Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

Al acoger en los muelles de Estambul los navos de la ota otomana que transportaban a los judos desde los puertos espaoles, el sultn Bayaceto II pronunci una frase que se iba a hacer
famosa: Aquellos que les mandan pierden, yo gano.
Y tuvo toda la razn: han tenido que pasar siglos hasta que
Espaa reconozca esta triste verdad, la de haber sufrido una
gran prdida con la expulsin de unos 170.000 sefardes que
abandonaron su tierra en amarga procesin atravesando los reinos de Espaa. Esparcidos a los cuatro vientos, llevaron entre
sus pocas pertenencias tambin el rico tesoro de su cultura, su
meldica lengua y sus nostlgicos romances que les unan a su
antigua patria. En cambio, los pases que les abrazaron y en los
que crearon sus nuevos hogares, tuvieron el privilegio de contar
con unos ciudadanos de pro: intelectuales, mdicos y mercaderes que hacan orecer la economa all donde se asentaban.
Con motivo del V Centenario de la expulsin de los judos,
que se cumpli en 1992, Espaa les rindi homenaje, celebrando
distintas conmemoraciones ociales y privadas. En Espaa existe
un importante centro de estudios sefardes en el Instituto Arias
Montano y un Museo Sefard en Toledo, pero la ms signicativa
expresin del esfuerzo espaol por recuperar sus antiguos lazos
con la comunidad juda tuvo lugar el pasado 6 de febrero con la
inauguracin en Madrid de la Casa Sefarad Israel.
El objetivo de esta magnca institucin es rescatar del olvido y profundizar en el estudio del legado de la cultura sefard
como parte integrante y viva de la cultura espaola. Asimismo,
sirve para el fomento de la paz, el dilogo y la cooperacin entre
sociedades y culturas.
Con esta exposicin, titulada Testimonio de un siglo de judasmo, la Comunidad Juda de Belgrado y la Embajada de Espaa desean recrear, a travs de las antiguas fotos e historias familiares, la vida cotidiana y las costumbres de los sefardes de los
Balcanes antes de la II Guerra Mundial, de los cuales una enorme
mayora desapareci trgicamente en las atrocidades del holocausto. A su memoria deseamos dedicar esta exposicin.
Jos Riera Siquier
Embajador de Espaa

Testimonio de un siglo de judasmo

Kada je na istambulskom pristanitu doekao brodove otomanske ote koji su prevozili Jevreje od panskih luka, sultan Bajazit
II je izgovorio reenicu koja e postati uvena: Oni koji su ih
proterali gube, ja dobijam.
I bio je potpuno u pravu: trebalo je da prou vekovi pre nego
to e panija priznati ovu tunu istinu - da je doivela veliki gubitak proteravi oko 170.000 Sefarda koji su, potucajui se od jednog do drugog panskog kraljevstva, napustili svoju domovinu.
Ratrkani na sve etiri strane sveta, meu ono malo stvari koje
su poneli sa sobom nalazila se i njihova bogata kulturna ostavtina, melodian jezik i nostalgine romanse koje su ih vezivale
za stari kraj. Sa druge strane, zemlje koje su ih primile rairenih
ruku imale su sreu da steknu izvanredne graane: intelektualce,
lekare i trgovce koji su inili da privreda procveta gde god da su
se nastanili.
Povodom pet stotina godina od proterivanja Jevreja, 1992,
panija im je odala potu prireujui niz zvaninih i privatnih
konmemoracija. U paniji postoji znaajan centar za sefardske
studije na institutu Arias Montano, kao i muzej Sefarda u Toledu.
Iipak, najznaajniji dokaz panskih napora da obnovi stare veze
sa jevrejskom zajednicom pruen je 6. februara ove godine prilikom sveanog otvaranja u Madridu Sefardske kue Izrael.
Cilj ove izuzetne institucije je da spase od zaborava i produbi
prouavanje sefardske kulturne batine, kao nerazdvojnog i ivog dela panske kulture. Takoe, treba da poslui kao promoter
mira, dijaloga i saradnje meu drutvima i kulturama.
Ovom izlobom, pod nazivom Svedoanstvo o jednom
veku jevrejstva, jevrejska optina Beograd i Ambasada panije
ele da doaraju, preko starih fotograja i porodinih pria, svakodnevni ivot i obiaje Sefarda sa Balkana pre drugog svetskog
rata, od kojih je ogromna veina tragino nestala u strahotama
holokausta. Ovu izlobu posveujemo uspomeni na njih.
Hose Rijera Sikijer
Ambasador panije

