You are on page 1of 410

O prtico potico dos Seis poemas

galegos de F. Garca Lorca


Perez Rodrguez, Lus
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca / Luis Prez Rodrguez ; con msica de I.B. Maiztegui.
3 ed. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, 2011. 406 p. : il., fot. ; 24 cm + 2 CD. (Autores
& Textos)
DL C 3170-2011. ISBN 978-84-92923-26-7
I. Garca Lorca, Federico. II. Maiztegui, Isidro B.

Edita
CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2011
Pazo de Raxoi 2 andar Praza do Obradoiro
15705 Santiago de Compostela
T 981 957 202 F 981 957 205
correo@consellodacultura.org
www.consellodacultura.org

1 edicin: 1995
1 edicin, 1 reimp: 1996
2 edicin: 1998, corrixida e aumentada
3 edicin: 2011

Imaxe da cuberta:
Federico Garca Lorca e Ernesto Guerra da Cal,
na terraza dun caf madrileo, naqueles tempos da Repblica.
Fotografa cedida pola Fundacin Federico Garca Lorca

Proxecto grfico:
Imago Mundi Deseo

Realizacin:
Ldica7

Depsito Legal: C 3170-2011

ISBN 978-84-92923-26-7
LUS PREZ RODRGUEZ

O prtico potico dos


Seis poemas galegos
de F. Garca Lorca
Con msica de I. B. Maiztegui

autores & textos


Premendo nos discos poders descargar os audios en formato zip
ou tamn podes facelo dende:

DISCO 01
http://consellodacultura.gal/libro/anexo/CCG_2011_Portico-
poetico-dos-seis-poemas-galegos_Disco-1.zip

DISCO 02
http://consellodacultura.gal/libro/anexo/CCG_2011_Portico-
poetico-dos-seis-poemas-galegos_Disco-2.zip
A Pilar
Presentacin
creacin lorquiana dos Seis poemas galegos e a sa publicacin pola

A benemrita Editorial Ns do exemplar galeguista nxel Casal su-


puxeron un fito na consideracin alfona da lingua e da literatura
galegas. Calquera que fosen as circunstancias que rodearon a con-
cepcin e a escrita dos poemas analizados polo mido neste es-
tudo crtico da autora de Lus Prez Rodrguez, o feito de Federico Garca Lorca
trobar en galego foi algo mis ca un prtico potico para o idioma rexurdido
da man de Rosala de Castro e dos seus Cantares.
O Consello da Cultura Galega, institucin que publicou xa das edicins
deste estudo crtico, presenta agora a terceira con vocacin definitiva para a fixa-
cin da peripecia lorquiana e da particular e especialsima relacin do xenial poeta
e cantor andaluz con Galicia.
A publicacin, que tamn leva a conferencia de Blanco-Amor sobre os poemas
e a msica composta expresamente por Isidro Maiztegui en candanseu CD, quere
ser tamn unha homenaxe de recoecemento ao talento, sensibilidade e ao com-
promiso de Federico, dos seus colaboradores e amigos galegos, nomeadamente
Eduardo Blanco-Amor e Ernesto Guerra da Cal, e do noso editor pioneiro nxel
Casal. Ambos os dous, poeta e editor, vilmente asasinados o 19 de agosto de 1936
pola barbarie fascista.
Aln da investigacin polo mido que se realiza sobre os seis poemas, contri-
be deste xeito o Consello da Cultura Galega divulgacin desta obra literaria
galega nacida da man dun poeta alfono que tivo a ben unir para sempre o seu
nome senlleiro lingua de noso.
Beizn para el e para aqueles que canda el contriburon a compoer estes Seis
poemas galegos, camelias brancas do ar, agora tan detalladamente porticados.

Ramn Villares
Presidente do Consello da Cultura Galega

9
autores & textos

ndice
8 PRESENTACIN

13 TERCEIRA EDICIN PARA O PRTICO POTICO DOS SEIS POEMAS


GALEGOS

15 PRLOGO

19 ACLARACIN NECESARIA

OS SEIS POEMAS GALEGOS DE FEDERICO GARCA LORCA


25 I. FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA
25 1.1. Primeira viaxe de Garca Lorca a Galicia
26 1.2. Segunda viaxe de Lorca a Galicia
32 1.3. Terceira viaxe a Galicia
33 1.4. Cuarta viaxe de Lorca a Galicia
35 1.5. Quinta viaxe de Garca Lorca Galicia ideal dos emigrantes

83 II. FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS


POEMAS GALEGOS
83 2.1. Prez Gerra e Garca Lorca
93 2.2. Guerra da Cal e Blanco-Amor
96 2.3. Eduardo Blanco-Amor e Federico Garca Lorca

141 III. OS SEIS POEMAS GALEGOS


141 3.1. O texto da Editorial Ns e os orixinais: autgrafos e apgrafos
149 3.2. O prlogo de E. Blanco-Amor aos Seis poemas galegos
152 3.3. Federico Garca Lorca: autor dos Seis poemas galegos
152 3.3.1. A publicacin dos Seis poemas galegos na Editorial Ns
158 3.3.2. Federico, poeta alfono e trobador do sur
160 3.3.3. Por que e cando nacen estes poemas
166 3.3.4. Tese blancoamoriana: autora lingstica e literaria dos Seis poemas
galegos
174 3.3.5. O galego de Garca Lorca, Guerra da Cal e o poema Danza da la en
Santiago

189 IV. EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO


190 4.1. Federico Garca Lorca: xenio e figura
196 4.2. Eduardo Blanco-Amor: embaixador da obra de Federico
200 4.3. Blanco-Amor, testemua dos Seis poemas galegos

209 V. BAIXO O PRTICO DOS SEIS POEMAS GALEGOS


209 5.1. Os Seis poemas galegos: poemas de amor e de amizade

215 VI. UN DA DAS LETRAS GALEGAS PARA FEDERICO


217 VII. OS SEIS POEMAS GALEGOS: FACSMILE DOS TEXTOS DA
EDITORIAL NS (CON ANOTACINS MANUSCRITAS DE BLANCO-
-AMOR) E DOS ORIXINAIS AUTGRAFOS E APGRAFOS DOS POEMAS

275 VIII. ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA


LORCA E OUTROS DOCUMENTOS GRFICOS
275 8.1. Federico Garca Lorca: vida e obra
275 8.1.1. Yerma en el Espaol
278 8.1.2. Nueva obra teatral de Garca Lorca
285 8.1.3. Crnica de la Alhambra
287 8.1.4. Exequias de Federico Garca Lorca
290 8.1.5. Un recuerdo de Federico Garca Lorca. Cmo naci un libro indito,
El (sic) Divn del Tamarit
294 8.1.6. El tema del amor en Federico Garca Lorca
300 8.1.7. Evocacin de Federico
306 8.1.8. Razn y pervivencia de Federico
311 8.1.9. A los 25 aos de la muerte de Federico
316 8.1.10. Federico otra vez; la misma vez
327 8.1.11. Garca Lorca y el teatro
329 8.2. Federico e os Seis poemas galegos
329 8.2.1. Sobre los poemas gallegos de Garca Lorca
334 8.2.2. Los poemas gallegos de Federico Garca Lorca
342 8.3. Cartas de Blanco-Amor a Garca Lorca
350 8.4. Outros documentos grficos

357 IX. MSICA PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS


357 9.1. Isidro B. Maiztegui Pereiro e a msica galega
358 9.2. Msica para os Seis poemas galegos
359 9.3. Recital musical dos Seis poemas galegos, por Isidro B. Maiztegui e Marta de
Castro

395 X. FEDERICO E OS SEIS POEMAS GALEGOS NA VOZ DE EDUARDO


BLANCO-AMOR

397 XI. BIBLIOGRAFA


397 A. Bibliografa de F. Garca Lorca
398 B. Bibliografa sobre F. Garca Lorca
TERCEIRA EDICIN PARA O PRTICO POTICO DOS SEIS
POEMAS GALEGOS

A primeira edicin deste estudo sobre os Seis poemas galegos de F. Garca Lorca sau
do prelo o 27 de Nadal de 1995, o da do sesenta aniversario da edicin prncipe
da Editorial Ns de nxel Casal, con prlogo de Blanco-Amor.
A segunda edicin reimprimiuse no mes de abril de 1996, ano do centenario
de nxel Casal, pero lembrando tamn o sesenta aniversario da inmolacin de
Federico Garca Lorca, autor deste poemario, e do seu editor, ocorridas fatidi-
camente o dezanove de agosto de 1936. Como dira Blanco-Amor, morreron na
dura lex: afogaron a sa voz, para que non falase o seu esprito.
O 12 de abril de 1996, Isidro B. Maiztegui Pereiro, quen compuxera a msica dos
poemas polo meu encargo, chegaba desde Mar del Plata para interpretalos ao piano,
acompaado pola soprano Marta de Castro. O recital, organizado pola Seccin de
Msica e Artes Escnicas do Consello da Cultura Galega, presidida daquela por don
Ramn Castromil, contou coa asistencia de numeroso pblico, entre o que estaban
das singulares figuras que coeceran a Federico: Carlos Martnez-Barbeito, amigo
do poeta, e Xos Figueira Valverde, presidente do Consello da Cultura Galega.
Esta edicin de 2011, adaptada normativa, con algunhas correccins e algn
leve engadido puntual, que reimprime a de 1998, que fora corrixida e aumentada,
non pretende poer ao da a bibliografa lorquiana sobre os poemas, incorporando
posibles achegas en forma de estudos ou opinins, sempre interesantes, pero non
concluntes, en opinin do autor deste traballo, para desvirtuar o discurso
blancoamoriano da historia dos Seis poemas galegos. O limiar de Carlos Martnez-
-Barbeito fixa definitivamente a versin do escritor da Auria, contribundo de
maneira extraordinaria ao esclarecemento do poemario.
Acompaa ao libro un CD coa msica dos Seis poemas galegos de Isidro B.
Maiztegui Pereiro, imprescindible complemento para este libro, que sen dbida resul-
tar moi querido para o tamn amante da musica e pianista Federico Garca Lorca.

13
PRLOGO*

Anda que a metodoloxa da investigacin literaria se ten difundido ao longo, ao


ancho e en profundidade, en xeral mantn nos nosos das unha calidade estimable,
que apreciamos os que frecuentamos estas lecturas; rara vez atopado, porn, un
libro desa clase que apareza sen mcula, dicir, sen erros nin descoidos ou fallos
deste ou daquel grosor.
No libro que tes nas tas mans, lector, o rigor da investigacin revela a esixencia
que o autor se impuxo a si mesmo para non deixar cabo por atar nin para caer en
ningunha lixeireza. Unha mente clara e rigorosa, profundamente analtica, im-
placable e crtica consigo mesma, garante a perfeccin dun traballo abordado,
primeiro con saber e logo con paciencia, para ir estudando paso por paso ata os
mis leves matices dos textos orixinais, sen deixar escapar ningunha posibilidade
que puidese non aclarar dbida ningunha ou equvoco. A aplicacin de Lus Prez
ao traballo escollido e, polo tanto, amado froito, ante todo, dunha forte capa-
cidade de penetracin no mis escuro, no mis dubidoso e variable, no mis resis-
tente a unha interpretacin indiscutible e, polo mesmo, nica e segura, inaccesible
a calquera desconfianza, a calquera sospeita, a calquera dbida.
Cando Lus Prez mantn ou non acepta esta ou aquela apreciacin, intil
sometela a xuzo. Sempre est fundada moi firmemente nunha investigacin e
nun razoamento irrefutable, nunha explicacin sen unha soa fisura, sen unha soa
fenda, sen ningn punto feble por onde poida crebar.
Desde que un bo da se presentou na mia casa un descoecido, como para
min o era daquela Lus Prez, primeira ollada, no primeiro intercambio de
palabras, decateime que estaba diante dun investigador nato e especialmente

* Traducin do texto casteln de Carlos Martnez-Barbeito, por L. P.

15
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

preparado para o empeo que o guiaba e que me manifestou sumariamente e con


claridade meridiana.
Tratbase de afondar nos Seis poemas galegos de Federico Garca Lorca. O
profesor Prez saba que se agochaban algns tesouros na mia biblioteca, se se me
permite denominalos as, aos que lles via seguindo a pista. Tamn desexaba or
o meu testemuo verbal, que, como natural, non lle neguei, sobre o meu
coecemento da figura do poeta.
Hai xa moitos anos que eu publiquei en El Espaol, en 1945, o primeiro artigo
sobre Garca Lorca que non bateu coa censura, que daquela gobernaba
especialmente para temas comprometidos desde a perspectiva poltica de entn.
Teo que confesar que non as tia todas comigo cando me atrevn a tratar
publicamente o tema do meu traballo, que titulei Garca Lorca, poeta gallego. Un
viaje a Galicia del cantor de Andaluca e que trataba sobre un personaxe daquela
maldito, a quen eu, se non estou errado, era o primeiro que ousaba eloxiar sen
retraemento en pblico.
Dbase, ademais, a particularidade de que o director daquela revista, a quen
eu dirixa tamn unha carta asociada ao meu texto, era, precisamente, quen pasaba
por ser o mis severo e intransixente censor da poca. Anda hoxe non acerto a
comprender como tentei aquilo. E, porn, cando menos o agardaba, Juan
Aparicio, xustamente o mis temido gardin da ortodoxia entn vixente e a quen
eu non coeca, responda a mia carta con outra franca e aberta na que se
mostraba disposto a compracerme. E as, aos poucos das, poda eu lelo, cunha
mestura de asombro e orgullo, ocupando toda unha pxina de El Espaol e s con
algn leve engadido, non significativo, ao ttulo redactado por min. Agradecinllo
moito e pensei que, s veces, o len non tan fero como o pintan. Repito que foi
moi grato para min abrir, por primeira vez, a porta do reduto en que ata entn
estaba clausurada a figura proscrita daquel meu amigo glorioso: Federico Garca
Lorca.
Naturalmente, Lus Prez non era precisamente un nefito en estudos
lorquianos. Saba todo o que poda saberse e tao, coma min mesmo, na mis alta
estima. Non s era o aplicado profesional da investigacin literaria que no
comezo me refern.
Tan axia como comezamos a falar de Federico Garca Lorca, vin s claras que
aos seus dotes de intrprete de textos, con criterio estritamente profesional, una

16
PRLOGO

unha gran sensibilidade para percibir o ltimo e mis fondo latexar dos poemas
de Garca Lorca que pensaba desvelar, para que outros sentisen o que el senta e
eu mesmo, coecedor moi tempern daquela poesa que se fraguou case dira que
ao meu carn, se isto non resultase presuntuoso.
Coincidimos plenamente nas interpretacins e nas valoracins daqueles
poemas, nacidos na calor da sa estada en Galicia, anda que o seu total
desenvolvemento tivese lugar en Madrid, coas intervencins alleas que Lus
Prez coeca ou intua e que a min mesmo me resultaban case novas de todo,
anda que nunca me abandonou a sospeita de que foran outras mans as que se
pousaran na esencia do lorquiano, mesmo no don da sa palabra orixinal, anda
cuberta co manto doutro idioma que non era o seu, segundo eu ben saba,
porque me constaba ata onde chegaba o seu dominio por Garca Lorca e onde
se detia. Nunca puiden crer que aquel galego tan perfecto fose obra exclu-
sivamente sa. Escuso dicir que, ao que eu xa supua (sen afondar no delicado
tema tan ligado ao da autora total ou parcial daqueles versos) via a reforzar o
meu punto de vista, meramente superficial, a seguridade cientfica que emanaba
das anlises de Lus Prez.
Insisto en que, non xa por criterios estritamente cientficos, con frecuencia
fros e algunha vez demasiado terminantes e ata rebuscados, senn pola sensibi-
lidade do meu novo amigo, eu contaxibame con facilidade das sas razns e
adiviacins.
Admirbame como a aridez da gramtica e da lingstica, da que se vala o
profesor Prez, coincidan co seu refinado gusto literario, que completaba as sas
interpretacins.
Aquela tarde revolvemos a mia biblioteca e o meu arquivo e al Lus Prez
descubriu, guiado polas mias indicacins, bastantes novidades e sorpresas. Viu
as cartas que me enviara Federico desde Madrid e que xa publicara no seu boletn
a Fundacin Federico Garca Lorca, as dedicatorias dos seus libros e doutros alleos
que me faca chegar desde Madrid a Santiago, como o faca con outros dos
comns amigos que o acolleramos e coeceramos en Galicia. Atopou tamn os
debuxos naf cos que adornaba as pxinas que percorreran en exposicins
itinerantes as cidades principais de Europa e Amrica. Eu gardo eses que chamo
tesouros, porque o son, co maior celo. E, como non me gusta reservar para min
s o seu gozo, tollelos facilitado a diferentes amigos, con destino s sas

17
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

publicacins. Polo tanto, para Lus Prez, que incle neste libro os autgrafos e
debuxos de Garca Lorca, unase a contemplacin da mia coleccin de libros,
mapas, gravados, acibeches e tutti quanti veu a parar nas mias mans de manaco
da coleccin, sempre que tivesen que ver con Galicia; abrinos sempre para o gozo
e a reproducin por medios mecnicos dos meus amigos que os solicitasen.
Lento, pero seguro, Lus Prez esgotou a materia. Ningun coma el soubo
descifrar os misterios e aclarar as dbidas sobre como se idearon os poemas galegos
de Federico Garca Lorca.
Non de estraar que o seu libro se esgotase deseguida e que o Consello da
Cultura Galega tea que editalo de novo.
A min algrame que a memoria e mais a figura de quen foi o meu grande
amigo e inmenso poeta, tan barbaramente sacrificado, sexan mellor coecidas por
mor da erudicin e do firme empeo de Lus Prez. E a mia satisfaccin anda
mis grande se considero que, nalgunha medida, teo contribudo a que o
coezan mellor e mis a fondo.
Ah!, e para rematar estas lias, non quero omitir unha lembranza cordial para
o meu vello amigo, o msico arxentino tan integrado en Galicia e tan entraado
en Lorca, a quen coecn nalgn faladoiro literario madrileo, Isidro Maiztegui,
quen, pouco antes de falecer en Mar del Plata, acompaou ao piano en
memorable acto moza soprano que interpretou en Compostela a encantadora
msica que Isidro compuxera para os Seis poemas galegos, co que enriqueceu, sen
desvirtuala, a poesa de Federico.

Carlos Martnez-Barbeito
A Corua, 1996

18
ACLARACIN NECESARIA

A importancia dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca para a literatura galega
cobra extraordinario interese pola universalidade do seu autor, magnificada polo
seu trxico asasinato, ocorrido o 19 de agosto do 36, o mesmo da da morte do
editor dos poemas, nxel Casal, en idnticas circunstancias. Levaban na fronte
unha estrela e no bico un cantar: a a razn ltima das sas mortes.
Como salienta oportunamente Andrew A. Anderson1, na introducin crtica
aos poemas, estes textos poticos nacen cando Garca Lorca estaba na sa
plenitude creativa. Era non s un poeta e dramaturgo celebrado e consagrado
polo xito, senn tamn conferenciante, recitador, activista cultural, asesor e
director de escena, adaptador de comedias clsicas, harmonizador e compositor,
pianista. Era protagonista destacado desa vangarda da nova xeracin de
intelectuais republicanos.
Queremos insistir na lembranza dos Seis poemas galegos, intenso prtico
potico, romnico e moderno, para a nosa poesa e lembrar, brevemente, aquela
Galicia que el transitou nas sas viaxes, rodeado de amigos galegos. Entre eles
destacamos dous en especial, que teen un protagonismo singular na publicacin
dos poemas: Ernesto Guerra da Cal2 e Eduardo Blanco-Amor.

1 Anderson, 1988.
2 Vaia, en primeiro lugar, a mia lembranza para E. Guerra da Cal, quen morreu soando co ideal dunha
grande Portugaliza e enarborando a bandeira republicana, pola que loitara na Guerra Civil: Nunca voltes
do exilio, di un dos seus versos.
Cando estaban nacendo estas reflexins crticas sobre os Seis poemas galegos, pensaba na posibilidade de que
puidesen ser xustamente contestadas pola testemua principal viva, isto , por E. Guerra da Cal.
Desgrazadamente, xa non est connosco. Agardamos vivamente a sa ltima palabra sobre os poemas, se
verdadeiramente existe, xa que na entrevista que mantivemos con el no seu apartamento londiniense, en
1992, confesounos que entregara a unha editorial inglesa un estudo crtico sobre eles, no que contaba a
verdadeira historia, pero que tera que ser publicado despois da sa morte.

19
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Os Seis poemas galegos de Lorca contan con estudos excelentes de


especialistas lorquianos, que se irn citando oportunamente ao longo deste
ensaio e na bibliografa final. De entre eles destacamos a Jos Landeira Yrago
nos seus libros Federico Garca Lorca y Galicia e Viaje al sueo del agua. El
misterio de los poemas gallegos de Garca Lorca (Edicis do Castro, 1986); tamn
o seu estudo, compartido con Xos Lus Franco Grande, Cronologa gallega
de Federico Garca Lorca y datos sincrnicos (Grial n. 45, xullo-setembro
1974, pp. 280-307)3. Por ltimo, Andrew A. Anderson, na sa edicin crtica
(Divn del Tamarit. Seis poemas galegos. Llanto por Ignacio Snchez Mejas,
edic. crtica, Madrid, Editorial Espasa-Calpe, 1988, col. Clsicos Castellanos),
fai unha indagacin textual e crtica deste intenso texto potico, propor-
cionando unha informacin suficientemente clarificadora para unha lectura
correcta del. Xess Alonso Montero achega tamn, nos seus numerosos
artigos, extensa e intensa indagacin crtica.
A nosa perspectiva segue a lia blancoamoriana e tenta proporcionar algns
testemuos seus, que no fondo consolidan, ao noso ver, unha lia de coherencia
que o autor mantivo desde as primeiras manifestacins sobre os poemas, a pesar
da contradicin que algns crticos quixeron ver nas sas numerosas declaracins
s, s veces, diverxentes en aspectos aparentes e formais, pero non en cuestins de
fondo. A este respecto, Xos Landeira Yrago centra o tema:

El repentino fallecimiento de Blanco-Amor, en 1979, impide y hace sospechosa, fuera del


rea de testimonios publicados en vida4, cualquier apropiacin del escenario del discurso,
espacio por donde, afortunadamente, deambula el personaje de los lances postreros,

De todas as maneiras, entendo que, no fundamental, xa debe estar case todo dito. Guerra da Cal tivo a
oportunidade de aclarar a cuestin en vida de Blanco-Amor, quen o incitou a facelo en mis dunha ocasin
cos seus comentarios sobre a sa participacin. O seu estudo, de existir, por suposto, ter que servir para
encaixar mellor e definitivamente, se achega algunha novidade con soporte crtico suficiente, esta
pluralidade de comentarios suscitados sobre os Seis poemas galegos de F. Garca Lorca. Posiblemente,
pensamos que na peripecia da sa escritura, bis a bis con Federico, onde el pode explicarnos, con mis
pormenores, as circunstancias do seu nacemento: os impromtus dos que fala Blanco-Amor.
3 Neste traballo, deixaremos constancia do labor crtico de Xos Landeira Yrago nos Seis poemas galegos,
indicando que, ao noso ver, foi un dos que mellor entendeu a postura de Eduardo Blanco-Amor.
4 O texto salientado noso.

20
ACLARACIN NECESARIA

Ernesto Guerra da Cal. Confidencias, simposios, habladuras, la luz ofuscante de sbitas


conversas, blablab de allegados, el cuento y la nada, ceden bajo el peso de la losa que tapa
al muerto y una misma sombra los confunde. El hallazgo de los poemas en el Archivo de
la Diputacin Provincial de Orense, entre papeles y libros adquiridos a los herederos del
novelista de A Esmorga, restituye la verdad histrico-literaria a Eduardo Blanco-Amor y a
Ernesto Guerra da Cal. La relacin del primero 1959, que con el tiempo resultara
daada por el narcisismo senil de la soledad y los recuerdos, aguanta la confrontacin, hoja
a hoja, con los manuscritos del archivo... Limones de madrugada descolgados del rbol y
ofrecidos a la sed en una copa de lluvia, los poemas gallegos de Garca Lorca, sin misterio
(es un misterio que no se aclarar probablemente nunca..., dijo en 1963 Blanco-Amor),
tuvieron en Ernesto Guerra da Cal su Ganimedes. Pero Ganimedes no era un dios, sino
su copero5.

Eduardo, como sabemos, atribelle o papel de incitador potico das poesas ao


amigo ntimo do poeta granadino: o galego Ernesto. Tamn neste punto
prestaremos unha mnima atencin anlise do lxico e do mundo metafrico dos
Seis poemas galegos desde unha visin ertica, tema central en moitos textos
poticos lorquianos, agardando que especialistas e interesados no tema estuden
mis a fondo esta cuestin.
Queremos facer tamn un seguimento mis polo mido da amizade de
Blanco-Amor e Garca Lorca, destacando a faceta do ourensn como bigrafo
do amigo granadino, mbito en que a sa figura esperta sempre vivo entusiasmo
crtico e lector.
Por ltimo, expresaremos o noso agradecemento Fundacin Federico Garca
Lorca, Excma. Deputacin Provincial de Ourense e a Carlos Martnez-Barbeito,
in memoriam, pola sa disposicin de axuda e amable autorizacin para publicar
documentos dos seus arquivos. E ao persoal do Consello da Cultura Galega, en
especial a Begoa Tajes, no setenta e cinco aniversario da inmolacin do poeta e
do editor dos Seis poemas galegos.

5 Landeira Yrago, 1986b, pp. 67-68.

21
OS SEIS POEMAS GALEGOS
DE FEDERICO GARCA LORCA
I. FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA6

1.1. Primeira viaxe de Garca Lorca a Galicia

Sucede en 1916. Jos Mora Guarnido7, amigo de infancia e de estudos


universitarios de Lorca en Granada, comenta o encontro beneficioso do noso
poeta co profesor Martn Domnguez Berrueta, catedrtico de Teora da Literatura
e das Artes, histrinico e pardico, pero que tivo a idea e a virtude de conseguir
unha subvencin ministerial para viaxes de prcticas, aos que chamaba rutas.
Todos os anos, segundo nos conta Mora Guarnido, como fin de curso e tras unha
seleccin caprichosa do alumnado, emprenda un itinerario: a ruta do Roman-
ceiro, a do Cid, a do Quixote, a do Arcipreste, etc. Nestas viaxes houbo tamn
unha ruta galega: Santiago de Compostela, A Corua e Lugo.
Federico Garca Lorca ofrcenos unha visin da terra e das xentes de Galicia
daquela poca, desde o sentimento dun poeta novel8. Viaxa en tren desde Zamora
a Santiago e, desde aqu, en coche, trasldase Corua e Lugo. As impresins
deste mozo viaxeiro translocen tpicos, pero mostran xa a sensibilidade dun artista
popular, aberto a unha interpretacin da realidade favorable aos marxinados. Os
prados verdes, o Mio correndo docemente, a gaita galega cos seus sons de mel,
o val mol e dondo conformaran o carcter triste dos galegos. As cidades de
Betanzos e Ferrol, coas sas fermosas ras; A Corua, cos miradoiros de cristal e
a Torre de Hrcules; Santiago, co seu pasmo ante o Prtico da Gloria e a igrexa
de San Martio Pinario.

6 Vxase Franco Grande e Landeira Yrago, 1974; Landeira Yrago, 1986a e 1986b.
7 Mora Guarnido, 1958.
8 FGL, I y P (Un hospicio de Galicia) e FGL, PRIJ, ed. Maurer (Impresiones del viaje. Santiago, pp. 467-
-469).

25
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Pero Garca Lorca protesta tamn pola sorte dos desherdados, veta substancial
da sa literatura posterior. Ante a contemplacin duns rapacios, palidamente
raquticos e enganidos, xogando nos patios do hospicio, renega dos bandidos de
levita, que venden a beneficencia a tan baixo prezo, xogando con seres inocentes,
dolorosamente tristes.

1.2. Segunda viaxe de Lorca a Galicia

Federico trasldase Residencia de Estudiantes, en Madrid, para proseguir os seus


estudos. Al vai residir durante os meses do curso e ter lugar un novo encontro
con Galicia, pola va da msica popular. Sabemos que Garca Lorca fixera estudos
musicais co seu primeiro profesor de piano en Granada e, ao morrer este, comeza
a sa amizade con Falla, mestre a quen admira e co que contina a aprender os
segredos da msica.
Cando chega Residencia, atpase con das persoas estudosas da etnografa e
do folclore e, como onte e condiscpulo, vai relacionarse con formas e letras
musicais do noso folclore. Estamos a falar do asturiano Eduardo Martnez Torner
e do galego Xess Bal y Gay, musiclogos da Residencia de Estudiantes.
Improvisara, sa beira, cantigas do folclore musical galego, recompiladas por
eles no Cancionero gallego9. Isto explica, por exemplo, que Lorca interprete nas
aulas da Columbia University de New York en 1929, diante de Federico de Ons,
o Romance de don Boyso10, que el mesmo harmoniza, e que xa antes, en 1923,
na sa casa de Granada, pola festa de Reis, inclura no seu repertorio musical das
cantigas galegas de Afonso X o Sabio; tamn, en anos posteriores, incorporara
outras cantigas: Nosa Seora da Barca, Asuba, que fai vento, o romance
Estando cosendo na nia almohada e o cantar Campanas de Bastabales,
barcarolas e cantigas de amigo de Martn Cdax, etc.11
Sabemos que Garca Lorca leu, ademais, os cancioneiros galego-portugueses.
Coeca parte da obra de Gil Vicente, S de Miranda, Cames. Dos escritores

9 Franco Grande e Landeira Yrago, 1974, p. 284.


10 Cantar coecido en Galicia no sculo XIX, segundo R. Menndez Pidal, e recollido tamn por R. Cabanillas
en Camios no tempo.
11 Gibson, 1987, p. 175.

26
FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA

galegos, senta admiracin por Rosala de Castro, afirmada, posiblemente, polas


recomendacins de J. R. Jimnez, lector rosaliano, autor que deixa nel influencias
nos seus primeiros poemas (Libro de poemas, 1921). Tamn leu a Curros Enrquez,
Eduardo Pondal, Amado Carballo, Manuel Antonio e Eugenio Montes.
Garca Lorca chega a Galicia, co fardel dos seus coecementos da cultura
galega, na primavera de 1932, por segunda vez. Reclamrono os Comits de
Cooperacin Intelectual (CCI) da Repblica para dar unhas conferencias.
Primeiramente, hspede do Comit vigus, a onde chega o 6 de maio.
Arroupado pola intelectualidade moza da cidade, comparte faladoiro no caf
Derby. A sa conferencia, no teatro Garca Barbn, versa sobre Arquitectura
del cante jondo.
Segue camio a Compostela12. A estada na cidade do Apstolo ten das fases:
antes e despois da sa presenza na Corua. O da 7, a continuacin dunha visita
de cortesa ao reitor da Universidade, d, pola tarde, a sa conferencia sobre
Paraso cerrado para muchos, jardn abierto para pocos (Granada y su poeta del
siglo XVII), do poeta gongorino Pedro Soto de Rojas (1584-1658), no saln da
Real Sociedad Econmica de Amigos del Pas, instalada no colexio de San
Clemente. Pola noite, ten lugar a cea de homenaxe que os organizadores do acto
e a nova intelectualidade universitaria lle ofreceron no hotel Compostela.
O Comit de Cooperacin Intelectual da Corua invtao tamn a dar unha
conferencia sobre Arquitectura del cante jondo, no desaparecido teatro Linares
Rivas. Pasa o da 9 na cidade, onde le e comenta fragmentos do seu libro Poeta en
Nueva York.
O da 10 volve a Santiago e posiblemente repite a conferencia sobre
Arquitectura del cante jondo. De noite, os amigos ofrcenlle unha cea ntima
no Bar Vio, na praza do Instituto.
Carlos Martnez-Barbeito, outro dos mellores amigos de Federico naquelas
datas da preguerra segundo Blanco-Amor, con quen tivemos a feliz oportunidade
de revivir aquela viaxe de Lorca a Compostela na sa casa coruesa de Juana de
Vega, en frecuentes conversas no ano 1994 e 1995, deixou constancia escrita do
seu encontro con Garca Lorca nun artigo valente, de reivindicacin da memoria

12 Para esta visita a Santiago, vxase Franco Grande e Landeira Yrago, 1974.

27
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

do amigo morto por ferro irado, naquela Espaa de censura e penuria


intelectual13. Evoca a figura de Garca Lorca, polas ras de Santiago, naquela
primavera de 1932, rodeado por un tropel xuvenil de universitarios e artistas,
destinados a soster brillantemente a cultura galega de posguerra, vestido de pano
claro e gravata vermella, con aire de poeta en Nova York. Os Arturo Cuadrado (co
seu cuartel literario na ra Caldeirera), Lus Manteiga e Francisco Lamas
(protagonistas da entrega do seu primeiro poema Madrigal cibd de Santiago),
F. Fernndez del Riego, R. Carballo Calero, nxel Fole, Lus Tobo, Lus Seoane
e Carlos Maside, Eiroa, o profesor e poeta Feliciano Roln.
Cativador e cordial, balbordo de vida e poesa, fala incesantemente da alma
lrica de Galicia e das sas relacins co reino de Granada, anuncindolles unha
homenaxe nacional a Rosala de Castro. Carlos Martnez-Barbeito recolle algns
instantes desta viaxe, literaria e humanamente intensos. O pasmo diante da
Catedral, afirmndose entre a neboeira nocturna; a Quintana, acolledora e ntima,
que Lorca bautizou co nome de praza-butaca e serviu de espazo potico ao seu
poema Danza da la en Santiago; a Colexiata de Santa Mara a Real do Sar e o
seu claustro, coas sas sombras ptreas de monxes e abades; a ofrenda floral a
Rosala14 e o momento en que lle dedica, no Caf Suizo, os seus libros Canciones
e Romancero gitano, con sinatura e debuxos esparexidos por entre as sas pxinas,
forma que tia Federico de alongar indefinidamente o seu afecto na presenza e
memoria dos seus amigos15; pero, sobre todo, a escena no hotel Compostela,

13 Vxase Martnez-Barbeito, 1945 e Martnez-Barbeito, 1988.


14 Anda que El Eco de Santiago afirma que, o da 11, Federico depositou un ramo de flores na tumba de
Rosala de Castro, acompaado por membros do Comit de Cooperacin Intelectual de Santiago, Carlos
Martnez-Barbeito afirma, no seu artigo citado, e reafirmoumo na mia entrevista, que, de certo, s o
acompaou el, naquela ma, e describiume polo mido este suceso: Federico manifestoulle o seu desexo
de homenaxear a Cantora do Sar e xuntos acudiron ao pavilln da Ferradura, onde o xardineiro municipal
lles preparou amablemente un ramo de flores variadas, que ofreceron a Rosala (o autor corus lembra
anda vivamente como ripou unha camelia daquel ramo e a gardou nalgn libro da sa biblioteca, para
que secase e desprendese o seu recendo para sempre).
Queda constancia nas crnicas xornalsticas que cobren a estada de Garca Lorca en Santiago e nos
testemuos de Carlos Martnez-Barbeito e Blanco-Amor a promesa do poeta granadino de volver a
Compostela, al polo 25 de xullo, Da da Patria Galega, para unha homenaxe universal a Rosala de Castro,
na que participaran tamn Azorn, Ortega y Gasset, Unamuno, Dez-Canedo, pero sen diputados ni
polticos de relumbrn. Homenaxe que, como sabemos, non chegara a celebrarse.
15 Conversa mantida con Carlos Martnez-Barbeito o da 11 de agosto de 1995, na sa casa de Juana de
Vega da Corua.

28
FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA

sentado ao piano, tocando, cantando, recitando, representando, rindo. O coro


de amigos, expectantes, ante esta forza de natureza potica, escoitan suspensos
como Garca Lorca alterna cancins populares andaluzas (Los cuatro muleros,
Los mozos de Monlen, Las tres morillas) con cantigas de Martn Cdax, A
Nosa Seora da Barca e outras do folclore popular galego.
Francisco Fernndez del Riego destaca a calidade humana de Garca Lorca,
facendo vio novo da vella cepa popular da poesa: O poeta contemplaba o seu
propio ser por dentro e ensinaba a alma andaluza, de grans apretados como a
froita do seu pas16.
Regresa a Madrid prefigurando, coa sa maxia literaria, o primeiro dos poemas:
Madrigal cibd de Santiago. O capitn Francisco Iglesias, amigo galego de
Federico, transmtelle a Carlos Martnez-Barbeito Corua a sentida gratitude do
poeta granadino: Por mi amigo Garca Lorca s de las mil atenciones que tuvieron
con l, y a la par me imagino lo que les habr agradado su inmensa arte17.
Federico deixa, pois, en Galicia moitos amigos. Carlos Martnez-Barbeito,
quen, como dixen anteriormente, tivo a cortesa de atender amablemente todas
as mias preguntas sobre a sa relacin con Garca Lorca, foi un dos principais.
Estudante de Dereito e Filosofa e Letras na Universidade de Santiago e integrante
do Comit de Cooperacin Intelectual de Santiago, foi o encargado de presentalo
na conferencia que Federico deu na Sociedade Compostelana de Amigos del Pas
e quen o acompaou na ofrenda floral a Rosala de Castro.
Carlos conserva os libros dedicados por Federico, verdadeiras xoias biblio-
grficas, adornados cos seus debuxos impagables. Primer romancero gitano e
Canciones, dedicados en Santiago durante a sa viaxe de maio, como queda dito
anteriormente, e outros que Garca Lorca lle enviou desde Madrid, por propia
iniciativa: Fbula de Polifemo y Galatea de Gngora (Madrid, Indice, 1923),
Jinetes hacia el mar, do irlands John Millington Synge (traducin de Zenobia
Camprub, Madrid, Editores Juan Ramn Jimnez e Zenobia Camprub,
1920)18, e as obras poticas de Afonso X o Sabio (Jimnez-Fraud, editor).

16 Vxase Alonso Montero, 1985l.


17 Madrid, 16 de maio de 1932. Arquivo epistolar de Carlos Martnez-Barbeito, con autorizacin de Isabel
Martnez-Barbeito.
18 Obra que Carlos Martnez-Barbeito traduciu para o galego, texto que conserva na sa biblioteca.

29
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Tanto nas dedicatorias como nas cartas19, Federico amosa con Carlos
familiaridade no trato e o desexo de alongar esta amizade, iniciada en Santiago.
Anmao a deixarse conducir polos vieiros da poesa e pdelle un poema para dar
ao prelo. En efecto, o poema publcase na revista de poesa Hroe (ao coidado
editorial de Concha Mndez e Manuel Altolaguirre) e titlase Cuartilla20.
Concha Mndez e Manuel Altolaguirre comuncanse con Carlos Martnez-
-Barbeito:

Nuestro querido amigo Carlitos:


Al enviarte hoy el segundo nmero de Hroe en el que figura tu precioso poema queremos
acompaarlo con una carta pues, despus de hablar con Federico de ti, te queremos
muchsimo, pues es tanto lo que queremos y adoramos al gran poeta, que el que t lo
quieras es la mejor manera de querernos. Despus de leer La Cuartilla, te veo tan unido
a Federico por influencias lricas y personales, tan derivado de l, en tus expresiones, que
no quiero dejar de decrtelo y no como censura sino como elogio, pues la mejor manera
de demostrar sensibilidad es dejndose influir por los grandes valores.
Federico es el Vctor Hugo del neorromanticismo espaol y ser el ms glorioso poeta de
nuestro siglo []
La sorpresa es la edicin de tu poema que Federico, por favorecernos y agradarte, nos
encarg imprimir. Mucho nos alegrar que te guste.
Ayer nos casamos y somos muy felices []21.

Nesta mesma revista (n. 2), Garca Lorca publicara o soneto Adn, dedicado
a Jos Barbeito, familiar de Carlos, a quen coecera na sa estada na Corua.
Durante a primavera e vern de 1932, Federico mantn unha relacin epistolar
fluda con Carlos, na que, nun ton familiar, lle refire desde xuzos sobre Ortega y
Gasset, evocacins conmovedoras sobre sa nai, dona Vicenta, ata a resolucin de
pequenos encargos ante don Fernando de los Ros (mis tarde o seu profesor, por
certo, nos cursos de doutoramento e ao que visitar no exilio, no outono de 1947,

19 Vid. Martnez-Barbeito, 1988.


20 Garca Lorca comntalle que un poema fermoso de poeta en formacin e cmbialle a dedicatoria: Carlos
dedicrallo a Federico e este, onde pua o seu nome, pon o da nai daquel: Mara Barbeito.
21 Carta s/d. Arquivo epistolar de Carlos Martnez-Barbeito, con autorizacin de Isabel Martnez-Barbeito.

30
FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA

na sa casa de Nova York), para resolver problemas pedagxicos e sociais da propia


nai de Carlos.
Envalle tamn tres poemas inditos, mecanografados (Martnez-Barbeito non
lembra ben se llos entregou xa en Santiago, en maio, ou llos mandou nesta
primavera ou vern)22: Demonio (da sa Oda al Santsimo Sacramento), Tierra
y Luna e Asesinado por el cielo.
De se coeceren no seu da (estamos a falar de 1932), aclararan mis dunha
dbida para edicins posteriores destes poemas, pero anda hoxe teen certo
interese por algunhas variantes que presentan23.

22 Conversa con Martnez-Barbeito, agosto de 1995.


23 Para indicar as variantes, comparamos a copia mecanografada de Carlos Martnez-Barbeito coa edicin das
Obras Completas (edicin de Arturo del Hoyo, 20 edicin, 2 vols., Madrid, Aguilar, 1978).
Demonio:
Vs. 11-12: Belleza encadenada sin linea en flor ni centro/Ni puras relaciones de nmero y sonrisa fronte a
Amor entre paredes y besos limitados/con el miedo seguro de la meta encendida.
V. 13: Vedlo llegar, oriente de la mano que palpa fronte a Bello de luz, oriente de la mano que palpa.
V. 33: Para vencer la carne fuerte del enemigo fronte a Para vencer la carne del enemigo bello.
Tierra y Luna:
V. 1: Me quedo con el trasparente hombre alto fronte a Me quedo con el trasparente hombrecillo.
V. 21: Me quedo con los borrachos de Brooklin fronte a Me quedo con el hombrecillo de Blooklin.
V. 30: Cncava resonancia... fronte a convexa resonancia...
V. 32: Punc la piel de tu desnudo huido fronte a Nunca la piel ilesa de tu desnudo huido.
V. 36: ...queridas fronte a ...quemadas.
Asesinado por el cielo:
Aqu hai un cambio que si creo que mis importante. Garca Lorca, nesta copia mecanografada, pon de
ttulo o verso co que empeza Vuelta de paseo, primeiro poema de Poeta en Nueva York (da serie Poemas
de la soledad en Columbia University), feito que altera tanto o nmero de versos da primeira estrofa como
a sa estrutura. Queda as a primeira estrofa na copia de Carlos Martnez-Barbeito:

Asesinado por el cielo


Entre las formas que van hacia la sierpe
y las formas que buscan el cristal,
dejar crecer mis cabellos

fronte a:
Vuelta de paseo
Asesinado por el cielo
Entre las formas que van hacia la sierpe
y las formas que buscan el cristal,
dejar crecer mis cabellos

31
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Carlos Martnez-Barbeito vai estudar a Madrid no curso 1932-33 e proseguiu


al a sa amizade con Garca Lorca.
O seu labor por dar a coecer a nova literatura galega en Madrid queda
testemuado por estes documentos epistolares de nxel Casal e Ramn Sij:

Querido amigo: Vexo pol-a sua que, inda alonxado da Patria, est vostede traballando
por dar a coecer aos nosos poetas. Moi ben! []
(nxel Casal, Santiago 12 de xaneiro de 1933)

Querido Carlos: Recib Yunque. Habl de l y de ti fervorosamente en la pgina literaria


de La Verdad de Murcia. No llegara a tus manos, supongo. Conoc a Garca Lorca. Y esta
semana publicar unos esquemas sobre Federico y Pedro Salinas que conoc la otra tarde
que te enviar. Quiero saber de ti y de tus cosas [] Por estas lneas te comunico que mi
amigo poeta M. Hernndez acaba de publicar su Perito en lunas []24.

1.3. Terceira viaxe a Galicia

Ocorre en agosto de 1932. Vn como director de La Barraca, enfundado no seu


mono azul, co emblema do grupo teatral unha roda dentada e unha mscara,
bordado no peito. Eran os anos prometedores da Repblica e Garca Lorca tia fe
nun teatro popular que servise de fermento cultural no pobo25. Chega Corua o
22 de agosto, solicitado polo Comit de Cooperacin Intelectual da cidade, onde
representa ese mesmo da, no Teatro Rosala de Castro, La cueva de Salamanca e
La guarda cuidadosa26 e ao da seguinte, 23, na praza de Mara Pita, en funcin de
noite e ao aire libre, La vida es sueo e Los dos habladores27. O da 24 La Barraca xa
est en Santiago, actuando ao p da torre da Berenguela, na praza da Quintana,
onde repoen os entremeses cervantinos. Da 25 en Vigo, no parque das Cabanas;

24 nxel Casal, Santiago, 12 de xaneiro de 1933. Ramn Sij, 27 de xaneiro de 1933. Arquivo epistolar de
Carlos Martnez-Barbeito, con autorizacin de Isabel Martnez-Barbeito.
25 Mis tarde, o bienio negro deteriorou canto puido as empresas culturais da Repblica e La Barraca e as
Misiones Pedaggicas padeceron as consecuencias.
26 Franco Grande e Landeira Yrago, 1974, p. 294. Estudo pioneiro e moi til para esclarecer as viaxes de
Federico a Galicia.
27 Gibson, 1987, p. 211.

32
FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA

da 27 e 28 en Pontevedra, coa presenza de Fernando de los Ros e a sa dona;


Vilagarca de Arousa, da 2928; o da 30 retornan a Santiago, camio de Lugo; o 31
representan os entremeses do seu repertorio en Ribadeo, na raia de Asturias, novo
destino da sa campaa teatral.

1.4. Cuarta viaxe de Lorca a Galicia

Lorca anda retornara a Galicia outra vez, chamado polos CCI, en novembro de
193229. Franco Grande e Landeira Yrago, no seu estudo citado, seguen o itinerario
desta viaxe de Federico. Chegado o da 19 a Pontevedra, apendose na vella
estacin ferroviaria. Pola noite, sempre rodeado de mozos poetas e intelectuais
pontevedreses, visita a redaccin da revista Cristal e, a pedimento de Daz Herrera
e lvarez Blzquez, dixalle a este ltimo para a revista o soneto Yo s que mi
perfil ser tranquilo. O da 20 d a conferencia sobre Mara Blanchard, gloria

28 Ramn Gonzlez Alegre describe as a presenza de Federico en Arousa:


Fu en el ao 1933 [...] All lleg una maana Federico Garca Lorca al frente de la formacin teatral
Universitaria de Madrid [...]
Federico vesta una indumentaria blanca y se calaba una gorra de las llamadas de visera. De mediana
estatura y de garboso andar, hablaba con un inconfundible eco chirriador.
Pretendan representar al aire libre alguna obra del Teatro Clsico y solicitaban el auxilio de los ms
influyentes en la localidad. Por entonces era ya popular su Romancero Gitano. A hurtadillas recitbamos
los alumnos de Literatura el Romance de Antoito el Camborio, de la Casada infiel y conocamos de
memoria largos versos de su libro [...]
Manuel Rey consigui para la representacin un lugar adecuado, una Plaza de Abastos, la popularmente
llamada del pescado. All congreg todo el pueblo llano de Arosa, los sencillos y estupendos pescadores,
los simplemente capaces de concurrir a una representacin en una Plaza Pblica [...] La representacin
termin de madrugada. El pblico aplaudi frenticamente. Recuerdo que yo estuve entre los actores,
gozando en silencio, como un nio de niebla, helada mi boca, pero ardindome el corazn con irrefrenable
entusiasmo [...]
(Vid. Gonzlez Alegre, 1954, pp. 203-4).
29 Entre os membros do CCI estaban Luciano del Ro, Evaristo Mosquera, Javier Andrade Cimadevila, Lus
Poza Pastrana, que sera outro mis dos inmolados polos sublevados, e tamn recibiron a Federico
representantes da revista Cristal, como Xon Vidal. Nesta visita a Pontevedra, Lorca atoparase tamn co
seu compaeiro da Residencia de Estudiantes de Madrid Celestino Poza, co que lembrara o anecdotario
do vivir coti cos Dal, Buuel e demais residentes (datos facilitados polo ex-concelleiro de Cultura de
Culleredo A Corua Celestino Poza Domnguez).

33
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

y angustia de la pintura moderna no cine Coliseum e cede unha copia de


Asesinato de Poeta en Nueva York para a revista Cristal 30.
Xos Filgueira Valverde, quen o acompaa nestas das ltimas viaxes,
entrgalle unha separata do seu traballo sobre a paisaxe no Cancioneiro da Vaticana
(A paisaxe no Cancioneiro da Vaticana, revista Ns, Ourense, n. 37, 15 de
xaneiro 1927, p. 4). Gardou sempre na lembranza a presenza viva do poeta polas
ras compostels e pontevedresas31.
Especial interese vai ter a sa estada na cidade de Lugo, onde entregar para
a revista Yunque o primeiro dos seus poemas galegos: Madrigal cibd de
Santiago32. nxel Fole33 evoca o ambiente intelectual daquela mocidade luguesa,
que se reuna no faladoiro do desaparecido caf Hielo-Bar da ra San Marcos,
dilapidando tempo e humor, mentres comentaba as ltimas novidades artsticas
e literarias. Eran ilustres conversadores o pintor Manuel Colmeiro, lvaro
Cunqueiro, cando acuda desde o seu val mindoniense, e o escritor Lus Manteiga,
quen un bo da trae a nova da pronta chegada de Lorca. E as foi. Federico aparece
na cidade nun da fro e chuvioso daquel outono lugus. Na ma do da 22, un
grupo de mozos intelectuais lucenses, entre os que sobresaan nxel Fole, lvaro
Cunqueiro e Francisco Lamas, lvano tenda de gramolas de Lus Manteiga.
Xess Alonso Montero34 descubriu, na casa madrilea de Francisco Lamas, un
dos protagonistas do suceso, o texto autgrafo do Madrigal cibd de Santiago.
Este reveloulle, ademais, os nomes dos dous posibles asesores idiomticos do
poema: Lus Manteiga e o mesmo Francisco Lamas.
Pola tarde, antes da conferencia, conversa animosamente no faladoiro do Hielo-
-Bar con Fole, Cunqueiro, Manteiga, amigos xa coecidos na segunda viaxe. Mis
tarde dirxese Deputacin Provincial, onde dar a conferencia anunciada sobre
Mara Blanchard, no seu saln de actos. De noite, mantn unha velada literaria con

30 Anderson, 1988, p. 114.


31 Eran tempos en que a mocidade comparta con xenerosidade o pan da cultura e da arte. Laxeiro coece
tamn a Federico nesta viaxe a Pontevedra, mesturado entre os poetas da revista Cristal, e, cos seus ollos de
pintor, lembra: Parece que anda o estou vendo coa sa faciana de anxo. Era coma se fora unha pomba...
(Vid. O Correo Galego, 8 de outubro de 1995, XIII).
32 Lorca acababa de escribir sus seis poemas gallegos y nos cedi dos generosamente para ser publicados en
cierta revista (Fole, 1955, pp. 2-3).
33 Fole, 1955.
34 Alonso Montero, 1981.

34
FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA

escritores mozos, na casa de don Ramn Martnez Lpez, e recita poemas inditos
seus e fragmentos de Poeta en Nueva York, animando a recitar e eloxiando, despois
da lectura, a poesa do mozo lvaro Cunqueiro. Saen da velada s tres da madrugada
e anda teen tempo para ir de ruada, paseando pola muralla, perdndose entre a
nboa nocturna e as voces apagadas dos ltimos trasnoitadores.
Lus Manteiga cntalle a Carlos Martnez-Barbeito o encontro con Federico,
en papel co selo da revista Yunque:

Lorca ha cado entre nosotros; nos habl de Mara Blanchard, nos dijo sus versos y nos
habl de ti, del Carlitos limpiamente amigo y paseamos mucho, l, Lamas y yo, por el
anillo de las murallas; y Lorca hizo aqu el milagro de que le aplaudiesen sinceramente los
que estn muy lejos de l y de sus cosas; y Lorca nos dej para Yunque su primera poesa
gallega, hecha en Santiago []35.

1.5. Quinta viaxe de Garca Lorca Galicia ideal dos emigrantes

Federico viaxa a Bos Aires e a Montevideo e ten un encontro significativo cos


emigrantes galegos das ribeiras do Ro da Prata. Al vai nacer o tema para o poema
Cntiga do neno da tenda.
Sabemos que o motivo inmediato da sa viaxe era o xito de Bodas de sangre,
representada por Lola Membrives, e o nimo por dar a coecer o seu teatro en
Amrica. Pero Federico precisaba rachar tamn, por veces, as cadeas da estreita
cerca vital do seu redor e buscar novas fronteiras para o seu esprito. A sa inmer-
sin na Amrica hispana rubeniana era a outra cara da anglosaxona de Poeta en
Nueva York. Como lle pasara xa na sa viaxe a Cuba, al atopou o aire limpo e a
voz amiga e sentiuse feliz. Entre esa nube de xente que agardaba no porto de Bos
Aires a chegada do barco Conte Grande, no que el via, estaban moitos galegos
e algo tivo que ver a chamada de alerta de Blanco-Amor36 e Surez Picallo, desde

35 Lugo, 26/11/1932. Arquivo epistolar de Carlos Martnez-Barbeito, con autorizacin de Isabel Martnez-
-Barbeito.
36 En declaracins previas estrea de La Zapatera prodigiosa, Lorca declara que as manifestacins que faga
ao pblico arxentino desexa que sexan por intermedio de La Nacin, pola condicin de vello amigo deste
xornal; pero non esquezamos que Blanco-Amor, que levaba catorce anos en Amrica, viera de
correspondente do diario bonaerense a Espaa e axudara a preparar esta viaxe de Lorca. Algo tivo que ver,
pois, nesta cuestin.

35
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Espaa, aos galegos da Federacin de Sociedades Galegas e do Centro Galego de


Bos Aires. O actor galego Fernando Iglesias, Tacholas37 lembroume hai uns anos,
no Saln Castelao do Centro Galego de Bos Aires, este recibimento apotetico
de Lorca, hospedado no hotel Castelar, mesturado cos galegos pola Avda. de
Maio. Traa a aura de ter escrito uns poemas en galego e os emigrantes,
entusiasmados, segurono a todas as partes. Os galegos, marcados pola saudade,
agradecan as ao poeta andaluz, coa sa presenza masiva, o agasallo de terse
sentido poeta galego. El, como ben sabemos, correspondera co seu poema
Cntiga do neno da tenda, onde retratou mellor ca ningun, como dixo
Eduardo, a saudade do emigrante.
Queda constancia desta presenza na entrevista que o xornalista galego Xos
Rodrguez Lence lle fixo a Lorca no Correo de Galicia38. un texto cheo de
significacin galega. Federico sntese poeta da nosa lingua, aboiando nel a
necesidade imperiosa de expresarse no idioma dos trobadores. Confsalles que
leva a Galicia no corazn, pois nela viviu e soou moito, e flalles dos seus poemas
en galego. Os emigrantes galegos sobordan ledicia cando Lorca, co gallo da
representacin de Bodas de sangre no Teatro Avenida, se dirixe ao pblico
arxentino, saudando aos galegos que llegan sonando ese cuerno blando de metal
que es su idioma39. Como nos contou o inesquecible Tacholas, os galegos
segurono a todos os sitios, axudando a encher os teatros e locais. Bos Aires
entregbase ao autor teatral, aclamado polo pblico e admirado polos intelectuais.
Victoria Ocampo, fundadora da revista Sur, Neruda, co que mantivo o seu
discurso a un tempo no local do Pen Club, sobre Rubn Daro. Non poda ser
doutra maneira para quen centraba a sa sensibilidade humana e artstica nunha
cidade que, segundo palabras do mesmo poeta, abra as sas pradaras e ros a
todas as nacionalidades da terra. Garca Lorca coece tamn o poeta arxentino de
temtica galega Ricardo E. Molinari, romeiro amante dos nosos camios poticos
galegos, quen, pola sa vez, lle presenta ao escritor mexicano Salvador Novo. De
ambos os dous autores quedan testemuos escritos: Molinari envalle a Alfonso

37 Vxase Prez Rodrguez, 1996.


38 Rodrguez Lence, 1933.
39 FGL, OC, Madrid, Aguilar, 1969, p. 131.

36
FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA

Reyes a composicin Una rosa para Stefan George, ilustrada cun debuxo de
Lorca40, quen tamn ilustra unha plaquete de versos de Novo41.
Ricardo Palms estuda mis a fondo esta relacin:

Ricardo E. Molinari foi quen lle presentou a Salvador Novo ao Lorca. Foi un dos grandes
poetas arxentinos e compre usar o verbo en pasado, pois con 96 anos hai tempo que deixou
de escreber. Entre outras cousas ten unhas deliciosas cantigas de amigo, que deben ser o eco
mais serodio en casteln e o mais austral na xeografa que tiveron os cancioneiros, ainda que
a sua fonte de inspiracin non sexa Galicia, senon Portugal. Duas obras del teen
ilustracins feitas polo Lorca cando estivo en Buenos Aires en 1934. Eu levo algn tempo
pesquisando a historia deses deseos lisboetas que non teen relacin algunha co Ro de
Janeiro, como pensaba Landeira Yrago.
Molinari estivo aqu pola primeira vez en 1933 e, segundo souben, namorouse dunha
menia a quen coecera nunha das suas visitas aos bordeis da poca, pois ao contrario de
Salvador Novo e o Lorca, circulaba impenitentemente polo carreiro heterosexual. O
granadino fai dous deseos da rua das Gveas (onde haba duas casas de putas mui badaladas
entre a boemia e o demi-monde alfacinha) e mais un que titula Rua da morte. Neste caso
podera estar usando o galego, o mesmo que fai cando xoga co apelido do poeta mexicano e
un adxetivo nesa lingua na inscripcin ou ttulo (Amor Novo) do debuxo, que se publica en
Seamen Rhymes. O mesmo Lorca recoeceu que Buenos Aires, Cadaqus, Granada e Madr
foran os lugares onde mais o amaran. Por tanto, lextimo pensar que se Amor Novo pode
facer referencia tamn a el e non apenas ao marieiro que coeceu Salvador Novo e de quen
fala nese libro. Eu s coezo parcialmente os Seamen Rhymes nunha infame antoloxa
mexicana con textos do poeta e non aventuro mais nada. De todos os xeitos, Amor Novo
ofrece duas leituras, unha desde o apelido do poeta e outra desde o galego [...]42.

40 O escritor diplomtico acusa a recepcin:


Hoy es da de gracia suma
Gracias, rosa; gracias, pensil!
Garca Lorca con su buril
y Molinari con su pluma.
Vxase Landeira Yrago, 1986a, p. 115.
41 Gibson, 1987, p. 290.
42 Carta de Ricardo Palms ao autor, Lisboa, 19-1-1996. Para mis precisins, vid. Lembranza de Ricardo
E. Molinari. As cinco cantigas de amigo e os deseos lisboetas de Garca Lorca, A Nosa Terra, 12 de
setembro de 1996, p. 27.

37
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Os bigrafos de Garca Lorca repararon menos na sa viaxe a Montevideo,


que ten lugar entre xaneiro e febreiro de 1934; porn, tivo que resultar vitalmente
moi atractiva para el. Xa cando arribou capital de Uruguai, camio de Bos Aires,
s tivo tempo de conversar cos seus vellos amigos Enrique Dez Canedo, ministro
de Espaa en Uruguai, e cos irmns Mora Guarnido, amigos do Rinconcillo de
Granada43. Regresa de novo a Montevideo, invitado por Lola Membrives a
descansar no hotel Casino Carrasco, coa pretensin por parte desta de dar remate
a Yerma, obra que quera estrear a actriz arxentina en Amrica. Da man de Enrique
Amorn, o seu introdutor no ambiente literario e social de Montevideo, Lorca
reafirma a sa sona de poeta e autor dramtico. Mxico e mltiple, verte o seu
talento nas conferencias no Teatro 18 de Julio44 e nas sas veladas literarias, nas
que, actuando, remataba el mesmo cantando Los cuatro muleros ou Las
morillas de Jan, acompandose ao piano ou, simplemente, con palmas.
Inevitablemente, ante a presenza dese culto pblico uruguaio, desatbase a maxia
e a comunicacin directa coa xente. Sentiuse feliz, percorrendo as ras de
Montevideo a coche descuberto, rodeado de amigos, capitaneados polo novelista
Enrique Amorn. Participa en reunins con personalidades destacadas do pas:
Emilio Oribe, Juana de Ibarbourou.
A voluntariosa Lola Membrives, empeada en que Lorca remate Yerma, crcao
cun cordn de frrea amabilidade ao redor do seu cuarto no hotel. Hoxe sabemos
que Lorca non acabou a peza teatral en Uruguai, a pesar de que nun recanto do
saln principal de entrada do hotel Casino Carrasco, como puidemos comprobar,

Os xornais que comunicaron a morte de Molinari, ocorrida o 31 de xullo, cando tia 98 anos, a piques
de facer un sculo, como el dica querer vivir (vid. La Voz de Galicia, 3 de agosto de 1996), trouxronnos
tamn, pouco tempo despois, a infeliz nova do falecemento repentino do noso amigo Ricardo Palms, a
quen as Parcas segaron a sa vida cando estaba preparado para dar os seus mellores froitos intelectuais, aos
cincuenta e seis anos de idade. Xa non puido ler estas notas sas segunda edicin nin ter entre as sas
mans o libro do noso comn amigo: Fernando Iglesias Tacholas, un actor auriense na Galicia ideal, que
el prologara con tanto agarimo, e que resultara ser, probablemente, o seu derradeiro escrito.
(Vid. Fchestenos, Palms, Miguel Anxo Seixas, O Correo Galego, 25-11-1996, p. 3).
43 Mora Guarnido, 1958, p. 211.
44 Como a realizada o 14 de febreiro de 1934 sobre o tema Poeta en Nueva York, na que recitou poesas deste
libro seu.

38
FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA

hai unha placa que as o afirma45. A partir de aqu, parece que as relacins coa
actriz se arrefriaron e esta, mis tarde, pedira a mediacin de Blanco-Amor:

[...] El otro da nos encontramos Lola Membrives y yo en una fiesta. Me abraz como
antigua amiga y me agradeci los magnficos viajes por Espaa que haba hecho, inmvil,
leyendo mis cosas. Arda en ganas de hablarme aparte. Y como se trataba de una
exhibicin de La Traviesa Molinera en privado, en cuanto se apag la luz, nos sentamos
juntos y empezamos a hablar de ti. Est muy dolida y triste de ti. La conclusin de nuestra
conversacin fue sta: Ya que no le has dado Yerma ni piensas darle Doa Rosita con
cuyo papel de criada suea que le destines, por lo menos, Casa de Maternidad o que le
escribas cualquier otra cosa. Yo creo que debas hacerlo. Margarita est por encima de
estos menudos celos teatrales y no se enfadara, porque Margarita no es actriz ms que por
su gran talento y su angustiosa sensibilidad. Es actriz de escena y no de entre bastidores.
Ella misma te aconsejara que atendieses el pedido de Lola: est desolada y me dice que
todo cuanto le leen, le parece de azucarillo o percalina; que suea con hacer una de tus
mujeres y que este ao no tuvo inters en hacer temporada porque le faltaba el entusiasmo
que slo t puedes devolverle. Piensa un poco en esto y contstame. Pero contstame [...]
Lo de Lola ah queda, como lo ms importante de esta carta. No desmorones el prestigio
que me has creado ante ella, dejando mi carta sin respuesta46 [...]
Eduardo.
Buenos Aires, noviembre 29-935

45 Na inscricin reza as:


En este hotel en el ao 1934
FEDERICO GARCIA LORCA
escribi el 3er acto de Yerma
Homenaje de la INTENDENCIA
MUNICIPAL de MONTEVIDEO
1936 1986
46 O destino quixo que fose Margarita Xirgu anos despois, no seu exilio, quen dese a coecer, fronte da
Comedia Nacional Uruguaya, a obra lorquiana, na sa mis autntica fibra dramtica.
A Guerra Civil espaola non s derrubara edificios ben construdos, senn que tamn mudara
conciencias. Este foi o caso de Lola Membrives, como nos conta Fernando Iglesias, Tacholas:

39
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Pero os amigos de Montevideo, coa sa interminable amabilidade, acabaron


por rachar o seu enmeigamento do hotel Casino Carrasco, de elegante mole
aristocrtica e amplas vistas praia.
Federico asiste velada ofrecida pola dona de Enrique Dez-Canedo, quen
acompaa a Lorca ao piano nas sas actuacins potico-musicais47. Percorre as
prazas do pas do teatro e das ametistas, gatas e topacios. Dixase ver no paseo
domingueiro pola feira de Tristn Narvaja, pola cidade vella, co seu Teatro Sols.
Pepe Mora lvao ao caf Tup Namb, punto de encontro de estrelas e oficiantes
do bel canto, por onde pasaron tamn Rubn Daro e Eduardo Dieste, cabeza
visible da confrara do futuro Teseo. doado supor que as ondas da amizade o
levaran tamn sedutora Piripolis, a Punta del Este, abrazada polo ocano,
recitando fragmentos de Poeta en Nueva York.
Especial emocin representa para Lorca a visita tumba do artista uruguaio
Rafael Prez Barradas, pintor figurinista de El maleficio de la mariposa, a quen
coecera no Madrid das vangardas. O poeta, en silencio, esparexe emotivamente
sobre o amigo unha presa de humildes florias48.
Aqu tamn chegara a sona de Federico Garca Lorca e dos seus poemas galegos.
Tera ocasin de comprobar, alertado por Blanco-Amor na preparacin da viaxe

Eu mesmo a vin baixar dun autombil, lucindo a sa camisa da Falanxe, con frecha en ouro, e entrar na
Tienda Las Filipinas, que entn estaba en Carlos Pellegrini e Bme. Mitre, que ganou moita popularidade
polas obras que ela estreara e a quen fixo vir a Buenos Aires, xa entn sabedora do seus asasinato en
Granada polos que ela, dona Lola Membrives, si, grande actriz, pero mala amiga de Federico Garca Lorca,
axudaba, os asasinos. (Vid. A guerra civil desde lonxe, en Prez Rodrguez, 1996).
Blanco-Amor escribe tamn:
Lola era por aquel tiempo tan hazaosa no s si azaista republicana que se le otorg, si no por primera
vez, una de las primeras, la Orden de la Repblica. A m, que era rojo perdido, me encarg la presentacin
en Buenos Aires del estreno de Nuestra Natacha de Casona. Luego vir la chaqueta, para el caso el mantn,
y se hizo franquista batallona, consecuente con el fcil mimetismo de las gentes de espectculo. (Vid.
Federico otra vez; la misma vez, El Pas, Arte y Pensamiento, 1-10-1978).
47 Mateos de Murqio, 1992, p. 54.
48 Ese da da homenaxe a Rafael Barradas, no Cemiterio Central de Montevideo, en febreiro de 1934,
Federico asiste ao acto acompaado dun nutrido grupo de intelectuais e residentes uruguaios: Alfredo
Mario Ferreiro, Julio J. Casal, Enrquez Dez Canedo escritor e por entn cnsul de Espaa en
Uruguai, Jos Mora Guarnido xornalista andaluz residente en Montevideo, Antonio Ignacio Prez
Barradas irmn do pintor, Emilio Oribe, Lus Gil Salguero, Antonio Pena, etc.

