Baktiaya Vataniyyun PDF

1908-2008: ANAYASAL DEVRMLER KUAINA YENDEN BAKMAK
Say: 502 Mart-Nisan 2009
editrden
2
64 levent rer
II. merutiyet dnemi trk milliyetilii'nin
inaasnda sivil ve askeri brokrasinin
dnm
ak oturum
3
71 gr: serpil akr
Merutiyet dneminde kadnlar
rportaj: nevin ate

23
1
73 gr: iaya r
1908 burjuva devrimi mi?
burak glboy
1908 bosna-hersek krizi
35
75 ahmet makal
100. yldnmnde ikinci merutiyet,
alma yaam ve ii hareketleri
zerine bir deerlendirme
adil baktaya
II.merutiyetin ilk gnlerinde msrl
45
milliyetiler, 'vataniyyun' ve jntrkler
80 namk sinan turan

tanzimat brokratlarndan jntrklere: osmanl
57
siyasal yapsnda deiim ve laikleme
KTSAT DERGS MART - NSAN 2009
derya kmrc
trkiye'de merkez sol siyasetin
tarihsel kaynaklar ve 'ortann solu
88 kitap tantm
foti benlisoy: 1908 boykotu: siyasal
mdahale ve tarih
II.merutiyetin ilk gnlerinde msrl
milliyetiler, vataniyyun ve jntrkler *
II.Merutiyetin ilan Msrda byk bir he- inden- igalci g olan ngilterenin Msrdaki Adil Baktaya*
yecanla karland. Bu heyecan dier vilayetler- egemenlik alann snrlayc bir zellik tamas,
de ahit olunandan doal olarak farklyd. Zira igalin btn Avrupa devletlerinin karlarn ko-
Msr, fiili olarak Osmanl ynetiminde deil, n- rumak zere yaplm geici bir nlem olduunu
giliz ynetimindeydi. Uzun zamandan beridir n- hatrlatmasdr.1
gilizlerin Msr boaltmas iin faaliyetlerde bu- Sonuta, tekrar etmek gerekirse, igalden
lunan radikal milliyetiler de, ngiltereyi Msrl- kurtulmak isteyen ve bu nedenle Osmanl Dev-
larn ynetime daha etkin ve daha yaygn bir e- letinden yardm bekleyen Msrl milliyetiler de,
kilde katlmas ve daha demokratik, daha kat- kurduklar yeni rejimi ayakta tutmaya alan ve
lmc bir ynetim kurulmas ynnde reformlar bu nedenle ngiltereden destek bekleyen Jn-
yapmaya zorlamay amalayan daha lml milli- trkler de uluslararas dengeleri pragmatik bir
yetiler de II.Merutiyetin ilann bir frsat olarak yaklamla analiz ederek tutum almlardr.
algladlar. Kimi milliyetiler bunu bir frsatn te-
sinde bir hak olarak grdler ve bunu Osmanl
Devleti ile Msr arasndaki hukuki baa dayan- 1.1908 ncesinde msrl milliyetiler ara-
drdlar. snda ayrma
Jntrk Devrimi sonrasnda Msrda oluan Bilindii gibi ngiltere 1882de Msr igal galden kurtulmak
hararetli atmosferin ve Msr-Osmanl bandan etmi, ancak uluslararas konjonktr bu igali il-
isteyen ve bu
dolay ayn haklardan Msrn da yararlanmas- haka evirmesine elvermemi, Msr resmi ola-
rak Osmanl padiahna bal kalmt. Msrn nedenle Osmanl
na dair gittike daha yksek sesle dile getirilme-
fiili hakimi olan ngiltere I.Dnya Savana kadar Devletinden yardm
ye balanan argmann kimler tarafndan ileri
srld ve nasl tartmalar yarattnn anla- bu statde bir deiiklik yapma yoluna gitme- bekleyen Msrl
lmas iin Msrn yakn tarihinin gzden gei- mi, Msr Genel Valisi gibi alan ngiliz y- milliyetiler de, 45
rilmesi gerekmektedir. Aada Msr milliyeti- neticisi, yetkisini ve grevini daha iyi ifade ede- kurduklar yeni
leri arasnda 1908in on yl kadar ncesinde cek bu sfat yerine Msr Bakonsolosu unva- rejimi ayakta
balayan ayrmann bu milliyetileri Osmanl nn kullanmak durumunda kalmt. Bu fiili du- tutmaya alan ve
Devletine kar farkl tutumlar almaya ittii; bu- rum igal sonrasnda Msr sekinlerinin Os-
bu nedenle
na karn kendilerine ynelmi beklentiler kar- manl Devletine olan bakn ciddi bir ekilde
etkilemitir. Msr-Osmanl ba ilhak engelle- ngiltereden destek
snda Jntrklerin de ngiliz desteini yanlarna
yen en nemli unsur olarak grlm ve Os- bekleyen Jntrkler
almak ve bylece yeni rejimi ayakta tutmak ad-
na Msrl milliyetilere srt evirmekte tereddt manl Devletinin ngiltereyi Msrdan kartma- de uluslararas
etmedii gsterilmeye allacaktr. da nemli bir rol oynayabilecei dnlm- dengeleri pragmatik
tr. Bu dnceye gre Osmanl Devleti zellik- bir yaklamla
Anlalaca gibi her iki tarafn da tutumu
le Fransa ile ibirlii yapt takdirde ngiltereyi analiz ederek tutum
pragmatik endielerden kaynaklanmaktadr ve
Msr terk etmeye zorlayacak bir g ortaya -
her bir tarafn tutumu ile konumu karlatrld- almlardr.
karabilirdi. Sz konusu akl yrtme Msrda Os-
nda, aslnda durum ironiktir. zerk bir vilaye-
manlcln (igal ncesine gre) ciddi bir sra-
tin milliyetilerinin merkezle daha sk ilikiler
ma yapmasna sebep olmu, daha nce Os-
kurmaya almas da, aada gsterilecei gi-
manl Devletine kar ok sert bir dil kullananlar
bi merkezin bu talebi geri evirmekle yetinmeyip
da dahil olmak zere Msrl sekinlerin byk bir
bu milliyetilerle mesafeyi elden geldiince a-
ksm Osmanl Devletine olan sadakatlerini her
maya almas da ironiktir. Bu ironik durumu
frsatta ifade etmeye balamlard.2
yaratan ey ngiliz igalidir. Msrn igal edil-
mesi pek ok eyi tersine evirmi, taraflar ki- rnein igalden nce Osmanl Devleti
mi konularda kuramsal olarak kendilerinden aleyhinde keskin szler eden Muhammed Ab-
beklenecek tutumlarn ok uzanda konumlara duhun syleminde deiim ok barizdi. 1882
srklemitir. Szgelimi ngiliz igalinin yaratt ncesinde ulemadan olsun, fellah, zanaat ve-
bir baka ironik durum Msr Msrllarndr slo- ya tacir olsun, asker veya sivil, siyaseti ya da
gannn peinde koan Msrl milliyetilerin ka- siyaseti deil, her Msrl Trklerden nefret eder
pitlasyonlardan yana tavr almasdr. Bunun ve onlarn brakt naho hatralardan irenir.
sebebi kapitlasyonlarn -dier Avrupa devletle- Trkler arkalarnda Msra, halen kalplerimizi
rinin Msr zerindeki haklarnn tannmas ve yaralamaya devam eden belalar brakm olan *stanbul niversitesi
bunlarn uygulamaya konulmas anlamna geldi- mstebitlerdi. Onlar bir daha istemeyiz, onlarla Siyasal Bilgiler Fakltesi
retim yesi
birlikte yapmak isteyeceimiz bir ey olamaz birlikte yaamak zorunda olduu bir g olarak
diyen Muhammed Abduh, igalden sonra kendi alglayacak ve kendisine yakn baz milliyetiler
kimliini yle ifade etmektedir: Ben inan ba- de onu takip edecektir. br tarafta ngiliz iga-
kmndan Mslmanm, sadakat bakmndan ise liyle uzlamaya yanamayacak olan kimi milli-
Osmanlym.. dilim Arapa olsa bile!3 1884te yetiler de vardr ki bunlar artk Hidivin himaye-
Cemaleddin Afgani ile birlikte kard Urvet-l sinden km kendi gazetelerini yaynlamaya ve
Vskada ise yle deniyordu: bir sre sonra ngiltereyle birlikte Hidive de
Mslmanlar ilerindeki bu buruklukla Os- muhalefet etmeye balamlardr.
manl Devletine bakmakta ve yzlerini Msr Msr milliyeti hareketi (zellikle de Musta-
topraklarn kurtarmas midiyle onun maddi ve fa Kmille eyh Ali Yusuf) 1906da patlak ve-
manevi gcne evirmektedirler. Osmanl Dev- ren ve Dinevey olarak bilinen bir olay Msr
leti Msr dmanlarn tuzaklarndan kurtararak milliyetiliini dnyaya duyurmak amacyla ok
Mslmanlarn inenen ereflerini yceltmeli iyi kullanm ve Dinevey olayn milliyetilerin
ve anlarn ykseltmelidir. slam lkeleri ancak tarihinde bir dnm noktasna ve nemli bir at-
onun sayesinde bu dini yok etmek isteyen ngi- lmn ilk admna dntrmeyi baarmtr. Os-
lizlerin penelerinden korunabilir.4 manl Devletiyle ngiltereyi kar karya getiren
gal sonrasnda Msrllarn Osmanl Devle- ve Osmanl aleyhine sonulanan bir krizin (Taba
tine yneliminin bir dier gstergesi de 1882- krizi) hemen ertesinde patlak veren bu olay ngi-
1914 dneminin iirinde (byk oranda politik liz askerleriyle Msrl kyller arasnda ortaya
olan iirdir) Osmanl Devletinin ve Abdlha- kmt ve bir ngiliz askerin (sonradan muhte-
mitin vlmesine sk rastlanlmas ve Msrlla- melen gne arpmas nedeniyle) lmn ta-
rn her ikisine sadk olmaya arlmasdr. Dier kiben yaplan cezalandrmalarda elliyi akn ky- Msr milliyeti
Araplarn, zellikle de Suriyelilerin Osmanlya lnn bazlar aslm, bazlar krbalanm, ba- hareketi 1906da
kar faaliyetleri, 1908 devrimi, talyann zlar ok uzun hapis cezalarna arptrlmt.6 patlak veren
1911deki mdahelesi, 1912-13teki Balkan sa- Bylece gvercin avlayan ngiliz askerlerin yan- Dinevey Olayn
valar gibi gndemin hareketli olduu bunalm- llkla kyn imamnn karsn yaralamalaryla
Msr
larda Msrl airlerin byk ksm yine Osmanl balayan olaylarda kyllerin orantsz bir id-
46
detle karlamalar milliyeti basn harekete milliyetiliini
btnln savunan iirler yazmlardr.5
geirmiti. Bir rnek vermek gerekirse eyh Ali dnyaya duyurmak
1892de iktidara gelen Hidiv Abbas Hilmi de amacyla ok iyi
Yusuf gazetesinde Dineveyyle ilgili 23 yaz ya-
balangta Msr-Osmanl bann nemi konu-
ynlamt.7 Milliyetilerin gayretiyle Dinevey kulland.
sunda milliyetilerle ayn fikirdeydi. Halihazrda
olay tm Avrupann yan sra ngilterede de
Msr iileriyle ilgili olarak ngiliz Bakonsolosu
ses getirmi, basklar karsnda Lord Cromer
Lord Cromere kar olan mcadelesinde g
emekliliini istemi, bylece Msrda -Lord Cro-
toplamay da nemseyen Hidiv bu amala Msr
merle temsil edilen- bir dnem kapanmt.8
milliyetilerine destek vermi, onlarn gazeteleri-
ni himaye etmiti. Ancak 1908i nceleyen on Milliyeti gazete evreleri Dinevey olayn
yl iinde yaanan baz gelimeler milliyetiler takip eden milliyeti atmosferde ertesi yl siyasi
arasnda baz ayrmalar yaanmasna sebep partilere dnt. El Ceride grubu sonraki ylla-
olmutu. lk olarak 1898de yaanan Faoda rn Vafd (Wafdist) hareketini haber veren el
krizi srasnda Fransa ngiltere karsnda kk mma partisine dnt. Bu parti Muhammed
dm, bu nedenle potansiyel bir mttefik ola- Abduhun evresinin iinden tremiti ve geli-
rak da baz Msrl milliyetilerin ve zellikle de melerden ngilterenin mcadele yoluyla yenilgi-
Hidivin gznde deer yitirmiti. Aslnda deer ye uratlamayaca sonucunu karmt. Hizb
yitiren yalnzca Fransa olmam, Fransz deste- el mma modern-lkesel bir Msr ulusal devle-
ini ieren btn bir strateji ve dolaysyla da tinin kurulmasn ve ngiltereyle ibirlii yaparak
Osmanl Devletinin potansiyel destei de deer Msrn kendi kendini yneten bir lke haline
yitirmiti. Fransa artk bu stratejide hesaba kat- gelmesini savunuyordu. ngiltere ile ne olursa
lamazd ve Fransa olmadan Osmanl Devleti n- olsun uzlamamaya yeminli olan Mustafa K-
giltereyi Msrdan kartmak iin gerekli gc milin grubuyla el Liva gazetesi ise el Hizb el Va-
bir araya getiremezdi. 1904te Fransa ile ngilte- taniye (ou zaman taraftarlar Vataniyyun,
re arasndaki sorunlarn zmlendii ve Fran- [Vatanclar] olarak anlmtr) dnt. En geni
sann ngilterenin Msr zerindeki haklarn ta- tabana sahip olan Hizb el Vatani tam bamsz-
nd Entente Cordialenin imzalanmas son l ve Hidivin iktidarna snrlama getirecek bir
umutlar da tketti. 1898den beri ngiltereye anayasann ilann savunuyordu. Bu iki partinin
kar politikasn yumuatan ve bu nedenle hi- yan sra Hidivin yakn dostu Ali Yusufun kur-
maye ettii milliyetilerin de desteini yitiren Hi- duu Hizb el Islah ala-l Mabadi el-Dsturiyya da
div, 1904 sonrasnda ngiltereyi artk tamamen siyaset sahnesinde yerini almt. Parti, amacn
Osmanl Devletinin Msra fermanlarla ihsan et- mak amacyla kurulmutu.12
tii snrlar erevesinde Hidivin otoritesini des-
teklemek olarak ilan etmiti.9
2. 1908: ilk tepkiler ve beklentiler
zetle ifade etmek gerekirse Msr milliyeti-
II.Merutiyet ilan edildiinde Msr Hidivi
lerini atlar altnda toplayan bu parti zellik-
Abbas Hilmi Cenevredeydi. Merutiyetin ilan-
le noktada birbirinden farkllayordu: Os-
nn hemen ertesi gn Cenevre, Lozan ve Neuc-
manl Devletiyle Msr arasndaki ban nitelii,
hatelden gelen rencilerden oluan bir heyet
ngiliz igaline kar tutum ve Hidivle ilikiler.
Hidivle grm ve ondan anayasa talep et-
(i) Osmanl Devletiyle ilikiler konusunda milerdi.13 Takip eden ilk gnlerde Hidive ya-
Hizb el Vatani Padiahla uzlama, uyumlu hare- knlyla bilinen, eskinin radikal, ama uzun za-
ket etme ve dayanma gsterme taraftaryd; mandr lmllam el Meyyed gazetesi bu ola-
Hizb el mma Osmanl kartyd; Hizb el Islah el yn Msrda bir anayasa ilanna yardmc olabi-
Dsturnin lideri Ali Yusufun Osmanl Devle- leceini yazm; igal kart el Minber gazetesi
tine yaklam ise genelde lehteydi, ama Hi- Msrl milliyeti ve liberallerin Msrda olduu
divle yakn ilikileri nedeniyle ou zaman dik- gibi despotizme kar mcadele eden her mille-
katli bir mesafe ieriyordu.10 Mustafa Kmil M- ti destekleyeceini ilan etmiti. Hizb el Vata-
srn Osmanl Devletine tabi olmasn ngilte- ninin yayn organ el Liva ise her Msrlnn Sul-
reyi Msr ilhak etmekten alkoyan mutlu bir tann yolundan gideceini ve Hidivin Msrllara
olay olarak gryordu. Hizb el mmann ide- mutluluk, zgrlk, g, eref ve eitlie gelin
ologu Es Seyyid ise Mustafa Kmilin Osmanl diyeceini mit ettiini yazmt. Gazete ayrca
