalimce uygulamalarla kt ruhlardan kurtarlmaya alfllyordu. Dier baz kltrlerde de bu insanlarn tanr tarafndan seilmifl
zel kifliler olduuna inanlyordu ve bu yzden sayg gryorlard. Yunanl hekim
Hipokrat akl hastalklarnn doast glerle bir iliflkisi olmadn, bu hastalklarn, vcuttaki svlarn dengesizliinden kaynaklandn dflnyordu. Bu ada
henz akl hastanesi kurulmamflt ama bu kifliler tapnaklarda perhiz, egzersiz, yatfltrc banyolar vb. yollarla bakm gryorlard (Atkinson, Atkinson ve Hilgard,
1995: 659).
Ortaa Avrupasnda akl hastalklar tekrar doast glerle iliflkilendirildi.
fieytanla iflbirlii yapt kabul edilen bu insanlar toplumdaki ktlklerden sorumlu tutulmaktayd. On befl, on alt ve on yedinci yzyllarda akl hastalar bu inanfltan dolay vahflice cezalandrld. Bunun en tipik rnei o adaki cad avlardr. Ortaan sonunda, tedavi etmek amacyla deil ama akl hastalarn toplumun
salkl kesimlerinden ayrmak, tecrit etmek zere ilk akl hastaneleri kuruldu.
Hastaneden ok hapishane ifllevi gren bu kurumlarda hastalar hayvani koflullarda tutulmufl ve a braklmak, zincire vurulmak gibi vahfli uygulamalara maruz kalmfllardr. lk olarak 1792de Philippe Pinel Pariste bir akl hastanesinin baflna geince, gereklefltirdii bir deneyle iyi koflullarda yaflayan ve bakm gren bu kiflilerin iyileflerek hastaneden kabileceklerini gsterdi (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 660).
144
Toplum ine Geri

Gnderme: Ar psikotik
bozukluklar olan kiflilerin,
byk devlet hastanesi
yerine, toplum iinde veya ev
benzeri geici bakm
merkezlerinde tedavi edilme
politikalarna verilen addr.
Birey ve Davranfl
Yirminci yzylda tptaki ve psikolojideki geliflmeler akl hastalklarna ynelik

bakfl asn deifltirdi. Tpta genel parezi olarak bilinen akl hastalnn frengi
mikrobundan kaynakland anlafllnca akl hastalklarnn biyolojik nedenleri olabilecei grfl glendi. Genel parezi zihinsel ve fiziksel ifllevlerde tedrici dflfl,
kiflilikte belirgin deiflimler, sanr ve varsanlar gibi semptomlar gsteren bir hastalkt. Penisilinin bulunmasyla frengi tedavi edilmeye baflland ve genel parezi de
byk lde ortadan kalkt (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 660).
1900lerin baflnda tpta bu geliflmeler olurken, Viyanada Sigmund Freud akl
hastalklarnn kkeninde psikolojik faktrler olduuna inanyor ve kendi kliniinde bu psikolojik faktrleri ortaya karmaya alflyordu. Ayn sralarda Rusyada
Pavlov, kpeklerle yapt deneylerde, hayvanlarn kapasitesinin zerinde seim
yapmaya zorlandklarnda duygusal problemler yafladklarn bulmufltu (Atkinson,
Atkinson ve Hilgard, 1995: 660).
Tm bu geliflmelere ramen yirminci yzyln baflnda akl hastal hal anlafllamamflt ve akl hastanelerine ve burada yatan hastalara korku ile yaklafllmaktayd. ABDde ruh sal hareketi olarak bilinen ve toplumun bu konudaki grfllerini deifltiren ilk atlm Clifford Beers adnda, akl hastanesinde tedavi grmfl birinin abalaryla gerekleflti. Bu sayede ABDde Ulusal Ruh Sal Komitesi oluflturuldu (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 661).
1950lere kadar akl hastalar nceleri sadece devlete bal akl hastanelerinde
tedavi grdler. Ancak imkanlarn yetersizlii nedeniyle buralar bir tedavi merkezinden ok birer gzetim yeri haline geldi. Daha sonralar zel hastaneler ald.
Buradaki flartlar olduka iyiydi, ama tahmin edilebilecei gibi buralardan maddi
durumu iyi olan snrl sayda hasta yararlanabildi (Baron, 1996). 1950lerde ila tedavilerinde geliflmelerle birlikte akl hastalklarnn tedavisine ynelik uygulamalar
deiflti. Artk hastalarn uzun sreler hastanede yatrlmas gerekmiyordu. Zaten
hastanelerde yaplan tedaviler olduka masraflyd. Ve en nemlisi akl hastalarnn
toplumdan izole bir biimde hastanede tutulmalarna gittike daha fazla itiraz gelmeye bafllad. ABDde 1963den itibaren hastalarn hastaneden karlmalar anlamna gelen toplum iine geri gnderme politikas bafllatld. Bu politika kapsamnda hem ABDde hem de dier lkelerde toplumsal ruh sal merkezleri ald. Bu merkezlerle ruhsal salk hizmetleri hastalarn yaflad yerlere gtrlmfl
oluyordu. Bu merkezlerin verdikleri hizmetler flunlardr: lki, hastaneden karlan
ama ila tedavisine evlerinde devam eden hastalarn buraya belirli sklklarla gelip
takip ve deerlendirmelerini yapmak. kincisi hastaneden kan hastalarn daha
fazla yatarak tedavi gereksinimlerini evlerine yakn bir merkezde karfllamak. ncs gece yars ya da hafta sonlar ortaya kabilecek acil durumlarda toplumsal
ruh sal merkezlerindeki eitimli profesyonellerden destek almak. Drdncs,
toplumun eflitli kesimlerine psikolojik problemler konusunda eitim ve danflmanlk hizmeti vermek (Baron, 1996).
1960lardan itibaren bafllatlan toplum iin geri gnderme politikalarnn baflarl olduunu sylemek zordur. Bu politikay uygulayan lkelerde pek ok sorun yafland belirtilmektedir. Toplum sal merkezlerinin gelirlerinin snrl olmas,
hastalarn hastaneden karlrken topluma uyum salamak iin yeteri kadar hazrlanamamas, toplumda akl hastalarnn damgalanmfl olmas gibi pek ok nedenden dolay hastaneden kan hastalar yeterince takip edilemedi ve bu durumdaki
pek ok insan yaflayacak ev bulamad. zellikle ABDnin byk kentlerinde pek
ok akl hastas sokaklarda yaflamaktadr (Morris, 2002).
145
7. nite - Psikoterapi
evrenizde zihinsel bozukluu olan ve bu yzden tedavi gren ya daSIRA

grmfl
SZDEolan tandklarnz dflnerek, gnmzde bu kiflilere toplumumuzun nasl yaklafltn ve bu yaklaflmn bu hastalklarn seyrini nasl etkilediini tartflnz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
PSKOTERAPLER
Zihinsel bozukluklarn tedavisi, zihinsel bozukluklarn nasl ortaya
iliflkin
S O Rktna
U
grfllere bal olarak iki temel grupta toplanmaktadr: Psikoterapiler ve biyolojik
temelli terapiler. Daha sonra grlecei gibi biyolojik temelli terapiler, zihinsel boDKKAT
zukluklarn ortaya kfln biyolojin ile aklayan grfle dayanmaktadrlar ve zihinsel bozukluu olanlara hekimler tarafndan uygulanan ila ve dier tbbi yntemleSIRA olmayan
SZDE
ri iermektedirler. Psikoterapi ise zihinsel bozukluklar biyolojik
nedenlere atfeden yaklaflmlara dayal olarak gelifltirilen terapilerdir. Psikoterapi terapist
ile danflan arasnda kurulan iliflki erevesinde psikolojik problemlerin zlmeye
AMALARIMIZ
alflld sretir. Bu srete kullanlan teknikler, terapi ynteminin dayand kuramsal yaklaflma gre farkllklar gstermektedir. Bafllca drt terapi yntemi mevcuttur: Psikanaliz, insancl terapiler, davranfl terapiler ve biliflsel
K Tterapiler.
A P
S O R U
DKKAT
N N
Psikoterapist kimdir ve psikoterapist olabilmek iin nasl bir eitimSIRA

almak
gereklidir?
SZDE
Psikanaliz
TELEVZYON
D fi N E L M
Psikoterapi dendiinde genellikle insanlarn aklna bir terapi
odasnda divana
uzanmfl bir hasta ve onu dinleyen bir psikoterapist gelir. Tm psikoterapilere ml
T OE RRN UE T olan psikaedilen bu zihinsel temsil aslnda psikodinamik psikoterapilerin NSncl
nalize aittir. Psikanalizin de iinde yer ald psikodinamik yaklaflmlar zihinsel bozukluklar, sklkla kaynan ocukluk dneminden alan bilindfl atflmalarn bir
DKKAT
sonucu olarak grrler. Psikodinamik yaklaflmlara gre bilindfl atflmalarn
temel bilefleni vardr: Kabul edilmeyen gdler ve duygular, bu gd ve duygulaSZDE
rn bilin alanna girmesinden duyulan kayg ve kaygya ya daSIRA
kabul
edilemez gd ve duygulara karfl gelifltirilen savunmalar. Psikodinamik terapilerde ama, danflann duygusal atflmalarn bilin alanna getirmektir. Bunun iin de psikoteraAMALARIMIZ
pistler, kiflinin atflma yaratan gd ve duygularna odaklanarak, bu duygu ve gdlerin neden atflma ve kayg rettiini ve hastann bunlardan kanmak iin kulland savunmalar anlamaya alflrlar (Uba ve Huang, 1999).K T A P
Sigmund Freud tarafndan gelifltirilen psikanaliz yntemi psikadinamik terapilerin kaynan teflkil eder. Freudun artk klasik olan psikanalizinde, hasta bir divana uzanr, terapistler, hastann kendisini grmeyecei bir yere
T E Loturarak,
E V Z Y O N hastann
sadece kendisine odaklanmasn salamaya alflrd. Byle bir dzenlemenin, hastann normalde kand ya da bastrd duygular kabul etmeye teflvik ettii varsaylmaktayd. Ama artk, psikanalizde byle bir mekan ve iliflki dzenlemesi kulNTERNET
lanlmamaktadr (Uba ve Huang, 1999).
Freudun kuramna gre psikoterapistler, bireylere, ilerinde gizlenmifl atflmalara dair igr salamalarna yardmc olarak, ruhsal bozukluklar tedavi edebilirler. Bu yaklaflm, danflann byle bir igr kazanmasnn, korktuu ve kabul edemedii gd ve duygularyla yzleflmeyi saladn varsayar. Ve bir kere yzleflme salandnda, varsaymsal olarak, kiflinin, kabul edilemez gd ve duygularn bastrmak iin artk daha fazla psiflik enerji harcamasna gerek kalmayacak, bu
atflma ve bunlarn bastrlmasndan kaynaklanan hastalk da ortadan kalkacaktr
(Baron, 1996).
SIRA SZDE
Psikoterapi: Danflanlarn
bir psikoterapistle sorun
yaratan duygular, tutum ya
da dflnceleri deifltirmek,
AMALARIMIZ
ortadan kaldrmak ya da
azaltmak iin konufltuu bir
iliflkidir.
K T A P
SIRA SZDE
2 TELEVZYON
D fi N E L M
NST EORRN UE T
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Psikanaliz: Sigmund Freud
tarafndan gelifltirilmifl
orijinal psikodinamik
psikoterapidir.
T EDanflann
LEVZYON
bilindflndaki dflnce ve
duygularn bilince getirmek
iin serbest arflm, rya
analizi ve aktarm yorumunu
kullanr.
NTERNET
146
Serbest arflm: Ne kadar

utan verici, ne kadar
aptalca ya da saldrganca
olursa olsun, danflann
aklna gelen fantezileri,
arzular ya da hisleri
syledii psikanalitik
tekniktir.
Rya Analizi: Bilindflndaki

dflnce ve arzularn ortaya
karmak iin danflann
ryalarn ve ryalarn
sembolik anlamlarn
inceleme tekniidir.
Aktarm: Psikanaliz
srecinde danflann kendisi
iin nemli biri hakkndaki
hislerini ve dflncelerini
terapiste ynelttii zaman
ortaya kan bir iliflkidir.
Katarsis: Danflann
psikoterapi srecinde ilk
defa farkna vard
dflnce ya da anlar
sonucunda yaflad duygu
boflalm deneyimidir.
Birey ve Davranfl
Bilindfl atflmalar ortaya karmak iin psikanalizde kullanlan tekniklerden

biri serbest arflmdr. Serbest arflm, danflann, dflncelerini ve hislerini serbeste ifade etmeye ve aklna ne gelirse, zerinde dflnmeden ve sansr uygulamadan dile getirmeye teflvik edildii bir tekniktir. Serbest arflm tekniinde, danflandan ne kadar nemsiz, ne kadar aptalca ya da ne kadar utan verici grnrse grnsn aklna tm gelenleri ifade etmesi beklenir. Ancak, bunu yapmak, danflan iin hi de kolay deildir. Zira yaflammz boyunca hep anlaml bir flekilde
konuflmay reniriz. Anlaml konuflmadan anladmz ise ancak aklmza gelenlerden konuyla ilgisiz olanlar gz ard edip, ilgili olanlar da derli toplu bir biimde ifade etmektir. Bunun iin de gnlk yaflamda konuflurken dikkatli olmak ve
sansr uygulamak hepimiz iin olaan hale gelmifltir. Ne kadar zor grnrse grnrsn, danflan terapide sre iinde ayn pratii tekrarlayarak ve terapistin de
yardmn alarak serbest arflm yapabilir. Serbest arflm yapmay baflard zamanlarda bile, danflann, bir konu zerinde konuflurken duraksamas, hzlca baflka bir konuya gemesi ya da bir olay tam olarak hatrlayamamas, terapist asndan ele alnmas gereken nemli durumlardr. Psikanalizde bu durumlar danflann
direncini gsterir. Dier bir deyiflle, diren, kifli iin hassas alanlarda, kiflinin bilin
dfl denetim uygulad anlamna gelir ve terapist asndan nemli olan nokta bu
direnci krmaktr (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 664).
Psikanalizde bilindfl gd ve duygular gn flna karmak iin kullanlan
dier bir teknik rya analizidir. X. niteden hatrlayacanz gibi, Freudu bakfl
asndan, kiflinin bilindfl dflnce ve arzular, ryalarn grnr ieriklerinde
deil, gizil ieriklerinde sakldr. Dolaysyla, rya analizi, bu gizil ve sembolize
edilmifl rya ieriklerinin yorumland bir yntemdir (Uba ve Huang, 1999).
Psikanalitik terapilerde danflan ve terapist iliflkisinin kendisi, tedavi asndan
byk nem taflr. Teraptik sre ilerledike, danflan, yaflamndaki nemli bir kifliye (anne, baba ya da sevgili) hissettii youn duygusal tepkileri (aflk ya da nefret) terapiste yneltmeye bafllar. Bu srece, yani, danflann, terapisti heyecan ve
duygu tepkilerinin nesnesi yapma eilimine aktarm denir. Freud, aktarm iliflkisinin, danflana yardm etmek iin nemli bir ara olduuna inanmaktadr. Aktarm
iliflkisi, bilindfl dflnce ve arzularn aa ktklar bir yoldur. Danflan, aktarmla ortaya kan bu bilindfl duygularn bilince getirmekte diren gsterebilir. Bu
diren krldka ve danflan kendisi hakknda igr gelifltirdike aktarm zayflar
ve sonunda biter (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 665; Baron, 1996).
Psikanalizde terapistin uygulad baflka bir yntem de yorumdur. Yorum, danflann dflnce, duygu ve eylemlerinin, terapist tarafndan, bilindfl anlamnn
gsterilmesidir. Terapist, danflann diren noktalarna dikkatini ekerek, onun
arflmlarnn nerede ve neden kesildiini, bir fleyi neden unuttuunu ya da geifltirdiini yorumlayarak, kiflinin kendisini daha iyi anlamasna yardmc olur. Dier yandan, terapist, danflann aklndan geenleri sylerken, belirli noktalarda yorum yaparak, onun arflmlarn zenginlefltirmesine de yardmc olur. Burada
nemli olan nokta, terapistin yorum yaparken nemli noktann ne olduunu kendisinin sylememesi, bunu danflann kendisinin grmesini salamasdr (Atkinson,
Atkinson ve Hilgard, 1995: 664; Uba ve Huang, 1999: 627).
Psikanalizde danflanda tr yaflant gzlendiinde iyileflme olduu sonucuna
varlabilir: Bunlar abreaksiyon, igr ve ifllemedir. Abreaksiyon, kiflinin daha nceden yaflamfl olduu gl duygusal tepkileri, terapinin gvenli ortamnda tekrar
yaflamasdr. Katarsis ad da verilen bu sre bilin dfl atflmalar zmez, sadece bunlarn artk bastrlmadn gsterir ve bilindfl atflmalar arafltrmak iin el-
147
veriflli zemin yaratr. gr, kiflinin bilindfl atflmalarn kkenini anlamas halinde yaflanan bir deneyimdir. Bu, bastrlan bir annn hatrlanmas ile bir anda yaflanan dramatik bir deneyim deil, yavafl yavafl kiflinin kendini anlad bir sretir.
Abreaksiyon ve igr, birlikte grlmesi beklenen deneyimlerdir. Danflan, hissettiini anlamal, anladn hissetmelidir. flleme, terapi sreci boyunca farkl
farkl balamlarda ortaya kan bilindfl atflmay, danflann inkar etmeden yzleflmesi ve bu durumlara olgun ve etkili yollardan tepki vermeyi renmesidir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 665-666).
Geleneksel psikanaliz, uygulamas zor olan bir terapi yntemidir. Terapi seanslar fazladr. Terapist ve danflan haftada birka kez grflrler ve bu grflmeler
en az bir yl srd gibi, birka yl da srebilir. Bu kadar youn ve uzun bir sre gerektirdii iin, bu yntem pahaldr. Dier bir zorluk da bu yntemin akut
ruhsal skntlar olanlar iin ok uygun olmamasdr. nk bu kiflilerin acil yardma ihtiyalar vardr ve psikanaliz bu acil ihtiyaca cevap veremez (Smith ve ark.,
2003). Ayrca, psikanaliz, szel becerileri geliflmifl eitimli insanlar iin daha uygun
grnen bir yntemdir. Bu da yntemin kullanmnda bir snrllk yaratr. Bunlar
ve benzeri problemler yznden, klasik psikanaliz bugn grece nadir uygulanan
bir psikoterapi yntemidir. Gnmzde Yeni Freudular tarafndan klasik psikanalizin deifltirilmifl formu yaygn olarak uygulanmaktadr. Bu deifltirilmifl yntem,
klasik yntem gibi yllar gerektirmez, aylar yeterlidir. Gnmzde kullanlan yntemde danflann ocukluuna deil, flimdiki zamanda yer alan kiflisel iliflkilerine
odaklanlr. Serbest arflm teknii yerine danflanla nemli konularn yz yze
tartflld bir teknik kullanlr. Bu yeni formunda, psikoterapist kritik noktalar danflann grmesini beklemez, uygun zamanda kendisi syler ve daha dolaysz ynlendirme yapar. Tm bu deiflikliklere karfln ayn kalan tek nokta psikoterapinin
amacdr. Ama hal danflanlarn gizlenmifl gd ve atflmalarna dair igr kazanmalarna yardm etmektir (Baron, 1996; Smith ve ark., 2003).
nsancl Terapiler
nsancl yaklaflmn insan doasna ait varsaymlar Freudu yaklaflmn tersine
iyimserdir. Bu yaklaflma gre insan yapc, olumlu ve rasyonel bir varlktr ve tm
insanlar geliflme ve kendini gereklefltirme eilimine sahiptir. nsancl yaklaflm, zihinsel bozukluklarn evresel etmenlerin insann kiflisel geliflim ve kendini gereklefltirme eilimini engellemesinden kaynaklandn ileri srer. Buna gre, insanlar
kiflisel geliflimleri engellendiinde duygusal sknt yaflarlar ve uyum bozucu davranfllar sergilerler. flte insancl terapilerin amac da, danflanlarnn kiflisel geliflimlerinin nn amalarna yardmc olmaktr. Dier bir deyiflle, danflann, olmak istedii kifli olmasna yardm etmektir. Bu da kiflinin olgunluunu ve zerkliini arttrmakla gereklefltirilmeye alfllr (Baron, 1996; Uba ve Huang, 1999).
Psikodinamik terapilerin tersine insancl terapilerde kiflinin yaflantlar ve duyugular terapist tarafndan yorumlanmaz. Gerekte, insancl terapistler terapi srasnda aktif deillerdir, danflana ne yapmas gerektiini, neyin onlar iin iyi olduunu
sylemezler. nk neyin kendisi iin iyi olduuna, problemi nasl zeceine danflann sadece kendisi verir. Terapist burada sadece danflann kendisi hakknda
igr gelifltirmesi ve problemini zmesi iin kolaylafltrc rol oynar. nsancl terapistler tm bunlardan dolay yardm arayan kifliyi hasta olarak deil, danflan
olarak adlandrrlar.
En etkili insancl terapi yaklaflm 1940larda Carl Rogers tarafndan gelifltirilen
danflan merkezli terapidir. Bu terapi her bireyin kendisi iin en iyi uzmann yine
nsancl Terapiler: Zihinsel

bozukluklarn normal
geliflim ve bymeyi
engelleyen evresel faktrler
dolaysyla ortaya kt
grflne dayanan bir terapi
biimidir.
148
Birey ve Davranfl
kendisi olduu ve kendi problemlerini kendilerinin zme yetenekleri olduu varsaymna dayanr. Terapi basit gibi grnr, ama uygulamada pek ok incelikleri
barndrr. Terapinin en baflndan itibaren terapistin danflan deil, danflann kendisini deifltirecei kabul edilir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995). Terapistin
yapabilecei tek fley, danflann uyum bozucu davranfllarndan kurtulup uyum
salayc davranfllar gelifltirmesine olanak veren bir ortam salamaya alflmaktr
(Getan, 1984: 231). Bu ortam yaratmak iin terapistin danflana koflulsuz sayg
gstermesi, danflanla empati kurmas ve iten olmas gerekir. Daha nce de belirtildii gibi, Rogersa gre kiflinin doal geliflim ve kendini gereklefltirme eilimi
evre tarafndan engellenir. ocuklukta kendini gereklefltirmeye alflma abalar,
srekli byklerin beklentileriyle atflr. Kifli ocukluunda, baflkalar tarafndan
kabul edilen ve sevilen biri olmak iin kendini ifade eden eylemlerden uzaklaflp,
baflkalarnn beklentilerini karfllamaya ynelir. Bu, ocua, kendisine verilen deerin koflullu olduunu retir ve hissettirir. rnein, kardefline ynelik dflmanln srdrecek olursa ebeveynleri tarafndan sevilmeyeceine inanan bir ocuk,
onlarn sevgisini kaybetmemek iin benliinin byk ksmn kaplayan duygu ve
deneyimlerini reddeder. Bu tr yaflantlar, kiflinin geliflimini ve kendini gereklefltirmesini engeller. Kifli, sevilmek ve kabul edilmek iin srekli olarak baflkalarnn
beklentilerine cevap vermeye alflr (Baron, 1996). flte insancl terapi ortamnda,
kifli, sylediklerinden bamsz olarak terapist tarafndan kabul edildiini ve kendi
deneyimlerine sayg gsterildiini hissetmelidir. Terapist danflan hibir zaman
yarglamaz. Onaylama ya da onaylamama tepkileri vermez ve yorum yapmaz. Terapistin danflana koflulsuz sayg gstermesi ancak itenlikli olursa amacna ulaflr.
Yani, buradaki kritik nokta, danflana kabul edici tutum gstermek deil, gerekten kifliyi olduu gibi kabul etmektir. Danflanna koflulsuz sayg duyan terapist, rol
yapmaz ve kendisini olmad gibi gstermez. Bu itenlik, ancak terapistin empatik anlayfl gelifltirmesiyle mmkn olur. Empatik anlayfl, danflann i dnyasna
girerek, onun yaflad duygular kendi iinde yaflamaya alflmasdr. Bu yaklaflma gre, reddedilme korkusu yaflamayan aksine varlnn koflulsuz biimde itenlikle kabul edildii ve sayg grd bir ortamda danflan, kendi duygularn anlayacak ve hatta daha nceden kifliliinin kabul edemedii yanlarn kabul edecek,
ksacas kifli kendini bulacaktr. Bu sre sonunda da, uyum bozucu davranfllarn
ortadan kalkmas ve kiflisel geliflim ve kendini gereklefltirme eiliminin doal yoluna girmesi beklenmektedir (Baron, 1996; Getan, 1984: 230).
Danflan merkez alan terapi yntemi eflitli alardan elefltirilmektedir. Bu yntemde, danflandan danflana deiflen bir yaklaflm yoktur, her zaman ayn sre izlenir. Dier yandan danflan ne yaparsa yapsn ona sayg duymak, onu yaflamn
gerekliine hazrlamayabilir. Zira kifli toplumda da byle koflulsuz sayg grecei
beklentisine kaplabilir. Son olarak, bu terapi yntemi, temelinde salam bir kuram olmamas ynnden de elefltirilir (Ccelolu, 1993).
Davranfl Terapiler
Davranfl Terapiler:
stenmeyen davranfllar
ortadan kaldrmak iin
renme ilkelerini kullanan
terapi trleridir.
Hem psikodinamik hem de insancl yaklaflmlar danflanlarn znel hislerini ve bu

hislerin gemifl yaflantyla balantlarn ortaya karmaya odaklanan terapi yntemleridir. Bu yntemlerin danflann davranfllarn deifltirmek gibi zel bir hedefleri yoktur. nk bunlar, kiflide soruna yol aann kiflilik sreleri olduunu ve
eer bu sreler de deifliklik yaratlrsa zaten bu deiflikliin davranfllara da yansyacan varsaymaktadrlar. Oysa davranfl terapiler bunlarn tam aksine kiflinin yaflad problemlerin altnda yatan kiflilik sreleriyle ilgilenmezler. Sorunun
149
nereden kaynaklandn anlamak ok nemli deildir. rnein sosyal bir ortamda konuflmakta zorlanyorsanz bunun gemifl deneyimlerinizle bir balants olabilir ve bir terapi srecinde bu balantlar ortaya karlabilir. Ancak davranfllar
asndan, bu balantlarn ortaya karlmas sosyal ortamlarda konuflma zorluunu ortadan kaldrmaya herhangi bir katk salamayacaktr (Atkinson, Atkinson ve
Hilgard, 1995). O halde, davranfllar iin nemli olan, problem haline gelmifl davranfllarn nedenlerini anlamak deil, bizatihi davranfln kendisine odaklanmak ve
onu deifltirmektir. Bu yaklaflm asndan, dier tm davranfllar gibi uyum bozucu olanlar da renilmifl davranfllardr. Bu yzden terapide ama, renilmifl olan
uyumsuz davranfllar ortadan kaldrmak ve yerine uyum salayc davranfllar koymaktr. Dier bir deyiflle, davranfl terapi, yeni ve uyumlu davranfllarn danflana
retildii bir sretir. Davranfl yaklaflma gre, bir kez uyumu bozan davranfl
ortadan kalktnda kifliyi terapiye ynlendiren problem de ortadan kalkmfl olacaktr (Baron, 1996).
Davranfllar, terapilerinde renme nitesinde incelenen eflitli renme mekanizmalarn kullanrlar. Bu mekanizmalarn kullanm eflitli davranfl terapi
tekniklerinin gelifltirilmesine yol amfltr. Burada ele alnan davranfl terapi teknikleri sistematik duyarszlafltrma, itici uyarclarla koflullama, giriflkenlik eitimi
ve edimsel koflullamaya dayal terapilerdir.
Sistematik Duyarszlafltrma
Bu terapi teknii en ok korku ya da fobilerin tedavisinde kullanlr (Fobiler iin
bkz. 6 nite). Korku ya da fobi bir tr karflt koflullama ile ortadan kaldrlmaya alfllr. Karflt koflullama istenilmeyen bir davranfln karflsna istenen bir davranfl
koyarak glendirmek ve bylece istenmeyen davranfl zayflatmak demektir. rnein kifli bir durumda ok kayg duyuyorsa kaygya zg fizyolojik ve psikolojik
tepkiler verecektir. flte terapide de ama, bu kayg tepkilerini zayflatmak, onun
yerine kayg tepkileriyle ayn anda var olamayacak, kaygya zt olan tepkileri retmek ve glendirmektir. Yani, eer danflana kayg duyduu durumda gevflemesi retilirse ve gevfleme tepkileri glendirilirse kifli ayn anda hem kaygl
hem de gevflemifl olamayaca iin kayg tepkilerinin yerine gevfleme tepkilerini
koymufl ve terapi baflarya ulaflmfl olacaktr (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995).
Sistematik duyarszlafltrma tekniinde ncelikle danflana vcudunu bilinli olarak nasl gevfletecei retilir. Daha sonra sz konusu fobik durum iin bir
korku hiyerarflisi kurulur. Yani, fobi gelifltirilmifl olan nesne ya da duruma iliflkin
olaylar en dflk korku dzeyinden en yksek korku dzeyine kadar listelenir. rnein, difl doktoruna gitme konusunda ciddi korku duyan bir insan iin bu liste difl
doktorunda randevu alma, difl doktorunun muayenehanesine gitme, muayenehanede bekleme, difli koltuuna oturma ve difle mdahale edilmesi gibi basamaklardan oluflabilir. Danflandan ilk nce ok az korku yaratan durumu zihninde canlandrmas ve bunu canlandrrken gevfleme egzersizlerini uygulamas istenir. Burada verilen rnek zerinden gstermek gerekirse danflan nce difl doktorundan
randevu aldn zihninde canlandrr ve bunu yaparken de gevfleme egzersizlerini uygular. Bir kez bu basamakta gevflemeyi baflardnda artk sra daha sonraki
basamaa gelmifl olacaktr. Danflan, en youn kayg duyduu basamakta (rneimizde bu, difl doktorunun difle mdahale ettii basamaktr) gevflemeyi baflardnda terapi hedefine ulaflmfl olur.
Arafltrmalar sistematik duyarszlafltrma tekniinin fobi ve korkular yenmede
baflarl olduunu gstermifltir. Bu tekniin, gevfleme egzersizlerinden ok korku
Sistematik
Duyarszlafltrma: Korku ve
kaygya neden olan uyaran
ile yeni bir davranmn
(gevfleme) dereceli olarak
balantsn kurarak kiflinin
korku ve kaygsn azaltmak
iin kullanlan bir davranfl
tekniidir.
150
Birey ve Davranfl
tepkisinin snmeye maruz braklmasndan dolay baflarl olduu ileri srlmektedir. Kifli korktuu bir durumu gerekte tehlike altnda deilken sk sk zihninde
canlandrdndan, klasik koflullamadaki snme ilkesi gereince, zihnindeki koflullu uyarc ile koflulsuz uyarc arasndaki ba zayflamfl olacaktr (Bkz. Psikoloji 6
nite). Eer sistematik duyarszlafltrmada olduu gibi kayglarmz zihnimizde
canlandrarak azaltabiliyorsak, o halde kayg ya da korkuyu yaratan durumla yzleflmek daha iyi sonu vermelidir. Gerekten de baz terapistler, korku hiyerarflisi
listesini zihinde canlandrma ile deil, gerek hayatta uygulamann daha etkili olduunu dflnmektedirler. Bu, korkularn stne gidilmesi gerektiine dair saduyusal bilgiye ok uygun bir dflncedir (Morris, 2002).
tici Uyarclarla Koflullama

