69

.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi

No:38 (Mart 2008)

EL MEYYED N TT HAT VE TERAKK YE CEVABI

MISIRLI B R GAZETEC N N KANUN- ESAS , DARE- RF YE
VE
H LAFET LE LG L GR LER

Adil BAKTIAYA*

zet
Kahirede baslan el Meyyed gazetesi 1909 tarihinde el Beyan adyla ayr bir bro r
yaynlad. Bir taraf Arapa bir taraf Osmanlca olarak baslan bro r ttihat ve Terakki
yanls stanbul basnnn gazeteye yneltti i baz sulamalar cevaplandrmak amacyla
kaleme alnm t ve sulamalarn niteli i nedeniyle gazete, Kanun-i Esasi, dare-i rfiye ve
Osmanl hilafetiyle ilgili gr lerini zetle ve aka ilan etmek durumunda kalm t.
El Meyyed gazetesi eyh Ali Yusuf tarafndan kurulmu tu ve onun abalaryla
karlmaktayd. Bro rn altnda da Ali Yusufun imzas vard. Bu al ma 1913te len Ali
Yusufun el Beyan ba lkl bu bro rn hem Ali Yusufun biyografisini hem de el
Meyyedin siyasi macerasn gz nnde tutarak incelemeyi amalamaktadr.
El Beyan ttihat ve Terakki ynetimine keskin ele tiriler getirmektedir. eyh Ali Yusuf
Kanun-i Esasiye sahip kmak ve propagandasn yapmakla birlikte 31 Mart Vakas
sonrasndaki geli melere, geici olmas gereken dare-i rfiyenin sreklile mesine ve
ynetimde ordunun a rl nn gittike artmasna kar kmaktadr. Ali Yusuf byk oranda
Abdurrahman el Kevakibinin Tebayi-il stibdat adl kitabndan dev irerek geli tirdi i dare-i
rfiyeyle ilgili ele tirilerinin btn Msrllarn bak n yanstt n iddia etmektedir.
al ma istisnai zellikler ta yan bir Msr/Arap gazetesinin bak n yanstmas bakmndan
Araplarn 1908 Devrimi, Osmanl hilafeti ve ba msz bir Arap devletiyle ilgili gr leri
etrafnda dnen tart malara Msr cephesini de gz nnde bulunduran bir noktadan bir
katkda bulunmay ummaktadr.

Anahtar Kelimeler: II.Me rutiyet, dare-i rfiye, Msr-Osmanl li kileri, stibdat,

Arap Basn, el Meyyed

Al Muayyad Of Shaykh Ali Yusuf And Its Response To The Criticism Of Turkish
Newspapers-1909

Abstract
This article interprets the booklet el Beyan- which was published by an Egyptian newspaper
in 1909, el Meyyed, owned by Shaykh Ali Yusuf . The booklet covers the attitudes of the

*
Yrd.Do.Dr., stanbul niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi, Uluslararas li kiler Blm,
Siyasi Tarih Anabilim Dal
70

Shaykh Ali Yusuf towards Kanun-i Esasi, the reign of Union and Progress Party and the
Ottoman / Arabian Chaliphate. Shaykh Ali Yusuf argues his thoughts against the claims of the
newspapers which were in favour of the Union and Progress Party under three titles: El
Meyyed and Kanun-i Esasi, El Meyyed and the Caliphate and El Meyyed and zzet
Abid Pasha. El Beyan features that Shaykh Ali Yusuf is in favor of Kanun-u Esasi however
is not approving the military regime of the Union and Progress Party in the capital. The main
theme of this article is to point out the importance of el Beyan as an example of Egyptian and
Arabian nationalist thought about Second Constitution in the Ottoman Empire.

Keywords: Second Constitution, Progress and Union Party, Ottoman-Egyptian

Relations, Arabic Press, Tyranny

stanbuldaki gazete sahiplerinin bazlar oturup d nrlerse

Abdlhamid ynetimini me rutiyet ynetimine tercih
etmelerinin daha makul oldu unu fark edeceklerdir. nk
Abdlhamit, hkmeti ele tirmesinler diye onlara bol bol para
verirdi. Oysa imdi hkmeti ele tirmek bir yana divan- harp
korkusuyla her eyi yalan yanl alk lamak zorundalar
Ali Yusuf

Giri
Kahirede baslan el Meyyed gazetesi 1909 tarihinde el Beyan adyla ayr bir
bro r yaynlad. Bir taraf Arapa bir taraf Osmanlca olarak baslan bro r ttihat
ve Terakki yanls stanbul basnnn gazeteye yneltti i baz sulamalar
cevaplandrmak amacyla kaleme alnm t ve sulamalarn niteli i nedeniyle gazete,
Kanun-i Esasi, dare-i rfiye ve Osmanl hilafetiyle ilgili gr lerini zetle ve
aka ilan etmek durumunda kalm t.
El Meyyed gazetesi eyh Ali Yusuf tarafndan kurulmu tu ve onun abalaryla
karlmaktayd. Bro rn altnda da Ali Yusufun imzas vard. Bu al ma 1913te
len Ali Yusufun el Beyan ba lkl bu bro rn hem Ali Yusufun biyografisini
hem de el Meyyedin siyasi macerasn gz nnde tutarak incelemeyi
amalamaktadr.
El Beyan ttihat ve Terakki ynetimine (bro rn yasaklanmasnn gerekip
gerekmedi iyle ilgili fikri sorulan Matbuat- Dahiliye Mdrnn ifadesiyle)
iddetli, ama edibne ele tiriler iermektedir.1 Ali Yusuf byk oranda
Abdurrahman el Kevakibinin Tebayi-il stibdat adl kitabndan dev irerek
geli tirdi i dare-i rfiyeyle ilgili keskin ele tirilerinin btn Msrllarn bak n
yanstt n iddia etmektedir. Bu al ma (Ali Yusufun gr lerinin temsil
yetene inin kendisinin iddia etti i kadar olmad varsaylsa bile) istisnai zellikler
ta yan bir Msr/Arap gazetesinin bak n yanstmas bakmndan Araplarn 1908
Devrimi, Osmanl hilafeti ve ba msz bir Arap devletiyle ilgili gr leri etrafnda

1
Matbuat- Dahiliye Mdrnn Mtalaas, 14 Temmuz 1325, Ba bakanlk Osmanl Ar ivi
Dahiliye Nezareti Siyasi Evrak (DH.SYS) Dosya No 58/3 iinde. El Beyan bro r Ali
Yusufun kaleme ald bir metinle metnin sonuna eklenmi iki mektuptan olu maktadr.
Mektuplar Ali Yusufun ad verilmeyen bir mebusla arasnda geen bir yaz madr. Ali
Yusufun gr leri bu bro rde beyan etti i gr lerdir. Bro r iin bkz. Beyan Fi Httat-i
lMeyyed: Tcah ed Devlet-i lAliyye lOsmaniyye, 14 Cemad-i Sani Sene 1327 (2 Yulyu
Sene 1909), DH.SYS, Dosya No 58/3 iinde.
 71

dnen tart malara Msr cephesini de gz nnde bulunduran bir noktadan bir
katkda bulunmay ummaktadr.
A a da nce el Meyyedin iinde do du u d nsel ve siyasi ortamn genel
bir erevesi izilecek ve eyh Ali Yusuf ile el Meyyedin Msr basn iindeki
yerine dair bir de erlendirme yaplacaktr. Bu blm ayrca Ali Yusufun el
Meyyedte izledi i genel yayn politikasn, siyasi duru unu ve Osmanl Devletine
ynelik tavrn anlamada yardmc olacak baz dnm noktalarnn tespit edilmesini
sa layacaktr.
eyh Ali Yusufun Kanun-i Esasi, dare-i rfiye ve Arap hilafetini savundu u
iddialarna dair d ncelerinin yer verilece i ikinci blmde kendisine yneltilmi
sulamalara kar geli tirdi i argmanlarn sistemlile tirilmi bir ekilde aktarlmas
tercih edilmi tir. Ali Yusufun argmanlarna mdahele edecek de erlendirmeler ise
eklenen notlarda ve sonu blmnde yaplm tr.

I) eyh Ali Yusuf ve El Meyyedin Do u u

1.El Meyyedin Do u u
1863te Yukar Msrda Belsfura adl bir kyde do mu olan Ali Yusuf ilk
gazetecilik tecrbesini Faris e idyakn el Kahire gazetesinde kazand. 1884ten
sonra Mirat arkta al maya ba lad. Mart 1886da bu gazetenin yayn
durduruldu unda el Ezherdeki ahbab eyh Ahmed el Madinin finansal deste iyle
kendi haftalk edebiyat gazetesi el Edebi kartmaya ba lad. ki yl sonra eyh el
Madi bir kez daha Ali Yusufa finansal destek sa lad; bu defaki gazete Yusuf Aliyi
siyaset alanna sokacak olan el Meyyed idi.2 El Meyyedin ilk saysndaki k
yazsnda drst bir yaynn amacnn hkmedenle hkmedilenin gr lerinin
birbirlerine sunulmas ve yorumlanmas oldu u yazlyor ve ardndan Msrllar,
i te size, yalnz size hizmet etmeyi ve sizi de erli fikirler ve hakikate uygun
haberlerle temsil etmeyi ama edinmi bir gazete deniyordu.3
Gazetenin k zamanlamas da ok iyiydi, siyasi gazetecili in geirdi i uzun
bir durgunluk dneminin ardndan km t ve a a da de inilece i gibi somut bir
ihtiyaca kar lk gelmi ti. Msrda siyasi gazetecilik Hidiv smail (1863-1879)
zamannda byk bir ilerleme kaydetmi , ancak nce Arabi Pa a isyan sonra da
ngiliz i galini takip eden tutuklama ve srgnler ve yrrl e konulan son derece
kstlayc bir basn kanunu (1881) siyasi basnn faaliyetlerinde ani bir kesinti

