You are on page 1of 13

17/2/2017 Lapersonalidadflexible

012002

Lapersonalidadflexible
Porunanuevacrticacultural
BrianHolmes TraduccindeMarceloExpsito,revisadaporBrianHolmesyJoaqunBarriendos

Escrib"Lapersonalidadflexible"durante2001,basndomeeninvestigacionesrealizadasenlosaosdelboomdela
llamadaNewEconomy.Eltextoenfatizalosaspectosculturalesyelpodersoftdelnuevoparadigmasocial,de
acuerdoconelcarcterdelosaosdegobiernodeClintonenlosEstadosUnidosyeldelasformastolerantesdela
socialdemocracia,prominentesporaquelentonceseneloccidenteeuropeo.Peroelaparatotecnolgicoqueestetexto
describenohahechomsquedesarrollarsedesdeentonces,mientrasquesusjustificacionesculturales,anms
retorcidas,reflejancadavezmejorelmsinsensibleoportunismo.Desdeentonces,loquehemosobservadoatravs
delmundoeslaimplementacintotaldelsistemaflexible:unrgimendetrabajoenelquelamovilidaddelamanode
obraylaflexibilidaddelajornadadetrabajosevenacompaadasporlaconstantevigilanciaelectrnicayelcontrol
directivodelaactividadlaboral.Paracaerenlacuentadecmofuncionaestesistemanoessuficienteconmiraralos
directivospasendoseporlosaeropuertosconsustelfonosmvilesyordenadoresporttilesesnecesarioobservar
tambin,enprofundidad,todalainstrumentacindellugardetrabajo:dispositivosdeidentificacinbiomtricos,
programascontadoresdelusodelteclado,insigniaselectrnicasquepermitenhacerseguimientodelaspersonasenla
plantafabril,sensoresGPSparavigilarelmovimientodevehculos,etctera.Todosestossistemastecnolgicos
implicanalagenteenunnuevotipoderelacionesentrequienescontrolanyquienessoncontrolados.Apesardel
colapsodelmercadofinanciero,elcualpusofinalaNewEconomydemaneraabrupta,nosenfrentamosaun
endurecimientodelasformasenqueeltrabajosedirigeyremunera,ascomoenlasformasdepsicologasocialquelo
acompaan.Estastransformacionesseestnextendiendoalosintentosderegulacindelosflujosdepoblacina
travsdelasfronterasnacionales,loscualesseventambinsometidosacontinuasidentificacionesycontroles.Se
puedenhacertambinconsideracionessemejantesapropsitodelasnuevastcnicasdeexamendelperfildelos
consumidores,enintersdeunasprcticaspublicitariascadavezmsfocalizadasyseductoras.Sialgohacambiado
desdequeescribelensayo,portanto,hasidoenladireccindeunaintensificacindelosprocesosqueenlse
describen.[BrianHolmes,extractodeunaentrevistaconRobbyHerbst,JournalofAesthetics&Protest,inviernode
2005.]


LosacontecimientosocurridosenelcambiodesiglodesdelacumbrefracasadadelaOMCenSeattlehastaelataque
alasTorresGemelasdeNuevaYorknoshandemostradoqueunacrticaradicaldelaglobalizacincapitalistanoslo
esposible,sinourgentementenecesaria,antesdequeelniveldeviolenciaenelmundoseincrementedramticamente.
Loscomienzosdeunacrticatalexistenyaenlarenovacindelasteoraseconmicas"noortodoxas"[1].Pero
podemosmirartambinmsall,haciaunacrticadelaculturacapitalistacontempornea.

Parasereficaz,unacrticaculturaldebemostrarlasconexionesentrelasprincipalesarticulacionesdelpoderylas
estticasmsomenostrivialesdelavidacotidiana.Esdecir,deberevelarquelasrelacionessocialessondetal
sistematicidadqueseimponendemanerageneralaquienesestamosimplicadosenellasperodebehacerloadems
mediantelacrticadelosdiscursos,imgenesoactitudesemocionalesespecficasquesonlasformasconcretasque
dichasrelacionessocialesadoptan,ocultandoladesigualdadylacrudaviolencia.Debehaceraicoselequilibriodel
consenso,inundandodeluztodoaquelloquelasociedadconsiente,cmotoleralointolerable.Talcrticaesdifcilde
ponerenprcticaporquedebeoperarendosnivelesopuestos:porunlado,hadeaproximarsealmximoala
complejidaddelosprocesossocialespararesultarconvincentealavistadelosinvestigadoreseinvestigadorasdecuyo
conocimientoespecializadonecesitaporotrolado,tienequedotarasusconclusionesdeexpresionessuficientemente
llamativascomoparaconvenceralossujetosaquienesbuscadescribir:aqullosyaqullasdecuyocomportamiento
dependelatransformacindelstatusquo.

Estetipodecrticaexistimuyrecientementeennuestrassociedades,dotandodeunenfoqueintelectualalaintensay
extendidainsatisfaccindelosaossesentaysetenta,ydeestamaneraayudandoacambiarelsistemaentero.Hoy
parecehabersedesvanecido.Ladimensinestticayanoseponeencuestincomopuenteproblemticoentrela
psiqueylasestructurasobjetivasdelasociedad.Escomosiinclusohubiramosperdidoelgustoporlonegativo,la
ambicindeunacrticaantisistmica.Ensulugarencontramosinterminablesvariacionessobrelosestudiosculturales
angloamericanos,queconsistenenunaestrategiapositiva,undispositivoparasumarvalor,nopararestarlo.Perosien
lugardecontentarnosconestaversinactualdelosestudiosculturalesmirsemossuhistoriaretrospectivamente,
podramosencontrarargumentosafavorderenovarunacrticadelaideologacontempornea.

Cuandoafinalesdeloscincuentaemergieronlosestudiosculturalesbritnicos,stosintentaroninvertirlasjerarquas
estticasredirigiendoellenguajesofisticadodelacrticaliterariahacialasprcticasyformasdelaclasetrabajadora.Al
elevarlasexpresionespopularesmedianteunprocesodecontaminacinquetambintransformabalaculturadeelite,
buscabancrearalternativaspositivasalosnuevosmodosdedominacinproyectadosporlosmediosdecomunicacin
demasas.Esteenfoquediversificenormementeelespectrodesujetosyestilosacadmicosquesehanidoaceptando
comolegtimos,contribuyendorealmente,deestamanera,alidealdelaeducacinpopular[2].Adems,losestudios
culturaleshanconstituidounaverdaderaescueladepensamientoparalaculturadeizquierdasdesarrollandouna
intencionalidadestratgica.Sinembargo,suherramientatericafundamentaleralanocinderecepcindiferencialo
lecturanegociada,eltoquepersonalqueelreceptordabaalmensaje.Lanocinseutilizabaoriginalmentepararevelar
lasinterpretacionesquelaclasetrabajadorahacadelosmensajesdominantesenunmarcotericotodavabasadoen
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 1/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible

laconcienciadeclase[3].Perocuandoelnfasissobrelarecepcinseescindideladinmicadeclaseenelcursode
losaosochenta,losestudiosculturalessevolvieronunagrancelebracindelgiroparticularquecadaindividuoogrupo
podaaadiralproductomediticoglobalizado.Esdeestamaneraquedieroncartadelegitimidadaunanuevaideologa
delconsumotransnacional[4].Setratadeldiscursodeunaalienacinperfeccionada,apropiada,individualizada,
etnicizada,queunomismohacesuya.

Cmopuedelacrticaculturalhacerseotravezeficazenlaactualidad?Voyaargumentarenfavordeconstruirun
idealtipo,revelandolainterseccindelpodersocialconlasdisposicionesmoralesntimasylaspulsioneserticas[5].
Llamaraesteidealtipopersonalidadflexible.Lapalabraflexiblealudedirectamentealactualsistemaeconmico,
consuscontratacioneslaboralesprecarias,suproduccinjustoatiempo,susmercancasinformacionalesysu
dependenciaabsolutadelasdivisasvirtualesquecirculanenlaesferafinanciera.Perotambinserefiereatodoun
abanicodeimgenespositivas:espontaneidad,creatividad,cooperacin,movilidad,relacionesentreiguales,apreciopor
ladiferencia,aperturaaexperimentarelpresente.Siunosesientecercanoalacontraculturadelossesentaysetenta,
entoncespuedeafirmarquesassonnuestrascreaciones,capturadasenelespejodeformantedelanuevahegemona.
Noshacostadounesfuerzohistricoconsiderablehacertolerablelalocuradelasociedadcontempornea.

Voyadirigirunamiradaretrospectivaalahistoriarecienteparamostrarcmounaformadecrticaculturalsearticul
eficazmenteentrminosintelectuales,ydespussociales,durantelaposguerradelaIIGuerraMundial.Perotambin
mostrarcmolasactualesestructurasdedominacinsonparcialmenteelresultadodelosfracasosdeesacrtica,que
nosupoevolucionarpararesistirasuabsorcinporpartedelcapitalismocontemporneo.


Cuestionalaautoridad

ElejemploparadigmticodecrticaculturalenelperiododeposguerraeselInstitutfrSozialforshung(Institutoparala
InvestigacinSocial,organizacinautnomaconocidacomoEscueladeFrancfort).Sutrabajosepuederesumirenuna
abreviacinterica:freudomarxismo.Qusignificaeso?Revisandosustextosunoencuentraque,desdeunafecha
tantempranacomo1936,elInstitutoarticulabasuanlisisdeladominacinalrededordelasestructuras
psicosociolgicasdelaautoridad.ElobjetivodelosStudienuberAutorittundFamilieeraremediarelfracasodel
marxismotradicionalalahoradeexplicarlarenuenciadelproletariadoacumplirsupapelhistrico[6].Estarenuencia
(nadamenosqueelacercamientodelaclasetrabajadoraalnazismo)slopodacomprendersemedianteuna
exploracindelamaneraenquelasfuerzassocialessedesplieganenlapsique.Eldeclivedelaautoridaddelpadre
sobrelafamiliayelpapelcrecientedelasinstitucionessocialesenlaformacindelapersonalidadinfantileran
presentadosporlaEscueladeFrancfortcomoprocesosparalelosalaliquidacindelcapitalismoliberalypatrimonialdel
sigloXIX,bajoelcualelburguspropietariocontrolabadirectamenteuncapitalheredadodelafamilia.Elcapitalismo
monopolistadelsigloXXimplicabaunatransferenciadepoderdesdelosindividuosprivadosalasempresas
organizadaseimpersonales.Elestadopsicolgicodesumisinmasoquistaalaautoridad,descritoporErichFromm,
erainseparabledelordenmecanizadodelosnuevoscrtelesindustriales,consucapacidadparaintegraralos
individuosenlascadenastecnolgicasyorganizativascomplejasdelossistemasdeproduccindemasas.Lanocin
clavede'razninstrumental'yaestabaaquengermen.ComoMarcuseescribien1941,loshechosquedirigenla
menteylaaccindeunhombreson...losdelprocesomaqunico,queensmismopareceserlaencarnacindela
racionalidadylaconveniencia...Laproduccinmasivamecanizadallenalosespaciosvacosenlosquela
individualidadpodaafirmarse[7].

