Sarajevski filoloki susreti II: Zbornik radova (knj.

I1)

UDK:

Sanja Lazarevi Radak

Orijentalistiki stereotipi i balkanistiki

diskurs: Dva veka popularne knjievnosti
o Balkanu

KLJUNE REI: predstave, Balkan, granica, Orijent, Okcident, simbolika

geografija

U devetnaestom veku su nastale stotine izvetaja, romana, pria i putopisa u

kojima je Balkan predstavljen kao granica izmeu civilizacije i necivilizacije,
Evrope i Azije. U radu su izdvojene tri reprezentacije na kojima je mogue
testirati primenljivost orijentalistike, balkanistike i postkolonijalne paradi-
gme: orijentalizacija Balkana putem diskurzivnog povezivanja sa Orijentom,
ukljuivanje predstave o vladavini inverzije evropskih vrednosti i konstrui-
sanje balkanskih karaktera. Kao paradigmatini korieni su primeri Bosne
i Srbije.

1. Uvod
Ve prvih decenija viktorijanske ere putopis se pokazao kao bogat izvor
relativno statinih reprezentacija o Balkanu (Hammond 2002: 68). Ovo je i
vreme kada je Balkan otkriven, o emu svedoi ekspanzija putopisa, romana
i pria o njemu. Njihova znaenja se mogu povezati u relativno vrstu i du-
gotrajnu predstavu o Balkanu koja odraava imperijalne tenje, duh devetna-
estog veka, kulturne zahteve kraljevstva na vrhuncu, i koja se prepoznaje kao
obuhvatna imperijalna retorika.
U vreme kada je okonano testiranje razliitih paradigmi na polje repre-
zentacija o Balkanu tako da se nijedna nije zadrala kao optevaei i dovoljno
elastian okvir interpretacije, korisno je jo jednom ih preispitati uzimajui
u obzir iri hronoloki raspon i prve simbolike mape koje su ovo podruje
postavile na geo-simbolikom prostoru koji se as ukljuuje u Evropu, as
iskljuuje iz nje. Interpretacija popularnog teksta i analiza diskursa koji omo-

269
guuju uvid u putopise sa Balkana pokazala je slabosti prilikom primene kako
balkanistikog okvira tako i postkolonijalne paradigme. Iz ovog razloga poku-
aemo da tekst o Balkanu postavimo u polje imperijalne retorike, sluei se
citatima iz izvetaja, putnih prirunika i klasinih putopisa iz Bosne i Srbije.
Za razliku od drugih delova Balkana, njihova orijentalizacija, ili podvrgavanje
imperijalnoj retorici, pokazuje relativni kontinuitet. One se oko dva veka, koli-
ko je Balkan bio privlaan za putnike iz Velike Britanije, a potom i Sjedinjenih
Amerikih Drava, najuestalije iskljuuju iz okvira Evrope.
Stoga, osnovne pretpostavke ovog rada su: 1. Kao i druga nedovoljno
poznata, neotkrivena podruja, Balkan je bio podvrgnut retorici uobiajenoj
za imperijalno izvetavanje necivilizovani, mrani, zaostali deo sveta
kojem e Zapad doneti svetlost civilizacije; 2. Kako Balkan odista nije bio
kolonizovan u fizikom i administrativnom smislu, ve je njegovo otkrivanje
praeno predstavama o civilizovanju i tako sprovedeno u ideolokoj sferi, ovaj
govor oznaavam kao imperijalni, a ree kao kolonijalni diskurs. No, uprkos
fiziko-geografskim uslovima i istoriografskim podacima, primena kritike
kolonijalnog diskursa i postmodernih geografija nalazi svoje opravdanje i u
balkanskom kontekstu, posebno kada je re o tekstovima o Bosni, Srbiji, Ma-
kedoniji i Albaniji.

2. Problem okvira
Tekst o Balkanu je najpre interpretiran u okvirima orijentalistike para-
digme, da bi potom usledili pokuaji njegovog smetanja u okvire kolonijalnih i
postkolonijalnih studija, koliko i nastojanja da se izgradi nezavisna paradigma
koja bi svoju legitimnost zasnivala na tvrdnjama o specifinosti i autentinoj
istoriji i kulturi Balkana (Todorova 1998: 3031). Orijentalistika paradigma je
na primeru Balkana bila modifikovana kako bi se u njenim okvirima naglasio
znaaj vizantijskog naslea ili osmanskih uticaja, to je uglavnom za posledicu
imalo isticanje znaaja zamiljene graninosti ovog podruja (Baki-Hayden
2006: 7677). U popularnoj knjievnosti devetnaestog, ali i dvadesetog veka,
geografsko smetanje Balkana praeno je odsustvom uobiajenog kolonijaliz-
ma, a injenica postosmanskog procesa modernizacije, odnosno evropeiza-
cije donekle ga je iskljuila iz orijentalistikog diskursa. Uprkos odstupanjima
i razlikama izmeu balkanizma i orijentalizma, ovi diskursi ostaju neodvojivi,
ak i kada se istie distinkcija koja proizlazi iz nekompatibilnih odnosa dva
regiona u odnosu na zapadne centre. Kao i Orijent, on je, sa jedne strane, pred-
met prakse, istorijski i diskurzivno odreen, mesto konkretnosti, a sa druge,