2
Ayrntl biyografik bilgiler iin bkz. Abbas Kelidar, Shaykh Ali Yusuf: Egyptian
Journalist and Islamic Nationalist, Intellectual Life in the Middle East, 1890-1939 iinde,
Marwan R. Buheiry (der.), American University of Beirut, Beirut, 1981, s.10-21; Arthur
Goldschmidt Jr, Yusuf, Shaykh Ali, Biographical Dictionary of Modern Egypt, Lynne
Rienner Publ., Bounder, 2000, s.230-231; Perl Bearman, "Y suf , Al (1863-1913)",
Encyclopaedia of Islam, edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel
and W.P. Heinrichs, Brill, 2007, Brill Online, 11 February 2007,
http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-8044.
3
Afaf Lutfi Al-Sayyid, Egypt and Cromer: a Study in Anglo-Egyptian Relations, Frederick A.
Praeger, New York-Washington, 1969, s.96.
72

yaratm t. 1882-1889 arasnda Arapa gazete says ok azdr. Bir tarihi 1880leri
i galin sebep oldu u bir entelektel fel durumu olarak tanmlam tr.4
1890larda ise Msr basnnn manzaras ok farkldr. 1892de Amerikal bir
gzlemci Msrda 46 peryodik yayn bulundu unu yazm t. Bunlarn 20 tanesi
Arapa, 12si Franszca, 8i Rumca, 5i talyancayd. ngiliz ynetiminde olmasna
ra men yalnzca bir tane ngilizce yayn bulunmaktayd. 20 Arapa yaynn 15
tanesi gazeteydi. Bunlarn arasnda en popler olan el Mkettemin 3000 civarnda
abonesi bulunmaktayd. Be yl sonrasnda El Mkettem, El Ahram ve El
Meyyedin her birinin yakla k alt ar bin abonesi vard.5 nde gelen bu
gazeteden El Mkettem ngiliz (ve ngiliz i galinin srmesi) yanls, El Meyyed
o u zaman Osmanl yanls, el Ahram ise lml Fransz yanls olarak
bilinmekteydi.6 Mustafa Kamilin el Livay (1900), Ltfi es Seyyidin el Cerideyi
(1907) yaynlamaya ba lamasna kadarki dnemde Msr basn bu byk gazete
tarafndan domine edilmi tir.
El Mkettemin i gali savunmas bir grup Msrly Msrn milli karlarn
savunacak bir gazetenin yaynlanmas iin harekete geirdi. Bir yl gemeden el
Meyyed yayna ba lam , ba na eyh Ali Yusuf getirilmi ti. Bu gazete el
Mkettemin ngiliz yanll na da, el Ahramn Fransz yanda l na da kar yd ve
milliyeti fikirlerle slami de erleri savunuyordu. gal sonrasnda bu trden bir
gazete ilk defa yaynlanyordu. Bylece El Meyyed ba larda var olan bir eksi i,
Msr halknn asl o unlu unun temsilini engelleyen bir eksikli i gidermeye aday
olmu tu. Di er iki gazete ya Fransz ya ngiliz yanlsyd, el Meyyed ise Msr ve
Osmanl Devletini savunuyordu; di er iki gazetenin kurucular Suriyeliydi, eyh
Ali Yusuf ise Msrl bir kylyd; di er iki gazetenin kurucular Hristiyand, eyh
Ali Yusuf el Ezherde okumu bir Mslmand.7
El Meyyedin ngiliz yanls el Mkettem gazetesinin yayna ba lamasnn
hemen bir ka ay sonrasnda sokaklarda boy gstermesi el Mkettemin izgisine
muhalif milliyetilerin ve slahatlarn gazeteye byk ilgi gstermelerine sebep
olmu tu. Ksa bir sre sonra Mustafa Kmil, Sad Za lul, Muhammed Ferid gibi
milliyetilerin, Re it Rza, Muhammed Abduh, Kasm Emin gibi slahatlarn ve
Abdurrahman el Kevakibi gibi pek ok nl simann yazlar el Meyyedin
stunlarnda boy gstermeye ba lad. Gazete Lord Cromerla aras bozuk olan
ba bakan Mustafa Riyaz Pa a tarafndan da desteklenmekteydi.8

4
Ami Ayalon, The Press in the Arab Middle East: A History, Oxford University Press,
Oxford, 1995, s.51-52.
5
Stephen Sheehi,Arabic Literary-Scientific Journals: Precedence for Globalization and the
Creation of Modernity, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East,
Duke University Press Vol. 25, No. 2, 2005, s.442.
6
Al-Sayyid, s.96; Abbas Kelidar, The Political Pres in Egypt, 1882-1914, Contemporary
Egypt: through Egyptian Eyes (Essays in honour of Professor P.J. Vatikiotis) iinde, Charles
Tripp (ed.), Routledge, London, 2001, s.6.
7
Ali Yusuf el Ezherden e itimini bitirmeden ayrlmak durumunda kalm , belki de yarm
kalm da olsa bu e itimi nedeniyle evresindeki insanlarca eyh lakabyla a rlm tr.
8
Bearman, age. Gazetenin kurulu dnemiyle ilgili olarak ayrca bkz. Arthur Goldschmidt Jr,
The Egyptian Nationalist Party: 1892-1919, Political and Social Change in Modern Egypt
iinde, P.M. Holt (der.), Oxford University Press, Londra, 1968, s.310.
 73

Sonradan saflar daha da netle ecek, Msr toplumu i gal yanllar olarak
grlenlerle milliyetiler, Hristiyanlarla Mslmanlar olarak kutupla maya
ba layacakt. Bu srete el Mkettem ve el Meyyed iki ucun ne kan temsilcileri
olarak grlm lerdir. Yayn hayat boyunca El Meyyed Osmanl taraftar olarak
gzkse de (ve o u zaman yle olsa da) Osmanl Devletine ynelik politikasna
farkl dnemlerde farkl kayglar hkim olmu tur. Jn Trk Devriminin bir ka yl
ncesinde ya anan bir de i im el Meyyedin politikasnn geirdi i evrime biraz
daha yakndan bakmay gerektirecek kadar nemlidir.

2.El Meyyedin Osmanl Devletine Ynelik Tavrnda Eski Dnem/Yeni Dnem

ncelikle el Meyyedin Arap milliyetili inin de il ondan ok farkl bir
geli me seyri izlemi olan Msr milliyetili inin ve slami modernizmin sesi
oldu unu belirtmek gerekir. Bu farkllk genel yayn politikas itibariyle bir Msr
gazetesi olan el Meyyedin Osmanl Devletine ynelik tavr konusunda
belirleyicidir. Buna kar n a a da de inilece i gibi el Meyyed di er Msr
gazetelerinden de bir farkllk gstermekte, baz alardan Arap gazetelerine
benzemektedir.
Osmanl Devletinin Arap vilayetleri zerindeki denetim ve etkisinin gittike
artmakta oldu u yllarda Msr, ngiltere tarafndan i gal edilmi ve bu durum
paradoksal bir geli meye sebep olmu tur. 1879-1880de Beyrut sokaklarnda ilk
defa grlen Osmanl kar t afi ler9 Arap-Trk ili kilerinde yeni bir dnemi
simgelerken 1882de Msrn ngiltere tarafndan i gali de Msrllarn Osmanl
Devletine bak larnda yeni bir dnemi temsil ediyordu; bundan sonra Osmanl
egemenli i altndaki Araplar gittike Osmanl Devletine kar yabancla maya
ba layacak, ayn sralarda Msrllar ise Msr-Osmanl Devleti ba na daha ok
sahip kacaklardr.10
Msrllar Osmanl Devletine yakla tran ey Msr zerindeki Osmanl
haklarnn ngiliz i galiyle birlikte bir arasallk kazanmasyd. Osmanl Devletinin
Msr zerindeki egemenlik hakk ngiliz i galini gayrime ru klmaktayd ve Fransz
deste i de sa land nda i galden kurtulmak iin yararlanlabilecek bir ara olarak
ne kmaktayd.
Arap milliyetili i ile Msr milliyetili inin ayrl nn en nemli gstergesi
Msrllarn Araplarn gittike artan faaliyetlerine ilgi gstermemeleri, (Hidiv
Abbas Hilmi ile Aziz Ali el Msrinin Arap faaliyetleri bir yana braklrsa)
I.Dnya Sava ncesinde Arap siyasi ya amnda nemli bir rol oynamam
olmalardr.11 Di er Araplarn Msr d arda brakmalarnda Byk Devletlerin
deste ini kaybetmeme endi esinin bir etkisi oldu u tahmin edilebilir. Msrllar
Avrupa Devletlerinin emperyalizmine kar Osmanl Devletinin deste ini elde
etmek isterken Suriyeli Araplar Osmanl Devletine kar mcadelelerinde ayn
glerin deste ini kazanmak zorundayd. Araplarn bu ekilde Msr d lamalar

