HALI SEFERLERNN BLNMEYEN TARAFI:

HALI ORDULARININ HALI TRKLER

imdiye kadar Hal Seferleri ve Hallarla ilgili saysz alma yaplmtr. Ayn
ekilde bu savalarn taraflarndan birini oluturan Trklerle ilgili de saysz alma
yaplmtr. Ancak Hal Seferlerine Hal ordularnn ierisinde katlan Hristiyan Trklerle
ilgili bir alma yaplmamtr.

Ancak, elbette ki, bu konuda bir alma olmamas, bu konudaki gerekliin zerini
rtemez. Son dnemde yazlan Hal Seferleri ile ilgili kaynaklarda bu konu ile ilgili bilgiler
snrl olsa da, birinci el kaynak olarak nitelenen kaynaklarda, bu konuda yeteri kadar bilgi
bulunmaktadr.

Bu arada u noktay da, vurgulamamz gerekir. Hal ordularnda yer alan Trklerin
bir ksm farkl Avrupal devletlerin, bir ksm da bizzt kendi babularnn emri altnda yer
almlardr.

Bununla berber ncelikle Hal Seferlerine bakmamz gerekiyor. Bilindii gibi Hal
Seferleri, Papa II. Urbanusun 27 Kasm 1095 trihinde, Fransann i kesimlerinde yer alan
Clermontta toplanan konsilde, Mslmn Douya ynelik bir seferi ln etmesiyle
balamtr. Tabi olarak sonraki trihlerde (1101, 1147, 1189, 1202) tekrarlanmtr. Elbette
sonraki seferlerin hibiri birincisi kadar etkili ve kuvvetli olmasa da, Hal seferleri dncesi
ortadan kalkana kadar blgedeki etkisini srdrmtr.

Hal Seferlerinin ortaya kmasnda, en temel sebep, Avrupann iinde bulunduu

ekonomik durumdur. Ticret yollarnn Mslmn toplumlarn elinde olmas, ekonomik
olarak byk skntlar yaayan Avrupal Hristiyan toplumlar zerinde nemli etkilere yol
amtr. Dn bir harekt gibi sunulmasna ramen seferlerin, tammen ekonomik amalara
dayandn gz ard edemeyiz. Hatt bu konuda bz trihiler, Hal Seferlerinin tanmn
u ekilde yapmaktadr:

Hal Seferleri ortaada, Avrupallarn Akdeniz ticaretinden, dolaysyla merkez

dnya ticaretinden daha ok pay elde etmek iin Akdeniz ticaret yollarn Avrupallara
kapayan slam devletlerini yararak, Dou Akdeniz ticaret kavaklar ve limanlar araclyla
ipek ve baharat ticareti yollarn ele geirdikleri asker harektn addr.1

Bu durumu yle niteleyebiliriz. Hindistandan ya da inden gelen rnler, en fazla

slm lkeleri zerinden gemekte ve Avrupaya bu ekilde ulamaktadr. Dolaysyla bu
rnler, Avrupaya ulatnda ar yksek fitlara sebep olmaktadr. Oysa Dou Akdeniz
blgesi ele geirilebilirse, Kzldeniz kylarna da ulalm olur ve pek ya da Baharat yolu
gibi uluslar aras ticret yollarnn var noktas, ele geirilmi olur. Kzldeniz kylarnda

1
Krpk, Gray, Hallar ve pek Yolu, Bilig Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, Bahar 2012, s.61, ss.173,
Ankara 2012
kurulacak tersne ve limanlar ile de deniz yoluyla Hindistan ve ine ulamak zor deildir.
Tabi Avrupann bu dncesi, ancak corf keiflerle berber gereklemitir.

Avrupallarn, deniz yoluyla dorudan Hindistana ve ine ulamay rendii

corf keiflere kadar pek, Baharat, Krk ve benzeri uluslar aras ticret yollar iin srekli
savalar yaplmtr. z olarak Trk-in, Bizans-rn, Trk-rn, Arap-Bizans, Arap-rn,
Trk-Bizans savalarnn temelinde bu vardr. Diyebiliriz ki, Hal Seferleri, bu savalara,
Avrupann tek ve byk bir g olarak dhil olarak, bu yollar kendi kontrolne alma
abasdr. Elbette bu abada, Mslmnlarn cihd, gaz gibi dn kavramlar kullanmas gibi
Hristiyanlar da ha ve s gibi dn kavramlar kullanmlardr.