270
 Sarajevski filoloki susreti II: Zbornik radova (knj. I1)

mesto slika, fantazija, mitova, esencijalistikih ideja, pa tako dobija manifes-

tni i latentni oblik (Baba 2004: 136137).
Postkolonijalizam je analiza i kritika naina na koji su zapadni siste-
mi znanja marginalizovali, iskljuili drugoga i zauzeli dominantan poloaj u
odnosu na njega. To je forma analize koja se fokusira na razloge zbog kojih
je svet postao formalni dokument istraivaa, inovnika, misionara, motiv
poezije i proze, ili vizuelne umetnosti. Pitanje moe li se Balkan smatrati
kolonizovanim podrujem i dalje se tiho izgovara u krugovima ovih kritia-
ra ili se prenebregava kao posledica davanja prekomernog znaaja zemljama
Balkana. Meutim, primena postkolonijalne paradigme nalazi opravdanje u
procesu njegovog izmetanja izvan granica Okcidenta. Da bismo odista mogli
dati odgovor na pitanje procesa otkrivanja, smetanja i simbolizovanja Bal-
kana, potrebno je nainiti korak unazad, u doba kolonijalnog uspona i domi-
nacije imperijalnog stila miljenja. Uspon imperijalizma proizvodi retoriku
koja se koristi u izvetajima iz razliitih delova sveta. U tom smislu, iako nad
njim nikada nije bila uspostavljena direkna kolonijalna uprava, Balkan deli
predstave sa drugim delovima sveta koji su osvojeni konkretnijim politikim
i fizikim sredstvima, postajui deo karte iroko shvaenih imperijalnih geo-
grafija. S obzirom da su jednom uspostavljene i dalje reprodukovane, imperi-
jalne geografije teko naputaju govor o Balkanu, zaglavljuju se u istorijskim
narativima balkanskih zemalja, utiui tako, kako na interni govor tako i na
spolja nametnutu i odravanu percepciju.

3. Kontekst otkrivanja Balkana

Imajui na umu imperijalne tenje, univerzalnu potrebu za sistemati-
zacijom, organizacijom i upotrebom simbola, politiki i kulturni kontekst u
kojem su se balkanske zemlje nalazile, uoavaju se tri okosnice u procesu kon-
struisanja simbolike slike Balkana. Ovo poluostrvo se koleba izmeu Orijen-
ta i zamiljanja crnog poluostrva belog kontinenta, kojim vladaju orijentalnost
i inverzija evropskih vrednosti. Drugi znaajni momenat prepoznaje se u sklo-
nosti za konstruisanjem balkanskog identiteta mobilisanjem pseudokaraktero-
logije koja se okonava u procesu oblikovanja varvarskog, poluevropskog ili
orijentalnog tipa. One pokazuju sklonost da se ogradi unutranja Drugost, a da
se takvo njeno stanje fiksira kao kulturna, simbolika i geografska neodree-
nost. Primeri Bosne, Srbije i esto Makedonije, s obzirom na istorijski i kul-
turni kontekst, ovde mogu biti paradigmatini. Dok su prizori Srbije praeni
postupkom konstruisanja unutranje Afrike, Bosna ee slui kao prostor za-
miljanja unutranjeg i autentinog Orijenta. Prvo mesto shvata se kao prostor

271
koji eka na civilizovanje, dok je Bosna ee u ulozi nepromenljivog Orijenta
koji se mora sauvati kao neka vrsta geosimbolikog prostora u koji je mogu-
e izvesti bezbedno bekstvo u unutranji orijentalni svet. Svim balkanskim
prizorima vladaju inverzija, preokretanje dominantnih evropskih vrednosti i
uspostavljanje prostora unutranje drugosti u okvirima imperijalnog diskursa.