tici Uyarclarla Koflullama:
Sistematik olarak cezayla
efllefltirerek istenmeyen
davranfl ortadan
kaldrmay hedefleyen bir
davranfl terapidir.
Klasik koflullama ilkelerinin uyguland ikinci bir terapi teknii de itici uyarclarla koflullamadr. Temelde cezaya dayanan bu teknik daha ok alkolizm, fliflmanlk ve aflr sigara ime gibi durumlarda uygulanmaktadr. Terapinin hedefi,
nceleri haz veren davranfln itici bir uyarcyla yani cezayla efllefltirilmesiyle birlikte artk haz verici olmaktan kp nahofl duygulara yol amaktr. Bylece istenmeyen davranfl ortadan kaldrlmfl olacaktr. rnein alkolizmin tedavisinde antabuse ad verilen bir ila kullanlmaktadr. Bu ila alndnda alkol tketilirse bafl
ars, mide bulants ve kusmaya neden olmaktadr. Alkolizm tedavisi grenler bu
ilac doktorun verdii dozlarda alp alkol tketirlerse, alkol kullanm kt yaflantlarla efllefltirilmifl olacak ve kifli alkol almn azaltacak ve kesecektir. Ancak, elbette kifli tedavi srasnda verilen dozda ilac almazsa ya da ilac tamamen brakrsa alkol brakma hedefine ulafllamayacaktr. Bu yzden bazen danflanla terapist
arasnda bu tedavinin uygulanmas ve uyguland takdirde danflann dllendirilmesi iin yazl bir anlaflma yaplr (Morris, 2002; Uba ve Huang, 1999).
Bu teknik yukarda sz konusu edilen durumlarda baflarl sonular verse bile
uzun sreli etkileri konusunda flphe yaratmakta ve bu yzden gnmzde kullanm azalmaktadr. renme nitesinden hatrlayacanz gibi ceza, davranfl uzun
sreli olarak ortadan kaldrmada uygun bir yntem deildir. Zira ceza ortadan
kalktnda istenmeyen davranfl byk olaslkla tekrar grlebilir. Ayrca, itici
uyarclarla koflullama kifliye ac veren bir uygulama olduu iin de tartflmal bir
tekniktir (Morris, 2002; Uba ve Huang, 1999).
Giriflkenlik Eitimi
Giriflkenlik Eitimi:
nsanlara temel sosyal
becerileri ve kendi haklarn
nasl savunacaklarn
reten davranfl grup
terapisi biimidir.
Klasik koflullamann karflt koflullama ilkesi, sistematik duyarszlafltrmaya az ok

benzer biimde giriflkenlik eitiminde de kullanlmaktadr. Baz kifliler sosyal ortamlarda kendi duygu, dflnce ve isteklerini ifade etme zorluu ekerler, istemedikleri halde dierlerinin isteklerine boyun eebilirler ve dolaysyla sosyal iliflkilerde kendilerini gvensiz ve yetersiz hissedebilirler. flte giriflkenlik eitiminin
amac, kiflinin kendisinde kayg yaratan bu tr sosyal etkileflim durumlaryla bafla
kmasn salamaktr. Dier bir deyiflle, bu terapi teknii, kiflinin belirli sosyal etkileflim durumlarndaki kaygsn azaltmay ve bu durumlarda gvenli ve yeterli bir
davranfl sergilemesini hedefler (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995; Ccelolu,
1993).
Giriflkenlik eitiminde, ilk nce danflann en ok hangi sosyal durumlarda kayg duyduu belirlenir. Sonra danflan ve terapist bu sosyal durumlarn her birinde
gvenli ve doru davranfl tarznn ne olduunu birlikte bulmaya alflrlar. Bu,
belirli bir sosyal durumun terapi odasnda canlandrlmas ve terapistin de roln
151
oynamasyla gereklefltirilir. rmein iflyerinde patronunun yapt bir hakszla

sesini karamayan danflan, terapi esnasnda terapisti patronu yerine koyarak
onun karflsnda yeni ve etkili bir davranfl tarz gelifltirmeye alflr. Bu mizansen
iinde, danflan yeni rendii ve etkili olduuna karar verdikleri davranfl tarznn
defalarca alfltrmasn yapar. Danflan sz konusu davranfl kendinden emin ve rahat bir flekilde gereklefltirdiinde artk o sorun zlmfl kabul edilir ve terapi
sonlandrlr (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995; Ccelolu, 1993).
Arafltrmalar giriflkenlik eitiminin sosyal etkileflimlerdeki problemleri zmede
etkin bir yntem olduunu gstermifltir. Ancak bu yntemin snrl bir etkisi olduunu da kabul etmek gereklidir. flyerinde patronu karflsnda dflncelerini gvenli bir biimde ifade etmeyi renen bir kadn alflan, evde ayn davranfl efli
karflsnda gsteremeyebilir. Dier bir deyiflle, bir kifli bir sosyal etkileflim durumunda gvenli davranfl sergilemeyi renirken dier durumda ayn davranfl sergileyemez. Dolaysyla, giriflkenlik eitimini, danflann sorun yaflad dier sosyal
etkileflim durumlar iin de uygulamak gerekir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard,
1995; Ccelolu, 1993).
Edimsel Koflullamaya Dayal Terapiler

Adndan da anlafllaca gibi bu gruptaki terapiler edimsel koflullama ilkelerini kullanrlar. Dier bir deyiflle, bireyin istenmeyen davranfllar brakp istenen davranfllar renmesi bir tedavi yntemi olarak kullanlr.
Edimsel koflullamaya dayanan terapi tekniklerinden birisi simgesel dl biriktirmedir. Simgesel dl biriktirme teknii okul ve hastane gibi koflullarn kolayca kontrol edilebildii kurumlarda sklkla kullanlmaktadr. Bu kurumlarda renciler ya da hastalar istenen ve uygun davranfllar iin dl olarak puan ya da
marka alrlar. Daha sonra bu puan ya da markalar kiflilerin istedikleri ve hofllandklar faaliyet ya da nesnelerle deifltirilir (tv izleme, hafta sonu izinli olarak dflarya kma, kantinden yiyecek alma vb.). rnein ilk okulda yerine duramayan,
dikkat problemi olan ve devlerini yapmayan bir ocukta simgesel dl biriktirme
teknii uygulanabilir. Bu durumda, nce ocuk iin pekifltirme verilecek davranfllarn tanmlanmas gerekir. Bunlar rnein, srasnda hi kalkmadan on dakika
oturma, bir sayfa okuma yapmak, tahtadaki devleri defterine geirme vb. gibi
davranfllar olabilir. retmen ya da terapist, tanmlanan her davranfl yaptnda
renciye daha sonra sevdii bir nesne ile deifltirilmek zere marka verir. Gn
sonunda biriktirilen markalar deerlendirilerek renciye dl verilir. Bu yntem, akl hastanelerinde yatan kronik hastalarn giyinmek, dier hastalarla iletiflim
kurmak, sorun karmamak vb. davranfllar gstermeleri iin baflar ile uygulanmaktadr (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995; Ccelolu, 1993).
stenen davranfllarn pekifltirilmesi iin o davranfln kendiliinden ortaya kmas gerekir. Oysa baz durumlarda terapistin pekifltirmek istedii davranfl danflan tarafndan ok az gsterilir ya da hi gsterilmez. Bu gibi durumlarda dier bir
edimsel koflullama teknii olarak davranfl flekillendirme kullanlabilir. Davranfl
flekillendirme tekniinde, hedef davranfla yakn davranfllarn dllendirilip, hedef
davranfla uzak davranfllar dllendirilmeyerek kiflinin aflamal olarak hedef davranfla yaknlafltrlmasdr. Okumay sevmeyen bir ocuun okumasn salamak
iin belki masann baflnda on dakika oturma, kitabn resimlerine bakma vb. gibi
kitaba yneltecek davranfllar dllendirilerek sonuta hedef davranfl ortaya karmas salanabilir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995).
Simgesel dl Biriktirme:
Danflann kendisinden
beklenen davranfllar iin
simgesel dller kazand
ve bunlar istedii bir fleyle
deifltirebildii edimsel
koflullamaya dayal terapi
tekniidir.
152
Birey ve Davranfl
Biliflsel Terapiler
Biliflsel Terapiler: Danflann

davranfllarn deifltirmenin
bir yolu olarak, yaflants ile
ilgili dflncelerinin
deifltirilmesine nem veren
bir terapi trdr.
Mantksal-Duygusal Terapi:
Terapistin, danflan
mantksz fikirlerden
vazgeirmenin bir yolu
olarak mantk, otorite ve
iknann kullanld bir
biliflel terapi biimidir.
Modern psikolojide en nemli grfllerden birisi, biliflsel srelerin duygu ve davranfl zerinde gl etkileri olmasdr. Dier bir deyiflle ne dflndmz, ne hissettiimizi ve ne yaptmz nemli lde belirlemektedir. Bu grfle dayanan biliflsel terapistler pek ok zihinsel bozukluun yanlfl ya da arptlmfl dflnce srelerinden kaynaklandn iddia etmektedirler. flte biliflsel terapilerde hedeflenen de bu dflnceleri deifltirmektir. Dflnceler deifltirilirse hastaln da ortadan kalkaca varsaylmaktadr (Baron, 1996).
Ancak davranfl psikologlar dflncenin uyumsuz davranfla yol atn kabul
etmezler ve bu yzden dflnce gibi gzlenip llemeyen bir deiflken yerine, laboratuvarda denenmifl edimsel koflullama kavramlarn daha fazla tercih ederler
(Ccelolu, 1993). Direkt olarak davranfl deifltirmeyi hedefleyen ve bireyin dflnme srelerine ilgi gstermeyen davranfl psikologlara karfln, pek ok davranfl psikolog, dflncelerin, beklentilerin ve olaylarn yorumlarnn davranfl ortaya karmada etkili olduklar kabul etmekte ve artk biliflsel unsurlar da terapilerine eklemektedirler (Smith ve ark., 2003).
Biliflsel terapi yntemleri psikodinamik ve insancl terapilerden de eflitli flekillerde ayrlr. Biliflsel terapiler danflann bilindflna ya da ocukluk deneyimlerine
odaklanmazlar. Bu terapiler yaplandrlmfl ve zaman asndan snrlandrlmfltr.
Biliflsel terapistler danflanlarna ynerge verirler, ev devleri verirler ve danflanlarnn kendilerine zg hedefler koymalarna yardmc olurlar (Uba ve Huang,
1999).
Biliflsel terapistler tarafndan uygulanan temel teknik biliflsel yeniden yaplandrmadr. Bu teknik, sistematik bir biimde uyum bozucu dflncelerin yerine
uyum salayc dflnceleri koymay ierir. Temel teknik ayn olsa da biliflsel terapiler, bu teknii uygulama asndan birbirlerinden farkllaflrlar. Ellis tarafndan
gelifltirilen mantksal-duygusal terapide, danflanlarn mantksz fikirleri brakmas iin mantk, otorite ve ikna kullanlr. Ellis (akt. Uba ve Huang, 1999), insanlarn gereki olmayan beklentiler, mantksz fikirler ya da kendilerinden yksek
dzeyde beklentilere sahip olduklar iin hastalandklarna inanmaktadr. Ellise
gre, pek oumuz herkes tarafndan sevilmek, baflarl olmak vb. konusunda
mantksz fikirlere sahibiz. Ellis, bir yandan sevgi, baflar, gvenli ve rahat bir flekilde yaflamak iin duyduumuz arzularn gayet normal olduunu ileri srer. Ama
te yandan bu arzular doyurmak ok zordur ve genellikle hayal krklna urarz. flte mantksz dflnme de, yaflamdaki bu kanlmaz hayal krklklarna karfl
gelifltirilmifl uyum bozucu tepkilerdir. Mantksz dflnceler farkl flekillerde ortaya
kar, ama bunlar birlefltiren en temel unsur, gayet makul olan arzular bir zorunluluk haline getirme eilimidir. Bu eilim, Mutlu olmak iin baflarl olmalym.,
Herkes tarafndan sevilmeliyim. gibi dflncelerle rneklendirilebilir. Bununla
iliflkili baflka bir eilim de belirli olaylarn olmas ya da olmamas durumunu geriye dnlemez bir felaket gibi dflnmemizdir. rnein Bu snavdan geemezsem
mahvolurum. ya da Bu ifle giremezsem hayatm biter. gibi dflncelerdir burada sz konusu olan. Aslnda Ellisin terapisine kaynaklk eden bu dflncelerin
kendi yaflam koflullaryla ilgili olduu sylenebilir. Ellis pek ok salk problemiyle savaflarak bu dflncelere ulaflmfl gibidir. fieker hastal, iflitme kayb, grmede problem yaflan Ellis, mantksz dflncelerden kurtulmak iin kendine teraptik tekniini uygulamfltr. Benim sorunlarm beni eksik, yetersiz bir birey haline
sokuyor. gibi dflnmekten ok Bu sorunlar beni mutlu bir hayat yaflamaktan alkoymaz. gibi dflnmeyi semifltir (Uba ve Huang, 1999).
Mantksal-duygusal terapistler danflanlarna dflncelerin nasl duygulara yol

atn gsterirler ve onlara dflnceleri deifltirerek duygularn da deifltirebileceklerini retirler. Terapist bunu ilk nce danflann ifllevsel olmayan dflncesini bularak gereklefltirir. Danflann uyumsuz olan dflncesini saptadktan sonra,
bu dflncenin arkasndaki rnt ortaya karlmaya alfllr. Bu, bu dflnceyi
tetikleyen ya da harekete geiren olay saptamak, danflann tetikleyici olaydan
sonra gelifltirdii inanlar saptamak ve danflann inanlarnn sonularn saptamay ierir. Hedef davranfl ya da duygunun arkasndaki bu dflnce rnts bir
kez saptandktan sonra, psikoterapist danflan bu uyum bozucu dflnceyi brakp
yerine ifllevsel bir dflnce edinmesi iin uzmanlktan kaynaklanan otoritesini kullanarak ikna etmeye alflr (Uba ve Huang, 1999).
kinci bir biliflsel terapi teknii, aslnda psikodinamik terapi eitimi almfl olan
psikiyatrist Aaron Beck tarafndan gelifltirilmifltir. Biliflsel-davranflsal psikoterapi
ad verilen bu terapi yntemi zellikle depresyonun nemli bir biliflsel bilefleni olduu grflne dayanr. Buna gre, depresyon, en azndan ksmen insann kendi
bindii dal kesen ve arpk dflncelere sahip olmas sonucu ortaya kar. Ellis gibi Beck de depresif kiflilerin problemlerinin kendileri, evreleri ve gelecek hakkndaki mantksz dflnceler olduunu varsayar. stelik, bu arptlmfl dflnce biiminin, karflt kantlarn varlna ramen devam ettiini ileri srer. Depresyondaki dflnce biimi snrl bir bilgi temelinde aflr genellemeler yapmak (insann bir
alandaki baflarszlndan kalkarak kendini deersiz bir insan olarak grmesi),
herhangi bir olumlu olay ya da baflary bir istisna olarak deerlendirmek, seici algyla dnyann tehlikeli ve tehdit edici bir yer olduuna inanmak, istenmeyen bir
olayn nemini sanki dnyann sonuymufl gibi abartmak, ya hep ya hi mant ile
dflnmek gibi eilimleri kapsar (Baron, 1996).
Biliflsel-davranflsal terapide de mantksal-duygusal terapide olduu gibi mantksz dflnceler mantkl olanlarla deifltirilmeye alflr ama izledikleri yol farkldr. Mantkl-duygusal terapinin tersine, Beck, biliflsel-davranfl terapide, danflana
mantksz dflncelerinin temelsiz olduunu kantlamaya alflmaz. Bunun yerine,
danflanla birlikte danflann bunlar hakkndaki varsaymlarn, inanlarn ve beklentilerini saptamaya ve bu tr dflnceleri test etmenin yollarn bulmaya alflr.
alflmalardan elde edilen kantlar, biliflsel-davranfl terapisinin depresyonlu kiflilerde nemli lde iyileflme saladn gstermektedir (Baron, 1996).
153
Biliflsel-Davranfl Terapi:
Mantksz ya da arptlmfl
fikirlere karfl kmak iin,
danflanlarn kantlar
keflfettii bir terapi
biimidir.
Grup Terapileri
Buraya kadar sz edilen terapiler, farkl psikolojik kuramlara dayanan yaklaflmlar olmas nedeniyle birbirlerinden farkllaflrlar. Oysa grup terapileri bu terapi trlerinden biri deildir. Grup terapileri bireysel terapilerle ayrm iinde anlam kazanr. Genel olarak terapi deyince, hangi tr terapi olursa olsun terapist ve danflann
bire bir biraraya geldii ve danflann problemine zm yollar rettikleri sre
anlafllr. Oysa grup terapileri, birden ok danflann ve terapistin biraraya gelmesiyle gereklefltirilir. Ve grup terapilerinde de bireysel terapilerde olduu gibi farkl psikolojik yaklaflmlara dayanan teknikler kullanlr. Dier bir deyiflle, psikanalitik, insancl, davranfl ynelimli psikologlar, kendi tekniklerini gruba uygulanabilecek biimde deifltirmifllerdir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995).
Psikolojide grup terapileri 1950lerden nce pek sk kullanlan bir yntem deildi. Son 40-50 yl iinde bu yntem yaygnlk kazanmfltr. Yaygnlaflmasnn nedeni, grup terapilerinin bireysel terapiye gre birtakm avantajlara sahip olmasdr.
Grup Terapileri:
Danflanlarn dzenli olarak
bir araya gelip etkileflimde
bulunduklar, kendi duygu
ve davranfllarn birbirlerine
aktarma yoluyla kendileri
hakknda igr
gelifltirdikleri bir terapi
trdr.
154
Psikodrama: Bireylerin
problemlerini grup
arkadafllar nnde eyleme
dkerek dflar vurduu
psikodinamik grup terapisi
biimidir.
Etkileflim Gruplar:
Bireylerin dier grup
yelerine nasl hissetiklerini
tam olarak sylemelerini
teflvik eden bir grup terapisi
biimidir. Kiflinin kendi
davranfln anlamasn
salayarak ve kiflisel
iliflkilerde drstlk ve
akl arttrarak kiflisel
geliflimi teflvik etmek zere
gelifltirilmifltir.
Aile Terapileri: Aile

bireylerinden birinin
sorunlar iin tm ailenin en
azndan ksmen sorumlu
olduu ve aile bireylerinin
tmnn davranflndaki
deiflikliklerin, sorunlu olan
birey kadar dier aile
bireyleri iin de yarar
salayaca grflne
dayanan bir grup terapisi
trdr.
Birey ve Davranfl
Grup terapilerinde bir defada birden ok danflan yer ald iin terapist, zamandan tasarruf salar. nk bir defada ok sayda danflana yardmc olma imkan
ortaya kar. Danflan asndan ise bireysel olsa maddi nedenlerle ulaflamayaca
bu hizmete daha makul miktarda parayla ulaflma imkan doar. Grup terapilerine
katlan bireyler, baflkalarnn da benzer problemleri ya da hatta daha ciddi problemleri olduunu grerek rahatlarlar ve bu deneyim kendi sorunlarn abartmadan
daha doal biimde deerlendirmelerine olanak salar. Dier yandan grup iinde
olmak, gnlk hayatta baflka trl elde edemeyecekleri bir destek ve gven hissi
gelifltirmelerine yardmc olur. Grup iinde kendi deneyimlerini deifl tokufl ettiklerinden, danflanlar baflkalarnn deneyimlerinden renme frsat bulurlar ve yine
bu sayede iletiflim de dahil olmak zere pek ok sosyal beceri kazanrlar (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995; Ccelolu, 1993).
Yukarda da belirtildii gibi grup terapileri, her terapi trnn kendi tekniklerini grup ortamna uyarlamasyla gelifltirilmifltir. Psikodinamik grup terapileri iinde en popler olan psikodramadr. Bu terapi formunda, bireyler dier grup yelerinin nnde problemlerini eylemlerle anlatrlar. inde rol oynama, aynalama
gibi eflitli tekniklerin kullanld psikodramada ama, kiflinin eflitli durumlarda
nasl davrandn ve neden byle davrandn kendisine gstermektir. Psikanalitik terapilere yaplan elefltirilerin ayns psikodramaya da yaplmaktadr. Dier yandan, etkililikleri kantlanmfl olan davranflsal grup terapileri, belirli davranflsal
problemleri zmek zere temel renme ilkelerinin uyguland terapilerdir. Bu
tr terapiler zellikle bireylere temel sosyal becerileri retmek konusunda baflarldrlar. Bireyin kendi haklarn savunduu giriflkenlik eitimleri de bu tr baflarl davranflsal grup terapileri iin bir rnektir. Giriflkenlik eitimlerinde bireyler
duygularn nasl ifade etmeleri gerektii hakknda pratik yaparlar (Baron, 1996).
Kendi teraptik tekniklerini grup ortamna uyarlamada en iddial olan psikologlar
insancl ynelimli olanlardr. Bu psikologlarn uyguladklar teknik etkileflim
gruplardr. T-Grubu olarak da bilinen bu teknik bafllangta teraptik amala gelifltirilmemifl olsa da daha sonra grup terapilerinin temeli haline gelmifltir. Bu grup
terapisi tekniinde ama, bireyler arasnda olabildiince ak ve drst bir duygu
alflveriflini salamaktr. Grup yelerinden duygularn ket vurmadan olanca aklyla ifade etmeleri istenir. Daha nceleri baflkalarnn nnde sergileyemedikleri
tutum ve hisleri burada gstermeleri istenir. Bu yzden bu gruplarda fkelenmek,
barmak, alamak ya da dierine dokunmak gibi aflr grlebilecek davranfllar
sergilenebilir. Etkileflim gruplarnn psikolojik olarak salkl insanlarda ifle yarar
olduu ama duygusal sorunlar olan insanlara yardmc olmad belirtilmektedir
(Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995).
Grup terapilerinin zel bir tr de aile terapileridir. Psikologlar genellikle
problemleri olan bireylerin tek baflna deil de, ailesiyle birlikte terapiye alnmasnn daha iyi sonu verdiini kabul ederler. Zira bireyin sorunlarnn ailedeki daha
genel uyum bozukluunun bir paras olduu varsaylr. Aile terapilerinin temel
amac aile bireyleri arasndaki iletiflimi arttrmaktr. Aile terapistleri, aile bireyleri
arasndaki atflmalar azaltmaya, birbirleri arasndaki hisleri aka ifade edebilmelerini salamaya ve birbirlerini anlamalarna ve problemlere ortak zm yollar
retmelerine yardmc olmaya alflr (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995; Morris,
2002).
PSKOTERAPLERN DEERLENDRLMES
fiimdiye kadar ele alnan psikoterapi trlerinin zihinsel bozukluk ya da sz konusu psikolojik problemin doasna iliflkin anlayfllarna ve terapide ulaflmak istedikleri hedefe gre birbirlerinden farkllafltklar olduka aktr. Bu terapi yntemlerinin kendi aralarnda yaplacak bir karfllafltrma, bu yntemlerin hangi boyutlarda
ve nasl farkllafltklarn daha ak ortaya koyacaktr. Ancak, her bir terapi tr
kendi iinde de pek ok farllk barndrd iin bu karfllafltrma burada ok kabaca terapi anlayfl arasnda yaplmfltr: Psikanaliz, insancl terapiler ve davranfl terapiler. Psikodinamik terapilerin tmn temsil etmese de bu terapilerin kkeni olarak psikanaliz ele alnmfl, dier yandan farkl tekniklere ve nceliklere sahip olsalar da biliflsel terapiler davranfl terapilere dahil edilmifltir. Psikanalitik, insancl ve davranfl terapiler birbirlerinden biyolojik faktrlere verdikleri nem,
zne olarak insann eflitli faktrler tarafndan belirlenmifl mi yoksa seme zgrl olan bir varlk m olduu, ocukluk yaflantlarnn nemi, flimdi ve buradaki
yaflantlarn nemi ve terapiye koyduklar hedefler ynnden ayrlrlar. Psikanalitik terapiler insann gelifliminde ve ruhsal problemlerin ortaya kflnda biyolojik
faktrlere nemli bir rol atfederken, insancl ve davranfl psikoterapilerde biyolojik faktrler nemli bir role sahip deildir. Hem psikanalitik hem de davranfl terapiler, birbirlerinden farkl flekillerde de olsa insann davranfllarnn gl bir biimde belirlendiini kabul ederler. Psikanalitik bakfl iin belirleyici olan biyoloji,
davranfl bakfl iin ise evredir. Oysa insancl psikologlar insann herhangi bir
faktr tarafndan belirlendiine inanmazlar, bu bakfl asndan insanlar daima seme zgrlne sahiptir. Psikoterapide ocukluk yaflantlarnn flimdiki problemlerle balantlandrlmas psikanalitik yaklaflm iin merkezi bir nem arz eder, insancl psikologlar iin de bu yaflantlar nemlidir ama psikanalizdeki kadar merkezi deildir. Dier yandan davranfl bakfl iin psikoterapide ocukluk yaflantlarnn ortaya karlmasna gerek bile yoktur. fiimdi ve burada olana odaklanma insancl terapiler iin ok nemlidir. Bu bakfl asndan insann flimdiki yaflad haliyle problemleri ele alnmaldr. Oysa psikanaliz iin flimdi ve burada olann hibir ncelii yoktur. Bu boyut, davranfllar iinse insancl psikologlar kadar olmasa da nemlidir. Son olarak, bu yaklaflm terapiye koyduklar hedef asndan
farkllaflrlar. Psikanalitik terapi iin ortada bir patoloji yani hastalk vardr ve terapinin hedefi bu hastal iyi etmektir. Oysa insancl psikologlar danflann yaflad
problemleri hastalk olarak tanmlamazlar ve terapiye gelen kifliyi de hasta olarak tanmlamazlar. Bunun yerine, insancl terapilerde danflann yaflad problemin zm iin ynlendirme yapmadan yardmclk rol stlenilir. Terapinin hedefi hastalk iyilefltirmek deil, danflann yaflad problemlerin stesinden gelmesine ve kifliliini gelifltirmesine yardmc olmaktr. Davranfllar iin de hastalk yoktur. Hastalk yerine sadece uyumsuz davranfl vardr. Onlar da hastal
iyi etme hedefine deil danflana uyumlu davranfl reterek, renme temelinde
danflann geliflmesi hedefine ulaflmaya alflrlar (Baron, 1996).
Terapi yntemleri birbirlerinden bu kadar farkllaflyorsa doal olarak ilk akla
gelecek soru hangi terapi ynteminin daha etkili olduudur. Ancak bu soruyu tartflmadan nce terapinin etkili olmasndan ne kastedildiini tartflmak gerekir.
Eer psikoterapinin hedefine ulaflmasndan ya da baflarl olmasndan bahsedilecekse, baflarnn lt ne olacaktr? Danflann terapi hakkndaki deerlendirmesi
bir lt olabilir. Eer danflan terapi tamamlandktan sonra, znel olarak kendini
iyi hissediyorsa terapi baflarl oldu denilebilir mi? Arafltrmaclar bunun ok gve-
155
156
Birey ve Davranfl
nilir bir lt olmadn ileri srmektedirler. Zira, psikologlara gre, danflanlar,

