Tuğba Akın - Haçlı Seferleri Ve Doğu Hıristiyanları

T.C.
CELAL BAYAR NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
ORTAA TARH ANABLM DALI
YKSEK LSANS TEZ
TEZN ADI
HALI SEFERLER VE DOU HIRSTYANLARI
RENCNN ADI VE SOYADI
Tuba AKIN
DANIMAN RETM YES
Prof. Dr. NADR ZKUYUMCU
MANSA
2011
NSZ
Dou ve Bat Hristiyanl tarih boyunca birbirlerinden farkl anlay ve

uygulamalara sahip olmutur. Hz. sann ve Hristiyanln doduu topraklardaki
Dou Hristiyanl, daha sonra ayn topraklarda ortaya kan slamiyet karsnda
sayca gerilmeye yz tutmutur. Buna mukabil doduu topraklarn dnda
zellikle Avrupada byk bir taraftar kitlesine sahip olmutur.
Dou Dnyasnn tek Tanrl ilahi dinlere olan yatknl karsnda bat
Dnyasnn ok Tanrl beeri din anlay, temelde iki farkl Hristiyanlk
anlaynn dayana olmutur. Bu sebeple ayn dine mensup iki farkl kitlenin
ilikileri de tarih boyunca hep mesafeli olmutur. Bu farkllklar ve mesafeli duru
teolojik tartmalardan, gnlk hayattaki dini uygulamalara kadar pek ok alanda
kendini gstermitir. Hatta dnem dnem husumetlerin ve savalarn
yaanmasna dahi sebep olmutur.
Bu sebeple biz de, esasen bir Hristiyan ve Mslman atmas olan ve

1096dan 1270e kadar devam eden Hal Seferlerinin, zellikle Dou
Hristiyanlnda brakt izleri aratrmak istedik. Bu byk hareketin sonucunda
Hristiyan ve slam alemi arasnda gelien sosyo-kltrel ilikiler, slam
egemenliinde yaayan Hristiyanlarn durumu, bulunduklar konumu ve seferler
sonrasnda Dou Hristiyanlarnn durumu hakknda bilgi vermeye altk.
almamz bir Giri ve iki blmden meydana gelmitir.
Girite; kaynaklar ve aratrmalar hakknda; konumuzla ilgisi erevesinde

bilgi verilmitir. Yine burada Hal Seferleri ve tad nem hakknda ksaca bilgi
verilmitir.
Birinci blmde; Hal seferlerinden nce Dou ve Bat Hristiyanlarnn

durumu hakknda bilgi verilmitir.
kinci Blmde; Hal seferleri srasnda Dou Hristiyanlarnn durumu

Mslmanlarla ve Hallar ile olan ilikileri seferler sonras Dou Hristiyanlarnn
Dini ve Siyasi-Sosyal ve Ekonomik olarak etkileri zerinde durduk.
almamzda beni tevik eden ve yardmlarn esirgemeyerek katkda bulunan

deerli hocam Prof. Dr. Nadir ZKUYUMCUya ve tezin balangcndan itibaren
maddi-manevi desteklerini hi eksik etmeyen aileme sayg ve kranlarm
sunuyorum.
2
NDEKLER
GR .............................................................................................................. 1
1) Kaynaklar ve Aratrmalar .................................................................. 1
a) Kaynaklar .................................................................................... 1
b) Aratrmalar................................................................................. 4
2) Hal Seferleri Hakknda ..................................................................... 6
BRNC BLM: HALI SEFERLERNDEN NCE DOU VE BATI
HIRSTYANLARININ DURUMU
1- DOU HIRSTYANLARI ..................................................................... 18
a) Dini ve Siyasi Durumlar .............................................................. 18
b) Sosyal ve Ekonomik Durumlar .................................................. 28
2- BATI HIRSTYANLARI ...................................................................... 35
KNC BLM: HALI SEFERLER SIRASINDA DOU HIRSTYANLARININ
DURUMU VE SEFERLER SONUNDAK DURUMLARI
1- Dou Hristiyanlarnn Hallar ve Mslmanlar ile likileri ................ 49
2- Seferler Sonunda Dou Hristiyanlarnn; ........................................... 58
SONU ............................................................................................................ 71
BBLYOGRAFYA ............................................................................................ 73
3
GR
1. Kaynaklar ve Aratrmalar
a) Kaynaklar
Hal Seferleri ve Dou Hristiyanlar balkl tezimiz, giri blmyle beraber

iki blmden olumaktadr. Bu blmlerde hem hal seferleri dnemine ait
bulabildiimiz kaynaklardan, hem de daha sonradan konumuzla ilgili hazrlanm
aratrma eserlerden faydalandk. alma sahamzla ilgili Arapa kaynaklar ve
daha sonradan hazrlanm Bat ve Trk Dnyasnda kaleme alnm aratrma
eserleri kullanmaya altk.
Hallar konusu zerinde Trkiyede yaplan almalar ounlukla ya eviri

eklinde ya da ansiklopedi maddesi olarak karmza kmaktadr.
Batl tarihiler iersinde Hallar konusuyla uraanlar daha ok Fransa,

Almanya, talya, ngiltere ve Amerikallardr. Franszlarn hazrlad Recveil des
Historiens des Craisades adl byk ansiklopedi Hal Seferleriyle ilgili dou ve
bat kaynaklarn birletirmesi asndan bal bana nem tayan bir temel
1
kaynaktr.
Hallar ile bilgileri mslman mverrinlerin ansiklopedik eserlerinde ve

biyografi kitaplarnda birka satr eklinde bulabilmekteyiz. bnl-Esrin el-Kamil
Fit-Tarihi, ibn Kesirin el-Bidaye ven-Nihyesi, bnl-Klanisinin Zeylu Tarih-i
Dmark, Urfal Mateos ve Sryani Mihailin Vekayinamesi gibi dou kaynaklar
seferleri bizzat itirak edenlere gre daha farkl bilgiler vermektedir. Bu olaylar ile
ilgili Trke kaynan bulunmamas o dnemde Seluklularn iinde bulunduu
siyasi, sosyal ve ekonomik istikrarszlktandr. Faydalandmz dou ve bat
kaynaklarndan bizim konumuza yarar salayan blmleri alp, bunlar balantl
bir ekilde sunmaya altk.
1
In Demirkent, Hal Seferleri Kaynaklarnn Byk Klliyat Belleten, S.210-S.868
4
2
Belazurinin (l.892) Ftuhul-Buldan isimli kitabndan Dou Hristiyanlar
hakknda olduka istifade edilmitir. Bu eserde rnein Halife el-Mehdi zamannda
Dou Hristiyanlarnn hogrl bir ortamda bulunduklarn ve baz Hristiyan
kabilelerinin slamiyete getiini vermektedir.
3
Taberinin (l. 922) Tarihi almamzda faydalandmz kaynaklar
arasnda yer almtr. Bu eser de Mslmanlarn egemenliinde yaam olan
Dou Hristiyanlarnn kendilerine ait kiliselerinin olduklar Mslmanlarn
younlukta yaad kentler dnda kilise aabildiklerinden bahsedilmektedir.
4 5
Kindinin (l.961) Kitabul-Vulat ve Kitabul-Kudat , Markizi (l.1442) Htat ,
6
bn Tariberdi (l.1469) Ncum kaynaklarndan Dou Hristiyanlarn Mslman
egemenliindeki durumlar hakkndaki bilgiler kullanlmtr.
bnl Esrin genel bir tarih olarak 1231 ylna kadar olaylar anlatan el-
Kamil Fit-Tarih adl eseri, Hallarn 1095-1120 yllar arasnda Ortadoudaki
7
faaliyetleri hakknda en ok bilgi veren kaynaklardandr. bnl Esir Hal
Seferlerinin ilk yllaryla ilgili verdii bilgiler ounlukla bnl-Kalnisinin Zeyl Tarih
8
Dmarkna dayanmaktadr.
Endlsl seyyah bn Cbeyrin Er-Rhlesi Hallarn sosyal hayatlar ve

Mslmanlarla kltrel ilikileri konusu ile ilgili bilgiler vermesi bakmndan
9
nemlidir.
2
Belazuri, Ahmed b. Yahya,fthul-Bldan (thk. Muhammed Rdvan), Msr 1350/1932
(Selahaddin el-Mneccid nesrinden Trkeye eviren; Mustafa Fayda, Ftuhul-Buldan, Ankara
1987).
3
Taberi, Muhammed b.Cerir, Tarihl-mem vel-Mluk (thk. Muhammed Ebul-Fadl brahim), I-XI,
Beyrut 1387/1967.
4
Kindi, Kitabul-Vulat ve Kitabul-Kudat (thk. Rhuvan Guest), Beyrut 1908.
5
Markizi, Takyddin Ahmed; el-Mevaiiz vel itibar Fi Zikril-Htati vel-Asar, I-II, Bulak 1270.
6
bn TAriberdi, Ebul Mehasin Cemalddin Yusuf; en-Ncumuz-Zahire fi Mluki Msr vel-Kahire,
I-XII, Kahire 1283/1963.
7
bnl Esir, El-Kamil Fit-Tarih, 12 cilt, Kahire, 1884 (Ner.C.J.Tornbeg, 14cilt, Leiden, 1851-
1864;Trke Terc.Abdlkerim zaydn, 12 cilt, stanbul, 1987)
8
bnl-Kalnisi, Bizey Tarihi Dmark, Ner. H.F.Amedroz, Leyden, 1908 (The Damascus
Chronicle of the Crusades, terc.H.A.R.Gibb, London, 1932)
9
bn Cbeyr, Rhlet, Beyrut, 1964 (Trke ev..Gler, stanbul, 2003)
5
same bn Mnkzn Kitabul-tibar adl eseri zellikle Hallarn giyim
kuamlar, yaam tarzlar hakknda bilgi veren yine nemli kaynaklar
10
arasndadr.
11
Yakut el-Hamevinin (l.1229) Mucemul-Bldan isimli eseri de corafi
bilgiler asndan faydalandmz nemli bir kaynak olmutur.
12
Suyuti (l.1505) Tarihl-Hlefa isimli eserinde zellikle Hallarn seferler
srasnda yaptklar tahribat nedeniyle Dou Hristiyanlarn mabetlerinin atee
verilmesi sonucu Dou Hristiyanlarnn ibadet yerlerinin zarar grdnden
bahsedilmektedir.
13
Kalkasandi, Subhul-Asa eseri de yine o dnemde Dou Hristiyanlarnn
siyasi ve sosyal durumlar asndan bize fayda salamtr.
14
Ebu Yusufun Kitabul-Harac , Ebu Ubeyd el-Kasm b.Sellamn (l.839)
15
Kitabul-Emual gibi kaynalarda zellikle mali konularda kaleme alnm ve bize
de ehl-i zimmenin ekonomik durumu hakknda fayda salamtr.
16
Bizim konumuzla ilgili nemli bir kaynak tekil eden Anna Komnene de
Dou Hristiyanlarnn Hal Seferlerinde durumu, Bat Hristiyanlarna kar
tavrlarnn seferlerinin balangcnda ve sonralarnda nasl olduklarn grmemiz
asndan deerli bir baka kaynaktr.
17
Abul-Faracin; Abul-Farac Tarihi bizim almamzda nemli bir kaynak
tekil etmektedir. zellikle Mslman egemenliinde Dou Hristiyanlarnn
yaamlar hakknda fayda salamtr.
10
sme bn Mnkz, Kitabl-tibar (bretler Kitab), ev.Y.Z.Cmert, stanbul, 1992
11
Yakut el-Hamevi, ihaduddin Ebu Abdillah, Mucemul-Buldan (thk. Ferdinand Wstenfeld), I-VI,
Leibzig 1866.
12
Suyuti, Celalttin Abdurrahman b.Ebi Bekr; Tarihl-Hlefa, Msr 1967,
13
Kalkasandi, Ebul-Abbas Ahmed; Subhulu-Asa Fu Sanatil-nsa, Kahire 1357/1937,
14
Ebu Yusuf, Yakub b.-brahim; Kitabul Hara, Kahire 1397 (ev.Ali zek, stanbul 1973).
15
Ebu Ubeyd, El-Kasm B.Sellam, Kitabul-Emval (thk.Muhammed Halil Herras Kahire 1401) 1981
(III.Bask), (terc.Cemaleddin Saylk, stanbul 1981).
16
Anna Komnena, The Alexiad of Anna Comnena, ngilizce terc. E.R. A. Sewter, London 1969.
17
Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi, Trkeye eviren mer Rza Dorul, Ankara 1950,
6
Hristiyan kroniklerden zellikle vekayinameler bizim almamzda nemli
kaynaklar arasnda yer almaktadr. rnein Urfal Mateosun Vekayinamesi ve
18
Papaz Grigorun Zeyli yararlandmz eserler arasndadr.
Konumuzla ilgili bir Latin kayna olan Willermus Tyrensis Historia Returnin
Partibus Transmarinis Gestarum 1095-1184 yllar arasndaki olaylar ele alan
19
geni kapsaml bir kaynaktr.
Bizans kaynaklar arasnda Niketasn Historias, lonnes Kinnamosun

Historias ve Mikhail Psellosun Khronograhias 1095-1120 yl arasndaki Hallar
20
konusuna deinmemektedir. Bundan dolay bu kaynaklardan faydalanamadk.
Fakat Hal Seferleri hakknda bilgi veren en nemli kaynaklardan biri

Bizans mparatoru Aleksios Komnenosun kz Anna Kamnenann yazd
Alexiad adl eser Hal seferlerinin nedenleri, Bizansl-Hal ilikileri, hallarn
stanbuldaki durumlar, davranlar hakknda detayl bilgiler veren yararlandmz
21
nemli bir kaynaktr.
b) Aratrmalar
Hal Seferleri ve Dou Hristiyanlar isimli almamzda bizim iin nemli

aratrma eserleri olan ve zellikle Hal Seferlerinin Avrupada nasl etkili
olduunu, seferler ncesi ve sonras Avrupann durumu hakknda bilgi edindiimiz
22 23
In Demirkentin Hal Seferleri ve Steven Runcimann Hal Seferleri Tarihi
eserlerinden olduka istifade ettik.
18
Urfal Mateos, Vekayiname, Trke Tercme H.Andreasyon, Urfal Mateos Vekayinamesi
(1952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), Ankara 1962.
19
Willermus Tyrensis, Historla Rerum in Partibus Transmarinis Gestarum, RHC, Occ, III, s.1, vd.
ng.Terc.Auqust C.Krey, A History of Deeds Done Beyond the Sea, 2 cilt, New York, 1941, Trke
ev.Ebru Altan, XI. ve XII. Kitaplar (Y.L.Tezi), stanbul, 1995.
20
Niketas Khoniates, Historia, ev.fikret Iltan, TTK, Ankara, 1995; jloannes Kinnamos, Historia
(1118-1176), terc.In Demirkent, TTK, Ankara, 2001; Mikhail Psellos, Khronographia, terc. In
Demirkent, TTK, Ankara, 1992
21
Anna Kamnena, Alexiad, ner ve terc. B.Leib, anne Comnine, Alexiade, Renge de Iemrereur
Alexis I Commene (1081-1118), 3 Cilt, Paris, 1937-1945 (Trke terc.Bilge Umar, Alexiad,
Malazgirdin sonras, stanbul, 1996)
22
In Demirkent, Hal Seferleri, stanbul 1997.
23
Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, 3 cilt, Ankara 1992
7
24
Osman Turann, Seluklu Tarihi ve Medeniyeti , isimli eseri de Dou
Hristiyanlarnn Seluklu idaresindeki durumlar hakknda bize fayda
salamaktadr.
25
Mehmet Kymenin, Seluklu Devri Trk Tarihi , Erdoan Merilin Hal
26
Seferleri srasnda Byk Seluklu Devletinin Durumu , Abdlkerim zaydnn
27
Sultan Muhammed Topar Devri, Seluklu Tarihi gibi eserler; Hal Seferleri
srasnda Trk Dnyasnn durumu hakknda, Dou Hristiyanlarnn
Mslmanlara bak alarn vermemiz asndan nemli yarar salamtr.
28
Huhg Goddardn; A History of Christian-Mslim Relations isimli eserinde
Hal Seferlerinden nce kilisenin Hristiyanlara kar tutumu, Avrupadaki sosyal
yaam zerinde kilisenin basklar rneklerle verilmi, bize de bu eserden Bat
Hristiyanlarnn sosyal ve ekonomik yaamlar hakknda bilgiler sunmutur.
29
. Raid Ererin Hal Seferleri isimli eseri de Bat Hristiyanlarnn sosyal
ve ekonomik yaamlar hakknda faydalandmz baka bir eser oldu. O dnemde
kilisenin ekonomik hayat nasl etkilediini, kilisenin sadece an byk bir
otoritesi deil, ayn zamanda byk mali gc olduu vurgulanmtr.
30
Ebru Altann II.Hal Seferleri isimli eserinde Bat Hristiyanlarnn sosyal
ve siyasal hayatlar ile ilgili blmlerde istifade edilmitir.
Hal Seferlerinde Bat Hristiyanlarnn dini, siyasi, sosyal ve ekonomik

yaamlar hakknda faydalandmz Batl eserlerden zellikle; Henri Pirence; Hz.
31 32
Muhammed ve Charlamange , Maurice Lambard; lk Zafer Yllarnda slam ,
24
Osman Turan, Seluklu Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul 1965.
25
Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1963.
26
Erdoan Meril, Uluslararas Hal Seferleri Sempozyumu, Hal Seferleri Srasnda Byk
Seluklu Devletinin Durumu, Ankara 1999.
27
Abdlkerim zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri,Seluklu Tarihi, Ankara 1990.
28
Huhg Goddard, A History of Christian-Muslim Relations, Edinburg University Pres, Edinburg
2000.
29
. Raid Erer, Hal Seferleri, stanbul 1948.
30
Ebru Altan, II. Hal Seferleri (1147-1148), Ankara 2003.
31
Henri Pirene Hz. Muhammed ve Charlamange, ev. Mehmet Ali Klbay, Birey ve Toplum Yay.,
Ankara 1984.
32
Maurice Lambard, lk Zafer Yllarnda slam, ev. Nezih Uzel, Pnar Yay., stanbul 1983.
8
33
T.W. Arnold, ntisar- slam Tarihi , Joinville&Villehardavin; Chranicles of the
34 35
Crusades , Ostrogorsky; Bizans Devlet Tarihi , P.W. Edbury, TheKingdom of
36 37
Cyprus and the Crusades , W.B. Stevenson; The Crusaders in the East ,P.M.
38
Holt; Hallar a 11 yy.dan 1517ye Yakndou , Hary Nivet, Balkan Hal
39
Seferinde Avrupa Siyaseti ve Trklerin Felaketi; Clavde Cahen, slam ve
40 41
Hallar; Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, Amin Maalouf, Araplarn
42
gzyle Hal Seferleri, gibi almalardan istifade edilmitir.
2) HALI SEFERLER HAKKINDA
Tarih boyunca kltr farkllklar ve siyasi hakimiyet mcadelesi savalarn

43
yaplmasnda ana unsurlardan olmutur. Siyasi hakimiyeti saladktan sonra
farkl kltrler ancak esnek, salam ve istikrarl ynetim sergileyen gler
tarafndan savaa meydan vermeden bir arada yaaya bilmilerdir. Seluklulular
44
dneminde bu ortadoudan salanmtr.
Hal Seferlerinin olduu dnemde Avrupa Medeniyeti ve slam medeniyeti

arasnda ok byk fark bulunuyordu. Hal Seferleri srasndaki baz Hal
askerlerinin insan eti yemeleri gerekte bu savan din uruna yaplmadn; dou
ve bat kltr arasndaki fark iin en bariz rnei tekil eder. Hal askerlerinin
33
T.W. Arnold, ntisar- slam Tarihi, ev. Hasan Gndzler, Aka Yay., Ankara 1982.
34
Joinville&Villehardovin, Chranicles of the Crusades, Penguin Boks Ltd. England 1977.
35
Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (ev.Fikret Iltan), Ankara 19876.
36
P.W.Edbury, The Kingdom of Cyprus and the Crusades 1191-1374, Cambridge 1991.
37
W.B. Stevenson, The Crusaders in the East, Cambridge 1907
38
P.M.Holt, Hallar a 11 yy.dan 1517ye Yakndou, ev. zden Arkan, Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, stanbul 1999.
39
Hanry Nivet, Balkan Hal Seferinde Avrupa Siyaseti ve Trklerin felaketi, ev.Ragp Rfk,
stanbul, (Tarihsiz)
40
Clavde Cahen, slam ve Hallar, ev. smet Kayaolu, Belleten, say.200
41
Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, I.Cilt, ev.Fikret Iltan, TTK, Ankara, 1998.
42
Amin Maalouf, Araplarn Gzyle Hal Seferleri, ev.Mehmet Ali Klbay, Telas Yaynevi,
1.Bask, stanbul, 1998.
43
Bernard Lewis, atan Kltrler, Tarih Vakf, Yurt Yaynlar, 1995, s.8-10
44
Ali Sevim ve Erdoan Meril, Siyaset, Tekilat ve Kltr Seluklu Devletleri Tarihi, TTK, Ankara,
1995, s.106-112
9
45
kendi dindalarnn ocuklarn dahi atete evirerek, yediklerini aradaki fark
anlamamz asndan gayet aktr heralde.
Hareketin meydana k nedeni, Hal Seferleri tarihi zerinde alan ilim

adamlarn megul eden en nemli konudur. Bu hareketi douran nedenlerin
eitlilii zerinde durulmasna ramen, Bat dnyas Hal seferlerinin asl
46
etkeninin dini unsurlar olduu kanaatindedir. Halbuki Ortaa Avrupa toplumunu
bu seferlere zorlayan unsurlar sadece dini deil, siyasi, sosyal ve ekonomik
nedenlere de sahiptir. Batllarca ileri srlen dini etken ise sadece itici bir g
47
olmutur.
48
Hal Seferleri, dini olmaktan ok siyasi ve ekonomik nedenlere baldr.
Gr aslnda ok da doru olmayan bir grtr. Toplumda alt snf halkn
durumu soylularn sefere kma nedenleri ve din adamlarnn duygular olmak
zere birok farkllk bulunmaktadr. Hal Ordusuna katlma nedenleri her sosyal
tabakann iinde bulunduu artlara gre deimektedir. Fakat o dnemin
Avrupasna bakldnda Katolik Kilisesinin gc ve otoritesi gz nne
alndnda durumu anlamanz daha gereki bir yaklamda bulunmamz salar.
nk Hal Seferi dncesinin ortaya atld srada Avrupa alk,

yoksulluk ve toprak azl gibi skntlardan dolay bir kargaa ierisindeydi. O
dnemde Avrupa toplumu zerinde en byk etkiye sahip Kilise bu gcn
Douya hakim olmak iin kullanmak istemekteydi. Douya yaplacak bir seferin
49
Avrupaya salayaca yararlar yayarken dini gcn n planda tutmakta idi.
Hal Seferine katlanlara gnahlarnn affn ve uhrevi mkafat vaad eden kilise,
siyasi ve ekonomik amacn gerekletirmek iin dini motiften faydalanmtr.
Kutsal topraklar kurtarmak slogan ile balayan bu hareket, slam dnyasna
kar mcadeleden ziyade, btn hristiyanlk aleminin tek efendisi olmak gayesini
gerekletirmek olmutu.
45
Anna Komnena, Alexiad (Malazgirtin Sonras), ev.Bilge Umar, nklap Kitapevi, stanbul, 1996,
s.306
46
In Demirkent, Hal Seferleri, s.1-5.
47
Feridun Dirimtekin, Hal Seferlerinde nn-Eskiehir Muharebeleri, stanbul 1946, s.90.
48
Osman zsoy, Trkiyenin maj Sorunlar, Alfa Yayanlar, stanbul, 1998, s.62
49
H.A.Nomiku, Hal Seferleri, ev. Krinton Dinmen, letiim yay. stanbul, 1997 s.16.
10
Hal Seferi arsnn geni kitleler zerinde bylesine etkili olmasnn
sebebini anlayabilmek iin yzyl geriye gidip X.yzyl sonlarndaki Avrupann
durumuna gz atmak gerekir. Soylularn ocuklarna brakacaklar topraklar
azaltmt. Bundan dolay toprak savalar balamt. Yeni yaylma alanlarna
ihtiyalar vardr. Kilise adamlarnn Avrupada etkin bir ekilde liderlik ve g
kazanmalaryla bir Hristiyan Avrupa birlii fikri olumutu. Bu birliin olumasnda
etkili olan gelimelerden biri de kilisenin zenginliini arttrmak gerekiyordu. Hal
seferlerinin sonunda en karl kanlar kiliseler olmutur. nk sefere katlanlar
mallarn kiliseye emanet etmekte ve yeri dnmemeleri halinde bu mal kiliseye
kalmaktayd. Sefere katlamad halde kiliseye klfetli balarda bulunanlarn
50
saysnda da artma olmutur. O devirde Karolensijen Devletinin merkezi gc
paralanm, her eyalet de ileri gelen bir kiinin eline gemiti. Eyaletler de, kendi
aralarnda daha kk paralara blnmt. Bat Avrupada toplum birbirine
51
skca balanm byk ailelerden oluuyordu.
Hal Seferi ars, siyasi hedef geri plana itilerek, geni kitleleri galeyana
getirecek motiflerle sslenip, Kafir dedikleri Mslman Trklerden intikam, buna
mukabil saya ve Dou Hristiyanlarna yardm amac tamas olduu fikri
.52
anlatlnca, katlm beklenenden ok fazla oldu Papa din uruna lenlere Matyr
olmay ve gnahlardan kurtulmay vaat ediyordu. Hal ordusuna katlmak bunun
iin kafiydi. Ancak arnn baarya ulamasnda etkili olan asl neden sosyal ve
ekonomik durumdu. Hal seferleri iin vaazlarn verildii dnemde Avrupa
ekonomik anlamda zor gnler geirmekteydi. Ekonomik sistem bir gei
srecindeydi. Nfusun artmas ve tamal ticaretin gelimesiyle baz blgelerde
fakirlik ve alk belirtileri grlmeye balamt. Tarmda kuraklk, 1094 ylndaki sel
felaketi, salgn hastalklar, yoksul halkn dou hakkndaki duyduklar bilgiler onlarn
53
Douya gitmelerinde Birinci Hal Seferi nemli olmutur.
Papa II. Urbanusun 27 Kasm 1095te yapt ar ile Hal Seferleri fiilen
balam oldu. Yaplan ardan hemen sonra hazrlklar balad. Avrupadan
50
Ahmet Rza Bey, Batnn Dou Politikasnn Ahlken flas, Ankara, 1988, s.116
51
Henri Pirenne, a.g.e., s.180-183.
52
Steven Runciman, a.g.e., s.10-15.
53
In Demirkent, a.g.e., s.5-10.
11
kk bir kuvvet bekleyen mparator I.Aleksios Komnenos, Batnn kendisine
cretli asker yerine deiik milletlere mensup binlerce insann katlmyla oluan
byk ordular gndermeye hazrlandn rencine endieye kapld. mparatorun
kz Anna Komnenann yazd gibi Bat Dnyasnn btn barbar kavimlerinin
harekete getii haberiyle sadece babasnn deil, btn Bizans halknn iini
korku kaplamt. Yardm maksadyla da gelseler, bu kadar byk ordularn
54
imparatorluk topraklarndan geii eitli sorunlar meydana getirecekti.
Hal arsn her tarafta duyurmak amacyla alan vaizler arasnda