EltrabajodelInstitutocombinabaya,enestaprimerafase,elanlisispsicosociolgicodeladisciplinaautoritariaconla
nocinfilosficaderazninstrumental.Perosupoderosacrticaantisistmicanopodacristalizarsinlosestudiosdela
economadeplanificacincentralizada,concebidacomounarespuestapolticaysocialalacrisisdeladcadade1930.
DosmiembrosdelInstituto,FriedrichPollockyOttoKirchheimer,fuerondelosprimerosencaracterizarelnuevo
capitalismodeEstadodeesosaos[8].Superandolarepresentacinmarxistatradicionaldelcapitalismomonopolista,
elcualsehabaefectivamentetopadoconsucontradiccindialcticaenlacrisisde1929,describieronun
desplazamientodefinitivodesdeelsistemaliberal,enelquelaproduccinyladistribucinestabangobernadaspor
relacionesmercantilescontractualesentreagentesindividuales.Elnuevosistemaconsistaenuncapitalismodirigido
enelquelaproduccinyladistribucinsecalculabanporpartedeunEstadoqueejercaunaplanificacincentralizada.
Laamplituddeestedesplazamientosevioconfirmadanosloporloscrtelesindustrialesdominadosporelnazismoen
Alemania,sinotambinporlosplanesquinquenalessoviticos,einclusoporelnewdealestadounidense,que
anticipabaelsurgimientodelEstadodebienestarkeynesiano.Laautoridadestaba,unavezms,enelcentrodel
anlisis.BajoelcapitalismodeEstadoescribiPollockloshombresserelacionancomomandantesomandados[9].
O,enpalabrasdeKirchheimer,elfascismocaracterizaunafaseenlacualelindividuohaperdidocompletamentesu
independenciaylosgruposdominantessehanvistoreconocidosporelEstadocomolasnicasfiguraslegalesque
puedentomarparteenacuerdospolticos[10].

Laresolucindelacrisiseconmicamediantelaplanificacincentralizadaparalaguerratotaldemostrqueeradevital
importancia,comodecaPollock,investigarhastaqupuntoelcapitalismodeEstadopuedesersometidoacontrol
democrtico.EstainvestigacinfuedehechoacometidaporelInstitutodurantesuexilioenEstadosUnidos,cuando
busctraducirsuanlisisdelnazismoalostrminosestadounidensesdelaGuerraFra.Loquemsrecordamosahora
eslateoraycrticadelaindustriaculturalyelensayoquellevaesenombreperomuchomsimportantefueenaquel
entoncesunvolumendeinvestigacinsociolgicallamadoLapersonalidadautoritaria,publicadoen1950[11].Escrito
bajoladireccindeHorkheimerporungrupodecuatroautoresentrelosqueseencontrabaAdorno,ellibroeraun
intentodeaplicarmtodosestadsticosdelasociologaalaidentificacinempricadelaestructuradelcarcter
fascista.Utilizabamtodosdeencuestaparademostrarlaexistenciadeunnuevotipoantropolgicocuyosrasgos
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 2/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible

eranelrgidoconvencionalismo,lasumisinalaautoridad,laoposicinatodolosubjetivo,laestereotipia,elnfasis
sobreelpoderyladureza,ladestructividadyelcinismo,laproyeccinfueradesdeimpulsosemocionales
inconscientesyunapreocupacinexageradaporelescndalosexual.Hacindoseecodelosanterioresestudiossobre
laautoridad,estosrasgossecorrespondanconunaestructurafamiliarmarcadanoporlafuerzapatriarcalsinoporsu
debilidad,loqueresultabaenunafalsaascendenciadelospadressobreunoshijoscuyaformacinrecaayaenlas
institucionessociales.

LapersonalidadautoritariaculminalaconstruccininterdisciplinariadeunidealtipoporpartedelaEscueladeFrancfort:
esunaimagenpolmicadelyosocialdestinadaaguiaryestructurarvariostiposdecrticas.Suimportanciavamucho
msalldelaformaenqueutilizametodologasestadsticasparaelestudiodeencuestaslafuncinclavedelideal
tipoconsisteensucapacidaddeunificardistintascorrientescrticasalrededordeunmismoobjeto.Lasestrategias
retricasyestticasdeAdorno,porejemplo,cobranplenafuerzasiseleenenoposicinalaimagendensamente
construidadelapersonalidadautoritaria.ConsideremosestacitadesuensayosobreelCompromisode1961:

Enperidicosyrevistasdeladerecharadicalloantinatural,sobreintelectual,insano,decadenteproduce,
comoantesysiempre,indignacinsabenparaquinescriben.Estoconcuerdaconloquelapsicologa
socialdicesobreelcarcterautoritario.Entrelosexistencialesdestesecuentanelconvencionalismo,el
respetoporlafachadapetrificadadelaopininydelasociedad,ladefensacontralosimpulsosque
afectanastao,enelinconscientedelautoritario,aalgoqueleespropio,locualnoadmiteaningn
precio.Conestaactitudhostilatodoloajenoyenajenanteelrealismoliterariodecualquierprocedencia,
aunquesellamecrticoosocialista,esmuchomscompatiblequeobrasque,sinobedeceraninguna
consignapoltica,porsumeroenfoquedejanfueradecombateelrgidosistemadecoordenadas[dela
personalidadautoritaria][12].

Adornobuscabamostrarcmoelcompromisopolticobrechtianoosartreanopodandegradarsehastalaaceptacin
completadelordenquecaracterizaaunEstadoautoritario.LasformasfracturadasyenigmticasdeBecketto
Schnbergpodranentoncesentendersecomopolticamentemssignificativasquecualquierllamamientoa
manifestarsecolectivamenteentornoaunacausa.Laformaesttica,talcomolaentiendeAdorno,seoponetantoalas
dbilesarmonasinternasdelindividualismosatisfechocomoalastotalizacionesmuchomspoderosasdeunsistema
explotadoryseconvierteenunafuerzadisidentemediantesurechazoaresolverfalsamentelasverdaderas
contradicciones.Comoescribeenunadesusfrasesretricas:Artenosignificaapuntaralternativas,sino,mediante
nadamsquesuforma,resistirsealcursodelmundoquecontinaponiendoaloshombresunapistolaenelpecho[13].

NosetratadeenredarnosenunadisputaacadmicasobrecmoconcibiAdornoexactamenteestaresistenciade
formascontradictorias.Muchomsinteresanteesobservarcmounacrticacoordinadapuedeayudarahaceremerger
laresistenciaenlasociedad.LafiguramsvisibleenestesentidoesHerbertMarcuse,cuyolibrode1964Elhombre
unidimensionalseconvirtienunbestsellerinternacional,particularmenteenFrancia.Losestudiantesylasestudiantes
enlasmanifestacionesdeMayodel68portabancartelesenlosqueseleaMarx,Mao,Marcuse.Esaimagenmuestra
cmoMarcuse,consuposturadirectamenterevolucionaria,pudoconvertirseenunaespeciedeemblemaenelque
convergancrticasdiversasdelEstadoautoritario,ladisciplinaindustrialylosmediosdecomunicacin.EnFrancia,
Sartrehabaescritosobreelhombreserial",mientrasqueCastoriadisdesarrollunacrticadelproductivismo
burocrtico.EnEstadosUnidos,elescritorWilliamWhyteprevinocontraelhombreorganizacinenfechatan
tempranacomo1956,mientrasqueen1961unpresidentesaliente,DwightD.Eisenhower,denuncilospeligros
tecnolgicosdelcomplejomilitarindustrial.Latelevisincomercialseidentificabacomolamayorherramientade
propagandadelcapitalismo,inicialmenteconellibrodeVancePackardLasformasocultasdelapropagandapublicado
enEstadosUnidosen1957,seguidoconmsradicalidadporlasMitologasdeBarthesenFranciay,sobretodo,La
sociedaddelespectculodeDebord.IvanIllichyPaulGoodmanatacaronlossistemasescolarescomocentrosde
adoctrinamientosocial,R.D.LaingyFlixGuattariexigieronunaantipsiquiatra,yHenriLfebvreunantiurbanismoque
lossituacionistashicieronefectivoconlaprcticadeladrive.EnsuEnsayosobrelaliberacin,escrito
inmediatamentedespusdel68,Marcusellegtanlejoscomoahablardealgoascomounestallidodesurrealismode
masasque,segnpensaba,podracombinarseconunascensodellumpenproletariadoracialenlosEstadosUnidosy
conunamsampliarevueltadelTercerMundo.

MiintencinnoesconectartodaestaactividadsubversivadirectamenteconlaEscueladeFrancfort.Peroelgran
rechazodefinalesdelossesentaycomienzosdelossetentasedirigaclaramentealoscomplejosmilitares
industriales,altipoderegimentacinydisciplinalaboralqueproducan,alservilismodelaindustriaculturalqueocultaba
estasrealidadesy,quizporencimadetodo,alacondicinexistencialypsicolgicadelapersonalidadautoritaria.El
socilogodederechaSamuelHuntingtonllegabaareconocer,aldescribirlasrevueltasdeladcadade1960,un
desafogeneralalossistemasexistentesdeautoridad,pblicosyprivados[14].Peronohacasinoafirmarloobvio.En
losEstadosUnidosdelosaossetenta,elesloganomnipresentedelacontraculturaera:cuestionalaautoridad.

Loqueheintentadoevocaraqueseltelndefondointelectualdeunmovimientoantisistmicoeficaz,queserevolvi
encontradelproductivismocapitalistaysusefectostantoenlaculturacomoenlasubjetividad.Todoestoseresume
enunclebredichofrancs,Onnepeutpastomberamoureuxdunecourbedecroissance(Notepuedesenamorarde
unacurvadecrecimiento).Ensupropioerotismo,laspintadassobrelasparedesdeMayodel68sugeranalgoquean
nohemencionado,elcontenidopositivodelacrticaantisistmica:undeseodeigualdadyunidadsocialparala
supresindeladivisindeclases.Elautogobiernoylademocraciadirectafueronlasexigenciasfundamentalesdelas
estudiantesylosestudiantesradicalesen1968y,conmucho,elrasgomspeligrosodesuideologaizquierdista[15].
ComoescribiJrgenHabermasen1973,"laparticipacindelciudadanoenlosprocesosdeformacindelavoluntad
poltica,esdecir,lademocraciamaterial,llevaraalaconciencialacontradiccinentreunaproduccin
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 3/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible

administrativamentesocializadayunmododeapropiacinydeempleodelaplusvalaquesiguesiendoprivado"[16].En
otraspalabras,laimplicacindemocrticacrecientemostraraalagenteconrapidezdndeestnsusverdaderos
intereses.Denuevo,Huntingtonparecaestardeacuerdo,cuandoasuvezdescribalacrisisdelassociedades
avanzadascomounexcesodedemocracia[17].