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

La comunidad juda de Belgrado conserva la tradicin, la religin y la cultura de los judos que son, en su mayora, de origen
sefard. Los sefardes, desterrados de Espaa en 1492, haban
sido calurosamente acogidos por el Imperio Otomano y, tras la
conquista de Belgrado en 1521, se asentaron tambin en esta
capital.
Ya en el siglo XVII, la comunidad sefard de Belgrado se hizo
famosa por su conocida jesiva y sus rabinos de buena reputacin en el mundo hebreo de aquella poca. El prestigio del
que gozaron algunos de sus miembros y su consagracin a Belgrado continu tambin durante los siglos posteriores, pese a
numerosas desgracias que le toc vivir a esta comunidad a lo
largo de la turbulenta historia de nuestra villa. Los judos, el
pueblo del libro, con su cultura y letras ocupaban un importante lugar en la vida de Serbia de ese entonces.
En la actualidad, la mayora de los judos de Belgrado es secular, y la nica sinagoga de la capital, Sukat Shalom, celebra
el ocio religioso segn el tradicional rito sefard. La variante
secular del judasmo, la humanista, cultiva la tradicin e historia
judas, sin atenerse a las reglas religiosas en su vida cotidiana. Los
judos que de esta manera se sienten parte del judasmo, estn
emocionalmente unidos al legado hebreo que les da la identidad.
Para los sefardes, el preservar su identidad incluye asimismo
la memoria a Espaa y la jams desaparecida nostalgia por ella.
Tal vez las ms bellas lneas dedicadas a esa nostalgia y la fe en
un mejor mundo del futuro las escribi Ivo Andric en su obra
Crnica de Travnik:
s, hemos conservado nuestra religin, la misma por la
que habamos tenido que abandonar nuestra hermosa patria,
pero hemos perdido casi todo lo dems. Por suerte, pero tambin por pesar nuestro, no hemos echado al olvido el recuerdo
a esa querida tierra nuestra, tal y como era antao, antes de
habernos expulsado cual una madrastra; de la misma manera
jams se nos apagar la fe en un mundo mejor, un mundo de
orden y humanidad en el que uno camine con rectitud, mire con
tranquilidad y hable con franqueza.
El Museo Histrico Judo de Belgrado desempea un importante papel de preservar esa memoria, recolectando y estudiando el material relacionado con nuestro legado cultural. Las fotos
e historias de esta muestra, junto con los objetos expuestos, nos
evocan el exuberante mundo de la cultura sefard de esta regin
antes de la Segunda Guerra Mundial, cuando en el territorio de
Belgrado vivan ms de 12.000 judos, de stos 9.000 sefardes.
Son Testimonio de un Siglo de Judasmo.
Dr. Raka Levi
Presidente
Comunidad Juda de Belgrado

Testimonio de un siglo de judasmo

Jevrejska optina Beograd neguje tradiciju, veru i kulturu Jevreja

od kojih je veina Sefardskog porekla. Sefardi, nakon izgona iz
panije 1492, toplo primljeni od strane Otomaske imperije, nakon njegovog osvajanja 1521. nastanili su i u Beograd.
Ve u 17. veku beogradska sefardska zajednica se proula po
poznatoj jesivi i rabinima uvenim u jevrejskom svetu tog perioda. Ugled pojedinih lanova i njihov doprinos Beogradu nastavio
se i kroz naredne vekove, uprkos brojnim nevoljama koja je zajednica proivela tokom burne istorije naeg grada. Jevreji, narod
knjige svojom kulturom i pismenou zauzimaju znaajnu ulogu
u ivotu tadanje Srbije.
Danas je veina Jevreja u Beogradu sekularna, a jedina beogradska Sinagoga Sukat Shalom obavlja redovnu versku slubu
po tradiciji sefardskog obreda. Sekularna, humanistika varijanta
Judaizma izuava i neguje jevrejsku tradiciju i istoriju, ne pridravajui se religioznih zakona u praktinom ivotu. Jevreji koji vide
svoju pripadnost judaizmu na taj nain, emotivno su vezani za
jevrejsko naslee koje im daje identitet.
Meu Sefardima to ouvanje identiteta ukljuuje i seanje
na paniju i nikad ne ugaenu eznju za njom. Tu eznju i veru u
bolji svet sutranjice je moda najlepe opisao Ivo Andri piui
o Sefardima u knjizi Travnika Hronika:
...sauvali smo veru zbog koje smo morali da napustimo svoju lepu zemlju, ali izgubili smo gotovo sve ostalo. Na sreu, i na
nau muku, nismo izgubili iz seanja ni sliku te nae drage zemlje,
onakve kakva je nekad bila, pre nego nas je maehinski oterala;
isto kao to nikad nee ugasnuti u nama elja za boljim svetom,
svetom reda i ovenosti u kom se pravo ide, mirno gleda i otvoreno govori.
Jevrejski istorijski muzej u Beogradu ima znaajnu ulogu u
ouvanju te memorije kroz sabiranje i izuavanje materijala vezanih za nau kulturnu batinu. Fotograje i prie ove izlobe,
sa priloenim eksponatima doaravaju raskoan svet sefardske
kulture ovog regiona iz perioda pre drugog svetskog rata, kada je
na teritoriji Beograda ivelo preko 12.000 Jevreja od toga 9.000
Sefarda. One predstavljaju Svedoanstvo o jednom veku Jevreja.
Dr. Sci. Raka Levi,
predsednik JOB

