Professional Documents
Culture Documents
z
19.yzyln pek ok nl yazar ve politikacsnn kendi alarnn en et-
kili simalarndan biri olarak Abdlkadir adnda, btn resimlerinde slami-
geleneksel giysiler iinde grnen bir Kadiriye eyhini gstermesi bugn-
den bakldnda son derece ironiktir. 19.yzyln ikinci eyreinde zellikle
ABDde Abdlkadir adndaki bu eyhin kamuoyunda yaygn olarak bilindii
ve takdir edildii, onun onuruna beste yapld ve hatta yeni kurulan bir kente
onun adnn verildii grlmektedir. Bu almada 1830daki Fransz igaline
kar Cezayir halkn rgtleyen ve onlara liderlik eden Emir Abdlkadir el
Cezayiriye Avrupa ve ABDde bu n kazandran tarihsel sre ele alnm,
ardndan ABDdeki Abdlkadir imaj bu lkenin eski dnyann olaylarna git-
tike artan ilgisiyle ilikilendirilmitir. Buna gre Abdlkadirin ABDde bu denli
sevilmesi, Fransann Cezayirde iledii katliamlara kar duyulan insani bir
tepkinin yannda Amerikada oryantalist literatr de douran ve gittike ar-
tan genel siyasi ve ekonomik bir ilginin ve Avrupann eitli gleriyle eitli
alanlarda ortaya kmakta olan rekabetin ilgin bir sonucu olarak grlebilir.
1830: French Occupation in Algeria, the Rise of Abd el Qadir and the
Abd el Qadir admiration in USA.
Abstract
It is ironic how many of the distinguished writers and politicians of the 19th Cen-
tury have depicted a Qadirian Sheikh named Abd el Qadir wearing traditional
clothes as one of the most influential figures of the time. This Qadirian Sheikh
was well known and much admired in the second quarter of the 19th Centu-
* Bu yazda kullanlan Franszca metinlerin evirisindeki yardmlarndan tr sayn hocam Prof. Dr. Cemil
Oktaya ve Dr. lker Aktkne, ayrca John Conrad Viereckle ilgili bilgileri salayan Library of Congress Music
Divisionda alan uzman aratrmaclara teekkr ederim.
** Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi.
ry, particularly in the USA. Songs were written to honor him and a city was
named after his name. This study deals with the historical period when Abd
el Qadirs fame spread throughout Europe and USA for organizing the Alge-
rian people against the French occupation of 1830. Also the image of Abd
el Qadir was identified with the ever-mounting interest of USA to the affairs
of the Old World.Ykselii
, Abdlkadirin The Abd-el Qadir admiration
ve Amerikan in USA
83: fransann canigali
Cezairi be considered as
theKamuoyunun
outcome of human response
Abdlkadir to the massacre carried out by the French
Hayranl
in Algeria. But besides this fact, it can also be considered as the interesting
Adil Basktaya
outcome of the advancing US-European competition in many fields and the
ever-mounting political and economical interest which also paved the way for
the emergence of oriental literature in USA.
" "
" "
.
.
.
83
.
.
.
. . . . :
1
860 ylnda Lbnanda Drzilerle Maruniler arasnda sonradan btn
mezhepleri iine ekecek bir i sava patlak vermi, olaylarn haberi
ama vardktan ksa bir sre sonra olaylar ama da sramt. An-
cak Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda Lbnandakine benzer bir g den-
gesi olmadndan, amda, sonradan Osmanl Devletinin sorumlularn ok
iddetli bir ekilde cezalandraca bir katliam yaanmt. Katliam srasnda
kentteki baz Mslman nde gelenler Hristiyan komularn korumaya
alm, bu amala evlerini snaklara evirmilerdi. Olaylarn kmas ve
bymesinde pay olan eraf blgeye olaanst yetkilerle gnderilen Fuat
Paa tarafndan cezalandrlrken Hristiyanlarn cann kurtaranlarsa hem
Osmanl Devleti hem de baz Avrupa devletlerinin hkmdarlar tarafndan
dllendirilmiti. dllendirilen Mslman liderler arasnda Emir Abdlkadir
el Cezayiri en ok onore edilendi. rnein am kenti durulduktan sonra pek
ok devlet veya hkmet bakannn gnderdii hediyelerin yannda ngiliz
kraliesi de Emire hediye olarak bir kutu iinde deerli bir silah gndermiti.