Aminesli kei Pierre IErmitenin ateli konumalar halk zerinde byk tesir
uyandrd. Batda ilkdefa Hristiyanla Just Warladil Sava deyimini yerletiren
Kei Auqustinedir. Onun teorisine gre Tanr onayyla savama zaten
Hristiyanlara itici bir g kataca iin de nemliydi. Ona gre ilk hristiyanlar,
sann yanndakiler Onun iin savamlard. sann askerleri tabiri de Ortaa
55
boyunca keilerin ve azizlerin en ok bavurduu kelime kalbyd. Etrafnda
ounluu Franszlarda oluan 20.000 kiilik bir ordu toplad. Macaristan ve
Bizans topraklarndan birok yama ve tahripte bulunan ve glkle disiplin altna
56
alnan ordu 1096da stanbula ulat.
mparator Aleksios, Pierrenin kumandanlk zelliine sahip bir kii

olmadn, ordunun Trklere kar savaabilecek yetenekte bir ordu olmadn
anlamas zerine bunlar stanbul civarnda, Kontlarn idaresinde asl ordu ehre
ulancaya kadar tutmaya karar verdi. Ancak mparatorun tavsiyelerine aldrmayan
Hallar etraf yamalamaya, Mslman-Hristiyan demeden nlerine kan herkesi
57
ldrmeye baladlar. Hallar daha sonra Anadolu Seluklu Devletinin
topraklarna girdiler. Kylere saldryor, ele geirdikleri mallar yamalyorlard.
Hallar Trklerin de zerine yrdler, fakat Dragon Vadisinde tuzaa dp,
58
panie kapldlar. Geriye kaarken de olduka zayiat verdiler.
54
Anna Komnena, a.g.e., s.25
55
Piers Paul Read, The Templars, 1999 (Trke Terc, s.6 Erdem, Tapnak valyeleri, Ankara,
2003, s.43-45).
56
P.M. Holt, a.g.e., s.9
57
A.A. Valisiev, History of the Byzantine Empire, Volume Ruo (324-1453), The University of
Wiseonsen Pres, 1958, s.310.
58
Mehmet Altay Kymen, a.g.e., s.263
12
Pierre IErmitenin ordusundan sonra Hal Seferi iin soylularn
kumandasnda yola kan byk ordular, 1096 sonbaharndan itibaren ard arda
stanbula gelmeye baladlar. Saylar her gn daha da artan bu davetsiz
misafirlerin varlndan bkm olan imparator ise, bir gn bunlarn tmn tekne
ve sandallara bindirip en ufak bir cret talep etmeksizin Marmarann kar sahiline
59
geirtmitir. Hal reislerinin geliiyle bunlarn gerek amacnn Douda devletler
kurmak olduunu anlayan ve bu durumu Bizans asndan douraca tehlikeyi
nlemek isteyen mparator Aleksios, valyelerden bat adetlerine uygun ekilde
kendisine vassallk yemini vermelerini istedi. Buna karlk, imparator sefer
boyunca Hallarn ihtiyalarn karlayacak ve yanlarna Bizans birlikleri
60
verecekti.
Bu ordular Pelekanondan yrye geecek Anadolu Seluklu Devletinin

bakenti zniki kuatmlardr. Bu srada I.Klarslan Malatyay fethetmek zere
lkenin dousunda bulunuyordu. zniki Hal kuatmasndan kurtarmak zere
geldiyse de, sayca ok fazla olan Hal Seferlerini yarp ieriye giremedi ve
iddetli bir savatan sonra geri ekildi. Yardm alma midi kalmaynca da znik
kumandan ehri Bizans mparatoruna teslim etti. zniki ele geirip yamalayan
61
Hallar Eskiehir nlerine ilerlemeye baladlar.
Hal ordusunu malup edemeyeceini, hatta onlarn yrylerine engel

bile olamayacan anlayan I. Klarslan, yollar zerindeki blgeleri boaltp,
tarlalar yakarak ve su kuyularn tahrip ederek, onlar zor duruma sokmaya alt.
lerlemekte olan Hallar Kilikya blgesine dnerek, Tarsus, Adana ehirlerini
Trklerin elinden aldlar. Ancak Douda bamsz bir devlet kurmak isteyen
Boulogne, Ermenilerle anlaarak, buradan ayrlp Urfaya gitti. Urfa ehri hakimi
Ermeni Thorosu bertaraf eden Hal ordusu Antakya surlar nnde ehri kuatt
srada Urfada lk Hal Devleti kurdu. Bu seferde Antakya da Hallarn eline geti.
62
Antakya nndeki yenilgi Birinci Hal Seferinin nihai baarsna yol at.
59
H.A.Nomikos, Hal Seferleri, ev.Kriton Dinmen, letiim yaynlar, stanbul, 1997, s.84
60
In Demirkent, a.g.e, s.21.
61
Osman Turan, a.g.e, s.212
62
In Demirkent, Urfa Hal Kontluu Tarihi, Ankara 1990, s.25-27.
13
Hallar Beyrut yaknlarnda Fatimilerin topraklarna girdiler. Selukularn ve
Abbasilerin dman olan Fatmiler 1098de Kuds Seluklularn elinden
almlard. Bundan dolay Hallarn son saldrs Msr Fatmilerine kar oldu.
Hallar Kuds ele geirdikten sonra grlmemi bir vahet sergilediler.
Mslmanlar ldrdler, Musevilerin hepsi Mslmanlara yardm ettikleri
63
gerekesiyle sndklar sinagoglarda atee verilerek yakld.
1101 Yl Hal Seferleri
Kudsn ele geirilmesi haberi Avrupada byk heyecan uyandrd. Bu

haber Douya gitmek isteyen Hristiyanlar daha da coturdu. Hal Seferlerini
eyleme dntrp balatan Papa II.Urbanus lm, yerine papa seilen
64
II.Pascalis onun tututurduu saldr ruhunu aynen devam ettirmitir.
Hal Ordusu zmitte topland srada Batdan gelen bu yeni tehlikeden

zamannda haberdar olan I.Klarslan drt yl ncesine gre daha gl
durumdayd. 1097de Anadoludan geen Hal Ordusu her ne kadar Trkleri Orda
Anadoluya ekilmeye zorlamsa da, ayn zamanda Seluklularn Orta
Anadoludan btnleerek kendilerini toparlamalarna sebep olmutur. znik yerine
Konya bakent yaplm, Anadolunun merkezinde kkl bir yerleme
gereklemeye balamt. I. Klarslan Anadoluda bulunan beylikler ile ibirlii
ierisine girip Hallara kar birlikte mcadeleye girimitir. Bu dnemde
Hallara kar baarl mcadeleler vermitir.
stanbuldan Suriyeye inen yol gerek Bizans gerekse Hal ordular iin
kesinlikle kapanmt. Her ne kadar 1147-1148 ve 1190 yllarnda yaplan Hal
Seferleri srasnda Alman ve Fransz ordular Anadoludan Suriyeye gei yolunu
zorlamaya almlarsa da hibir baar elde edemediler. Hallar bundan sonraki
65
seferlerini deniz yoluyla yapmak zorunda kaldlar.
63
In Demirkent, a.g.e, s.21
64
Michael Frassetto and David R. Blanks, Wester Views of slamn Medieval and Early Modern
Europe, London 1999, s.97-99.
65
14
kinci Hal Seferi
II.Hal Seferi valyelerinin getikleri her yerde sergiledikleri davran tarz,

I. Hal Seferinden hi de farkl olmamtr. Frank valyelerinin, ilerinde
besledikleri bu aptaki nefret duygular ve gnah dolu arzularla, Kutsal
66
Topraklarn iyiliini dnebilmeleri mmkn deildi.
Musul Atabeyi madetdin Zengi tarafndan (1147-1149) tarihlerde Urfann

Trkler tarafndan fethedildii haberi Avrupada ok etkisi yapt. Doudaki Hal
devletlerine yardm etmek iin Papa III.Euqenius 1145 yl sonunda yeni bir Hal
Seferi dzenlenmesi konusunda ar yapt. kinci Hal Seferi, ncekilerden farkl
67
olarak Avrupann iki byk hkmdarnn liderliinde yapld. Aziz Bernard
vaazlarda bulunmak zere Burgundia, Lorraine ve Flandre blgelerini dolap
Almanyaya geti. nce Rhein blgesinde Musevilere kar yeniden balatlan
iddet hareketlerini durdurmaya alt. Ardndan Almanlar ve Kral III. Konrad
68
Hal seferine katlmaya ikna etti.
Bizans mparatoru Manuel Komnenos, Batnn yardmna ihtiyac

olmadndan yeni bir Hal Seferine gerek duymuyordu. Bundan dolay Hallarn
geliinden nce Anadolu Seluklu hkmdar I.Mesud ile bar yapm, bu yzden
Batllarca da Hristiyanla ihanetle sulanmt. mparatorun as korkusu Hal
Seferi bahanesiyle Sicilya Kral II.Rogerin saldrma endiesiydi.
Bu seferde, Trklerin birbirini ardna aknlar Almanlar ksa zamanda

mahvetti. Trklerin eline birok esir ve ganimet geti. Bu zaferle, I.Hal Seferi
ordularna kar kaybettikleri savan intikamn alm oldular. Fransz ve Alman
Hallar bu seferde tam bir fiyasko ile kar karya kaldlar. zellikle Hallarn
69
itibar Dimek seferiyle ar bir darbe ald.
II.Hal Seferinde yaanan kesin baarszlk, Frenk Krallnn

kurtulabilmesi ve yaayabilmesi iin beslenen btn mitleri suya drmtr.
66
H.A.Nomikos, a.g.e., s.94.
67
Erdoan Meril, Uluslar aras Hal Seferleri Sempozyumu, (23-25 Haziran 1997, stanbul), TTK
Yay., Ankara 1999, s.88.
68
Ebru Altan, a.g.e., s.11-13
15
nc Hal Seferi
Selahaddin Eyyubi tarafndan 1187 Hittin savayla Kudsn Mslmanlar

tarafndan zapt Avrupada byk yank uyandrd. Hasta olan Papa III.Urbanus
duyduu haberlerin zntsyle 20 Ekimde ld. Halefi VIII.Gregorius bir bildiri
yaymlayarak, btn Bat Hristiyanlarn yeni bir Hal seferine ard. Fakat
Gregorius da iki ay sonra lnce yerine Papa seilen III.Clemens, Alman
imparatoru Friedrich Barbarassa ile temasa geti. Bu arada Sur ehri
bapiskoposu Josias da Fransa ve ngiltere krallarnn yanna gitti. Krallar yeni bir
Hal Seferini kabul ettilerse de lkelerindeki sorunlar yznden ikisi de hemen
yola kacak durumda deillerdi.
Alman mparatoru Friedrich ve Bizans mparatoru II.saakios Angelos

arasnda nemli anlamazlklar meydana geldi. Friedrichin ordusu Anadoluya
geip gneye ilerledi. Alman ordusu karsnda endieye kaplan II.Klarslan
bunlarla savaa girmedi, askerleri rahatsz etmekle yetindi. Ancak bu taktik etkili
oldu. Alk, susuzluk ve Trklerin baskn Almanlara ar kayplar verdirdi. Fransa
ve ngiltereden beklenen ordularn gelmesine daha bir yl vard. Fakat Doudaki
Hallar bu sre iinde tamamen yardmsz kalmamlardr. Sicilya kralnn ve
70
bapiskoposun gerekli yardmlar zamannda yetimiti.
Avrupada bapiskopos Jasias sonunda Fransa ve ngiltere krallarn Hal

Seferi iin ikna etti. ngiltere ve Fransa krallar Hal Seferinin bundan sonraki
ksm iin ortak artlar ieren anlama imzaladlar. Ayrca ele geirilecek yerlerin
iki kral arasnda eit olarak bllmesi kararn aldlar.
lgiltere Kral Richard deniz yoluyla Kbrsa ulat ve adaya asker kard.
Aday ele geirdikten sonra Akka nlerine geldi. Btn Hal glerinin iddetli
hcumu zerine Akkann Mslman kumandan Selahaddin Eyyubinin izni
olmadan ehri Hallara teslime mecbur kald. Akkadan sonra Hallarn Kudse
71
ulamak iin yapt btn teebbsler sonusuz kald.
69
In Demirkent, a.g.e, s.101-102.
70
W.B. Stevenson, a.g.e, s.53
71
In Demirkent, a.g.e.,s.149.
16
Bunun zerine Sehaladdin ve Richard arasnda 1192de be yllk bir bar
anlamas yapld. Askalan Mslmanlarda kalacak, Yafann kuzeyindeki sahil
eridi Hristiyanlara kalacakt. Hristiyan haclar kutsal yerleri serbeste ziyaret
edebilecek ve Mslmanlarla Hristiyanlar karlkl olarak birbirlerinin lkelerinden
72
geebileceklerdi.
nc Hal Seferinin amac Kuds geri alma hedefine ulaamamtr.

Fakat Akkann ele geirilmesi ve Hallarn ky blgelerinde tutunabilmeleri
kralln devamn salad. nc Hal Seferinin en uzun sren baars
Kbrsn zapt oldu. Kbrs sonraki yllarda kendi bana bir krallk haline gelecek
ve nemi daha da artacakt.
Drdnc Hal Seferi
1198de papalk tahtna kan III.nnocentius Douya yeni bir Hal Seferi
dzenlenmesini istiyor ve bunu gerekletirmeyi papaln bir grevi sayyordu.
Kuds kral Henrinin kardei Champagne Kontu Thibaut tarafndan 1199

ylnda dzenlenen ovalyeler aras yarma oyunlar arasnda Fransz asillerinin
Hal yemini etmeleri ve daha sonra buna bakalarnn da katlmasyla yeni bir
Hal Seferi hazrlklar fiilen balam oldu. Thibaut seferin lideri seildi. Seferin
Msr zerine yaplmas kararlatrld. Bunun iin Venedik ile temas kurulup gemi
teminine alld. Fakat Venedikin Msr ile ticari balantlar olduundan Msra
yaplacak bir Hal Seferi karlarna ters dyordu. Bizansa dman olan
Venedik hakimi Enrico Dandolo, Msr yerine stanbul zerine yaplacak bir seferin
73
Venedik asndan ok daha faydal olacan dnyordu.
Balangta Papa ve Hallar bu gre katlmamlar, 1201de Thibautun

lmyle onun yerine geen Boniface de Montfrerrad, Enrico Dandolo ile
anlanca seferin ynetilmesi Venedikin eline gemitir.
1202 ylnda Hallar Venedikte toplandlar. Ancak anlama uyarnca

yolculuk iin Venedike denmesi gereken para yeterli deildi. Sonuta Hallar,
para demek yerine Venedike Macar hakimiyetindeki Zara ehrinin zaptna
yardm etmeyi kabul ettiler. Zara ehri bir Hristiyan ehri olmasna ramen
72
Osman Turan, a.g.e, s.249.
73
In Demirkent, a.g.e., s.167.
17
Hallar tarafndan yamaland. Daha seferin bandan Hallarn bu ekilde
davranmas, aslnda Hal seferlerinin bandan beri Doudaki din kardelerine
yardm amacyla deil, sadece kendi karlarna uygun olarak Douda hakimiyet
kurmak zere planlandn bir defa daha ortaya koyuyordu.
Bizans tahtndan kardei III.Aleksios Angelos tarafndan indirilmi eski

mparator II.saakios Angelosun olu Aleksios, Hallar ile anlama yapt. Amcas
yerine kendisinin tahta kmasna yardmc olduklar takdirde Hallara Venedike
olan borlarn demeye, Msr seferi iin yardmda bulunmaya hazr olduunu
syledi. Bunun zerine Bat dnyasnn uzun zamandr Bizansa kar besledii
dmanlk iin Hallarn eline frsat gemi oldu. 1203te stanbula geldiler, Hali
surlarna kar hcuma geince askerlerle birlikte halk ehri savundu. Venedikliler
surlardan gedik amaya balaynca mparator ehirden kat. Bunun zerine
II.saakios tahta geti. Hallara verilen szler yerine getirilemeyince Hallar yakn
kylere saldrmaya ve her eyi yamalamaya balamlard. Nihayet onlar
Kostantinapolisi zapetmeye karar verince ve bunun iin de faaliyetlere balaynca,
imparator, Patrik ve pek ok asil ehri terk edip katlar. Savunmasz ehir gn
74
boyunca yamalanp tahrip edildi.
Kylerden, tek katl evlerden baka bir ey grmeyen batnn bu vahi

valyeleri, mermer sarayl, yolda kubbeli, halk ile dolu, geni yollu bu byk
75
ehri grr grmez hayret ve cazibeden gzleri kamamt.
Hristiyan dnyasnn merkezi olan Kostantinapolis bu yama sonunda btn

grkemini, zenginliini, sanat eserlerini kaybetti. Saraylar, ktphaneler yama
edildi. konlar, kutsal eyalar, deerli eya zerindeki kymetli talar sklp
alnarak, tahrip edildi. Venedikliler, imparatorluk merkezindeki kltr ve sanat
eserlerinin birounu toplayp, kendi ehirlerine gtrrken, Fransz ve Flamanlar
da tayabilecekleri eya dnda her eyi vahice tahrip ettiler. Kadn, yal,
76
ocuk, demeden herkesi ldrdler.
74
Robert de Clari, La Conquete de Constantinople, yay., P. Lauer, Paris, 1924; Trke terc. B.
Akyava, stanbulun Zapt (1204), Ankara 199, s.112.
75
Ahmet Refik Atnay, Hallar (1095-1291), tken Neriyat, stanbul, 2007, s.41
76
18
Bizansn 1204te Frenkler tarafndan igalinden sonra, mparatorlukta o
sonu gelmez korkulu beklenti balam ve kknden sarslm olan Dounun
Hristiyan mparatorluu iki yz elli daha o korkulu heyecan hep iinde hissetmitir.
Hallar stanbulda Latin mparatorluu adyla elli yedi yl srecek bir

hakimiyet kurdular. Bizans topraklar Hallarla Venedikliler arasnda paylald.
Ortadoudaki Mslmanlar asndan herhangi bir tehlike meydana getirmemi
olan Drdnc Hal Seferi, Anadoludaki Trk hakimiyetinin glenmesine
77
yardmc oldu.
Beinci Hal Seferi
Avrupada toplumun baz kesimlerinde Hal ruhu hala devam etmekteydi.

Yllardr sren vaazlar halk yeni bir hal seferine davet ediyordu. ocuklar bile bu
arlardan etkilendiler. 1212de Fransa ve Almanyadan binlerce ocuk kutsal
topraklar kurtarmak zere yollara dklmlerdi.
1215te Romada Lateran Konsilinde sefere katlacak, Hallara imtiyazlar

ve gnahlarnn aff vaad edildi. Sefer iin yeni vergiler konuldu. Mslmanlara
askeri malzeme satlmas yasakland. 1217 yaznn sonunda Beinci Hal
Seferinin ilk grubu Akkaya vardlar.
Hallar Mslmanlar Nil deltasndan karabilirlerse Svey ve Akka

zerinden onlar kskaca alabilirler ve bu ekilde Kuds ele geirebilirlerdi.
Dimyata yerleen Hallar ehirde imar faaliyetlerine baladlar ve bu arada

Ulucamiyi Katedrale evirdiler. ehir halk kle olarak satld. Ele geirilen
hazineler ve deerli eyalar Hallar arasnda paylald. Eyybileri Msr emiri el-
Melikl-Kamilin askerleri sayesinde baar kazanan Mslmanlar, Hallarn
Msrdan kamasna sebep oldular. Bylece Beinci Hal Seferi de son buldu.
Beinci Hal seferinden Msrn yerli Hristiyanlar zarar grd. Onlarn
vatandalk haklarnda kstlamalar yapld. Ar vergiler konuldu ve kiliseler
78
kapatld.
77
erif Batav, Bizans ve Hal Seferleri, Uluslar aras Hal Seferleri Sempozyumu (23-25
Haziran 1997, stanbul), TTK Yay. Ankara 1999, s.63-64.
78
19
1217de Macaristan Kral II.Andre bakanlnda V.Hal Seferi ilan
edilmitir. Bu giriimde Batya en ufak bir kazan getirmedii gibi, Mslman
halkn Batya kar duymakta olduu nefreti arttrmaktan baka bir ie yaramam
ve Msr sahillerine yaplan sonusuz ve hatta zararl bir iki uyduruk saldrdan da
ileri gitmemitir.
Altnc Hal Seferi
Beinci Hal Seferinin baarszl mparator II.Friedriche daha da byk

grevler yklemiti. Friedrich, 1255te Jenn de Briennenin kz Kuds Kraliesi
unvann tayan Jolande ile evlenince Hal devletinin kral sfatyla artk sefere
kmas gerekliliinin farkna vard. Friedrich Papa IX.Gregorius tarafndan aforoz
edilmiti. 20 ubat 1229da imzalanan antlamaya gre, Mslmanlarn serbeste
Yeniden Dou Kilisesi ile Betlehem blgesinin kutsallna el koyabilmelerine
ramen, Hristiyanlar, yrede mevcut ve Mslmanlarca kutsal olarak kabul edilen
da ile Mescid-i Aksa ve de tm o blgenin tartmasz olarak Allahn
tapnlmasna sayg gstermeyi de kabullenmi oluyorlard.
Bu suretle, Kudste Hristiyan ve Mslmanlar arasnda ortak bir ynetim

ekli oluturulmu oluyordu. Tm Avrupa bu antlamay Hristiyanlk asndan
aalatc ve kk drc buldu. sann bunca ikence grm olduu o
ehirde ayn anda her iki dinin de kabul edilmi olmas Baty ar bir matem
iinde kvrandrrken, Kayseri Metropoliti de, bu durum devam ettii srece,
inanm Hristiyanlarn sann Mezarn tavaf etmesini yasaklamt.
Friedrichin Yeniden Dou Kilisesindeki ta giyme trenine hibir Frenk

papaznn katlmay kabul etmemesi zerine, mparator zgn ve hayal krklna
uram bir halde Kudse girmi ve tac kendi kendine giymek zorunda
79
kalmtr.
Friedrich 1228de Aforoz edilmi bir Hal olarak yola kt. Bunun iin daha
nceden kendisini destekleyen pek ok kii imdi onu reddediyordu. Friedrichin
79
Kritan Dinmen, 600l yllardan 1461e-slam-Trk ile Hristiyan-Bizans dnyalar arasndaki
etnik, dini, askeri, siyasi ve sosyo ekonomik ilikiler asndan bir drtleme-Aron Yaynevi, stanbul,
2004, s.110.
20
ancak, 1230da papa ile barp afarozdan kurtulmasyla Doudaki hukuki durumu
80
glendi.
Friedrichin Douda uygulamak istedii idare Kuds ve Kbrsta kargaa

dourdu. Dounun idaresi hakkndaki grleri Kuds baronlarnn fikrine
uymuyordu. Bylece bu dnemde Hallar ierisinde bir i sava meydana geldi.
Bu arada slam dnyasnda yeni gler belirmekte ve Mslmanlarn gc
artmaktayd. Msr sultan el-Melikl-Kamil Muhammedin lmnden sonra yerine
el-Meliks-Salih Eyyp baa gemiti. Bu yllarda Moollar tarafndan Batya
doru itilen, el-Cezire ve Kuzey Suriye blgesinde bulunan Harizmli Trkler Msr
sultannn desteini kazanm ve Hallara kar Filistine hcum etmek iin
arlmlard. Kuds ile Dimek arasnda yaplan ittifak, Msr sultannn
yardmyla Harizmlilerin 1244te Kuds ellerine geirip yamalamalarn
engelleyemedi. Bylece Kuds kesin olarak Hallarn elinden kt. Ayn ylda,
Humus ve Dimek Eyyubi hakimleri ile birleen Akka krallk ordusu, Gazze
yaknnda, Baybars kumandasndaki Harizmliler ve Msr ordusuna kar yaplan
savata byk bir yenilgiye urad. Bylece krallk iin daha nce diplomasi
yoluyla kazanlm olan btn haklar kaybedildi. Eyyubiler arasndaki
anlamazlklar yznden blgede yeni bir g olarak ortaya kan Moollar,
blnm hakimiyetlerine ramen Hallarn Douda bir sre daha yaamalarn
81
salad.
Yedinci Hal Seferi
Kudsn Mslmanlarn eline gemesinden bir yl sonra 1245te Papa IV.