40
FEDERICO GARCA LORCA E GALICIA

e arroupado por Julio J. Casal, o fundador da revista coruesa Alfar, o gromo da


saudade dos emigrantes galegos no Centro Galego e na Casa de Galicia. O triste
Ramn de Sismundi tamn andaba polas terras desta fermosa cunca de La Plata.
Anos mis tarde, estas terras do Uruguai, sempre acolledoras e abertas para a
cultura, difundiron amplamente a sa obra, especialmente o seu teatro. Margarita
Xirgu, exiliada en Montevideo desde 1947, dirixir a Comedia Nacional
Uruguaya e dar a coecer o teatro lorquiano, influndo tanto na formacin de
actores como na sensibilidade do pblico. A mesma actriz catal dirixir en 1950
Bodas de sangre, actuando no papel de La Madre. E, desde entn, o elenco oficial
do teatro estreara outras catro pezas lorquianas: El amor de don Perlimpln con
Belisa en el jardn e La zapatera prodigiosa, en 1972; Yerma, en 1977; e La casa de
Bernarda Alba, en 1982.
A vida e mais a obra de Federico foi representada tamn por numerosos grupos
teatrais uruguaios, con grande xito, como foi o caso do grupo Teatro Circular,
que, en 1980, representou Mariana Pineda. Igualmente, a peza de Hctor Plaza
Nobla, Muerte en Fuente Grande, inspirada na trxica morte de Garca Lorca e que
foi estreada en 1992 polo grupo Galpn49.

49 Vid. Rocca, 1996.

41
Universidade de Santiago de Compostela, 1916.
No centro da fotografa, don Martn Domnguez Berrueta, catedrtico da Universidad de Granada,
cos seus alumnos en viaxe de prcticas, nunha das sas rutas culturais. sa dereita e
esquerda, os Sres. Troncoso, reitor da Universidade, e o catedrtico Gonzlez Salgado. Federico
Garca Lorca o terceiro pola esquerda.
(Foto reproducida no folleto Exposicin Grfico-Bibliogrfica Garca Lorca y Galicia, dirixida por
Guillermo Escrigas, do Grupo Sargadelos, Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1995, p. 21).

42
F. Garca Lorca e o seu amigo galego, o capitn Iglesias Brage. Estn acompaados por Carlos
Morla Lynch e a sa muller, os condes de Yebes, unha amiga e Agustn Figueroa. Foto quitada
en Miralcampo, predio do conde de Romanones, procedente de En Espaa con Federico Garca
Lorca (Pginas de un diario ntimo, 1928-1936), de Morla L.
(Exposicin grfico-bibliogrfica Federico Garca Lorca y Galicia, Sada, A Corua, Edicis do
Castro, 1955, p. 25).

43
Apuntamento de Federico Garca Lorca, por Carlos Maside. Santiago, 1932. Publicado en Jos
Landeira Yrago: Viaje al sueo del agua. El misterio de los poemas gallegos de Garca Lorca, Sada,
A Corua, Edicis do Castro, 1986.

44
Caricatura de Federico Garca Lorca, por lvaro Cebreiro. A Corua, 1932. Publicada en Jos
Landeira Yrago: Viaje al sueo del agua. El misterio de los poemas gallegos de Garca Lorca, Sada,
A Corua, Edicis do Castro, 1986.

45
Dedicatoria de Federico, nun exemplar de Poema de Cante Jondo, a lvaro Cebreiro. Publicado
en Jos Landeira Yrago: Federico Garca Lorca y Galicia, Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1986.

46
Programa do Comit de Cooperacin Intelectual da Corua. Publicado en Jos Landeira Yrago:
Federico Garca Lorca y Galicia, Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1986.

47
Federico Garca Lorca en Betanzos, maio de 1932, rodeado de amigos galegos: Ramn
Fernndez Cid, Jos lvarez Snchez-Heredero, Francisco Esteve Barb e Jos Barbeito.
Foto do arquivo fotogrfico de Carlos Martnez-Barbeito.

48
Carlos Martnez-Barbeito, por Maside, 1932.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

49
Carlos Martnez-Barbeito, por Lus Seoane. Publicado en Lus Seoane: Figuracis, A Corua, La
Voz de Galicia, 1994, p. 209.

50
Dedicatoria de Federico a Carlos Martnez-Barbeito. Santiago, 1932.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

51
Dedicatoria de Garca Lorca, no seu libro Canciones, para Carlos Martnez-Barbeito. Santiago, 1932.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

52
Debuxo de Garca Lorca, nas pxinas de Romancero gitano, dedicado a Carlos Martnez-Barbeito.
Santiago, 1932.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

53
Dedicatoria de Federico a Carlos Martnez-Barbeito. Santiago, 1932.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

54
Debuxo de Federico, dedicado a Carlos Martnez-Barbeito, nas pxinas de Romancero gitano.
Santiago, 1932.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

55
Debuxo da negrita de Lydia Cabrera para Carlos Martnez-Barbeito, sobre as pxinas de
Romancero gitano. Santiago, 1932.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

56
Debuxo dedicado por Federico a Carlos Martnez-Barbeito entre as pxinas de Romancero gitano.
Santiago, 1932.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

57
Debuxo de Lorca, dedicado a Carlos Martnez-Barbeito, na Oda a Walt Withman, publicacin
ilustrada por Gregorio Prieto.

58
Federico sguelle a enviar libros dedicados a Carlos Martnez-Barbeito, desde Madrid, despois
daquel vern de 1932.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

59
60
Federico envalle, como regalo, este libro de Gngora a Carlos Martnez-Barbeito, inmediatamente
despois do seu encontro con el en Santiago (vern 1932).
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

61
62
Libro de John M. Synge, agasallo de Federico a Carlos Martnez-Barbeito.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

63
64
Dedicatoria de Federico a Carlos Martnez-Barbeito. Este libro de John M. Synge (Jinetes hacia el
mar), traducido e editado polo matrimonio Zenobia Camprub Juan Ramn Jimnez, tamn lle
enviado por Garca Lorca desde Madrid.
Biblioteca de Carlos Martnez-Barbeito.

65
66
Carta manuscrita de Federico a Carlos Martnez-Barbeito.
Arquivo epistolar de Carlos Martnez-Barbeito.

67
68
69
Carta manucrita de Federico a Carlos Martnez-Barbeito.
Arquivo epistolar de Carlos Martnez-Barbeito.

70
71
Carta manuscrita de Federico a Carlos Martnez-Barbeito.
Arquivo epistolar de Carlos Martnez-Barbeito.

72
73
Carta manuscrita de Federico a Carlos Martnez-Barbeito.
Arquivo epistolar de Carlos Martnez-Barbeito.

74
Carta manuscrita de Federico a Carlos Martnez-Barbeito.
Arquivo epistolar de Carlos Martnez-Barbeito.

75
76
Carta manuscrita de Federico a Carlos Martnez-Barbeito.
Arquivo epistolar de Carlos Martnez-Barbeito.

77
78
Madrigal a la ciudad de Santiago, recorte de El Sol, decembro 1932.
Arquivo da biblioteca de Carlos Martnez Barbeito.

79
Placa colocada no vestbulo do hotel Casino Carrasco, Montevideo (Uruguai), que deixa
constancia da estada de Federico nesa localidade. Como sabemos, o acto terceiro de Yerma
escribirao en Espaa, ao seu regreso de Amrica. Fotografa de Lus Prez Rodrguez.

80
Debuxo de Lus Seoane para o recital potico de escritores e artistas, en homenaxe a Federico
Garca Lorca, 1937. Publicado con autorizacin de Maruxa Fernndez de Seoane.

81
Debuxo de Lus Seoane, ilustrando a Cantata en la Tumba de Federico Garca Lorca, de Alfonso
Reyes. Publicado en Homenaje de escritores e artistas a Garca Lorca, editado en Bos Aires, polo
seu amigo Norberto A. Frontini, 1937. Reproducin autorizada por Maruxa Fernndez de Seoane.

82
II. FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS
POEMAS GALEGOS50

2.1. Prez Gerra51 e Garca Lorca

Ainda me lembro de mim


moo, correndo no vento
naquelas manhs sem fim

Pululando montes e selvas


saltando mares e nuvens
rolando feliz nas relvas...

Auto-retrato52

50 Os lectores de Federico Garca Lorca agradecemos a visin humana e literaria que nos proporciona Ian Gibson
do autor (vxase Gibson, 1987), recreando vez a historia social e poltica daquela Espaa, que marcara definiti-
vamente tamn a vida de Eduardo e Ernesto. A sa consulta resultou de especial interese para este traballo.
51 Elsie Allen da Cal, no seu Esboo biogrfico, 1992, p. 31, aclranos que os apelidos Guerra da Cal
non constiten un pseudnimo literario, como se ten dito, senn que foi vontade do escritor adaptar o
seu nome ao sistema onomstico anglosaxn, que sita o apelido paterno sempre no segundo lugar. Guerra
da Cal resultara, pois, nome civil e oportunamente averbado no Registo de Nascimentos do Ferrol.
Porn, esta circunstancia non a puidemos comprobar. Temos diante de ns o extracto da partida de
nacemento, que nos facilitou amablemente o escritor e amigo Xavier Alcal, e na inscricin marxinal onde
se rexistra a perda da nacionalidade ao se nacionalizar norteamericano, de data dezaoito de abril de 1945
(o estudo citado de Elsie Allen sinala 1944), pon Ernesto Prez Gerra (teamos en conta que era fillo de
dona Laura Gerra Taboada, filla de don Carlos Gerra Scoppoli en italiano, Carlo, natural de Verona
Italia). Tamn, por curiosidade biogrfica, damos datos mis precisos: Ernesto Romn Laureano Prez
Gerra vn ao mundo s vinte e tres horas e trinta minutos do da dezanove de decembro de 1911.
52 Guerra da Cal, 1992, p. 218.

83
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Ernesto Guerra da Cal nace, pois, en Ferrol o 19 de decembro de 1911.


Seguindo o extracto biogrfico de Elsie Allen, sabemos que queda orfo de pai moi
novo e sa nai vese obrigada a retomar os seus estudos na Escola Superior Normal
de Madrid, deixando os dous fillos no val de Quiroga, coa sa avoa e a ta
Consuelo (a Teteyo, a quen o poeta lle dedica Lua de Alem-Mar). Hai que
subliar este tempo da sa infancia e puberdade, beira do ro Sil (Garca Lorca
chamballe Ernesto do Sil), e as sas primeiras imaxes infants en Ferrol, na Galicia
atlntica, pois van afirmar nel definitivamente a sa identidade galega. Cando s
ten 11 anos, trasldase a Madrid, onde sa nai acababa de obter praza como
mestra. Na capital vai vivir ata os 25 anos, pero nunca esquecera a patria da sa
infancia, que retornaba todos os anos polos verns:

Do Lor ao Sil
que verdor
de orvalho
no ms de Abril!

Do Sil ao Lor
que
tremor febril
de cor
ouro, esmeralda e anil...

Ontem de Cor e goa53

En Madrid emprende unha nova vida. Estuda bacharelato e Filosofa e Letras,


mentres escribe os seus primeiros versos, que publicar anos despois. Segundo
Elsie, Ernesto mantn unha serie de relacins de amizade con algns dos seus
profesores: Amrico Castro, Toms Navarro, Jos Fernndez Montesinos, a quen
despois atopar no exilio en USA. Asiste s sesins do Ateneo, para escoitar os
escritores da Xeracin do 98, conversa con Juan Ramn Jimnez e mestrase no

53 Dedicado a Novoneyra, cantor do Courel, pertence ao seu libro Ro de sonho e tempo; Guerra da Cal,
1992, p. 168.

84
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

ambiente dos escritores da Xeracin do 27. Especial relacin mantn con Manuel
Altolaguirre, Luis Rosales e, sobre todo, con Federico.
Ernesto, mozo nacionalista e opositor estudantil ditadura de Primo de Rivera,
asiste s confrontacins polticas na ra e coece persoalmente ao autor de
Romancero gitano en 1931, nun dos moitos actos que organizaba a oposicin poltica
nos albores da Repblica, anda que segua o seu ronsel literario desde haba tempo.
Lorca acababa de vir de Nova York e Cuba e era requirido na redaccin de xornais
e faladoiros. Escribe a Oda a Walt Whitman e a obra teatral El pblico, mentres que
os acontecementos da poltica espaola se precipitan: exilio e morte de Primo de
Rivera, o Pacto de San Sebastin, a reposicin na sa ctedra de Granada do seu
amigo Fernando de los Ros, destinado a participar activamente nas forzas liberais
e republicanas, a sublevacin republicana contra a monarqua en Jaca.
Guerra da Cal coece persoalmente este mltiple Lorca nun momento de
exaltacin republicana, posiblemente na terraza do caf Granja El Henar, na
ra de Alcal, faladoiro ao que asisten tamn, por certo, galegos como Rafael
Dieste ou Laxeiro. O poeta granadino acababa de representar La zapatera
prodigiosa, en versin de cmara, ao tempo que R. Alberti, no teatro da Zarzuela,
pua en escena El hombre deshabitado.
En abril de 1931 cae a monarqua e Garca Lorca segue agrandando a sa sona,
xa unha lenda en vida. Publica Poema del cante jondo a finais de maio de 193154,
cun comentario eloxioso de Eugenio Montes, o poeta galego de Versos a tres cs o
neto. Pero foi Ernesto, de entre os amigos galegos, quen exerceu mis influencia en
Federico. Opinin esta reiterada, unha e outra vez, por Blanco-Amor. Federico
sentiuse fascinado por este mozo ben parecido, espigado, intelixente e apaixonado
pola sa terra. Carlos Morla Lynch, encargado chileno de negocios en Espaa,
defneo as: [...] un chico [...] con un aspecto de mozalbete un poco cnico y un
poco impertinente [...] pero de una simpata no exenta de inteligencia55.

54 Lorca dedicoulle a Ernesto un dos exemplares (Madrid, Ediciones Ulises, 1931): A Ernesto. Recuerdo
carioso de Federico Garca Lorca 1921-1931. Reproducido en Ernesto Guerra da Cal. Pavana ritual para
um poeta assasinado - Granada 1936 (Estoril, Tipografa Mello Rosa, 1984). Tamn en Landeira Yrago,
1986a, p. 123.
55 Cito por Gibson, 1987, p. 178.
Na casa de Morla reunanse tamn outros galegos, como o capitn Iglesias, Serafn Ferro, Eugenio Montes.
Vxase Morla Lynch.

85
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Ernesto deixbase acompaar polo tamn galego Serafn Ferro, e Lorca


escoitounos moitas veces falar en galego56. Guerra da Cal lembra a Federico como
un personaxe que pertenca xa lenda, anda estando vivo57. Defneo como unha
presenza conquistadora, que proxectaba no seu redor unha atmosfera mxica. De
esprito ldico, con ese tremendo riso moreno con que o vira V. Aleixandre, era
un home do gran teatro do mundo, que precisaba sempre do seu pblico. Pero a
descricin de Guerra da Cal, fondo coecedor do seu amigo, penetra
certeiramente tamn no interior do poeta:

[...] Ora bem, esse homo lucidus, esse fornecedor de alegria, tinha enormes reservas de
angustiada tristeza e de terrores irracionais. A vertente sombria do seu carcter se mostrava
em rajadas: repentinos silncios inesperados nos que o relmpago negro dos seus olhos
parecia apagar-se, e todo ele tornar-se vago, ausente remoto. Eram, porm, evases
momentneas da sua circuntancia, das que regressava com renovado mpeto de extroverso,
de entrega alegria do instante, da re-imerso no seu forte impulso de convivialidade. Julgo
que de facto Lorca era socivel de vontade e solitrio de natureza mas un solitrio que no
podia aturar a solido [...]58.

Son momentos de exaltacin poltica e cultural e os dous amigos navegan neste


mesmo entusiasmo republicano. Lorca identifcase co proxecto cultural da
Repblica e vai nacer unha das grandes aventuras da sa vida: La Barraca,
prolongando a onda beneficiosa das Misiones Pedaggicas e tendo o apoio tamn
da Federacin Universitaria Escolar (FUE). A relacin de Federico con Manuel
Azaa (moi amigo de Margarita Xirgu e cuado de Cipriano Rivas Cherif ) e a
amizade con Fernando de los Ros propician que o mozo Ernesto estea ben

56 Vid. Guerra da Cal, 1985a.


Este poeta galego, nado na Corua en 1912, deixou algunhas poesas en publicacins soltas (vxase
Nouturnio de Lembranza, dedicada a Juan Gil Albert, Nova Galiza, n. 18, xuo-xullo, 1938, p. 7,
Barcelona). Participou no filme republicano Sierra de Teruel, de Andr Malraux, e morreu no exilio en
Mxico.
Ricardo Palms suxire a importancia de estudar mis a fondo a relacin deste galego cos poetas da Xeracin
do 27, en especial con Garca Lorca e Cernuda (Carta desde Lisboa, 19-1-1996).
57 Vxase Guerra da Cal, 1986.
58 dem, p. 19.

86
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

informado tanto poltica como culturalmente. Elsie, no estudo citado, aclranos


que Guerra da Cal asiste ao nacemento e organizacin deste teatro ambulante
universitario de La Barraca, pero sen pertencer a el. Onde si se integra activamente
no Club Teatral Anfistora, que o poeta dirixa con Pura Martua de Ucelay59.
Na representacin de La zapatera prodigiosa, Ernesto representara o papel do
Mozo de la faja, como me confesou na conversa que tiven con el en Londres no
vern de 1992.
As relacins dos dous amigos desde 1931 ata os primeiros meses de 1935, que
veen a coincidir co prtico temporal dos poemas galegos, foron intensas, como
indica Blanco-Amor. Asisten regularmente ao faladoiro literario que Pablo Neruda
organiza no seu apartamento da Casa de las Flores, por onde pasan tamn
escritores hispanoamericanos, como Nicols Guilln. Frecuentan La Ballena
Alegre, nos baixos do caf Lyon, e, implantada a Repblica, Ernesto e Serafn
Ferro levan o seu amigo granadino con frecuencia ao faladoiro dos galeguistas no
caf Regina. Lorca ten a ocasin de coecer al a Otero Pedrayo, Castelao, Surez
Picallo, Antn Villar Ponte (representantes galegos no Parlamento republicano)
e a Ramn Cabanillas. O pan dos poemas tamn levedar neste faladoiro e Lorca,
aberto sempre a novas realidades poticas, recadar substancia potica e literaria
para os seus poemas galegos.
Elsie Allen da Cal60 describe a viaxe de Ernesto, no vern de 1932, pola costa
atlntica de Galicia, contemplando, unha vez mis, as ras ferrols. Acode a
Santiago, s festas do Apstolo, para celebrar o Da da Patria Galega, onde asiste
seguindo a Elsie reunin de Galeuzca e contacta cos novos valores galegos:
lvaro Cunqueiro, lvaro de las Casas, R. Carballo Calero, Arturo Cuadrado.
Temos que pensar que pasara por Lugo, para visitar o grupo galeguista lucense,
co que convivira xa en 1930: Lus Pimentel, nxel Fole, Evaristo Correa Caldern,
Arturo Souto. Non temos constancia de que se atopase con Garca Lorca, que
visitaba Galicia tamn neste vern (maio e agosto), pero non perdamos de vista
que ser a este grupo de amigos lucenses de Ernesto ao que o poeta granadino
far entrega do primeiro dos seus poemas, Madrigal cibd de Santiago, en
novembro de 1932.

59 Garca Lorca presentaralle a Pura Martua e sa filla Margarita, coa que casara en 1936.
60 Op. cit., p. 33.

87
Federico Garca Lorca e Ernesto Prez Gerra na terraza dun caf madrileo.
Fotografa cedida pola Fundacin Federico Garca Lorca.

88
Dedicatoria a Ernesto Prez Gerra (De Homage to Federico Garca Lorca, on the 30th
anniversary of his death, 1936-1966).
Publicado en Jos Landeira Yrago: Federico Garca Lorca y Galicia, Sada, A Corua, Edicis do
Castro, 1986.

89
Federico Garca Lorca e Ernesto Prez Gerra (de p, no centro da foto), nunha comida realizada
polo Club Teatral Anfistora. Madrid, 1954.
Estn tamn, entre os asistentes, Pura Ucelay, Isabel Garca Lorca, Mejuto, etc.
Fotografa cedida pola Fundacin Federico Garca Lorca.

90
91
Dedicatoria de Federico Garca Lorca a Ernesto Guerra da Cal, publicada no poemario Coisas e
loisas, Mlaga, 1992.

92
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

2.2. Guerra da Cal e Blanco-Amor

Eduardo chega a Vigo o 28 de marzo de 193361 e, despois dun emocionado


reencontro coa sa nai enferma62 e dunha inmersin na sa Auria e no ambiente
dos mozos galeguistas, entregados tarefa do Estatuto de autonoma63, bota en
Madrid todo o mes de maio. A capital de Espaa marcaba o termmetro da
actividade poltica e cultural do momento e el, como correspondente de La Nacin,
deba explicar aos lectores do rotativo arxentino as grandes transformacins que
estaban a ocorrer en Espaa.
Blanco-Amor asiduo do caf Regina, a onde acoden os deputados galeguistas,
entre eles o seu amigo Surez Picallo, e un da de primeiros de maio Ramn
Cabanillas presntalle o mozo Ernesto Prez Gerra64. A ocasin propicia para
conectar con Garca Lorca, pois o seu amigo Surez Picallo terao ben informado
desta relacin e, de inmediato, pdelle a Ernesto que lle facilite un encontro con
Federico.
Blanco-Amor describir aquel Ernesto, moitos anos despois, como: [...] un
rapaz ledo, belido, loiro, apaixoado, como n supn que teran que ser os arcanxos
rebeldes, cando eran rapaces [...]65.
Pero vexamos tamn algunhas das autodefinicins que Guerra da Cal d de si
mesmo, nas cartas a Blanco-Amor, anos despois daquel encontro: [...] aqu estoy.
El mismo ser extravagante, desatento y jodido que t conociste y que tambin te

61 Blanco-Amor partiu de Bos Aires o 9 de marzo de 1933, no Highland Princess, e chegou a Vigo o 28.
Desde este mesmo porto regresara capital federal no Massilia o 6 de novembro de 1935, a onde arribara
o da 20 do mesmo mes. A axenda de Blanco-Amor describiu, da a da, esta estada en Espaa, feito que
nos permite constatar con mis exactitude, entre outras cousas, os posibles encontros con Garca Lorca.
62 A sa nai, Aurora Amor, morrer o 12 de xuo. Eduardo, que est en Madrid (1-31 de maio), ter que
volver precipitadamente, por esta razn, a Ourense.
63 Do 13 ao 30 de abril percorre A Corua, Lugo, Santiago e Pontevedra.
Landeira Yrago anota unha destas reunins cos galeguistas Francisco Fernndez del Riego, Surez Picallo,
Carlos Maside e Lus Seoane o 2 de abril de 1933 (vid. Landeira Yrago, 1986a, p. 116). De ser certa esta
cita, trasladouse desde Ourense.
64 As referencias para este encontro, como a presentacin de Garca Lorca a Blanco-Amor, estn tiradas da
mia entrevista con Guerra da Cal, mantida o 4 de agosto de 1992, no seu apartamento de Londres
(Huntley street, 32, Gordon Mansions, Torrington Place).
65 Casares, 1973, p. 342.

93
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

sigue queriendo [...]66; [...] de aquel adolescente entre italiano y flamenco ya


no queda ms que una sombra trascendida y rezagada detrs de la mirada miope
de las gafas [...] En cuanto al carcter soy un adolescente retirado, una especie de
efebo de la reserva, de lo que me enorgullezco67; [...] Por dentro, soy el mismo
infantil, informal, estudiantil68.
Por outra parte, Guerra da Cal, despois de sufriren os dous a derrota republicana
e o exilio, nunha carta do 20 de agosto de 1940, lembra a Blanco-Amor as: ... Eres
de las personas interesantes que van quedando por este mundo vidriado e inverosmil.
Supongo que conservars tu sonrisa leonardesca (tu mejor dote) y quiero recibirla,
templada y confortante. Tienes la ventaja inmensa de que no crees una sola palabra
de todo lo que dices, que es la nica manera humana de ser sincero. Y conoces el valor
constructivo de la mentira, como teraputica educativa de las masas.
Valoracins que, como veremos, Guerra da Cal mudara substancialmente nos
ltimos anos da sa vida, sobre todo despois da morte de Blanco-Amor.
O encontro de Blanco-Amor e Garca Lorca, concertado por Guerra da Cal,
ten lugar no caf Lyon69. Eduardo quere ofrecerlle a Lorca un poema para este feliz
evento e pdelle a Ernesto que llo entregue, pero este ngase, segundo o seu
testemuo, polo seu contido atrevido. Lembraba que falaba duns labios e
pensamos que ben puidese ser o poema Scherzo del esto naufragado do seu
libro Horizonte evadido70, do que reproducimos estes versos:

[]
- Acerca el labio a este borde de la tarde
para beber sus escarlatas y sus trinos.
Borrachos con los zumos de la tarde
rompmosle el cristal con nuestros gritos:

66 Carta de Guerra da Cal a Blanco-Amor, 20 de agosto de 1940, New York City, Biblioteca Blanco-Amor,
Deputacin Provincial de Ourense.
67 d., xullo de 1941.
68 d., 15 de decembro de 1949.
69 Na mia entrevista, Guerra da Cal manifestoume que este encontro tivera lugar no caf Len exprs, lugar
onde haba tamn grupos literarios. Penso que se estaba a referir a La Ballena Alegre, nos baixos do caf
Lyon, fronte a Correos.
70 Horizonte evadido (Viau y Zona Editores) deuno ao prelo en Bos Aires en xullo de 1936. Pero polos temas
e o seu ritmo potico est escrito, polo menos en parte, nos anos da sa estada en Espaa.

94
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

- Eh, eh, marineros del secano


de vuelo vamos!
Tu pamela, ave loca, da gritos amarillos...

De termos en conta as palabras de Guerra da Cal, Federico non acollera con


moita simpata a Eduardo. Via moi arxentinizado e a Lorca parecalle que tia
unha cursilera de tango. Por outra parte, outro dos posibles reparos via de
que a sa homosexualidade era aberta e manifesta. A verdade que, como
veremos, os testemuos serodios de Guerra da Cal non corresponden coa realidade
dunha relacin que non s deu froitos concretos nesta etapa 1933-35 en Espaa,
senn que perdurou ata a morte do noso escritor.
Vexamos. Blanco-Amor chega a Espaa como correspondente de La Nacin de
Bos Aires, disposto a participar activamente e a transmitir, como xornalista, aquela
vivencia de transformacin dunha Espaa atrasada, que aspiraba a modernizarse.
Os destinatarios das sas crnicas son os lectores riopratenses e os emigrantes
galegos71. Aquel Bos Aires de entn era berce de artistas e intelectuais de sona:
Alfonso Reyes, a quen Lorca admiraba, J. Luis Borges, Leopoldo Lugones,
Horacio Quiroga. Blanco-Amor era un xornalista de prestixio e traa o aval de ter
participado activamente no renacemento cultural dos emigrantes: fundador das
revistas Terra, Cltiga, do xornal Galicia, autor de libros poticos como Romances
galegos, Poema en catro tempos. Polo tanto, en principio, a sa relacin con Lorca
hai que entendela no afn de Eduardo por conectar coa intelectualidade espaola
da Repblica. De igual maneira, buscar as opinins de Unamuno, Ortega, Azaa
para retransmitilas por radio para Amrica. Se a amizade con Garca Lorca foi
mis ntima, esta dbese s moitas afinidades que compartan, como iremos vendo.
Guerra da Cal e Blanco-Amor seguiranse vendo con certa frecuencia nos ensaios
do Club Teatral Anfistora, nas estreas das obras de Lorca ou en actos culturais.
Blanco-Amor incluso atribe a si mesmo unha certa influencia beneficiosa no
galeguismo de Ernesto: Supoo que a mia amistade de aqueles anos, que foi moi
fermosa, remexeu nel o seu pouso de neno galego perdido en terras alleas72.

71 Vxase Prez Rodrguez, 1993a, 1993b.


72 Casares, 1973, p. 342.

95
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

verdade que Blanco-Amor sempre soubo transmitir un galeguismo comu-


nicativo e, neste caso, con mis experiencia galeguista ca o mozo Ernesto, de tan s
22 anos, puido acentuar o seu amor terra, tendo en conta que daquela Guerra da
Cal, como vimos, xa viva tamn con entusiasmo a defensa dos valores da sa terra.
De todos os modos, a relacin de Eduardo con Ernesto tivo momentos de
expansin, como os do vern de 1934. Blanco-Amor emprende unha longa viaxe
por Galicia o 25 de xuo: Baiona (do 25 de xuo ao 23 de xullo), Santiago (do
24 ao 27 de xullo, para as festas do Apstolo e da Patria Galega) e contina a
viaxe por Ortigueira, A Corua, Mondariz, Caldelas, Cambados, A Toxa,
Vilagarca e Pontevedra, e retorna a Madrid o 31 de agosto.
O da oito deste mes, como recolle a sa axenda e testemua a foto con
Ernesto, estn os dous nas festas de Ortigueira. Blanco-Amor lembrar mis tarde
que parte desta viaxe a fixo en compaa de Ernesto.
A relacin de Eduardo con Federico, despois da presentacin de Guerra da
Cal, collera un camio autnomo. Blanco-Amor foi sempre quen de manter as
sas relacins cos amigos independentemente, unha vez iniciadas.

2.3. Eduardo Blanco-Amor e Federico Garca Lorca

A amizade de Eduardo e Federico, se nos atemos aos froitos desta relacin, vn


rachar cunha lenda, tecida en gran parte e fundamentalmente polo Guerra da Cal
dos ltimos anos, segundo a cal Garca Lorca aturara pasivamente os encontros
co noso escritor, desexoso este de adquirir notoriedade. Como veremos, hai moitos
puntos humanos, artsticos e de afinidade intelectual entre os dous escritores, que
son os verdadeiros soportes desta amizade.
As, Blanco-Amor axia se sente seducido polo ambiente en que se move
Federico: ambos os dous profesan fonda admiracin por personaxes como M.
Azaa, Fernando de los Ros, Cipriano Rivas Chrif ou Margarita Xirgu73. Vexamos,
senn, esta carta que Eduardo lle escribe desde Bos Aires, con data do 29 de
novembro, na que expresa esta forte atraccin que esta xeracin sentiu por Azaa:

73 Vid. Prez Rodrguez, 1994.

96
Eduardo Blanco-Amor con Ernesto Prez Gerra, nas festas de Ortigueira, 1934.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

97
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

[...] En cuanto salga de estas cenizas, lo primero que aceptar ser la recepcin en el CRCULO
DE LA PRENSA, a continuacin de lo cual, pronunciar una conferencia con este tema:
Azaa. El hombre y la vida. Le expuse el plan de la misma a Bveda y piensa l que ser una
cosa de mrito. Azaa despierta aqu una expectacin tan formidable, que eso mismo hace fcil
y temible a la vez el merodearlo con este intento de describir a su alrededor un mero crculo
de palabra. Yo siento por Azaa un cario sin lmites y una admiracin que me da miedo,
porque invade una zona de mi ser que siempre estuvo libre para mis paseos interiores: mi self
control crtico. Yo tuve fanatizado muchas veces, casi toda la vida, mi corazn. Pero mi mente
era ma. Ahora no. Estoy fanatizado ntegramente. Esto me permite, sin yo haberlo querido,
penetrarme de Azaa ms que intelectualmente, por medio de sutiles modos de conocimiento
que ms tienen que ver con la mstica. De tal forma es as, que cuando leo sus discursos o le
oigo, se ponen en movimiento dentro de m una serie de mociones y resonancias que ya me
eran antiguas, sin que yo las supiese en clara conciencia de sus palabras o en sueos exactos.
Y muchas veces mi contacto con l, ms parece monlogo que dilogo. Ya s que todo esto
parece gran presuncin, pero es la verdad, y qu quieres t que yo le haga [...]

Blanco-Amor sentiu sempre unha forte admiracin polo poeta granadino e


mantivo sempre viva esta chama ata a sa morte, fra e mis al de calquera
oportunismo que, inxustamente, vira a nubrar esta relacin.
Eduardo incorprase, pois, a aquela Espaa liberal e ilustrada, ideoloxa da
Institucin Libre de Enseanza, como Lorca. Afirmou en varias ocasins que, por
vontade de estilo, pertence a aquela xeracin e que se refixo espaol e galego nestes
anos da Repblica con aquela xente:

[...] en un trato continuo y a veces muy intenso, como en el caso de Garca Lorca. Mi
aporte al estilo de la generacin fue buena parte de mi poesa bilinge (mi Romances galegos
sali el mismo ao y casi el mismo mes que el Romancero gitano de Federico). Escrib sobre
ellos y sobre todo conviv su atmsfera personal y lo que yo llamo el estilo socio-literario
de aquel conjunto que nominaramos con una simplificacin nada violenta un espritu de
izquierda existencial y literaria [...]74.

74 X. G.: La ltima entrevista con Eduardo Blanco-Amor, revista Galicia-80, n. 1, Editorial Limbo,
febreiro, 1980, pp. 13-16.

98
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

Blanco-Amor, despois da morte do seu amigo, levar sempre na sa carteira de


conferenciante o tema lorquiano e ir revelando notas humanas desta relacin,
nun dilogo ininterrompido, que s se apagar coa morte do escritor auriense.
Pero xa antes de se coeceren persoalmente, os crculos literarios nos que se desen-
volva o labor xornalstico de Blanco-Amor en Amrica incluan o coecemento
das novas xeracins de escritores de Espaa. E Garca Lorca xa era escritor de
prestixio cando en 1928 aparece unha recensin do seu libro Romancero gitano en
La Nacin de Bos Aires, xornal que ofreca aos seus lectores un suplemento
semanal literario no que escriba tamn Blanco-Amor. Case nas mesmas datas
aparece tamn unha recensin en La Nacin de Romances galegos, de Eduardo, e
o noso escritor confesara que o crtico Dez-Canedo, asiduo colaborador do
rotativo, sinalara esta feliz coincidencia do renacemento do romance, en das
linguas diferentes e lugares distintos. Segundo o testemuo de Blanco-Amor,
envioulle, deseguido, un exemplar a Lorca (feito, por outra parte, cotin nel:
enviarlle aos amigos e coecidos exemplares da sa obra)75 e mantivo con el unha
relacin epistolar, que non se conserva76.
Porn, Blanco-Amor cita textualmente un pargrafo dunha carta que lle tera
escrito Garca Lorca en 1928, despois de ler os seus Romances galegos: T con tu fala
de luces grises, deshuesada; yo con este resplandor hiriente, con este idioma tigre
[] (Carta de Federico Garca Lorca, por mis Romances Galegos, Buenos Aires,
1928)77.

75 Vexamos, como exemplo deste amigable costume de Eduardo, o envo a Alfonso Reyes, tamn amigo de
Federico, dos seus Romances galegos e a contestacin de agradecemento deste:
El Embajador de Mxico
Amigo Eduardo Blanco-Amor: mil gracias, de todo corazn por los Romances gallegos, que ha llegado a
mi con su ternura misteriosa y su blando y dulce reclamo; Raza admirable la de Vsted, donde el mismo
pulso de la sangre tiene un temblor lrico!. Bello libro el suyo, que tiene como una caricia en cada pgina.
Por l lo estima ms su amigo,
Alfonso Reyes (s/d).
76 A Fundacin Federico Garca Lorca conserva tres cartas de Blanco-Amor a Garca Lorca, pero
corresponden segunda estada de Eduardo en Espaa: 1933-35 (15-novembro-1934; 22-setembro-1935;
29-novembro-1935). Vxase Prez Rodrguez, 1994.
77 Testimonios. Margarita Xirgu cuenta ochenta aos, I, La Vanguardia Espaola, Barcelona, 28 de
decembro, 1968, p. 47.
Museo Casa Natal Federico Garca Lorca, Fuente Vaqueros, Granada.

99
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

A probabilidade de lle entregar este libro e tamn Poema en catro tempos,


publicado en 1931, convrtese, pois, en certeza, cando o coece persoalmente en
1933, xa que Garca Lorca lle confesara que lera a sa poesa.
Este Blanco-Amor que coece Garca Lorca en 1933 vn de correspondente de
La Nacin, xornal ao que s chegaban plumas de prestixio, como as de Unamuno,
Ortega y Gasset, e trae sona de novo escritor galego.
Fronte ao tema da homosexualidade desinhibida de Eduardo, que Guerra da
Cal presume que non lle acaa ben a Garca Lorca, estamos mis de acordo coas
palabras de Ian Gibson:

Ello no obstara, sin embargo, para que sus relaciones tuvieran momentos de expansin.
Por homosexual l mismo, Blanco-Amor comprenda muy bien la angustia de Lorca y la
razn de ser de la temtica de la frustracin sexual que domina su obra. Y en los escritos
posteriores sobre el poeta no dejara de atraer la atencin de sus lectores sobre este aspecto
callado y como vergonzoso del poeta granadino, insistiendo sobre la necesidad de
comprender al hombre entero [...]78.

Da familiaridade desta relacin poda dar fe esta ancdota que nos conta
Eduardo de Federico, que, por outra parte, vira a dar na cerna do autor de La
catedral y el nio, quen posiblemente gardaba no fondo do seu esprito, entre os
desexos non cumpridos, a inconfesada vocacin de que puido ser, algunha vez,
unha dignidade eclesistica (contou en certa ocasin que gardaba un anel que
pertencera a un cardeal napolitano):

De mi deca [...], deducindolo de mi joven porte abacial, que haba venido a intrigar
con mis amigos polticos para que me presentasen como obispo nullius de Samarcanda y
llegar a ser, enseguida, el cardenal ms joven de la Repblica; precisamente a la misma edad
del cardenal Aqueviva, cuando se llev de paje al mocito Cervantes, y que mi paje ser
Serafn Ferro, de quien yo tambin estaba enamorado. Pobre y anglico Serafn, corus,
amigo de Cernuda, muerto, exilado, de hambre y decepcin en un hospital de Mxico79.

78 Gibson, 1987, pp. 236-7.


79 Vid. Pequeas memorias con Falla y Garca Lorca I, II, en A contrapelo, Eduardo Blanco-Amor (artigos de
Blanco-Amor en La Voz de Galicia, do ano 1972-1979, publicacin ao coidado de Lus lvarez Pousa, con
prlogo de Lus Prez Rodrguez), A Corua, Editorial La Voz de Galicia, Biblioteca Gallega, 1993, p. 302.

100
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

Garca Lorca, cando o coece Blanco-Amor, est instalado en Madrid, na ra


Alcal, e est interesando vivamente intelectualidade de Madrid, coa estrea de
Bodas de sangre: desde Jacinto Benavente, Unamuno, ata representantes da sa
xeracin como Vicente Aleixandre, Luis Cernuda, Rafael Alberti. Consegue un
grande xito de crtica e permtelle soar coa posibilidade de seguir representando
o seu teatro de vangarda. Tamn o Club Teatral de Cultura de Pura de Martua
de Ucelay estrea o 5 de abril no teatro Espaol Amor de don Perlimpln con Belisa
en su jardn e repn La zapatera prodigiosa.
Blanco-Amor, despois de enviar para La Nacin un conto de cidade: Lucha
de clases cuento aproximadamente ruso (publicado o domingo, 7 de maio de
1933)80 e deste primeiro encontro en Madrid con Federico, en maio de 1933,
interrompido pola morte de sa nai, que ocorre o 12 de xuo, vai pasar uns das
na casa de Surez Picallo en Sada, para repoerse. Deseguida, percorre a xeografa
viva (homes e terras) da sa Galicia natal, pois parte das sas crnicas xornalsticas
van tamn dirixidas a dar a coecer Galicia en Amrica.
Volve outra vez, do 3 ao 12 de agosto, a Madrid, lugar que considera o centro
de resonancia de calquera actividade poltica ou cultural de cambio. E nestas viaxes
a Madrid hai que situar xa as primeiras participacins de Eduardo, como un
admirador mis, nos actos de La Barraca e as Misiones Pedaggicas:

[...] Yo les acompa varias veces por los pueblos. Adems de La Barraca haba otra
actividad cultural, las Misiones Pedaggicas, encaminadas por Casona y Rafael Dieste.
Consistan en pequeas conferencias, recitales, lecturas de clsicos y, sobre todo, llevaban
con ellos un museo ambulante con grandes copias de los cuadros fundamentales del
Museo del Prado y las exponan en las ferias de los pueblos y explicaban a aquella gente
cmo era aquella pintura, sus significados y valores. No tienen idea de lo que era la Espaa
de entonces... Recuerdo que un da fui con Federico a un centro de Carabanchel porque
haban pedido una charla sobre pintura. En algunas fbricas los obreros dedicaban,
despus de la jornada, un tiempo ms para instruirse en sesiones de culturizacin bajo

80 Este conto iniciara unha serie de quince, con personaxes incrustados en ambientes de cidade, que son
os primeiros ensaios literarios de Blanco-Amor cara a esa novela que lle deba a Bos Aires e que nunca
escribiu sobre a burguesa bonaerense. Publicara os dous seguintes na revista Ciudad: Fisiognoma
cuento en una escena y un estrambote (n. 1, 26-12-1934) e Mana y Trnsito del Dr. Cherubini
(n. 8, 13-02-1935). Vid. Tarro Varela, 1993b e Prez Rodrguez, 1993c.

101
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

la direccin de los lderes ms informados. Era lo que ya se practicaba en Italia, el dopo


lavoro. Se me ocurri, para evitar divagaciones o exposiciones generales, nombrarles diez
o doce pintores para que ellos eligieran los de mayor inters; en seguida, surgi El Greco
hoy est bastante popularizado, pero entonces no lo era tanto, pasaba ms bien por raro
y extravagante. Les habl arrebaando de aqu y de all cosas, poniendo un cierto calor
(era el pintor que vena de la amplitud del Mediterrneo, de la gracia de la vida y la pintura
italiana del siglo XVI, a caer en Toledo, ciudad cejijunta de pleitos de cabildo...), pero
quedaba un problema: cmo explicar aquello sin los cuadros? A los pocos das me
llamaron: Oye, compaero, que aqu estuvimos hablando los chicos y las chicas y ya podamos
ir contigo al Museo del Prado el domingo que viene y nos explicas..., ya sabemos que ests
ocupado y que te estamos molestando..., luego nos tomamos unos chorizos y unos vinos... Claro
que fui. Podas imaginarte su avidez. Al lado, estaba un grupo de extranjeros de altos
estudios espaoles en Oxford que abran los ojos asombrados frente al inters de unos
obreros que al da siguiente estaran subindose a las ocho de la maana a los andamios.
Esta era la Espaa de entonces, cuando la natural perspicacia y curiosidad del pueblo
espaol estaba en vilo gracias a la poltica cultural de la Repblica. Continuamente se
repetan hechos de este tipo. Era una Espaa en levitacin, como si estuviramos todos
en el aire esperando no s qu acontecimiento maravilloso. Este era el cuadro viviente de
la Espaa de preguerra81.

Despois desta estada en Madrid, Eduardo emprende de novo un periplo por


toda Galicia e recala na sa Auria, a onde chega o oito de outubro.
Entre tanto, Federico inicia a sa viaxe a Bos Aires o 13 de outubro de 1933,
para volver o 27 de marzo de 1934. Este longo perodo que pasar Garca Lorca
nos pases americanos, aproveitarao Eduardo para viaxar e recoller notas e
impresins sobre as terras e xentes de Len, Palencia, Valladolid, Segovia,
Santander, Bilbao, Zaragoza, Barcelona, Baleares, Valencia, que servirn para as
sas crnicas viaxeiras sobre os lugares de Espaa. Publicar artigos en La
Vanguardia, El Pueblo Gallego ou en Galicia, da Federacin de Sociedades Galegas
de Bos Aires. Terminar recalando sempre en Madrid (25 de outubro-10 de
novembro; 22 de novembro-23 de decembro) para tomarlle o pulso ao acontecer
poltico do pas e podrllelo comunicar aos seus lectores arxentinos.

81 Cito por Ruiz de Ojeda, 1994, pp. 64-5.

102
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

Garca Lorca, como xa vimos en apartados anteriores, estaba a triunfar en Bos


Aires e Montevideo, pero non esqueca o seu amigo nos crculos culturais do pas,
algo que Eduardo lle agradecera mis tarde nunha carta:

[...] Les habl de tus proyectos y realizaciones. Casi toda la conversacin estuvo a ti
dedicada. No hago ms que corresponderte. Ahora veo cunto has hecho aqu por m, y
eso apenas nos conocamos. Y hay quien dice que eres egosta! En realidad, tu has
impuesto aqu mi nombre; porque lo cierto es que la gente me quera y esperaba de mi
no s qu cosas, pero t has atizado mucho este fuego. Gracias, Federico. Ya sabes que yo
soy sobrio en las expresiones de mis sentimientos, pero que me van muy hondo [...]
(Bos Aires, 29 de decembro de 1935)

En marzo de 1934, Federico regresa a Espaa, despois dunha viaxe cargada de


xitos por Bos Aires e Montevideo, pero a dereita est no poder e a violencia na
ra cada vez mis provocativa. Blanco-Amor, que vn de Barcelona, pasando
por Valencia, chega a Granada, onde estar do 19 ao 24 de abril, para dar a
benvida ao amigo e poder conversar con el da sa experiencia riopratense. O
escritor galego coeca moi ben o mundio bonaerense, pois viva al desde 1919
e, sen dbida, tivera tamn participacin na preparacin da viaxe, pois, entre
outras cousas, coeca tamn a Lola Membrives, que foi quen propiciou este
encontro teatral de Lorca co pblico americano. De novo, interponse o testemuo
serodio de Guerra da Cal, que vera este encontro como unha imposicin de
Blanco-Amor. Pero a verdade que esta relacin est a vigorizarse. Non
esquezamos que Eduardo escolleu, ao longo da sa vida, as sas relacins non por
un criterio oportunista, senn pola oportunidade que podan supor para exercer
a sa actividade como escritor, sempre que tivesen un interese para a xente, para
o seu pblico, sempre que tivesen un interese social. Necesariamente, como
correspondente de La Nacin, estaba ao tanto dos xitos de Garca Lorca. Pero
Blanco-Amor busca algo mis: quere penetrar no coecemento da infancia do
poeta, nun Federico mis ntimo, ao carn dos seus pais na Vega de Granada.
Cntanos como don Fernando, o pai do poeta, percorre con el os campos da
Vega, explicndolle a vida do campo andaluz, na que discorrera a infancia do
poeta, mentres volta sa nai, dona Vicenta, tia preparado un gazpachuelo para
o convidado.

103
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Blanco-Amor pasa estes das en Granada, tamn na compaa de Pepe Garca


Carrillo, ntimo amigo do poeta, e Lorca contaralles aos dous amigos, homo-
sexuais coma el, aqueles pormenores da sa experiencia americana, que non
nomeara en pblico82. Pero, sobre todo, Eduardo coeca na sa profundidade
o ambiente granadino do poeta:

[...] Federico llevaba a rastras Granada como el presidiario sus grillos. Rilke deca que la
patria del hombre es su infancia y Federico amaba su infancia, pero la arrastraba consciente
o inconscientemente a sus espaldas. Tena que estar siempre a la defensiva; esto lo mantena
aterrado, torturado continuamente. Yo fui a esperarle a Granada cuando regres de Buenos
Aires (parece que le estoy viendo, cargado de objetos de plata colonial que parecan poemas
de si mismo). Juntos pasamos aquellos das y visitbamos por la tarde el Casino cuento
la ancdota porque Lorca la contaba muchas veces, en el Casino estaban los viejos
patricios, algunos todava con sus patillas de boca de hacha y su aire retranquero y
ceremonial de terratenientes. Eran amigos de don Federico, su padre, pero estaban muy
resentidos y envidiosos porque Federico haba trado dinero de las Amricas. Uno de ellos
le interrog: Dicen que ustedes los poetas sois maricones. Y respondi Federico: Y qu es
poetas? Era un hombre efusivo, lleno de vida, de una estupenda salud y una condicin
apasionada, pero al mismo tiempo reprimido, acorralado... Cuntas veces le dije a
Federico, despus de presenciar cmo aquella gentecilla de la pea seudoliteraria se echaba
saudamente sobre su nombre en cuanto se marchaba del caf de la avenida de los Reyes
Catlicos: stos un da te matarn. Como tambin dije otro da, la primera vez que
desfilaban las Juventudes por el paseo Recoletos y las gentes de los grupos literarios del caf
Chiquikutz gastaban bromas (Adis, guapitos, nios gticos!): stos os cortarn el pescuezo.
No era difcil ser profeta [...]83.

Blanco-Amor, no seu artigo Juventud, divino tesoro! (La Nacin, 15-xullo-


-1934), reflexiona tamn sobre este ambiente de crispacin, ao observar nesta
viaxe unha pintada na muralla da Alcazaba de Granada: Viva el fascio espaol!

82 Vid. Gibson, 1987, p. 312.


83 Cito por Ruiz de Ojeda, 1994, pp. 66-7.

104
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

Desta viaxe a Granada, seguindo a Ian Gibson84, Eduardo trae para Madrid
varios poemas da anda coleccin indita Divn del Tamarit. A Casida de los
ramos aparecer o 26 de decembro de 1934 na revista Ciudad, da que Blanco-
-Amor redactor, e en febreiro de 1935 aparecern no Almanaque Literario,
correspondentes s catro estacins de 1934: a Casida de la muerte clara (poema
rebautizado mis tarde como Gacela de la huida), Gacela del mercado
matutino, Gacela del amor con cien aos e Casida de la mujer tendida boca
arriba. De todos os modos, ben puidese ser que algns destes poemas lle fosen
entregados a Eduardo, ben en xuo de 1934 (Blanco-Amor est do 2 ao 24 de
xuo en Madrid e Lorca traballa precisamente durante os meses de maio e xuo
na Residencia) ou ben nos primeiros das de outubro, tendo en conta que Lorca
puido finalizar o libro en setembro e Blanco-Amor residir en Madrid un longo
perodo da sa estada en Espaa (do 15 de setembro de 1934 ata o 20 de xuo
de 1935). Polo mesmo, Blanco-Amor alude ao nacemento da Gacela del mercado
matutino, que escribiu ao seu carn e da que el sabe cando, por que e para quen
a escribiu; debeu ter lugar no vern de 1934. Nunhas notas manuscritas, atopadas
na sa biblioteca, redactadas en Bos Aires, en maio de 193785, Blanco-Amor xa
non poder perderse por aquelas sombras azuis...

sin encontrarme, en cada recodo, con la sombra malherida de Federico y el clamor mudo
de sus ojos sin eco. Por las alamedas del Generalife, donde vaga solo un galn y el aire...
Y por la puerta de Elvira, donde una tarde de Corpus, escribi, sin escribirla, tecleando
con las manos libres en las palabras habladas aquel poema, que yo he de repetir all mismo,
al paso de su sombra sin reposo, en sus justas palabras iniciales:

84 Vid. Gibson, 1987, p. 313.


85 Blanco-Amor, 1937d, pp. 1-6.

105
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Por el arco de Elvira


voy a verte pasar
para sentir tu nombre
y ponerme a llorar.86

Blanco-Amor, despois de viaxar por Mlaga, Sevilla e Cdiz, instlase outra


vez en Madrid, onde vai residir do 2 de maio ao 24 de xuo. Traballa no proxecto
da revista Ciudad (o primeiro nmero sair do prelo o 26-12-1934), asiste aos
faladoiros, visita os seus amigos galeguistas e pasa pola Residencia, onde Lorca
apura o seu poemario de Divn del Tamarit. Non se puido perder as homenaxes
que os barracos e, das despois, a FUE lle fan a Lorca, nin as sas visitas aos
ensaios de El Burlador de Sevilla pola Barraca e a Liliom, de Ferenc Molnar, polo
Club Teatral Anfistora, dirixidas ambas as das por Lorca. O 1 de xuo chega a
Madrid Pablo Neruda, que elevar o ton potico da cidade e axia establecer
amizade con Lorca, feito que non pasar desapercibido por Eduardo, pois o poeta
chileno era ben coecido nos ambientes riopratenses.
Do 24 de xuo ao 31 de agosto, Eduardo vai deixar a capital para regresar a
Galicia. Intervn nas discusins da poltica galega, asiste ao Da da Patria Galega
en Santiago, e visita as terras de Baiona, Ortigueira, A Corua, Mondariz, Cal-
delas, Mondariz, de novo. Volve o 31 de agosto a Madrid, onde Federico,
desesperado pola pena de perder o seu amigo Ignacio Snchez Mejas, ferido de
morte na praza de Manzanares o 11 de agosto, est rematando a composicin do
Llanto por Ignacio Snchez Mejas.
Durante este longo perodo en Madrid, Blanco-Amor vai seguir a actividade
artstica de Garca Lorca mis de preto e a sa amizade vaise facendo mis firme.
Eduardo ten que gaar a vida coas sas crnicas e ver a Lorca menos veces das
que desexara, pois a esta altura a admiracin que sente polo poeta granadino
grande.

86 Blanco-Amor nestas notas manuscritas altera o texto desta estrofa inicial:


Por el arco de Elvira
quiero verte pasar
para saber tu nombre
y ponerme a llorar.

106
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

Esta unha circunstancia que aos estudosos da obra de Blanco-Amor pode


sorprender: a escasa frecuencia do escritor nos faladoiros e reunins artsticas,
tanto en Amrica como en Espaa. A causa est mis que xustificada: un escritor
de oficio, ten que escribir para sobrevivir e o traballo reteno no seu cuarto, diante
da mquina de escribir, pois a crnica debe chegar puntualmente redaccin do
xornal.
Garca Lorca pasa a maior parte do mes de setembro en Granada, onde remata
Divn. Rectallelo a un grupo de amigos, entre os que estn Emilio Garca Gmez,
Francisco Prieto Moreno e Antonio Gallego Burn, quen, como decano da
Facultade de Letras de Granada, llo pide para ser editado pola Universidade.
Cando volve a Madrid, en outubro, Blanco-Amor copia en limpo algns dos
poemas do libro, reservando catro deles para o Almanaque Literario 1935, como
xa dixemos.
Pero a realidade poltica e social estaba chea de nuboeiros. Cae o gabinete
radical e o novo goberno formado por Alejandro Lerroux ten unha mala acollida
na sociedade espaola. A folga xeral, a represin de Asturias, a proclamacin da
Repblica Catal ou o encarceramento de M. Azaa son acontecementos que
enfrontan aos espaois, pero nos que tanto Garca Lorca como Blanco-Amor estn
do mesmo lado: a defensa da Repblica, desde posicins de esquerda.
Blanco-Amor, no tempo que lle permita o seu traballo, vera a Lorca en La
Ballena Alegre, nos baixos do caf Lyon, mis abatido pola inactividade de La
Barraca, ou nos ensaios de Yerma. Por veces, nos momentos baixos, o poeta
granadino desaparece e Blanco-Amor ten que escribirlle para poder comunicarse
con el, nun ton irnico, pero que demostra que saba comprender a sa
complicada interioridade:

15 de Nvre. 1934
Eduardo Blanco-Amor
Querido Federico:
Te he llamado diversas veces por telfono y fui varias tambin al Anfisturium87, con el
mismo fin. Ya me despido de encontrarte hasta el juicio final. Siento que me falta la
enorme cantidad de abnegacin necesaria para ser amigo tuyo. No es que t seas malo,

87 Estase a referir, sen dbida, ao Club Teatral Anfistora.

107
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

ni egosta, ni desafecto como dicen por ah los que no tienen mritos para entrar en tu
corazn. Sencillamente te falta vida, tiempo. Para ser tu amigo en presencia y actividad,
hay que tener o una personalidad absoluta para no haber cuenta de tus dramticas e
inevitables (inevitables para ti mismo, claro est) zambullidas en el no ser, en un mundo
mgico y desconocido, al que te evades, envuelto en la capa de Fierabrs que has tenido
la suerte de adquirir en un rastro de gitanas brujas, me conformo, pues, con ser tu amigo
en pasividad y en ausencia. Ya sabes que la mejor poesa del alma de mi raza es la voluntad
de la resignacin.
Comprenders que no te escribo slamente para endilgarte este tratado de etnopsicologa
comparada. Te escribo y te buscaba para lo mismo a fin de hacerte conocer el artculo
de Romay que he pedido a Buenos Aires y que hace unos das me lleg. La cosa no es tan
fuerte como yo crea. No hay ms alusin que las lneas subrayadas. Qu te parece?
Cuando tengas algn tiempo libre, escarva en la montaa de tus papeles y bscame la
arenita de aquel cuento de Nebraska, que me gustara tener. Lo metes en un sobre y me
lo mandas. Yo te mando en ste, junto con esta inocente homila, mis brazos con la
cordialidad de siempre para siempre, a pesar de tu yo aparencial,

Eduardo88

O 29 de decembro estrase Yerma e a ultradereita est disposta a organizar un


grande escndalo. Don Manuel Azaa, excarcerado o da anterior, vai asistir
estrea e todos saben a amizade que mantn con Margarita Xirgu. Asisten, entre
outros, Unamuno e Maran. Blanco-Amor saba que os alborotadores trataran
de afear o acto. Estaba preparado:

[...] Asist [...] al estreno, en Madrid, de Yerma, acontecimiento que figura entre los ms
felices de mi existencia. Por cierto que durante la representacin hubo un conato de
escndalo, que pronto fue abortado. Un grupo de seoritos habase confabulado para patear
la obra, y as lo hicieron. Fueron al teatro, se ubicaron en el paraso y a mitad del primer
acto comenzaron a berrear. En seguida nos reunimos varios amigos de Federico, aceptamos

88 No final da carta, na marxe esquerda, vn o seguinte enderezo: C/ Gmez de Baquero 13-1, tfno. 26024.
(Carta que, como as restantes citadas aqu de Blanco-Amor a Garca Lorca, me foi facilitada amablemente
pola Fundacin Federico Garca Lorca, Madrid).

108
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

el desafo y subimos hasta all, no s en qu forma ni por dnde, pero si s que a los cinco
minutos estaba deshecho el complot89.

Blanco-Amor publicar no n. 1 da revista Ciudad, da que redactor-xefe, o


poema lorquiano xa citado Casida de los ramos, un adianto de Divn del
Tamarit 90, e no n. 3 Yerma en el Espaol, comentario teatral seu acompaado,
coma sempre, polas sas expresivas fotografas91. No n. 2 e seguintes: Tres
elegas (Vendimias, Madrigal, Tardes), os dous contos de cidade xa citados
con anterioridade e diversos artigos de ensaio xornalstico. Teen especial interese
a serie sobre Barcelona, unha das cidades queridas para el, coa descricin de tipos
populares e as sas glosas sobre o mar galego.
O proxecto de Ciudad, revista que pretenda abranguer todos os lectores de
Espaa, fracasar. O seu director, Vctor de la Serna, abandona e Blanco-Amor
pdelles consello aos amigos Ramn Surez Picallo e nxel Casal, protagonistas
tamn, como sabemos, na publicacin dos Seis poemas galegos:

Santiago, 8 de abril de 1935

Querido Eduardo: He remodo tu carta varios das, en colaboracin con Casal y hemos
llegado a esta conclusin: sigue en Ciudad. No te entregues a los otros. No por consideracin
a nadie sino por respeto a ti mismo, que ests por encima de ellos de los unos y de los
otros. Todos estamos capeando un gran temporal, hermano. Y a todos tent el diablo para
llevarnos el alma. El alma que slo es nuestra y de Dios. Pedas un consejo y ah queda.

89 Cito por Ruiz de Ojeda, 1994, pp. 56-7.


90 Por un erro de lectura, imprimiuse co ttulo de Cada de los ramos.
Este autgrafo do poema, que Lorca regalou a Blanco-Amor, conservouno o escritor auriense, cunha nota
engadida por el: Del libro Divn del Tamarit que publicar la Universidad de Granada.
91 Artigo que publicou na revista Ciudad, 9-1-1935, acompaado dunha fotografa de Federico e doutras das
mis, correspondentes a cadansa escena do primeiro e segundo acto. Para elixir as fotografas, Blanco-Amor
enviralle unhas letras manuscritas a Garca Lorca, nunha carta coa cabeceira da revista Ciudad e na que
figuraba como redactor-xefe:
Querido Federico:
Ah va nuestro prodigioso fotgrafo Aracil. Trtalo como lo que es, un artista, y presntaselo a Fontanals.
Elegid juntos las escenas y mandadme cosas lindas. Abrazos. Eduardo. 23-XII-34.
(Vid. Exposicin Grfico-Bibliogrfica Garca Lorca y Galicia, dirixida por Guillermo Escrigas, do Grupo
Sargadelos, Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1995).

109
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Ahora bien, puedes hacer lo que quieras. Para mi, donde quiera que ests, eres siempre el
mismo, absolutamente el mismo. Porque ms que donde estamos importa lo que somos...
Qudate en Ciudad! Un abrazo fuerte de Ramn92.

En xaneiro, Federico est en Madrid e traballa na sa nova obra teatral Doa


Rosita la soltera o El lenguaje de las flores. Eduardo est ao tanto. Chega Lola
Membrives, despois dunha xira por Bos Aires, onde representa Bodas de sangre e
La zapatera prodigiosa, e Blanco-Amor debe estar na comida de homenaxe que os
amigos, encabezados por Garca Lorca, lle ofrecen. Tamn non faltara, sen
dbida, estrea de Peribez y el comendador de Ocaa, que ten lugar o 25 de
xaneiro, representada polo Club Teatral Anfistora e dirixida por Federico. Por
mediacin de Blanco-Amor, aparecen agora publicadas no Almanaque Literario
1935, como xa anotamos anteriormente, as tres gacelas e unha casida de Garca
Lorca do Divn del Tamarit (Gacela de la huida93, Gacela del amor con cien
aos, Gacela del mercado matutino, Casida de la mujer tendida).
Blanco-Amor debe ter tamn noticia, pois un escritor case sempre ben
informado, da entrevista que o galego ngel Lzaro lle fai a Lorca o 18 de febreiro,
co pseudnimo de Proel (galego perdido despois na morna morte da dispora e
do exilio, como tantos outros). Conversa en que Lorca deixa ben claro o papel
social do seu teatro.
Por outra parte, os actos pblicos en que Eduardo pode atopar a Federico son
mltiples. Son lugares onde se move libremente Eduardo, sempre coas limitacins
do seu traballo, e nos que pode verse con persoas da contorna lorquiana, xa amigas
do escritor galego: M. Xirgu, que representa Yerma, coa asistencia de Azaa; Lola
Membrives, coa sa montaxe de Bodas de sangre no Coliseum; as emisins por
radio de Lorca cara a Amrica, nas que promete a lectura de Doa Rosita (teamos
en conta que, durante este perodo, Eduardo transmite desde Espaa entrevistas

92 A revista-semanario ter, en efecto, unha vida curta. O primeiro nmero sae o 26-12-1934, de amplo
formato, con excelente tipografa. Pero no n. 19, de 1 de maio de 1935, de formato pequeno e peor
calidade editorial, xa s consta o nome de Blanco-Amor como redactor-xefe, quen non ter mis remedio
que abandonar tamn o proxecto.
Vid. tamn Allegue, 1993, pp. 129-130.
93 Gacela de la huida o novo nome da poesa que no primeiro se chamou Casida de la muerte clara.