Avrupal toplumlarn her kesimi iin de bu seferler, byk bir kurtulu kaps olarak
grlmtr. Kilise iin dn ve ekonomik gcn arttrma frsat; krallar, prensler ve dier
yneticiler iin yeni topraklar ile ekonomik ve siys gcn arttrma frsat; sradan halk iin
ise bir ekilde zengin olma ya da ldnde cennete gitme frsat. Ama ne olursa olsun, Papa
II. Urbanusun balatt birinci seferden tibren Hal Seferleri, Avrupal toplumlarn
geneline hitb etmeyi baarmtr.

Bununla berber Hal Seferlerinin Papalk merkezli Katolik Avrupann dnda

ikinci ayan ise Bizans oluturmaktadr. Her ne kadar sonradan, Bizans iin bir felkete
dnm olsa da, Mslmn Trklere (Seluklu) kar Bizans iin Hal Seferleri kurtarc
olmutur. Zr Malazgird Meydn Muharebesinden hemen sonra Trk kitlelerinin
Anadoluya girmeye balamas ile berber Bizans, ok ksa srede btn Anadoluyu
kaybetmitir. yle ki, 1078-1080 dolaylarnda stanbul ve anakkale boazlarna kadar
Trkler ulamay baarmtr. Dolaysyla Bizans iin Hal Seferleri, kaybettii topraklarnn
bir ksmn geri almak iin frsat olmutur. znik, Ktahya, zmir ve daha birok ehri geri
almlardr. zellikle 19 Haziran 1097 trihinde znikin geri aln tammen Hal
ordularnn baarsdr. Bununla berber dnemin Bizans imparatoru Aleksios Komnenos, bu
yardmn karlnda yapmas gerekenleri yapmamtr.2 Bu ise sonraki seferlerde, Hallarn
Bizansa kar olumsuz tavr ve fikrin ierisinde olmasnn sebepleri arasnda olmutur.

***

almamzn konusunu oluturan Hal ordular ierisinde yer alan Hal Trklerle
ilgili olarak ncelikle unu sylememiz gerekir. Bunlarn bir ksm, Katolik Hristiyanl
benimseyen, yni Papaya dn ball olan Trkler iken, bir ksm da Ortodoks Hristiyanl
benimseyen, yni Bizansa dn ball olan Trklerdir. Birinci ksmdakiler, genelde
Avrupal ordularn ierisinde ya da kendi babularnn emrinde yer alrken, ikinci
ksmdakiler daha ziyde Bizans ordusunda yer almtr. Bunun dnda Anadolu evresindeki
Grc, Ermen ve benzeri devlet ve devletiklerde de Hristiyan Trklerin varl, bilinen bir
gerektir.

2
Kksipahiolu, Birsel, Birinci Hal Seferi'nin Bir Grg Tan: Raimundus Aguilers, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, s.59, ss.19, stanbul, 2014
 Hal Trklerin byk ounluunu Kumanlar olutururken, ok az bir ksmn da
Hristiyan olan Peenek, Ouz ve benzeri Trk boylar oluturmutur. Bu noktada bz Hal
kroniklerinden ve dnemin Arap kaynaklarndan alntlar yapacam.

4. Hal Seferinin nde gelen isimlerinden olan Fransz mareal Geoffroi de

Villehardouin ile yine 4. Hal Seferinin nemli isimlerinden olan ve mparator Henri
olarak bilinen Henri de Valenciennesin kronikleri ile 1. ve 2. Hal Seferlerini gren ve
kaleme alan Arap kkenli bn Kalnisnin eseri, bu noktada bize k tutmaktadr.

imdi 1. ve 2. Hal Seferinden balayabiliriz.