Emir Abdlkadir ayrca kimlerin dllendirilmesi gerektii konusunda bir re-
ferans kayna olarak da kullanlmt. Osmanl Devleti de Abdlkadiri Birinci
Dereceden Mecid nianyla dllendirmi; ardndan 1865te stanbula gel-
en Abdlkadir padiah tarafndan kabul edilmi, bu kez Birinci Dereceden
Osman nianyla yeniden dllendirilmitir. 1860 olaylar Masonlarn da
Emire teekkr etmesine ve bylece kendisiyle irtibata gemelerine vesile
olmutur. Emire Henri Quatre of France Farmason Locas tarafndan zeri
elmasl bir mason nian gnderilmi ve kendisi kardeliin yesi olmaya
davet edilmiti.1
1 Bu alma Abdlkadirin Osmanl Devleti topraklarna g etmesine kadar ki yaamn konu etmektedir.
Beklenenin aksine Abdlkadir bu gten sonra kendi kabuuna ekilmemi, amda son derece ihtiyatl da
olsa siyasi olarak nemli ve etkili bir ahsiyet olarak yaamn srdrmtr. Abdlkadirin 1860 olaylar
srasndaki tutumu ve sonraki yaam bir baka almada ayrntl olarak ele alnmtr. Bkz. Adil Baktaya,
19.Yzyl Arap Dnyasndan Bir Portre: Emir Abdlkadir El-Cezayiri, Bilgi ve Belge, Bilgi niversitesi
Y., stanbul, Yaz 2004, s.197-210.
Gerek igal, gerekse buna kar rgtlenen direni zerine dnemin pek
ok nl dnr fikir beyan etmitir. rnein Friedrich Engels Komnist
Manifestonun yaynlanmasndan bir ay kadar nce kaleme ald bir yaz-
snda Fransann Cezayiri igalini ve Abdlkadirin yenilgisini medeniyetin
ilerlemesi adna nemli ve talihli bir olay olarak alklamt.2 Engels dokuz
yl sonra 1857de grlerini tamamen deitirmi, Fransz smrge yneti-
mini knamaya ve Fransz igaline kar oluan bu direnie sempati duyma-
ya balamtr.3 Victor Hugo da ayn ekilde balarda barbarlara aydnlk
gtrmekten yanayd. Ancak sonradan bar yaylma taraftar olacak,
Fransadan srldkten sonra Fransz ordusunun Cezayirde yaptklarn
bir skandal olarak niteleyecekti.4 Srgndeki Victor Hugo, Abdlkadire,
1852de yazd Orientale adl bir iirinde vgler dzecek kadar sempati
duymaya balamt.5
2 August Nimtz, Class struggle under Empire: in defence of Marx and Engels, International Socialism
Journal, International Socialism, Say 96, K 2002.
3 Ibid.
4 Hugo 1830larda yazmaya balad Sefiller romanna uzun bir sre ara vermi, 1862de ilk blmn
yaynlamtr. Kimi eletirmenlere gre Sefillerde Hugo, Cezayir igalinin bir sonucu olan sefalet ve
dknl anlatmaktadr. Hugo Cezayirdeki asker operasyonu yrten Mareal Bugeaud ile 1841 ve
1846da olmak zere iki kez grm, Bugeaud Cezayir btesi iin o sralarda Yksek Meclis yesi
olan Hugodan destek istemitir. Hugo bu grmelere dair hibir not almamtr, ancak ei Adle Hugo
bu grmeleri dorulamakta ve bilgi vermektedir. Hugo bu yllarda hala barbarlara uygarlk gtrme
misyonuna sahip kmaktadr. Ancak Abdlkadir teslim olduktan sonra Fransann verdii sz tutmayp
onu hapse atmas Victor Hugoyu rahatsz etmitir. Kendisi srgndeyken eski bir askerden Fransann
Cezayirde yrtt vahete dair duyduklar onun grlerinde nemli deiikliklere yol am
grnmektedir. Bkz. Gilles Manceron, Victor Hugo et la colonisation de lAlgrie, http://ldh-toulon.
net/spip.php?article138, 14 Aralk 2004.
5 O, palmiyelerin altnda doan sultan/ Kzl kurtlarn dostu / Dingin gzl vahi hac / Dnceli, yrtc,
lkin yumuak Emir / O, soluk fakat kar konulmaz kiilik / ...Malak beyazlnda solgun hayalet / O,
mkemmel asker, mkemmel din adam... Bkz. Victor Hugo, Oeuvres Compltes de Victor Hugo: Posie.
