Trmeti
1 Llojet e trmeteve
Prhapja e vullkaneve dhe trmeteve
Prhapja e Cunameve
Trmeti sht fenomen i cili shkaktohet nga lirimi
i papritur i energjis s grumbulluar, i cili shkakton
krijimin e valve sizmike (dallgve sizmike). N t shpeshtat, rreth 90 % t gjitha trmeteve jan trmete
siprfaqen e toks, trmeti shfaqet n dridhjet ose
zhvendosjet e toks (truallit) dhe nganjher edhe n
krijimin e dallgve detare, tsunami. N t gjitha kto
raste, trmeti mund t shkaktoj dmtime t mdha
njerzore dhe materiale. Ai matet me ball. Ball quajm 1.4
njsia pr t matur trmetet.
Trmetet mund t ndodhin si rezultat i veprimit t
forcave t natyrs ose t shkaktohen si pasoj e aktivitetit
njerzor. Termi trmet prdoret pr do ngjarje
sizmike q krijon val sizmike, pavarsisht nse ato
jan me origjin natyrore apo t shkaktuara si pasoj e
aktivitetit njerzor.
Kemi katr lloje kryesore t trmeteve. Trmetet
vithisure, trmetet vullkanike, trmetet tektonike dhe
trmetet articiale.
1.1 Trmetet vithisure
Trmetet vithisure jan ato trmete t cilat shkaktohen
kur kemi rrshqitje t masave t tokes. P.sh. kur shembet
ndonj shpell. Jan trmetet m t dobta dhe kane rreze
veprimi prej afro 100 km. Vetm 3 % e gjith trmeteve
q ndodhin jan trmete vithisure.
1.2 Trmetet vullkanike
Zakonisht paraprihen nga erupsioni vullkanik, pra
jan trmete q shkaktohen nga veprimi i aktiviteteve
vullkanike. Pr nga intensiteti dhe fuqia e lkundjeve
vijn t dytat pas trmeteve tektonike. Rreth 7 % e gjitha
trmeteve jan trmete vullkanike.
Magma pr shkak te trysnis hidrostatike ngjitet larte
duke dale ne formn e llavs. Pr shkak te shpejtsis
se madhe ne dale ndodhin shprthime te mdha.
1.3 Trmetet tektonike
Jan lkundje t fuqishme dhe prfshijn siprfaqe t
mdha t toks. Zakonisht shfaqen n zonat me rudhosje
t re, ku ngritjet dhe fundosjet e siprfaqes s Toks jan
intensive. Vatra e ktij trmeti gjendet n rreth 70 km
thellsi t Toks e n disa raste edhe m thell. Jan m
tektonike. Shfaqen rreth 80.000 trmete tektonike n vit
e prej tyre rreth 10 jan shum t fuqishme.
Trmetet articiale
Zakonisht shkaktohen articialisht nga njeriu, p.sh. nga
eksplodimi i eksplozivve gjat hapjes ose shpimit t
shpellave, nga bombardimet e ndryshme ushtarake npr
luftra, ushtrimeve ushtarake me arm t rnda etj. Mund
t ken fuqi t ndryshme, varsisht nga sasia e eksplozivit
t prdorur.
1
2 1 LLOJET E TRMETEVE