110
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

de personaxes famosos Madariaga, Maran, Azaa, Unamuno, Ortega para


Amrica; as como, desde Bos Aires, presentados polo seu parente Alexandre
Bveda, contestan Manuel Rojas, Arturo Capdevila, Victoria Ocampo, Leopoldo
Lugones, Alfredo Palacios. Esta idea dbese, en boa parte, a Eduardo)94.
Na primavera de 1935 ten lugar a presentacin de Blanco-Amor a Carlos
Martnez-Barbeito. A ocasin a representacin de Los siete infantes de Lara, na
Fundacin del Amo, residencia estudantil do escritor corus. Este, amigo de
Federico, invtao representacin, funcin que dirixiu conxuntamente con Jos
Antonio Muoz Rojas. Garca Lorca veu acompaado de Blanco-Amor95.
Blanco-Amor narra as aquela experiencia:

Tambin funcionaba por el ao 35, en la Fundacin del Amo de la ciudad universitaria,


un grupo de excelentes escenificaciones modernas de los romances viejos. Alguna vez fui
por all con Garca Lorca. Y estuve en la inolvidable representacin del Romancero de los
Infantes de Lara, presentada nada menos que por el entonces, no s si rojo o enrojecido,
don Ramn Menndez Pidal. Diriga el grupo y cantaba, muy bien, los romances, Carlos
Martnez Barbeito, que es hoy asesor cultural de la TVE [] (Conferencia Teatros libres
de preguerra. Arquivo persoal de Carlos Lao).

Comeza o vern e Federico ter que despedirse de Pablo Neruda e do


faladoiro da cervexara de Correos, que remataba, moitas veces, no piso do poeta
chileno, na Casa de las Flores, a onde a algunha vez Eduardo e mis
frecuentemente Guerra da Cal.
Margarita Xirgu le no Teatro de la Zarzuela Llanto por Ignacio Snchez Mejas,
mentres xa pensa na sa viaxe a Mxico.
Blanco-Amor viaxa a Granada, onde vai residir do 21 de xuo ao 20 de xullo,
para estar con Federico. De novo, as teses de Guerra da Cal de que a amizade dos

94 Vid. Prez Rodrguez, 1993b, pp. 19-20.


95 Escenificouse unha nica representacin, para os estudantes da residencia, e deba presentar este acto o
mesmo don Ramn Menndez Pidal, que se escusou por razns de sade, pero leuse a sa presentacin.
Representacin en que actuaban tamn outros galegos: Lus Iglesias Atocha, Francisco Molns. (Entrevista
con Carlos Martnez-Barbeito, 11-agosto-1995).

111
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

dous poetas fora mis ben epidrmica e sempre interesada por parte de Eduardo,
como veremos, esfarlanse por si soas. Nestas alturas, Blanco-Amor coeca
perfectamente o seu amigo e agora a estar con el no seu ambiente, a recrearse coa
sa amizade. Longa estada, na compaa de Federico e os seus amigos de
Granada, con percorrido por Crdoba, Serra Nevada, Vega e viaxe costeira ata
Mlaga. Como un admirador mis de Federico, Blanco-Amor asiste s das
representacins de Margarita Xirgu na Alhambra: Fuenteovejuna e El Alcalde de
Zalamea, con Rivas Cherif. E o 5 de xullo ten lugar o atentado contra
Constantino Ruiz Carnero, director do xornal liberal El Defensor de Granada,
oposto coalicin dirixida por Gil Robles, a CEDA96. O presidente de Accin
Popular, irritado polo labor valente do xornalista antifascista, inxriao e golpao.
Blanco-Amor e Garca Lorca, amigos de Ruiz Carnero, presencian, con arrepo,
aquela agresin brutal contra a intelixencia. O escritor auriense, indignado,
escribir Apostillas a una barbaridad, que sair o da 7 en El Defensor de
Granada, chamando a atencin dos lectores sobre a violencia dos das partidas de
la porra (Blanco-Amor publicara anda outros artigos neste mesmo xornal:
Pitagorismo intil, p. 1, con data Granada 10-VII-35 e Intimidad de Espaa.
Patios de Toledo, p. 1, desde Toledo Posada de la Sangre, 193597).
Nesta viaxe, a cmara fotogrfica de Eduardo tirou unhas excelentes fotografas
de Federico, no crculo familiar do poeta, que figuraran en moitas publicacins
sen o nome do seu autor98. Foron algunhas destas: Lorca no seu dormitorio, diante
do cartel de La Barraca (vestido co seu mono da farndula), na Huerta de San
Vicente, cos seus sobrios, tocando o piano e coa sa nai no recibidor da casa
(con esta dedicatoria a Blanco-Amor: Para Eduardo, con la que yo ms amo en
el mundo).

96 Vid. Gibson, 1987, pp. 368-372.


97 Vid. Anderson, 1988, pp. 66-67, nota 49.
98 A fotografa un captulo na producin de Blanco-Amor de moito interese. Non conciba as sas crnicas
xornalsticas sen que fosen acompaadas dos testemuos grficos correspondentes, como bo reporteiro
profesional. Fotos de Azaa, Cipriano Rivas Cherif, Lorca, Rafael Alberti e M. Teresa Len, Indalecio
Prieto, Castelao, Lus Seoane e as fotografas das sas viaxes. Vid. Eduardo Blanco-Amor fotgrafo, Ourense,
Clube Cultural Alexandre Bveda, 1993.

112
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

Aqueles das discorren distendidos, amigables, nos que non nos sorprende a
ancdota que conta Blanco-Amor, testemua dunha das frecuentes cousas ou
ocorrencias de Federico: Estbamos solos en el Generalife un atardecer...; de
pronto se levant y se puso de pie sobre la muralla, frente a la inmensa vega, y
comenz a declamar a voz en grito la Oda a Walt Whitman, como si debajo
hubiera una muchedumbre bblica, mosaicamente escuchando. Estaba traspuesto,
transfigurado, enajenado99.
Blanco-Amor recibira moi satisfeito a invitacin de Federico para pasar polo
Casino, espazo onde se mova a burguesa granadina. Aceptando o reto, pois non
era dos que se encollan ante a animadversin, cruzara os salns dndolle un
repaso e ollando de esguello aos putrefactos lorquianos.
O poeta granadino engade hospitalidade familiar o regalo da lectura primicial
de Doa Rosita la soltera: [...] aun con los brillos de la tinta nueva temblando
sobre el ltimo pliego100.
Asiste sa lectura con Pepe Garca Carrillo, e Eduardo, entusiasmado, enva
unha crtica da obra para La Nacin, acompandoa dunha foto de Garca Lorca,
que el mesmo lle tirou, no seu cuarto de traballo, co cartel de La Barraca ao fondo.
Conta como viu nacer esta nova obra teatral do poeta, explicando os segredos da
rosa mudable e o seu argumento. a traxedia de Rosita, a solteira provinciana,
que compara coa Mara Cordal da sa localidade, namorada do seu curmn, un
caballerete de solapas imposibles, que nunca volver das Amricas. No fondo,
Rosita nunca crer na sa volta e s mantn a falsa espera para alimentar a ilusin
da sa nai. Non me resisto a transcribir unha nica nota que Eduardo engade ao
final do seu artigo, na que o noso escritor teoriza sobre o teatro lorquiano:

Conviene decir que este magicismo que apunta en el nuevo teatro espaol, a travs de
Lorca y de Casona, nada tiene que ver, como se ha dicho, con el realismo mgico de
algunos novecentistas italianos, que culmina y se teoriza creo que en Bomtempelli. Esta
intervencin y transposicin realista de lo extranatural a modos de expresin y de accin
humanos, est, desde sus orgenes, en el teatro y tambin en la poesa espaol: y de
modo fundamental en las abstracciones, milagros y teologas de los autos sacramentales.

99 Prez Coterillo, p. 18. Cito por Gibson, 1987, p. 370.


100 Blanco-Amor, 1935a, p. 3.

113
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Blanco-Amor deixa Granada o 19 de xullo, segundo o xornal El Defensor de


Granada, e prosegue unha xira por Playa de Almucar, Mlaga, Alxeciras,
Xibraltar, La Lnea de la Concepcin, Ceuta, Tetun, Rabat, Casablanca, Fez,
Larache, Sevilla, para estar en Madrid do tres ao dez de setembro. Desta viaxe son
as crnicas que enva para El Pueblo Gallego e no periplo ten problemas cos
militares espaois, polas palabras que verte nalgn artigo101.
Lorca, entre tanto, viaxa a Santander con La Barraca para estrear El Caballero
de Olmedo e representar El retablo de las maravillas. Volve a Barcelona coa
compaa de Margarita Xirgu, que abre tempada con La dama boba, en versin
de Federico, no Teatro Barcelona. E a apoteose chega o 17 de setembro, coa estrea
de Yerma. O teatro abarrtase de pblico e a prensa liberal e republicana moi
eloxiosa coa obra. Blanco-Amor, que se atopa en Logroo, despois de pasar nove
das en Ourense e Vigo, est ao tanto dos xitos do amigo e felictao, dndolle
conta, pola sa vez, das sas vicisitudes:

Querido Federico:
Mira donde he venido a parar, hombre! Me han trado unos amigos indianos, pues, a su
paso por Vigo, oyeron decir, por casualidad, que unos oficialillos iban a agredirme en
pandilla y vestidos de paisano. Qu valientes!
Tu libro lo dej en marcha; y si no hubiera sido por este asunto y por el proceso que me
hizo dejar Santiago a los tres das de llegar, ya estara listo para fin de mes. Aqu estar con
esta familia hasta el da 26 27. Ya me enter del venturoso escndalo de Yerma. Qu te
deca yo? Es muy grande, muy generosa y muy inteligente esa Barcelona. Me sumo de todo
corazn al Visca Catalunya! de Margarita, que supongo lo habr dado en cataln. Y si estas
derechas cabronas siguen impidindonos rehacer lgicamente a Espaa, entonces yo
gritar tambin:
Visca Catalunya lliure!
Por lo menos, que de todo este hundimiento, este asco y esta catstrofe, se salve un regazo
de Espaa que diga al mundo que, a pesar de todas las apariencias, hubo en este pas un
pueblo civilizado.
Te abrazo con todo mi cario y te felicito con toda mi razonada admiracin. Y me felicito
a m mismo porque, esta vez, tampoco me fall la profeca.

101 Vid. Allegue, 1993, pp. 135-6.

114
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

Si no estuviese tan pobre, ira a acompaarte un par de das a esa. Pero con estos disgustos,
no escribo nada. Y, a pesar de mi sapientsima administracin, claro, el dinero se termina.
Todo esto me pone muy triste y tengo ganas de llorar y de marcharme. Por desgracia,
mientras no termine el proceso en que me han metido carcas y mlites, no podr irme.
Ahora los lerrouxistas gallegos me buscan para la campaa electoral y me ofrecen
prebendas y dinero. Pero no me he flaqueado en mi poca abundante, menos lo har
ahora en la pobreza. Yo soy de los que se crecen en la adversidad. Pero esta tristeza que
no me deja serenidad para trabajar...!
Si no te pido una postal a vuelta de correo, mandndome las seas de tu cuado, para
mandar a tu mam las fotos, que ya las tengo dedicadas y todo, y no quisiera irme con
ellas. Si me escribes hoy mismo, hazlo a las seas de este hotel. Y debes de escribirme,
porque estoy muy triste.
Saludos cariosos a ese buen amigo que es Rivas Cherif y tambin muy respectuosos a
Margarita Xirgu y t un abrazo de

Eduardo (Logroo, 22-IX-35)102

Esta carta, unha vez mis, descrbenos a un Blanco-Amor en sintona ideolxica


con Lorca e coa sa actriz Margarita Xirgu. Os seus artigos e os seus pronun-
ciamentos pblicos, cada vez con mis forza, batan cos postulados da dereita. O seu
artigo en defensa do director de El Defensor de Granada e as sas crnicas africanas
alporizan os sectores da ultradereita. Como galeguista, tenta fuxir de capelias
polticas que hipotequen a sa independencia como xornalista. E pon como modelo
a nacionalidade catal. Na carta anda hai outros aspectos de interese: pormenores
sobre o libro dos Seis poemas galegos, as fotos tiradas en Granada e, sobre todo, a
tristura que o abrangue e que o amigo Federico ha de comprender.
Eduardo pasa por Bilbao, San Sebastin, Pamplona, Burgos e vai permanecer
en Madrid do 8 de outubro ao 2 de novembro. Precisamente, o da 8 Garca Lorca
fai unha fuxida, desde Barcelona, para falar sobre o seu teatro pola radio para
Amrica.
Federico regresa finalmente a Madrid o da 23 de outubro, en momentos de
axitacin poltica. Xa son das de despedida para Blanco-Amor. Nestes datas debeu

102 Fundacin Federico Garca Lorca, Madrid.

115
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

de ocorrer a homenaxe que lle fan a Eduardo en Madrid, ofrecida, segundo o


noso escritor, por Federico103.
Volve a Galicia. Do 3 ao 5 pasa a dar as sas ltimas apertas aos amigos de
Ourense, Lugo e Pontevedra. E o da 6 o seu barco sae para Bos Aires, a onde
arriba o da 20 de novembro de 1935104.
No barco vai pensando no momento poltico difcil de Espaa. Non se imaxina
a traxedia da Guerra Civil nin o asasinato do seu amigo: confa no triunfo de
Azaa e en volver axia. Federico contina triunfando e os Seis poemas galegos van
sar axia na Editorial Ns.
A chegada a Bos Aires, no plano ntimo, vai deixalo desolado. Traemos aqu
esta terceira carta de Eduardo a Federico105 para reafirmar, por se quedase algunha
dbida, a sa amizade sincera co poeta granadino. Esta confesin ntima , por
agora, o nico texto escrito no que Blanco-Amor, homosexual como Federico
Garca Lorca, lle revela con naturalidade o desamor en que se atopa, despois dun
abandono amoroso. Pola contra, a expectativa que esperta a sa chegada a Bos
Aires, como correspondente de La Nacin en Espaa, en momentos de trebn
poltico, sitao no centro da atencin xornalstica. Ter que erguerse da sa
desolacin e no primeiro que pensa no seu amigo: ser o seu representante
espiritual en Amrica, meta que se reiterou con mis motivo, despois do asasinato
de Federico. Recomendacins para Lola Membrives, apertas para os seus amigos
de Espaa e case unha certeza: as cartas de Federico a Eduardo teen que estar
nalgunha parte106.

103 Vid. Rey (16-7-54).


104 Desde o peirao de Vigo, Blanco-Amor envalle unha postal a Federico, ra de Alcal 102-4 de Madrid,
co seguinte texto: Ahora mismo, dentro de diez minutos, me embarco. Abrazos. Eduardo.
PD. Uno de estos das, te mandan tu libro.
Blanco-Amor embarca para Bos Aires o 6 de novembro de 1935. nxel Casal remitiralle a Garca Lorca
os exemplares do seu libro en Nadal, no mes seguinte.
(Vid. Exposicin Grfico-Bibliogrfica Garca Lorca y Galicia, dirixida por Guillermo Escrigas, do Grupo
Sargadelos, Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1995).
105 Fundacin Federico Garca Lorca, Madrid.

106 Neste asunto, propomos unha va de investigacin que non podemos desbotar. Sabemos que Blanco-

-Amor, neses terribles anos finais de soidade da sa vida, fixo unha limpeza a fondo da sa biblioteca, en
especial dos temas e cartas erticas. Polo tanto, el mesmo puido destrur aqueles textos que puidesen caer
nas mans de curiosos desaprehensivos. Outra hiptese considerar que estas cartas, as como outros textos

116
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

Reproduzo, polo seu interese, o texto ntegro da carta:

Mi querido Federico: Perdona que te escriba a mquina, pero son tantsimas las cosas que
tengo que hacer que apenas tengo tiempo. Te dir todas las cosas lo ms brevemente posible.
Primero que ando sufriendo tan horriblemente que no s cmo puedo sobrevivirme. En
realidad, me invento cada maana de esta desolacin que me es cada da. Ya te supondrs
lo ocurrido. Yo vine a Buenos Aires ms que por nada, a buscar a quien estaba en mi corazn
y en mi carne despus de un beso que dur siete aos, con sus noches, sus mares y sus
angustias. Pues este abrazo que yo traa temblando en mis msculos, con un ansia de tanta
ausencia junta, no encontr ni siquiera el fantasma piadoso de esas mentiras que se nos
cuentan para que sigamos viviendo. Nada. Una confesin bruta, a la media hora de
desembarcar y otra persona en medio. Un horror, Federico querido. No s ni siquiera cmo
te lo cuento. Van pasados diez das y este espanto con todos sus insomnios, esperanzas que
arden como papeles, proyectos sin sentido y venganzas sin valor siquiera terico, me traen
y me llevan como un mar. De pronto me quedo con la vida vaca entre las manos y todo
desmoronado dentro y fuera de m. En contraste con esta brutalidad, para que sea ms
dolorosa, est el aire imprevisto de triunfo con que Buenos Aires me recibe de nuevo. Los
peridicos hablando de m y publicando intervis polticas durante una semana entera.
Proposiciones de todas partes para escuchar mi palabra. Requirimientos para que acepte
recepciones. Pedidos de colaboracin... Hasta veladas cartas de amor, todas temblorosas de
adolescencia, con un aire muy suave de barrios grises y tristes que confinan con los lamos
y sauces del ro! Y yo desmoronado en este cuarto de un hotel feo, todo rumoroso con las
cohabitaciones de los matrimonios nacidos del fragor de las razones sociales, que vienen a
Buenos Aires a rehacer cierta luna de miel antigua y a comprar madapolanes y cacerolas.
Procuro107 no morirme arrimando a la hoguera toda mi voluntad. Alfonso, con quien me
he explayado, hace todo lo posible por distraerme. Por su consejo, salgo maana para
Crdoba a pasar unos das con una familia amiga. Si despus estoy ms sereno, aceptar la
proposicin de la estacin nueva de radio El Mundo, que es maravillosa y tiene muy
selectos programas. A propsito de sto, pienso dedicar tres de las charlas al tema que tengo
pensado para un libro: Excursin a Garca Lorca. Me haran tanta falta como morir, algunos
de tus poemas del libro de Poeta en Nueva York, que, como es natural, no me mandars. Y

comprometidos, o mesmo Eduardo os confiase seguridade dalgn amigo ntimo ou familiar moi
achegado a Federico Garca Lorca.
107 rehacerme (palabra riscada).

117
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

hars muy mal. Te lo digo por si Dios consiente que seas alguna vez buen amigo de ti mismo
y se te ocurre mandrmelos. Al da siguiente de llegar yo, sali el artculo de Doa Rosita,
que hizo profunda sensacin. Se considera como la revelacin de un crtico teatral de primer
orden. Ganas de hablar! Mallea, en cuanto entr en La Nacin para saludarle, me dijo:
Acaba Vd. de dar una leccin a todos los crticos del idioma, con ese ensayo culto,
entretenido y sencillo, siendo muy profundo, que se lee como un cuento. Haga Vd. renuncia
a muchas cosas y sea Vd. el crtico de nuestra generacin. A continuacin hablamos de la
obra, que yo les expliqu, precedindola de una exposicin sobre Granada y su estilo.
Quedaron maravillados y deseando verla en escena. Les habl de tus proyectos y realiza-
ciones. Casi toda la conversacin estuvo a ti dedicada. No hago ms que corresponderte.
Ahora veo cunto has hecho aqu por m, y eso apenas nos conocamos. Y hay quien dice
que eres egosta! En realidad, t has impuesto aqu mi nombre; porque lo cierto es que la
gente me quera y esperaba de m no s qu cosas, pero t has atizado mucho este fuego.
Gracias, Federico. Ya sabes que yo soy sobrio en las expresiones de mis sentimientos, pero
que me van muy hondo.
En cuanto salga de estas cenizas, lo primero que aceptar ser la recepcin en el
CRCULO DE LA PRENSA, a continuacin de lo cual, pronunciar una conferencia con
este tema: Azaa. El hombre y la vida. Le expuse el plan de la misma a Bveda y piensa
l que ser una cosa de mrito. Azaa despierta aqu una expectacin tan formidable, que
eso mismo hace fcil y temible a la vez el merodearlo con este intento de describir a su
alrededor un mero crculo de palabra. Yo siento por Azaa un cario sin lmites y una
admiracin que me da miedo, porque invade una zona de mi ser que siempre estuvo libre
para mis paseos interiores: mi self control crtico. Yo tuve fanatizado muchas veces, casi toda
la vida, mi corazn. Pero mi mente era ma. Ahora no. Estoy fanatizado ntegramente.
Esto me permite, sin yo haberlo querido, penetrarme de Azaa ms que intelectualmente,
por medio de sutiles modos de conocimiento que ms tienen que ver con la mstica. De
tal forma108 es as, que cuando leo sus discursos o le oigo, se ponen en movimiento dentro
de m una serie de emociones y resonancias que ya me eran antiguas, sin que yo las supiese
en clara conciencia de sus palabras o en sueos exactos. Y muchas veces mi contacto con
l, ms parece monlogo que dilogo. Ya s que todo esto parece gran presuncin, pero
es la verdad, y qu quieres t que yo le haga.

108 modo (palabra riscada).

118
FEDERICO, ERNESTO E EDUARDO: TRES NOMES PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

El otro da nos encontramos Lola Membrives y yo en una fiesta. Me abraz como antigua
amiga y me agradeci los magnficos viajes por Espaa que haba hecho, inmvil, leyendo
mis cosas. Arda en ganas de hablarme aparte. Y como se trataba de una exhibicin de La
Traviesa Molinera en privado, en cuanto se apag la luz, nos sentamos juntos y empezamos
a hablar de ti. Est muy dolida y triste de ti. La conclusin de nuestra conversacin fue sta:
Ya que no le has dado Yerma ni piensas darle Doa Rosita con cuyo papel de criada suea
que le destines, por lo menos, Casa de Maternidad o que le escribas cualquier otra cosa. Yo
creo que debas hacerlo. Margarita est por encima de estos menudos celos teatrales y no
se enfadara, porque Margarita no es actriz ms que por su gran talento y su angustiosa
sensibilidad. Es actriz de escena y no de entre bastidores. Ella misma te aconsejara que
atendieses el pedido de Lola: est desolada y me dice que todo cuanto le leen, le parece de
azucarillo o percalina; que suea con hacer una de tus mujeres y que este ao no tuvo
inters en hacer temporada porque le faltaba el entusiasmo que slo t puedes devolverle.
Piensa un poco en esto y contstame. Pero contstame. Soy aqu un poco tu representante
espiritual y pienso dedicarle tanto tiempo a mis cosas como a velar y a defender y a exaltar
las tuyas. Al fin, aunque mi vida no tuviese otro objeto que la de servir a la tuya, ya con
esto estara bien justificada. Toma las cosas, no te dir en serio, porque yo no aconsejo
actitudes aburridas, pero por lo menos con cierto ritmo y orden.
Lo de Lola ah queda, como lo ms importante de esta carta. No desmorones el prestigio
que me has creado ante ella, dejando mi carta sin respuesta.
Y nada ms. No porque no tenga un mundo ms de cosas que decirte, sino porque yo no
tengo humor para seguir escribiendo, ni s cmo llegu a tiempo.
Dale grandes abrazos a Rivas Cherif. Dile que en mis intervis habl muchsimo de la
T. E. A. y de su director y que dije que all se estaba gestando el nuevo tono tcnico del
teatro de Espaa y de sus actores futuros, muchos de ellos ya presentes.
Abrazos a Regino, a Iglesias, a del Moral... a todos los que, de buena fe, me habis
envenenado de Espaa con aquella memorable noche de la bodega, que no puedo sacarme
de las mientes. Y t, Federico querido, aydame en este drama con tus palabras, que te
lo agradecer para siempre, pues me encuentro muy triste en esta soledad tan intilmente
habitada. Abrazos tambin a tu gente buensima y uno muy grande para ti de,

Eduardo.
Buenos Aires, noviembre 29-935.
Escrbeme a Calle Cevallos 1030, 1 dcha.

119
Caricatura de Blanco-Amor, realizada polo violinista Manolo Quiroga, 1926 (Cltiga, 25 de xullo,
1926). Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

120
Eduardo Blanco-Amor, Bos Aires, Editorial Cltiga, 1928.

121
Eduardo Blanco-Amor, Bos Aires, Edicin do autor, Talleres Virs, 1931.

122
Autgrafo de Casida de los ramos, entregado por Federico Garca Lorca en Granada, 1935, a
Blanco-Amor.
Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

123
Federico fotografado por Blanco-Amor, Huerta de San Vicente, Granada, vern de 1935.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

124
Federico na sa habitacin traballando, Granada, xuo de 1935.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

125
Outra foto que Eduardo lle sacou a Federico en Granada, en xuo de 1935.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

126
Federico tocando o piano, Granada, Huerta de San Vicente, vern de 1935.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

127
Outra foto da serie de Garca Lorca tocando o piano, sacada por Blanco-Amor, na sa viaxe a
Granada, vern de 1935. O poeta enviaralle mis tarde a Margarita Xirgu esta foto dedicada:
Para Margarita. De su Federico.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

128
Garca Lorca ao piano. Huerta de San Vicente, Granada, 1935.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

129
Outra foto, da serie tirada por Blanco Amor, na Huerta de San Vicente, 1935.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

130
Federico Garca Lorca, Huerta de San Vicente, 1935.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

131
Federico Garca Lorca cos seus sobrios, fillos de sa irm e de Fernndez Montesinos, alcalde
de Granada, asasinado tamn en Granada, coma Garca Lorca, a comezos da Guerra Civil.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

132
Fotografa de Garca Lorca, con sa nai, tamn na Huerta de San Vicente, Granada, vern de
1935. A dedicatoria a Eduardo di as: Para Eduardo, con lo que ms amo del mundo. Di
Eduardo Blanco-Amor: Creo que es la ltima en la que aparecen juntos....
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

133
Federico Garca Lorca con sa nai, dona Vicenta Lorca, no vern de 1935, na sa casa da Huerta
de San Vicente en Granada.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

134
Federico Garca Lorca no seu cuarto de traballo, Granada, 1935, co cartel de La Barraca ao
fondo.
Blanco-Amor pon no reverso da foto: [...] Trabajando siempre, en esta poca, vestido de overall:
la ropa ms linda y ms cmoda para escribir poesa, segn me dijo aquella tarde.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

135
Foto de Garca Lorca, conservada por Blanco-Amor, na Huerta de San Vicente, nunha represen-
tacin con outros amigos.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

136
Don Federico, o pai de Garca Lorca, coa sa filla Isabel. Madrid, 1934.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

137
Casa do poeta en Fuente Vaqueros, na ra de la Iglesia, 2. Na porta vese o pai do poeta, don
Federico.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

138
O sobrio de Lorca, Manuel Fernndez Montesinos.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

139
III. OS SEIS POEMAS GALEGOS
3.1. O texto da Editorial Ns e os orixinais109: autgrafos e apgrafos
TEXTO DA EDICIN PRNCIPE: TEXTOS DOS ORIXINAIS111:
EDITORIAL NS110 AUTGRAFOS E APGRAFOS
PE: A:
I. Madrigal cibd de Madrigal a la ciudad de
Santiago112 Santiago113
Chove en Santiago Chove en Santiago
meu doce amor. meu doce amor.
Camelia branca do ar Camelia branca do ar
brila entebrecida sol. brila entebrecido o sol.

109 Os orixinais: autgrafos e apgrafos, consrvanse na Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de


Ourense, ags o de Madrigal a la ciudad de Santiago, que X. Alonso Montero atopou na casa de
Francisco Lamas e hoxe propiedade da familia.
110 Seis poemas galegos de Federico Garca Lorca foron publicados, como sabido, na Editorial Ns de nxel

Casal, Santiago de Compostela, coa nota epilogal seguinte: Iste volume, LXXIII de NS, rematouse de
imprentar en Santiago o 27 de Nadal do 1935. Levan un prlogo de Eduardo Blanco-Amor.
111 Comparando estes orixinais cos textos da primeira edicin, isto , a de Blanco-Amor da Editorial Ns,

obteranse as variantes textuais introducidas por Blanco-Amor ou no prelo. Todos os cambios (mesmo
espazos en branco, comas, etc.) van subliados ou sinalados en negria no texto da Editorial Ns, para
unha mellor apreciacin. Siglas: A = Autgrafo (copias de Garca Lorca), AP = Apgrafos (copias de
Guerra da Cal), PE = Primeira edicin.
112 Blanco-Amor empregou o texto xa impreso por El Pueblo Gallego, con das correccins manuscritas de

Garca Lorca en tinta negra: no verso 7 engade o o que falta e no 10 substite laio por ceio. O texto de El
Pueblo Gallego, con estas das correccins feitas por Federico, coincide coa copia en limpo do autor
granadino, que atopara X. Alonso Montero. Eduardo, pola sa conta, pon o ttulo en galego: Madrigal
cibd de Santiago, no v. 4: entebrecida , no 7 engade un de, no 8 acenta la, no 9 ra e no v. 15 pon da.
113 A copia en limpo autgrafa de Lorca estaba en poder de Francisco Lamas e foi descuberta e reproducida

en facsmile por X. Alonso Montero (vid. Alonso Montero, 1981). Faltan os posibles borradores primitivos
deste poema.
Este poema foi reproducido amplamente: Yunque, Resol, El Pueblo Gallego, El Sol, Noticiario Espaol,
Correo de Galicia, Quaderns de Poesia. Para as variantes textuais, vid. Anderson, 1988, pp. 265-6.

141
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Chove en Santiago Chove en Santiago


na noite escura. Na noite escura.
Herbas de prata e de sono Herbas de prata e sono
cobren a valeira la. Cobren a valeira lua

Olla a choiva pol-a ra, Olla a choiva pol-a rua


laio de pedra e cristal. laio de pedra e cristal
Olla no vento esvado Olla no vento esvaido
soma e cinza do teu mar. soma e cinza do teu mar

Soma e cinza do teu mar Soma e cinza do teu mar


Santiago, lonxe do sol; Santiago, lonxe do sol;
goa da man anterga Agoa114 de maan anterga
trema no meu corazn. trema no meu corazon.

PE: AP:
II. Romaxe de nosa Sen ttulo115
Seora da Barca

Ay ruada, ruada, ruada !Ai ruada, ruada, ruada


da Virxen pequena da Virxe pequena e a sua
e a sua barca! (barca!116.

A Virxen era pequena A Virxe era de pedra


e a sa coroa de prata. e a sua coroa de prata.
Marelos os catro bois Marelos os catro bois
que no seu carro a levaban. que no seu carro a levaban

114 Palabra superposta sobre outra riscada, case inintelixible: Augua.


115 Apgrafo ou copia en limpo de Guerra da Cal, con letra moi coidada. O ttulo do poema, as como as
demais variantes, sera do responsable da sa edicin. No final do poema, con letra de Guerra da Cal, pon
as iniciais de Federico Garca Lorca: F. G-L.
116 Versos 1-3: no apgrafo non estn en cursiva, como na PE.

142
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Pombas de vidro traguan Pombas de vidro traguan


a choiva pol-a montana. a choiva pol-a montana
Mortas e mortos de nboa mortos e mortas de nboa
pol-as congostras chegaban. pol-os sendeiros chegaban

Virxen, deixa a ta caria !Virxe deixa a tua caria117


nos doces ollos das vacas nos doces ollos das vacas!
e leva sobro teu manto !E leva sobro teu manto
as frores da amortallada! as froles da amortallada.

Pol-a testa de Galicia Pol-a testa de Galicia118


xa ven salaiando a i-alba. xa ven salayando a yalba
A Virxen mira pra o mar A Virxe mira pro mar
denda porta da sa casa. denda porta da sua casa.

Ay ruada, ruada, ruada Ay ruada, ruada, ruada


da Virxen pequena da Virxe pequena e a
e a sua barca! sua barca.
F. G-L.

PE: AP:
III. Cntiga do neno da tenda Cantiga do neno da tenda119
A Ernesto P. Gerra

Bos Aires ten unha gaita Bs Aires120 ten unha gaita


sobro do Ro da Prata, sobor do Ro da Prata,
que a toca o vento do norde a toca o vento do Norde
coa sa grs boca mollada. coa sua gris boca mollada121

117 Versos 11-13: non hai un espazo en branco que separe as estrofas.
118 Versos 15-16: non hai espazo en branco.
119 O apgrafo, a lapis, est escrito con letra pouco coidada de Guerra da Cal. Ten correccins e engadidos

do mesmo Ernesto, man e tamn a lapis. Est riscado o que parece ser o ttulo orixinal: Triste Ramn
de Sismundi. Na marxe dereita, est a dedicatoria: A Ernesto P. Gerra, escrita polo mesmo Ernesto.
120 Debaixo aparece riscado Buenos Aires.

121 Diante da palabra gris est riscada gran.

143
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Triste Ramn de Sismundi! !Triste Ramn de Sismundi


Al, na ra Esmeralda, xunto a rua dEsmeralda122
basoira que te basoira cunha basoira de xesta
polvo destantes e caixas. sacaba o polvo das caixas.
Ao longo das ras infindas Ao longo das ruas infindas
os galegos paseiaban os galegos paseiaban123
soando un val imposibel soando un val imposbel
na verde riba da pampa. na verde riba da pampa.
Triste Ramn de Sismundi !Triste Ramn de Sismundi
Sinteu a muieira dagoa Sinteu a muieira dgoa
mentres sete bois de la mentres sete bois de la
pacan na sa lembranza. pacan124 na sua lembranza.
Foise pra veira do ro, Foise praa veira do ro
veira do Ro da Prata. veira do Ro da Prata.
Sauces e cabalos mos Sauces e cabalos mos125
creban o vidro das goas. creban o vidro das goas.
Non atopou o xemido Non alcontrou o xemido
malencnico da gaita, malencnico da gaita:
non vu o imenso gaiteiro non viu ao inmenso gaiteiro
coa boca frolida dalas; coa boca frolida dalas126
triste Ramn de Sismundi, triste Ramon de Sismundi
veira do Ro da Prata, veira de Ro da Prata
vu na tarde amortecida vu na tarde amortecida127
bermello muro de lama. bermello muro de lama128

122 Aparece riscado de es (de esmeralda).


123 No verso anterior est riscado: Pola Avenida de Maio.
124 Debaixo de pacan, est riscada a palabra aran.

125 O m e o n estn superpostos, co que podera lerse tanto nos como mos.

126 O verso anterior est riscado: Coa fronte chea de.

127 Vu, tremeroso e bermello... (palabras riscadas).

128 O verso anterior est tamn riscado: un muro descura/darea.

144
OS SEIS POEMAS GALEGOS

PE: AP:
IV. Noiturnio do adoescente morto Noiturno do adolescente morto130

Imos silandeiros orela do vado Ymos silandeiros orela do vado131


pra ver o adoescente afogado. pra ver adolescente afogado
______
Imos silandeiros veiria do ar, Ymos silandeiros veiria do r
antes que ise ro o leve pro mar. antes quise rio o leve pro mar

Sa i-alma choraba, ferida e pequena Sua yalma choraba ferida e pequena


embaixo os arumes de pinos e dherbas. baixo dos arumes de pios e dherbas

goa despenada baixaba da la Agoa despenada baixaba da lua


cobrindo de lirios a montana na. cobrindo de violas a montana nua

O vento deixaba camelias de soma O vento deixaba camelias de soma


na lumieira murcha da sa triste boca. na lumieria murcha da sua triste boca

Vinde mozos loiros do monte e do prado !Vinde mozos loiros do monte e do prado
pra ver o adoescente afogado! pra ver adolescente afogado!

Vinde xente escura do cume e do val !Vinde xente escura do cume e do val
antes que ise ro o leve pro mar! antes quise rio o leve pro mar

O leve pro mar de curtias brancas O leve pro mar de curtias brancas
onde van e vn vellos bois de goa. onde van e vn vellos bois de agoa

Ay, como cantaban os albres do Sil !Ay como cantaban os albres do Sil132
sobre a verde lua, coma un tamboril! sobra verde lua coma tamboril

Mozos, imos, vinde, aixia, chegar !Mozo !imos! vinde! aixia! chegar!
porque xa ise ro mo leva pra o mar!129. porque xa ise ro o leva133 pro mar
Federico Garca Lorca

129 O complemento me funde o cadro trxico co eu lrico do narrador.


130 Apgrafo copiado a tinta negra. unha copia de Guerra da Cal moi coidada. O ltimo o de Noiturno
parece corrixir un anterior io.
131 Vs. 1-4: a copia de Guerra da Cal non leva indicacin de cursiva.

132 Vs. 17-20: sen indicacin de cursiva.

133 A forma leva do apgrafo est corrixida sobre levou.

145
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

PE: AP:
V. Canzn de cuna pra Rosala Castro, morta Vella Cantiga134

rguete mia amiga rguete mia amiga135


que xa cantan os galos do da! que xa cantan os galos do dia
rguete mia amada Erguete mia amada
porque o vento muxe, coma unha vaca! porque o vento muxe coma unha vaca

Os arados van e vn Os arados van e vn,


dende Santiago a Belen. dende Sant-Iago a Beln
Dende Beln a Santiago dende Beln a Sant-Iago.
un anxo ven en un barco. Un136 anxo ven en un barco
Un barco de prata fina un barco de prata fina
que trai a door de Galicia. que trai a dr da Galicia137.
Galicia deitada e queda Galicia deitada e queda138
transida de tristes herbas. transida de tristes herbas139
Herbas que cobren tu leito herbas que cobren teu leito
e a negra fonte dos teus cabelos, e a negra fonte dos teus cabelos.
Cabelos que van ao mar Cabelos que van mar
onde as nubens teen seu ndio pombal. onde as nubens teen seu nidio pombal140

rguete mia amiga Erguete mia amiga141


que xa cantan os galos do da! que xa cantan os galos do da
rguete mia amada Erguete mia amada
porque o vento muxe, coma unha vaca! porque o vento muxe coma unha vaca142

134 O apgrafo de Guerra da Cal est escrito a tinta negra, cunha letra moi descoidada, con correccins e
engadidos tamn seus. Vella Cantiga o ttulo orixinal, pero Blanco-Amor, entre parntese, ponlle o de
Cancin de cuna pra Rosala de Castro, morta, que sera o ttulo final, modificando Cancin por Canzn.
135 Vs. 1-4: sen indicacin de cursiva.

136 Un/un deste verso e do seguinte non coinciden coa versin da Editorial Ns.

137 Aparece riscada coma.

138 A palabra deitada aparece superposta sobre durmida.

139 Comeza o verso coa palabra Galicia riscada.

140 A continuacin aparece un verso riscado: Amiga Amiga mia amiga.

141 Vs. 17-20: sen indicacin de cursiva.

142 Debaixo pode lerse: Ergue teu ( ) corpo.

146
OS SEIS POEMAS GALEGOS

PE: AP/A:
VI. Danza da la en Santiago Danza da lua143

!Fita aquel branco galn, Fita a144 aquil145 branco galn


olla seu transido corpo! fita seu transido corpo.

a la que baila a lua que baila146


na Quintana dos mortos. na Quintana dos Mortos147

Fita seu corpo transido, Fita seu corpo transido


negro de somas e lobos. negro de somas e lobos148

Nai: A la est bailando Nai: a lua est bailando


na Quintana dos mortos. na Quintana dos mortos

Qun fire potro de pedra ? Quien fire caval de pedra


na mesma porta do sono? Na mesma porta del sono

a la! a la a lua. la lua!


na Quintana dos mortos! Na Quintana dos Mortos!

Qun fita meus grises vidros ? Quien fita mies grises vidros149
cheos de nubens seus ollos? Cheos de nubens seus ollos?

143 Poema hbrido, escrito coas letras de Guerra da Cal e de Federico. Os catro (o 5 verso est riscado)
primeiros versos seran un apgrafo, con letra a lapis de Guerra da Cal e, a partir do cinco, un autgrafo
de Garca Lorca (vs. 5-9: escritos a lapis e, desde o v. 10 ata o final, a tinta negra). Hai tamn correccins
a tinta feitas por Lorca.
144 No autgrafo, a forma verbal vai con preposicin: Fita a...

145 Aquel sobre Aquil.

146 Sobre o a de baila est sobreposto un e.

147 A continuacin, aparece un verso riscado: A Sant-Iago chegan barcos.

148 Comeza o verso cunhas palabras inintelixibles.

149 Aparecen riscados vidros verdes. Debaixo de vidros est verdes tamn riscado e debaixo de verdes vn grises.

Polo mesmo, as das palabras sen riscar son: grises vidros, isto , as da PE.

147
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

a la, a la a lua, la lua


na Quintana dos mortos. Na Quintana dos Mortos

Deixame morrer no leito deixame morir no leito150


soando con froles douro. Soando na flor del ouro

Nai: A la est bailando Nai a lua est bailando151


na Quintana dos mortos. Na Quintana dos Mortos

Ai filla, co ar do co Filla; con el ar, do ceo


vlvome branca de pronto! me vuelvo branca de pronto152

Non o ar, a triste la No es ar es la triste lua


na Quintana dos mortos. Na Quintana dos Mortos.

Qun bra co-este xemido ? Quien xime con el xemido


dimenso boi melancnico? de inmenso boi malenconico?

Nai: a la, a la Nai a lua! a153 lua!


na Quintana dos mortos. Na Quintana dos Mortos.

Si, a la, a la Si154a lua la lua


coronada de toxos, couronada de toxo
que baila, e baila, e baila que baila e baila e baila
na Quintana dos mortos! na Quintana dos Mortos!

150 Debaixo de morir aparece riscada morta.


151 Despois de Nai aparece riscada la.
152 Enriba de vuelvo pon pongo.

153 O a est escrito sobre la.

154 Est la riscada.

148
OS SEIS POEMAS GALEGOS

3.2. O prlogo de E. Blanco-Amor aos Seis poemas galegos

Queremos partir do prlogo que Blanco-Amor escribiu na primeira edicin


dos poemas, a da Editorial Ns, para examinar a sa posicin e ver que o
que di, e tamn o que non di, sobre os Seis poemas galegos de Federico Garca
Lorca. Boa parte do misterio en que se viron envoltos estes poemas foi debido
a que, sen saberse ben a causa, este limiar explicativo de Blanco-Amor non
figurou en case ningunha edicin posterior dos Seis poemas galegos. Leamos
atentamente este prlogo de Blanco-Amor, que reproducimos integramente:

PRLOGO
Federico Garca Lorca me lleg, un da cualquiera de nuestra amistad, con un puado de
versos gallegos. Todava traan en lo tierno de su blandor recin modelado, el movimiento
arbitrario de una grafa nerviosa de tachones, curvas y aadidos; plstica de la inspiracin
calumniada palabra romntica que hay que recuperar por tantos motivos; movimiento
casi involuntario de la mano, agarrotada por ese elctrico torrente discontinuo, que al
bajar de los sesos a los dedos, se apodera de todo cuanto puede extremecerse en nuestra
carne. Y dijo: La verdad es que, a pesar de haberme bien ledo mi Curros y mi Rosala,
el gallego lo aprend en los vocabularios precaucionables que aades a tus libros de poemas.
Debes ser t, por lo tanto, quien ordenes stos y quien los edite y quien los prologue. Y
ya est. Y ya se acab. Y no me hables ms de esto hasta que me traigas el libro.
Poco haba que ordenar fuera de la simple ancdota amanuense de sacarlos del dorso de
unos recibos, desenredarlos de entre las lneas de un telegrama o ponerlos a flote de las
restingas de una carta. Se vea que haban sido escritos en una serie de impromtus, de
urgencias y de incontinencias, como los otros; no cultivndolos en macetas de ocios
trabajosos y de postizas filologas, sino recogiendo el lagrimn de resina madura en el
momento caprichoso en que se le ocurra aparecer sobre la superficie del poeta. No son,
pues, versos eruditos elaborados, por virtuosismo y presuncin, en lengua prestada, sino
tan naturales, tan irremediables y tan inspirados como los que le salen en su idioma de
siempre.
Esta proximidad ms que aproximacin del poeta andaluz, no slo a la estructura
morfolgica de nuestra lrica, sino a su ms honda infraestructura espiritual, no cabe
fcilmente en las disculpas pedaggicas de la intuicin. Y por ser cosa tan venturosamente
inexplicable, yo he resuelto, por unanimidad conmigo mismo, atribuirla al milagro: que

149
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

a fin de cuentas, es la atmsfera natural y la nica lgica de toda poesa, no contaminada


por lo acadmico, lo social o lo didasclico. Es decir, de la poesa.
Muchas cosas, para mi lucimiento y pedantera pudiera yo hacer como que meditaba,
en este pronaos donde el poeta me deja a solas con sus nrdicos ramos y muchas losas
pudiera mancharle con el polvo de mis zancadas, falsamente solemnes. Pero sera pagar
una hospitalidad de prncipe con oportunismo de villano. Dejo, pues, para ocasin ms
confianzuda el devanar cavilaciones, que muchas podran ser en vista de tan fausto suceso.
Pero ser cuando no est en casa ajena.
Sera de ver que el idoma gallego, lengua nutricia primero e imperial despus, de la lrica
de Espaa durante siglos empezase otra vez, como en la poca trovaderesca y en la
romntica, que fueron sus dos grandes explosiones cclicas, a rebordar por el mapa
adelante, arrastrando en su riada a gentes que van por los desviados caminos; y que fuese
un poeta, imperial de suyo, quien viniese en traza de heraldo a gritar la nueva, rindindole
humildes preseas de voluntario vasallaje.
Esta vez, como siempre, lo gallego no triunfa por el dominio sino por el encanto. (Cuando
me dicen que Galicia nunca supo mandar, yo contesto que supo siempre encantar, que es
ms imperecedera soberana). Otros llegan tambin, que yo conozco, al reclamo de esta
nueva nidada lrica. No tanto espaoles como otros deslumbrados, provenientes de las
suaves e hijastras hablas criollas, a demandar el secreto limpio, tenue, florido de esta lengua
dulcemente terca, que se empea en ser inmortal y aparecer de vez en cuando, por entre
las rendijas de los siglos, con ojos nuevos de recin nacida. Los sntomas coinciden ya
demasiado con los que tuvieron otras grandezas extinguidas, pero que as empezaron: con
un lento desperezo luminoso, como las alboradas. En la maana de este nuestro tiempo
de ahora, aquel magnfico Pondal solitario, sac de su trompa de hierro la profeca, en la
gndara desolada, en tierra de Bergantios. El gran aguiln sali, por magia, de la bocina
y se fue por el mar agrisado y por la tierra verde, gritando el verso himnario:

Os tempos son chegados!

Y la voz de los poetas es la nica matemtica a que ajustan su arritmia los porvenires,
todava acostados en la entraa de lo que an no fue, porque su voz es la nica que puede
convocar la historia nonata. Os tempos son chegados? El poeta espaol llega, desde la
abundancia de su imperio, a herborizar flores pequeas en el paisaje de nuestra tierra. En
todo el paisaje! En el de nuestra ternura: Balada do adoescente afogado; y en el de

150
OS SEIS POEMAS GALEGOS

nuestro paisaje espiritual, que es la saudade: Cantiga do neno da tenda; en el paisaje


de nuestro pasado, que son las ciudades santas: Madrigal cibd de Compostela; en
el paisaje de nuestros muertos: Canzn de cuna, pra Rosala, morta y en el paisaje de
nuestra fe primaria y paisajstica: Cantiga da Virxe da Barca. Porque Galicia no es en
lo yerto de una platitud moribunda, sino en l lo ms riguroso de su vitalidad creadora,
otra cosa que paisaje. Digmoslo otras veces: Paisaje. Paisaje. Paisaje. Qu hay? Gracias
a l todo lo nuestro nos sigue vivo; y l nos fue, y nos sigue siendo, la referencia
indispensable para no perdernos de nosotros mismos y la esperanzada realidad de cada
instante y la energa eterna contra el cotidiano desaliento. Y ya que Garca Lorca, poeta
de todos los sures ms antpodas, entra en nosotros, entra en nosotros precisamente por
esta mltiple puerta verde, a decir todos con rudo acento himnario:

Os tempos son chegados!



En el siglo XV un castellano, El Marqus de Santillana escriba al Condestable de Portugal
una carta de informacin literaria. Y en ella: Non ha mucho tiempo cualesquier dezidores
e trovadores de estas partes, agora fuesen castellanos, andaluces o de la Extremadura, todas
sus obras componan en lengua galaica o portuguesa. Y terminando el XVI un sevillano,
Argote de Molina, continuaba: Si a alguno le pareciera que Macas era portugus, est
advertido que hasta los tiempos de Enrique III todas las coplas se hacan comunmente en
lengua gallega. Y en el XIX Menndez y Pelayo, conclua: No se puede desconocer que el
primitivo instrumento del lirismo peninsular, no fu la lengua castellana, ni la catalana
tampoco, sino la gallega que, indiferentemente para el caso, (en aquella poca eran la misma)
podemos llamar gallega o portuguesa. Los Cancioneros todos, desde el de Resende hasta
el de Baena, que es el de divisoria o deslinde, estn llenos de poetas de otras tierras y lenguas
el Rey Don Alonso (sic), el propio Santillana, Villasandino que usaron con amorosa
aficin la de Galicia. Federico Garca Lorca viene a ella con la gravitacin natural de otros
grandes de otros tiempos. Y ah os lo dejo para vuestra devocin y para nuestro estmulo.
A mi me tiembla la mano y el nima al ponerla sobre estos versos, que ya nos nacen
reliquia, para echar ms all un acento o traer ms ac un desmandado apstrofo. Pero
nada ms que para eso. Toda su naturalidad fue pulcramente respetada. Mi complicidad
se reduce a un leve paso por las ajetreadas cuartillas con probidad de pendolista y
ortogrfica. Y que an esto me sea perdonado!

151
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

3.3. Federico Garca Lorca: autor dos Seis poemas galegos

3.3.1. A publicacin dos Seis poemas galegos na Editorial Ns

Blanco-Amor, cando regresa de Amrica en 1933, axia soubo que Federico


andaba a recrearse polas praias da poesa galega. Coeca o Madrigal, porque se
publicara en El Pueblo Gallego. E saba que Garca Lorca, pletrico de proxectos
literarios naqueles anos, andaba metido nun mis: o de trobador da lingua dos
Cancioneiros e de Rosala. Esta fermosa nova circulaba nos comentarios dos seus
amigos galegos, mozos galeguistas, e nos rumores do faladoiro dos deputados e
escritores galegos, a do caf Regina (Castelao, Surez Picallo, R. Cabanillas...). E
coeca, sobre todo pola sa amizade daqueles anos co mozo Ernesto Prez
Gerra, onde estaban aniando: nas relacin de Federico con Ernesto.
Cando Garca Lorca regresa de Amrica en marzo de 1934, Eduardo vai
agardalo a Granada. Coeca as declaracins que Garca Lorca lle fixera ao
xornalista galego Jos Rodrguez Lence no Correo de Galicia155 de Bos Aires, nas
que o poeta granadino se senta poeta galego, e Eduardo vai porfiar, ata conseguilo,
que o seu amigo se incorpore literatura galega, con este fermoso prtico potico.
Federico volve a Madrid e decide rematar o proceso de escritura dos poemas
con Prez Gerra. Blanco-Amor, que est espreita, presente que este proxecto vai
ser realidade. E el mesmo contribe a difundir, a partir da primavera de 1934, a
boa nova entre os galeguistas, mentres se vai informando, con mis pormenor,
con Ernesto do estado da cuestin. Eduardo pasa longas tempadas en Madrid
en 1934 (2 de maio-24 de xuo; setembro-1934/xuo-1935) e tera ocasin de
falar con Garca Lorca moitas veces da necesaria publicacin dos poemas. Sabemos
como era Eduardo, cando pretenda algo, de insistente. Tamn coecemos a
resistencia que opua Federico a dar ao prelo as sas obras, as como a sa
despreocupacin por datar os seus escritos. Corrixaos, retocbaos e obstinbase
en non publicalos, contradicindo, deste xeito, a sa natural xenerosidade en recitar
e compartir a sa poesa156.

155 Vid. Rodrguez Lence, 1933.


156 Consltese en Mora Guarnido, 1958, distintos exemplos.

152
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Blanco-Amor, para ir minando esta resistencia de Lorca, comprometerao ante


os seus amigos galegos e non de estraar que fose idea de Eduardo Blanco-Amor
o retalo na prensa escrita, dando como realidade prxima a publicacin dos Seis
poemas galegos. As, a revista Ns, no seu n. de maio-xuo de 1935, anuncia os
poemas157 e o semanario Ser prev que sairn o 25 de xullo, polas festas do
Apstolo: con todos os honores de bo gusto, de luxo e de exquisitez158.
lvaro Cunqueiro, pola sa parte, annciao en El Pueblo Gallego, o 13 de
outubro159.
Blanco-Amor tera, pois, concertado con nxel Casal a publicacin dos poemas
na Editorial Ns, e a Surez Picallo, amigo e confidente, informarao da sa pronta
edicin. Por iso, cando Surez Picallo redacta a nota en Ser, o 30 de xuo,
anunciando o envo dos poemas Editorial Ns, Eduardo Blanco-Amor est en
Granada (21-xuo/20-xullo), na casa de Garca Lorca, a continuacin emprende
unha viaxe por terras de Andaluca e norte de frica, e non volver a Madrid ata
o 3 de setembro.
Polo mesmo, Federico entregaralle os poemas, como afirma Eduardo Blanco-
-Amor no seu artigo en La Hora de Chile160, un da de maio de 1935, na sa casa
de Madrid e despois de lerlle Doa Rosita la soltera. As, poda explicarse que
Blanco-Amor, como afirma, retivese os poemas un tempo, co obxecto de ir
dndolle a forma definitiva pero sempre gardando fidelidade ao esprito lorquiano.

157 Nmeros 137-8 (maio-xuo de 1935) e 139-44 (xullo-nadal de 1935). Vid. Landeira Yrago, 1986a, p.
141, nota 253.
158 A revista Ser remataba as o seu anuncio da prxima publicacin dos Seis poemas galegos de Federico:

[...] Y van de eplogo, unas lneas en gallego tambin del propio Garca Lorca.
La Editorial Ns que en el pasado Da de Galicia diera a publicidad cuatro de nuestros mejores libros
sacar este ao la plaquette del gran poeta andaluz, con todos los honores del buen gusto, del lujo y de
la exquisitez. Un regalo ms de los muchos que Ns lleva hechos a nuestra cultura verncula de la que
es primer paladn.
(Vid. Para el prximo Da de Galicia, Seis poemas gallegos del gran poeta andaluz Federico Garca Lorca,
Ser, 30 de xuo de 1935).
159 Cito por Landeira Yrago, 1986b, p. 52.

160 Vid. Blanco-Amor, 1948.

153
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

E Surez Picallo poda redactar a sa nota xornalstica en Ser (tia que ter a certeza
de que se an dar ao prelo), o 30 de xuo deste mesmo ano161.
Pero, como sabemos, os poemas non saron do prelo para o 25 de xullo, Da
da Patria Galega, como queran os galeguistas. E a sa publicacin tera que
atrasarse.
Blanco-Amor arrncalle, pois, os poemas a Garca Lorca e este confalle a sa
publicacin. O poeta auriense era a persoa axeitada: poeta tamn el da nova poesa
e amigo de Federico: Federico Garca Lorca me lleg, un da cualquiera de
nuestra amistad, con un puado de versos gallegos... Debes ser t, por lo tanto,
quien ordenes stos y quien los edite y quien los prologue. Y ya est. Y ya se acab.
Y no me hables ms de esto hasta que me traigas el libro. (Prlogo).
Garca Lorca confalle os orixinais162 a Eduardo e este ten que sacar unha copia
en limpo, para ordenar os papeis e escoller a versin definitiva163, como encargado
da publicacin. Blanco-Amor est ao quite e sabe que os Seis poemas galegos de
Federico son unha xogada maxistral para a literatura galega, naquela Espaa do
bienio negro. Unha axuda para a defensa dun republicanismo mis aberto e, sobre
todo, entroncado coa aventura galeguista de facer o plebiscito da Autonoma
galega. Os galeguistas reciben estas poesas con entusiasmo e de a o anuncio de
Surez Picallo de publicalos o 25 de xullo, a Diada maior, como unha
homenaxe cultura galega. Era un xeito de ir contra a dereita recalcitrante e a
caterva de descastados, que, segundo Surez Picallo, consideraban o galego como
dialecto de xente de baixa condicin. Nesta defensa estaba tamn o esforzado e

161 Vid. Los poemas gallegos de Lorca, conferencia pronunciada por Blanco-Amor no Centro Galego de Bos
Aires, o 30-07-1959, nas Xornadas Patriticas Galegas, s que asistiu tamn R. Otero Pedrayo, como
invitado de honor. Agradzolle a Alfonso V. Monxardn, pioneiro e entusiasta recuperador das voces dos
galegos ilustres, que se teran perdido irremediablemnte, sobre todo as dos nosos emigrantes e exiliados,
este testemuo sonoro de Blanco-Amor, editado polo Consello da Cultura Galega.
162 Federico encargaba, con certa frecuencia, aos seus amigos que ordenasen e rematasen os pormenores de

publicacin dos seus escritos: por exemplo, o encargo a Bergamn de Poeta en Nueva York. Mesmo,
algunhas veces tan xeneroso hora de regalar os seus escritos aos amigos, atopbase que, cando tia que
dalos ao prelo, precisbaos e vase na obriga de pedrllelos de novo. Vid. Gibson, 1987, p. 372.
163 Esta copia en limpo de Blanco-Amor non se conservou e tivo que desaparecer co espolio da Editorial

Ns, cando a reaccin asasinou a nxel Casal no vern de 1936 e queimou o fondo editorial. Tamn
puido perderse nun dos moitos cambios de domicilio de Eduardo.

154
OS SEIS POEMAS GALEGOS

valente editor nxel Casal, quen publicar os poemas na sa Editorial Ns, no


obradoiro literario que tia na ra das Hortas.
Blanco-Amor est de volta en Galicia do 10 ao 17 de setembro e, despois de
pasar por Ourense e Vigo, ser nestes das cando presumiblemente compoa
en Santiago man con letra de caixa Danza da la en Santiago164. Tera que
deixar Santiago precipitadamente, segundo vimos na carta que lle enva a Lorca
desde Logroo, de data 22-IX-35: ...Tu libro lo dej en marcha; y si no hubiera
sido por este asunto y por el proceso que me hizo dejar Santiago a los tres das
de llegar, ya estara listo para fin de mes....
Blanco-Amor encrgalle a Surez Picallo165 que leve a bo porto a publicacin
do poemario galego de Lorca, que corrixa as probas de imprenta con nxel Casal
e supervise a impresin do texto.
Tivemos a ocasin de falar na Corua, en setembro de 1994, con Xerminal
Filgueira, admirador e amigo de Surez Picallo en Bos Aires, e deunos outra
noticia sorprendente: o escritor sadense cambiou das palabras da copia en limpo
de Blanco-Amor. Polo tanto, minusculamente, Surez Picallo participara tamn,
pola porta da amizade con Blanco-Amor, nos Seis poemas galegos. Quede rexistrado
este dato, como curiosidade editorial166.
O libro sau editado, pois, e o 27 de decembro a data de colofn dos Seis
poemas galegos, anda que Eduardo afirma no seu artigo de nsula que xa estaban
preparados para sar do prelo en novembro.

164 Blanco-Amor, s veces, pouco exacto nas datas e nas citas. No seu artigo de 1959 para a revista nsula
sinala que compn os oito primeiros versos do poema Cantiga do neno da tenda e en Grial (Casares,
1973, p. 343) cita Danza da la en Santiago. Pero, como vemos, estas diverxencias ata son comprensibles,
pasados tantos anos, e non afectan ao fondo da cuestin.
165 Temos falado e escrito, en varias ocasins, da relacin destes dous amigos ntimos, parella tan beneficiosa

para a cultura de Galicia. A modo de exemplo, vid. Lus Prez Rodrguez, Presente, meu Capitn, Revista
das Letras de El Correo Gallego, Santiago de Compostela, 1-1-1993, pp. 12-3.
166 Se a noticia interesante, non o menos o personaxe de Xerminal Filgueira. Coecimolo como integrante

do Teatro Popular Galego, fundado por Blanco-Amor en Bos Aires en 1957 (vid. Lus Prez Rodrguez,
Breve historia do teatro galego na Arxentina, Cadernos da Escola Dramtica Galega, n. 89, A Corua,
1991), pero ignoramos onde se atopa na actualidade. Pois ben, merecendo a cualificacin de personaxe
lorquiano, dirixe o Museo Duamn Ruca, en Sierra Grande (Ro Negro, Arxentina), onde saca os Cadernos
Quimpen, coa sa correspondente traducin para o galego e nos que tenta rescatar a lingua dos mapuches,
isto , a lingua mapudungun, de tradicin anda hoxe falada naquelas terras.

155
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

O libro tera que levar, a modo de eplogo, unhas lias do propio Federico, pero
este texto, posiblemente, nunca foi enviado por Garca Lorca a Santiago.
nxel Casal, nunha carta de decembro de 1935 coa cabeceira de Ns
Publicacis Galegas e Imprenta, remitalle a Madrid, desde a ra do Vilar de
Santiago de Compostela, os exemplares a Federico:

Muy Sr. Mo: Con el ltimo de este ao quiero que lleguen a V. los primeros ejemplares
de sus Poemas gallegos.
La edicin es modesta, como mis medios, pero est hecho con el entusiasmo de este
humilde colaborador del renacimiento gallego que considera recompensada su labor en
el cedstico 1935 sirviendo al mundo la generosa aportacin de V. a nuestra lengua [...]
(Vid. Exposicin Grfico-Bibliogrfica Garca Lorca y Galicia, dirixida por Guillermo
Escrigas, do Grupo Sargadelos, Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1995, p. 30).

Cantiga do neno da tenda foi imprentada sen a sa dedicatoria: A Ernesto


P. Gerra. Nunca se soubo ben o seu motivo. Podemos desculpar a Blanco-Amor,
dicindo que o libro, como quedou explicado, era un trofeo para os galeguistas e
nacionalistas e Eduardo, neste sentido, puido ocultar este dato para darlle unha
visin mis universal, eliminando toda referencia concreta. Pero tamn xusto
reservarmos certas sospeitas: Blanco-Amor actuou as coa venia de Lorca167 ou
obrou pola sa conta, como afirmou o Guerra da Cal dos ltimos anos? De
crermos a versin de Guerra da Cal, non observamos nas relacins epistolares
deste con Blanco-Amor, como xa vimos, ningunha referencia a este feito nin a
amizade entre ambos os dous minguou nada na posguerra. De todos os xeitos,
Blanco-Amor debeu aclarar esta cuestin definitivamente e, se foi da sa
responsabilidade, teriamos que reprocharllo abertamente. Por outra parte, Guerra
da Cal, se saba esta e outras verdades sobre os poemas lorquianos, por que tardou
tanto en pronunciarse? Mesmo, antes de apareceren os orixinais dos poemas,

167 Non era a primeira vez que Lorca dedicaba unha poesa a unha persoa concreta e, mis tarde, apareca
dedicada a outra, nunha publicacin posterior (vid. exemplos en Mora Guarnido, 1958). En Galicia temos
un caso moi concreto, como o soneto Adn, que lle dedicou Lorca a Jos Barbeito, familiar de Carlos
Martnez-Barbeito, que posteriormente apareceu dedicado a Pablo Neruda (Conversas con Carlos Martnez-
Barbeito. Vid. tamn Landeira Yrago, 1986a, p. 82).