Innocentius, Avrupada kilise iinde kan byk sorunlar ve talyada mparator
II.Friedrich ile gittike gerginleen durumunu grmek zere Lyonda bir konsil
toplad. Bu arada Doudan yardm talepleri gelmekteydi. Bu yardm arsna
cevap verebilecek durumda olmayan Papa, Fransa Kral IX. Saint Lasisin yeni bir
82
Hal Seferinin liderliini yapacan aklamas zerine ona destek verdi.
80
In Demirkent, a.g.e.,s.196.
81
P.W. Edbury, a.g.e.,s.206-208.
82
21
Grmeler sonunda seferin yine Msra yaplmas kararlatrld. Fakat
buna iklim artlar uygun deildi ve Eyyubi hkmdarlar ile grme yapma
frsatlar da vard. Fakat Louis grme yapma fikrine yanamyor, Mslmanlar
ile savamak iin buraya geldiini sylyordu. Hal ordusu 1249da Kbrstan
denize aldlar. Bu arada Sultan el-Meliks-Salih Eyyubun lm Kahirede
karklklara neden oldu. Bunun zerine Hallar Kahire zerine yrmeye karar
verdiler.
Msr karargahna ani baskn yapan Hallar Mslmanlar hazrlksz

yakaladlar ve ounu kltan geirdiler. Onlar Msr ordusunu tamamen imha
etmek iin Mslman ordularn takibe koyuldular. Bu srada ehit den
bakumandan Fahreddinin yerine Baybars kumanday eline alm ve birlikleri
yeniden dzenlemiti. Baybars Hallar tuzaa drp, onlarn yenilmesini
salad.
Dimyatta bulunan Hal ordusuna ve yardm gemilerine Mslmanlar

tarafndan el konulmasyla, Hallar alk ve hastalktan perian duruma dtler.
Ayn yl Alman hkmdar Konradn lm zerine Kuds Kral unvan

olu Konradine geti, ancak krallk yine vekillerle idare ediliyordu. Bu arada ticari
rekabet yznden birbirine giren Venedik, Cenova ve Pisallarn mcadelesiyle
krallk bir i savaa girdi. 1258de Badat zaptederek, Abbasi Halifeliine son
vermiti. Baybarsn Antakyaya gelmesi ve ehri ele geirmesiyle halkn ou
ldrld. Antakyann kayb hristiyanlar iin byk darbe oldu. Bunun sonucunda
83
Doudaki Hal hakimiyeti hzla kmeye balad.
Sekizinci Hal Seferi
Fransa Kral IX.Louis 1267 ylnda yeni bir Hal Seferinin hazrlklarna
balam ve yl sonra yola kacak duruma gelmiti. Sicilya ve Gney talya
hakimiyetini eline geiren Fransa Kralnn kardei Charles dAnjou aabeyinin bu
teebbsn kendi kar dorultusunda kullanp, seferin Douya deil Tunus
zerine yaplmasn salad.
83
. Joinville & Villehardavin, a.g.e., s.295.
22
Fakat bu sefer de baarsz oldu. Sekizinci seferin Tunusta yok olup
gitmesi, Avrupadan srekli yardm bekleyen Doudaki Hallarn btn mitlerini
84
sndrd.
Son Hal Seferleri
Hallar 1277de I.Baybarsn lmyle geici bir rahatlk duydular. Moollar

ve Ermeni Kral III.Leo da kralln yeniden glenmesini desteklemekteydiler.
Fakat 1279da Memlk tahtna kan Kalavun, tekrar Suriyeye giren Moollar
1281de Humus nlerinde yaplan savata yenilgiye uratnca Moollar Fratn
gerisine ekildi ve bylece Hallarla Moollarn birlemesi nlendi.
Memlkler karsnda kralln gszl lhanl Hkmdar Argunu da

endieye drmekteydi. Argun, Hallarla bir ittifak yaparak krall yaatmak iin
yeni bir Hal Seferi konusunda Avrupa ile temasa geti. Bunun zerine Hallar
85
yeniden yollara dkldler.
1290da Akkaya varan talyan hallar ehirde ticaretle uraan

Mslmanlara saldrmaya baladlar, daha sonra da ehirdeki btn Mslmanlar
ldrdler. 1291de el-Melikl-Erefin gnderdii bir ordu Akka, Beyrut ve Sur
ehrini ele geirdi. Sultann askerleri birka ay boyunca ky blgelerinde dolap
muhtemel bir Hal saldrsna destek verebilecek her eyi imha ettiler.
Bundan sonra da Hallar, seferlerini ayn amala srdrmelerine ramen

amalarna ulamada baarl olamadlar. Hallar ele geirdikleri ehirlerin
zenginlii karsnda lgna dndler. Mslmanlarn yan sra yerli hristiyanlar ve
Yahudiler onlarn vahetinin kurban oldular. rnein; hedefi kutsal lkeyi geri
almak olan Hal seferlerinin sonuncusu tekil eden skenderiye katliam, yarm
yzyl boyunca, Memlkler ile Kbrs ve Avrupa arasnda bar iin sregelen
hayat olumsuz etkiledi. O zamana kadar Mslman lkesinde yaayan Hristiyan
tebaya iyi muamele edilmiti. Hallar hibir engelle karlamadan kutsal yerleri
ziyaret etmilerdi. Dou ve Bat arasndaki ticaret gelimiti. Bu olay zerine yerli
Hristiyanlar iin g bir dnem balad. Kutsal Mezar Kilisesi yl sreyle
84
Joinville & Villehardavin, a.g.e., s.295.
85
23
kapatld. Ticari ilikiler kesildi. Kbrs krall bir dman olarak grld. Memlkler
86
1426da Kbrs tahrip ederek skenderiyenin intikamn aldlar.
86
In Demirkent, a.g.e.,s.222-257.
24
BRNC BLM
HALI SEFERLERNDEN NCE DOU VE BATI HIRSTYANLARININ

DURUMU
1. DOU HIRSTYANLARI
a) Dini ve Siyasi Durumlar
slam hakimiyeti halklara slama gemeleri iin bir bask ve zorlama

uygulamamtr. slam egemenliinde yaayan Dou Hristiyanlar her konuda
hogrl bir ortamda bulunmular ve zellikle din ve inan noktasnda bir baskya
maruz braklmamlardr. Sadece baz Hristiyan Arap kabilelerinin bunun dnda
tutulduunu, bunun da slamla deil, siyasi otoritenin kararlaryla ya da Araplk
fikirleriyle balantl olabileceini bilmekteyiz.
Bulunduklar hogr ortamnda baz Hristiyan Arap kabileleri slamiyete

gemilerdir. Arap kabilelerinden Knnesrin evresinde yaayan Tenh
Hristiyanlarnn bir ksm, fetih srasnda, bir ksm da Halife el-Mehdi zamannda
slamiyete gemiti. Tay kabilesine mensup Hristiyanlarn byk birksm da yine
zamanla slamiyeti kabul etmilerdir. Ancak ou yine de Hristiyan olarak
87
kalmtr.
Kptilerin kitlesel slamlamalarna ramen Msrn hatr saylr bir nfusu

XIV.yy.a kadar Hristiyan kalmtr. 10.yzyl corafyaclarndan el-stahri,
Nusaybini ehir merkezinde ve evresinde yer alan mabetlerin okluu ile
tanmlar. Ayn ekilde Urfay da ounluu Hristiyan olan bir kent olarak anlatr.
Bu kent yzden daha fazla mabet ve pek ok rahibiyle el-stahrinin kaytlarnda
88
dikkat eker.
Burada Bizansllarn eline geen kentlerde Hristiyanln g kazand

hatrlanmaldr. zellikle V.hicri asrn ikinci yarsndan sonra (13.yy.)da baz
kentler slam hakimiyetinden kmt. Bu kentlerde Hristiyanln youn tesiri
grlmeye balanmt. bn Butlan, tarihi es-Sabiye gnderdii mektupta Halepte
bir mescid ve iki kilesinin mevcudiyetinden bahseder. Bizans kentlerinen zmmi
diyerek tanmlad eski bir slam kentinde artk kiliseler yaygndr. Ezan gizli
87
El-Belazuri, Ftuhul-Bulan, s.197-198 (trc.206, 208).
18
olarak okunan kk bir cami vardr. arap krbalar, elenceler ve sokaklardaki
89
domuz tekneleri ehrin belki de tek manzaras halindedir.
Hristiyanln ve dier dinlerin yaad blgelerdeki slamlama sreci,

Mslman fatihlerin bu blgedeki ele geirmeleriyle balamtr. Bu kentlerde
zorluklaryla ve kolaylklaryla bir hayat birlikte paylalmtr. Beraberce yaanlan
bir toplumsal hayatn tabii etkileim srecinde yerel halktan baz kiiler ksa srede
slamiyeti benimsemilerdir. Emevi idarecilerinin i bana gemesi ve baz yanl
tutumlarn sergilenmesi sebebiyle blgede slamlama sreci yavalamtr. Bu
durum mer b. Abdlazizin slami yaklam sergilemesiyle ortadan kalkmtr.
Halkn byk bir ksm kendi istei ile slama gemitir.
Dou Hristiyanlar, slam egemenliinde kendi din ve inanlarn rahat bir

ekilde yerine getirebiliyorlard. Mabetlerine gidebiliyorlar, ibadetlerini yerine
getirebiliyorlard. slam hukukuna gre, Hristiyanlarn slam lkesinde mabet
yapabilme durumlar slam tarihi boyunca akla kavumam bir durumdur. Hz.
Peygamber ve Hulhefa-i Raidin dneminde slam kaynaklarna gre kilise yapm
ya da tamiri sz konusu olmamtr. Muaviye dnemiyle birlikte u iki durum ortaya
kmtr. Yklan kiliselerin tamiri ve yeni kiliselerin inas; her ikisinde gerek
Mslman halkn gerekse o dnemin nde gelen alimlerinin grleri deil, siyasi
otoritenin uygulamas nem arz etmiti. Emeviler dneminde Hristiyanlarn mabet
ina etmi olmalar sonraki dnemlerde iki temel bak asn topluma sundu.
1- Kiliselerin pek ou Sahabe ve Tablin dneminde yapld iin,

gnmzde de yaplabilirdi. Bu dnce zellikle Abbasi devletinin kurulu
gnlerinde nem arz eden bir fkh ekol tarafndan farkl bir ereveye oturtuldu.
Onlarn fkha kazandrdklar dar kavram erevesinde kentlerde yaayan
nfuslarn ounluuna gre kentler darul-slam ad konulmamsa da daruz-
zimme olarak grld. Ve darl-slam, yani Mslmanlarn ina ettikleri ya da
Mslmanlarn younlukta yaadklar kentler dndan kilise yaplabilecei
88
El-stahri, Mesalikul-Memalik.
89
Bu bilgiler iin bkz.: Levent ztk, Hal Seferlerine kadar Abbasiler Dneminde Hristiyanlar,
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal, slam Tarihi
Bilim Dal, Doktora Tezi, stanbul 1994, s.87.
19
90
dncesi ortaya kt. Bu gnler Abbasi Halifelerinden el-Mehdinin kilise
yapmlarna izin vermesi hatta Badatn ok yaknnda bir kilisenin yaplm
91
olmas olaylarn gncelliini salamaktadr.
2- kinci grup ise, gerek slam kentlerinde, gerekse bu kentler dnda kalan
topraklarda, yani slam hakimiyetinin sz konusu olduu yerlerde yeni kilise
92
yaplamayaca dncesiydi.
Aratrmaclarn bir ksm baz halifelerin kilise yapmna olumlu bakm

olmalar n plana karak, -halktan gelen tepkilere ve zaman zaman alnan ykm
karlarna deinmeyerek ya da geitirerek, Mslmanlarn mabet yapmna
93
hogrl davrandklarn aklanmtr.
Mslmanlarn gerek fetihler srasnda, gerekse anlama yaptklar

kentlerde mabetlere saygl davranm olmalarna ramen, Bizansllarn snr
blgelerine yaptklar aknlardan ve zellikle IV.Hicri asrdan itibaren ele
geirdikleri ehirlerde Mslmanlarn mabetlerine bir hayli saygszca
davranmlardr. 928 ylnda Bizansn Dou komutan Nicephorus Ermenia
blgesinde Ahlat ve Bitlisi ele geirdii zaman camiden minberi skp atm ve
94
yerine ha yerletirmitir. Hristiyanlarn bu tutumu Hal Seferlerinde de
kendisini gstermitir.
Hal Seferlerinden nce Mslmanlarn egemenliinde olan Dou

Hristiyanlarnn genellikle hibir baskya maruz kalmad rahat bir yaam
ierisinde olduklarn, din ve inanlarnda serbest brakldklarn olduklar,
Mslmanlar ile aralarndaki ilikilerde sorunlarn olmad yaplan aratrmalar
gstermektedir. rnein II.Gyaseddin Keyhsrev ile evlenen Grc prensesi
Konya sarayna, kendi dinine mensup papaz, kutsal eyalarla gelmitir. Bir
rivayete gre, Mslman oluncaya kadar sarayda onun iin ibadetlerini rahata
yapabilsin diye zel bir ibadethane almas, Seluklu Trkiyesinde din ve inan
konularnda ne kadar da hogrl bir ortamn olduunu grmemiz asndan
90
Et-Taberi, Tarih, VIII, 7,27,43.
91
bnl-Ferec, Ebul-Ferec Tarihi, II, s.122.
92
bnl-Esir, el-Kami, IX. 597.
93
Levent ztrk, a.g.e., s.81, 82.
20
nemlidir. Seluklu sultanlarnn huzurunda farkl dinlere mensup alimler dini ve
95
fikri tartmalar yapabiliyor, bu konularda uzun uzadya konuabiliyorlard.
Bat dnyasnda slam lkelerinde yaayan Hristiyanlara kar

Mslmanlarn hogrs pekala biliniyordu. 7.yy.da Kudsn Mslmanlar
tarafndan fethinden sonra, Hristiyanlarn Kudse yaplan ha ziyaretleri hi
kesilmemiti. Balangtan itibaren Hristiyan olsun, Musevi olsun bu toplumlar
belirli kurallar ierisinde kendi dinlerinin inanlarn rahata yerine getirebiliyorlard.
Kendi Kiliseleri ve mahkemeleri vard. Trk egemenliinin balamasndan sonra
96
da bu topraklarda yaayan yerli Hristiyanlarn durumu etkilenmemitir.
Hristiyan haclarn kutsal topraklara ziyaretleri srasnda Mslmanlarla

ilikilerinde Mslmanlarn yaamlar hakknda rendikleri yeni bilgilerde
Hristiyan-Mslman ilikisini deerlendirmemiz asndan nemlidir. Hristiyan
haclar, getikleri yerlerde Mslman fikri ve sosyal gelimesi hakknda bilgi
ediniyorlard. Haclar lkelerine dndklerinde, Dou hakkndaki bilgilerini,
rendiklerini aktaryorlard.
Mslman egemenliinde yaam Dou Hristiyanlarna ibadet ve

geleneklerinde zgrlk tannmtr. nk slam dininde hogr anlay buna
imkan vermektedir. Kuranda Hristiyanlk dininin peygamberi olan Hz.sadan
97
sevgiyle bahsedilmektedir. Fakat Hristiyanlar Mslmanlardan bir alt seviye
tutulmaktayd. Onlara duyulan antipati dini deil, politikti.
Eyyubiler neminde de Hristiyanlarn durumu daha nce Mslmanlarn

egemenliindeki durumundan farkl deildi. Daha nceki rahat ve zgr
ortamlarn, Eyyubiler dneminde de srdren Hristiyanlar zellikle Selahattin
Eyyubi zamannda silahsz haclar olarak Kuds ziyaret edebilmekteydiler.
Selahattin Eyyubinin Kuds almas Hristiyanlarn durumlarnn deimesinde,
98
onlarn inan ve ibadetlerinin farkllamasna neden olmamtr.
94
bnl-Esir, el-Kamil, VIII, s.169, 198, 199.
95
Osman Turan, a.g.e., s.352-353.
96
Ebru Altan, a.g.e., s.11.
97
Bkz. Bakara Sresi, 253.ayet, Nisa Sresi, 171. ayet.
98
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Eyyubiler, Ramazan een, a Yay., stanbul
1992, VI, s.349-350.
21
Memlkler dneminde ise Hristiyanlar yine zgr bir ortam ierisinde
yaamlarn devam ettirmekteydiler. Memlklerin Kuds hakimiyeti srecinde,
blgede Musevilerden ok daha fazla Hristiyan bulunmaktayd. Memlkler
dneminde Kuds, Hristiyanlar iin zgrce yaayabilecekleri toprakt. Dini
bayramlarn istedikleri gibi yaayabiliyor, mabetlerini onarabiliyor ve onlarn
bakmn yapabiliyorlard. Onlara dardan gnderilen para yardmna hibir
Memlk yetkilisi karmyordu ve bu paralardan hara kesilmiyordu.
Hristiyanlardan Mslmanlara kar ayaklananlar olursa, rahipler ve keiler
bundan sorumlu tutulmuyor, nk onlar bu dnyadan kendilerini ekmi kiiler
99
olarak grlyordu. Genel olarak baktmzda, Memlkler, kendi topraklarnda
yaayanlarn dini ne olursa olsun hayatndan sorumluydu.
Dou Hristiyanlar her konuda olduu gibi dini bayramlar ya da kutsal

gnlerinde de serbest braklmlardr. Hristiyan kltrne ait hangi bayramlarn
mevcut bulunduu ve bunlar nerelerde nasl kutladklarna dair bilgiler, genelde
Abbasiler zamannda ya da bu dnemden ok sonra yaam mellifler tarafndan
yazlm olup, zellikle Abbasiler dneminden sonra yaam olan melliflerin
eserlerinde, yazarlar bir nebze de olsa kendi dnemlerine ait bilgiler aktarmlardr.
Bu konuda nemli bilgiler veren melliflerimizden biri Beyrunidir. Onun

100
Asarul-Bakiye adl eseri zellii itibariyle daha ok kltr tarihi bakmndan
deerli bilgiler sunar. Kaynaklarmzdan el-Kalkaandi, yaygn olan bu kutlamalar
yannda, zellikle Msr toplumuna has baz zel gn ve kutlamalara da temas
eder. el-Kalkaandi tarafndan bu kutlamalarn sadece isimlerine ve kutlad
gnlere dair verilen bilgilerin be sayfay akn bir liste tekil ediyor olmas, Msr
Hristiyanlarnn azizlere ve kutsal gnlere gsterdikleri hrmetin bir belirtisi ya da
101
toplumun bu tr kutlamalara gsterdii ilginin bir tezahr olsa gerektir.
99
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Memlkler, a yay., stanbul 1992, cilt. VII, s.243-
245.
100
Ebur-Reyhan Muhammed b. Ahmed Beyruni (453-1061), Asarul-Bakiye, Leipzig 1923.
101
el-Kalkaandi, Subhul-Aa, II, 458-463.
22
Mslman halktan ve devlet adamlarndan baz kiilerin Hristiyanlar
tarafndan kutlanan bayramlara veya zel gnlere itirak ettiklerini pek ok kaynak
102
ifade etmektedir.
Dou Hristiyanlar bayramlarn istedikleri ekilde kutlamlar, istedikleri

kyafetleri giyebilmiler, hibir baskya maruz kalmamlardr. Hristiyanlar gerek
Hz. sann gerekse ona inand iin aslan pek ok Azizin hatrasn sembolize
eden halarn, bayramlarda ve mabetlerinde zel bir itina ile sergiliyorlard.
Bayramlarnda bu sembolleri kilisenin dna kararak, sokaklarda gezdiriyorlar,
103
sonra tekrar mabede geri dnerek, onlar zel yerlerine koyuyorlard.
Hristiyanlarn namaz vakitleri dnda, mevcut kiliselerinde ve

manastrlarnda anlarn almalar serbestti. Zaman zaman Hristiyanlarn bu
hususlara uymayarak, namaz vakitlerinde de anlarn aldklar olmutur. Baz
104
halifeler tarafndan karlan emirler bunu gstermektedir.
Verdiimiz bu rneklerden Hal Seferlerinden nce Mslman

egemenliinde yaam olan Dou Hristiyanlarnn dini ynden bir bask ve
zorlamaya maruz braklmadklarn, inan ve ibadetlerini zgrce
yaayabildiklerini, slam egemenliinde hogrl bir ortamda bulunduklarn
syleyebiliriz. slamiyetin gayri Mslimlere tanm olduu din ve vicdan hrriyeti
erevesinde onlar ibadetlerini istedikleri gibi icra edebilmi ve ibadet ekilleri ne
olursa olsun kendilerine karlmamtr.
Hal Seferlerinden nce Dou Hristiyanlarnn hogr ve huzur

ortamnda bulunduklarn, sosyal ve siyasi hayatta Mslman yneticilerin
idaresinde bask ya da herhangi bir iddete maruz kalmadan yaamlarn
srdrdklerini syleyebiliriz.
Gerek Hz. Peygamberin gerekse Hz. merin gayri Mslimleri hibir zaman
idareci, ynetici konumunda ya da Mslmanlarn ilerini grecek ilerde
grevlendirmemi olduklar dikkatlerden kaan nemli bir husustur. Mslmanlarn
o gn, pek ok sahada yetimi elemanlar yoktur ve ihtiyalar erevesinde
102
el-Makrizi, el-Htat, I, 265, el-Kalkaandi, Subhul-A,a, II, 454, 455.
103
el-Belazuri, Futuhul-Buldan, 87 (trc.93), es-Serahsi, Serhu Kitabis-Siyer, III, 1051.
104
Yakut, Mulcemul-Buldan, II, 519-537, es-Serahsi, erhu siyeril-Kebir, II, 815.
23
onlardan bilgi ve hizmet destei alnmtr. Ama bu Mslmanlarn yapabilecekleri
eyleri onlara tevdi edilmesi ve buna yol almas iin rneklerin yanl
yorumlanmasn gerektirmemelidir. rnein; el-Veid b. Abdlmelik, Medine
Mescidinin onarlmas iin am ve Msr Hristiyanlarndan oluan bir grup iiyi
bu ile grevlendirmiti (706). 699 ylnda Mekkeyi basan byk sellerden sonra,
Abdlmelik b. Mervan Mekke Valisine bent yaplmas iin Hristiyan bir usta
gndermi ve Mekkede Ben Cmah Seddi diye bilinen Ben Kurad Seddi ile
105
Mekkenin aa tarafndaki setleri yapmt.
Bu rneklerden de anlalaca zere, slam toplumunda o an iin el-Velidin

istedii restorasyonu yapabilecek gerekli bir eleman yoktu.
Hristiyanlarn zellikle devlet kademelerinde altrlmas da ihtiyalar

dorultusunda ortaya kmtr. Drt Halife dneminde zellikle Hz. mer
Hristiyanlarn devlet kademelerinde katip olarak bile altrlmalarn istemiyordu.
Hz. mer dneminde, fethedilen yabanc blgelerde vergi sisteminin yeni
edilmeye alld gnlerde o blge insanna daha fazla ihtiya duyulduu halde,
Hz. mer buna kar kt ve asla izin vermedi. Yani bunu idari bir ihtiya olarak
grmedi. Mslmanlarn bu ii renmelerini emretti. Hz. mer sadece Hristiyan
katiplerin altrlmasna deil ayn zamanda bu iin altndan kamayacan
dnd ya da suistimal edebilecei korkusunu tad kimselerin dahi katip
106
olmasna kar km ve onlar uzaklatrmtr.
Fakat daha sonraki dnemlerde Hristiyanlar slam devletlerinde devlet

kademelerinde yer alm, siyasi olarak, nemli mevkilerde de bulunmulardr.
rnein Fatmiler dneminde devlet kademelerinde Hristiyan vezirlerin yer
aldn grmekteyiz. Fatmi halifelerinden el-Aziz, Yakub b.kilis (990) isminde bir
Hristiyan vezir olarak tayin etmitir. Yakub b.Killisin lmne zlen Halife el-
Aziz, onun yerine Eb Abdullah el-Mevsliyi tayin etmi fakat onun yapt ileri
beenmeyince grevden alarak yerine sa b. Nasturis isimli dier bir Hristiyan
105
El-Belazuri, Ftuhul-Buldan, 1372 (trc. 7, 77).
106
El-Cehiyari, Kitabul-Vzera, 17,18, bn Kayyim, Ahkam, 211-212.
24
107
vezir tayin etmitir. Fatmiler dneminde gelimeler daha farkl olmu, gayri
Mslim vezirler karar ve uygulama mekanizmasna bile getirilmilerdir.
mer b. Abdlazizden nceki idareciler, gayri Mslim amiller tayin etmekte

bir beis grmemiler ve kabark saylardaki gayri mslimi eitli blgelerde amil
108
olarak grevlendirmilerdir.
bn Kayyimin ifadelerinden Halife el-Mehdi dneminde gayri Mslimlerin

gcnn bir hayli artt ve toplum iin bir problem oluturmaya baladn bile
anlamaktayz. Mslmanlar, sz sahibi kiilerden bu durumun halifeye iletilmesi
109
iin isteklerde bulunmulardr.
Fkh kitaplarna yansyan hkmler ise uygulamann tamamen tersine

olmu, daha dorusu slamn ilk dnem uygulamalarn esas alan Fakihler, gayri
Mslimlerin devlet kademelerinde ya da Mslmanlarn ilerinde altrlmamas
gerektiini vurgularken, baz Fakihler de zaman iinde baz halifelerin
uygulamasn merulatrarak meseleye bakmlardr.
Ahmet b. Hanbelin harac vb. ilerde gayri Mslimlerin

grevlendirilemeyecei eklinde Hz. Aliye isnad edilen bir rivayete dayanarak,
gayri Mslimlerin vergi memurlar olarak altrlamayaca grne, yine ayn
mezhepten el-Hrakinin farkl bir yaklam olmutur. Ona gre, eer amiller gayri
110
Mslim ise onlara da haklar verilmelidir.
Emeviler dneminde zellikle devlet kademelerinde Hristiyanlarn rahat bir

ekilde altklarn verilen rneklerden grmekteyiz. Emeviler Muaviyeden
itibaren Hristiyanlardan devlet memurluunda ve Nasturilerden tercme ilerinde
111
yararlandlar. Emevi idarecileri Hristiyan katipler kullanmada hibir endie
tamadlar. Hatta onlar devlet hizmetlerinde grmek istediler. Belki de bunda
devlet merkezinin am oluu nemli bir nedendi. Muaviye valilik yapt Fetih
kentlerinden Dmask terk etmeye niyetli deildi. Buradaki halkn slamlatn
107
bnl-Esir, el-Kamil, IX, 43.
108
bn Kayyim, Ahkam, I, 38, 212-213, el-Cehsiyari, Kitabul-Vzera, 27-28.
109
bn Kayyim, I, 215-217.
110
Ebu Yala, 32.Ayrca, bkz: bn Kayyum, Ahkam, 209.
111
Gray Krpk, Hallar (1095-1120), Gazi nv.Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal,
ortaa Tarihi Bilim Dal, Doktora Tezi, Ankara, 2005, s.7
25
sylemek de abes olur. Yani Muaviyenin, din ayrm gzetmeksizin dayand tek
unsur Arap kabileleri idi ve bunlarn ou da Hristiyan idi. inde bulunduu kltr
ortamndan dolay Muaviyenin tercihleri hi kukusuz ki, ou zaman bu ortamn
izlerini tamaktadr. Belki de sylenebilecek en doru ey, onun saltanat hrsn
tatmin etmesinden sonra bir anda kendisini slam toplumundan kopmu
hissetmesidir. Dolaysyla Muaviye, Hristiyanlardan destek almak zorundayd ve
destek ald grubun ihtiyalarn gzetmek durumundayd.
782de stanbul kuatmasnda Reid nvann alan Harun ile Byk