1.5 Trmete me origjin natyrore von, dhe disa nga kto trmete pasardhse shkaktojn
po aq dme sa trmetet paraardhse. Nj fenomen i till
u vzhgua n rastin e rreth 12 trmeteve q goditn Vijn
Shumica e trmeteve me shkaqe natyrore jan pasoj e Anatoliane n Turqi n shekullin XX, gjat nj gjysm
ndrtimit tektonik t toks. Kto trmete quhen edhe dyzine trmetesh t mdha q goditn New Madrid gjat
trmete tektonike. Litosfera (lithosphere) e toks sht periudhs 1811-1812, dhe mendohet se i njjti feneomen
si nj qilim i prbr nga shum pllaka tektonike t ka ndodhur edhe gjat grupeve t vjetra jonormale t
cilat lvizin ngadal, por n mnyr t vazhdueshme trmeteve t mdha n Lindjen e Mesme dhe n Mojave
nn ndikimin e nxehtsis s mantelit dhe brthams Desert (shkrettirn Mojave).
s toks. Ant e pllakave tektonike rrshqasin ndaj
njra tjetrs duke shkaktuar forca frkimi midis pllakave
tektonike. Kur kjo forc frkimi kaprcen kurin kritik, 1.6 Trmete t shkaktuara si pasoj e
i cili quhet fuqia lokale, ndodh nj thyerje e papritur. aktivitetit njerzor
Kuri i pllakave tektonike prgjat t cilit ndodh thyerja
quhet vija e thyerjes (fault plane). Kur thyerja prgjat Disa trmete kan shkaqe anthropogjenike
vijs s thyerjes sjell si pasoj zhvendosjen e dhunshme (anthropogenic), si pr shembull nxjerrja e mineraleve
t kores s toks, athere lirohet energjia e trheqjes dhe lndve djegse fosile nga korja e toks, thithja
ose prdredhjes elastike dhe krijohen valt sizmike duke apo injektimi i lngjeve n koren e toks, aktiviteti
shkaktuar n kt mnyr nj trmet. Llogaritet se sizmik i shkaktuar nga krijimi i liqeneve articiale,
m pak se 10% e energjis s prgjithshme t trmetit shprthime masive dhe rrzimi i ndrtimeve n prmasa
lirohet n formn e energjis sizmike, ndrsa pjesa t mdha. Ngjarjet sizmike t shkaktuara nga aktiviteti
m e madhe e energjis prdoret pr t furnizuar me njerzor quhen me emrin aktivitet sizmik i shkaktuar.
energji zmadhimin e thyerjes s trmetit dhe kthehet n Ato nuk jan trmete n kuptimin e ngusht t fjals
nxehtsi. Prandaj, trmetet e ulin potencialin energjitik dhe zakonisht tregojn nj sizmiogram t ndryshm nga
dhe energjin termike t toks, por kto humbje jan t trmetet q kan shkaqe natyrore.
paprllshme. Sizmiologt, pr t prshkruar procesin
zik t shkaktimit t trmeteve prdorin teorin e lirimit Vetm disa trmete mendohet se jan shkaktuar nga
elastik. grumbullimi i sasive t konsiderueshme t ujit n liqene
articiale, si pr shembull Kariba Dam n Zambia,
Shumica e trmeteve tektonike e kan origjinn e tyre Afrik, dhe me injektimin ose nxjerrjen e lngjeve n