156
OS SEIS POEMAS GALEGOS

debeu dicir sempre a verdade, xa que esta reloce en todo tempo, con documentos
ou sen eles.
Mentres os Seis poemas galegos podan contemplarse no expositor da librara
de Xon Xess Gonzlez168 de Santiago, en Madrid sorprenda esta nova
experiencia literaria lorquiana. Guillermo de Torre considerbao un libro
imprevisto, unha das formas numerosas do virtuosismo lorquiano, que chegaba
ao lingstico169.
Non nos debe sorprender isto, cando en Galicia o mesmo Valle-Incln non
saba comprender nin valorar estas poesas axeitadamente. Un da que pasou pola
imprenta de nxel Casal en Santiago e viu que o ilustre editor estaba corrixindo
as probas dos Seis poemas galegos, fixo un comentario nada eloxioso sobre a
incursin potica de Federico na literatura galega, censurando estas poesas co seu
escepticismo (testemuo oral de Avelino Pousa Antelo, Santiago, abril de 1996).
Pero non compartan a opinin de Valle-Incln os mozos escritores galegos.
Coecan ben a xestacin destas poesas e recibiron con balbordo partidario esta
orixinal achega potica. As, tan axia como se viron liberados do duro traballo
de propaganda e defensa do Estatuto de autonoma, nas eleccins, prestaron unha
especial atencin aos Seis poemas galegos, con recensins crticas eloxiosas.
O da 12 de xaneiro de 1936, en La Voz de Galicia, facao Antn Villar Ponte,
afirmando que estas poesas eran dignas do gran poeta que era Garca Lorca.
nxel Fole, en Lorca, poeta gallego (El Pueblo Gallego, 1-2-1936), describa:

En Galicia ha pasado Lorca horas inolvidables y ha querido hacer perdurable constancia


de ellas, escribiendo estos versos de Seis poemas galegos, tan sentidos y delicados, en la
vieja lengua que ahora reverdece y vuelve a ser en sus mejores poetas, como en tiempos
de Airas Nuez (sic), gracia ingenua y exquisito artificio.
Nunca agradeceremos bastante al alto poeta andaluz tan fino presente.

O 26 de febreiro do mesmo ano, Roberto Blanco Torres (El Pas, 26-2-1936),


en Garca Lorca en la poesa gallega: Seis poemas galegos, remataba as o seu
comentario: Agradecemos al poeta andaluz este regalo triple regalo para los

168 Vid. Landeira Yrago, 1986b, p. 68.


169 Cito por Gibson, 1987, p. 413.

157
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

ojos, para los odos y para el alma de sus versos en la maana primaveral de una
Galicia que no quiere seguir murindose....
Por ltimo, Augusto Mara Casas insista na importancia que tian estes
poemas para a literatura galega, nesta hora dun novo renacemento literario. A sa
lectura pousaba, no seu corazn de escritor galego, unha doce alegra triunfal, de
inefable sabor. Federico saboreara a poesa dos nosos trobadores e romnticos e
renda un tributo cordial Galicia de Rosala de Castro: ... La publicacin de este
libro gracias a Ns justifica todo el jbilo esperanzado de los poetas gallegos
contemporneos. Quien no comprenda la importancia de este suceso literario es
que no quiere ver ni or... (El Pueblo Gallego, 8-5-1936)170.

3.3.2. Federico, poeta alfono e trobador do sur

A terra a poesa. Ns somos, apenas, os poetas


Blanco-Amor171.
Eduardo, a pesar de ser unha testemua principal na explicacin dos Seis poemas
galegos, insiste en que as cousas da poesa ocorren sempre por medios mxicos.
Nunca saberemos a explicacin real dun texto potico e, polo tanto, tampouco
destas poesas. Podemos, iso si, achegarnos a unha explicacin do fenmeno
potico, pero tendo sempre en conta o misterio radical de toda poesa.
Na sa conferencia do Centro Galego de Bos Aires de 1959, dica que esta
poesa de Federico non era un divertimento ou exercicio literario de prstamo.
Dun chouto, o poeta andaluz colocrase na cerna da nosa poesa. E con
perturbadora naturalidade, sen sinais de esforzo, nin rodeiras de exercicio
retrico. Eduardo, para explicalo, recorra a metforas que empregou en mis
dunha ocasin para falar da universalidade da nosa poesa: manto imperial e races
infiltrantes da nosa lrica nas outras linguas peninsulares.
Garca Lorca, despois de Poeta en Nueva York, est interesado pola poesa
tradicional. E as penetra nesta tradicin potica espaola por das vas: a

170 Agradzolle a Antn Capeln Rey o facilitarme copia documental dos ltimos testemuos destes
comentarios xornalsticos.
171 Recital Antolxico da Lrica Galega, 24-07-1956, Centro Galego de Bos Aires. Editado polo Consello

da Cultura Galega.

158
OS SEIS POEMAS GALEGOS

poesa arbigo-andaluza (Divn del Tamarit) e a poesa dos cancioneiros (Seis


poemas galegos). Blanco-Amor afirmaba por aquelas datas que o noso clasicismo
se chamaba medievalismo e por esta cancela entraron moitos poetas mozos na
cerca da poesa, recibindo influencias mutuas, como o caso de lvaro
Cunqueiro, prendido tamn nas redes poticas lorquianas: Canta o luar i o
mencer/en frauta de verde olivo172.
A lingua natural daquela experiencia potica lorquiana, na convivencia con
Galicia, tia que ser o galego, para un poeta que chega s races da poesa desde
a sinceridade, e van nacer os poemas. Cunqueiro avisa os lectores de El Pueblo
Gallego: o cantor andaluz ven a trovar a gaita de Ramn de Sismundi173. E nxel
Fole, cando Lorca lles entrega o Madrigal, pensa que tamn outros poetas
andaluces andan a compor poemas en galego.
lvaro de las Casas dira, anos mis tarde, de Federico: [...] Fue como un
noble Gaiferos de Mormaltn rey de Aquitania que quiso ofrendar a
Santiago de Compostela y a Santa Rosala de Castro su devota emocin
andaluza, a la que guiaban voces ancestrales desde la profundidad del camino
de Jacobuslandia [...]174.
Federico poetiza en galego, seguindo a tradicin potica dos trobadores
medievais. Anda que a poesa galega contaba no sculo XX coa figura ilustre do
cataln Carles Riba, ser o poemario de Lorca o que influir mis na poesa
alfona de lingua galega, como afirma o profesor Alonso Montero: [...] fue Lorca
quin, en mayor o menor medida, movi o incit, a otros autores no gallegos, a
la utilizacin potica del idioma gallego, dos de ellos, de cierta importancia, muy
pronto: el argentino Eduardo Jorge Bosco (1913-1948) y el jiennense Juan Prez
Creus (1912)175.

172 Cantiga nova que se chama riveira, Santiago de Compostela, 1933. Cito por Landeira Yrago, 1986a, p. 126.
173 Ibd.
174 lvaro de las Casas, Antologa de poetas gallegos, Bos Aires, Edit. Sopena Argentina, 1939, p. 218.

175 Vid. Alonso Montero, 1993, p. 128. Vid. tamn Poetas alfonos en lingua galega. Actas do I Congreso,

edicin de Xess Alonso Montero e Xos M. Salgado, Vigo, Galaxia, 1994.

159
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

3.3.3. Por que e cando nacen estes poemas

Blanco-Amor na conferencia citada de 1959 no Centro Galego de Bos Aires


explica que neses anos do 1933-1935 atopou a Federico moi interesado pola
literatura galega. Senta por ela unha especie de fascinacin literaria. Como se
descubrise, de speto, unha zona impoluta e se sentise atrapado por unha especie
de brincadeira lingstica, di Eduardo.
Andrew A. Anderson176 centra mis o tema: os Seis poemas galegos de Federico
Garca Lorca nacen por unha combinacin feliz de factores diversos.
O primeiro deles sera o coecemento e admiracin que Federico senta por
Galicia, que nacera nas catro viaxes efectuadas nosa terra. Eduardo Blanco-Amor
dirao poeticamente: Lorca entrou en Galicia pola porta grande da paisaxe.
Sentiuse poeta de [...] la alta hierba y de la lluvia177.
E, despois deste achegamento a Galicia, penetra na sa alma e mesmo deixa
referencias na sa obra literaria mis diversa. Por exemplo, na sa clebre
conferencia da Teora y juego del duende sinala o mestre Mateo entre os
tocados universais polo misterio e cita tamn a romara de Santo Andr de
Teixido e o meigo ro Sil.
O segundo factor ser a amizade. En Galicia coece e trata con moita pro-
ximidade unha xeracin de escritores e artistas galegos, dos que se far amigo:
lvaro Cunqueiro, Feliciano Roln, Arturo Cuadrado, os irmns Dieste, Lus
Seoane, Carlos Martnez-Barbeito, Surez Picallo, Castelao. Pero, para o estudo
dos poemas galegos, Blanco-Amor e, sobre todo, Ernesto Prez Gerra. Este foi,
sempre segundo Eduardo, o incitador decisivo da escritura dos poemas: Ernesto
fue el animador de Federico en aos muy significativos de su vida [...]. Para
Federico fue este ser ntimo del que dependen tantas cosas, como lo fue despus
Rafael Rapn, muerto de un caonazo. Son esas gentes de las que no se habla
pero sin las cuales queda sin explicacin la euforia creadora, los grandes momentos
en que una sola persona es todo el pblico178.

176 Anderson, 1988, pp. 31-5.


177 Rodrguez Lence, 1933.
178 Carta a Andr Bellamich, 1981. Cito por Anderson, 1988, p. 123.

160
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Vexamos o terceiro factor: a tradicin literaria galega. A xeracin de Federico,


segundo lle confesou R. Alberti a Blanco-Amor, la os cancioneiros, nos lindeiros
entre a lrica galega e a castel. O mesmo Garca Lorca manifestoulles a Carlos
Martnez-Barbeito que coeca a poesa galaico-portuguesa do ciclo trobadoresco
e a Blanco-Amor que lera a Gil Vicente, S de Miranda, Cames, Rosala de
Castro, Amado Carballo, Manuel Antonio, Eugenio Montes, lvaro Cunqueiro.
Eduardo leu con el textos de Curros e Pondal. Quedou marabillado coa poesa
pica deste ltimo e gustoulle menos o poeta de Celanova. Como xa deixamos
dito en captulos anteriores, a Lorca influulle tamn o contacto cos musiclogos
e folcloristas da Residencia de Estudiantes: Eduardo Martnez Torner e Jess Bal
y Gay.
Andrew Anderson sita estes poemas sobre unhas claves referenciais: deter-
minadas paisaxes urbanas e rurais, influencias temticas e formais coa literatura
tradicional galega. Lorca, nestas cantigas, segue fundamentalmente o ronsel dos
cancioneiros e de Rosala de Castro. Os santuarios e as romaras (pretexto e
contexto para o encontro dos amantes), preto do mar (as nosas barcarolas), son
reelaborados poeticamente polo bardo granadino. Reverdece a cancin popular,
que, no caso da Romaxe da Nosa Seora da Barca, fora tema popular xa en
Rosala.
Lorca escolle tamn os tons e os aires das cantigas nos seus esquemas de
repeticin e estruturas paralelsticas. O dilogo de nai e filla en Danza da la. As
voces amigo e amada para espertar vida a Rosala, amada e morta, pero viva
no mito. Son coincidencias buscadas consciente ou inconscientemente, pero o
certo que Lorca traballa sobre o tronco lrico galaico. Nos poemas hai tamn
influencias mis difusas, que foron detectadas por estudosos e que poden
estenderse, en menor nivel, a outros autores da nosa literatura: Rosala, Amado
Carballo, Blanco-Amor179. Vexamos algunhas destas referencias nos poemas.
Madrigal cibd de Santiago alude historia milenaria da cidade. As herbas
verdes (manto tpico da nosa paisaxe), a choiva pola ra (popularmente cocese
Santiago como a cidade mis chuviosa de Espaa), o laio de pedra (a cidade das
pedras centenarias).

179 Vxanse estudos de Carlos Feal Deibe, Guerra da Cal, Franco Grande e Landeira Yrago, respectivamente.

161
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Romaxe da Nosa Seora da Barca outra das nosas romaras tradicionais e


rosalianas. A Virxe mira para o mar desde a Costa da Morte, en Muxa, onde ten
unha pequena ermida. Lorca crea de novo aqu un texto potico no que hai
diversos planos fundidos e superpostos. Inventa, pero coincide, unha vez mis, coa
realidade. A imaxe da Virxe confundida coa rocha, que tamn a barca que a
transportou ata o santuario. E os catro bois que a levaban, que pertencen sen
dbida a outra das nosas romaras populares: Nosa Seora da Franqueira, cantada
por Cabanillas. Neste punto, como noutras referencias temticas de fondo,
confirmamos a nosa sospeita de que as influencias se estenden a outros conver-
sadores do caf Regina, a onde Federico acuda con Prez Gerra e Serafn Ferro.
Posiblemente, Ramn Cabanillas contoulle a Federico, entre outras moitas lendas,
a romara da Nosa Seora da Barca e a da Nosa Seora da Franqueira, e Garca
Lorca fai esa mestura potica tan sa, pero tan fermosa sempre180. O certo que,
efectivamente, a Virxe da Nosa Seora da Franqueira unha imaxe moi antiga,
pequena e de pedra. Despois da misa maior, a Virxe, cun manto azul, sae nun
carro, tirado por xuntas de bois, tamn cubertas de panos sedns brancos, sen que
falte o aguilln con punta de ouro181.
Cantiga do neno da tenda transprtanos aos galegos da emigracin. De novo,
Lorca pon en danza metafrica os elementos reais: o Ro da Prata, as ras infindas,
a concreta ra Esmeralda, pola que paseou o poeta, as ribeiras da pampa... E,
como msica de fondo, a muieira dgoa, a muieira bailada polo emigrante,
mentres discorren polas sas meixelas as bgoas da saudade. Sismundi tamn un
topnimo concreto, da comarca de Ortigueira, que, segundo me referiu Guerra
da Cal, el mesmo lle proporcionou. Bermello muro de lama metfora lorquiana,

180 Na mia conversa con Guerra da Cal, sen facer, pola sa parte, referencia romara da Nosa Seora da
Franqueira, contoume que foi el quen lle falou desta pequena Virxe de pedra e dos catro bois. Durante a
entrevista constatei que case sempre se apropiaba do discurso dos Seis poemas galegos e que poda estar indo
mis al do que puido influr a cultura e coecemento potico que poda ter un mozo como Ernesto, de
22 anos, e criado culturalmente en Madrid. Posiblemente estaba a confundir, aos seus oitenta e un anos,
as voces cos ecos (son palabras de Landeira Yrago). Por que Lorca non puido escoitar esta historia da boca
doutros amigos galegos, lase Serafn Ferro, Eduardo Blanco-Amor (quen atribe a si mesmo tamn o
protagonismo, que comparte con Carlos Martnez-Barbeito) e outros? Todos eles puideron, pola sa vez,
escoitala de Ramn Cabanillas, quen, por certo, a contou poeticamente de xeito fermoso.
181 Vid. Sueiro, 1983, pp. 140-9, 195-201.

162
OS SEIS POEMAS GALEGOS

pero pode observarse efectivamente esta cor melena de len cando as augas
mesturadas do Ro da Prata e o ocano se confunden182.
Noiturnio do adoescente morto, de intenso paralelismo e con ecos das Coplas
manriqueas, cos seus signos reais: o ro Sil, que leva no seu colo ao adoescente
afogado, anda quente, cara ao mar (a morte definitiva). Era o Sil que o mesmo
Garca Lorca percorreu nos tempos de La Barraca183, pero, sobre todo, o ro amado
polo seu amigo Ernesto (Ernesto do Sil). Vinde mozos loiros, vinde xente escura do
cume e do val... son as terras altas e baixas de Galicia, coa sa xente loura e morena
que, en Santa Compaa, estn concitadas para acompaar o afogado (ou o
derradeiro amor adolescente) na sa ltima viaxe.
Canzn de cuna pra Rosala Castro, morta, con ritmo de cancin de berce
e de alba, vai de Santiago (lugar onde se rende culto e est enterrado o Apstolo
Santiago) a Beln (lugar de nacemento de Xess e berce do cristianismo). Concita
a morte e a vida para espertar a Rosala, nunha aproximacin lorquiana, que,
unha vez mis, coincide coa historia mtica: segundo a lenda, o Apstolo chegou
a Padrn, lugar onde Rosala viviu e morreu.
Danza da la en Santiago un canto ao espazo potico da Quintana, que el
mesmo bautizou co nome de praza-butaca e na que escenificou montaxes con La

182 Outra volta, Lorca poetiza sobre a realidade concreta. Ns mesmos puidemos comprobar como en
Arxentina e Uruguai est viva popularmente a comparacin destas augas coa cor da melena de len.
183 Ramn Gonzlez Alegre nrranos o acontecemento externo:

[...] El Teatro Universitario otra vez. Los hechos segn el testimonio de Don Rogelio Baltar Ramrez
sucedieron en un pueblo fronterizo con Galicia, Puente de Domingo Flrez, ya en la tierra berciana de
Len, exactamente durante ese ao 1933 [...]
La Compaa Teatral se dispuso a levantar el escenario. El Ro Sil baja de las tierras bercianas y trae ramajes
bravos de la serrana leonesa. Por sus aguas cantan los rboles, con voces desprendidas. Rogelio Baltar,
entonces maestro nacional de unos de esos pueblos del contorno, habla con Lorca [...] Los labriegos se
aprietan en haz ante el tablado. Es la anochecida y se encienden candiles de carburo [...] Galicia y su
espritu (la frontera es pequea cosa para distinciones) estn latiendo en la sangre de los que escuchan.
Alguien advierte:
Un afogado aboyando (flotando).
La representacin haba terminado y por los riscos y las piedras bajan las gentes al ro. Lorca y Don Rogelio
Baltar van tambin. Es un mozo joven, un adolescente [...]
El cadver flotaba, apenas perceptible entre las sombras y los riscos del ro [...].
(Vid. Gonzlez Alegre, 1954).

163
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Barraca. Antigo cemiterio, ao carn da Catedral, onde a la, galn pero tamn
morte, baila nun simblico baile de morte184. Por outra parte, os elementos reais
preexistentes: Santiago, a Quintana, o boi malencnico, os toxos, planta tpica de
Galicia.
Esta va de interpretacin potica de Galicia s precisara do idioma galego
para expresarse.
No tocante escrita dos poemas, atopmonos tamn con problemas para
datalos. Unha vez mis, Garca Lorca consttanos a sa despreocupacin por este
asunto.
Como tese xeral, os poemas empezaranse a compor despois do vern de 1932
(co Madrigal) e remataranse os restantes, como afirma Guerra da Cal, en
1934185. Todo o mis, podiamos admitir, como data final, a primavera ou comezos
de vern de 1935186.
Garca Lorca via falando, desde maio de 1932, da sa intencin de escribir
poesas en galego. A partir desta data, hai que situar o nacemento, elaboracin e
escritura dos poemas. O proceso complexo e nel conflen moitos factores, que
farn posible a publicacin desta xoia literaria. O poeta puido pensar nun primeiro

184 Xos Filgueira Valverde cre que o branco galn da Danza da la non Ramn de Sismundi, senn o
mrtir Pelaxio. Baixando cara Quintana, desde a Va Sacra, para escoitar as doce badaladas, algun lle
tivo que indicar a Garca Lorca a estatua de San Paio, o santo rapacio degolado de Bouza Brey.
(Vid. Filgueira Valverde, 1993, 1994).
Ricardo Palms apoia tamn esta idea de Filgueira Valverde e engade:
Interesante a suxestin do Filgueira. A seguir ao muro da Quintana o das monxas est, mis retirada,
a entrada igrexa. Al hai un San Paio vestido de cortesn do XVIII cun cuitelo encravado no pescozo. O
branco galn baixo a la? Pode ser. Bon, xa sabes a lenda: Abderramn quxolle comer o rabo... Contronlle
a estoria ao Lorca? Voltamos ao mesmo asunto. O poema latino que lle dedicaron en Alemania tido por
algns como o primeiro texto medieval de temtica gay. Nunca cheguei a velo e non sei que conta (carta
xa citada do 19-1-1936).
Apreciacins interesantes, pois, unha vez mis, Garca Lorca pode estar dndonos, como eu creo, unha
nova metfora fundida sobre realidades preexistentes: Ernesto Ramn de Sismundi, transformado
poeticamente no neno da tenda e agora tamn branco galn, fundido coa imaxe do mozo mrtir San
Paio.
185 Vid. Franco Grande, 1985a.

186 Ian Gibson, Andrew A. Anderson, Landeira Yrago e Franco Grande son algns dos crticos que se teen

ocupado deste tema. Blanco-Amor, que precisamente non se distingue pola sa precisin nas citas, incorre
en frecuentes contradicins. Pero el, mis que apreciacins formais, que poden ser traizoadas facilmente
pola memoria, vai sempre cerna da cuestin: os poemas son da autora de Garca Lorca e Guerra da Cal
o incitador deles, como el vai ser o seu editor. Aqu onde radica a cuestin.

164
OS SEIS POEMAS GALEGOS

momento, como natural, na sa propia lingua de expresin, o casteln. Pero xa


desde a prehistoria destas poesas, puido partir tamn de borradores en galego, que
se converteran mis tarde en copias en limpo. Neste punto, o poema que lle
entregou a Carlos Martnez-Barbeito, en papel azul, con cabeceira do hotel
Compostela, tampouco nos aclara esta cuestin, pois o escritor corus non
lembra en que idioma estaba escrito187. A poesa: ... se refera a la lluvia y al mar
de Galicia y a los bueyes que miran pensativos desde los hmedos prados a los
viajeros que recorren los caminos; la poesa era tiernsima y estaba verdaderamente
transida de lluvia y de melancola galaicas188.
Pero sobrevn a circunstancia feliz para a literatura galega: a ntima amizade con
Ernesto Prez Gerra. Esta amizade decisiva (lembremos que foi Blanco-Amor
quen afirmou e reafirmou esta influencia, incitadora nos poemas). A data exacta
da escritura importante para a fixacin dos textos, pero a razn da sa creacin
fundamental. Sabemos que, volta da sa viaxe a Compostela en maio do 1932,
Lorca est disposto a escribir os poemas en galego e, nestes momentos, a amizade
con Ernesto est xa consolidada189.
Aproximemos un pouco mis a data destes poemas. En lias xerais, estamos de
acordo coas dadas por Andrew A. Anderson, na sa edicin crtica deste poemario.
Podiamos mesmo diferenciar das fases: a data da escritura dos posibles borradores
de Garca Lorca e a posterior colaboracin lingstica con Guerra da Cal.
Madrigal puido escribilo Lorca en Santiago ou ao volver a Madrid, despois
da sa estada en Santiago. O autgrafo conservado unha copia en limpo, escrita
en novembro de 1932 por Lorca na rebotica dun comercio de gramolas que Lus
Manteiga tia en Lugo, perante a ollada atenta dos seus asesores lingsticos,
Francisco Lamas e Lus Manteiga. Federico partira dun borrador previo ou tamn
puido trasladalo directamente da sa memoria ao papel.
Romaxe e Noiturnio poderan ser escritos en 1933190. O primeiro, copiado
no dorso dunha invitacin, dirixida a Lorca polo embaixador de Portugal, para

187 Conversas con Carlos Martnez-Barbeito, na sa casa da ra Juana de Vega (A Corua).


188 Vid. Martnez-Barbeito, 1945. Cito por Grial, n. 43 (xaneiro-febreiro-marzo, 1974), p. 96 (revista en
que se reproduce integramente o seu artigo de 1945).
189 Para esta complexa composicin e elaboracin deste poemario, vid. Anderson, 1988.

190 Data dun posible borrador lorquiano. Anda que a colaboracin lingstica con Guerra da Cal, se verdade

o que el afirma (vid. Franco Grande, 1985a), puidese suceder en 1934.

165
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

concertar unha cita con Julio Dantas, o 9 de maio de 1933. Lorca marcha para
Amrica o 13 de outubro, polo que puido ser escrito antes da viaxe. Reforza esta
tese o episodio do afogado no vern do 33 no ro Sil, ao seu paso por terras de
Len, que Gonzlez Alegre sita nun da de agosto. Noiturnio, segundo Andrew
A. Anderson, tivo que escribirse tamn por estas datas, pois a letra de ambos os
dous poemas idntica.
Cantiga do neno est inspirada na estada portea de Federico, polo tanto
puido ser escrita despois da chegada do poeta, en marzo de 1934. O dorso da
carta no que est redactada ten a data do 9 de novembro e poda estar agardando
a Lorca do seu regreso de Amrica, enriba do seu despacho.
Canzn de cuna est escrita coa mesma letra que a anterior e que os primeiros
versos apgrafos de Danza da la, polo que estes textos tamn puideron ser
escritos volta de Lorca de Amrica191, isto , en 1934.
Estes autgrafos e apgrafos embarcaron con Blanco-Amor para Amrica, quen
os conservou durante moitos anos, mentres os crticos e comentaristas facan
cbalas sobre os poemas. Coecan os orixinais algunhas persoas da contorna
ntima de Eduardo: os seus alumnos das clases de Literatura Galega que pasaban
polo seu apartamento. En contadas ocasins foron sacados da sa casa, a non ser
para seren expostos noutros mbitos da sa familiaridade, como ocorreu en 1959
no Centro Galego de Bos Aires, ante a ollada curiosa de Otero Pedrayo. Non
esquezamos que o Centro Galego era como a sa segunda casa, onde desenvolva
o seu labor galeguista.
Estes orixinais quedaron en poder, como xa se dixo, da Deputacin Provincial
de Ourense, que mercou a biblioteca do escritor auriense, e foron dados a coecer
en facsmile por Landeira Yrago en 1985.

3.3.4. Tese blancoamoriana: autora lingstica e literaria dos Seis poemas galegos

De novo, queremos prestar atencin ao prlogo que Blanco-Amor antepn aos


Seis poemas galegos, publicados na Editorial Ns en 1935.

191 Anda que, para o caso de Danza da la, Lorca puido escribir un borrador previo, que explicara a vaga
referencia desta poesa na entrevista de Rodrguez Lence en Bos Aires, sobre unha noite de la en Santiago.
Mesmo mis crible que a citase de memoria.

166
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Blanco-Amor quere deixar claro que Federico o autor dos poemas e reduce
a sa intervencin neles. Isto vai contradicir, como exporemos mis adiante, as
teses de Guerra da Cal, que si sobrevalorou a sa, sorprendentemente despois da
morte de Blanco-Amor e cando se deron a coecer os orixinais dos poemas, boa
parte deles escritos coa sa letra.
Non nos enganemos. Eduardo coeca perfectamente cal era o nivel de
penetracin de Lorca no galego. Pasou con el moitos momentos e leu con el tamn
textos de autores portugueses e galegos. A tese blancoamoriana, mis interesante,
mis ampla e vai cerna da cuestin, mis al de ortografas: Federico quedara
seducido non s polo idioma, senn pola paisaxe, a msica e a literatura galegas,
os amigos.
Blanco-Amor estaba tan seguro na sa tese que mesmo lle produca fasto
calquera dbida ao respecto. As, contstalle ao xornalista X. Costa Clavell:

Perdname, pero no quiero hablar de Federico en estos das en que vuelve a ser objeto de
escndalo retributivo y de rebatia periodstica y editorial. Qu nusea y qu falta de amor
y de respeto! En cuanto a los poemas que yo publiqu y cuyos originales manuscritos
guardo, ya que estamos en Barcelona, slo quiero decirle al seor Martn Vilumara que su
afirmacin de hace unos aos en Camp de lArpa, de que esos poemas son para Federico
meros ejercicios retricos en otra lengua, es una conclusin gratuita, indocumentada y, en
el fondo, majadera [] Pregntame otras cosas que no me hagan perder la paciencia, tarea
bastante difcil entre las preguntas pblicas que pueden formularse en este pas []

Garca Lorca recitaba poesas galegas de memoria. Tia o coecemento pasivo


de ter odo o galego falado durante as catro viaxes que realizou a Galicia, pero, sobre
todo, o galego que escoitaba a mido falar entre Ernesto e Serafn e os galeguistas
do caf Regina. Sabemos que Garca Lorca tomaba notas do galego falado e escrito,
que lle valan mis tarde para a redaccin dos textos. Repasou o vocabulario
precaucional de Romances galegos de Blanco-Amor. A va do idioma ralle familiar.
Ademais os poemas son lorquianos non s polo idioma, senn tamn pola
temtica192 e polos seus recursos poticos.

192 Carballo Calero, 1975, p. 728.

167
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

ben certo que Eduardo mantivo a ficcin, que foi esfiando pouco a pouco,
sobre os orixinais que conservaba, afirmando que eran autgrafos de Garca Lorca.
Pero, posiblemente, a sa actitude quera salientar a autora de Federico, para que
ningun puidese sinalar achegas alleas, que fixesen sospeitar unha posible
traducin directa dos poemas para o galego. Eduardo quera deixar nitidamente
claro que Federico escribira os poemas en galego, anda que este tivese un
coecemento limitado do noso idioma. Neste sentido, a sa tese segue sendo a
vlida, pois, como sinala F. Fernndez del Riego, o contrario sera unha farsa: ...
Tense dito que Garca Lorca non coeca o galego. De ser as, resultara unha farsa
a publicacin dos Seis poemas, cousas s que o poeta non poda prestarse193.
Testemuos do propio Federico reafirman a sa autora. Na primavera de
1936, de volta dunha excursin a Alcal de Henares, cos seus amigos Daniel Tapia
e Jos Ruiz-Castillo, entusiasmado, ponse a recitar algunhas poesas dos Seis
poemas galegos194.
A polmica arrinca de 1948, cando Guillermo Daz-Plaja publica un libro
sobre Garca Lorca en Bos Aires195, nel amosbase de acordo co testemuo de
Carlos Martnez-Barbeito196 e afirmaba:

Nunca cre que Lorca fuese capaz de escribirlos directamente en gallego, pues me
consta que sus conocimientos de esta lengua eran muy rudimentarios. [...] sera preciso
pensar que sus poemas sufrieron una reelaboracin, ms importante de lo que pudiera
creerse, tal vez una verdadera traduccin [...] por mano del prologuista del libro,
Eduardo Blanco-Amor, o de Ernesto Prez Gerra, cuya intervencin me confes [...]
el mismo ao de la publicacin197.

Blanco-Amor reacciona rapidamente e envalle unha carta a Guerra da Cal a


Nova York, que comentaremos mis adiante, pedndolle explicacins sobre a sa
participacin, pois estaba o seu amigo comn Federico en cuestin. E motivado

193 Alonso Montero, 1985l, p. 326.


194 Vid. Landeira Yrago, 1986b, p. 61.
195 Vid. Daz-Plaja, 1948.

196 Martnez-Barbeito, 1945.

197 dem. Cito por Grial, n. 43 (xaneiro-febreiro-marzo, 1974), p. 97. Vid. tamn Anderson, 1988, p. 126.

168
OS SEIS POEMAS GALEGOS

polos comentarios precipitados que do libro de Guillermo Daz Plaja se vian


producindo na prensa chilena198, requirindo a sa intervencin para aclarar esta
cuestin, Blanco-Amor publica para La Hora de Chile o seu artigo Sobre los
poemas gallegos de Garca Lorca199. Nel quere disipar as insistentes brtemas que
anda revoan sobre a orixe dos poemas galegos de Federico. Acababa de sar o libro
de Daz-Plaja e volva xurdir este enfadoso preito literario, esa infamia mida.
E, despois de comentar a vida e a obra de Federico, insiste na autora lorquiana
dos poemas.
Pero vexamos ns, finalmente, cal foi a participacin de Blanco-Amor nos
textos. Di no seu prlogo:

La verdad es que, a pesar de haberme bien ledo mi Curros y mi Rosala, el gallego lo


aprend en los vocabularios precaucionales que aades a tus libros de poemas [...].
Poco haba que ordenar fuera de la simple ancdota amanuense de sacarlos del dorso de
unos recibos, desenredarlos de entre las lneas de un telegrama o ponerlos a flote de las
restingas de una carta [...].
Esta proximidad ms que aproximacin del poeta andaluz, no slo a la estructura
morfolgica de nuestra lrica, sino a su ms honda infraestructura espiritual, no cabe
fcilmente en las disculpas pedaggicas de la intuicin [...].
A mi me tiembla la mano y el nima al ponerla sobre estos versos, que ya nos nacen
reliquia, para echar ms all un acento o traer ms ac un desmandado apstrofo [...].
Toda su naturalidad fue pulcramente respetada. Mi complicidad se reduce a un leve paso
por las ajetreadas cuartillas con probidad de pendolista y ortogrfica.

Como observamos, resume o seu papel a ordenar os papeis, a realizar algunhas


correccins ortogrficas, pero respectando sempre a naturalidade dos poemas.
Recoece o prstamo lxico dos seus vocabularios precaucionais (refrese a
Romances galegos, publicado en 1928) e admite a sabia penetracin de Federico na
espiritualidade da nosa lrica.

198 Vid. Federico Disrael: Blanco-Amor y Garca Lorca, Las ltimas Noticias, Santiago de Chile, 5-11-1948.
199 Vid. Blanco-Amor, 1948, p. 2.

169
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Pero examinemos, a continuacin, como estes cambios que introduciu Blanco-


-Amor foron moito mis amplos. Anda que o lector puido apreciar xa todas as
diferenzas existentes entre os poemas orixinais e os publicados por Blanco-Amor,
en captulos anteriores, considero de interese resumir as mis importantes.
En Madrigal o respecto ao texto total. Publica a copia de El Pueblo Gallego
(o autgrafo lorquiano quedara en mans de Francisco Lamas), con das correccins
feitas polo propio Lorca. Restitucin dun o en sono (erro tipogrfico) e cambio de
ceio por laio (un posible erro de lectura do poema).
Nos dous apgrafos, o de Romaxe e o Nouturnio, que son copias en limpo
de Guerra da Cal, na sa letra mis coidada, os cambios son xa maiores.
Correccins ortogrficas, morfolxicas e de contraccins:
Virxe/Virxen; sua, lua/sa, la; pro/para o; salayando/salaiando; /o; r/ar;
quise/que ise.
Cambios lxicos: congostras/sendeiros; lirios/violas. Disposicins novas na
estrutura da estrofa e cambios internos de palabras no verso:
mortos e mortas mortas e mortos;
Ai ruada, ruada, ruada Ay ruada, ruada, ruada
da Virxe pequena e a da Virxen pequena
sua barca! e a sa barca!

En Cantiga do neno e Canzn, que son os apgrafos de letra mis des-


coidada de Guerra da Cal, os cambios aumentan. E en Danza da la, na parte
autgrafa de Garca Lorca, resultan xa moito mis numerosos.
Correccins ortogrficas, morfolxicas, de contraccins, formas incorrectas:
/o; /ao; Cantiga/Cntiga; sobor/sobro; de/do; en un/nun; del/do; la/a).
Colocacin incorrecta de pronomes: me vuelvo/vlvome. Hipergaleguismos,
castelanismos lxicos, formas verbais incorrectas: couronada/coronada;
morir/morrer; es/; Quien/Quen.
Cambios lxicos: alcontrou/atopou; fita/olla.
Cambios na estrutura do verso e da estrofa:
a toca o vento do Norde que a toca o vento do norde
xunto a rua dEsmeralda Al, na ra Esmeralda
soando na flor del ouro soando con frores douro.

170
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Pero hai unha razn que probara, por si soa segundo Eduardo, a orixinalidade
destes poemas. Se se traducen para o casteln, perden valor lingstico. Non soan.
Feito que vn a demostrar que foron escritos en galego. E cita, como exemplo, na
sa conferencia no Centro Galego de Bos Aires de 1959, a traducin de Alberto
Muzzio200, realizada en Arxentina en 1941. A pesar de estar aconsellado por lvaro
de las Casas, bo coecedor de ambas as das linguas, a traducin pon en evidencia
que son intraducibles. Parece claro, pois, que Lorca non parta de orixinais en
casteln para que fosen trasladados para o galego posteriormente.
En efecto, comparamos a traducin de Alberto Muzzio dos Seis poemas galegos
de Lorca e parcenos correcta a apreciacin de Blanco-Amor. Vexamos algns
exemplos:

Madrigal:

v. 5 Chove en Santiago Llueve en Santiago


na noite escura La noche es fra.
Herbas de prata e de sono Hierbas de plata y de sueo.
cobren a valeira la cubren la luna vaca.

v. 15 Soma e cinza do teu mar Sombra y ceniza del mar

v. 16 Agoa da man anterga Agua de maana antigua


v. 17 trema no teu corazn que tiembla en mi corazn.

A dificultade parece evidente e tampouco o resultado nada satisfactorio.


Cambios lxicos que transfiren outra significacin potica: escura/fra. Sobre
todo, cando van acompaados de mutacins sintcticas: na noite escura/La noche
es fra.
Non s as relacins polismicas, senn tamn as homonmicas coliden en
casteln: sono/sueo (en galego temos dous termos: sono e soo, con forma e
significado diferentes, fronte a un nico en casteln: sueo).

200 Muzzio, 1941 e 1945.

171
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Os indicadores e posesivos en galego, que poen o punto no noso idioma,


sobordan pola frase abaixo en casteln, resultando, s veces, superfluos e
intraducibles: do teu mar/del mar; agoa da man/Agua de maana.

Romaxe:

v. 1 Ay ruada, ruada, ruada Ay, la ronda, la ronda, la ronda


da Virxen pequena de la Virgen pequea
e a sua barca! que en su barca voga!

v. 8 Pombas de vidro traguan Alas de vidrio traan

v. 12 Virxen, deixa a ta caria Virgen, deja tu carita


nos doces ollos das vacas en los ojos de las vacas

O texto potico en galego nos mis esencial. Sen artigos e pronome relativo,
acrtase o verso, como a imaxe pequena da Virxe, e queda mis requentada a
traducin para o casteln.
Cambio significativo importante entre pombas/alas. O smbolo perde forza
(pombas de vidro/alas de vidrio).
A expresin doce, mol, natural en galego, pois a nosa lingua docemente
terca, como dica Eduardo. Na traducin para o casteln omtese doces.

Cantiga do neno:

v. 14 Sinteu a muieira dgoa Sinti los cantos del agua


v. 17 Foise pra veira do ro, Fuse a la orilla del ro,
veira do Ro da Prata ancho Ro de la Plata.

Non hai ningunha similitude entre canto e muieira. Para o emigrante a muieira
un smbolo de identificacin con Galicia. Moitos emigrantes aprenderon a bailar
e cantar en grupos corais, lonxe da terra. O mesmo Blanco-Amor confesaba que
aprendera a bailar a muieira e a cantar alals en Bos Aires.
Ancho cambia o sentido repetitivo que ten o verso.

172
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Podiamos sinalar anda mis casos. Imos fixarnos, para rematar, en dous
poemas mis.

Canzn de cuna

v. 1 rguete mia amiga Levntate, amiga ma,

v. 5 Os arados van e vn Van y vienen los arados


dende Santiago a Beln desde Beln a Santiago

v. 11 Galicia deitada e queda Galicia yacente y queda

v. 16 onde as nubens teen seu


ndio pombal/ ... su palomar.

A anteposicin do posesivo mia natural en galego, mentres que perde o seu


lugar potico en casteln. Os versos 5 e 6, ao pasaren para o casteln, quedan sen
parte do ritmo e da musicalidade do cantar de berce.
Os demais versos non nos parecen logrados e menos o ltimo verso, no que se
omite nidio.

Danza da la:

v. 4 na Quintana dos Mortos en el Campo de los muertos

v. 6 negro de somas e lobos negro de lobos y espectros

v. 9 Quen fire potro de pedra Quin hiere a este duro potro?

v. 13 Quen fita meus grises vidros Quin mira mis ojos grises
cheos de nubens seus ollos? con ojos llenos de ensueos?

Quintana dos Mortos un espazo cargado de simbolismo para o poeta e para


os galegos, beira da catedral. Espectros reduce e desvirta lixeiramente a atmosfera
de misterio potico.
O verso 14 est fra do significado do verso galego.

173
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

3.3.5. O galego de Garca Lorca, Guerra da Cal e o poema Danza da la en


Santiago

Pelos salgueirais do Sil


cantavam os melros mil
Quem pudesse novamente
ouvir seu canto gentil!
Guerra da Cal (De Morrinha de rio e lua)201

Blanco-Amor incitou en ocasins varias a Guerra da Cal para que falase sobre
Federico. Dica en 1976, nun artigo en La Voz de Galicia, tratando de interpretar
o sentido real da poesa de Federico: Tambin vive otro escritor gallego y amigo
comn, mucho ms entraable y extenso en la relacin lorquiana, que podra
hacer si quisiese, pero no quiere...202.
Loxicamente, referase a Ernesto. Na mia entrevista, Guerra da Cal
insistiume, afondando nas declaracins efectuadas a Ian Gibson e outros
investigadores lorquianos, nas sas teses expostas en publicacins203. Por outra
parte, coeciamos tamn a sa postura por X. L. Franco Grande204. Agora ben,
Guerra da Cal debeu falar mentres viviu Eduardo. As sas relacins con el, como
vimos pola correspondencia, foron boas, polo menos ata comezos dos anos
setenta.
Imos ver dous textos seus, anteriores ao seu cambio de postura, en vida de
Blanco-Amor. O primeiro pertence ao Dicionrio de Literatura Portuguesa,
Brasileira, Galega, Estilstica Literria, dirixido por Jacinto do Prado Coelho205.
Anda na 3 edicin de 1978 dica dos poemas de Garca Lorca: Federico Garca
Lorca, ntimo conhecedor dos Cancioneiros medievais e da poesia galega
moderna, publica Seis Poemas Galegos (1935), que no so un jogo erudito, nem

201 Guerra da Cal, 1992, p. 73.


202 Blanco-Amor, 1993, p. 303.
203 Vid. Guerra da Cal, 1985b e 1986.

204 Franco Grande, 1985a e 1985b.

205 Dicionrio de Literatura Portuguesa, Brasileira, Galega, Estilstica Literria, Companha Editora do Minho,

Barcelos, 1978, p. 111-C.

174
OS SEIS POEMAS GALEGOS

un capricho virtuosista, mas uma tentativa de interpretao potica da alma da


Galiza; o poeta comea por tentar penetrar nela pela via medular do idioma.
O outro texto fundamental e escribiuno requirido por Eduardo en 1949:

[...]
Sobre los poemas de Federico los gallegos se entiende mi intervencin fue servirle de
diccionario viviente, y si me es permitido decirlo potico y discriminativo. El me deca
un verso en castellano y yo lo traduca libremente al gallego, buscando, como es natural,
las palabras que a l ms pudieran impresionarle por color, sonido y evocacin mgica. Si
no le gustaba alguna pura y simplemente en un juicio potico, inmediato yo le daba
otras en opcin, y l, augustamente, elega la que le sala de los cojones lricos. Este es el
caso de toda menos la que compuso en Galicia Chove en Sant-Iago. Ahora, yo no s si l
despus cambi palabras por otras que hall en tu obra potica. Eso dmelo t y cuntame
cul fue tu colaboracin. Yo escriba los primeros originales que l despus copiaba.
Algunos los correg yo luego. Por eso quizs en los que t tienes hay cosas en mi letra.
Cuntame, desmenzame en sus detalles eso que t llamas la tenue intriga literaria que
se ha tejido alrededor de esto. Ctame captulo y versculo de lo que dice ese mendrugo,
honesto industrial de las letras, primo poltico mo y que responde por Daz-Plaja, (o
Plaga como lo conocen en el ruedo ibrico). Estoy dispuesto a oponer a esa tenebrosa
intriga un slido frente nico contigo y Federico.
(Prez Gerra, New York City, 15 de Diciembre de 1949)206

Guerra da Cal publica, en 1985, Federico Garca Lorca (1898-1936)207 e d


o seu punto de vista sobre cuestins interesantes (Blanco-Amor morrera en
1979). Racha o silencio que, supostamente, mantivera porque non poda asumir
o papel de colaborador lingstico-literario: tendo como apoio apenas a minha
palabra e as sibilinas e contraditrias e malignas declaraes de Eduardo
Blanco-Amor208.

206 Blanco-Amor pedralle o enderezo de Ernesto a Luis Cernuda, naquela assistant profesor en Mount Holyoke
(Londres), vez que se interesa por datos bibliogrficos sobre a sa poesa (Blanco-Amor deu cursos de
vern en universidades hispanoamericanas sobre os escritores da Xeracin do 27).
207 Guerra da Cal, 1985b, pp. 193-5.

208 Carta a Xavier Alcal, de data 7-11-85.

175
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

O descubrimento dos autgrafos na biblioteca de Blanco-Amor e a sa


publicacin en facsmile por Landeira Yrago209 fan que se pronuncie publica-
mente. Promete tamn o esclarecemento pormenorizado e circunstanciado da sa
participacin nos poemas: Despois, a seguir ao libro rosaliano sair a monogra-
fia Os Seis poemas galegos de Federico Garca Lorca (Histria duma colaborao
lingstico-literria)210.
Os datos que reitera, unha vez mis, sobre o coecemento que tia Garca
Lorca sobre o galego oral, a lingua literaria ou a escrita, veen a coincidir, como
xa temos dito en apartados anteriores, con afirmacins anteriores, isto ,
claramente restritivos. Non insistiremos mis neste asunto.
A Blanco-Amor censrao por varias cuestins. Non fixo, di Guerra da Cal, a
mis leve referencia pblica, ao longo da sa vida, destes orixinais e, cunha
conduta inexplicable, atribuira a si mesmo unha participacin que nunca tivo.
Nin unha nin outra cousa son verdade, como xa quedou exposto211.
Segue a dicir que Blanco-Amor ten unha participacin deturpadora dos textos
orixinais e a posteriori. E sinala, como mostra, algns exemplos de Canzn de
cuna: cambio do ttulo de Vella Cantiga (ttulo que odiara Federico, pola
suposta aversin comedia de Martnez Sierra. Pero, porn, o mesmo Garca
Lorca parece contradicir esta versin, pois pxolle un ttulo case idntico a unha
das sas poesas: Cancin de cuna: A Mercedes, muerta).
Fala tamn de tres erros no v. 10, con expresins como atentados
substancia do poema, infidelidades ao texto, etc. Isto , fala, en todo caso, o
profesor e erudito Guerra da Cal, con todas as valoracins ou escepticismos que
queiramos darlle sa crtica literaria, pero o seu ton est fra de lugar212. El
debe situarse rigorosamente no tempo da escritura dos poemas, cando era s,
como el mesmo confesa, un estudiante e indito aprendiz de poeta e Garca
Lorca e Blanco-Amor dous poetas xa consagrados.

209 Landeira Yrago, 1985b e 1985c.


210 Carta a Xavier Alcal, de data 7-11-85.
211 Por sinalar tan s un dato, xa no seu artigo de nsula, en 1959, citbao e indicaba que o poema Cantiga

do neno da tenda estaba dedicado a el. Vid. Blanco-Amor, 1959.


212 Tamn Blanco-Amor, pola sa parte, indicou e xustificou os cambios introducidos, tanto no prlogo

como nos seus artigos e entrevistas. o lector quen ten que valoralos.

176
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Como podemos observar, o texto fundamental segue a ser a carta que enviou
a Blanco-Amor en 1949, fra dalgunhas contradicins de Guerra da Cal no
tocante ao poema Madrigal (di que non colaborou este foi sempre o seu
discurso e mesmo mo reiterou a min na mia entrevista, pero confesoulle a Ian
Gibson e a X. L. Franco Grande213 a sa participacin)214 e no que afecta parte
final da carta (Yo escriba los primeros originales que l despus copiaba), pois
a sa versin non coincide exactamente coas copias dos textos atopados215.
Aceptamos tamn a explicacin que Guerra da Cal lle deu a Ian Gibson216,
por razoable, no tocante ao proceso de escritura dos orixinais e que vn a matizar
mis o seu papel: nese servirse do seu dicionario vivente, que era Guerra da Cal,
Lorca introduca cambios que se producan nese mesmo proceso e eran tamn
incorporados ao poema. Pero sempre que deixemos a salvo a autora lorquiana
deses cambios217.
Pero non aceptamos as teses negativas de Guerra da Cal, que segue tamn
X. L. Franco Grande. Este ltimo escritor chega a dicir:

[...] Evidentemente, Garca Lorca non saba unha palabra de galego. E o dos seis poemas
foi debido nica e exclusivamente a Guerra da Cal. Ningun mis tuvo arte nin parte
neste parto. Nin Blanco-Amor, nin Manteiga, nin outro algn... pois calquera que os tea
lido con atencin, sin necesidade de ser un experto, terase decatado que algns versos
non poden ser de Lorca, senn por forza de algun esencialmente identificado con Galicia.
Como van ser de Lorca estes versos: mortos e mortas de nboa/polas congostras baixaban?218

213 Vid. Franco Grande, 1985a.


214 Nunha carta a Xavier Alcal, de data 21-6-1984, di tamn:
[...] visto na primeira a minha interveno ter sido puramente formal.
Que entende por formal: forma do esprito ou da materia?, preguntamos ns, non sen certa irona amable.
215 Para unha anlise dos Seis poemas galegos, consltese a edicin crtica de Andrew A. Anderson. Vid.

Anderson, 1988.
216 Vid Gibson, 1987.

217 Como opina oportunamente Xos Filgueira Valverde:

[] Estes pedimentos de axuda, que no medievo dicanse demandar a outro que de recado, son lxicos,
sobre todo nos escritores non falantes da lingua allea, que queren empregar [] (Vid. Filgueira Valverde,
1989, p. 372).
218 Vid. Franco Grande, 1985a.

177
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Ou ben:

[...] Lorca non poda facer a dereitas nin un dictado en galego [...]. A aparicin dos
manuscritos de Guerra da Cal deixa moi mal parado a Blanco-Amor [...] pois evidencia
que, nisto como en tantas cousas, deu mostras da sa aficin a novelar a realidade219.

E poen como exemplo, para demostralo, o poema de Danza, que, como


sabemos, a partir do v. 5 un autgrafo de Garca Lorca.
Ns, precisamente, queremos partir deste poema, para aproximarnos ao grao
de competencia lingstica que poda ter Federico con relacin ao noso idioma e
para fundamentar a nosa hiptese de que o autor granadino parta de borradores
seus previos ou textos preexistentes en galego, iso si, defectuosos, como era natural,
con erros morfolxicos, sintcticos e lxicos.
Non foi casualidade que Blanco-Amor reproducise este mesmo texto do
orixinal autgrafo de Garca Lorca do poema de Danza da la en Santiago no
seu transcendental artigo do peridico El Pas, do 1 de outubro de 1978.
Danza un texto, como xa dixemos, hbrido. Os catro primeiros versos son
apgrafos coa letra de Guerra da Cal e a partir do verso 5 un autgrafo
lorquiano. A explicacin dnola o mesmo Guerra da Cal:

[...] a Danza comeou [...] e estacou, ficando nesse ponto interrompida; entretanto eu
tive un acidente de esqui que me aleijou temporariamente o brao direito. Quando se
retomou a elaborao do poema, essa minha manqueira obrigou a que fosse ele quem
tivesse que assumir o papel de escriba. Da derivam certos erros morfolgicos flagrantes
que nessa parte da Danza aparecem220.

219 Franco Grande, 1985b. Ideas que, case literalmente, me repetiu a min tamn Guerra da Cal na mia
entrevista con el en Londres.
220 Guerra da Cal, 1985, p. 194.

178
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Vexamos de novo o texto que, coas sas variantes, xa quedara plasmado en


pxinas anteriores.

Danza da lua

Fita a aquil branco galn


fita seu transido corpo.

a lua que baila


na Quintana dos Mortos

Fita seu corpo transido


negro de somas e lobos221

Nai: a lua est bailando


na Quintana dos mortos

? Quien222 fire caval de pedra


Na mesma porta del sono

a lua. la lua!
Na Quintana dos Mortos!

? Quien fita mies grises vidros223


Cheos de nubens seus ollos?

a lua, la lua
Na Quintana dos Mortos

221 Hai unha riscada sobre un verso inintelixible, pero este un xeito normal de conducirse Garca Lorca cos
seus borradores autgrafos.
222 Subliamos os erros lorquianos mis relevantes, que nos levarn a determinar que est escribindo o poema

a soas.
223 Vid. nota 149. As palabras riscadas e o proceso de escritura o normal nos autgrafos de Federico.

179
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

deixame morir no leito224


Soando na flor del ouro

Nai a lua est bailando225


Na Quintana dos Mortos

Filla; con el ar, do ceo


me vuelvo branca de pronto226

No es ar es la triste lua
Na Quintana dos Mortos.

? Quien xime con el xemido


de inmenso boi malenconico?

Nai a lua! a lua227


Na Quintana dos Mortos.

Si a lua la lua228
couronada de toxo
que baila e baila e baila
na Quintana dos Mortos!

A partir do verso 5, Federico supostamente est a escribir a traducin


espontnea de Guerra da Cal, se temos que facerlle caso s sas palabras. Os erros
lingsticos poen de manifesto, segundo Franco Grande e Guerra da Cal, unha
falta de dominio de Garca Lorca para escribir en galego.

224 Como xa vimos na nota 150, debaixo de morir aparece riscada morta.
225 Vid. nota 151.
226 Vid. nota 152.

227 Vid. nota 153.

228 Vid. nota 154.

180
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Se isto fose deste xeito, o poeta granadino non estara a facer mis que a
redactar o que oe. Guerra da Cal estaba presente e poda advertirlle os erros, que
Lorca tratara de emendar facendo novos riscos. Pero non ocorre as.
Mesmo, sendo xenerosos, podemos admitir esta hiptese ata o verso 9,
momento en que o poema comeza a acumular tantos erros que amosa, eviden-
temente, que Ernesto non est presente. Entn, tivo que estancar de novo a
inspiracin e, a partir deste verso e coincidindo coas interrogacins retricas, o que
nos parece que Garca Lorca est empregando o galego que sabe e que est a
compor o poema a soas. O galego que sabe defectuoso, cousa que Blanco-Amor
nunca negou. Pero o galego de Garca Lorca, quen partira destes autgrafos en
borrador, quedando a salvo o fondo da cuestin que Eduardo sempre afirmou: a
autora lingstica e literaria dos poemas lorquianos.
Como afirma Andrew A. Anderson229 sobre este poema, os riscados e o proceso
de cambiar palabras e de escritura ten as caractersticas dos demais autgrafos
lorquianos e non parecen obedecer a unha transcricin oral. Axudado
seguramente polo vocabulario precaucional de Romances galegos de Blanco-Amor
e sen ter maiores coecementos da gramtica do galego, os seus erros son os tpicos
dun galego aprendido pasivamente e por va literaria, como xa temos dito:
incorreccins en contraccins, formas verbais, colocacin de pronomes,
castelanismos, arcasmos, hipergaleguismos, etc.
Neste punto, tivemos a oportunidade de exporlle a Carlos Martnez-Barbeito
as nosas conclusins230 sobre esta cuestin.
Despois de ver os orixinais autgrafos e apgrafos dos poemas, que non coeca
e, sobre todo, Danza da la en Santiago (apgrafo-autgrafo), opinaba coma
ns: os erros lingsticos observados no poema parecan indicar que Federico
estaba a compor o poema a soas, pois, doutro xeito, Guerra da Cal tera que lle
advertir os erros e apareceran os correspondentes riscados no poema.
Esta era unha opinin moi cualificada, posto que a interpretacin que dera no
seu artigo de 1945, que Daz-Plaja recollera no seu libro de 1948, provocou a
reaccin de Blanco-Amor ante esta mida intriga, que era tanto como supor
que Federico escribira os poemas en casteln e, posteriormente, foran traducidos

229 Vid. Anderson, 1988.


230 Conversas con Carlos Martnez-Barbeito, agosto de 1995.

181
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

para o galego por Guerra da Cal ou Blanco-Amor. Estariamos, entn, diante


dunha estafa literaria, que Blanco-Amor negou sempre, porque saba moi ben
que Federico nunca se prestara a ela.
Polo mesmo, podemos admitir con X. L. Franco Grande que o poema
Madrigal foi escrito en 1932 (salvando, como ten afirmado X. Alonso Montero
en diversos escritos, a posible colaboracin lingstica final de Lus Manteiga e
Francisco Lamas). Tamn que a colaboracin lingstica dos restantes poemas,
que se plasmara nos orixinais conservados, puidese producirse en 1934 (deixando
a salvo que Garca Lorca iniciara o proceso creativo antes, partindo de borradores
previos), pero nunca as sas afirmacins absolutistas de que ... Lorca non saba
unha palabra en galego, ... Lorca non poda facer a dereitas un dictado en
galego, etc. Ns, que tamn temos lido e relido estes poemas lorquianos, po-
demos entender, pola contra, que Lorca escribira mortos e mortas de nboa/polas
congostras chegaban, fronte incomprensin de Franco Grande. Pois, ademais
de ser congostras un prstamo de Eduardo (no orixinal sendeiros), os
mortos e mortas de nboa, que chegan a Santo Andr de Teixido, en pere-
grinaxe, escoitouno Federico non s, posiblemente, de boca de Guerra da Cal,
senn tamn a Blanco-Amor, por aquelas datas mis instrudo nas tradicins e
cultura galega (e remtome sa obra: obras son amores...) ca un mozo Ernesto,
quen, pola sa idade (21-23 anos), estaba nunha fase receptiva da cultura galega
mis ben escasa. Pero hai tamn outros galegos que, como dixemos, frecuentaban
o caf Regina (e falamos de R. Cabanillas, Castelao, Surez Picallo...), dos que
Garca Lorca oa estas e outras tradicins, con Guerra da Cal e Serafn Ferro. Pois,
como temos xa sinalado tamn neste estudo, a cultura e as tradicins galegas
deixan alusins diversas na sa obra. En concreto, na sa Teora y juego del duende
hai referencias a Santo Andr de Teixido.
Sorprendentemente, este poema, que Garca Lorca acabara a soas, o mis
logrado para Blanco-Amor e tamn para ns.
Non querera rematar este apartado sen facer unhas breves alusins a outras
circunstancias extraliterarias que, indirectamente, puidesen deitar luz sobre o
estado en que se atoparon os orixinais dos Seis poemas galegos, en especial Danza
da la en Santiago.
Sabemos que Garca Lorca reemprende a colaboracin lingstica con Ernesto
ao seu regreso de Arxentina, segundo os propios testemuos deste.

182
OS SEIS POEMAS GALEGOS

Tamn nos confesou Guerra da Cal, na nosa entrevista en Londres, que o proxecto
era pr en limpo todas as copias dos poemas. Pero observamos que o proceso quedou
interrompido e sen acabar. Os orixinais que conservou Blanco-Amor e quitando o
Madrigal cibda de Santiago, publicado xa en 1932, foron os seguintes: dous bo-
rradores apgrafos e das copias en limpo, coa letra de Guerra da Cal, e un borrador
hbrido, apgrafo-autgrafo (comeza con letra de Guerra da Cal e contina coa de
Garca Lorca), o da Danza.
Tentamos explicar esta situacin, desde as palabras de Blanco-Amor. A comezos
deste vern de 1934, as relacins de Federico con Rafael Rodrguez Rapn son
cada vez mis ntimas231.
Por outro lado, ocorre a trxica morte do seu grande amigo Ignacio Snchez
Mejas en agosto deste mesmo ano e Garca Lorca, durante todo ese outono,
queda sumido na mis fonda tristura pola perda do amigo e ponse a escribir
febrilmente o seu Llanto por Ignacio Snchez Mejas232.
Margarita Ucelay, noiva por este tempo xa de Guerra da Cal e mis tarde a sa
primeira muller, en declaracins a Gibson en novembro de 1985, testemua que
Federico anda tan entregado na composicin da elexa potica a Ignacio Snchez
Mejas que abandona as sesins con Ernesto sobre os Seis poemas galegos233.
Ante estas novas circunstancias afectivas de Garca Lorca, posiblemente a
relacin con Ernesto quedara un tanto esmorecida e os poemas galegos quedaran
sen pasar a limpo.
Blanco-Amor, que coeca ben posiblemente o mundo sentimental de
Federico, tera afirmado que, por estas datas (comezos e primavera de 1935), as
relacins de Federico con Ernesto estaban xa distanciadas.
Na mia entrevista con Guerra da Cal en Londres, de xeito espontneo pola
sa parte, acusou a Blanco-Amor de inventar diversas mentiras e lanzar a lenda de
que el fora amante de Garca Lorca. Segundo Guerra da Cal, Blanco-Amor tera

231 Vid. Gibson, 1987.


232 As primeiras lecturas de Llanto por Ignacio Snchez Mejas fxoas Garca Lorca nas casas de Morla Lynch
e Fernando de los Ros, en novembro de 1934. O texto sera publicado en maio de 1935, ao coidado de
Jos Bergamn, na editorial Cruz y Raya e lido en pblico polas sas actrices Lola Membrives e Margarita
Xirgu, en marzo e xuo respectivamente. Vid. Gibson, 1987, pp. 345, 349 e 368.
233 Vid. Gibson, 1987, p. 329.

183
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

dito, nunha carta privada, que, cando afianza as sas relacins con Rafael
Rodrguez Rapn, xa estaba rematada a sa relacin con Ernesto, o que implicara,
que: eu tinha sido amante de Lorca... Nessa altura eu era j noivo da primeira
mulher, Margarita, filha de Pura Ucelay, que Lorca me apresentara234.
A ns, como natural, s nos interesa a perspectiva do creador destes poemas,
isto , de Federico, pero constatamos que, seguindo as palabras de Eduardo, as
novas circunstancias persoais do poeta poden explicar mellor o tramo final da
escritura destes manuscritos.
Blanco-Amor, que estaba espreita desta nova creacin lorquiana, entendeu
que era entn o momento de riparlle os poemas a Garca Lorca, pois estaba
convencido da enorme transcendencia que tian para os galeguistas republicanos
e, sobre todo, para a literatura galega.

234 Conversa con Guerra da Cal en Londres.

184
Perfil de nxel Casal, editor dos Seis poemas galegos, inmolado o mesmo da ca Federico, o 19
de agosto de 1936. Debuxo realizado no crcere de Santiago por Camilo Daz Balio, poucos das
antes de morrer da mesma sorte ca o editor e autor dos Seis poemas galegos: por ferro irado,
da man dos seus rivais polticos, eles que non tian ningn inimigo.
(Vid. Exposicin Grfico-Bibliogrfica Garca Lorca y Galicia, dirixida por Guillermo Escrigas, do
Grupo Sargadelos, Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1995).

185
A revista Ser, semanario galego de esquerdas e dirixida por Surez Picallo, anuncia para o 25 de
xullo, Da da Patria Galega, os Seis poemas galegos, como un triunfo contra o fato de desleigados
que consideran o galego coma un dialecto. Santiago, 30 de xuo de 1935.
(Vid. Exposicin Grfico-Bibliogrfica Garca Lorca y Galicia, dirigida por Guillermo Escrigas, do
Grupo Sargadelos, Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1995).

186
Ao baixar praza da Quintana, desde a Va Sacra, aparece a estatua do mrtir San Paio, na
portada da igrexa do mosteiro, que puido servir de inspiracin para o branco galn do poema
lorquiano da Danza da la.
(Foto reproducida do VIII-ADRAL, Xos Filgueira Valverde, Sada, A Corua, Edicis do Castro,
1994, p. 64).

187
IV. EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO

SONETOS A FEDERICO

No haya mencin para tu falso sino,


lo cierto es vivir en cada cosa;
el ro en ti, el pjaro y la rosa,
la espiga exacta y el celado vino;
las presencias de innmero destino,
el querube, el delfn, la nebulosa
y la, sin eco, injuria de esa fosa
que el misterio blasfema, granadino.
Transitado de sangre y de alegra,
Dcil de eternidad y de regreso
te siento, arcngel mudo, a mi costado.
Me ampara tu celeste cetrera,
de cada ardiente azar trnasme ileso,
guardin arquero, dulce hermano alado.

***
No por jazmines, pjaros, testuces,
arroyos, trigos, lgrimas, canciones,
ni en recodos de adioses que propones,
ni en duros ceos de abatidas cruces.
Triunfador de la muerte que conduces,
se te ha visto pasar, ya sin crespones,
alanceado de costelaciones,
bebiendo cielo y tripulando luces.

189
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Tras el tiempo de sangres postrimeras,


de Dios negado y hombre receloso,
de hlito amargo y de mortal saliva,
arcngel de tu nube nos esperas
en el portal del tiempo victorioso,
vivo en tu vida ms que nunca vivo.

(Eduardo Blanco-Amor)235

4.1. Federico Garca Lorca: xenio e figura

Blanco-Amor lembrou sempre, valente e insistentemente, a vida e mais a obra de


Federico, para que non se apagase a sa voz nas xeracins futuras de posguerra,
con ttulos moi diversos (Federico Garca Lorca, Persistencia de Federico, Federico
Garca Lorca: su vida y su obra, Aproximaciones a Federico, Races tradicionales en
el Romancero gitano, Estilstica y tradicin en Romancero gitano, etc.) e en tempos
e lugares moi distintos e distantes, desde os anos trinta ata a sa morte (Chile:
Santiago, Punta Arenas, Via del Mar, Valparaso, Antofagasta; Arxentina: Bos
Aires, La Plata, Mar del Plata, Crdoba; Venezuela: Caracas; Uruguai:
Montevideo; Espaa: Vigo, A Corua, Ferrol, Ourense, Madrid, Barcelona).
Eduardo xa considerara en vida do poeta ser o seu bigrafo en Amrica e as
nunha carta, nada mis chegar a Bos Aires, dille: [...] Soy aqu un poco tu
representante espiritual y pienso dedicarle tanto tiempo a mis cosas como a velar
y a defender y a exaltar las tuyas. Al fin, aunque mi vida no tuviese otro objeto
que la de servir a la tuya, ya con esto estara bien justificada [...]236.
Polo tanto, despois de chorar a morte do seu amigo asasinado, este propsito
converterase en decisin firme e irrevogable.
Na sa carteira de conferenciante e profesor extraordinario dos cursos de vern
das universidades de Uruguai, Chile e Arxentina est sempre o tema de Federico,

235 O primeiro soneto foi publicado no seu libro de poesa En soledad amena (Bos Aires, Emec Editores,
1942, p. 63) e reproducido co segundo, oralmente e por escrito, en diversas conferencias e xornais
hispanoamericanos desde os anos corenta, baixo o ttulo de Dous sonetos arcanxlicos.
236 Carta xa citada anteriormente (Bos Aires, 29-11-1935).