4. Od kulture do civilizacije
Hari de Vint, ameriki kapetan i geograf u Srbiji, belei da su za Zapad
balkanske zemlje manje poznate od najcrnje Afrike (De Vindt 1907: 15).
Sa retkim izuzecima, Balkan je zemlja koja nosi obeleja tek otkrivenog (De
Vindt 1907: 76).
On je deo zatvorenog, izolovanog, nepoznatog sveta, kako De Vint pie:
Terra incognita za ostatak Evrope (1907: 116). S obzirom da je Balkan sve
do polovine devetnaestog veka za veinu putnika iz Sjedinjenih Amerikih
Drava i Velike Britanije bio neprohodan, narativi o njemu pripremili su pod-
logu za kreiranje nekih od prvih znaajnih reprezentacija. Prve prie o njemu
nastaju uporedo sa zamiljanjem Bliskog istoka, Rumelije i, najzad, Balkana,
a dovode se u vezu sa osvojenou, necivilizovanou, odsustvom evropskih
merila vrednosti. Prvi kontinent sa kojim e ga putnici uporediti je Afrika.
Ona je ovde upotrebljena kao metafora odsustva civilizacije i, za razliku od
slika Azije koje prate asocijacije na erotinost i mudrost, ostaje samo mesto
tame i razlike. Ovaj deo sveta oznaen je kao crni kontinent lien svetlosti
zapadne civilizacije, obrazovanja, kulture, religije, industrije i progresa.
Putnik i istraiva Tomas Forester na putovanju Bosnom belei da je
Bliski istok, kako je tada oznaavan Balkan, budui skriven od oiju Evro-
pe, lien pravog uticaja civilizacije, te iznalazi analogiju izmeu Balkanaca i
degradiranih naroda Afrike kojima e jednog dana bela rasa doneti dobro-
biti civilizacije (Forester 1857: 13). Na nain na koji e Zapad jednom civi-
lizovati Afriku, narodi skrivene Evrope bie spaeni otklanjanjem neukosti
i sujeverja (Forester 1857: 1314). Istraiva Edmund Spenser na putovanju
kroz Tursku, Bosnu i Srbiju pie da je zaostalost, ona poput smrti kljuna za
razumevanje ovog dela sveta (Spenser 1850: 2). Oiveti taj deo Evrope znai
probuditi ga iz zaostalosti: Preputeni nemaru i tami, ovi narodi Evrope, koja
je uloila svu energiju da iz divljatva probudi crnog sina Afrike i blagoslovi
ga civilizacijom i verom otkrovenja, zaboravljeni su u sramoti, u ponienju.
Dok krv Evrope napaja najudaljenije delove sveta, deo nje same truli poput
lea (Spenser 1850: 2).

272
 Sarajevski filoloki susreti II: Zbornik radova (knj. I1)

Putnici se slue postupcima kojim su rani istraivai naglaavali razli-

ku izmeu Evrope i Afrike da bi prikazali simboliki rascep izmeu Zapada
i Balkana: na mestu gradova prepoznaju se pusto, odsustvo, prostranstvo, a
kod stanovnitva se sree jednako odsustvo odraslosti, zrelosti i inteligencije.
U vezi sa ovim, proizvedeno je mnotvo slika koje odraavaju poljoprivrednu
brigu. To zanimanje za neiskorienost zemlje Drugih odraz je izjednaava-
nja samoreprodukcije i kolonizacije. Prostor slabijih ili nerazvijenih regiona
shvaen je kao neto to izaziva zanimanje, prodor i oplodnju. Zaputeni, za-
tvoreni prostori, oni koji ekaju osvajanje i penetraciju, zapravo su pasivni i
slabi subjekti, a ujedno nose potencijal za oplodnju. Takav in podrazumeva
otklanjanje neznanja, a uspostavljanje znanja i kontrole.
Skrivenost Balkana otkriva jo jednu diskurzivnu vezu sa Afrikom
njegovo prisustvo se na mapi Evrope previa zbog vremenskog zaostatka koji
je doveo do kulturne zakasnelosti. Balkan kasni, pa je vaj prostor obeleen
diskontinuitetima, nejasnoama, on postaje unutranja, evropska suprotnost
i zato onaj koji sredinom devetnaestog veka ivi u iskonskoj pustinji, nedo-
voljno naseljenom i neiskorienom prostoru. Ali, za razliku od Balkana, kao
crni kontinent i romantini prostor naseljen detinjastim, nevinim i dobrim div-
ljacima, Afrika je zauzela centralna mesta u poeziji Blejka i Vudsvorta. U
izvetajima i prozi sluila je kao mesto uporeivanja evropskog i neevropskog,
te je oblikovana u terminima inferiornog, nedoraslog, a ujedno mranog i mi-
stinog. Takva se prepoznaje u ranim izvetajima Bakstona, gde su Afrikanci
sujeverni, varvarski, dok u drugoj polovini devetnaestog veka kod Bartona,
Livingstona i Stenlija postaje neto nijansiranija i prikazana u slikama op-
skurnosti i misterioznosti. Od Konradovog Srca tame ona je gotovo fiksirana u
stereotipnom jeziku koji prikazuje evropsku strepnju od zaostalosti i reflektuje
njeno nepoznavanje vlastitih kulturnih prostora.

