0.

KOORDINATLAR VE IZOMORFIZMLER

0.1.1

Koordinatlar

V; n boyutlu bir vektr uzay ise, V nin n tane vektr olan bir S bazna sahip
oldu
gunu biliyoruz. Bylece, simdiye kadar S deki vektrlerin srasna ok dikkat
etmedik. Ancak, bu kesimde V nin bir S = fv1 ; v2 ; :::; vn g sralbazndan sz edece
giz. Bylece S1 = fv2 ; v1 ; :::; vn g V nin farklsralbir bazdr.
Bir V; n boyutlu vektr uzaynn sralbir bazS = fv1 ; v2 ; :::; vn g ise, bu halde bir
nceki ksmda teorem 1 den V nin her v vektr tek olarak
v = a1 v1 + a2 v2 + ::: + an vn
biiminde ifade edilebilir. Burada a1 ; a2 ; :::; an reel saylardr. S sralbazna gre v
nin koordinat vektrn

6
6
6
[v]s = 6
6
6
4

a1
a2
..
.
an

3
7
7
7
7
7
7
5

biiminde gsterece
giz. [v]s nin bilesenleri v nin s ye gre koordinatlarolarak adlandrlr.
rnek 1. P1 vektr uzayngznne alalm ve P1 in sralbir bazS
2 = [v13; v2 ] olsun.
2 ise, bu halde [v]s = 4

Burada v1 = t ve v2 = t dir. v = p(t) = 5t

bazna gre v nin koordinat vektrdr. Di

ger taraftan, T = [t + 1; t
ise 5t

2 = 23 (t + 1) + 72 (t

1) yazlabilir. Bu da
2

[v]T = 4
olmasdemektir.

3
2
7
2

3
5

5 ; S sral

1] sralbaz

Dikkat edilirse, [v]s koordinat vektr, S de verilen vektrlerin srasna ba

gldr. Bu
srann de
gisimi v nin S ye gre koordinatlarde
gistirebilir.
rnek 2. R3 vektr uzayn gznne alalm. Bu vektr uzaynn sral bir baz
S = [v1 ; v2 ; v3 ] olsun. Burada
2

6 7
6
6 7
6
v 1 = 6 1 7 ; v2 = 6 0
4 5
4
0
1
dir. E
ger

7
6 7
7
6 7
;
v
=
7 3 6 1 7
5
4 5
2

6
7
6
7
v=6 1 7
4
5
5

ise [v]s koordinat vektrn hesaplaynz.

zm. [v]s koordinat vektrn bulmak iin

a1 v 1 + a2 v 2 + a3 v 3 = v
olacak biimdeki a1 ; a2 ve a3 sabitlerini bulmamz gerekir. Bu esitlik ilaveli matrisi
2

1 2 0 1
6
7
6
7
6 1 0 1 j 1 7
4
5
0 1 2
5
veya buna denk olarak

v3 j v

v1 v2

(1)

olan lineer denklem sistemini verir (gsteriniz). (1) deki matris satrca indirgenmis
eselon forma dnstrlrse
a1 = 3; a2 =

1; a3 =

zm elde edilir (gsteriniz). Bylece

2

6
6
vs = 6
4

7
7
1 7
5
2

bulunur.
Bir V vektr uzaynn sralbir bazS = fv1 ; v2 ; :::; vn g ve V nin
[v]s = [w]s
olacak biimdeki iki vektr v ve w olsun. S
imdi v = w oldu
gunu gsterece
giz.
2

6
6
6
[v]s = 6
6
6
4

a1
a2
..
.
an

b
7
6 1 7
7
6
7
7
6 b2 7
7 ; [w] = 6
7
s
7
6 .. 7
7
6 . 7
5
4
5
bn

olsun. [v]s = [w]s esitli

gi nedeniyle
ai = bi ; i = 1; 2; :::; n
yazabiliriz. Bu halde
v = a1 v1 + a2 v2 + ::: + an vn
ve
w = b1 v1 + b2 v2 + ::: + bn vn
= a1 v1 + a2 v2 + ::: + an vn
= v
elde edilir.
Bir sral baz seimi ve her v 2 V vektrne bir koordinat vektrnn karslk ge3