Devletiyle ilikisine hep pheyle bakm, onun Sultann her zaman Msrllar destekleyeceini
padiahtan para aldna inanmt; Es Seyyidin ve himaye edeceini umuyordu.14 Nitekim el Li-
istedii bamszlk hem ngiltereye hem de Os- va bata olmak zere baz Msr gazeteleri stan-
manl Devletine kar bir bamszlkt: buna g- bula Sultandan anayasa ilan etmesi iin Hi- Jntrklerin
re Hepsinin sahip kt Msr Msrllarndr dive tavsiyelerde bulunmasn rica eden telgraf- beklenmeyen zaferi
slogan Osmanlclkla sulandrlmamalyd. Es lar gnderdiler.15 O zamana kadar milliyetilere Msrl milliyetilerin
Seyyid, Ali Yusuf tarafndan Babaliye isyan et- mesafeli duran el Ahram dahi milliyeti basnn 47
clz umutlarna
mekle, Mustafa Kmil tarafndan da ngiliz yan- anayasa ve bamszlk istikametindeki talepleri-
ls olmakla sulanmaktayd. canllk
ne katlm, onlarla ayn izgide yayn yapmaya
getirmiti.
(ii) ngiliz igali szkonusu olduunda her balamt. Kampanyaya katlmayan tek gazete
parti de ngiliz igaline karyd; ama bunun ngiliz igalini ve ngiliz karlarn savunmak
dereceleri farklyd. eyh Ali Yusufun politikas eklindeki genel yayn izgisini devam ettiren el
Hidive balyd. Mustafa Kmil ngiltereyle her Mukattamdi.16
trl ibirliini ihanet olarak grp derhal tahli- Msrdaki Arapa basnn sayfalarndaki k-
ye talebinde bulunurken, es Seyyid ngilterenin e yazlar tebriklerle doluydu.17 Sokaklardaki
Msr terk etme koullaryla ilgili olarak masaya kutlama gsterilerine Trkler kadar Msrllar da
oturmaya hazrd ve ngilterenin Msr kolay katlm, el Liva gazetesinin himayesi altnda
kolay terk etmeyeceine inand iin halihazr- Gen Trklere zenerek Gen Msrllar adnda
da hangi reformlarn yaplabilecei zerine d- bir parti kurulmutu; postanelerden yeni rejimi
nyordu. Bir baka deile Mustafa Kmil n- kutlayan ya da Msrda da benzeri bir anayasa-
giltere Msr terk ettiinde reformlarn otomatik nn yrrle konulmasn talep eden telgraflar
olarak gerekleeceini sylerken, Es Seyyid sra sra ekiliyordu. Jntrklerin beklenmeyen
reformlar hemen istiyordu; yaplacak reformla- zaferi Msrl milliyetilerin clz umutlarna canl-
rn ngilterenin Msr terk etmesine yol aaca- lk getirmiti. Halihazrda Msrn Osmanl Devle-
n dnyordu. tiyle olan hukuki ba Msrn da Trkiyenin ye-
(iii) Hidivle ilikilere gelince Mustafa Kmil niden kazand zgrlklerden yararlanmas iin
bata Hidivden himaye grm, sonradan ara- yeterli grlebilir, bata ngiltere olmak zere
lar aldnda halkn tek sna olarak grme- belki de dnya buna ikna edilebilirdi.18
ye balad anayasal rejimin tesis edilmesin- Anayasa talepleri iddetlenerek ve sklaa-
den yana tavr koymutu. Es Seyyid ise Hidivi rak devam etti. Adeta szcs haline geldii Hi-
hep reformlarn nnde bir engel olarak gr- divi takip ederek ngiltereye kar politikasn
mt. eyh Ali Yusuf anayasal rejim konusun- yumuatm olan Hizb el Dsturiyya Merutiyet-
da baz istekleri olsa da lene kadar Hidive sa- le birlikte hzla prestij kaybetmi, hem Hidive
dk kald.11 Partisi deim yerindeyse bir tabela hem de ngiliz igaline muhalif olan Hizb el m-
partisiydi ve Hidive destek vererek Kmilin fa- man saflar ise kalabalklamaya balamt.19
aliyetlerine kar dengeleyici bir arlk olutur-
Hizb el Vatani cephesine gelince 1908 yl
iinde Mustafa Kmil lm, yerine parti liderli- den yrrle konulmas Msrda paralel bir ha-
ine Muhammed Ferid gelmiti. Bylece Vatan- reket ortaya kartmad. Baz heyecanl milliyet-
clar (Vataniyyun) Jntrk devrimini Msr milli- iler buraya (stanbula) gelip yardm ve destek
yetiliinin Christoph Colombu20 saylan lider- iin feryat ettiler. Ancak bunlara yz verilmedi.
leriyle deil, sonradan her ad getiinde Musta- Kendilerine onlarn strabn ektii yozlam
fa Kmilin yerini dolduramad sylenecek bir ynetim olmad sylendi; ngiliz vesayeti
olan Muhammed Feridle karlamlard. Ferid altnda olduklarndan kaynaklarnn heba edil-
de 1893te Tarih edDevla lAliyya lUsmaniyya medii, halknn bask altnda tutulmad, me-
(Osmanl Devlet-i Aliyesi Tarihi) adyla bir kitap deni zgrlklere sahip olduklar ve daha nce
yazm ve Msrllar Osmanl Devletini destek- var olmayan bir gvenlik ve refaha kavumu
lemeye davet etmiti.21 Osmanl Devletiyle ilgili olduklar sylendi. Temsilciler yalnzca yz bul-
dnceleri Mustafa Kmille aynyd. Dolay- mamakla kalmadlar, ayrca grlerini burada
syla Ferid Osmanl Devletine yaklam asn- duyurmalar fiilen yasakland.24
dan herhangi bir deiiklik yapmam, II.Abdl- Osmanl parlamentosunda temsil edilmek
hamidin Paa unvanyla onurlandrd Mus- iin giriimde bulunanlar Hizb el Vatani mensu-
tafa Kmilin Osmanl ynelimini devam ettir- bu milliyetilerdi. Bu giriim Msrda tm milli-
miti. yeti kesimlerin gr beyan ettii bir tartma-
Hizb-el Vatani devrimin an ok heyecan ver- ya yol amt. Getirilen yorumlar yukarda genel
dii kesim olmutu. Muhammed Ferid devrimin siyasi izgileri zetlenen partilerin gemi tu-
ardndan yapt bir konumada tumlaryla uyumluydu. Soru bu giriimin hukuki
Mesaimiz yzde on iken bundan sonra temelinin ne olduuyla ilgiliydi. Msr Osman-
yzde bin olmal, kiisel anlamazlklardan uzak ldan bamsz m yoksa ona bal m saylma- Msrda
durarak birlik olmal ve Sultan- zmmz arac- lyd? Osmanl parlamentosunda temsil edilme- parlamento talebi
lyla Msr iin Kanuni Esasinin yaynlanmas- yi savunan Hizb el Vataninin tavr belliydi: Msr II.Merutiyetin
n Hidiv Hazretlerinden talep etmeli, Osmanl ri- Osmanlnn bir parasyd. Hizb el mma liderli- yaratt
calinin yardmn almal ve bundan byle stan- i de partinin Msr-Osmanl bana nasl bakt-
atmosferde ortaya
bulu siyasi bir ziyaretgh saymalyz. nk biz n ayn aklkla ortaya koymutu: Msr Os-
48
manldan bamszd; Londra Antlamasna g- km deildi,
Osmanl milletinin bir paras saylrz ve her ne
re Byk Gler Mehmet Ali liderliindeki M- uzun bir mcadele
kadar zel imtiyazlara sahipsek de yine de Os-
manlyz demiti.22 srn bamszln tanmak suretiyle btn y- gemii vard.
netme imtiyazlarn Msr milletini temsilen Meh-
Her eye ramen yine de Osmanl olmak,
met Aliye vermilerdi.25 Ayn sralarda Hidiv
Osmanl saylmak Msrl milliyetilerin Osmanl
yanls Hizb el Dsturiyyann lideri eyh Ali Yu-
Devleti ile Msr arasndaki baa ilgin bir yorum
suf ise partilileri nnde yapt konumada
getirmesine de olanak veriyordu: Msrla Os-
beklenecei gibi zerk bir vilayet olarak Msrn
manl Devleti arasndaki hukuki ba nedeniyle
ynetim imtiyazlarnn Msr milletine deil,
Msr, merutiyet parlamentosunda temsil edile-
Mehmet Ali hanedanna verildiini kantlamaya
bilir, mebus gnderebilirdi. 23 Ekim 1908de
alyordu. te yandan eyh Ali Yusufa gre
Avam Kamarasnda J. M. Robertson Dileri
Osmanl anayasasna dahil olma hakkn elde et-
Bakanna bir ksm Msrl siyasinin Osmanl
mek ve parlamentoda alnacak kararlar etkile-
parlamentosunda temsil edilme taleplerinden
yebilecek bir sese sahip olmak nemliydi ve bu-
haberdar olup olmadn; bu talep dorultusun-
nun iin gerekenler yaplmalyd. Ama bu, Msr-
da Kahiredeki ngiliz Bakonsolosundan Msr
llar iin (ABD ve Almanyada olduu gibi) ayr
hkmetindeki anayasal unsurlarn glendiril-
bir anayasa talep etmeye engel olmamalyd.26
mesini isteyip istemeyeceini sordu. Sir Edward
Grey bylesi bir giriimden haberdar deildi. ***
Buna karn bu yl iinde temsili vilayet meclis- Elbette Msrda parlamento talebi II.Meru-
lerine dair ayrntl bir tasar hazrlanmt. Soru- tiyetin yaratt atmosferde ortaya km deil-
lan bir baka soru zerine Edward Grey yeni ge- di, uzun bir mcadele gemii vard; ancak Jn-
limelerin ngiliz egemenliini zorlayacak so- trk Devrimi bu konudaki taleplerin sahiplerine
nular ortaya kartmayacan dndn yeni bir cesaret getirmi, stnde durduklar ze-
syledi.23 Geen birka aylk zaman iinde Jn- mini glendirmiti.
trklerin konuya dair yaklamlaryla ilgili fikir Mays 1908de Muhammed Ferid dahi ngil-
sahibi olmu olan Grey haksz kmad. ubat tereyi ziyaret etmi ve ngilterenin Msr bo-
1909da stanbuldaki ngiliz Bykelisi Gerard altmas bata olmak zere Msrl milliyetilerin
Lowther da benzeri gzlemleri aktaryordu. taleplerini iletmiti. ngiltereyi ziyaret eden ve
Beklenecei gibi anayasann burada yeni- baz parlamento yeleriyle ya da hkmetle g-
ren baka heyetler de oluyordu.27 Kimi zaman tezahratlarda bulundu. Bu grubun gsterisi de
Msrn sorunlarna ilgi uyanyor ve mesela M- saray muhafzlar tarafndan sona erdirildi. An-
sr henz kendi kendini ynetecek olgunlukta de- cak bu tarihten itibaren Hidiv gittii, grnd
il eklindeki basmakalp argman sorgulan- halka ak her yerde gstericiler tarafndan el
yordu. Szgelimi Temmuz sonlarnda Sir Eldon Dstur sloganlaryla rahatsz edildi.31
Gorstun (Lord Cromerdan sonra greve gelmi Eyll sonunda Hizb el Vataninin yeni lideri
olan Msr Bakonsolosu) Msrllarn ounun Muhammed Ferid bir yazda Hidivin daha nce-
oylarn kullanmadklarn bildiren bir raporu Sir leri milliyetileri desteklediini, ancak bu deste-
Edward Greyin karsna bir soru olarak km- inin aslnda Cromere kar mcadelesinin bir
t: Msrllarn oy kullanmamalarnn sebebi hali- gerei olarak ortaya ktn ifade etti. Buna g-
hazrdaki seim sisteminin ok karmak olmas re Hidiv, Cromerden sonra onun yerini alan
ve nihayetinde seilenlerin yetkilerinin dan- Gorstla iyi ilikiler gelitirmiti. Dolaysyla artk
mayla snrl olmasyd. Msrllarn gerek an- milliyetilerin ideallerini desteklemesine gerek
lamda bir parlamento ve bu parlamentoya gn- kalmamt. Yani vaktiyle Hidiv aslnda ngiliz i-
derecekleri vekilleri dorudan semek ynnde- galine deil, Cromere kar kmt. Muham-
ki talepleri ok makuld ve ancak bu gerekle- med Feridin bu yazs byk tepki ekti. Hatta
tiinde entelektel bir gelime ortaya kabilir, Msrdaki baz ngilizler bile Hidive hakaret eden
Msrllar ancak bu yolla kendi kendilerini ynete- ve Hidiv makamn hedef alacak aleni eletirilere
cek bir olgunlua eriebilirdi. ngilterenin bu ko- kap aan bu kstahln cezalandrlmasn iste-
nudaki politikas ne olacakt? Laisser faire (bra- diler. Muhammed Ferid bununla kalmam stan-
knz yapsnlar) mi yoksa non possumus buldaki ileri gelenlerden birine yazd bir yazda
(mmkn deil) mu?28 ngilterenin Msr i- Hidivin rtbesinin drlmesi gerektii eklin-
galinin 26. yldnmnde bir miting yapan Msr- de yorumlanabilecek szler yazmt; sz edi-
l milliyetiler igali protesto etmek zere Sir Ed- len kii de Muhammed Feride son derece souk
ward Greye telgraflar gnderirken29 Msrl bir ve memnuniyetsiz bir cevap yazmt. Bu cevap ngilterenin rzas
heyet Greyle gryor ve daha ncekilere ben- znde Jntrklerin Msrl milliyetilere taknd
zer bir cevap alyordu: imdilik Msrda meruti olmadan Msr
tavr yanstyordu. Buna gre Hidivin gemite
ynetimin ilan sz konusu deildi.30 hkmetinde 49
yaptklarna dair Feridin ne srd bir takm
Ayn tarihlerde Hidivin Londraya yapt bir iddialar doru olsa bile imdiki rejim iin bunla- radikal bir
ziyaret ve bu ziyaretle ilgili yaylan mjdeli sy- rn bir nemi bulunmamaktayd. te yandan deiiklik yapmak
lentiler deiim umutlarn kamlad. el-Mey- Osmanl mparatorluu Msrn endieleri ve i- mmkn deildi.
yedte yaynlanan ve Hidivin grlerini yanst- kayetlerine bulaamayacak kadar kendi ileriyle
t iin yar-resmi bir aklama olarak algla- meguld ve ngilterenin verdii destein de
nan bir yaz, sylentilerin de g verdii hali ha- fazlasyla farkndayd.32
zrdaki atmosfere uygun olarak deiim bekle- ngilterenin Msr ilhak edeceine dair yay-
yen milliyetiler arasnda bir tepki ve hareketlilik gn bir dedikodu, Gorst tarafndan 1908
yaratt. Yazya gre Hidiv de aslnda anayasa- Ekiminde el Mukattame verdii bir rportajla
dan yanayd. 16 yllk iktidar srasnda ok zor yalanland. Kulaktan kulaa yaylan bir baka
dnemlerden getii halde gerek anlamda bir sylenti de Trkiyedeki gelimeler zerine
siyasi hataya dmemiti. Halk ancak btn Gorsta Msrda da anayasal rejime geme tali-
gc elinde tutan otokratik bir kral anayasadan mat verildiiydi ki Gorst bunu da yalanlamt.
mahrum edebilirdi ki kendisi bylesi bir hkm- ngiltere Msrdaki rejimin tedrici olarak geliti-
dar deildi. Buna karlk ngilterenin rzas ol- rilmesi konusunda Msrllarla ibirliine akt.
madan Msr hkmetinde radikal bir deiiklik Ancak majestelerinin hkmeti Msr halk iin
yapmak mmkn deildi. Bu yaznn yaynlan- en iyi olan dnm ve halihazrdaki sistemi
masnn ardndan milliyetiler bir gsteri dzen- uygun grmt. Bu konuda yaplan vahi ve
lemeye karar verdiler ve binlerce kk bayrak aklsz ajitasyon Msrn kendi kendini ynetme-
hazrladlar. Hemen ardndan el Meyyedte ya-
ye hazr olmadn bir kez daha tasdik etmeye