5. Inverzija evropskih vrednosti

Uspostavljanje veze izmeu onoga to je za britanskog putnika morao
biti Orijent i nepotpunog Balkana nee izostati ni kada je Persi Anderson,
ameriki novinar i diplomata, u Bosni bio prijatno iznenaen jer tu 1892.
godine zatie Orijent: ... oekivali smo da e srpska populacija, osloboena
turskog jarma, napustiti orijentalne obiaje i orijentalni kostim i postati evrop-
ska. Zaboravili smo da se Istok sporo menja. Orijent je gotovo svuda isti, teko
je razlikovati Tursku, Balkan, Indiju... Nepromenljivi Istok jasno se prikazuje
na odei ljudi, u njihovim navikama, na pijacama, u radnjama. Mostar bi, na
primer, mogao biti na granici sa Pendabom (Henderson 1909: 6869). U

273
igri simbolike geografije Orijent postaje celina ulazei u Evropu. Na mesto
Pendaba moe doi Beograd, a na njegovom mestu se iznova moe nai Ka-
iro. Slino njemu, Dejvid Tomas Ansted, profesor geologije sa Kraljevskog
koleda u Londonu, ima potekoe u razlikovanju Beograda, Istanbula i Kaira:
Na drugoj strani je damija sa tronim zidom koji se pretvara u prah, drvee
i kue sa ravnim krovovima podseaju na Istanbul ili Kairo (Ansted 1909:
170). Preplitanje i izmetanje imena gradova deo je kompleksne igre imagina-
tivnog osvajanja svega to se moe oznaiti kao Orijent.
Ali, krajnja, orijentalna Drugost nije jedino to odreuje taj deo sveta
jer, za razliku od klasine predstave o Orijentu, kao okosnicu koristi nered,
bilo putem ratova i opasnosti, bilo putem prljavtine. Tako balkanska ori-
jentalnost postaje ona koja se vodi nesreenou, odsustvom sistema. Kada
Frensis Dejvis Milet, ameriki vajar i slikar, krajem devetnaestog veka shvati
da je stigao na Orijent, nalazi se u Bosni: ... ene sede na ravnom putu, u senci
kua, prezrivo se odnosei prema luksuzu stolica i stolova, neuznemirene ua-
som prljavtine (1892: 77). Za Ansteda (1862: 169) postoje tri dela Beograda,
srpski i jevrejski, odvojeni od turskog. Ne zna se koji je prljaviji.
Ovakvo odnoenje prema materijalnoj kulturi, prepoznavanje neistoe
i nesreenosti, ostaje druga komponenta na koju se oslanja predstava nepozna-
tog prostora. Nakupljanje prljavtine, koja se kontrastira istoi kulture iz koje
putnik i pisac Teodor ajld i Ansted dolaze, moe biti shvaena kao jedna od
prvih granica izmeu Orijenta i Okcidenta. Marginalni prostori akumuliraju
neistou jer remete ustaljeni red. Ujedno, u izmicanju jezika, mobiliu se
predstave o prljavtini i istoi. Prljavtina ukazuje na remeenje simbolikog
reda, na nestajanje poznatog te izaziva dvosmislene utiske. Prljavo oznaava
odsustvo vrste granice izmeu reda i nereda, izmeu poznate i nepoznate
kulture (Daglas 2001: 10). Okolina koju otklanjanjem prljavtine treba urediti
ovde je geografski prostor Evrope sa ijim granicama kao da se ne poklapaju
one kulturne u tom procesu posmatranja, beleenja i analiziranja balkanskog
Drugog neto kao da nije na mestu, pa otud neistoa kojom se obeleava gra-
nica izmeu poznatog i nepoznatog; mogunost da postoji prostor na kojem se
ova dva meaju na neprikladan, moda nedozvoljen nain. U balkanskim gra-
dovima Beogradu, Sarajevu, Mostaru i Skoplju analognim klasinom Orijentu
prepoznaju se krivudave ulice, bazari, arenilo, ali se prisustvo orijentalnog
zadrava na povrini u sitnicama svakodnevice, u beznaajnim rasprenim
elementima materijalne kulture, dok je znatno ree postavljena u ideoloki
kontekst mentaliteta. Orijent se naao u telu Evrope, naruavajui stabilnost,
bezbednost, monolitnost Okcidenta. Ve sredinom devetnaestog veka prisu-