Karl(arlman) arasnda 797 ile 806 yllar arasnda karlkl elilerin ve hediyelerin
gidip gelmesi ve arlmann Bizansa kar Harun ile Harunun da Endlse kar
112
arlman ile ibirlii yapmas sz konusudur. Hatta Harun Reidin Kudste
113
Holy Sepulehrenin anahtarlarn arlmana gnderdii rivayet edilmektedir.
yle ki, bu sayede arlman Kutsal lkeye sahip km hayratlar yaptrarak
haclara imkanlar salamt. Fakat Karolenjiyan Devletinin snyle bu hal bir
114
rya olarak kald.
Abbasiler dneminde de Hristiyanlar devlet kademelerinde grev almlar,

siyasi hayatta nemli mevkilerde bulunmulardr. Abbasiler dneminde bazen
beytl-mal hazinesinin bana Hristiyanlarn getirildii oluyordu. El-Mutasmn
zel doktoru Selmyenin kardei brahim b. Benan bu greve getirilmiti. Onun
mhr halifenin mhr ile beraberdi. Mnis el-Hadim de beytl-mal el-Hassann
115
bana stafa b.Yakub (935) isminde bir Hristiyan getirmiti. Yine el-Muntasr
dneminde (861-862) Eyyb b.Sleyman isimli bir Hristiyan hazineden sorumlu
116
bir greve getirilmitir.
El-Memn dneminde Hristiyan katiplerin saysndaki fazlalk, gerekten

dikkat ekicidir. El-Memun Msr ile ilgili bir problemi halletmek zere badattan
ayrld vakit, Badat Hristiyanlar siyasi boluktan faydalanarak, Badat grevlisi
Ali b.Hamza el-Kesaiye kar isyan etmiler, el-Memn Badattaki durumu haber
112
Runciman, a.g.e.c.I, s.20-21; Philip Hitti, slam Tarihi C.II.s.310
113
Joseph Franois Michaud, Histor of the Crusades, Trans.W.Robson, Vol.O, London,1852,p.8-9
114
Runciman, a.g.e. C.I., s.22
115
Es-Suli, Ahbarur-Radi, 71.
116
El-Mesudi, Mruc, IV, 130.
26
alnca devlet hizmetinde bulunan 2800 hristiyan grevden alm ve hapsetmitir.
117
Divanl-Cey ve Hara grevinde kalan Yahudileri de azlettirmitir.
849lu yllara doru, Hristiyan memurlarn says dikkat ekecek kadar

artmt. Bunlar arasnda katipler de bulunuyordu. 849 ylnda halife el-Mtevekkil
tarafndan karlan bir emirname ile gayri Mslimlerin devlet kademelerinde
attrlmas yasakland. El-Kalkoandi tarafndan verilen bilgilere gre,
emirnamenin karlmasna neden, gayri mslim katiplerin Mslmanlar kk
drc tavrlarndan dolay kamuoyundaki tepkilerin dile getirilmi olmasyd. El-
118
Kalkaandi bu emre ait ariv belgesi sunar.
Hristiyanlarn slam ordularnda da grev aldklarn kaynaklarda

grmekteyiz. El-Belazurinin kaytlarna gre, slamn ilk yllarnda Filistin
sahillerinde askeri amala kullanlan bir liman yoktu. Bu amalar iin Msrdaki
mevcut tesisler kullanlyordu. Muaviye halife olduktan sonra, Akkada bir tersane
119
kurmu ve burada Hristiyanlar grev almtr.
Fatmi ordusunda cretli grek askerler vard. Onlar iin Kahirede iki mahalle
bile oluturulmutu. Ayrca Franklar da Kahirede Fatmi silahhanesinde
120
alyorlard.
Orduya katlan gayri Mslimler ile ilgili hukuki problemler ve haklar fkhta
ilenmitir. rnein, ordudaki gayri Mslim elinin, komutann emriyle ya da
Mslmanlardan bir grubun ehadeti ile kuatma altndaki kaleye verdii eman
geerli grlyordu. Eer gayir Mslim elinin kale halkna eman verdiine sadece
121
gayri Mslimlerden bir grup ahitlik yapsa kabul edilmiyordu.
117
bn Kayyim, Ahkam, I, 218-219.
118
Levent ztrk a.g.e., s.83-87
119
El-Belazuri, Ftuhul-Buldan, 217-220 (trc.228-231).
120
El-Makrzi, el-Htat, I, 444.
121
Es-Serahs, erhu kitabis-Siyer, II, 471-473.
27
b) Sosyal ve Ekonomik Durumlar
Hallarn Douya ilk adm attklar gne kadar, Mslmanlar ve

122
Hristiyanlar yan yana, mkemmel bir uyum iinde yaamaktaydlar. Hal
Seferlerinden nce Mslman egemenliinde yaayan Dou Hristiyanlar sosyal
yaamda da rahat bir hayat srmekteydi. Sosyal hayatta iki farkl yaam tarzlarna
ramen huzurlu ve gven ortamnda bulunmaktaydlar. Dou Hristiyanlarnn
Mslmanlarla olan ilikilerinde onlara sunulan zgr ortamda yaamlarn
srdrmekteydiler. Mslmanlarn Dou Hristiyanlarna bask yapmamalarndan,
slam dininin hogrl ve anlayl yapya sahip olmas byk rol oynamtr.
Mslmanlar ve Hristiyanlar sosyal hayatta birbirleriyle uyumlu ekilde
yaamlarn srdrme abas ierisinde olmular, birbirlerinden yaam tarzlarndan
da etkilenmeler olmutur.
Sosyal ilikilerde genel yarglar kadar genelde kiisel ilikilerin de ar

bast bilinen bir gerektir. Bu bakmdan bazen zel dostluklar bu genel yarglar
bir kenara koyabilmektedir. Mesela air Ahtal btn Talipliler gibi Monofizik
mezhebinden idi; fakat bu hal onu melki (Ortodoks) bn Sercn ile dost olmaktan
123
alkoyamamtr. slam egemenliinde bu ekilde Mslman gayri Mslim
ilikilerinde de dostluklar, yaknlamalar yaanmaktayd.
Gnlk yaantda Mslmanlar ve gayri Mslimler arasnda etkilenmelerin,

birbirlerin yaamlarna ayak uydurmalarn yaandn grmekteyiz. rnein el-
Cahzn verdii bilgilere gre Abbasi toplumunda yaayan insanlar gnlk
yaantlarnda saatleri tesbit etmek zere farkl yntemler kullanyorlard. Saatleri
tesbit etmek iin Mslmanlar gndzleri sturlab, geceleri ise, kum saatleri
kullanlrd. Bunu imkan sahibi insanlar iin dnmek, daha doru olacaktr. Yine
el-Cahzn ifadelerine gre, Mslmanlar sabahlar horoz sesleriyle vakti tayin
etmeye alrlard. Bunun yannda gndzleri usturlab dnda zerine iaretler
koyduklar izelgeler vard. Hristiyanlarn ou ise, saatleri domuzlarn
122
H.A.Nomikos, a.g.e., s.116
123
BarHebraeus, Tarihuz-Zeman, 11.
28
hareketlerine gre ayarlarlard. Onlarn sabahleyin uyanlar ve yemek arzular
124
onlar iin belirti idi.
Hristiyanlar kendilerine ait yerleim mahallelerinde, Mslmanlarla

yaadklar yerlerde de ehrin dnda domuz besliyorlard. Dmekli Mslman es-
Sekuni tarafndan verilen bilgiler erevesinde Hristiyanlarn kiliselerine adak
kurbanlar kestiklerini reniyoruz. Bunun yannda kiliseye adak olarak kesilen bu
kurbann bana bir sark sarldn ve hayvan kesildikten sonra akan kann bir
125
tasta toplandn yine onun kaytlarndan renmekteyiz.
slam toplumunda Hristiyan varl zaman zaman Mslmanlarn gnlk

konuma ve deyimlerine tesir etmitir. lk dnemden itibaren evlenmeyen insanlar
iin mmetin rahibi ifadesi pek sk kullanlr olmutu. Tarihi bn Sad,
Peygamberin vefatndan sonra dar kmayan hanmlar iin rahibeler gibi
ifadelerini kullanrken baz kiiler hakknda kullanlan bu ifadelere de temas
126
eder. 897 senesinde vefat eden Ahmed b.el-Mbarek, Ebu Amr el-Mstemli en-
Neysaburi isimli zahid bir kii iin asrnn rahibi deniliyordu. 980 senesinde vefat
eden Ebu Bekr er-Razi el-Hanefi hakknda tarihi Ebul-Muzaffer lks hayat terk
etmede rahiplerden daha fazla abalyd derken bir tesbih yapma ihtiyacn
127
hisseder.
Araplar arasnda bilim dallarna pek ilgi yoktu. Fethedilen blgelerde Yunan,
Hint ve Msr bilim gelenekleri hakimdi. Kurn- Kerimin insanlarda uyandrd
kainat tanma arzusunun tabii bir tezahr olarak mevcut bilgilere ve eitim
meseselerine ynelinmiti. Bu bakmdan da zellikle Msr, am gibi yerlerde
uzun zaman eitim messeselerinin ortaklaa kullanld olduka tabii bir
husustur.
slam tarihi yazarlarndan bn Asakir tarafndan gnmze ulatrlm ve

bize sosyal hayatn pek tabii bir ehresini sunmaktadr. Abdlmelik zamannda
amla gelmi olan yas b. Muaviye, amda bir hristiyann retim ilerini
124
Levent ztrk, a.g.e., s.258.
125
bn Kayyim, Ahkam, I, 251.
126
bn Sad, VII, 110, VIII, 221.
127
bn Tariberdi, III, 115, IV, 138.
29
yrtt bir okulda renim gryordu. Okulda Hristiyan renciler de
128
bulunuyordu.
slam egemenliinde bulunan Dou Hristiyanlar mabetlerini atlarnda ya

da d duvarlarnda da halar ya da ha resimleri yer alabiliyordu. Bunun hacrinde
Hristiyanlar kolye eklinde takyorlard. Semboller bir kltr tanmlayan, onun
zelliklerini gnlk hayatta srekli vurgulayan unsurlardr .bylece o kltre
mensup insanlar hem kendi kltrlerini pekitirirler, hem de d kltrlerden
kendilerini ayrrlar. Hristiyanlkta da bu tr semboller bulunmaktadr. Hristiyanlar
gerek Hz. sann gerekse ona inand iin aslan pek ok azizin ve ehidin
hatrasn bu ekilde sembolize ederek, bayramlarnda ve mabetlerinde zel bir
itina ile halarna ve filamalarn sergiliyorlard. Bunun dnda Hristiyanlarn
Mslmanlarla birlikte yaadklar kentlerde namaz vakitleri hari an almalarna
129
bile izin verilmitir.
Hristiyan tarihilerden Michaelin verdii bilgilere gre, Halife el-Mutasm,

838de olu Ebu Davudun basklaryla bir emirname karm ve Hristiyanlarn
an almalarn yasaklamtr. Biz bu ifadeleri namaz vakitlerine has bir kstlama
130
olarak anlyoruz. Sonu olarak, Hristiyanlarn namaz vakitleri dnda mevcut
kiliselerinde ve manastrlarnda anlarn almalar serbestti. Zaman zaman
Hristiyanlarn bu hususlara uymayarak, namaz vakitlerinde de anlarn aldklar
vaki olmutur. Baz halifeler tarafndan karlan emirler bunu gstermektedir.
Dou Hristiyanlar slam egemenliinde ibadetlerini, inanlarn rahat

yaayabildikleri gibi bayram ve kutlamalarnda rahat bir ekilde uygulama
imkanlarna sahiptirler. Abbasiler dnemine kadar slam topraklarnda yaayan
Hristiyanlarn kutladklar bayramlara dair bilgiler kaynaklarda fazla yer
almamaktadr. Hristiyan kltrne ait hangi bayramlarn mevcut bulunduu ve
bunlar nerelerde nasl kutladklarna dair bilgiler, genelde Abbasiler zamannda ya
da bu dnemden ok sonra yaam mellifler tarafndan yazlm olup, zellikle
Abbasiler dneminden sonra yaam olan melliflerin eserlerinde, yazarlarn bir
128
129
Levent ztrk, a.g.e., s.226-240.
130
Michael, Chronique, III, 96-97.
30
nebze de olsa kendi dnemlerine ait bilgileri aktarm olma ihtimalinin gz ard
edilmeyecei aikardr.
Bu konuda kymetli bilgiler veren mellifimiz Beyrunidir. Onun Asarul-

131
Bakiye adl eseri zellii itibariyle daha ok kltr tarihi bakmndan konuyu
inceler ve kymetli bilgiler sunar. Bu bakmdan, Hristiyanlarn kutlad
bayramlarn Mslmanlar zerindeki tesirleri hakknda bir fikir sahibi olmamz
132
salayan yegane kaynamz ve ilk elden msahidimiz e-abutidir.
Kaynaklarmzdan el-Kalkaandi, yaygn olan bu kutlamalar yannda,

zellikle Msr toplumuna has baz zel gn ve kutlamalara da temas eder. El-
Kalkaandi tarafndan bu kutlamalarn sadece isimlerine ve kutlad gnlere dair
verilen bilgilerin be sayfay akn bir liste tekil ediyor olmas Msr
Hristiyanlarnn azizlere ve kutsal gnlere gsterdikleri hrmetin bir belirtisi ya da
133
toplumun bu tr kutlamalara gsterdii ilginin bir tezahr olsa gerektir.
Hristiyanlarn kutladklar bu bayramlara Mslmanlar da katlyor, toplumsal
yapda bir kaynamann olduu kaynaklarda belirtiliyordu. Et-Taberinin verdii
bilgilere gre, 20 Zilkade 239 (22 Nisan 854) Pazar gn Hristiyanlarn eanin
bayram ile ranllarn Nevruz bayram ayn gne denk gelmiti. Bu gnlerde
Mslmanlarn Nevruz bayramlarna katldklar et-Taberinin ve bnl Esirin
134
ifadelerinden anlalmaktadr.
Mslmanlarn yine Hristiyan akrabalarnn cenazelerine katlmalarnda bir

mahzur grlmyordu. Asr saadette pek ok sahabi, gayri Mslim akrabalarnn
ya da arkadalarnn gayri Mslim yaknlarnn cenazelerine katlmlard.
Cenazesi olan komulara taziyede bulunmak da pek fazla mahzur tekil
135
etmiyordu.
Sosyal hayatta Mslmanlar ile gayri Mslimlerin ekonomik ilikilerinde,

alverilerde de kar karya geldiklerini grmekteyiz. Birbiriyle alveri
131
Ebur-Reyhan Muhammed b.Ahmed Beyruni (463/1061), Asarul-Bakiye, Leipzing 1923.
132
133
El-Kalkaandi, Subhul-Aa, II, 458-463.
134
Et-Taberi, Tarih, IX, 196; bnl-Esir, el-Kamil, VII, 72.
135
El-Belazuri, Ensabul-Eraf, V, 275; es-Serahsi, erhu Siyeril-Kebir, I, 153-154; bn Kayyim,
Ahkam, I, 202-205.
31
ierisinde olmalar kanlmaz bir gerektir. Gerek Emeviler dneminde gerekse
Abbasiler zamannda zellikle byk kentlerin ticaret hacimlerinin olduka yksek
olduu kabul edilmelidir. Buralarda yaayan zmmilerin bir ksm eitli sanat ve
ticaret ilerini yrtyorlard. Olduka geni lke snrlar iinde her blgenin
kendisine has retim alanlar vard ve bunlarn bir ksm Hristiyanlar tarafndan
gerekletiriliyordu. O halde ticari ilikilerin, belki de hayatn en devaml ve en
zorunlu ilikisi olmas nemiyle dier ilikilerden daha iyi olduu sylenebilir.
slam toplumunda bazen bu ticari ilikilerde zmmilerin Mslmanlara

nazaran tercih edildii zamanlar da bulunmutur. El-Mansur zamannda 768de
vefat etmi olan Abdullah b. Avn b.Ertebann, Basrada olduka merkezi bir yerde,
ar iinde evi vardr. Ve bunu kiralamay pek karl sayyordu. Evinde Mslman
ve Hristiyan pek ok kirac kalyordu. Kiralar vekil tayin ettii bir Hristiyan
136
topluyordu.
Bunun yan sra baz dnemlerde Fakihlerin zmmilere ev satlmasn uygun

grmediklerini de biliyoruz. Zimmiye evini satan bir kii hakkndaki bir soruya
Ahmed b. Hanbel olamaz! Orda an alar diyerek, olumlu bakmadn ifade eder
137
ve fazla deme yapsalar bile bunun uygun olamayacan ifade ederdi.
Bununla birlikte herkes onun gibi dnmyordu. Daha olumlu ve scak

dnen evreler de var idi. rnein, zimmilerin Mslmanlara ait topraklar satn
almalarnda bir mahzur olmadn savunanlar bulunuyordu. Fkh kitaplar bu
durumda vergilerin nasl denecei ve hangi statye girecei konularn da
138
tartr.
Sosyal hayatta Mslman ve gayri Mslmanlarn evlilikleri de

bulunmaktadr. zellikle gayrimslim kadnlar ile evlilik yaplmasna daha lml
baklyordu. Kuran- kerime gre ehl-i kitap kadnlaryla evlenmekle bir mahzur
bulunmuyordu. Kuran- Kerim tarafndan sunulan bu iznin temellerinde, daha fazla
sayda insann islamiyeti tanmasna ve slam gereini grmesine bir zemin
hazrlama gayreti aranmaldr. slam hukuku ekollerinin hepsi, Mslman
erkeklerle evli olan Hristiyan bir kadnn kendi dininde kalma hakkna sahip
136
bn Sad, VII, 264-264, 268.
137
32
olduunda birleirler. Ayrca evlenilen gayri Mslim kadnlarn Mslman
139
hanmlarla ahkam bakmndan eit olduklar da genel kabul grmtr.
Genelde tek evlilii tercih eden Hristiyanlarn, slam toplumunda yaygn bir
ekilde grlen ok elilikten dolay nemli bir kltrel farkllkla yzyze geldikleri
ve bu hususun onlar iin bir hayli kafa kartrc olduu Abbasiler dneminde
yaayan Hristiyan bir din adamnn yazd risaleden anlalmaktadr. Aslnda bu
kltrel farkllk, ou zaman Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda, zellikle birlikte
yaanlan kentlerde srekli tartma konusu oluyordu. VIII.yzylda Harran
Kilisesinde bir mddet grev yapm ve evrede Hristiyanln korunmas iin
mcadele vermi bir din adam olarak Theodore Ebu Kurre, kendi toplum yelerini
bu tr tehlikelerden korumak gayesiyle kk bir risale kaleme almtr.
Risalesinde yer alan temel fikirler kendi kaleminden u ekilde zetlenebilir:
Bir kadn huzur bulmak ve ocuk dourmak iin evlenir. Ademle Havvann
tek eli olarak cennette srdkleri huzuru dnmelisiniz. Mslmanlar, soylarn
oaltmak iin ok evlilii tercih ediyorlar. Halbuki, Allah insanolu dnyada tek
bana iken hzl bir oalmay planlamad. Bugn de istemiyor Hem sizler
Mslmanlarn haremlerinde ortaya kan kskanlklar ve kavgalar da
140
dnerek, bu yolun ne kadar kt bir yol olduunu grmelisiniz.
slam toplumunda Dou Hristiyanlar sosyal ve ekonomik yaamlarnda

rahat ve zgr olduklarn, inanlarn, geleneklerini, dncelerini rahat bir
ortamda yerine getirebildiklerini grmekteyiz. Abbasilerin ynetimi ellerine
almalarndan sonra deien tek ey, zamanla sosyal refah seviyesi ve toplumdaki
nfuzlar artan Hristiyanlarn gerek sarayda, gerekse toplumda, kendi inanlarn
syleyebilme zgrlnden daha fazla istifade edebilmi olmalar idi.
Halife Harun Reid hakimiyeti altndaki Hristiyanlara gerek tebas ve has

adamlar muamelesini yaparak, oullar Emin ve Memun da babalarnn izinden
giderek kendi halifelikleri zamannda Afrika Mslman Araplarnn Batda Sicilyay
Fethetmeleri ve adeta Roma ve Sen Pol(Saint Paul) adl kiliseyi bile kuatmalar
138
139
140
33
gibi olaylar olurken beri taraftan Kudse gelip gidenlere resmi bir misafir perverlik
gsterilirdi. Hatta o zaman Kuds ziyaretilerine tahsis edilmi on iki adet
misafirhane olup, ehir civarndaki bir hayli alveri ve ziyaret yerinin haslat
bunlara vakfedilmi idi. Ayrca Hristiyan llerini defin iin bir yer tahsis edilmi
olduu, IX.yzylda yannda iki asker ile buraya seyahat etmi olan Fransz asll
141
Bernar(Bernard) adl rahibin rivayetinden anlalmaktadr.
Sosyal dzenlemeler, toplumlarn ihtiyalarna ve sosyal hadiselere paralel

olarak geliir. slam fetihleriyle farkl kltrlerin ayn toplumu paylatklar bir
mozaik ortaya kt. Kltr ve sosyal yap srekli deimekte idi. Bunun
neticesinde her yeni halife ve sosyal yap yeni kararlar ve dzenlemelerde
bulunmakta idi.
slam ehirlerinde gayri Mslimlerin yerlemelerine izin verilmi, sosyal ve

ekonomik yaamlarn hukuki statlerine gre srdrmelerine izin verilmitir.
ehirlerin bymesi Mslman ve gayri Mslim mahallelerin birbirleriyle
karmasyla sosyal ve ekonomik hayatta karlkl ilikiler srdrlmtr. rnein
Ebu Yusuf, Badat, Kufe, Basra vb. ehirlerde oturan zmmilerin cizyelerinin nasl
tahsil edilecei hususuna cevap verirken bizim iin de nemli bir kaynak
olmaktadr. Onun dneminde artk ehirler bym gayri Mslim mahalleleri bile
karm ya da belli ihtiyalara gre slam ehirlerine gayri Mslimlerin
yerlemelerine izin verilmitir. O, bu kiilerin halifenin tayin edecei bir grevli
tarafndan tesbit edilmelerini, vergi mkelleflerinin belirlenmesi ve durumlarna
gre vergi alnmas gerektiini belirtirken, vergi snfna tabi olan gruplara rnekler
verir. Bunlar arasnda kuyumcu, manifaturac, tccar, uzman doktor vb. kazanc
yksek meslek sahiplerinden krksekiz dirhem; terzi, boyac, ayakkabc, sara vb.
meslek sahiplerinden ise oniki dirhem alnmas gerektiini belirtir. Bu mesleklerle
uraanlarn ksmen toplumda ihtiya duyulduu iin slam ehirlerine
yerlemelerine msaade edilmi olduklarn dnebiliriz. Kentlerin Hristiyan
yerleim yerlerini de iine alarak, snrlarn geniletmesi sebebiyle karma bir
141
Gray Krpk, Hal Seferlerinin ilgin Olaylar, stanbul, 2009, s.12
34
toplum olutuu iin olsa gerektir ki, Ebu Yusuf, Halife Harun er-Raide gayri
142
Mslimlerin slam kentlerinde oturmalarna izin verilebileceini belirtir.
Zmmi statsnn z, bir miktar vergi demek suretiyle slam hakimiyetinin

tanmas idi. Cizye deyerek, slam topraklarnda yaamay tercih eden zmmiler
ncelikle hukuki bir stat kazanmlardr. Buna bal olarak, can ve mal gvenlii,
din ve vicdan hrriyeti, askerden muafiyet, gerekirse cizyenin iadesi, kendi
hukuklarn uygulama imkan ve devlet hazinesinden tahsisat gibi haklar elde
etmilerdir.
2.BATI HIRSTYANLII
a) Dini ve Siyasi
Kavimler Gnden sonra ve zellikle de Bat Roma mparatorluunun

yklmas ile ortaya kan kargaada halk korunabilmek ve yaamn devam
ettirebilmek iin Katolik Kilisesine snmtr. Ancak kilise bunu istismar etmi,
halkn yaamnn byk bir blmne egemen olarak siyasi g haline gelmitir.
Katolik kilisesi siyasi egemenliini glendirmek iin Ortodoks Kilisesini de

egemenlii altna almak istemitir. rnein Hal Seferlerinin balamasnda etkili
olan dini unsur da Kilise Doudaki din kardelerinin kurtarlmas, onlarn
zgrlklerine kavuturulmas iin Batdan yardm gitmesi gerekliliini
vurgulamalarna ramen, Hal Seferlerinde yaptklaryla tezata dmlerdir.
Ortodoks Kiliselerini yakp, ykmlar, Dou Hristiyanlarn ldrmlerdir. yle ki,
Hristiyan halk kendi dindalar olan Hallara kar Mslmanlarn hakimiyeti
altna girmeyi istemilerdir. Hal iktidarndansa Mslmanlara cizye demeyi ye
tutmulardr. Peki neydi Dou Kilisesi ve Bat Kilisesi arasndaki bu srtme?
Dou Kilisesiyle, Roma Katolik Kilisesinin elinde bulundurduu Bat Latin