IV, Les Chtiments, Paris: J. Hetzel, A. Quantin, 1881, s.147-149. (Dizelerin Trke evirisi u eserden
alnmtr: Raphael Danziger, Bir Bakaldrnn Anatomisi, ev. Tuba Elgn, stanbul: Akabe Y., 1998, s.i.
Osmanl hakimiyetine 16. yzylda giren Cezayir, Osmanl Devletinin 17. yz-
yldan sonra gl bir donanmaya sahip olmay nedeniyle Msr ve Suriye
gibi vilayetlerden hep daha bamsz olmutur.6 19.yzylda Cezayir gr-
nte Osmanl Devletine tabi olmakla birlikte fiili olarak bamsz olan, ya-
banc lkelerin anlama imzalamak zere resmi olarak tandklar bir devletti.
Cezayirin Osmanl devletine sadakatinin srmesinin nedeni devlet tekilatnn
Osmanl sultannn rzasyla Dou Akdeniz kylarndan devirilen Yenierilere
(Cezayirin banda Yenierilerin arasndan seilen bir Day bulunmaktayd)
dayanmasyd.7
6 Carl Brockelmann, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, Ankara: TTK, 1992, s.328.
7 Andre Raymond, Smrge ncesi Dnemde Kuzey Afrika, slam Tarihi: Kltr ve Medeniyeti, cilt 3
iinde, P.M. Holt, A.K.S. Lambton, B. Lewis, ev: H. Akta, . Pamuk vd,stanbul: Kitabevi Y., 1997, s.
169.
8 Raymond, s.172-173.
9 The War in Algeria, The Littells Living Age, Boston, Nisan-Mays-Haziran 1853, s.237
lk hamlenin baars zerine Fransa, lkeyi kolay bir ekilde igal edebileceini
dnmeye balamken i kesimlerde hi beklemedii bir direnile karlat.
Yirmili yalarnn ortalarnda bir gen olan Abdlkadir el Cezayir lkesinin
Fransaya kar yrtt ve balangta babasnn liderlii altnda rgtle-
nen direni hareketinin bana gemi, dank kabileleri birletirip 1832de
bamsz Cezayiri ynetmeye balamt. Kazand asker zaferlerin ardndan
...biz Abdlkadir hkmetinin sahilde kendine bir yer edinmesini kabul ede-
meyiz ve o da bunsuz edemez. Dolaysyla salam ve srekli bir bar tesis
etmek mmkn olmayacaktr.13
12 Anlamalarn metinleri ve ilgili yorumlar iin bkz. Danziger, Bir Bakaldrnn Anatomisi, s.317-328.
13 Alexis de Tocqueville, Writings on Empire and Slavery, haz. Jennifer Pitts, Baltimore: Johns Hopkins
University Press, 2001, s. 68.
14 Jennifer Pitts, Introduction, Alexis de Tocqueville, Writings on Empire and Slavery, iinde haz. Jennifer
Pitts, Baltimore: Johns Hopkins University Press, , 2001, xxxvi; Tocqueville, Writings on Empire and
Slavery, s.17,18 ve 64.
19 Daniel R. Headrick, The Tools of Imperialism: Technology and the Expansions of European Colonial
Empires in the Ninenteenth Century, The Journal of Modern History, Cilt 51, No. 2, Haziran 1979,
s.253.
20 The French in Algeria, Littells Living Age, cilt 6, say 64, 2 Austos 1845, s.243. Bu haberdeki l says
abartl olmakla birlikte maliyet hesabnda pek ok kaynak birbirine yakn rakamlar vermektedir.
21 Lounis Aggoun ve Jean-Baptiste Rivoire, Prologue: Les trois guerres dAlgrie: 1830-1848 : une logique
gnocidaire, Franalgerie: Crimes et Mensonges dEtats: Histoire Secrete, Dela Guerre dIndependance a la
Troiseme Guerre dAlgerie, dAlgerie, http://www.algeria-watch.org/fr/article/mil/francalgerie/ prologue.
htm, 01 Austos 2004.
22 Ibid.
Her taraf her ey harap edilmeli; ya, cins, cinsiyet ayrm gzetilmemelidir.