tirilmesi sonucu bize vektr "resmetme" imkan verir. rnek 1 yardmyla bu

dsnceyi aklayalm. R2 dzleminde sabit bir O noktas seip, O dan geen ve
P1 in ft; 1g bazndaki t ve 1 baz vektrlerini gsteren herhangi iki w1 ve w2 ynl
do
gru paralarnizelim. w1 ve w2 nin do
grultularsrasyla x1 ve x2 eksenleri olarak
adlandrlan iki do
gru belirler. x1 ekseni ynnde pozitif yn w1 in yn, negatif yn
w1 in yndr. w1 ve w2 uzunluklarsrasyla x1 ve x2 eksenleri zerindeki uzunluklarifade eder. P1 in bir vektr v ise, v yi tek olarak v = a1 w1 + a2 w2 biiminde
yazabiliriz. S
imdi x1 ekseni zerinde ja1 j uzunlu
gunda bir do
gru paras(a1 pozitif
ise pozitif ynde, a1 negatif ise negatif ynde) isaretleyelim ve bu do
gru parasnn u
noktasndan w2 ye paralel izelim. Benzer sekilde x2 ekseni zerinde ja2 j uzunlu
gunda
bir do
gru paras(a2 pozitif ise pozitif ynde, a1 negatif ise negatif ynde) isaretleyelim ve bu do
gru parasnn u noktasndan w1 e paralel izelim. O dan bu iki do
grunun kesim noktasna ynl do
gru parasn izelim. Bu ynl do
gru paras v yi
temsil eder.

0.1.2

Izomorzmler

V; n boyutlu bir vektr uzay, V nin sralbir S = fv1 ; v2 ; :::; vn g ve V nin iki vektr
v ve w ise bu halde v ve w tek olarak
v = a1 v1 + a2 v2 + ::: + an vn ; w = b1 v1 + b2 v2 + ::: + bn vn
biiminde yazlr. Bylece v ve w vektrlerine Rn nin srasyla [v]s ve [w]s elemanlar
karslk getirilir:
v ! [v]s
w ! [w]s

v + w = (a1 + b1 ) v1 + (a2 + b2 ) v2 + ::: + (an + bn ) vn toplam, v + w vektrne

2

a1 + b1

6
6
6 a2 + b2
[v + w]s = 6
6
..
6
.
4
an + bn

7
7
7
7 = [v] + [w]
s
s
7
7
5

vektrnn karslk getirilmesi demektir. Bu sebepten

v + w ! [v + w]s = [v]s + [w]s
dir. Yani, V nin v ve w vektrleri toplandgnda bulunan v + w vektrne Rn de
karslk getirilen [v + w]s koordinat vektrn elde etmek iin v nin [v]s koordinat
vektr ile w nin [w]s koordinat vektr toplanr.
Benzer sekilde c bir reel sayise, bu halde
cv = (ca1 ) v1 + (ca2 ) v2 + ::: + (can ) vn
dir. Bu ise

6
6
6
[cv]s = 6
6
6
4

ca1
ca2
..
.
can

olmasngerektirir. Bu sebepten,

7
7
7
7 = c [v]
s
7
7
5

cv ! [cv]s = c [v]s
yazlabilir. Bylece v bir c skalar ile arpldgnda, cv vektrne Rn de karslk
getirilen [cv]s koordinat vektrn elde etmek iin c ile [v]s koordinat vektr arplr.
Bu tartsma cebirsel adan V ile Rn nin birbirine "olduka benzer" yapya sahip
oldu
gunu belirtir.

S
imdi bu kavram aklayalm. Bir V vektr uzayndan bir W vektr uzayna bir
fonksiyon L olsun. Her v1 ; v2 2 V iin, L(v1 ) = L(v2 ) iken v1 = v2 oluyorsa, L nin
birebir oldu
gunu hatrlatalm.
stelik, her w 2 W iin L(v) = w olacak biimde en az bir v 2 V varsa L rtendir.
Bylece

2
3
6
7
a1 + a2
6
7
5
L(6 a2 7) = 4
4
5
a1
a3
a1

3
2
olarak
gnts rtendir. Bunu gstermek iin w =
2
3 tanmlanan L = R ! R ba
b
4 1 5 alalm. Bu halde
b2