ynlanan bir dier yar-resmi yaz gsteriyi d- yaryordu.33
zenleyenlerin ortaya kacak karklklardan so-
rumlu tutulacan bildiriyor, milliyetilere gz-
da veriyordu. Buna ramen 2000 kadar gs- 3. devrimin ilk gnlerinde Jntrk d
terici nceden kararlatrlan yerde topland. Po- politikasnda statkoculuk ve msr
lis tarafndan durdurulan gstericiler arasndan Jntrklerin gcn nceden kestirememi
baz kiiler tutukland, bayraklara el konuldu. olduklar iin merutiyetin ilan ngilizlere bir l-
Ancak kk bir grup gsteriye devam edebildi, de srpriz olmutu.34 Msrdaki heyecan ve
bir anlna Hidivi arabasndan inerken grd ve sevincin ngilteredeki karl da doal olarak
endieydi. Hindistan ve Msrda halifenin dinsel Bu konulardaki endieler bir yana -ki endi-
otoritesini tanyan milyonlarca Mslman ege- eleri ksa zamanda Jntrkler tarafndan gide-
menlii altnda tutan ngiltere, Merutiyete, ege- rilecekti- ngilterenin Osmanl anavatanna kar
menlii altnda bulundurduu bu topraklarda ya- taknaca tutum konusunda mesele akt:
rataca etki asndan bakyordu. Bunun so- olaylarn geliimi beklenecek, gerektiinde re-
nular muazzam olabilir, ngrlebilecein form hareketine ngiliz sempatisi gsterilecek ve
ok tesine geebilirdi. Eer Merutiyet rejimi Jntrkler tevik edileceklerdi.41 Alt ay kadar
ayakta kalmay baarrsa ngiliz mparatorlu- sonra ngilterenin Osmanl Bykelisi Lowther
unun bir paras olan Hindistandan farkl ola- ngilterenin izlemesi gereken politikay yle
rak hukuki dzeyde Osmanl Devletine bal formle etmekteydi: Yeni rejim desteklenmeli,
olan Msrda sorunlar kacak, Msr kendisini ancak daha nce kaybedilmi vilayetlerin kaza-
Hindistan gibi hissetmeye balayacakt. imdi- nlmas konusunda bir giriimde bulunmama-
ye kadar lkeleri ngiltere tarafndan geici ola- l.42 Lowthera gre zaten kiisel olarak temas
rak igal edilmi olan Msrllara (ve dier tm kurduu hareketin liderleri lml ve makul kiiler-
Mslman uyruklara) hep u sylenmiti: Ken- di. Kendilerini ngilterenin tavsiyelerine uymaya
di dini liderinizin egemenlii altnda insanlar k- hazr kiiler olarak gsteriyorlard43 ve zaten
t ynetimden dolay strap ekiyorlar. Sultann Jntrklerdeki genel kanaate gre Kbrs ve M-
ynetimi altnda bulunan Mslmanlarn iinde srdaki ngiliz ynetimi uygulamak istedikleri iyi
bulunduu koullar, bizim ynettiimiz Msl- ynetimin birer rneiydi.44
manlarn iinde bulunduklar koullarla karla- Devrimin ilk gnlerinde Jntrklerin en az
trn; arada byk bir fark olduunu greceksi- isteyecei ey, doal olarak, Avrupa devletleriy-
niz. ngilizler bu karlatrmay yapma frsat le bir sorunun kmasyd. ttihat ve Terakkinin Msr vilayeti ok
bulan Mslmanlarn imdiye kadar hep ngilte- nde gelenlerinden Ahmet Rza Bey ile Prens uzun yllardan
re lehine sonulara vardn belirtiyorlard. Bu- Mehmet Ali45, Avrupann Bosna-Hersek, Msr, beridir Osmanl
na karn Osmanl mparatorluunda hayat bu- Kbrs, Tunus ve baka her yerde sahip olduu
lacak bir anayasal rejim bu karlatrmann so-
fermanlaryla
imtiyazlara ve statlere sayg gstermenin Ko-
nularn deitirme potansiyeline sahipti. Ana- tannm bir
mitenin temel prensibi olduunu belirtmilerdi.
50 yasal rejim iyi ilerse Msrllarn ayn talebi yk- Bu nedenle en azndan imdilik- statkoya zerklie sahipti.
seltecei kesindi ve ngilterenin bu talebe diren- sayg duyulmas kararlatrlmt; Komite mpa-
me kapasitesi ok azalacakt. Bu mesele er ya ratorluun u anki snrlar iinde faaliyet gste-
da ge nazik bir muamele gerektiriyordu.35 Ni- recek, bunun dna tamayacakt. Bununla bir-
tekim yeni rejimin ngiltere tarafndan desteklen- likte Komite gelecekteki politikasna ilikin baz
mesini istemeyen Alman mparatoru da ngiliz kaplar ak brakmak istemi, Bosna-Hersekin
bykelisinin gzn korkutmak iin Jntrk durumuyla Msrn durumunun birbirinden ta-
rejimi tutunabilirse srann Msra geleceini mamen farkl olduunu belirtmiti. Avusturya-
ima ediyordu.36 Sir Edward Grey endieyle Hi- Macaristann igal altndaki Bosna-Hersekte
dive Msrda anayasa meselesiyle ilgili elden stne ald zel vazifenin sonunda bu iki bl-
geldiince az ey sylemeliyim diyordu. Tr- genin hukuki olarak mparatorlua geri dnmesi
kiyede zgr ve aydn bir ynetim kurulacak gerekiyordu. Msra gelince bu vilayet ok uzun
olursa bunun Msr ve Msrdaki ynetimimiz yllardan beridir Osmanl fermanlaryla tannm
zerinde ok byk bir etkisi olacaktr.37 te bir zerklie sahipti. Osmanl liberal evreleri n-
yandan Jntrk Devriminin Hindistan Msl- gilterenin Osmanl Devletiyle masaya oturup
manlar arasnda cokuyla karlanm olmas bir anlama yaparak ya da gnll olarak M-
da ngilterenin yeni rejimle ilgili endielerini ar- srdan ekilecei gn bekliyorlard.46
trm olmalyd.38
Kabine d politikayla uramak zorunda
ngiltere asndan bu, sadece sorunun bir kalmamay temenni ediyor, btn enerjisini i
boyutuydu; sorunun bir baka boyutu Jntrk- politikaya, yaplacak reformlara vermek istiyor-
lerin anavatanda ilerinin yolunda gidip gitmedi-
du. Bu konuda Avrupa devletlerinin Osmanl