Fransz ordusunun getii yerde ot bitmemelidir. Bizim hayrseverler ne der-
lerse desinler amaca ulamak iin btn vastalar mbahtr. Komuta etmekten
eref duyduum btn askerlere ilan ediyorum: bana bir Arab canl getirir-
lerse onlara klcmla vururum. te aziz dostum Araplarla nasl savalmas
gerektiini anlatyorum. 15 yana kadar btn erkekler ldrlmelidir. Geri
kalanlar vapurlara doldurularak Markiz adalarna veya baka adalara gnde-
rilmelidir. Tek bir szckle her ey yok edilmelidir. Bizim nmzde kpek gibi
durmayan herkes yok edilmelidir.25
23 Ibid.
24 Franois Maspero, LHonneur de Saint-Arnaud, Paris:Plon, 1993, s.193ten aktaran bid.
25 Ibid.
nemin baz Fransz subaylar bunu tilki av olarak adlandrmaktadr. Bir ba-
ka rnek gen ressam ve yazar Eugne Fromentinin Un t dans le Sahara
(Saharada bir Yaz) adl kitabnda yer almaktadr.
Mteakip gnlerde 2000 kadar ceset vard. te ikisi ehirdeydi. Kann ze-
rinde yryorduk, cesetlerden ilerlemek mmkn deildi. Hayli bir zaman
ehir ceset koktu. Sanmyorum ki koku tamamen ortadan kalkm olsun. e-
hirde kimse kalmad, garnizondakiler dnda. Canl kalanlar katlar. Sahipsiz
kalan kpekler bile korkularndan kitle halinde oray terk ettiler.26
Abdlkadirin Yenilgisi
31 Foreign Miscellany, The American Review, Cilt 7, New York, 1848, s.343-344.
32 Abd-el-Kader-Londonberry-Louis Napoleon, The Living Age, cilt 35, say 437, 2 Ekim 1852, s.40-42.
33 The Arabs and Abd-el-Kader at Amboise, Bentleys Miscellany, cilt 31 (1852), s.259.
34 ABDnin 1800 ylnda korsanlara dedii fidye ve haralarn tutar yllk gelirinin %20sini tutmaktayd.
Bkz. Library of Congress Country Studies: Algeria, http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/cshome.html
35 ar Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara: mge Kitabevi, 2001, s.44-50.
36 Ibid.
39 ngiltere hibir zaman ak destek vermemitir. Ancak Fas zerinden ngiliz tacirlerinin Abdlkadire silah
sat yapm olmas ihtimal dahilindedir. Bkz. John King, Arms and the Man: Abd el-Kader, History
Today, Austos 1990, ss.22-28.
40 Danziger, s.141 ve 170.
41 The French in Algeria, Littells Living Age, cilt 6, say 64, 2 Austos 1845, s.242.
clarn kaleme ald yazlar yaynlanyor, yabanc bir dildeyse hzla ngilizceye
evriliyor ve Cezayir ve Abdlkadirle ilgili daha bamsz, daha tarafsz bilgi
ediniliyor, sonuta ilgi de gittike artyordu.42 William B. Hodgsonun Notes
on Northern Africa, the Sahara and Soudan, in Relation to the Ethnography,
Languages, History, Political and Social Condition of the Natives of those Co-
untries adl kitab; J.H Blofeldin Algeria: Past and Present; James Scottun
Journal of a Residence in Esmailla of Abd-el-Kader and Travels in Morocco
and Algiers; J. Clark Kennedynin Algeria and Tunis in 1845; Almanca ve
Franszcadan ngilizceye evrilen iki ciltlik The French in Algiers. I. The Sol-
diers of the Foreign Legion. II. The Prisoners of Abd-el-Kader adl kitaplar
henz Abdlkadir Fransaya kar savarken yaynlanan kitaplardan yalnzca
bir kayd.43
42 The French in Algiers, The United States Democratic Review, Cilt 16, No 84, Haziran 1845, ss.614-615.
43 Bu kitaplarn birka tanesiyle ilgili tantm yazs rnekleri iin bkz. Littells Living Age, Cilt 4, Ocak-ubat-
Mart, 1845, s.733-736. Abdlkadirle ilgili yaplan bibliyografya almalar onunla ilgili yazlarn saysnn
inanlmaz rakamlara ulatn gstermektedir. 1895te hazrlanan bir bibliyografya binlerce kitap, bror
ve makale iermekteydi ve yl sonra yazar kitabna bir ek yaynlamt. Danziger Franszca, Arapa,
ngilizce, Almanca ve talyancada 49 adet kitap biiminde bibliyografyay incelemitir. Bkz. Danziger, Bir
Bakaldrnn Anatomisi, s.15.