L(v) = 4
a1

a1 + a2
a1

5=w=4

b1
b2

3
5

6
7
6
7
esitli
gini sa
glayan v = 6 a2 7 vektrn arayalm. Bylece a1 = b2 ; a2 = b1
4
5
a3
a3 key zm elde edilir. Ancak L birebir de
gildir. Zira
2

6 7
6
6 7
6
v1 = 6 2 7 ve v2 = 6 2
4 5
4
3
4
ise, bu halde

fakat v1 6= v2 dir.
Tanm 1. V; ;

L(v1 ) = L(v2 ) = 4
islemlerine gre ve W; ;

b2 ve

3
7
7
7
5

islemlerine gre iki reel vektr uzay

olsun. Asa
gdaki (a),(b) zelli
gine sahip bir L : V ! W birebir ve rten bir fonksiyonuna V den W ya bir izomorzm (Yunancada isos=ayn, morphos=yapanlamna

gelir) adverilir:
(a) L(V

W ) = L(V )

(b) L(c

V)=c

L(W ); her v; w 2 V iin

L(V ); her v 2 V; c bir reel say.

Bu durumda V; W ya izomorftur denir.

L; V den W ya bir izomorzm ise Tanm 1 den de
L(a1

v1

a2

v2

:::

ak

vk ) = a1

L(v1 )

a2

L(v2 )

:::

ak

L(vk )

yazlabilir. Burada v1 ; v2 ; :::; vk ; V nin vektrleri ve a1 ; a2 ; :::; ak skalarlardr.

Uyar 1. Bir V vektr uzayndan bir W vektr uzayna verilen bir L fonksiyonu,
Tanm 1 in (a) ve (b) zellikleri sa
glyorsa L ye aynzamanda bir lineer dn
sm
ad da verilir. Ayrca bir V vektr uzayndan bir W vektr uzayna izomorzm;
lineer, birebir ve rten bir fonksiyondur.
Izomorfm vektr uzaylarnn cebirsel yaplar ayn olup, bunlarn farklklar sadece
elemanlarnn sfrdan farkl olmas ile anlaslr. Yani, V ve W vektr uzaylar, L
izomorzmi altnda izomorf iseler bu halde her v 2 V iin L(v) = w olacak biimde
bir tek w 2 W vardr. Tersine her w 2 W iin L(v) = w olacak biimde bir
tek v 2 V vardr. V nin her bir eleman bu elemann L altndaki grnts ile
de
gistirirsek ve

ve

islemleri yerine srasyla

ve

islemlerini alrsak, kesinlikle

W y elde ederiz. Izomorf vektr uzaylarna ait nemli rnek asa

gdaki teoremde
verilmektedir.
Teorem 1. V; n-boyutlu bir reel vektr uzayise, bu halde, V; Rn ye izomorftur.
Teorem 2.
(a) Her V vektr uzaykendisine izomorftur.
(b) V; W ya izomorf ise, W da V ye izomorftur.
(c) U; V ye izomorf ise, V de W ya izomorf ise, bu halde, U; W ya izomorftur.
7

Teorem 3. Iki sonlu boyutlu vektr uzaynn izomorf olmasiin gerek ve yeter sart
boyutlarnn aynolmasdr.
Sonu 1. V; Rn -ye izomorf sonlu boyutlu bir reel vektr uzayise, bu halde boy V = n
dir.

0.2

BiR MATRISIN RANKI

Bu kesimde verilen bir S = fv1 ; v2 ; :::; vk g kmesi tarafndan gerilen bir vektr uzaynn bir bazn bulmak iin daha baska etkili bir metod elde edece
giz. Bir nceki
nitede S nin bir altkmesi V olmak zere, V nin bir bazn seebilmek iin bir
teknik gelistirdik. Bu kesimde gelistirilen metod V nin bir bazn olusturur fakat
bu, bazn S nin bir altkmesi olmasn garantilemez. Bir A matrisine bir tek say
ekleyece
giz ve sonra katsaylar matrisi A olan bir homogen sistemin zm uzaynn
boyutu hakknda bize bilgi verdi
gini gsterece
giz.
Tanm 2.

a
a12 : : : a1n
6 11
6
6 a21 a22 : : : a2n
A=6
6 ..
..
..
6 .
.
.
4
am1 am2 : : : amn

3
7
7
7
7
7
7
5

n tipinde key bir matris olsun. A nn satrlarRn de vektrler olarak gznne

alndgnda Rn nin gerdi

gi bir altuzayna A nn satr uzaydenir. Benzer olarak, A
nn stunlarRm nin gerdi
gi bir altuzayna A nn stun uzaydenir.
Teorem 4. A ve B m

n tipinde satrca (stunca) denk olan matrisler ise o zaman

A ve B nin satr (stun) uzaylaresittir.