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

Testimonio de un siglo de judasmo

Centropa.org y el proyecto que lleva su rma, Testimonio de
un siglo de judasmo, es un programa nico en el que se utilizan
nuevas tecnologas para combinar historias orales con antiguas
fotografas familiares.
Actualmente estamos trabajando en 14 pases situados entre el Bltico y el Mar Negro, y nuestra nalidad es entrevistar
a 1.500 judos de edad avanzada (y recoger 20.000 fotografas
familiares) antes de que acabe 2007. Ms de 720 de estas historias se encuentran actualmente online, y ahora estamos dando
preferencia especial a las historias familiares de sefardes de Bulgaria, Bosnia, Serbia, Macedonia, Grecia y Turqua.
Los sefardes son nicos en que su cultura ha sido siempre
oral, no escrita. Mientras que los judos askenazes del norte de
Europa han sido los maestros de la palabra escrita, sus primos
sefardes han sido grandes narradores de cuentos y decidores
de proverbios y canciones, transmitidos a lo largo de cientos de
aos desde su expulsin de Espaa.
Ese es, precisamente, el problema. La gran mayora de los
judos sefardes que vivan en los Balcanes fueron asesinados
durante el Holocausto, y comunidades enteras fueron exterminadas. Eso quiere decir que el tesoro de sus historias se ha
desvanecido con ellos.
Aunque hemos llegado demasiado tarde, en Centropa estamos trabajando a gran velocidad para preservar las ltimas
historias familiares de esta regin y las fotografas que las
acompaan de tal modo que podamos disponer de ellas para
profundizar en su estudio. Trabajamos en estrecha cooperacin
con todas las comunidades judas de los Balcanes y nos enorgullecemos, adems, de estar trabajando con el Centro de Investigacin Cultural Turco-Otomano Sefard, de Estambul, que
ha recurrido a ms de una docena de historiadores orales para
capturar este captulo nico de la historia sefard.
En Centropa estamos profundamente agradecidos al Ministerio de Asuntos Exteriores y de Cooperacin, a la Junta de Andaluca y a The American Jewish Joint Distribution Committee,
por su apoyo a la presente exposicin.
Edward Serotta
Director
Centropa

Testimonio de un siglo de judasmo

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

Trenutno radimo u 14 zemalja izmeu Baltikog i Crnog mora, i
na cilj je da do kraja 2007.g. obavimo razgovor sa 1.500 Jevreja
u poznom dobu (kao i da sakupimo 20.000 porodinih fotograja). Preko 720 ovakvih pria se sada nalaze na internetu i u
ovom trenutku poklanjamo posebu panju porodinim priama
Sefarda iz Bugarske, Bosne, Srbije, Makedonije, Grke i Turske.
Sefardi su jedini ija je kultura uvek bila usmena, nikada pisana. Dok su Akenazi Jevreji sa severa Evrope bili majstori pisane
rei, njihovi roaci Sefardi su bili veliki pripovedai koji su stotinama godina, jo od njihovog proterivanja iz panije, s kolena na
koleno prenosili narodne umotvorine i pesme.
Upravo u tome lei problem. Velika veina sefardskih Jevreja
koji su iveli na Balkanu bila je pobijena tokom holokausta tako
da su itave zajednice bile zatrte. To znai i da je itavo usmeno
blago koje su stvorili iezlo zajedno sa njima.
Iako smo stigli previe kasno, Centropa uurbano radi na
tome da sauva od zaborava poslednje porodine prie ovog
regiona kao i fotograje koje idu uz njih- kako bi nam bile
dostupne za dalje prouavanje. Tesno saraujemo sa svim jevrejskim zajednicama na Balkanu i, izmeu ostalog, ponosni smo na
saradnju sa Centrom za istraivanje tursko-otomansko sefardske
kulture iz Istambula, koji je obavio vie od desetinu razgovora
kako bi sakupio porodine prie i ovekoveio ovo jedinstveno
poglavlje u sefardskoj istoriji.
Centropa je duboko zahvalna panskom Ministarstvu za
spoljne poslove i saradnju, pokrajinskoj vladi Andaluzije i The
American Jewish Joint Distribution Committee na podrci koju
su pruili ovoj izlobi.
Edward Serotta
Direktor
Centropa

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

Quines son los Sefardes?