9
Adil Baktaya, 19.Yzyl Suriyesinde Nahday Hazrlayan Sosyoekonomik Ko ullar ve
Nahda inde Beliren Siyasi E ilimler, Yaynlanmam doktora tezi, stanbul niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2002, s.196.
10
James Jankowski, Egypt and Early Arab Nationalism, 1908-1922, The Origins of Arab
Nationalism iinde, ed. Rashid Khalidi, Lisa Anderson ve di ., Columbia University Press,
New York, 1991, s.245.
11
Jankowski, Egypt and Early..., s. 246.
74

kendilerine mahsus bir tavr olarak kalmam tr; 1908de Jn Trkler de

muhtemelen ngiliz tepkisini d nerek yzlerini onlara evirmi olan Msrllardan
uzak durmay tercih etmi lerdi.12
Sonuta Msr basn da Arap milliyetili i konusuna ok nadir olarak yer
vermi ve son derece hareketli olan 1908-1914 dneminde Arap milliyetili inden
sz edildi i yerlerde de bu, tasvip etmeyen bir tarzda olmu tur. Msr basnnn Arap
milliyetilerinin gndemine ilgi gstermeyi inin belki de tek istisnas el
Meyyedtir13, bunun sebebi de el Meyyedin zamanla zde le ti i ve szcs
haline geldi i Hidivin politika de i tirmesidir.
1892de Abbas Hilminin tahta gemesi hem siyasi basnn geli mesi hem de
milliyeti hareketin glenmesi bakmlarndan bir dnm noktasn temsil
etmektedir. Abbas Avrupa nfuzuna kar mcadele yrtrken ayn dedesi smail
gibi basn kullanm , te vik etmi ve korumu tur. Bu srete Abbas Hilmi eyh Ali
Yusufla ok zel bir dostluk geli tirmi ve eyh Ali Yusufu lmne kadar
desteklemi tir. eyh Ali Yusuf da Abbasn en sadk mttefi i olmu ve bir sre
sonra adeta onun szcs durumuna gelmi tir. 14

12
Jntrkler devrimin hemen ertesinde Msrllara so uk davranmaya ba lam lard. Bu tavr
The Times tarafndan da gzlenmi ti. rnek olarak The Times nde gelen Msrl bir
milliyetinin Beyo lunda bir miting yapmak zere ttihat ve Terakki Cemiyetine
ba vurdu unu aktarmaktadr. ttihat ve Terakki sz konusu ki iye izin vermi fakat konu ma
yapacak ki inin konu masnda ngiltereye saldrmamasn ve Msrn bo altlmas talebini
dile getirmemesini art koymu tu. Biraz daha gev ek olmalar iin yaplan ricalar fayda
etmemi , milliyeti lider son koz olarak Jn Trklerden erif Hseyine bar ve uzla ma
mesaj gtrmek zere araclk edebilece ini sylemi (habere gre bu teklif Jn Trkleri ok
e lendirmi tir), ancak Cemiyet insafa gelmeyince nceden o kadar reklam yaplan miting bir
bir fiyaskoyla sonulanm t. Mitinge sadece bir ka Mslman katlm t. (The Times,
29.08.1908) Msrl milliyetilerin i birli i aray sonralar da srm tr. Mustafa Kamilin
halefi Muhammed Ferid 1908te len Mustafa Kamilin bilinen Osmanl ynelimini devam
ettirmi ti. 1893te Tarih edDevla lAliyya lUsmaniyya [Osmanl Devlet-i Aliyesi Tarihi]
adyla bir kitap yazm ve Msrllar Osmanl Devletini desteklemeye davet etmi olan
Muhammed Ferid 1908de me rutiyetin ilann sevinle kar lam ve hatta alacak Osmanl
meclisinde Msrllarn da temsil edilmesinin mmkn olup olmad n soru turmak iin
giri imlerde bulunmu tur. 1909da partisi ile ttihat ve Terakki arasndaki ili kileri
peki tirmek zere iki kez ahsen stanbula gitmi , ancak ttihatlarn ngiliz tepkisinden
ekinmeleri nedeniyle ba arl olamam tr. Bkz. James Jankowski, Ottomanism and
Arabism in Egypt, 1860-1914, Muslim World, Cilt 70, Say 3-4, 1980, s. 238.
13
Jankowski, Egypt and Early..., s.249 ve 252-253
14
eyh Ali Yusuf zel hayatnda bile Hidivin deste inden yararlanm tr. Ali Yusufun nde
gelen eyhlerden birinin kzyla yapmak istedi i evlilik eriat mahkemesi tarafndan iptal
edilmi , olay kamuoyu gndemini uzun sre me gul eden bir rezalete dn m t. ptalin
gerekesi bir gazeteci olarak Ali Yusufun adi bir i le i tigal etmekte olu uydu ki bu, slamca
yasakt. Ami Ayalon, Egypt Quest for Cultural Orientation, The Moshe Dayan Center for
Middle Eastern and African Studies, Tel Aviv University, 1999. Drt yllk bir ertelemeden
sonra Hidivin deste ini arkasna alm olan eyh Ali Yusuf gizlice evlenebildi. Skandal hem
bir kadnn kendi iste iyle evlenmesi noktasnda patlak verdi inden dikkat ekiciydi, hem de
snfsal farkll n katl n gstermekteydi. Bkz. Farhat J. Ziadeh, Equality (Kaf 'ah) in the
Muslim Law of Marriage, The American Journal of Comparative Law, Cilt 6, Say. 4, Gz,
1957, pp. 515. Bu olay sonradan bir romana (Out El Kouloub, Ramza, Paris, 1958) ilham
olmu tur. Bkz. Badran, Margot. Feminists, Islam and Nation : Gender and the Making of
Modern Egypt. Ewing, NJ, USA: Princeton University Press, 1994. p 271.
 75

Yoksul bir evreden gelen Ali Yusuf, Abbas Hilmi ile olan bu dostlu u
vastasyla maddi olanaklara ve prestije sahip olmu , gazetesine ve kendisine bir
koruma sa lam tr. Abbas Hilminin Abdlhamide yapt yllk ziyaretlerdeki yol
arkada olan Ali Yusuf slamn ve Osmanl mparatorlu unun savunulmasna
yapt katklar nedeniyle Abdlhamit tarafndan bir ni anla dllendirilmi tir.15
1898de, yani Hidivin tahta k ndan alt yl sonra patlak veren Fa oda
krizinde Fransa ngiltere kar snda geri adm atm t. ngiltere kar snda kk
d mesi muhtemel bir mttefik olarak Fransadan ok fazla ey beklenemeyece i
anlamna gelmekteydi.16 Bu durumda Abbas Hilmi, ngiltereye kar tutumunu
yumu atma gere ini hissedince el Meyyedte de buna paralel bir yumu ama
grld ve sonuta ngiliz kar t milliyetiler gazeteden uzakla maya ba ladlar.
Mustafa Kamil ile Ltfi es Seyyid rakip gazeteler kurarak o dneme dek
milliyetilerin yayn organ olarak bilinen el Meyyedin bu konumunu
zayflattlar.17 ngiltere ile Fransann aralarndaki sorunlar bir zme ba ladklar
1904teki Entente Cordiale ngiltereyi Msrdan karmak iin Fransadan yardm
bekleyen Msrllarn son umutlarn da yok etti. Bu olay Hidiv ile onun en sadk
mttefi i Ali Yusufun gznde Osmanl Devletinin deste inin de erini d rm
ve bu da bariz bir istikamet de i ikli ine sebep olmu tur.
Takip eden dnemde Abbas Hilmi artk ngiltereye kar direnmekle bir ey
kazanamayaca n d nmektedir. ktidara geldi i andan itibaren onu destekleyen
Ali Yusuf da bu d ncede Hidivi takip etmi tir. Ali Yusuf elbette birdenbire
ngiliz yanls olmu de ildir. ngilizlere muhalefeti Hidivin de Cromerle iktidar
mcadelesi devam etmektedir- devam etmekle birlikte artk Hidiv ve Ali Yusuf
tarafndan ngilizler Msrllarn birlikte ya amak zorunda olduklar bir gereklik
olarak kavranm tr.
Abbas Hilmi 1900lerin ba larnda Arap politikasna hz verdi, gizlice Arap
hilafeti propagandas yapmaya ba lad ve bu konuda el Meyyed tarafndan
desteklendi.18 Ali Yusuf 1890larda Hidiv ile Arap halifeli i arasnda ili ki kuran
dedikodular kmseyerek cevaplarken 1900lerde tavrn de i tirmi tir. 1907 ile
1909 arasnda ok sayda makalede Osmanl Devletinin merkeziyetilik ynndeki

15
Kelidar, Shaykh Ali Yusuf.., s.12.
16
Bu olaylarn Msrllarda yaratt hayal krkl Mustafa Kamilin szlerinde barizdir.
Mme Adama yazd bir mektupta Fransann Msrn ve slamn dostu olaca na
inanmakla ahmaklk ediyor olmalym... gemi teki tm hayallere elveda, benim iin
Fransada sadece siz varsnz. Albert Hourani, a da Arap D ncesi, ev: Latif Boyac-
Hseyin Ylmaz, nsan Y., stanbul, 1994, s.226; Al-Sayyid, age, s.163. Fa oda Abbas Hilmi
iin bir daha toparlanamayaca feci bir felaket olmu ve o zamana kadar milliyetilere destek
veren Abbas Hilminin milliyetilik hevesi snmeye yz tutmu tur. Mustafa Kamil Hidiv iin
yle yazmaktadr: Zavall Hidiv, Fa oda onu tam bir aresizli e tenzil etti, Avrupann
Transvaal olaylarndaki tutumunu da grdkten sonra artk kim ciddi ciddi onu ngiltereye
kar direnmeye te vik edebilir? Al-Sayyid, age, s.162-162.
17
Bearman, ae.
18
Msrn bir Arap hilafeti pe inde ko tu uyla ilgili iddialar hem Abbas Hilmi'ynetiminin
daha nceki yllarnda hem de Abbas Hilmiden nce e itli tarihlerde (Hidiv smail
zamannda) gndeme gelmi tir. Bu konuda bkz. Hourani, age, 294-295; Hirszowicz, age,
303-306; Gershoni, age, s.18-19. Ancak bu yllarda artk Hidivin ajanlarnn Arap
lkelerindeki faaliyetlerine dair haberler yo unla m ve ok farkl kanallardan benzer
haberler gelmeye ba lam tr.
76