n thellsi m t vogla se disa dhjetra kilometra nga koren e toks (pr shembull n rastin e disa centraleve t
siprfaqja e toks. Trmetet t cilt ndodhin prgjat energjis gjeotermike, dhe n Rocky Mountain Arsenal).
kurit t pllakave tektonike quhen trmete ndrpllaksore Kto trmete ndodhin sepse forcat q venprojn n
(interplate), ndrsa rastet m t rralla, kur ngjarja sizmike koren e toks mund t ndryshohen si pasoj e presionit
ndodh n pjesn e brendshme t pllaks litosferike, quhen t lngjeve. Po ashtu sht e njohur se trmetet
trmete brendapplaksore (intraplate). mund t shkaktohen edhe nga nxjerrja e gazit natyror
N pikat ku korja e toks sht m e trash dhe m e nga depozitat nnsiprfaqsore, pr shembull n pjesn
ftoht, trmetet ndodhin n thellsi m t mdha prej veriore t Hollands. Trmeti m i fuqishm n bot
disa qindra kilometra nga siprfaqja e toks, prgjat i shkaktuar nga krijimi i liqeneve articiale ndodhi
zonave t zhytjes aty ku pllakat tektonike zbresin n n 10 dhjetor 1967 n rajonin Koyna t Maharashtras
mantelin e toks. Kto lloje trmetesh quhen trmete me perndimore n Indi. Ky trmet kishte nj magnitud prej
qendr t thell. Ka mundsi q kto trmete shkaktohen 6,3 sipas shkalls Richter. Kurse, nj studim gjeologjik
kur materiali liosferik i zhytur pson nj transformim i kryer n SHBA raportoi se magnituda e trmetit ishte
gjendjeje t menjhershm (pr shembull nga olivin n 6,8 sipas shkalls Richter.
spinel), duke liruar energjin e grumbulluar, n formn e
energjis s trheqjes dhe prdredhjes, energjin kimike
ose energjin gravitacionale, e cila nuk mund t mbahet 1.7 Shkalla MERKALIEVIT (Klasikimi
m n temperaturat dhe trysnit (presionet) q ekzistojn i trmeteve)
n kto thellsi.
Shprthimi i eksplozivve t fuqishm, si pr shembull
Trmetet mund t ndodhin edhe n zonat vullkanike shprthimet brthamore, mund t shkaktojn dridhje
dhe t shkaktohen nga lvizja e magms n vullkane. t truallit me magnitud t ult. Kshtu nj bomb
Kto trmete shrbejn si paralajmrim pr shprthimin brthamore me fuqi 50 megaton me emrin kod Ivan
e vullkanit. e shprthyer nga Bashkimi Sovjetik, n vitin 1961
Nj teori e propozuar kto koht e fundit tregon se disa krijoi nj ngjarje sizmike t krahasueshme me nj
trmete mund t ndodhin gjat nj lloj furtun trmetesh, trmet me magnitud 7, dhe prodhoi nj goditje sizmike
ku nj trmet do t shkaktoj nj seri trmetesh, secili i kaq t fuqishme sa ajo mund t matej edhe gjat
shkaktuar nga ndryshimet paraardhse n vijat e thyerjes, kalimit pr here t tret prreth toks N prpjekjet
t ngjashme me pasgoditjet, por t cilat ndodhin vite m e saj pr ndalimin e prhapjes s armve brthamore,
 3