terapi sonras terapiste flkran duygularn gstermek iin ve ayrca terapiye harcadklar para ve zamann bofla gitmediine kendilerini ikna etmek iin abartl bir
iyilik hissediyor olabilirler. kinci bir lt, terapistin deerlendirmesine baflvurmak olabilir. Ama her terapist danflannn terapiden sonra iyi olduuna inanmay
isteyecei iin bu lt de gvenilir deildir. Belki de en nemli lt, danflann
terapi odasnda iyi hissedip hissetmemesi deil, terapideki deiflimleri gnlk hayatna taflyabilmesidir. Bunun iin terapiden sonra danflann ifl, arkadafl ya da aile iliflkilerinde ne kadar uyum salad gibi daha nesnel gstergelere baklabilir.
Ancak terapinin uzun vadede ne kadar etkili olduu deerlendirilecekse bu nesnel gstergeleri elde etmek zordur (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995).
Psikoterapi sonras insanlarn iyilefltiklerine iliflkin elimizde gvenilir kant olsa
da, hala bu etkinin terapiden mi yoksa baflka faktrlerden mi kaynaklandn nasl bileceiz? Zira profesyonel yardm almakszn da pek ok insan sadece zamann gemesiyle kendilerini daha iyi hissedebilmektedir. Kendiliinden iyileflme gibi grlen bu sre aslnda genellikle ok kendiliinden bir flekilde gerekleflmez.
Psikolojik problem yaflayan insanlar yaknlarnn yardmyla ya da bazen yaflam
koflullarnn deiflmesiyle iyileflme gsterebilirler. Dolaysyla psikoterapilerin etkililiini profesyonel terapistten yardm alanlarla yardm almayanlar arasnda karfllafltrma yaparak anlamak gerekir. Byle bir karfllafltrma pek ok zorluu barndrsa da bu tr alflmalar yaplmfltr. lk alflma nl ngiliz psikolog Hans Eysenckin, 1952de yaynlad alflmadr. Psikoterapi gren hastalarda grmeyenlere gre daha fazla iyileflme olmadn gsteren bu alflma o zamanlarda ok tartfllmfl ve pek ok arafltrmacy bu konuda arafltrma yapmak zere harekete geirmifltir. Eysenckin alflmasndan sonraki elli ylda yaplan arafltrmalar, Eysenckin alflmasnn tersine, psikoterapilerin olumlu etkisi olduunu ve psikoterapi almann danflanlarn hi tedavi edilmemesinden daha iyi olduunu gstermifltir (Smith ve ark., 2003).
Genel olarak terapilerin danflanlarda iyileflme salad aksa da tam olarak
hangi tr terapilerin daha etkili olduu olduu sorusunu cevaplamak iin terapi
gren ve grmeyenler arasnda deil, eflitli trde terapi grenler arasnda iyileflme ltleri asndan bir farkllk beklemek gerekir. Bu konuda yaplan alflmalar bu soruya kesin bir biimde yant verememifllerdir. Ancak, flaflrtc bir biimde
danflanlar tm terapi trlerinden eflit derecede fayda salyor gibi grnmektedirler. Birbirinden ok farkl terapi yntemlerinin bu kadar benzer etki yaratmasnn
iki olas aklamas vardr: lk olarak farkl terapilerin benzer sonular vermesi, terapiler arasnda farkllk olduundan flphe duymamz gerektirmez. Terapiler arasnda gerekten farkllklar vardr ama bu farkllk sadece belirli tr psikolojik
problemlerde ortaya kabilir (Baron, 1996). rnein, arafltrma bulgular, zgl
kayg ve fobilerde davranfl terapilerin psikanalitik ve danflan merkezli terapiden
daha iyi sonular verdiini gstermifltir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995). yleyse hangi terapinin daha etkili olduunu sormak yerine, hangi terapi trnn
hangi problem trlerinde ve hangi tr insanlarda daha etkili olduunu sormak gereklidir. Pek ok psikolog terapinin etkililiinin probleme ve terapi alan kifliye gre deifltiini ve baz durumlarda bir tr terapinin dierlerinden daha iyi sonu verebileceini kabul etmektedir. Ancak gene de eflitli problemlerde ve ok farkl kiflilerde hangi terapi trnn etkili olduunu saptamak ok zordur (Baron, 1996).
kinci olas aklama, terapiler arasndaki yaklaflm ve teknik farkllklarnn pratikte grece nemsiz hale gelmesidir. Dier bir deyiflle, yzeydeki farkllklarna
157
karfln tm terapiler temel olarak birtakm zellikleri paylaflmaktadr. Bu ortak

zelliklerden ilki, tm terapilerin danflanlarna salad zel ortamdr. Danflann,
problemini zmeye yardmc olacana inand, donanml bir kifliyle birlikte sorunlarn konufluyor olmas sradan bir durum deil, pek ok adan benzersiz bir
deneyimdir. Danflan, kendisiyle ilgilenilen, kendisinin anlafllmaya alflld, scak ve empatik bir ortamda kendini gvende hisseder. kincisi, tr ne olursa ne
olsun her terapi, danflana, problemin nasl bafllad, neden devam ettii ve nasl
zlebilecei hakknda aklamalar sunar. Danflan problemlerinin birtakm anlafllmaz ya da gizemli nedenlerden deil de son derece anlafllabilir nedenlerden
kaynaklandn farkeder. Burada terapistin yapt aklamann nitelii deil, danflann yaflad olumsuz yaflantlarn bir aklamasnn olmas byk olaslkla rahatlatc bir etki yapar. Bu da iyileflecei veya durumunun deiflebilecei hakknda danflana umut verir. nc olarak, tm terapiler danflan sorunlar karflsndaki sessizlik ve aresizlik durumundan karr ve kiflisel kontrol duygusunu arttrr. Zira her tr terapi danflanna problemleriyle bafla kmada etkili olacak eylemlere ynlendirir. Danflann ynlendirilmedii danflan merkez alan terapide bile
gerekte terapist farknda olsun ya da olmasn danflann baz davranfllarna onay
verirken bazlarna onay vermez. Son olarak, her terapide danflanla terapist arasnda teraptik ittifak ad verilen bir iliflki kurulur. Bu, danflanla terapist arasnda
gl bir duygusal ban ve ortakln kurulmas anlamna gelir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995; Baron, 1996).
Teraptik ttifak: Tm terapi

trlerinin baflarsnn
temelinde yatan terapist ve
danflan arasndaki iflbirlii
badr.
Terapist ve danflan arasnda kurulan teraptik ittifak terapinin baflars

iin ok nemliSIRA SZDE
dir. Terapist ve danflann farkl kltrel ardalanlara sahip olmas bu ittifak nasl etkiler?
Tartflnz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
BYOLOJK TEMELL TERAPLER

Biyolojik temelli terapiler psikoterapiler yerine ya da psikoterapilerle
birlikte
S O R U
kullanlrlar. Kimi zaman hastalar ok ar semptomlar gsterdikleri iin psikoterapiden yararlanamazlar. Ancak biyolojik tedavi uygulanarak psikoterapiden yararDKKAT
lanma durumuna gelebilirler. Dier yandan, flizofreni ve iki ulu duygudurum bozukluunda hastalar genellikle psikoterapi ile etkili bir biimde tedavi edilemezler,
SIRA SZDE
ila tedavisine ise ok iyi yant verirler. Ayrca, psikoterapinin etkili
olaca durumlarda bile hem daha ucuz hem de daha kolay olmas nedeniyle hastalar ilala tedavi yntemini tercih edebilirler (Morris, 2002).
AMALARIMIZ
6. niteden de hatrlayacanz gibi, zihinsel bozukluklara iliflkin biyolojik yaklaflm, zihin ve beden arasnda iliflki olduunu ve psikolojik problemlerin beyin ve
sinir sistemindeki problemlerden kaynaklandn ileri srmektedir.
bu
K T ADolaysyla
P
grfle sahip olanlar psikolojik problemlerde biyolojik terapilerin kullanlmas gerektiini dflnrler. Biyolojik temelli terapiler elektrokonvlsif terapi, psiko cerrrahi ve ila tedavilerini kapsar.
TELEVZYON
Biyolojik TemelliS Terapiler:

O R U
Zihinsel bozukluklarn
beyindeki yapsal
anormallikler ya da
DKKAT
nrokimyasal dengesizliklere
dayanan biyolojik temelli
grfln, beyin
SZDE
fonksiyonlarnSIRA
ilalarla
ve
daha nadir olarak elektrik
floku ve psikocerrahi ile
deifltiren terapilerdir.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Elektrokonvlsif Tedavi ve Psikocerrahi

Elektrokonvlsif terapi (EKT) beyne elektrik akmnn verildii bir tedavi biiT E R N E Tnorpinefrin,
midir. EKTnin nasl etki ettii hal tam olarak bilinmemektedir Nancak
serotonin ve dopamin gibi depresyonda etkili olan nrotransmitterlerle ilgili bir etki yaratt dflnlmektedir.
1940 ve 50lerde EKT hastanelerde yaygn olarak kullanlmaya bafllanmfl ve baz depresyonlu hastalarda kayda deer olumlu etkiler salad grlmfltr. Teda-
Elektrokonvlsif: fiok Beyne

ksa elektrik akmnn
NTERNET
uyguland ve daha ok
ar depresyonda son are
olarak kullanlan biyolojik
temelli bir tedavidir.
158
Psikocerrahi: Beynin
anormal ksmlarn almak
ya da ifllemez hale getirmek
iin kullanlan tekniklerdir.
Birey ve Davranfl
vinin ciddi dzeyde depresyonlarda ksa srede etkili iyileflme salad gzlenmifltir. Fakat EKTnin bu ilk baflarsnn ardndan ciddi yan etkileri olduu ortaya
kmfltr. EKT uygulanan hastalarn yaklaflk % 40nda kemik krlmalarna yol
aan fliddetli kas kaslmalar grlmfl, % 1inde ise hastalar kalp krizi ya da dier
beklenmeyen etkiler nedeniyle lmfltr (Uba ve Huang, 1999).
1940 ve 50lerle kyaslandnda bugn EKT daha az tehlikeli bir yntem haline gelmifltir. nk uygulamada pek ok deifliklikler yaplmfltr. EKT uygulanmadan nce hastaya anestezi ve kaslmalar azaltmak iim kas gevfleticiler verilmektedir. Ayrca hasta nbet srasnda kendine zarar vermesin diye yataa balanmaktadr. Hasta anesteziden dolay bilinsiz durumdayken elektrik akm flakaklarna yerlefltirilmifl elektrodlar yardmyla verilir. Hastalar genellikle yarm saat sonra uyanrlar ve uygulamay hatrlamazlar. Eskiye oranla daha hafif elektrik akmnn verildii bu tedavi birka saniye srmekte ve haftada iki ya da kez tekrarlanmaktadr (Uba ve Huang, 1999).
Baz durumlarda olduka etkili grnmesine ve eskisine gre daha az tehlikeli
olmasna ramen gnmzde EKT ok yaygn kullanlan bir yntem deildir. Bu
yntem dier tedavi yntemlerinin baflarsz kald durumlarda ya da ila tedavisinin hzl etki gstermedii ar depresyon durumlarnda son are olarak kullanlr. EKT konusundaki tartflmalar devam etmektedir. Bellek kayb ve beyinde kalc hasara yol aabildii iin danflanlar bu yntemi uygulatmak istemezler. Dier
yandan bu yntemi uygulamay hi renmemifl ve hayatnda hi uygulamamfl
pek ok psikiyatr da vardr (Morris, 2002; Uba ve Huang, 1999).
1930larda, EKTnin uygulanmaya bafllad ayn dnemde tp doktorlar psikocerrahi yntemini gelifltirdiler. Bu prosedr kabaca beynin anormal paralarn almak ya da bu paralar ifllemez hale getirmekten ibarettir. Tahmin edilebilecei gibi psikocerrahi ar duygusal ve dier problemlerin tedavisinde baflvurulan en son
yntem olmufltur. 1960larda ABD ve Avrupada lobotomi ad verilen bir psikocerrahi yntemini uygulamaya bafllamfllardr. Bu yntemde frontal lobu beynin geri
kalanna balayan nronlar kesilmektedir. Bafllangta, depresyondan psikoza kadar pek ok ciddi psikolojik problemde lobotominin ifle yarayaca ve hastadan
birinde iyileflme salayaca ngrlmflt. Hatta baz hastalarda o kadar iyi sonular verdi ki, bunlar medyada sansasyonel biimde haber yapld ve bu yntemin uygulamas artt. Ancak lobotominin ierdii ok ciddi riskler olduu ksa srede anlaflld. Risk olarak aflr kanama, enfeksiyon, nbet, duygularn kalc kaybndan sz edilebilir. Gnmzde beyne kalc hasar veren bu yntem kullanlmamaktadr. Bunun yerine ok daha rafine hale getirilmifl psikocerrahi uygulamas
vardr. Beynin limbik sisteminde ok kk paralarn alnmasn ieren bu uygulama, ar depresyon, iki ulu duydurum bozukluu ya da kronik kaygda olumlu
sonular verebilmektedir. Ancak bunun da sadece bir son are uygulamas olduunu belirtmek gerekir (Uba ve Huang, 1999).
la Tedavileri
Psikotrop lalar: Zihinsel

bozukluklar tedavi etmede
kullanlan ilalardr.
En baflarl biyolojik temelli tedaviler hi kuflkusuz ilala yaplan tedavilerdir. 1950lerin bafllarnda nce flizofreni semptomlarn hafifleten ilalarn ve birka yl sonra
ciddi depresyonu hafifleten ilalarn bulunmasyla birlikte ilala tedavi, EKT ve lobotomilerin yerini ald. Ayn zamanlarda anksiyeti hafifleten ilalarda gelifltirilmekteydi. Tm bu psikotrop ilalar, zihinsel bozukluklarda EKT ve psikocerrahinin
etkili ve gvenilir alternatifi oldular. Gnmzde hafif depresyondan ar psikozlara kadar pek ok zihinsel bozukluun tedavisinde ok eflitli ilalar kullanlmakta-
159
dr. Ancak unutulmamaldr ki bu ilalar hastalklar iyilefltirmezler, hastalklarn

semptomlarn geriletirler. Psikotroplar gl olduklar iin doktor kontrolnde
alnmal ve dozu doktor tarafndan ayarlanmaldr. Dflk dozlar etkili olmazken,
yksek dozlarok ciddi zarar verebilir ve hatta ldrebilir. Bilin nitesinde grdmz bilinci deifltiren ilalarn tersine psikotroplar, zihinsel bozukluu olmayan
kiflilerde ok ciddi olumlu etki yaratmaz. rnein antidepresanlar depresyon olmayan kiflilerin duygu durumunda olumlu bir deiflme yaratmaz ama depresyonlu kiflilere iyi gelir (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995; Uba ve Huang, 1999).
Psikotrop ilalar, antipsikotikler, antidepresanlar ve anti anksiyete ilalar olmak zere grupta toplanmaktadrlar.
Antipsikotik lalar
Antipsikotik ilalar 1950de gelifltirilmifl ve hastalar sakinlefltirmede ifle yaramfllardr. Bu ilalarn ilki reserpindi. Ama daha sonralar bu ilalarn ciddi yan etkileri ortaya kt. Psikotik semptomlar hafifletmede daha etkili olan klorpromazin gelifltirildiinde daha ciddi baflar elde edildi. Bugn tipik antipsikotik ilalar varsan,
hezeyan gibi flizofreniye ait semptomlar etkili bir biimde hafifletmektedir. Zihinsel bozukluklar nitesinden hatrlayacanz gibi flizofreninin ortaya kmasnda
dopaminin artmas ya da dopamine duyarlln artmas nemli bir rol oynamaktadr. Bu ilalarn beyindeki dopamin alclarn bloke ettiine dair kantlar vardr. Etki mekanizmalarn ok iyi bilmesek de flizofreni semptomlarn geriletmede ifle yaradn bildiimiz bu ilalar sayesinde flizofreni hastalar psikoterapiye cevap verir hale gelmektedirler. Ancak ne var ki bu ilalarn istemsiz az ve ene kaslmalar, yerinde duramama gibi baz yan etkileri vardr. Baz durumlarda bu yan etkilerle kombine halde lme yol aabilecek yksek kan basnc, dzensiz kalp atmlar ve atefl gibi dier yan etkiler de grlmektedir. Ayrca, varsan ve hezeyan gibi flizofreninin pozitif semptomlarnn tedavisinde kullanlan tipik antipsikotik ilalar, uyuflukluk, duygusal kntlk gibi flizofreninin negatif semptomlarnda etkili
deillerdir. Ancak, atipik antipsikotikler olarak bilinen yeni bir ila grubuyla tedavide flizofreninin hem pozitif hem de negatif semptomlarna olumlu yant alnmaktadr. Bu ila grubu, beyindeki dopaminin etkisini ketleyen serotoninin etkisini arttrc ifllev grmektedir. Atipik antipsikotik ilalar az ve enedeki kas problemlerine yol amazlar ama bu ilalar ok pahaldr ve ayrca akyuvarlarda tehlikeli dflfle neden olabilirler (Baron, 1996; Uba ve Huang, 1999).
zet olarak antipsikotik ilalar ok nemli bir ila grubudur. Ancak flizofreni ya
da dier ar zihinsel bozukluklar iyilefltiren ilalar olmadklar unutulmamaldr.
Bu ilalar flizofreninin en garip semptomlarn yok ederler ama hastann eve dnmesini salayamazlar. nk bu ilalar hastada bir tr iekapanklk yaratr ve
duygusal tepkilerini azaltr ve yavafllatr. Ancak bu durumdayken ilalar braklrsa
hastada tekrar ar semptomlar grlr. Sonu olarak, ila tedavisi altndaki bireylerin eer mmkn olabiliyorsa ayn zamanda psikoterapiye gitmeleri de nerilmektedir (Baron, 1996).
Antidepresan ve Antimanik lalar

Klorpromazinin ortaya kflndan ksa sre sonra depresyonu etkili bir biimde
azaltan ilalar gelifltirildi. 1980lerin sonuna kadar Monoamin Oksidaz nhibitrleri (MOA inhibitrleri) ve Trisiklikler olmak zere iki grup antidepresan bulunmaktayd. Her iki ila grubu da baflta norepinefrin ve serotonin olmak zere belirli
transmitterlerin younluunu arttrarak antidepresan etkilerini gsterir. MAO inhi-
Antipsikotik lalar: Psikotik

semptomlar, zellikle de
flizofreninin pozitif
semptomlarn azaltan
ilalardr.
160
Birey ve Davranfl
Antidepresanlar:
Depresyonun semptomlarn
gerileten ilalardr.
bitrleri bu etkiyi norepinefrin ve serotonini yok edebilen enzimi durdurarak, trisiklikler ise norepinefrin ve serotoninin geri emilimini nleyerek yaratrlar. Pek
ok depresyon eflidi vardr. Bu iki ila grubu da belirli depresyon trlerini hafifletmede etkilidir. Ancak bu ilalarn istenilmeyen yan etkileri de vardr. Trisiklikler
uyuflukluk, kalp atmlarnda dzensizlik, grmede bulanklk ve kabza yol aar.
MAO inhibitrlerinin en ciddi yan etkisi hipertansiyona yol amalardr (Morris,
2002; Baron, 1996).
Bu iki ila grubu antidepresan etkilerini gecikmeli gsterdikleri ve tehlikeli yan
etkilere sahip olduklar iin baflka antidepresan ilalar gelifltirilmifltir. 1980lerin sonunda gelifltirilen yeni antidepresanlar iinde en yaygn bilineni prozac ad verilen ilatr. Prozac medyada harika ila olarak lanse edilmifl ve ok popler hale
gelmifltir. Serotonin geri emilimini bloke ederek etkisini gsteren prozac, pek ok
kiflide depresyonu hafifletmede etkili olan ve ok az yan etkisi olan bir ilatr. Buna ramen prozac da halen tartfllan bir ilatr. nk az sayda insanda da olsa hiperaktivite, manik durum ve hatta tehlikeli bir saldrganla yol at gzlenmifltir.
zet olarak, eflitli trlerde depresyon olduu iin her ilacn her depresyonu
hafifleteceini sylemek mmkn deildir. Son olarak, antidepresan ilalarn depresyonu hafifletmede etkili olduklarn sylemek, bu ilalarn psikoterapilerden
daha etkili olduklarn sylemek anlamna gelmez (Baron, 1996).
Hzla tedaviyi gerektiren baflka ar bir durum da iki ulu bozuklukta yaflanan
manik dnemlerdir. Manik dnemde geirilen bir depresyon kifliyi intihara bile srkleyebilir. Ancak lityum karbonat manik semptomlar hzl bir biimde geriletir,
gelecekte manik dnemin tekrar olma skln azaltr ve duygudurumdaki (depresyon ve mani arasndaki) gelgitleri azaltr. Aslnda lityum karbonat bir ila deildir, bilefliminde doal olarak bulunan tuz, manik semptomlar geriletici etki yaratmaktadr. Ancak lityumun bu etkiyi nasl yaratt tam olarak bilinmemektedir.
Ama verilmeye bafllandktan iki ya da hafta sonra manik dnemde grlen aflr enerjik ve dalmfl dflnce halini hafifletir. Bu ilacn da yorgunluk, aflr susama ve aflr idrara kma, bellek ve konsantrasyon problemleri gibi yan etkileri vardr. Ancak ila braklnca zellikle de aniden braklnca birka hafta iinde manik
semptomlar geri gelir (Uba ve Huang, 1999).
Antianksiyete lalar
Kayg bozukluklarn tedavi etmede en yaygn kullanlan ilalar benzodiazepinlerdir. Dzenli olarak alnrsa panik bozukluk, fobi ve genelleflmifl anksiyete bozukluu olanlarn ounluunda semptomlar hafifletir. Bu ila, yan etki olarak, zellikle alkol alndnda uyuflukluk ve motor hareketlerin koordinasyonunda azalmaya yol aabilir. Benzodiazepinler tm kayg bozukluklarnda etkili deildir. rnein travma sonras stres bozukluu ya da obsesif-kompulsif bozukluklarda kullanlmazlar. Bu bozukluklarda antidepresanlar kullanlr. Benzodiazepinlere bamllk gelifltirilebilir. Ayrca, bu ilalara bamllk gelifltirmifl bireyler ilac birdenbire keserlerse daha nce yafladklar kaygdan daha youn bir kayg yaflarlar. Bu
yzden ila zamana yaylarak kesilmelidir (Uba ve Huang, 1999).
SIRA SZDE
D fi N E L M
Baz durumlarda
psikotrop ilacn kimyasal etkisinden ziyade bizatihi ila kullanyor olSIRA SZDE
mak kiflide farkl birtakm psikolojik etkilere yol aar. Psikotrop ila kullanmann psikolojik etkilerini tartflnz.
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
161
zet
N
A M A
Zihinsel bozukluklarn tedavisinin tarihesini

betimlemek.
Eski alarda zihinsel bozukluklar doast glerle iliflkilendirilmekteydi. Pek ok toplumda bu
tr hastalklar olan insanlarn iine kt ruhlar
girdiine inanlr ve bu yzden kt muamele
grrlerdi. Baz kltrlerde ise bu kiflilerin zel
ve seilmifl insanlar olduklar dflnlrd ve sayg grrlerdi. Hipokratn bunu tibbi bir sorun olarak grmesinden sonra, Ortaa Avrupasnda bu
hasatlklar tekrar doast glerle akland. Bu
ada zihinsel bozukluu olan insanlar vahflice
cezalandrld. Ortaan sonunda tedaviden ok
bu hastalar toplumdan tecrit etmek iin ilk akl
hastenelri kuruldu. Hastalar bu hastanelerde ok
kt koflullar altnda kapal tutuldular. lk olarak
1700lerde Pariste bu hastalarn iyi koflullarda bakm yaplrsa iyileflebilecekleri grld. 19. yzyln bafllarnda bu hastalklarn kkenini anlafllmaya baflland. Genel parezi denilen zihinsel bozukluun frengi mikrobundan kaynakland anlafllnca zihinsel bozukluklarn organik kkeni
olduu dflncesi glendi. Dier taraftan Freud
bu hastalklarn psikolojik kkeni olduuna inanyor ve bu alanda alflmalar yapyordu. 20. yzyln baflnda akl hastanelerindeki kt koflullara
karfl Clifford Beerin kamuoyu oluflturulmasyla
ABDde ruh sal hareketi bafllatld. Gene de
1950lere kadar hastalar akl hastanelerinde uzun
sre tecrit edilerek yafladlar. 1950lerde etkili ilalarn bulunmasyla, hastalar daha ksa srede ar
semptomlardan kurtulup evlerine gnderilmeye
baflland. Akl hastalarn topluma geri gnderme
ad verilen bu politikayla ABD ve dier lkelerde
toplumsal ruh sal merkezleri ald. Bu merkezlerde hastalar ayaktan takip edilebilecek ve
daha pek ok alanda ifllev grebileceklerdi. Ancak eflitli nedenlerle bu politikann ok baflarl
olduu sylenemez. Bu yzden pek ok zihinsel
bozukluu olan kifli hastaneden ayrlnca takip
edilememifl, gidecek yerleri olmad iin sokaklarda yaflamaya bafllamfllardr.
N
A M A
eflitli psikoterapi trlerinin dinamiklerini

aklamak.
Genel olarak drt farkl psikolojik yaklaflma dayanan psikoterapi yntemi mevcuttur: Psikanaliz, insancl terapiler, davranfl terapiler ve biliflsel terapiler. lk olarak, Freudun gelifltirdii psikanaliz ynteminde serbest arflm teknii ile
danflann bastrlmfl gd ve arzular bilince karlr. Psikoterapist bu arflmlar, danflann
ryalarn, aktarmn ve direnlerini yorumlayarak, danflann problemlerinin kkenini grmesini salar. Abreaksiyon, igr ve iflleme srelerinde danflan problemleriyle yzleflir ve bunlar
bastrmadan gereki biimde bafla kmaya alflr. kinci olarak, genelde insancl yaklaflm ve
zelde bu yntemin en nemli temsilcisi Carl Rogers psikolojik problemlerin danflann kiflisel geliflim ve kendini gereklefltirme eiliminin engellenmesinden kaynaklandn ileri srmektedirler. Bu yzden de Rogersn danflan merkez alan
terapi ynteminde, danflana itenlikle koflulsuz
sayg ve empati gsterilerek, danflann kendi
problemini grmesine ve zm yolunu bulmasna yardm edilir. Bu tr terapilerde temel ilke
terapistin danflan ynlendirmemesidir. nc
olarak, davranfl terapilerde renme ilkeleri
kullanlarak danflann davranfl deifltirilir. Klasik koflullama ilkelerinin kullanld davranfl
terapiler sistematik duyarszlafltrma, itici uyarclarla koflullama, giriflkenlik eitimi teknikleridir.
Edimsel koflullamaya dayal terapiler ise simgesel
dl biriktirme ve davranfl flekillendirmedir. Son
olarak sklkla davranfl terapilerle birlikte kullanlan biliflsel terapilerde, danflann uyumsuz ve
arptlmfl dflnceleri deifltirilmeye alfllr. ki
nemli biliflsel terapi teknii mantksal-duygusal
terapi ve biliflsel davranfl terapidir. Bu bireysel
psikoterapi trlerinden baflka bir de grup terapilerinden sz etmek gereklidir. Her psikolojik yaklaflmn grup ortamna uyarlanmfl teknikleri mevcuttur. Grup terapilerinde birbirine benzer sorunlar olan kifliler bflir araya gelerek, birbirleriyle duygu alflverifline girerler, birbirlerinden renirler ve grup iinde kendilerini tanrlar. Grup te-
162
N
A M A
Birey ve Davranfl
rapilerine psikodrama ve davranfl grup terapileri rnek olarak verilebilir. Ayrca psikolojik olarak salkl bireylerin kendileri hakknda bir fleyler renmelerini salayan etkileflim gruplar da
dier bir rnektir. Aile terapisi aile yelerinin birbirleriyle iliflkilerinde daha etkili yolar rendikleri zel bir grup terapisi biimidir.
Psikoterapi yntemlerini karfllafltrmak.
Kuramsal adan terapi tr (psikanaliz, insancl ve davranfl terapiler) arasnda pek ok
boyutta farkllklar vardr. Bu boyutlar, biyolojik
faktrlerin nemi, zne olarak insann eflitli faktrler tarafndan belirlenmifl mi yoksa seme zgrl olan bir varlk m olduu, ocukluk yaflantlarnn nemi, flimdi ve buradaki yaflantlarn nemi ve terapinin hedefleridir. Hangi terapi
trnn daha etkili olduu ise ncelikle etkililik ltnn nasl tanmlandna baldr. Bir
terapinin baflarl olup olmadn anlamak iin
danflann ve terapistin terapi hakkndaki deerlendirmeleri lt olarak alnabilirse de bunlar
ok gvenilir ltler deildir. Danflann terapi
sonrasnda yaflamndaki deifliklikler daha nesnel bir lt olabilir. Herhangi bir tr psikoterapi almakla hi profesyonel yardm almamfl olmak arasnda yaplan karfllafltrmalar, psikoterapi almann olumlu bir fark yarattn gstermifltir. Terapi trlerini etkililik asndan karfllafltran
alflmalar kesin bir sonu vermemekle birlikte
terapiler flaflrtc biimde benzer dzeylerde etkili olduklar olduu bulunmufltur. Bu benzerlik,
grnrde ne kadar farkl olurlarsa olsunlar psikoterapi trlerinin birtakm ortak noktalar paylafltklarn gstermektedir. Bu ortak noktalar terapinin danflana salad empatik ve scak ortam, terapistin danflana psikolojik problemlerinin kayna hakknda aklama sunmas, terapinin danflandaki kiflisel kontrol hissini arttrmas
ve terapist ile danflan arasnda bir teraptik ittifakn kurulmasdr.
N
A M A
Biyolojik temelli terapileri aklamak.