inden bamsz olarak Msr ve panislamizm iilerine mdahele olarak grlebilecek davra-
konularnda nasl bir siyaset izleyeceiyle ilgiliy- nlar gstermemesinin ve yeni rejime iyi niyet-
di. Zaferin cokusuyla Jntrk liderleri umut da- le yaklamasnn honutlukla karlanaca ifade
tyordu. Times muhabirinin gzlemlerine gre ediliyordu.47
Jntrklerin demelerinde kullanlan dil, kimi
Jntrklerin bu statkocu tutumlar rejimin
mkelleflerde artk vergi vermelerine gerek kal-
gelecei asndan hayatiydi. Bu nedenle basn
mayaca dncesini uyandrmt.40 Acaba
da ayn istikamette yayn yapmaya ya da en
Msrllara da ayn ekilde umut verilecek miydi?
azndan aksi istikamette yayn yapmamaya da-
Bu, ngiliz ynetimini zor durumda brakrd.
vet edildi. Selanikteki merkez komite stan-
buldaki btn gazetelere hitap eden bir telgraf- kendi halkna da dmand.55 kdamdaki ngil-
ta Osmanl birliini sarsacak, dier milliyetler- tereyle dostluk isteyen bu yaz ngilterenin M-
den insanlarn duygularn incitecek yayn yap- sr igalinin 26. yldnm dolaysyla Msrlla-
mamalar ve hkmet mensuplarna kiisel sal- rn bir miting dzenleyip Sir Edward Greye pro-
drlarn yaplmamas talimatn verdi. Telgrafta testo telgraflar ekmelerinden sadece birka
bunun dnda Bosna ve Msr sorunlarn da ke- gn sonra yazlmt.
sinlikle tartmamalar isteniyordu. Telgraf Bu
bizim bu konudaki ilk ve son uyarmzdr diye
4. jntrklerin msrl milliyetilere kar
bitiyordu.48 22 Eyll 1908 tarihli Timesta da bu
tavrlar
sefer Sadrazam Kmil Paann bu konudaki
tavr haber yaplmt: devlet btn enerjisini pek Devrimin ilk gnlerinde Fransadaki Osman-
ok i sorunla uramaya sarf etmek durumun- l Bykelisi Mnir Paann Fransz basnnda
dayken mparatorluu bir de Byk Glerle geni yer bulan aklamalar hem Jntrklerin ilk
kar karya getirecek Girit, Msr, Bosna-Her- gnlerdeki diplomatik pozisyonunu ok iyi ifade
sek gibi sorunlarn gndeme getirilmesi ho g- ediyor hem de ttihat ve Terakkinin Msrla ilgi-
rlemezdi.49 li olarak ngilterenin ban artmayacana da-
ir bir ipucu veriyordu. Mnir Paa yeni rejimin
Yine hayati denilebilecek bir ihtiyatllkla
ngiltere ve Fransayla iyi ilikiler kurmak istedi-
Jntrkler Osmanl Devletinin borlar konu-
ini sylyordu. Osmanl Devletinde ve Os-
sunda kreditrleri rahatlatacak aklamalar he-
manl sekinlerinde Fransz dili ve kltrnn
men yaptlar. Fransz uzman Joseph Laurent
yerinden ve bunun Trk kltrnn bir paras
hkmetin mali danman olarak atand.50 M-
haline geldiinden sz etmi, modern kanunlar Jntrkler
srda alm olan ngiliz mhendis Sir William
ve kurumlarn Fransz kanun ve kurumlarn mo-
Willcocksla (hazrlad haritalar I.Dnya sava- ingilterenin
del alarak hazrlandn anlatm ve Fransa ile
nda ngilterenin ok iine yarayacakt) ise su- dostluuna
Osmanl Devletinin tarihsel dostluundan sz
lama sistemiyle ilgili danmanlk yapmas iin ayr bir nem
etmiti. Mnir Paa ngiltereden de benzer e-
anlama yaplmt.51 Ardndan Osmanl gm-
kilde sz ettikten sonra Msrn igaline dein- veriyorlard. Nitekim
rklerini dzene sokmas iin yine Msrda
me gerei durmu ve nezaket gstererek n- grevine balamak 51
gmrklerden sorumlu Chitty Beyin (Sir Arthur
gilterenin Msr ancak baka are kalmadn- zere stanbula
Chitty) tayin edilmesi iin ngiltereden izin is-
da igal ettiini sylemiti.56 lgin olan Mnir gelen ngiliz
tendi.52
Paann eski dnem ricalinden ve Abdlha-
Belli ki Jntrkler ngilterenin dostluuna Bykelisine
midin en sadk adamlarndan olup birka gn
ayr bir nem veriyorlard. Nitekim grevine ba- yaplan karlamada
sonra grevinden alnacak olmasyd.57 Tabi bu,
lamak zere stanbula gelen ngiliz Bykelisi yeni dnemde izlenecek d politikay iyi kavra- ngiliz-Trk
Lowther Sirkeci Garnda devasa bir kalabalk ta- masna engel deildi. ilikilerinde yeni bir
rafndan karlanm, karlamada ngiliz-Trk dnemin
Austosun ortalarnda ortalkta Msrda
ilikilerinde yeni bir dnemin almasndan se- almasndan
Osmanl Devletindekine benzer bir darbenin ha-
vinle sz eden ok sayda konuma yaplmt.
zrlnn yapld dedikodular dolamaya ba- sevinle sz eden
Ayn samimi karlama Abdlhamitle ilk gr-
ladnda Jntrkler adna Ahmet Rza Bey ngil- ok sayda konuma
mesinden elilie dn srasnda da gerek-
tereye ok kesin bir garanti verdi: Byle bir ey yaplmt.
lemi, saraydan elilie kadar olan yola kala-
gerekleecek olursa Msrdaki isyanclar s-
balklar dizilmi ve yine ttihatlar ngiliz elilii-
tanbulda kendilerine destek bulamayacaklar-
nin ve Babalinin nnde konumalar yapmt.
d.58 Bylece daha ilk gnlerde ngiltere korktu-
ngiltereye bu tr sevgi gsterileri sonraki haf-
unun bana gelmeyebileceine dair izlenimler
talarda da devam etti.53 Lowther iade-i ziyaret
edinmeye balamt; bu konuda bakaca frsat-
maksadyla gittii resmi kurumlarda da memur-
larda da Jntrk liderleri tarafndan yeterince te-
larn Yaasn ngiltere, Yaasn Trkiye nidala-
min edilmilerdi. ngiliz bykelisinin Lon-
ryla karlamt.54
draya bildirdiine gre Jntrkler programlarn-
kdamda yer alan ve ngiliz-Osmanl dostlu- da panislamizme yer vermemilerdi, bu onlarn