1. ve 2. Hal Seferlerini gren Arap kkenli bn Kalnis, Hallarn yannda savaan

bir Trk birliinden yle sz etmektedir:

Bylece ehirlerine yakn olduu iin ahali balarna gelen talihsizliklerden ikyet
ederek Tarablusu elinde bulunduran Kad Fahrl Mulk Eb Ali Ammr b. Muhammed b.
Ammra bavurdu. [Kad] isteklerine kavumalar iin onlara yardm edeceine ve oraya
bir birlik gndereceine sz verdi. Ordusundan dikkate deer derecede byk bir birlii
onlara gnderdi. Ordu ehre girdi ve Trklere kar yerli halk da onlara katld. Bylece
Trkleri yendiler, onlar ehirden atarak ehri ele geirdiler.3

Burada anlatlan olayda dorudan Trkler ifdesinin gemesi ok ilgintir. Zr o

dnemde Trkler, genellikle Seluklu ve ona bal beylik ve atabeylikler iin kullanlrd.
Bununla berber burada ifde edilen Trklerin banda bulunan Tcl Mulk, Mslmn bir
Trktr. Onun emrindeki Trklerin ise ou Hristiyandr. Ancak burada dikkte deer bir
nokta vardr. bn Kalnis, eserinin birok yerinde Trklere ilikin vglerde bulunmaktadr.
Hal ordularna kar (Frenkler diye gemektedir), Seluklu, Artuklu ve benzeri Trk ordular
iin de Trkler ifdesini kullanmaktadr. Yni eitli Trk boy ve hnednlklarn ayr ayr
ele almamakta, sdece rk adyla deerlendirmektedir.

Baka bir ksmda da Hristiyan Grclerin saldrs anlatlmaktadr. bn Kalnis, bu

ksmda Trkler ya da Kumanlar dememektedir. Ancak o dnemdeki Grc Krallnn
ordusu, tammen Kumanlardan olutuu iin bunu da eklemek gerekmektedir.

Bu sene [515 senesi (29 Mart 1121 18 Mart 1122) K.A.K.] Grclerin Durbda
ortaya ktklar ve Melik Turulun topraklarna girdikleri haberi geldi. Melik Turul, Shib
-i Haleb Emr Necmed-Dn l-Gz b. Artuktan, Trkmenlerden ve Emr Dbeys b. Sadaka b.
Mazyaddan yardm istedi. Onun bu davetine icabet ettiler. Grc ordusu korku iinde kat.
4

Ayrca bn Kalnis, Durkubliyye dedii, Hal ordusunun iinde grev yapan ve

Mslmn Trklerin eline esr den, Hal Trk askerlerinden de sz etmekte ve yle
demektedir:
3
bn Kalnis, am Tarihine Zeyl, I. ve II. Hal Seferleri Dnemi, s.9, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Hasan li
Ycel Klasikler Dizisi, stanbul, 2015
4
a.g.e., s.85
 Komutanlar, kale ve illerinin valilerinden her biri tek bana bir at zerine
oturtuldu; hepsi de zrhlarn, miferlerini kuanm vaziyette idiler ve ellerinde de bayraklar
vard. Piyadeler, yani Sercndiyye ve ed-Durkubliyye ise er drder ya da bundan az ve
ok olmak zere birbirlerine balanmlard.5

Ayrca 3. Hal Seferi dnemindeki muharebelerden biri olan Arsuf Muharebesinde

de Trkopol denilen Hal Trk askerlerini gryoruz. ngiliz kral 1. Richard emrinde
savaan bu Trklerin says, bz kaynaklarda on bini bulmaktadr. Ancak bu say, abartl olsa
da, birka bin civrnda Trk kkenli paral askerin Hal saflarnda savatn syleyebiliriz.

bn Kalnisnin, Durkubliyye dedii, Bizans kaynaklar zerinden de Trkopol

olarak nitelendirilen bu paral Trk askerleri, ilk olarak Bizans ordusunda grlmtr.
Sonrasnda ise hem Bizans, hem de eitli Avrupal lkelerin ordularnda yer almlardr.
Osmanl dneminde Karaman Rmlar denilen ve 1923 tehcriyle Yunanistana gnderilen
topluluun, bunlarn ardllar olduunu syleyen birok cidd trihi bulunmaktadr.