PodramosrecordarqueelinfameinformedelaComisinTrilateralde1975,enelqueHuntingtonhacaesaafirmacin,
sepreocupabaespecficamenteporlacrecienteingobernabilidaddelassociedadesdesarrolladas,enlaesteladelos
movimientosdelossesenta.Podramostambinrecordarqueesteespectrodelaingobernabilidadfueprecisamenteel
objetivocontraelqueMargaretThatcher,enGranBretaa,pudoarmarsurevolucinconservadora[18].Enotras
palabras,loqueHuntingtonconsiderabala"enfermedaddemocrtica"delossesenta["thedemocraticdistemper",
elmoquillodemocrtico(sic)]fueeltelndefondocontraelquesurgilaactualhegemonaneoliberal.Asquela
preguntaqueahoramegustarahaceres:cmoabsorbieronlassociedadesposindustrialeselexcesodedemocracia
quesehabadesencadenadoporlasrevueltasantiautoritarias?O,paraformularlodeotromodo,cmofuequela
dcadade1960sirvi,finalmente,parahacertolerablelade1990?


Divideyrecupera

Nosfaltaunahistoriaseriadelacooptacin,quenoreduzcaelpensamientoempresarialaunchiste,escribeel
historiadorestadounidenseycrticoculturalThomasFrank[19].Ensuhistoriadelasindustriaspublicitariaydelamoda,
tituladaTheConquestofCool,intentadelinearlasestrategiasespecficasqueconvirtieronlohipsesentistaenlo
hegemnicodelosnoventa,transformandounasindustriasculturalestontamenteconformistasenindustriasmucho
mspoderosaseinteligentes,basadasenunaofertapletricadeindividualidad,diferenciayrebelinautnticas.Con
multituddeejemplos,muestracmolosdeseosdelosautomarginadosdelaclasemediaenlossesentafueron
traducidosrpidamenteenimgenesyproductosmercanca.Evitandolasimpleteoradelamanipulacin,Frank
concluyequelospublicitariosydiseadoresdemodaimplicadosenesteprocesotenanunintersexistencialen
transformarelsistema.Elresultadofueuncambioenlaideologamediantelacuallosnegociosexplicabansuformade
dominarlavidanacional,uncambioqueFrankrelaciona,peroslodepasada,conunconceptodeDavidHarvey,
acumulacinflexible[20].Msalldelacrnicadelacooptacinestilstica,loquetodavaestporexplicarsonlas
interrelacionesentremotivacionesindividualesylasjustificacionesideolgicas,ascomolascomplejasfunciones
socialesytecnolgicasdeestenuevosistemaeconmico.

PodemostomarcomounpuntodepartidalassugerentesafirmacionesdelosanalistasdenegociosPioreySabel.Enel
libroLasegundarupturaindustrial,de1984,susautoreshablandeunacrisisderegulacin,quesobrevienecuandose
caeenlacuentadequelasinstitucionesexistentesyanopuedenasegurarunarelacinarmnicaentrelaproducciny
elconsumodemercancas[21].PioreySabelidentificandosdeestascrisisenlahistoriadelassociedades
industriales,lascualeshemosyaconsideradoatravsdelosojosdelaEscueladeFrancfort:elascensodelas
grandesempresas,afinalesdelsigloXIX,ydelEstadodebienestarkeynesiano,enladcadade1930[22].Nuestra
propiapocahasidotestigodelaterceradetalescrisis:larecesinprolongadadelosaossetenta,queculmincon
lascrisispetrolerasde1973y1979,yquesevieronacompaadasdetensioneslaboralesendmicasalolargodetoda
ladcada.EstacrisistrajoconsigoelcolapsoinstitucionaldelrgimenfordistadeproduccinmasivaydelEstadode
bienestar,ydeesemodoestablecielescenarioparaunarupturaindustrialquelosautoressitanacomienzodela
dcadade1980:

Llamamosrupturaindustrialalosbrevesmomentosenlosqueelcaminodeldesarrolloindustrialesten
cuestin.Entalesmomentos,conflictossocialesqueaparentementenoguardanentresrelacin
determinanladireccindeldesarrollotecnolgicoparalasdcadassiguientes.Aunquelosindustriales,
trabajadores,polticoseintelectualesseanapenasconscientesdequeseenfrentanaelecciones
tecnolgicas,lasaccionesqueejecutenmodelarnlasinstitucioneseconmicasdurantelargotiempoen
elfuturo.Lasrupturasindustrialessonportantoeltelndefondooelmarcodelascrisisderegulacin
subsiguientes[23].

BasndoseenobservacionesdelnortedeItalia,losautoresdescribenlaemergenciadeunnuevorgimende
produccinllamado"especializacinflexible",quecaracterizancomounaestrategiadeinnovacinpermanente:
acomodoalcambioincesante,msqueesfuerzoporcontrolarlo[24].Abandonandolaplanificacincentralizadadelos
aosdeposguerra,estanuevaestrategiafuncionamedianteelagenciamientodepequeasunidadesdeproduccin
independientesempleandoequiposdetrabajocualificadoconkitsdeherramientasmultiuso,ydependeademsde
formasrelativamenteespontneasdecooperacinentretalesequipos,conelfindepodersatisfacerabajocostoygran
velocidadlasexigenciasrpidamentecambiantesdelmercado.Paralosautores,estetipodeempresasseremontaban
alasformasartesanalesdeiniciosdelsigloXIX,antesdelaprimerarupturaindustrialquecondujoalaintroduccinde
maquinariapesadaenelsistemadeproduccinmasivo.Porsupuestoqueen1984PioreySabelnopodanpredecirla
importanciaquehabradeadquiriruntipoconcretodeproductostotalmenteajenosacualquiercosaquepodamos
asociaralsigloXIX:elordenadorpersonalylossistemasdetelecomunicacin[25].Sinembargo,larelacinque
trazabanentrelacrisisdelaregulacininstitucionalylarupturaindustrialnospuedeayudaracomprenderelpapelclave
queelconflictosocialylacrticaculturalqueayudaaenfocarlohacumplidoalahorademodelarlasformas
organizativasylapropiatecnologadelmundoenquevivimos.

Culesfueronentonceslosconflictosqueconvirtieronlainformatizacinylastelecomunicacionesenlosproductos
centralesdelanuevaoladecrecimientoeconmicoquecomenztraslarecesindeladcadadelossetenta?,cmo
afectaronestosconflictosalosregmenesdetrabajo,gestinyconsumo?,qugrupossocialesfueronintegradosenla
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 4/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible
nuevahegemonadelcapitalismoflexible,ydequmanera?,culesfueronrechazados,oviolentamenteexcluidos,y
cmoseencubriesaviolencia?

Hastaelmomento,elconjuntomscompletoderespuestasaestaspreguntaslohandadoLucBoltanskiyEve
ChiapelloensulibroElnuevoespritudelcapitalismo,publicadoen1999[26].Sutesisesquecadaerao"espritu"del
capitalismodebejustificarsucompulsinirracionalporlaacumulacinintegrandoorecuperando,almenos
parcialmente,lacrticadelaeraanterior,demaneraqueelsistemapuedahacerse,cuandomenosparasuspropios
gestores,denuevotolerable.Identificandosprincipalesretosparaelcapitalismo:lacrticadelaexplotacinoloque
llamancrticasocial,desarrolladatradicionalmenteporelmovimientoobrero,ylacrticadelaalienacinoloque
llamancrticaartista.Estaltima,afirman,fuetradicionalmenteunasuntoliterariomenor,perodevinomuchoms
importanteconlaeducacinculturalmasivallevadaacaboporlasuniversidadesdelEstadodebienestar.Boltanskiy
ChiapelloexaminanlosdestinosdelosprincipalesgrupossocialesenFranciadespusdeltumultuoso68,cuando
lacrticasocialseunialacrticaartista.Muestrancmoalafraccinmsorganizadadelafuerzadetrabajolefueron
concedidasgananciaseconmicassinprecedentes,apesardequelaproduccinfuturaestabasiendoprogresivamente
reorganizadaydeslocalizadaparatenerlugarfueradelcontrolsindicalydelaregulacinestatal.Perotambin
demuestrancmolajovenclasedeaspirantesaladireccin,tantoquienesestabananenlauniversidadcomoquienes
seencontrabanenlosescalonesmsbajosdelasempresas,seconvirtieronenelprincipalvectordelacrticaartista
delautoritarismoydelaimpersonalidadburocrtica.ElelementofuertedellibrodeBoltanskiyChiapelloresideensu
demostracindecmolafiguraorganizativadelared[network]surgeparaproporcionarunarespuestamgicaala
crticaculturalantisistmicadeladcadadeloscincuentayladelossesentaunarespuestamgicaalmenosparala
claseaspiranteapuestosdirectivos.

Culessonlosatractivossocialesyestticosdelaorganizacinylaproduccinreticular?Primero,semitigala
presindeunajerarquargidayautoritaria,eliminandolacomplejaestructuradeadministracinintermediadelas
empresasfordistasyabriendoconexionesfluidas,entreiguales,paratodoslosmiembrosdelared.Segundo,la
comunicacinespontnea,lacreatividadylafluidezrelacionalsepuedenfomentarenunaredcomofactoresde
productividadymotivacin,superandoaslaalienacindelosprocedimientosimpersonalesyracionalizados.Tercero,
unamovilidadextensivapuedeversetoleradaeinclusosolicitada,enlamedidaenquelasherramientasdetrabajose
vencadavezmsminiaturizadasodevienenpuramentementales,permitiendoqueeltrabajosetransmitaporcanales
detelecomunicacin.Cuarto,laestandarizacindelosproductos,quefuelamarcavisibledelaalienacindelindividuo
duranteelrgimendeproduccinmasiva,sepuedeatenuarmediantelaconfiguracinderedesdeproduccina
pequeaescalaoinclusodemicroproduccin,destinadasaproducirserieslimitadasdeobjetosamedidaoservicios
personalizados[27].Quinto,eldeseosepuedeestimularyproductosnuevos,rpidamenteobsolescentes,sepueden
creartrabajandodirectamenteenelmbitocultural,enparticulartalycomostesevecodificadoporlatecnologa
multimedia,locualpermitetantoatenderalademandadesignificadoporpartedeempleados,empleadasyclientes,
comoresolverpartedelproblemadelacadadelademandadebienesdeconsumoduraderosproducidosenlas
fbricasfordistas.