unu talep eden bir yaz gemite Layardn Mit- vizyonunda yoktu; ngilterenin Msrdaki ileri-
hat Paann reformlarna verdii destei hatrla- ne karmayacaklard ve ajitatrlere yz verme-
tyordu. Osmanllar her ne kadar bundan ok yeceklerdi.59
yararlanmamlarsa da ngilterenin yardm elini
kdamda yaynlanan bir yaz ngilizlerin M-
uzattn, eski gnlerin hatrasn unutmam-
srda ok rahatsz edilmeyecekleri beyannn
lard. ngilterenin sonradan Osmanl Devletine
ok tesine gemi, Msrllar kzdracak ekilde
dmanca davrand doruydu; ama aslnda
bir ngiliz vgs derecesine varmt. Bama-
dmanca davrand Osmanllar deil Osmanl
kaleyi yazan Ali Kemal bu yazda Cromeri v-
Devletinin eski rejimiydi ve zaten o eski rejim
m ve bu nedenle tepki toplamt. Ali Kemal, i kacak; bu halde takdir ettiimiz ve gvendi-
geri adm atmad gibi gelen tepkiler sonrasn- imiz bir gle atmaya girmeyi isteyecek ka-
da daha da ileri gitmiti. lk yazsna gelen ele- dar aklsz deiliz. Sonuta bu konuda ok p-
tirilere cevap yazarken, Araplarn gelimilik d- heci olmas beklenebilecek ngiliz basnna gre
zeyi konusunda pheli olduunu ve Araplarla bile Jntrklerin Msrl milliyetilere bak son
Trklerin dnyaya farkl pencerelerden baktkla- derece souktu. Timesta yaynlanan bir yoru-
rn ima etmiti. Ona gre Msrl, Tunuslu ve di- ma gre, yukarda da belirtildii gibi, stan-
er Mslman blgelerdeki genlerle Trk buldaki Merutiyet bata Msrdaki milliyetile-
genleri arasnda endiece, emelce, tefekkr- re taze bir soluk getirmi, taleplerini artrmt;
ce, irfanca bir fark vard. Arkasndan Ali Kemal, ancak Jntrkler ile Msr milliyetilerinin ou-
Cromeri ve genel olarak adem-i merkeziyeti nun idealleri arasnda herhangi bir ortaklk bu-
olarak deerlendirdii ngiliz smrge ynetimi- lunmamaktayd. Bir kere Jntrkler yalnzca rk-
nin baarsn daha da iddetle savunmakta, sal ve dini dmanla deil, ayn zamanda
hayranln gstermekteydi; ngilizlerin hakkn Mslmanlarn ynetici snf olmalar gelenei-
yememek gerekir diyerek ngiliz memurlarn ne ne de srt evirmilerdi. Msrl milliyetilerse her
kadar ideal olduunu aklyordu. Buna gre yl- ne kadar Mustafa Kmil dinsel eitlikten yana
lk raporlar verme ykmll dnda Londra olduunu beyan etse ve Muhammed Ferid de
tarafndan icraatnda serbest braklan Lord Cro- onun izinden giden aklamalar yapsa da milli-
merin atad ngiliz memurlar hep cehd ve yetilerin Arapa yaynlar liderlerini yalanlyor-
adl ile alrd. du. te yandan Msr ve Msrllar tanyan o-
Son derece faal, son derece adildirler. Za- u Jntrk hem Msrn bir parlamentoya hazr
ten umumiyetle din, gen adamlardr. Hareketi olduu konusunda hem de liderlerinin samimi- Jntrklerin
severler. Memuriyetlerini geceyi gndze kata- yeti konusunda phelerini dile getirmiti. Zira ngilterenin
rak kesintisiz bir ekilde her taraf dolamaya ve zgrlk Trk ve Suriyeli Araplar daha nce
desteine ve
teftie karak geirirler. Ufak bir ifti ile bir pa- Msrl milliyetiler tarafndan Babaliye ihbar
edilmi, komplocu olduklar sylenmiti. imdi
tavsiyelerine
ay (hatta ne kadar byk olursa olsun) adalet
hararetle parlamento isteyen ve igalin tiranl- ihtiya duyduklar
ve haka eit tutarlar. Bazen bye vermedik-
52
lerini, ke verirler, hatr gnl bilmezler. Bir na kar kan milliyeti yaynlar, zamannda verili iken Msrl
hatay kim tarafndan yaplm olursa olsun ce- Hamidiye rejimine dzdkleri bktrc methiye- milliyetilerden
zalandrrlar. Hatta bykleri, zenginleri, nde lerle ve Makedonyallara, Ermenilere ve Jntrk- yana tavr
gelenleri daha byk bir cezaya arptrrlar. lere dmanlklaryla ne kmlard.62 taknarak Msr
Ali Kemal nihayet Ah bulabilsek! Hep o vi- Jntrklerin Msrllarla aralarna koyduu sorununu
layetlere birer Lord Cromer gndermeli diye- mesafenin ok vurucu bir rnei olarak gsteri- trmandrmalar
cektir.60 lebilecek bir olay da Austos aynda ortaya k- beklenemezdi.
mt. nde gelen Msrl bir milliyeti Beyo-
Bu arada Osmanl parlamentosuna temsilci
lunda bir miting dzenlemek iin ttihat ve Te-
gndermeyle ilgili Msrda sren tartmaya da
rakkiden izin istemiti. Sz konusu kiiye iste-
kdamda birka satrla, ama ok kesin ifadeler-
dii izin verildi, ancak konuma yapacak kiinin
le deinilmiti:
ngiltereye saldrmaktan kanmas ve ngilte-
Arap gazetelerinde Msrllarn Osmanl renin Msr boaltmasn talep etmemesi ar-
Parlamentosuna mebus gnderip gnderme- tyla! Biraz daha gevek olmalar iin yaplan ri-
mesi tartmas yaplyor. Msrn zerk bir vila- calar fayda etmemi, milliyeti lider son koz
yet olmas ve iilerinde bamsz olmas nede- olarak Jn Trklere kendilerinden erif Hse-
niyle iilerine ilikin meseleler iin Osmanl yine bar ve uzlama mesaj gtrmek zere
Parlamentosuna mdahelesi caiz deildir. M- araclk edebileceini sylemi, ancak Cemiyet
srn dileriyle ilgili meselelere gelince bu ko- insafa gelmeyince nceden o kadar reklam ya-
nular Osmanl hkmetinin Msra verdii fer- plan miting bir bir fiyaskoyla sonulanmt. Mi-
manlara gre ele alnr.61 tinge sadece bir ka Mslman katlmt.63
Jntrklerin ngilterenin desteine ve tavsi- Birka ay iinde Msrllar asndan Jn-