44 Clieve Everard, Jugurth and Abd-el-Kader, Bentleys Miscellany, say 20, 1846, s.88
an teknolojik dzeyi gerei Abdlkadirle ilgili hemen her yaz bylesi ay-
rntl bir Abdlkadir portresi izmekteydi. Viereck de muhtemelen temsili bir
resmin bestesinin cazibesini artracan dnmt.
Nisan-Haziran 1846 tarihli Littles Living Age adl popler bir derleme dergi-
sinde yine Abdlkadirle ilgili imzasz bir iir dikkat ekmektedir. Catching Ab-
45 Ibid.
46 Trkeye tabaka ya da yaprak mzii olarak evrilebilecek olan Sheet Music, ismini yaplan mziin
trnden deil bunun basl olduu materyalden almaktadr ve ksaca tek bir tabaka kada baslan mzii
ifade etmektedir. Bir tabaka kat ikiye katlanp drt sayfa ya da drde katlanp sekiz sayfa notay basacak
biimde bir bror haline getirilmektedir.
47 J.C. Viereck, Abd el kader quick step, Philadelphia: A. Fiot, 1844.Viereck tannm bir mzisyen deildir.
Hakknda pek biyografik bilgi bulunamayan bestecinin 1838 ile 1862 yllar arasnda Philadelphia ve
New Orleansta yaynlanm ve ounlukla two-step, galop, mar ve vals gibi trlerde besteleri olduu;
Donnizettinin Lucia de Lamermoor operas, Balfenin Bohemian Girl ve Bellininin Norma and La
Sonnambulasndan piyano dzenlemeleri yapt bilinmektedir. Dolaysyla Viereckin neden Abdlkadir
adna bir beste yapmaya karar verdiine dair genel atmosferin dnda kiisel sebepler varsa bunlar bir sr
olarak kalmaktadr. Ancak Abdel Qadirs Quick Stepin bestecisi Viereck d olaylara byk ilgi gsteren bir
mzisyen olarak ne kmaktadr.
48 The French in Algiers, The United States Democratic Review, cilt 16, say 84, Haziran 1845, s.614-615
Abdlkadirin poplaritesi yeni kurulan bir ehre onun ismini verme noktasna
kadar varmtr. 1846 ylnn Hazirannda, Iowada Turkey nehrinin kysnda
ilk iftliklerin kurulmasndan on yl kadar sonra, Timothy Davis, John Thomp-
son ve Chester Sage adl yerleimciler yeni ehirlerinin adn kimi gazete ya-
zlarnda ad unconquerable [fethedilemez/ele geirelemez] olarak geen
Abdlkadire ithafla Elkader koymulardr.50 Son olarak 1851de ABD senato-
sunun, ABD Bakanndan o sralarda teslim olmu olan Abdlkadirin serbest
braklmas iin araclk etmesini isteme karar aldn belirtmek gerekir.51 Bu
kararn alnmasnda da Abdlkadirin poplaritesinin yaratt basknn bir et-
kisi olduu tahmin edilebilir.
49 Catching Abd-el-Kader, Littles Living Age, cilt IX, Nisan-Mays-Haziran, 1846, s.96-97
50 Elkader kentinin ksa tarihesi iin Elkader, Clayton co., Iowa Town & Village Histories,
http://www.rootsweb.com/~iaclayto/1882/elkader.htm adresine, yine tarihe ve ilk yerleimlere ait
grsel malzeme iin dier pek ok kaynan yannda Explore Elkader-Iowa, http://www.elkader-iowa.
com/history.htmye baklabilir. Elkader kentinin kuruluundaki Cezayir sempatisinin yanklar bugn
de devam etmektedir. Bu kentin eski Belediye Bakan Ed Olson 1984te, beraberindeki heyetle birlikte
karde ehir ilan edilen Maskaraya gitmi, ertesi yl iade-i ziyaret yapmak zere Maskaradan gelen heyet
Cezayir ulusal maryla karlanmt. 1990da ise Elkaderde yaplan bir festivalde ba konuk, o sralarda
Cezayirin ABD bykelisi olan Abdlkadirin nc kuaktan torunu dris el Cezayirydi. Bu tarihten
sonra da Elkader, ABD Dileri Bakanlnn talebi zerine hem ABD-Cezayir diplomatik ilikilerinde
hem de ABD-Arap ilikilerinde, eitli grmelere ev sahiplii yapmak ya da Belediye Bakan araclyla
dostluk temelli grmelere katlmak suretiyle katk salamaya devam etti. Bkz. Jeff Bigger, A town in
USA named after a MUSLIM revolutionary, Pacific News Service, 19 Kasm 2001.