Bunun dnda kendi babuunun emrinde savaan Trkler de bulunmaktadr. Geri

Balkanlarda yaanan olaylardan dolay ounluu Hallara kar savasa da, bir ksmnn
Hallarn yannda savat da grlmektedir.

Bu konuda 4. Hal Seferi srasnda bizzt olaylarn iinde olan Fransz mareal
Geoffroi de Villehardouin, yle demektedir:

357. O geceyi de yle geirip Paskalya bayramnn perembe sabahn ettiler (14
Nisan 1205) ve ayini dinleyip yemek yediler. O srada Kumanlar adrlara kadar koarak
geldiler; ve alarm verildi ve herkes silahlarna kotu ve dzenli sava birlikleri kamptan kp
daha nce konuulduu gibi saf tuttu.6

Burada grld gibi Kumanlar, nemli bir grevde deiller. Ancak bir nev gzc
ya da haberci gibi olduklar grlyor. Bununla berber baskn yapanlar da Valak Kral
Kaloyann emrindeki Kumanlar ile Valaklardr. Buna gre Kumanlarn arasnda da farklln
olduunu syleyebiliriz. Villehardouin, devmnda yle demektedir:

358. lk nce Kont Louis birliiyle birlikte dar kt ve Kumanlarn peinden gitti
ve onlar takip ettiini mparator Baudouine bildirdi. Heyhat! Akam yaptklar dzenlemeyi
ne abuk unutmulard! Kumanlar byle iki fersah izleyip uzun sre kovaladlar. Ve sonra
Kumanlar onlara doru dnd ve haykrmaya ve ok atmaya baladlar.7

Burada Bulgar Kral Kaloyann emrinde Bizans iin savaan bir Kuman-Valak
ordusunun olduunu gryoruz. Sonraki ksmlarnda da Kaloyann Kuman-Valak ordusunu,
yine Bizansa yardm iin gnderdiini gryoruz.

5
a.g.e., s.201
6
de Villehardouin, Geoffroi; de Valenciennes, Henri, IV. Hal Seferi Kronikleri, s. 106, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, Hasan li Ycel Klasikler Dizisi, stanbul, 2008
7
a.g.e
 404. Ve Valak ve Bulgar Kral Kaloyan da kesine ekilmemiti; ok zengin ve
gl bir adamd ve ok sayda Kuman ve Valak toplad. Noelden hafta sonra onlar
Romania [Dou Roma - K.A.K.] topraklarna, Hadrianapolis ve Didymoteikhondakilere
yardm etmek zere gnderdi; onlar da bundan g ve cesaret alarak daha ok akn yapmaya
baladlar.8

410. Kumanlar ve Valaklar ve Bizansllar muzaffer bir biimde, iyi atlar ve iyi
zrhlar ele geirerek geri dndler.9

461. O zaman Kaloyan kendi ordular ve gelip ona katlm byk bir Kuman
ordusuyla birlikte Valakiadan [imdiki Romanya K.A.K.] kt ve Romaniaya girdi. Ve
Kumanlar Konstantinopolis kaplarna kadar geldi.

Grld gibi Bizansa destek veren Kumanlar, Hal ordularna kar nemli
savalar vermilerdir. Bununla birlikte kroniklerde ad geen ve Bulgar kral olarak yer alan
Kaloyann kim olduunu da, bu konuyu kavramak adna bilmek gerekir.