Kilisesinin arasndaki ihtilaf iki ana noktada bulunur.
1. Birinci ayrlk inan sistemiyle ilgilidir. yle ki, Rum Ortodoks Kilisesi ve
ona bal olan Dou Kiliseleri Ruhl-Kudsn baba ve ouldan doduuna inanr.
142
Ebu Yusuf, Kitabul Harac, 123-127. Ebu Yusufun bunu Hz. mere izafesi ilgintir. Bernard
Lewis ksa bir sre sonra bu yeni kurulan ehirlerin evresinde Arap mesknlerinin ihtiyalarn
karlayan zanaatkarlarn, tccarlarn memur ve iilerin, ehirlerin etrafnda mahalleler
oluturduklarn belirtirken muhtemelen bu gelimeleri gz nnde bulundurmaktadr. Bkz. Lewis,
63.
35
Her iki grup bu konuda kendi grn destekleyen konsiller toplayarak kendini
hakl gstermeye almtr. Bu konsillerden ikisi 869 ve 879 yllarna Romada
toplanmtr.
2. kinci ayrl noktalar inan sistemiyle alakal olmayp, dini liderlik konusu
ile ilgilidir.
yle ki, Roma Kilisesi toplad konsillerde ald kararlar, Hristiyanlk

dnyasnn dini liderliini kendilerine ait olduunu iddiat etmekteydi. Ve Romada
bulunan Katolik Kilisesi toplad konsillerde ald kararla, Hristiyanlk dnyasnn
dini liderliinin kendilerine ait olduunu iddia etmekteydi. Ve Romada bulunan
Katolik Kilisesinin banda bulunan Papa, onlara gre tm Hristiyanlarn dini ve
ruhani lideriydi. Halbuki Rum Ortodoks Kilisesi Papann ruhani liderliini
reddederek, stanbulda mukim olan Bizans Kilisesinin patriini tm Hristiyan
143
dnyasnn dini ve ruhani lideri olduunu kabul etmekteydi.
Hallarn bu seferlerde, hem Mslmanlarn hem de Dou Hristiyanlarnn

ktlnn yannda asl ktlkleri Bizans mparatorluuna olmutur. Seferlerin
bandan beri stanbulu ele geirmek dncesi ve Bizansa duyduklar kini her
durumda ortaya koyan Hallar vazgeemedikleri bu tutkularn Drdnc Hal
Seferi srasnda 1204de tatmin etme frsatn yakaladlar. Bizans mparatorluu
ykld gibi, stanbul byk vahet iinde yamaland. Tarihi Niketos, stanbulun
yamalanmasyla ilgili Araplar bile daha merhametli hareket ederlerdi. Szn
sylemesine sebep olmutur. Villehardovin ise; stanbulun Hallar tarafndan ele
geirilmesi sonucu ele geirdikleri ganimetleri ve bunlarn paylamlarn, Ele
geen altn ve gm, mcevherat eitleri, ipek ve altn ilemeli kumalar ve
giysiler, her trl krk hi kimse tahminen de olsa, sayamazd diyerek
144
aklamaktadr.
Avrupallar Bizans mparatorluunu bir daha eski gcne kavumayacak

ekilde mahvetmilerdi. Bu savata yz valye telef dukas ile beraber epeyca
insan mallarn mlklerini olduu yerde brakarak, Konstantinopolise katlar. Ar
143
M.Ebu Zehre, Hristiyanlk zerine Konferanslar, s.275-276, Yakon, Franois, Dou Kilisesi
Tarihesi zerine Toplu Bir Bak, Trkiyede Keldaniler Dinler Tarihi Aratrmalar-III, Hristiyanlk,
Dn, Bugn ve Gelecei (Sempozyum, 09-10 Haziran2001, Ankara), Dinler Tarihi Yay., Ankara,
2002, s.13-14.
36
bir malubiyetti bu. Bylece Tanr onlardan, ordudaki fakir insanlara kar kibirli
olduklar, onlara kt muamele ettikleri ve ehri zaptettikten sonra korkun
145
gnahlar iledikleri iin intikamn alm oldu.
Hal Seferlerinde Katolik Kilisesinin gcnn bu kadar byk olmas o

dnem Avrupasnda en sz geen kurum olarak grlmesinden ibarettir.
Kavimler Gnden sonra ve zellikle de Bat Roma mparatorluunun yklmas
ile ortaya kan kargaada halk korunabilmek ve yaamn devam ettirebilmek iin
Katolik Kilisesine snmtr. Ancak Kilise bunu istismar etmi, halkn yaamnn
byk bir blmne egemen olarak siyasal g haline gelmitir. Katolik Kilisesi o
dnem Avrupasnda her eye hakim olan, tek sz geen kurum olarak karmza
kmaktadr.
Katolik Kilisesi elindeki baz yetkiler ile o dnemde halkn dini duygularn
istismar etmi, halk kilise adna kullanmtr. Avrupada siyasal, sosyal, ekonomik
alanlarda kilise otoritesini gstermitir. rnein aforoz, enterdi, endljans gibi
yetkiler ile halkn dini duygularn smrmtr.
Batda edebiyat, sanat ve sosyal kurumlar bulunmad gibi, kanun ve idari

ilem kavramlar da gelimi deildi. O dnem Avrupasnda arl olan tek
kurum Papann banda bulunduu Katolik Kilisesi egemenlii idi. Ancak bu da
glerin kar dengeleri ile evredekilerin kurnaz a gzllklerine dayand iin
halkta sayg hissini yaratacana korku ve ekingenlie yol ayordu. Bat
Avrupas, o sralarda, Dnyay sarsan olaylara mdahale edebilecek herhangi bir
giriimde bulunmasna frsat verebilecek, ne manevi unsurlara ne de bir siyasal
146
kurumlamaya sahip olmutur.
Ortaa Avrupasndaki Skolastik Dnce yaps ise o dnem avrupasnda

kilisenin gcn grmemiz asndan nemlidir. Her eyin dine dayandrlmas, her
derdin aresinin dinde aranmasn savunan Skolastik dnce o dnem
Avrupasnda dinin gcnn ne kadar n planda tutulduunun bir gstergesidir. Din
adamlarn her syledikleri doru kabul eden Avrupada eletiri dncesi, zgr
dnce ortamndan sz etmek mmkn deildir.
144
Joinuille&Villehardovin, a.g.e., s.108.
145
Rober de Clari, stanbulun zayt (1234), ev. Beynan Akyava, TTK yay., Ankara 1994, s.53.
37
Din adamlarnn ellerindeki gc halk istedikleri gibi kullanmalarna neden
oluyordu. Kilise ne sylerse halk onu yapmaya hazrd. rnein 868 tarihi
sonlarnda Britanya ileri gelenlerinden Frotmond adl bir kii amcasn ve gen
yataki kardelerini kl zoruyla ldrdkten sonra sululuk elbisesiyle tvbekar
diliyle Fransa kral ve ruhbanlar topluluunun huzuruna giderek olan bitenleri
anlatt. Bunlar Frotmondun pimanln anladlar. Dkt mazlum kannn
kefareti olarak douya, kutsal topraklara yolculukla grevlendirdiler. O dnemde
her trl su ve gnahn kefareti olarak Kuds seyahati ve Kenise-i Kumame
147
ziyareti yeterliydi.
Hal Seferleri arnn geni kitleler zerinde bu kadar etkili oluunun

nedenlerini aklayabilmek iin; 10.yzyl sonlarndaki Avrupann durumunu
bilmek gerekir. O dnemde Karolenjiyen Devletinin merkezi gc paralanm,
gerek otorite kraln kontrolnden km, her eyalet ileri gelen birinin eline
gemiti. Ayrca sava iin gelitirilmi bir toplumun artk fonksiyonu
kalmadndan, bu saldrganlk ie dnm ve bir ok eyalet daha da kk
paralara blnmt.
valyeler evreyi terre balamakta, istediklerini uygulatabilmek iin

iddete bavurmaktaydlar. O dnemde Avrupada iddet tek otorite haline
gelmiti. Kilisenin bu iddete kar tepkisi nce bar olmu, Tanr Bar ars
ile bu iddet hareketlerini nlemeye almtr. 11.yzyln ikinci yarsnda
toplumda iddet devam etmekle beraber belli bir oranda azalmakta, soylular ve
valyeler arasnda derin bir dini inan gze arpmaktadr. Duygular bu ynde
kuvvetlenmi bir toplumun dini motiflerle ssl byle bir arya cevab da, elbette
olumlu olmutur.
148
slamn tm dnyadaki hzl yayl hem Douda hem de Batda gerek
kltrel ve gerekse siyasal alanda ok byk deiimler meydana getirmitir. slam
fetihleri, Avrupann daha nce karlat dman saldrlarndan hz, kapsam
ve kalcl itibariyle ok farklyd. slam ftuhat hem Avrupada hem de Asyada
146
H.A. Nomiku, a.g.e., s.16-18.
147
Hristiyanlar iinde bu kilisenin Hz.sann kabri olduuna inanlmaktayd.
38
hzl bir ekilde ilerlemekteydi. Roma ve Bizans imparatorluklarna ait pek ok yer
fethedilmiti. Daha sonra slam ordular Avrupa ilerine kadar ilerleyecekti. stelik
bunlar Avrupa lkelerini yakp ykmyor ve fethedilen lkelerde ticari, ekonomik ve
kltrel bir dzen kuruyor ya da var olan dzeni devam ettiriyordu.
Asyann ipekli dokumalar, sna rnleri, tatl arabn ekonomik ilikileri

dorultusunda renen Bat Hristiyanlar, Asyann eitli mal ve el yapm
eyalarna kymet veriyorlard. Asyaya Avrupa Hristiyanlar iinde ticaret
sevdasyla gitmi hayli kimse bulunmaktayd. Venediklilerle talyanlarn ve daha
baka yerlerden giden tccarlarn, Cenova ve Marsilyallarn skenderiyede ve
Suriye blgesinin sahilde bulunan ehrlerind ve Kudsn merkezinde birer ticaret
evleri dahi olduu baz muasr tarih kitaplarnda kaydedilmektedir.
Avrupada bulunmayan huzur ve bar ortamn getirdikleri iin blge

halklarnn sevgi ve saygsn kazanyorlard. Halkn ensesine reklenmi olan
feodal dzen, halkn geici ve anlk efendiler altnda ezilmesine ve kahredici bir
149
umutsuzlua srklenmesine yol ayordu.
O dnem Avrupasnda arl olan tek kurum Papann banda bulunduu

Katolik Kilisesi egemenlii idi. Ancak bu da gllerin kar dengeleri ile
evredekilerin kurnaz ve a gzllklerine dayand iin halkta sayg hissini
yaratacana korku ve ekingenlie yol ayordu. Bat Avrupas, o sralarda
Dnyay sarsan olaylara mdahale edebilecek, herhangi bir giriimde bulunmasna
150
frsat verebilecek ne manevi unsurlara ne de bir siyasal kurumlamaya sahipti.
Roma mparatorluu yzyllardr barbar aknlaryla boumaktayd, fakat

onlara ok az toprak kaptrmt. Ancak imdiki durum, Roma blgelerinin
Mslmanlar tarafndan fethedilir edilmez Araplamas idi. Henri Pirene, bu hzl
yaylmann nedenlerinin aklanmasnda karlalan en nemli sorunun tek cevab
olduunu dnmektedir. O da manevi dzeydedir. Germen mparatorluunun
Hristiyanlara verebilecek bir eyleri olmamasna karlk Araplar, inanlarn
148
slamn ok ynl yayl, bkz. Maurice Lamberd, lk Zafer Yllarnda slam, Nezih Uzel, Pnar
Yay., stanbul, 1983, T.W. Arnold, ntisar- slam Tarihi, ev: Hasan Gndzler, Aka Yay.,
Ankara 1982.
149
H.A. Nomiku, a.g.e., s.16.
150
H.A. Nomiku, a.g.e., s.18.
39
getirdii yeni bir heyecanla dopdolu idiler. te bu durum onlarn baarlarnn tek
151
aklamasyd.
slamiyetin ortaya k ve yayl ile birlikte Avrupa ve Asyann snr ve

iki uygarlk arasndaki ilikiler de nemli deiime uramt. Roma
mparatorluunun temsil ettii Avrupa uygarlnn btnln salayan Akdeniz
kylarna slamiyet ile birlikte yeni bir g girmi ve Akdeniz bir i deniz olma
zelliini yitirmiti. Roma dneminde Avrupann merkezi olan Akdeniz, artk
Avrupa ile Asyann snr olmutu. 711-714 yllar arasnda spanyann Fethiye de
bu snr daha da Avrupa ilerine gerilemek zorunda kalacakt.
Ortaada, slamiyetin domas ve yaygnlamas sonrasnda dou-bat

ilikileri iki dman din arasndaki atma biimine brnmt. Hristiyanlk bu
dnemde Hal Seferleri rneinde de grlecei gibi Avrupann giriimlerinin
meruiyetini salamakla grevliydi. Her ne kadar Avrupa, Hristiyanl ok daha
nceki dnemlerde benimsemise de, Hristiyanln Avrupada daha etkin ve
belirleyici olmas slamiyet yayl sonrasnda gereklemitir.
7.yzylda Hristiyan kiliseleri arasnda bir birlikten sz etmenin ok

mmkn olmad grlmektedir. Bat Avrupada Papa olarak bilinen Roma
Piskoposu dini bir otorite olduu kadar, politik ve siyasi bir otorite olarak da
grlmekteydi. slamiyetin geldii ada Hristiyan kilisesi parampara bir
durumdayd. M.S.4.yzyldan itibaren Hristiyan Kilisesi Dou-Bat diye ikiye
ayrlmt. Bat Hristiyanl daha ok kiliseni kendi yaps ve sivil kurumlarla
ilikisini ele alan kilise hukuku ve genel teoloji zerine vurgu yapmasna ramen
Dou Kiliseleri, sann ilahl gibi teolojik konularda younlaarak gelimiti. Bat
Roma mparatorluunun M.S.476da yklmasyla bu iki kilise arasndaki ayrk
daha da belirginlemi ve M.S. 1054 ylndaki Byk Ayrlk (Schism) olarak
adlandrlan blnmeyle Dou ve bat Hristiyanl birbirinden tamamen ayrlmt.
Bat ve dou kiliseleri birbirlerinden her geen gn farkllayordu.

stanbulda potrik ta giydirirken Romada Papaya seen Germen mparatoru
151
Henri Pirene, a.g.e., s.183.
40
olmaktayd. Bu durum daha sonra deimi ve nitekim Hal Seferlerinin
152
balamasnda Roma Kilisesindeki bu diiim etkili olmutur.
stanbul Patrii X,yzyldan itibaren kendisini kmeniklan edecek ve

dnyann en yksek kilise bakan sayacak derecede sz sahibiydi. XI.yzyln
ikinci yarsnda ortadoks-Katolik ayrmna ramen hi kimse Hristiyanln bir btn
olduuna halel getirmeye raz olmuyordu. Yaplan Reformlar Papaln
kmenikliini ve dnyevi hkmdarln imparatorlar zerinde iddia etmesine
153
neden oldu. Bylece dou ile ipler kopmutu. Bu kopu Hal Seferlerinin
habercilerinden birisiydi. Kutsal Sava arsn yapan Papalk bu ekilde gcn
daha da arttrmay amalyordu.
Mslmanlar dnya sahnesinde rol almaya baladklarnda ite byle

parampara bir Hristiyanlkla karlamlard. Bununla beraber kilisenin
Hristiyanlara kar olan tavrlar da halkn byk tepkisiyle karlayordu. rnein
Msrdaki Kptiler, Mslmanlar kendi idarecilerine yelemiler ve onlar
kurtarclar olarak tanmlamlard. Hatta Kadky Konsilini kabul etmeyen
Hristiyanlar, slam, Tanrnn Kadky Konsilini kabul eden Hristiyanlara bir
cezas olarak sunmutu. 12.yzylda Suriyeli yazar Michael de ntikam Tanrs,
bizi Romallarn elinden kurtarmak iin gneyden smailin ocuklarna kartmtr.
Romalnn basksndan, ktlklerinden, iddet ve zulmnden kurtulup huzura
154
ulamak, bizim iin az bir kar deildir demitir.
slamn kendisini dier dinlerin tamamlaycs ve dzenleyici olarak

sunmas, Hristiyan din adamlar tarafndan teolojik bir problem olarak da
grlmeye balamt. Bir sre sonra Mslmanlarn kurduu medeniyet ksa bir
zamanda zirveye ulanca slamiyet artk entelektel alanda da kendisiyle
arplaacak bir din halini almt.
Hristiyanln son dnemde elde ettii gcn bilincinde olarak, kilise belirli
bir dnem iin Avrupa siyasetine yn verme abasnda olmutur. Bu durum tahmin
edildii zere ayn zamanda kilise ile krallklar arasnda belirli bir gerilim de
152
Franis Duornik, Konsiller Tarihi znikten II.Vatikana, ev.Mehmet Aydn, TTK, Ankara, 1990,
s.33
153
Runciman, a.g.e., s.74
154
Hugh Goddard, a.g.e. s.37.
41
yaratmtr. Fakat slam Dnyasnn tehdit edici varl, sz konusu iki g blou
arasndaki bu gerilimin bir ibirliine dnmesini salamtr.
Ortaa Avrupasnda her alanda olduu gibi sosyal hayatta da Katolik

Kilisesinin gcn grmekteyiz. Sosyal yaam da din adamlarnn halkn zerinde
byk etkisi vard. O dnem Avrupasnda Katolik Kilisesinin toplumsal yaama
etkisi bykt.
Bu dnem Avrupasnda snfl toplum yaps bulunmaktadr. Ekonomik yap

tarma dayal olduu iin, toplumda i blm vard. Bu dzende egemenlik
devlette deil, topran ve halkn sahibi olan senyrlere aitti. Halk feodal senyrn
klesi durumundadr. Feodalite toprak kleliinin yan sra eitsizlik anlamna da
gelmektedir. Bu dzende halk, soylular, rahipler, burjuvalar ve kyller olmak
zere snflara ayrlmt. Bu snflar eit haklara sahip olmamtr. Kiinin
toplumdaki yerini, sahip olduu toprak belirlemitir.
Ortaa Avrupasnda skolastik dnce egemendir. Skolastik dnce

dogmatik bir dnce sistemidir. Kilisenin ve papalarn gcn artrmtr.
Edebiyat, sanat kilisenin emrindedir. Bilimsel almalar gerilemitir. Halk din
adamlarnn her dediini doru kabul etmekte ve onlar uygulamaktayd. Batda
edebiyat, sanat ve sosyal kurumlar bulunmad gibi, kanun ve idari ilem
kavramlar da gelimi deildi. Halkn ensesine reklenmi olan feodal dzen,
155
halkn feodal beylerin egemenlii altnda ezilmesine yol amaktayd.
O dnemin Avrupasnda sz geerli olan tek kurum Papann banda

yerald Katolik Kilisesi egemenlii idi. Katolik kilisesi o dnemde halk da sayg
hissi yarataca yerde korku ve ekingenlie yol amaktayd. Halk din adamlarnn
isteklerine itiraz edebilecek gce sahip deildi.
Avrupa kimliini oluturan unsurlar iinde Antik Yunan miras, Roma

imparatorluunun gelenei, Hristiyanlk, modern dnemde Avrupada meydana
gelen Reform, Rnesans, aydnlanma vb. gibi gelimeler sylenebilir. Bazlar
Yahudiliin de bu kimlie dahil edilmesini nerse de bu fikir ok da kabul
155
H.A. Nomiku, a.g.e. s.16-17.
42
156
grmemitir. Mslmanlarn slami dnyada hzla ve etkin bir biimde yaymaya
alt, spanyada ve talyada yzlerce yl sren son derece parlak bir
medeniyet kurduu, bilimde ve teknolojide nemli keifler yapt, edebiyat ve
felsefede nemli eserler verdii batllarn gzlerini kamatran, adi ve huzurlu
devletler kurduu bu yzyllarda Avrupa Ortaa yaamaktayd.
Ortaa; sosyal durumu gerei karanlkla edeerdi. Bir dier zellii de

Avrupa birliini tesis eden kilisenin her alandaki baskn otoritesiydi. Baka bir
deyile ortaa, varln srdrebilmesi iin Avrupann Hristiyanlk araclyla
bulduu zmn hakim olduu bir dnemdi. Netice itibariyle Ortaada,
slamiyetin domas ve yaygnlamas sonrasnda dou-bat ilikileri iki dman
din arasndaki atma biimine brnmt. Hristiyanlk bu dnemde Hal
Seferleri rneinde grlecei gibi- Avrupa giriimlerini merutiyetini salamakla
157
grevliydi. Her ne kadar Avrupa, Hristiyanl ok daha nceki dnemlerde
benimsemise de, Hristiyanln Avrupada daha ekin belirleyici olmas slamn
yayl sonrasnda gereklemitir.
Bat Avrupada Papa olarak bilinen Roma Piskoposu dini bir otorite olduu
kadar, politik ve siyasi bir otorite olarak da grlmekteydi. slamiyetin geldii
ada Hristiyan kilisesi parampara bir durumdayd. M.S.4.yzylda Hristiyan
Kilisesi Dou-Bat diye ikiye ayrlmt. Bat Hristiyanl daha ok kilisenin kendi
yaps ve sivil kurumlarla ilikisini ele alan kilise hukuku ve genel teoloji zerine
vurgu yapmasna ramen Dou Kiliseleri sann ilahl gibi teolojik konularda
younlaarak gelimiti. Ve Hristiyanlktaki bu ayrlklar zamanla giderek daha da
158
byd. Hristiyanlk dinindeki ayrlk ve srtmeler Hristiyanlarn cemaatlerini
de etkilemitir. Avrupada sosyal hayatn zerinde de etkisi olmutur.
Mslmanlar dnya sahnesinde rol almaya baladklar parampara bir

Hristiyanlkla karlamlard. Bununla beraber Kilisenin Hristiyanlara kar olan
tavrlar da halkn byk tepkisiyle karlayordu. rnein Msrdaki Kptiler,
Mslmanlar kendi idarecilerine yelemiler ve onlar kurtaclar olarak
156
Hiam Cuayyit, Avrupa ve slam, ev. Kemal Kahraman, z Yay., stanbul 1995, s.19.
157
Henri Pirene, a.g.e. s.182-183.
43
159
tanmlamlard. Kilisenin halkna olan bu tutumu, Ortaa Avrupasnda kendini
halkn zerinde bir g olarak grmesi, halk kendi adna kullanmaya balamasna
neden olmutur.
Avrupadaki Katolik Kilisesinin basklar, toplumdaki snf farkllklar,

ekonomik adan halkn yoksulluk ve sefalet iinde bulunduu bu dnem
Avrupasnda sosyal hayatn eitsizlie dayal hiyerarik yap ierisinde
bulunduunu syleyebiliriz.
XII.yzyldan evvel, Avrupada kadnlarn ne kadar aalayc artlar altnda

yaadklar malum olduu gibi, kilisenin de kadnlar hakkndaki dndkleri yine
bilinen eylerdir. Ayrca her trl haktan mahrum bulunan serfler (kle
160
renberler) hatta derebeylik hudutlar dnda evlenmek hakkna bile sahip
olmayan bu insanlar efendileri tarafndan diledikleri baka derebeylerin kylleri ile
deitirebilecek kadar bir esirden farksz olmalarna ramen, bunlardan da kt
durumda bulunan esirler vardr.
Hal Seferleri srasnda satlan ocuklar hatrlanr. W. Heyd, bu konuda

unlar yazar; Esir ticareti XII.yzylda son derece karl bir ticaretti ve Roma
sokaklarnda aka yrtlrd. Dimyat ve skenderiyede ylda iki bin Avrupal
satlmaktayd. Memlkler, Dounun en sekin birliklerini bunlarn arasndan satn
161
alarak vcuda getirirlerdi. Hal Seferleri, bu derebeylerin esiri renberlere
geici bir serbestlik saladlar. Halktan sefalet ve derebeylik, esaretinden ne kilise
ne de krallar tarafndan kurtarldlar. Kendilerini kurtaran onlara kar isyan
162
etmeleri oldu.
Bu dnemde Bat dnyas sosyal yaamda dou dnyasndan ok farkl bir

hayat srdrmekteydi. Douda bilimsel gelimelerin yaand, zgr dnce
158
La Faillite Morale de La Politique Occidantate en Orient, Batnn Dou Politikasnn Ahlaken
flas, Frs. Asl; Ahmed Rza, ev. Ziyad Ebzziya, s.63-64; M.Ebu Zehre, Hristiyanlk zerine
Konumalar, s.275-276.
159
Hugh Goddard, a.g.e. s.37.
160
In Demirkent, a.g.e. s.278-280.
161
W. Heyd, Histoire du Commerce du Levent au Moyen Age, Trke Terc. E.Z. Karal, Yakn
Dou Ticaret Tarihi, I, Ankara 1975, s.127-128.
162
Neet, aatay, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, TTK., Yay., Ankara 1992, s.182.
44
ortamnn bulunduu, ekonomik yaam dzeyinin yksek olduu bir sosyal yap
mevcut iken, Bat dnyas ise bu durumun tam tersi bir yapya sahipti.
O dnemde rnein Batda tp bilimi Doudan daha geri bir seviyede idi.
Bat Hristiyanlar Hal Seferleri sayesinde bu devirde Batya nazaran daha ileri
seviyede olan Dounun tp bilgisinden yararlandlar ve yerli doktorlara tedavi
oldular. Hallarn tbbi bilgi asndan ne kadar geri olduunu devrin ada
Mslman yazar Usame bin Munkizin kaleme ald eserinde anlatt
hikayelerden reniyoruz; mesela yazar bu konuda yle bir hikaye nakleder
Frenk hekim halsiz dm verem hastas bir kadn muayene etti ve Bu

kadnn banda eytan var, ona sahip olmu, san kazyn dedi. San kazdlar
ve hasta kadn onlarn normal yemekleriyle sarmsak ve hardal yemee devam
etti. Ama hastal iyilemedi, daha kt oldu. Bunun zerine hekim; eytan bu
kadnn bann iine girmi dedi. Bir ustura ald ve kafa derisini ha eklinde
izdi. izginin ortasndan itibaren kafatas kemii alncaya kadar deriyi soydu ve
oray tuzla doldurdu. Kadn hemen orackta ld. Gerekten Hallar salk
konusunda Doudan ok ey rendiler ve bilgileri Avrupaya tadlar. Pisa asll
olan Antakyal Stephanus, 1127 ylnda Antakyaya el-Meessinin nemli bir tp
eserini Latinceye tercme etmi ve Arapa asll bu eser Hallar tarafndan
163
Avrupaya gtrlmtr.
slamiyetin ortaya k ve yayl birlikte Avrupa ile Asyann snr ve iki

uygarlk arasndaki ilikiler de nemli bir deiime uramtr. Roma
mparatorluunun temsil ettii Avrupa uygarlnn btnln salayan Akdeniz
kylarna slamiyet ile birlikte yeni bir g girmi ve Akdeniz bir i deniz olma
zelliini yitirmiti. Roma dneminde Avrupann merkezi olan Akdeniz, artk
Avrupa ile Asyann snr olmutu. lerleyen dnemde spanyann fethiyle de bu
snr daha da Avrupa ilerine kadar gerilemek zorunda kalacakt. Bu iki ayr
dnyada birbirleriyle siyasi, sosyal ve ekonomik alardan yaptklar ilikiler
sayesinde birbirlerinden etkilenmilerdir.
Kat bir hiyerariye sahip Avrupa toplumunda birinci ve en nemli yer ayn
zamanda ekonomik ve manevi stnl olan kiliseye aittir. Kilisenin saysz
163
In Demirkent, a.g.e. s.282-283.
45
mlkleri byklk ynnden asilzadelerinkinden daha stn olduu gibi kendileri
de bilgi ynyle onlardan stndler. stelik, inananlarn balar, haclarn
zekatlar sayesinde kilisenin eli altnda ktlk zamanlarnda ihtiya duyulan sivillere
164
bor verebilecek mali kaynaklar bulunuyordu. Ortaa Avrupasnda ekonomik
ynden gc elinde tutan Kilise halkn dini duygularn kullanarak, zenginleme
yoluna gitmitir.
Dokuzuncu yzyldan onbirinci yzyla kadar btn idari ve iktisadi ynetim

ii bu konuda her ynden stn olan kilisenin elindeydi. Kaytlar hazrlayacak,
hesaplar tutabilecek elemanlar yalnzca kilisenin elindeydi. Kilisenin mali
rgtlenii, soylularn mlklerinin bana getirmeye altklar bir modeldi. Bylece
165
kilise yalnzca an byk bir otoritesi deil ayn zamanda byk mali gcyd.
slamiyetin yedinci yzylda aninde ortaya k ve Akdenizin dou, bat ve

gney kylarnn fethiyle, Avrupadaki ekonomik ve ticari durum bir anda
deimitir. Bundan byle Akdeniz, yzyllardr srdrd dou-bat balant
ilevini yitirmitir. Her ne kadar Bizans donanmas sayesinde slam saldrlar Ege
Denizi, Adriyatik ve talyann gney kylarnda durdurulmusa da Tiran denizi
btnyle Mslman Araplarn eline gemitir. 8.yzyln bandan itibaren
Akdeniz ticareti ilevini kaybetmi, tm ekonomik hareket Badata ynelmiti.
166
Artk bu kylarda iki yabanc uygarlk, iki dman dnya kar karya gelmitir.
Bizansllarn ve onlarn Napoli Venedik gibi uzaktaki limanlar dokuzuncu