Biyolojik temelli tedaviler elektrokonvlsif terapi
(EKT), psikocerrahi ve ila terapilerini kapsar.
EKTler eskiye oranla daha acsz ve daha gvenli
uygulamalardr ancak gene de yan etkileri vardr.
Tartflmal bir tedavi tr olduu iin gnmzde
kullanm ok yaygn deildir. Psikocerrrahi yntemi olarak da lobotomi 1960larda kullanlmaya
baflland. Ancak ciddi yan etkileri olduu anlafllnca bu yntem terkedildi. Bugn farkl psikocerrahi yntemi olmasna ramen tehlikeli grldkleri iin uygulanmamaktadr.Biyolojik temelli
terapiler iinde en baflarl olan ve gnmzde
en yaygn kullanlan ila terapileridir. Psikotrop
ilalar antpsitikler, antidepresanlar ve anti anksiyete ilaalar olmak zere grupta toplanmaktadrlar. Antipsikotik ilalar flizofreni semptomlarn
hafifletmede ok etkilidirler. lk antidepresenlar
MAO inhibitrleri ve trisikliklerdir. Bu iki grup
ilacn da ciddi yan etkileri vardr. 1980den sonra
yeni tr antidepresan ilalar gelifltirildi. Bunlar
iinde en nls prozactr. Yeni antidepresanlar
depresif kiflilerin duygurumunu ykseltici etki yaparlar ve yan etkileri de yoktur. Ancak pek ok
depresyon tr olduu iin bu ilalar belirli trde
depresyonlarda etkilidir. ki ulu bozukluun manik dnemleri iin lityum karbonat etkili bir tedavi salar. Son olarak, hepsi olmasa da baz kayg
bozukluklarnda benzodiazepinler kaygy azaltmada etkili olmaktadrlar.
163
Kendimizi Snayalm
1. Danflan merkezli terapinin amac afladakilerden
hangisidir?
a. Danflann psikolojik problemini yorumlamak
b. Danflanla empati kurarak tavsiyeler vermek
c. Danflann mantksz dflncelerini deifltirmek
d. Danflann olduu kifli ile olmak istedii kifli arasndaki ay daraltmak
e. Danflann bilindfl atflmalarn zmek
2. Terapi trleri ile psikolojik problemlerin kaynana
iliflkin varsaymlar arasndaki efllefltirmelerden hangisi
dorudur?
a. Psikodinamik terapiler - Psikolojik problemler uyum bozucu dflncelerden kaynaklanr.
b. Davranfl terapiler - Psikolojik problemler
uyum bozucu renme deneyimlerinden kaynaklanr.
c. nsancl terapiler - Psikolojik problemler uyum
bozucu dflncelerden kaynaklanr.
d. Biliflsel terapiler - Psikolojik problemler bilindfl atflmalardan kaynaklanr.
e. Davranfl terapiler - Psikolojik problemler
bilindfl atflmalardan kaynaklanr.
3. Bir zamanlar ok popler bir biyolojik tedavi olan
lobotomiyi afladaki ifadelerden hangisi tanmlar?
a. Beyne elektrik floku verilmesi
b. Frontol lob ile beynin geri kalan ksmn balayan nronlarn kesilmesi
c. Beyindeki nrokimyasal dengesizliklerin dzeltilmesi
d. Duyguyu kontrol eden beyin blmnn alnmas
e. Beyinde dopaminin bloke edilmesi
4. Serbest arflm teknii afladaki ifadelerden hangisini tarif eder?
a. Abreaksiyon deneyimini
b. Grup iinde duygu alflveriflini
c. Rya temasn bir duyguyla iliflkilendirmeyi
d. Danflan olmak istedii kifli olmaya teflvik etmeyi
e. Danflann aklna ilk geleni sylemesi
5. Afladaki ilalardan hangisi hastann ajitasyonunu

ve sanrlarn azaltmada faydaldr?
a. Antipsikotik ilalar
b. Antidepresanlar
c. Trisiklikler
d. Lityum karbonat
e. Benzodiazepenler
6. Afladaki ifadelerden hangisi psikoterapilerin ortak
bir noktas deildir?
a. Danflana scak ve empatik bir ortam salamak
b. Danflana psikolojik problemleri hakknda aklama yapmak
c. Danflanla gvene dayal bir iliflki kurmak
d. Danflan problemin zmnde etkili eyleme
yneltmek
e. Danflann problemine nesnel ve bilimsel yaklaflmak
7. Biyolojik temelli terapiler iin afladaki ifadelerden
hangisi dorudur?
a. Biyolojik temelli terapiler iinde en etkili olan
tedavi EKTdir.
b. Antipsikotik ilalar flizofreniyi iyilefltirirler.
c. Biyolojik temelli terapiler iinde gnmzde en
popler tedavi lobotomidir.
d. 1950lerde gelifltirilen psikotrop ilalar EKT ve
psikocerrahinin yerini ald.
e. Prozac ciddi yan etkilerinden dolay psikiyatrlar
tarafndan tercih edilmemektedir.
8. Afladaki anahtar kelimelerden hangisi mantksalduygusal terapiyi tarif eder?
a. nsancl terapi- biliflsel yeniden yaplandrma- rya analizi
b. Psikodinamik terapi - koflulsuz sayg - ynlendirme
c. Biliflsel terapi - biliflsel yeniden yaplandrma
- otoriteye dayal ikna
d. Davranfl terapi - serbest arflm -empati
e. Biliflsel terapi - sistematik duyarszlafltrma
- etkileflim gruplar
164
Birey ve Davranfl
9. Psikoterapi trleri ile ilgili olarak afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?

a. Davranfl terapiler psikanalitik terapiye gre
psikolojik problemlerin ortaya kmasnda biyolojiye daha fazla nem atfederler.
b. nsancl terapiler dier terapi trlerinden daha
fazla burada ve flimdi olana nem atfederler.
c. Davranfl terapiler insancl terapilerden farkl
olarak bireyin davranfllarnn evre tarafndan
belirlendiini varsayar.
d. Psikanalitik terapi dier terapilerden farkl olarak hastalk tanmlar ve terapide hedef hastal
iyilefltirmektir.
e. Psikanaliz iin ocukluk yaflantlar dier terapi
trlerinden daha nemlidir.
10. Afladaki ifadelerden hangisi etkileflim grubunun
zelliklerinden biri deildir?
a. Bireyler grup iinde olabildiince ak ve drst
bir flekilde duygu alflverifli yaparlar.
b. Bireyler grup iinde eflitli rollere girerler ve
problemlerini eyleme dkerek anlatrlar.
c. Etkileflim gruplarnn kfl terapi amal deildir.
d. Etkileflim gruplar psikolojik problemi olmayan
bireylerle daha iyi sonu vermektedir.
e. Bireyler grup iinde fke, kzgnlk, alama vb.
aflr tepkiler sergileyebilirler.
Yaflamn inden
nyarg ve fiizofreni
Kifli ya da toplum olarak bilmediimiz, bizi rkten, rahatsz eden fleylerle karfllafltmzda onu uzaklafltrma,
damgalama, yabanclafltrma, o fley hakknda olumsuz
dflnme eiliminde bulunuruz. Farkl rklara, cinsiyetlere, dinlere, mesleklere, kiflilere, hastalara, farkl grnenlere karfl tutumlar gelifltiririz. Bu tutumlarmzn
gncel boyutlu olduunu dflnmek bizi yanltr. Tutumlarmz kltrden gelen deneyimlerimizden etkilendii gibi felsefe ve inanlardan da etkilenmektedir. Tutumlarla iliflkili kavramlardan olan nyarglar da bu sre iinde oluflmaya bafllar ( Aker ve ark., 2002). Gnlk yaflama bakldnda, yukarda rneklerini verdiimiz gruplar ve kiflilerden mutlaka bir veya bir ka hakknda n yarglarmz olduunu syleyebiliriz.
nyarg, bir tek ya da bir grup bireyin ncelikle grup
yelii temelinde deerlendirilmesidir. n yarg duygusaldr ve peflin hkme dayaldr. Alglayc insanlar
bireyler olarak zellikleri temelinde deil de grup yelikleri temelinde deerlendirir (Taylor, Peplau, Sears,
2007).
nyarg, ounlukla kalpyarg ve ayrmclkla birlikte
anlr. Her biri birbirleri ile i ie olmalarna ramen
aralarnda temel baz farklardan sz edilebilir. Kalpyarglar, belirli bir grup ya da toplumsal kategorideki insanlar tarafndan paylafllan zelliklere iliflkin inanlardr. Ksaca, kalpyarglar biliflsel bileflenlidir. Gerekte
her ikisi de bilifl ve duygu karflmn yanstmaktadr.
Ayrmclk ise, grup yelikleri temelinde bireylere ynelik olumsuz davranfllardan oluflur. Ayrmclkta davranflsal bileflen dikkati eker (Taylor, Peplau, Sears,
2007). nyarg, kalpyarg ve ayrmclk birbirlerinden
bamsz deildirler. Olumsuz biliflsel ve duygusal tepkilerle oluflan nyarglar, davranflsal tepkiler aracl
ile ayrmcla neden olur ve olumsuz kalpyarglar
glendirir (Kaya & nal, 2006).
fiZOFREN HASTALAR ve NYARGI
nyarg, kalpyarg ve bunlara iliflkin olumsuz duygu
ve dflnceler sadece toplumdaki farkl mesleklere, dinlere, cinsiyetlere karfl deil hastalklara karfl olan tutumlar da etkilemektedir. zellikle akl hastalklarna
karfl yzlerce olumsuz tutum vardr. Akl hastalar davranfllar nceden kestirilemeyen bireyler olarak kavranmfl ve bu kavrayfl neredeyse ok temel ve tehdit
edici bir flema haline gelmifltir. nceden kestirilemezlik
flemas, yzyllardr insann hayatn ngrebilme varsaymn tehdit eden nemli bir unsurdur. Bu nedenle,
akl hastal kt olan her fley olarak dflnlmfl, sonuta ortaya kan ise daha ok bir korku, mesafe koyma veya etiketleme olmufltur ( Aker ve ark., 2002).
Hastalklara ynelik bu tr olumsuz nyarglardan nasibini alan hastalklarn baflnda psikiyatrik bozukluklar
gelmektedir. nyarglar, sokaktaki insana gereksinim
duyduu basit aklamay salamakta dflmanca tutumlar iin mazeret oluflturmakta ya da kiflisel atflmalarn baflkasna yanstmasna yardm etmektedir. Gnlk
konuflmalarda akl hastas ya da ruh hastas hemen
her zaman muhatabn aflalayan, kk dflren bir
anlamda kullanlr. Uygarln ilk dnemlerinden beri
var olan bu leke neredeyse genetik yolla gnmze kadar gelmifltir ( ok, 2003).
fiizofreni, psikiyatrik bozukluklar arasnda belki de en
rktc olandr. Bunda gidifl zelliklerinin dierlerine gre daha olumsuz olmasnn yan sra, flizofreni tansnn tafld etiketlemenin de nemli rol vardr. Etiketleme sadece hastay deil, onunla iliflkili her fleyi ve
herkesi olumsuz etkilemektedir ( ok, 2003).
fiizofreni, dflnce, duygu ve davranfllarda temel bozukluklarla kendini gsteren bir bozukluktur. Bu hastalkta, bozuk dflncede fikirler mantksal deildir, alg
ve dikkat bozuktur. Motor faaliyetlerde bozulmalar vardr. Uygunsuz ya da donuk duygulanm grlr. Hastann dier insanlardan ve gereklerden sklkla varsan
ve sanrlara kamasna neden olur ( Davison & Neale,
2004).
fiizofren bireylerin dfl grnmndeki baz zellikler
bu kiflilerin hasta olarak tannmalarn kolaylafltrmaktadr. rnein, antipsikotiklerin yan etkileri olarak ortaya
kan, maske yz, parkinsonizme zg hareket biimi
gibi zellikler dorudan flizofreniye bal olmasalar bile bu kiflilerin hasta olarak tannmalarna neden olur.
Hastalar iin robot gibi, zombi gibi yakfltrmasna
neden olan bu tr yan etkiler damgay kolaylafltrmaktadr (ok, 2003).
Trkiyedeki ilk alflmalarda halkn ruhsal hastal
olanlardan uzak durma ve reddetme eilimleri belirgin
olarak baskn bulunmufltur. Sonraki yllarda yaplan alflmalarda da ruhsal hastalklar tanma orannda belirgin bir ykselme grlmekle birlikte, olumsuz tutumlarn srdrld ve halkn bu hastalklarla sosyal yaknlktan ekindikleri grlmfltr (Taflkn, fien, Aydemir, Demet, zmen, elli, 2002).
165
ABDde daha nce flizofreni tans almfl olmasna karfln son befl yln tamamen iyi durumda ve alflarak geirmifl bir bireyin toplumca kabul edilmesi ayn durumdaki bir eski mahkuma gre daha g olmaktadr. nk flizofreni etiketlemesi ( stigmas) bireyleri baz hak
ve menfaatlerden yoksun brakmaktadr ( Sungur, 2000).
Bu flekilde flizofren hastalara olan nyarg, yaznn baflnda tanmlanan ayrmcla kadar neden olabilmektedir. Bu kifliler, flizofreni hastalarna olan nyargdan dolay ifle alnmama salk hizmetlerinden yararlanamama, yasalar karflsnda zor durumda kalma ve sosyal
iliflkiler asndan engellenmelerle karfl karflya kalmaktadrlar (Gmfl, 2006).
fiizofreni hastalar zerindeki bu olumsuz nyarglar sadece hastay deil onunla iliflkili her fleyi etkilemektedir. Kullanlan ilalardan hastalarn yakn akrabalarna,
tedavisini stlenen hekimlerden, hastaneye hatta hastanenin bulunduu flehir ya da semte kadar her fley flizofren, deli gibi ifadelerden nasibini almaktadr. Hastann gemiflte kulland ilalar arasnda antipsikotik
ilalardan birinin ad getii zaman psikiyatristler dahil
ou hekimin zihninde bu hastann flizofren olduu
yargs belirir (ok, 2003).
fiizofreni hastalarnn yaknlar nyarglara iliflkin olarak
birok yaflantya sahiptir. Kendilerine toplum iinde
farkl davranld iin kayg duymakta ve yaknlarnn
hastaln gizlemeye alflmaktadrlar. Saduyu ve arkadafllarnn alflmasnda (2003), hasta yaknlarnn
kendilerinde de flizofreniye ynelik n yarg ve damgalama olduu belirlenmifltir (Akt. Bahar, 2007).
Salk alflanlarnn flizofreni hastalarna ynelik tutumlarn deerlendiren alflmalar incelendiinde; salk profesyonellerinin tutumlarnn da genel halkn sahip olduu tutumlar gibi olduu grlmektedir (Bahar,
2007).
Toplumda yaflayan bireylerin ruhsal sorunu olan insanlara karfl oluflturduu negatif tutumlar, hastann toplumsal yaflamda yerini almasnda ciddi bir engel oluflturmakta ve ruhsal sorunlu bireylerin topluma uyumunu snrlandrmaktadr.
Psk. Nergis ZDN AZANPA
Kaynak: http://www.kilavuzpsikoloji.com/makaleler?makale_id=35
166
Birey ve Davranfl
1. d
Sra Sizde 1
nitede grld zere alar boyunca zihinsel bozukluu olan kifliler toplumda kt muameleye maruz
kalmfl, toplum tarafndan dfllanmfl ve tecrit edilmifllerdir. Gnmzde zihinsel bozukluklar ou zaman tbbi
tedavi gerektiren bir hastalk olarak grlmektedir.
Psikolojide byle bir yaklaflm ok tartflmal ve ou
kez de karfl klan bir yaklaflmdr. Zihinsel bozukluklar tbbi bir hastalk olsun ya da olmasn gnmzde bu
tr hastalklar iin tedavi almak bir dereceye kadar normalleflmifl de olsa, modern toplumlar bu kiflilere hala
ciddi bir nyarg ile yaklaflmaktadrlar. Bu nyarglar zihinsel bozukluu olan biri olarak damgalanmaya yol
amaktadr. Bu kifliler toplumsal hayattaki yerlerini almak iin kendilerini hazr ve hevesli etseler bile damgalanma yznden toplumun iinde etkili ve uzun sreli tutunamamaktadrlar. Bu ise hastaln seyrini ktlefltirebilmekte, sosyal destek almayan kiflilerin tekrar
hastaneye yatma sklklar artmaktadr.
2. b
3. b
4. e
5. a
6. e
7. d
8. c
9. a
10. b
Yantnz yanlfl ise Psikoterapiler blmn

tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Biyolojik Temelli Terapiler
blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Psikoterapilerin Deerlendirilmesi blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Psikoterapilerin Deerlendirilmesi blmn tekrar gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Psikoterapist, sistematik bir yaklaflm erevesinde belirli teknikleri uygulayarak danflann psikolojik problemlerini azaltan ya da ortadan kaldran kiflidir. Toplumumuzda genellikle bir meslek olarak psikoterapistlik,
psikiyatrlk ve psikologluk birbirine karfltrlmaktadr.
Hem psikiyatrlar hem de psikologlar psikoterapist olabilirler. Psikiyatr tbbn bir dal olan psikiyatride uzmanlaflr. la tedavisi yannda psikoterapi eitimi ve
bu eitim sonunda sertifika alarak psikoterapi yaparlar. Dier yandan psikologlar tbbi eitimden gemezler. Dolaysyla ilala tedavi yapamazlar. Psikoloji lisanasn bitirdikten sonra klinik psikoloji alannda yksek lisans doktora eitimi alrlar. Bu eitim srasnda
youn bir biimde hem kuramsal hem de pratik anlamda psikoterapi eitimi alrlar ve eflitli psikoterapi
tekniklerini renirler.
Sra Sizde 3
Terapist ve danflann farkl klterel deerlere sahip olmas neyin psikolojik problem olarak tanmlanaca konusunda farkl anlayfllara yol aabilir. Bu durum, terapide psikoterapist ve danflan arasnda kurulmas beklenen teraptik ittifakn tam anlamyla kurulamamasna
neden olabilir. Uba ve Huang (1999: 644) bu duruma
ABDde farkl kltrel gemifle ve normlara sahip bir
terapist ve danflan iliflkisinden gerek hayatta yaflanmfl
167
Kaynaklar
bir rnek vermektedirler. Bu rnekte Anglo-Sakson kkenli bir psikoterapiste gelen 28 yaflnda, depresyon
belirtileri olan in kkenli bir Amerikal kadn vardr.
Kadn hi evlenmemifl biridir ve kendini ok yalnz hissetmektedir. Terapistiyle yalnzln konuflurken kendisinin bakire bir kadn olduunu sylemifltir. Terapist
kendi kltrel normlarna dayanarak, kadnn bakireliini duygusal anlamda olgunlaflmamfl olmasnn bir
iflareti olarak grmfl ve kadnn, sosyal beceri eksikliinden dolay yalnzlk hissettii sonucuna varmfltr.
Oysa, kadn in kltrne gre kendi bakireliini bir
erdem olarak grmekte, ABDde inlilere ynelik nyargdan dolay yalnzlk ektiini dflnmektedir. Probleme iliflkin bu farkl anlayfllardan dolay inli kadn
grflmekte olduu Anglo-Sakson kkenli terapisti brakmfl ve kendi gibi inli olan baflka bir psikoterapiste
gitmeye bafllamfltr.
Sra Sizde 4
Psikotrop ilalar biyolojik deiflmelere neden olurlar.
Ancak ila almann bziatihi kendisi de bazen deiflik
psikolojik etkilere yol aabilmektedir. rnein baz insanlar bu ilalar almann bir sonucu olarak edilgen bir
hale gelmekte ve kendilerini aresiz hissetmektedirler.
Davranfllarnn kendi abalaryla deil, ila almakla deiflebileceine inanmaya bafllamaktadrlar. Ayrca, ila
kullanan pek ok insan plasebo etkisi denilen bir deneyim yaflamaktadr. Plasebo etkisi, kiflinin ilacn fiziksel
etkisinden dolay deil ila alnca kendini daha iyi hissetme beklentisi nedeniyle psikolojik semptomlarda grlen iyileflme anlamna gelmektedir. Bu yzden yeni
bir ilacn etkisinin test edildii deneylerde, deneysel
gruba yeni bir ila verilirken kontrol grubuna plasebo
verilmektedir. Plasebo hap ya da sv ila grnmnde olan ama gerekte hibir etkisi olmayan bir maddedir. Kontrol grubunda olan insanlar ila aldklarn dflndkleri iin kendilerini daha iyi hissetmeye bafllayabilmektedirler. Sonu olarak bu deneylerde, yeni bir
ilacn etkisi plasebo etkisinden kurtarlarak test edilmifl
olmaktadr (Uba ve Huang, 1999).
Atkinson, R. L., Atkinson, R. C. & Hilgard, E. R. (1995).

Introduction to Psychology. ev.
Kemal Atakay, Mustafa Atakay ve Aysun Yavuz, Psikolojiye Girifl, Sosyal Yaynlar, stanbul.
Baron, R. A. (1996). Essentials of Psychology. Allyn
& Bacon, Boston.
Morris, C. G. (2002). Understanding Psychology. ev.
Ed. H. Belgin Ayvaflk ve Melike Sayl, Psikolojiyi
Anlamak (Psikolojiye Girifl), Trk Psikologlar Dernei Yaynlar No:23, Ankara.
Smith, E. E., Nolen-Hoeksema, S., Fredrickson, B. L. &
Loftus, G. R. (2003). Atkinson & Hilgards Introduction to Psychology. 14. Edition. Wadsworth/Thomson Learning, Belmont.
Uba, L. & Huang, K. (1999). Psychology. Longman,
New York.
BREY VE DAVRANIfi
Amalarmz
N
N
N
N
N

Sosyal psikolojiyi tanmlayabilecek,
Sosyal bilifl yaklaflmn aklayabilecek,
Tutumlarn doasn, ifllevlerini, davranflla olan iliflkisini ve tutum deiflimini betimleyebilecek,
n yarglarn doasn ve kkenlerini aklayabilecek,
Sosyal etki biimlerini ayrt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyal psikoloji
Ayrntlandrma olasl modeli
Sosyal bilifl
knada merkezi yol
Sosyal alg
knada evresel yol
ncelik etkisi
n yarg
Atf kuram
Kalp yarg
sel atf
Ayrmclk
Dflsal atf
Otoriteryen kiflilik
Temel atf hatas
Sosyal etki
Kendine hizmet eden yanllk
Konformite
Tutum
taat
SOSYAL PSKOLOJNN TANIMI

SOSYAL BLfi
TUTUMLAR
N YARGI
SOSYAL ETK
indekiler
Birey ve Davranfl
Sosyal Psikoloji
Sosyal Psikoloji
SOSYAL PSKOLOJNN TANIMI
Tarihsel olarak sosyal psikoloji, sosyoloji ve psikolojinin ocuudur. Ancak modern sosyal psikoloji daha ok psikolojinin bir alt alan olarak grlmektedir. Bu
nedenle de, psikolojinin yani zihinsel yaflamn, sosyal etkileflim ve daha genel olarak sosyal olgularla ilgili taraflarnn sosyal psikolojiyi oluflturduu ileri srlr
(McGarty ve Haslam, 1997). Sosyal psikolojinin tek ve basit tanmn vermek zordur. Bunun en nemli nedeni sosyal psikolojinin baflndaki sosyal sfatnn ne
anlama geldii konusundaki grfl ayrlklardr. Sosyal, kimi sosyal psikologlarca insanlar arasndaki etkileflim anlamnda, kimilerince toplum ya da kltr anlamnda kullanlrken, dier bazlar da ok sayda insan ilgilendiren problemlerle iliflkili olarak ya da birden fazla insan ieren bir anlamda kullanlmaktadr
(McGarty ve Haslam, 1997: 7). Bu farkl kullanmlar sosyal psikolojinin tanmlarna da yansmaktadr. Sosyal balam kritik nemde grenler, tanmda sosyal olan
ne karrlarken, sosyal balama bu kadar nem atfetmeyenler, tanmda bunu
ikincillefltirmektedirler. Sosyalin farkl kullanmlarnn altnda yatan temel gerilimin, aslnda sosyal psikolojinin doumundan itibaren, birey ve toplumun birbirinden ayr iki yap olup olmad ve bu ikisi arasndaki iliflkinin nasl kurulmas gerektiine dair tartflmalar olduu ileri srlebilir. Baz sosyal psikologlara gre, bireyi toplumdan ayrmak zordur ve hatta byle bir ayrm yapmak zoraki ve yapay
bir fleydir. nk birey, sosyal dnya ile pek ok yolla ve eflitli dzeylerde srekli bir iliflki iindedir (Gough ve Mcfadden, 2001).
Sosyal psikolojinin bu tanmlanma zorluuna karfln gnmzde kullanlan eflitli tanmlar vermek mmkndr. Bu tanmlardan bazlar flunlardr:
Sosyal psikoloji, insanlarn dier insanlar hakknda nasl dflndklerinin,
onlar nasl etkilediklerinin ve onlarla nasl iliflki kurduklarnn bilimsel bir
biimde alfllmasdr (Taylor, Peplau ve Sears, 2000: 3).
Sosyal psikoloji, sosyal ve kltrel ortamdaki birey davranflnn zelliklerinin ve nedenlerinin bilimsel bir biimde incelenmesidir (Akt. Katbafl,
1999: 19).
Sosyal psikoloji insan etkileflimlerini ve bu etkileflimlerin psikolojik temellerini sistematik olarak inceleyen bir disiplindir (Bilgin, 2000: 2).
Modern sosyal psikolojiyi tarif etmek iin yukarda verilen tanmlar geerli olsa
da, bugn sosyal psikologlarn en sk baflvurduu ve artk bir klasik haline gelen
tanm nl sosyal psikolog Gordon W. Allporta aittir: Sosyal psikoloji bireylerin,
Sosyal Psikoloji: Dier

insanlarla nasl iliflki
kurduumuz ve onlarn
duygu, dflnce ve
davranfllarmz nasl
etkilediinin alfllmasdr.
170
Birey ve Davranfl
davranfl, duygu ve dflncelerinin baflkalarnn gerek, hayal edilen veya ima edilen varlndan nasl etkilendiinin bilimsel yollarla arafltrlmasdr (akt. Hogg ve
Vaughan, 1995: 1).
Tanmlama zorluunu aflmak iin, bazlar sosyal psikolojiyi pratik bir biimde
sosyal psikologlarn uraflt fley olarak tanmlamaktadr. Modern sosyal psikolojinin uraflt konular ok eflitlidir. Bunlardan bazlar gruba uyma davranfl, ikna, g, sosyal etki, itaat, nyarg, nyargnn azaltlmas, ayrmclk, kalpyarglar,
sosyal bilifl ve sosyal alg, sosyal kategoriler, saldrganlk, zgeci davranfl, kifliler
aras ekicilik, tutumlar ve tutum deiflimi, iletiflim, izlenim oluflturma, kk gruplar, liderlik, kitle davranfl, gruplar aras iliflkilerdir. Bu nitenin amac sosyal psikoloyi alann genel dzeyde tantmak olduu iin, burada sadece drt nemli konu ele alnmfltr: Sosyal bilifl, tutumlar, n yarglar ve sosyal etki.
SOSYAL BLfi
Sosyal Bilifl: Sosyal bilgiyi

farkettiimiz,
yorumladmz,
hatrladmz ve sonrasnda
kullandmz sretir.
Bilifl ya da daha doru bir deyimle biliflsel psikoloji insanlarn bilgiyi nasl edindii, organize ettii ve kullandyla ilgilenir. Bu yzden biliflsel psikolojinin temel ilgi alanlar alg, dikkat, bellek, dflnce ve dildir. Sosyal bilifl alannda da ayn konularla ilgilenilir ancak tm bu bilgi iflleme srelerinin sosyal bir balamda ele
alnmas sz konusudur. Daha ak olmak gerekirse, sosyal bilifl, insanlarn kendileri ve dier insanlar hakkndaki bilgiler sz konusu olduunda nelere dikkat ettikleri, bu bilgileri nasl algladklar ve hatrladklar ve farkl sosyal durum ya da
balamlarn bu tr biliflsel sreleri nasl etkilediini incelemektedir. Sosyal bilifl
yaklaflmnda insan bir bilgi ifllemcisi olarak grlmektedir. Buna gre, insann zihnine sosyal dnyadan gelen girdiler aynen bilgisayarda olduu gibi eflitli ifllemlerden geirilmekte ve bu ifllemlerden sonra kt olarak davranfl retilmektedir. Girdi ile kt arasnda yer alan ve basit gibi grnen bu srete iki nemli nokta vardr: Birincisi, sosyal dnyaya ait bilgi, birey tarafndan, nceden var olan bilgisi flnda yorumlanr. kincisi bireyin nasl davranaca, neyi nasl hatrladna ve hatrladn nasl deerlendirdiine baldr. lk nokta, yani insann dfl dnyaya ait
bilgiyi var olan bilgisi temelinde yorumlad noktas alg srecinin temelini teflkil
eder. yleyse, insanlarn davranfllarn anlamak iin sosyal dnyay nasl algladklar ve bu algnn nasl belirlendiini bilmeye ihtiya vardr (Pennington, 1996:
104-105).
Sosyal Alg
Sosyal Alg: Sosyal
durumlara ya da insanlara
iliflkin izlenim oluflturma
srecidir.
Sosyal alg kendimizin ve dier insanlarn davranfllarn nasl algladmza dair