Sefarad es el nombre hebreo de Espaa y, en trminos estrictos,
los sefardim (plural de sefard) son los judos cuyas races se remontan a la Pennsula Ibrica. Despus de haber vivido en suelo
espaol durante casi 1.000 aos, fueron expulsados en 1492.
Algunos de estos exiliados espaoles emigraron a Portugal,
de donde no tardaron en ser tambin expulsados (en 1497).
Se asentaron principalmente en Marruecos, el Imperio Otomano, Francia, Italia, as como Amrica del Norte, los Pases
Bajos, el Caribe e Inglaterra. En menor nmero se establecieron
tambin en otras partes. (Hoy en da, el trmino sefard se ha
ampliado para abarcar a las comunidades inmigrantes israeles
procedentes de Oriente Prximo, entre ellos los judos llegados
de Iraq, Irn y el Yemen).
Los sefardim fueron recibidos con los brazos abiertos en el
Imperio Otomano. Salnica (hoy Thessaloniki) se convirti en
la sede de la comunidad sefard ms numerosa, y los exiliados
espaoles establecieron comunidades a lo largo y ancho de los
Balcanes. La suerte de los judos en el Imperio Otomano sigui,
en sus altibajos, el destino del propio Imperio. A mediados del
siglo XIX, la pobreza y el analfabetismo se haban convertido
en problemas de gran magnitud para muchas comunidades sefardes, y se tomaron medidas importantes para atajarlos. Muchas de esas medidas tuvieron gran xito.
A lo largo de los siglos, en la mayora de las comunidades sefardes pervivi una gran nostalgia por su solar ibrico. Hablaban
judeo-espaol (llamado ladino en algunas comunidades), cantaban romances espaoles y se transmitan cuentos y proverbios
tradicionales de una generacin a otra.
Las comunidades judas de Bosnia, Serbia, Macedonia, Croacia y Grecia sufrieron una destruccin terrible durante el Holocausto, mientras que Bulgaria protegi a sus judos (aunque s
deport a los judos de la Macedonia y Tracia ocupadas).
Excepto en Grecia y Turqua, estas comunidades cayeron
despus bajo el dominio comunista. Muchos judos emigraron,
siendo pocos los que se quedaron atrs. Las guerras que se libraron en la antigua Yugoslavia en los aos noventa presenciaron
el xodo de centenares ms, mientras que los judos de Bulgaria,
desde 1989, han estado reconstruyendo orgullosamente la vida
comunal que se les neg bajo el comunismo, primero grcias
por el sostenimiento de la American Jewish Joint Distribution
Committee.
Con ms de 15.000 miembros, la comunidad juda turca,
centrada en Estambul, sigue siendo fuerte y viable. La Comunidad de Salnica, aunque reducida a una sombra de lo que fuera
en tiempos, mantiene orgullosamente sus estructuras comunales y cuida de sus ancianos, a la vez que inculca en sus jvenes el
sentido de orgullo sefard.
8

Testimonio de un siglo de judasmo

Ko su Sefardi?
Sefarad je hebrejsko ime za paniju a, u uem smislu, los sefardim
(mnoina od sefard) su Jevreji poreklom sa Iberijskog poluostrva. Nakon to su gotovo 1000 godina iveli na panskom tlu,
bili su proterani 1492.g.
Neki od ovih panskih izgnanika su emigrirali u Portugaliju ali
su i odande bili ubrzo proterani (1497). Nastanili su se uglavnom
u Maroku, Otomanskom carstvu, Francuskoj, Italiji ali i u Severnoj Americi, Holandiji, na Karibima i u Engleskoj. U manjem broju su se nastanili u drugim zemljama. (U dananje vreme termin
sefard je proiren i obuhvata i izraelske inmigrantske zajednice
koje potiu sa Bliskog istoka, meu kojima su Jevreji pristigli iz
Iraka, Irana i Jemena).
Los sefardm su bili primljeni rairenih ruku u Otomanskoj
carevini. Solun je postao sedite najbrojnije sefardske zajednice,
a panske izbeglice su osnovale svoje zajednice po celom Balkanskom poluostrvu. Sudbina Jevreja u Otomanskom carstvu
pratila je, u svim usponima i padovima, sudbinu samog carstva.
Sredinom XIX veka, siromatvo i nepismenost postali su veliki
problem za mnoge sefardske zajednice, tako da su preduzete
ozbiljne mere za njegovo reavanje. Mnoge od ovih mera imale
se veliki uspeh.
Tokom vekova u veini sefardskih zajednica odrala se nostalgija za starim panskim zaviajem. Govorili su panski jevrejski
(koji se u nekim zajednicama zvao ladino), pevali panske romanse i prenosili sa kolena na koleno prie i poslovice.
Jevrejske zajednice u Bosni, Srbiji, Makedoniji, Hrvatskoj i
Grkoj pretrpele su strano unitenje tokom holokausta, dok
je Bugarska zatitila svoje Jevreje (iako je Jevreje iz okupirane
Makedonije i Trakije deportovala).
Osim Grke i Turske, ove zajednice su kasnije bile pod
komunistikom vlau. Mnogi Jevreji su emigrirali i malo njih je
ostalo. Ratovi koji su voeni na tlu bive Jugoslavije devedesetih
godina za jo stotine njih znaili su nov egzodus, dok su Jevreji
u Bugarskoj s ponosom poeli od 1989. da obnavljaju ivot u
zajednici (koji im je bio zabranjem tokom godina pod komunizmom), i to pre svega zahvaljujui organizaciji American Jewish
Joint Distribution Committee.
Jevrejska zajednica u Turskoj, sa preko 15.000 lanova i sa
centrom u Istambulu, jo uvek je snana i aktivna. Zajednica iz
Soluna, bez obzira to je bleda senka onoga to je bila nekada,
s ponosom odrava strukturu svoje zajednice i brine se o svojim starim lanovima, dok istovremeno svojim mladim lanovima
uliva oseaj ponosa to su sefardi.