admlarna kar Arap zerkli ini savunmu ve Msrn yeni bir Arap hilafeti iin
uygun bir merkez oldu u propagandasn yapm tr.19 Yukarda belirtildi i gibi
Msr basnn Arap sorunlarna ilgi gstermesi pek nadirdir. Ali Yusufun gsterdi i
bu ilgi ise ku kusuz Hidivin gsterdi i ilgi ile ba lantldr.
El Meyyed 1901de Osmanl Devletinin btn basklarna ra men
Abdurrahman el Kevakibinin Tebayi-il stibdad adl me hur kitabn stunlarnda
yaynlamaya ba lad. Bu kitap tiranl ele tiriyor, istibdatn topluma verdi i
zararlar anlatyordu ve isim vermese de belli ki Abdlhamidi hedef alyordu. Ali
Yusufun ttihat ve Terakkiye yapt -a a da yer verilecek olan- ele tirilere,
ele tirilerini geli tirirken kulland akl yrtmeye baklrsa bu kitaptan oka
etkilendi i anla lmaktadr.
1904 ve 1907de Ali Yusufun yesi oldu u Cemiyet-i Umumiyedeki
faaliyetleri ilgintir. Cemiyet-i Umumiye 1883te kurulmu dan ma meclisi
niteli inde bir meclistir. Bu meclise 1902de seilen Ali Yusufun, Hidivle yakn
ili kisine ra men Cemiyet-i Umumiyeye tam bir temsili sistemin kurulmasn ve
bunun yasamada bir milli meclis olarak al arak imdiki sistemin yerini almasn
ngren neriler sunmas ilgintir. Ali Yusuf halihazrdaki sistemi yetersiz ve eksik
olarak nitelemi , seim kanununun reforme edilmesini, dokunulmazl n
geni letilmesini talep etmi tir. Bu neriler kendi trlerinin ilklerindendir. 20
1907 ylnda milliyeti gazete evreleri partilere dn t nde (El Ceride
grubu sonraki yllarn Vafd hareketini haber veren el mma partisine, Mustafa
Kamilin grubuyla el Liva gazetesi ise el Hizb el Vataniye dn t) Ali Yusuf da
kurdu u el Hizb el Islah el Dstur ile siyaset sahnesinde yerini alm t. Ali Yusuf
di er ikisinin tersine aslnda bir hareketin lideri de ildi, ona inanm militanlar,
sempatizanlar, kadrosu yoktu. Parti, amacn Osmanl Devletinin Msra
fermanlarla ihsan etti i snrlar erevesinde Hidivin otoritesini desteklemek olarak
ilan etmi ti.21 Elbette el Meyyedin yayn politikas da bu istikametteydi.

II) El Beyan: Ali Yusufun ttihat ve Terakkiye Cevab

1.El Meyyedin Kanun-i Esasinin lan Kar sndaki Tavr
El Meyyedin Kanun-i Esasi kar sndaki tavr, iinde iki unsur
barndrmaktadr. Bunlardan birincisi Kanun-i Esasiyi (i) onaylayp propagandasn
yapmak, di eri ise (ii) Kanun-i Esasiyle birlikte gelen askeri ynetime kar
kmaktr. Ali Yusuf kendisi asndan do al bir zorunluluk olan bu tavr es seyf
vel hurriyya la yebtun fi krab vahid (zgrlkle kl ayn klfta durmaz) diyerek
ifade etmektedir.
(i) El Meyyedin Kanun-i Esasiyi onaylad na phe yoktur. Ali Yusufa
gre Kanun-i Esasinin yeniden yrrl e konmasyla gerekle en byk devrimi
gerek Msrda gerek daha geni Arap dnyasnda hi bir gazete el Meyyed kadar
sevinle kar lamam ve zaten nceki Abdlhamit dnemini de hibir gazete el
Meyyed kadar iddetle ele tirip e itli ynleriyle if a etmemi tir.
Kendisinin bir tarafta mutlakiyet di er tarafta me rutiyet oldu u zaman
taknaca tavr zaten herkesin malumudur. Mutlakiyete taraf olmak bir yana

19
Gershoni, age, s.18.
20
Kelidar, Shaykh Ali Yusuf.., s.15
21
Kelidar, Shaykh Ali Yusuf.., s.13.
 77

zgrlk a olan el Meyyed Abdurrahman el Kevakibinin yaynlanmas cesaret

isteyen Tebayiil stibdad adl kitabn stunlarnda yaynlamaya cesaret etmi tek
gazetedir ve bu tr yazlarn yaynlanmas nedeniyle Gazi Muhtar Pa a tarafndan
uyarlm , yayna devam etmesi zerine defalarca kapatlm tr.22
Yalnz Osmanl Devletinde de il Msrda bile Kanun-i Esasinin
uygulanmasn ilk talep eden El Meyyed olmu tur. Bu amala 1904 ve 1907de
olmak zere iki defa cemiyet-i umumiyeden karar karttrm tr.
Ancak el Meyyedin Abdlhamid dnemi/me rutiyet dnemi ba lamndaki
tavrnda muarzlar tarafndan ktye kullanlabilecek bir bo luk bulunmaktadr ki
bu da Abdlhamide kar taknlan durumla ilgilidir: Kanun-i Esasiyi onaylamak,
Abdlhamitin kk d rlmesinin de onayland anlamna gelmemektedir. Ali
Yusuf u son devrimde Abdlhamitin tahttan indirilmesi iin eyhlislamn
verdi i fetvaya itiraz etmemi ve kendi deyimiyle bu amala tek harf yazmam tr.
Ksacas bu konuda el Meyyede iftira atlm tr. Ancak, Abdlhamit tahttan
indirildikten sonra hakaretlere u ram , hakknda kk d rc yaynlar yaplm
ve yarglanmas, hatta idam edilmesi dahi talep edilmi tir ki el Meyyed iki sebeple
bu tr tutuma iddetle kar km tr.
Birincisine gre, bir hkmdarn kendisine miras yoluyla gemi olan tahtndan
indirilmesi yeterince byk bir cezadr ve ne kadar sulu veya ne kadar zalim olursa
olsun bundan ba kaca bir ceza verilmesine gerek yoktur.
kincisi Abdlhamidin kendi ynetimi altnda olsun olmasn btn slam
aleminde kendisine kar bir saygnlk yaratmay ba arm olmasyla ilgilidir. Ali
Yusufa gre bunun nedeni Abdlhamidin halifeli in gereklerini yerine getirerek
slamn koruyucusu ve savunucusu olarak kendini kabul ettirmesidir. Dnyann drt
bir yanndaki Mslmanlar tarafndan ilk defa olarak Abdlhamid Mslmanlarn
byk halifesi olarak tannm tr. Btn Mslmanlarn inancna gre Avrupal
Devletler bazen dindarca bir taassupla Abdlhamide engel kartacak hareketlerde
bulunmakta ve onun otoritesini a ndrmaya zel bir aba gstermekteydiler. Bir
sahada yenik d t zaman dnya Mslmanlar bunu Hristiyan devletlerin
birlikte hareket etmesine ba larlard. te bu nedenlerle el Meyyed gazetesi, artk
tahtndan edilmi olan sultann haddinden fazla hakarete u ratlmas ve kendisine
kt muamele gsterilmesinin ileride byk zararlar yaratmayacak olsa bile en

22
Burada Ali Yusuf Kevakibinin Tebayi-il stibdad adl kitabn el Meyyedte yaynlay n
Kanun-u Esasiye kar olmad nn bir kant olarak gstermektedir. Kevakibinin kitabn
yaynlamak gerekten de Ali Yusufun istibdada kar oldu unun kuvvetli bir delili olarak
gsterilebilir. Ancak istibdat kar tl , Kevakibinin siyasi d ncesinin sadece bir yndr.
Abdurrahman Kevakibiyi ayrca bir Osmanl kar t olarak okumak da mmkndr. rne in
Abdurrahman Kevakibi bir ba ka kitabnda slam dnyasndaki d n sebeplerini
aklamaya al makta ve tespit etti i 86 adet sebebi e itli kategoriler altnda vermektedir.
Buna gre dinsel sebepler kategorisi altnda 23 madde bulunmaktadr; siyasi sebepler
kategorisinde 16, ahlaki sebepler kategorisinde 17, genel sebepler kategorisinde 9 ve
Osmanldan kaynaklanan sebepler adl ayr bir kategoride 21 adet sebep bulunmaktadr.
Ancak di er kategorilerdeki pek ok sebep gerekti inde kolaylkla Osmanl Devletine
ba lanabilecek niteliktedir. Ayn kitapta Kevakibi Osmanl Devletinin dine byk
hizmetlerde bulundu una dair yaygn inancn bir yanlsama oldu unu gstermeye al r. Bkz.
Abdurrahman El Kevakibi, El Amal el Kmila Lil Kevakibi, [Kevakibinin Toplu Eserleri]
Muhammed Cemal el Tahhan (haz.), El Merkez Dirast el Vehda el Arabiyya, Beyrut, 1995,
s.393-396.
78