Unamaneraderesumirtodasestasventajasseradecirquelaorganizacinreticulardevuelvealempleadooempleada
o,mejordicho,alprosumidor(productorconsumidor)lapropiedaddesmismoodesmismaquelaempresa
tradicionalbuscabacomprarenformadefuerzadetrabajomercantilizada.Laestrictadivisinentreproducciny
consumotiendeadesaparecerylaalienacinparecesuperarse,dadoquelosindividuosaspiranamezclarsutrabajo
consuocio[28].Inclusolaempresacomienzaaconcebireltrabajodemaneracualitativa,comounaesferadeactividad
creativadeautorrealizacin.Elhombreconexionistaloqueyollamarathenetworkerseliberadelavigilanciadirecta
ydelaalienacinparalizanteparaconvertirseengestordesupropiaactividadautogratificante,enlamedidaenqueesta
actividadsetraduceenalgnpuntoenintercambioeconmicovalioso,elsinequanonparapermanecerenelinteriorde
lared.

Obviamente,losjvenespublicistasydiseadoresdemodadescritosporThomasFrankpudieronverelintersdeeste
tipoderelajamientodelasjerarquas.Perotambindesdeelpuntodevistaideolgicoysistmicolaautoposesinyla
autodireccindelnetworkersonprovechosas:respondiendoalasdemandasdeMayodel68,estaautogratificacinse
convierteenelperfectoargumentolegitimadorparalacontinuadadestruccin,porpartedelaclasecapitalista,delas
pesadas,burocrticas,alienantesysobretodocostosasestructurasdelEstadodebienestar,queporotraparte
representabanunaparteimportantedelasgananciashistricasquelostrabajadoresylastrabajadorashabanobtenido
mediantelacrticasocial.Cooptandolacrticaestticadelaalienacin,laempresareticularescapazdelegitimarla
exclusingradualdelmovimientodelostrabajadoresytrabajadorasyladestruccindelosprogramassociales.As,a
travsdelprocesoqueRaymondWilliamsllamalatradicinselectiva[29],lacrticaartistaseconvierteenunodelos
ejesdelanuevahegemonainventadaacomienzosdeladcadadelosochentaporReaganyThatcher,perfeccionada
enladcadasiguienteporClintonyelinimitableTonyBlair.

Pararecuperarsedeloscontratiemposdelosaossesentaysetenta,elcapitalismodevinodoblementeflexible,
imponiendocontratosdetrabajoprecariosydeslocalizandolossitiosdeproduccinparaescapardelaregulacindel
Estadodebienestar,utilizandoesteaparatodeproduccinfragmentadaparacrearlasseduccionesalconsumoyel
estmuloalascarrerasprofesionalesquesenecesitabanpararecobrarlalealtad,tantodegestoresygestoras
potencialmenterevolucionarias,comodetrabajadoresytrabajadorasintelectuales.Estedoblemovimientoeselqueda
origenalsistemaconcebidoporDavidHarveycomounrgimendeacumulacinflexible,unanocinquedescribeno
solamentelaestructuraydisciplinadelosprocesosdetrabajoenred,sinotambinlasformasyperiodosdevidatilde
losrpidamenteobsoletosproductosdediseopersonalizadoquevanasercreados,ademsdelosnuevosyms
voltilesmodosdeconsumoqueelsistemapromueve[30].Paralasnecesidadesdelacrticaculturalcontempornea
debemosreconocer,comopiedraangulardeestatransformacin,elpapelquejuegaelordenadorpersonal,ensamblado
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 5/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible

aligualquesusaccesoriosdetelecomunicacinenmaquilasdealtatecnologarepartidasportodoelmundo.El
ordenadorpersonal,tcnicamenteunacalculadora,sehavistotransformadoporsuusosocialenunamquinade
imgenesylenguaje:elinstrumentoproductivo,elvectorcomunicativoyelreceptorindispensabledelosbienes
inmaterialesylosserviciossemiticosqueahoraconformanelsectorlderdelaeconoma[31].

Elordenadorysusdispositivoscomplementariossonherramientassimultneamenteindustrialesyculturalesque
encarnanelacuerdoqueresolvitemporalmentelasluchassocialesdesatadasporlacrticaartista.Lalibertadde
movimiento,idealizadaenlasfigurasdelnomadismoydeldeseoerrante,seencuentraenelcentrodeesteacuerdo
provisorio.Elordenadorporttilsirvecomoinstrumentomvildecontrolsobreeltrabajoprecarioylosprocesosde
produccinfragmentada,mientrasquealmismotiempodejalibertadaldirectivoodirectivanmadaparadisfrutarde
formasdemovilidadtantofsicascomofantasmticas.Miniaturizaexitosamenteelaccesopersonalaloquerestade
lasfuncionesburocrticas,mientrasqueabreuncanalprivadohacialosmbitosdelcapitalvirtualoficticio,los
mercadosfinancierosenlosquelaplusvalaseproducecomoporartedemagia,apesardeloscadavezms
numerosossignosfsicosdecrisisydecadencia.Esasqueelparadigmaorganizativoreticulargarantizauna
autonomaquesepuedecanalizarhaciaunanuevadisciplinaproductiva,enlaquelagestindelasrelacionessociales
adistanciaesunfactorclave,constantementeabiertoaunadobleinterpretacin.Reconocerestaprofunda
ambivalenciadelordenadorenredesdecir,lamaneraenquesuspotencialescomunicativosycreativossehan
convertidoenlabasedeunaideologaqueenmascarasusfuncionesdecontrolremotoesreconocerlasustanciayla
fragilidaddelacuerdosobreelquesehaconstruidoelrgimendeacumulacinflexibledelcapitalglobalizador.

Dispersingeogrficaycoordinacinglobaldelamanufactura,produccinjustoatiempoydistribucinporcontenedor,
aceleracingeneralizadadelosciclosdeconsumoyfugadelcapitalsobreacumuladohacialaesferafinancieraque
operaalavelocidaddelaluz,cuyosmovimientossereflejanyestimulanentretantoporlaevolucinigualmenterpida
delosmediosdecomunicacinglobales:stassonalgunasdelasprincipalescaractersticasdelrgimende
acumulacinflexibletalycomosehadesarrolladodesdefinalesdeladcadadelossetenta.DavidHarvey,como
muchostericosmarxistas,veestareorganizacintransnacionaldelcapitalcomolareaccinalasluchassociales,las
cualestendieroncadavezmsalimitarlosnivelesderecursosylaexplotacinlaboralposiblesenelespaciode
regulacinnacional.UnrazonamientosemejanteeselqueutilizanlosanalistasPioreySabelcuandoafirmanque[
algunos]conflictossocialesqueaparentementenoguardanentresrelacindeterminanelcursodeldesarrollo
tecnolgicoenelmomentodeunarupturaindustrial.Pero,apesardequesusautoresnoreconocenlaplena
ambivalenciadelidealtipoquedescriben,esladivisinanalticaqueBoltanskiyChiapelloofrecendelosmovimientos
deresistenciadelossesentadiferenciandolasdoscorrientesdelacrtica,artistaysociallaquenospermite
finalmentecomprendercmolasformasestticasylasestructurasorganizativasespecficasdelapersonalidadflexible
comenzaronacristalizar,desdemediadosdelosochenta,paracompletarlarecuperacincapitalistadeydesdeel
tumultodemocrticodeladcadadelossesenta.


Bajounnuevodominio

Siinsistoenlaformasocialasumidaporlosordenadoresylastelecomunicacionesdurantelareorganizacindelcapital
traslarecesindeladcadadelossetenta,esporelpapelcentralqueestastecnologas,ysusdiversosusos,han
jugadoenelsurgimientodelaactualeconomaglobalinformacional.Describiendoelestadomsavanzadodeesta
economa,ManuelCastellsescribeque"losproductosdelasnuevasindustriastecnolgicasdelainformacinson
dispositivosdeprocesamientodeinformacinoelprocesamientodelainformacinensmismo"[32].Indicaasla
maneraenquelasexpresionesculturales,recodificadasyprocesadascomomultimedia,puedenentrarenelciclode
valorizacindelascomunicacionesdigitalizadas.Enefecto,Castellscreequedebenentrarendichociclo:"Cualquier
otromensajesevereducidoalaimaginacinindividualoalascrecientementemarginalizadassubculturasbasadasen
larelacincaraacara"[33].PeroCastellstiendeaverlascondicionesdeentradacomofundamentalmentetcnicas,sin
desarrollarunanocindecmolatecnologamismapuedesermodeladamediantepatronesderelacionessociales,
polticasyculturales.Concibeelagenciamientosubjetivoeindividualentrminosprimariosdeeleccinorechazodela
red,siguiendocaminosmsomenosviablesenelinteriorofueradelsistemadominanteParal,larednoesuna
forma,sinoundestino.Laideadecualquiercambiosistmiconisiquieraestomadaencuenta.

Unacercamientocrtico,encambio,podraverlosordenadoresylastelecomunicacionescomoconfiguraciones
especficasymanipulablesenelmarcomsampliodeloqueFoucaultllama"tecnologasdegubernamentalidad".
Foucaultdefinetalestecnologas(ydeformamsgeneralla"gubernamentalidad")como"conjuntodeestrategias
mediantelascualessepuedenconstituir,definir,organizareinstrumentalizarlaestrategiasquelosindividuos,ensu
libertad,puedentenerlosunosrespectoalosotros"[34].Loqueestenjuegoaquesladefinicindelnivelde
coaccin,quesesitamsalldeloqueFoucaultconcibecomolibertadesdecir,elcampoabiertodelasrelaciones
depoderentrelosindividuos,enelquecadaunointenta"conducirlaconductadelosdems"medianteestrategiasque
sonsiemprereversibles,peroqueannoalcanzaelniveldeldominio,enelquelasrelacionesdepoderestn
totalmenteinmovilizadas,porejemplo,mediantelaconstriccinfsica.Lastecnologasdegubernamentalidadexisten
justopordebajodeesteniveldedominacin:sonformasmssutilesdecanalizacindelcomportamientocolectivo,
adecuadasparaelgobiernodelassociedadesdemocrticasenlasquelosindividuosdisfrutandelibertades
sustancialesytiendenarechazarcualquierimposicindeautoridadobvia.