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

Serbia - Srbija

ENTREVISTADA:
FOTO TOMADA EN:
AO:
ENTREVISTADORA:

MATILDA CERGE
BELGRADO
AOS 20
RACHEL CHANIN

Esta es la tienda de mi to abuelo Jakov, en el centro de Belgrado. La

abri en 1903. Toda la familia trabajaba all, o en alguna otra de las
tiendas familiares, que se dedicaban a la venta de telas. Hasta mi abuela
trabajaba all. A pesar de que la familia no iba a trabajar los sbados,
la tienda permaneca abierta. Jakov era tambin cantor en la sinagoga
de la calle Cara Urosa. En el centro de Belgrado haba otras tiendas
propiedad de judos, como la librera Kon, donde podamos tomar libros en prstamo, como en una biblioteca, y hasta comprarlos por un
penique a la semana.
RAZGOVOR VOEN SA:
SLIKANO U:
GODINA:
RAZGOVOR VODILA:

MATILDOM CERGE
BEOGRADU
DVADESETE GODINE PROLOG VEKA
RACHEL CHANIN

Ovo je radnja mog deda strica Jakova, u centru Beograda. Otvorio je

1903.g. Cela porodica je radila u ovoj ili u nekoj drugoj radnji koje je
posedovala i u kojima su se prodavali tofovi. ak je i moja baka radila
tamo. Iako porodica nije radila subotom, radnja je ostajala otvorena.
Jakov je osim toga bio i kantor u sinagogi koja se nalazila u Ulici cara
Uroa. U centru Beograda je bilo i drugih radnji koje su pripadale Jevrejima, kao to je bila knjiara Kon, u kojoj smo mogli da pozajmljujemo
knjige, kao da je biblioteka, pa ak i da ih kupujemo za jednu paru
nedeljno.

10

Testimonio de un siglo de judasmo

Serbia - Srbija

ENTREVISTADA:
FOTO TOMADA EN:
AO:
ENTREVISTADORA:

MATILDA CERGE
BELGRADO
1938
RACHEL CHANIN

Esta fotografa se tom delante del centro judo de la calle Kralja Petra.
Es la clase de religin juda. Yo estoy en la primera la de los que estn
sentados, la segunda por la izquierda. Todos acudamos a una escuela
elemental laica con nios no judos. Como la asignatura de religin
era obligatoria, los nios judos reciban su propia clase despus del
horario escolar. Todos los chicos judos del vecindario se juntaban para
estudiar nuestras tradiciones, la Biblia y la lengua hebrea. Casi ninguno
de los que aparecen en esta foto sobrevivi la guerra, solamente unos
cinco, segn creo.
RAZGOVOR VOEN SA:
SLIKANO U:
GODINA:
RAZGOVOR VODILA:

MATILDOM CERGE
BEOGRADU
1938
RACHEL CHANIN

Ova fotograja je napravljena ispred jevrejskog centra u Ulici kralja Petra. To je as jevrejske veronauke. Ja sam u prvom redu, sedim druga s
leva. Svi smo ili u laiku osnovnu kolu sa nejevrejskom decom. S obzirom da je veronauka bila obavezan predmet, jevrejska deca su imala
poseban as posle redovne nastave. Sva jevrejska deca iz komiluka su
se okupljala da prouavaju nae obiaje, Bibliju i hebrejski jezik. Gotovo
nijedno dete sa ove slike nije preivelo rat, samo moda njih petoro,
bar tako mislim.

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

11

Serbia - Srbija

ENTREVISTADA:
FOTO TOMADA EN:
AO:
ENTREVISTADORA:

MATILDE CERGE
BELGRADO
1929
RACHEL CHANIN

Izquierda: sta es mi ta abuela Lenka, esposa de Jakov. Est sentada en

un parque de Belgrado. Viste ropa tradicional sefard. Lo que cubre la
cabeza es un tukado, propio de las mujeres religiosas.
Derecha: sta es mi abuela paterna, Matilda Kalef. Era mi preferida
y pas mi infancia bajo su ala. Su vida haba sido dursima: antes de
cumplir los 25 ya haba perdido a dos de sus hijos, y ms tarde muri
su marido. A pesar de todo, tena una actitud muy decidida ante la
vida. Todos los das preparaba la comida para la familia y para todos
los criados, trabajaba en la tienda, y por la tarde haca una parada en
la panadera para comprar caramelos. Siempre tena un dulce para m.
Ella y su cuada fueron asesinadas en el campo de concentracin de
Sajmiste, creo que en camiones de gas.
RAZGOVOR VOEN SA:
SLIKANO U:
GODINA:
RAZGOVOR VODILA:

MATILDOM CERGE
BEOGRADU
1929
RACHEL CHANIN

Levo: Ovo je moja baba tetka Lenka, Jakovljeva ena. Sedi u jednom
parku u Beogradu. Obuena je u tradicionalnu sefardsku nonju. Glava
joj je pokrivena tukadom, koji su obino nosile pobone ene.
Desno: Ovo je moja baka po ocu, Matilda Kalef. Nju sam najvie volela
i provela sam detinjstvo u njenom okrilju. Imala je jako teak ivot: sa
nepunih 25 godina izgubila je dvoje dece a kasnije joj je umro i mu.
Uprkos svemu, bila je veoma odluna ena. Svaki dan je pripremala
hranu za celu porodicu i poslugu, radila u prodavnici a popodne nije
proputala da zastane kod pekare da bi kupila bombone. Uvek je imala
neki slatki za mene. Lenka i njena zaova su bile ubijene u logoru na
Sajmitu, mislim u gasnim kamionima.

12

Testimonio de un siglo de judasmo

Serbia - Srbija

ENTREVISTADA:
FOTO TOMADA EN:
AO:
ENTREVISTADORA:

MATILDE CERGE
BELGRADO
1910 (IZQUIERDA), 1920 (DERECHA)
RACHEL CHANIN

Izquierda: Aqu tenemos, de izquierda a derecha, a Vikica Kalef, Lenka

Kohn, la hermana de mi abuela, y Lenka Kalef. La fotografa se tom
en el estudio Vrac. Las tres estaban muy unidas, ayudaban en las tiendas, preparaban toda clase de platos sefardes tradicionales, hablaban
ladino entre s, y eran los verdaderos pilares de la familia. Todas ellas
eran asesinadas en Sajmiste, junto con todos los dems miembros de
sus familias.
Derecha: Estos son Estira y Salom Ruso, y sta es la fotografa de sus
bodas de plata. Estira naci en 1873 y era profesora de espaol, alemn, italiano, francs e ingls. Incluso lleg a escribir un libro de texto
para nios judos. Su marido, Salom, naci el mismo ao y era un profesor muy popular en la escuela juda, adems de rabino. Todos les
queramos. Estira y Salom tambin fueron asesinados en Sajmiste.
RAZGOVOR VOEN SA:
SLIKANO U:
GODINA: 1
RAZGOVOR VODILA:

MATILDOM CERGE
BEOGRADU
929
RACHEL CHANIN

Levo: ovde imamo sa leva na desno, Vikicu Kalef, Lenku Kon, sestru
moje baje, i Lenku Kalef. Slika je napravljena u foto-ateljeu Vrac. Njih tri
su bile veoma vezane, pomagale su u radnjama, pripremale sva mogua
tradicionalna sefarska jela, govorile izmeu sebe ladino i bile istinski
stubovi porodice. Sve tri su bile pogubljene na Sajmitu, zajedno sa
svim ostalim lanovima porodice.
Desno: Ovo su Estira i Salom Ruso i ovo je fotograja sa njihove
srebrne svadbe. Estira je roena 1873. i bila je profesor panskog,
nemakog, italijanskog, francuskog i engleskog jezika. ak je napisala i
jedan udbenik za jevrejsku decu. Njen mu, Salom, roen je iste godine i bio je veoma popularan profesor u jevrejskoj koli, a osim toga je
bio i rabin. Svi smo ih voleli. Estira i Salom su ubijeni na Sajmitu.

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

13

Serbia - Srbija

ENTREVISTADO:
FOTO TOMADA EN:
AO:
ENTREVISTADORA:

NISIM NAVON
PRISTINA
1930
RACHEL CHANIN

Esta foto se tom en el patio de la casa de mi abuela, Bukica Baruh,

en Prstina. Yo soy el nio del fondo; las mujeres se han reunido para
hacer matzah (pan zimo) para la Pesach (Pascua). An recuerdo todos los preparativos y, durante la seder (Cena Pascual), en Prstina
solamos hacer algo que yo no haba visto hacer en ningn otro sitio:
los nios tombamos un pedazo de matzah, lo envolvamos en nuestra
servilleta, nos lo echbamos al hombro y marchbamos alrededor de
la mesa entonando cnticos sobre nuestro xodo de Egipto.
RAZGOVOR VOEN SA:
SLIKANO U:
GODINA:
RAZGOVOR VODILA:

NISIMOM NAVONOM
PRITINI
1930
RACHEL CHANIN

Ova slika je napravljena u dvoritu kue moje bake, Bukice Baruh u

Pritini. Ja sam deak u dnu slike; ene su se okupile da prave macot
(beskvasan hleb) za Pashu. Jo uvek se seam svih priprema i, tokom
sedera (pashalne veere) u Pritini imali smo obiaj da radimo neto
to nisam nigde video: mi deca uzimali bismo komad macota, uvijali ga
u salvetu, stavljali preko ramena i obilazili oko stola pevuei pesme o
naem izgonu iz Egipta.