azndan halihazrda pek ok Mslmann kalbini kraca na ve Osmanl Devletinin

slam alemindeki prestijine zarar verece ine inanmaktadr.
Ali Yusuf sonradan Abdlhamit hakknda hakaretamiz haberlerin
yaynlanmasnn yasakland n, hatta hem yurtiinde hem de yurtd nda yaplan
yaynlarla devrik padi ahn iyi muamele grd nn ilan edilmesine gerek
duyuldu unu grd nde, nihayet hkmetin de el Meyyedin tavrn onaylayarak
izlemeye ba lad kanaatine varm tr.
(ii) El Meyyedin devrime kar taknd tavrn ikinci unsuru gazetenin askeri
ynetime muhalefet etmesiyle ilgilidir. El Meyyed gazetesi devrimi alk lamak,
savunmak ve anlatmak adna ne kadar yayn yapm sa ayn ekilde bu inklab-
mesudu ortaya kartan heyet-i muhteremeyi ikaz etmek iin de en ok aba
gsteren gazete olmu tur. Yine burada da el Meyyedin vmek ve alk lamann
tesindeki tavr muarzlarnn kullanaca bir bo luk yaratmaktadr ve Ali Yusufa
kalrsa bu bo luk da iftira atlmak suretiyle gazetenin aleyhinde kullanlm tr.
Ali Yusuf Osmanl Devletinin gelece i ve slam hilafetinin bekas ve
korunmas bakmlarndan bylesi bir devrimi gerekli ve zorunlu grmekle beraber
devrimin biimine ve gerekle me ekline kar dr. Aklamak gerekirse; devrim
sonrasnda Ali Yusuf zgrlk sava larn alk lam ve me rutiyetin devlete ve
millete ne kadar yararl oldu unu anlatmak iin ok sayda makale yaynlam tr.
Fakat korktu u baz geli melerden sz etmekten, ekinceler ileri srmekten de geri
durmam tr. Yalnz gazete sayfalarnda de il davetli oldu u baz toplantlarda
yapt konu malarda da bu tavrn yanstm tr. Me rutiyetin ilanndan sadece be
gn sonra Beyrutta yapt bir konu mada bir yandan orduya te ekkr etmi , di er
yandan ordunun siyasete kar mamas, yalnzca uzaktan anayasann koruyucusu ve
nigehbn23 sfatyla kendi askerlik i leriyle u ra malar gerekti ini sylemi tir.
Oysa askerler ttihat ve Terakki yesi sfatyla ynetimin her alanna hariten
ya da ieriden mdahele etmeye ba lam lardr. Bunun sonucu ise mecliste iki grup
arasndaki dengenin ortadan kalkmas olmu tur. Gruplardan biri ordunun nfuzunu
kullanarak di erine stn gelmi ve aralarndaki tart malar at maya dn m ,
kar lkl olarak birbirlerini kesmeye (mzabaha) ba lam lardr. Me rutiyetin yeni
ilan edilmi oldu u ve uygulamaya da yeni yeni yansd bir dnemde merkezdeki
bu zc at ma hem anayasal hayata byk bir darbe vuracak hem de devletin
bekas asndan byk bir tehlike ortaya karacak niteliktedir. 31 Mart Vakas bu
kutupla mann do al bir sonucu olarak ortaya km tr. Zira askeri destekten
mahrum olan taraf mcadeleyi devam ettirebilmek iin ayn muarzlar gibi askeri
gce sahip olmak istemi tir. Bundan karlacak sonu ordu siyasete kar maya
devam etti i mddete Osmanl Devleti iin bir tehlikenin var olaca dr.24

23
Bu terim ttihat ve Terakki yelerinin kendilerine yak trd bir isimdir ve gzc,
beki anlamlarna gelmektedir.
24
Ali Yusuf gr lerini daha iyi ifade etmek zere Msr ziyaret eden Cemil Pa ayla
[Cerrahan- me hura-i Osmaniyeden ve zannedersem ttihadiyeden dedi i bu pa a Cemil
Topuzlu olmaldr.] aralarnda geen bir sohbeti aktarmaktadr. Ali Yusuf Msr Maarif-i
Umumiye Nazr Sad Pa ayla birlikte Cemil Pa aya Meclis toplandktan sonra ttihat ve
Terakkinin devlet i lerinde etkili olmaya devam edip etmeyece ini sormu lardr. Ali
Yusufun aktard na gre Cemil Pa a evet, me rutiyet tam anlamyla yerle ene kadar
cemiyet meclisi denetim altnda tutacaktr cevabn vermi tir. Cemil Pa a bu durumda
meclisin eref ve haysiyetine dokunmaz m, milletvekillerine olan gven sarslmaz m?
 79

E er ttihat ve Terakki kendini askerlerden soyutlayabilirse Cemiyetin ortadan

kalkmasnn arzu edilmesi bir yana, varl , me rutiyetin korunmas ve
glendirilmesi bakmndan zorunlu olan bir siyasi parti haline gelebilir. Fakat
Cemiyet nfuzunu artrmak iin orduya dayanrsa me rutiyetin ruhunu ihlal eder ve
bu durumda yalnzca bir ahs diktatrl gitmi , yerine bir cemiyet diktatrl
gelmi olur. Bir farkla ki o ahs Osmanl iktidar zerinde irsi olarak hak sahibi
iken, cemiyet, Osmanl toplumunun e itli tabakalarndan insanlardan olu maktadr
ve dolaysyla cemiyeti olu turan her bir bireyin ona denk bir benzerini veya bir
muarzn bulmak mmkndr. Benzerler haysiyete kendisine denk olsun ya da
olmasn ba kalarnn diktatrl ne katlanamazlar. Bu nedenle meclis toplandktan
sonra Cemiyetin siyasi tart malarda bile rakiplerini ordu ve sng ile susmaya
zorlamas 31 Mart Vakas gibi daha pek ok olayn ortaya kmasna sebep olabilir
ve me rutiyeti yerle tirme adna yaplan uygulamalar da tam tersine byk
ayrlklara sebep olabilir.
El Meyyed dare-i rfiyenin devam etmesini onaylamam tr ve
onaylamamaktadr. nk idare-i rfiye kanunlarn tannmamas, herhangi bir
konunun askeri ya da sivil ya amla ilgili bir kanun ya da kurala az ok temas
etmesinden yararlanarak son derece keyfi uygulamalarn yrrl e konabilmesidir.
Hkmetler devrim anlarnda ya da sava srasnda ele geirilen yerlerde zorbalarn
ya da k krtclarn verebilece i zararn nne gemek iin geici olarak idare-i
rfiye ilan ederler. Ancak emniyet sa landktan sonra idare-i rfiye sona erer ve
ola an kanunlar yrrl e girer. Bundan sonra sulular kanunlarda ngrlen
cezalara arptrlr ve infaz edilirler. Yoksa idare-i rfiyenin intikam almak ya da
bir takm amalara ula mak amacyla devam ettirilmesi sz konusu olursa bu bask
sonradan kamuoyunun isyan etmesine sebep olur ve bireyler birbirlerine kar
harekete gemeye ba larlar ki bundan daha byk bir tehlike d nlemez.
Zorba bir hkmdarn zulm ile bir ka ki inin zulm ve zorbal arasnda bir
fark vardr. Birincisinde bireyler zalim hkmdarn gidip yerine adil bir hkmdarn
gelmesi iin dua edebilir ya da ellerinden geliyorsa onu tahttan indirebilirler.
kincisinde ise durum ok farkldr. Ali Yusufun iddiasna gre btn Msrllar
idare-i rfiyenin devam ettirilmesini bu ekilde de erlendirmektedir. Di er
gazetelerin u anki ynetime dzd vglere aldanmamak gerekir. Bu tutum
genel bir kuraldan dolaydr: En nas mea l kaim. [ nsanlar ayakta kalann
yannda olurlar.]

2.El Meyyedin Arap Hilafeti Hakkndaki D ncesi

El Meyyede bir Arap hilafeti pe inde ko tu u iddiasyla yneltilen ele tiriler
byk lde Ali Yusufun Hidiv Abbas Hilmi ve zzet Abid Pa ayla yakn ili ki
iinde olmasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla Ali Yusuf -Osmanl hilafeti ile
ilgili kendi gr leri bir yana- halen ba lantl oldu u ve dostluklarna sahip kt
bu her iki ahsiyete yneltilen ele tirileri de yantlamak durumunda kalm tr.
Ali Yusufa gre sahibini korumaya yarayan bir silah nasl onun ldrlmesine
de sebep olabilirse Abdlhamid de hilafeti ykseltmek ve yceltmek adna ok aba
sarfetmi ve ayn lde bu makamdan korkmu tur. Abdlhamid Kurey soyundan

sorusu zerine bir sre sessiz kalm ve ardndan meclisin hissedece i derecede bir denetim
ve meclis toplanm iken mdahele olmaz sanyorum diye cevap vermi tir.
80

ya da akraba bir Arap ailesinden birinin kp hilafet iin hak iddia etmesinden ve
bunun iin halk ayaklanmaya a rmasndan byk bir korku duyard.25 Onun bu
korkusu herkese bilindi inden birileri iin Arap hilafeti pe inde ko uyor
sulamasnda bulunmak da son derece revatayd; bu el Meyyedin de ba na
gelmi tir.
Ali Yusufa gre Abdlhamid kutsal slam hilafetinin korunmas konusunda
son derece zenliydi ve hilafetin ann ykseltme konusunda btn di er Osmanl
padi ahlarndan daha ok aba gstermi ti. slamiyette hilafetin kutsall ile
saltanatn gcn birbirinden ayrma zorunlulu u bulunmamaktadr. Gerekte halife
elbette Osmanl Devletinde hkm sren padi ahtr. eriat korumayan bir padi ah
padi ah kalamayaca gibi, toplumun btn snflarna yaylan adaletli bir ynetim
kuramayan bir halife de halife kalamaz.
Msr Hidivinin bir Arap Hilafeti kurmak ynnde abalar gsterdi ine dair
iddialar ise iftiradr, daha da tesi samalktr. Ali Yusufa gre bunu fark etmek
iin Msr Hidivi Abbas Pa ann Arnavutluklu Mehmet Ali Pa ann soyundan
Abbas bin Tevfik bin smail bin brahim oldu unu hatrlamak kfidir. Yani
damarlarnda bir damla bile Arap kan yoktur. 26
te yandan herkesin gptayla bakt lkesi, diren gsteremeyecek durumda
olan her yeri istila etmeye hazr Hristiyan bir byk devletin i gali altnda iken

