Professional Documents
Culture Documents
Trkiye
Proceedings of the 12'1' Turkish Coal Congress, 23-26 May 2000,Zonguldak-Kdz. Ereli. Trkiye
ZET
Bu bildiride ; ncelikle sv karbondioksitle kaz sistemi (CARDOX kaz sistemi)
tantlmtr. Sistemin uygulama alanlar tantldktan sonra sistemin Kozlu ocaklarndaki
uygulamalar verilmitir. Sistem, Kozlu ocaklarnda ; uzun ayaklarda arna dik ve arna
paralel olmak zere iki ekilde denenmitir Ayrca bacalarda ve hava patlatmal kaz
sisteminde de CARDOX sisteminden yararlanlmtr. Son olarak da ; sistemin
stnlkleri ve ekonomik katks ksaca tartlmtr.
ABSTRACT
This paper starts with the introduction of the CARDOX- liquid carbondioxideexcavation system. Follow by the general discussion of application areas of the system
and the applications of the system in Kozlu mines. The applications of the system in long
walls have been tried in two ways One is perpendicular to the face and the other is
parallel to the face. Also, the use of this system in developing of raises and high pressure
air blasting excavation system have been discussed Finally, superiority and economic
benefits of the system have been discussed.
55
1.
GR
56
-' \
'i
CARDOX sistemi ile alma, havzada ilk olarak Amasra Messesesinde balamtr.
Kozlu Messesesinde ilk denemeler 1997 yl Temmuz aynda Amasra'dan getirilen
tplerle yaplmtr. Bu dnemde -425/-485 22928/211009 Aclk damar - 439 tabanda
ve -425 Byk daman tabanda deneme amal kullanlmtr. Her iki taban da BIO
kesitinde olup, her kullanmda arna 6 adet delik delinmitir. Baar salanm, tahkimat
bozulmam ve arn gk yapmamtr. Messesede tesisin kuruluu 17/11/1997
tarihinde olmutur. Aralk -1997 tarihinden itibaren standart kullanma geilmitir
(Erolu , 1998). Sistem balangta Byk Kl daman tumba retim ve hazrlk
tabanlarnda olmak zere 2 ana noktada kullanlmtr. Daha sonralan da; bu alma
kapsamnda uzun ayaklarda , hava patlatmal arakath gertmeli retim ynteminde ,
hazrlk bayukanlarmda ve bacalarn tumbaya evrilmesinde kullanlmtr Kozlu
Messesesinde halen 140 adet tp mevcuttur. Bunlann dalm ve baz zellikleri
izelge 1 ' de verilmitir.
izelgel TTK Kozlu Messesesi'nde kullanlmakta olan tplerin dalm
CARDOX TPLER' nin dalm
F57L
F57
91 adet
49 adet
F57L T
F57L K
F57 T
F57 K
Uzun tip tek Uzun tip dearj Ksa tip tek Ksa tip dearj
ynde k
kafas konik
ynde k
kafas konik
57
3.1
CARDOX sisteminin ilk uygulamasnda pilot blge olarak 4 Ocak seilmitir Klasik
olarak patlayc madde ile yaplan tumbalarda , tumba kapan salam tutabilmek iin,
ilave tahkimat olarak yaplan kilitlerin ba ksmnda destek alnarak kapak yapldndan,
tumba yaplacak blge 3 metre boyunda ve damar kalnlnda olmaktadr
CARDOX ile yaplan tumbalarda alma sahasnn 3 m olmast zorunluluu (bir kilit
uzunluu), uzunluu 1,2 m civarnda olan ruplenn kullanlmasnda snrlama getirmitir
Bu nedenle, 3m olan tumba sahasnn 2m'ye drlmesi gerekmitir
ekil 2'de grld gibi patlatma 3 m kalnlndaki komur iinde yapldndan ve
CARDOX' lar uzun tp olmasna ramen ancak 1,5 m'lk ksmndan aasn paralayp
tumba etmitir Dolaysyla stte kalan 1,5 m'lk ksm askda kald iin kazs
gerekletirilememitir Askda kalan blgenin uzunluunu arttrp tavan basncyla
tumbann oturmas iin, tumba kapann 2 ba onunde bir kapak daha yaplp ayn