yelerine ihtiya duyduklar verili iken Msrl mil- trklerin rengi az ok belli olmaya balamt.
liyetilerden yana tavr taknarak Msr sorununu Anladklarna gre Jntrkler ngiltereyi gcen-
trmandrmalar beklenemezdi. smi verilmeyen dirmekten kanmalar bir yana Msrdaki ngiliz
Jntrk liderlerinden birinin ifadesiyle imdiki ynetimini takdir de ediyorlard. Bunun zerine
rejim ayakta kalrsa ki biz kalacana inanyo- Msr basnnda Jntrkleri eletiren yazlar ya-
ruz- dorudan kendisine bal vilayetlerde yne- ynlanmaya baland. Bu eletirilere cevaben
timin rgtlenmesi ve kaynaklarn gelitirilmesi ok etkili olmayan bir Jntrk, Fuad Mithat Pa-
konusunda zaten karsna yaplacak yeterince a, skenderiyeden Timese zehir zemberek bir
mektup yazd. Fuat Mithat Paa Msrl milliyet- ziyaret etmi, ttihat ve Terakkiyle daha yakn
ilerin Jntrklerin ngiltere ve Fransayla dost- ilikiler kurmaya almtr. Birinci ve talihsiz
a ilikiler kurmasna gcendiini, fakat zellik- ziyaretinde stanbula varnn hemen ertesi g-
le kdam gazetesinde Lord Cromerin Msrdaki nnde 31 Mart olay patlak verdiinden cemi-
icraatnn takdir edilmesini ve Jntrk liderlerinin yetle yakn ilikiler kurmak yerine muhabirlik ya-
bu yazya sahip kmasn eletirdiini sylyor parak srekli el Livaya haber gemek duru-
ve bunu tuhaf buluyordu. Fuat Mithat Paaya munda kalmt. kinci gidiini 23 Temmuz
bunun ncesinde vlyorduk, sonrasnda 1909daki merutiyet kutlamalarna denk getir-
sulanmaya baladk diyordu. Ona gre Avru- mi, Msrdan yannda Hizb el Vataniden bir
pann sempatisine, dosta yardmna ve halen delegasyonla birlikte yola kmt.68 Muham-
bakir durumdaki zengin kaynaklarn deerlen- med Feridin anlarndan bunun baarl bir ziya-
dirmek zere sermayesine ihtiya vard. Buna ret olduu izlenimi uyansa da aslnda ttihat ve
karn Msr artk fanatik olmad konusunda Terakkinin Msrl milliyetilere yaklamnda bir
Avrupay, fakat zellikle de ngiltereyi ikna et- deiiklik olmamt. Sadrazam Hseyin Hilmi
melidir; igalden nceki konumunu geri istiyor- Paann Msrla ilgili olarak yapt bir aklama
sa Avrupann gvenine layk olduunu gster- durumu ok net ortaya koyuyordu: Msrl mil-
melidir. Aksi takdirde kendi cenazesini kendi liyetilerle bir alakamz yoktur ve olmasn da is-
kaldracak ve kendi atn kendi yakacaktr.64 temiyoruz. Msrdaki durumla ilgilenmiyoruz, u
Chitty Beyin, yani Msrda halen grev an ki halinden memnunuz. Eer halihazrdaki
yapmakta olan bir ngiliz memurun Osmanl durum Msrllarn istedii istikamette deiirse
gmrklerine atanmasnn istenmesi de anlam- elbette bir diyeceimiz olamaz; fakat biz bunun
lyd. Chitty Bey kdamda yle tantlmt: iin bir ey yapmayacaz.69 Balarda yanl Msrl milliyetiler
tercme edildii dnlen ve inanlmayan bu ingiltereye
ngilterenin Msrdaki en sekin ve en ak-
aklama sonradan eitli ekillerde teyit edildi- yaklamlar
tif memurlarndan biridir ki Msrn gmrklerini
inde Msrl milliyetilerde aknln yerini f-
harikulade bir tarzda slah eyledi, geliri yzde nedeniyle
ke ald ve ekilen telgraflarla Osmanl yetkilileri
krk orannda artrd, dost dman herkesin tak- Jntrklerin
protesto edildi. Muhammed Feridin Les Nou-
dirini kazand. Bu hizmetlerine dl olarak son- dostlarnn 53
vellesteki bir yazs konuyla ilgili bir i dkme
radan yine Msr Maliye Nezaretinde Mfetti-i
gibiydi: kendilerinin dostu
Umumilie aranmtr. [] Aranmakla bulun-
Btn bu olanlar karsnda afalladm, n- olamayacan
maz bir mdir ve mdebbir-i umurdur.65
k beni Temmuzdaki merutiyet kutlamalarnda anlamlard;
Jntrklerin Chitty Beyi atamak istemesi
yer almak zere gnderilmi Hizb el Vatani lide-
Lord Cromerin Msrdaki icraatna yneltilen ve
ri sfatmla kabul ettiinde Hilmi Paa, bana, Os-
Timestaki ifadeyle milliyetilerin vatanseverlik
manl Devletinin Msr hi unutmayacan ve
sandklar kt niyetli ve sama eletirilere ku-
halihazrdaki durumu kabul ettiini gsterecek
lak asmadn gsteriyordu. Bu, ayrca kdam
ya da durumu daha da ktletirebilecek hibir
bata olmak zere hkmet yanls gazetelerin
eylemde bulunmayacan syledi. Ancak, de-
bu milliyetileri takbih ediinin ve Fuat Mithat
di, Hkmet yeterince glendiinde kesinlikle
Paann skenderiyeden gnderdii keskin
bu konuya el atacaksa da u an iin Msr soru-
mektubun ieriinin onaylanmas olarak gr-
nunun iinde yer alacak kadar gl deil. Eer
lebilirdi.66 Jntrkler Msrl milliyetileri umur-
Hilmi Paa kendi szlerini inkar etmek niyetin-
samyor ve onaylamyordu.
deyse banda benim bulunduum on kiilik de-
legasyonun halen hayatta olduuna dikkat ek-
sonu mek isterim.70
Sonuta Msrl milliyetiler ngiltereye yak- Jntrk ynetimi ngilterenin Osmanl Dev-
lamlar nedeniyle Jntrklerin dostlarnn ken- letine yaklamn yanl anlam, II.Abdlhamid
dilerinin dostu olamayacan anlamlard; an- ynetiminin mutlakyetiliinin ona ynelen n-
cak Jntrklerin dmanlarn dman olarak giliz hcumlarnn temel sebebi olduunu d-
grmeye devam ettiler. 1908 sonbaharnda bu nmt. Bu durumda liberal bir ynetimin ve
konuda oktan bir fikir edindikleri halde Osman- Msr bata olmak zere eitli nazik konulara
l Devletinin Avusturyaya kar uygulad boy- girmemenin ngilterenin desteini kazanmak
kota Msrl milliyetiler de katldlar. Boykotun iin yeterli olmas gerekirdi. Bu nedenle Osman-
en gze arpan sonucu milliyetilerin Avusturya l ynetimi ngiltereyi kendisinden uzaklatra-
mamul krmz tarbu (fes) yerine stanbulda cak konularda rahat durmaya, ortal bulandr-
retilen beyaz tarbuu kullanmaya balamala- mamaya ve bulandrtmamaya alyordu. Oysa
ryd.67 ngiltere iin nemli olan Osmanl Devletinin ne
Muhammed Ferid 1909da iki kez stanbulu ekilde ynetildii deil Rusyaya kar durup
tine farkl dnemlerdeki yaklam tarzn analiz eden bir alma Yksek Lisans Tezi, Simon Fraser University, 1970, s.117.
iin bkz. Adil Baktaya, El Meyyedin ttihat Ve Terakkiye Ce- 37 Sir Edward Greyden Sir Gerard Lowthera, 11 Austos
vab: Msrl Bir Gazetecinin Kanun-i Esasi, dare-i rfiye ve Hila- 1908 (no 214), G.P. Gooch and H.M.V.Temperley (ed.), British
fet le lgili Grleri, .. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, say Documents on the Origins of the War, 18981914 iinde, Cilt 5,
38, stanbul, 2008, s.69-87. Londra, 1928, s.306.
11 Al Sayyid, s.190-191. 38 Ravindranathan, s.117.
12 Elie Kedouri, Arabic Political Memoirs and Other Studi- 39 Mslman basnda Osmanl mparatorluundaki geli-
es, London: Frank Cass, 1974, s.32. meler dounun uyanmasnn bir iareti, slamdaki demokrasi
13 Times, 27 Temmuz 1908. ruhunun ortaya kmas ve Hindistan Mslmanlar iin de yeni
14 Times, 27 Temmuz 1908; Ayrca bkz. Wanganui He- bir mit olarak deerlendirilmiti. Bkz. Azmi zcan, Pan-sla-
rald, 28 Temmuz 1908. mizm: Osmanl Devleti, Hindistan Mslmanlar ve ngiltere
(1877-1914), stanbul: TDV slam Aratrmalar Merkezi, 1992,
15 Times, 20 Austos 1908. s.187-188.
16 Abbas Kelidar, The Political Press in Egypt, 1882- 40 Times, 18 Eyll 1908.
1914, Contemporary Egypt: through Egyptian Eyes (Essays in
honour of Professor P.J. Vatikiotis) iinde, Charles Tripp (ed.), 41 Sir Edward Greyden Sir G.Lowthera, 31 Temmuz
London: Routledge, 2001, s.11-12. 1908 (no 204), G.P. Gooch and H.M.V.Temperley (ed.), British
Documents on the Origins of the War, 18981914 iinde, Cilt 5,
17 kdam, 29 Austos 1908; J. Alexander, The Truth Abo- Londra, 1928, s.264.
ut Egypt, London: Cassell And Company, Ltd., 1911, s.168-
169. 42 Sir G.Lowtherdan Sir Edward Greye, 17 ubat 1909-
22 ubat 1909, 105 nolu belgeye ek, G.P. Gooch and
18 bid. H.M.V.Temperley (ed.), British Documents on the Origins of the
19 C. A. Beard ve C. H. Hayes, Record of Political War, 18981914 iinde, Cilt 5, Londra, 1928, 248-s.257.
Events, Political Science Quarterly, Cilt 23, Say 4 (Aralk, 43 bid.
1908), s.776.
44 Soy, s.155.
20 Abd al-Rahman al-Rafii, Mustafa Kamil baith al-hara-
ka al-qawmiyya:Tarikh Misr al-qawmi min sant 1892-1908, Ka- 45 Uzun zamandan beridir Ahmet Rzayla iliki iinde olan
hire, 1950den aktaran Yoav Di-Capua, Embodiment of the Re- Prens Mehmed Ali, Msr masonlarnn lideri olarak bilinmektedir.
volutionary Spirit: The Mustafa Kamil Mausoleum in Cairo, His- (Bkz. M. kr Haniolu, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve
tory & Memory - Volume 13, Number 1, Spring/Summer 2001, Jntrklk (1889-1902), stanbul: letiim Y., 1985, s.90). Ti-
s. 91. Kast anlalmakta birlikte Msrn nl milliyeti tarihisi- mes birka kez Prens Mehmed Alinin demelerine yer vermi,
nin bu benzetmesi aslnda tuhaftr. Sonuta smrgecilere kar Kavalal Mehmet Ali Paann torunlarndan olan Prens, Msr ve
mcadele eden Mustafa Kmil smrgeciliin sembollerinden panislamizm konularnda ngilizleri rahatlatc aklamalar yap-
birine benzetilmitir. Bkz. bid, dn.24. mtr. Bkz. Times, 3 Austos 1908.
55
21 Jankowski, s.238. 46 Times, 27 Austos 1908.
22 kdam, 29 Austos 1908. 47 kdam, 2 Eyll 1908.
23 Times, 23 Ekim 1908. 48 Times, 4 Eyll 1908; Times, 18 Eyll 1908.
24 Sir G.Lowtherdan Sir Edward Greye, 17 ubat 1909- 49 Times, 22 Eyll 1908.
22 ubat 1909, 105 nolu belgeye ek, G.P. Gooch and 50 kdam, 20 Eyll 1908; Fransz uzman Timesta M.Lau-
H.M.V.Temperley (ed.), British Documents on the Origins of the rent olarak anlmaktadr. Times, 18 Eyll 1908.
War, 18981914 iinde, Cilt 5, Londra, 1928, s.257. 51 Chitty Bey gibi Willcocks da Msrda almaktayd. Yl-
25 Alexander, s.171. Hizb el mma sonradan balardaki lk bin lira ve seyahate ktnda gnlk bir lira ve harcrah kar-
tutumunu yumuatp teknik ve denilebilir ki sembolik- olarak lnda be yllk bir szleme imzalamt. Willcocks Osmanl
Osmanl Devletinin egemenliini kabul etmeye yanasa da Os- Devletiyle anlama yapar yapmaz iliiini kesmek ve sonra da
manl Devletiyle Msrn parlamentoda temsili yoluyla ya da di- Badata gitmek zere Msra doru yola koyulmutu. Bkz. k-
er yollarla daha yakn iliki kurulmasna muhalefet etmeye de- dam, 20 Eyll 1908; kdam, 23 Eyll 1908.
vam etmitir. Bkz. Gershoni, s.8. 52 Times, 18 Eyll 1908.
26 Alexander, s.171. 53 Ravindranathan, s. 101-102.
27 Muhammed Feridin ziyareti iin bkz. ibid , s.161-163, 54 kdam, 28 Austos 1908.
dier pek ok heyetten biri iin bkz. bid, 167-168.
55 Times, 21 Eyll 1908.
29 Times, 28 Temmuz 1908
56 Ravindranathan, s.128-129.
30 Times, 16 Eyll 1908.
57 Aykut Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden:
31 kdam, 22 Eyll 1908. E. J.Brill, 1997, s.141-142.
32 Alexander, s.180. 58 Ravindranathan, s.103-104.
33 bid, s.182-183. 59 Times, 1 Eyll 1908.
34 Times, 24 Ekim 1908; Ayrca bkz. Alexander, s.185- 60 kdam, 27 Austos 1908. Ali Kemalin Lord Cromerla
186. Bu konuda Avam Kamarasnda sorulan bir soru zerine n- ilgili yorumlar Timesta da yank bulmutu. Bkz. Times, 28 Au-
giliz hkmeti Gorstun aklamalarnn gerei yansttn, gust 1908.
Gorsta destek verdiini aklamt. Times, 10 Kasm 1908.
61 kdam, 29 Austos 1908.
35 Bayram Soy, 1908 Jntrk Devrimine ngilterenin
Yaklam, Doubat, Say 46, Ekim 2008, s.150-152. 62 Times, 29 August 1908; Ayrca bkz. Alexander, s.170-
171.
35 Sir Edward Greyden Sir G.Lowthera, 31 Temmuz
1908 (no 204), G.P. Gooch and H.M.V.Temperley (ed.), British 63 Times, 29 August 1908; Ayrca bkz. Alexander, s.172.
Documents on the Origins of the War, 18981914 iinde, Cilt 5, 64 Times, 18 Eyll 1908.
Londra, 1928, s.263. 65 kdam, 16 Eyll 1908.
36 Tachat Ramavarma Ravindranathan, The Young Turk 66 Times, 18 Eyll 1908. Sonradan ngiliz hkmeti Chitty
Revolution (July 1908 to April 1909): its Immediate Effects, Beyin tayini talebine olumsuz cevap verecektir. Times, 2 Ekim
1908. Aykut Kansu (1997), The Revolution of 1908 in Turkey,
67 Ancak krmz tarbu uzun bir sre iinde Msrlln Leiden: E. J.Brill, 1997.
simgesi haline gelmiti ve dolaysyla yerine bir baka renkte bir Elie Kedouri (1974), Arabic Political Memoirs and Other
tarbuun giyilmesi ortalama bir Msrlnn sahip olduu medeni Studies, London: Frank Cass.
cesaretten daha fazlasn gerektiriyordu. Muhammed Ferid dahi Abbas Kelidar (1981), Shaykh Ali Yusuf: Egyptian Jour-
bir takm alayc yaklamlar sonrasnda daha az dikkat eken bir nalist and Islamic Nationalist, Intellectual Life in the Middle
balk kullanmaya balamt. Bkz. Alexander, s.173. East, 1890-1939 iinde, Marwan R. Buheiry (der.), Beirut: Ame-
68 Muhammed Ferid, Msr Msrllarndr: ngiliz galine rican University of Beirut, s.10-21.
Kar Osmanl Hilafeti, ev. Ali Benli, stanbul: Macit Karagzo- Abbas Kelidar (2001), The Political Press in Egypt, 1882-
lu, Klasik Y., 2007, s.13-16. 1914, Contemporary Egypt: through Egyptian Eyes (Essays in
69 Alexander, s.282. honour of Professor P.J. Vatikiotis) iinde, Charles Tripp (ed.),
70 bid, 282-283. London: Routledge, s.1-21.
71 Soy, s.175. Azmi zcan (1992), Pan-slamizm: Osmanl Devleti, Hin-