Verilen vektrlerin bir kmesi tarafndan gerilen bir altuzayn bir baznbulmak iin
bu teoremi kullanabiliriz. Asa
gdaki rnekte bu metodu tantaca
gz.
rnek 3. v1 =
h
1 2 0 4

1
3

2 0 3

; v2 =

3 2 8 1 4

; v3 =

2 3 7 2 3

olmak zere S = fv1 ; v2 ; v3 ; v4 g tarafndan gerilen R5 in bir al8

; v4 =

tuzayolan V nin bir baznbulunuz.

zm. Verilen vektrlerin
2

6
6
6 3
A=6
6
6 2
4
1

2 0 3
2

8 1

7 2

0 4

7
7
4 7
7
7
3 7
5
3

matrisinin satr uzayoldu

guna dikkat ediniz. Elementer satr islemler uygulanarak
indirgenmis satr eselon formu
2

1 0
6
6
6 0 1
B=6
6
6 0 0
4
0 0

2 0
1 0
0 1
0 0

7
7
1 7
7
7
1 7
5
0

olan matrise A nn satrca denk oldu

gunu buluruz. A ve B nin satr uzaylarzdes
ve B nin satr uzaynn bir baz
w1 =

2 0 3

; w2 =

3 2 8 1 4

; w3 =

2 3 7 2 3

den olusur. Buradan, fw1 ; w2 ; w3 g ; V nin bir bazdr.

A matrisine satrca denk olan indirgenmis eselon formda bir B matrisini bulmaya
gerek yoktur. Btn bunlar A matrisine satrca denk olan bir B matrisine sahip
oldu
gumuzu ve B nin satr uzaynn bir bazn kolayca elde edebilece
gimizi gerektirir. Sk sk A yindirgenmis satr eselon formda byle bir B matrisine tm yntemlerle indirgeyemeyebiliriz. A matrisi satr eselon formdaki bir B matrisine denk
ise o zaman A nn satr uzaynn bir bazB nin sfrdan farklsatrlarnn formunda
oldu
gunu gsterebiliriz.
S
phesiz rnek 3 de kullanlan metod ile olusturulan baz verilen geren kmenin bir
altkmesi olmayabilir. Geren kmenin bir alt kmesi genellikle bir baz verir. Bir

nceki nitede kullanlan yntem ile Rn nin bir altkmesini V nin bir bazsadelestirildi
ginde Rn nin do
gal bazna benzerdir. Bylece e
ger
2

6
6
6
v=6
6
6
4

a1
a2
..
.
an

3
7
7
7
7
7
7
5

V de bir vektr ve rnek 3 deki metod ile elde edilen ve belirleyici 1 ler j1 ; j2 ; :::; jk
stunlarnda bulunan V nin bir bazj1 ; j2 ; :::; jk (v1 ; v2 ; :::; vk ) ise o zaman
v = [aj1 v1 + aj2 v2 + ::: + ajk vk ]
oldu
gu gsterilebilir.
rnek 4. rnek 3 deki altuzay V olsun. V de verilen
v=

5 4 14 6 3

vektr rnek 3 de verilen bazn bir lineer birlesimi olarak yaznz.

zm. j1 = 1; j2 = 2 ve j3 = 4 oldu
gundan v = 5w1 + 4w2 + 6w3 tr.
Rn den farkl vektr uzaynn bir altuzaynn bir bazn bulmak iin rnek 3 de
verilen yntemin nasl kullanlaca
gnasa
gdaki rnekte
rnek 5. v1 = t4 + t2 + 2t + 1; v2 = t4 + t2 + 2t + 2; v3 = 2t4 + t3 + t + 2 ve v4 =
t4 + t3

t2

t olmak zere S = fv1 ; v2 ; v3 ; v4 g tarafndan gerilen P4 n altuzayV

olsun. V nin bir baznbulunuz.