patlatma gerekletirilmitir
ikinci patlatmann sonucu da ayn ekilde olup, tup boyunca komur alnmtr Tupun
bitim noktasndan itibaren bak gibi kesilerek komur askda kalmtr Ayn kapan yine
k ba onunde 3 kez tumba kapa yaplp patlatma yaplmtr Sonu dierlerinden
farksz olup, daha once yaplan patlatmalarla beraber 3 tumbalk mesafede komur tup
boyu alnm, dier yars askda kalmtr Komur veya arakesme yapsndan olabilecei
dnlerek bu arn bekletilmeye alnarak baka tumba bacalarda denemeler devam
ettirilmitir Toplam 11 tumba bacada denenmi, fakat askda kalan komurun oturtulmas
baanlamamtr Ayn delie pepee k tup yerletirilerek yaplan 3 m ik patlatmadan
da sonu alnamamtr
Di at m it Deliklerinin
Cardox Deliklerinin
Yandan Grnm
Yandan Grnm
ekil 2 Kara tumba metodunda patlayc madde ve CARDOX sisteminin etki alan
58
3.2
Yksek basnl hava ile delme patlatma retim ynteminde retimin yaplaca taban
srldkten sonra, pano snrnda delme ve patlatma ileminin kmr rahatlkla
aktarabilmesi iin, pano snrndan itibaren stteki eski allm ara kata 1-2 metre
kalana kadar srlen bacann grevi serbest bir yzey oluturmaktr.
Serbest yzey bacas, damar eiminde ve taban elde olup aa tahkmatldr Dik
damarlarda bacaya
diyagonallk verilmektedir. Serbest yzey bacalarndak
uygulamalara ; nce tek tple balanmtr daha sonra iki tup denenmitir Her ikisi de
belirli bir basan elde edilemeyince trapez kesitli olan bacalarda dort tuple ilerlemeler
yapilmtr.
Bu aamada herhangi bir a vermeden bacann ilerleme istikametinde delinen dort delik
ve bunlarn ayn anda patlatlmas almalan yaplmtr Delinen delikler, kesitin ke
noktalanndan yaklak 50 cm ierde ve CARDOX tpnn dearj pencerelerinin bir yn
ke noktasna dierinin ise bacann ortasna doru ynlendirilmesine dikkat edilmitir
Patlatma dzeni kabaca ekil 3'te gsterilmitir.
ekil 3. Trapez kesitli serbest yzey bacasnda CARDOX tplerinin anna yerletirilmesi
Bu drtl patlatma dzeninde seri balanan tplerin patlatlmas sonucu "F57" lerde
100 cm "F57L" lerde 150 cm gibi ilerlemeler yapld. Bu delik ve patlatma dzeninde
randmanl bir ilerlemenin salanabilmesi iin muhakkak dort deliinde ayn anda
patlamas zorunludur. Patlamayan herhangi bir delik ilerlemeyi hacimsel olarak yan
59
yanya indireceinden gerek tplerin tel balants, tutucu tapalann pozisyonu ve deliin
tam olarak ieriye oturtulmas gibi basit ama nemli faktrleri titizlikle gzden
geirilmesi gerekir. Patlamayan bir tp bulunduu kedeki kmr olduu gibi kalmakta
ve ikincil bir iilik gerektirmektedir.
Dinamit ile ilerlemede patlamadan hemen sonra gaz ve ince taneli paralanmadan oluan
toz sebebiyle arna hemen giri havalandrma durumuna bal kalarak 20-30 dk
srmektedir. Oysa, CARDOX kullanmnda zararl gaz ve toz olumadndan
patlamadan hemen sonra arna girilebilmektedir. En fazla 2-3 dakika beklenmektedir.
i sal - igvenlii ve zaman asndan sistemin nemli bir avantaj grlmektedir.
lerleme miktar asndan kyaslandnda klasik yntemde bir vardiya boyunca 50 cm
iken CARDOX' la bu 3 katna kabilmektedir. Ayrca dinamit kullanm durumunda
delinecek delik says ortalama 3-4 kat daha fazla olduundan zamandan tasarruf
salanmaktadr. Sistemin dinamite gre dezavantaj arlndan dolay bayukarda arna
kadar tanmasdr. Tama sorunu sebebi ile zaman zaman dinamit tercih edildii
grlmtr.