190
EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO

tratado desde moitas facetas diferentes, pero o perfil humano o mis querido
para o escritor.
Non o meu propsito deixar unha documentada constancia deste tema,
traballo interesante que poder ser desenvolvido con mis vagar, senn o de sinalar
algns momentos e circunstancias do seu papel de bigrafo de Garca Lorca, sen
perder de vista que o motivo principal deste estudo era comentar os Seis poemas
galegos. Mencionaremos s os momentos mis importantes.
En entrevistas e escritos, confesa que non puido nunca desfacerse da querida
sombra de Federico e que, cando o evoca, snteo sempre ao seu carn, como un
arcanxo mudo. Lembranza en que estn tamn os pais e familiares de Federico. A
travs das sas fotos, tiradas na Huerta de San Vicente, aboiaban as imaxes dos
seus encontros con Federico en Granada. Entre os orixinais dos Seis poemas galegos
conservaba Eduardo, con agarimo filial, a nota necrolxica do falecemento de
dona Vicenta Lorca Romero, a nai do poeta, ocorrida o nove de abril de 1959.
Algns dos artigos mis importantes que estudan a personalidade de Federico
son: Un recuerdo de Federico Garca Lorca. Cmo naci un libro indito; El
(sic) Divn del Tamarit237, escrito para os seus lectores uruguaios, no que explica
os das que pasou con el en Granada e a experiencia creativa do Divn; Evocacin
de Federico, publicado en La Nacin de Bos Aires, acompaado das fotos que el
lle tirou en Granada, lembra aqueles tres apertados e esperanzados anos da
Repblica espaola; Persistencia de Garca Lorca (El Nacional, Caracas);
Federico, despus de veinte aos (revista da Universidad de La Plata); Pequeas
memorias con Falla y Garca Lorca I e II (La Voz de Galicia), Federico, otra vez;
la misma vez (El Pas). Estes son algns dos artigos en que, de forma persistente
(Blanco-Amor dica que non podiamos deixar morrer os nosos mortos, pois entn
o pobo perdera a sa propia memoria), Eduardo conversa con Federico, nunha
gora cos seus lectores.
Nas sas entrevistas, unha e outra vez, saca o tema de Garca Lorca. No libro
Entrevistas con E. Blanco-Amor (vid. Ruiz de Ojeda, 1994) vn un apartado til
dedicado relacin dos dous escritores.

237 Non se citar o lugar da publicacin destes artigos, porque o lector pode atopalo na bibliografa de
Blanco-Amor, que se acompaa no final deste traballo.

191
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Tratou o tema lorquiano en cursos de vern, en diversas universidades


americanas: Arxentina (Universidad de La Plata) Chile (Escuela de Bellas Artes,
Universidad de Concepcin), Uruguai (Facultad de Humanidades y Ciencias) e
Venezuela.
Asiste s homenaxes que se lle ofrecen a Garca Lorca en Amrica, como a
homenaxe do Sindicato de Escritores de Chile en 1953 (no Saln de Honor da
universidade e na que recita el mesmo Llanto por Ignacio Snchez Mejas). A
televisin arxentina tributoulle a Lorca outra homenaxe, que Eduardo dirixiu, na
que Margarita Xirgu representou La casa de Bernarda Alba238. Tamn os escritores
e o mundo intelectual realizaron un encontro, na Universidad de La Plata
(Arxentina), no que Eduardo leu A los 25 aos de la muerte de Federico. Pon o
dedo na chaga do seu asasinato: matouno a Espaa negra, porque el s era poeta
solidario, coas palabras instrumentais do seu amor: xustiza, progreso, cultura. E di:

Hace ahora tres aos239, yo mismo buscaba su yacija annima por la tierra labranta de la
Vega de Granada, seguro y casi contento de no hallarla. Para qu, si estaba en todo, si todo
era su rumor poblando el mismo aire de sus versos, como cuando el poeta adolescente
jugaba a la muerte y al dolor? [...] Yo iba solo sin estar solo, por la Vega de Granada, hacia
una sepultura sin nombre y sin lugar que lo llenaba todo, desde la sierra bicorne de Elvira
hasta donde la Nevada levanta sus cristales, frontera transparente de la Espaa del sur.
Por all habamos andado Federico y yo. Por all seguamos andando, que este seguir
andando juntos es lo que no se pudo matar, mientras nuestra generacin viva [...]240.

Desde todas as frontes e con periodicidade buscada, Eduardo atopaba a


maneira para lembrar e falar do amigo. Como director do xornal Galicia, da
Federacin de Sociedades Galegas, reproduce no seu xornal a Elega en la muerte
de Federico Garca Lorca de Salvador de Madariaga New York, 1938 (Galicia,
agosto, 1944), que comeza as:

238 Segundo testemuo de Isaac Daz Pardo.


239 Refrese sa estada en Espaa, en 1958.
240 Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

192
EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO

Dos cristales de luz negra


Brillaban en su mirada.
En su boca relucan
Cristales de sombra blanca.
El pelo, noche sin luna.
La tez, oliva y naranja.
La voz, bordn de guitarra.
Y en el alma ancha-florida,
La Vega de su Granada...

Desde Montevideo, Mora Guarnido, amigo de Lorca desde os tempos do


Rinconcillo de Granada, lmbralle as primeiras andaduras de mocidade e
estudants de Lorca en Fuente Vaqueros, cargadas de ancdotas:

[...]
All en Asquerosa estn aun los chopos viejos, los sapos, los lagartos filosficos, las
mariposas, que fueron mnimos amigos de Federico en su infancia brevsima y cuyas vidas
sencillas contemplaba con una ternura genial...
[...]
Me cabe una gran responsabilidad en la creacin del poeta Capdepn Isidoro Capdepn
Fernndez, es su nombre de pila o inventado, da lo mismo. Lo creamos en el rinconcillo
del Caf Alameda y todos en l pusimos nuestras manos. Concentramos en l toda la
poesa fin de siglo, con sus complicaciones americanas todo lo vaco, vago y desme-
dulado de una poca sin inters, ripio y ritornelo, pequeo virtuosismo rimado, estupidez
en verso. Despus de una juventud azarosa en Granada la biografa me pertenece
Capdepn haba tenido que emigrar a Amrica, en donde la nostalgia haba despertado
en l la vocacin potica y luego de adquirir fama y renombre con innumerables
composiciones editadas en los diversos pases de este continente, haba regresado cargado
de laureles. Desgraciadamente, la obra de Capdepn, que hicimos y publicamos en
algunos peridicos, qued toda en poder de Manuel Fernndez Montesinos, el gran
muchacho cuado de Federico, asesinado unos das antes que l. Slo recuerdo pequeos
trozos: De una Evocacin a Granada desde las playas americanas, recuerdo este
pequeo trozo:

193
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

La llorada por Boabdil,


que en las puertas de Badul,
derram lgrimas mil,
suspirando hacia lo azul...

a lo que segua una maravillosa serie de consonantes en ul y en il que era un prodigio


de sonoridad. Hizo tambin Capdepn un soneto salutacin al poeta sevillano Juan
Antonio de Cavestany, al que le deca:

Amigos fuimos en el Uruguay;


Lustros pasaron desde entonces, Ay!,
Que en acibar trocaron nuestras mieles...
Hoy... (un consonante en ura)
se juntan tu escultura y mi escultura,
frente al carro triunfal de la Cibeles.

Canedo public en La Voz de Madrid un artculo proponiendo que se nombrase a


Capdepn para una vacante que haba en la Academia. Yo publiqu entonces en el mismo
peridico dos artculos con la Bibliografa Americana de Capdepn. Las Editoriales Cndor,
Los Andes, Bulbul, etc., competan en ediciones variadsimas. Cuando Federico fue
suspendido al examinarse de Historia de la Lengua Castellana escribimos al profesor don
Eloy Sen una famosa carta en que le felicitamos por haber logrado pasar a la historia
por su incomprensin frente a la figura de un poeta cuya influencia en la Lengua iba a ser
mucho mayor que todos los aos de ctedra incompetente contados por l. Y no fue esto
slo, sino que con msica de un cupl muy en actualidad (Gitanillo, mala entraa), le
hicimos un cupl del que me acuerdo en su totalidad:

Cuando a solas en mi cuarto me desvelo,


y contemplo tu suspenso, don Eloy,
tu castigo me subleva, gitanillo,
con lo listo y aplicado que yo soy...
don Eloy,
don Eloy,
yo estoy muerto desde hoy...

194
EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO

Qu mala entraa tienes pa mi!


Cmo pues ser as?
Yo he ledo a Gutierre de Cetina,
a Fernndez y Gonzlez y Berceo,
y conozco los trabajos de Revilla,
y el latn vulgar que hablaba Recaredo...
Don Eloy... etc.

Este cupl lo cantamos a coro pocas horas despus del suspenso, en la puerta de exmenes
[...]. Y nada ms. Pero ahora, para terminar, una idea. Qu te parece si hiciramos en
colaboracin dos biografas, la tuya y la ma, un ser en esencia y dos en la representacin.
Nadie como nosotros con ms derecho, informacin, capacidad, entusiasmo y
obligacin...
(carta do 28-outubro-1941)241

Nos anos 50, na radio oficial de Caracas, pronuncia unhas charlas sobre
Federico: El tema del amor en Federico Garca Lorca. Analiza o amor en Garca
Lorca, como a pena negra andaluza, que arrinca das coplas populares e vai pasando
por Bcquer, A. Machado, J. R. Jimnez ata chegar a Federico. Tamn explica
para os ontes os poemas do Divn e os Sonetos del amor oscuro, verdadeiras
primicias lorquianas naquelas datas, pero que el coeca por convivir con Federico
nos anos da sa creacin.
Por ltimo, como dato anecdtico, cmpre sinalar a mis que presumible
autora dunha poesa de 1938 de Blanco-Amor, co ttulo de Espaa!, que
aparece atribuda a Garca Lorca no volume Espaa heroica (Homenaje en el
segundo aniversario de lucha por su independencia)242.

241 dem.
242 A poesa di as: No hagas casos de lamentos/ni de falsas emociones;/las mejores devociones/son los grandes
pensamientos./Y, puesto que, por momentos,/el mal que te hiri se agrava,/resurge, indmita y brava,/y
antes de hundirte, cobarde,/estalla en pedazos y arde,/primero muerta que esclava. Vid. Blanco-Amor e
Garca Lorca (Alonso Montero, 1997, p. 39).

195
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

4.2. Eduardo Blanco-Amor: embaixador da obra de Federico

Eduardo Blanco-Amor, que presuma como Federico de nacer co sculo,


desenvolveu un labor extraordinario en Arxentina, como cnsul e vicecnsul da
Repblica. A defensa da Espaa que representaba Manuel Azaa, Fernando de los
Ros, Margarita Xirgu, Rivas Chrif e tantos outros amigos de Federico, isto , a
Espaa leal, ocupou a enerxa dos mellores anos da vida de Eduardo. Os editoriais
de Galicia, xornal que el dirixa, son ardentes e valentes, arriscando o seu prestixio
nunha Arxentina oficial que non era moi proclive aos republicanos.
En Carta abierta al director del diario de La Razn (vid. Blanco-Amor,
1936b) sae en defensa de Federico, pois aludrase sa homosexualidade de
maneira brutal, nunha caricatura do xornal na que se representaba en figuracin
de invertido, como un chiste da esttica e da tica fascista. El, cheo de dor,
pero tamn de carraxe, d a cara polo amigo: [...] Yo, seor director, me he
honrado con la amistad personal del gran desaparecido y con la de sus padres y
hermanos [...].
Pero non s a Federico, tamn a todos os seus amigos. O 28 de marzo de 1937
sae o seu artigo Ofensa y defensa de Margarita Xirgu en Galicia, en defensa da
actriz. Era amiga sa, pero, sobre todo, era amiga de Federico, e Eduardo denuncia
os soterrados manexos para impedir a entrada en Bos Aires da Compaa teatral
que dirixe a actriz. Di: [...] Tengo el honor altsimo de ser amigo de Margarita
Xirgu. Durante los ensayos de Yerma... he sido su visitante diario, llevado por
Garca Lorca y Rivas Chrif, en el Teatro Espaol de Madrid [...].
E vai cerna da cuestin:

[...] Se teme a Margarita Xirgu por actriz y no por poltica. Su venida ser el ventarrn de
aire puro y fresco de legtimo arte espaol... Se teme a Margarita y a su animosa Compaa
de muchachas y muchachos... los ms de ellos bautizados y todos confirmados por la
emocin lustral de aquel torrente de arte vivo que era Garca Lorca y cincelados, palabra
a palabra, por todas las jubias exigentes de Rivas Chrif [...]

Margarita, que est a representar en Santiago de Chile Doa Rosita la soltera,


agradece a defensa e non pode dar creto anda s distintas versins que circulan
por Chile sobre o asasinato de Federico:

196
EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO

Santiago de Chile, 13 de abril de 1937.


Sr. Dn. Eduardo Blanco-Amor
Buenos Aires.
Mi estimado amigo: recib su carta y el nmero del semanario Galicia, en donde se
publicaba el artculo de usted en mi favor. Mucho le agradezco esa prueba de afecto y de
buena amistad, ms en estos momentos de terrible lucha [...]
Casi siempre vengo haciendo mi presentacin con Doa Rosita la soltera. Es mi ferviente
deseo debutar en todas partes con una obra de Federico y elijo Doa Rosita, porque en
Mxico que debut con Yerma se escandalizaron y prefiero que se escandalicen ms tarde.
Adems Doa Rosita tiene un gran xito y es obra a propsito para presentacin de
compaa.
Estn conmigo los mismos elementos que salieron de Espaa, mejor dicho de Madrid,
desde 1935; gente joven y entusiasta como usted sabe y me hacen quedar bien en todas
partes [...]
Cipriano Rivas sigue en Ginebra; en estos das le escrib y le hablaba del artculo que
usted haba publicado en Galicia. De Federico nada especial he sabido y slo las distintas
versiones que sobre su asesinato han circulado. Ya puede usted figurarse lo que para mi
supone.
Hasta pronto, le saluda con todo el afecto su buena amiga243.

Guillermo de Torre, a finais de 1937, solictalle os libros de Garca Lorca


Canciones e Seis poemas galegos para a publicacin das obras completas do autor
granadino, en Espasa-Calpe. Pero fracasa esta edicin e Guillermo de Torre
escrbelle de novo, con cabeceira da Editorial Losada, explicndolle os motivos:

Sr. Don Eduardo Blanco-Amor:


Querido amigo y compaero:
Excseme mi insistencia, pero ahora s me interesa con urgencia el LIBRO DE POEMAS
y los 6 POEMAS GALEGOS de Federico, pues han de tener una aplicacin inmediata. El
simple membrete de este papel le anticipar algunas explicaciones. Los defensores de la
civilizacin se negaron terminantemente a hacer las obras de nuestro pobre amigo. Para

243 dem. Carta con cabeceira do hotel Crilln.

197
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

corregir esta barbaridad y otras muchas, para publicar libros en suma, pues el ideal ltimo
de esa gente aun siendo editores es no publicarlos. Losada, muy valientemente, crea una
editorial, donde yo tengo una participacin muy directa.
Por hoy no le digo ms, sin perjuicio de darle ms explicaciones verbalmente, cuando
tenga el gusto de encontrarle, pero rogndole hasta entonces la mayor reserva sobre todo
lo anterior.
Lo que ahora espero es que me remita Vd. sin demora esos libros, pues las dems obras
de Federico ya estn en prensa, y hemos firmado el correspondiente contrato con la Xirgu,
y no a CALPE sino a mi casa: Puyrredn, 2190, 5, izqda.
Muchas gracias por sus atenciones y un abrazo de su antiguo amigo244.

Blanco-Amor envioulle os libros e nesta edicin de Losada saron publicados


os Seis poemas galegos, co seu prlogo, que se omitira en edicins posteriores, o
que deu orixe creacin de certo misterio sobre estes poemas.
Blanco-Amor ten estudado o teatro de Garca Lorca. Xa en Espaa escribira
Yerma en el Espaol (revista Ciudad, n. 3, 9 de xaneiro, 1935) e enviara o
artigo para La Nacin de Bos Aires: Nueva obra teatral de Garca Lorca (La
Nacin, 24 de decembro, 1935).
En Amrica contina. Nos anos corenta, con parte dos actores da Compaa
de Margarita Xirgu exiliados en Bos Aires, funda El Tinglado, para representar o
teatro menor espaol. Obras de Cervantes, Lope de Rueda, Luis Quiones de
Benavente, Pedro Caldern de la Barca e D. Ramn de la Cruz. Era a recreacin
do esprito teatral de Lorca nos tempos da Repblica. Foron actores principais
nomes ben coecidos para ns: Amelia de la Torre, Cndida Losada, Enrique
Diosdado, Andrs Mejuto. O teatro, baixo a inspiracin lorquiana e vallein-
clanesca, sera unha das sas teimas e parte fundamental na sa obra.
Blanco-Amor tia unha habilidade especial para potenciar as caractersticas
artsticas dos mozos que queran iniciarse polo camio difcil da arte e da literatura
e, en mis dunha ocasin, propxolles a Garca Lorca como o xenio ao que haba
que imitar. Contounos o director teatral arxentino Guillermo Ben Hassan como,
por mediacin de Eduardo, coeceu e amou o teatro de Garca Lorca, ata o punto

244 dem. Carta de data 31-V-1938.

198
EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO

de que o seu estilo condicionou o futuro das sas montaxes teatrais245. Eduardo
vivira unha experiencia teatral con Federico e quera transmitila en Amrica s
novas xeracins.
Xa en Espaa, lembramos o seu traballo en El Caballero de Olmedo, peza
dirixida por Ricard Salvat e representada pola Compaa Nacional Angel
Guimer en Barcelona. Eduardo encargouse do prlogo: Lope de Vega y lo
clsico e asesorou o seu director e realizador nos matices literarios para a drama-
turxia. Era unha continuacin do teatro entendido como compromiso coa sa
xente, co teatro popular, no camio que Federico quera.
Blanco-Amor anda redactara o texto-programa para a representacin de
Yerma no Crculo de Cultura Teatral de Porto, en outubro 1979, uns meses antes
de morrer.
No arquivo da sa biblioteca tamn poden atopar os estudosos notas, guins
para conferencias e outras mensaxes a Federico, co que mantia un dilogo vital
en constante fecundidade.
Finalmente, as figuras de Federico e Eduardo presentan enfoques de interese
para os crticos.
El drama de las hijas de Lot (obra alternativamente titulada La destruccin de
Sodoma), ese manuscrito destrudo ou desaparecido de Garca Lorca, tera o seu
correlato en Dilogos frente a la casa de Lot, que Blanco-Amor confesou que tia
escrito in mente, pero que non apareceu entre os papeis da sa biblioteca.
Tamn a sa poesa, de tema amoroso e ertico, que Blanco-Amor deixou
abundantemente nos seus libros de poesa: Horizonte evadido, En soledad amena,
Romances galegos, Poema en catro tempos e outros textos espallados en publicacins
xornalsticas e, en parte, inditos, como Poemas del ngel. Poemas que podiamos
estudar, comparativamente, con Sonetos del amor oscuro e Poemas de amor y
erotismo de Federico Garca Lorca246.

245 Conversa gravada para a serie Eduardo Blanco-Amor: o escritor da xente (Vdeo Voz TV), que a Televisin
Galega emitiu na semana das Letras Galegas-1993. Guin de Lus Prez Rodrguez.
246 Vid. FGL: SAO, PAE, IM, ed. Ruiz-Portela.

199
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

4.3. Blanco-Amor, testemua dos Seis poemas galegos

Os Seis poemas galegos merecen captulo destacado na difusin da vida e da obra de


Garca Lorca. Era un tema obrigado por moitos motivos para Blanco-Amor: como
galego que traballou polo rexurdimento da nosa cultura, como encargado da sa
edicin e porque, co seu pretexto, remataba sempre falando e explicando a
personalidade do seu amigo, morto247.
Son momentos importantes na transferencia de informacin sobre estes
poemas o seu artigo de 1948 para La Hora de Chile Sobre los poemas gallegos
de Garca Lorca (5-12-1948); Federico Garca Lorca y la poesa gallega,
conferencia inaugural da tribuna do novo local do Centro Lucense (28-01-1956);
Los Poemas Gallegos de Federico Garca Lorca, para nsula en 1959, a primeira
vez que a sa opinin tia unha difusin ampla en Espaa.
Pero tamn hai outra difusin menos coecida, pero moi importante, que a
dos recitais e conferencias. En 1956, nas Xornadas Patriticas Galegas, realizadas
no Centro Galego de Bos Aires, Eduardo dirixe o Recital antolxico da poesa
galega e recita el mesmo tres poesas de Lorca: O neno da tenda, Canzn de
cuna e Danza da la. E en 1959, tamn no Centro Galego, pronuncia a sa
conferencia Poemas gallegos de Federico Garca Lorca e recita as poesas. Hoxe
a sa voz est gravada e unha delicia escoitar a Eduardo, recitando os poemas
do seu amigo.
Sera moi longo falar minimamente de todos os foros en que Blanco-Amor
disertou sobre estes poemas. Caracas, Montevideo, centros e sociedades culturais,
cursos universitarios, etc. A el chegaron investigadores lorquianos para resolveren
as sas dbidas sobre a orixe deste fermoso poemario: Marie Laffranque, Ian
Gibson, Joseph Velasco, Andr Belamich, etc. El, no seu apartamento e aos
amigos, ensinballes estes poemas e falaba deles como se de xoias literarias se
tratase. Tamn llos facilitou, como vimos, a Guillermo de Torre para a edicin das

247 Mentres, en Galicia, o manto do silencio imposto polos sublevados impeda a difusin destes poemas.
Anda que o 30 de decembro de 1938 o xornal El Compostelano, de xeito illado e sorprendente, publicase
Noiturnio do adoescente morto, como di moi ben Claudio Rodrguez Fer, isto non comprometa o
conservadorismo catlico do xornal, pois confinaba o galego a seccins folclricas ou lricas (Vid.
Rodrguez Fer, 1966, pp. 307-8).

200
EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO

obras de Garca Lorca en Losada248 e, pola sa proposta, eran usados tamn polos
seus alumnos para se felicitaren as festas do Nadal e Aninovo ou, simplemente,
anunciar un acto cultural.
Para rematar este captulo, quero traer aqu o seu comentario a cinco destes
poemas (falta o do Madrigal), ripado de entre os papeis da sa biblioteca. Son
notas soltas, que el empregou para glosar os poemas en recitais e conferencias e
que as tera tamn diante no Recital antolxico da poesa galega de 1956249.

Romaxe de nosa Seora da Barca:

Capta aqu el poeta, en rasgos breves, ms alusivos que descriptivos, otro de los rostros de
Galicia: unha romaxe, con su desenfreno bquico, su gracia, su color, y tambin su
transfondo melanclico. Estn los vivos y los nebulosos muertos transparentados, como
en la fusin sin deslinde del alma celta, como en los mitos dionisacos.
El tema, en su rumbo y en su brillo, es rosaliano, pero antes fue popular:

Nosa Seora da Barca


ten o tellado de pedra
ben o poidera ter de ouro
mia santa, si quixera.

La armona de la expresin es exacta y perfecta la adivinacin del genio rtmico del idioma.
Al final, el vrtice festero se diluye en el paisaje y se aquieta en esta larga mirada de la
Virgen sobre el mar...

248 Como dixemos antes, nica edicin que publicou o prlogo, que sera suprimido, incomprensiblemente,
en edicins posteriores.
249 Notas atopadas entre os papeis de Eduardo na sa biblioteca, hoxe propiedade da Deputacin Provincial

de Ourense. Como outros textos inditos que rescatamos de Eduardo, non teen outra finalidade mis
ca a de pr ao alcance dos lectores de Blanco-Amor parte da sa obra menor. El non considerou de
utilidade a sa publicacin, na maiora dos casos, pero para os lectores entusiastas da sa obra, nos que
eu me inclo, si a teen. Estn en casteln, porque, no tocante ao idioma, Eduardo Blanco-Amor era
un perfecto bilinge en Amrica: empregaba os dous idiomas, destramente manexados, en funcin do
pblico que o escoitaba.

201
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Hai tamn outra versin destas notas en galego e nelas podemos apreciar esa
capacidade que tia Eduardo de adaptarse a cada pblico ao que se dirixa. Neste
caso, como veremos, est diante dos seus compatriotas emigrantes:

Capta aqu, en trazos breves, esenciales, mis alusivos que descriptivos, outro dos rostros
de Galicia: unha romaxe, co seu frenes bquico, sa gracia, seu color, coasi seu cheiro, e
tamn seu transfondo melanclico. Nada de folklrico de seorito forasteiro que colle
fotos ou inspiracin pra malos versos con sentimentos tursticos i endomingados.
Cntrase, cun doce pasmo de alden o da da patrona, na Raa do ceo, que en Galicia
sempre somella unha raa destronada, que pasa coroada de prata no seu carro de bois.
O tema foi rosaliano, mis antes foi popular: Nosa Seora da Barca/ten o tellado de
pedra/ben o poidera ter de ouro/mia santa si quixera.
A economa da eispresin esaita e profundamente moderna sa estreita sntesis.
Ao remate, o vrtice festeiro aqudase e longa ollada da Virxe vaise polo mar dos
emigrantes, dos pescadores, dos afogados...

Cantiga do neno da tenda:

Veleiqu dous poemas de saudade: un lrico, enchoupado dun pantesmo galego. O outro
descriptivo sin relato, directo e simblico, de forte acoro psquico e de fondo senso social.
O neno Ramn de Sismundi, comarca de Ortigueira: un nome esguo, fino como outros
topnimos de fina elocucin mareira: Cario, Barqueiro, Lira, Lao. o mis autntico
poema de morria aitiva, concebido in situ, no seu viaxe a Buenos Aires de 1934.
A anidota est contada con prodixiosa sinxeleza figurativa, pra chegar transcendente
metfora final250.
Que lle pasa a Ramoncio de Sismundi, a iste concreto neno emigrante, dun Bos Aires
concreto, envolto, escurecido, escamoteado polo polvo da cibd cotin, polo reiterativo
valeiro da sa vida, sin cerne nin contorno?
Estmolo vendo sin que o poeta o describa. Temos visto moitos en 45 anos de emigracin.
Federico resmeos a todos nun instante, niste Ramn de Sismundi, que endexamais

250 Na nota, en versin castel, engade neste punto: Empieza por eligir la forma llana del romance, que es
mtrica de relato, pero como trampoln para el salto hacia el prodigio, que es aqu el paisaje escamoteado.

202
EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO

existiu, senn son dooroso smbolo. lanzal, sorridente, loirio, de ollos azuis, cheios de
dozura, de irona, de perdn.
O rapaz, fillo dos vals ou da luminosa veiramar, est encadeado pola escoba: Basoira que
te basoira/polvo de estantes e caixas.
Os domingos paseia pola cibd valeira, polas ras direitas, sin fin: Ao longo das ras
infindas/os galegos paseiaban. Morria, aborrimento. Este paseiaban un tratado de tedio...
Un domingo farto do paseiaban a ningures foise pra orela sin orelas do Ro da Plata. A
saudade sempre busca unha orela, para as sadas, para as voltas, o mesmo.
Na beira do bermello muro de lama, que o ro de Bos Aires, non olla mis que...251.

Noiturnio do adoescente morto:

Pranto y coral transcendente de seres e enseres, por el ahogado, que es un adolescente; o


sea, alguien asesinado en sus aos sin vivir. El llanto de cielos y tierras acompaa al alma
ferida e pequena que, a su vez, llora de muerte injusta e inminente destierro. Hay que
llegar silenciosos por la orilla del aire a la orilla del agua, antes que el ro lo lleve a la mar,
que es el morir segundo y decisivo de los ahogados en el ro.

Canzn de cuna pra Rosala Castro, morta:


Texto 1

Parte del motivo de un viejo tema occidental y, por lo tanto, gallego: la albada, la cancin
del alba. En Shakespeare lo protagoniza la alondra; entre nosotros, el gallo.

Cantan os galos pro da


rguete meu ben e vaite,
como me hei de ir, queridia,
como me hei de ir e deixarte?

251 Na versin en casteln que ten desta cantiga, engade:


Y qu hall?:
Non viu o immenso gaiteiro
coa boca florida de alas...
El ro, puesto de pie (Monja gitana), hurta el paisaje soado, convirtindolo en bermello muro de lama.

203
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Ya florece en el Poema de Mio Cid:

Apriesa cantan los gallos/e quieren...

Por prstamo tambin de la juglara gallega, pasa a la ms antigua lrica popular castellana,
casi literalmente:

Ya cantan los gallos


buen amor y vete
mira que amanece
Que canten los gallos
Yo cmo me ira,
pues tengo en los brazos
la que ms quera?

Aparece en otros lugares de Lorca:

Los piquetes de los gallos/cavan buscando...

Conoca mi cancin de albada:

Ay amor! Tdolos galos do da/petiranme o corazn...

Pero el clarn del gallo no es en este poema diana castrense ni smbolo ertico, sino
trompeta arcanglica de resurreccin:

rguete mia amiga/que xa cantan os galos do da...

Federico mece el nombre de Rosala en vaivn de cancin de cuna, con dulzura y alusin
epifnica y jacobea: la eterna infancia, virginidad de los mitos esenciales; Rosala, la
infancia perptua, el perenne nacer con ojos nuevos, de Galicia...
Los arados y el arado mstico de la barca apostlica entre Beln y Santiago; no de piedra,
s de plata: metal votivo de la peregrinacin glebaria, aldeana...

204
EDUARDO BLANCO-AMOR: BIGRAFO DE FEDERICO

El tema, desarrollado in crescendo, se desliza desde la evocacin personal hasta


transfundirse en el dolor de Galicia: en las simbiosis Rosala-Galicia. Luego tambin la vio
as el alto poeta Pimentel:

Choiva de flores de estamea nos tristes pasadelos/Coa ta boca torta chamas


a mortos e nufragos dende a solaina/entre a brtema, en sern infinda...

Galicia entre la postracin y la resurreccin; hierba y cabellos transidos, desolados, hasta


el mar. Belleza y dolor en la dual denuncia rosaliana:

Que hermosa te deu Dios, terra querida


desdichada beld.

La convocatoria resuelta en incitacin himnaria. Despertar para la vida mltiple... y


triunfante, para el sino restaurado, para el goce y la hartura. Ni la alondra ni el gallo. El
viento del da como en el ancho mugir matriarcal de la vaca...

Texto 2252

Sealemos el hallazgo temtico. Rosala, la amiga-amada, convocada en el sueo y


desamparo de la muerte, que es ya la perenne infancia. Curros la haba visto por los
arenales la estrella cancin colgada de los labios llevando esa otra niez que no cesa, la
locura:

Pero iba tan sola na noite sin fin/que anda recei pola probe da tola/eu que non
teo quen rece por min.

Aqu es la nia perezosa, perezosa en su muerte como en un regazo: rguete mia amiga...
El poeta la cita en el alba... Como no llega, la vela y la desvela con la gloria de una Galicia
transfigurada que trae de Beln ngeles, arados y barcos de plata fina... El poeta la cita y

252 Blanco-Amor presenta unha segunda versin para o comentario.

205
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

la mece con los gallos de las viejas albadas, desde el viento totmico calentado en los
mugidos... De la tumba-cuna, responde la negra fuente de los cabellos, que se extienden
hasta el resplandor del mar...

Danza da la en Santiago

El ms sorprendente y logrado de los Seis poemas gallegos. Es la ilustre plaza de la


Quintana, en Santiago. En su bisel de grandeza y misterio se reparte la dualidad radical
del ser. En otro tiempo, la plaza fue dos: Quintana dos vivos e dos mortos. De la alta
torre primorosa que la rige, cae por igual la voz admonitoria de la campana del reloj, que
cuenta cmo la vida se va haciendo muerte.
En medio de la plaza, la luna que no es luna sino galn sin dejar de ser luna, baila coronada
de tojos... Madre e hija como en el dilogo de los Cancioneros dramatizan la aparicin,
que desplaza de si un aire arrebatado, mortal, de inconcreta estadea.
El poema desarrolla sus espirales sincopadas de danza frentica y envuelve a los
protagonistas, como los giros finales de la msica en la muerte de Isolda.
Un aire de encantamiento cltico, en la frontera entre el ser y no ser, antes nunca alcanzado
por nuestra lrica moderna, se desplaza de este poema, verdadero milagro de intuicin y
de expresin.

Texto 2253

Este poema alucinante, de algn modo, recuerda el Romance Sonmbulo. Su magia es tan
distinta como lo son las del norte y el sur. Hay, desflecado, un coloquio madre-hija, como
en la poesa de cancionero, pero en un mundo que es de otro mundo. El tercer ingrediente
es la luna-galn-muerte, que baila en la Quintana, que enfra el aire en torno, con su
rostro; que busca el corazn con dedos helados, seguros, el galn-luna es la muerte o el
muerte, como en las baladas nrdicas. El breve poema va apretando sus giros hasta el
final, como las espirales que ahogan a Iseo en la pgina de Wagner. Sera tema para un
ballet fosforescente, tremendo, incorruptible.

253 Presntase este segundo texto tamn, pois diferente ao anterior.

206
Eduardo Blanco-Amor, por Lus Seoane.
Publicado en Lus Seoane: Figuracis, A Corua, La Voz de Galicia, 1994.

207
Algns titulares dos artigos de Blanco-Amor sobre Garca Lorca.
No centro, o de Carlos Martnez-Barbeito.
Arquivo fotogrfico de Eduardo Blanco-Amor, Biblioteca da Deputacin Provincial de Ourense.

208
V. BAIXO O PRTICO DOS SEIS POEMAS GALEGOS

5.1. Os Seis poemas galegos: poemas de amor e de amizade

Tal vai o meu amado


madre, con meu amor
como cervo ferido
por monteiro maior.
(Pedro Meogo)254

A travs de tu gracia adolescente


siento tu voz que me proclama y nombra
buscndome, exclusivo, entre la gente.
(Blanco-Amor)255

Neste apartado s pretendemos pousar os Seis poemas galegos baixo o prtico


dunha mis que posible interpretacin amorosa, agardando que poida florecer un
estudo mis amplo, no que se descifren estes poemas dentro da globalidade da
poesa amorosa de Garca Lorca.
Non pretendo ser orixinal: sigo a tese de Blanco-Amor. En primeiro lugar,
el sempre defendeu que haba que recuperar a imaxe total de Lorca, na que est
presente, de xeito central, a sa homosexualidade. Nunha carta a Ian Gibson,
respndelle:

254 Con esta cita, abre Blanco-Amor o seu libro de poesa Horizonte evadido.
255 El ngel que no saba de s, de Poemas del ngel, in Eduardo Blanco-Amor. Ars Amandi. Estudo, seleccin
e notas de Lus Prez Rodrguez, coedicin do PEN Clube de Galicia e da Editorial Galaxia, 2007, p. 42.

209
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

[...]
En lo tocante a las aportaciones que usted supone puedo suministrarle, lo publicable ya
est todo dicho y lo impublicable se esboza en el largo artculo (no me atrevo a llamarle
ensayo) aparecido en EL PAIS, el primero de octubre de 1978. En el vera que se roza el
tema de la homosexualidad, siempre vidrioso pero indispensable para conocer
esencialmente la vida y la obra del poeta. Todo ello tendra que ser motivo de
conversaciones y partiendo de un grado previo de comprensin entraable del problema,
sin el cual toda conversacin ser intil [...]256.

As o pediu tamn publicamente nunhas notas preparadas para a estrea de As


que pasen cinco aos.
En segundo lugar, sempre afirmou que o incitador deste poemario era o seu
amigo ntimo Guerra da Cal. Blanco-Amor, polas relacins con Lorca sinaladas
noutros apartados anteriores, debao saber ben. Reitero que non pretendo afirmar
nada sobre a sexualidade de Ernesto, senn explicar estes poemas desde quen os
concibiu: Federico.
Por iso, neste apartado defendemos a tese amorosa dos Seis poemas galegos. Isto
, poetizan unha experiencia potica, vivida por Lorca, fundamentalmente na sa
relacin de amizade con Ernesto.
Non negamos que a forza e intencin potica lorquiana poida orballar e
sobrevoar outras experiencias con aquela xeracin de galegos cos que Garca Lorca
conviviu, nunha intensa amizade. Por iso, definimos este texto potico como
poemas de amor e amizade. En xeral, son unha ofrenda a Galicia e aos galegos.
Pero no centro deste prtico est Ernesto.
Na elaboracin destas notas sobre os poemas hai dous momentos sinalados
que me levaron a fixar, finalmente, esta hiptese. A primeira e principal foi a
lectura do libro de ngel Sahuquillo, Federico Garca Lorca y la cultura de la
homoxexualidad: Lorca, Dal, Cernuda, Gil-Albert, Prados y la voz silenciada del
amor homosexual (Stockholm, 1986)257. A segunda, unha conversa informal con

256 Copia dunha carta, escrita mquina: Ourense, 30-abril-1979, Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin
Provincial de Ourense.
257 Consultei este libro, tese de doutoramento do autor, na Biblioteca Blanco-Amor da Deputacin Provincial

de Ourense.

210
BAIXO O PRTICO DOS SEIS POEMAS GALEGOS

Ricardo Palms, no vern de 1994 na mia casa da Corua, na que, inevita-


blemente, sempre sae Eduardo e, de paso, comentamos tamn os poemas
lorquianos. Ricardo situou tamn resolta e abertamente estes poemas nas augas da
interpretacin de Eduardo e a min pareceume, entn, que era o momento de
redactar estas notas.
ngel Sahuquillo, no libro citado anteriormente, estuda a homosexualidade na
obra potica de Federico. A obra de Lorca, nos anos inmediatos Guerra Civil,
quedou falta de crtica, pois nunca foi ben vista, como dixo Guillermo de Torre,
polos defensores da civilizacin, pero o tema da homosexualidade, anda hoxe,
precisa de libros valentes como o de ngel Sahuquillo.
As lias que seguen tampouco neste asunto pretenden ser orixinais. Parten da
interpretacin de ngel Sahuquillo, que analiza a obra potica de Lorca, desde a
sa concepcin homosexual. Anda que non se ocupa dos poemas galegos de
Federico, o seu estudo serve de base ao meu, que sita este poemario, na sa orixe
e composicin, como un prtico amoroso.
Teamos en conta que a poesa de Garca Lorca nace baixo a influencia da arte
moderna e a sa relacin coa tcnica surrealista evidente. Polo tanto, anda que
sexa difcil establecer loxicamente os vnculos entre a vida e a obra do poeta,
sabemos que este escribe baixo pulos inconscientes, controlados s por unha
vontade de estilo. De a que o campo conceptual dalgunhas unidades poticas
poidan proporcionarnos elementos bsicos de anlise, que apoien a nosa tese do
prtico amoroso.
Unha imaxe potica sempre unha translacin de sentido, pero a sa expresin
abrolla, certamente, dunha orde interna. O poeta constre, entn, smbolos
dunha natureza ambigua, pero cunha linguaxe codificada. O mundo dos soos,
a realidade onrica son expresados en palabras e imaxes poticas.
As, en Seis poemas galegos podemos apreciar un certo estado de nimo que
se filtra na poesa e que est, polo tanto, antes do texto, traducindo a alma do
poeta. Non este o lugar nin o momento apropiado para estudar a fondo o
mundo simblico do poemario lorquiano en galego. A crtica psicoanaltica
tera que estudalos, como dixen, no conxunto da obra potica de Federico.
Permtaseme suxerir s algunhas consideracins que naceron, primeiro, ao fo
da lectura do libro de ngel Sahuquillo e, despois, dunha lectura reflexiva dos
Seis poemas galegos.

211
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Comecemos pola mesma disposicin dos poemas. Tal como foron publicados,
a sa orde non me parece caprichosa. Fosen ordenados polo seu autor ou polo seu
editor, posiblemente co consentimento de Garca Lorca, o feito que constiten
un poemario unitario.
Vexamos. Pchano e breno dous poemas de evidente lectura amorosa:
Madrigal cibd de Santiago e Danza da la en Santiago. Os dous poemas
centrais, con claras referencias lingsticas e conceptuais a Ernesto, son tamn
amorosos: Cantiga do neno da tenda e Noiturnio do adoescente morto. E
arroupando a estes dous ltimos, dous poemas simblicos da nosa tradicin:
Romaxe de nosa Seora da Barca e Canzn de cuna pra Rosala Castro, morta.
O poeta popular andaluz volve encher o poema Madrigal con elementos
identificadores da paisaxe compostel (choiva, noite escura, ra, as herbas), dirxese
ao meu doce amor, pero con smbolos lorquianos: o ar, a la, a auga, a soma e a
cinza. Seguindo a ngel Sahuquillo, podemos apreciar as connotacins onricas
da la e a auga co inconsciente e a sexualidade. A la como smbolo de
plurivalencia semntica, como algo atractivo e perigoso, que pode atoparse tanto
dentro, como fra das persoas258.
De novo, a la, personificada nun galn (Ernesto), a protagonista de
Danza. Dixemos que era un smbolo atractivo, pero tamn perigoso na arte
lunar de Federico. O ritmo de baile frentico e o dilogo nai-filla tenta romper
o feitizo da la, mentres a cantiga resoa na Quintana dos Mortos. Os smbolos
volven ser intensos e reiterativos. O ar do ceo, que non ar, senn que la,
transfigura a nai en brancura. A la, en relacin co inconsciente colectivo,
representa con frecuencia o eros. As somas (o desexo, o escuro) contrasta coa luz
(a vida), nunha figuracin cultural do permitido e do prohibido. O sono, os soos
viven tamn no esprito de quen os crea, antes de seren traducidos a linguaxe
verbal; produto do desexo, pero tamn da censura que representa a realidade;
por ltimo, fixmonos en que a expresin a flor douro pode estar referida na
poesa de Federico vivencia e problemas do amor homosexual e as expresado
noutros textos poticos do autor.

258 Vid. Prez Rodrguez, 1997, p. 27.

212
BAIXO O PRTICO DOS SEIS POEMAS GALEGOS

No segundo bloque, pasamos a analizar o Noiturnio e a Cantiga.


En Noiturnio xa dixemos como parece ser que Lorca parte dun episodio real.
Pero o que importa aqu, unha vez mis, que un feito real se transmuta en imaxes
poticas. Federico poetiza o ro Sil, ro escenario da infancia de Ernesto, ao que
Garca Lorca chamaba Ernesto do Sil, segundo me confesou na mia entrevista.
De novo, parte dunha materia preexistente (Federico percorrera as ribeiras do
Sil), pero o poeta precisaba unha inspiracin para plasmar a sa experiencia
potica e atpaa no ro de Ernesto.
O poeta convoca os mozos loiros do monte e do val e a escura xente do cume e do
val, para estaren presentes na traxedia. O poema describe esa traxedia, pero est
prateado por esa sombra-luz, que nace do subconsciente do poeta, e pode
personificar a morte do amor adolescente.
Os smbolos lorquianos son evidentes. A auga, a la (coa sa presencia
malvola); as camelias de soma pdennos lembrar a morte, pero tamn poden
significar un smbolo floral no amor homosexual; bois de goa, os albres do Sil sobre
a verde la son motivos reiterativos que adquiren sentido, entendendo estes
poemas como un prtico amoroso.
Garca Lorca viaxa a Bos Aires e de a vai tirar a materia para o poema Cantiga
do neno: o tempo dos poemas anda non estaba rematado.
O poeta, maxistral e intuitivamente, capta o mundo do emigrante, perdido
na grande urbe de Bos Aires. E a queda poetizado para sempre Ramn de
Sismundi, sentindo a muieira dgoa, e indo bater co bermello muro de lama. O
poeta, na dorna amorosa dos poemas, sntese emigrante galego, porque, non o
dubidamos, este poema est dedicado a Ernesto, o Ramn de Sismundi. Guerra
da Cal dxonos, na nosa conversa de Londres, que foi el quen lle proporcionou o
topnimo Sismundi e que o animou a tratar o tema da emigracin, como un gran
tema galego259.
As races das metforas lorquianas toman zume no subconsciente do poeta,
para seren libres na expresin potica. E volven sar os mesmos smbolos, con
claras connotacins onricas: a la, coa sa multivalencia semntica, xogando coas

259 Tamn nos confesou outros pormenores daquela colaboracin lingstica: por exemplo, Garca Lorca
empregou o castelanismo sauce, na vez de salgueiro, que lle ofreca Ernesto, porque non lle gustaba esta
ltima palabra.

213
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

sombras que proxecta o aparente real, a auga (coecido smbolo ertico), o cabalo
(forza vital, en clara relacin co home), as s (lembremos que Zeus se converteu
nun ser alado Aguia cando se namorou do mozo Ganimedes e, voando, levouno
para o Olimpo).
Neste terceiro e final bloque, imos referirnos a Romaxe e Canzn. Estes
dous poemas, aparentemente, quedaran fra dun poemario amoroso. Pero, vistos
cun sentido unitario, forman tamn parte da arquitectura deste prtico amoroso.
A tradicin e Rosala, smbolo plurisignificativo da nosa cultura. O poeta toca a
alma, a cerna do ser dos galegos e, polo tanto, de Ernesto, que pertence a unha
comunidade cultural dada. O poeta quere cantar desde a vella cepa dos
cancioneiros e desde o smbolo rosaliano, isto , quere ser poeta galego.
Romaxe revive a tradicin popular das romaras, cantadas xa nas nosas
cantigas medievais. No texto, a da Nosa Seora da Barca crzase tamn, como
nunha nube mesta, coa de Santo Andr de Teixido, que mortas e mortos de
nboa/polas congostras chegaban.
As pombas de vidro, a alba... son imaxes lorquianas, incrustadas no poema, que
Lorca ou primeiro e logo refunde el mesmo en cancin, coa naturalidade dun
xograr moderno.
Canzn, por ltimo, con resonancias formais de alba e aire de cantiga de
berce. Novamente, o poeta emprega material de canteira galega (Santiago, arado,
barco, prata...) pero as translacins metafricas son lorquianas: transida de tristes
herbas..., a negra fonte dos teus cabelos, nidio pombal. Est presente a simboloxa
machadiana da fonte, a manriquea dos ros (os cabelos) e do mar.
Por ltimo, cmpre sinalar que na obra lorquiana o galo (Mercurio ou Hermes
represntase como un galo) e o pombal, seguindo a ngel Sahuquillo, poden ter
tamn connotacins de amor homosexual.

214
VI. UN DA DAS LETRAS GALEGAS PARA FEDERICO

Escribiamos na primeira edicin:

Si. Pedimos, desde estas pxinas, un Da das Letras Galegas para Federico, no sesenta
aniversario da publicacin deste texto potico, pero tamn dos asasinatos do autor e editor
dos poemas, por ferro irado260.
Eduardo Blanco-Amor peda, en certa ocasin, que o organizara Celso Emilio Ferreiro. Hoxe,
que Celso Emilio vive no aln con Eduardo, eu pido que o organice X. Alonso Montero,
bigrafo de Celso Emilio, estudioso dos Seis poemas galegos e coecedor da poesa dos nosos
poetas alfonos, que cantaron en lingua galega, desde os trobadores ata os nosos das.
Federico ira, por suposto, fronte dese batalln literario.

Agora, nesta terceira edicin, seguimos pedindo que se dea a coecer este
fermoso poemario do trobador moderno Garca Lorca.
Entn, os poetas galegos de hoxe teran ocasin oportuna para ofrecerlles a
Federico e a todos os trobadores que cantaron en galego, antigos e modernos, a
sa admiracin cos seus versos.
O poeta granadino, rodeado non s de Ernesto, Eduardo, nxel Casal, Rosala
de Castro e de todos os seus amigos galegos, senn tamn de novos romeiros,
Isidro Maiztegui, Filgueira Valverde e Carlos Martnez-Barbeito, que foron tamn
protagonistas neste libro e que estn xa no aln con Garca Lorca, chegaran a
Compostela, vogando en barco de prata fina desde o mar da eternidade, para ver
a la bailar e bailar na Quintana dos Vivos e dos Mortos, mentres escoitan a poesa
dos novos poetas de expresin galega, celebrando unha interminable primavera
para a nosa poesa.

260 Outra razn mis: polo setenta e cinco aniversario das inmolacins do poeta e do editor dos Seis poemas galegos.

215
VII. OS SEIS POEMAS GALEGOS: FACSMILE DOS TEXTOS DA
EDITORIAL NS (CON ANOTACINS MANUSCRITAS DE
BLANCO-AMOR) E DOS ORIXINAIS AUTGRAFOS E APGRAFOS
DOS POEMAS
219
221
225
226
227
228
229
231
233
234
235
237
238
239
241
242
243
245
246
247
249
250
251
253
254
256
258
Copia en limpo autgrafa de Lorca do poema Madrigal a la ciudad de Santiago, en poder da
familia de Francisco Lamas, descuberta e reproducida en facsmile por Xess Alonso Montero.

259
Madrigal a la ciudad de Santiago. Recorte de El Pueblo Gallego, Vigo, 8 de decembro de 1932,
entregado por Federico a Blanco-Amor para a edicin de Ns.
Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

260
Apgrafo de Guerra da Cal.
Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

261
262
Apgrafo de Guerra da Cal.
Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

263
264
Apgrafo de Guerra da Cal.
Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

265
266
Apgrafo de Guerra da Cal.
Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

267
268
Apgrafo de Guerra da Cal.
Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

269
270
Poema hbrido: os primeiros versos son un apgrafo de Guerra da Cal e a parte restante un
autgrafo de Garca Lorca.
Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

271
272
273
VIII. ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA
LORCA E OUTROS DOCUMENTOS GRFICOS

8.1. Federico Garca Lorca: vida e obra

8.1.1. Yerma en el Espaol261

En el ao 1848, y en un prefacio a las obras de Caldern, todava Hartzenbusch


tocaba esta zampoa: En la jerarqua potica, el primer puesto pertenece a lo
pico; el segundo, al cmico, y el tercero, al lrico. Y es que cuando estas pala-
bras fueron estampadas, el romanticismo estaba todava verde en Espaa, no tanto
como teora, sino como legitimidad sentimental cmodamente compartida. Pri-
vaban la inercia de las inmovilidades clsicas; norma y canon; armaduras y cin-
turones de castidad para las formas; reas bien determinadas, y mucho cuidado
con sacar el cuello por entre las rejas de la Preceptiva que aun era retrica y Po-
tica y ponerse a desgaitar gritos y novedades. Pero, al fin, el romanticismo acab
por encaramar los pjaros encima de la jaula, y todo el aire nuevo se pobl de
venturosas anarquas, que dieron por resultado final una nueva jerarquizacin,
con la subsiguiente higa a los popes letrados, y una dictadura lrica, sin permiso
de nadie. La epopeya se convirti en retaguardia, como convena a un tiempo de
alcobas y levitones, y se puso a hablar en prosa por la ancha bocaza de los novelo-
rios. Y el teatro y la lrica se amancebaron en fecundo connubio que aun nos per-
dura, a pesar de las paparruchas de las obras de tesis, de los cuadros de historia y
las inocentes evasiones a un supramundo de extranjis, imitado de extinguidos
Maeterlinkes o de maniticos burgueses, vendimiados de las barbas de Ibsen.

261 O artigo vn acompaado de das fotos: unha escena do primeiro acto e outra do segundo. Na literatura
periodstica de Blanco-Amor, as imaxes son sempre imprescindibles, forman parte do propio texto.

275
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Distinguimos dos torrentes lricos, ignorados en la geografa crtica de los cla-


sicistas. Dos brazos de aquella cuantiosa riada romntica: uno se nos hizo imagi-
nera, cacharros relucientes de la metfora, pura autonoma de la palabra-color
(superando o, simplemente, difererencindose de la palabra-sonido, matiz y alu-
sin del simbolismo), que aspir, como los otros cristales y cermicas, a ser ar-
queologa desde el punto de vista de nacer. Y el otro brazo, sostenido a puro
esfuerzo nrdico y de esto ya hablaremos con calma y oportunidad, el otro
brazo aprision en su carne caliente, en su nervio sensible, la corriente viva que
sale del corazn y anima, es decir, da alma y es materia-vehculo de alma.
La evolucin natural de esta lrica exigente, el desemboque final de esta to-
rrentera es el ancho estuario del teatro, y debe serlo. El lrico animado, con nima,
con alma, juega primero con smbolos antropolgicos de su particular invencin,
que saca del vientre de trapo de las palabras. Pero terminar, si es ley, hincndo-
los en la carne del corazn vivo de verdaderos seres vivientes.
Entonces acontece que los versos se ponen de pie, se truecan en gente y, por
veces, en cada uno de nosotros y hablan para la gente con palabras que todo el
mundo lleva desde siempre en la caracola de sus odos de carne.
Federico Garca Lorca, cuando dej de ser tierra y anduvo jugando a ser teo-
ra, estuvo a perderse por estos andurriales. El viaje era en la gndola de asfalto de
los modos y las modas. De su viaje por los turbios meandros surrealistas trajo una
cosecha confusa, en la que l resplandeca de vez en cuando, pero destinada a los
irremediables sepulcros de los cajones autocrticos de esa mesa voraz y discreta
que todos, gracias a Dios, tenemos. El pblico y As que pasen cinco aos fueron la
discontinuidad indita, y la continuidad estaba en Don Perlimpln, con Belisa en
su jardn. En La zapatera prodigiosa y en las Odas, anchos escenarios tambin y
grandes teatros del mundo, con un solo hombre o un solo dolor en medio. Pero
el torrente donde remans por vez primera su ancho caudal lrico fue en Bodas de
sangre, donde los smbolos rompieron a hablar sin titubeos, aunque con rosas,
con duro acento humano. Tambin el gran americano, cabalgando en los arcos de
su puente (The Bridge), desemboc en las selvas y en los puertos astrosos y en
las tabernas tatuadas, donde los versos estn tambin de pie, van y vienen fu-
mando su pipa, sufren, aman, ren, lloran y revientan, y slo la muerte pudo im-
pedir su llegada inminente a la escena.

276
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

Yerma apareja una madurez. Casi dira ms, una madurez moral, de disposi-
cin tica ante el arte, que esttica o madurez de lo accesorio. De todas formas,
eliminacin de superfluidades. Lo implcito de la forma, ya superara y sin esfuerzo
visible del trance. Yerma es el alarido sin episodios; un grito telrico donde los
hombres, ya descarnados del smbolo, no son sujeto, sino objeto. El drama va a
cumplir su sino atropellando todo.
Madurez anticipada quiz o demasiado antigua y esto tiene que ver con lo cir-
cunstancial de la representacin, y no con lo substantivo del poema para sinto-
nizar con estos pblicos, macerados en vacuidades mantecosas, en colorines
coloraos con criadas filsofas, vilipendiadas de saln, falsos glebarios de guarda-
rropa, hbiles situaciones, grgaras de lo bonito para odos fciles, y luego, a em-
bozarse y a roncar. Yerma es todo lo menos eso que puede ser, a Dios gracias.
Apunta la tragedia, antes de hablarse, en los extraviados silencios de una mujer
que acaricia lienzos que nunca han de latir con la carne dispersa del hijo. Ella es
todo. Los escenarios se suceden en torno de ella y las gentes, en adecuado ritmo de
orchestra, como en las tragedias-molde de la primavera del mundo. Dios aprieta,
pero no afloja, para que el destino no halle la curva donde el drama pueda echarse
a descansar. Ningn personaje tiene nombre, y ella tiene el de su dolor, porque
todas sus fuerzas coadyuvantes que rompen su penacho de ola contra ella, que es
seca cima, de entraas mudas y conscientes. El crescendo sube, partindose las
manos en las anfractuosidades lricas, algunas de tan alta belleza como el scherzo
de las lavanderas, que se empalma a la accin por medio de un somero gesto obs-
curo de dos personajes que no hablan. (Y es aqu donde Garca Lorca ensea a
hacer teatro a los del oficio, que sonren dadivosamente ante las audacias del
poeta). Y al final, el do de pecho homicida, las uas y los dientes que buscan la vena
tacaa que no quiso hacerse carne de hijo, perpetuacin, en la sangre del hijo.
De qu sirven los criterios habituales para enjuiciar obra tal? Es el arte en no-
vedad quien segrega su propia normativa. Qu sabemos de esto? Garca Lorca
canta aqu fuera del pentagrama: se ha salido, venturosamente, de tono, y el dia-
pasn habitual no contiene la vibracin que sirva de punto de referencia a su m-
dulo intuitivo. La obra ha sido principalmente bien enlazada por el
pueblo-pueblo, por el que no tiene el nima llena de cascotes, acolchonada y de-
fendida contra todos los posibles asombros que no estn exactamente progra-

277
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

mados. Nos explicamos cabalmente las espeluznas y falsos rubores de alguna per-
sona que, por lo visto, no conoce las prosas del Antiguo Testamento...
Y los intrpretes? Si hicisemos crtica profesional tendramos que hablar de
ellos, y diramos que la seora Xirgu a quien veamos por vez primera aquella
noche llega hasta la hondura de su rol, en cuanto se olvida de estar en su rol de
actriz ilustre. Entonces, su acento es adecuado, y la direccin de Garca Lorca
halla su plastificacin casi exacta. El resto de los actores, sometidos a los resabios
de este resabiado teatro de Espaa, uno de los peores del mundo en la hora actual,
sin ningn gnero de duda. Agradezcamos su sobriedad al Sr. Lpez Lagar en el
papel de Juan, y al Sr. lvarez Diosdado en su Vctor, un poco demasiado au-
sente, tal vez. Y su buena intencin estudiosa al Sr. Guitart, en Macho. Y un
aplauso sin regateos al conjunto de lavanderas, que han hecho cuanto han po-
dido, y han podido mucho.
Fontanals, el escengrafo... Bueno, ya se hablar de Fontanals con la holgura
que le es debida.
(Revista Ciudad, ano II, n. 3, 9 de xaneiro de 1935)

8.1.2. Nueva obra teatral de Garca Lorca262

(Para La Nacin)
Madrid, noviembre de 1935.
En esta Huerta de San Vicente, de la vega granadina, donde el desgaitado sol
andaluz empaa su estival chillido en las sordinas de los naranjos y se musicaliza
en el xilofn de los cipreses, la lectura de Yerma, pongo por caso esa dura trage-
dia que, an siendo cosa de la carne, es terriblemente descarnada, no hubiese te-
nido su apropiado lugar. Los gritos de la esterilidad sublevada:
Ay, de la casada seca!
Ay, la que tiene los pechos de
(arena!)
embotaran pronto sus filos de primitiva pasin en la suntuosidad, casi dira en
la sensualidad de este paisaje, musical y florido, donde, en las geometras del surco
262 O artigo leva unha foto sacada por Blanco-Amor, na que est Garca Lorca no seu cuarto de traballo en
Granada, co cartel de La Barraca ao fondo.

278
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

preciso, una naturaleza pujante y ampulosa disciplina apenas su mpetu some-


tiendo sus temas florales, frutales y forestales al esfuerzo paciente del hombre.
Yerma estara en su mbito en un clavero de la Castilla heroica, cardada de vien-
tos y calcinada de soles, o en una Extremadura esteparia, donde tiene la tierra
canseras grises de malparida. En cambio, este es el paisaje exacto para escuchar la
nueva comedia de Federico Garca Lorca, Doa Rosita la soltera o el lenguaje de las
flores. Y vine a l trado por un buen mentor, D. Federico, el padre del poeta, recia
estampa de hidalgo andaluz, sabidura antigua de labranzas y emocin de la tierra,
madre de toda autntica nobleza. Don Federico, labrador de Fuente Vaqueros,
me lleva a su misma emocin y conocimiento del agro, por entre los trigos ma-
duros, cuyo penacho acaricia como cabelleras amadas, y vamos por los predios,
bajo la molienda de soles maaneros, que se ciernen en harinas de oro, das y das,
acogidos, en los vagares de la marcha, a los palios de los cerezos, rojos de frutos
como si ardiesen; saltando albercas morunas, cuyas aguas parecen lonjas azules
de cielo taraceando, en frescor y rumor, lo pardo y lo seco de los majales, donde
crepita el pan de sus madureces.
El poeta aadi a la hospitalidad familiar este regalo de prncipe, que fue la lec-
tura primicial de su nueva obra, aun con los brillos de la tinta nueva temblando
sobre el ltimo pliego. Doa Rosita la soltera me naci en uno de esos crepscu-
los excesivos con Sierra Nevada al fondo, en los medios el nevacho escarlata de la
Alhambra temblando en su colina de aguas y de hojas, y Granada entera, en es-
tampa de contraluz, viniendo a rendir la ltima oleada de sus casas contra los
muros de esta huerta: blanca isla de cales en mares verdes... Doa Rosita hubiese
desgranado en esta misma terraza el largo rosario de sus das sin sentido; y la flor,
en olor de mustiedad, de su vida vacua, hubiese aventado la hoja de cada creps-
culo en esta misma reja, esperando la carta que tard veinte aos.
Apenas unas palabras para decir lo que esta nueva obra de Garca Lorca puede
ser, en un apresurado intento de ubicacin, dentro de su obra total. Pero no he
de contar sus detalles y matices, que es tanto como dejar indemne toda su po-
tica virginidad, puesto que Doa Rosita la soltera o el lenguaje de las flores con es-
tarlo mucho ms que en la clsica graduacin emocional que seala la tcnica,
en cada momento y en cada situacin y a veces en cada palabra, durante toda la
curva de su desarrollo. Doa Rosita es la soltera provinciana, de todas las pro-
vincias espaolas: regazo romntico que aun hemos conocido los que llevamos

279
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

sobre la treintena la jiba enfadosa de un lustro. Por mi parte, yo tengo a aquella


Mara Cordal, de mi pueblo, que iba a misa de alba para que nadie viese sus ru-
bores de desencantada y nadie se riese de su polisn, de su talle de avispa, de su
canes de gro, con cuello de ballenas y listas al bies, y de su falda bajera crujiente
de almidones y rizada al canutillo; consumida de trisagios, de esperas y de hbi-
tos de Santa Rita, abogada de lo imposible.
Doa Rosita se nos presenta en toda la pompa de su belleza joven, en 1891,
en una casa granadina del Albayzin, con carmen florido y sombroso; vieta de pa-
lomos sobre el tazn de mrmol de una fuente; salas con estrado; Pursima, de
Alonso Cano quiz, bajo un fanal de vidrio; damascos en las paredes y cornuco-
pias doradas, en lo hondo de cuya luna se espiritualizaban los rostros de las da-
miselas, perdidos en unas palideces cenicientas, que para imitar en la realidad
haba que beber vinagre. poca de melindres y desmayos, de tisanas y frascos de
sales, de rodajas de papa en las sienes, para amortiguar la jaqueca. Todava no est
de moda vender a los chamarileros las nobles consolas isabelinas y, las silleras ta-
pizadas, para comprar horrendas mecedoras de los bazares y aquellos monstruos
construidos con anguilas petrificadas, que eran los muebles de Viena. Doa Ro-
sita vestido de brocado, mangas de jamn y pollera con recogidos en cortina
vive con su madre y con un to que es botnico, progresista y darwiniano. Est en
la obra para obtener, en sus laboriosos ocios de jardinero atenesta, una flor: la
rosa mudable, en los cambiantes de cuya corola est simbolizado y escrito el des-
tino de Rosita. Garca Lorca me da esa flor en los siguientes versos temticos,
cuya primicia es para los lectores de La Nacin:

TEMA DE LA ROSA MUDABLE


Cuando se abre en la maana
roja, como sangre, est.
El roco no la toca
porque se teme quemar.

Abierta en el medioda
es dura como el coral.
El sol se acerca a los vidrios
para verla relumbrar.

280
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

Cuando en las ramas empiezan


los pjaros a cantar
y se desmaya la tarde
en las violetas del mar,
se pone blanca, con blanco
de una mejilla de sal;
y cuando la noche toca
blando cuerno de metal
y las estrellas avanzan
mientras los aires se van,
con la raya de lo obscuro
se comienza a deshojar.