bir biliflsel sretir. Sosyal alg daha nce alg nitesinde ele alnan temel alg ilkelerine bal olarak ifllemektedir. Aslnda hem nesneleri hem de kendimiz ve dier
insanlar alglama srecimiz ayn temel ilkeler erevesinde gerekleflir. Her iki alg trnn de aktif ve infla edici bir doas vardr. Yani, her iki alg trnde de daha nceden var olan bilgimiz sadece yeni gelen uyarcy yorumlamamz iin temel
teflkil etmekle kalmaz, ayn zamanda hangi bilgiyi seeceimize, hangisine dikkat
edeceimize ve bilgiyi nasl organize edeceimize de rehberlik eder. Her iki alg
tr de alglaycnn deer, inan, ballk ya da motivasyonlarndan etkilenir. Ancak tm bu benzerliklere karfln sosyal alg, nesne algsndan eflitli alardan farkllaflmaktadr. Zira bir kifliyi nasl algladmz ve onunla nasl bir etkileflime girdiimiz, ksmen onun bizi nasl alglad ve bizimle nasl bir etkileflime girdiine
baldr. Sosyal algy nesne algsndan ayran baz temel farkllklar flunlardr: Birincisi, insanlar eylemlerin failidir; yani, insanlarn niyetleri vardr ve dnyay kon-
8. nite - Sosyal Psikoloji
trol etmeye alflrlar. Nesneler ise fail deildir ve niyetleri yoktur. kincisi, dierlerinin bizi nasl alglad davranfllarmz etkiler. Birinin bizi belirli bir kategoriye
koyduunu bilmemiz deiflmemize yol aabilir. ncs, baflkalar ve kendimiz
hakknda algladmz pek ok fley dorudan gzlenebilir fleyler deildir; kiflilik
eilimleri ve duygular gibi nitelikleri karsamak ya da atfetmek zorunda kalrz.
Oysa nesnelerin zellikleri gzlenebilir ve llebilir niteliktedir. Drdncs,
sosyal algnn kesinliinden sz etmek zordur, hatta mmkn deildir. Hibir zaman kendimizi yeterince tandmz syleyemeyiz. Psikologlar kiflilii lmek
iin ok geliflmifl aralara sahip olsalar da hal kiflilii lmek onlar iin kolay deildir. Oysa nesnelerin zelliklerini belirlemek ve zerinde anlaflmaya varmak ok
daha kolaydr (Pennington, 1996: 107-108).
Sosyal alg, kifliler aras iliflkilerde insanlar hakknda nasl izlenim oluflturduumuzla ilgili bir olgudur. nsanlar hakknda oluflturduumuz izlenimler ise kendimizin ve baflkalarnn davranfllarn nasl akladmza, yani sosyal davranfl iin
yaptmz atflara yansr. Dolaysyla sosyal alg srecinin kifliler aras iliflkilerde
nasl ifllediini anlamak iin izlenim oluflturmaya ynelik yaklaflmlarn ve atf kuramnn ayrca ele alnmas gereklidir.
zlenim Oluflturma
nsanlar hakkndaki ilk izlenimlerimizi nasl olufltururuz ve bu izlenimler ne kadar
dorudur? Sosyal psikolojideki sosyal alg alflmalar insanlar hakkndaki ilk izlenimin hangi biliflsel srelerle gereklefltiini aklamaya alflmfllardr.
Biriyle ilk karfllafltmzda kiflinin giysileri, konuflma biimi, mimikleri, ses tonu vb. zellikleri dikkatimizi eker. Bu zellikler o kiye ait oluflturacamz izlenimler iin birer ipucudur. Bu ipularn deerlendirerek, tanfltmz bu yeni kifliyi zihnimizde uygun bir kategoriye yerlefltiririz. Sosyal bilifl yaklaflmna gre, elimizde ne kadar az bilginin olduu, daha nce ilk izlenim konusunda ne kadar yanldmz dflnmeksizin yeni tanfltmz insanlar mutlaka bir kategori iine
koymaktayz. nsanlar kategorilere koymak, daha nceki yaflantlarmz yoluyla
oluflturduumuz flemalar sayesinde gereklefltirilmektedir. Bellek nitesinden hatrlayacanz gibi flemalar alglarmzn basitlefltirilerek ama ayn zamanda ok iyi
rgtlenerek yeniden infla edilmifl halleridir. Sosyal dnyay alglama sz konusu
olduunda, sosyal flemalarmz harekete geiririz. ok eflitli sosyal flemalarmz
vardr. rnein bir restoranda yemek yiyeceimiz zaman, orada neler olacan
bilmemize yarayan bir flemadan yani soyut bir biliflsel yapdan yardm alrz. Benzer biimde kifli flemalarmz da vardr. rnein yeni tanfltmz birinde dfla dnkle iliflkin ipular algladmzda belleimizdeki dfladnk kifli flemamz
harekete geiririz. Dfladnk kifli flemas konuflkanlk, samimiyet, girginlik gibi dfladnkle ait birbiriyle iliflkili zellikleri barndrr. Bu flemalar sayesinde yeni
tanfltmz kiflideki birka ipucuna dayanarak onun nasl biri olduu hakknda karsamalar yaparz ve davranfllarmz buna gre ayarlarz. Bu kiflisel flemalara rtk kiflilik kuramlar ad da verilmektedir. Yani hepimizin zihninde hangi kiflilik
zelliklerinin ne tr kiflilerde olduu, neden bu kiflilerin bu zellikleri gelifltirmeye yatkn olduu, hangi zelliklerin bir kiflide nasl bir araya geldii gibi farknda
olmadan gelifltirdiimiz kuramlar bulunmaktadr.
Bizi sosyal dnyann karmaflasndan kurtaran flematik bilgi iflleme sreci, ayn
zamanda gerekliin ok basitlefltirilmifl halleri olduklar iin kanlmaz olarak
yanllklar retmektedir. Yeni tanfltmz kifliler iin var olan genel flemalarmz te-
171
172
Birey ve Davranfl
ncelik Etkisi:
zlenim oluflturma
alflmalarnda, bafllangta
edinilen bilginin sonradan
edinilen bilgiden daha ar
basmasdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
SIRA SZDE sosyal dnyay basitlefltiren bir sre olduu ileri srlmektedir.
zlenim oluflturmann
Oysa yeni tanfltmz kifliye ait izlenimimizi davranfllarmzla ona yanstmfl da oluyoruz.
Bu sosyal dnyay basitlefltirmek bir yana daha da karmaflklafltrmaz m? Tartflnz.
D fi N E L M
O R U nsanlarn,
AtfSKuram:
davranfllarn nedenleri
hakknda nasl karar
verdikleri sorusuna yant
DKKAT
arayan kuramdr.
SIRA SZDE
melinde abucak bir ilk izlenim olufltururuz. Zaman getike ve onlarla birlikte geirdiimiz yaflantlar arttka onlar hakkndaki yeni bilgileri de flemamza ekleriz.
Ancak, genellikle, bu sonradan eklenilenler ilk izlenimlerimiz kadar bizi etkilemez.
Buna ncelik etkisi denir. Diyelim ki yeni tanfltnz birini zihninizde utanga
olarak kodladnz. Daha ok zaman geirdike o kiflinin gerekte ok iyi espriler
yaptn fark ettiniz. Esprili olmak genellikle utangalk flemamzda yer almayan
bir zelliktir. Buna ramen o kifliyi utanga olarak nitelemeye devam edersiniz.
lk izlenimlerin ncelik etkisi, ilk tanfltmz kifliyi genel olarak sempatik ya da itici bulduumuz durumlarda kendini ok kolay aa karmaktadr. Bir kifli hakkndaki ilk izleniminiz olumsuzsa, o kifli azyla kufl tutsa da size sempatik gelmeyi
baflaramayacaktr. ncelik etkisi, sosyal bilifl yaklaflmnda biliflsel cimrilikle aklanmaktadr. Bu aklamaya gre, zihinsel enerjimizi cimrice kullanarak, tandmz kifliye dair her zellii ya da ayrnty yorumlamakla uraflmayz. Bunun yerine, oluflturduumuz izlenime inanarak yaflamay yeleriz (Morris, 2002).
Atf Kuram
S O R U atf kuramnn temel meselesi insanlarn kendi ve baflkalarnn
Sosyal psikolojide
davranfllarn hangi nedenlere atfettiklerini anlamak ve aklamaktr. Bir ifl grflmesi yaptnz
D K Kve
A T grflmenin kt gittiini ve sonuta da ifle alnmadnz farz
edin. Bunu kendinize, aile ve arkadafllarnza nasl aklarsnz? fl grflmesindeki
kt performansnzn nedenini nelere atfederdiniz? O gn kt gnnzde miySIRA SZDE
diniz? Sizinle grflme yapan kifliyi ok itici ve saldrgan m buldunuz? Bunlar ve
pek ok olas baflka nedenleri gzden geirip yafladnz olay anlamlandrmak istersiniz. YaAMALARIMIZ
da yolda giderken birinin aniden yere yldn grdnz. Epilepsi
krizi ya da kalp krizi mi geiriyor? Durufluna, giysilerine vb. bakp bir karara varmaya alflrsnz. rnein eer klksz ise ve alkol kokuyorsa byk olaslkla bu
kiflinin sarhofl
karar verirsiniz. Ya da baflka ipularna dayanarak kiflinin
K olduuna
T A P
kalp krizi geirmekte olduuna hkmedebilirsiniz. Eer sarhofl olduunu dflndyseniz yardm etmeye daha az istekli olabilirsiniz. Gnlk yaflamda hepimiz,
Heidern deyimiyle
T E L E V Z Y O Nnaif bilim insanlar gibi davranp, kendimizin ve baflkalarnn
davranfllarnn nedenlerini anlamaya alflrz. nk yaptmz atflar eflitli sosyal durumlardaki belirsizlii azaltmaya hizmet eder. Bylelikle sosyal dnyadaki
pek ok etkileflimi atflar temelinde tahmin ve kontrol etmeye alflrz (PenningNTERNET
ton, 1996: 127-128).
Atf kuramnn ncs Fritz Heiderdr. Heidera gre kendimizin ve baflkalarnn davranfllarn temel olarak iki flekilde aklarz: Davranfln nedenini, davranfl
yapann kifliliine, arzu ya da ihtiyalarna atfederiz. Bu atflara kiflisel ya da isel
atflar denir. kinci olarak da davranfl, ortamdaki birtakm faktrlerle aklarz. Bu
atflara da durumsal ya da dflsal atflar denir. Heider, bir davranfln hem isel faktrlere hem de dflsal faktrlere atfedilemeyeceini, szkonusu bir davranflta bu
faktrlerden sadece birine atf yaptmz ileri srmektedir. Dier yandan Harold
Kelley davranfln nedenlerini belirlemek iin tr bilgiye baflvurduumuzu ileri
srmektedir. Bir ustabaflnn iflisine mesai sonras onunla grflmek istediini sylediini farzedin. Bu ifli mesai bitimine kadar ustabaflnn onunla neden konufl-
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
sel Atf: Davranfl bireyin

kiflilii, arzular ya da
ihtiyalar ile aklamaktr.
Dflsal atf: Davranfl birey
dflndaki evresel koflullarla
aklamaktr.
173
mak istediini kendine aklamaya alflacaktr. Kelleye gre, ifli, ustabaflnn kendisiyle grflme isteini soru sorarak aklamaya alflr. Birincisi, ustabaflnn
grflme talebi ne kadar belirgin? Yani ustabafl dier iflilerle de byle mesai sonras konuflur mu? Eer konufluyorsa, bu davranfln belirginlii yksek, konuflmuyorsa belirginlik dflk demektir. Eer belirginlik dflk ise, bu ifliyi kiflisel
olarak ilgilendiren bir mesele demektir. kinci soru, ustabaflnn bu davranfl ne kadar tutarl? Ustabafl bu tr grflmeleri sk sk yapar m yoksa byle bir grflme
talebi ilk kez mi oluyor? Bu davranfl sksa tutarllk yksek, sk olmuyorsa dflktr. Tutarllk yksek olduunda konuflma talebinin amac daha kolay tahmin edilebilir. Ama tutarllk dflkse, ifli o gn ya da son zamanlarda olaan dfl bir olay
olup olmadn dflnmek durumunda kalr. nc soru ustabaflnn bu ifliyle
konuflma talebi ne kadar yaygn? Burada ifli, ustabafln dier ustabafllarla karfllafltrr. Dier ustabafllar da mesai sonras grflme yaparlar m, yoksa sadece bu
ustabafl m bunu yapyor? Eer dierleri de ayn davranfl yapyorsa, bu davranfln yaygnl yksektir. Dierleri yapmyor, sadece bu ustabafl yapyorsa davranfln yaygnl dflktr. Eer yaygnlk yksekse, bu davranfl dflsal nedenlere atfedilebilir. Eer yaygnlk dflkse, bu davranfl kiflisel nedenlere atfedilir. zet olarak, bu soruya verdii cevaplara bal olarak, rneimizdeki ifli ya o gnn
gayet iyi geirecek ya da mesai saatinin sonunu endifleli bir biimde bekleyecektir (Morris, 2002).
Atf Yanllklar
Davranfllar eflitli faktrlere atf yaparak aklamak hibir flekilde nesnel olarak iflleyen bir sre deildir. Birden fazla kifli ayn davranfl farkl nedenlere atf yaparak aklayabilir. Arkadaflnzn snavda dflk not almasn, onun tembelliine atf
yaparak aklayabilirsiniz. Oysa arkadaflnzn kendisi kt snav sonucunu snav
sorularnn zor olmasna balayabilir. Aslnda mahkemelerde olan biteni de bu
farkl atf sreleri flnda anlayabiliriz. Savc, su olarak adlandrlan davranfltan
san sorumlu tutarken, sann avukat bu davranfl sann kendisi dflndaki faktrlere atf yaparak aklamaya ve mvekkilini korumaya alflr.
nsanlarda genel olarak, davranfln nedenlerini davranfl yapan kiflinin kendisine yani kiflilik zelliklerine atf yaparak aklamak ynnde gl bir eilim vardr. Davranfl aklarken ortamsal faktrlere deil de, kiflinin kendisine atf yapma
eilimimiz sosyal psikolojide temel atf hatas olarak adlandrlr. Bu hatay muhtemelen baflkalarnn davranfllarn gzlerken, o kiflinin davranflnn yer ald
balama deil de kiflinin kendisine odaklandmz iin yapmaktayz. Ve sonuta
da davranfla etki eden ortamsal fakrleri gz ard etmekteyiz. Temel atf hatas ortamsal faktrlere yeterince odaklanmadmzdan deil de bu faktrleri yeterince
nemsemediimizden de kaynaklanyor olabilir. Yani davranfln iinde yer ald
ortama da kiflisel zellikler kadar dikkatimizi yneltebiliriz ama davranfl ortaya karmada bunlarn nemli olduunu dflnmeyiz. Bunu en ok sosyal olarak dfllanmfl gruplara ynelik deerlendirmelerimizde grebiliriz. rnein yoksulluk ne
kadar kiflilerin iradeleri dflnda bir olgu olarak grlrse grlsn, toplumda hal
yoksul insanlar kt olarak grme ve yoksulluklarndan onlar sorumlu tutma
eilimi devam etmektedir. (Baron, 1996; Morris, 2002).
Dier bir atf yanll da kendine hizmet eden yanllktr. Kendine hizmet
eden yanllk, sistematik olarak kiflinin kendi baflna gelen olumlu olaylar kendi
kifliliine, kiflisel yetenek ve becerilerine atfetmesi; olumsuz olaylar ise kendisi dflndaki faktrlere atfetmesidir. Bu pek ok sosyal balamda kolaylkla gzlenebi-
Temel Atf Hatas: Davranfl

zerinde ortamsal etkilerin
nemini kk grme ve
davranfltan bireyin kiflisel
bir zelliinin sorumlu
olduunu varsayma
eilimidir.
Kendine Hizmet Eden

Yanllk: Olumlu sonular
kendi kifliliimize ama
olumsuz sonular
kontrolmz dflndaki
faktrlere atfetme eilimidir.
174
Birey ve Davranfl
lecek bir olgudur ama herhalde hibiri okul ortamndaki kadar belirgin deildir.
Hepimizi rencilik yaflammzdan biliriz ki, iyi notu renci alr, kt notu retmen verir! Baflarlarmz isel faktrlere, baflarszlklarmz dflsal faktrlere atfetmek aka benlik deerimizi korumak iin baflvurduumuz bir stratejidir (Baron,
1996).
TUTUMLAR
Tutumlarn Doas
Tutum: Baflka bir kifliye ya

da herhangi bir fleye, tutum
nesnesine karfl yneltilen
dflnce, duygu ve
davranflsal eilimlerin
grece duraan bir
rgtlenmesidir.
Sosyal bilifl asndan sosyal bilgi ifllemcisi olarak izilen insan portresine, tutumlar konusuyla birlikte duygular da ekleyebiliriz. Trkiyede yaflayan biri olarak flu
listeyi inceleyiniz: Galatasaray, AKP, dner, Zeki Mren, stanbul, baklava. Eer
dnyadan tamamen yaltk bir halde yaflamyorsanz, bu szcklerden her biri iin
kesinlikle syleyecek bir sznz vardr. Galatasaray seviyor ve destekliyor ya da
tam tersi hi sevmiyor olabilirsiniz. stanbulu yaflamak iin ok cazip bir flehir olarak dflnyor olabilir ve ok seviyor olabilirsiniz ya da stanbulda yaflamann ok
klfetli olduunu dflnp stanbulu sevmiyor olabilirsiniz. Ya da siz baklava seven veya sevmeyen biri olabilirsiniz. Dolaysyla bu listedekilerin her biri zerinde
fikir ve duygularnz vardr. Bu durumda bu listedekiler ve dnyada yaflamnza giren ve sizi ilgilendiren her fley sizin iin bir tutum nesnesidir. lkesel olarak dnyadaki her nesne, olay, kifli ya da durum potansiyel olarak tutum nesnesi olabilir.
Tutum nesnesi rnein liberalizm gibi soyutlama gerektiren bir ideoloji olabildii
gibi ok basit ve somut bir biimde rnein baklava da olabilir. Ancak belirtmek
gerekir ki sizin iin tutum nesnesi olan bir fley baflkas iin tutum nesnesi olmayabilir ya da daha nce sizin iin tutum nesnesi olmayan bir fley sonradan tutum nesnesi haline gelmifl olabilir.
Tutumlar genel olarak bir nesne, olay, kifli ya da duruma ynelik grece kalc zihinsel eilimler olarak tanmlanabilir. Daha spesifik olarak tutumlar sosyal
psikolojide 1960lara kadar ABC modeli denilen l bir yap olarak tanmlanmaktayd. Bu modele gre tutum duygusal, biliflsel ve davranfl eilimi olmak zere bileflenden oluflmaktadr. Duygusal bileflen tutum nesnesine ynelik hofllanma-hofllanmama ya da sevme-sevmeme gibi duygusal tepkileri ierir. Biliflsel bileflen ise tutum nesnesine dair bilgi, inan veya fikirlerin tmn ierir. Burada
bilgiden kastedilen zorunlu olarak tutum nesnesi hakknda detayl ya da sistematik bilgi deil her trl bilgi ya da inantr. Dolaysyla saduyusal, kulaktan dolma bilgiler ya da kalpyarg haline gelmifl inanlar bu bilefleni oluflturabilir. nc bileflen ise tutum nesnesine ynelik ne tr bir davranfl sergileneceine ynelik niyet veya eilimdir. 1960lardan sonra sosyal psikolojide eflitli nedenlerden
dolay tutumlarn ABC modeli terk edilmifl, yerine tutum nesnesine ynelik deerlendirmeyi temel alan yaklaflm benimsenmifltir. Dolaysyla bugn tutumlar, genel olarak bir nesneye ynelik deerlendirmeler olarak anlafllmaktadr. Bu noktada tutumun dilinin kesinlikle tarafsz bir dil olmad, tam tersine her zaman tutum nesnesinin yannda ya da karflsnda yer almay gerektiren tarafl bir dil olduu vurgulanmaldr. Dier bir deyiflle, tutumun dili hofllanma-hofllanmama ya da
sevme-nefret etme dilidir.
Tutumlarn fllevleri
Bireyler tutumlarn eflitli ihtiyalarn karfllamak iin gelifltirirler. Dier bir deyiflle tutumlarn bireyler iin nemli ifllevleri vardr. eflitli kuramclar tarafndan fark-
l adlandrlsa da, sosyal psikolojide tutumlarn drt temel ifllevi olduu kabul edilmektedir. Birincisi, tutumlarn bilgi salama ifllevidir. Tutumlara sahip olmak fiziksel ve sosyal dnya hakknda bilgi sahibi olmak demektir. Bylelikle dnya bizim
iin daha tandk, daha tahmin edilebilir ve belirsizlikten daha uzak bir yer haline
gelmektedir. nk tutumlar sayesinde bu dnyaya iliflkin bir yap alglamaktayz
ya da bu yapy dnyaya biz dayatmfl olmaktayz. kinci ifllev, tutumlarn arasal
olarak kullanlmasyla ilgilidir. Tutumlarn bu uyum salama ifllevi, kifliyi arzu edilen hedefe yneltirken istenmeyen, arzu edilmeyen durumlardan kanmay olanakl klar. rnein insanlar sevdikleri kiflilerle ayn tutumlar gelifltirmeyi isterler
ya da kendileriyle benzer tutumlar olanlarla arkadafl olmay tercih ederler. Hazc
olan bu ifllev, bizi haz almaya yneltirken, acdan kanmamz salar. Tutumlarn
nc ifllevi benlii ifade edici ifllevdir. ou kez belirli tutumlara sahip olmak
demek, kendinize ve baflkalarna kim olduunuzu ifade etmeniz demektir. Bu ifllev tutumlar kimlikle iliflkilendirir. rnein tercih ettiiniz kyafet, size ve karflnzdakine sizin kimliiniz hakknda ok fley syler. Drdnc ifllev, egoyu korumadr. Kiflinin sahip olduu tutumlar kifliyi kendisinden ve baflkalarndan koruyabilir.
Kendimiz hakkndaki olumlu tutumlar, bizi, hatrlamak istemediimiz ve utandmz davranfllar bastrmamza ve unutmamza yardm eder. Dier yandan baz kifliler eflcinseller ya da farkl rk ya da etnisiteden insanlardan kendilerine ynelik
tehdit hissederler. Bu kifliler bu tehdidi bertaraf etmek iin bu gruplara ynelik
dflmanca tutumlar gelifltirirler. Bylece, bu tutumlar sayesinde bu gruplara temas
etmekten kanmfl olurlar. Tutumlarn ifllevleri ile hatrlanmas gereken nemli bir
nokta, ayn tutumun farkl kiflilerde farkl ifllevleri olabilecei ya da ayn kiflide bir
tutumun zaman iinde farkl ifllevleri olabileceidir (Hogg ve Vaughan, 1995).
Tutum ve Davranfl liflkisi

Sosyal psikologlar iin tutumlar, davranfl tahmin etmeye yaradklar iin nemlidir. Daha ak bir deyiflle, sosyal psikologlar iin asl nemli olan mesele sosyal
davranfl aklamak ve davranfl gerekleflmeden nce gvenilir biimde tahmin
edebilmektir. Sosyal psikolojide tutumlar ile davranfl arasndan basit ve dolaysz
bir iliflki olduu varsaylmfltr. Yani, eer bir kiflinin bir konu hakkndaki tutumunu bilirsek o konudaki davranfln da tahmin edeceimiz dflnlmektedir. Tutumla davranfl arsndaki iliflkinin dorudan alflld ilk arafltrma ABDde 1930larda Fransz sosyolog La Piere tarafndan yaplmfltr. ABDde dier rk ya da etnik
gruplarla birlikte inlilere ynelik olumsuz tutumlarn yaygn olduu bu yllarda,
La Piere bir inli iftle birlikte bir yaz dnemi boyunca ABDnin bat kylarnda iki
yzden fazla restoran ve otel veya moteli ziyaret ederek, inli ifte nasl davranldn incelemifltir. Biri hari ziyaret ettikleri otel ve restoranlarn hepsi inli ifti
kabul etmifltir. Bu geziden alt ay sonra La Piere ziyaret ettikleri tm kurumlara bir
anket gndererek, otel veya restoranlarna inliler gelse nasl davranacaklarn renmeye alfllmfltr. Cevap verilen anketlerin hemen hepsinde kurumlarnda inlilere hizmet edilmedii bildirilmifltir. Bu, beklenenin tersine, tutum ve davranfl
arasnda tutarszlk olduu anlamna gelmektedir. Bu ilk arafltrma ve ayn konuda
daha sonra yaplan dier arafltrmalar tutum ve davranfl arasndaki iliflkinin basit
bir iliflki olmadn ve tutumlarn her zaman davranfla yol amadn gstermifltir. Sosyal psikolojide tutum alflmalarnn tkanmasna yol aan bu sonular zerine, sosyal psikologlar neden insanlarn syledikleri ile yaptklarnn uyuflmad
konusunu arafltrmfllar ve tutumlarn sadece belirli koflullar altnda davranfla yol
at ileri srlmfltr. Bu balamda, tutum ve davranfln denklii, tutumun gc,
175
176
Birey ve Davranfl
tutumlarn zihinde ulafllabilirlii, tutumun llmesi ile davranfl gzlemi arasnda

geen sre vb. koflullar belirlenmifltir. Tutum ve davranfl arasndaki denklik, ya da
ksaca denklik hipotezi ad verilen durum, llen tutum ile gzlenen davranfln
ayn genellik dzeyinde olmasn ifade eder. Genel dzeyde varl saptanan bir
tutumdan ok spesifik bir davranfl tahmin etmek ou zaman tutum davranfl
uyuflmazln ortaya karr. Denklik hipotezine gre, rnein nkleer santralleri
protesto eylemine katlm nceden tahmin etmek istiyorsak, insanlarn genel olarak evresel duyarlla iliflkin tutumlarn deil nkleer santrallere ynelik tutumlarn bilmemiz gereklidir. Bir dier faktr tutumlarn gllk derecesidir. Genel
bir kural olarak gl tutumlar zayf olanlara gre davranfla daha ok yansr. Bir
tutumun gl olmas demek, ayn zamanda o tutum nesnesinin hayatnda merkezi bir yere sahip olmas ve tutum nesnesiyle dorudan bir deneyim yaflamfl olmas anlamna gelmektedir. niversite snavlarna hazrlanan bir rencinin niversite snavlarna ynelik tutumu, niversiteye girmekle hi ilgilenmeyenlere gre daha gldr. Benzer flekilde bir tutum bizim iin hayatmzda ne kadar merkezi bir
yere sahipse, o tutumu zihnimizde o kadar ok aktif ve kullanma hazr halde tutmaktayz. Dier bir deyiflle, byle bir tutum zihnimizde kolay ulafllabilir bir konumdadr. Sk sk kullanlan ve bu yzden bilin alannda her an kullanma hazr
bulunan bir tutumun, daha az kullanlan ve bilin alanna getirmek iin urafllan
tutumlara gre davranfla yansma olasl ok daha yksektir. Tutum ve davranfl
tutarll asndan nemli olan bir dier faktr, tutumun llmesi ile tutuma ynelik davranfln gzlenmesi arasnda geen sredir. Bu sre ne kadar uzun olursa
tutuma uygun davranfl gzleme olaslmz o kadar azalr. nk arada geen
zamanda tutumun deiflmesi olasdr. Dolaysyla eer tutumdan gvenilir biimde
davranfl tahmin etmek istiyorsak, tutum lm ile davranfl gzlemi arasndaki
sre ksa olmaldr. Aslnda bu faktrn nemini genel ya da yerel seimler ncesi kamuoyu anket alflmalarnda ok rahat gzleyebiliriz.rnein seimlere bir ay
kala yaplan anket sonular, iki ay kala yaplan anket sonularndan daha gvenilir sonular verir.
Tutum ve davranfl arasndaki basit ve dolaysz iliflki varsaymn sorgulayan kuramsal bir yaklaflm Fishbein ve Ajzen tarafndan gelifltirilmifltir. Fishbein ve Ajzenin planlanmfl davranfl kuram davranfln kendisini deil, davranfla ynelik
niyeti tahmin etmek zere kurulmufl bir modeldir. Kurama gre, davranfla ynelik niyeti tahmin etmemizi salayan faktr vardr: Davranfla ynelik tutum, znel norm ve alglanan davranflsal kontrol. Bu faktr bir rnek zerinden flyle
aklanabilir: Ayflenin sigaray brakmaya niyetli olup olmadn anlamaya alfltmz farzedelim. Ayflenin davranfla ynelik tutumundan kastedilen Ayflenin genel olarak zararl maddelere ynelik tutumu deil, spesifik olarak sigaraya ynelik
tutumudur. Diyelim ki Ayfle sigaray brakmas gerektiini, bunun sal iin ok
gerekli olduunu dflnmekte yani sigaray brakma konusunda olumlu tutuma sahiptir. Ancak modele gre, sigaray brakma niyetini ortaya kmas iin bu yeterli
deildir. Ayflenin sigaray brakmas durumunda evresindeki deer verdii kifliler
(anne, baba, kardefl, efl ya da ocuk vb.) tarafndan onay ve destek alacana iliflkin algs nedir? Yani Ayflede bu davranfln evresindekiler tarafndan kabul edilen ve desteklenen bir davranfl olacana dair beklentisi var m? Eer varsa, Ayflenin tutumuyla uyumlu bir znel norm algs ya da beklentisi var demektir. Ancak Fishbein ve Ajzen bu iki faktrn yan sra davranfla ynelik niyetin ortaya
kmas iin nc bir faktr olarak alglanan davranflsal kontrol algsn da eklerler. Buna gre, Ayfle olumlu tutuma ve sevdiklerinin kendini destekleyeceine
dair inancna ramen flu tr sorular kendine sormaldr: Ben sigara yoksunluuyla bafla kabilecek miyim? ya da Sigaray brakmak iin ciddi bir irade savafl gerekir. Bu savafla hazr mym? Bunlara evet diyorsa davranfla ynelik niyet ortaya kmfl demektir. Hatta alglanan davranflsal kontrol davranfl niyetini ortaya karmakla kalmaz, davranfln kendisine yol aabilir. Planlanmfl davranfl kuram
ok sayda grgl alflmayla desteklenmifltir. Ancak kuramn sadece niyetli davranfllar iin geerli olmas, nemli bir snrllktr. nk insanlar yaflamlarnda pek
ok davranfl niyetlenmeden gereklefltirmektedir. Alflkanlk haline gelen davranfllar bunun en tipik rneidir. Ayrca bu kuramn davranfla ynelik niyeti tahmin
etmek istediimizde ifle yaradn unutmamak gerekir. Davranfla ynelik niyet ortaya ksa bile, bu niyet davranfla dnflmeyebilir. Niyet ortaya ktktan sonra kiflinin baflna gelen beklenmedik herhangi bir olay (hastalk, kaza vb.) davranfla
dnflmesini engelleyebilir. Ne var ki kuram, davranfln kendisiyle deil, davranfla ynelik niyetle ilgilendii iin niyetin davranfla dnflmemesi kuramn problemi deildir (Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006).
Tutum Deiflimi
Tutumlarla ilgili ele alnmas gereken son nokta tutum deiflimidir. Tutum deiflimi sosyal psikologlar iin son derece nemli bir konudur. Zira sosyal psikologlar
insanlarn davranfllarn deifltirmek iin nce tutumlarnn deifltirilmesi gerektiini savunurlar. 21. yzylda tutum deiflimi dier bir deyiflle ikna byk bir sektr haline gelmifltir. Politik kampanyalar, salk ilanlar ve reklamlar modern yaflamn ayrlmaz birer paras durumundadr. Bu sektrn devasa boyutlara ulaflmasna ramen hedefi bafltan beri ayndr: Verdikleri mesajlara byk kitleleri inandrmak ya da ikna etmek. kna sreci hakknda sosyal psikologlar temel olarak iki
soru sormaktadrlar: kna abalar ne dereceye kadar etkilidir ve ikna srecinin baflarl olmasn belirleyen faktrler nelerdir? Sosyal psikolojide ilk tutum deiflimi
yaklaflm 2. Dnya Savaflnn sonrasnda Yale niversitesinde Hovland ve arkadafllar tarafndan gereklefltirilen bir dizi laboratuvar deneyine dayal mesaj renme yaklaflmdr. Bu geleneksel yaklaflma gre ikna srecinde drt temel e
mevcuttur: letiflimin kayna, mesaj, iletiflimin yneldii izleyici veya dinleyici kitlesi ve iletiflim ortam. letiflim srecinde bu drt enin her biri eflitli deiflkenlerle maniple edilmifl ve iletiflimin hangi koflullarda etkili olduu ortaya karlmfltr. Olduka hacimli olan bu alflmalarda elde edilen baz nemli sonular
flunlardr: nanlrl yksek olan kaynaklar, inanlrl dflk olanlara gre izleyicileri daha fazla etkilemektedir. Popler ve fiziksel olarak ekici olan kaynaklar
daha ikna edicidirler. letiflimdeki dier unsurlara gre baz durumlarda tek ynl
mesaj etkili olurken baz durumlarda ift ynl mesaj etkili olmaktadr. Tek ynl
mesaj sadece iletiflim kaynann iddialarn ierir. ift ynl mesaj ise hem iletiflim kaynann iddialarn ierir hem de karflt iddialarn rtlerek verilmesini
ierir. Kendine gveni dflk olan insanlar kendine gveni yksek olanlara gre
daha kolay ikna olurlar. Hzl konuflan iletiflim kayna yavafl konuflan iletiflim
kaynandan daha fazla etki yaratr. Bu ve bunun gibi daha pek ok arafltrma bulgusu, hedefte tutum deiflimi olasln arttran faktrler olarak saptanmfltr. Ancak bu faktrlerin birbirleriyle etkileflim halinde olduunu unutmamak gereklidir
(Baron, 1996).
Geleneksel yaklaflm tutum deifliminin nasl ve hangi koflullar altnda gereklefltiini aklasa da insanlarn neden tutumlarn deifltirdiklerini aklamaz. Bu soruya biliflsel tepki yaklaflm cevap verir. Sosyal psikolojide tutum deifliminde mo-
177
178
Ayrntlandrma Olasl
Modeli: kna edici bir
mesaja tepki olarak farkl
miktarda biliflsel
detaylandrma ieren iki
farkl ikna yolu olduunu
ileri sren bir kuramdr.
knada Merkezi Yol: kna
edici mesajlardaki bilginin
sistematik olarak ifllenmesi
sonucu gerekleflen tutum
deiflimidir.
knada evresel Yol: Mesaj
kaynann uzmanl,
ekicilii ya da stats gibi
evresel ipularndan
kaynaklanan tutum
deiflikliidir.
Birey ve Davranfl
dern yaklaflm temsil eden biliflsel tepki yaklaflm, insanlarn ikna edici mesajla
karfllafltklarnda ne dflndklerini ve bu dflncelerin ve dier biliflsel srelerin
tutum deiflimini nasl etkilediini aklamaya alflr. Bu yaklaflm esas olarak mesajn deil, insanlarn mesaja karfllk tepki olarak gelifltirdikleri dflncelerin tutum
deiflimine yol atn ya da tutum deiflimini engellediini ileri srmektedir. Biliflsel tepki yaklaflmna dayal olarak gelifltirilen ayrntlandrma olasl modeline gre iknada merkezi yol ve iknada evresel yol mevcuttur. Yani, ikna iki
farkl biliflsel srele gerekleflmektedir. Merkezi yolla ikna sreci, mesajn bireyi
kiflisel olarak ilgilendirdii durumda mmkn olur. Bu durumda, birey bu mesaja
dikkat eder ve mesaj ifllemek iin gdlenir. Birey mesajn ierdii iddialarn ne
kadar gl ve rasyonel olduunu tartar ve daha nceden sahip olduu inanlarla uyuflup uyuflmadna karar verir. Bu bilgi iflleme sonucu birey ya tutumunu deifltirir ya da tutum deifltirmeye direnir. Eer tutumunu deifltirirse, bu, mesajn
ierdii iddialar ikna edici bulduu iin gerekleflir. evresel yolla ikna srecinde
bunun tam tersi bir durum sz konusudur. Mesaj grece nemsiz olduunda ve bireyi kiflisel olarak ilgilendirmediinde bireyin ikna olmas, yani tutumunu deifltirmesi hal_ mmkndr ama bu evresel yolla gerekleflen bir sretir. Bu srete
mesajn dikkatli bir biimde zerinde dflnlmez, daha ok mesaj veren kiflinin
poplerlii, ekicilii ya da mesajn sunum biimi gibi evresel faktrler n plana
kar. Eer kifli bu evresel faktrleri ikna edici bulursa tutum deiflimi gerekleflir, eer ikna edici bulmazsa tutum deiflimi gerekleflmez. Grl zere hem
merkezi yolla hem de biliflsel yolla tutum deiflimi mmkndr; ancak merkezi
yolla tutum deiflimi, evresel yolla gerekleflen tutum deiflimine gre daha kalcdr (Baron, 1996).
NYARGI
nyarg: Baz sosyal