51 Journal of the Senate, 9 ve 20 Aralk 1851.
52 James A. Reilly, Damascus Merchants and Trade in the Transition to Capitalism, Canadian Journal of
History, Cilt 27, No. 1, Nisan 1992, ss.2-28. (evrimii), http://epnet.com/ehost, 29 Mart 2002.
Edward Saide gre ABD 20. yzyla kadar bir dnya imparatorluu haline
gelmemise de 19. yzylda arka gsterdii ilgi gelecekteki aikar em-
peryal kayglarnn yolunu hazrlayacak ekildedir.61 Amerikan kamuoyunun
Abdlkadire gsterdii ilgi tam da bu atmosferde ortaya kmtr.
Sonu
Baka bir yere gitmesine izin verilecei konusunda bir anlama yapmak
suretiyle teslim alnan Abdlkadiri ne Louis Philip ne de ubat Devrimi ser-
best brakmaya cesaret edebilmitir. Fransadaki esaret hayatndan sonra ni-
hayet Louis Napoleon tarafndan serbest braklan Abdlkadir nce stanbula
gitmi, Sultan Abdlmecitle grm ve Bursaya yerlemitir. Ancak
1855te Bursada yaanan byk deprem nedeniyle yeniden stanbula ve
oradan Parise dnmtr. Bir Arap lkesinde yaamak iin izin koparmaya
alan Abdlkadir, nihayet, Franszlarn ve Osmanl Devletinin iznini alarak
ama yerlemitir.62 Yukarda sz edildii gibi 1860ta amda olaylar kp
Hristiyanlara saldrldnda Abdlkadir byk bir yararllk gstermi, gerek
saklayarak gerekse kendisiyle birlikte Suriyeye g etmi olan ok saydaki
silahl adam vastasyla mdahele ederek ok sayda Hristiyan kurtarmtr.
60 John Pickering, Address at the First Annual Meeting, Journal of the American Oriental Society, Cilt 1,
Say 1. (1843), s. 1-78.
61 Said, arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, s.307
62 David Dean Commins, Osmanl Suriyesinde Islahat Hareketleri, ev. Selahaddin Ayaz, stanbul: Yneli
Y., 1993, s.55.
63 Abdlkadirin hayatnn bu dnemi iin bkz. Baktaya, 19.Yzyl Arap Dnyasndan Bir Portre: Emir
Abdlkadir El-Cezayiri.
Kaynaka
-Aggoun, L.- Rivoire, J., Prologue: Les trois guerres dAlgrie: 1830-1848 : une
logique gnocidaire, Franalgerie: Crimes et Mensonges dEtats: Histoire Secrete,
Dela Guerre dIndependance a la Troiseme Guerre dAlgerie, http://www.
algeriawatch.org/fr/article/mil/francalgerie/ prologue.htm, 01.08.2004.
-Baktaya, Adil, 19.Yzyl Arap Dnyasndan Bir Portre: Emir Abdlkadir El-
Cezayiri, Bilgi ve Bellek, stanbul: Bilgi niversitesi Y., Yaz 2004, ss.197-210.
-Bin Tallal, El Hasan, Christianity in the Arab World, London: Arabesque Int.,
1995.
-de Tocqueville, Alexis, Writings on Empire and Slavery, haz. Jennifer Pitts,
Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2001.
-Flournoy, F.R., Political Relations of Great Britain with Morocco, from 1830
to 1841, Political Science Quarterly, Cilt 47, No. 1, Mart 1932, ss.27-56.
-Foreign Miscellany, The American Review, cilt 7, New York, 1848, s.343-344.
-Hugo, Victor, Oeuvres Compltes de Victor Hugo: Posie. IV, Les Chtiments, J.
Hetzel, A. Quantin, Paris, 1881.
-King, John, Arms and the Man: Abd el-Kader, History Today, Austos 1990,
ss.22-28.
-Lapidus, Ira M., Modernizme Gei Srecinde slam, ev: . Safa stn, stanbul:
MFVY, 1996.
-Littells Living Age, cilt 10, Temmuz, Austos, Eyll, 1846, s.184.
-Said, Edward W., arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, ev: Berna nler,
stanbul:Metis Y., 1999.
-The French in Algiers, The United States Democratic Review, cilt 16, say 84,
Haziran 1845, s.614-615.
-The French in Algeria, Littells Living Age, cilt 6, say 64, 2 Austos 1845,
s.243.