Esclaroquelacrisisde"ingobernabilidad"decretadaporHuntington,Thatcheryotrosneoconservadoresamediadosde
ladcadadelossetentaslopudoencontrarsuresolucinintroduciendonuevastcnicasdegubernamentalidad,
determinandonuevospatronesderelacionessocialesyurgeyaobservarconexactitudcmoesqueestastecnologas
relacionalesfuncionan.Comenzandomuyliteralmenteporelhardwarepodramosconsiderarelincrementoextraordinario
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 6/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible

delasprcticasdevigilanciadesdelaintroduccindelatelemtica.Sehaconvertidoenunhechofrecuentequeen
cualquierumbralunafrontera,uncajeroautomtico,laentradaalmetro,larecepcindeunhospital,lasventanillasdel
banco,unsitiowebcomercialsesometanacontrollasseasdeidentidadpersonales(oinclusopartesdelcuerpo:
huellasdactilares,lamano,laretina,elADN),lascualessoncomprobadasenlosficherosdebasesdedatoslejanas
conelfindedeterminarsisepuedefranquearelpaso.Heaquuntipodecontroldirecto,inclusoautoritario.Perocomo
observaDavidLyon,"cadaexpansindelavigilanciasucedenecesariamentemedianteunaargumentacinaceptada
poraquelloscuyosdatosoinformacinpersonalmanejaelsistema"[35].Losargumentosmspersuasivossonla
necesidaddeaumentarlaseguridad(frentearobosoataques)ylagestindelriesgoporpartedevariostiposde
aseguradores,quepidendatospersonalesparaestablecersuscontratos.Estosyotrosargumentosllevanainteriorizar
losimperativosdelavigilancia,deahquelaspersonasponganactivamentesusdatosadisposicindeobservadores
lejanos.Peroesteejemplodesumisinvoluntariaalosprocedimientosdevigilanciaesslolapuntadelicebergdel
control.Lasformasmspotentesypolticamenteinmovilizadorasdecontroldesemergenenlarelacinindividualcon
elmercadodetrabajo,particularmentecuandoeltrabajoencuestinimplicaelprocesamientodeinformacincultural.

Eltrabajoasalariado,selleveacaboenunalocalizacinfijaoenlugaresdistantesentresconectados
telemticamente,puedeobviamentesercontroladoparacomprobarsuadecuacinalasreglas(mediantecmarasde
vigilancia,exmenestelefnicos,contadoresdelusodelteclado,pinsradiotransmisores,etctera).Perolaproduccin
deltrabajofreelance,adems,puedesersencillamenterechazadaporcausadecualquierirregularidadtantoenel
productocomoenlascondicionesdesuentrega.Esasqueelcontroldesinteriorizadoseconvierteenunanecesidad
vitalparaeltrabajadorautnomoylatrabajadoraautnoma.Losproductoresyproductorasculturalesnosonuna
excepcinenlamedidaenqueponenalaventasupropiasubjetividad:exceptoenlosnivelesmsaltosdelaexpresin
artstica,sonnormalasformassutilesdeautocensura,almenosenloquerespectaalarelacinlaboralquemantienen
consusfuentesprincipalesdeingresos[36].Perolosefectosquizmsprofundoseinsidiososprovienendela
inscripcindelosidealesculturales,artsticosyticosqueanteseranvaliososporelhechodeserpermanentesen
losciclosrpidamentecambiantesdelavalorizacincapitalistaydelaobsolescencia.Entrelosprocesadoresdedatos
delaeconomaculturalloqueincluyeelconjuntodelaproduccinmeditica,eldiseoyelespectculo,ascomo
formasvariadasdeofertadeserviciosyconsultora,terapia,educacin,etctera,estmsextendidoelcinismo
despolitizadoquelaautocensura.TalcomodescribePaoloVirno:

"Precisamenteenlaexhibicindescaradadelasnormasoperativasseencuentralarazdelcinismo
contemporneo.Cnicossonloshombresymujeresquehacenexperienciadelasreglas,antesquede
'hechos'oacontecimientosconcretos.Hacerexperienciadirectadelasreglassignificatambinreconocer
suconvencionalidadyfaltadefundamento.As,noseestyainmersoenun'juego'predefinido,
participandoconverdaderaadhesin,sinoquesevislumbraenlosjuegossingulares,destituidosdetoda
obviedadyseriedad,sloellugardelainmediataafirmacindes.Afirmacindestantomsarrogante,o
afindecuentascnica,cuantomssesirve,sinilusionesperoconperfectaadhesinmomentnea,delas
mismasreglascuyaconvencionalidadymutabilidadsepercibe"[37].

JeanFranoisLyotardidentificabaen1979losjuegosdelenguajecomoelterrenoemergentedelaproduccindevalor
enlassociedadescapitalistasdelsaberinformatizado,enelquelorelevantenoestantolainvestigacincomolas
"jugadas"queproducenmodificacionesdentrodeuncamposemnticoarbitrario[38].Conelgirolingsticodela
economa,lastransformacionessemiticasimpredeciblesdela"jugadadedados"deMallarmseconviertenenun
juegosocialcompetitivo,comosucedeenlosmercadosdevaloresviciadosporeltrficodeinformacinprivilegiada,en
losqueazareselnombrequesedaalaignoranciadequinmanipulalasreglas.Aqu,elcinismoestantolacausa
comoelprerrequisitodeldesatadooportunismodeljugador.ComosealaVirno,"oportunistaesaqulqueafrontaun
flujodeposibilidadesintercambiables,mantenindosedisponibleparaelmayornmerodeellas,plegndosealams
cercanaydesvindosedespusdeunaaotra".Contina:"Lamquinainformtica,msquemedioparaunfinunvoco,
espremisaparaprocesossucesivosy'oportunistas'.Eloportunismosehacevalercomorecursoindispensablecada
vezqueelprocesoconcretodetrabajoesinvadidoporundifuso'actuarcomunicativo'...la'charla'informticanecesita
deun'hombredeocasiones',procliveatodaslasoportunidades"[39].Porsupuesto,elverdaderooportunistasepermite
cualquierventajaencualquiernuevojuegodelenguaje,inclusosiespoltico.Lapolticasedisuelveenlaflexibilidady
larpidamovilidaddelasrelacionesdemercado.YsteeselsignificadodelairnicareferenciadeVirnoalateorade
laaccincomunicativadeHabermas.Ensuanlisisdelacrisisdelegitimacindemocrtica,Habermasobservaqueel
consentimientoenlassociedadesdemocrticasyaceenltimotrminoenlacreenciaporpartedecadaunodelos
ciudadanosdeque,encasodeduda,puedeserconvencidoporunaargumentacindetallada:"Slosilosmotivosdel
actuardejarandeadecuarseanormasquerequierenjustificacin,yslosilasestructurasdepersonalidadyano
tuvieranqueencontrarsuunidadensistemasdeinterpretacingarantizadoresdelaidentidad,podraconvertirseenuna
rutinairreprochablelaaceptacininmotivadadedecisionessloas,porlotanto,podragenerarseenlamedida
requeridaunaactituddeconformidad"[40].LoqueparaHabermaseracienciaficcinen1973seconvirtienrealidad
paraVirnoacomienzosdeladcadadelosnoventa:sistemasdeformacindelapersonalidadsinningunaaspiracina
laverdadsubjetiva,sinningunanecesidaddeasegurarprocesosdeinterpretacincolectiva.Lopeoresqueesta
realidadseconstruyapartirdeformasdistorsionadasdelllamamientodelaizquierdaradicalitalianaenfavordeun
estatutoautnomodeltrabajo.

Lacuestinestclara:describiraltrabajadorotrabajadorainmateriales,alprosumidoronetworkercomopersonalidad
flexible,esdescribirunanuevaformadealienacin,nolaalienacindelaenergavitalydeldeseonmadaquefueron
exaltadosenlosaossesenta,sinolaalienacindelasociedadpolticaque,enunsentidodemocrtico,niescosade
negociosnipuedeverseeternamenterecicladaenlaproduccindeimgenesyemociones.Laconfiguracindela
personalidadflexibleesunanuevaformadecontrolsocialenlaquelaculturatieneunimportantepapelquejugar.Es
unaformadistorsionadadelarevueltaartsticacontraelautoritarismoylaestandarizacin,unconjuntodeprcticasy
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 7/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible
tcnicaspara"constituir,definir,organizareinstrumentalizar"lasenergasrevolucionariasquesurgieronenlas
sociedadesoccidentalesenlossesenta,yqueduranteuntiempoparecequefueroncapacesdetransformarlas
relacionessociales.

Lanocindepersonalidadflexible,esdecir,delasubjetividadmodeladaycanalizadaporelcapitalismocontemporneo,
puedeserafinadayprofundizadaobservando,msalldeunmarconacionalconcretoydelaclasequeaspiraaser
dirigente,eldestinodeotrogrupodeactoressocialesprotorrevolucionarios,ellumpenproletariadoracializado
estadounidense,dedondesurgieronlosmovimientosblack,chicanosynativosenlossesenta,seguidosporuna
multituddegruposidentitarios.Esaqu,enunodeloslugaresenlosqueseacertasituarunaverdaderaamenazapara
elsistemacapitalista,dondeladialcticadelaintegracinexclusinesmsclaraycruel.Porunaparte,las
formacionesidentitariassevenfomentadascomofuentedeestilosparalaproduccinculturalcomercial,locualproduce
elefectodedesviarsustemticaslejosdelantagonismosocial.Deahque,porejemplo,losdiscursostranquilizantes
delosestudiosculturalestardos,consuenfoquesobrelosmediosdeentretenimiento,pudieranfacilitarunaexcelente
distraccindelosseriosconflictosemergentesenlasuniversidadesestadounidensesamediadosdeladcadadelos
noventacuandosurgiunmovimientodirigidoaintegraral"canonliterario"narrativasdeemancipacindeminoras
comoYo,RigobertaMench.

Laenormecapacidaddelosrecursosqueseconcentranenmanosdelosmedioscomercialestelevisin,cine,msica
popularpermitequelasculturasysubculturasregionalesseanempaquetadasyrecodificadasenformadeproductos
que,asuvez,lessondevueltosparasupropioconsumo,pormediodelinconmensurableycadavezmsprovechoso
mercadomundial[41].

Lasdiferenciaslocalesenlarecepcinsepresentancomopruebadelcarcterabiertoyuniversaldelosproductos
globales.Lasjerarquasempresarialesygubernamentalestambinsepresentancomoabiertasaunnmerosignificativo
desujetosnoblancos,siemprequequieranseguireljuegodirectivo.Setratadehechodeunacondicinesencialparala
legitimidaddelagobernanzatransnacional.Peroalldondeunaformacinidentitariasetornaproblemticayparece
prestaaamenazarelbalanceurbano,regionalogeopolticopiensoparticularmenteenelmundorabe,perotambinen
losBalcanes,loqueBorisBudenllamael"toquecultural",comounMidasposmoderno,operaentoncesdemanera
biendiferente,transformandolaidentidadtnicanoenorocomercial,sinoenelsignificantedeunautoritarismo
regresivo,"tribal",quelegtimamentepuedeserreprimido.Enestepunto,ellibroImperiocontieneunaleccinesencial:
quenoeslaevitacinsinoelestmuloylaadministracindelosconflictoslocalesloqueconstituyelapiedraangularde
lagobernanzatransnacional[42].Enefecto,losmismosEstadosUnidosestnyagobernadosdeesamaneraenun
estadodeguerracivilpermanentedebajaintensidad.Losconflictostnicosadministrablesyconsumidoresde
armamentosonelengranajeperfectoparalamaquinariadelimperiocapitalista.Ylarealidaddelterrorismoofrecela
oportunidadperfectaparaacentuarlasfuncionesdevigilanciaconplenoconsentimientodelamayoradelaciudadana.