yzylda Msr ve Sicilya Araplar ile olduka etkin bir ticaret yapmlardr. Ancak
Avrupa ile olan durum olduka farkldr. Burada kar karya gelen iki dinin
taraflar srekli atma halindeydi. Mslmanlar 846da Romaya kadar
ilerlemilerdi. 10.yzylda Mslmanlarn Alplerde askeri ileri bir karakol kurduklar
ve orada Fransadan talyaya geen yolcu ve haclar srekli denetim altnda
tuttuklarn bilmekteyiz. Bu artlar altnda Araplarn Bat Dnyasna olan yaknl
Bat Hristiyanlarna felaketten baka bir ey getirmemitir. Saldrya gemesi
dnemeyecek kadar zayf olduklarndan kendi ilerine ekilmiler ve Akdenizi
164
Henry Prenne, a.g.e., s.183-185
165
.Raid Erer, Hal Seferleri, stanbul 1948,s.7-11.
166
Necati Kotan, Trklere Kar Hal Seferleri, Tura yay., Adana 1974, s.19.
46
rakiplerine terk etmilerdir. Aslnda 9.yzyldan 11.yzyla kadar Avrupa iin deniz
167
ulam son bulmutur.
8.yzyl boyunca Akdenizdeki ticaretin durmas tacirlerin ortadan kalkmaya

balamas sonucunu dourmutur. Bununla beraber tccarlar tarafndan ayakta
tutulan kent hayat da ayn zamanda yok olmaya balamt. Roma kentleri ise
piskoposluklarn idare merkezleri olmalar ve bu nedenle piskoposlarn yaad ve
kalabalk ruhban heyetlerinin toplandklar yerler olmalar sebebiyle varlklarn
srdrebilmiler, ancak ekonomik nemlerini yitirmilerdi. Avrupada genel bir
fakirleme olumutu. Avrupada altn kalkm, yerine gnm sikke ikam edilmiti.
Dnya ticaret yollar tamamen Mslmanlarn eline gemiti. Dou Avrupadaki
Trk kavimleri Avrupann buradan alan balantlarn tamamen kapatmlard ve
Avrupa en basit eyler iin bile Douya muhta hale gelmiti. Avrupa, bu ihtiya
maddelerini altnla almaya mecburdu. Altn ise Avrupa piyasalarnda bulunmayan
bir metal haline gelmiti ve tkenmek zereydi. XI.yzylda mthi bir fakirlik
168
Avrupay sarmt.
8.yzyln sonlarndan itibaren Bat Avrupa tamamen zirai bir konuma geri
dnd. Toprak tek yatrm kayna ve zenginliin temel lt oldu.
Topraklarndan salad gelirden baka bir eyi olmayan imparatordan kylye
kadar, nfusun btn kesimleri dorudan ya da dolayl olarak ister kendi emei ile
retsin, isterse toplama ya da tketme biiminde olsun, topran rnleriyle yaar
duruma geldiler. Toplumsal stat, toprak mlkiyeti ya da topra kullanabilme
zerine oturtmutu. Yneticiler byk toprak sahipleri arasndan seiliyordu. Bu
artlar altnda devletin bamszl ilkesi korunamaz bir hale geldi. Bu egemenlik,
169
lkesel olarak varln srdrdyse de uygulamada ortadan kalkt.
Feodal sistem yalnzca, her birinin topran bir blmn sahip olduu
bamszlam ve kendisine devredilen otoriteyi miras haklarn bir paras olarak
gren, kendi unsurlarnn elinde kamusal otoritenin dalmn temsil eder. Aslnda
167
H. Pirene, a.g.e., s.19.
168
Henri Pirenne, Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ev. U. Kocabaolu, a
Yaynevi, stanbul 1983, s.12.
169
Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, TTK, Yay., Ankara 1975, c.1, s.436.
47
Bat Avrupada feodalizmin ortaya k, toplumun tamamyla krsal bir
medeniyete geri dnnn siyasi plandaki yansmasndan baka bir ey deildir.
zetlemek gerekirse; Ortaa Avrupasnda merkeziyeti yaplanmadan

uzaklalmas ayrca derebeylerin nemlerini yitirme endiesinden dolay kaln
surlarla evrili topraklarda yaamalar ve da kapal bir ynetim uygulamalar,
ekonomik hayat da olumsuz ynde etkilemitir. Ekonomi tarma dayanmakla
beraber tarmsal etkinliklerde istenilen sonulara ulalamamtr. Bu durum
Ortaada Avrupada yetersiz bir ekonominin grlmesine dolaysyla da
fakirlemenin olumasna neden olmutur.
48
KNC BLM
HALI SEFERLER SIRASINDA DOU HIRSTYANLARININ DURUMU

VE SEFERLER SONUNDAK DURUMLARI
1- Dou Hristiyanlarnn Hallar ve Mslmanlar le likileri
Hal Seferlerinin rn olarak, Yakndouda kurulan ve Latin hakimiyeti

adyla da isimlendirdiimiz, Bat Hakimiyetinin yaklak iki yzyl sren varl,
hem bu blgede yaayan Yerli Hristiyanlar, Bizans ve Trk-slam dnyas
170
zerinde hem de Avrupada birok ynden etkili olmutur.
Hal Seferleri tarih boyunca devam eden Dou-Bat mcadelesinin bir

safhasn tekil eder. XI.asrn son yllarnda balayan ve asrlarca devam eden bu
mcadele Hristiyan alemi ile slam alemini kar karya getirmitir. Daha sonra
Trk-slam dnyasna kar yaplan btn savalarda Hal seferi olarak
171
deerlendirilmitir.
XI Yzyln sonlarna doru, hemen be yz yla yakn bir mddet nce

douda Bizans mparatorluu ile Araplar tarafndan kurulan islam devletleri hkm
srmlerdir. Douda biri Kahirede ii, dieri Badatta Snni olmak zere iki
halife vard.
Bu halifelerin gc sadece nvanlarndan ibaretti. Btn yetkiler

serdarlarnn ve askerlerinin ellerinde bulunuyordu. Douda en ok hakimiyet
srenler, Badat halifelerinin hizmetine girmi Trklerdi.
Afrikann kuzeyi ve spanyann byk bir ksm daha VIII.yzylda ve

Sicilyann tamam X.yzyln balarnda Araplar tarafndan zaptedilmiti. slam
ftuhat neticesinde Akdeniz bir Hristiyan denizi olmaktan karak, birbirine
dman iki alemin karlat ve mcadele ettii bir alan olmutu. Bakerin dedii
gibi Akdenizin Dousuyla Bats arasndaki mcadele tekrar sava eklinde
170
171
Mehmet Altay Kymen, a.g.e., s.287.
49
172
cereyan etmek durumunda bulunuyordu. XI.yzyldaki Trk ftuhatmda,
Trklerin Anadoluya kadar ilerlemeleriyle Dou Romann varl tehlikeye dt.
Hal seferlerini dzenleyen kitleler, karlarnda ounlukla Trkleri

buldular. Mslman egemenliinde yaayan Dou Hristiyanlar her ne kadar
hogrl bir ortamda bulunmularsa da kendi din kardeleri olan Bat
Hristiyanlarnn kendilerini kurtarmak iin gelme amalarn dndkleri iin
nceleri Mslmanlara herhangi bir yardmda bulunmamlardr.
Lakin Hallarn iddet ve mezalimi, o raddeyi bulmutu ki;
Bizans mparatoru Hallar bir an evvel bandan defetmek istemi, onlarn

Bogaziinden kar yakaya geirmiti, iznik kuatmasnda Hallarn maiyetinde
Bizans askerlerinin bulunmasna ramen, znik teslim olaca srada Bizansllar
kuatma altndakiler ile gizlice ittifak yaparak ehre dahil olmular, bunada
Hallara kar iddetle mukavemet etmilerdir.
Hallarn bu seferlerdeki uzun, meakkatli yolculuunda Dou

Hristiyanlarndan destek alamamlardr. Hal ordusu etrafna kanlar ve ateler
saarak Anadolu ilerine doru ilerlerken ssz ve yanm bir yayladan susuz ve
erzaksz olarak gemeye mecbur kalmlard.
Yalnz bir mola esnasnda 500 Hristiyan susuzluktan telef olmutu. Atlarn
ekserisi mahvolmu, o zaman arlklar kolara ve kpeklere tatmaya
mecburiyet grlmtr. Bunlar yaarken dou hristiyanlar nerdeydi? Kendi
dindalarna yardm edemezlermiydi?
Btn bu olanlarla birlikte, cehalet ve taassup bu bir sr serseriyi her trl

gle mukavemet ettiriliyor, btn kafile Kudse doru ilerleme heyecan
tayordu.Bu sefere katlan Fransz valyelerinden biri diyor ki: Hi kimse
birbirinin dilini anlamyordu. Fakat hepimiz de muhabbet ve samimiyetle birbirine
173
bal bir karde gibi hareket ediyorduk Hallar Kuds zaptetmek iin onlara
yardm eden, samimi dostlar Ermenilerden destek grmlerdir.
172
Ernest Baker, The Crusades, The Legacy of slam, Ed.Thomas Arnold, Oxford nv.Press,
First Edition, London, 1932, p.42
173
Ahmet Refik Altnay, Hallar, Haz; Gray Krpk, tken Yaynclk, stanbul, 2007, s.44
50
Hallar Anadoluya geldiklerinde Trk-slam dnyasnda drt Seluklu
Devleti hkm srmekte idi.
1- Byk Seluklular,
2- Trkiye Seluklular,
3- Suriye Seluklular (Halep ve Dmek Meliklikleri),
4- Kirman Seluklular.
Bunlardan Trkiye Seluklu Devleti I.Hal Seferinde gerekli mcadeleyi

yapm, fakat Hallar durdurmada baarl olamamtr. Suriye Seluklular ise
yerletikleri blge itibariyle Hallar ile en ok kar karya kalan devletlerden
biriydi. Kirman Seluklularnn hkm srdkleri rann gney-bat sahasnda yer
174
almalar nedeniyle, hallar ile hibir temaslar olmamtr.
Anadolunun; Mslman ve Hristiyan kesimleri arasnda bir uluslar aras

kpr vazifesi grmesi, ekonomik ve kltrel ykselii ve zengin bir memleket
haline gelmesi Seluklu fetihleri sonucu olmutur.
Trklerin kurduklar hkmetlerin hemen hepsi askeri idi. eitli rk ve dine

mensup oluan halk ifti, sanatkar ve tacir gibi meslek kollarndayd. Hkmete
vergi vermekten baka bir ekilde ynetime katlmazd. Herkes skunet iinde
yaar, siyasi deiimlerden en ziyade Trk beylerinin aileleri, maiyetleri erkan,
askerleri etkilenirdi.
Trkler Anadoluda trl din ve mezhep mensuplarnn ayn msamaha ve

huzur iinde idare etmilerdi. Mevlana Celaleddin Rumi ve Yunus Emre gibi byk
mutasavvflarn geni bir din anlay ve insanlk gr ile meydana kmalar ve
trl din ve mezhep mensuplarnn Mevlanann etrafnda toplanmas ve
ykselmesi Seluklu Trkiyesine mahsus bir itimai ve kltrel muhitin tabii bir
175
neticesi idi.
174
Erdoan Meril, a.g.e., s.83.
175
51
slam dnyas XI.yzyl sonlarnda taht kavgalar, emirler arasndaki asker
atmalar ve mezhep ekimelerinin olduu bir srada, Dou-Bat mcadelesinin
176
en nemli ve en hareketli bir safhasn tekil eden Hal istilasna maruz kald.
1097 sonbaharnda Hallar Suriyeye girdiinde, Mslmanlarn ba olma

iddiasyla ortaya km iki kutup vard. Bunlardan biri Badattaki Abbasi halifesi
177
el-Mustahzir, dieri de Kahirede bulunan Fatmi halifesi el-Amirdi. Devrin
Mslman emirleri ve hkmdarlar arasndaki mevcut anlamazlk ve rakebeti bir
kenara itip, mterek dmana kar birlikte hareket edecekleri yerde, bu ihtilaflar
mtemadiyen krklediler ve korkun ihtiraslar, yaklaan bu byk tehlikeyi
zamannda ve layk olduu ekilde deerlendirmelerine engel oldu.
Dou Hristiyanlar da Hal seferlerinin balangcnda slam

egemenliinden kurtulup, Mslmanlar arasnda siyasi kargaa ortamnda, Bat
Hristiyanlarna kar yardmda bulunmaya hazr konumda idiler. Bat
Hristiyanlarnn asl isteklerini grp, reninceye kadar dnceleri ve faaliyetleri
bu dorultuda olmutur.
1097 Sonbaharnda Suriyeye yaklamakta olan Hallar, siyasi olarak

paralanm, ounlukta dar grl ve tecrbesiz yneticilerin elinde bulunan bir
blge beklemekteydi. Mslman egemenliinde yaayan Dou Hristiyanlar
horl bir ortamda bulunmalarna ramen, Bat Hristiyanlarnn Doudaki din
kardelerinin eziyet ve kt muameleler ile karlatklar iddias ve Dou
Hristiyanlarna yardm gtrmek amacyla yola ktklarn ileri srmeleri Dou
Hristiyanlarnn Bat Hristiyanlarna kendi din kardelerine scak bakmalarna
neden olmutur.
Bat dnyasnda, slam lkelerinde yaayan Hristiyanlara kar

Mslmanlarn hogr pekala biliniyordu. Kudsn 7.yy.da Mslmanlarca
fethinden sonra buraya yaplan hac ziyaretleri hi kesilmemiti. Eskisi gibi hatta
artarak devam etmekteydi. Balangtan itibaren Hristiyan olsun, Musevi olsun bu
toplumlar belirli snrlar iinde kendi dinlerinin icaplarn yerine getirebiliyorlard.
176
Abdlkerim zaydn, a.g.e., s.89.
177
52
Kiliseleri akt. Kendi mahkemeleri vard. Byk Seluklu Devletinin kurulmas ve
Trk hakimiyetinin balamas da bu topraklarda yaayan yerli Hristiyanlarn
178
durumunu deitirmemitir.
Anadoluda Mslman Trkler ve Hristiyan yerliler arasnda mevcut

bulunan ahenk Mool istilasyla da bozulmam ve bu sebeple bir ara hkmetsiz
kalan Malatyann Mslman ve Hristiyan halk, aralarnda sadakat yemini
179
yaparak, mterek, idare kurmular ve ehrin patriini balarna geirmilerdir.
II.Kl Arslan dneminde ise; Bizansa kar kazanlan zaferin Malatya

Sryani Patrii Michaelin dualar sayesinde olduunu Kl Arslann patrie
gnderdii bir mektupda belirtecek kadar geni bir anlay ve dostluk gsterdiini
180
de grmekteyiz.
Papa II.Urbanus Hallar Dou Hristiyanlarna yardm etmeleri ve onlar

kurtarmalar iin davet etmiti. Bu garip bir kurtar oldu, nk eser
tamamlandnda Bat Hristiyanlar, Dou Hristiyanlarna kar yaptklar
davranlar amalarnn dnda hareket ettiklerinin gstergesi oldu. Hallar bu
alemin tekrar kalknmasn nlemek hususunda ellerinden gelen her eyi
yapmlard.
Bunlar douda devletlerini kurunca Hristiyan tebalarna, daha nce

halifelerin yaptklarndan daha iyi muamele etmediler; evet hatta onlar
Hristiyanlara kar daha sert davrandlar, bu konuda mahalli dini itiyadlarna,
geleneklerine mdahale ettiler. Hallar yeniden srlp atldklarnda da yerli
Hristiyanlar yardm ve himayesiz geride braktlar ve Mslman fatihlerin fkesine
181
gs germek bunlara dt.
kmekte olan Bizans mparatorluu o dnemde eski politikasna

bavurarak dmanlar blme hareketine bavurmutur. Normanlarla mcadele
edebilmek amacyla talyan cumhuriyetlerine ekonomik imtiyazlar verilmesi, Bizans
filosu ve deniz ticaretinin mahvolmas ile sonulanr. Germen mparatorlarna kar
178
Ebul Ferec Tarihi, Yay., ev. mer Rza Dorul, TTK, Ankara 1950, s.408.
179
Osman Turan, a.g.e., s.356.
180
181
erif Batav, a.g.e., s.58.
53
papala taviz verirken, kiliseler arasndaki ekimeleri gz ard etmekle byk
hataya dlr. Hal hareketlerini imparatorluk yararna evirmek isteyen srekli
182
bir ibirliine engel olmutur. Gsz bir dnemde bulunan Bizans
mparatorluu kendi bulunduu durumdan kurtulabilmek amacyla Aleksios yapt
ittifaklarla dman dmana kar kullanm. Normanlara kar Venedik ile
birlemi, Peeneklere kar Kumanlar kullanm, Anadoluyu ele geiren
183
Trklere kar Frenklerden faydalanmtr.
Bizansn Hallar ile yapt ittifaklar daha sonradan Bizansn Hallar ile
ilikilerinin, politikalarnn deimesine neden olacaktr. Avrupadan kk bir
kuvvet bekleyen mparator I.Aleksiosz Kommenos, Batnn kendisine cretli asker
yerine deiik milletlere mensup binlerce insann katlmyla oluan byk ordular
gndermeye hazrlandn renince endieye kaplmasna neden oldu.
mparatorun kz Anna Komnenonin yazd gibi Bat dnyasnn btn barbar
kavimlerinin harekete getii haberiyle sadece babasnn deil btn Bizans
halkn iini korku kaplamt. Yardm maksadyla da gelseler bu kadar byk
ordularn imparatorluk topraklarndan geii eitli sorunlar meydana getirecei
184
dncesinin domasna neden olmutur.
Hallarn Antakyay ele geirdikten sonra Antakya Prenslii diye bilinen

kk bir devletik kurduktan sonra, Aleksios ile yaplan antlamann inenmesi,
Antakyann Rum devletine verilmemesi ve stelik burada, mparatorluun
gvenlii asndan gelecekte tehlike oluturacak bir devletin kurulmas, zaten
aralarnda karlkl ekememe, gvensizlik bulunan Batl hallarla Rumlarn
arasnn iyice almasna neden olmutur. Bylece daha balangta, Bizans ve
Hallar arasna onarlmas imkansz bir anlamazlk girdi ve bu da byk kinlere,
kanlmaz muharebelerin kmasna ve Hristiyanlar arasnda byk zararlarn
185
meydana gelmesine sebep oldu.
Zamann Frenk, Arap, Yunanl ve Ermeni vakanvislerinin hepsi, galibin

maluplara gstermi olduu yce gnlllk ve hogry yazlarnda
182
Erneist Hanigman, a.g.e., s.124.
183
Anna Komnene a.g.e., s.85-87.
184
Ebru Altan, a.g.e., s.11; erif Batav, a.g.e., s.59-61.
185
H.A. Nomikas, a.g.e., s.99
54
vurgulamlardr. Hibir Hristiyana en ufak bir kt muamele yaplmam, ehir
sakinlerinden kimsenin bana kt bir ey gelmemi ve galipler tarafndan
186
katledilen tek bir kiiye rastlanmamtr.
Bunlarn stne bir de Drdnc Hal Seferinde yaanan gelimeler Dou

Hristiyanlarnn Bat Hristiyanlarna kar tutumlarnn hangi ekilde grmemizi
deerlendirmek adna ok nemlidir. Amacndan sapan Drdnc Hal Seferinde
Bat Hristiyanlarnn asl amalarnn Dou Hristiyanlarna yardm gtrme, onlar
kurtarma dncesinin olmad ortaya kt.
stanbulun Hallar tarafndan zaptedilmesinde, Papa III.nnocentius, tm

dnyada Katolik inancn yerletirmek ve papaln egemenliini kurmak istemesi
ile Rum mparatorluunun yok edilmese bile, Katolikletirilmesini amalamaktayd.
O yzden Drdnc Hal Seferi Kuds zaptetmek zere yerine dzenlenmesine
ramen, stanbulun zenginliklerini grnce ordunun yn deitirmi olmas
deildir. Bu sefer papann da amacn gerekletirmek zere Rum devletini ykmak
187
amacyla dzenlenmitir.
stanbul Hallarca zaptedildiinde, halk onlarn iren hareketlerine maruz

kalmtr. Binlerce insan ldrlm, kentin her kesinde para eder ne varsa
alnmtr. Joinville ve Villehardovin stanbulun Hallar tarafndan ele
geirilmesiyle ilgili yle yazmtr: Ele geen altn ve gm, sofra takmlarn,
mcevherat, ipekli ve altn ilemeli kuma ve elbiseleri, her trl krk hi kimse,
tahminen de olsa sayamazd. Bunlarn hepsi hallarn aralarndaki anlama
188
hkmlerine gre uygun olarak paylald. tarihi Niketas Araplar bile daha
189
merhametli hareket ederlerdi. diyerek bu olaydan bahsetmektedir.
Albertus Aguensis Hal Papaz bir vakanvis olduu halde unu syler:
Hristiyan askerler, bu suretle lleri yemekle dahi Mslmanlarla hab etmi

olduu inancndadrlar.
Fuicherius Carnotensis anlatmaktadr:
186
Bilge Umar, Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, nklap Yay., stanbul 1998, s.106-107.
187
Joinuille & Villehardovin, a.g.e., s.66.
188
Niketas Khoniates, Historia (loannes ve Manuel Komnenos Devirleri), ev. F. Iltan, Ankara
1995, s.756.
55
Bu suretle adam ldrmekten bktktan sonra, Hallarmz evlere
yaylmaya baladlar, ellerine geen her eyi aldlar. Bir eve ilk nce hangisi
girerse, bulduu eylerle beraber eve de sahip oluyordu. Kanun olarak tatbik
190
edilmek zere bu keyfiyet daha bidayette kararlatrlmt.
mapartorun kz Anna Komnenann rivayetine gre, hallardan biri

merasim esnasnda mparatorun yerine oturmu, mparator Latinlerin
kabalklarna algn olduu iin ses karmamtr.
mparatorluk, Bat Avrupann Feodal dzeni erevesinde blnmtr.

stanbul Latinlerin eline getii gnden itibaren, Rumlarn ileri gelen soylularndan
pek ou, hele Ortodoks Kilisesi byklerinin hemen hemen hepsi bakentten
ayrlmak zorunda kalmlardr. Hallar stanbulda Latin mparatorluu adyla elli
yedi yl srecek bir hakimiyet kurmulardr.
Gnahtan domu olan stanbul Latin mparatorluu, salkl olmas iin

bat aleminin aceleci bir sevin iinde Kutsal lkedeki evladlarnn ihtiyalarn
kurban ettii, zavall bir ocuktu.
Bizzat papalar bile, Kuds kurtarmaktan ok u nefret edilesi Rumlar

kendi hakimiyetleri altnda tutmay nemsiyorlard. Hal Seferi sanki Hristiyanl
korumak iin deil de Roma Kilisesinin iktidar yetkilerini pekitirmek iin yaplan
191
bir hareket olmutu. Dou Hristiyanlar ve Bat Katolikleri arasnda bir birlik hasl
olamyordu. mparator, Trkleri mahvetmek ve Anadoluyu geri ele geirmek iin
batllarn gcnden istifade etmeyi uygun gryor. Bat senyrleri ise douda
hakim olmay arzu ediyorlar, imparatora bal olmay mnasip grmyorlard.
Hal Seferleri srasnda Hallarn Mslman ve Dou Hristiyanlarna yaptklar,
ele geirdikleri yerlerde Mslman ve Hristiyan fark gzetmeden insanlar
ldrmeleri, ehirleri yama ve talan etmeleri ve zellikle Drdnc Hal
Seferinde Ortodoks Bizans halkna yaptklar hareketler yznden Dou
Hristiyanlarnn Bat Hristiyanlarna kar tutumlarnn nasl olduunu
dnmemiz asndan nemlidir. Hallar kiliselere hi sayg gstermemi,
Bizansllar hakeretlere maruz brakmlardr. Kadnlara tecavz edilmi, Kilise
189
Ahmet Refik Altnay, a.g.e., s.18
190
56
zenginlikleri, sslemeleri yama olunmu, btn halk Hallarn mezaliminden
kurtulmak iin evlerine kapanmaya mecbur olmutu. Hallarn asl yzlerini gren
Dou Hristiyanlar seferler srasnda Mslmanlar ile ittifak kurmalar ve onlara
yardmc olmalar da kanlmaz bir gerek olacaktr. Kudsn Mslmanlar
tarafndan geri alnmasndan sonra Ortodoks Hristiyanlar yeniden Kutsal Mezar ve
Betlehemdeki eski mahallerine yerletirildiler. Hallar ise kle olarak alkondular,
fidye demek artyla, istedikleri takdirde memleketlerine dnebilme haklarda
kendilerine tannmt. III.Hal Seferinde Selahaddin hallarn ordugahlarnn
kolera ve alktan krlmakta olduu srada ila ve gda yardmnda
192
bulunmutur. te bu gibi rnekler Dou Hristiyanlarnn Seferler srasndaki
Hallar ile olan mnasebetlerini nasl etkilediini dndren, bizler de soru
iaretleri oluturan rneklerdir.
191
H.A.Nomikas, a.g.e., s.103
192
In Demirkent, a.g.e., s.277; In Demirkent, 1101 Yl Hal Seferleri, Prof. Dr. Fikret Iltana
80.Doum Yl Armaan, Dnya Yaynlar, stanbul 1995, s.87-90.
57
2- Seferler Sonunda Dou Hristiyanlarnn;
a) Dini ve Siyasi Durumlar
Hal Seferleri sonucu olarak, Yakndouda kurulan ve Latin hakimiyeti

adyla da isimlendirdiimiz, Bat Katolik hakimiyetinin yaklak iki yz yl sren
varl, hem bu blgede yaayan yerli Hristiyanlar, Bizans ve Trk-slam dnyas
zerinde hem de Avrupada birok ynden etkili olmutur. Kutsal topraklar
kurtarmak ve Dou Hristiyanlarna yardm sloganyla balayan Hal Hareketi,
Dou Hristiyanlarna faydadan ok zarar verdi. Anadolu, Suriye ve Filistinde
yaayan Hristiyanlar, balangta Hallarn kendilerini Trk ve Bizans
hakimiyetinden kurtarp bamszlklarna kavuturacaklarn sanmlard. Fakat
ksa zamanda bunlarn amalarnn Douda kendi karlarna uygun bir dzen
193
kurmak olduunu grdler.
Hal Seferlerinden nce Mslman egemenliinde olan Dou