Anda tambin por este primer acto un caballerete de solapas imposibles, en


cuyo labio apenas apuntaba el bozo, como se deca en la novelstica del tiempo.
El caballerete, tocado con galern y calzando botines de elstico, aunque de ca-
britilla y pantalones anatmicos, es el amor de Rosita; exaltado amor que guarda
todo el especioso ceremonial de la poca, pero exaltado al fin, sobre todo en Ro-
sita, que ya prepara, entre finas alusiones de las amigas, su seriedad de desposada.
Se perfila asimismo en este acto el magnfico personaje de una sirvienta, arque-
tipo racial de gran relieve, sin duda la criatura ms veraz de cuantas asomaron a
la obra lorquiana, encargada de mantener, a lo largo de toda la pieza, la energa y
la vida que en los dems va faltando. Este tipo, a pesar de su cuidadsima realidad,
sospecho que implica un smbolo: la continuidad de lo popular, en presencia y
sentimiento, frente a lo efmero y cambiante de modo y moda, que arrastra en sus
avatares a los seres ms civilizados. La madre de Rosita es una dulce figura pa-
siva, hecha para sufrir todos los males ajenos; una de esas madres espaolas que
por el hecho de serlo ya disponen su vida para una lenta carrera de sinsabores. La
fe mantiene el equilibrio de sus existencias; el amor y el temor de Dios son los dos
muros paralelos entre los que el dolor canaliza, sin desbordarse, su torrente, y
marcha recto y simple, sin gesto apenas, hacia el cumplimiento de su sino, ms
aceptado cuanto ms penoso. Animan igualmente las primeras escenas tipos epi-
sdicos de gran vivacidad decorativa, extrados de la entraa popular. Entre ellos
las tres manolas del barrio de Elvira, que irrumpen en el carmen melanclico,

281
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

todas floridas y agitadas de versos, mantillas y abanicos. La vejez ha de ennoble-


cer, a lo largo de la obra, tambin a estas cabecitas de chorlito, un poco pjaros
ellas mismas con sus vestidos verdes, rojos y crema, bajo el revuelo de los encajes.
El caballerete gomoso de las solapas imposibles, primo y amor de Rosita, de-
termina marcharse nada menos que a Tucumn, donde otros parientes le ofrecen
la posibilidad de una rpida fortuna. Ni qu decir tiene que volver a la vuelta de
unos meses. Rosita dobla su impaciencia en obedientes resignaciones y sobreviene
un idilio-despedida, escrito en romnticas espinelas, que tiene lugar en un vis a
vis, los ojos en los ojos y las manos enlazadas: escena de gran belleza evocadora
y de ennoblecimiento sistemtico de lo cursi. Esta escena del sof puede llegar
a los mismos favores populares que la de Zorrilla. Por su prtico de rimas se va el
galn y comienza la mansa y honda tragedia de la espera.
Han pasado diez aos. Estamos en 1901 y en el segundo acto. Polleras de gran
ruedo, en corte de capa; boas de plumas rizadas; cuello alto, a veces planchado;
tiempo de las tarjetas postales y del lenguaje del abanico. El to de Rosita, natu-
ralista y darwiniano, muri dejndolo todo entrampado, como corresponda a su
elegante ingenio, finisecular y atenesta. El galn no ha vuelto. Rosita sigue espe-
rando y desesperando, y el cartero es el nico accidente que riza de angustia la su-
perficie de su vida. Comienza a dejar de ser doa Rosita la soltera, para ser la
solterona. En los pueblos pequeos todo se sabe, todo se dice... Y algo ms. Las
escenas se aristan de ironas. Se murmura que el gomoso va a casarse con una rica
en la lejana Amrica. Doa Rosita acenta su perfil trgico y, lejos de ridiculi-
zarse, se va engrandeciendo en su dolor silencioso. La casa se desmorona y los
parvos bienes familiares empiezan a ser rodos por el perseverante diente de la
usura. Al lado del suceso sentimental, el autor dibuja, con mano maestra, el tre-
mendo y callado hecho social de los comienzos del siglo, en el que tantas familias
de la antigua aristocracia naufragan en la transicin de una poca a otra, cuyo
sentido no comprenden.
El tercer acto es en 1901: faldas entraves, art nouveau, en toda su explo-
sin de curvas y superficies. Llegan hasta el carmen granadino las dbiles hondas
de un Pars reseso y amanerado, que perdi su buen sentido. Se regalan dijes con
liblulas estampadas y girasoles de falso esmalte, fundidos en metales innobles.
Doa Rosita peina canas ya, cuando llega la noticia terrible del casamiento del
primo infiel, acontecido hace unos aos. La nueva no sorprende a Rosita, que, por

282
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

lo que deja ver de su intimidad, jams crey en tal regreso y mantuvo la farsa de
la espera, para no desvanecer la ilusin de la madre. El hogar llega a los ltimos
tramos de su derrumbamiento. Hay que abandonar el carmen patrimonial, defi-
nitivamente devorado por los acreedores, e irse a vivir a un triste piso alquiln, col-
gado sobre el tedio de las aceras urbanas. Las escenas episdicas son de una fuerza
dramtica desgarradora. El pasado vuelve con unos personajes llenos de vejez fra-
casada. La lengua viperina de las burguesitas, las nuevas ricas de entonces, se ceba
en la soltera, en su desencanto y en su miseria, so capa de una compasin vene-
nosa y convencional. Finalmente, entran los faquines a cargar con los muebles.
Cuando el sof familiar es alzado, parece que se llevaran un gran atad lleno de
vidas y recuerdos. En medio de esta desolacin, irrumpe un hijo de una de las ma-
nolas del primer acto, que va a un carnaval, llevando el traje de seda verde y el aba-
nico con que hemos conocido a la madre hace veinte aos. La figura de la vieja
criada llena todo este final agrisado y polvoriento de dolores y de posibles ham-
bres, con la grandeza inmarcesible de su nimo gigante y de su inagotable gracia
popular. La madre es apenas una sombra estupefacta. Doa Rosita, derreada de
penas y mustia de vergenzas, se ha ido irrealizando hasta una categora fantas-
mal. A los ltimos de la comedia, queda sola entre las paredes desnudas. Es casi
de noche. Un gran viento sacude los rboles del jardn y mete en la escena las dos
enormes alas de una cortina blanca, de la ventana que da al carmen. Tiembla la
casa con los golpazos del ventarrn y las cortinas blancas se mueven en la pe-
numbra, cual si toda la casa fuese a deshojarse en gestos blancos, como, en su
final, la rosa mudable. Y cae el teln sobre unos personajes y sobre una poca.

***

Conociendo el estilo peculiarsimo de Federico Garca Lorca, se comprender


que este argumento velozmente narrado y, aun como esquema, incompleto, es
apenas el guin esqueltico de una de sus obras. Las escenas complementarias y
los personajes de matiz son, en sta, parte muy principal. Como lo son los deco-
rados, moblaje y vestidos. Todo ello est tan cerca de nosotros que, en lugar de
inocente arqueologa teatral, nos viene a resultar recuerdo y evocacin, muertos
ya como presente, pero vivos an para su resonancia emotiva en nuestra expe-
riencia vital. Con tales medios, episdicos y centrales a la vez, el poeta nos lleva,

283
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

con exactitud graciosa y natural, hasta la psicologa y la esttica de un medio me-


ticulosamente estudiado. Parecera con esto que el autor llegase, en la probidad de
tal intento, a resultados meramente intelectuales. Y no es as; de ello, el acierto de
la obra. Doa Rosita la soltera o el lenguaje de las flores no es una obra de arte, en
el sentido yerto y museal de la expresin. Su valor, por encima de todo, es viva-
mente humano. Humano hasta la emocin ms honda y legtima. A pesar del s-
pero realismo de Yerma, sin duda la obra ms realista de cuantas han salido de tan
selecta pluma. El elemento mgico (1), el arbitrarismo potico y la convenciona-
lidad teatral de la farsa no aparecen aqu, como en Bodas de sangre, Los amores
de don Perlimpln con Belisa en el jardn o las escenas llamadas del Macho y de las
lavanderas de Yerma. En doa Rosita, ms que avivados por el soplo genial del
poeta, estn vivos de por s los cuerpos, las almas y sus contingencias. Y hasta el
decorativismo teatral, tan personalmente lorquiano, que apunta varias veces en
esta obra en la escena de las Manolas, por ejemplo, se retiene en su justo punto
y vuelve, sin romper ninguna continuidad, a la lnea central de la comedia.
Faltaba en el teatro de Garca Lorca este nuevo valor, que viene a terminar con
una polmica ociosa. Ya no podrn decirle los miopes, que no ven ms all de la
preceptiva, que es un poeta metido a autor teatral, como si Shakespeare, Lope
o Wagner hubiesen sido nunca otra cosa. Ah tienen una obra teatral, con todo el
peso clsico de su definicin encima. Todo cuanto en ella ocurre es teatro: inte-
rs argumental, sagaz juego escnico, calor vital en los personajes, ambiente de
poca, sabor local, emocin, gracia y patetismo. Y transparentndose entre estos
ciertos valores, el valor eterno e incorruptible del poeta. Que esto es lo que no ven
los miopes.

(1) Conviene decir que este magicismo que apunta en el nuevo teatro espa-
ol, a travs de Lorca y de Casona, nada tiene que ver, como se ha dicho, con el
realismo mgico de algunos novecentistas italianos, que culmina y se teoriza
creo que en Bontempelli. Esta intervencin y transposicin realista de lo extra-
natural a modos de expresin y de accin humanos est, desde sus orgenes, en el
teatro y tambin en la poesa espaol: y de modo fundamental, en las abstrac-
ciones, milagros y teologas de los autos sacramentales.

(La Nacin, Bos Aires, domingo, 24 de novembro de 1935, p. 3)

284
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

8.1.3. Crnica de la Alhambra

Llegabas de las arenas


bajo arcos de lunas rotas
desde presencias remotas
hasta las rubias almenas.
Un estruendo de azucenas
hiri tu verde mejilla
y por la brecha amarilla
de tu descuido entreabierto,
el viento encontraba, experto,
tu recndita cosquilla.

Alzaron los surtidores


su declamacin de notas,
susto perlado de gotas
por las fugitivas flores.
Encendidos ruiseores
apenaban los vergeles
y ante tus mieles y hieles
quebrse el nocturno mudo
y aplaudieron tu desnudo
desenfrenados laureles.

Dando noticia a los vientos


de los nacidos afanes
fueron por los arrayanes
entrelazados alientos.
Lagrimones truculentos
sec la ferviente estrella
y, en repentina querella
de sufrir por casi nada,
tembl como encadenada
tu voz por la ardida huella.

285
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Llamas de pausa encendida


por nuestros dedos brotaron,
labios que se desmandaron
cubrieron la tierra herida;
qued en la noche aturdida
sangre del lrico exceso,
el aire acord su beso
con tu ademn arriesgado
y en el temor olvidado
el tiempo enred su peso.

Desanudadas cadenas
de nuestros brazos vencidos
y acentos sobrecogidos
galoparon por mis venas.
No s qu agitadas penas
tu cancin, astro mojado,
su espanto di tremolado
a la alta extensin sombra
con tu carne y con la ma
ya en recuerdo sosegada.

Granada, 1935

(En soledad amena, Bos Aires, Ediciones Resol, Coleccin Rula, 1941, pp. 57-59)

286
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

8.1.4. Exequias de Federico Garca Lorca

Fragmento

No importa que hayan sido stos


quienes de plomo llenaron tu boca,
quienes sellaron para siempre tus labios
con latigazo de blasfemia y plvora:
Tus labios por los que la patria
nos amaneca en frescor y aurora
en todas tus maanas estrenadas de versos,
Federico Garca Lorca.

No importa si han sido stos


quienes condecoraron tu gloria
con laureadas de injuria y muerte
Federico Garca Lorca.

Que t ya estabas asesinado


desde que Ignacio milit en Loyola.
Ya tu grito se alz con los nios de Flandes
en las mismas hogueras y en idnticas horcas
(el Duque se atusaba rosarios y perillas
mientras el Santo Oficio quemaba tus estrofas).
Ya te han matado los encomenderos,
los golilas y corchetes, las caspas y las costras,
los memoriales y letras procesales,
los autos de fe y las sopas bobas.
Ya has muerto cuando otros miserables
firmaban otra muerte de Espaa en Bayona;
y otra vez cuando la carlistada
solt sus lobos, como ahora;
y otra con los fusilados de Torrijos,
y con las milicias decimononas;

287
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

y cuando te pusiste en el camino de las balas


que de Mart y Rizal buscaban la vena generosa;
y otra vez con los tsicos repatriados
que vomitaba Cuba. Y an otra
en los barrancos de Marruecos,
donde un rey putrefacto y muy mala persona
jugaba un ajedrez de ulicas estrategias
con lo mejor de nuestra sangre moza.

Ya ves si has tenido muertes


Federico Garca Lorca!

Que a ti no te mataron un balazo aparente


sino con silogismos y jaculatorias,
con ordeno y mando, pragmticas y mitras,
con inciensos y hieles, espuelas y coronas,
con olor a colillas de los cuartos banderas,
con caderas renunciantes de madres superioras,
con los entorchados de los rijosos coroneles,
con los furores de las reinas chulonas
con las hemofilias y los cnceres de odo
de la purulencia borbnica,
con los resecos tufos de conventos,
con novenas, trisagios y 40 horas,
con las majaderas enlevitadas
de las academias maraonas,
con mariconadas de los seoritos,
con hipocondras provincianas y beatonas,
con las dispepsias de las clases pasivas,
con las letras de El Debate y de Patria Espaola...
Ya haban asfixiado tu aliento de malvas
todas las solfataras de las antiguas roas
y ya te haban lapidado otras cien veces
con todos los vetustos cascotes de la Historia.

288
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

Ya ves si estabas muerto antes de haber nacido


Federico Garca Lorca!

Qu piquetes de fusilamiento
qu apunten! ni qu hostias!

Desde cundo ac los fusiles


matan el aroma de las rosas?

Desde cundo los generales verdugos


ametrallan el color de las amapolas?

Cmo podran frailes, beatas y seoritos


sacarle al rubio Dauro tu nombre de la boca?

Y con qu flotilla de aviones nazis


van a matar en nuestra carne tu eucarista portentosa?

Porque es ah donde siempre has vivido


Federico Garca Lorca
y donde siempre seguirs viviendo,
hasta que empiecen y se acaben todas las horas
de esta Espaa que arranca y se inaugura de tu sangre
por ti, para ti, de ti, hacia ti,
nuestro Federico Garca Lorca.

EDUARDO BLANCO AMOR, 1937

(Poesa de Blanco-Amor, para o Recital potico de Mony Hermelo, na Home-


naje de escritores y artistas a Garca Lorca, Bos Aires-Montevideo, 1937)

289
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

8.1.5. Un recuerdo de Federico Garca Lorca.


Cmo naci un libro indito, El (sic) Divn del Tamarit263

En noviembre de 1935 escrib la ltima vez sobre Federico Garca Lorca. Haba
pasado yo en Granada casi todo el verano en su compaa. Muchas veces, en su
huerto de San Vicente, com el gazpachuelo familiar aderezado por las propias
manos de doa Vicenta, la madre del poeta, en cuyo corazn yo tena un lugar.
Aquel estudio sobre Federico fue escrito all mismo, todava con las ltimas pala-
bras de Doa Rosita la soltera o el lenguaje de las flores, aletendome en el odo y
publicado posteriormente en La Nacin de Buenos Aires.
Luego, en enero de 1936264, regres a la Argentina y a los pocos meses sobre-
vino la catstrofe, que est desangrando a mi pas y acabando con la poca digni-
dad que le quedaba al mundo en esta miserabilsima hora de su historia. Salvo un
poema de gritos y blasfemias, escrito para un programa de Mony Hermelo265, no
he vuelto despus a pesar de las reiteradas e insistentes solicitaciones a poner
mano en este tema, tan particularmente doloroso para m, para su patria escar-
necida y para la pisoteada dignidad del mundo. No tengo serenidad para ello y an
estoy tan envuelto en el dolor del asesinato vil y estpido, que no hallo manera
de lavar este cadver de mi sangre tan injustamente desarrumada, para hacerlo
revivir limpio de la dura ancdota de su muerte y ya situado en una perspectiva
de eternidad. Y mientras esto no sea posible a quienes lo hemos conocido y
amado, no habr obra biogrfica ni crtica posible sobre el poeta, que merezcan
nombre y categora de tales, sino spera elega y protesta tumultuosa.
Accedo hoy al requirimiento de hurgar en estos sagrados despojos, porque me
lo piden desde el Uruguay, pas querido entre todos donde mi corazn deja, en

263 Estudo que foi publicado en Montevideo, Ensayos, II, n. 16, outubro 1937, pp. 1-6 (vid. Andrew A.
Anderson, edic. crtica de Divn del Tamarit. Seis poemas galegos. Llanto por Ignacio Snchez Mejas,
Madrid, editorial Espasa-Calpe, 1988, col. Clsicos castellanos).
Transcribo a copia manuscrita da sa biblioteca (Deputacin Provincial de Ourense), que est datada, non
obstante, en Bos Aires, marzo, 1938.
264 Data inexacta, pois sabemos que regresou a Arxentina en novembro de 1935.

265 Estase a referir ao recital potico que os escritores e artistas americanos realizaron en Bos Aires, en ho-

menaxe a Federico, en 1937.

290
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

cada viaje, menos deudas y esta afirmacin acredita su seriedad y su firmeza,


dicha en este tiempo bruto, que ha cancelado las lisonjas y galanteras.
Federico llevaba en su espritu la vieja amargura de una presunta ingratitud hacia
Granada. La adusta y fina ciudad no haba engarzado sus primores en las estrofas
del poeta, que la vena olvidando casi sistemticamente en todos sus libros. Claro,
cuando se habla de Granada presencial; la esencial est en toda su obra, por su en-
traa y cimiento, como los ros por la intimidad secreta y musical de las ciudades
marruecas. A Federico le molestaba, por ejemplo, la adoracin macroscpica e ico-
nogrfica que un Villaespesa, almeriense y aduln, renda a una Granada turstica,
de cuya esencia estaba ms lejos que las ms apartadas estrellas; una Granada turs-
tica, historiogrfica y arqueolgica, propensa al ripio y al bostezo. Granada muerta
y con falsos colores, como aquellos de cera que, bajo un fanal, haba sobre las c-
modas de nuestras parientes solteronas. Esta no le interesaba a Federico, que me
dijo un da en Santa Fe, hablando de la rendicin de los muslines: Aqu se repre-
sent aquel gran baile de trajes....
A Federico le emocionaba, no la falsa eternidad de su historia, sino la mltiple
y rica muerte cotidiana de la naturaleza. El agua y las flores y el cielo y los nios y
los hombres y las mujeres de Granada, esos s que estn entretejidos en todos los
versos de las estrofas lorquianas, como lo estn en el encendido bastidor del pai-
saje! Y, claro est, con el dejo melanclico que resulta de este pavoroso encuentro
de dos finitudes irreconciliables: la del paisaje y sus formas semovientes y efmeras
y la propia intuicin letal del contemplador que pasa con pie ligero sobre las su-
perficies de la belleza, desangrndose un poco por la herida de cada mirada.
En Doa Rosita elega tremenda, cuyo smbolo yo tengo que explicar un da
Federico paga, ya con creces, esta su presunta ingratitud con su ciudad de crianza;
con su ciudad de crianza, pues a su tierra natal Fuente Vaqueros, en la huerta gra-
nadina ya le haba pagado albricias, diezmos y tributos desde Canciones (1921),
con toda la cuantiosa moneda metafrica, hija de la misma presencia de la tierra.
Pero la verdad es que Doa Rosita ya naca ms de la intencin que de la vo-
cacin. Intencionalmente, est en la misma lnea que Mariana Pineda, aunque
estticamente tenga ms hondos y entraables orgenes.
Pero donde esta intencin ardorosa y lricamente y voluntariamente granadina
iba a dar sus frutos ms apretados era en El Divn del Tamarit, libro en buena
parte escrito a mi vista, en la misma Granada, en la directa frecuentacin del pai-

291
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

saje redescubierto por la conciencia como materia esttica, despus de haber


amado el poeta otros mundos y ultramundos. El huerto del Tamarit era, segn la
erudicin o la imaginacin de Federico, el nombre del huerto de San Vicente,
sombreado de laureles, iluminado de cerezos y reflejado de acequias, donde el
poeta pasaba sus veranos.
En El Divn del Tamarit no haba odiosas alusiones arqueolgicas. Qudense
los pebeteros, alcatifas y las resobadas e inexistentes almeas para los perturbados
y casi masturbados caletres de los poetas atrezistas del novecientos! En este libro
todo era actual y antiguo y, de esta simbiosis, el hombre deduce toda la eterni-
dad que le es posible, fuera de la falsa abstraccin dialctica como lo es siempre
la ms vital presencia de Espaa; de Espaa que suma en un esguince de dalia, en
una sementera o en un dicho, la mencin de cinco culturas en sus presencias uni-
tarias, en sus complejos totales, pero salvadas en sus ms recnditos y vivaces ele-
mentos simples.
El Divn del Tamarit ha sido terminado en los primeros meses del mes de
mayo de 1935 y entregado a la Universidad de Granada, que haba reclamado
para s el honor de la primera edicin. Qu han hecho de estos ptalos los fo-
ragidos? Podremos esperar que las manos de lodo que han abierto las puertas
santas de Espaa a las hordas destructoras del occidente brbaros y moros, otra
vez se hayan detenido ante unas reliquias de papel? Qu asidero le queda a la
esperanza para aguardar que los jabales, que han hozado en los despojos de su
carne, hayan improvisado un xtasis de hocicos sanguinolentos en presencia de
la obra sobrevenida?
Desgraciadamente, si alguna piadosa ocultacin no ha salvado este excelso ma-
nuscrito quiz lo ms destilado y puro de la obra lrica del poeta, mi pas pa-
sar por la vergenza inmensa de haberlo hecho desaparecer, escamoteado por las
mismas manos inquisitoriales que dispersaron los huesos de Cervantes y los de
Quevedo y que hurtaron, para escarnio perenne, el crneo de Goya: que son los
mismos que acaban de profanar la tumba de Valle Incln, en Santiago de Com-
postela y de volar con trilita de kultura (sic) teutona, la tumba de Jimnez de Cis-
neros, en Alcal de Henares.

Cuando yo vuelva a Granada, ya nunca podr perderme por aquellas sombras


azules, acunado por los ms dulces aires de mi vida, ni encontrarme, en cada re-

292
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

codo, con la sombra malherida de Federico y el clamor mudo de sus ojos sin eco.
Por las alamedas del Generalife, donde vaya solo
un galn y el aire,
por las avenidas del Tamarit
donde andan nios de velado rostro.
Y por la puerta de Elvira, donde una tarde de Corpus, escribi, sin escri-
birla, tecleando con las manos libres en las palabras habladas aquel poema, que
yo he de repetir all mismo, al paso de su sombra sin reposo, en sus justas pala-
bras iniciales:

Por el arco de Elvira


voy a verte pasar
para sentir tu nombre
y ponerme a llorar.

Qu luna gris de las nueve


te desangr la mejilla?
Quin derram tu semilla
de llamarada en la nieve?
Qu alfiler de cactus breve
asesin tu cristal?

Por el arco de Elvira


voy a verte pasar
para sentir tu nombre
y ponerme a llorar.

Ah va, sin releerlo siquiera, este impromtu de motivos lorquianos, sin uni-
dad ni serenidad ni la menor disciplina, apenas para que mis amigos uruguayos
no puedan decir, por vez primera, que dije que no. Slo por eso... Y es que esta
herida de Federico nos duele tanto y tan sin resignacin...

Buenos Aires, marzo, 1938.

293
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

8.1.6. El tema del amor en Federico Garca Lorca266

Estas palabras no son, seores radioyentes, una conferencia sobre Garca Lorca,
sino un enfoque sumamente parcial de un aspecto de su poesa, el ms difcil, el
ms escurridizo. Federico naci en una tierra que as mismo se llama de la pena
negra. La pena negra andaluza es el amor. Yo no s si los otros espaoles lo sien-
ten con la misma intensidad, pero lo cierto es que nadie lo proclama y lo declama
tanto como los andaluces. La pasin vista por el revs de la trama, entendida
como deleitoso sufrimiento o como felicidad en constante peligro, parece ser el
modo espontneo de percibir el amor en los andaluces. Y no slo en los poetas
de pluma. En la temtica de su copla popular, el amor, en sus formas erticas, ro-
mnticas, filiales, sacras, etc., alcanza refinamientos de expresin y hondura de
conceptos tan extremados que resulta muy difcil de separar el verso de la es-
pontaneidad popular del nacido de la elaboracin culta. Machado, el grave An-
tonio Machado, el del ancho verso polifnico, el de la melancola sobria y bien
educada, el de la inquietud metafsica, de pronto templa la guitarra y se arranca
a cantar por soleares:

Antes que salga la luna


a la vera de la mar
dos palabritas a solas
contigo tengo que hablar.

A la orillita del agua


dos palabritas a solas
antes que la luna salga!...
Vivo en pecado mortal.
No te quisiera querer,
por eso te quiero ms.

266 Anda que este escrito non leva data, sabemos que Blanco-Amor estivo en Venezuela entre os anos 1952-
-1954 e tamn en 1979. Esta charla radiofnica, nunha emisora oficial de Caracas, tivo lugar, sen dbida,
nos anos cincuenta. Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de Ourense.

294
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

En cambio el pueblo, en su musical devanera annima, desde el fondo de su


guitarra:

Corazn malherido
por seis espadas,

va urdiendo cosas como stas:

Me muero y yo s por qu:


siendo t una fuente clara
me estoy muriendo de sed.

Tu calle ya no es tu calle,
es una calle cualquiera,
camino de cualquier parte.

O este fandanguillo de Huelva, esbelto, vibrante como un efebo gitano y bai-


larn:

Aunque soy moreno claro


no burles de mi col:
la Virgen es morena
y tuvo al hijo de Dios
blanco como una azucena.

O este otro, que parece descolgado de una Concepcin de Murillo:

Muj con quien compararte


slo he visto en el mundo una
y la he visto por fortuna
colgada de un estandarte
y a sus pis la media luna.

295
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Y, desviando el tema amoroso a la exaltacin macabrista del amor filial, canta


este otro, imitado de una esttica sevillana, de Semana Santa, de Santo Entierro:

Cuando una mare se muere,


no la deban de enterr,
embarsamala y meterla
en una urna de cristal,
para poder siempre verla.

Pueblo que as canta al estado de naturalidad, obliga a sus poetas a refinar el


tema hasta lo impalpable. Todo Bcquer es una cancin de amor y mucho del
gran Juan Ramn Jimnez, andaluz universal, es cante hondo llevado a presencia
y potencia alcaloidal.
El tema del amor en Garca Lorca, como personal vivencia, como experiencia
ntima, aparece celado y secreto. Zigzaguea aqu y all en formas apenas aludidas,
rehuyendo la trgica confidencia. Es una pasin contenida que explota de vez en
cuando envuelta en la veladura de las imgenes, como involuntaria. Por veces se
manifiesta, real e irnico a la vez, en la envoltura de la copla:

Ay, qu trabajo me cuesta


quererte como te quiero,
por tu amor me duele el aire,
el corazn y el sombrero.

Y tambin dentro de la espontaneidad popular, ingenua, del jipo y del rasgueo:

Ni t ni yo estamos en disposicin de encontrarnos...


T por lo que ya sabes... Yo... En las manos
tengo los agujeros de los clavos.
No ves cmo me estoy desangrando?
No mires nunca atrs vete despacio,
y reza como yo a San Cayetano;
que no ni t ni yo estamos
en disposicin de encontrarnos...

296
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

La vivencia juvenil asoma tambin, candorosa, en este fino interior granadino:

Amparo: Qu sola ests en tu casa vestida de blanco!


(Ecuador entre el jazmn y el nardo)
Oyes los maravillosos surtidores de tu patio,
y el dbil trino amarillo del canario.
Por la tarde ves temblar los cipreses con los pjaros
mientras bordas lentamente letras sobre el caamazo.
Amparo... qu sola ests en tu casa vestida de blanco!
Amparo, y qu difcil resulta decirte:
Yo te amo!

Y asimismo la turbia experiencia lupanaria, entre sensual, chulesca y exaspe-


rada, como siempre en la adolescencia:

Luca Martnez Umbra de seda roja.


Tus muslos como la tarde van de la luz a la sombra.
Los azabaches recnditos oscurecen tus magnolias.
Aqu estoy, Luca Martnez! Vengo a consumir tu boca
y a arrastrarte del cabello en madrugada de conchas.
Porque quiero y porque puedo umbra de seda roja.

Otras veces, la vivencia secreta sacude el subsuelo del verso y la pasin asoma
en bro y lumbre, incontenible, denunciando el imposible logro, como en esta
bellsima Gacela del Mercado Matutino, que escribi a mi lado, en 1935, efec-
tivamente en un cafetn, frente al mercado, en presencia del tema suscitante, que
deba revelarse y, al mismo tiempo, quedar oculto, como esfumado entre el ca-
brilleo de las metforas:

Por el arco de Elvira quiero verte pasar267


para saber tu nombre y ponerme a llorar.

267 Reproduzo o texto destas poesas, como as inmediatamente anteriores, tal como veen na copia meca-
nografada. Como pode ver o lector, o guin divide os versos lorquianos.

297
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Qu luna gris de las nueve te desangr la mejilla?


Quin derrama tu semilla de llamarada en la nieve?
Qu alfiler de cactus breve asesina tu cristal?

Por el arco de Elvira voy a verte pasar


para beber tus ojos y ponerme a llorar.

Qu voz, para mi castigo levantas por el mercado,


qu clavel enajenado en los montones de trigo!
Qu lejos estoy contigo qu cerca cuando te vas.

Por el arco de Elvira voy a verte pasar,


para sentir tus muslos y ponerme a llorar.

Muy pocas veces la confidencia de este amor de trgica ndole, como el que
florece en la sonrisa entre cnica y mstica de los ngeles de Leonardo, asoma a
la poesa lorquiana; mas cuando se desata y desacata, se percibe la tremenda raz
del grito, el hondn espiritual ms en carne viva de la intimidad del poeta, como
en los Sonetos del Amor Oscuro, todava increblemente inditos: en su mayora,
como ste en que el poeta pide a su amor que le escriba:

Amor de mis entraas, viva muerte,


en vano espero tu palabra escrita
y pienso, con la flor que se marchita,
que si vivo sin m, quiero perderte.
El aire es inmortal. La piedra inerte
ni conoce la sombra ni la evita.
Corazn interior no necesita
la miel helada que la luna vierte.

Pero yo te sufr. Rasgu mis venas,


tigre y paloma, sobre tu cintura,
en duelo de mordiscos y azucenas.
Llena pues de palabras mi locura

298
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

o djame vivir en mi serena


noche del alma para siempre oscura.

Sin embargo, todo lo que Federico no dice de s, lo objetiviza, lo da a vivir a


los personajes de sus romances y dramas. El fuego que en ellos crepita es el mismo
que se retorca con alaridos de auto sacramental en su corazn, en su hondura
abrasada. No es de distinto linaje la esttica de Manuel de Falla, otro torturado
que protagoniz, en la furia sensual de su msica, la vida que no se atrevi a vivir;
su msica que le rodea, le abrasa y le descarga, como la plstica de las tentaciones
a los cenobitas del yermo.
En el Romancero Gitano, en el que habr siempre que buscar las ms expresi-
vas claves de la lrica lorquiana, es donde esta objetivacin y desplazamiento se
hacen ms patentes. He aqu la mujer arrastrando el va crucis de su pena negra;
la gitana andaluza, reservorio de la sinceridad racial a travs de la hipocresa con-
versa, transitando la negrura y calvario de una soledad sin sosiego, que confina con
la locura ambulatoria:

Romance de la pena negra (lectura)268

De pronto, la mencin del amor aparece, como en la copla popular, subli-


mado, estilizado en su subproducto maternal. San Gabriel, el arcngel de la Anun-
ciacin, el que previno a Mara del tremendo suceso que habra de germinar en
sus entraas, es el mismo que la raza dinstica y faranica de los gitanos eligi
para proteger los nacimientos y tambin para profetizar el destino trgico de los
miembros de la raza:

San Gabriel (lectura)

En otras ocasiones, el tema se encubre en su propio arabesco, como en una


confusin onrica, como vivido y sufrido en la maraa del sueo. Es como des-
cender al tumultuoso mundo inconsciente de la gitanera, donde las pasiones se

268 Reprodcese tamn aqu literalmente a copia. Blanco-Amor, como far nos poemas seguintes, proceda
lectura da poesa utilizando outro texto impreso, pois era un programa radiofnico.

299
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

entrechocan y martirizan en la libertad sin fronteras de la pesadilla, en el combate


penumbroso y terrible entre el amor y la muerte, las dos constantes de su vivir y
de su cantar. El leitmotiv de lo verde, del verde que te quiero verde, como una
obsesin, color lacustre, color boscoso, color del ser y del no ser, del enlace entre
la noche y el da, crea el clima para estos sentimientos, apenas esbozados en la
letra, pero intenssimos en su alusin y sonido:

Romance sonmbulo (lectura)

Pero ya nos venci el tiempo, otra vez. Y esta vez es la de dejaros definitiva-
mente, mis estimados oyentes, con la inevitable melancola de todos los adioses,
aunque sean ms que hasta luegos.
Quiero juntar mis manos con las vuestras para los poetas que, aun mediante
la disminucin y contrahechura de mi voz, han desfilado por aqu y tambin para
esta culta emisora oficial venezolana que nos ha permitido, a vosotros y a m, ver-
nos y sentirnos a ambos lados del suntuoso desfile. Hasta siempre, amigos.

8.1.7. Evocacin de Federico269

Para La Nacin, Buenos Aires.

En este vigsimo aniversario de su muerte, quiero referirme a mi amigo de aque-


llos tres apreciados aos vividos en comn, dentro de una fulguracin y un gozo
de Espaa que ya no volver a repetirse en nuestra generacin. Y quiero hacerlo
sin esa literatura de cabo de ao que se guarda para las funerales reiteraciones
ya desasidas del dolor originario. Hay una necrofilia casi necrofagia de efem-
rides, que a muchos nos causa tristeza y horror y que de nada servir en este caso
personal en que no se trata del embalsamiento retrico del poeta en su obra tal
la momia en sus bandas, sino de la recuperacin del amigo, del hombre; de la
persistencia e irremediabilidad de un modo de ser que sigue viviendo en nosotros

269 Este artigo vai acompaado de catro fotografas que Blanco-Amor lle tirou a Garca Lorca en Granada: a
casa natal do poeta en Fuentevaqueros, Federico e sa nai, tocando o piano, e cos seus sobrios na porta
da sa casa (estas derradeiras tres fotografas, na sa casa de Granada).

300
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

tenazmente, no slo en genio sino en figura; su voz, an no callada en la caracola


del odo, sus gestos incapaces de hallar quietud en el fondo de nuestros ojos; esta
contumacia vital que le trae, una y otra vez, no slo en la apelacin de la nostal-
gia que no se resigna, sino a superficie y vigencia cotidiana, por encima y casi a
pesar de su obra. Cuando haca ya diez aos y apenas recuperado del estupor,
quise cercar su recuerdo con una verja de palabras de ntimo homenaje, y tambin
de porfa para lograr su aquietamiento, hall su terquedad en los versos mismos
como un transferido rumor de protesta que de l me vena: Transitado de san-
gre y de alegra te siento, arcngel mudo, a mi costado..., vivo en tu vida ms
que nunca viva, eran sus testimonios de este no querer alejarse para siempre, de
esa rebelda a cuajarse en perenne inmobilidad.
Tal contaminacin de esta vitalidad inextinguible est en todos cuantos hemos
tratado a Federico, o sea, en todos cuantos le hemos amado, y ha de permanecer
ah mientras vivamos. Vicente Aleixandre, casi ante sus restos an calientes, deca:
Entre su vida y su obra, hay un intercambio fsico y espiritual tan constante, tan
apasionado, tan fecundo, que los hace inseparables e indivisibles. Y a casi veinte
aos del turbio e intil suceso, escribe Jorge Guilln: Aquella vida exaltaba la
vida ajena.... A los pulmones del ms opaco, llegaba aquel soplo de jbilo. Y
Pedro Salinas: Ese hervor, ese bullicio, esa animacin que levantaba su persona
entera por donde iba.... Se le senta venir antes de que llegase; le anunciaban im-
palpables correos, avisos.... Y aun en plena vida, apenas estrenada su obra: Sal
t, bebiendo campos y ciudades en largo ciervo de agua convertido, le citaba
Alberti, en su soneto desplegado como una vernica, en los medios de aquella luz
de Espaa en que todos vivamos la faena de la esperanza con una tal fruicin y
embriaguez de su gracia como si supiramos ya que estaba destinada al martirio.
Este dinmico seguir siendo de la persona por encima de su proyeccin en la
obra que, por lo mismo, tampoco puede ser aquietada para su examen objetivo;
esta nostalgia de aquel modo de ser tan singular en el ningn esfuerzo del pare-
cer; aquel rapto y vuelo de su vida, con una larga aparicin, es, tambin, lo que
no deja sosegar estas evocaciones en un sereno gesto resignado. Se trata de un des-
lumbramiento que qued ah, como una herida que no cesa, como un cierto
modo de gratitud maravillada que hace, incluso, tener lstima de quienes no le
han conocido como si hubieran sido injustamente privados de un beneficio, de
un espectculo humano al que todos debieran haber tenido acceso. Despus de su

301
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

contacto amistoso, de alguna manera todos hemos sido otros, y no por escuela
sino precisamente por humana propagacin. Yo considero su proximidad como
una de las ms grandes venturas de mi vida. Y esto no tiene nada que ver con mis
pobres libros, sino con el total enriquecimiento de mi ser. Muchos otros pueden
decir otro tanto y muchos lo han dicho.

***

Le conoc personalmente a comienzos del ao 1933. Nos escribamos desde


mucho antes. Un crtico ilustre, hablando del reencuentro de los nuevos poetas
con el romance, haba juntado mis Romances galegos (Bs. As., 1928) con el Ro-
mancero gitano, aparecido el ao anterior, sin otra relacin, claro est, que esta
coincidencia en una forma mtrica recobrada en mayor deseo de propiedad y con-
tinuidad que en los meros ejercicios arcaizantes del modernismo. Un poco antes
de nuestro encuentro personal, Federico empez a escribir sus poemas en gallego,
cuya edicin haba de encomendarme al ao siguiente.
Ya saba yo, antes de nuestro personal contacto, de su fascinante don de gen-
tes, de su involuntario sortilegio sobre los dems. Y saba tambin que sus artes,
sin artificio, de juglar de si mismo, haban llevado su popularidad de boca a oreja,
mucho antes de la aparicin de su primer libro. Y a pesar de ello, desde nuestra
primera conversacin, sent yo aquella inevitable zambullida, aquel avasallamiento
que no ofenda, el poder de aquella gracia, como de concesin teologal, que para
nada necesitaba de la complicidad del tiempo ni de los servicios del menester
amistoso. Tal como dice Neruda: Era un relmpago vivo, una ternura totalmente
sobrehumana. Su persona era mgica y morena y traa la felicidad. Mejor que el
que la escribi pudo Federico haber trazado esta frase: Mi genio est en mi vida;
en mis obras pongo mi talento. No la escribi porque en este caso era verdad, con
esa verdad de si mismo que el verdadero genio desconoce. El genio existencial de
Federico estaba enraizado e implcitamente manifiesto en los otros usos del vo-
cablo. Era una genialidad del nacerle, no del construirla; una genialidad original,
genesaca; genialidad del ser de la que el hacer resultaba parcial consecuencia. Por
ello, como dice Dmaso Alonso, lo que no saba lo inventaba y coincida con la
verdad. Lo inventaba, o sea, lo encontraba. Inventar: o sea hallar lo que est ah
sin ms que tener ojos para verlo, con un ver que en Federico era esencial y, por

302
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

lo tanto, verdad a priori, y que es el inventar del genio en nada semejante al in-
ventar del erudito.
De este ver relampagueante, de esa conjugacin y dilogo con el ser de las cosas,
deducido de su parecer, todos sus amigos tenemos inolvidables testimonios. Yo
jams he vuelto a or ni a leer cosas semejantes a las que me dijo en Illescas, frente
a unos cuadros del Greco, en escapatoria brevsima mientras se daban a los diablos
de la impaciencia los indianos que nos llevaban en su rumboso automvil hacia To-
ledo... he aqu algunas notas que conservo de nuestros coloquios. Sobre Gngora:
Hasta ahora es el prisma de treinta colores de nuestro idioma potico, pero an
pueden vrsele ms. En Avila, referindose a Espaa: Te has dado cuenta de que
nuestra arqueologa es lo ms vivo que hay? Lo mejor de Espaa es que nunca est
terminada. Aunque toda su geografa estuviese en ruinas, seran unas ruinas sin
terminar, unas ruinas sin muerte. Nos encontramos en Granada, a su regreso de
La Argentina. Habl toda la tarde con desbordada alegra, con repentinas pausas
melanclicas y con sntesis abruptas de una certeza de observacin que a mi mismo
me sorprenderan, despus de ms de veinte aos de mi vecindad en mi pas adop-
tivo. Por la noche, con ayuda de Pepe Carrillo, su amigo de infancia, reconstru al-
guna de sus frases: Los argentinos no son fros ni solemnes, como se dice: son
tmidos. Pero como, al mismo tiempo, tienen una gran certeza de si, no son re-
sentidos, como suelen ser los tmidos, sino irnicos. A veces se asombran tanto
de lo suyo como si acabasen de desembarcar en su tierra. Esta novedad de cada
momento puede ser una de sus grandes fuerzas porque es una de las formas de su
esperanza.... Los argentinos tienen la amistad trabajosa, pero es un trabajo que
compensa. No es verdad que sean as con los forasteros; son as tambin entre ellos.
Cuando estas fronteras se saltan o se van gastando dan la sensacin de ser amigos
para siempre. Como yo no tena tiempo de gastarlas, salt las que pude... Pienso
volver porque este viaje me llen de cosas, no tenis idea hasta qu punto.... La
mujer argentina es el verdadero amigo, tal vez porque est ms liberada, porque
duda menos, porque espera menos de s o porque le importa menos el juicio ajeno.
Son grandes amigas repentinas....
En Granada, en su Granada, en su mbito infantil, entre sus amigos, no for-
zosamente literatos o artistas, se le descubran otras zonas ms intactas y ltimas
del carcter: una continuidad ms sosegada, una fidelidad ms tierna, otro en-
canto menos tenso y espectacular, aunque dentro de una misma naturalidad y

303
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

consecuencia consigo mismo. All, en el huerto de San Vicente, en los callejones


de Gracia un luminoso arrabal, ya con un pie en la vega, entre sus hermanas:
Isabel permanente y Conchita en visita diaria con sus hijos hijos del fusilado al-
calde de Granada, Montesinos. Federico, vestido de overall, trabajaba durante los
veranos en letras y msicas, inventaba todo el tiempo fbulas moriscas sobre el pa-
raje, deca cosas magnas sobre las flores pequeas, trazaba caricaturas sobre las
gentes de la ciudad de irresistible gracia, y mezclaba su alegra a los lampos de luz
que vena por las alamedas misteriosas o que solemnizaba su incendio crepuscu-
lar en las cimas bicornes de la Sierra Elvira... La familia se aglutinaba en unidad
ms coherente que en la vida, un poco desplazada e impropia, de la Capital. All
he gozado de la verdadera presencia de sus padres ya reconstruidos de la mi-
mtica desfiguracin, de la uniformidad burguesa, de la convencional postura de
visita de la universal vida madrilea: doa Vicenta, menuda, graciosa, armoniosa,
vestida de claro, cosiendo en el rodapi de unos cerezos acristalados de fruto, al
borde de una acequia perseguida, en todo su caz, por las adelfas mironas, y don
Federico, hombre emprendedor y buen caballista, segn el croquis filial, lle-
vndome, a pie, por entre sus trigos de pelambrera amorenada en los bancales de
Fuentevaqueros, aquel Fuentevaqueros de la niez y adolescencia de Federico,
donde el poeta an no revelado a si mismo en obra, pero ya existente en actitud,
pona a Granados y a Chopin en el atril de las veladas nocturnas, para deleite de
los jornaleros de su padre, que lean el Quijote y a Bakunin!, y para la amistad de
sus infinitos primos rurales, gallardos, de buen decir y elegante cintura.
Yo que le conviv durante tantos plazos en su medio nativo; que conoc a sus
amigos, a sus menos amigos, pero que nunca supe de sus enemigos, me pregunto,
desde hace veinte aos, quien fue capaz de amontonar en su corazn la adecuada
negrura, la ceguedad, la sordera torva para no ver, ni or ni sentir que lo que all
se iba a inmolar era un nio, porque eso era Federico Garca Lorca en su esencia:
una criatura de niez inmarcesible, desconocedora de toda ntima experiencia o
exterior madurez que no fuese suficiente a amparar, a salvar, a hacer subsistir esta
fundamental niez de su alma, jams esclavizada por su mente. Todos sabemos
que se flame el pretexto poltico cuando era tan evidente que su nica poltica,
como la de casi todos nosotros, era la ternura hacia esa otra niez, tambin in-
marcesible que es la del pueblo. Qu artista que pueda definirse en su esencia
como espaol ha estado nunca lejos del pueblo? En Federico este amor, para ser

304
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

en todo veraz, tom palabra de lo contiguo y entraable y se hizo luz potente o pe-
numbrosa, entre la pena negra y el ms alto grito de las luces y gracias de este
mundo, como es siempre la cancin andaluza. Desde su alegrica dispersin en
cosas y seres de su Libro de poemas (1921) hasta el tumulto dionisaco como el
complejo vida-muerte, que siempre rige lo dionisaco, que preludia Bodas de san-
gre o que se contraluza hacia una ms esperada sombra final en la romera de Yerma,
o que alcaloidiza en la sustancia, tenue y buda, de las casidas y gacelas de El Divn
del Tamarit su obra pstuma, un aire ancho y caliente de vega andaluza, o espec-
tral y aguzado de tragedia, asomando a las esquinas de los burgos que tienen tres
mil aos de impregnacin humana, por toda la obra de Garca Lorca circula ese
aliento del pueblo superior al aprendizaje y progreso de las formas, superior a los
ismos por entre los que Federico cruz indemne, como Orfeo entre las Furias,
precisamente por fidelidad a su esencia popular. Esta fidelidad, esta consubstan-
cialidad, sine qua non, era su nica poltica, que no provena ciertamente y todos
somos testigos de ningn frvolo coqueteo con las pragmticas de partido, sino
de ese profundo misterio e instintividad del ser y del realizarse del artista espaol
ante los cuales todo lo contingente, incluso la prdida de la vida, puede ser una
simple y aun necesaria ancdota.
Esto es lo que no calcularon quienes fueron capaces de amontonar en su co-
razn tanta sombra: que Federico muri para seguir viviendo, no slo en su obra
y en s mismo, sino en nosotros, en la vida inmarcesible de ese pueblo siempre sin
terminar, este morir para vivir, que es uno de los oficios de la libertad. Tal como
dice Quevedo: Quien por vivir queda esclavo no sabe que la esclavitud no me-
rece nombre de vida, y se deja morir de miedo de dejarse matar. En la tremenda
e intil hora oscura, sobre sus labios debieron de temblar los mismos versos con
que l coron la muerte de su Mariana Pineda:
Libertad de lo alto, libertad verdadera,
enciende para mi tus estrellas distantes.

(La Nacin, Bos Aires, 21-10-1956, p. 2)

305
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

8.1.8. Razn y pervivencia de Federico

Garca Lorca en su generacin


Cuando nos arrebataron a Federico, llevado por la ms absurda muerte que para
su anglica condicin pudo esperarse, los snobs de siempre, los necroflicos y exi-
tistas de los bitos ilustres, abrieron las esclusas de su fcil llanto declamatorio y
dejaron correr ros de tinta como negro contracanto a los ros de sangre que Es-
paa derramaba en una de las ms limpias hazaas ms limpia por menos inte-
lectual en defensa del sentido del hombre. Cuando esto ocurra, muchos nos
quedamos callados no slo porque el estupor y el dolor nos anudaba las palabras
en la garganta sino porque, de pronto, las palabras mismas perdieron la significa-
cin entraable que haban tenido en la formacin y direccin de nuestras vidas.
Llegaron despus los segundos sepultureros, los idelogos. En expolio apresu-
rado, se pusieron a exhibir, con alharaca y almoneda, unos credos que Federico
jams haba sustentado ni siquiera conocido de cerca, ni falta que le haca. Su
ideologa, como la de muchos de nosotros, era tan simple y tan honda que
caba en tres palabras: amor al pueblo. Claro es que este amor, cuando nace de un
estado originario de ternura y de compromiso solidario, no se queda en el seco for-
mulismo de unas teoras limitadas y parciales, sino que busca las maneras que han
de llevarlo a realizarse en una accin prctica, a favor de ese mismo pueblo. Sus
palabras instrumentales suelen ser: justicia, progreso, cultura; claras y borrosas,
como siempre ocurre con los impulsos esenciales que han de manifestarse en un
lenguaje poltico; ms vlidas y persistentes por su intencin fundamental que
por su enunciacin doctrinaria. Y claro es tambin que, cuando estos impulsos
nacen con afn ejecutivo del propio suelo de la historia, como de un vivo honta-
nar, y aspiran a realizarse en un aqu y un ahora, del devenir poltico, no hay
ms remedio que encontrarse respetuosamente, cordialmente, con quienes animan
y sustentan la accin que ha de darles realidad. Pero esta coincidencia en el camino
no quiere decir que nosotros fusemos polticos, al menos dentro del relativismo
de las concepciones y tcticas doctrinarias. Nosotros ramos poetas, artistas o,
ms simplemente, sentidores, y la raz de nuestro amor parta de otras razones
razones del corazn ms profundas y durables, tal vez por menos inmediatas y
pragmticas.

306
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

Claves de lo espaol
Desde la generacin del 98, que toca, con lucidez y apetencia dramticas ya
desde Larra, su precursor el fondo de la postracin nacional, en Espaa se saba
que las nicas reservas que guardaban entre tanto escombro, el fermento de una
nueva posibilidad, estaban en el pueblo, en su sentido de la vida, en su bizarra,
en su generosidad, en su honor, y tambin en su instintiva valoracin y ejercicio
de los bienes morales y de las intenciones estticas que a travs del pueblo se ha-
ban salvado de tantas entregas al calco, a la inseguridad, a la imitacin servil, a
la negacin propia o, ms sencillamente, al desmoronamiento y a la incuria.
Cuando decamos o pensbamos pueblo, nuestras imgenes mentales o
nuestros impulsos sentimentales, no se detenan en las superficies folklricas ni
evocaban exclusivamente a las masas proletarias y desvalidas. Pensbamos en una
lnea de espiritual continuidad que se haba mantenido reconocible aun en los mo-
mentos de mayor evasin y catstrofe, gracias a la presin latente de ese mismo
pueblo oscuramente ejercida sobre los ms egregios creadores, hasta el punto de que
no pueda hablarse de nada autnticamente espaol arte, letras, historia que no
lleve su sello. Pensbamos en La Celestina que funda el antihroe, con sus pca-
ros colaterales; y con ellos, no slo tipos de recia textura humana sino de rplica
y disconformidad con el orden medieval, primeros trsfugas de la pesada carga
divina (Burckhart). Pensbamos en el universo abigarrado y rico de los trovado-
res y dezidores en cuyo verbo el pueblo ama, sufre y odia, al margen de la solemne
indiferencia de los poetas del mester de clereca. Pensbamos en el Arcipreste de
Hita, empapado de trashumancia vital, de juglara irreverente y saludable. Pens-
bamos en Lazarillo con su martirio sonriente y cnico, asctico en cierto modo,
riendo y llorando en su submundo admitido como una nueva moira, mientras
pasan, festoneando su hambre, las cabalgatas imperiales. Pensbamos en Cervan-
tes, ms hijo de la vida que de los libros, urdiendo, contra las persuasiones litera-
rias que le empujaban al Persiles, su Quijote, sus novelas y entremeses, transidos
de vida cotidiana, de idealismo desenfrenado, de justicia de accin directa, de iro-
na frente a la gravitacin estamental. Pensbamos en Gngora, el de las letrillas y
dicterios, el tertuliano de colmillo retorcido y aceradas frases, ms navajas que es-
padas. Pensbamos en todo Quevedo, aun en el doctrinal, renacentista y escritor
sui generis y en todo Lope, que amaba la carne de mujer, que rezaba siempre con
voz de amante, aun por debajo o por encima de sus estructuras sacras y que insta-

307
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

laba el hablar del pueblo frente al pulido paso de danza con que iban enterrando
a Espaa los Felipes. Pensbamos en el terrible silencio velazqueo, con la acusa-
cin de sus meninas, de sus bobos, de sus irnicas mitologas, y en un Murillo que
contrapesa sus fulgentes transfiguraciones marianas con piojosos y lacerados, y
pensbamos, en fin, en el advenimiento y reventn de Goya, no slo soplando en
la hoguera que luego ilumin a toda Europa del extinto color espaol, sino pin-
tando la degeneracin borbnica en las propias narices de los retratados y metiendo
su Albail herido en una de las cmaras reales del Escorial para que sus graciosas ma-
jestades durmiesen en compaa del primer accidentado del trabajo que, sin nin-
gn apaciguamiento esttico, asoma a la pintura del mundo.

Muerte del poeta


Todo lo que haba sido elega sistemtica, recuento masoquista o disconfor-
mismo intelectual en la generacin del 98, fue para la de Garca Lorca certeza po-
sitiva, afn creador, segura intuicin en los valores permanentes del pueblo
espaol, conservados por ese mismo pueblo contra viento y marea y, a veces,
entre la espada y la pared. Eso fue lo que mat a Federico, lo que en l se asesin.
No muri por su pueblo, en un gesto asumido y declamatorio de mrtir doctri-
nario; muri con su pueblo, en la batalla de su recuperacin, en la lucha por la
reanudacin de sus esencias espirituales puestas de nuevo a vivir en autenticidad.
En este sentido, Federico muri en su ley dura lex como otros tantos intelec-
tuales o labriegos, da lo mismo, a los que se extingui para que por su voz no ha-
blase el espritu. Por eso, mientras los snobs necroflicos lloraban la muerte del
poeta, preparando otras lgrimas para otros apetecidos muertos inevitables, mu-
chos espaoles y muchos hombres del mundo llorbamos la muerte propia, vi-
cariamente representada en la de Federico, que era el mejor de nosotros en cuerpo
y alma, en genio y figura.

Pervivencia de Garca Lorca


En este afn de objetivar esta pervivencia de Federico, de hallarle fundamento,
de salvarla del soborno sentimental, muchas veces nos preguntamos cules siguen
siendo sus razones, a un cuarto de siglo de su inmolacin. Otros poetas de para-
lela talla, si no asesinados, fueron empujados al aniquilamiento por las mismas
causas: Antonio Machado, Miguel Hernndez... Yo digo que lo que persiste de Fe-

308
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

derico no es slo la bella obstinacin con que su obra se salva de la fluencia del
tiempo, ni la legtima lamentacin de lo que en ella qued truncado. Lo que per-
siste en nosotros, en los que, por haberlo conocido, lo hemos amado, lo que
triunfa de su muerte es el hueco de su vida. Esta vida contigua, accesible, coti-
diana, ejercida sin poses grandilocuentes, hecha de los gestos y de las palabras de
cada instante, fue su milagro mayor. Por una vez no conozco otras el hombre
no sigue viviendo slo en su obra; quizs en muchos aspectos, en los ms irrepa-
rables y veraces, la obra sigue flotando, con inmarcesible actualidad, adherida al
prodigio de aquella existencia hecha de gracia y de genio, de simpata contami-
nante y de maravillosa humanidad. Sus contemporneos y amigos, cuando trata-
mos esforzadamente de objetivar, de fijar los valores intrnsecos de su obra, una y
otra vez tropezamos con el recuerdo de aquella vida sin semejanza, aturdidos, em-
briagados por la sucesin de sus imgenes, cegados por la nostalgia como en medio
de una niebla turbadora. Con las menciones y alusiones a esta nostalgia corprea,
al hueco de su rastro existencial, ya podra espigarse una antologa, una de aque-
llas coronas fnebres de nuestros abuelos romnticos, pero sin pestilencia fu-
neraria ni final acatamiento sino como la larga meloda coral de una aoranza
que no cesa; Neruda exclam sobre sus restos aun calientes: Era un relmpago
fsico, una ternura completamente sobrehumana. Su persona era mgica y morena
y traa la felicidad. Y otros dijeron as: Pero tu sangre tu secreta sangre que
revuelve la tierra y ciega el puente colma los surcos y amenaza el vado! Abel,
clavel tronchado... (Alfonso Reyes). No, que tu espritu en flor incorrupto se
levanta Huele a almendros y jazmines y sabe a oliva y naranja (Salvador de Ma-
dariaga). Basta cerrar los ojos para que te levantes. Si el viento te ha perdido
mi sangre puede hallarte (Emilio Prados). Alzse Federico en luz baado Fe-
derico, Granada, primavera y con luna y clavel y nardo y cera siguiolos por el
monte perfumado (Nicols Guilln). La muerte se dira ms vida porque t
ests en ella (Luis Cernuda). Y yo mismo: Transitado de sangre y de alegra te
siento arcngel mudo, a mi costado me ampara tu celestre cetrera....
De su obra, en los tramos iniciales, l haba sido juglar de si mismo difusor mi-
sional, alucinado. Sus versos, antes que libros y columnas, corrieron de boca a oreja,
y la celebridad inesperada se desencaden desde la persona como algo inseparable
de su poesa; de su poesa, que no eran slo los versos, sino su confrontacin ince-
sante, fulmnea, arrebatadora con las cosas y gentes del mundo y del transmundo.

309
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

El duende y el ngel eran sus deidades custodias: el duende y el ngel, palabras


que Federico vendimi en los labios del pueblo y a las que luego dio ensanche te-
rico, sin privarlas del garbo original, como siempre haca cuando teorizaba ilumi-
nado por la gracia, lejos del amodorramiento docente y de la pelmez intelectual.
Por eso, pudo decir Dmaso Alonso: Esta concentracin de esencias raciales se adi-
vinaba, ante todo, en el hombre. El xito social del hombre Federico Garca Lorca
era, antes que nada, un xito espaol. El alma de Espaa, cumpli, una vez ms, la
ley de su destino, su irreprimible necesidad de expresin. El amor del pueblo a su
poeta era, pues, el resultado de un reconocimiento en los dos sentidos inmediatos
del vocablo. No era amor, sino encantamiento, una natural absorcin del prodigio,
sin desniveles ni envidias, una espontnea peticin y ddiva de afecto, que alguna
vez me hizo pensar en la frase de Goethe: Contra los grandes mritos, slo hay una
salvacin: el amor. Ambamos en Federico lo que potencialmente haba de mejor
en nosotros, como hombres, como espaoles, como artistas, como pueblo; amba-
mos en l, no un modo de hacer, sino un modo de ser.
Esta modulacin humana a travs de un siendo humano y espaol corre, de
cabo a rabo, por toda su poesa y en ella est su salvacin. Es intil querer hablar
de la obra de Garca Lorca desde un aspecto social queriendo decir socialista. Su
obra resulta social, porque representa un modo humano, un ser del hombre, de
unos hombres, y en un lugar y en un tiempo, en dilogo o en soliloquio patente
en sus vivencias y convivencias, en su paisaje, en su sino, en su ligazn tambin
en el sentido mgico con la tierra y con una forma y sustancia de su humanidad
pobladora. Su intimidad al formularse, aparece condicionada por una previa ab-
sorcin del mbito lo racial, lo telrico, lo cotidiano sobre el cual se proyecta
luego fundindose y confundindose con lo mismo que canta. En este sentido, su
obra puede ser no slo social sino, incluso, folclrica, descascarando esta palabra
de sus adherencias comerciales y de sus limitaciones didcticas. En el lenguaje di-
recto del Romancero gitano o en la orquestacin ms sistemtica de Poeta en Nueva
York, lo presente es siempre una forma de vitalidad concreta, con su implcita carga
de angustia y de problematismo como siempre que lo vital ocurre en autentici-
dad que no son los de la teora socilgica o psicolgica, sino que resultan de unas
vidas que el poeta asume desde el ah, donde son y estn, ejercitando la gesticula-
cin que es propia, con sentido lgico o sin l, pero que es trascendente a su exis-
tencial devenir. Este poder de asuncin de unas esencias humanas no como

310
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

documentos sino como vida convivida en esencial simpata y la posesin de un


genio instrumental para elaborarlas artsticamente sin desnaturalizarlas, es lo social
de la poesa lorquiana y su sentido de testimonio trascendente; o sea, de historia.
Tanto por el implacable recuerdo de su persona como por la gracia tambin en
el sentido teologal que anima su obra, la permanencia de Federico va hacindose
consistencia, afirmndose en su intemporalidad. Sus amigos vivimos administrando
la luz que de l nos queda, proyectndola en el culto a su vida y en el estudio de su
obra, inagotable de suscitacin, aun aislada de la dura ancdota de su muerte.
Las nuevas generaciones caso poco frecuente, si bien privadas del sortilegio
de su presencia, la adivinan y jerarquizan frente a las heces y las babas de un cri-
ticismo engage, politiquero o, simplemente, industrial con una aficin que se
reparte entre el conocimiento y el mito; de todos modos, con una creciente y
noble curiosidad.
El pueblo espaol funda en su muerte una actitud y un argumento; conduce
su poesa en un lento y seguro deslizamiento hacia lo tradicional, mientras los
meditadores propios y extraos, rastrean en la vida y en la obra de Garca Lorca
un modo de ser espaol, que antes no se haba dado y que ya no podr reiterarse.
Porque tal como se dice en un verso suyo:
Hay rostros que no deben repetirse en la aurora (1).
(1) Oda a Walt Whitman.
(Federico Garca Lorca, despus de veinte aos, Revista de la Universidad
Nacional de La Plata, Arxentina, xuo, 1958)

8.1.9. A los 25 aos de la muerte de Federico270

Cuando Federico Garca Lorca desapareci, llevado por la ms absurda muerte


que para su anglica condicin pudo esperarse, los snobs de siempre, los ne-
croflicos de las ilustres defunciones, abrieron las esclusas de su fcil llanto y de-

270 Traemos aqu este novo texto, anda que reproduce, s veces con mnimos cambios, ideas xa expresadas
no anterior artigo. Coidamos que achega novas apreciacins, desde recantos orixinais, sobre a vida e a obra
de Garca Lorca, que veen a confirmar que Blanco-Amor, con periodicidade buscada, revive a memoria
do amigo inmolado para que sirva de faro s novas xeracins. unha maneira de estar con Federico, de
camiar sempre con el.