14

Testimonio de un siglo de judasmo

Serbia - Srbija

ENTREVISTADO:
FOTO TOMADA EN:
AO:
ENTREVISTADORA:

JOSEF BARUHOVIC
PRISTINA
1920
RACHEL CHANIN

Retrato familiar con mi abuelo, Moshe Baruch, sentado con su bastn.

Eran pequeos comerciantes de Prstina. En la tienda del abuelo se
escriba en alfabeto hebreo y se hablaba ladino. Quien realmente cuidaba de la familia de mi padre era mi vava, abuela en el ladino de
Prstina; al abuelo Moshe Baruch le gustaba la bebida y no se preocupaba demasiado de cuidar a su extensa familia. Esa responsabilidad
recaa sobre mi vava (abuela). Recordando aquellos tiempos, tengo
la impresin de que las mujeres de mi familia eran mucho ms capaces
que los hombres: empezando por mi vava, despus mi madre, y ahora
mi hermana. Aparte de esto, los Baruch eran una tpica familia sefard
de Prstina: tradicional en su prctica religiosa y de medios modestos.
RAZGOVOR VOEN SA:
SLIKANO U:
GODINA:
RAZGOVOR VODILA:

JOSEFOM BARUHOVICEM
PRISTINI
1920
RACHEL CHANIN

Porodini portret sa mojim dedom, Moe Baruhom, koji sedi sa tapom.

Bili su sitni trgovci u Pristini. U dedinoj radnji se pisalo hebrejski i govorio ladino. Moja vava (baka na pritinskom ladinu) je bila ta koja se
uistinu brinula o oevoj porodici; deda Moe Baruh je voleo aicu i
nije previe vodio rauna o svojoj velikoj porodici. Ta briga je pala na
moju vavu (baku). Kada se setim tih vremena imam utisak da su ene
u mojoj porodici bile sposobnije od muaraca: poev od moje vave,
preko moje majke i, sada, sestre. to se ostalog tie, Baruhovi su bili
tipina sefardska porodica u Pritini: tradicionalni u verskim obiajima i
skromnog materijanog stanja.

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

15

Serbia - Srbija

ENTREVISTADO:
FOTO TOMADA EN:
AO:
ENTREVISTADORA:

CADIK DANON
UNIDAD DE PARTISANOS
1943 (izquierda), 1916 (inferior),
1945 (superior)
IDA LABUDOVIC

Izquierda: Esta fotografa se tom cuando estbamos en territorio

croata, combatiendo contra los ustachi. El mes de septiembre anterior
siete de nosotros conseguimos escapar de Jasenovac, una gran hazaa,
sin duda. Me convert en comisario de compaa y, poco antes de que
se tomase esta foto, ca herido.
Inferior: Mis padres, el da de su compromiso. Mi padre, que era de
origen humilde, se gan bien la vida. Tena una energa tremenda. Ni
siquiera soy capaz de hablar del modo en que fue asesinado durante
la guerra.
Superior: Aqu hay una foto ma con mi madre y dos de mis hermanas,
en junio de 1945. Es un milagro que una familia juda haya sobrevivido,
como ha sido nuestro caso. Esta foto fue tomada durante los primeros
instantes que pasamos juntos despus de cuatro largos y terribles
aos.

16

Testimonio de un siglo de judasmo

RAZGOVOR VOEN SA: CADIKOM DANONOM

SLIKANO U:
PARTIZANSKOJ JEDINICI
GODINA:
1943 (LEVO), 1916 (DOLE)
i 1945 (GORE)
RAZGOVOR VODILA:
IDA LABUDOVIC
Levo: Ova fotograja je napravljena kada smo se nalazili na hrvatskoj
teritoriji i borili protiv ustaa. Pre toga, u septembru, nas sedmorica
smo uspeli da pobegnemo iz Jasenovca to je nesumnjivo bio ogroman
podvig. Postao sam komesar odreda i, neposredno pre nego to je
nastala ova fotograja, bio sam ranjen.
Dole: Moji roditelji na dan svoje veridbe. Moj otac, koji je bio skromnog porekla, lepo je zaraivao. Imao je neverovatnu energiju. Nemam
snage ak ni da priam o nainu na koji je bio ubijen tokom rata.
Gore: Na ovoj slici sam ja sa majkom i mojim dvema sestrama, juna
1945. Prosto je udo da je jedna jevrejska porodica uspela da preivi,
kao to je to bio na sluaj. Ova slika je napravljena u prvim zajedniki
provedenim trenucima posle etiri duge i strane godine.