25
Ali Yusuf burada Cemalettin Afganinin Abdlhamitin ruh halini tarif etmek zere
kendisine Araplardan, Moritanya ya da Senegal ormanlarndan felli bir adam hilafet benim
hakkmdr diye ortaya ksa Abdlhamidin uykusu kaar dedi ini aktarmaktadr.
26
Ali Yusufun Hidivin Arap olmad , bu nedenle de Arap halifeli inin pe inde ko masnn
mantksz oldu u yolundaki argmannda bir sorun bulunmaktadr. Rakip bir halife adaynn
Kurey li bir Arap olmas elbette ona bu mcadelede g katacak ve Araplar cezp
edebilecektir. Ancak damarlarnda bir damla bile Arap kan olmayan (ancak
Abdlhamitten farkl olarak tamamyla Araplardan olu an ve daha nce bir hilafet merkezi
i levini grm bir lkenin hkmdar olan) Hidiv, e er ko ullar uygun olursa damarlarnda
bir damla bile Arap kan olmayan Abdlhamid kadar gl bir aday olabilir. Sonuta Ali
Yusuf Arap olmayan Abdlhamidin halifeli ini kabul etti ine gre Arap olmayan bir ba ka
ki iyi de halife olarak kabul etmesinin nnde mantksal bir engel yoktur. Hidivin ba msz
ve daha geni bir Arap devleti kurmak istedi i varsaylrsa -kendisi de ilse bile muhtemelen
siyasi gten mahrum tutulacak- bir Arabn, rne in Mekke erifinin halife olmasn
istemesi mantksz de ildir. Daha nce 1811 ylnda Mehmet Ali Pa ann Vahhabileri
kovmak zere padi ah adna girdi i ve kontrol altna ald kutsal kentler Msrn elinin
altndadr ve burada stesinden gelemeyece i ciddi bir g oda bulunmad ndan de im
yerindeyse Hicaz, Msrn arka bahesi niteli indedir. Nitekim 1901de Osmanl yanls baz
Msrllarn Hidivin ba msz bir Arap sultanl kurma hedefinin oldu unu ve bu amala
Kevakibiyi Mekkeye gnderdi ini ifade eden ihbarlar olmu ve bunlar stanbuldaki ngiliz
bykelisinin raporlarna yansm tr. Bkz. Elizier Tauber, The Emergence of The Arab
Movements, Frank Cass, London, 1993, s.339, dn.2. Abdurrahman el Kevakibi yalnzca
Mekkeye gitmemi , Hidivin ba lad maa la Arabistan, Do u Afrika ve Hindistan
kapsayan alt aylk bir seyahat yapm t ve denildi ine gre grevi Arap hilafeti iin zemin
yoklamakt. (Tauber, age, s. 26.) Arap hilafeti zerine ok ses getiren bir ba ka kitap daha
kaleme alm olan ve neredeyse rkl a varacak kadar Araplar ycelten Kevakibi Umm el
Kura adl bu kitabnda slam dnyasnn merkezinin Arabistan olmas gerekti ine dair 26 adet
gereke saym ve ardndan aslen bir kurmaca olan kitabndaki figrlerinden birine (bir Hintli
Mslman delegeye) halifenin Arap olmas gerekti ini syletmi ti. (Bkz. El Kevakibi, age,
s.390-392 ve 397-398).
 81

Osmanl Devletinin egemenli ine saldrmas ve halifelik makamn elinde

bulundurmasna kar kmas makul de ildir. Hidiv kendi lkesininin yabanc
i galinden kurtulmasnn ancak ba ta Osmanl Devletinin, ardndan Avrupann
dostane al malarnn rn olabilece ini kestirebilmek iin gerekli asgari bir siyasi
ngrye elbette sahiptir.27
Sonuta Ali Yusuf, Msrda kudretli Hidivden amele gruhuna kadar Nil
vadisinde veya di er yerlerde bir Arap hilafeti kurulmas amacn ta yan herhangi
bir e ilimin imdiye kadar duyulmu ey olmad n sylemektedir. 28

3.El Meyyed ttihat Terakkinin Abdlhamit Dnemi Ricaline Davran larn

Tasvip Etmiyor: El Meyyed ve zzet Abid Pa a

Bilindi i gibi zina yapan bir kadnn recm edilmesi srasnda

Hz. sa Gnah olmayan ilk ta atsn demi tir. Rical-i
devletten ta ilk kim atabilir, kim di erlerini recm edebilir? Asl
hata mutlak hkmetin varl nda ve dzenindeydi, tek tek
ki ilerde de il. Herkesin az ok iinde yer ald bir hatada
hatas az olanlarn hatas ok olanlar a a lamas makul
olamaz.
El Meyyed 31 Mart Vakas srasnda olaya katlanlarn katlma derecelerine ve
yaptklarna baklarak idama, mebbeten ya da belirli bir sre iin kalebentli e
mahkum olmalarn ola an kar lamaktadr. Ancak olaya hibir ekilde katlmam
olup sular nceki dnemin adamlarndan olmaktan ibaret olanlardan bazlarnn
yarglanmas, o unun da yarglanmadan, sorgulanmadan srlmeleri, rtbe ve
ni anlarnn geri alnmas anlay la kar lanacak bir ey de ildir. Daha da tesi
Abdlhamide yaknlklar dolaysyla elde ettikleri servetlerinden ba ka kendilerine
miras kalm olan mlkleri de haczedilmi tir ki bu tam bir adaletsizliktir.
Cezalandrlan memurlarn suu me rutiyetin ilan srasnda Abdlhamid
ynetiminin bir paras olmalardr. Ancak yine gemi te Abdlhamid ynetiminin
bir paras olan, buna kar n me rutiyetin ilanndan nce grevinden alnm ya da
bir ekilde sonradan gzden d p Abdlhamidin h mna u ram bir memur
grubu daha vardr ki bunlar u an anayasann koruyucular ve zgrlk sava lar
olarak grlmektedirler. Bunlarn rtbeleri, ni anlar ve mlklerine elbette
dokunulmam tr. Ali Yusufa gre i te bu tr uygulamalarn Msrdaki Fatmi
halifesi El Hakim Bi Emruhunun ynetiminden hibir fark yoktur.
El Meyyedin zzet Abid Pa ayla ili kisi oldu una dair iddialar daha ciddidir,
zira zzet Pa ann ba msz bir Arap devleti ya da Arap hilafeti kurmaya al t
d nlmektedir. Nitekim el Beyan adl bro rde bu konuya aklk getirmek zere
ayr bir ba lk alm tr.

27
Ali Yusuf burada bir gere e temas etmekle birlikte, aslnda yukarda de inildi i gibi 1904,
hatta belki de 1898 ncesinin bir gere ine temas etmektedir. ngiltere ile Fransa arasndaki
entente cordialenin yrrl e giri inden itibaren Osmanl Devletinin diplomatik deste inin
a rlkl bir nemi kalmam tr.
28
Oysa Kevakibinin propagandas d nda (bkz dn 26) Hidivin bunu gerekle tirmeye
al t na dair daha pek ok i aret vardr ve Hidivin kendi aklamalar da bu erevenin
iine oturmaktadr. Bkz. L. Hirszowicz, The Sultan and the Khedive, 1892-1908, Middle
Eastern Studies, Cilt 8, Say 3, Ekim 1972, s.287-311.
82