Agjensia Ndrkombtare e Energjis Brthamore prdor 2 Zonat sizmike dhe aktiviteti

aparaturat sizmiologjike pr t zbuluar aktivitetet e
paligjshme, si pr shembull provat me armt brthamore.
sizmik n Shqipri
Shtetet q kan arm brthamore vzhgojn n mnyr
t vazhdueshme aktivitetin e njri-tjetrit prmes rrjetesh
sizmiometrash t lidhur njri me tjetrin, duke pasur
mundsi q t prcaktojn me saktsi burimin e
shprthimit.
Termeti si fenomen sht pasoje e zhvendosjes se Plate
Tectonics (supozohet qe shtresa e siperme e tokes,
lithosphera consiston disa pjese, pllaka apo pjata te ndaraVendi yn bn pjes n zonn sizmogjene jonike-
nga njera tjetra nse mund ta quajme kshtu, te cilat adriatike, ku prfshihen rajoni i Shkodrs, Shqipria
jan ne levizja graduale. Lithosfera sht shtrese e ftohteperndimore, zona Kor-Ohr-Peshkopi, me vija aktive
dhe sht si te thuash levozhga e Tokes. Asthenosphera n Lushnje, Elbasan, Dibr dhe sidomos ajo Vlor-
sht shtresa e nxehte. Llava metalike e cila sht shtreseTepelen-Ersek. Kjo e fundit sht aktivizuar s fundmi
midis lithosferes dhe kores (berthames) dhe qe perben duke prfshir vendin nga lkundje t njpasnjshme,
rreth 82 % te volumit te tokes dhe 68 % te mases se zanalla e t cils ka nisur n muajin maj 2006. Nga
saj, prehapet nen shtresen e siperme te tokes duke levizur data 6 gusht 2006 e deri me 9 gusht 2006 u regjistruan
ne menyre graduale oqeane dhe kontinente. Shpejtesia e 161 ngjarje sizmike n kt zon. N datn 7 gusht
ksaj levizje sht disa centimetra ne vit,apo e njejte me 2006 ka pasur 70 lkundje, n datn 8 gusht 2006, 76
shpejtesine e rritjes se thonjeve. Forma e re e lithosferese
dhe n datn 9 gusht 2006regjistrohen 15 trmete. Vija
se krijuar ftohet me kalimin e koherave dhe behet teper Vlor-Tepelen-Ersek sipas specialistve t Sizmiks,
densitive deri sa krijon shembje. Levizja e Plate Tectonicsklasikohet ndr zonat me periodicitetin m t lart t
paraqitet ne tre forma : extensional, transform, dhe lkundjeve n histori. Duke iu referuar periodicitetit
compressional ! t lkundjeve maksimale t regjistruara n kt vij
Me se matet madhesia e nj termeti ? problematike, sipas specialistve nj her n 30 vjet
ktu regjistrohen trmete deri n 9 ball, ku i fundit u
Sizmologet perdorin Ball (Magnitude) pr te shprehur
regjistrua n 1968 n fshatin Nivic.
energjin sizmike te cliruar nga termeti. Ja ca nga
efektete te termeteve te madhesive te ndryshme. Kshtu, n Tepelen me 20 nntor 1920 nj trmet me 8
ball shkaktoi 36 viktima dhe 102 t plagosur, shkatrroi
2 500 shtpi dhe la pa streh 15 000 vet. Dhjet vjet m
Me pak se 3,5 ballsh... ne pergjithesi nuk mund ta pas n Vlor dhe Tepelen regjistrohet nj tjetr trmet,
ndjesh, por regjistrohet. q shkaktoi 30 t vdekur dhe 100 t plagosur. Sipas
specialistve, dhjetra trmete t tjer jan regjistruar
3,5 deri ne 5,4 ballsh... shpeshhere ndjehet por ne gjat ktyre viteve, por lkundjet kan qen t lehta dhe
raste te rralla mund te shkaktoje demtime. nuk kan shkaktuar viktima n njerz si dhe dme t
mdha materiale, me prjashtim t arjes s mureve dhe
suvave t shtpive prgjat ksaj zone.
Me pak se 6 ballsh... shkakton demtim te vogel ne
ndertesat me strukture te forte, dhe demton shume Gjat shekullit t shkuar vendi yn sht prshkruar nga
godinat me nderim te dobet. nj val trmetesh, ku m i rndi konsiderohet ai i vitit
1905. Bilanci ka qen tejet tragjik. Plot 200 viktima si
dhe 500 njerz t plagosur, ndrkoh q jan regjistruar
6,1 deri ne 6,9 ballsh... mund te jete shkaterrues ne
1500 shtpi t shkatrruara si dhe mijra t tjerave iu
zonat e populluara qe shtrihen deri ne 100 km larg
shkaktuan arje t rnda, duke nxjerr n qiell t hapur
epiqendres.
mijra familje. Sipas sizmologve, lkundjet e trmetit
me 9 ball t shkalls rihter t 1 qershorit 1905 kan
7,0 deri ne 7,9... Termet i madh !Mund te shkaktoje tronditur qytetin e Shkodrs dhe rrethinat si dhe nj
demtime serioze ne zona te medha. pjes t konsiderueshme t veriut t vendit. Ndrkoh q
gjat shekullit t 20-t jan regjistruar gjithashtu t tjera
8 ballsh e lart... Katasrofal !Mund te shkaktoje trmete, mes t tjerve ai i 24 gushtit 1924, epiqendra e t
demtime teper serioze ne zona qe shtrihen qindra cilit ishte qyteti i Peshkopis duke shkatrruar afro 80%
kilometra larg epiqendres. t shtpive, me 44 t vdekur dhe 119 t plagosur. N
vitet e komunizmit trmeti i Dibr-Librazhd i 30 nntorit
1967 shkatrroi 177 fshatra, si dhe gjetn vdekjen 12
Edhe pse do termet ka nj mase unike ballsh pasojat vet dhe u plagosn 174 t. Karakteristik e ktij trmeti
varen shume nga largesia e epiqendres, struktura e ishte thyerja e toks me gjatsi mbi 10 kilometra si dhe
ndertesave, terreni etj. zhvendosja vertikale e dheut deri n 50 centimetra.
4 6 LIDHJE T JASHTME