Kaloyan, Kuman Trklerinden bir Bulgar kraldr. Bir Hristiyan olan Kaloyan ile
Papa III. Innocentiusun yazmalar, olduka ilgintir. Bu yazmalarda Papa, Bulgar kilisesi
ile Katolik kilisesinin birlemesini istemi ve Bulgar lkesinde bir piskoposluk ile siys
destek teklf etmitir. Bununla berber Hallarn davranlarndan ve Bizansn yardm
isteklerinden dolay srekli olarak stanbula yerleen Hal ordularyla savamak durumunda
kalmtr. Kaloyan zamnnda Bulgar krall, stanbulu, Edirneyi, Selniki kuatabilecek
bir gce dnm ve byk bir Balkan devleti hline gelmitir. Bununla berber Kaloyan,
1207 ylnda kendi gibi Kuman olan Manastr adnda bir Kuman babuu tarafndan
ldrlmtr. Ondan sonra yerine gelen yeeni Boril ise yengesi ile evlenmitir.10 11 12

Kaloyann yaamna ve dnemin Bulgar devlet yapsna bakldnda, Bulgarlarn

henz Slavlamadn ve hl Trk zellii gsterdiini grmekteyiz. Kaloyanin lm ile
Osmanl Trklerinin Balkanlara gelmesi arasndaki aa yukar yz elli yllk srede bu
asimilasyonun ilerlediini ve ne yazk ki, Osmanl Trk egemenlii altnda tamamlandn
gryoruz. Bu ise dn farkllnn sonularnn ykc bir gstergesidir.

***

Sonu olarak, elbette genele bakldnda Hal saflarnda yer alan Trklerin saysnn
pek fazla olduunu syleyemeyiz. Ancak yine de azmsanamayacak kadar bir Trk gcnn
de, Hal saflarnda yer aldn grmekteyiz. Bununla berber bu gcn ounluunun
Kumanlardan olutuu ise aka ortadadr.

8
a.g.e., s.121
9
a.g.e., s.122
10
Gkbel, Ahmet, "Kpaklar ve Kumanlar", Trkler Ansiklopedisi, c.2, s.1301, Ankara, 2002
11
Stoyanov, Valeri, "Bulgar Tarihinde Kumanlar (XI-XIV. Yzyllar)", Trkler Ansiklopedisi, c.2, s.1415, Ankara,
2002
12
a.g.e., s.1434
 Trkler, ounlukla slma inanan ve bu yzden de bu savalarn bir tarafn oluturan
millet konumundadr. Hatt az saydaki Arab hkmdr ya da komutan saymazsak,
neredeyse tek bana Hal Seferlerinin Mslmn tarafn oluturmulardr. Ancak bununla
berber savan kar tarafnda da Trklerin Hristiyan soydalarnn da olduunu grmemiz
gerekiyor.

Hal Seferlerinde var olan Hal Trklerin varl bilinmeden, incelenmeden,

Anadolunun Trklemesi, Bizansn yklmas ve daha birok unsurun anlalmas mmkn
deildir.

KAYNAKA

Ayn, Yusuf, "Bat Anadolu'daki Trk Yaylna Kar Bizans mparatorluu'nun

Kuman-Alan Topluluklarn Balkanlardan Anadolu'ya Nakletmesi", Trk Tarih
Kurumu Belleten Dergisi, c.76, s.276, y. 2012 Austos
de Villehardouin, Geoffroi; de Valenciennes, Henri, IV. Hal Seferi Kronikleri, s.
106, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Hasan li Ycel Klasikler Dizisi, stanbul,
2008
Demirkent, In, "Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri", , stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, s.35, stanbul, 1994
Gkbel, Ahmet, "Kpaklar ve Kumanlar", Trkler Ansiklopedisi, c.2, s.1301, Ankara,
2002
bn Kalnis, am Tarihine Zeyl, I. ve II. Hal Seferleri Dnemi, s.9, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Hasan li Ycel Klasikler Dizisi, stanbul, 2015
Krpk, Gray, Hallar ve pek Yolu, Bilig Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi,
Bahar 2012, s.61, ss.173, Ankara 2012
Kksipahiolu, Birsel, Birinci Hal Seferi'nin Bir Grg Tan: Raimundus
Aguilers, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, s.59, ss.19, stanbul,
2014
Runciman, Steven, Hal Seferleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu, 2008
Stoyanov, Valeri, "Bulgar Tarihinde Kumanlar (XI-XIV. Yzyllar)", Trkler
Ansiklopedisi, c.2, s.1415, Ankara, 2002