gruplarn yelerine karfl, bu
grup yelikleri temelinde
gelifltirilmifl olumsuz
tutumlardr.
Gnlk kullanmnda n yarg genellikle birisi ya da birfley hakknda vaktinden

nce ya da erken ifade edilmifl, olgunlaflmamfl yarglar anlamn taflr. Yani sz konusu kifli ya da fleyle dorudan bir deneyimi olmadan, o kifli ya da fley hakknda
fikir oluflturmaya ve deerlendirme yapmaya iflaret eder. Bu anlam, szcn Latince (pre+judicium- peflin+hkm) kklerinden kaynaklanmaktadr.
Sosyal psikolojide nyarg eflitli biimlerde tanmlanmaktadr. rnein, bir
sosyal grup yesi iin, sadece o grup yesi olmas nedeniyle gelifltirilen (genellikle olumsuz) tutumdur (Baron ve Byrne, 2000: 211). Ya da belirli bir dflgrup hakknda olumsuz, dogmatik kanaatlerdir (Bilgin, 1994: 172). adafl sosyal psikologlarn yapt eflitli n yarg tanmlar dolayl ya da dolaysz olarak Gordon Allportun 1954te yaymlanan n yargnn Doas adl kitabnda yapt tanmdan etkilenmifltir. Allport iin etnik n yarg, hatal ve esnek olmayan bir genellemeye
dayanan antipatidir. Bu, hissedilen ya da ifade edilen bir fleydir. Grubun btnne ya da bir bireye o grubun yesi olduu iin yneltilir (akt. Augostinos, Walker
ve Donaghue, 2006: 225). Bu tanma gre gnmzde sosyal psikolojide ne kadar
farkl tanmlanrsa tanmlansn, n yarg kavramnn flu befl zellii paylaflt grlebilir: 1- n yarg bir tutumdur. 2- Esnek olmayan ve hatal bir genellemeye dayanr. 3- n yarg peflin verilmifl bir hkmdr. 4- Deiflime direnli ve katdr. 5n yarg ktdr (Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006: 225-226).
Sosyal psikolojide gnmzde yaplan bu n yarg tanmlar, n yargy bir tutum olarak grmektedirler. Tutum bafll altnda da grld zere, tutumlar
bileflenden oluflmaktadr: Hem hissedilen duygunun niteliini (r: kzgnlk, sevecenlik vb.) hem de tutumun aflrln (rnein; hafif rahatszlk, ak dflmanlk
179
vb.) ifade eden duygusal bileflen; tutumun ieriini oluflturan inan ya da dflnceleri kapsayan biliflsel bileflen ve kiflinin eyleme ynelik niyetlerini/eilimlerini
ieren davranflsal bileflen. Bu bakfl asndan, insanlar dierleri hakknda sadece
tutum gelifltirmekle kalmazlar, genellikle tutumlar temelinde harekete de geerler
(Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
n yarg ifadesi hem genel tutum yapsn hem de tutumun duygusal boyutunu ifade etmektedir. Teknik olarak, n yarg, olumlu ya da olumsuz olabilir. rnein, ngilizleri souk buluyor ve sevmiyor olabilirsiniz. Bu olumsuz bir n yargdr.
Dier yandan Araplar canayakn buluyor ve seviyor olabilirsiniz. Bu da olumlu olsa bile bir n yargdr. Ancak, yukarda da grld gibi, sosyal psikologlar n yarg terimini dierlerine ynelik olumsuz tutumlar ifade etmede kullanmaktadrlar.
Dier yandan, n yargnn sosyal gruplara karfl oluflturulan bir tutum olduu
da vurgulanmaldr. Dier bir deyiflle n yargnn hedefi bireyler deil, sosyal gruplardr. Bireyi hedefleyen n yarg, bireyin kiflisel zellikleri nedeniyle deil, bireyin sz konusu gruba yelii nedeniyle ortaya kar. Dolaysyla, n yargnn hedefi olan grup yesinin kiflisel zellikleri ve davranfllarnn iyi ya da kt olmasnn bir nemi yoktur.
Kalp Yarg
n yarg ile iliflkili olarak ele alnmas gereken nemli bir kavram kalp yargdr.
nyargnn l bileflen tanmn kabul ettiimizde, kalp yarg n yargnn biliflsel
kayna olarak grlebilir. Birbirine az ok benzer eflitli kalp yarg tanmlar
flunlar olabilir : Bir kalp yarg, bir sosyal grubun ve onun yelerinin zihinsel bir
temsilidir (Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006: 242). Kalp yarglar, bir sosyal grubun yeleri hakknda yaygn bir biimde paylafllan genellemelerdir (Hogg
ve Vaughan, 1995: 54). n yargy muhafaza eden biliflsel ereve kalp yargdr.
Bir kalp yarg, bir grubun yeleri hakknda, sadece o grubun yeleri olmalar nedeniyle sahip olunan bir dizi inan ve beklentilerdir (Feldman, 1998 : 82-83).
Kalp yarg terimi ilk defa 1922de Lipmann tarafndan kullanlmfl ve zihindeki resim olarak tarif edilmiflti. Gnmzde sosyal psikolojide kalp yarglar arlkl olarak sosyal bilifl yaklaflm iinden alfllmaktadr. Bu yaklaflma gre, bir kalp yarg bir resimden daha fazla bir fleydir; bir kalp yarg kendine ait zihinsel yaflam olan biliflsel bir yapdr. Sosyal bilifl yaklaflm asndan kalp yarg zihinsel
bir flema olarak grlmektedir. fiema, sosyal dnyadan gelen bilgiyi organize eden
ve zihinde varolan bilgiyle btnlefltiren zihinsel bir yapdr. Dikkati belirli olaylara ynlendirirken dierlerinden uzaklafltrr, zihindeki bilginin hatrlanma biimini
etkiler. Ancak kalp yarg dier flemalardan zellikle sosyal sonular nedeniyle
farkllaflr. nk kalp yarglarn kullanm sosyal adaletsizlie yol aar (Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006).
Sosyal bilifl yaklaflm asndan insanlar belli kalp yarglara sokmak, duygusal
bir sre deil, zihinsel bir bilgi iflleme srecidir. Yani bu yaklaflm asndan, insanlar kalp yarglara sokmak, her durumda onlar kmsemek ya da aflalamak
anlamna gelmez (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Bu grfle gre, bir sosyal
grup hakkndaki kalp yarglar, bize o grup hakknda kestirme yoldan bir fikir, bir
bilgi verir. Bu, ou zaman o grubun yesi ile karfllafltmzda onun davranfl
hakkndaki beklentimizi ve ona karfl davranflmz nceden ayarlamamz salar
(Katbafl, 1999). Bunlar sosyal kalp yarglara sahip olmann getirdii avantajlardr. Ne var ki evremizi anlamamz ve ona hakim olmamz salayan ayn kalp
yarglar, n yarglar beslemeye de hizmet etmektedirler. Sosyal gruplar hakknda-
Kalp Yarg: Belirli sosyal

gruplarn tm yeleri
tarafndan belirli zellikleri
paylaflt varsaylan biliflsel
erevelerdir.
180
Birey ve Davranfl
ki kalp yarglar genellikle mantksz ve haksz nitelemeler olarak grlmektedirler. nk, grubun her bir yesi iin geerli olsun ya da olmasn, olumsuz zellikler, grubun tamamna genellenmektedir.
Ayrmclk
Ayrmclk: Gruptaki tm
insanlara ya da bir grubun
tek tek yelerine karfl
yneltilmifl haksz eylem ya
da eylemlerdir.
Ayrmclk, sadece sosyal psikolojinin alflma alanna zg bir mesele deildir.

Sosyal bir problem olarak grlen ayrmclk konusunda psikologlar kadar sosyologlar, siyaset bilimcileri ve sosyal felsefeciler de alflmalar yapmaktadrlar. Bu disiplinleraras alanda, sosyal psikoloji, daha ok sosyal kategorileri temsil eden kifliler arasnda sergilenen ayrmc davranfllara odaklanmaktadr (Brewer ve Crano,
1994).
Sosyal psikolojide n yarglar bir tutum olrak grld iin, dier tm tutumlar gibi davranfllar ynlendirdii ileri srlmektedir. Byle bir bakfl asndan, ayrmclk, n yargnn davranfla dnflmfl halidir. Daha kapsaml tanmlamak gerekirse ayrmclk, belirli bir grubun yelerine, sadece o grubun yesi olduklar
iin olumsuz (bazen de olumlu) davranfllar gsterilmesidir (Feldman, 1998 : 83).
Ayrmclkla ilgili nemli noktalardan biri, ayrmc davranfllara kimlerin hedef
olduudur. ou durumda aznlk konumundaki gruplara karfl ayrmc davranfllar sergilenmektedir. Aznlk, sadece sayca azlk olarak anlafllmamaldr. Hatta bazen sayca ounlukta olsalar bile, kimi gruplar hala aznlk statsnde olabilirler.
Sosyal psikolojik bakfl asndan, yelerinin kendi yaflamlar zerinde baskn grubun yelerinden daha az gc, kontrol ve etkisi olan gruplara, aznlk grubu ad
verilmektedir (Feldman, 1998: 83).
Toplumlar iin her sosyal grup ya da kategorinin, ayrmcln hedefi olabilecei ileri srlebilirse de, insanlk tarihinde uzun dnemler boyunca srekli ayrmc
davranfllara maruz kalan belirli birtakm sosyal kategoriler vardr: Bunlar, rk (beyaz rk dflnda kalanlar) ve cinsiyet (kadn) baflta olmak zere, yafl, cinsel ynelim, fiziksel ve zihinsel engelliliktir (Hogg ve Vaughan, 1995).
Ayrmclkla ilgili dier nemli bir nokta, ayrmcln, n yargl tutumlarla olan
iliflkisidir. Tutum bafll altnda da grld zere, tutumlar davranfl tahmin etmede ok nemli bir role sahiptirler. n yarglar sz konusu olduunda, yine tutum ve davranfl arasndaki iliflkinin nitelii sorgulanmaktadr; n yarg (tutum) ve
ayrmclk (davranfl) arasndaki iliflki nedir? Dier tutumlar gibi, n yarglar da her
zaman ak bir biimde davranfla dnfltrlmeyebilirler. nk, bazen n yarglar davranfla dnflecek denli gl olmayabilirler. Bazen de yeterince gl n
yarg varlna ramen ayrmc davranfllarn gsterilecei grup fiziken var olmayabilir (Feldman, 1998). Hayatnda hi ngiliz grmemifl ama ngilizler hakknda gl n yarglar olan bir Trk vatandaflnn bunu davranfla dnfltrme imkan bulmas ok zordur. ou durumda ise yasalar, sosyal bask, intikam korkusu gibi nedenlerden dolay insanlar eflitli sosyal gruplara iliflkin n yarglarn dfla vuramazlar. Gnmzde ayrmcla karfl yasalarn olduu ve bu konuda etkili sosyal
normlar gelifltiren toplumlarda dinsel, etnik ya da rksal temeldeki kaba ayrmclk
biimlerinin ok azald bilinmektedir. Ancak, elbette ki, bu, ayrmcln tamamen ortadan kalkt anlamna gelmemektedir (Baron ve Byrne, 2000).
Yukarda n yargnn olduu durumlarda ayrmcln da grlp grlmedii
sz konusu edilmifltir. Peki, bu durumun tersi de sz konusu olabilir mi? Yani her
ayrmc davranfl gzlediimizde, o gruba karfl bir n yarg olduunu da iddia
edebilir miyiz? Aslnda mantksal olarak n yarg olmadan ayrmcln olabileceini ileri srmek zordur. Ancak nadir de olsa baz durumlarda insanlar n yargl ol-
madklar halde ayrmc davranfl sergileyebilirler. rnein, kendisi n yargl olmad halde mflterilerinin n yargs olabileceini dflnerek bir maaza sahibi,
maazasna toplumda nyarg beslenilen bir sosyal grubun yesini (bu kifli kltre gre deiflebilir; siyah, Uzak Doulu, fiziksel engelli, eflcinsel ya da kadn olabilir) mdr olarak ifle almayabilir (Feldman, 1998). Sosyal normlar ya da kurallar
belirli gruplara iliflkin n yargy besliyor ve hatta teflvik ediyorsa byle bir ortamda bireyler n yargya sahip olmasalar da normlara uymak ynnde sosyal bir bask hissedeceklerinden ayrmclk yapabilirler. Nitekim ABDde bir maden kasabasnda yaplan arafltrma, n yargsz ayrmcln sosyal bask yznden olabildiini gstermifltir. 1950lerin baflnda yaplan bu arafltrmada sz konusu kasabada yaflayan beyazlarn hi azmsanmayacak bir blm (yzde altmfl) maden ocana
indiklerinde siyahlarla konuflurken alflma saatleri dflnda, yani kasabada iken siyahlarla etkileflim kurmamaktaydlar. Kasabada siyahlara ynelik n yarg ve ayrmclk bir norm olduu ve beyaz maden iflileri salt bu norma karfl kamadklar iin kasabada olduklar saatlerde ayrmc davranfllar gstermekteydiler (Akt. Katbafl, 1999).
n Yargnn Kkenleri
Sosyal psikolojide n yarglarn kkenlerini aklamak zere eflitli kuramsal yaklaflmlar mevcuttur. Burada bunlardan sosyal bilifl yaklaflm, otoriteryen kiflilik kuram ve sa kanat otoriteryenizm kuram ele alnmfltr.
Sosyal Bilifl Yaklaflm

Wetherell (akt. Tuffin, 2005) 1970lerin ortasnda ortaya kan ve hal sosyal psikolojide hakim olan sosyal bilifl yaklaflmn, Allportun 1950lerde gelifltirdii n
yarg grfl ile iliflkilendirmektedir. Yukarda grld zere Allport 1954te
yapt tanmda, n yargy, dier insanlara karfl ok kat ya da hatal genellemelere dayanan bir antipati olarak grmfltr. Sosyal bilifl yaklaflmnn temelini de
sosyal gruplar hakknda ok genel dflnmemiz ya da dflncelerimizin ok kat
ya da hatal olmas oluflturur. Bu yaklaflm, insan zihnini, bilgisayardan esinlenerek
bir bilgi iflleme sistemi olarak grmektedir. Kalp yarglar bafllnda da sz edildii gibi sosyal bilifl yaklaflm, sosyal dnyadan gelen ok miktarda algsal bilgiyle
boufltuumuzu varsaymaktadr. Bu durumla bafla kmak ve olan bitene bir anlam verebilmek iin bu bilgiyi basitlefltirmeye zorlanrz. Basitlefltirme, kategorilefltirme sreciyle gereklefltirilir. Kalp yarglarn da bu sreten etkilendii dflnlmektedir (Tuffin, 2005: 110-111). Aflada nyargnn kkeni olduu dflnlen
biliflsel srece yer verilmifltir : Sosyal kategorilefltirme, dflgrup homojenlik yanlgs ve hayal iliflkisellik.
Sosyal Kategorilefltirme: Biz ve Onlar
Sosyal bilifl yaklaflmna gre, sosyal dnyay alglamadaki temel sre, sosyal
kategorilefltirmedir. nsanlar genellikle sosyal dnyay iki farkl kategoriye blerler:
biz ve onlar. Dier bir deyiflle, sosyal kategorilefltirme, dier insanlar ya igruba (kategorilefltirmeyi yapann ait olduu grup) ya da bir dflgruba (kategorilefltirmeyi yapann ait olmad grup) ait olarak alglamaktr. Sosyal kategorilefltirme
pek ok boyutta gereklefltirilebilir. Bunlar arasnda en ok bilinenleri, cinsiyet,
rk, milliyet, din, yafl, meslek ve gelir durumudur.
Nesneleri kategorilefltirmekten farkl olarak, insanlar kategorilefltirmek nesnel
bir sre deildir. nk hem kategorilefltirmeyi yapan hem de kategorilefltirilen
insandr. Sosyal kategorilefltirmeyi mmkn klan biliflsel ifllem arttrma etkisidir.
181
182
Otoriteryen Kiflilik:
Geleneklere kr krne
ballk, otoriteye abartl bir
sayg ve toplumun
normlarna uymayanlara
karfl dflmanlk besleme ile
nitelenen bir kiflilik
rntsdr.
Birey ve Davranfl
nsanlar biz ve onlar yaratmak iin grupii benzerlikleri ve gruplar aras farkllklar arttrrlar. Bu ifllem tamamlannca artk grupii en kk benzerlik ve gruplar aras en kk bir farkllk bile nemli hale gelir. Sosyal kategorilefltirme ile ilgili vurgulanmas gereken nemli bir nokta bu srecin sabit ve srekli olmamasdr. Dier bir deyiflle, her sosyal ortamda geerli olan biz ve onlar ayrflmasndan sz etmek mmkn deildir. Bir ortamda sosyal kategorilefltirmenin renci
olmak ve renci olmamak ekseninde yapldn farz edin. Ayn insanlar baflka
bir sosyal balamda kadn ve erkek olarak kategorilefltirildiinde, daha nce
tanmlanan igrup ve dflgruplar da deiflecektir.
Dflgrup Homojenlik Yanlgs
Dflgruplar igruplardan daha homojen, yani birbirlerine daha benzer olarak alglanmaktadr. Bir sosyal gruba karfl gl n yargs olan kifliler flu trden bir
cmleyi ok sk kullanrlar: Bunlarn hepsi ayndr. Kiflinin kendi ait olduu
gruplar dflndaki gruplar daha homojen olarak alglama eilimi, dflgrup homojenlik yanlgs olarak bilinmektedir (Baron ve Byrne, 2000: 231). Burada sz konusu
olan, belirli zellikleri tm grup yelerine paylafltrmaktr. Dflgruplar igruba kyasla daha az deiflken ve daha az karmaflk olarak alglanmaktadr. Bu, algsal dzeyde dflgrubun olumsuzlanmas demektir. Bunun aksi olan durumda ise kifli kendi grubunun yelerini dier gruplara gre daha farkllaflmfl yani daha heterojen
olarak alglama eilimindedir. grup yeleri daha karmaflk ve birbirinden farkl
zelliklere sahip olduklar iin bir kalp yarg iine sokulamaz.
Hayal liflkisellik
Sosyal bilifl yaklaflmna gre, n yargya giden yolun ilk adm olarak sosyal
kategorilefltirme, yukarda grld gibi insanlar gruplara blme, gruplar arasnda farkllk yaratma ve dflgrup yelerini aynlafltrma srecidir. Bu srecin bir baflka sonucu, hayal iliflkisellik ad verilen olgudur. Hayal iliflkisellik, gzlemcilerin,
gerekte aralarnda iliflki bulunmayan iki olay arasnda bir iliflki alglamas veya iki
olay arasndaki iliflki dzeyini abartmas olarak tanmlanmfltr (Hortasu, 1998:
241). Gruplar aras iliflkiler sz konusu olduunda, bir grup ile onun az grlen bir
zellie sahip yesi arasndaki bir iliflki, hayal iliflkidir. rnein spor alannda siyah atletler grdmz iin, siyahlardaki iyi atlet orannn yksek olduunu dflnmeye eilimliyizdir. Ya da sesi gzel olan, iyi flark syleyen birka Roman tanmamz nedeniyle Romanlarn hemen hepsinin ayn zellii tafldn dflnmeye eilimliyizdir.
Otoriteryen Kiflilik Kuram
Almanyada Nazi faflizminin ykselifli, ABDde bir grup arafltrmacy faflist rejimleri mmkn klan psikolojik zellikleri alflmaya yneltmifltir. Adornonun bafln ektii bu grup, anket ve grflmeye dayal pek ok arafltrmadan sonra, ortaya kfln psikanalitik kuramla akladklar, otoriteryen kiflilik grfln gelifltirmifllerdir.
Arafltrmaclar, ifle Amerikan iflilerindeki Yahudi karfltlnn derecesini lerek bafllamfllar ve daha sonra dier aznlk gruplarna ynelik n yarglarn ve
kendi gruplarna ynelik etnosentrik tutumlarn olup olmadn arafltrmfllardr.
Otoriteryen kiflilerin sadece bir aznlk grubuna deil, tm aznlklara gl n yarglar olan, banaz kifliler olduu ortaya kmfltr (Hogg ve Vaughan, 1995). Arafltrmaclar bundan sonra belirli gruplara ynelik n yarglar hi sz konusu etmeksizin, kiflilerdeki otoriteryen ve faflist eilimleri belirlemek zere F (Faflizm) lei
gelifltirmifllerdir. F leinde, otoriteryen kiflilii saptamaya yarayan dokuz boyut
mevcuttur. Bunlar ksaca flyle aklanabilir:
1. Gelenekilik (konvansiyonalizm): Geleneksel, orta snf deerlerine kat