distan Mslmanlar ve ngiltere (1877-1914), stanbul: TDV s-
72 The New York Times, 12 Mays 1909. lam Aratrmalar Merkezi, 1992.
73 Hawera & Normanby Star, 16 Eyll 1909. Tachat Ramavarma Ravindranathan (1970), The Young
Turk Revolution (July 1908 to April 1909): its Immediate Ef-
kaynaka fects, Yksek Lisans Tezi, Simon Fraser University.
1.Basl Ariv Belgeleri: Afaf Lutfi Al Sayyid (1969), Egypt and Cromer: a Study in
Anglo-Egyptian Relations, Frederick A. Praeger, New York-Was-
G.P. Gooch and H.M.V.Temperley (ed.), British Docu-
hington.
ments on the Origins of the War, 18981914, Cilt 5, Londra,
1928. Bayram Soy (2008), 1908 Jntrk Devrimine ngilte-
renin Yaklam, Doubat, Say 46, Ekim, s.150-152.
Amine Youssef Bey (1973), The British Occupy Egypt,
2.Sreli Yaynlar:
The Middle East: Selected Readings, Don Peretz (ed.), Boston:
kdam Houghton Miff lin Co., s.114-121
Hawera & Normanby Star
The New York Times
Times
Wanganui Herald
56
3.Makale ve Kitaplar:
Cemaleddin Afgan, Muhammed Abduh (1987) , Urvetul-
Vuska, ev: brahim Aydn, stanbul: Bir Yaynclk.
J. Alexander (1911), The Truth About Egypt, London: Cas-
sell And Company, Ltd.
Adil Baktaya (2008), El Meyyedin ttihat Ve Terakkiye
Cevab: Msrl Bir Gazetecinin Kanun-i Esasi, dare-i rfiye ve
Hilafet le lgili Grleri, .. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi,
say 38, stanbul, s.69-87.
C. A. Beard ve C. H. Hayes (1908), Record of Political
Events, Political Science Quarterly, Cilt 23, Say 4 December,
s.746-776.
Yoav Di-Capua (2001), Embodiment of the Revolutionary
Spirit: The Mustafa Kamil Mausoleum in Cairo, History & Me-
mory - Volume 13, Number 1, Spring/Summer, s.85-113.
Ziad Fahmy (2008), Francophone Egyptian Nationalists,
Anti-British Discourse, and European Public Opinion, 1885-
1910: The Case of Mustafa Kamil and Ya'qub Sannu', Compa-
rative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Cilt 28,
Say 1, s.17-183.
Muhammed Ferid (2007), Msr Msrllarndr: ngiliz ga-
line Kar Osmanl Hilafeti, ev. Ali Benli, stanbul: Macit Karag-
zolu, Klasik Y.
Arthur Goldschmidt Jr (1968), The Egyptian Nationalist