Conestasltimasconsideracioneshemoscambiadoobviamentedeescala,desplazndonosdelopsicosocialalo
geopoltico.Peroparaquefuncionecorrectamentenuestroidealtiponodebemosolvidarnuncalosmarcospolticosy
econmicoscadavezmsdurosdentrodeloscualeslapersonalidadflexiblesedesarrolla.PioreySabelapuntanque
loqueellosllamaban"especializacinflexible"eraslounacaradelarespuestaqueemergidelacrisisderegulaciny
delarecesindeladcadadelossetenta.Laotraestrategiaesglobal."Buscaextenderelmodelodeproduccinde
masas.Lohaceconectandolainfraestructuradeproduccinylosmercadosdelospasesavanzadosconlospasesde
crecimientomsrpidoenelTercerMundo.Estarespuestaimplicaelusodelascorporaciones(queahorason
entidadesmultinacionales)paraestabilizarlosmercadosenunmundoenelquelasformasdecooperacinentre
Estadosyanopuedencumpliresafuncin"[43].Enefecto,lascorporacionestransnacionales,pilotadasporlos
mercadosfinancierosysostenidasporelpodermilitarylaarquitecturalegaldelosEstadosdelG7,hanasumidola
gobernanzaeconmicadelmundoapartirdelasanterioresestructurasdelimperialismocolonial.Loquehaninstalado
noesel"keynesianismomultinacional"quePioreySabelconsiderabanposibleunacuerdoquepodrahabersupuesto
mecanismosreguladoresqueaseguraranlademandayelconsumoatravsdelmundosinounsistemadeinversiones
predatorias,calculadasparaobtenerelmximobeneficio,enelquelaregulacinmacroeconmicafuncionaslopara
asegurarlainflacinmnima,ellibrecambioylarebajadelpreciodelamanodeobra.El"complejomilitarindustrial"
decretadocomolafuentedelpoderenlosdasdelapersonalidadautoritariasehavistosobrepasado,porloqueahora
sellamaelcomplejoWallStreetTesoro":"unalitedepoderaloC.WrightMills,unaredcolaborativadeluminariasen
institucionescomo,principalmente,WallStreet,elDepartamentodelTesoro,elDepartamentodeEstado,elFMIyel
BancoMundial"[44].

Qutipodergimenlaboralseproducemedianteestacolaboracinreticularentrelalitedelpoder?El13dejuniode
2001sepodaleereneldiarioqueunacadaenlaventadeordenadoreshabaprovocadounareduccinlaboraldel10%
delempleoenCompaqentodoelmundo,yun5%enHewlettPackard7000y4700puestosdetrabajo,
respectivamente.Enestasituacin,lamuymvilcorporacinDellseapresurabaasacarventajacompetitivadesu
verstilmanodeobra:"Losrobots,sencillamente,nosonsuficientementeflexibles,mientrasquecadaordenadores
nico",explicabaelpresidentedeDellEuropa[45].Conesteprocesodeproduccinjustoatiempo,Dellpuedepasara
losconsumidoreslacadadepreciosencomponenteselectrnicos,porquenotieneviejosproductosretenidosen
almacenesalmismotiempo,noestobligadaapagaramanodeobradesocupadaporturnosregularesde8horas
cuandonohaytrabajo.EsasquehaarrebatadoyaelpuestonmerounoaCompaqysiguehambrienta:"Vaaser
comoenBosnia",seenorgullecaunaltodirectivo."Coparestascuotasdemercadoeslaoportunidaddenuestras
vidas".

Estetipodeplacersinreglas,recortadosobreunfondodeexplotacinyexclusin,sehaconvertidoenalgototalmente
tpico,unejemplodeloportunismoyelcinismoquelapersonalidadflexibletolera[46].Peroeraestoloque
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 8/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible

esperbamosdelacrticaalaautoridaddelosaossesenta?


Conclusiones

UnagenteprovocadordelgrupoYesMenaceptrecientemente,hacindosepasarporunrepresentantedelaOMC,una
invitacinparahablarenlaconferenciaLaindustriatextildelfuturoenTampere(Finlandia).Adoptandounpuntodevista
simultneamentehistricoyfuturista,HankHardyUnruhexpliccmounacontecimientodesagradablecomolaGuerra
Civilestadounidensenotendraporquhabersucedido:lasleyesdelmercadogarantizanquelalibertaddelosesclavos
delasplantacionesdealgodnsehabraproducidoantesodespus.Alimentar,vestir,alojarycontrolaraunesclavo
resultaraabsurdamentecarohoydaenunpascomoFinlandia,argumentHardyUnruh,silocomparamosconlos
salariosenunpascomoGabn,enelqueelcostedelacomida,laropayelalojamientosonmnimosy,loquees
mejoran,elpreciodelcontrolescero,yaquelostrabajadoressonlibres.Peroadvirtiqueelusoadistanciadela
fuerzadetrabajoyasehabapuestoapruebaenpasescomolaIndia:lapantalladesupresentacinenPowerPoint
mostrimgenesdearchivodedisturbiosyprotestascontraladominacinbritnica.Paraevitarqueenlaactualidad
puedatenerxitounarevueltadelostrabajadoresdemaneragandhiana,olapuestaenprcticadeunaeconomade
produccinartesanalyautosuficientedelalgodn,dijo,laOMCtieneunasolucintextil.

sefueelmomentoenqueunasistenteaparecienelescenario,frentealpblico,yarrancelatuendoestndarde
hombredenegociosdelSr.Unruhparamostrarsucuerpovestidoconunaceidamalladoradaresplandeciente,
equipadaconunfenomenalfaloinflablequesurgidelaingle,balancendosecomosituvieravidapropia.Losgrficos
animadosdelapantalladelPowerPointmostraronunhombreconunvestidosemejante,retozandoenunaplaya
tropical:elTrajedeOcioDirectivo,explicoUnruh,estabaconcebidoparatransmitirinformacinsatisfactoria,mediante
chipsimplantadosenelcuerpo,cuandolascosasibanbienenlalejanafbrica.Peroenelextremodelaprotuberancia
sealojabaunpequeomonitordetelevisinconunpaneldecontroltelemticoquepermitaaldirectivointervenir
siemprequealgunainformacindesagradableperturbaselaproduccin:"SetratadelApndicedeVisualizacindel
Empleado,undispositivodemanoslibres,diseadoalamodaydeinstalacininmediata,quepermitealdirectivovera
susempleadosdirectamente,ascomorecibircualquierdatorelevantesobreellos",siguiexplicandoUnruhmientrasel
pblicoaplaudaarabiar[47].

Conestaabsurdaparodia,losYesMen,figurasarquetpicasdelacapacidaddeconsentimientodenuestrasociedad,
parecenhabercaptadocontododetalleelrgimenmodernodecontrolyconsumo.Sepuedeimaginarunaimagen
mejordelmodernodirectivoconestiloydesparpajoconlatecnologa,nmadayhedonista,capacitadoyobligadoa
responderacualquiercambio,peroquealmismotiempodisfrutasuvida,enriquecindoseconavariciadesusacciones,
siempreviajandoentrelavocacinylavacacin,conelplacerilimitadoyelcontroltecnolgicojustoenlapuntadesus
dedos?Fielasuticadelatolerancia,elpblicoempresarialestuvoencantado,inclusoconelchiste,almenoshasta
quealdasiguientelaprensaridiculizlaconferencia.Habansiquieraparpadeadomientraslasimgenesde
trabajadoresytrabajadoraslejanasquinceaerasasiticaslimpiandounafbrica,chiquillostrabajandoenlostornos
destellabanrpidasenlapantalladelPowerPoint?

Lapersonalidadflexiblerepresentaunaformacontemporneadegubernamentalidad,unpatrninteriorizadoy
culturalizadodecoercinblandaque,noobstante,tienesucorrelatoenlosdurosdatossobrelascondicionesdetrabajo,
lasprcticasburocrticasypoliciales,losregmenesfronterizosylasintervencionesmilitares.Ahoraquelas
caractersticastpicasdeestamentalidady,enefecto,deesta"culturaideologa"[48]estntotalmentealavista,es
tiempodequeintervengamos,comointelectuales,ciudadanasyciudadanos.Elestudiodetalespatronescoercitivos,el
cualcontribuyealafiguradeliberadamenteexageradadenuestroidealtipo,eslamaneraenquelaproduccin
acadmicadeconocimientopuedecontribuiralaoleadacrecientededisensodemocrticoenparticular,eltratamiento
delaproduccininmaterialoestticatienemuchoqueganarconlarenovacindeunacrticaradicalmentenegativa.
QuienesadmiranalaEscueladeFrancforto,mscercanoanosotros,eltrabajodeMichelFoucault,nopueden
rechazarelretodeponersusanlisisalda,ahoraqueunnuevosistemayestilodedominacincobraperfilescada
vezmsntidos.

Anasnoesseguroquelameradescripcindeunsistemadedominacin,pormuyprecisaycientficamente
adecuadaquesea,resultesuficienteparadisiparlo.Yelmodelodelagubernamentalidad,contodossusmediostonos,
sedejaconducirhaciaunaintrospeccininfinitaqueseramejorevitar.Laactualidaddelateoracrticatienequever
conelhechodequealgunasproposicionesalternativasanterioreshanrechazadocomprometerseconunaformulacin
ideolgicaarticuladayefectiva,loquefinalmentecondujoasuintegracinyneutralizacin.Pero,almismotiempo,es
importanteevitarlatrampaenlaquelaEscueladeFrancfortenparticularparecicaer:elimpassedeunacrticatan
totalizadoraquenodejaotrasalidaquenoseaunaestticaexcesivamentesofisticada,contemplativay,enltimo
trmino,elitista.Lacrticadebemantenerhoyunaprcticacompletamentepblica,comprometidaconlaaccin
comunicativaysobretodoconelactivismocomunicativo:recreandounaculturadeoposicinenformasconcebidas
especficamentepararesistirlosinevitablesintentosdecooptacin[49].Lafiguradelapersonalidadflexibledebeser
pblicamenteridiculizada,satirizada,lasinstitucionesquelasostienendebenseratacadassobrebasespolticas,sus
rasgosexpuestosenproduccionesculturalesyartsticas,sudescripcinylabsquedadealternativasasureinadose
debenconcebirnocomounaindustriaacadmicayotrolugarpotencialparaelproductivismoinmaterialsinocomola
oportunidaddeayudaracrearnuevasformasdesolidaridadintelectual,unnuevoproyectocolectivoparaunasociedad
mejor.Cuandosellevaacaboconunaperspectivadetransformacinsocial,elejerciciodelacrticanegativaens

http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 9/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible
mismopuedetenerunafuerzadesubjetivacinpoderosa,puedeconvertirseenunaformademodelacindesmediante
lasexigenciasdeunesfuerzocolectivo[50].