Hava patlatmal kaz sistemindeki serbest yzey bacalannn tumbaya evrilmemesinde de
CARDOX sisteminden yararlanlmtr. Bacann kenanndaki topuk durumuna gre 4 ile 7
tp belirli bir delik dzeni ile patlatlmtr. Patlatlan blgedeki kmrler ekildikten
sonra daha aadan ayn ekilde patlatma yaplmtr (ekil 4) (Kasapolu 1999)
kmr kazs patlayc madde ile yaplmaktadr. Lamlama sonras arnda ve tavanda
oluan kavlaklar mortipikrle tralanmaktadr.
Bir patlayc olarak kabul edilmeyen CARDOX sistemi burada patlayc maddenin bir
alternatifi olarak dnlmtr ve kmr kazs CARDOX sisteminin yardmyla
yaplmaya allmtr. Uygulamalarda iki ynteme bavurulmutur.
61
Bu yntemde tercih edilen tpler genelde F57 (1.25 m) olup hem kk oluu hem de
hafif oluu iinin benimsemesi asndan tercih sebebi olmutur. Boyunun kk oluu
ayakta hareket kabiliyetini de arttrmtr.
lk uygulamalarda, sarmann altndaki direklerde krlmalar gzlenmitir. Ancak daha
sonra patlatma delikleri atallarn kenarna doru ekilerek sorun giderilmitir. Bir
sarmada patlatma yaplrken nce taban seviyesindeki deliklerin patlatlmas verimi
arttrmtr. Damar kalnl 2 m nin altna inildiinde delik says azaltlmaktadr. Bir
sarmadaki 4 - 6 delik yerine 3 e kadar indirilebilir.
Arna dik uygulamalarda yalanc tavan olan damarlarda tavan bozmamak iin tplerin
dearj kafalar deitirilmitir. Klasik tplerde dearj kafas ift kldr Yalanc tavan
bulunan damarlarda tek kl dearj kafalar kullanlmtr. Bir sarmadaki patlatma
delii says patlayc madde kullanmndaki delik saysna gre delik saysnda % 40 50 altndadr.
3.3.2
Bu yntemin balangcnda ayakta orta noktada arna dik yntemle bir sarma allm
ve ayak ortasnda bir cep oluturulmutur. Daha sonra oluan cepten ba ve dip taban
istikametlerinde allmtr. Ayn anda ba ve dip tabandan ayak ortasndaki cep
ynnde de ilerlenmitir. Bylelikle drt kaz ann oluturulmutur. Kaz arnm daha da
arttrmak olanakldr (ekil 6).
Yntemde F57 ve F57L tpler birlikte kullanlmtr. Birbirine gemeli burgular ile 3 m'
lik delikler delinerek ayn delie iki tp birden yerletirilir. Delik boyu uzun olduundan
zaman zaman delik delmede ve delik iinde oluan gklerden dolay problemler
yaanmtr. Oluan gk tpn dibe kadar oturtulmasnda engel olmutur.
allan sarmaya altl stl 2 delik delinerek tplerin biri ksa dieri uzun olmak
kaydyla tpler delie yerletirilmi dier delie de tplerin yerletirme sras
deitirilerek drt tp ayn anda patlatlmtr.
Arna paralel sistemde karlalan balca sorunlar;
Uzun delik delinmesi,
Delik boyu uzadka delikteki gk ve entik oluma oran artmas,
Bir delie yerletirilen iki tpten dolay ikinci tpn yerletirilmesinde birinci
tpn kablosunun kesilmesi ve patlatmann gerekletirilememesidir.
Uygulamalardaki skntlar nedeniyle bu sistem tercih edilmemitir.
62
3.4
CARDOX sistemi, hava patlatmal kaz sisteminde ayr ama iin kullanlmaktadr.
Kalan topuklarn patlatlmasnda
Serbest yzey ba yukarlarnn almasnda
Kmr ekilirken gelen iri bloklarn paralanmasnda (kmr veya taban ta).