274
 Sarajevski filoloki susreti II: Zbornik radova (knj. I1)

stvo zaputenog, naruenog, nesolidnog razbija samu ideju o prisustvu pra-

vog Orijenta na Balkanu.
Kao da o zamiljenom Balkanu slikovitije govore Kleridovi iseci o
zaputenosti i bedi nego oni kojima se uspostavlja veza izmeu Mostara i Pen-
daba, Beograda i Kaira. Kapetan i prirodnjak Riard Klerid (Claridge 1836:
VI) uoava: Loe stanje puteva, bezakonje, odsustvo objekata od istorijskog i
umetninog znaaja gotovo po pravilu predstavljaju naine na koje se oznaa-
va Balkan. Zato je, za razliku od klasinog Orijenta, Balkan pun iznenaenja,
okantnih prizora, njemu svojstvene razliitosti. Anderson se, ironino, uputa
u neuspelu potragu za erotinim Orijentom na Balkanu, ali umesto raskonog
harema i privlane istonjake figure ene, nailazi na dame koje osmehujui
se, prikazuju dva ili tri zuba preostala u glavi (Anderson 1836: 73). uveni
arheolog Vilijam Miler na putovanju Bosnom uoava da svim prizorima vlada
inverzija, sve je udno, postavljeno suprotno zapadnom redu i zakonu:
Ukratko, Balkansko poluostrvo je prostor kontradikcija. Sve je upravo
suprotno od onoga to se podrazumeva i oekuje; putnik se nalazi u ro-
mantinom svetu gde su sve uobiajene ideje izokrenute, izvrnute i tako
ne odoleva primitivnoj podeli na ono to se radi na Balkanu i ono to
je praksa u Evropi.
(Miler 1898: XVI)
Kako primeuje Endrju Hamond (2002: 170), viktorijanski govor o Bal-
kanu se slui jezikom o izvrnutoj Evropi, onoj gde su na mesto slobode,
morala, progresa, civilnog reda i vladavine prava, postavljeni tiranija, haos,
varvarstvo, a najdramatini su prizori kolonijalne vladavine. Balkanom vla-
da apsurd jer delom evropskog kontinenta vlada orijentalna imperija, to se, u
skladu sa binarnom logikom, smatra apsurdom. Pitanje njegovog nepripadanja
i pripadanja Evropi zahtevae hitan odgovor u vreme Istone krize i istonog
pitanja, sa jasnim materijalnim interesima koji su stajali u njegovoj pozadini.
Kada Osmanska imperija propadne, neko mora ouvati njeno naslee, a ono
ukljuuje stvarne ljude i kulture.

6. Izmetanje Drugog
Drugi se upoznavao akumuliranjem znanja o istoriji, jezicima, obiajima
i obrascima ponaanja da bi se odagnala njegova stranost (Karbonel 2009: 98).
Karakteroloka pseudonauka transformisana u popularni anr imala je najpre
za cilj utvrivanje mesta koje jedan narod moe zauzeti na evolutivnoj lestvici,