Lapersonalidadflexiblenoesundestino.Apesardelasideologasderesignacinyapesardelasdensasrealidades
delasestructurasgubernamentalesdenuestrassociedadesdecontrol,nadaevitaquelasformassofisticadasde
conocimientocrtico,elaboradoenlatemporalidadpeculiardelauniversidad,puedanconectarsedirectamenteconlas
altamentesofisticadas,nuevasytambinmuycomplejasformasdedisensoqueaparecenenlascalles.Estetipode
transvaseesexactamenteelquehemosvistoenelamplioespectrodemovimientosqueseoponenalaagendadela
globalizacinneoliberal[51].Losresultadosinicialesestnfrenteanuestrosojos.Lainfraestructuracomunicacional
ampliamenteexternalizadaenordenadorespersonales,ascomounconsiderablecapitaldeconocimiento,sehan
deslizadodesdelasuniversidadesdelEstadodebienestarhacialoscuerposymentesdelostrabajadoresy
trabajadorasinmateriales.Ellonotieneporqutraducirseexclusivamenteenunasubjetivacinsometidaamecanismos
funcionalesydecontrol,sinoquetambinresultaposiblesureapropiacinportodasaquellaspersonasquequieran
sencillamentehacerusodeloqueyaesnuestro,asumiendoelriesgodelaautonomapolticaydeldisenso
democrtico.Sepuedeexploraryprofundizarenlahistoriadelosmovimientosradicalmentedemocrticosmientraslos
objetivosyprocesosdelmovimientoactualseexplicitanysellevanabiertamentealdebate.

Elprogramaesambicioso.Perolaalternativaes,sisequiere,sencillamenteseguirleeljuegoaotros,siempreenel
aire,entrelavocacinylavacacin,losojospuestosenlainformacinmsreciente,losdedossobrelosmandos.
Jugandoconlosdadostrucados,unayotravez.

[1]ElForoSocialMundial,quesecelebrporprimeravezenPortoAlegreenenerode2001,simbolizaelabandonode
laeconomaneoclsicaodelsupplyside.Otrosmbolopotentesepuedeencontrarenlasacusacionesdeleconomista
JosephStiglitzdirigidasasusantiguospatronos,elBancoMundial,yanmsalFondoMonetarioInternacional,el
rganotransnacionalmsimportantedeladoctrinaneoclsica.

[2]Paraunabrevehistoriadelosestudiosculturalescomomovimientodeeducacinpopularyuntratamientoms
tericodetemassimilaresverRaymondWilliams,"ElfuturodelosEstudiosCulturales"y"LosusosdelosEstudios
Culturales",ambosenLapolticadelModernismo(1989),Manantial,BuenosAires,1997.

[3]VerStuartHall,TonyJefferson[etal.],ResistancethroughRituals(1975),Routledge,Londres,1993especialmente
laintroduccintericageneraldelvolumen,pgs.974.

[4]EstarevocacinesobviaenL.Grossberbg[etal.],(eds.),CulturalStudies,Routledge,NuevaYork,1992una
antologaquemarcalaexportacinagranescaladelosestudiosculturalesalmercadoacadmicoestadounidense.

[5]EldispositivometodolgicodelidealtipofuedesarrolladoporMaxWeber,particularmenteenLaticaprotestantey
elespritudelcapitalismo(19041905)comoveremos,estafigurafueretomadademanerapolmicaporlaEscuelade
Francfortenlosaoscincuenta.

[6]MartinJay,TheDialecticalImagination,UniversityofCaliforniaPress,Berkeley,1973,pg.116[castellano:La
imaginacindialctica,Taurus,Madrid,1973].

[7]HerbertMarcuse,SomeSocialImplicationsofModernTechnology,enA.AratoyE.Gebhardt(eds.),TheEssential
FrankfurtSchoolReader,Continuum,NuevaYork,1988,pgs.143158.

[8]EltrminocapitalismodeEstadoesmsconocidocomoacusacincontraelfalsoofracasadocomunismodela
UninSoviticaestalinista,porejemploenTonyCliff,StateCapitalisminRussia,PlutoPress,Londres,1974[existe
versincastellanapublicadaenGranBretaaporelSocialistWorkersParty]sinembargo,elconceptotalycomofue
desarrolladoporlaEscueladeFrancfortseaplicaba,convariaciones,atodaslaseconomasdeplanificacin
centralizadaqueemergierondespusdelaGranDepresin.

[9]FriedrichPollock,StateCapitalism:ItsPossibilitiesandLimitations(1941),enTheFrankfurtSchoolReader,op.
cit.,pg.78.

[10]OttoKirchheimer,ChangesintheStructureofPoliticalCompromise(1941),enibdem,pg.70.

[11]T.W.Adorno[etal.],Lapersonalidadautoritaria(1950),Paids,BuenosAires,1965.

[12]T.W.Adorno,Compromiso(1962),Notassobreliteratura.Obracompleta11,TraduccindeAlfredoBrotons
Muoz,Akal,Madrid,2003,pgs.395396.

[13]Ibdem,pg.397.

[14]M.Crozier,S.Huntington,J.Watanabi,TheCrisisofDemocracy(TrilateralCommission,1975),pg.74.

[15]Enpalabrasdelosenragsparisinos:Culessonlosrasgosesencialesdelpoderconsejista?Disolucindetodo
poderexternoDemocraciadirectaytotalUnificacinprcticadelasdecisionesysuejecucinDelegadosque
puedenserrevocadosencualquiermomentoporquieneslesotorganmandatoAbolicindelasjerarquasylas
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 10/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible

especializacionesindependientesDireccinytransformacinconscientedetodaslascondicionesdelavidaliberada
ParticipacinmasivacreativapermanenteExpansinycoordinacininternacionalista.Nadapordebajodelas
presentesexigenciasnadapordebajodelautogobierno,Comunicadodel30demayode1968,porelConsejoEnrags
SituacionistasporelMantenimientodelasOcupaciones.VerReneVinet,Enrags:Ysituacionistasporelmovimiento
delasocupaciones,MiguelCastelloteEditor,Madrid,1978,<http://www.sindominio.net/ash/enrages.htm>.

[16]JrgenHabermas,Problemasdelegitimacinenelcapitalismotardo(1973),traduccindeJosLuisEtcheverry,
Amorrortu,BuenosAires,1986,pg.53.

[17]TheCrisisofDemocracy,op.cit.,pg113.

[18]LosorgenesdelarevolucinconservadorasondescritosporKeithDixonenunlibroexcelente,Lesevangelistes
dumarch,Raisonsdagir,Pars,1998.

[19]ThomasFrank,TheConquestofCool,TheUniversityofChicagoPress,Chicago,1997,pg.8.

[20]Ibdem,pg.229lasreferenciasaHarveyseencuentranenpgs.25y233.

[21]MichaelJ.PioreyCharlesF.Sabel,TheSecondIndustrialDivide,BasicBooks,NuevaYork,1984[castellano:La
segundarupturaindustrial,AlianzaEditorial,Madrid,1990].

[22]Ibdem,pg.5.

[23]Ibdem,pg.5.

[24]LasinvestigacionesinspiradasporlasinnovacionesindustrialesdelnortedeItaliaestndominadasporlasteoras
culturalistaso"institucionalistas",quesostienenquelasformasdeorganizacineconmicacrecenapartirde
estructurassocialesomniabarcantes,estructurasqueconfrecuenciasedefinenhaciendoreferenciaaunatradicin
premoderna.Talenfoqueesmistificador.ComoescribeAntonioNegri,"Noeslamemoriadelasanterioresformasde
trabajoloquellevaalostrabajadoressobreexplotadosprimeroaduplicarsuempleo,despusatrabajarenelmercado
negro,yfinalmenteadescentralizareltrabajoylainiciativaempresarialsinoquefuelaluchacontraelritmoimpuesto
porelpatrnenlafbrica,ylaluchacontraelsindicato...Esslosobrelabasedel'rechazoaltrabajo'comofuerza
motivadoradeestahudadelafbricaquepodemosentenderciertascaractersticasinicialmenteadoptadasporel
trabajodescentralizado".M.Lazzarato,Y.MoulierBoutang,A.Negri,G.Santilli,Desenterprisespascommeles
autres:BenettonenItalieetLeSentierParis,Publisud,Pars,1993,pg.46.

[25]PioreySabel,porsupuesto,squellegaronacomprenderlaimportanciadelasherramientasdeproduccin
programablesparalaproduccinflexible(verTheSecondIndustrialDivide,op.cit.,pgs.261263).Deformams
general,sealanque"lafascinacindelordenadortalcomosedocumentaenestudiosetnogrficosconsisteenque
elusuarioousuariapuedeadaptarloasuspropiospropsitosyhbitosdepensamiento"(ibdem,pg.261)peroloque
nopredecanessualcance,esdecir,hastaqupuntolanuevaeconomallegaraaestarbasadaendichafascinacin.

[26]LucBoltanskiyEveChiapello,Elnuevoespritudelcapitalismo,traduccindeMarisaPrez,AlbertoRiescoyRal
Snchez,Akal,CuestionesdeAntagonismo,Madrid,2002paramisargumentossiguientesverespecialmentepgs.
204298.Comosugiereelttulo,losautoressebasanenunametodologaweberianaparaproponerunnuevoidealtipo
deemprendedorcapitalista,elhombreconexionista.Loquenohacenesrelacionarconsistematicidadesteidealtipoal
nuevoordensociopolticoyalnuevomododeproduccin/consumo,nitampocoalcanzanaaprehendercompletamente
laambivalenciadeltipoflexible,quevienedeterminadaporsusorgenesenelperiodoalrededorde1968noobstante,
nosofrecenunaexcelentedescripcindelaideologasurgidaparaneutralizaresaambivalencia.

[27]AndreaBranzi,unodelosdiseadoresdelnortedeItaliaquecondujoyteorizestatransicin,distinguaentrela
metrpolishomogneadeldiseoindustrialdemasas,yloquellamalametrpolishbrida,nacidadelacrisisdela
modernidadclsicaydelracionalismo,quedescubrelosnichosdemercado,larobotizacindelacadenadeproduccin,
lasseriesdiversificadasylasminorastnicasyculturales.ThePoeticsofBalance:InterviewwithAndreaBranzi,en
F.BurkhardtyC.Morozzi,AndreaBranzi,EditionsDisVoir,Pars,s/f,pg.45.