311
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

jaron correr ros de tinta como negro contracanto a los ros de sangre que all se
arrastraban en una de las ms limpias y calumniadas tareas colectivas en defensa
del sentido del hombre.
Vinieron luego los segundos sepultureros, los idelogos. En expolio apresu-
rado, se pusieron a hacer exhibicin, estruendo y almoneda de unos credos que
Federico jams haba sustentado, ni conocido de cerca, ni falta que le haca. Su
ideologa, como la de tantos otros, era tan simple y exigente a la vez, que caba en
esta triada de vocablos: amor al pueblo. Claro es que en la dinmica poltica, este
amor cuando parte de una real ternura originaria, establece un compromiso de so-
lidaridad, sin normas, con quienes han de darle sentido prctico y ejecucin, para
no quedarse en una morosidad contemplativa o en el cabrilleo de unas cuantas
burbujas retricas. Pero no se esclaviza en el seco formulismo de unas teoras.
Busca, por aceptados caminos intuitivos, por un trnsito que puede llevar, in-
cluso, al herosmo, los modos que han de conducirlo a cumplirse en una accin
beneficiosa para ese mismo pueblo ya que se trata, como en las otras msticas, y
ms en las msticas espaolas, de una fe con obras. Las palabras instrumentales con
que este amor se proclama son: justicia, progreso, cultura; palabras del ingenuo y
noble liberalismo decimonnico, ya lo s, pero que tienen la virtud de restaurar
su virginidad y tambin su dramatismo cada vez que la contingencia histrica
las devuelve a su origen; o sea, cuando empieza a notarse que los hombres, en vez
de usarlas rutinariamente, quiero decir, polticamente, anuncian, por una serie
de misteriosos ademanes, que estn dispuestos a morir por ellas.
En tales momentos, lo espiritual y poltico, lo prctico y lo visionario, la in-
tuicin y la dialctica, vuelven a nivelarse y a interrelacionarse, restaurando la uni-
dad profunda del quehacer histrico. A esto es a lo que, con toda propiedad, se
llama revolucin, y no a que se echen a la calle unos vistosos coroneles o a que pe-
roren en las goras oportunistas de voz peluda y poca vergenza. Esta misteriosa
unificacin sin tcticas, con sus coincidencias igualmente maravillosas, con sus ri-
quezas promiscuas, fue la que se produjo en la Espaa de la vida y muerte de Fe-
derico y la que, con razn, caus alarma en un mundo tambin nivelado por otra
unificacin: la digestiva; el orden de la universal digestin, que muchos no desean
ver perturbado.
Pero esta coincidencia en el camino y tambin en el subsuelo, pues las revo-
luciones son ms bien asunto del subsuelo no quiere decir que muchos de no-

312
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

sotros, entre ellos Garca Lorca, fusemos polticos, al menos desde el relativismo
de las concepciones partidarias o doctrinarias. Nosotros ramos poetas, artistas, es-
critores. El lenguaje de nuestro amor se vala de otra lgica, la lgica del corazn,
que tambin tiene sus leyes, quiz ms graves y perennes por menos cercanas y
programticas. Pero en el aqu y el ahora que, entonces, nos propona la histo-
ria de Espaa, no haba otra conducta posible que la de encontrarnos cordial-
mente, inteligentemente, con aquellos que daban cauce hacia la realidad a lo que
en nosotros era inspirado e intuitivo. Los mtines y motines con que aquella ge-
neracin contribuy a revolucionar a Espaa, fueron La Barraca de Federico; las
Misiones Pedaggicas, de Alejandro Casona; los versos, cuadros, ensayos, estatuas
y comedias, nacidos al claror de aquella gran esperanza, iluminados por aquel
amanecer en el cual el pueblo o sea, todos, no slo los albailes y metalrgicos
volva a pedir la palabra, todas las palabras, las mejores que son siempre las que
han ido quedando por decir, las que de pronto se ponen a decirse, en esos instantes
a los que Goethe llama presentes puros de la historia.
Todo esto no es nada ideolgico o demaggico; quiero decir, no es nada arti-
ficioso. Desde la generacin del 98 que toca con lucidez y apetencia trgicas el
fondo de la postracin nacional en Espaa se volva a saber que las nicas reservas
que guardaban entre tanto escombro el fermento vivo de una posibilidad, estaban
en el pueblo, en su sentido de la vida, en su bizarra, en su don de la generosidad
y tambin en su intuitiva valoracin y ejercicio de unos bienes morales y de unos
enseres estticos que, a travs de l, se haban salvado de tantas entregas al calco,
a la imitacin o, ms simplemente, al desmoronamiento y a la incuria. Este era el
pueblo maestro, el de Federico, el de la Repblica Espaola, al que el poeta dio
su vida, como antes haba dado su amor, como una eucarista, que es ideologa
capaz de contenerlas todas. A los 25 aos de su asesinato, esto vuelve a poder de-
cirse en una universidad argentina. En la coetnea de su muerte, no pudo decirse
porque estaba cerrada a cal y canto por la cerrazn fascista, que pona sobre este
amor capaz de declararse, con no desmentida sangre, el remoquete de rojos,
como si el rojo de la sangre necesitase de otras intenciones que su abierto fluir por
las heridas de todo un pueblo que defenda, con su libertad y su ansiedad, la de-
cencia y la perspectiva del mundo.
Todo lo que haba sido elega sistemtica, rplica o disconformismo intelectual
en la generacin del 98, fue en la de Federico afn creador, certeza implacable, alu-

313
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

cinada seguridad en los valores conservados por ese mismo pueblo contra viento
y marea y muchas veces entre la espada y la pared. Por eso, no mat al poeta,
buena o mala, la justicia. Lo mataron las arcaicas concepciones que tenan por
nico objeto 25 aos lo han demostrado reducir de nuevo a mudez la persis-
tente maravilla de un pueblo sin par que, una y otra vez, muere para que perviva
lo que lleva en el fondo de su alma; en la lgica sin razones que funda su propia
razn de ser, la nica causa de su existir. En este sentido, Federico muri en su ley
dura lex como tantos otros, intelectuales o labriegos, da lo mismo, a los que se
extingui para que por su voz no hablase el espritu.
Federico asuma y representaba todo esto en cuerpo y alma, en genio y figura.
Su gracia, su optimismo, su poder de comunicacin, su igualitarismo sin otras
nivelaciones que la condicin humana, hacan de l un paradigma vital, no slo
intelectual, del espaol. Era rico, era de familia burguesa, estudi dos carreras de
seorito; pero sali indemne de todo ello y su gracia, su ngel, su duende pala-
bras con las que l se construa como poeta eran de linaje popular. Por eso, no
hay cisura ni discontinuidad entre su ser y su hacer, aunque la obra no nos con-
suele de la amputacin de su vida. Por una vez, el hombre no vive slamente por
su obra; quiz, en muchos aspectos, la obra sigue flotando, con terca actualidad,
adherida al prodigio de aquella existencia, de aquel espectculo humano, hecho
de talento y gracia, de gracia tambin en el sentido teologal, como si estuviese
llena del humor de los dioses. Sus contemporneos y amigos, aun cuando trate-
mos de objetivar, de fijar los valores intrnsecos de su obra, una y otra vez trope-
zamos, insalvable, con el recuerdo inextinto de aquella vida sin paralelo. Con estas
alusiones, corpreas, existenciales, al hombre de carne y hueso, ya podra trazarse
una de aquellas coronas fnebres de nuestros abuelos romnticos, aunque sin su
pestilencia, ni su final aficin y acatamiento a la muerte, sino como la larga me-
loda de una nostalgia que no cesa. Neruda exclam sobre sus restos an calien-
tes: Era un relmpago fsico, una ternura completamente sobrehumana. Su
persona era mgica y morena y traa la felicidad. Y Emilio Prados: Basta cerrar
mis ojos para que te levantes. Si el viento te ha perdido, mi sangre puede hallar-
te. Y Alfonso Reyes: Pero tu sangre, tu secreta sangre que revuelve la tierra y
ciega el puente colma los surcos y amenaza el vado. Abel, clavel tronchado....
Y Madariaga: No, que tu espritu en flor incorrupto se levanta. Huele a almen-
dros y jazmines y sabe a oliva y naranja. Y Guilln: Alzse Federico en luz ba-

314
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

ado Federico, Granada, primavera y con luna y clavel y nardo y cera sigui-
les por el monte perfumado. Y Cernuda: La muerte se dira ms vida porque
t ests con ella. Y Miguel Hernndez:

Primo de las manzanas


no podr con tu sabia la carcoma,
no podr con tu muerte la lengua del gusano,
y para dar salud fiera a su poma,
elegir tus huesos el manzano.

Hace ahora tres aos, yo mismo buscaba su yacija annima por la tierra la-
branta de la vega de Granada, seguro y casi contento de no hallarla. Para qu, si
estaba en todo, si todo era su rumor poblando el mismo aire de sus versos, como
cuando el poeta adolescente jugaba a la muerte y al dolor?

El grito deja en el viento


una sombra de ciprs.
(Dejadme en este campo llorando)
Todo se ha roto en el mundo,
no queda ms que el silencio.
(Dejadme en este campo llorando).

Por las ramas del laurel


van dos palomas oscuras,
la una era el sol,
la otra, la luna.
Vecinitas, les dije
dnde est mi sepultura?
En mi cola, dijo el sol,
en mi garganta, dijo la luna.

Yo iba solo sin estar solo, por la vega de Granada, hacia una sepultura sin nom-
bre y sin lugar que lo llenaba todo, desde la sierra bicorne de Elvira hasta donde
la Nevada levanta sus cristales, frontera transparente de la Espaa del sur. Por all

315
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

habamos andado Federico y yo. Por all seguamos andando, que este seguir an-
dando juntos es lo que no se puede matar mientras nuestra generacin viva. Yo le
iba diciendo mis versos escritos en Buenos Aires, hace veinte aos:

No hay mencin para tu falso sino,


lo cierto es tu vivir en cada cosa;
el aire en ti, el pjaro, la rosa,
la espiga exacta y el celado vino;
las presencias de innmero destino:
el arado, el delfn, la nebulosa,
y la, sin eco, injuria de esa fosa
que proclama el silencio granadino.
Transitado de sangre y de alegra,
dcil de eternidad y de regreso,
te siento, arcngel mudo, a mi costado.
Me ampara tu celeste cetrera,
de cada ardiente afn trnasme ileso:
Guardin arquero, dulce hermano alado.

(Copia mecanografada, escrita para ser lida na Universidad de La Plata


Arxentina, 1961. Biblioteca Blanco-Amor, Deputacin Provincial de
Ourense)

8.1.10. Federico otra vez; la misma vez271

Tengo siempre ganas y miedo de escribir sobre Garca Lorca. La persistencia de


su imagen para m igual que para todos los que le hemos tratado de cerca no
acaba de dejarnos en paz, verdaderamente es un rayo que no cesa. Sigue vi-
gente el croquis de Neruda, trazado como primera reaccin a su asesinato: Era

271 Artigo, con das fotografas sacadas polo propio Blanco-Amor, no vern de 1935. Federico con sa nai,
coa dedicatoria: Para Eduardo, con lo que ms amo del mundo; na outra fotografa Garca Lorca est
acompaado dos seus sobrios, fillos de Concha e Fernndez Montesinos.
Neste artigo, Blanco-Amor publica tamn a parte autgrafa de Garca Lorca do poema Danza da la en
Santiago.

316
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

un relmpago vivo, una ternura totalmente sobrehumana. Su persona era m-


gica y morena y traa la felicidad. Al evocarlo, al convocarlo, todo un contexto
existencial, se me viene en avalancha, como vivindolo juntos, con muchos otros,
y del cual dependamos; y l, del modo ms incisivo, porque Federico era el di-
logo perpetuo y quienes conocemos sus muchas soledades no podemos imagi-
narlo, quieto y callado, en la definitiva soledad de la muerte. Cuando ya iban
pasados veinticinco aos, compuse un soneto, que empezaba as:

No haya mencin para tu falso sino,


lo cierto es tu vivir en cada cosa:
la tierra en ti, el pjaro, la rosa,
la espiga exacta y el celado vino.

Todo aquel bullicio implacable, multnime, se me aparece al ponerme a escri-


bir y no hay manera de ordenarlo, pues es hilo del que sale un ovillo, que es no
tener fin. Las presentes evocaciones y sus cavilaciones fueron intentadas para el
programa de estreno de As que pasen cinco aos, que ya habr ocurrido cuando
estas lneas aparezcan y que no s siquiera si las habrn incluido, ojal que no. Se
me fijaban dos folios para meter en ellos cosas tan largamente pensadas o intui-
das, y con ahnco mayor esta pieza. Extiendo y detallo aqu lo que all falta, con
la intencin de ponerla a salvo de la fortuita circunstancia de que guste o no a esa
esfinge sin cabeza, slo con manos o pies, que es siempre el pblico y mayor-
mente el de estrenos. Y tambin para ayudar a entenderla, siendo como es tan de
smbolos como un auto sacramental, slo que de carne y sangre comprobables, por
ser los propios del poeta, con su vida real puesta entre el ser y el no ser. Y ya que
de teatro se habla, tratemos de cercarlo en tal entorno, renovando unas noticias
y matizando otras, en esta decisiva existencia de la obra que es su puesta en escena.

***

La tentacin teatral es casi congnita en Federico. De muy nio, contrahace el


oficio de la misa, exigiendo la mayor seriedad en sus fieles, la familia y algunos
vecinos. Viste de tarasconas a las criadas y las obliga a improvisar pantomimas...

317
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Vienen luego, entre adolescencia y juventud, sus comedietas y retablillos en al-


gunos colabor el maestro Falla, que le acompaarn hasta la madurez...
Siendo de veinte aos, 1919, presenta en Madrid, ya en teatro profesional, El
maleficio de la mariposa. La dirige Martnez Sierra, protagonizada por Catalina
Brcena, mi querida y admirada Catalina de los aos veinte en Buenos Aires.
Catalina fue una de las mejores, por culta, por singular, por extensamente dotada,
en un tiempo de grandes actrices: Mara Guerrero, Loreto Prado, Leocadia Alba,
Rosario Pino, Irene Lpez Heredia, Hortensia Gelabert, Margarita Xirgu... El
maleficio de la mariposa era una fantasa de insectos, imitacin, quiz, del an cer-
cano Chanteclair, de M. Rostand en el rutilante gallinero parisiense; un ejerci-
cio casi escolar y aniado sin llegar a naf y, desde luego, el antiestilo del que
pronto le fue connatural. Federico se rea mucho su risa, Santo Dios! con-
tndonos su antixito: Alcanz una representacin consecutiva, y ciertamente
fueron pocas ms.
En 1927, y puesta en escena por Salvador Dal, se estrena Mariana Pineda,
homenaje a su Granada, romntica y liberal, cuyos transparentes smbolos mo-
lestan a la dictadura, sin conmover demasiado al pblico. Son los valores poti-
cos quienes salvan a la obra. Su escritura coincide, en parte, con la lenta
elaboracin del Romancero gitano, que mucho antes de su publicacin, 1928, ya
volaba por todo el rea del idioma desde los labios del poeta, inolvidable y pr-
digo juglar de si mismo. De 1930 es su primera versin de La zapatera prodigiosa,
a la que sigue Amor de don Perlimpln con Belisa en su jardn, ambas ya lorquianas
a ms no poder.
En 1931 tiene ya casi lista As que pasen cinco aos. Como le era habitual, haba
andado a trancos y barrancos con el texto, inventndolo, reinventndolo, tanten-
dolo, representndolo (sus lecturas eran verdaderas representaciones) e incluso
modificndolo al filo de las lecturas. Federico escriba sus obras de teatro con-
tndolas a todo dios, antes de fijar el texto definitivo, como si necesitara sentirlas
nacer en los impromptus de la palabra viva... Quedaba atrs, 1930, Bodas de sangre,
que no logra plenitud interpretativa hasta su reestreno, ms caliente por Lola
Membrives, en Buenos Aires, y como trnsito a la interpretacin genial de Mar-
garita Xirgu, que se abre paso por entre los ringorrangos y cascabeleos folclricos,
en el mejor sentido de la palabra, hasta llegar a su trgica enjundia. El ltimo
acto, que resultaba caedizo en las versiones anteriores, alcanzaba en Margarita uno

318
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

de los momentos cumbres de la representacin en espaol... De estos memorables


sucesos de la continuidad en Espaa, quebrada por el ruido y la furia de la salva-
cin franquista, fui ya testigo presencial, como otros muchos que ya van raleando,
y estoy en la obligacin de dar testimonio antes de que sea tarde.
El montaje de Yerma, Madrid, 1935, estuvo a cargo de C. Rivas Chrif, que
gobernaba el teatro Espaol; de Margarita y del mismo Federico, director nato,
como le o decir a don Manuel Azaa, que asista alguna vez a los ensayos y ha-
blbamos de ello. Yerma fue concebida y prometida para la Membrives, de
quien Federico discrep, con bastante jaleo, al final de la gira por los pases del
Plata. La insigne actriz, cuando le daba la hora, era tan de armas tomar, que sus
cmicos le llamaban, cariosamente, Lola cojones.
Las primeras escenas de Yerma, luego de haberlas contado mucho, claro, se
puso a escribirlas en Montevideo, adonde haba ido huyendo del agobiante xito
de Buenos Aires, en casa de un amigo comn, Leopoldo Bofill, dandy, ricacho
y excelente pianista (luego se cas y perdi casi todas estas gracias) en el barrio re-
sidencial de Pocitos. Los vecinos de la breve y nemorosa calle de Pimienta vean
al poeta en el jardn trabajando desde muy temprano. Entre los vecinos, que no
llegaban a la docena, y todos ellos ajardinados, estaban mis tas Mara y Julia
Suer, primas carnales de los Pi Suer de Espaa, nacidas en el Uruguay de un m-
dico emigrado en el siglo XIX por cuestiones polticas. Mi ta Mara era una
mujer extraordinaria en todo; izquierdosa de raza le viene al galgo, gran pianista
y profesora, por libre, de algunas celebridades; mujer de ingenio inagotable y he-
redado acento cataln. Sus tertulias de los sbados quedaron como irrepetibles; la
visitaban todos los grandes pianistas de paso. Yo he visto a Rubinstein improvi-
sando con ella, a cuatro manos y divertidsimos, sobre cnones de Bach y temas
de Mozart. Por all pasaron muchos exiliados, todos rojos: Bergamn, catlico;
Mira y Lpez, agnstico y esquerr; el comandante Paco Galn, comunista, her-
mano del teniente Galn, fusilado en Jaca; don Jos Giralt, presidente del Go-
bierno en el exilio, etctera...
All repasaba Federico las canciones, nanas y corros granadinos de a la rueda
rueda, nacidos al girar de las tmporas (1), que luego ofrecera, en conferencias
habladas, tocadas y cantadas, al goce y tambin al asombro de aquellos pblicos,
acostumbrados a sus intelectuales ms bien solemnes, pelmazos y estantiguas, sin
faltar. Mi ta Mara muri, con un pie en los cien aos, con todas sus virtudes

319
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

intactas. Yo le rezo desde entonces con oraciones de mi invencin, porque uno es


tambin algo agnstico, que le dicen, por si fuera cierto eso de la salvacin y sus
virtudes temporales: la inteligencia, la bondad y la solidaridad humana no resul-
tarn pasaporte adecuado para la eternidad. (Y pido perdn al lector por este in-
ciso largo, pero nada divagatorio, sino muy en el contexto, como parte de una
Espaa que ocurre largamente fuera de Espaa y que aqu se ignora con minuciosa
estupidez).
Vino luego, 1945, tambin en Buenos Aires y tambin por Margarita, el es-
treno de La casa de Bernalda Alba. Federico ya no pudo verla, arrebatado por la
crueldad gratuita y la demencia patritica de los salvadores de la cultura occi-
dental. (Tampoco est de ms recordar aqu, incluso como paralelismo histrico,
que el estreno de Yerma estuvo a punto de ser frustrado por los mismos salvado-
res. Apenas levantado el teln, una panda de mozalbetes falangistas, que se estre-
naban en las tcticas y modales del gamberrismo imperial, se pusieron a patear y
a berrear heroicamente. Se detuvo un instante la representacin y hubo que ir a
por ellos era su lenguaje y echarlos con la dialctica de las patadas, que era la
nica que entendan, mientras no maduraba la de las pistolas).
La ltima vez que estuve con Federico fue en diciembre de 1935272, para des-
pedirnos y tambin para hablar de su segundo viaje a Argentina, ya que tanto
haba aconsejado el primero. Marchaba l a Barcelona para asistir al estreno de
Doa Rosita la soltera, tambin con Margarita Xirgu, que cuatro aos despus,
haba de reponerla en Buenos Aires, en el teatro Avenida. (Nota tambin indis-
pensable: En el Avenida la avenida de Mayo era la calle extraterritorial de los es-
paoles emigrantes, como luego lo fue de los exiliados ocurri todo el teatro
espaol de los ltimos setenta aos: estrenos absolutos y conferencias de Bena-
vente y luego de Federico Garca Lorca. Estando all don Jacinto, lleg la noticia
del premio Nobel. A pedido de Manolo Silva, administrador del teatro que fue
el primero que lo supo por ser tambin dibujante del diario Crtica, tuve el honor
de redactar el telegrama enviado a medio camino del tren que le llevaba a Men-
doza... En el Avenida fue, asimismo, el estreno americano de todas las zarzuelas
en tan largo plazo, muchas de ellas dirigidas por sus autores: Moreno Torroba,

272 Tivo que ocorrer no mes de outubro ou nos dous primeiros das do mes de novembro, como describe a
sa axenda, pois en decembro xa se atopaba en Bos Aires.

320
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

Guerrero, Amadeo Vives, etctera. Lola Membrives cubri all numerosas tem-
poradas. Por all desfilaron los grandes flamencos y cupletistas de la poca. Era vi-
sita anual la insigne Conchita Piquer, de quien se dijo que acompa a Eva Duarte
a levantar los sindicatos para liberar a Pern, prisionero de unos generales golpis-
tas en la isla de Martn Garca, la dramtica noche del 16 de octubre. Al da si-
guiente, el famoso 17 de octubre, estaba Pern hablndoles desde el balcn de la
Casa de Gobierno a 200.000 obreros que se apretujaron toda la noche en la plaza
de Mayo para esperarle).
Volviendo a lo que bamos (uno no tiene manera de desembrollarse metdi-
camente de tantos recuerdos). En agosto, creo, de aquel mismo ao, Federico nos
haba ledo, en Granada, a Pepe Garca Carrillo, amigo de niez y de familia y a
m, Doa Rosita, ya terminada. Aquella misma noche escrib un extenso artculo:
Nueva obra teatral de Garca Lorca, que sali en La Nacin de Buenos Aires. Me
parece que fue el primer anlisis de la pieza que se public. Como no recuerdo la
fecha exacta, tengo una copia, por si algn investigador la necesita.

La obra como clave autobiogrfica


Volviendo a As que pasen cinco aos, lo que hay de decir en estas, nada im-
probables aproximaciones es, por lo pronto, esto: Con su apariencia de ejercicio
literario de intencin surrealista, y de su estructura sobresaltada, aunque nada ca-
prichosa como no lo es nunca la lgica de lo abstracto en autenticidad, la pieza
propone y esconde una severa lnea interior en la que, a travs de las astucias li-
terarias, se concreta y desle a cada escena, y a cargo de unos protagonistas vero-
smiles en s, una realidad transfundida, que es la propia del autor en su vertiente
existencial dicotmica, entre lo negado y, empero, deseado. Se trata de un force-
jeo, tantas veces aniquilante, entre la raigal verdad del ser y su espectro en el pa-
recer impuesto por la externa presin. Estamos, pues, ante una autobiografa
vicaria, aunque esencial, desarrollada en supuestos intencionadamente oblicuos,
en juegos entre la realidad como imposible y sus viceversas; en una lucha entre la
autenticidad aherrojada y el aceptado disimulo como precio de la integracin en
lo conveniente; es decir, el ser en perenne conflicto que se estrella y se recompone
a cada paso a veces no se recompone flanqueado por los monstruos de la per-
misividad hipcrita o de la radical prohibicin: la sociedad, la familia, los extra-
amigos, sin hondura, sin ternura; los comprensivos siempre acreedores en potencia

321
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

con la ltima carta en la manga; las broncas nominaciones populacheras asumi-


das ad hoc por el hablante culto y, en fin, la ley escrita o no, que demora el pro-
blema confinndolo en el vilipendio diferencial o en la cmoda burlera, como
subproductos del machismo discriminante y categorizador.
Sin la admisin de estas premisas osadas y habitualmente dispensables, As
que pasen cinco aos puede resultar un dilogo entre sordos, aunque no mudos.
Ello es vlido no slo para esta comedia, sino para toda la obra de Federico Gar-
ca Lorca, que arrastra este intersticial y lgubre bajo continuo, por entre los ca-
brilleos, ringorrangos y floripondios que tambin los tiene de un decorativismo
forzadamente escapista. Tambin es cierto que su realidad aparece en la lrica an-
dadura, pero como eruptiva y puerilmente desafiante; tan distante de la larga,
honda, conmovedora y natural modulacin de Cernuda acentuada por la vejez,
la soledad y la lejana que Federico no lleg a sufrir, tambin es verdad. Desde la
Oda a Walt Witman a los sonetos del amor oscuro, con destinatario concreto, y
quiz, con el soplo lejano de Shakespeare y de Miguel ngel (sonetos a Tomasso),
y de algn desahogo anecdtico como la bellsima Gacela del mercado matutino
que yo s cundo, por qu y para quin la escribi, que naturalmente nunca
lleg a enterarse ni tal vez la hubiera entendido anda esa proclamacin, como un
leit motiv, imbricada en imgenes deslumbrantes y rimas polifnicas; pero, asi-
mismo, trasfundida en la tipologa hombres y mujeres de sus obras teatrales y
de sus poemas de narracin, en los que el poeta-persona da a vivir a sus persona-
jes el reprimido y multiforme protagonismo de su amor, ni oscuro ni claro, de su
amor sin ms.
Como parte de estos escamoteos necesarios, subtitula As que pasen cinco aos
con este vocablo precavido: leyenda. Mejor hubiera sido: parbola, parbola
del amor que quiere y no puede decir su nombre, con la razn y experiencia exis-
tencial, y no slo literaria, que se acua en aquel verso de Lope: Esto es amor,
quien lo sufri lo sabe.... Y a pesar de todo, algn da habr que saberlo y resca-
tar a Federico Garca Lorca de estas cenizas que velan y alteran su genio y dejan
inexplicada la raz y floracin de su vida-obra. Quienes lo hemos conocido y, por
conocido, amado, no podemos irnos de este mundo ya falta poco llevndonos
dentro la pudricin de un silencio cmplice que juzgarn cobarda y estafa quie-
nes alcancen a vivir en tiempos de ms libre entendimiento para comprender que
es palabra ms limpia que juzgar a sus semejantes.

322
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

Un estreno fallido...
As que pasen cinco aos anduvo en veremos y concilibulos de realizacin pese
a la total falta de medios para su costoso e intrincado montaje. Y tambin lo pre-
maturo y desconcertante que resultara para aquel pblico a la espera de un Lorca
en continuidad con su teatro anterior; el mismo temor que tuvo Lola Membrives
para ofrecer entonces Los medios seres de Ramn Gmez de la Serna, repitiendo
la aventura bonaerense, segn me dijo. Lola era por aquel tiempo tan hazaosa
no s si azaista republicana que se le otorg, sino por primera vez, una de las
primeras, la Orden de la Repblica. A m, que era rojo perdido, me encarg la pre-
sentacin en Buenos Aires del estreno de Nuestra Natacha de Casona. Luego vir
la chaqueta, para el caso, el mantn, y se hizo franquista batallona, consecuente
con el fcil mimetismo de las gentes de espectculo.
Por aquellos das Pura Ucelay, talentosa y entusiasta agitadora teatral, diriga
un conjunto amateur que aconsejaba Federico, al que tambin deba su nombre
inventado: Anfistora.
Qu quiere decir Anfistora, Federico?
Anfistora, nada menos!
Ya haba hecho Lilin, de F. Molnar, un Peribez, de Lope, y no s si algo
ms. Los protagonistas del primero fueron Andrs Mejuto, que all empez, y Er-
nesto Prez Gerra, con u de dicesis, como l aclaraba. Completaba el tro un
fabuloso greco-chileno, msico, mitlogo in vivo e inenarrable inventor de far-
sas, Akario Cotapus, que haca de Dios en la comedia. Mi ya para siempre que-
ridsimo Ernesto era un estudiantn, algo demorado, de no s qu: lectorazo sin
fondo, taedor de armnica, gallego esencial jams renegado, compaero de ruta
de toda la generacin del 27, y amigo entraable de Federico... Me reapareci,
despus de unos confusos aos de exilio, ya como chairman de Lenguas Ro-
mances, con especializacin en portugus hasta tal punto era gallego en la
Universidad de Nueva York, invitado por otras del pas y brasileas. Casado con
una hija de Pura Ucelay, luego recasado con yanki portuguesa, a fin de todo fuese
ya barrer para dentro del idioma hermano, se me fue perdiendo en su incurable
galbana epistolar, jubilado quiz, arrullando sus melancolas en un largusimo
fado cultural.
Ernesto era un muchacho absolutamente encantador, en facha y espritu; y
entre los sobrevivientes, y a la par de Eduardo Ugarte (dnde andar?), director

323
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

adjunto de La Barraca, uno de los que podran contarnos ms cosas de Federico,


por fuera y por dentro, pero no quiere. Y entre ellas, el origen de los Seis poemas,
en lengua gallega, de singular importancia en su lrica moderna, cuya publica-
cin me encomend y cuyos originales conservo salvados de tanta trashumancia.
Salieron de una plaquette en 1935, en la Editorial Ns, de Santiago de Compos-
tela, supervisados y con prlogo del que suscribe; prlogo suprimido en sus Obras
Completas, no s por qu. El director y propietario de la editorial, Angel Casal,
alcalde de la urbe jacobea, figura entre los primeros fusilados por los paladines de
la cruzada restauradora. Los fondos, con un certenar de ttulos, fueron quemados
en la hoguera pblica. De la plaquette se salvaron unos pocos ejemplares, pues
apenas se haban distribuido, esperando que viniera Federico para su presenta-
cin, que nunca haba de producirse...
Sigamos con Anfistora. Andrs Mejuto, entre los veinte y los treinta, impre-
sionante de estampa, voz generosa, prosodia madrilea y vocabulario algo fol-
gante, como era de uso entre los seoritos indgenas o recastados en Madrid, se
llamaba entonces Severino, y le decamos el Seve, por aquello del casticismo, que
tambin se llevaba mucho. Al verlo aparecer como Lilin circense, camiseta a
rayas, pauelo al cuello y pantaln ceido, con bulto resaltante, las seoras, en-
tonces tan recatadas, sofocaron un ay! Con lo cual su primer triunfo fue de ma-
jeza: esa majeza como al desgaire e ignorada por su portador, que es la
verdaderamente varonil, sin tener que realizarse en el turbio machismo.
Ernesto, por ah se iba en cuanto a figura, slo que ms flaco, alto huesudo,
con un pronto de arcanglico (para quienes no lo conocieran), con el alboroto do-
rado y ensortijado sobre la frente lo de chairman ya lo cogi calvo: los ojos azu-
les, retozones, asordados por unas acometidas fugaces de tristeza, y algo de miopa,
con su aadido de misterio, como suelen darse en la comarca del alto Sil, en cuya
Puebla de Brolln era nacido, creo. (Esto de la veladura misteriosa de los y las
miopes lo le, siendo muy muchacho, en Emilio Zola, y estoy de acuerdo, a con-
dicin de que sea natural y no con esos cristales gordos que les hacen los ojos pas-
mados y bociudos...). Ernesto, con los aos, se fue quedando como cada quisqui,
casi sin todo ello, pues la vida nos lleva unas cosas para darnos otras peores. Tam-
bin hay que decir que, a modo de compensacin, mi amigo result un poeta de
primera lnea dos libros, por ahora, en su lengua natal. Y en cuanto a investiga-
dor literario, les aadi a los portugueses un decisivo conocimiento de Ea de

324
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

Queiroz, en un estudio excepcional sobre lengua y estilo, que le vali media do-
cena de honoris causa en universidades del idioma hermano: una de las mil ha-
zaas del exilio tan mal conocidas y agradecidas por la Espaa sedentaria.
Prosigamos: En aquel mbito de goce y total confianza en la vida, vivida en
el pas propio y desde las posibilidades de su cultura y de su poltica porque en-
tonces la poltica era la forma ms urgente de nuestro patriotismo, todo nos
pareca hacedero y adems se haca a pesar de la quinta columna cultural y po-
ltica que flanque, desde sus primeros pasos, la marcha de la Repblica... Entre
aquellos bisbiseos y cbalas sobre si podra hacerse As que pasen cinco aos (que,
efectivamente, lleg a ensayarse meses despus, cuando yo estaba de regreso en
Argentina y se produjo el glorioso Alzamiento que interrumpi la continuidad
espaola durante cuatro dcadas que an colean), alguien sugiri mi nombre
como pintiparado para encarnar el joven de la comedia; todo ello como habla-
duras de caf. No creo que Pura se enterase y Federico me previno contra una
coa posible.
Conque fui y le ped a Ernesto alguna justificacin de tal exorbitancia. De las
habladuras resultaba que yo era un epente (una de nuestras palabras clandestinas)
indeciso y muy elaborado, como quien anda por dentro sin saber a qu carta
de sexo quedarse, como le ocurre al joven de la propuesta lorquiana. En uno de
estos coloquios, a pas de deux, con Ernesto, mete baza Serafn Ferro: veinte aos,
corus, menudo, belleza popular, golfantillo intelectualizado, con aire de elfo
rizado y moreno, cuyo breviario eran los Cantos de Maldoror, de Leautremont; de
relacin honda y contrariada con Luis Cernuda, en la que uno figur sospechado
de interpsito y celos del aire, sin comerlo ni beberlo, lo juro... Serafn, que era
hombre de salidas y de abruptas conclusiones, como todo lector de un solo
libro, va y dice como razn ltima: Lo definitivo que tienes para hacer ese papel
es la sonrisa leonardesca. Alarmadsimo (estbamos en un lugar de juntanza que
se llamaba La Ballena Alegre), me fui al excusado para comprobar la sonrisa en el
espejo, y no me sali, y as se lo dije. Serafn se meti en una de esas explicacio-
nes labernticas, propias de gallegos, para ilustrarme sobre que ese tipo de sonri-
sas no se pueden provocar si no obedecen a estados de alma; y que un retrete
pblico no era lugar adecuado, y que si lo era, la morbosidad del sujeto quedaba
patente y en una sola direccin por tratarse de un sitio para hombres y de uso si-

325
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

multneo, con sus hedores turbios, sus incitaciones pintadas o escritas y sus ten-
taciones de voyeurisme propias de todo varn.

Coda y final, con ancdota desviada


La cosa qued ah porque tuve que marcharme a Marruecos para escribir unas
crnicas de encargo y, al mismo tiempo, obedeciendo a antiguas preocupaciones,
para comprobar cientficamente y sobre el terreno si los mancebos musulmanes
practicaban el amor odr, que es su platonismo arcaico, o el de las desvergenzas
reseadas por Andrs Guide en Si le grain ne meuri. De mis averiguaciones re-
sult que el mentado premio Nobel era un guarro que los hozaba, de paso y de
pago, sin que en su glido racionalismo quedase algn rasgo de deslumbramiento
y gratitud para aquellos francos de seda, ojos agacelados, vientres cncavos, pechos
clidos e implumes, glteos de imprevisto frescor y otras partes noblemente des-
porcionadas para la edad y, empero, de tan grcil tacto. De todo ello conclu que
don Andrs era hombre privado de ternura y que por eso las novelas le salan co-
jimancas. Y que, en fin, era un mero bujarra cartesiano que cancelaba la admira-
cin y la gratitud con un billete manoseado y de los ms pequeos, pues, adems,
era un cutre, segn se sabe.
Y detengo aqu estas averiguaciones, menos desviadas de lo que aparentan,
pues al fin, como dira el to Miguel (Cervantes) todo va a salir en la misma co-
lada. Las seguir en unas memorias que me andan tentando, si es que tengo di-
nero para dejar de escribir artculos y ponerme a ellas full time; y, lo que es ms
difcil, si me queda tiempo, pues, como ya anunci, mi muerte ocurrir alrededor
del ao 81, 1981, y no 2081 como podra figurarse el lector, habida cuenta de la
exageracin a que son tan proclives los escritores.

(1) Una de sus conferencias se titulaba De noviembre a noviembre.

(Federico, otra vez; la misma vez, El Pas. Arte y Pensamiento, 01-10-1978,


pp. I, VI, VII).

326
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

8.1.11. Garca Lorca y el teatro273

El teatro empez siendo para Federico, antes que una vocacin consciente, un
dato existencial; antes de una manera de hacer, una forma de ser, un instinto. En
el preludio de la edad creadora, con sus adolescentes tteres de manga, l mismo
se siente objeto y sujeto teatral, pequeo protagonista, no slo para divertir a los
dems sino sentirse alguien entre ellos. Disfraza a las criadas y las hace recitar tex-
tos improvisados e irrepetibles, que son, apenas, situaciones. Un da, las em-
puja a la calle, vestidas de mamarrachos y hace de la risa de sus vecinos su primer
pblico extrafamiliar. An muy nio, le gusta representar el oficio de la misa, sin
duda por lo que tiene de espectculo y exige la mayor seriedad de los feligreses,
que son sus padres, hermanos y sirvientes.
Viene luego la costelacin de sus farsas y retablillos, tteres lricos y de
cachiporra, en alguna de cuyas representaciones colabora el maestro Manuel de
Falla. La realizacin es integral. El mismo disea los ropajes, construye los teatros
de cartn con sus rompimientos y decoraciones y escribe los textos.
Casi todo el Romancero gitano resulta de condicin dramtica: la tipologa, el
argumento, la accin; desde el submundo del vivir cal, que hay en emprendi-
miento y muerte de Antoito El Camborio o en la Casada Infiel hasta el incesto
de Thamar.
No es este lugar apropiado para seguir con algn detalle su itinerario poste-
rior. Ser, no obstante, sealar que la estilizacin culta de profundas races po-
pulares acompaa su teatro, con una sostenida voluntad de smbolo y de
escritura. Est en la musicalizacin y coreografa de las canciones inventadas
por el pueblo. Ya con plena coherencia teatral se entrevera a sus obras de fondo:
Mariana Pineda, Bodas de sangre, Doa Rosita la soltera... el tratamiento trans-

273 Copia mecanografada, atopada entre os papeis da sa biblioteca. En nota manuscrita pon: Para el Pro-
grama de la representacin de Yerma, en el Crculo de Cultura Teatral. Oporto, octubre, 1979.
Anda que reelabora tamn nesta ocasin algunhas ideas xa coecidas noutros textos, consideramos im-
portante editar tamn este, pois vn a reafirmar, por se non quedara ben patente, o fondo coecemento
que o escritor auriense tia da obra de Federico.
Como se ve, case ata momentos antes de morrer (a sa morte ocorreu o 1 de decembro de 1979),
Blanco-Amor ocupou a sa vida en manter viva a memoria do seu amigo.

327
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

cendente de este folclorismo acompaa y sostiene la accin como el bajo con-


tinuo de la msica barroca.
Su genio uso la palabra exacta para la direccin escnica lo grava, en el mo-
delado de los ensayos, un fulgurante complemento, encarnando la accin y su
esencialidad en la palabra hablada y su plasticidad, transmitida igualmente por los
ritmos corporales. Entre los momentos ms intensos de mi larga vida, figura el
haber asistido a muchos de ellos, asombrndome cada vez de la pluralidad re-
pentizada en sus recursos totales y su infinita capacidad para la matizacin.
Yerma comporta en el conjunto de su teatro un viraje radical. Le acompaa-
ban todava el decorativismo, el garbo popular y las interpolaciones lricas de
alta poesa, pero en el caso de esta obra ya condicionados y entretejidos al inexo-
rable pathos de la tragedia, hallando su grandeza mayor, ya despus de consu-
mada la muerte del hroe en la sociedad casi esquiliana de la Madre en las
escenas finales.
No necesito aadir nada a lo que aqu vais a leer en este talentoso reen-
cuentro lusitano, con una de las obras capitales, no slo de Federico, sino del
teatro moderno espaol, que anuncia lo que va a ser su obra pstuma, La casa
de Bernalda Alba, que iba a ser el derrotero hacia la tragedia total y rectilnea de
su futuro teatro, tal como me dijo cuando la estaba elaborando.
Todo esto y el resto de la Obra completa, que llena ms de mil quinientas p-
ginas, lo escribi y realiz Federico antes de cumplir sus treinta y cinco aos. Esto
nos da la medida de lo que su vida hubiera sido de no haberla quebrado un ase-
sinato, que fue un deicidio, pues Federico estaba hecho, en vida y obra, de la
misma substancia de los dioses.

328
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

8.2. Federico e os Seis poemas galegos

8.2.1. Sobre los poemas gallegos de Garca Lorca

Texto y fotos (1) por Eduardo Blanco-Amor para La Hora

Acudo al requirimiento que me formula en Las ltimas Noticias del 5 del mes
pasado, mi talentoso y cordial amigo Antonio Romera, transparentemente oculto
bajo el ciclpeo pseudnimo de Federico Disraeli, para disipar de una vez las in-
sistentes brumas que an flotan sobre el origen de los Seis poemas gallegos de Fe-
derico. Estaba yo todava en Buenos Aires, cuando asom a los anaqueles el libro
de Daz Plaja, donde este enfadoso pleito literario vuelve a plantearse. Tambin
all fui requerido por unos y por otros para su esclarecimiento. No tuve ganas de
hacerlo. En Buenos Aires, el tema lorquiano salvo algunos fervores en verdad
autnticos se halla de tal modo envilecido por el snobismo y la sofisticacin que
resulta triste y ligeramente repugnante sumarse al mundo de los presuntos escla-
recedores y escolistas. En vista de que Federico estuvo all unos meses viaje en
cuya decisin me cupo buena parte cualquier zascandil o zascandila de los su-
burbios literarios, a quien alguna vez la universal cordialidad de Federico tendi
la mano al pasar en el vestbulo de un teatro, se encuentra con derecho a descri-
birnos el color de sus pijamas y sus ms ntimos pensamientos.
Cuando nos lo mataron, cuando, como dijo Alfonso Reyes, el jabal hoz en
su sangre y sus amigos quedaron aplastados de dolor y de estupor, sin resuello si-
quiera para el grito o para la blasfemia, sin fuerzas en las entraas para exprimir
el llanto, surgi otro pelotn de fusilamiento no menos protervo y los peridicos
y tribunas se llenaron con urgentes testimonios de esa sucia necrofagia que se dis-
putaba a dentelladas su cuerpo an caliente, sin ms dolor que el larngeo y el pe-
destre, que echaba a volar el aullido o que enjuanetaba la pluma con la misma
ardorosa falsa. Fue en aquel entonces cuando hice voto de silencio sobre el que
haba sido mi amigo ejemplar y, en tantas cosas de la vida y del arte, mi generoso
maestro durante los tres aos de mi permanencia en Espaa. Mientras los snobs
vean en lo calvo de la ocasin un motivo de los ms pintados para declamar sus
exitismos y farisesmos, yo oa dentro de m la voz de doa Vicenta, su madre,

329
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

cuando fui a pedirle que consintiese un nuevo viaje del poeta a Amrica, a fin de
estrenar la reciente Doa Rosita.
Es de todos menos mo. No me lo dejis disfrutar. No me lo dejis dis-
frutar! Y pona en la palabra un regusto tibio, dulce, frutal, de madre golosa, de
madre espaola; porque doa Vicenta era una de esas madres andaluzas, a quie-
nes el hijo nunca acaba de nacrseles del todo, como si lo llevasen en las entraas
de por vida. No me lo dejis disfrutar! Yo no haba visto nunca una amistad tan
honda, tan tierna, conmovedora e infantil entre una madre y un hijo. Quien no
los haya visto juntos, quien no haya asistido a sus dilogos y a la recproca e in-
saciable sutileza de sus cuidados, jams sabr hasta qu punto Federico era tam-
bin un nio que no se resolva a nacer del todo:
Madre: brdame en tu almohada
S, nio: ahora mismo.
Pobre doa Vicenta Lorca, pobres sus ojos tristes cuando nos vea salir cada
noche, pobre su corazn, cuando lo vio salir sabiendo, con la sabidura del cora-
zn materno, que ya no habra de volver nunca ms!
S, me haba callado ms de cinco aos, de pluma y de palabra, con una tozu-
dez justificadamente cerril. Y cuando al final me resolv a hablar de l desde
adentro de l a los estudiantes argentinos; cuando cre que tanta vida ya empe-
zaba a gozar de la indispensable muerte en mi memoria, reencontr que mi boca
se llenaba de sombra y de amargura y que su nombre dicho en arte, me acuchi-
llaba la garganta y me rompa la voz.
Me alegra mucho de que sea aqu, en Chile (ayer lo he evocado extensamente en
la intimidad de una conferencia para andaluces) donde he sentido por primera vez
la necesidad de hablar de l, es decir, de hablar con l. Cmo hubiera amado Fede-
rico a este pas! Cunto hubiese gozado con estas resonancias tan andaluzas y, em-
pero, tan curiosamente, tan finamente complementadas por elementos para m
todava de imposible objetivizacin, del carcter chileno! Cmo le hubiera atrado
este hondo instinto, amalgamado a formas tan implcitamente lricas; este transcen-
dentalismo vital, sistemticamente negado y revertido descargado en formas de la
irona o de elegante recato, todo ello tan andaluz; casi podra decirse tan mozrabe...!
Pero embridemos la divagacin. Tiempo habr de hablar de todo ello. En mi
prximo curso de la Escuela de Temporada de la Universidad sobre Lrica espa-
ola contempornea, Federico contar con cinco lecciones, con cinco intentos

330
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

de apresamiento y fijacin. Volvamos ahora al tema de los poemas gallegos, a las


contingencias de su publicacin. Empecemos por fijar un dato: Los poemas ga-
llegos no aparecieron por primera vez, como creen muchos, en la edicin de sus
Obras Completas de la Editorial Losada. Se los facilit yo, publicados ya en libro,
junto con el Libro de Poemas del que no haba otro ejemplar visible en Buenos
Aires; lo que demuestra que sus ntimos y minuciosos enterradores no tenan las
obras del poeta. Recuerdo que, a fin de que el preciado ejemplar no saliese de mis
manos y quedase a salvo de menoscabo y extravos, lo copi a mquina y se lo en-
tregu a G. de Torre, junto con los poemas gallegos.
De las seis composiciones en esta lengua, slo en uno no tuve arte ni parte. Lo
escribi Federico en 1932 Madrigal cibd de Santiago durante una gira de es-
tudiantes patroneada por Arturo Soria, actualmente exiliado en Chile. El Madri-
gal fue publicado en El Pueblo Gallego de Vigo. De los cinco restantes, despus de
orselos recitar innumerables veces, uno me lo dio en cuartilla autgrafa Noi-
turnio do adoescente morto sin pasar en limpio, escrito en gallego fontico un
poco aportuguesado, lleno de tachaduras de letra, enmiendas, vacilaciones y finales
de verso para los que propona hasta dos y tres variantes en la misma asonancia;
lo cual demuestra hasta qu punto conoca auditivamente el idioma. Para su fija-
cin definitiva no tuve ms que acudir a mi memoria que es muy buena, gracias
a Dios y reproducirlo tal como l sola recitarlo, que tampoco es siempre igual.
Esto era muy frecuente en Federico. Dudaba angustiosamente de la forma defi-
nitiva. Cuando me entreg para una revista que yo codiriga en Madrid Ciu-
dad el primer poema que vio la luz, del que luego haba de ser su libro El divn
del Tamarit qu habr hecho la Universidad franquista de Granada con la tota-
lidad de estos poemas, que quedaron en manos de Gallego Burn, para ser publi-
cado el libro por aquella casa de estudios?; cuando me entreg, digo, este poema
hube de volverme tarumba para reflotar de aquellas restingas del manuscrito, la
nitidez del texto. Tengo varios autgrafos del poeta y todos ellos demuestran esta
misma persecucin torturante de la forma. El de la maravillosa Gacela del Mercado
Matutino, que escribi a mi lado, en un caf del Zacatn y cuya fugaz fuente de
inspiracin slo yo conozco en una verdadera criptografa. Se lo quit casi vio-
lentamente y aquella misma noche se lo devolv, escrito a mquina, convencin-
dolo de que no tornase a poner en l las manos porque era insuperable. Y as sali.
Slo de ese modo se consegua que dejase en paz los textos. Lo comn era que, a

331
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

fuerza de recitarlos una y otra vez, adquiriesen su forma definitiva. Estoy casi se-
guro que Federico jams ha dado espontneamente una versin de algo hecho la
vspera. Muchas veces le he odo cambiar versos enteros en el instante y calor de
su recitado. La fluidez de sus logros era siempre el resultado de una depuracin y
castigo infatigables. Esto explica que fuese tan reacio a publicar sus libros y que
casi todos ellos salvo el Llanto por Ignacio Snchez Mejas hayan aparecido aos
despus de su elaboracin primitiva. Las otras cuatro canciones se las dict al-
gunas de ellas a mi vista a su gran amigo Ernesto Prez Guerra. Estos originales,
que tambin conservo, estn trazados sobre papeles que Federico iba cogiendo al
azar, de su mesa de trabajo; uno al dorso de una invitacin de la Embajada de
Portugal; otro cruzando las lneas de una liquidacin de derechos de autor de la
Romera de los Cornudos, extendida a nombre de Federico, de Pittaluga y, si no re-
cuerdo mal, de Espl; otro en la parte no utilizada de una carta fechada en Fuente
Vaqueros... Un da de mayo de 1935 el poeta me entreg todo este material y me
pidi que lo estudiase a fondo y que si vala la pena, lo publicase en Galicia y
que no volviese a hablarle del asunto, a ensearle pruebas ni nada por el estilo...
Y as fue. Rehice la ortografa la de Prez Guerra era por aquel entonces muy va-
cilante encuadr esta o aquella palabra; les puse un prlogo que l me haba pe-
dido, haciendo de ello cuestin primordial, y me los llev a Santiago. All se los
entregu a nxel Casal, alcalde de la apostlica ciudad, republicano moderado y,
desde veinte aos atrs, benemrito fundador director de la Editorial Ns, que
cay tambin asesinado por los falangistas, casi el mismo da que Federico.
Esta edicin que debi haber salido el Da del Apstol 25 de julio de 1935,
no apareci hasta octubre. La dej totalmente corregida y encargu a Surez Pi-
callo, entonces estudiante en Compostela, que le echase un vistazo final a las se-
gundas de pginas, que eran las terceras del texto. A Madrid me llegaron una
veintena de ejemplares, que entregu a Federico. Yo me traje a Amrica unos diez
o doce; se vendieron unos pocos y el resto de la edicin fue abrasada en la plaza
pblica, junto con 20.000 volmenes de las colecciones de Ns, donde se con-
figuraba en letra de molde todo el renacimiento cultural de la Galicia nueva, que
no era, por cierto, nada separatista.
En el prlogo de la edicin de Ns figuraban los pormenores que aqu se re-
piten. En la primera edicin de las Obras Completas continuaba estando dicho pre-
facio, y no hubo crtico que no hiciese mencin honrossima de l, y aun alguno,

332
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

como Pablo Suero, le dedic un artculo admirable, bastante mejor que el prlogo
mismo. Por qu los graves escribas de la Editorial Losada lo han suprimido despus?
Es cosa que no acabo de explicarme. Soy viejo amigo personal y tenaz admirador de
Guillermo de Torre y no menos amigo de Gonzalo Losada, extraordinario y casi in-
creble espcimen de editor inteligente y sensible. Nunca se lo he preguntado; siem-
pre he credo de la ms elemental cortesa que ellos me diesen una explicacin. Jams
me la dieron. Llev esta espina dentro de mi extraeza que no de mi resentimiento
durante diez o doce aos y ahora me la quito aqu, ya que andamos hurgando en
ello, escarificando viejas heridas. Con haber dejado el prlogo en el lugar donde
tanto le content al poeta, se hubiese respetado su memoria y no hubiramos tenido
que andar ahora aclarando lo que all estaba dicho.
Federico Garca Lorca conoca del gallego lo necesario para pensar y decir estos
poemas. Era un buen lector de nuestra poesa del Cancionero; conoca muy bien
a Gil Vicente y a Camoens y recitaba fluidamente versos de Rosala de Castro. El
envo de mi libro Romances galegos, que guardaba con el Romancero gitano algu-
nas afinidades estticas nada ms que estticas, vlgame el Seor! y aparecidos
casi al mismo tiempo, fue lo que estableci nuestra amistad a distancia, la que
luego, durante mi permanencia en Espaa 1933-36 haba de ahondarse hasta
la intensa fraternidad que, para suerte ma, logr alcanzar. Por estar publicado
aquel libro en Buenos Aires y escrito en el gallego renovado de nuestra generacin,
le puse un glosario de voces que contiene unos centenares de palabras. Federico
me confes que sola acudir a l cuando las canciones gallegas empezaron a bu-
llirle en la cabeza. Efectivamente, nuestros idiomas se parecen, lo que dio lugar a
supercheras y confusiones. Pero tambin se parece el mo al de Manuel Antonio
y al de lvaro Cunqueiro, sin que ello demuestre nada.
Su grafa gallega era fontica, pero el sentido interior de la modulacin del
verso y del espritu de mi lengua materna eran, verdaderamente, un milagro. No
hay manera y alguna vez lo he intentado como ejercicio de acomodar o rea-
comodar esos poemas a formas castellanas. La traduccin de Alberto Muzzio,
un verdadero tapiz visto del revs, como dijo Cervantes, es la exacta prueba de
esta afirmacin; aunque meti en ella sus honorables calcaares el propio don l-
varo de las Casas... Pues ni con esas!
Esta poesa gallega de Lorca naci esencialmente gallega y todo lo dems es
anecdotario gramatical y amanuense, sin valor alguno: esta es toda la verdad y no

333
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

debe volverse sobre el asunto. Los poemas gallegos de Federico son tan suyos como
los romances del Romancero. Nadie puede saberlo mejor que yo, como no sea Er-
nesto Prez Guerra, que firmara conmigo estas lneas.

(1) Ilustran esta pgina dos fotos de la coleccin de nueve, tomadas por el
autor de esta nota en Granada, verano de 1935. Estn prcticamente inditas en
su mayora. De las tres colecciones de copias, que mand hacer en Granada, una
se la entregu a la madre del poeta, otra a Margarita Xirgu y la tercera a don Ma-
nuel Azaa, gran amigo de Federico. La entregada a la familia de Lorca, fue la
que utiliz el profesor Del Ro en un libro sobre el poeta, aparecido en EE.UU.,
en 1937, donde no cita supongo que por mala intencin ni al autor de las fotos
ni la fuente suministradora: la propia familia, que vive en Nueva York desde en-
tonces. Las fotos tienen importancia biogrfica, pues son las nicas y las ltimas
que se conocen, donde el poeta aparece en compaa de su madre y en su casa de
la ciudad andaluza274.
(La Hora, Chile, 05-12-1948. Blanco-Amor, 1948)

8.2.2. Los poemas gallegos de Federico Garca Lorca275

Muchas veces en estos veintitantos aos, se me ha pedido que publicase la histo-


ria de estos poemas, tan inslitos en el conjunto de la obra lorquiana, en vista de
que fui yo quien los ha ordenado para su edicin. La verdad es que no tena nin-
gunas ganas de aadirme al moqueo necroflico casi necrofgico de tanto re-
pentino plaidero exitista276, de esos que les entra, apenas, la letra y no la sangre,
para ponerme a hacer de mi amigo pendn de reclamos personales. En la primera
edicin de las Obras Completas, (Editorial Losada, S. A., Buenos Aires, 1938),

274 Blanco-Amor ilustra este artigo con das fotos da sa autora: nunha o poeta est coa sa nai e noutra toca
o piano, ambas as das na sa casa de Granada.
275 O artigo vai acompaado da fotografa que Blanco-Amor lle sacou en Granada, en 1935, beira de sa

nai, dona Vicenta Lorca.


276 Existista, no artigo de nsula. Cando considero que hai unha posible errata de imprenta, acudo a unha

copia mecanografada deste artigo, que Blanco-Amor conservaba na sa biblioteca (hoxe na Deputacin
Provincial de Ourense), como o caso este. Exitista unha neoformacin blancoamoriana, moi habi-
tual nel como lector dos clsicos e, en especial, de Quevedo, fronte ao seu sinnimo exitoso.

334
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

aparecieron con el prlogo explicativo que les puse cuando los publiqu; lo su-
primieron en las sucesivas, no s la razn; y como stas fueron las ms divulgadas
y los poemas aparecan all mondos277 de origen, el asunto volvi a su misterio.
Hasta 1948 no hall nimos para ponerme a hablar de Federico con la indispen-
sable objetividad, para no seguir siempre siendo vctimas de su muerte. En todo
este tiempo, me mantuve al margen no slo de los fregados lacriminatorios de los
snobs sino tambin tejemanejes utilitarios de quienes hicieron mercanca o ideo-
loga del trance amargusimo. Incluso las fotografas que le hice en Granada y en
Madrid, quedaron en su mayor parte inditas hasta 1952, resistiendo muchos
mercadeos y ofertas, y las que aparecieron, por cierto sin mencin de autor, fue-
ron suministradas por otras personas a las que yo haba regalado colecciones.
Desde 1948, he dictado veinte conferencias sobre diversos aspectos lorquianos, en
la Argentina, Uruguay, Chile y Venezuela. En un cursillo de la Universidad de
Chile (1950) sobre Poesa Espaola Contempornea, le dediqu tres de las doce
lecciones, y otras en la Universidad de Concepcin. Publiqu luego diversos tra-
bajos. Los ltimos son: Evocacin de Federico, en La Nacin, de Buenos Aires
(octubre, 1956) y Federico Garca Lorca, despus de veinte aos, en la Revista
de la Universidad Nacional de La Plata, R. A., (junio, 1958). Este es el primer es-
crito que publico en Espaa desde 1936.
Se habl poco y se murmur demasiado acerca de estos poemas que para noso-
tros, los gallegos, revisten importancia cardinal. Incluso alguna vez, tuve que salir
al paso, epistolarmente, del malvolo infundio que me atribua traduccin, cola-
boracin, o algo por el estilo. Afortunadamente, guardo los originales. Se ve que
han sido escritos en una serie de impromtus algunos a lpiz trazados en esos pa-
peles que se sacan del bolsillo en un caf o que se atrapan por ah sobresaliendo
de un montn en la mesa de trabajo. El Noiturnio do adoescente morto, en una in-
vitacin de LAmbassadeur de Portugal (r. s. v. p.), a comer, que pone en la parte
alta de la cartulina y escrito a tinta roja: Pour rencontrer Mr. Julio Dantas. La Can-
tiga do neno da tenda, cruzando la mecanografa y los guarismos de una liquidacin
de la Sociedad de Autores Dramticos de Espaa, correspondiente a la Romera de
los cornudos, derechos que Federico comparte con G. Pittaluga y C. Rivas Cherif.
El Romaxe de nosa Seora da Barca, en un sobre ajado con una tarjeta dentro, de

277 Na copia mecanografada: mondos y lirondos.

335
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

alguien que hoy resultara innombrable en relacin con Garca Lorca... Y as los
otros dos.
Me los dio un da de los finales de julio278, 1935, en su casa de Madrid, des-
pus de leerme Doa Rosita la soltera, recin acabada. Mi artculo en La Nacin
de la que fui corresponsal viajero en Espaa desde 1933 hasta diciembre de
1935 fue el primero, creo, dio noticia circunstanciada de esta obra. En sep-
tiembre de ese ao me haba dado, para pasar en limpio, (con bastantes va-
riantes en algunos versos), buena parte de los orginales de Divn del Tamarit.
Tena yo proyectado, por aquel entonces, un rpido viaje a Granada y Federico
quera llevarle los originales del libro a su amigo don Antonio Gallego Burn, a
quien l me haba presentado en un viaje anterior. Iba a editrselo aquella Uni-
versidad y recuerdo cunta ilusin esto le haca, pues Federico era granadino de
nacin y de vocacin, y si volviese a nacer volvera a serlo, a pesar de todo y quiz
por todo. Luego, no hice el viaje y le devolv los textos mecanografiados, menos
cuatro poemas que destinaba a un Almanaque Literario que iban a editar G. de
Torre, M. Prez Ferrero y E. Salazar y Chapela. Si no recuerdo mal, yo mismo se
los entregu a Prez Ferrero.
En cuanto a los Seis poemas galegos, mi tarea se redujo a formalizar la ortogra-
fa, a enmendar alguna impropiedad o castellanismo y tambin a escoger entre las
variantes y a proponerle algunos ttulos. Romaxe de nosa Seora da Barca no figura
en el original, de modo que debe de ser mo. Para Vella cantiga, le propuse Can-
cin de cuna pra Rosala Castro, morta. Lo veo luego utilizado en un soneto ps-
tumo (Nueva York, 1941): Cancin de cuna para Mercedes, muerta.
Todos estaban inditos menos el Madrigal cibd de Santiago. Me lo dio im-
preso los tipos de El Pueblo Gallego, de Vigo con una correccin a pluma en el
segundo verso de la tercera estrofa: laio279 (queja) por ceio (cielo). He aqu algn
ejemplo de mis enmiendas: En Danza da lua en Santiago, Quen fire caval de

278 Ns aproximamos a data a maio de 1935, como d el tamn no seu artigo de La Hora, de 1948. Do
21 de xuo ao 20 de xullo de 1935 est con Garca Lorca en Granada e, a continuacin, prosegue viaxe
pola Praia de Almucar (20-27 de xullo), Mlaga (27-31 de xullo), Alxeciras, Xibraltar, La Lnea,
Ceuta, etc. (agosto). Ademais, di que llos entregou en Madrid e en maio cando estn tanto Federico
como Blanco-Amor na capital de Espaa.
279 No artigo de nsula, con moitos erros tipogrficos, aparece ladio. Cando un erro de imprenta, corrixo a

forma defectuosa, acudindo copia mecanografada que Blanco-Amor enviou para a revista.

336
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

pedra no mesmo umbral do sono?. Yo puse: Qun fire potro de pedra na


mesma porta do sono?, porque caval no es gallego y cabalo resulta largo; y porta
porque expresa poticamente lo mismo que umbral, que tampoco es gallego, y
evita el corte elocutivo artificioso en me-um. El verso: Filla, con el ar do ceio,
qued: Ai, filla, co ar do ceio, para corregir el castellanismo y ganar la slaba...
Y as otras menudencias sin importancia. Todo le pareci bien.
Por qu los escribi? Federico haba estado en Galicia durante un viaje esco-
lar (1917), que le dio temas para su primer libro: Impresiones y paisajes (1918).
Entre todo aquel tierno y confiado desparramarse juvenil, an rezumando mo-
dernismo, (Canfora de pesadilla, Romanza de Mendelssohn, Jardn muerto, Jardn
romntico...) hay una nota aceda, dolorosa: Un hospicio en Galicia, con este di-
vertido reventn mitinero: Quiz algn da (la puerta) teniendo lstima de los
nios hambrientos y de las graves injusticias sociales, se derrumbe con fuerza sobre
alguna comisin de beneficiencia municipal, donde abundan tantos ladrones de
levita y, aplastndolos, haga una tortilla de las que tanta falta hacen en Espaa.
Vuelve a visitarla, con ganas ms personales y ms adecuadas letras, en 1932,
en gira de conferencias por el Instituto de Cooperacin Intelectual, o algo as.
Naturalmente, en esta visita, ms sopesada y mejor acompaada, tuvo que ape-
chugar con el tenaz dominio aunque sea por pocas horas de aquel manso y tan
incisivo, deslumbramiento que mi tierra mete por las canales del sensorio, antes
que por la noticia letrada, en las almas capaces de recepcin y que es su desquite
de tanto dejarla ah o del pasarla de largo, conformndose con los tpicos dulza-
rrones los mil verdes del paisaje, la melancola, los ios, ias del comento
turstico, repetidor al dictado, o de la vacuidad, sin ms, de muchos naturales.
Federico, fulminado es palabra suya por Compostela (vlgame Dios, l gra-
nadino!), en vez de los ah!, oh! de la bobera transente o congnita, se alivi con
unos versos; porque muchas veces los versos, aun siendo poeta ms trabajoso y pre-
mioso de lo que se cree, eran su modo interjeccional y exclamativo.
De esta visita es el primer poema, el Madrigal cibd de Compostela. Apareci
originalmente en Yunque, de Lugo, una de aquellas revistas parpadeos de en-
tonces, que duraban tanto como el engao lrico de sus empresarios la diriga
Angel Fole tardaba en hacerse desengao econmico, y tan tiles en su apenas
nacer! Volvi en 1934 con La Barraca. La mont en la Plaza de la Quintana la
antigua Quintana dos mortos, con su loggia renacentista, su barroco desbocado

337
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

y aquel altsimo paredn de monjas encerradas, con tantas ventanas, todas mi-
rando hacia dentro, en cuya negrura garbea una lpida recordando al Batalln de
Literarios, aquellos estudiantes que en 1808 se fueron a la guerra, con guitarras y
manteos, como a una tuna. Y esta plaza vino luego a ser escenario del ms in-
tenso de los poemas, la Danza da la en Santiago.
Otras relaciones con Galicia: En su conferencia del Duende, signa al Maestro
del Prtico entre los tocados por el misterio y ventolera. Tambin se refiere a la
romera metepsicsica de San Andrs de Teijido, o San Andrs de Lonxe, de lejos.
Yo se la cont, pero ya se la haba contado antes Carlos Martnez Barbeito, que la
sabe mejor, aunque no haya estado en ella, porque es de La Corua. Yo estuve,
pero soy de Orense.
Federico haba ledo los cancioneros galaico-portugueses y la poesa tradicio-
nal castellana, en la que nuestra juglara desemboca. Conoca, asimismo, las obras
de Gil Vicente, de Saa de Miranda, la lrica de Camoens y muchos romnticos ga-
llegos y portugueses. De Rosala recitaba algunos fragmentos, Curros Enrquez le
pareca poco gallego (Juan Ramn Jimnez, ya viejo, habl tambin de la in-
fluencia de estos poetas en su formacin primeriza, frente a otras ms tercamente
asignadas). En Madrid, una tarde de 1934, le le y trat de aclararle algunos poe-
mas de Pondal, nuestro ms ancho y hondo bardo costero. Recuerdo uno de sus
prontos: Dnde estaba este poetazo?. De los nuevos, haba ledo a Amado Car-
ballo, a Manuel Antonio le gustaba ms el primero, a Eugenio Montes Versos
a tres cs o neto, a lvaro Cunqueiro y a los ms significativos de aquella gene-
racin. Yo le haba mandado mis Romances galegos (Buenos Aires, 1928), coet-
neos, en elaboracin y en publicacin, del Romancero gitano y sin otra semejanza
que el ttulo. Sus amigos gallegos fueron, entre otros que no habr conocido, A.
Yunque, Cunqueiro, Feliciano Roldn280, Lus Seoane, los Dieste, C. M. Barbeito,
Castelao, R. Surez Picallo, A. Cuadrado... Pero yo creo que el incitador decisivo
para que escribiese los poemas gallegos al menos, los cinco que me dio manus-
critos fue Ernesto Prez Gerra, igualmente gallego, su amigo ms ntimo y per-
sonal en aquellos das, junto con Rafael Rapn pobre Rafael! y su camarada
muy querido de lances teatrales, Eduardo Ugarte. Lo digo del modo ms vlido,
y tengo buenas razones para ello: sin la presencia e insistencia de Ernesto (el nico

280 Evidentemente, refrese a Feliciano Roln.

338
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

poema con dedicatoria, a l est dirigido: Cantiga do neno da tenda) stos no hu-
bieran nacido. (Ernesto era, en aquellos tiempos, estudiantn indiscriminado y ta-
edor anglico de aires gallegos en la armnica por noches y cafs, ay!,
madrileos. Se fue a Nueva York donde, naturalmente, lav platos, que ste pa-
rece ser all el indispensable comienzo de las grandes cosas. Hoy es, en su Uni-
versidad, catedrtico-jefe de la seccin Lenguas Romances, adems de consumado
ensayista y fino poeta en portugus y en gallego).
Fueron publicados en un cuaderno de 34 pginas, por la Editorial Ns vo-
lumen LXXIII, con prlogo de E. B. A. La fecha del colofn es: 27 de diciembre
de 1935, pero estaba hecho en noviembre. Los compuso a mano su director nxel
Casal. Yo compuse los ocho primeros versos de la Cantiga do neno da tenda, poema
emigratorio, como homenaje al poeta y a un oficio pueril aprendido en escuela de
frailes. Entonces, aun creamos en esas trazas y smbolos del sentimiento, o mores!
Salvo unos pocos ejemplares que se repartieron, el resto de la edicin desapareci,
junto con el fondo editorial de Ns en el que figuraban los mayores testimonios
del renacimiento cultural gallego desde 1920.
Qu ms? Algo habra que decir de los poemas en s, por lo pronto esto: No
se trata de divertimientos o ejercicios en lenguaje de prstamo, y si fue eso lo que
el poeta se propuso, otra cosa muy diferente fue lo que le sali. Porque tampoco
se trata del manejo aproximativo de unos sentimientos tanteados con argucias y
oficios del pastiche; en primer lugar, porque no es posible hacer tal cosa con lo ga-
llego como lo es con lo andaluz, pongamos por caso, aunque lo sustancial anda-
luz quede tambin siempre lejos de esas aproximaciones. No es posible, sin caer
en manifiesta inoperancia o en caricatura, por faltarle a lo gallego el adecuado re-
pertorio de convencionalismos mostrencos. Lo gallego se expresa o se caricaturiza,
no hay trminos medios ni zonas francas donde pueda denunciarse de otro modo.
Su reconditez aun para los gallegos, que andamos ahora en la tarea de autoacla-
rarnos deja poco margen para lo presunto. Pues bien, estos poemas, que en su
momento quedaron sin crtica apta, forman parte de lo ms esencial que nuestra
lrica haya expresado. Con toda exactitud, su esencialidad es su patente misterio
circunstancial, adems del misterio radical de toda poesa. De un brinco dejemos
aparte todo el cascarn y falacia de las fuentes se plantan en el entresijo, en el co-
gollo, en el cerne de nuestra expresin lrica ms penetrante y acabada, con una
propiedad milagrosa. En cada uno de ellos, en su lineamiento anecdtico y en la

339
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

bruma que los difumina y aclara en el sentido especial de la claridad gallega re-
sultan obra de la ms asombrosa naturalidad, sin rastros de esfuerzo ni huellas de
ejercicio retrico; son maravilla sobrecogedora. Adrede amonton los adjetivos
de lo increble, no por aspaviento sino para resalte, para dar con algn modo ex-
plicativo de lo que es en s irracional; quiere decir, de lo que est siendo, sin que
sea posible reconstruir racionalmente su itinerario, sin poder decir cmo ha sido.
Nunca haba ocurrido nada semejante en ninguno de los poetas forneos de largo
avecinamiento y de manejo, in situ, del habla, y a tantos siglos de su uso como
medio comunal, instrumental, operstico, por parte de los lricos primitivos es-
paoles.
Esto en el orden discursivo puede girarse a dotes de penetracin en los ense-
res del saber y a cierta destreza y resolucin para abarcar dialcticamente sus re-
laciones. Mas otra cosa es cuando el producto intuido no es mera inteleccin,
sino que sobreviene ligado y connatural a lo que es ms indcil al requirimiento,
o sea, al espritu del habla, a lo que sta porta y trasluce como reflejo del alma de
un pueblo; y en el caso presente, del alma de un pueblo que tiene, precisamente,
en la poesa su modo mayor, casi nico, de declaracin. En los poemas gallegos
de Federico, eso que con palabras gastadas y maltratadas, pero sabiendo bien qu
queremos decir, llamamos lo racial, lo telrico, resulta evidente, con la evidencia
sui gneris de la poesa de un ah perceptible por quienes llevamos dentro la oque-
dad adecuada para su resonancia, aunque no podamos decir en qu consiste. La
imaginera concreta, figurativa, y a la par empapada en la jugosidad de los tonos
e intertonos del habla, en el Romance de nosa Seora da Barca; el tema de la Danza
da la en Santiago, diluyndose, atmosferizndose perdn!, en tiempo y espacio
conculcados, presencia entre el ser y el no ser, que se repite e integra en la cin-
tica del ritmo; la percepcin y expresin de un matiz del tedio emigratorio, en un
mbito concreto Buenos Aires confiado a un toque alusivo con el que toda la
configuracin se resuelve: aquel paseiaban del Romance do neno da tenda.