275
ona je merila njegov kulturni domet, pripadanje ili nepripadanje civilizaciji i
stoga opravdavala ili dovodila u pitanje mere civilizovanja. Putopis je, zato,
podrazumevao bavljenje problemima nacionalnog identiteta, pa je stoga morao
proizvesti i karakterologije. Balkanski karakteri nastali su kao rezultat meavi-
ne, evropskog i azijskog, zapadnog i istonog. U paleti naroda i rasa, najee
se otpoinje predstavama o Turcima kao stanovnitvu koje je, u kulturnom smi-
slu, obeleilo Balkan. Za Klerida, Turci ostavljaju peat na prolost, sadanjost
i budunost ovih naroda. Ove predstave prei e u ironizaciju u daljem govoru o
stanovnitvu Balkana, odreujui njihovu ambivalentnost u odnosu na prostor
evropskog i civilizovanog, i omoguujui stvaranje graninog prostora. Poput
prirodnjaka, Bajronova roaka, Fani Blant koristi Balkan kao laboratoriju u
kojoj nadgleda, belei i razvija teze o Balkanu. Njen ueni diskurs o Balkanu
zapravo je proet predrasudama, insistiranjem da se o Balkanu iri znanje koje
se ve pretpostavlja ono koje e dokazati naseljenost nedovoljno razvijenim
stanovnitvom, varvarima ili meavinom Slovena i Azijata. Narodi koji naselja-
vaju Balkan po pravilu su polu i izmeu. Poput retke biljke ili insekta, ovi
narodi naseljavaju deo sveta u koji se teko probija, na kojem se jo tee preiv-
ljava. Surovost uslova, klimatskih i socijalnih, svedoi o njihovoj izdrljivosti
pojaavajui mogunost graenja spone sa drevnom prolou. Ouvanje tih
drevnih osobina i arhainog karaktera dalje prua mogunost da se konstruie
prostor u koji putnik moe pobei od civilizacije. Albanija je ostala iskljuena
iz tokova civilizacije (Blant 1918: 85). Za Edmunda Spensera (1840: 80) Srbi
su: Deca prirode, neuka i neupuena u brige velikog sveta.
Sa druge strane, ovo zahteva ozbiljnije pokuaje. Naime, ameriki na-
unik, profesor emeritus i dugogodinji upravnik Harvarda arls Eliot e u
knjizi Turska u Evropi pokuati da, putujui Bliskim istokom, same karak-
tere Balkana:
U tri sela u krugu od deset milja udaljenosti jedno je tursko, jedno gr-
ko, jedno bugarsko, ili moda albansko, jedno bugarsko i jedno srpsko,
svako sa svojim jezikom, odevanjem i religijom, devet naroda i devet
jezika u velikim gradovima: Turci, Grci, Jevreji, Jermeni, Bugari, Srbi,
Vlasi i Albanci. Zato svi oni zadravaju svoj jezik, svoje obiaje i ide-
ale pre kao primerci koji zanimaju uenjaka, nego kao iva bia koja
svakodnevicu Istone Evrope snabdevaju dnevnom dozom prepirki i su-
koba. Na to pitanje moe odgovoriti samo istorija.
(Eliot 1839: 78)

276
 Sarajevski filoloki susreti II: Zbornik radova (knj. I1)

Na ovo kao da se nadovezuje Milerova konstatacija da je stanovnitvo

Bosne, premda naizgled razliito, zapravo slino. uveni arheolog Vilijam Mi-
ler na putovanju Bosnom uoava udan fenomen:
Ovde uoavamo udan fenomen da ljudi govore praktino istim jezikom,
ali koriste razliito pismo, da se narod deli u tri konfesionalne grupe. (...
) Sve je upravo suprotno od onoga to se podrazumeva i oekuje.
(Miller 1898: XIV)
Karakter ovih naroda prua razloge za njihovu iskljuenost iz Evrope
i otvara prostor za njen intervencionizam politikim prosveivanjem koje e
omoguiti suivot. Infantilizacija se postie govorom o politikoj neukosti i
necivilizovanosti, ime se dvostruko dokazuje superiornost Okcidenta. Ta is-
kljuenost iz Evrope zapravo je kolebljivo smetanje na rub kontinenta gde
se meaju orijentalne i okcidentalne vrednosti, azijski i evropski antropoloki
tipovi, i tu nastaju nedozvoljena ili nezamisliva meanja i liminalni entiteti.

7. Zavrna razmatranja
Diskurzivna dominacija, orijentalizacija, karakterizacija i marginaliza-
cija zapravo su pojedinani aspekti tekstualne proizvodnje Balkana u devetna-
estom veku, i kao takvi odraavaju njegova predstavljanja. Sve ove, naizgled
zasebne predstave o njemu govorom u pozadini saoptavaju o iskljuenosti
Balkana iz simbolikih granica Evrope, penetrabilnosti balkanskog sveta, o
njegovoj prijemivosti za kontrolisanje i civilizovanje. Otkrivanje ovog dela
sveta je bilo usputno, a simboliki i realni znaaj jednak onome koji se pripi-
suje tranzitnom prostoru. Stoga su ve prve predstave o njemu bile neodvojive
od predstava granice, puta i kapije, ali su se menjale u procesu usklaivanja
sa politikim prilikama i stoga potrebama moi koja ih je proizvodila. Balkan
u 19. veku postaje kako mesto koje je trebalo uiniti prohodnim tako i fanta-
stino podruje koje je moglo ispunjavati tekstualni prostor koji prieljkuje
engleski italac. Ovo je osobina koju Balkan nastavlja da deli sa kolonijalnim
posedima i injenica koja uvodi nejasnoe prilikom odabira teorijskih okvira u
koje ga treba smestiti. Kako je ovaj rubni deo Evrope trebalo da obezbedi pro-
laz ka kolonijama na Istoku, prema njemu se odnosilo kao prema prostoru koji
se mora posedovati, to ostaje neposredni razlog za nastanak imaginacijskog
Balkana. Predstave o njemu se kreu od kolonijalnih fantazija do slika koje ot-
krivaju manifestni politiki interes za obezbeivanje vlasti nad njim. Znaajni
momenat koji odreuje sadraj ovog teksta ostaje u vezi sa osmanskim osvaja-