lk olarak Hidiv Abbas Hilmi, zzet Abid Pa a ve el Meyyed devrime kar

ortak bir komplo kurmakla sulanmaktadrlar. Buna gre Hidiv me rutiyete kar dr
ve zzet Abid Pa ayla birlikte eski rejimi geri getirmek zere el Meyyed
aracl yla stanbulda bir gazete yaynlamay, bu gazetede mutlakiyetin
savunulmasn planlamaktadr. Halil Hamade bu amala Evkaf Mdrl ne
getirilmi ve sz konusu proje iin burann btesinden el Meyyede 2.000 lira
verilmi tir.
Ali Yusufun pasajlar aktard makaleye baklrsa Tanin de zzet Abid
Pa ann el Meyyedin hisselerinin o unlu unu satn ald haberini yazm , di er
baz gazeteler de bu haberden yola karak yorumlar yapm tr. Ayn sralarda
Do ru Yol gazetesi bir Msrlyla yapt bir rportaj yaynlam tr. Rportajda
Msrl ahs, merkezi Msr olan irticai bir rgtle ilgili sorulan sorulara yant
vermi ve ksaca zzet Abid Pa ann Msrda toprak satn almak zere bir ya da iki
evladn gnderdi ini, bunlarn da el Meyyedin hisselerinden byk bir ksmn
satn ald n duydu unu sylemi tir: Deniliyor ki bu nemli giri im Devlet-i
Aliyenin slam alemindeki nfuzunu kurmak ve topraklarn blmek amacn
ta yan slam d manlaryla iki yldr ittifak kurmu olan karclarn dzenlemekte
oldu u Arap hilafeti meselesiyle ilgilidir.29
Ali Yusuf bu iddialar teker teker yalanlamakta ardndan zzet Pa ann Arap
hilafetinin slam alemine yarar getirmeyece ini bilecek akl ve zekaya sahip
oldu unu syleyerek onun e itli yerlerde yapt aklamalara yer vermektedir.
Kald ki Ali Yusufa gre yalnz zzet Pa a de il btn slam alemi slam
lkelerinin birbirine d mesinin Avrupann saldrsn davet edece ini bilir. Asya
ve Afrikadaki Arap lkeleri kurtlarla evrili koyun srs gibi Avrupa devletlerinin
smrgeleriyle evrilidir ve bunlardan birinin srden ayrlmas durumunda kurt
tarafndan yutulaca n btn slam alemi bildi i halde Trke gazetelerin
bilmemesi tuhaftr. zzet Pa a nl ngiliz gazeteci Lucien Wolfla yapt bir
rportajda yle demi ti:
Her ne ekilde olursa olsun Araplarn Osmanl egemenli inden ayrlmas
karlarna aykrdr. nk Araplar kendi kendilerine hkmedecek olurlarsa adeta
bir anar i ortaya kar ve bir byk halife yerine bu sefer on iki halifeyle kar
kar ya kalnr. Dolaysyla Araplarn hilalin glgesinden ve Kanun-i Esasiden
ba ka s nacak yerleri yoktur.
Bunun ardndan Wolfun Yemende mam Yahyann halifelik iddiasnda
bulunmasn onaylayp onaylamad yla ilgili bir sorusuna zzet Pa a yle cevap
vermi tir:
stanbulun fethinden beri Osmanl askerlerinin kuramad nfuzu takviye eden
Hicaz Demiryolunun gerek sahibi benim. Bu fikri nceki padi aha vermemdeki
ama yalnzca haclarn rahatn sa lamak de ildi, ayn zamanda hilafet ve
saltanatn nfuzunu ve sempatisini sa lamakt. Halen bu gr teyim, nk
Abdlhamide kar muhlis oldu um gibi V.Mehmete de muhlisim, ne Yemende
ne de ba ka bir yerde padi ahn nfuzuna zerre kadar halel gelmesini istemem.
Ali Yusuf zzet Abid Pa a ile olan dostlu unu gizlememekte, sahip
kmaktadr. Ancak Ali Yusuf zzet Abid Pa ann ba msz bir Arap Devleti
kurmak istedi ine inanmad gibi herhalkarda onunla dostlu unun siyasi bir

29
slam d man yabanc bir elin Arap hilafetine ilgi gsterdi ine dair istihbarat ve
haberler sonradan gelmeye devam etmi tir. Bkz. N. Sinan Turan, Hilafetin Tarihsel Geli imi
ve Kaldrlmas, Altn Kitaplar, stanbul, 2004, s.126-127.
 83

temelinin olmad n belirtmektedir. zzet Pa a kudret sahibi iken ok sayda dostu

bulunmaktayd ve bu dostlarndan herhangi birinin zzet Pa ayla yaknl ndan
dolay aypland duyulmu ey de ildi. Bugn zzet Pa a iktidardan d m
birisidir ve o zamanlar etrafnda olan ok sayda dostunun bir ksm da u an
iktidardadr.
Bir sultan indirmi , bir ba kasn saltanat ve hilafet koltu una oturtmu ve
Abdlhamit dnemi ricalini mahvetmek, peri an duruma d rmek iin trl trl
nlemler icat etmeye koyulmu olan imdiki hkmete kar durmakta zzet
Pa ann ne gibi bir kar olabilir? Hkmet zzet Pa ann Londrada skunet
iinde vakit geirmekten ba ka bir amac olmad na ikna olmaldr.
Sonuta el Meyyed bir ki inin hatr olsun diye bir byk devleti gcendirecek
de ildir. Ancak Abdlhamidin err ve gazabndan bile korkmayarak do ruyu
yazmaktan ekinmeyen el Meyyed Gazetesi, hakkaniyet yle yapmasn
gerektirirse, bugnk ynetimin kahr ve gazabn da gz ard etmeyi bilir.
Mstebitlerin yaptklarn ibret olarak gzler nne seren tarih, bir bakm snz
bugn adalet ve kutsall ndan bahsedilen hareketleri ve icraat da lp bimi ve
onunla ilgili bir karar vermi tir.

4.El Meyyed ttihat ve Terakkinin Ynetim zerindeki Etkisini Nasl

De erlendiriyor
El Meyyed hkmete kar askerlerden g alan gizli bir rgtn varl na, bu
rgtn etkisini gnden gne artrd na, saltanatn selametine kar byk bir
tehlike olu turaca na inanmaktadr. Bunun temelini iki aydan beri stanbulda her
konuya el atan dare-i rfiyenin varl olu turmu tur. Sz konusu idarenin
icraatnn 31 Mart vakasna katlanlarla snrl olmas gerekirken yetkisi her istenilen
ki iye uygulanm ve bu durum ki isel zgrlkleri tehdit ederek herkesi
korkutmaya ba lam tr.
El Meyyed basn iinde dare-i rfiyeden kar sa layan, rahata eren ve hep
devam etmesini isteyen bir kesimin riyakrane bir alk tutturdu unu
gzlemektedir. Oysa daha Kanun-i Esasi ve zgrlk dnyasna ho geldin derken
[istikbal ederken] devrim istibdat ruhuna geri dnm tr. Devrimle insanlarn
ya amnda aslnda bir ey de i memi tir. Sz edilen basnn alk lar drst
insanlar a rtmaktadr. Dr. ibli meyyilin szleri hem bu alk layanlarn ruh
halini hem de aslnda iki dnemi bir birinden ayran ciddi bir de i iklik olmad n
ustaca ifade etmektedir:
Her yazsnda kutsall ndan bahsetti i yeni ynetimi vmekle me gul olan
gazeteciler vmeyi ve methiye dzmeyi unuturlarsa vdkleri ki ilerin gznden
d erek onlarn aleyhlerine dnmelerinden veya darlp intikam almaya
kalk acaklarndan korkuyor gibi grnyorlar. imdiki ynetim Abdlhamit
ynetimini hatrlatyor; nk o zamanlarda herkes kr ve hamd ile namaz klar
ve yer ve ier ve uyur ve oturur ve kalkar ve hatta vefat ederdi. Bugne
bakt mzda insan karar veremiyor: acaba halen eski ynetimde miyiz, yoksa
devrim dneminde mi? (el Mahrusa Gazetesi, 23 Haziran 1909)
En korkuncu da dare-i rfiyeye al lmaya ba lanmasdr. Bundan sonra
askerden ba ka bir gcn millete hakim olamamas arzusu gerekle meye ba lyor.
Gazetelerdeki yorumlar stanbul ahalisinin askeri ynetime al t na ve sz konusu
ynetimle uzla t na i aret etmektedir. stanbul gazetelerinin askerlerin mlkiyeye
el atmasn onaylamas lke ynetimininin askerlere ihale edilmesini tercih
84

ettirmektedir. dare-i rfiye ise asmak, hapse atmak, kre e mahkum etmek, nakiy
eylemek ve mallarn msadere etmek gibi eylerin kararn Kanun-i Esasi ve milleti
temsil eden Meclis-i Mebusann gz nnde veriyor ve aka stanbul ahalisi
Kanun-i Esasinin ilanndan beri ancak dare-i rfiye zamannda rahat buldu
nakaratn tekrar etmekten sklmyor.
Sonuta yle anla lyor ki geen 10 Temmuzda Kanun-i Esasi zerinde
dndrlmek istenen ark (idarenin bu yolla harekete geirilemedi i tecrbeyle
kantland ndan) bu sefer dare-i rfiye ad altnda istibdat eksenine oturtulmu ve
nihayet bylece ark dnmeye ba lam tr. ark bilindi i gibi ilk hareketini nasl
yaparsa sonsuza kadar ayn ekilde dner. Yoksa devletin her makamnda neden
askeri ynetim baskn olsun ve neden askerlerden g alan ttihat ve Terakki
Cemiyeti Meclis-i Mebusana ve kabineye stn olsun. Bugnk ynetim ngiliz
ynetimi altndaki Msr andrmaktadr. teden beri Msrda Msrl bakanlarn
yannda ngiliz mste arlar bulunur; imdi de ttihat ve Terakki bakanlarn yannda
mste ar ad altnda vasiler bulunduruyor. Osmanl nazrlar bir anla mazlk
durumunda hemen istifa ediyorlar; Msrl bakanlar iin de durum ayndr:
mste arla anla mazl a d en bakan istifa eder, yeni bakan gelir, mste ar yerinde
kalr ve ynetmeye, nfuzunu kullanmaya, hkmetmeye devam eder.
Benzetmeye devam edilecek olursa yle bir soru ortaya kacaktr: Meclis-i
Mebusan ttihat ve Terakkinin ordudan ald kuvvetle hkmete hkmetmesini ve
ona stn gelmesini saltanatn aleyhinde grr ve Cemiyetin ilga edilmesini isterse
veya siyasiler ile askerler arasnda bir anla mazlk ortaya kp da idari ve siyasi
i lere mdahele etmekte olan bir kumandann komutas altndaki ordunun
ili kisini kesmek [kat- rabta] isterse bu iki nemli mesele nasl zmlenir ve
bunun zm srasnda ortaya kacak olan felaketi durdurabilecek kuvvet
hangisidir? Cemiyet veya ordu bir kalemde feshedilebilir mi?
Ali Yusuf bu noktada Abdurrahman el Kevakibinin Tebayi-il stibdattaki bir
pasajn hatrlatmaya gerek duymaktadr. Kevakibi yle diyordu:
nsanlar zgrl e talip olmaz da sadece mstebit aleyhinde kin besleyip
ayaklanrlarsa istibdattan kurtulmak iin de il intikam almak iin hareket ederler ve
bundan bir fayda elde edemezler. nk ba arl olurlarsa bir hastal di er bir
hastalkla de i tirmi , bir mstebidde bir di er mstebidle kar gelmi olurlar.
Onlar harekete geiren ey yine istibdat suyuyla ykanm oldu undan bundan da
bir fayda elde edemezler. Mzmin bir hastalk daha iddetli bir hastalkla
de i tirilmi olur.
Sonuta Ali Yusufun uzun yllar zulmn kendileri zerindeki etkilerine kar
mcadele etmi ve yine de yksek ahlaki niteliklerini korumu olan soylu Osmanl
milleti iin temennisi udur: Ssl szlere aldanmayp Kanun-i Esasinin yalnz
adyla ve adalet ad altnda yalnzca ki isel intikamla yetinmesin. Milli egemenli in
ahsnda somutla t mebuslarndan kanunun korunmasn ve Kanun-i Esasinin
gcnn lkeyi tahrip eden ve di er milletlerin de kalbini kran ki ilerin gcne
stn hale getirilmesini talep etsinler.