3 Aktiviteti sizmik n bregdetin termeti me i madh ne Shqipri ka ndodhur ne vitin

1967... ne Dibr dhe Librazhd. U Shkatrruan 177
lindor t Adriatikut dhe n fshatra, u vrane 12 persona dhe u plagosen 174 te tjer...
Ballkanin Perndimor pavarsisht se Shqipria nuk i kane munguar termetet,
specialistet mendojene se : Shqipria karakterizohet nga
Shnimet m t vjetra pr trmetet n territorin e termetet nga termete me fuqi te vogel, te mesme dhe
bregdetit lindor t Adriatikut rrjedhin nga viti 361. N shume rralle forte. Marre nga libri ; dituria e klases
kt vit trmeti katastrofal shkatrroi n trsi qytetitn V[5] Masat qe duhen marre gjate termeteve jan : a)
Cask n ishullin Pag t Kroacis. Bashk me nj pjes Ne rruge : 1. Duhet te qenrojme ne vende te hapura, 2.
t ishullit q sht fundos u zhduk edhe popullsia e ktij Duhet te rrime larg pemeve ose pallatave.Nse ne jemi
ishulli. Nga ather n territorin e Ballkanit perndimor brena ne shtpi duhet qe gjate nj termeti te futemi nen
jan shkaktuar edhe nji numr i madh i trmeteve ndonje objekt i cili na mbron nga shembja e ndonje pjese
katastrofale. Trmeti katastrofal n vitin 518 shkatrroi te shtepis
n trsi qykryeqytetin e Dardanis Skupin (Shkupi). Ky
qytet sht shkatrruar edhe n vitin 1555. Pr her t
tret Shkupi sht shkatrruar m 26. 07. 1963 kur 6 Lidhje t jashtme
humbn jetn 100 njerz ndrsa 3000 t lnduar. M
26.10.1969 Banjalluka ka qen e shkatrruar nga nj European-Mediterranean Seismological Centre
trmet i fuqishm.
Trmet i fuqishm kandodhur n vitin 1418 dhe [1] Atlas themelor i gjeogras zike, ISBN 9989-108-
ka shkatrruar qytetit Vrana afr Biogradit. Trmeti 37-4, emri origjinal Atlas basico de geograa sica
m katastrofal ka ndoshur n vitin 1667. Athr
Dubrovniku sht shkatrruar dferi n themel, dhe kan
humbur jetn 5000 banort e qytetit.
Trmeti shkatrrimtar m 30 nntor t vitit 1968 ka
shkatrruar Dibrn. Rethinn e Tivarit dhe Ulqinit
trmeti i 3 nntorit 1968 ka shkaktuar dme t mdha.
N prgjithsi Dubrovniku sht shkatrruar 12 her,
Zara 10 her, Lubjana 5 her, Shkupi 3 her, Spliti 2 her.

4 Matja e intensitetit t trmeteve

Intensiteti i trmetit varet nga disa faktor si jan sasia
e energjis s liruar, nga thellsia e hipoqendrs, largsia
e epiqendrs dhe nga ndrtimi i Kors s Toks. Veprimi
i trmetit mund t tregohet me ndihmn e shkalls s
Merkal-Kanakal-Sibergut e cila i ka 12 shkall q bazohet
n pasojat shkatrrimtare t trmetit.
Ekziston edhe shkalla e Rihterit e cila shprehet me
magnitud nga 0 deri n 8 dhe bazohet n matjen e
energjis s liruar me rastin e dridhjes (lkundjes).
Shkenca e cila merret me studimin e trmeteve quhet
seizmologji. Edhe pse kjo shkenc ka prparuar shum
megjithate vshtirsit jan t mdha n parashikimin
dhe pasojat e trmeteve.
Instrumenti i cili shfrytzohet pr matjen dhe regjistrimin
e trmeteve quhet seizmograf, ndrsa shnimet q i jep ky
instrument quhet seismogram.

5 Shih edhe
Trmeti n Kili (2010)
 5

7 Text and image sources, contributors, and licenses

7.1 Text
Trmeti Burimi: https://sq.wikipedia.org/wiki/T%C3%ABrmeti?oldid=1723486 Kontribuesit: Arianit, Puntori, Escarbot, Thijs!bot,
TXiKiBoT, VolkovBot, Planeti, SieBot, Loveless, Idioma-bot, Purbo T, Mario CUSENZA, Peko, Luckas-bot, Amirobot, ArthurBot,
Rubinbot, Mentisto, Xqbot, Euriditi, Magioladitis, AXRL, Trijnstel, EmausBot, RedBot, JackieBot, Lajm~sqwiki, MerlIwBot, HiW-Bot,
JYBot, SantoshBot, Kryemadhi, Addbot, SelimBaruti, Kurioziteti123, Marbott, Kabash1, Era154 dhe Anonim: 25

7.2 Images
Skeda:2004_Indonesia_Tsunami_100px.gif Burimi: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/2004_Indonesia_
Tsunami_100px.gif Licenca: Public domain Kontributor: ? Artisti origjinal:/i> ?
Skeda:Commons-logo.svg Burimi: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Licenca: Public domain
Kontributor: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to be slightly
warped.) Artisti origjinal:/i> SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, created
by Reidab.
Skeda:Geographylogo.svg Burimi: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e9/Geographylogo.svg Licenca: CC0
Kontributor: OpenClipart Artisti origjinal:/i> OpenClipart
Skeda:Prhapja_e_vullkaneve_dhe_trmeteve.gif Burimi: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/sq/f/f9/P%C3%ABrhapja_e_
vullkaneve_dhe_t%C3%ABrmeteve.gif Licenca: ? Kontributor: ? Artisti origjinal:/i> ?

7.3 Content license

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0