277
njem. Zbog toga to je osvojen od strane ovog carstva, Balkan je predstavljen
kao prolaz kontaminiran neprijateljskom drugou. Putnici ga odbacuju kao
ve osvojeno podruje ili se poigravaju idejama o njegovoj divljini, zaostalosti
i najzad preuzimanju od Osmanskog carstva, a time i civilizovanju. Zato je
devetnaesti vek doba otkrivanja Balkana. Uspon imperijalizma i docnije ko-
lonijalizma proizvodi retoriku koja se koristi u izvetajima iz razliitih delova
sveta. Tako se o Balkanu govori u terminima kojima se osvajaju delovi Azije i
Afrike. Oblikuje se imperijalni stil odnoenja prema stranome i drugome, a on
se reprodukuje na Balkan i njegovo stanovnitvo. U tom smislu, iako nad njim
nikada nije bila uspostavljena direktna kolonijalna uprava, on deli predstave
sa drugim delovima sveta koji su osvojeni konkretnijim politikim i fizikim
sredstvima, postajui deo karte iroko shvaenih imperijalnih geografija. Na
primerima Bosne, Srbije i konstruisanja nekih pojedinanih karaktera balkan-
skih naroda prepoznaje se udeo ove imperijalne retorike, koja je u vreme us-
pona kolonijalizma konstruisala brojne druge.
Kada se znanje o drugome jednom uspostavi kao istinito i neupitno, ono
postaje osnova za svaki putnikov naredni tekst. Jednom uspostavljeno znanje
postaje okosnica onoga to e u budunosti biti izreeno. Uostalom, kako pie
Fuko, svaki manifestni diskurs poiva na neemu ve reenom. To znai da
putnici razmenjuju govor o drugome, da ga bez svesne namere jedni daju na
korienje drugima, sve dok ne nastane itav lanac vrsto povezanih diskursa
i odatle proizalih znaenja. Ukoliko putnici Balkan otkrivaju u devetnaestom
veku, to znai da je tada, na ovaj nain, proizveden najvei broj tekstova o
njemu i da su stoga u isto vreme uspostavljene najtrajnije predstave o njemu.
Premda iskazi imaju predistoriju u postojeim pisanim i usmenim izvetajima,
imperijalna ekspanzija podstie privlanost neevropskih i evropskih podruja,
a znaenja koja im se pripisuju u najveoj meri zavise od tada preovlaujuih
politikih okolnosti.
Sama kultura se tretira kao neevropska i ona na kojoj se mora delovati,
koja se mora menjati, ak sasvim transformisati u skladu sa eljama i tenjama
zemalja iz kojih putnici dolaze. Ostajui prisutne u drutvenom diskursu, ove
slike su se iznova aktivirale kada bi se za to stekli uslovi. etiri devetnestove-
kovne predstave o Balkanu ostaju nosee u daljem oblikovanju ili uvrivanju
njegove pozicije na simbolikoj mapi. Balkan kao nepoznato, opasno podru-
je, kao evropska Afrika ili unutranji Orijent; karakter koji ta pozicija oblikuje
i na kraju njegova jasna graninost i danas deluju, mada u donekle izmenjenim
oblicima. Kada se opteprihvaeni stereotipi ponu smatrati neprikladnima,
oni se ne odbacuju sasvim, nego se aktiviraju ve postojei suspendovani ili se

278
 Sarajevski filoloki susreti II: Zbornik radova (knj. I1)

na njihovo mesto postavljaju novi zavisno od potreba odreene situacije. Kada

su jednom formulisani, preko tekstova ostaju u opticaju dugo nakon nestanka
okolnosti koje su prouzrokovale njihov nastanak. Upravo su ambivalentnost
i ponovljivost obezbedile trajnost slika koje omoguuju mapiranje Balkana.
Od devetnaestog veka kada je Balkan prvi put postao zanimljiv putnicima iz
Velike Britanije i Sjedinjenih Amerikih Drava, i kada su ustanovljene neke
od njegovih prvih granica, figurirali su raznoliki oblici njegovog narativnog
oblikovanja. Svi oni ukljuuju kompleksan problem drugosti Balkana praene
procesom ukljuivanja i iskljuivanja ili objedinjavanja, to je za rezultat dalo
kreiranje nekoliko slika Balkana. Balkan se fiksira na simbolikoj mapi sveta,
reprezentacijama i u njih ukljuenim stereotipima, projekcijama, raznovrsnim
oblicima zamiljanja. Ukoliko im se paljivo pribliimo, moemo uoiti ci-
klinu ponovljivost tih reprezentacija.