Ao longo das ruas infindas


os galegos paseiaban
soando un val imposible
na verde riba da Pampa...

340
ANTOLOXA DE TEXTOS DE BLANCO-AMOR SOBRE GARCA LORCA

La repentizacin y hallazgo de aquel ser clave de Galicia, en estos versos de


Canzn de cuna pra Rosala, morta:

Galicia calada e queda,


transida de tristes herbas...

son mucho ms que simples aproximaciones emprendidas al socaire de la facili-


dad. Para los de la infamia menuda que los escribi en castellano y que yo los tra-
duje slo digo que se pongan a intentar la reversin; ah est, a pesar de su fervor,
la traduccin del argentino Alberto Muzzio.
Sin duda, persiste en estos Poemas la briosa imaginera lorquiana, su gracia,
su sorpresa, sus fulgurantes enlaces, pero de tal modo introyectada en el carcter
del idioma potico que ms que en una artesana traslaticia, que en unos auto-
matismos de aplicacin, nos hace pensar en un nuevo e inexplicable poder. Ante
el nuevo objeto, el poeta deviene un nuevo sujeto. Olla a choiva pola ra laio
de pedra e cristal, Santiago lonxe do sol, Pola testa de Galicia xa ven sa-
laiando a ialba, Pombas de vidro tragua a choiva pola montana, Non viu o
inmenso gaiteiro coa boca frolida de alas... son expresiones esenciales a la poe-
sa gallega que antes no estuvieron en nadie y que suponen un poder de penetra-
cin y andadura, desentendido de lo temporal y de lo espacial, por lo quieto y
feraz del objeto potico, slo concedidos al genio.

***
He aqu algo de lo que se puede decir sobre el puado de papeles que Fede-
rico me dio una tarde en que nuestras vidas estaban an tensas frente a su in-
cumplimiento, casi angustiosas al pensar en lo que faltaba...

(nsula, XIV, n.os 152-53, xullo-agosto 1959, p. 9).

341
8.3. Cartas de Blanco-Amor a Garca Lorca

342
343
344
345
346
347
348
349
8.4. Outros documentos grficos

Axenda de Blanco-Amor, na que vai anotando, da a da, o itinerario da sa estada en Espaa


(1933-35), como correspondente de La Nacin de Bos Aires.

350
351
352
353
354
355
Eduardo Blanco-Amor, 1975. Diante da casa de Federico Garca Lorca en Granada. El mesmo
escribiu no reverso: 40 anos despois.

356
IX. MSICA PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

9.1. Isidro B. Maiztegui Pereiro e a msica galega

Agosto de 1994, Mar del Plata, a cidade do Torren do Monxe, historiada con
tanto agarimo polo cronista da cidade Flix Ayesa.
Acompaado polo presidente do Centro Galego, Juan Vzquez, de fonda
emocin galega, coecn o mestre Isidro Maiztegui, nun de tantos encontros sig-
nificativos que tiven a sorte de vivir no mundo da emigracin. Axia nos puxe-
mos a falar de R. Cabanillas, Otero Pedrayo, Castelao, Blanco-Amor, amigo de
todos eles.
Desde o piso n. 24, verdadeiro torren de Mar del Plata, divisbase a ci-
dade, fronte ao mar. Aquel mar polo que chegaron seus pais: galega sa nai,
vasco seu pai.
Naqueles das estbase a celebrar unha destas homenaxes interminables que
Amrica dedica periodicamente a Federico281. De pronto, na calor do acontece-
mento literario, suxerinlle a don Isidro que escribise a msica para os Seis poemas
galegos de Garca Lorca.
Sen tempo a poder arrepentirme da mia ousada, o mestre respondeu cun si
claro, entusiasta e xuvenil. E, poucos das despois, chambame ao hotel, para to-
carme ao piano o Madrigal. A msica dos restantes poemas chegou pouco
tempo despois.
A unin da msica coa poesa , de seu, un acto natural. Pero a msica para o
poemario lorquiano en galego un acontecemento que temos que celebrar. Os Seis
poemas galegos, no seu conxunto, xa teen msica e poden ser cantados en fer-

281 Homenaxe, con ciclo de conferencias, baile, poesa, teatro, msica no Centro Cultural Pueyrredn. E
unha exposicin dos seus debuxos no Centro Cultural Villa Victoria, casa que fora da amiga de Federico,
Victoria Ocampo.

357
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

mosas veladas. Grazas, mestre. Federico, Ernesto, Eduardo xa teen msica para
os seus poemas282.

9.2. Msica para os Seis poemas galegos

Sera ousado pola mia parte tentar resumir o currculo de Isidro Maiztegui. Nos
seus noventa anos viviu unha das experiencias musicais mis ricas.
Ten obras para piano, canto e piano, voz e frauta, frauta e guitarra, para con-
xuntos instrumentais, de orquestra e de cmara, guitarra, arpa, clave, msica para
teatro, cine (recordamos, desde aqu, Muerte de un ciclista, Calle Mayor, Sonatas,
todas elas de J. A. Bardem).
Director musical dos mellores teatros de Arxentina, membro de comisins cul-
turais, profesor de conservatorio, director de arquivos musicais, obxecto de ml-
tiples homenaxes e premios.
Pero quero destacar aqu de Isidro Maiztegui o traballo como director dos gru-
pos corais Ultreya, Os Rumorosos e Terra Nosa. Todos sabemos o labor destas
corais na defensa da identidade galega a travs da msica.
Pido, desde estas pxinas, a pronta estrea en Galicia da sa cantata escnica
Macas o Namorado (Poema escnico prosa e verso sobre unha cantata de
Otero Pedrayo, por Ramn Cabanillas e Antonio de Lorenzo). Temos un mito
literario: Macas o Namorado e a sa cantata, con msica de I. B. Maiztegui.
Sera un acontecemento musical de primeira lia. Esta obra non precisa que
confirme a sa vala: foi estreada con grande xito en versin completa (ballet,
coreogrfica, decorado, vestiario) no Teatro Libertador San Martn de Crdoba
e, na versin de cantata, no Auditorium de Mar del Plata. Sera tan s para o
mestre a honra de vela representada na terra de sa nai. E Galicia renderalle
unha merecida homenaxe a quen, no seu noventa aniversario, a Asociacin Ar-

282 Temos noticia de que algns deste poemas, de xeito individual, xa foron musicados. Tal o caso de Can-
zn de cuna pra Rosala Castro, morta, polo bartono Antn de Santiago. Pero tamn sabemos que ou-
tros autores lle puxeron msica e cantaron algns destes poemas.
Xon Rubia, no seu disco Lembranzas, editado por Zafiro, canta o Noiturnio, a Cantiga e a Canzn.
En Cantares da mia terra, producido por Fonogram, o Madrigal. Amancio Prada, o poema da Danza.
Outros msicos que se ocuparon dos poemas: A. Iglesias Vilarelle, Grupo Jarcha, etc.

358
MSICA PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

gentina de Compositores lle ofreceu un concerto con obras sas, no Saln Do-
rado do Teatro Coln de Bos Aires.

9.3. Recital musical dos Seis poemas galegos, por Isidro B. Maiztegui
e Marta de Castro

Morte cruel, esa tredora maa


de roubar de non cato a humana vida...
(Do soneto Rspice finem de Pedro Vzquez de Neira)

Nesta nova edicin do libro, o Consello da Cultura Galega quere renderlles unha
homenaxe s figuras do poeta granadino e do editor dos Seis poemas galegos, bar-
baramente inmolados.
O 12 de abril de 1996 estrebase a msica que para os poemas de Garca Lorca
compuxera don Isidro. Veu especialmente invitado polo Consello da Cultura Ga-
lega para este acto desde Mar del Plata (Arxentina). O Consello, aproveitando
esta ocasin, homenaxeaba as tamn a traxectoria musical deste compositor, fillo
de galega. Sabemos, porque nolo contou as o mestre, que pasou uns das felices
en Compostela, en compaa da sa dona, Blanca, e da sa filla. Coas atencins
da xente do Consello, preparou o recital musical no piano da institucin. Xuve-
nil e emprendedor, sorprendeu, aos seus noventa anos, a todos os que tiveron un
trato mis prximo con el, na preparacin deste acto musical.
Chegou o da sinalado e puxmonos a escoitar a msica dos Seis poemas gale-
gos, devoltos lira musical, como dixo na presentacin do acto o daquela presi-
dente do Consello da Cultura Galega, Xos Filgueira Valverde.
O recital musical tia o sabor dun afectuoso recoecemento ao mestre com-
positor, pero tamn era un recordo entraable para o autor dos poemas, quen,
como sabemos, compracase sorprendendo os amigos tocando ao piano pezas mu-
sicais do noso folclore popular. E non defraudou as expectativas: resultou mag-
nfico, contribundo ao seu xito a nova e prometedora voz da soprano Marta de
Castro. A obra de Garca Lorca, fonte de inspiracin para os msicos pola fibra
dramtica que sacode toda a sa obra, contaba cunha achega orixinal mis, a do
mestre Isidro.

359
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Falamos como simple afeccionado e non como entendido musical, pero pare-
ceunos unha interpretacin magnfica. Soubo captar e sintonizar o mundo lor-
quiano, que se move, en transicins abruptas, s veces non sen misterio, entre o
plano potico e o dramtico. Os Seis poemas galegos era unha tea de temas dife-
rentes, unida por un fo invisible de metfora totalizadora de raz amorosa, pero
o mestre soubo interpretar para o auditorio esa riqueza de color e complexidade
anmica do poeta granadino.
Regresou a Mar del Plata e todos tiamos a esperanza de velo pronto outra
vez en Compostela, pero o seu xeneroso corazn deixou de latexar o 29 de maio
de 1996. Como dira Machado, fisenos lixeiro de equipaxe, como os bos fillos
do mar, por esa auga marpratense, sobre a que se esparexeron as sas cinzas, que
chega a Galicia. A nova da sa morte sorprendeunos a cantos o coeciamos e
apreciabamos. Mentres os peridicos riopratenses e galegos referan a noticia, a sa
dona, Blanca, escribame: [...] Fue un hombre irreprochable, siempre amable,
fino, carioso, buen amigo, atento, encantador y siempre pensando en volver a su
querida Espaa, con el secreto deseo de que su Macas se representase en sa y esa
es mi pena [...]283.
Con cordialidade comunicativa, foi un defensor da tradicin hispana en Am-
rica, que soubo transmitirlles aos seus alumnos, como docente e compositor. Ar-
tista sempre atento ao desenvolvemento da cultura do exilio espaol en Amrica,
participou de xeito entusiasta e desinteresado en moitos proxectos, compondo
msica para a poesa castel (romances, Garcilaso de la Vega, Luis de Gngora,
Antonio Machado, Juan Ramn Jimnez, Pedro Salinas, Luis Cernuda, Rafael
Alberti, Vicente Aleixandre, Blas de Otero), para proxectos teatrais (Alberti, Mar-
garita Xirgu, Valle-Incln en Romance de lobos, con ambientacin musical dos
coros galegos de Bos Aires) e cine, como xa dixemos (lembremos as Sonatas de
Esto e Otoo de Valle, dirixidas por J. A. Bardem).
O Instituto Cultural Argentino de Msica Hispnica Manuel de Falla as llo
recoeca, ao outorgarlle, no outono de 1995 e co auspicio da Oficina Cultural
da Embaixada de Espaa en Bos Aires, o Premio Manuel de Falla 1995, traxec-
toria musical espaola, no apartado de compositor.

283 Carta do 13 de xuo de 1996.

360
MSICA PARA OS SEIS POEMAS GALEGOS

Os emigrantes galegos recordarano, sen dbida, como director das sas corais,
desde as que coeceu a Castelao, como el mesmo me confesou, pois o rianxeiro
tia en grande estima esta manifestacin musical.
De ter existido un cine galego, aqu teriamos un excelente compositor; os seus
primeiros empeos quedaron tan s nalgunha colaboracin con Xos Surez.
Maior mrito ten a sa msica, para canto e piano, sobre textos da nosa poesa:
Rosala de Castro, Celso Emilio Ferreiro...
Non quereriamos rematar este apartado sen dicir algo mis sobre o seu Macas.
unha pxina musical lrica e figurativa de Galicia, que interpreta s sas xentes:
costumes, lingua, crenzas, sentimentos. E escolleu para iso un xograr galego do s-
culo XIV, que inspirou a poetas como Juan de Mena, Marqus de Santillana, Lope
de Vega ou Mariano Jos de Larra. Personaxe que viviu intensamente o amor e a
morte, tema central tamn na obra de Garca Lorca.
O pobo galego adquire un lugar protagnico nesta cantata. Catro coros evo-
can a ausencia de Macas, con temas das catro estacins e msica popular galega:
A primavera, con cantos de maio.
O vern, con cantos de sega.
O outono, con cantigas de espadela.
O inverno, con cantos de Nadal.
A obra est tamn estruturada en tempos musicais moi ben definidos. brese
desenvolvendo un motivo bsico: saudade e amor. Segue un tempo lrico o
amencer, outro dramtico o medioda, o tempo trxico o solpor, e remata
cunha coda e pranto: o triunfo do amor.
Sobre un texto barroquizante de Otero Pedrayo, fortemente suxestivo, Maiz-
tegui Pereiro establece unha alianza entre os niveis literario, figurativo e musical,
coa axuda dos coros, que van beber nas fontes da auga sempre fresca das nosas can-
tigas populares. A cantata sabe fundir o teatro coa vida. De unidade conceptiva,
pero de variedade figurativa (paisaxes, coreografa, msica, danza, natureza e pai-
xn humana), est agardando a que sexa representada. Lus Seoane, adiantado
maior da nosa cultura en Bos Aires, xa o peda as en 1964, despois do xito que
obtivera a interpretacin de sete escenas nas Xornadas de Msica en Compostela,
preparadas por Conchita Bada. Proposta primeiro para os festivais do entn Mi-
nisterio de Informacin e Turismo, mis tarde para o Xacobeo 93, incomprensi-
blemente, non foi tida en conta nin na ditadura nin coa democracia. Segue a

361
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

agardar unha decisin valente de poltica cultural que s traera efectos benefi-
ciosos para a cultura deste pas.
A representacin da cantata sera tamn unha homenaxe ao trobador Macas,
quen difundiu a nosa lingua, empregndoa, xa nunha poca decadente para es-
cribir as saudosas e melanclicas cancins de amor dos nosos trobadores.

362
Isidro B. Maiztegui, por Lus Seoane.
Publicado en Lus Seoane: Figuracis. A Corua, La Voz de Galicia, 1994.

363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
X. Filgueira Valverde con Isidro Maiztegui, dous vellos amigos, nas dependencias do Consello da
Cultura Galega, coa catedral ao fondo. Santiago de Compostela, 12 de abril de 1996.

391
De esquerda a dereita: Ramn Castromil coordinador, naquelas datas, da Seccin de Msica e
Artes Escnicas do Consello da Cultura Galega, X. Filgueira Valverde presidente, por entn, do
Consello da Cultura Galega e Lus Prez, no acto de presentacin do libro e da msica no saln
de actos do Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela, 12 de abril de 1996.

392
Parte do pblico que asistiu presentacin no saln de actos do Consello. Carlos Martnez-
-Barbeito, en primeira fila, esquerda.

393
X. FEDERICO E OS SEIS POEMAS GALEGOS NA VOZ DE EDUARDO
BLANCO-AMOR

Esta nova edicin contn un CD coa conferencia Los poemas gallegos de Fe-
derico Garca Lorca de Eduardo Blanco-Amor, presentado por Pedro P. Prado
(Centro Galego de Bos Aires, 30/07/1959), e outro coa gravacin do recital
musical no que don Isidro B. Maiztegui interpretou ao piano a sa propia m-
sica dos poemas lorquianos, que foron cantados por Marta de Castro (Consello
da Cultura Galega, 12/04/1996).

Conferencia de Eduardo Blanco-Amor Los poemas gallegos de Federico Garca Lorca

395
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca
Danza da la en Santiago.
Cara B: Noiturnio do adoescente morto. Canzn de cuna pra Rosala Castro, morta.

neno da tenda.
Poemas: Madrigal cibd de Santiago. Romaxe de nosa Seora da Barca. Cntiga do
Castromil, D. Luis Prez.
Cara A: Introduccin. Intervencins: D. Xos F. Filgueira Valverde, D. Ramn

OS SEIS POEMAS GALEGOS DE FEDERICO GARCA LORCA


Os seis poemas galegos de Federico
Garca Lorca
A Ponencia de Msica e Artes Escnicas do Consello
da Cultura Galega e o programa Arquivo Sonoro de
Galicia comprcense en lles presentar unha sntese do
acto literario-musical que tivo lugar o 12 de abril de
1996 no propio Consello.

O acto, presidido polo daquela presidente do


Consello, D. Xos F. Filgueira Valverde, contou
ademais coas palabras do coordinador da devandita
Ponencia de Msica, D. Ramn Castromil, e de D.
Luis Prez, autor do libro O Prtico potico dos Seis
poemas galegos: Garca Lorca e Blanco Amor.

A continuacin, o Mestre Isidro B. Maiztegui Pereiro,


no que habera de ser o derradeiro dos seus concertos,
e acompaando soprano Marta de Castro,
Acto literario-musical interpretou piano a msica por el creada no ano
1994 para os seis poemas galegos de Lorca.

Os seis poemas galegos Locucin: Alfonso Cid Gonzlez


Tcnica de son: Bea Prez Mosquera
de Federico Garca Lorca Fotografa de portada: Pepe Ferrn

Consello da Cultura Galega


Mestre: Isidro B. Maiztegui Pereiro Pazo de Raxoi, 2. Planta
Soprano: Marta de Castro Praza do Obradoiro
15705 SANTIAGO DE COMPOSTELA
Consello da Cultura Galega Tfno. 981-58 80 88 Fax 981-8 86 99
e-mail: ccga@mx2.redestb.es

12 de abril de 1996 Impresin: Imprenta Sanmartn


Dep. Legal: OUR-38/98

Os Seis poemas galegos de Federico Garca Lorca. Msica de Isidro B. Maiztegui Pereiro

396
XI. BIBLIOGRAFA

A. BIBLIOGRAFA DE F. GARCA LORCA

IMPRESIONES y paisajes, Granada, Traveset, 1818. FGL, I y P.


SEIS poemas galegos, Santiago de Compostela, Ns, 1935. FGL, SPG.
LIBRO de poemas. Primeras canciones. Seis poemas galegos, en Obras completas, ed. de Guillermo de Torre, 1
ed., v. II, Bos Aires, Editorial Losada, 1938. FGL, OC II, 1938.
POEMAS gallegos, traducin castel de Seis poemas galegos de Federico Garca Lorca, por Alberto Muzzio, Bos
Aires, Inter Nos, 1941. FGL, PG.
BODAS de sangre. Amor de don Perlimpln con Belisa en su jardn. Retablillo de don Cristbal, edicin e prlogo
de Guillermo de Torre (Federico Garca Lorca, sntesis de su vida y de su obra, pp. 9-18), 3 edicin,
Bos Aires, Editorial Losada, 1942. FGL, 1942.
CARTAS, postales, poemas y dibujos, ed. de Antonio Gallego Morell, Granada, Moneda y Crdito, 1968. FGL,
CARTAS.
OBRAS completas, ed. de Arturo del Hoyo, 15 edicin, Madrid, Aguilar, 1969. FGL, OC.
SEIS poemas galegos, Madrid, Akal, 1974. (Ed. tetralinge: Gabriel Aresti, R. Salvat, nxel Fole). FGL, SPG,
ed. XAM.
ODA y burla de Sesostris y Sardanpolo, Ferrol, ed. de Miguel Garca-Posada, 1985, (Coleccin Esquo de
Poesa). FGL, 1985.
POETA en Nueva York, ed. de Mara Clementa Milln, 2 ed., Madrid, Ctedra, 1988. FGL, PNY, ed. Milln.
DIVN del Tamarit. Seis poemas galegos. Llanto por Ignacio Snchez Mejas, ed. crtica de Andrew A. Ander-
son, Madrid, Espasa-Calpe, 1988, (Clsicos castellanos). FGL, DT, SPG, LLISM, edic. de Andrew A. An-
derson.
POEMA del cante jondo, Romancero gitano, ed. de Allen Josephs e Juan Caballero, 14 ed., Madrid, Ediciones
Ctedra, 1992. FGL, PCJ, RG, ed. Josephs/Caballero.
POESA indita de juventud, ed. de Christian de Paepe, Madrid, Ctedra, 1994. FGL, PIJ, ed. Paepe.
PROSA indita de juventud, ed. de Christopher Maurer, Madrid, Ctedra, 1994. FGL, PRIJ, ed. Maurer.
SONETOS del amor oscuro. Poemas de amor y erotismo. Inditos de madurez, ed. de Javier Ruiz-Portela, Barce-
lona, Altera, 1995. FGL, SAO, PAE, IM, ed. Ruiz-Portela.
SEIS poemas galegos de F. Garca Lorca, ed. facsimilar, Santiago de Compostela, coed. do Consorcio de San-
tiago e Ara Solis, 1996, (Biblioteca facsimilar do Consorcio da Cidade de Santiago). FGL, 1996a.
LORCA en lunfardo. Los Seis poemas galegos en edicin bilinge. Traducin de Luis Alposta, estudo prelimi-
nar de Antonio Prez-Prado, Bos Aires, Corregidor, 1996. FGL, 1996b.
FEDERICO Garca Lorca. Espistolario completo, ed. de Andrew A. Anderson e Cristopher Maurer, Madrid, C-
tedra, 1997a.
FEDERICO Garca Lorca. Obras completas: I, II, III, IV, Barcelona, Crculo de Lectores, 1996-7. FGL,
1996-7b.
AMOR de don Perlimpln con Belisa no xardn (Aleluia ertica en Catro Cadros. Versin de cmara). Trad. de Xos
Manuel Pazos, A Corua, Teatro do Atlntico, 1997. FGL, 1997c.

397
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

B. BIBLIOGRAFA SOBRE F. GARCA LORCA

ALFAYA, Javier: Unha lembranza persoal, extra A Nosa Terra, n. 3 (1985), pp. 55-57. Alfaya, 1985.
ALONSO MONTERO, Xess: Garca Lorca, Federico, en Gran Enciclopedia Gallega, vol. XV, fasc. 236,
Santiago de Compostela, Silverio Caada, 1974, pp. 183-188. Alonso Montero, 1974.
Blanco-Amor, los poemas gallegos de Garca Lorca y una incgnita, Triunfo, n. 898 (12-4-1980), p.
42. Alonso Montero, 1980a.
Blanco-Amor e Garca Lorca, La Voz de Galicia, A Corua, (4-12-1980). Alonso Montero, 1980b. Re-
producido en Escritores: desterrados, namorados, desacougantes, desacougados..., Sada (A Corua), Edicis do
Castro, 1981, pp. 249-252.
Encontro, en Madrid, con Garca Lorca e Francisco Lamas, Faro de Vigo, (9-1-1981), pp. 22-23. Alonso
Montero, 1981.
Ver tamn Encontro, en Madrid, con Garca Lorca e Francisco Lamas, en Escritores: desterrados, namo-
rados, desacougantes, desacougados..., Sada (A Corua), Edicis do Castro, 1981, pp. 253-256.
O poeta galego Federico Garca Lorca en italiano, Faro de Vigo, (9-4-1982). Alonso Montero, 1982.
Outra homenaxe potica a Garca Lorca, Faro de Vigo, (17-6-1984). Alonso Montero, 1984.
No cincuentenario dos Seis poemas galegos (I) /Garca Lorca, poeta en lingua galega, Faro de Vigo,
(10-5-1985), p. 1. Alonso Montero, 1985a.
No cincuentenario dos Seis poemas galegos (II) /Garca Lorca, cantado polos nosos poetas, Faro de
Vigo, (11-5-1985), p. 1. Alonso Montero, 1985b.
Cunqueiro ante os Seis poemas galegos de Garca Lorca, Faro de Vigo, (6-9-1985), p. 254. Alonso Mon-
tero, 1985c.
Blanco-Amor comenta un poema galego de Lorca, Faro de Vigo, (26-10-1985). Alonso Montero, 1985d.
O eplogo dos Seis poemas galegos, Faro de Vigo, (2-11-1985), p. 304. Alonso Montero, 1985e.
Sobre os autores dos Seis poemas galegos de Federico Garca Lorca, Faro de Vigo, (6-11-1985), p. 58.
Alonso Montero, 1985f.
Garca Lorca en Galicia-Lorca e Galicia, Faro de Vigo, (26-11-1985), p. 1. Alonso Montero, 1985g.
A xestacin dos Seis poemas galegos (1935), Faro de Vigo, (3-12-1985), p. 1. Alonso Montero, 1985h.
Coroa potica para o poeta Garca Lorca, Faro de Vigo, (5-12-1985), p. 1. Alonso Montero, 1985i.
Guerra da Cal e Lorca, Faro de Vigo, Artes e Letras (Semanario cultural de Faro de Vigo), ano III, n. 147
(14-12-1985). Alonso Montero, 1985k.
Inqurito a Francisco F. del Riego, Faro de Vigo, Artes e Letras (Semanario cultural de Faro de Vigo), ano
III, n. 148 (21-12-1885), p. 326. Alonso Montero, 1985l.
Puntualizacins a A. de Odriozola, Faro de Vigo, Artes e Letras (Semanario cultural de Faro de Vigo), ano
III, n. 148 (21-12-1885), p. 327. Alonso Montero, 1985m.
Os Seis poemas galegos en Nova York, Faro de Vigo, (4-1-1986), p. 2. Alonso Montero, 1986.
Gregorio San Juan, seis poemas galegos e un polgloto, Dorna, Universidade de Santiago de Compos-
tela, (xullo 1992), pp. 83-99. Alonso Montero, 1992.
Forneos en gallego: Poesa alofnica de lengua gallega, en Poesa Gallega, Zurgai, Bilbao, Diputacin
Foral de Bizkaia, (decembro 1993), pp. 128-131. Alonso Montero, 1993.
Blanco-Amor e Garca Lorca, en Xornadas Eduardo Blanco-Amor, Santiago de Compostela, Xunta de
Galicia, 1997. Alonso Montero, 1997.

398
BIBLIOGRAFA

ALLEGUE, Gonzalo: Eduardo Blanco-Amor (biografa), Diante dun xuz ausente, Vigo, Nigra, 1993. Allegue,
1993.
ALLEN DA CAL, Elsie: Esboo biogrfico de Ernesto Guerra da Cal, extractado do seu currculum vitae, en
Lua de Alem-Mar, Rio de sonho e tempo, A Corunha, Associaom Galega da Lngua, 1992. Allen da Cal,
1992.
ANDERSON, Andrew A. (ed.): Divn del Tamarit. Seis poemas galegos. Llanto por Ignacio Snchez Mejas, ed.
crtica, Madrid, Espasa-Calpe, 1988, (Clsicos castellanos). FGL, DT, SPG, LLISM, edic. de Andrew A.
Anderson. Anderson, 1988.
ANDERSON, Andrew A. e Cristopher MAURER: Federico Garca Lorca. Espistolario completo, Madrid, Ctedra,
1997.
ANNIMO: Blanco-Amor hablar hoy sobre Garca Lorca y los Poemas gallegos, Faro de Vigo, (26-3-
-1963), p. 4. Annimo, 1963.
ATENCIA, Mara Victoria: Los seis poemas gallegos de Federico Garca Lorca, nsula, XXXVII, n. 427 (1982),
pp. 1 e 12. Atencia, 1982.
AYESA, Flix de: Presencia gallega en el Ro de La Plata desde el siglo XVI al siglo XX, Mar del Plata, Edicin do
autor, 1994. Ayesa, 1994.
BEN-CHO-SHEY: Cuatro granadinos, poetas en gallego, La Noche, Santiago de Compostela, (7-10-1949).
Ben-Cho-Shey, 1949.
BLANCO, Lois: Lus Prez Rodrguez, escritor, La Voz de Galicia, (25-1-1996), p. 6. Blanco, 1996a.
Maiztegui: el gallego es una lengua musical desaprovechada, La Voz de Galicia, (11-4-1996), p. 7.
Blanco, 1996b.
BLANCO-AMOR, Eduardo: Romances galegos, Bos Aires, Cltiga, 1928. Blanco-Amor, 1928.
[Carta a F. Garca Lorca], 15 de novembro de 1934, Madrid. Blanco-Amor 1934a.
[Carta a F. Garca Lorca], 23 de decembro de 1934, Madrid. Blanco-Amor 1934b.
[Carta a F. Garca Lorca], 22 de setembro de 1935, Logroo. Blanco-Amor 1935a.
[Carta a F. Garca Lorca], 6 de novembro de 1935, Vigo. Blanco-Amor, 1935b.
Nueva obra teatral de Garca Lorca/Doa Rosita la soltera, La Nacin, Bos Aires, (24-11-1935). Tamn
reproducido en Revista de las Indias, Bogot, I, n. 5 (1937), pp. 46-49. Blanco-Amor, 1935c.
[Carta a F. Garca Lorca], 29 de novembro de 1935, Bos Aires. Blanco-Amor, 1935d.
Prlogo, en FGL, SPG. Blanco-Amor, 1935e.
Poema del agua en el Generalife, La Nacin, Bos Aires, (7-6-1936). Blanco-Amor, 1936a.
Carta abierta al director del diario de La Razn, Espaa Republicana, Bos Aires, (19-12-1936). Blanco-
-Amor, 1936b.
Nota Garca Lorca, F., no ndice y bibliografa del programa, en Homenaje de escritores y artistas a Fe-
derico Garca Lorca, Mony Hermelo: recital potico, ed. de Norberto A. Frontini, Bos Aires, Porter Her-
manos, 1937. Blanco-Amor, 1937a.
Exequias de Federico Garca Lorca, en Homenaje de escritores y artistas a Garca Lorca, Programa Mony
Hermelo, Bos Aires-Montevideo, 1937. Blanco-Amor, 1937b.
Ofensa y defensa de Margarita Xirgu, Galicia, Bos Aires, Federacin de Sociedades Galegas, ano XIV,
n. 512 (14-3-1937), p. 1. Blanco-Amor, 1937c.
Un recuerdo de Federico Garca Lorca. Cmo naci un libro indito, El (sic) Divn del Tamarit, En-
sayos, Montevideo, II, n. 16 (outubro 1937), pp. 1-6. Blanco-Amor, 1937d.

399
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

En soledad amena, Bos Aires, Resol, 1941. Blanco-Amor, 1941.


Sobre los poemas gallegos de Garca Lorca, La Hora, Santiago de Chile, (05-12-1948). Blanco-Amor,
1948.
El tema del amor en Federico Garca Lorca, copia mecanografada, 1953, Biblioteca Blanco-Amor, De-
putacin Provincial de Ourense. Blanco-Amor, 1953.
Evocacin de Federico, La Nacin, Bos Aires, (21-10-1956). Blanco-Amor, 1956a.
Evocacin de Federico, Revista Hispano-americana, (21 de outubro de 1956), pp. 11-12. Blanco-Amor,
1956b.
Persistencia de F. Garca Lorca, El Nacional, Caracas, (xuo 1957). Blanco-Amor, 1957.
Federico, despus de veinte aos, Revista de la Universidad Nacional de La Plata, (abril-xuo 1958), pp.
131-33. Blanco-Amor, 1958.
Los poemas gallegos de Federico Garca Lorca, nsula, XIV, n.os 152-153 (xullo-agosto 1959), p. 9.
Blanco-Amor, 1959.
A los 25 aos de la muerte de Federico, copia mecanografada, 1961. Biblioteca Blanco-Amor, Depu-
tacin Provincial de Ourense. Blanco-Amor, 1961.
Margarita Xirgu cuenta ochenta aos, I, II, La Vanguardia Espaola, Barcelona, (28 e 29 de decembro
de 1968), pp. 47 e 53 respectivamente. Blanco-Amor, 1968.
Pequeas memorias con Falla y Garca Lorca I y II, La Voz de Galicia, A Corua, (3 e 4 de xaneiro de
1976), pp. 22, 24. Blanco-Amor, 1976.
Federico, otra vez; la misma vez, El Pas. Arte y Pensamiento, (01-10-1978), pp. I, VI, VII. Blanco-
Amor, 1978.
(Carta a Marie Laffranque), (10-08-1979), Bos Aires. Blanco-Amor, 1979.
A contrapelo, Eduardo Blanco-Amor (artigos do escritor en La Voz de Galicia, do ano 1972-1979, publi-
cacin ao coidado de Lus lvarez Pousa, con prlogo de Lus Prez Rodrguez), A Corua, La Voz de Ga-
licia, Biblioteca Gallega, 1993. Blanco-Amor, 1993.
Entrevistas con E. Blanco-Amor, ed. de Victoria A. Ruiz de Ojeda, prlogo de X. Alonso Montero, Vigo,
Nigra, 1994. Blanco-Amor, 1994.
Ars Amandi, Vigo, Galaxia, PEN Clube de Galicia, 2007.
BLANCO TORRES, Roberto: Garca Lorca en la poesa gallega. Seis poemas gallegos, El Pas, (26-2-1936).
Blanco Torres, 1936.
CABANILLAS, R. e A. DE LORENZO: Macas o Namorado, poema escnico, msica de I. B. Maiztegui Pereiro,
Vigo, Galaxia, 1956. Cabanillas-A. Lorenzo, 1956.
CANO, Jos Luis: Garca Lorca. Biografa ilustrada, 2 ed., Barcelona, Destino, 1969. Cano, 1969.
CAO, X. M. del: La biblioteca viajera de Eduardo Blanco-Amor, Faro de Vigo, (28-02-1993). Del Cao,
1933.
CAPELN, Antn: Algunhas notas sobre o enigma de Lus Manteiga, A Nosa Terra, n. 443 (7-09-1990).
Capeln, 1990.
Contra a Casa da Troia, Santiago de Compostela, Laiovento, 1994. Capeln, 1994.
CARBALLO CALERO, Ricardo: Federico Garca Lorca, en Historia da literatura galega contempornea, 2 ed.,
Vigo, Galaxia, 1975, pp. 728-730. Carballo Calero, 1975.
CASARES, Carlos: Leria con Eduardo Blanco-Amor, Grial, n. 41 (1973), pp. 337-344. Casares, 1973.
Garca Lorca en Galicia, La Voz de Galicia, A Corua, (12-2-1987). Casares, 1987.

400
BIBLIOGRAFA

CASAS, lvaro de las: Antologa de poetas gallegos, Bos Aires, Editorial Sopena Argentina, S. R. L., 1939. De
las Casas, 1939.
CASS BLANCO, Augusto Mara: Garca Lorca, poeta gallego, El Pueblo Gallego, (8-5-1936). Cass Blanco,
1936.
CASS FERNNDEZ, Manuel: Pginas de Galicia. Notas histricas y literarias, Santiago de Compostela, Libre-
ra e Editorial Sucesores de Gali, 1950, pp. 252-3. Cass Fernndez, 1950.
CLUBE Cultural Alexandre Bveda: Eduardo Blanco-Amor fotgrafo, Ourense, 1993.
CORRAL, S.: Guerra da Cal compuxo con Lorca os Seis Poemas Galegos, Galicia Viva, Ourense, n. 13 (ou-
tubro de 1985). Corral, 1985.
CUNQUEIRO, lvaro: Agua anterga, El Pueblo Gallego, Vigo, (13-10-1935). Cunqueiro, 1935.
Poesa, craridade, El Pueblo Gallego, Vigo, (9-2-1936). Cunqueiro, 1936.
D. C. WARNEST = D(a). C(al). WARN (Guerra) -EST (Ern-EST): Pavana ritual para um poeta assassinado,
Granada, 1936, en Homage to Federico Garca Lorca, on the 30th anniversary of his death, 1936-1966, New
York, 1984. D. C. Warnest, 1984.
DAZ-PLAJA, Guillermo: Federico Garca Lorca. Estudio crtico, Bos Aires, Kraft, 1948. Daz-Plaja, 1948.
ESPINO DOMARCO: Seis poemas gallegos de Lorca, en la biblioteca de la Diputacin, La Regin, (22-03-
1985). Espino Domarco, 1985.
FEAL DEIBE, Carlos: Los Seis poemas galegos de Lorca y sus fuentes rosalianas, Romanische Forschungen,
LXXXIII (1971), pp. 555-587. Feal Deibe, 1971.
FERNN-VELLO, Miguel Anxo: Garca Lorca en Galicia, en Yerma de Federico Garca Lorca, versin ga-
lega de Miguel Anxo Fernn-Vello, Vigo, Edicins Xerais de Galicia, 1990. Fernn-Vello, 1990.
FERNNDEZ DEL RIEGO, Francisco: Federico Garca Lorca, en Galicia no espello, Bos Aires, Ediciones Ga-
licia do Centro Galego, 1954, pp. 246-250. Fernandez del Riego, 1954.
nxel Casal e o libro galego, Sada (A Corua), Edicis do Castro, 1983. Fernndez del Riego, 1983.
O ro do tempo. Unha historia vivida, Sada (A Corua), Edicis do Castro, 1990. Fernandez del Riego, 1990.
FERNNDEZ FREIXANES, Vctor: Eduardo Blanco-Amor diante do espello, Unha ducia de galegos, Vigo, Ga-
laxia, 1976, pp. 79-99. Fernndez Freixanes, 1976.
FILGUEIRA VALVERDE, Xos: Lembranza de Federico Garca Lorca, Faro de Vigo, (3-12-1985), p. 1. Filgueira
Valverde, 1985.
Federico Garca Lorca, en Quinto Adral, Sada (A Corua), Edicis do Castro, 1989, pp. 371-374. Fil-
gueira Valverde, 1989.
O branco galn da Danza da la, de Garca Lorca, La Voz de Galicia (6-5-1993), Suplemento Cultu-
ral/V. Filgueira Valverde, 1993.
(Reproducido tamn en Octavo Adral, Sada (A Corua), Edicis do Castro, 1994, pp. 63-4 e en Poetas al-
fonos en lingua galega. Actas do I Congreso, ed. de Xess Alonso Montero e Xos M. Salgado, Vigo, Gala-
xia, 1994, pp. 344-5). Filgueira Valverde, 1993 e 1994.
FOLE, nxel: Lorca, poeta gallego, El Pueblo Gallego, (1-2-1936). Fole, 1936.
Recuerdo lucense de Garca Lorca, Galicia Emigrante, Bos Aires, n. 8 (1-1955), pp. 2-3. Fole, 1955.
Estancia de Federico Garca Lorca en Lugo, Cartafolio de Lugo, Lugo, Crculo de las Artes, 1981, Edi-
cis do Castro, pp. 173-176. Fole, 1981.
FRANCO GRANDE, Xos Lus: Sin misterios nin segredos. O galego de Garca Lorca-Guerra da Cal, Faro
de Vigo, (08-11-1985), p. 1. Franco Grande, 1985a.

401
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

Sobre os Seis poemas galegos. Primeira revelacin de Guerra da Cal, Faro del Lunes, Vigo, (2-12-1985),
p. 40. Franco Grande, 1985b.
Salutacin elegaca a Rosala de Castro. Poema autgrafo, indito, de Garca Lorca, Faro de Vigo,
(15-12-1985). Franco Grande, 1985c.
FRANCO GRANDE, Xos Lus e Xos LANDEIRA YRAGO: Cronologa gallega de FGL y datos cronolgicos,
Grial, n. 45 (1974), pp. 280-307. Franco Grande e Landeira Yrago, 1974.
Garca Lorca en Galicia (tres versiones de un soneto), nsula, XXX, n. 339 (febreiro 1975), p. 3. Franco
Grande e Landeira Yrago, 1975.
FRONTINI, Norberto A. (ed.): Homenaje de escritores y artistas a Federico Garca Lorca, recital potico de Mony
Hermelo, Bos Aires, Porter Hermanos, 1937, Frontini/Homenaje, 1937.
FUENTE, Mara de la: Aviso de Guerra da Cal desde Estoril, Faro de Vigo, (3-12-1985). De la Fuente, 1985.
GIBSON, Ian K.: Granada en 1936 y el asesinato de Federico Garca Lorca, Barcelona, Editorial Crtica, grupo
Editorial Grijalbo, 1979. Gibson, 1979.
Federico Garca Lorca: 2. De Nueva York a Fuente Grande (1929-1936), Barcelona, Grijalbo, 1987.
Gibson, 1987.
Vida, pasin y muerte de Federico Garca Lorca (1898-1936), Barcelona, Plaza-Jans Editores, 1998.
Gibson, 1998.
GMEZ, Joel R.: A trajectria de Ernesto Guerra da Cal nos campos cientfico e literrio, Santiago de Compos-
tela, Universidade, Servizo de Publicacins (Tese de Doutoramento, ed. formato CD).
La fortuna de Lorca en gallego, La Voz de Galicia, A Corua, (12-06-2010), Culturas: de letras, p. 14.
El misterio dur medio siglo, La Voz de Galicia, A Corua, (12-06-2010), Culturas: de letras, p. 15.
Compostela dej huella en Lorca, La Voz de Galicia, A Corua, (26-12-2010), L5.
GONZLEZ ALEGRE, Ramn: Poesa gallega contempornea. Ensayo sobre literatura gallega, Pontevedra,
Grficas Torres, 1954, (Coleccin Hugun, 4): Los Seis poemas galegos de Federico Garca Lorca,
pp. 203-208. Gonzlez Alegre, 1954.
GONZLEZ FERNNDEZ, Helena: Lus Seoane, vida e obra, Vigo, Galaxia, 1994. Gonzlez Fernndez, 1994.
GONZLEZ LPEZ, Emilio: Fermn Penzol e a Mocedade cltiga de Madrid, Grial, n. 73 (1981), pp.
348-350. Gonzlez Lpez, 1981.
GUARDIA, Alfredo de la: Garca Lorca, persona y creacin, 3 ed., Bos Aires, Editorial Schapire, 1952. De la
Guardia, 1952.
GUERRA DA CAL, Ernesto: Apresentazm, en Voz fuxitiva, por Anne Marie Morris, Vigo, Galaxia, , 1964,
pp. 7-14, (Coleccin Salns). Guerra da Cal, 1964.
Evocaom e testemunho. Quem foi Serafim Ferro, A Nosa Terra, Vigo, n. 268 (25 de abril de 1985),
pp. 20-21. Guerra da Cal, 1985a.
Federico Garca Lorca (1898-1936), en Rosala de Castro, Antologa potica. Cancioneiro rosaliano,
Homenagem no seu centenrio, ed. Ernesto Guerra da Cal, Viseu, Guimares Editores, 1985, pp.
193-199. Guerra da Cal, 1985b.
Federico Garca Lorca, A Nosa Terra, Vigo, n. 302 (23-10-1986), pp. 18-19. Guerra da Cal, 1986.
Lua de Alm-Mar e Ro de sonho e tempo, A Corunha, Associaom Galega da Lngua, Venus artes grfi-
cas, 1992. Guerra da Cal, 1992.

402
BIBLIOGRAFA

LAFFRANQUE, Marie: Bases cronolgicas para el estudio de Federico Garca Lorca, en Federico Garca Lorca,
ed. de Ildefonso-Manuel Gil, Madrid, Taurus, 1973, pp. 411-59, (El Escritor y la Crtica). Laffranque,
1973.
LAO, Carlos: A figura de Eduardo Blanco Amor, en Xornadas Eduardo Blanco-Amor, Santiago de Com-
postela, Xunta de Galicia, 1997. Lao, 1997.
LANDEIRA YRAGO, Xos: Con Federico Garca Lorca por Galicia. Viaxe da letra ao sangue, Grial, n. 76
(1982), pp. 155-164. Landeira Yrago, 1982.
O encontro de Eduardo Blanco-Amor con Federico Garca Lorca, Grial, n. 83 (1984), pp. 82-92.
Landeira Yrago, 1984.
Galicia e o momento estelar de La Barraca, Grial, n. 87 (1985), pp. 76-88. Landeira Yrago, 1985a.
Os manuscritos (autgrafos e apgrafos) de cinco poemas galegos de Federico Garca Lorca, Grial, n.
88 (1985), pp. 229-242. Landeira Yrago, 1985b.
Los poemas gallegos al margen de Federico Garca Lorca, La Voz de Galicia, Cuaderno de Cultura,
(6-6-1985), p. 1. Landeira Yrago, 1985c.
Federico Garca Lorca y Galicia, Sada (A Corua), Edicis do Castro, 1986. Landeira Yrago, 1986a.
Viaje al sueo del agua. El misterio de los poemas gallegos de Garca Lorca, Sada (A Corua), Edicis do Cas-
tro, 1986. Landeira Yrago, 1986b.
LORENZANA, Salvador (FERNNDEZ DEL RIEGO, Francisco): Federico Garca Lorca en Galicia, La Noche,
Santiago de Compostela, (6-7-1948). Lorenzana, 1948.
MADARIAGA, Salvador de: Elega en la muerte de Federico Garca Lorca, Galicia, Federacin de Sociedades Ga-
legas, agosto 1944. De Madariaga, 1944.
MALLO, Albino: Lorca e Galicia, O Correo Galego, (28-1-1996), p. X. Mallo, 1996.
MANSO, Carlos: Conchita Bada en la Argentina, Bos Aires, Tres Tiempos, 1989. Manso, 1989.
MANTEIGA, Lus: Seis poemas galegos, Heraldo de Galicia, Ourense, n. 240 (3-2-1936). Manteiga, 1936.
MARTNEZ-BARBEITO, Carlos: Garca Lorca, poeta gallego. Un viaje a Galicia del cantor de Andaluca, El
Espaol, Madrid, 24-03-1945, p. 11. Versin abreviada en Hispania. Revista del Club Espaol y de la Aso-
ciacin Patritica Espaola, Bos Aires, XXVI, n. 278 (marzo-abril de 1955), pp. 11-15. Reproducido, en
versin ntegra, en Grial, n. 43 (xaneiro-febreiro-marzo 1974), pp. 90-98. Martnez Barbeito, 1945.
Macas El Enamorado y Juan Rodrguez del Padrn, Estudio y Antologa, Santiago de Compostela, Bi-
blifilos Gallegos, 1951. Martnez-Barbeito, 1951, (Biblioteca de Galicia, IV).
Feliciano Roln en la Compostela de los primeros aos treinta, Revista Chan, n. 33 (setembro 1970),
pp. 34-36. Martnez-Barbeito, 1970.
Federico Garca Lorca: Seis cartas a Carlos Martnez Barbeito. Introduccin de Carlos Martnez Bar-
beito, FGL, Boletn de la Fundacin Federico Garca Lorca, ano II, n. 3 (xuo 1988), pp. 77-87. Mart-
nez Barbeito, 1988.
MARTNEZ COELLO, Antonio: Lorca y Blanco-Amor, La Regin, (02-12-1980), pp. 3-6. Martnez Coello,
1980.
MARTNEZ LPEZ, Ramn: A literatura galega no exilio, Ourense, Fundacin Otero Pedrayo, 1987. Mart-
nez Lpez, 1987.
MATEOS DE MURQUIO, Kydia: Garca Lorca, un andaluz entraable, Montevideo, Editores asociados, Edi-
ciones Casa de Nuna, 1992, (Coleccin Pirmide). Mateos de Murquio, 1992.

403
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

MAURER, Christopher: De la correspondencia de Garca Lorca: datos inditos sobre la transmisin de su


obra, FGL, Boletn de la Fundacin Federico Garca Lorca, I, n. 1 (xaneiro- xuo 1987), pp. 58-85. Mau-
rer, 1987.
MOLINA, Csar A.: Lorca y sus relaciones con Galicia en Gran Enciclopedia Gallega, Diario Ya, Madrid,
(20-xaneiro-1981), p. 43. Molina, 1981.
La revista Alfar y la prensa literaria de su poca (1920-1930), A Corua, Ns, 1984. Molina, 1984.
MORA GUARNIDO, Jos: Federico Garca Lorca y su mundo: testimonio para una biografa, Bos Aires, Edito-
rial Losada, 1958. Mora Guarnido.
MORLA LYNCH, Carlos: En Espaa con Federico Garca Lorca (Pginas de un diario ntimo, 1928-1936), Ma-
drid, Aguilar, 1958. Morla Lynch, 1958.
MUZZIO, Alberto: Poemas Gallegos, traducin castel de Seis Poemas Galegos de Federico Garca Lorca, Bos
Aires, Inter Nos, 1941. Muzzio, 1941.
O autor realizou unha 2 edicin, de tirada limitada (100 exemplares numerados), con ilustracins de Pa-
ganini de la Torre, Rosario, Arxentina, Ed. de Arayl, 1945. Muzzio, 1945.
NEIRA VILAS, X.: Garca Lorca y sus poemas gallegos, Islas, Santa Clara, Cuba, VI, n. 2 (1964), pp.
109-123. Neira Vilas, 1964.
NIN FRAS, Alberto: Alexis o el intelectual homosexual (una teora acerca del origen de esta anomala de la vida
sexual con el esbozo de una psicologa del homosexual), Bos Aires, Biblioteca Cientfica, (Coleccin Claridad).
Nin Fras.
NUNES, Mara Luisa: Absence and Presence in the Six Galician Poems of Garca Lorca, Garca Lorca Re-
view, IX (1981), pp. 97-108. Nunes, 1981.
ODRIOZOLA, Antonio: Sobre los Seis poemas galegos de Garca Lorca. Impresin y publicacin, con leves
correcciones a las cronologas publicadas, Faro de Vigo, (7-12-1985). Odriozola, 1985.
OTERO PEDRAYO, Ramn: nxel Casal, en O libro dos amigos, Bos Aires, Ediciones Galicia, 1952. Otero
Pedrayo, 1952.
PALMS, Ricardo: [Carta a Lus Prez], 19-1-1996, Lisboa, Palms, 1996a.
Lembranza de Ricardo E. Molinari. As cinco cantigas de amigo e os deseos lisboetas de Garca Lorca,
A Nosa Terra, (12-9-1996), p. 27. Palms, 1996b.
PEREIRA MARTNEZ, Carlos: A Familia Poza: un exemplo de republicanismo e librepensamento en Ponte-
vedra, Anuario Brigantino, Betanzos (A Corua), n. 27 (2004).
PREZ COTERILLO, Moiss: En Galicia con E. Blanco-Amor, y al fondo... Lorca, Resea, Madrid, n. 73
(1974), pp. 14-18. Prez Coterillo, 1974.
PREZ CREUS, Juan: As derradeiras pombas do sern, Santiago de Compostela, Consellera de Educacin e Or-
denacin Universitaria, 1990. Prez Creus, 1990.
PREZ RODRGUEZ, Lus: Historia do teatro galego na Arxentina. Un actor: Tacholas, Cadernos da Escola
Dramtica Galega, A Corua, n. 90 (maio 1991). Prez Rodrguez, 1991.
Blanco-Amor e os seus escritos periodsticos, Vigo, Galaxia, 1993. Prez Rodrguez, 1993a.
Eduardo Blanco-Amor. Sempre en Auria, Vigo, Edicins Xerais de Galicia, 1993. Prez Rodrguez, 1993b.
Quince cuentos de la ciudad e un conto no ceo: Os Nonnatos, Sada (A Corua), Edicis do Castro,
1993. Prez Rodrguez, 1993c.
Baixo o prtico dunha amizade: cartas inditas de Blanco-Amor a Lorca, La Regin, (15-11-1994),
p. 18. Prez Rodrguez, 1994.

404
BIBLIOGRAFA

Fernando Iglesias Tacholas, un actor auriense na Galicia ideal, Sada (A Corua), Edicis do Castro, 1996.
Prez Rodrguez, 1996.
Martnez-Barbeiro e a sa amizade con Federico Garca Lorca, A Nosa Terra, (14-08-1997), p. 27. Prez
Rodrguez, 1997.
PILLADO MAYOR, Francisco: Das farsas de Federico Garca Lorca: A doncela, o marieiro e mais o estu-
dante. O paseo de Buster Keaton. Traducin de F. P. M. Cadernos da Escola Dramtica Galega, A Corua,
n. 2 (maio 1978). Pillado Mayor, 1978.
PROEL [ngel Lzaro]: Galera Federico Garca Lorca, La Voz de Galicia, (18-02-1985), p. 3. Proel, 1985.
REY, Alfonso: Eduardo Blanco-Amor, gran escritor espaol, descubierto por Garca Velloso y admirado por
Leopoldo Lugones, se form en la Argentina, Noticias Grficas, Bos Aires, (15, 16 e 19-7-1954). Rey,
1954.
RIBA, Carles: Carles Riba e Galicia homenaxe no 1 centenario do seu nacemento. Edicin, prlogo e notas
de X. Alonso Montero, Vigo, 1993. Riba, 1993.
RO, Luciano del: Garca Lorca en Pontevedra, Faro de Vigo, (8-9-1961), pp. 9-10. Del Ro, 1961.
ROCCA, Pablo (ed.): Montevideo, altillos, cafs, literatura (1849-1986), Montevideo, Arca, 1992. Rocca, 1992.
Federico Garca Lorca y la literatura uruguaya, Revista Atlntica, n. 12 (outono 1996), Serie Docu-
mentos I-IX. Rocca, 1996.
RODRIGO, Antonina: Garca Lorca, el amigo de Catalua, Barcelona, Edhasa, 1984. Rodrigo, 1984.
Xirgu, Margarita. Biografa, 1888-1969. (Prlogo de Richard Salvat). Madrid, Aguilar, 1988. Rodrigo.
RODRGUEZ FER, Claudio: Acometida Atlntica (Por un comparatismo integral), Sada (A Corua), Edicis do
Castro, 1996. Rodrguez Fer, 1996.
RODRGUEZ LENCE, Jos: Un rato de charla con Garca Lorca, Correo de Galicia, Bos Aires, (22-10-1933).
Rodrguez Lence, 1933.
RUIZ DE OJEDA, Victoria A.: Entrevistas con Blanco-Amor, Vigo, Nigra, 1994. Ruiz de Ojeda, 1994.
SAHUQUILLO, ngel: Federico Garca Lorca y la cultura de la homosexualidad: Lorca, Dal, Cernuda,
Gil-Albert, Prados y la voz silenciada del amor homosexual, Stockholm, Romanska Institutionen,
1986. Sahuquillo, 1986.
SNCHEZ REBOREDO, Jos: Sobre los seis poemas gallegos, Cuadernos Hispanoamericanos, n.os 435-436
(setembro-outubro 1986), pp. 619-627. Snchez Reboredo.
SANDE, Miguel: Acreditando a colaboracin Lorca-Da Cal nos Seis poemas galegos, Galicia Viva, Ou-
rense, n. 14 (novembro 1985), p. 26. Sande, 1985.
SCALIA, Giovanna: I Sei Poemi Galegos di Federico Garca Lorca, LItalia Che Scrive, LXI, n. 4 (1978),
pp. 42 e 48. Scalia, 1978.
SEIXAS SEOANE, Miguel Anxo: nxel Casal, Santiago de Compostela, Concello de Santiago, Departamento
de Educacin, 1995, (Papeis de Educacin, 16). Seixas Seoane, 1995.
SEOANE, Lus: Garca Lorca e Galicia, en Escolma de textos da audicin radial de Lus Seoane Galicia Emi-
grante (1954-1971), p. 354, versin galega e ed. de Lino Braxe e Xavier Seoane, Sada (A Corua), Edi-
cis do Castro, 1989, (Documentos). Seoane, 1989.
nxel Casal, A Nosa Terra: Especial Lus Seoane, n. 622 (19 de maio de 1994). Seoane, 1994.
SOTO, Juan: Lorca en Lugo, El Progreso, Lugo, (29-11-1970). Soto, 1970.
SUREZ PICALLO, Ramn: Para el prximo da de Galicia. Seis poemas gallegos del gran poeta andaluz Fe-
derico Garca Lorca, Ser, Santiago, n. 14 (30-6-1935). Surez Picallo, 1935.

405
O prtico potico dos Seis poemas galegos de F. Garca Lorca

SUEIRO, Pablo: Los ltimos das con Federico Garca Lorca, en Espaa levanta el puo, Bos Aires, Noticias
Grficas, 1936, recollido en Eutimio Martn, Un testimonio olvidado sobre Garca Lorca..., Trece de
Nieve, Madrid, segunda poca, n. 3 (maio 1977), pp. 74-78 (pp. 83-88). Sueiro, 1977.
SUEIRO, Jorge-Vctor e Amparo NIETO: Galicia, Romera interminable, Madrid, Penthaln, 1983. Sueiro,
1983.
TARRO VARELA, Anxo: A Escadeira de Jacob, Vigo, Galaxia, 1993. Tarro Varela, 1993a.
Primeiras experiencias narrativas de Eduardo Blanco Amor, Vigo, Galaxia, 1993. Tarro Varela, 1993b.
Literatura galega. Aportacins a unha historia crtica, Vigo, Edicins Xerais, 1994. Tarro Varela, 1994.
O Noso Lorca definitivo, O Correo Galego, (14-1-1996), p. 3. Tarro Varela, 1996.
TINNELL, R.: Correspondencia conservada de Eduardo Blanco-Amor a Federico Garca Lorca, Madrygal,
Madrid, 14 (2011), pp. 117-124.
TORRE, Guillermo de; Miguel PREZ FERRERO e Esteban SAALAZAR e CHAPELA (eds.): Almanaque Literario.
1935, Madrid, Plutarco, 1935. De Torre, 1935/Almanaque Literario.
VALENTE, Jos ngel: Pez luna, Trece de Nieve, segunda poca, n. 1-2 (decembro 1976), pp. 191-201. Va-
lente, 1976.
VARELA JCOME, Benito: Poetas gallegos (Las mejores poesas), Santiago de Compostela, Editores Porto e Ca,
1953, pp. 428-431. Varela Jcome, 1953.
VARIOS, Dicionrio de literatura portuguesa, Brasileira, Galega, Estilstica Literaria, dirixido por Jacinto do
Prado Coelho, 3 ed., Barcelos (Portugal), Ca. editora do Minho, 1978. Varios, 1978.
Discursos parlamentarios (1931-1933) Castelao, Otero Pedrayo, Surez Picallo, Villar Ponte, Sada
(A Corua), Edicis do Castro, 1978. Escolma, limiar e notas de Xos Lois Garca. Varios, 1978.
Poetas alfonos en lingua galega. Actas do I Congreso, ed. de Xess Alonso Montero e Xos M. Salgado, Vigo,
Galaxia, 1994. Varios, 1994.
Exposicin Grfico-Bibliogrfica sobre F. Garca Lorca y Galicia, dirixida por Guillermo Escrigas, Sada (A
Corua), Edicis do Castro, 1995. Varios, 1995.
Unidade didctica: Amor de don Perlimpln coa Belisa no xardn de Federico Garca Lorca. Traducin de
Xos Manuel Pazos. Escena potica por Federico Garca Lorca: Seis poemas galegos e textos lorquianos
sobre teatro e sociedade. Seleccin de X. M. Pazos. Material didctico elaborado por A. Fernndez Otero
e X. Mateo Rodrguez. Teatro do Atlntico. 1997.
VILAVEDRA, Dolores: Entrevista co profesor Paolo G. Caucci. Os Seis poemas en Italia, Faro de Vigo, Artes
e Letras (Semanario cultural de Faro de Vigo), ano III, n. 148 (21-12-1985), p. 326. Vilavedra, 1936.
VILLAR PONTE, Antn: Poemas gallegos de Garca Lorca y una novela de Otero Pedrayo, La Voz de Gali-
cia, A Corua, (12-1-1936), p. 1. Villar Ponte, 1936.
X (an) C (arballa): Primeiras revelacins de Guerra da Cal sobre os Seis Poemas Galegos de Federico Gar-
ca Lorca, publicadas en Portugal na sa Antologia Potica de Rosalia de Castro, A Nosa Terra, n. 284
(16 de xaneiro de 1986). X. C. 1986.
X. G.: La ltima entrevista con Eduardo Blanco-Amor, Galicia-80, Limbo, n. 1 (febreiro 1980), pp.
13-16. X. G., 1980. X. A., 1980.

406
Santiago de Compostela, dezanove de agosto de 2011,
setenta e cinco aniversario das inmolacins do poeta
e do editor dos Seis poemas galegos

You might also like