ballk.
2. Otoriteryen boyun eme: Ait olunan grubun idealize edilmifl ahlaki otoritelerine ynelik, sorgulayc olmayan, boyun eici tutum.
3. Otoriteryen saldrganlk: Geleneksel deerleri ineyenleri ya da inemek
isteyenleri yakalamak iin tetikte olma, onlar knama, reddetme ve cezalandrma eilimi.
4. znelci bakfl karfltl: znel, yaratc, esnek dflnmeye karfl olma.
5. Bofl inanl ve kalp yargl olma: Bireyin, kaderinin mistik olarak belirlendiine dair inanlara sahip ve kat kategorilerle dflnme eiliminde olmas.
6. G ve sertlik: Srekli bask-boyun eme, gl-zayf, lider-takipi boyutlaryla dflnmek ve kayg duymak, gl kiflilerle zdeflleflme, dayankllk
ve sertlik konusunda abartl bir iddia sahibi olma.
7. Ykclk ve sinisizm (olumsuzculuk): Genelleflmifl bir dflmanlk, insanlar
yerme ya da onlara iftira atma.
8. Yanstma eilimi: Dnyada olan bitenin vahfli ve tehlikeli olduuna inanmaya yatknlk; bilindfl atflmalar dflar yanstma.
9. Cinsellik: Cinsellikle ilgili faaliyetlere ynelik abartl ilgi.
Tm bu boyutlar iinde, otoriteryen kifliliin saptanmasnda zellikle ilk boyutun (gelenekilik, otoriteryen boyun eme ve otoriteryen saldrganlk) nemli
olduu belirtilmektedir (Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006: 227).
Adorno ve arkadafllar otoriteryen kifliliin kkeninin acmasz ocukluk deneyimlerinde yattn ileri srmfllerdir. Psikanalitik olarak ifade edilecek olursa, bu
kifliler, ocukluklarnda, bir tarafta aflr ideallefltirilmifl ve dier tarafta aflr olumsuzlukla dolu olan ikili bir dnya deneyimlemifllerdir. Bu yaklaflma gre, kat ve
fakat tutarsz aile disiplini, otoriteye kolayca boyun emeyi renen, fakat ayn zamanda kendi ihtiyalarn ve duygularn ifade etmeye korkan ocuklar retir. Bu
tr ebeveyn-ocuk etkileflimleri sonucu, ocuklarn bazlar kendilerinin kt olduuna inanarak ve babalarnn koyduu standart ve beklentilere ulaflmak iin abalayarak mazoflist hale gelebilirler. Ayn zamanda da itaat etmenin nemini renirler. Psikanalitik dilde, bu tr deneyimleri yaflayan ocuklar ebeveynlerinin,
zellikle de babann standartlarn isellefltirirler ve gl ve cezalandrc bir sperego ya da bilin gelifltirirler. Gndelik dilde, bu, ocuun kendini srekli acmaszca sosyal standartlara gre yarglamas anlamna gelir. taatin nemi ve otoriteye sayg yetiflkinlikte de devam eder. Dier otorite figrleri (retmenler, grup liderleri, politik figrler) ebeveynlerin yerine geer ve ebeveynler gibi gl ve disiplinli olarak alglanan kiflilere aflr sayg gsterilir. Ancak acmasz ebeveynlik
pratikleri ve otoriteye aflr sayg, ebeveynlere ya da dier otorite figrlerine yneltilemeyecek aflr bir kzgnlk da retir. Adorno ve arkadafllar, bu kiflilerin psikolojik gerilimi azaltmak iin, bilinsiz bir biimde savunma mekanizmalar kullandn ileri srerler. Bylece, kzgnlklarn kendilerinden daha zayf ya da afla olarak algladklar kiflilere yanstrlar (Gough ve McFadden, 2001: 195).
Sa Kanat Otoriteryenizm Kuram
Adorno ve arkadafllarnn gelifltirdikleri otoriteryen kiflilik kuramna uzun sre
ilgisiz kalnmfltr. Ancak, 1980lerde Altemeyer (Akt. Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006) ile birlikte kurama ynelik ilgi tekrar canlanmfltr. Altemeyer, Adorno ve arkadafllarnn gelifltirdii F leini ve bunun ierdii dokuz boyutu elefltirmifltir. Bunlarn yntemsel anlamda yksek geerlilie sahip olmadklarn ve grgl arafltrmalar tarafndan ok az desteklendiini belirtmektedir. Bunun yerine,
183
184
Birey ve Davranfl
kendisi, otoriteryen kiflilik iin gvenilir bir biimde saptanabilecek sadece boyut olduunu ileri srmfl ve uzun yllar bu boyutun varln gstermek iin alflmfltr. Altemeyerin otoriteryenizm boyutlar flunlardr:
1. Otoriteryen boyun eme: Kiflinin yaflad toplumdaki yerleflik ve meflru olarak alglanan otoritelere yksek dzeyde boyun eme.
2. Otoriteryen saldrganlk: eflitli kiflilere yneltilmifl genel bir saldrganlk. Bu
saldrganlk, yerleflik otoriteler tarafndan izin verilmifl (onaylanmfl) bir
saldrganlk olarak alglanr.
3. Konvansiyonalizm (gelenekilik): toplumsal konvansiyonlara (geleneklere,
kabul edilmifl kurallara) yksek derecede ballk. Bal olunan konvansiyonlar, toplum ve onun yerleflik otoriteleri tarafndan kabul edilen (uygun
grlen) konvansiyonlar olarak alglanr.
Altemeyer, otoriteryenizm hakkndaki grfllerini, Adorno ve arkadafllar gibi
Freudu psikanalitik kurama deil, sosyal renme kuramna dayandrr. Bu bakfl
asna gre, normal bir geliflim olgusu olarak ocuklarn ou olduka otoriteryendir. Zira, ocuklar, toplum ve aile iinde olduka gsz bir konumdadrlar. Bu
gsz konumdan dolay, otoriteye, zellikle de ebeveynlerine ya da kendilerine
dier bakm veren yetiflkinlere ar bir biimde bamldrlar, otoritenin yerleflik
davranfl kalplarna uymadklar durumda gl yaptrmlara maruz kalrlar ve ayrca toplumda ayr (zerk) bir birey olabilmek iin toplumsal norm ve davranfl kurallarn renmeye heveslidirler (Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006: 230).
ocuklarn normal geliflim olgusu olarak n yargl olduklar fikri, aslnda n
yarglarn geliflimi konusundaki literatrle de uyumludur. Bu literatrdeki arafltrmalara gre, ounluk grubunun ocuklar hayata olduka etnosentrik bafllarlar ve
ancak on yaflna geldiklerinde (hepsi deil, belki bazlar) daha az etnosentrik hale gelirler. Altemeyerin bu genel akl yrtmesi, Adorno ve arkadafllarnn n yarg ve hoflgrszlk zerine sylediklerinin tam tersidir. Adorno ve arkadafllar
normal olan durumun hoflgrl (n yargsz) olmak olduunu varsaymfllar, bu
durumdan sapmay yani banazl (n yargl olmay) aklanmas gereken bir olgu olarak grmfllerdir. Oysa Altemeyerin bakfl asndan normal olan n yargl
olmann kendisidir (en azndan ocuklukta), asl aklanmas gereken ise nasl
hoflgrl hale geleceimizdir (Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006).
Altemeyere gre, ocuklarn varolan otoriteryenizmleri farkl deneyimlerle azalp yok olabilir. Aznlklarla, geylerle, (uyuflturucu) madde kullanclaryla, radikallerle vb. (farkl olan ve otoriteryenizmi len leklerde hedef haline gelen insanlarla) temas kurmufl ve bunun yan sra, zellikle de ergenlikte otoritelerin haksz
davranfllarna maruz kalmfl gen insanlar daha az otoriteryen hale gelirler. Dar
evrelerde yaflayanlar ve bu tr deneyim yaflamayanlar yksek dzeyde otoriteryen olarak yaflamlarna devam ederler.
Altemeyerin uzun yllar boyunca yapt alflmalar sonunda gelifltirdii otoriteryenizm lei, Adorno ve arkadafllarnn F leinin sahip olmad pek ok
psikolojik lm zelliklerine sahiptir (yani daha gvenilir bir lm aracdr). Altemeyerin leinden elde edilen puanlar, dier eflitli n yarg lmleriyle gl ve olumlu bir korelasyon gstermektedir. Altemeyer, otoriteryenizmle sol kanatta politika yapanlar arasnda bir korelasyon bulamamfltr, bu yzden, lei, Sa
Kanat Otoriteryenizm lei ve kuram da, Sa Kanat Otoriteryenizm Kuram olarak bilinir. Bu, Sa Kanat Otoriteryenizm leinin Bat dfl toplumlarda kullanlamayaca anlamna gelmez. Politik olarak sa ve sol kavramlarnn toplumlara,
tarihsel dnemlere ve politik sistem ve ideolojilere gre deifltii dorudur. Ancak
185
Altmeyerin yapt otorite tanmn bir lt olarak almak bu problemi aflmaya izin
vermektedir. Hatrlanacak olursa, otoriteryen boyun eme boyutunda, Altemeyer,
otoriteleri toplumda yerleflik ve meflru olarak alglanan kifliler olarak tarif etmifltir (Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006).
SIRAszn
SZDE tartflnz.
Einsteinn n yargy yok etmek atomu paralamaktan daha zordur.
SOSYAL ETK
D fi N E L M
Sosyal etki konusu ABD sosyal psikolojisinde 1950lerde en fazla urafllan konulardan biri olmufltur. yle ki baz sosyal psikologlar sosyal psikoloji alann sosyal
S Obir
R Ubirey veya bietki alflmas ile eflitlemifltir. Sosyal etki, ok genel bir dzeyde
reylerin dier birey veya bireylerin tutum ve davranfllarn deifltirmesi olarak tanmlanabilir. Byle bir tanm bir kifli ya da grubun tutum ve davranfllarmz
kastDKKAT
l olarak deifltirmeye alflt gibi bir kan uyandrsa da sosyal etki sadece bu durumlarla snrl deildir. Ak ve grnr bir etkileme abas yokken de tutum ve
SIRA SZDE
davranfllarmz sosyal etki altndadr. Bunun en ak rnei normlardr. Hepimiz
yaflammzda sosyal olarak oluflan normlara uyma ynnde dolayl ya da dolaysz
bir bask yaflarz.
AMALARIMIZ
Sosyal psikologlar farkl sosyal etki biimleri ayrt etmifllerdir. Bu nitede belirsiz durumda norm oluflumu, akran basksna uyma ve itaat ele alnmfltr.
D fi N E L M
Sosyal Etki: Bir SyaOdaRbirden
U
fazla bireyin alglarnn,
tutumlarnn ve
davranfllarnn bir ya da
D tarafndan
KKAT
birden fazla birey
etkileme abasdr.
N N
Belirsiz Durumda Norm Oluflumu
K T A P
Sosyal dnyada olup biteni alglamak, belirsiz durumlar bizim iin belirli hale getirmek iin baflka insanlara ihtiyacmz vardr. Topluluklar yaT da
E L Egruplar
V Z Y O N belirsizlii azaltmak ve bylelikle davranfllarna yn vermek zere belirli davranfl standartlar yani normlar olufltururlar. Muzafer Sherif de grup normunun nasl olufltuunu deneysel olarak gstermifltir. Grupta norm oluflumunu anlamak iin bireyle N Tiin
E R N Ebir
T araya gelrin belirsiz bir durumda braklmalar ve bu belirsizlii azaltmak
meleri gerekir. Sherif, deneyinde, bu belirsiz durumu otokinetik etki olarak adlandrlan olguyu uyarc olarak kullanarak yaratmfltr. Otokinetik etki, tamamen karanlk bir odada sabit bir flk noktasnn hareket eder gibi grnd algsal bir olgudur. Sherif deneyin ilk aflamasnda denekleri tek tek karanlk odaya almfl ve aslnda sabit duran fln ne kadar uzaa ve hangi yne doru hareket ettiini tahmin etmelerini istemifltir. Denekler fln hareketine dair birka tahmini deerlendirme yaptktan sonra nihai yarglarn syleyerek deney odasndan ayrlmfllardr.
Bu aflamada denekler ok farkl yarglara ulaflmfllardr; bazlar birka santimlik
bazlar ise birka metrelik hareket alglamfllardr. kinci aflamada ise denekler birka kifliden oluflan kk gruplar halinde karanlk odaya alnmfl ve yine fln mesafesine dair bir yargya ulaflmalar istenmifltir. Bu aflamada bireylerin flk hakkndaki yarglar birbirine yaklaflmaya bafllamfltr. Sherif son aflamada fln hareket
mesafesine dair grup normunun oluflup oluflmadn grmek iin denekleri tekrar
teker teker karanlk odaya almfl ve yine fln mesafesi hakknda bir yargya ulaflmalarn istemifltir. Denekler, bu aflamada, birinci aflamada ulafltklar bireysel yarglarn bir kenara brakmfllar, ikinci aflamada grup halinde ulafllan yargy kullanmaya devam etmifllerdir. Bu deneyin sonular flyle yorumlanmaktadr: nsanlar
geree ait belirsizlik yafladklarnda, gerek hakknda bilgi edinmek iin dier insanlarla bir araya gelip belirsizlii aflmaya alflrlar. Grup halinde oluflturulan normu, dier bir deyiflle gereklik tanmn kabul ederler ve kendi dorular haline getirirler. Grup normu bir kez olufltuktan sonra, insanlar grup o anda fiziksel olarak
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
186
Birey ve Davranfl
olsun ya da olmasn grup normu araclyla edindikleri gereklik tanmlarn kullanmaya devam ederler. Zira artk grup normu ile ulafllan gereklik tanm, kendilerinin gereklik tanm haline gelmifltir.
Uyma (Konformite)
Konformite: Bireylerin
varolan sosyal normlara
uyma ynnde bask
hissettii bir sosyal etki
trdr.
Sherifin deneyle gsterdii sosyal etki biiminin ortaya kmasn mmkn klan
durum, gerekliin belirsiz olmasdr. Byle olduu iin denekler gruptaki dierlerine uyma davranfl gstermifl ve bu uyma davranfl onlar iin gereklii tanmlama ifllevi grmfltr. Solomon Asch de, Sherifin deneklerinin gerekliin belirsiz
olduu bir durumda sosyal etki altnda kalmalarnn ok olaan bir durum olduunu ifade etmifltir. Asche gre, eer uymann temelinde gerekliin belirsiz oluflu
yatyorsa, gerekliin apak ortada olduu durumlarda insanlarn baflkalarna uymalar iin bir neden kalmayacaktr. Asch tam da bunu test etmek iin bugn artk sosyal psikolojide bir klasik haline gelen izgiler deneylerini gerekleflmifltir.
Aschin standart deneyinde alts ya da sekizi sahte denek olmak zere toplam
yedi ya da dokuz denek bir deneysel oturuma katlmfl ve gerek denek sondan
bir nceki sraya oturtulmufltur. Sahte denekler, daha nceden ne yapaca belirlenmifl ve gerek denein davranfllarn maniple etmek zere deneye katlan kiflilerdir. Deneklere birinin zerinde bir, dierinin zerinde izgi bulunan, srasyla, A ve B kart gsterilmifltir. Kartlarn temel zellii, A kartndaki tek izginin
B kartndaki izgiden biri ile ak bir biimde eflit olmasdr. Bu kartlarla algsal
gerekliin tamamen ak ya da belirgin olduu bir durum yaratlmfltr. Deneklerden A kartndaki izginin B kartndaki izgiden hangisine eflit olduunu srasyla ve yksek sesle sylemeleri istenmifl ve bu ifllem bir oturumda defalarca tekrarlanmfltr. Standart bir deneysel oturumda, sahte denekler bafllangta gerek denein gvenini kazanmak iin doru cevaplar vermifl ama daha sonralar srekli olarak yanlfl cevaplar vermifltir. Siz olsaydnz, doru cevabn apak ortada olduu
ve sizden nce befl ya da yedi kifli yanlfl cevaplar verdii bir durumda ne yapardnz? Doru cevapta srar eder miydiniz yoksa kendinizi huzursuz hissedip sizden
ncekilere uyar mydnz? Aschin deneyindeki denekler deneysel oturumlarn %
33nde doru cevap apak ortadayken dierlerine uymufllar ve yanlfl cevab vermifllerdir. Asch insanlarn ancak gereklik belirsizken baflkalarna uyacaklarn ama
gereklik bu kadar akken uyma gstermeyeceklerini dflndnden bu sonulara flaflrmfltr. % 33, gerek deneklerin verdikleri toplam cevaplar iinde yanlfl
olanlarn orandr. Kifli baznda ele alndnda, deneye katlan gerek deneklerin
drtte birinin tm oturumlarda doru cevap verdii, yzde beflinin tm oturumlarda yanlfl cevap verdii ve geri kalan deneklerin oturumlarn bazlarnda doru ve
bazlarnda yanlfl cevaplar verdikleri grlmfltr. Ancak hemen belirtmek gerekir
ki, baflkalarna uyarak yanlfl cevap veren denekler bunu yaparken psikolojik olarak ok zorlanmfllardr. Gerek denekler dierlerinin yanlfl cevaplarn duyduklarnda flaflkn ve gergin bir tavr sergilemifller, bazlar ayaa kalkp izgilere daha
yakndan bakma gereini duymufltur. Deney sonrasnda deneklerle grflme yapldnda, denekler doru cevaptan emin olduklarn ama herkesin ayn yanlfl cevab verdii bir ortamda kendilerini yalnz hissettiklerini ifade etmifllerdir. Aschn deneysel olarak yaratt durum gnlk hayatta pek sk karfllaflmadmz, aflr bir
durumdur. Ancak yine de, gnlk hayatta ounlua karfl muhalif olduumuzda
yafladmz duygu ve dflncelere flk tutmaktadr. Aschin izgiler deneyinde ortaya kard uyma davranfl konformite olarak adlandrlr. Konformite de sosyal etki biimlerinden biridir.
187
Asch bu standart deneylerin yan sra hangi koflullarda konformitenin artp

azaldn bulmak iin eflitli koflullar deifltirerek, deneklerin uyma davranfln
gzlemifltir. Etkisi gzlenen faktrlerden biri grubun bykldr. Deneysel ortamda uyma davranfl yaratabilmek iin iin 3-4 kiflilik kk gruplarn da daha
byk gruplar kadar etkili olduu ortaya konmufltur. Dier nemli bir faktr ounluun sz birliidir. Dier bir deyiflle, gerek denek karflsnda ounlukta olan
sahte deneklerin hepsinin ayn yanlfl cevab vermeleri nemlidir. ounluun sz
birliinin bozulduu durumlarda yani, ounluktan birinin doru cevab verdii
durumlarda Aschin deneylerinde uyma % 5 ya da 6ya kadar dflmektedir. stelik
flaflrtc bir biimde, bu dflk dzeyde uymay elde etmek iin ounluun sz
birliini bozan kiflinin doru cevab vermesi de gerekli deildir. ounluktan farkl ama gene baflka bir yanlfl cevap vermesi bile yeterlidir. Bu sonu, aznln belirli koflullarda ounlua uymayp ounluk etkisine direnebildiini gstermektedir (Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006).
Otoriteye taat
Baflka bir sosyal etki biimi de itaattir. taat dier uyma davranfllarndan zellikle
g eflitsizliinin belirgin olmasyla ayrlr. Aschn deneyinde, sahte denekler, gerek deneklerden daha gl dier bir deyiflle stats daha yksek ya da daha bilgili bireyler deildir. G asndan gerek deneklerle eflit olan bireylerdir ama salt
ounluk olduklar iin gerek deneklerin grup basks hissetmelerine yol amfllardr. Oysa itaat davranfl, tanm gerei sosyal etkileflimde g unsuruna dayanmaktadr.
Sosyal psikolojide itaat konusuna ilgi, Nazi Almanyasnda yaflanan dehflet verici olaylarla birlikte bafllamfltr. kinci Dnya Savafl sresince Almanyada milyonlarca masum insann ldrlmesini sadece Hitlerin psikopat kifliliine balamak
ok zordur. Pek ok insann destei olmadan Hitler vahfli politikalarn uygulamaya koyamazd. O halde Hitlere itaat eden insanlarn da m psikopat olduunu dflneceiz? Grnen o ki, bu insanlar ne psikopattr ne de canavar. nl felsefeci
Hannah Arendt, Hitlere itaat eden insanlarn birer canavar olmadn, yaptklar
ifli grev olarak grdklerine dayanarak ktln sradanl tezini ortaya atmfltr. Bu, hepimizi rahatsz edebilecek bir tezdir. Zira, bu teze gre, hepimiz Nazilerin yapt trden ktlkleri iimizde barndryor olabileceimizi kabul etmek
zorundayz. Gerekten sradan insanlar arasnda otoriteye itaat bu kadar yaygn
mdr? (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 757-758).
Bu soru, ABDde Stanley Milgram tarafnda Yale niversitesinde yaplan bir dizi deneyle arafltrlmfltr. Milgram, bir gazetede renme deneyi iin gnll denekler aradn ilan etmifl ve ilan iin baflvuru yapan kiflilerden krk kifli seilmifltir. Denekler deneye iftler halinde alnmfl ve birine retmen dierine renci rol verilmifltir. Deneyde renci deneklere ezberlemeleri iin kelime iftlerinden
oluflan bir liste verilmifltir. renci denekten yapmas istenen ifl, retmen kelime
iftlerinden ilkini sylediinde ikincisini doru biimde hatrlayp sylemesidir.
Eer renci denek doru kelimeyi hatrlamayp yanlfl cevap verirse, retmen
denekten renci denee ceza olarak elektrik floku vermesi istenmektedir. Standart deneyde renci denek baflka bir odada bir koltua oturtulmufl ve kollar da
sandalyenin zerindeki elektrotlardan elektrik floku almak zere balanmfltr. retmen denein bulunduu odada bir elektrik jenaratr ve jenaratrn zerinde
15 volttan 450 volta kadar 15 volt artarak giden butonlar vardr. 450 voltluk butonun zerinde Dikkat ldrcdr! uyars ve bir kuru kafa iflareti bulunmaktadr.
taat: Bir bireyin dierine

belirli bir biimde
davranmas iin emir verdii
bir sosyal etki biimidir.
188
Birey ve Davranfl
retmen denein, renci denek her hata yaptnda elektrik flokunu 15 volt arttrarak vermesi gereklidir. Siz retmen denek olsaydnz, 450 voltluk floku verir
miydiniz? Herhalde hepimiz bu soruya hayr cevabn veririz. niversite rencileri ve psikiyatrlar, Sizce bu deneye katlan deneklerden ka 450 volta kmfltr?
sorusuna yzde bir cevabn vermifllerdir. Milgramn standart deneyinde deneklerin % 65i (40 denekten 25i) 450 volta kadar kmfl, geri kalanlarn hibiri de 300
volttan nce durmamfltr! Bu kadar yksek bir itaat oran, Arendtin ktln sradanl tezini destekler grnmektedir. Ne var ki bu arafltrma, sonularndan
ok etik adan elefltirilmifltir. Zira denekler hem deneyin amac hem de yntemi
konusunda yanltlmfllardr. Aslnda bu deneyde hi kimseye elektrik floku verilmemifltir. Elektrik jeneratr olarak gsterilen makine de gerek deildir. renci
denekler de daha nceden ne yapacaklar planlanmfl sahte deneklerdir, gerek
deneklere bu deneyde sadece retmen rol verilmifl, renci rol verilmemifltir.
Bu etik problemler bir kenara braklrsa, deneyin sonular belirli koflullarda sradan insanlarn otoriteye ne dereceye kadar itaat edebileceklerini gstermifltir. Bu
kadar yksek elektrik floku verebilmeleri, bu insanlarn patolojik birtakm kiflilik
zellikleriyle deil, sosyal balamla aklanabilir. Ayrca deneklerin yarsndan ou 450 volta kadar kmflsa da bunu hi rahatsz olmadan yaptklar kesinlikle sylenemez. Tersine deneysel oturum boyunca, retmen denekler ciddi stres belirtileri gstermifller ve ayn odada otoriteyi temsil eden Milgrama endiflelerini yanstmfl ve renci denee zarar verdikleri durumda sorumluluun kimde olaca sorusunu yneltmifllerdir. Milgram sorumluluun kendisinde olduunu ifade ederek
ve ayrca, retmen denein flok vermek istemedii durumda Deney devam etmenizi gerektiriyor. trnden cevaplarla ciddi bir otoriteyi temsil etmifltir.
Milgram bu standart deneysel durum dflnda itaatin artt ve azald koflullar
da deneysel olarak test etmifltir. renci denein retmen denee fiziksel yaknl, retmen denein otoriteye fiziksel yaknl, deneyin yapld bina vb. gibi
faktrler test edilmifltir. Bu alflmalardan elde edilen sonular flyle zetlenebilir:
retmen denek ile renci denek arasndaki fiziksel mesafe azaldka otoriteye
itaat azalmakta ya da tersinden retmen denek ile renci denek arasnda fiziksel mesafe arttka otoriteye itaat artmaktadr. retmen denek ile otorite ayn
odada yz yze ise itaat yksek, otorite ayn fiziksel ortamda deilse itaat oran
dflktr. Deneyin Yale niversitesi yerine eski ve terk edilmifl bir binada yaplmas itaat orann dflrmfltr. Yine, Milgram yerine bilim adam kimlii olmayan
biri otoriteyi temsil ettiinde itaat oran dflmfltr. taat orann en ok dflren
deneysel koflul ise, birden fazla retmen denein yer ald kofluldur. Bu koflulda, iki ya da denee retmen rol verilmifltir. Gerekte bunlarn sadece biri
gerek denek, dier ikisi sahte denektir. Sahte retmen denekler otoriteye itaat
etmeyip deneyi braktklarnda, gerek retmen deneklerin itaat oran % 10a dflmfltr.
SIRA SZDE
Sosyal etkiyiSIRA
sosyal
roller balamnda tartflnz.
SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
189
zet
N
A M A
N
A M A
Sosyal psikolojiyi tanmlamak.

Sosyal psikoloji pek ok sosyal psikolog tarafndan psikolojinin bir alt alan olaraka grlmektedir. Bu bakfl asndan bakldnda psikoloji zihinsel yaflam incelemektedir. Sosyal psikoloji ise
zihinsel yaflamn sosyal etkileflim ve daha genel
olarak sosyal olgularla ilgili taraflarn kapsamaktadr. Bu genel belirleme alann snrlarn izme
asndan yararl olsa bile, alann ieriini tanmlamakta yetersizdir. nk sosyal psikoloji alan
ok genifltir. Ayrca, alann bafllangcndan bu yana birey ve toplum arasnda nasl bir iliflki olduu hep tartfllan bir konu olmufltur. Bunlar ve
benzeri nedenlerle sosyal psikolojinin tek ve doru bir bir tanm yoktur. Gnmzde sosyal psikologlar tarafndan en ok kabul gren tanm
Allportun artk br klasik haline gelmifl olan flu
tanmdr: Sosyal psikoloji bireylerin, davranfl,
duygu ve dflncelerinin baflkalarnn gerek, hayal edilen veya ima edilen varlndan nasl etkilendiinin bilimsel yollarla arafltrlmasdr (akt.
Hogg ve Vaughan, 1995: 1).
Sosyal bilifl yaklaflmn aklamak.
Sosyal bilifl gnmzde sosyal davranfl aklamak iin gelifltirilmifl son ve nemli bir kuramsal
yaklaflmdr. Bu yaklaflm insanlar dfl dnyadan
gelen bilgileri iflleyen bir bilgi ifllemcisi olarak
grr. Sosyal bilifl arafltrmaclar sosyal davranfln nasl gereklefltiini aklamak iin sosyal algnn doasn incelemifllerdir. Sosyal algnn en
nemli grevi insanlar hakknda ilk izlenim oluflturmaktr. Sosyal bilifl yaklaflmna gre, yeni tanfltmz insanlarn birka zelliini ipucu olara
kullanr ve onlar zihnimizde hali hazrda var olan
kifli flemalarmzla deerlendiririz. Bu snrl bilgiye dayanarak insanlar belirli kategorilere yerlefltiririz ve bylelikle onlarla olan iliflkilerimizi dzenleriz. fiematik bilgi iflleme yoluyla oluflturduumuz bu ilk izlenimler sosyal dnyann karmaflasn nemli lde azaltsa da baz olumsuz yanllklara da yol aar. En nemli yanllk ncelik
etkisidir. ncelik etkisi, bir kifliyle iliflkimiz ilerlediinde ve onun hakknda daha ok fley rendiimizde bile ilk izlenimin bizi daha ok etkilemesi olarak tarif edilebilir. Sosyal biliflilere
N
A M A
gre, biliflsel cimrilik yapp insanlar hakknda

rendiimiz her detay yorumlamaya uraflmyoruz, bunun yerine ilk izlenimlerimize gveniyoruz. lk izlenimlerimiz ayn zamanda sosyal
davranfllar aklamak iin yaptmz nedensel
atflara da yansmaktadr. ncln Fritz Heidern yapt atf kuram, kendimizin ve baflkalarnn davranfllarn hangi nedensel faktrlere atfettiimizi ortaya koymufltur. Heider, bir sosyal
davranfln nedenini ya kiflilik, yetenek gibi kifliye bal isel faktrlere ya da ortama ait dflsal
faktrlere atfettiimizi, ancak her ikisine birden
atf yaplamayacan ileri srmfltr. Kelley ise
davranfl aklamak iin davranfl hakknda
tr bilgiye ihtiyacmz olduunu belirtmektedir:
Belirginlik, tutarllk ve yaygnlk. Bu bilgiye
bal olarak davranfln nedenini hangi faktrlere
atfedeceimiz ak hale gelmektedir. Atf sreci
nesnel bir sre deildir ve bu yzden baz atf
yanllklar ortaya kmaktadr. Bunlardan biri temel ykleme hatasdr. Temel ykleme hatas,
gzlenen davranfln nedenini dflsal faktrlere
deil de isel faktrlere atf yapma eilimi olarak
tanmlanmaktadr. Dier bir atf yanll kendine
hizmet eden yanllktr. Bu ise, baflarlarmz isel faktrlere, baflarszlklarmz dflsal faktrlere atfetmek olarak tarif edilebilir.
Tutumlarn doasn, ifllevlerini, davranflla olan
iliflkisini ve tutum deiflimini betimlemek.
Tutumlar sosyal psikolojinin en nemli birka
konusundan biridir. Tutum genel olarak bir nesne, olay ya da kifliye ynelik grece kalc zihinsel eilim olarak tanmlanabilir. Tutumlarn drt
ifllevi vardr: Bilgi salayc ifllev, uyum salayc
ifllev, benlii ifade edici ifllev ve benlii koruma
ifllevi. nsanlar tutum sayesinde dnyay kendileri iin daha tandk hale getirirler. Dier yandan
benzer tutumlar olan insanlarla arkadafl olurlar
ya da arkadafl olmak iin benzer tutumlar gelifltirirler. nc olarak tutumlar sayesinde kendilerini ifade ederler, kim olduklarn sylerler. Son
olarak eflitli gruplara dflmanca tutumlar besleyerek, kendilerini bu gruplardan uzak tutarlar ve
benlik deerlerini korumufl olurlar. Sosyal psikologlar tutum ve davranfl arasnda basit ve doru-
190
Birey ve Davranfl
dan bir iliflki varsaymfllardr. Buna gre insanlarn tutumlarn bilmek davranfllarn tahmin etmemize izin verir. Dier bir deyiflle insanlarn tutumlar dorultusunda davranfl gstermesini
bekleriz. Ancak, La Pierein alflmas baflta olmak zere dorudan tutum ve davranfl iliflkisini
alflan arafltrmalar, sosyal psikologlarn tutum
ve davranfllar arasnda ngrd iliflkiyi desteklememifltir. Yani insanlar her zaman tutumlar dorultusunda davranfl gstermemektedirler.
Sadece belirli koflullar altnda bu iliflki mevcuttur: Tutumla davranfl arasndaki denklik, tutumun gl olmas, tutumlarn zihinde kolay ulafllabilir olmas ve tutum lm ile davranfl gzlemi arasndaki srenin ksa olmas bu koflullardan birkadr. Ayrca Ajzen ve Fishbein planlanmfl davranfl kuramn gelifltirererek, davranfl
deil ama davranfla ynelik niyeti ortaya karmada tutumlarn dier iki faktrle birlikte etkili
olduunu gstermifltir. Bunlar znel normlar ve
alglanan davranflsal kontroldr. Son olarak, sosyal psikologlar tutum deiflimi dier bir deyiflle
ikna konusunda pek ok alflma yapmfllardr.
nk sosyal psikologlar davranfl deifltirmek
iin tutumlar deifltirmek gerektiini dflnmektedirler. Bu alandaki geleneksel yaklaflm mesaj
renme yaklaflmdr. Tutumlarn nasl ve hangi
koflullar altnda deifleceini aklayan bu yaklaflm, tutum deifltirmeyi bir iletiflim sreci olarak
grmfl ve kaynak, alc, mesaj ve mesajn verildii ortam olmak zere iletiflimin drt unsuruna
ait pek ok faktr deneysel olarak snamfltr.
Bu alandaki daha modern yaklaflm biliflsel tepki
yaklaflmdr. nsanlarn ikna edici bir mesaja maruz kaldklarndan neden tutumlarn deifltirdiklerini aklayan bu yaklaflma dayanlarak gereklefltirilen ayrntlandrma olasl modeli, ikna edici iletiflimin merkezi ve evresel yolla gereklefltiini ileri srmfltr. Merkezi yolla tutum
deifltirmede insanlar mesajn ieriini dikkatlice
iflledikten sonra mesaj rasyonel bulurlarsa ikna
olurlar, rasyonel bulmazlarsa ikna olmazlar ve
tutum deiflimi gerekleflmez. Dier yandan insanlar ikna edici mesaja eflitli nedenlerle dikkatlerini vermezler ya da byle bir mesaj ifllemek
iin kapasiteleri yoktur. Bu durumda evresel
ipularn (iletiflim kaynann ekicilii, mesajn
poplerlii vb.) ikna edici bulurlarsa tutum deiflimi gerekleflir.
N
A M A
n yarglarn doasn ve kkenlerini aklamak.