Sonu
Ali Yusuf el Beyanda bir yl nce destekledi i devrimi iddetle ele tirmekte,
kendisinin ynelim de i tirdi i yolundaki ele tirileri cevaplamaya al maktadr.
Buna kar lk yapt btn ele tirilere ra men Ali Yusuf, hem ismi verilmeyen
mebusla yaz masnda hem de el Beyana yazd sonu blmnde halen Osmanl
 85

Devletini destekledi ini, halen halifeye ba l oldu unu, el Meyyedin Osmanl

topraklarna giri inin yasaklanmasnn dahi bunu de i tiremeyece ini
sylemektedir. Ali Yusuf zellikle dare-i rfiyeye kar dr ve bunu
temellendirdi i d nceler devrimin daha ilk gnlerinde kendisi tarafndan ifade
edilmi tir.
Ancak Ali Yusufun zellikle Arap hilafeti ve Osmanl Devletine ynelik
genel tavryla ilgili baz ele tirilere cevap verirken geli tirdi i argmanlarnda baz
zaaflarn da mevcut oldu u belirtilmelidir. El Meyyedin hisselerinin byk bir
ksmnn zzet Abid Pa a tarafndan satn alnd , Hidivin arzusu ve Halil
Hamadenin yardmyla stanbulda Abdlhamit yanls bir gazete karaca vb.
dedikodular Ali Yusuf tarafndan kolayca savu turulmu tur. Sonuta el Meyyedin
hisselerine kimlerin hangi oranda sahip oldu u mahkeme kaytlarnda mevcuttur ve
Hidiv ve Halil Hamadeyle birlikte bir komplo hazrl iinde oldu unu
kantlayacak herhangi bir ey de bulunmamaktadr. Ali Yusufun da dedi i gibi
bunlar gerek olsayd Halil Hamade terfi ettirilmek yerine Fizana tayin edilirdi.
Bunlar el Meyyede yneltilen iddialarn Ali Yusuf tarafndan kolaylkla
savu turulan ksmdr. Ancak Hidivin Arap hilafeti pe inde oldu u ve Ali
Yusufun da onu destekledi i yolundaki iddialar ayn kolaylkla yantlanabilecek,
aksi kantlanabilecek cinsten de ildir. Bu yllarda Msr slami bir merkez olarak
ne kartlmaya al lmaktadr ve bu da Hidivin Arap hilafeti projesiyle ilgilidir;
El Meyyed de bu konuda stne d eni yapmaktan geri durmamaktadr.30
Herhalkarda daha nce ngilizlerin ve ngilizleri destekleyen el Mkettemin
Msrdaki faaliyetleriyle ilgili Bab- Aliye istihbarat da sa layan31 Ali Yusufun
tavr 1909da ok daha farkldr. Bu tavr de i ikli ini yalnzca Ali Yusufun
Hidivin emellerine hizmet etmesiyle aklamak do ru de ildir. Birincisi Ali
Yusufun iradesi Hidivin iradesinin yannda erimi , kendisi ba mszl n yitirmi
de ildir. Hidive muhalif olan gruplarla da ili kisi oldu u gibi Abduhun Msr
Mftl nden azledilmesi sz konusu oldu unda Hidivi desteklemekten geri
durmu , tersine Hidivle Abduh arasnda uzla trmaya ynelik araclk yapmaya
al m tr. kincisi, tavr de i ikli i yalnzca Ali Yusufla ilgili de ildir. Ali Yusuf
srarla tavrnda bir de i iklik olmad n iddia etmektedir; buna kar n Ali Yusuf
devrimin 1908deki grnts ile 1909daki grnts arasnda ciddi bir fark
grmektedir. Muhtemelen Hidivin deste i ve Osmanl Devletine kar de i en
politikas nedeniyle Ali Yusuf Osmanl Devletine daha ba msz bir noktadan
bakabilme olana na sahip olmu tur. Bu yeni perspektif onun 1904 ve 1907de
Cemiyet-i Umumiye yesi olarak parlamenter sistem lehine reformlar talep eden
nerileriyle uyumlu daha demokratik bir perspektiftir. Ali Yusuf iin 1908in
vaatleri 1909da yerini hayal krkl na brakm tr ve askeri ynetim al lan bir
ey haline gelmeye ba lad ndan gelecek de pek parlak grnmemektedir.

30
Bu konuda Bab- Aliye ula an 1907 tarihli bir ihbar mektubu iin bkz. Mirat- Trkiyya
Gazetesi Sahibi ve Muharriri Mehmet Safann mektubu, Y.EE 128/110.
31
eyh Ali Yusufun Mektubu, 30.z.1313, Y.PRK.B K 46/41.
86

KAYNAKLAR

Ayalon, Ami, The Press in the Arab Middle East: A History, Oxford University
Press, Oxford, 1995. Egypt Quest for Cultural Orientation, The Moshe Dayan
Center for Middle Eastern and African Studies, Tel Aviv University, 1999
Baktaya, Adil, 19.Yzyl Suriyesinde Nahday Hazrlayan Sosyoekonomik
Ko ullar ve Nahda inde Beliren Siyasi E ilimler, Yaynlanmam doktora tezi,
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2002.
Badran, Margot Feminists, Islam and Nation : Gender and the Making of
Modern Egypt. Ewing, NJ, USA: Princeton University Press, 1994.
Bearman, Perl, "Y suf, Al (1863-1913)", Encyclopaedia of Islam, edited by:
P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Brill,
2007, Brill Online, 11 February 2007,
http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-8044
Gershoni, Israel, Egypt, Islam, and the Arabs : The Search for Egyptian
Nationhood, 1900-1930, Cary, NC, USA: Oxford University Press, 1987.
Goldschmidt Jr, Arthur ,Yusuf, Shaykh Ali, Biographical Dictionary of
Modern Egypt, Lynne Rienner Publ., Bounder, 2000, s.230-231.
The Egyptian Nationalist Party: 1892-1919, Political and Social Change in
Modern Egypt iinde, P.M. Holt (der.), Oxford University Press, Londra, 1968,
s.308-333.
Hirszowicz, L.,The Sultan and the Khedive, 1892-1908, Middle Eastern
Studies, Cilt 8, Say 3, Ekim 1972, s.287-311.
Hourani, Albert ,Arabic Thought In The Liberal Age: 1798-1939, Oxford
University Press, London, 1962. [Trkesi: Albert Hourani, a da Arap
D ncesi, ev: Latif Boyac-Hseyin Ylmaz, nsan Y., stanbul, 1994.]
Jankowski, James,Egypt and Early Arab Nationalism, 1908-1922, , The
Origins of Arab Nationalism iinde, ed. Rashid Khalidi, Lisa Anderson ve di .,
Columbia University Press, New York, 1991, s.243-270.
Jankowski, James,Ottomanism and Arabism in Egypt, 1860-1914, Muslim
World, Cilt 70, Say 3-4, 1980, s.226-259.
Kelidar, Abbas,The Political Pres in Egypt, 1882-1914, Contemporary
Egypt: through Egyptian Eyes (Essays in honour of Professor P.J. Vatikiotis) iinde,
Charles Tripp (ed.), Routledge, London, 2001, s.1-21.
Kelidar, Abbas,Shaykh Ali Yusuf: Egyptian Journalist and Islamic
Nationalist, Intellectual Life in the Middle East, 1890-1939 iinde, Marwan R.
Buheiry (der.), American University of Beirut, Beirut, 1981, s.10-21.
el Kevakibi, A.,El Amal el Kmila Lil Kevakibi, [Kevakibinin Toplu Eserleri]
Muhammed Cemal el Tahhan (haz.), El Merkez Dirast el Vehda el Arabiyya,
Beyrut, 1995.
Al-Sayyid, Afaf Lutfi,Egypt and Cromer: a Study in Anglo-Egyptian Relations,
Frederick A. Praeger, New York-Washington, 1969.
Sheehi, Stephen,Arabic Literary-Scientific Journals: Precedence for
Globalization and the Creation of Modernity, Comparative Studies of South Asia,
Africa and the Middle East, DukeUniversity Press Vol. 25, No. 2, 2005, s.438-448.
 87

Tauber, Elizier,The Emergence of The Arab Movements, Frank Cass, London,

1993.
Turan, N. Sinan,Hilafetin Tarihsel Geli imi ve Kaldrlmas, Altn Kitaplar,
stanbul, 2004
Yapp, M. E.,[Review of] Amira Sonbol, The Last Khedive of Egypt: Memoirs
of Abbas Hilmi II, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
University of London, Vol. 62, No. 3. (1999), pp. 563-564.
Ziadeh, Farhat J.,Equality (Kaf 'ah) in the Muslim Law of Marriage, The
American Journal of Comparative Law, Cilt 6, Say. 4, Gz, 1957.