Hristiyanlarnn dini ynden rahat bir yaam ierisinde olduklarn, din ve vicdan
zgrl iinde bulunduklarn, ibadetlerinde serbest brakldklarn almamzn
birinci blmnde belirtmitik. Seferlerden sonra bozulan Anadolu, Suriye ve
Filistinin siyasi, sosyal ve ekonomik durumuna ramen buralarda bulunan yerli
Hristiyanlar, seferlerden nceki gibi dini konularda hibir bask ve iddete maruz
braklmamlardr. Mslmanlar Hal Seferlerinin faturasn Dou Hristiyanlarna
kartmamlar, onlarn bu topraklarda yaamlarn yine rahat ekilde
srdrmelerine izin vermilerdir.
slamiyette; Mslman hakimiyetinde yaayan gayri Mslimlerin hukuku

belirlenmitir. Kuran- Kerim tarafndan ortaya konulan bu durum, gayri
Mslimlerin zmmi statsnde slam hakimiyetini benimsemeleri ve deyecekleri
czi bir vergi karlnda hak ve hrriyetlerini salamay teminat altna alyordu.
Kuran- Kerimin bununla gayri Mslimleri kendi kltr iinde eritmeyi ya da
onlara zlmetmeyi hedeflediini sylemek, mmkn deildir. Onlarn varlklarn ve
inanlarn garanti altna alan prensipler ve kendilerine salanan hrriyetler bunu
aka gstermektedir.
193
Ebru Altan, a.g.e., s.11.
Bunun yan sra slamiyetin baka bir amac da Mslman saysnn
artmasdr. slamiyet fethettii yerlerde insanlar yok ederek ya da srerek, o
topraklarda sadece kendi hakimiyetini tesis etmeyi deil, bilakis olabildiince fazla
sayda insann slam olgusunu tanmasn amalamtr. Bundan dolay da Hal
Seferleri sonrasnda Dou Hristiyanlar bu hogr dininin egemenliinde din ve
inanlarn serbest bir ekilde yaamaya devam etmilerdir.
Dou Hristiyanlar dinlerinin gerei olan ibadetlerini yerine getirebilmiler,

dini inanlar ve ibadetleri yznden herhangi bir zulmle karlamamlardr.
Gnmzde baz lkelerde dikkatleri ektii zere zorla isimlerinin bile deitirildii
bir kltr basks asla sz konusu olmamtr.
Dou Hristiyanlarnn seferlerden nce kendilerine ait kiliseleri, mabetleri

mevcut idi. badetlerini rahat bir ekilde kiliselerinde yerine getiriyorlard. Fakat
Hal Seferleri sonrasnda ta stnde ta brakmayan Hallar, Doudaki
Hristiyan din kardelerinin kilise ve mabetlerine de saygszca davranmlar ve
yok etmilerdi. Seferlerden sonra Anadolu, Suriye ve Filistin topraklar onarm zor
ve zaman olan bir ykmla kar karya kaldlar.
Hallar seferler srasnda igal ettikleri Trk ve slam ehirlerinde kendi

feodal sistemlerine gre yeni bir nfus ve kimlik yaps oluturmulard.
ehirlerdeki batl ve doulu tccarlar Hallara belli bir miktar vergi dyorlar,
Mslman ve Mslman olmayan arazi sahipleri de gelirlerinin belirli bir orann
Hal kontuna veriyorlard. Mslmanlarn egemenlii zamanndaki Dou
Hristiyanlar Hallarn egemenlii altndaki, dini, ekonomik ve siyasi yaplanmada
daha fazla zorluklarla karkarya kalmlardr.
slam idaresinde uzun asrlar boyunca yaam olan Hristiyanlarn dini

nedenlere dayal hibir isyanlarna rastlanmamtr. karklklar srasnda her
lke ve idarede ortaya kan problemler slam toplumunda da yaanm, byle
durumlarda sadece Hristiyanlar deil Mslman ahali de zarar grmtr.
59
Hal Seferlerinin balangcnda zellikle Bizans Kilisesine bal Ermeni
194
Hristiyanlar ihanet iine girmilerdir. Ancak bu hareketlerinden dolay piman
olduklar da bir vakadr.
Kuds ele geiren Franklar, yetmibinden fazla insan ldrdler. O

dnemde Hristiyan ve Yahudi nfuslarnn ounlukta olduu gz nne alnrsa,
ldrlenlerin ounun zmmilerden yani gayri Mslimlerden olutuunu
195
syleyebiliriz. Pek ok tarihi eseri yktlar. Yahudi mabedlerini atee verdiler.
Douyu kurtarmak zere gelen Batl Hristiyanlarn genelde tavrlar hep ayn
olmutur. Heracliusun Kudse girince Yahudileri ldrmesi burada hatrlanabilir.
Araplara yenilen Heracliusun ordusu da geri ekilirken yerel Hristiyanlar
soymulard. Heracliusun Urfadaki Hristiyanlarn mezhep deitirmelerini istedii
de bilinmektedir. 1097de Malatya hakimi Gabriel, pek ok Yakubi hristiyan
196
ldrm, kilise mallarna el koymu ve baz evleri yktrmt. Gabrielin bu
davranlarndan dolay yrede yaayan Ermeniler bile bir ara Danimendolu
197
smaille anlama yoluna gitmilerdir.
Bat Hristiyanlarnn ekilmelerinden sonra Dou Hristiyanlar zerindeki

nfuzlar azalmtr. Ancak onlar hibir zaman bu Hristiyanlar hakimiyetleri altna
alma arzularn yitirmemilerdir. slam hakimiyeti ile bu mitlerini kaybeden Bat
Hristiyanlar slam Birliinin bozulmas zerine miladi onuncu yzyldan itibaren
eski Hristiyan yerleim yerlerini bir ksmn ele geirmilerdir. Onbirinci yzyln
sonlarna gelindiinde Katolik dnyasnda da byle bir eilim ortaya km ve
Hal Seferleri balamtr.
Hal Seferlerinin dinamizmi Dou Hristiyanlarna zulmedildii eklindeki

propagandalarla salanm, ancak Dou Hristiyanlarnn yaad yerler ele
geirildii zaman blgede yaayan farkl mezheplere mensup olan Hristiyanlar
btn hrriyetlerini kaybederek Latin-Roma Kilisesine balanmak zorunda
braklmlardr.
194
es-Suyuti, Tarihul-Hlefa, 427.
195
Bar Hebraeus, Abul-Ferec Tarihi, I, 177.
196
Bar Hebraeus, Abul-Ferec Tarihi, II, 341-342.
197
Steven Runciman, a.g.e., s.397
60
Kutsal topraklar kurtarmak ve Dou Hristiyanlarna yardm sloganyla
balayan Hal Seferleri her ne kadar dini amalar gdlm olarak yaplsa da
seferlerin asl amacnn Katolik, Bat Hristiyanlnn siyasi ve ekonomik
amalarnn daha n planda olduu seferler olmutur.
Seferlerden nce slam egemenliinde hogrl bir ortamda huzur iinde

yaayan Dou Hristiyanlarnn, siyasal ynden kurtarlmas, Mslmanlarn
egemenliinden bamszlk yerine kendi tebalar haline getirmeye kalkan Bat
Hristiyanl, seferler srasnda yaptklar hareketler ile siyasal amalarn ortaya
koymular. Ele geirdikleri yerlerde kurduklar devletler ile Dou Hristiyanlarnn
siyasal ynden de daha zor bir dnem iine girmelerine sebep olmulardr.
Hallar aldklar blgeleri kendi feodal sistemlerine gre paylaarak, Dou

Akdenize feodal yapy getirdiler. Ortaan feodal kent tipi tamamen Dou
Akdeniz topraklarnda idi. Hallar Doudaki Mslman ve hristiyan halka vasallk
ve serflik antlamasna gre davranmas, Hallarn lkelerine dndkten sonra,
buradaki Dou Hristiyanlarnn kul, kle olmaktan da kurtulmasna neden oldu.
Papa Urbanus Hal Seferini vaaz ederken en belirli hedeflerinden birisi,

faaliyet ve cevvaliyetlerini yurtlarndaki i savalarda kullanan isyankar ve sava
heveslisi baronlar iin faydal bir ura alan bulmakt ve bu hrn gruptan byk
bir ksmnn douya gnderilmesi hi phesiz Bat aleminde sonu itibariyle
papaln aleyhine de tezahr eden, monarik kudretin artmasna katkda
198
bulunmutur. Bu isyankar ve sava heveslisi baronlar da Anadolu, Suriye ve
Filistinde kendi devletlerini kurarak, o yerlerde ynetim anlaynn deimesine,
Dou Hristiyanlarnn siyasal ynden zor bir dneme girmelerine neden olmutur.
Hal Seferleri sonucu Yakndouda kurulan ve Latin hakimiyeti adyla da

isimlendirilen Bat hakimiyetinin yaklak iki yzyl sren varl, bu blgede
yaayan Yerli Hristiyanlar, Bizans ve Trk-slam dnyas zerinde bir ok ynden
etkili oldu. Anadolu, Suriye ve Filistinde yaayan Hristiyanlar, balangta
Hallarn kendilerini Trk ve Bizans hakimiyetinden kurtarp bamszlklarna
kavuturacaklarn sanmlard. Fakat seferler srasnda bunlarn amalarnn
Douda kendi karlarna uygun bir dzen kurmak olduunu grdler. Hallar
198
61
Urfa, Antakya, Trablus ve Kudsde kurduklar devletlerde, ounluu oluturan
yerli Hristiyanlara halifelerden ve Trk idaresinden daha sert davrandlar. Onlar
kmsediler. Yerli Hristiyanlar mevkilerinden uzaklatrdlar. Mal ve servetlerini
ellerinden aldlar. ou zaman da bunlar en acmasz ekilde ldrmekten bile
199
ekinmediler.
Trk fetihleri sonras Bizansllar ve Hallar ile savalar XI.asr sonlarndan

XII.asr ortalarna kadar, Anadoluda byk tahribata ve birok yerlerin
boalmasna, istihsal ve vergilerin mthi bir ekilde dmesine neden
200
olmutur. Bu da Anadoluda yaayan Dou Hristiyanlarn etkilemitir.
Aslnda Bat dnyasnda, slam lkelerinde yaayan Hristiyanlara kar

Mslmanlarn hogrs pekala biliniyordu. Kudsn 7.yy.da Mslmanlar
tarafndan fethinden sonra buraya yaplan hac ziyaretleri hi kesilmemiti. Eskisi
201
gibi hatta artarak devam etmiti. Hristiyan haclar getikleri yerlerde Mslman
aleminin fikri ve sosyal gelimesi hakknda fikir ediniyorlard. Yaya olarak seyahat
etmeleri, onlar sk sk mola vermeye mecbur ediyor, bylelikle de mahalli halkla
202
temas etmi oluyorlard.
Haclarn hac dn yaadklar yerlerin civarlarnda bulunan ve trl

hikaye ve maceray dinlemeye hazr olan derebeylerini de ziyaret etmeleri adetti.
Haclar derebeylerine ve ato halkna Mslman memleketlerde yaayan
insanlarn sahip olduklar hrriyeti anlatyor ve ahalinin nizaml bir eit demokrasi
iinde hayat srdn, dncelerini, grlerini tamamen serbeste aklayp
tartabildiklerini ve szden fiiliyata geerek, tatbik sahasna kayabildiklerini
203
naklediyorlard. Bundan anlalaca zere Bat zaten Dou Hristiyanlarnn
rahat bir ortamda bulunduklarn, hibir ekilde bask ve iddete maruz
kalmadklarn biliyordu. Fakat Hal Seferleriyle siyasal gcn daha da arttrmak
istemeleri onarn Douyu ele geirme istediini dourmutu.
199
200
Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, TTK. Yay., Ankara, 1963, s.285-287.
201
202
Ahmet Rza, a.g.e., s.58, 59, 60.
203
Robert de Clari, a.g.e., s.81.
62
Katolik Kilisesinin siyasal otoritesini arttrmas iin Dou Hristiyanlarnn da
zerine yetki sahibi olma ihtiyacn douruyordu. Seferler srasnda Dou
Hristiyanlarna yaptklar muameleler bunun ak bir rneini tekil eder. zellikle
de Drdnc Hal Seferinde Hallarn Bizans mparatorluunu ykarak, yerine
kendi devleti Latin Krallnn kurulmas somut bir rnektir.
ki kilise arasndaki anlama ile Dou Kilisesinin Mslmanlarn elinden

kurtarlmas fikri, hallarn stanbula gelmeleri ve yaptklar davranlar Dou
Hristiyanlarnn siyasal adan bamszlk mcadelesi iinde olmadn
204
gstermektedir.
mparator Aleksios Komnenosun bu dnemde kmekte olan Bizans

mparatorluunu kurtarma abas Anadoluyu ele geiren Trklere kar
205
Franklardan yarm istemesi olmutur. Fakat drdnc Ha Seferinde Hallar
Dou Hristiyanlarna yardm yerine felaket getirdi. Seferler sonras bozulan
siyasal yap ierisinde Dou Hristiyanlar da nasiplerini ald. Bizans
imparatorluunun ordularna cretli frank kuvvetleri almalar, Batllarn hrslarn
tahrik etmi ve her bir valye, imparatorluu kendisini servet ve iktidara tayacak
206
mevcut bir toprak saymtr. Bu da Drdnc Hal Seferinde Katolik
Hristiyanlnn Ortodoks Hristiyanln kertmesine, onlarn zarar grmesine
neden olmutur.
Hal Serleri, tarih boyunca devam eden Dou-Bat mcadelesinin bir

safhasn tekil eder. XI.asrn son yllarnda balayan ve asrlarca devam eden bu
defaki mcadelenin bariz vazf, hi olmazsa balangta, dini amillerin ba rol
207
oynamasdr. Bylece Hristiyan alemi ile slam alemi kar karya geldi.
Hal Seferleri sonras Dou Hristiyanlarnn sosyal ve ekonomik

hayatlarnda deimelere sosyal ve ekonomik yaplarnn bozulmasna sebep
olmutur. Dou Hristiyanlarna zarar vermitir. Ele geirdikleri yerlerde Mslman-
204
A.A. Vasiliev, a.g.e., s.375.
205
Erneist Hanigman, a.g.e., s.124.
206
Mehmet Altay Kymen, a.g.e., s.287.
63
Hristiyan ayrm yapmadan herkesi ldrmeleri sosyal yapnn, nfusun
deimesinde byk rol oynamtr.
Hallar devrinde ekonomik karlar Hallarn sava yapp yapmamalarnda

etkili olmutur. Ortaa Avrupasn toplum sosyolojisi bakmndan incelediimizde
Hristiyanlk dininin kendisi ekonomik bakmdan karlk prensipleri zerine insa
edilmitir. Batda ortaa boyuna en kar evre din adamlar zmresi idi.
Sonuta ortaya dini amalar iin denilen byk Hal seferleri, gerekte kilisenin
mallarn a ve sefil Avrupa halkndan kurtarmak iin dini amalar ile sslenip,
hazrlanmtr.
rnein; Hallar Halep ehrini igal ettikleri srada aralarnda kadn ve

ocuklarn da bulunduu halktan pek ok kiiyi ikence ile ldrmlerdir. Ayrca
onlara deyemeyecekleri kadar ar vergiler yklenmi, btn mal ve yiyeceklerine
el konmutur. Hatta su kullanmnn bile yasak edilmesiyle birok kimse
susuzluktan lmtr. Bu arada btn ehir surlar yklm, ev, cami, kiliseler
207
yaklp yerle bir edilmi ve ehrin hakim noktalarna Hallar yerletirilmitir.
Hallarn Anadolu, Suriye ve Filistin topraklarnda yapm olduu bu hareketler
sonucu Dou Hristiyanlarnn sosyal ve ekonomik yaamlarnn nasl
etkileneceini dnmemiz pek de zor olmayacak.
Hallarn XI.yzylda, Antakya Trablus, Urfa ve Kudste kontluk kurmalar

blgenin ekonomik ve sosyal hayatn olumsuz ynde etkilemesine neden
olmutur.Hallarn blgeyi ele geirdikten sonra Venedikliler, Cenevizliler ve
Pisallarn blgedeki liman ve ehirlerde pazarlar paylatklar grlmektedir.Bu
durum Dou Akdeniz ticaretinin Bizans ve Mslmanlarn elinden kolonizatr
deniz glerinin eline getiini gstermektedir.
Hal kontluklar ele geirdikleri arazileri kendi feadal sistemlerine gre

blerek Batdan gelen tacir ve valyelere datmakta idiler.Hallarn yama, yol
kesme ve igal gibi faaliyetleri zellikle Mslmanlarn ticari serbestiyetlerinin sona
ermesine ve ticaretin bu blgelerde bitmesine neden olmutur.
207
bnl-Adim, Zubdetl-Haleb, II, 141-142; bnl-Kalanisi, Zeyl Tarihi Dimek, 135-136; bnl-
Esir, el-Kamil, X, 278.
64
Anadoluya gelen ilk hallar Anadolunun tahrip olmasnda ve bir sre
karklk devresi iine dmesine neden olmulardr. Tahl rnlerinin fiyatlar
ykselmi, tarm faaliyetleri sekteye uramtr. Tahl Msrdan ve Suriyenin i
kesimlerinden liman ehirlerine geliyor, bylece ehirdeki halk da bu gelen
208
mallardan satn alarak karnn doyuruyordu. Hallarn ortadoudan, Suriye,
Iraktan ekildikten sonra ticaretin daha ok gelitiini sylersek doru yorum
yapm oluruz.
Latin ve slam kaynaklar Hallarn basksyla yurtlarn terk etmek zorunda

kalan Mslman,Ermeni ve Yahudilerden bahsetmektedir. Yerli halk Hal
zulmn duyarak yurtlarn boaltmtr. Mslman halkn bir ksm kale ve ehir
surlarna snrken bir ksm da uzak yerlere g etmek zorunda kalmtr. Bu
durum halkn gcnn ekonomik ynden zayflamasna neden olmutur.
Hal Seferlerinden nce slam egemenliinde huzur ve gven ortamnda

bulunan Dou Hristiyanlar, sosyal hayatta da nemli bir yer tekil etmekteydiler.
Devlet kademelerinde alabiliyor, sarayda nemli grevlere getirilebiliyorlard.
Her ne kadar Mslmanlar arasnda gayri Mslimlerin nemli grevlere getirilmesi
toplumda huzursuzluklara neden olsa da, Hal Seferlerinden sonra bile Dou
Hristiyanlar slam egemenliinde nemli grevlerde yer almaya devam
etmilerdir. Gayri Mslimlerin devlet kademelerinde altrlmalarndan dolay
Halifelere yaplan uyarlar, yazlan mektuplar, verilen fetvalar bir sonu
vermemitir. Bilhassa bu dnemde, yani Hal Seferleri sonrasnda Hristiyanlara
kar Mslman halktan gelen tepkiler daha da youndur.
Memlkller devrinin afii Fakihi el-Esnevi gayri Mslimlerin devlet

kademelerinde altrlmasnn haram olduunu, baz alimlerin beytl-mal
sarrafl gibi yetki alanlar dahiy baz mevkilerde altrlabilecekleri ifade
209
ettiklerini syler.
bn Kayyimin Mslmanlarn ilerinde ve ynetiminde Hristiyan ve

Yahudilerin altrlmamas bal atarak sralad tarihi uygulamalar
sonrasnda ehlzzimmenin kudretlerini kaybetmemeleri iin gsterdikleri
208
W, Heyd, Yakndou Ticaret Tarihi, Terc.e.Ziya Karal, TTK, Ankara, 1975, s.140-145.
209
65
abalarn sralamas, bu anlamda yoruma olduka msait ayet-i kerimeleri
toparlayarak, ayr bir fasl amas olduka dikkat ekicidir. bn Kayyim bu konuyla
ilgili daha da ileri giderek, ayet melikler Hristiyan katiplerin iledikleri cinayetleri
slam dman Franklarla yazmalarn, slam ortadan kaldrmak iin onca
abalarn bilseler onlar uzaklatrr ve grev vermezlerdi. diyerek Melik es-
Salihin Hristiyan katibi Muhadruddevle Ebul-Fedail b.Buhann desiselerini
210
sunar.
Hal Seferlerinin Dou Hristiyanlar zerinde etkisi ok byk oldu. Bat

Hristiyanlarnn kendilerine yardm amacyla geldiklerini dnen Dou
Hristiyanlar, Hallarn yaptklar karlarnda hayal krkl yaadlar. rnein
Antakya Hakimi Bohemund, Danimend Gazi tarafndan esir alnmas zerine
1101de onu kurtarmak zere yola kan Hal ordusunun bir ksm Sivas
istikametinde ilerleyerek, Ankaray zapt ve Mslmanlar katletti. Oradan
Kzlrmak vadisini takip eden Hallar, yollar zerinde rastladklar kyleri
211
Mslman ve Hristiyan fark gzetmeden yama ve tahrip ettiler.
Hal Seferlerine kadar rahat bir yaam sren Dou Hristiyanlar, bu

seferlerden sonra dzenlerinin bozulmas, huzurlarnn kamasyla birlikte zor bir
dnem ierisine girmilerdir.
Hallar Dou Akdenize bir orduyla gelmeden nce douya ticaret

vastasyla tanyorlard. zellikle talyan tccarlar skenderiye, Akka ve dier sahil
limanlarna gelip gitmekteydiler. Arnavutluk sahili, stanbul ve Kuds Hristiyanlar
iin nemli ticaret merkezleriydi. Buradaki Hristiyan tccarlarn ou yine talyan
kkenliydi. Fakat Seferler sonucundan buradaki ekonomik dengeler deimi ve
212
buralardaki hristiyan tccarlar zor bir dneme girmilerdir.
Batllar Hal Seferlerini gittike daha fazla siyasi ve ekonomik boyutu olan
nemli bir mesele olarak kabul etmee balarken, slam dnyas ayn meseleyi
gittike daha fazla dini ve itimai boyutu olan bir mesele olarak grmeye
210
211
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Trkiye Seluklular, Erdoan Meril, a Yay.,
VIII, s.228.
212
W.Heyd, a.g.e., s.64-135
66
balamlardr. Buna ramen Hal Seferlerinden sonra bile Mslmanlar
213
idareciler Dou Hristiyanlarna kt muamelede bulunmamlardr.
XII.yzyln sonlarna doru Dou Akdeniz ehirlerini dolaan Seyyah bn

Cbeyin notlarnda; Mslman ve Hristiyanlar arasndan sava olan zamanlarda
bile Hristiyan ve Mslmanlardan bazlarnn dost olduklar iin hala grtklerini
214
belirtir. Seferler ncesindeki doudaki ehirlerde ticaret, eitim, kltrel
215
faaliyetleri devrin zirvesindeyken, Batdaki ehirlerde durumsa tamtersiydi.
Seferler srasndaki Hallarn kendi lkelerindeki tutum ve davranlar hem
Mslman hemde dindarlar olan Dou Hristiyanlarn da olumsuz ynde
etkilemitir.
Hal Seferlerinin Dou Hristiyanlarna verdii zarar, slama verdii

zarardan daha fazladr. Papa II.Urbanus Hallar, Dou Hristiyanlarna yardm
etmeleri ve onlar kurtarmalar iin davet etmiti. Bu garip bir kurtar oldu; nk
Dou Hristiyanlar Bat Hristiyanlar hakimiyetinde kvranmaktayd. Ve hallar bu
alemin tekrar kalknmasn nlemek hususunda ellerinden gelen her eyi
yapmlard. Onlar devletlerini kurunca Hristiyan tebalarna, daha nce halifelerin
yaptklarndan daha iyi muamele etmediler; evet hatta onlar Hristiyanlara kar
daha sert davrandlar. Bu konuda onlarn mahalli dini itiyadlarna, geleceklerine
mdahale ettiler. Hallar yeniden srlp atldklarnda da yerli Hristiyanlar
216
yardm ve himayesiz geride braktlar.
Hallar, Dou Hristiyanlarn o kadar kmsemilerdi ki; Kudste

Hristiyanln her mezhebine ak kutsal mezar kilisesinde ibadet etmelerini bile
yasaklamlard. Ayrca yerli Hristiyanlar grevlerinden uzaklatrdlar. Mal ve
servetlerini ellerinden aldlar. Zaman zaman bunlar en acmasz ekilde
217
ldrmekten bile ekinmemilerdi.
213
M.Altay Kymen, a.g.e., s.286-287.
214
bn. Cbeyr, Er-Rhle, Beyrut, 1964, s.271-273 (terc.smail Gler, stanbul, 2003, s.212-213)
215
Henri Pirene, Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, terc.U.Koabaolu, stanbul,
1983, s.78-80.
216
Steven Runciman, a.g.e., s.400.
217
Joiaville & Villehardovin, a.g.e., s.108.
67
Fakat Hallar kendilerinin yeterli olmadklar alanlarda hem Mslmanlar,
hem de dou hristiyanlarn kullanmakta geri kalmamlardr. zellikle Hallarn
doktorlar, aclar, zenaatkarlar, iileri genellikle Suriye kkenli idi. Mmknse
dounun Yerli Hristiyanlarn zellikle tp alannda kullanmlardr.
Hallarn yaral askerlerini ve hastalar tedavi etmede Mslmanlardan geri

kaldn ve bunlar iin dou Hristiyanlarn kullandklarn grmekteyiz.
same bn Mnkzn eserinde yle bir olay anlatlr;
Bacanda bymekte olan bir bann bulunduu hastaya bir tabip yaray
aarak ban kurutucu bir merhem vermitir. Ancak bu srada bir Hal tabip
gelerek hastaya; Bu adam hibir ey bilmiyor, tek bacakla yaamak m istersin,
yoksa iki bacakla lmek mi? diye sorar.Hasta da tek bacakla yaamak istediini
syleyince Hal doktor bir balta ile hastann yaral bacan keser. Bacan
218
iindeki iliin kmas ile hasta orackta lverir. Bunun gibi rnekler Hallar ne
kadar medeniyetten, eitimden yoksun geri kaldklarnn grmemiz asndan
nemlidir.
Hal seferleri Dou Hristiyanlarnn sosyal ve ekonomik yaamlarna

byk zararlar verdi. Seferlerin nedenleri byk lde iki dinin atmasndan
ziyade, Avrupada yaanan sosyo-ekonomik durumla ilgilidir. Bununla beraber
Paul Raussetin ifadesine gre; Birok tarihiye gre Hal Seferleri Kilise
tarafndan organize edilen bir harekettir. Fakat bu seferlerin smrgeci bir karakter
219
tad da su gtrmez bir gerektir. Seferlerden sonra Hallarn yaptklarna
baknca Roussetin ifadesinin ok da doru bir tespit olduu ortaya kmaktadr.
Hallarn saldrlar, sosyal ve ekonomik yaamn bozulmaya balamas,

Mslmanlarn belirli dnemlerde onlar ile ekonomik ilikiye girmelerine bile neden
olmutur.
rnein; Selahattin Eyyubinin Hallar imhas ve Kuds Fethi zerine

harekete geen III.Hal ordusu, Alaehir ve Denizli havalisinden geerek,
Uluborlu civarnda Trk topraklarna girmitir. Hal ordusunun yolu zerindeki
218
sme bn Mnkiz, Kitabl-tibar, (bretler Kitab), ev.Yusuf Ziya Cmert, stanbul, 1992,
s.180.
219
Paul Rousset, Histoire des Croisades, Paris 1978, s.14.
68
Trkmenler, balangta yollardan uzaklaarak dalara ekildiler ve bir mddet
220
sonra da onlara hayvan, erzak satarak ticarete balamlardr. Bu rnek o
dnemde ekonomik hayat anlamamzda, Trklerin ne kadar skntya dp,
Hallarla bile ekonomik ilikiye girmelerinde nemlidir.
Hal Seferlerinden nce Mslmanlarn egemenliinde olan Dou

Hristiyanlarnn herhangi bir baskya maruz kalmad rahat bir yaam ierisinde
olduklarn, din ve inanlarnda serbest olduklarn, Mslmanlar ile aralarndaki
ilikilerde sorunlarn olmadn yaptmz aratrmalardan grmekteyiz. rnein;
ilk halifeler devrinde Hristiyanlar Arap cemiyetinde nemli bir yerde
bulunmaktaydlar. Dnr ve yazarlarn alacak derecede byk bir ounluu
faydal fikri katklar salayan Arap Hristiyanlardr. Hilafetin Hristiyan Bizans ile
rekabeti de hibir suretle dmanca deildi. Her iki devlet iinde bilim adamlar ve
nitelikli kiiler, her iki tarafn yararna, birinden dierine gidip gelmekteydiler.
Franklarn kard kutsal sava bu ilikileri bozdu. Hallarn fkeli taassubu
Mslmanlar arasnda da gittike artan tahammlszlk ve taassupla
221
cevapland.
Btn bu seferler boyunca yaplan soykrmlarn btn dnya zararl kt.