Modern sosyal psikolojide n yarg eflitli biimlerde tanmlanmaktadr. Bu tanmlarn tm Allportun 1954te yapt tanmdan etkilenmifltir.
Allport iin etnik n yarg, hatal ve esnek olmayan bir genellemeye dayanan antipatidir. Bu, hissedilen ya da ifade edilen bir fleydir. Grubun btnne ya da bir bireye o grubun yesi olduu
iin yneltilir (akt. Augostinos, Walker ve Donaghue, 2006: 225). nyargyla iliflkili nemli bir
kavram kalp yarglardr. Kalp yarg flyle tanmlanabilir: n yargy muhafaza eden biliflsel ereve kalp yargdr. Bir kalp yarg, bir grubun
yeleri hakknda, sadece o grubun yeleri olmalar nedeniyle sahip olunan bir dizi inan ve beklentilerdir (Feldman, 1998 : 82-83). Kalp yarglar son derece karmaflk olan sosyal dnyay kategorilefltirerek basitlefltirirler, ancak bir yan etki
olarak da nyarg retirler. nk kalpyarg, aflr bir genellemedir. n yarg bir tutum olarak
grldnde aynen tutum konusunda olduu
gibi, tutumlarn davranfla dnflmesi byk
nem taflr. n yarglarn davranfla dnflmfl
haline ayrmclk ad verilir. Ayrmclk nemli ve
yok edilmesi gereken bir sosyal problem olarak
grlr. n yarg ve ayrmclk arasndaki iliflkiyi arafltran sosyal psikologlar n yargnn eflitli
nedenlerle her zaman ayrmcla dnflmediini
gstermifllerdir. Ayrca bazen n yarg olmadan
da ayrmc davranmann mmkn olduu anlafllmfltr. Sosyal psikolojide n yargnn kkenlerini aklamak zere sosyal bilifl yaklaflm, otoriteryen kiflilik kuram ve sa kanat otoriteryen kiflilik kuramndan sz edilebilir. Sosyal bilifl yaklaflm n yargy aklamak iin eflitli biliflsel
mekanizmalarn varln gstermifltir. Bunlar sosyal kategorilefltirme, dflgrup homojenlik yanlgs ve hayali iliflkiselliktir. Dier yandan otoriteryen kiflilik kuramclar, n yargnn kklerinin
otoriteryen kiflilikte yattn ileri srmfl ve bu
kiflilik tarzn dokuz boyutta F (Faflizm) lei ile
lmfllerdir. Bu boyutlardan en nemlileri gelenekilik, otoriteryen boyun eme, otoriteryen
saldrganlktr. n yargnn ortaya kfln psikanalitik bakfl asna gre aklayan bu kuram, n
yargnn otoriter ailelerde yetiflen ocuklarn acmasz ocukluk deneyimleriyle iliflkili olduunu
savunurlar. Dier yandan sa kanat otoriterye-
nizm kuram F leinin elefltirisiyle ortaya kmfl ve otoriter kiflilik zelliklerini bu kez sadece
boyutta daha iyi tanmlamfltr. Bu boyutlar
gelenekilik, otoriteryen saldrganlk ve otoriteryen boyun emedir. Bu lekte tanmlanan boyutlar grgl arafltrmalarda sa partilerde daha
yksek ktndan kuram ve lek sa kanat
otoriteryenizm adn almfltr. Sa kanat otoriteryenizm kuram, n yargny ortaya karan ocukluk deneyimleri psikanalitik deil sosyal renmeci bir bakfl asyla aklamfltr. Gerekte
ocuklukta nyargnn normal bir geliflim olgusu
olduunu ama asl nemli meselenin ocukluktan sonra bu nyarglarn nasl azaltlabilecei
olduu ileri srlmfltr.
N
A M A
Sosyal etki biimlerini ayrt etmek.

Sosyal etki ok genel bir dzeyde bir birey veya
bireylerin dier birey veya bireylerin tutum ve
davranfllarn deifltirmesi olarak tanmlanabilirse de, byle bir tanm sosyal etkinin ok amal
olduunu ve etki ynnde bir basky da arfltrmaktadr. Oysa sosyal etki, etkileme amac olmakszn ve dolaysz bir bask hissetmeden de
gerekleflebilir. Sosyal etki sosyal psikolojinin
1950lerden itibaren en nemli arafltrma konularndan biri olmufltur. O dnemde yaplan alflmalar gnmzde artk alann klasikleri olarak
grlmektedir. Bunlar Muzafer Sherifin grup normunun oluflmas deneyleri, Solomon Aschin uyma (konformite) deneyleri ve Stanley Milgramn
itaat deneyleridir. Sherif grup normunun oluflumu deneyinde, insanlar grup normu oluflturmaya yneltecek belirsiz bir durumu otokinetik etki ad verilen uyarc ile yaratmfltr. Denekler aslnda sabit olan fln grnrdeki hareketini tahmin etmek iin birbirlerinin grfllerini referans
olarak almfllardr. Bu deneyde, gereklii tanmlamak iin baflkalarna ihtiyacmz olduu gsterilmifltir. Dier yandan Asch, gereklii tanmlamak gibi bir derdimiz olmadnda da baflka insanlara uyduumuzu izgiler deneyi ile gstermifltir. Bu deneyde, gerek denekler, apak gerekliin aksini syleyen sahte deneklerin karflsnda aznlkta kaldklar iin uyma davranfl
(konformite) sergilemifllerdir. Yani gereklii tanmlamak iin deil grup basksndan dolay ounlua uymufllardr. Sosyal etkinin bir dier biimi itaattir. taat, tanm gerei gce dayanan hi-
191
yerarflik etkileflimlerde ortaya kan bir davranfltr. Milgramn itaat alflmalarna yol aan temel
motivasyon Nazi Almanyasnda Yahudilere yaplan vahfli uygulamalara iliflkin tartflmalardr.
Milgram da sradan insanlarda ykc itaatin ne
kadar yaygn olduunu arafltrmak iin, grnflte amac renmede cezann roln saptamak
olan bir dizi deney yapmfltr. retmen ve renci rollerinin bulunduu deneyde gerek denekler retmen rolnde, Milgramn otoriteyi
temsil ettii bir ortamda soruya yanlfl cevap rencilere szde elektrik floku vermifllerdir. Beklenenin aksine deneklerin yarsndan fazlas otoriteye itaat ederek lmcl flok dzeyini renci
deneklere uygulamfllardr. Hem Asch hem de
Milgram kendi deneylerinde arafltrdklar sosyal
etki biimlerinin hangi koflullarda artp azaldn da ortaya koymufllardr. Her iki deneysel paradigmada arpc olan nokta, ounlua ve otoriteye uymann kolay ve yaygn olmasna karfln,
belirli koflullar altnda ounluk ve otorite etkisine direnmenin mmkn olmasdr.
192
Birey ve Davranfl
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi otoriteryen kiflilie sahip
insanlarn zelliklerinden biri deildir?
a. Geleneklere saygl olmak
b. Toplumsal normlar savunmak
c. Toplumsal normlara uymayanlara karfl hoflgrsz olmak
d. Toplumdaki farkllklar kabul ve takdir etmek
e. Toplumun liderlerine tam bir ballk iinde olmak
2. Sosyal psikolojiyle ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Psikolojinin bir alt alandr.
b. Snrlar ok genifltir.
c. Bireyin fizyolojik sreleriyle ilgilidir.
d. Sosyal davranfl alflr.
e. Tanmlanmas zor bir alandr.
3. Afladakilerden hangisi tutumun ifllevlerinden biri
olarak deerlendirilemez?
a. htiyalarn karfllanmasna yardm eder.
b. Bireylerin, dnyay anlamalarna yardm eder.
c. Bireyin benlik deerini korumaya hizmet eder.
d. Bireyin isel deerlerini ve inanlarn ifade etmesini salar.
e. Bireyin, dier bireylere karfl n yargl olmasn
nler.
4. Afladakilerden hangisi sosyal algy betimleyen ifadelerden biri deildir?
a. Sosyal alg nesnel olarak iflleyen bir sretir.
b. Sosyal alg dfl dnyann zihinde infla edildii bir
sretir.
c. Sosyal alg insanlarla ve sosyal durumlarla ilgilidir.
d. Sosyal alg biliflsel bir sretir.
e. Sosyal algnn grevi insanlara ait izlenimler
oluflturmaktr.
5. Ayrntlandrma olasl modeline gre, ikna srecinde evresel yol takip edildiinde, afladakilerden
hangisi bu sre iinde yer alabilir?
a. letiflimi veren kiflinin ekicilii
b. Mesaja dikkat edilmesi
c. Mesaj ieriinin kabul edilmesi
d. Mesaj ieriinin anlafllmas
e. Mesaj ieriinin analiz edilmesi
6. Srekli fliddetine maruz kald halde kocasndan

boflanmayan bir kadnn, boflanmama nedenini kadnn
aptallna atfetmek afladaki ifadelerden hangisi ile
betimlenebilir?
a. Kendine hizmet eden yanllk
b. Temel atf hatas
c. ncelik etkisi
d. Dflsal atf
e. Otoriteryen kiflilik
7. Sosyal etki ile ilgili afladaki nermelerden hangisi
yanlfltr?
a. Gereklii tanmlamak iin baflkalarnn dflnceleri referans olarak alnr.
b. taat otoritenin gc dolaysyla gerekleflen bir
sosyal etki biimidir.
c. Konformiteyi ortaya karan faktr ounluun
yaratt sosyal baskdr.
d. Konformite yoluyla insanlar belirsiz durumlar
belirli hale getirirler.
e. Grup normunun oluflumu gereklie iliflkin belirsizlii ortadan kaldrr.
8. Afladakilerden hangisi n yargnn tanmdr?
a. n yarg bir tutumdur.
b. n yarg bir gddr.
c. n yarg doufltan getirilir.
d. nyargnn olumlu ifllevi vardr.
e. n yarg tek tek bireylere karfl oluflturulur.
9. Sosyal etkinin gl ve ak bir bask sonucu ortaya
kma olasl afladaki durumlarn hangisinde en yksektir?
a. Snfta parmak kaldrlarak sz istenmelidir.
b. Askerler belirli saatte yemek yemelidir.
c. Ktphanede yksek sesle konuflulmamaldr.
d. Ev kadn kocas gelmeden nce yemeini hazrlamaldr.
e. nsanlar evrelerindeki insanlara gnaydn diyerek gne bafllamaldr.
10. zlenim oluflturmayla ilgili afladaki ifadelerden
hangisi yanlfltr?
a. lk izlenimler kifli flemalarna dayanlarak oluflturulur.
b. lk izlenimler sayesinde kifli karflsndaki kifliye
nasl davranacan bilebilir.
c. lk izlenim oluflturmak nesnel bir sre olduu
iin hata olasl ok azdr.
d. lk izlenimler, sonradan edinilen bilgilerden daha etkilidir.
e. lk izlenimler biliflsel cimrilik yznden sonraki
bilgilere baskn gelirler.
193

1. d
2. c
3. e
4. a
5. a
6. b
7. d
8. a
9. b
10. c
Yantnz yanlfl ise n Yarg konusunu tekrar

okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Sosyal Psikolojinin Tanm
konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Tutumlar konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Sosyal Bilifl konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Tutumlar konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Sosyal Bilifl konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Sosyal Etki konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise n Yarg konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Sosyal Etki konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Sosyal Bilifl konusunu tekrar okuyunuz

Sra Sizde 1
zlenim oluflturma, tanm gerei ok snrl bilgiye dayanarak yeni tanfltmz kifli hakknda bir fikir edinmemizi salar. Dindiimiz bu fikirler o kifliye nasl davranacamza karar veriyoruz. O halde izlenim oluflturmann amac sosyal etkileflimin nn amak ve o sreci kolaylafltrmaktr. Ancak dier yandan izlenim oluflturma ok snrl bilgiye dayandndan, aslnda karflmzdaki kifliye, zihnimizde canlandrdmz kifli olarak
gryor ve yle davranyoruz. Diyelim ki yeni tanfltnz kiflinin kaba ve saldrgan biri olduunu dflndnz. Bu ilk izlenimle hareket ederek siz de ona ayn biimde davrandnz. Sonuta karflmzdaki kifliyi kaba ve
saldrgan olarak gryorsak biz de ona kaba ve saldrgan davranma eiliminde oluruz. Eer kifli bizim kaba
ve saldrgan tavrmz ayn flekilde karfllk verdiyse, bu
onun gerekten kaba ve saldrgan olduunu mu gsterir? Hayr, gstermez. Bu kendini dorulayan kehanet
olabilir. Yani, kifli kaba ve saldrgan deildir ama biz
ona yle davrandmz iin bize kabalkla tepki vermifl
olabilir. Byle bir durumda, kiflinin gerekten yle biri
mi olduu ya da bizim davranfla tepki olarak m yle
davrand belirsizdir. Bu durumda izlenim oluflturma
kifliler aras iliflkilerdeki karmaflay azaltmaz, arttrr.
Sra Size 2
Einstein bu szyle n yarglarn kifliliimizin derinlerine kk salmfl olduunu ve sosyal gruplara iliflkin bu
kt tutumlarmz kolay kolay deifltiremeyeceimizi
ifade etmektedir. n yarglar sonuta renilmifl tutumlardr, ancak ocukluk dneminde gelifltirilmeye bafllanan bu tutumlar iinde yaflanlan sosyal evrenin normlar tarafndan destekleniyorsa da deifltirilmeleri o zor
olacaktr. Dahas tutum konusunda grld gibi tutumlarn bireyler iin nemli ifllevleri mevcuttur. Tutumlarn ifllevsel olmasn salayan ihtiyalar ortadan
kaldrmazsak n yarglar ortadan kaldrmak zordur.
Gerekte n yarglar yok olamazlar ama deiflen sosyal
koflullara bal olarak biim deifltirirler. rnei Bat lkelerinde rka dayal n yarglarn azalmad ama biim deifltirdii iddias pek ok sosyal psikolog tarafndan kabul edilmektedir. rnein eskiden bu toplumlarda ak bir rklk varken gnmzde daha dolayl rklk biimleri yaygndr.
Sra Sizde 3
nitede de grdnz gibi, sosyal etki daima birilerinin dierleri zerinde kastl olarak gereklefltirdii bir
etki deildir. Tersine gnlk yaflammzda hi uyma
davranfl gstediimizi dflnmeden bir kifliye ya da
gruba uyarz. Bunun en ak rnei sosyal rollerdir.
Sosyal rol, toplumda kim olduumuzu ve bu kimliimizi nasl gereklefltirdiimizi anlatan ve toplum iinde
konumlanmamz salayan bir olgudur. Yaflam sosyal
roller olmadan dflnlemez, dflnlemedii iin de
roller doallaflr. Sosyal rolleri yle bir isellefltiririz ki,
brakn bask hissetmeyi bu rolleri birer ideal haline getirip o ideale ulaflmak iin tm gcmzle abalarz.
rnein bir sosyal rol olarak annelii dflnrseniz bunun ne kadar isellefltirilmifl bir rol olduunu ve kiflilerin bu roln gereklerini yerine getirmek iin ne kadar
urafltklarn kolaylkla gzleyebilirsiniz.
194
Birey ve Davranfl
Kaynaklar
Aronson, E., Wilson, T. D. & Akert, R. M. (1999). Social
Psychology. Longman, New York.
Atkinson, R. L., Atkinson, R. C. & Hilgard, E. R. (1995).
Introduction to Psychology. ev. Kemal Atakay,
Mustafa Atakay ve Aysun Yavuz, Psikolojiye Girifl,
Sosyal Yaynlar, stanbul.
Augostinos, M., Walker, I. & Donaghue, N. (2006).
Social Cognition. Sage, London.
Baron, R. A. (1996). Essentials of Psychology. Allyn
& Bacon, Boston.
Baron, R. A. & Byrne, D. (2000). Social Psychology.
Allyn & Bacon, London.
Bilgin, N. (1994). Sosyal Bilimlerin Kavflanda Kimlik Sorunu. Ege Yaynclk, zmir.
Brewer, M. B. & Crano, W. D. (1994). Social
Psychology. West Publishing Company, New York.
Feldman, R. S. (1998). Social Psychology. Prentice
Hall, New Jersey.
Gough, B. & McFadden, M. (2001). Critical Social
Psychology: An Introduction. Palgrave, London.
Hogg, M. A. & Vaughan, G. M. (1995). Social
Psychology: An Introduction. Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf, London.
Hortasu, N. (1998). Grup i ve Gruplar Aras Sreler. mge Kitabevi, Ankara.
Katbafl, . (1999). Yeni nsan ve nsanlar. Evrim
Yaynevi, stanbul.
Morris, C. G. (2002). Understanding Psychology. ev.
Ed. H. Belgin Ayvaflk ve Melike Sayl, Psikolojiyi
Anlamak (Psikolojiye Girifl), Trk Psikologlar Dernei Yaynlar No:23, Ankara.
Pennington, D. C. (1996). Essential Social
Psychology. London, Edward Arnold.
Taylor, S. E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social
Psychology. Prentice Hall, New Jersey.
Tuffin, K. (2005). Understanding Critical Social
Psychology. London, Sage Publications.
Szlk
195
Szlk
A
Abreaksiyon: Kiflinin daha nceden yaflamfl olduu gl
Dflsal Atf: Davranfl birey dflndaki evresel koflullarla
duygusal tepkileri, terapinin gvenli ortamnda tekrar

yaflamasdr.
aklamaktr.
Drt: Alk, susuzluk, cinsellik gibi fizyolojik kkenli g-
Amnezi: Beyin sarsnts ya da psikolojik travmann neden olduu ciddi dzeydeki bellek kaybdr.
dlerdir.
Duygu: Belli bir uyaran karflsnda genellikle gd ve deer-
Antidepresenler: Depresyonun semptomlarn gerileten
lerle iliflkili olarak belirip ou kez sreklilik ve tutarllk
ilalardr.
gsteren, heyecandan daha zayf bir uyarm biimidir.
Arketip: Ortak bilindflnda insanolunun gemifl yaflant-
Dissosiyatif Fg: Kiflisel reddedilme, kayplar, baflarszlklar,
larn yanstan deneyim ve ortak dflnce ve davranfl
evlilik sorunlar ve parasal skntlar gibi durumlarla or-
kalplardr.
taya kan tm bellek kaybdr.
Atf Kuram: nsanlarn davranfllarnn nedenleri hakknda

nasl karar verdikleri sorusuna yant arayan kuramdr.
Ayrmclk: Gruptaki tm insanlara ya da bir grubun tek tek
E
Elektrokonvlsif Terapi: Beyne elektrik akmnn verildii
bir tedavi biimidir.
yelerine karfl yneltilmifl haksz eylem ya da eylemlerdir.

Ayrntlandrma Olasl Modeli: kna edici bir mesaja
tepki olarak farkl miktarda biliflsel detaylandrma ieren
iki farkl ikna yolu olduunu ileri sren bir kuramdr.
Fobi: Gerekte hibir tehlikenin olmad mantk dfl korkulardr.
B
Basmlama: Kaz rdek gibi hayvanlarn yumurtadan kar
kmaz grdkleri ilk hareketli nesneye karfl ba olufl-
G
Genel Uyum Sendromu: Bireyde stresi oluflturan unsurlara
turup onu takip etmeleridir.
karfl geliflen savunma tepkisi.
Ben Merkezci Dflnce: Kendi grfllerinin ve bakfl asnn
Gd: Organizmay etkileyerek bir ama iin harekete geir-
tek bakfl as olduunu dflnerek dierlerinin bakfl
meye sevk eden, istekleri arzular, ihtiyalar drtleri
alarn fark etme konusunda yetersiz olma durumudur.
ve ilgileri kapsayan genel bir kavramdr.
Bilin: Bireyin iinde olduu durumla ilgili hissedilenlerin tmdr.

Bilindfl Sreler: Tanm gerei insann farknda olmad-
H
Halsinojen: Zihni younlafltran yani dflsal bir uyaran yokken duygusal alg yaratan ilatr.
ama gene de davranfl etkiledii varsaylan dflnce,

korku ve arzulardr.
Hipnoz: Normalden daha fazla telkin edilebilirlik ve odaklanma ve betimlenen bir bilin durumudur.
Biliflsel Terapiler: Danflann davranfllarn deifltirmenin bir

yolu olarak, yaflants ile ilgili dflncelerinin deifltirilmesine nem veren bir terapi trdr.
C-
sel Atf: Davranfl bireyin kiflilii, arzular ya da ihtiyalar

ile aklamaktr.
Ceza: Davranfl izleyen ve organizma zerinde hofla gitme-
knada evresel Yol: Mesaj kaynann uzmanl, ekicilii
yen bir etki yaparak davranfln tekrar olma olasln
ya da stats gibi evresel ipularndan kaynaklanan tu-
azaltan ya da durduran uyarclardr.
tum deiflikliidir.
Cinsel Kimlik: Erkek ya da difli bilgisinin isellefltirilmesidir.
knada Merkezi Yol: kna edici mesajlardaki bilginin siste-
atflma: Birey ya da gruplarn iinde ve aralarnda eflitli ne-
matik olarak ifllenmesi sonucu gerekleflen tutum de-
denlerle ortaya kan anlaflmazlk, ztlaflma, uyumsuzluk

birbirine ters dflme durumu olarak tanmlanr.
iflimidir.
taat: Bir bireyin dierine belirli bir biimde davranmas iin
emir verdii bir sosyal etki biimidir.
196
Birey ve Davranfl
flleme: Terapi sreci boyunca farkl farkl balamlarda ortaya
zendirici Uyarc: Biyolojik olmayan, birey gereksinim
kan bilindfl atflmay, danflann inkar etmeden yz-
duymasa da bireye cazip gelen ve onu davranfla iten
leflmesi ve bu durumlardan tepki vermeyi renmesidir.
unsurdur.
J
Jest ve Mimikler: Duygu ve dflnceleri destekleyerek gzle
Panik Bozukluu: Gerek bir sebep olmadan bir anda ortaya kan bunaltc korku yada dehflet yaflantsdr.
grlr somut hale gelmelerine katkda bulunan hareketlerdir.
Plasebo Etkisi: Kiflilerin gerek bir tedavi olmakszn, aslnda

hibir fizyolojik etkisi olmayan ve ila sanlarak iilen
haplar yoluyla tedavi grdkleri inancyla iyileflme gstermelerini anlatan kavramdr.
Kalp Yarg: Belirli sosyal gruplarn tm yeleri tarafndan belirli zellikleri paylaflt varsaylan biliflsel erevelerdir.
Psikterapi: Ruhsal yolla tedavi etme biimidir.
Kayg: Kayna belirsiz znt, nedeni ak olmayan korku
Psikodrama: Bireylerin problemlerini grup arkadafllar nn-
veya bir temel ihtiyacn karfllanmamasndan meydana
de eyleme dkerek dflar vurduu psikodinamik grup
gelen endifle durumudur.
terapi biimidir.
Kendine Hizmet Eden Yanllk: Olumlu sonular kendi kifliliimize ama olumsuz sonular kontrolmz dflndaki
faktrlere atfetme eilimidir.
Rol fiemalar: Bunlar belli bir roldeki insanlar iin elimizde

olan, organize edilmifl kavramlardr.
Konformite: Bireylerin varolan sosyal normlara uyma ynnde bask hissettii bir sosyal etki trdr.
Kosakov Psikozu: Srekli alnan bir ila ya da kimyasal maddenin beyinde zedeleme ve ifllev bozukluu oluflturma-
S
Saplanma: Cinsel enerji olarak adlandrlan libidonun kiflilik
geliflimi srecinde, ileriki yllarda kiflilik geliflimini etkile-
s durumudur.
yecek biimde vcudun belli bir blgesinde taklp kal-
Kuflak: Tarihsel adan doum yllar ayn dneme denk ge-
masdr.
len insanlar grubudur.
Sosyal Alg: Sosyal durumlara ya da insanlara iliflkin izlenim
oluflturma srecidir.
Labotomi: Frontal lobu beynin geri kalan ksmna balayan
Sosyal Bilifl: Sosyal bilgiyi farkettiimiz, yorumladmz, hatrladmz ve sonrasnda kullandmz sretir.
sinirlerin kesilmesini ieren ve artk kullanlmayan psiko-cerrahi bir tekniktir.
Sosyal Etki: Bir ya da birden fazla bireyin alglarnn, tutumlarnn ve davranfllarnn bir ya da birden fazla birey ta-
rafndan etkileme abasdr.
Mantksal-Duygusal Terapi: Terapistin, danflan mantksz
Sosyal Psikoloji: Dier insanlarla nasl iliflki kurduumuz ve
fikirlerden vazgeirmenin bir yolu olarak mantk, otorite
onlarn duygu, dflnce ve davranfllarmz nasl etkilediinin alfllmasdr.
ve iknann kullanld bir biliflsel terapi biimidir.
O-
Stres: Bireye ynelik bir evresel olay, durum veya faaliyete

karfl aflr psikolojik ve fiziksel beklentiye karfl bireysel
farkllklar ve psikolojik srelerle flekillenen bir uyum
Otoriteryen Kiflilik: Geleneklere kr krne ballk, otori-
tepkisidir.
teye abartl bir sayg ve toplumun normlarna uymayanlara karfl dflmanlk besleme ile nitelenen bir kiflilik
rntsdr.
dnlenme: Bireylerin yafladklar fiziksel zayflarn ya da
Talamus: Latince odack anlamna gelen talamus, benin or-
kayplarn stesinden gelmek ve mkemmele ulaflmak
ta ksmnda yer alan ift tarafl bir yap olup, diensefolon
iin daha ok aba gstermeyi salayan mekanizmadr.
denen beyin blgesinin esas bileflenidir.
ncelik Etkisi: zlenim oluflturma alflmalarnda, bafllang-
Temel Atf Hatas: Davranfl zerinde ortamsal etkilerin ne-
ta edinilen bilginin sonradan edinilen bilgiden daha ar
mini kk grme ve davranfltan bireyin kiflisel bir zel-
basmasdr.
liinin sorumlu olduunu varsayma eilimidir.
n Yarg:Baz sosyal gruplarn yelerine karfl, bu grup ye-
Temsil Edici rneklem: Evrenin zelliklerine olduka yakn
likleri temelinde gelifltirilmifl olumsuz tutumlardr.
zellikler sahip katlmclarnn seildii rneklem.
Szlk
Travma: Beklenmedik bir flekilde meydana gelen dehflet, kayg ve panik yaratan ciddi kazalar, tecavz, deprem ve
benzeri ykc doa olaylar sonucu bireyin olaylar anlamlandrma srecinin bozulmasdr.
Toplumsal Norm: Bir gruba mensup yelerin nasl dflnmesi ve davranmas gerektiine iliflkin kural ve beklentilerdir.
Tutum: Bir bireye atfedilen ve onun bir psikolojik obje ile ilgili dflnce, duygu ve davranfllarn dzenli bir biimde oluflturan eilimdir.
Y-Z
Yaklaflma: Bireylerin kendilerine cazip gelen, hofllandklar
seeneklere ynelmesidir.
Zorlant: Kiflilerin srekli tekrarladklar trensel davranfllardr.
197

Birey Ve Davranış PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Birey Ve Davranış PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2329

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Yaflam Boyu Geliflim ............................................................... 42

AYIRICI ZELLK YAKLAfiIMLARI .............................................................

Stres ve Salk Psikolojisi........................................................ 92

Normal Dfl Davranfllar ......................................................... 116

Sosyal Psikoloji......................................................................... 168

Belirsiz Durumda Norm Oluflumu ...............................................................

Szlk ................................................................................... 195

Bu niteyi tamamladktan sonra;

zendirici Uyarc: Biyolojik

zendirici Uyarc Kuram

1. nite -Gdler ve Gdlenme

En Uygun (Optimal) Dzeyde Uyarlma Kuram

Biyolojik Denge (Homeostasis) Kuram

Birincil Drtler: Belli bir

1. nite -Gdler ve Gdlenme

cekler biroumuza garip gelebilmektedir. Kimi Uzakdou lkelerinde tketilen

1. nite -Gdler ve Gdlenme

ys olduka fazladr. Alk ve susuzluk dorudan kendileri ile ilgili uyarclardan

Uyarc Kaynakl Gdler

liflki Kurma ve Balanma Gereksinimi

1. nite -Gdler ve Gdlenme

Kontrol Altnda Tutma Gereksinimi

dln Kaynana Gre Gdlenme

Gereksinimler (htiyalar) Hiyerarflisi

Maslowa gre piramidin alt tarafndaki gereksinimleri gidermeden st taraftaki

ait olma ve sevgi

temel fizyolojik gereksinimler

Piramitte bir st basamaktaki gereksinimin giderilmesinde soru yaflandnda

1. nite -Gdler ve Gdlenme

Gd kavramn ve insan davranfllarn flekillendiren unsurlar betimlemek.

1. nite -Gdler ve Gdlenme

6. Bir ifli en iyi flekilde yerine getirme ve sonular ile

2. Yemekten sonra tok olsanz dahi, gzel kokan bir

3. Toplum iersinde dierleri ile birlikte olma, onlarn

4. Afladakilerden hangisi birincil gdlerdendir?

lerine uygun bir iflte alflmas motivasyonu ok olumlu

1. nite -Gdler ve Gdlenme

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yantnz yanlfl ise Gd ve Duygu Kavram

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite -Gdler ve Gdlenme

Yararlanlan nternet Adresleri

Atkinson, R.L, Atkinson, R.C. & E. R. Hilgard. (1995).

Bu niteyi tamamladktan sonra;

DUYGU HEYECAN KAVRAMI

Duygular evresel unsurlar ile davranflsal sonular arasnda balayc rol

Duygu ve Davranfl liflkisi

Genel olarak tm duygular fizyolojik deifliklikler ve kalplaflmfl beden ve yz

Duygu emberinde gsterilen duygular da farkl younluk ve fliddet asndan

fi N E L M gelifl flekli ve vcuttaki fizyolojik deiflimlerle ilgisi zerine

Cannon Bard Kuram

Bilinli duygu (korku)

Bu noktada Cannon-Bard kuramna en byk elefltiri, vcudun tepkileri ile

Plasebo Etkisi: Kiflilerin

gemifl deneyimleri ve beklentileri tarafndan flekillenir. Bu noktada bu kuramda

Duruma zel duygunun

(Bir yabancnn sizi

Vcut iin deiflikliklerin harekete

Beyin vcut ii deifliklikleri duygusal