zm. P4 vektr uzay
L(at4 + bt3 + ct2 + dt + e) =

a b c d e

ile tanmlanan izomorzm altnda R5 e izomorf oldu

gundan L(V ); R5 in bir W al-

10

tuzayna izomorftur. Teorem 3 den W altuzayfL(v1 ); L(v2 ); L(v3 ); L(v4 )g tarafndan gerilir. S
imdi rnek 3 deki gibi W nin bir baznbulalm. Buradan
2

1 0
6
6
6 1 0
A=6
6
6 2 1
4
1 1

1
1
0
1

7
7
2 2 7
7
7
1 2 7
5
1 0

matrisinin satr uzayW ve A nn

2

1 0

6
6
6 0 1
B=6
6
6 0 0
4
0 0

1
2
0
0

7
7
3 0 7
7
7
0 1 7
5
0 0

h
i
h
matrisine satrca denk oldu
gu elde edilir. w1 = 1 0 1 2 0 ; w2 = 0 1
2
h
i
0 0 0 0 1 olmak zere W nin bir bazT = fw1 ; w2 ; w3 g tr. Bu durumda V
nin bir bazda fL 1 (w1 ); L 1 (w2 ); L 1 (w3 )g = ft4 + t2 + 2t; t3

2t2

3t; 1g dir.

Tanm 3. A nn satr (stun) uzaynn boyutuna A nn satr (stun) rankdenir.

A ve B satrca denk (matrisler) ise o zaman satr rank A = satr rank B ve A ve B

stunca denk (matrisler) ise o zaman stun rank A = stun rank B dir. Bu nedenle
m

n tipindeki bir A matrisinden baslayarak A ya satrca denk olan indirgenmis

satr eselon formda bir B matrisi bulunuyorsa o zaman A ile B nin satr ranklar
esittir. Fakat B nin satr ranknn sfrdan farkl satrlarnn says oldu
gu aktr.
Bylece verilen bir A matrisinin satr ranknbulmak iin iyi bir metoda sahibiz.
rnek 6.

rnek 3 deki zmde tanmlanan A matrisinin yalnzca satr vek-

trlerinden olusan satr uzaynn bir bazn bulunuz. Ayrca A nn satr rankn
hesaplaynz.

11

3 0

ve

zm. Bir nceki nitedeki Teorem 2 deki ikinci ispattaki yntem kullanlarak
a1

2 0 3

i
h
i
h
i
h
4 +a2 3 2 8 1 4 +a3 2 3 7 2 3 +a4
2

3 2

6
6
6 2
6
6
6 0
6
6
6 3
4
4

2 3
8 7
1 2
4 3

1 2 0 4

7
7
2 0 7
7
7
T
0 j 0 7= A j0
7
7
4 0 7
5
3 0

(1)

denklemini olustururuz. Bu ise AT nin katsaylar matrisi oldu

gunu ifade eder. (1)
deki ilaveli matrisi AT j 0 indirgenmis eselon forma dnstrerek
2

1 0
6
6
6 0 1
6
6
6 0 0
6
6
6 0 0
4
0 0

11
24

0
1
0
0

7
7
0 7
7
7
7 j
0 7
3
7
7
0
0 7
5
0
0

49
24

(2)

elde ederiz (do

grulaynz). (2) deki belirleyiciler 1 ler 1.ci 2.ci ve 3.c stunda bulundu
gundan A nn satr uzaynn bir baznA nn ilk satrolusturur. Yani
nh

2 0 3

i h
i h
io
;
;
4
3 2 8 1 4
2 3 7 2 3

A nn satr uzaynn bir bazdr. A nn satr rank3 tr.

rnek 7.

rnek 3 deki zmde tanmlanan A matrisinin yalnzca satr vek-

trlerinden olusan satr uzaynn bir bazn bulunuz. Ayrca A nn satr rankn
hesaplaynz.
zm 1. Satr vektrleri olarak A nn stunlar yazldgnda AT matrisini elde