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

17

1. AMULETO, siglo XVIII, Oriente Prximo

Museo Histrico Judo, Belgrado
N 310
1. AMULET, XVIII vek, Bliski istok
Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 310

2. AMULETO, siglo XIX, Marruecos

Museo Histrico Judo, Belgrado
N 340
2. AMULET, XIX vek, Maroko
Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 340

3. AMULETO, siglo XIX, Marruecos

Museo Histrico Judo, Belgrado
N 315
3. AMULET, XIX vek, Maroko
Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 315

18

Testimonio de un siglo de judasmo

4. AMULETO, siglo XX, Marruecos

Museo Histrico Judo, Belgrado
N 312
4. AMULET, XX vek, Maroko
Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 312

5. AMULETO, siglo XX, Marruecos

Museo Histrico Judo, Belgrado
N 306
5. AMULET, XX vek, Maroko
Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 306

6. MENORA, siglo XX (?)

Museo Histrico Judo, Belgrado, N 568
(Candelero de siete brazos, de uso comn, no se
relaciona con ninguna esta en especial, uno de los
principales smbolos de judasmo)
6. MENORA, XX vek, (?)
Jevrejski istorijski muzej, Beograd, inv. br. JIM 568
(sedmokraki svenjak, u optoj upotrebi, ne vezuje
se za posebne praznike, jedan od glavnih simbola
judaizma)
Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

19

7. PAROHET teln de sinagoga, siglo XIX (Turqua-?)

Museo Histrico Judo, Belgrado, N 373
(Teln que cubre el armario sagrado Aron Hacodes en el que se guarda
la Tor y los complementos de la Tor en la sinagoga)
7. PAROHET sinagogalna zavesa, XIX vek, (Turska ?)
Jevrejski istorijski muzej, Beograd, inv. br. JIM 373
(sinagogalna zavesa, pokriva sveti orman Aron Hakode u kojem se
uvaju Tore i oprema za Tore u sinagogi)

8. VESTIDO DE GALA fragmento,

siglo XIX (?)
Museo Histrico Judo, Belgrado
N 8
8. SVEANA ENSKA HALJINA
FRAGMENT, XIX vek, (?)
Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 8

9. CANDELERO JANUKA
PARA LA FIESTA JANUKA,
siglo XVIII, Marruecos
Museo Histrico Judo, Belgrado
N 169
9. HANUKIJA HANUKA
SVENJAK, XVIII vek,
Maroko
Jevrejski istorijski muzej,
Beograd,
inv. br. JIM 169

20

Testimonio de un siglo de judasmo

10. CANDELERO JANUKA, siglo XIX, Bosnia

Museo Histrico Judo, Belgrado
N 187
10. HANUKIJA HANUKA SVENJAK, XIX vek, Bosna
Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 187

11. PAO PARA EL JALA- EL PAN SABTICO,

siglo XX, Israel
Museo Histrico Judo, Belgrado, N 104
(Confeccin moderna)
11. POKRIVA ZA HALU - SUBOTNJI HLEB, XX
vek, Izrael
Jevrejski istorijski muzej, Beograd, inv. br. JIM 104
(moderna izrada)

12. PAO PARA EL JALA- EL PAN SABTICO, siglo XX,

Belgrado
Museo Histrico Judo, Belgrado, N 105
(Confeccin moderna)
12. POKRIVA ZA HALU - SUBOTNJI HLEB, XX vek, Beograd
Jevrejski istorijski muzej, Beograd, inv. br. JIM 105
(moderna izrada)

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

21

13. PAO PARA MASOT, siglo XIX, Bucarest

Pan sin levadura que se prepara para el Psaj
Regalo de la sinagoga sefard Malbim de Bucarest
Museo Histrico Judo, Belgrado, N 21
13. POKRIVA ZA MACOT, XIX vek, Bukuret
- poklon sefardske sinagoge Malbim iz Bukureta Jevrejski istorijski muzej, Beograd, inv. br. JIM 21

14. FUENTE, 1928, Palestina

Museo Histrico Judo, Belgrado
N 323
14. INIJA, 1928. godina, Palestina
Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 323

22

Testimonio de un siglo de judasmo

15. CANDELEROS PARA SCHABAT,

siglo XX (?)
Museo Histrico Judo, Belgrado
N 262
15. SVENJACI ZA ABAT, XX vek, (?)
Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 262

16. CANDELEROS PARA SCHABAT, comienzos del siglo XX (?)

Confeccionados por la escuela Becalel, Jerusaln
Museo Histrico Judo, Belgrado
N 322
16. SVENJACI ZA ABAT, poetak XX veka, Izrael
- izrada kole Becalel, Jerusalim Jevrejski istorijski muzej, Beograd,
inv. br. JIM 322

Svedoanstvo o jednom veku Jevreja

23

24

Testimonio de un siglo de judasmo