Party: 1892-1919, Political and Social Change in Modern Egypt
iinde, P.M. Holt (der.), London: Oxford University Press, 1968,
s.308-333.
M. kr Haniolu (1985), Osmanl ttihad ve Terakki Ce-
miyeti ve Jntrklk (1889-1902), stanbul: letiim Y.
James Jankowski (1980) , Ottomanism and Arabism in
Egypt, 1860-1914, Muslim World, Cilt 70, Say 3-4, 1980,
s.226-259.
Israel Gershoni (1987), Egypt, Islam, and the Arabs : The
Search for Egyptian Nationhood, 1900-1930, Cary, NC, USA:
Oxford University Press.

Baktiaya Vataniyyun PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Baktiaya Vataniyyun PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1908-2008: ANAYASAL DEVRMLER KUAINA YENDEN BAKMAK

Say: 502 Mart-Nisan 2009

rportaj: nevin ate

80 namk sinan turan

ye hazr olmadn bir kez daha tasdik etmeye

du. Bu konuda Avrupa devletlerinin Osmanl

kdamda yer alan ve ngiliz-Osmanl dostlu- da panislamizme yer vermemilerdi, bu onlarn

Jntrklerin ngilterenin desteine ve tavsi- Birka ay iinde Msrllar asndan Jn-

22 kdam, 29 Austos 1908. 47 kdam, 2 Eyll 1908.

23 Times, 23 Ekim 1908. 48 Times, 4 Eyll 1908; Times, 18 Eyll 1908.

71 Soy, s.175. Azmi zcan (1992), Pan-slamizm: Osmanl Devleti, Hin-

Arthur Goldschmidt Jr (1968), The Egyptian Nationalist

You might also like