12

ederiz. AT matrisi indirgenmis satr eselon forma dnstrld

g zaman
2

11
24

1 0 0

6
6
6 0 1 0
6
6
6 0 0 1
6
6
6 0 0 0
4
0 0 0
olur. rnek 6 da grd
gmz gibi. Bylece

7
7
7
7
7 7
7
3 7
7
0 7
5
0

49
24

1 0 0

11
24

AT nin satr uzayiin bir baz olusturur. Bu nedenle

2

3 2

i h
; 0 1 0

49
24

i h
; 0 0 1

6
7 6
7
6 7
6
7 6
7
6 7
6 0 7 6 1 7
6 0 7
6
7;6
7 ve 6 7
6
7 6
7
6 7
6 0 7 6 0 7
6 1 7
4
5 4
5
4 5
11
24

49
24

7
3

vektrleri A nn stun uzay iin bir baz olur ve A nn stun ranknn 3 oldu
gu
sonucuna ulasrz.
zm 2. E
ger A nn yalnzca stun vektrlerini ieren A nn stun uzaynn
bir bazn bulmak istersek ilaveli matrisi [A j 0] ve nceki nitedeki Teorem 2 nin
ispatnda gelistirilen yntemi kullanarak
2

6 7
6
7
6 7
6 7
6
7 6 7
6 7
6
7
6 7
6 7
6
7 6 7
6 3 7
6 2 7
6 8 7
6 1 7
6 4 7 6 0 7
6
7
6
7
6
7
6
7
6
7=6 7
a1 6 7 + a2 6
7 + a3 6 7 + a4 6 7 + a5 6
7 6 7
6 2 7
6 3 7
6 7 7
6 2 7
6 3 7 6 0 7
4 5
4
5
4 5
4 5
4
5 4 5
1
2
0
4
3
0
denklemini olustururuz. Bu matrisi satrca indirgenmis eselon forma dnstrerek
2

1 0 2 0

6
6
6 0 1 1 0
6
6
6 0 0 0 1
4
0 0 0 0
13

7
7
1 0 7
j 7
7
1 0 7
5
0 0

7
3

elde ederiz. Bylece belirleyici 1 ler 1:ci, 2:ci ve 4:c stunlarda oldu
gundan A
nn birinci, ikinci ve drdnc stunlar A nn stun uzaynn bir bazn olusturur
sonucuna ulasrz. Yani

82 3 2
3 2 39
>
>
>
3 >
1
2
>
6
7>
>
>
6
7
6
7
>
>
>
7 6
7 6 7>
<6
6 3 7 6 2 7 6 1 7=
7;6 7
6 7;6
7 6 7
6 7 6
>
>
>
6 2 7 6 3 7 6 2 7>
>
>
>
5 4 5>
4 5 4
>
>
>
>
: 1
4 ;
2

A nn stun uzaynn bir bazdr, A nn stun rank3 tr.

A; m

n tipinde bir matris P de singler olmayan m

m tipinde bir matris ise o

zaman A ve P A nn satrca denk matrisler olmalariin satr rank (P A) = satr rank

A sonucunu elde ederiz. Benzer olarak Q singler olmayan n

n tipinde bir matris

ise o zaman stun rank (AQ) = stun rank A dr. Ayrca boy Rn = n oldu
gundan
satr rank A

n oldu
gunu grrz. Yine A nn satr uzay m vektr tarafndan

gerildi
gi iin satr rank A
Teorem 5. m

m: Buradan satr rank A

min fm; ng dir.

n tipinde herhangi bir A = [aij ] matrisinin satr rank ile stun

rankbirbirine esittir.
Teorem 6. A; m
rnek 8.

n tipinde bir matris ise o zaman rank A+ sfrlk A = n dir.

2

1
6
6
6 0
6
6
A=6 0
6
6
6 1
4
2

4 1 2

7
7
1 2 1 2 7
7
7
0 0 1 2 7
7
7
1 0 0 2 7
5
1 6 0 1

14

olsun. A nn satrca indirgenmis eselon forma dnstrld

gnde
2

1 0 2 0

6
6
6 0 1 2
6
6
6 0 0 0
6
6
6 0 0 0
4
0 0 0

0
1
0
0

7
7
1 7
7
7
2 7
7
7
0 7
5
0

elde edilir. Bu durumda rank A = 3 ve sfrlk A = 2 dir. Ax = 0 denkleminin zm

uzaynn boyutu 2 bulunur.

15