Hava patlatmal kaz sistemi uygulanmasnda uzun patlatmalarda delik aznda kalan
(yn tijleriyle geilen blge) 1,5 m uzunluundaki ksm CARDOX tpleriyle
patlatlmaktadr (ekil.7 ). Damar kalnlna gre 3-4 tp yelpaze eklinde yerletirilerek
ateleme yaplmaktadr. Bu sayede hem daha hzl hem de uzun patlatma sonucu ortaya
kan metan gaz nedeniyle daha gvenli patlatma yaplabilmektedir. Hava patlatmal
kaz sisteminde mevcut olan ksa patlatma nitesi ayn ilevi grmektedir. Fakat bu
sistemde delikler tek tek delinmektedir Bir delik delinip patlatldktan sonra ikinci ve
nc patlamalar yaplmaktadr. CARDOX sisteminde ise hatta dort delik ayn anda
patlatlmaktadr.
tandan kopan kaya bloklar tkamtr. Burada 54 mm apl apraz ( X ) balta azl
burgu ile delik delinip CARDOX tp iine 5,2 mm kalnlndaki diskler konularak
patlatma (patarlama) yaplmtr. Bu uygulamada, CARDOX tpnn dearj noktasn ta
blounun merkezine getirmek nemlidir. Dolaysyla delik uzunluu deiken
olabilmekte genelde 70 - 120 cm arasnda deiebilmektedir. Bu ve buna benzer alma
sahalarnda, ynetmelik gerei kesinlikle dinamit kullanlamayacandan sistem
alternatifsiz olarak baarl bir ekilde uygulanmaktadr.
Bir tpn arl 20-22 kg civarndadr. Tplerin yeraltna indirilip kartlmas iin
uygun bir tama sistemi gereklidir. Tplerin elde tanmas ve hele birde
kullanlmadan yerustne kartlmas iiler zerinde sisteme kar bir olumsuz
nyarg yaratmtr. Bu sorun, zel malzeme trikolarnn kullanlmas ve
kullanlmayan tplerin yeraltnda depolanmasyla ortadan kalkmtr.
SONU
ok eski bir kaz sistemi olmasna ramen CARDOX sistemi havzada deneme
aamasndadr, iki kez tektonizma geirmi olan Zonguldak Havzasndaki retim
yntemlerinin kullanma olana olduka snrldr. Hava patlatmal kaz sistemi ve
CARDOX sistemi havza koullarnda uygulanabilecek sistemler olarak grlmektedir.
Hava patlatmal kaz sistemi kendisine bir yer bulmutur. CARDOX sisteminin,
bacalarda, uzun ayaklarda ve hava patlatmal kaz sisteminin ksa patlatmalannda
kullanlma olasl olduka yksektir. zellikle arna dik yaplan uygulamalar kaz
sorunu olan damarlarda kullanlabileceinin bir gstergesidir. Kozlu'da gerekletirilen
bu uygulamann daha da gelitirilmesi ve bir panonun tmyle CARDOX sistemiyle
retilebilmesi iin almalar yaplmaktadr.
65
KAYNAKLAR
Akn, N. A., Kel, K., (1999). Zonguldak Kmr Havzasnda Klasik retim
Yntemlerine Alternatif Olarak Denenmekte Olan Yntemler. Trkiye' de
Kmr Politikalar ve Temiz Kmr Teknolojileri Sempozyumu. Ankara s. 6280 TMMOB Maden ve Kimya Mhendisleri Odas Yaynn.
Baaran, C, Baaran, S.C., (1996), CARDOX Krma nitesi ve Uygulama Sonular
//. Delme Patlatma Sempozyumu 1996 s . : 23 3-240 TMMOB Maden
Mhendisleri Odas Yaynn )
CARDOX, (1994). Technical Documentation, Bristol, UK, 34 p.
Caba ,(1995). CARDOX Tantm Broum, CaBa ve D Tic Paketleme San. A.
zmir. 7 s.
Erolu, K., (1998). Kiisel grmeler, Kozlu- Zonguldak
Kasapolu, A., (1999). Kiisel grmeler, Kozlu- Zonguldak
Yamudi C, (1999) CARDOX Kaz Sisteminin TTK Kozlu Ocaklarnda Kullanmnn
Aratrlmas Zonguldak Karaelmas niversitesi , Fen Bilimleri Enstits
Yksek Lisans Tezi, 78 s.
66