[28]EnLindividuincertain(Hachette,Pars,1999),elsocilogoAlainEhrenbergdescribeelrgimendeconsumode
posguerracomocaracterizadoporunespectadorpasivofascinadoporlapantalla[televisiva],conunacrticadominante
[aestergimen]marcadaporelmodelodelaalienacinconectaentonceslasposiblesconnotacionespositivasdela
terminaldeordenadorennuestropropioperiodoconunmodelodecomunicacinquepromuevelosintercambios
interindividuales,modeladoportemasdeactividadyrelaciones,siendolaautorrealizacinelestereotipodeconsumo
dominante(pag.240).Nteseladesaparicindelacrticaenladescripcindelsegundomodelo.

[29]LaexpresintradicinselectivaprovienedeCundofueelModernismo?,LapolticadelModernismo,op.cit.
EsteensayoyelsiguienteconstituyenloqueestalvezlameditacinmsprofundadeWilliamssobrelamaneraenque
laalienacincapitalistasehaexpresadoatravsdeldesarrollohistricodelaformasestticas.

[30]DavidHarvey,Lacondicindelaposmodernidad,Amorrortu,BuenosAires,1998.

[31]EneltextoTrabajoinmaterial,MaurizioLazzaratoproponelanocindeproduccinesttica:Esmstil,alintentar
comprenderlosprocesosdeformacindelacomunicacinsocialysusubsuncinenloeconmico,utilizar,enlugar
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 11/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible
delmodelomaterialdeproduccin,elmodeloestticoqueimplicaalautor,lareproduccinylarecepcin...Elautor
debeabandonarsudimensinindividualparatransformarseenunprocesodeproduccinindustrialmenteorganizado
(consudivisindeltrabajo,inversiones,pedidos,yassucesivamente),lareproduccindevienereproduccin
organizadademasadeacuerdoconlosimperativosdelaobtencindebeneficio,yelpblico(recepcin)tiendea
devenirconsumidor/comunicador.EnPaoloVirnoyMichaelHardt(eds.),RadicalThoughtinItaly:APotentialPolitics,
UniversityofMinnesotaPress,Minneapolis,1996,pg.144[verencastellano:Trabajoinmaterialysubjetividad,con
AntonioNegri,enBrumaria,n7,Arte,mquinas,trabajoinmaterial,octubrede2006
<http://www.nodo50.org/cdc/Trabajoinmaterialysubjetividad.htm>].Elordenadoreshoyelinstrumentoclavequepermite
laorganizacinindustrialdelaproduccinesttica.

[32]ManuelCastells,TheRiseoftheNetworkSociety,Blackwell,Londres,1996,pg.67[castellano:Laeradela
informacin,Vol.1:Lasociedadred,AlianzaEditorial,Madrid,1997].

[33]Ibdem,pg374.

[34]MichelFoucault,"Laticadelcuidadodescomoprcticadelalibertad",Esttica,ticayhermenutica.Obras
Esenciales.VolumenIII,traduccindengelGabilondo,Paids,Barcelona,1999,pg.414,
<http://catedras.fsoc.uba.ar/heler/foucaltetica.htm>vertambinelexcelenteartculodeMaurizioLazzarato,"Du
biopouvoiralabiopolitique",enMultitudes,n1,marzode2000,pgs.4557[castellano:"Delbiopoderala
biopoltica",Brumaria,n7,op.cit.<http://www.sindominio.net/arkitzean/otrascosas/lazzarato.htm>,].

[35]DavidLyon,SurveillanceSociety,OpenUniversityPress,Buckingham,2001,pg.44.

[36]Paraunanlisisdelasmanerasenquela(auto)censuraoperaenlaproduccinculturalcontempornea,ver
AntonellaCorsani,MaurizioLazzaratoyAntonioNegri,LeBassindutravailinmateriel(BTI)danslemetropoleparisien,
L'Harmattan,Pars,1996,pgs.7178.

[37]PaoloVirno,"Ambivalenciadeldesencanto.Oportunismo,cinismoymiedo",Virtuosismoyrevolucin.Laaccin
polticaenlaeradeldesencanto,traduccindeRalSnchez,TraficantesdeSueos,Madrid,2003,pgs.5152.

[38]JeanFranoisLyotard,Lacondicinpostmoderna.Iinformesobreelsaber,Ctedra,Madrid,1986especialmente
loscaptulos1("Elcampo:elsaberenlassociedadesinformatizadas")y5("Lanaturalezadellazosocial:la
perspectivapostmoderna").

[39]PaoloVirno,"Ambivalenciadeldesencanto",op.cit.,pg.50.CompreseconcmoRichardSennetdiscuteun
informefechadoen1991delgobiernoestadounidensesobrelascualificacionesquelagentenecesitaenunaeconoma
flexible:"enlasformasflexiblesdetrabajo,losjugadorescomponenlasreglasenmarcha...elrendimientopreviono
sirvecomoindicativoparalasgananciasactualesencada'juego'comienzassiempredenuevo",RichardSennet,The
CorrosionofCharacter:ThePersonalConsequencesofWorkintheNewCapitalism,Norton,NuevaYork,1998,pg.
110[castellano:Lacorrosindelcarcter.Lasconsecuenciaspersonalesdeltrabajoenelnuevocapitalismo,Anagrama,
Barcelona,2000].

[40]JrgenHabermas,Problemasdelegitimacinenelcapitalismotardo,op.cit.,pg.62.

[41]Puedesereltrabajodeinvestigacindelosestudiosculturales,comoelclsicodeDickHebdigeSubculture:The
MeaningofStyle[Subculturas:elsignificadodelestilo],directamenteinstrumentalizadohoyporlosespecialistasde
mercado?EsoesloquesesugiereenellibroCommodifyyourDissent,editadoporThomasFrankyMattWeiland
(Norton,NuevaYork,1997,pgs.7377),enelqueFrankyDaveMulcaheypresentanunaficticia"recomendacinde
compras"parasupuestosinversores:"DesviacinConsolidada,S.A.(CesCon)esposiblementeelldernacional,porno
decirlanicapotencia,enlafabricacin,consultora,licenciaycomercializacindelasprcticassubculturales
desviadas.Consuseriedemuyexitosas'SubCultsTM',campaasmasivasenelmercadosobrelaculturajuvenil
caracterizadasporsualtamovilidadestilsticayamplioalcancemultimedia,ConDevhallevadoelatractivodelo
marginalalpblicoconsumidor".

[42]VerMichaelHardtyAntonioNegri,Imperio,Paids,Barcelona,2002,pgs.187190:"Eltripleimperativodel
Imperioes:incluir,diferenciar,administrar".

[43]PioreySabel,TheSecondIndustrialDivide,op.cit.,pgs.1617verlaseccinMultinacionalKeynesianism,
pgs.252257.

[44]JagdishBhagwati,"TheCapitalMyth",enForeignAffairs,mayojuniode1998,
<http://www.asiamedia.ucla.edu/Deadline/bhagwati.htm>.

[45]"Unecrisesansprecedentebranlel'informatiquemondiale",enLeMonde,13dejuniode2001,pg.18.

[46]Laraznltimaparaestatoleranciapareceserelmiedo.EnSouffranceenFrance(Seuil,Pars,1998),elpsiclogo
laboralChristopheDejoursestudiala"banalizacindelmal"enlaadministracincontempornea.Msalldeloscasos
desadismoperversooparanoico,queseconcentranenlacpula,Dejoursidentificaenelimperativodemostrarvalory
virilidadlajustificacinmoralprimariaparahacerel"trabajosucio"(seleccindedespidos,reforzamientodelas
exigenciasdeproductividad,etc.)."Laestrategiacolectivadedefensaconsisteenunrechazodelsufrimientoque
ocasionanlos'trabajosdesagradables'...Laideologadelracionalismoeconmicoconsiste...msalldelaexhibicin
http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 12/13
17/2/2017 Lapersonalidadflexible

devirilidadenhacerqueelcinismopaseporfuerzadecarcter,determinacinysentidoelevadodelaresponsabilidad
colectiva...encualquiercaso,porsentidodelosinteresessupraindividuales"(pgs.109111).Subrayandolos
mecanismosdedefensa,Dejourslosencuentraenelmiedoalaresponsabilidadindividualyaconvertirseunomismo
envctimaverpgs.89118.

[47]LahistoriadelosYesMenescontadaporRtMark,ConsultoraparaEmpresasdelSigloXXI,en
<http://www.rtmark.com/>osepuedeirdirectamentea<http://www.theyesmen.org/>[verencastellano:The
YesMen,LaverdaderahistoriadelaOMC,ElViejoTopo,Barcelona,2005].

[48]Lanocindequeelcapitalismotransnacionalcontemporneoselegitimaasmismoysehaceporsmismo
deseablemedianteuna"culturaideologa",ladesarrollaLeslieSklairenTheTransnationalCapitalClass,Blackwell,
Londres,2001.

[49]Deahelrechazoparadjico,queessinembargoesencial,aconcebirlaprcticapolticadeoposicincomo
constitucindeunpartidoytambincomolaprcticadeunaclasesocialunificada,dirigidosambosalatomadelpoder
estatal.EntrelasmejoresformulacionesdeestaparadojasecuentaladeMiguelBenasayagyDiegoSztulwark,Du
contrepouvoir,LaDecouverte,Pars,2000[originalcastellano:Polticaysituacin:delapotenciaalcontrapoder,
EdicionesdeManoenMano,BuenosAires,2000].Noesporazarqueellibrotratatambindelaposibilidadde
transformarlosmodosdeproduccindelsaber:"Ladiferenciaresidemenosensiseperteneceonoaunaestructura
estatalcomolauniversidad,queenlaarticulacincondinmicasalternativasquecoproduzcan,reelaborenydistribuyan
lasformasdeconocimiento.Estosedebehacerenloslugaresdecontrapoder'menores'(esdecir,nohegemnicos),
quepuedangradualmenteparticipardelacreacindeunbloquedecontrapoderpoderosoyvibrante"(pg.113).

[50]Lanocindeunanuevaemulacin,sobreunabasetica,entresujetoslibreseindependientes,parecemuchoms
prometedoraparaellazosocialquecualquierrestauracindelaautoridadtradicional.RichardSennetnoescondecierta
nostalgiaporestaltimaenTheCorrosionofCharacter,op.cit.,pgs.115116perosubraya,loqueresultams
interesante,que"enelpuntodevistaprocesualsobrelacomunidad...quesereflejaenactualesestudiospolticossobre
lademocraciadeliberativa...elpoderexpresareldesacuerdodeformaprogresivaanamsalagentequelamera
declaracindelosprincipios'correctos'"(pgs.143144).

[51]Sisequiereecharunvistazoalamaneraenqueintelectuales,activistas,trabajadores,trabajadorasyartistas
puedencooperarenaccionesqueexpreseneldisenso,verSusanGeorge,"FixingornixingtheWTO",enLeMonde
Diplomatique,enerode2000,<http://www.en.mondediplomatique.fr/2000/01/07george>.

Lapersonalidadflexible http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es

http://eipcp.net/transversal/1106/holmes/es/print 13/13

You might also like