Izvori i literatura
Ansted, A. (1862), Short trip in Hungary and Transilvania in the Spring of 1862, Wa-
terloo Place, SW, London
Baba, Homi (2004), Smetanje kulture, Beogradski krug, Beograd
Baki-Hayden, Milica (2006), Varijacije na temu Balkan, Institut za filozofiju i dru-
tvenu teoriju, Filip Vinji, Beograd
Beatie, William (1844), The Danube: Cultural History, G. Virtue, New York
Burgess, Richard (1835), Greece and the Levant: A Diary of an Excursion, Green and
Longman, London
Blant, Fanny (1918), My Reminiscences, John Murray, London
Claridge, R. T. (1836), A Guide Among the Danube from Vienna to Constantinopole,
Athens, Smyrna, the Ionian Islands and Venice, F. C. Westley, London
Child, Theodor (1889), Summer Holidays, Harper and Brothers, New York
Daglas, Meri (2001), isto i opasno, Prosveta, Beograd
Denton, William (1862), Servia and Servians, Bill and Daldy, London
De Windt, Harry (1907), Through Savage Europe, T Fisher Unwin, London
Eliot, Charles (1839), Travels in the Three Great Empires of Austria, Russia and Tur-
key, Lea and Blanchard, Philadelphia
Eliot, Charles (1900), Turkey in Europe, Edward Arnold, London
Evans, Artur (1973), Pjeke kroz Bosnu i Hercegovinu tokom ustanka avgusta i sep-
tembra 1875. sa istorijskim pregledom Bosne i osvrtom na Hrvate, Slavonce i
Staru dubrovaku republiku, Veselin Maslea, Sarajevo
Forester, Thomas (1857), The Danube and the Black Sea, Edward Stanford, London

279
Hammond, Andrew (2002), The Debated Lands British Travel Writing and the Con-
struction of the Balkans, University of Warwick: Centre for Translation and
Comparative Cultural Studies, Warwick
Karbonel, Ovidio (2009), Egzotini prostor kulturnog prevoenja, u: Polja, asopis
za knjievnost i teoriju, LIV 460, 98112, Novi Sad
Kinglake, William Alexander (1844), Eothen or Traces of Travel Brought Home from
the East, George Putnam, New York
Leersen, Joep (2009), Retorika nacionalnog karaktera: programatski pregled, u:
Kako vidimo strane zemlje: uvod u imagologiju, ur. Duki, D., Blaevi, Z.,
Pleji Poje L., Brkovi, I., 99124, Srednja Europa, Zagreb
Miller, William (1898), Travels and Politics in the Near East, Fisher Urwin, London
Millet, Francis Davis (1892), The Danube: From the Black Forest to the Black Sea,
Harper & Brothers, New York
Muir (Mackenzie), Georgina Mary (1867), Travels in Slavonc Provincies in Turkey-
in-Europe, Bell and Daldy, New York
Pao, Daniel-Anri (2002), Opta i komparativna knievnost, Makedonska knjiga,
Skopje
Percy Henderson (1909), British Officer in the Balkan: the Account of a Journey thro-
ugh Dalmatia, Montenegro and Turkey, Barnes and Noble, London
Quin, Michael (1835), Steam Voyage Down the Danube, Richard Bentley, Lond
Said, Edvard (2008), Orijentalizam, Prosveta, Beograd
Said, Edvard (2003), Krivotvorenje islama, Zagreb, Tridvajedan
Spenser, Edmund (1850), Travels in European Turkey, T. Fisher and Urnwin, London
Todorova, Marija (1998), Imaginarni Balkan, Prosveta, Beograd
Zanini, Pjero (2002), Znaenja granice, CLIO, Beograd

280
 Sarajevski filoloki susreti II: Zbornik radova (knj. I1)

Orientalistic Stereotypes and Balkanistic

Discourse: Two Centuries of Popular
Literature about the Balkans

Summary
In the 19th century, hundreds of reports, novels, short stories and trav-
elogues representing the Balkans as a border between civilization and non-
civilization (between Europe and Asia) were published. This was at a time
when an important imperial shift occurred: the Ottoman Empire lost its power,
while new kingdoms arose in the West. Within this political, territorial, eco-
nomic and cultural change, the Great Powers began to question the heritage
and division of Ottoman territories. This paper focuses on three problems to
test the applicability of Orientalist, Balkanist and postcolonial paradigms: 1)
orientalization of the Balkans through discursive connections with the Orient;
2) notions of the inversion of European values; 3) construction of the Balkan
character. The examples of Bosnia and Serbia are used as paradigmatic speci-
mens.

Key words: performances, the Balkans, borders, Orient, Occident, sym-

bolic geography

281