Dounun zengin ktphaneleri yamaland, ilim sahibi olan hem mslman hem
hristiyan insanlar valyelerinin demir zrhlar arasnda acmaszca ldrld. Bat
dnyas bu utan verici lekeden kurtulmak iin bu seferler srasnda Trlerin
Ermenilere soykrm yaptn ileri srerek daha da alalmaktadr.Oryantalist Hal
Seferi aratrmalarnn eserlerinde Ermeni Katliam gibi ballar yer almaktadr.
Asl Ermeniler bu konuda kendi gemilerine bakarak,Hallarn Ermenilere

yaptklarn (katletmeleri, mallarn yamalamalar, ellerinden topraklarn almasn)
unutmamaldr.
Hal Seferleri sonras ekonomik yapnn bozulmasyla Dou Hristiyanlar

da zor bir dnem ierisine girmilerdir. nk seferlerden nce byk ehirlerde
Latinlere, Yahudilere, ranllara, Araplara ve yabanc Trklere (mesela dil
Bulgarlarn) ait koloniler ve onlara mahsus hanlar ve mahalleler vard. Latinlerin
220
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Trkiye Seluklular, Erdoan Meril, a Yay.,
VIII, s.258.
221
69
Konya, Sivas ve sahil ehirlerinde teekkl eden konsolosluklar da bu kolonilerin
ilerine ve davalarna bakard. Bu ehirlerde ve hatta yollar boyunca onlara ait
222
kk kiliselere bile rastlanmaktayd.
Mslman memleketlerde tam bir dini hrriyet iinde yaayan Hristiyanlar,

Mslmanlar tarafndan katiyen dinlerini ve grlerini terk etmeye
zorlanmamlardr. Fakat Hal Savalarnda Bat Kilisesi mensubu olan Avrupal
Hallar Dou Kilisesinin topraklarna ve Mslman lkelere saldrnca kendi
dindalar olan Hristiyanlara ok byk ikenceler yapmlar, mallarn ve
mlklerini yama etmilerdir. Ortodoks kiliselerini yakp, ykmlardr. yle ki
Hristiyan halk kendi dindalar olan Hallara kar Mslmanlarn hakimiyeti
altna girmeyi istemi ve Hal iktidarndansa Mslmanlara cizye demeyi ye
223
tutmutur.
rnein Hallarn yaptklar skenderiye katliam, hedefleri dorudan

doruya Kutsal lkenin geri alnmas olan Hal Seferlerinin sonu oldu. Zaten
btn hallar da ilerine kral Pierre kadar byk bir istek ve gayretle sarlm
olsalard bile, bu seferin Hristiyanlk iin bir fayda salayacandan phe etmek
lazmdr. Bunun vuku bulduu sralarda Msr yarm asrdan fazla bir zamandan
beri Franklarla bar iinde yaamaktayd. Bunlarn Hristiyan tebalar iyi muamele
gryorlard. Hallar hi engellenmeden kutsal mahallere giriyorlard. Dou ve
Bat arasndaki ticaret parlak bir devir yaamaktayd. imdiyse Mslmanlarn
btn hakl kzgnlklar yeninde alevlendirilmiti. Yerli Hristiyan, btn bu ilerdeki
gnahszlna ramen, yeni bir takibat devresinin zorluklarna tahamml etmek
zorunda kald. Kiliseler tahrip olundu. Hatta Kutsal Mezar sene kadar kapal
kald. Ticari ilikilerin kesilmesi, veba salgnnn tahribatndan henz tam olarak
224
kurtulamam olan btn dnyaya bu bakmdan ar zararlara maloldu.
222
George Duby, Ortaa Kltr ve nsanlar, ev. Mehmet Ali Klbay, Ankara 1990, s.20-22;
Henri Pirenne, Ortaa Kentleri, ev. adan Karadeniz, stanbul 1991, s.25-27.
223
Neat atay, a.g.e., s.191-193.
224
Steven Runciman, a.g.e., s.379.
70
SONU
Tarih boyunca pek ok kltr ve inan, savalar sebebiyle farkl kltr ve

inanca sahip devletlerin hakimiyeti altnda bulunmu ya da baz inanlar ayr
fikirlere sahip milletlerin barnda ortaya km ve gleninceye kadar onlarn
idaresi altnda yaamak zorunda kalmtr. Genelde farkl inan ve kltrler
zerinde hakimiyet tesis eden devletlerin, dier milletleri kltr ve medeniyet
bakmndan kendilerine tabi kldklar, inan ve deerlerini zorla deitirmeye
altklar tarihin sk sk kaydettii bir olgudur. Hristiyanlk tarihinin balangcnda
putperest Romallarn Hristiyanlara yapt zulmler, Sasanilerin Ermenileri atee
tapmaya zorlamalar, Yahudi Himyer Krallnn Hristiyanlara dinlerini
deitirmeleri iin uygulad basklar zulm tarihinin sadece birka sayfasdr.
slamiyet tarih sahnesinde grlen bu zulm perdelerini kapatmak iin aba

gsterdi. slamiyet fethettii yerlerde insanlar yok ederek ya da srerek o
topraklarda sadece kendi hakimiyetini tesis etmeyi deil, aksine olabildiince fazla
sayda insann slam olgusunu tanmasn hedeflemitir. Dolaysyla ilk etapta
slam gereini reddeden gayri Mslimlere zamanla slamiyeti daha iyi
tanyabilecekleri bir ortamn hazrlandn ve hr iradeleri ile din seiminin
kendilerine brakldn ifade etmek yanl olmayacaktr.
Hristiyanlar sosyal haklarn en nemli unsurlarndan birisi olan fikir ve

dnce zgrlnden de olabildiince faydalanmlar, gnmze ulaan pek
ok eser brakmlardr. Onlara bu hususta bask uygulandna dair bir bilgiye
kaynaklarda rastlanmamaktadr.
slam birliinin bozulmas ve Bizansllarn pek ok yeri ele geirmesi bu

topraklarda yaayan gayri Mslimler zerinde yaayan olumsuz tesirler
brakmtr. Hal Seferlerinin balangcnda zellikle Bizans Kilisesine bal
Ermeni Hristiyanlar ihanet iine girmilerdir. Daha sonra ise piman olduklar ayr
bir gerektir.
almamzdaki rneklerden de anlalaca gibi bu seferler srasndaki

yaanan olaylarda Mslman askerlerin ve Hal askerlerinin davran ve tutumlar
Dou Hristiyanlarnn hangi dnce yapsnda daha rahat ve zgr bulunduklarn
anlamamz asndan nemlidir. Mslman Trk askerleri sava srasnda bile
mert ve adil davranlarda bulunarak savamlardr. Eskilerin Hristiyan tarihileri
dahi Trklerin yiitlik ve cesaretlerini beenip,takdir ederek, bu Trklerin tam ve
71
mkemmel olduklarn ve Hallar ile kyas ve karlatrmaya kabul edilebilmeleri
iin yalnz Hristiyan olmamaktan baka bir eksiklikleri olmadn ilave ederler.
Hal Seferleri ile bozulan slam dnyasndaki gayri Mslimlerin durumlar

Dou Hristiyanlara felaket getirdi. Hal seferlerinden nce her konuda hogr
ortamnda bulunan Dou Hristiyanlar, bu seferler srasnda Bat Hristiyanlarnn
kendilerine yaptklar ile byk bir hayal krkl yaadlar. Dou Hristiyanlar tam
bir hayal krldna uradklar ve slam idaresinde sahip olduklar haklar
kaybettikleri bilinen bir husustur. Batnn Dou Hristiyanlarna yardm gtrmek,
onlar bulunduklar Mslman egemenliinden kurtarmak amacyla dzenlenen
Hal Seferleri Dou Hristiyanlarna yardmdan ok felaket getirmitir. Birok
tarihiye gre Hal Seferleri kilise tarafndan organize edilen bir harekettir. Fakat
bu seferlerin smrgesi bir karakter tad da tartlmaz bir gerektir.
Medeniyete kar barbarln taarruzu olarak grlmesi gereken Hal

Seferlerinin sonucunda Doudaki Hristiyan halkn bu ykm sonucunda toplanp
yeniden ayaa kalkmas zaman alcaktr. Szde Dou Hristiyanlarna yardm ve
huzur gtren Hallar, Seferlerini sonunda var olan huzuruda yok edip lkelerine
dnmlerdir. Dou Hristiyanlarna fayda gtrme giriimleri asl seferlerin
sonunda lkelerine dndklerinde medeniyetten pay kapm olan hallara fayda
salamtr.
72
BBLYOGRAFYA
- Anna Komnene, Aleksias, ngilizce terc. E.R.A. Sewter, The Alexiad of

Anna Comnea, London, 1969.
- El-Azimi, Tarih, Trke Tercme, A. Sevim, Azimi Tarihi Seluklularla

lgili Blmler (h. 430-538=1038/39-1143/44), Ankara, 1988.
- Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi, II.Seri, No: 11, Trkeye eviren mer

Rza Dorul, Ankara 1950.
- Ahmet Rza, La Fallite Morale de La Politique Occidentate en Orient,

Batnn Dou Politikasnn Ahlaken flas, eviren Ziyad Ebuziyya.
- Altan, Ebru, II.Hal Seferi (1147-1148), Ankara 2003.
- Barker, Ernest, Crusades The Eneyclopedia Britannica, Eleventh

Edition, Combridge n. Press, Vol.7,1910
- Batav, Neet, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, Ankara 1992
- Umar, Bilge. Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, nklap Yay., stanbul
1998, s.106-107.
- Birun, el-Asrul-Bkiyye anil-Kamil-Haliyya, nr. Edvard Sachau,
Berlin, 1878.
- Bridge, Antoy, The Crusodes, London, 1980
- Bosworth, C.E., slam Devletleri Tarihi, ev. E. Meril-M. pirli,
stanbul, 1980.
- Brockelmann, Carl, slam Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. Neet
aatay, Ankara, 1964.
- Cahen, Claude, slam ve Hallar, ev.smet Kayaolu, Belleton,
Say : 200
- Cahen, Claude, The Turkish Invasion, The Selchukids, A History of the
Crusades, Philadelphia, 1955.
- Carm, Fuad, Hal Seferleri ve Kruvazadlar, stanbul 1999
- elik, mehmet,Siyasal Sistem Asndan Bizans mparatorluunda Din
Devlet likileri ( Kurulundan X.Yzyla Kadar ) I.Akademi Kitabevi,
zmir, 1999
- Daniel, Norman, The Arabs and Mediaval Europe, London and New
York, 1975
73
- Demirkent, In, Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri ,
EF Tarih Dergisi, Say 35 ten Ayr Basm, stanbul, 1994
- Demirkent, In, Hal Seferleri Kaynaklarnn Byk Klliyat Recveil

des Historiens des Croisades I, Ankara 1990, Belleten, say:210
- Demirkent, In, Hallar, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,

XIV, stanbul 1996.
- Demirkent, In, Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1146), 2.cilt, Ankara,

1990-1994.
- Demirkent, In, Hal Seferleri, stanbul 1997.
- Duby, Georges, Ortaa nsanlar ve Kltr, ev.M.A. Klbay,

Ankara 1990
- Duornik, Francis, znikten Vatikana Konsiller Tarihi, ev: Mehmet
Aydn, TTK, Ankara, 1990
- Ebul-Fida, el-Muhtasar fi Tarihl-Beer, Kahire h-1325.
- Edburg, P.W. The Kingdom of Cypus and the Crusades 1991-1374,

Cambridge 1991.
- El-Kind, Muhammed b. Yusuf, Kitbul-Vult vel-Kuzt, nr. R.Guest,

Leiden, 1912.
- Erer, Raid, Trklere Kar Hal Seferleri, stanbul, 1947

- Es-Suyt, Cellud-Din Abdurrahman b.Eb Bekr e-f, Hsnul-
Muhazara f Msr vel-Kahire,nr. Muhammed Mahmud Subeyh-Ahmed
Bedev, Kahire, 1960.
- Feridun Dirimtekin, Hal Seferlerinde nn-Eskiehir Muharebeleri,
stanbul 1946, s.90.
- Franis Duornik, Konsiller Tarihi znikten II.Vatikana, ev.Mehmet
Aydn, TTK, Ankara, 1990, s.33
- Gibbon, Edward, The History of the Decline and fall of the Roman
Empire, VI.
- Grousset, R., Histoire de Croisades, Paris, 1934-1936.
- Hanry Nivet, Balkan Hal Seferlerinde Avrupa Siyaseti ve Trklerin
Felaketi, ev.Ragp Rfk, stanbul, (Tarihsiz).
74
- Pirene, Henri, Hz. Muhammed ve Charlamange, ev. Mehmet Ali
Klbay, Birey ve Toplum Yay., Ankara 1984.
- Hallam, Elizabeth, Chronicles of the Crusades, Guild Publishing,
London, 1989
- Hamilton, Franklin, The Crusades, The Dial Press, USA, 1965
- Hitti, Philip, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev.Salih Tu, 4 Cilt,
stanbul 1995.
- Holt, P.M., Hallar a, 11.yy.dan 1517ye Yakndou, stanbul 1999.
- Honigman, Ernest, Bizans Devletinin Dou Snr, ev. Fikret Iltan,

stanbul 1970.
- Huhg Goddard, A History of Christian-Muslim Relations, Edinburg

University Pres, Edinburg 2000.
- bn-i Cbeyr, Rhle, Dor Sader, Beyrut,1964

- bn-i Kesir, El-Bidaye ven-Nihaye, ev.Mehmet Keskin, stanbul, 1995.
- bn-i Esir, zzddin Ebul-Hasan Ali b. Muhammed, el-Kamil fit-Tarih,
C.J. Tornberg Yayn, Beyrut, 1966.
- bn el-Kalanisi, Zeyl Tarih Dimark, ngilizce terc. H.A.R. Gibb, The

Domascus Chronicle of the Crusades, London 1932.
- bn Hallikan, Ebul-Abbas Ahmed, Vefayetl-Ayan ve Enbu Ebniz

Zaman, Yay.Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Kahire, 1948.
- bn Tagribirdi, Ebul-Mehasn Yusuf, en-Ncmz-Zhire fi Mlk-i
Msr vel-Kahire, nr, Drul-Ktbil-Msryye, 12 cilt, Kahire, 1929-
1956.
- Kalkaand, Ebul-Abbs Ahmed b. Ali, Subhul-A f Snaatil-n,
Kahire, 1913-17.
- Kafesolu, brahim, A Selcuklular Maddesi
- Krpk, Gray, Dounun ve Batnn Gznde Hallar, Selenge
Yaynlar, stanbul, 2009
- Krpk, Gray, Hallar,(1095-1120) Doktora Tezi, Ankara, 2005
- Krpk, Gray, Hallar,(1095-1291) Ahmet Refik Altnay, tken
Neriyat, stanbul, 2007
- Kymen, Mehmet Altay, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1963.
- Lewis, Bernard, atan Kltrler,Tarih Vakf Yurt Yay.,stanbul,1995
75
- Longnon, Jean, LEmprie Latin de Constantinople, Paris 1949.
- Maalouf, Amin, Araplarn Gzyle Hal Seferleri, ev. Mehmet Ali

Klbay, Telos Yaynevi, 2.bask, stanbul, 1998.
- Markiz, Takiyuddin Ahmed, es-Sll li-Marifeti dvelil-Mlk,

Yay.M.Mustafa Ziyade, Kahire, 1936.
- Maurice Lambard, lk Zafer Yllarnda slam, ev. Nezih Uzel, Pnar

Yay., stanbul 1983.
- Meril, Erdoan, Uluslararas Hal Seferleri Sempozyumu, Hal

Seferleri Srasnda Byk Seluklu Devletinin Durumu, Ankara 1999.
- Meril, Erdoan, Mslman Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1985.
- Meril, Erdoan, *Byk Seluklular* Doutan Gnmze Byk slam

Tarihi, Cilt.7, stanbul, 1992.
- Michael Frassetto and David R. Blanks, Wester Views of slamn

Medieval and Early Modern Europe, London 1999, s.97-99.
- Mchaud, Joseph Franois, History of the Crusades, Trans. W.Robson,

I.Volume, London, 1852.
- Necati Kotan, Trklere Kar Hal Seferleri, Tura yay., Adana 1974,
s.19.
- Niketos, Khonlates, Historia, Trke terc. F. Iltan, Niketos Khoniates.

Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Ankara 1995.
- Nicol, Donald, Bizans ve Venedik, ev.G..Gven, stanbul, 2000.
- Nomiku, H., Hal Seferleri, ev.Kriton Dimen, letiim Yaynlar,

stanbul, 1997.
- Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, Trke ev. F.Iltan, TTK.

Yayn, Ankara, 1981.
- zaydn, Abdlkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri,Seluklu Tarihi,

Ankara 1990.
- zsoy, Osman, Trkiyenin maj Sorunlar, Alfa Yaynlar, stanbul,

1998.
76
- ztrk, Levent, Hal Seferlerine Kadar Abbasiler Dneminde
Hristiyanlar, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
(Yaymlanmam Doktora Tezi) stanbul, 1994.
- ztrk, Levent, Asr- Saadetten Hal Seferlerine Kadar slam

Toplumunda Hristiyanlar, stanbul, 1998.
- zkuyumcu, Nadir, Fethinden Emevilerin Sonuna Kadar Msr ve

Kuzey Afrika, stanbul, 1993.
- Pirene, Henri, ortaa kentleri, ev.adan Karadeniz, stanbul, 2000.
- Prawer, J., The Latin Kingdom of Jerusalem, Europcan Coloniaslism in

the Middle Ages, London 1972.
- Read, Piears Paul, The Templars, 1999 (Trke Terc.S.G.Erdem,

Tapnak valyeleri, Ankara, 2003.
- Riley-Smith, J., The Crusades, London 1987.
- Riley, Smith, J., Hallar Kimlerdi? (What Were The Crusades?)

ev.Berna Klner, stanbul, 2004.
- Robert de Clari, La Conguete de Constantinople, Trkeye terc. B.

Akyava, stanbulun zapt (1204), Ankara 1994.
- Runciman, Steven, Hal Seferleri Tarihi, 3.cilt, Ankara 1992.
- Sevim, Ali, Seluklu, Msr Fatimi Devletleri likilerine Genel Bir Bak,
VIII.Trk Tarih Kongreleri, II.Bilidiriler, Ankara, 1967.
- Sevim, Ali ve Meril Erdoan, Siyaset, Tekilat ve Kltr Seluklu

Devletleri Tarihi, TTK, Ankara,1995.
- Sbt b. El-Cevzi, Ebul-Muzaffer Yusuf Kzolu, Miratz-Zaman f

Tarihil-Ayan, nr.Ali Sevim, Ankara, 1968.
- Stevenson, W.B., The Crusades in the East, Cambridge, 1907.
- Turan, Osman, Seluklu Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul 1965.
- Turan, Osman, Seluklular Tarihi Trkiye, Siyasi Tarihi, Alp Arslandan

Osman Gaziye (1071-1318), stanbul 1971.
77
- Urfal Mateos, Vekayiname, Trke terc. H. Andreasyon, Urfal Mateos
Vekayinamesi (1952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162),
Ankara 1962.
- Uluay, aatay, Hal Seferleri, stanbul, 1956.
- same bnl-Mnkz, Kitabul-tibar, ev.Yusuf Ziya Cmert, Ses Yay.,

stanbul, 1992.
- Vasllev, A.A., Bizans mparatorluu Tarihi, Trke ev.M.A.Mansel,

Ankara, 1943.
- Yakt, Mucemul-Bldan, Tahran, 1956.
- Zeydan, Corci, slam Medeniyeti Tarihi, III, (ev.Zeki Megamiz),

stanbul. 1328.
- W, Heyd, Yakndou Ticaret Tarihi, Terc.e.Ziya Karal, TTK, Ankara,

1975, s.140-145.
78

Tuğba Akın - Haçlı Seferleri Ve Doğu Hıristiyanları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tuğba Akın - Haçlı Seferleri Ve Doğu Hıristiyanları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

CELAL BAYAR NVERSTES

HALI SEFERLER VE DOU HIRSTYANLARI

RENCNN ADI VE SOYADI

DANIMAN RETM YES

Prof. Dr. NADR ZKUYUMCU

Dou ve Bat Hristiyanl tarih boyunca birbirlerinden farkl anlay ve

Bu sebeple biz de, esasen bir Hristiyan ve Mslman atmas olan ve

Girite; kaynaklar ve aratrmalar hakknda; konumuzla ilgisi erevesinde

Birinci blmde; Hal seferlerinden nce Dou ve Bat Hristiyanlarnn

kinci Blmde; Hal seferleri srasnda Dou Hristiyanlarnn durumu

almamzda beni tevik eden ve yardmlarn esirgemeyerek katkda bulunan

Hal Seferleri ve Dou Hristiyanlar balkl tezimiz, giri blmyle beraber

Hallar konusu zerinde Trkiyede yaplan almalar ounlukla ya eviri

Batl tarihiler iersinde Hallar konusuyla uraanlar daha ok Fransa,

Hallar ile bilgileri mslman mverrinlerin ansiklopedik eserlerinde ve

Endlsl seyyah bn Cbeyrin Er-Rhlesi Hallarn sosyal hayatlar ve

Bizans kaynaklar arasnda Niketasn Historias, lonnes Kinnamosun

Fakat Hal Seferleri hakknda bilgi veren en nemli kaynaklardan biri

Hal Seferleri ve Dou Hristiyanlar isimli almamzda bizim iin nemli

Hal Seferlerinde Bat Hristiyanlarnn dini, siyasi, sosyal ve ekonomik

2) HALI SEFERLER HAKKINDA

Tarih boyunca kltr farkllklar ve siyasi hakimiyet mcadelesi savalarn

Hal Seferlerinin olduu dnemde Avrupa Medeniyeti ve slam medeniyeti

Hareketin meydana k nedeni, Hal Seferleri tarihi zerinde alan ilim

nk Hal Seferi dncesinin ortaya atld srada Avrupa alk,

Hal arsn her tarafta duyurmak amacyla alan vaizler arasnda

mparator Aleksios, Pierrenin kumandanlk zelliine sahip bir kii

Bu ordular Pelekanondan yrye geecek Anadolu Seluklu Devletinin

Hal ordusunu malup edemeyeceini, hatta onlarn yrylerine engel

1101 Yl Hal Seferleri

Kudsn ele geirilmesi haberi Avrupada byk heyecan uyandrd. Bu

Hal Ordusu zmitte topland srada Batdan gelen bu yeni tehlikeden

II.Hal Seferi valyelerinin getikleri her yerde sergiledikleri davran tarz,

Musul Atabeyi madetdin Zengi tarafndan (1147-1149) tarihlerde Urfann

Bizans mparatoru Manuel Komnenos, Batnn yardmna ihtiyac

Bu seferde, Trklerin birbirini ardna aknlar Almanlar ksa zamanda

II.Hal Seferinde yaanan kesin baarszlk, Frenk Krallnn

Selahaddin Eyyubi tarafndan 1187 Hittin savayla Kudsn Mslmanlar

Alman mparatoru Friedrich ve Bizans mparatoru II.saakios Angelos

Avrupada bapiskopos Jasias sonunda Fransa ve ngiltere krallarn Hal

nc Hal Seferinin amac Kuds geri alma hedefine ulaamamtr.

Drdnc Hal Seferi

Kuds kral Henrinin kardei Champagne Kontu Thibaut tarafndan 1199

Balangta Papa ve Hallar bu gre katlmamlar, 1201de Thibautun

1202 ylnda Hallar Venedikte toplandlar. Ancak anlama uyarnca

Bizans tahtndan kardei III.Aleksios Angelos tarafndan indirilmi eski

Kylerden, tek katl evlerden baka bir ey grmeyen batnn bu vahi

Hristiyan dnyasnn merkezi olan Kostantinapolis bu yama sonunda btn

Hallar stanbulda Latin mparatorluu adyla elli yedi yl srecek bir

Beinci Hal Seferi

Avrupada toplumun baz kesimlerinde Hal ruhu hala devam etmekteydi.

1215te Romada Lateran Konsilinde sefere katlacak, Hallara imtiyazlar

Hallar Mslmanlar Nil deltasndan karabilirlerse Svey ve Akka

Dimyata yerleen Hallar ehirde imar faaliyetlerine baladlar ve bu arada

Altnc Hal Seferi

Beinci Hal Seferinin baarszl mparator II.Friedriche daha da byk

Bu suretle, Kudste Hristiyan ve Mslmanlar arasnda ortak bir ynetim

Friedrichin Yeniden Dou Kilisesindeki ta giyme trenine hibir Frenk

Friedrichin Douda uygulamak istedii idare Kuds ve Kbrsta kargaa

Yedinci Hal Seferi

Kudsn Mslmanlarn eline gemesinden bir yl sonra 1245te Papa IV.

Msr karargahna ani baskn yapan Hallar Mslmanlar hazrlksz

Dimyatta bulunan Hal ordusuna ve yardm gemilerine Mslmanlar