FAGUS doo, Kotor Varo

Br. protokola 171-NOM/16

TEHNO-EKONOMSKA ANALIZA OPRAVDANOSTI

KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA DRVNI OTPAD
6 tona/h pare 26 bar, 480 0C; 810 MWe

NOSILAC IZRADE: EKODOZVOLA d.o.o. Banja Luka

Sept, 2016 godine
SADRAJ:
1. UVOD................................................................................................................................ 20
2. ANALIZA POSTOJEEG STANJA....................................................................................23
2.1 Suenje drveta i drvnog sortimenta..............................................................................24
2.2 Parenje drveta i drvnog sortimenta...............................................................................25
2.3 Proizvodnja peleta........................................................................................................26
3. KOGENERACIJA.............................................................................................................. 31
3.1 Generator toplote......................................................................................................... 33
3.1.1 Postrojenje za sagorijevanje biomase.......................................................................34
3.2 Generator elektrine energije.......................................................................................43
3.2.1 Proces sa parnom turbinom......................................................................................43
3.2.2 ORC- Organski Rankineov ciklus..............................................................................45
4. EMISIJA ZAGAUJUIH MATERIJA IZ KOGENERATIVNOG POSTROJENJA...............47
5. ENERGENT- DRVO I DRVNI OTPAD...............................................................................52
6. ENERGETSKI BILANS.....................................................................................................58
6.1 Energetski bilans- postojee stanje..............................................................................58
6.2 Energetski bilans- predloeno stanje............................................................................61
6.3 Dostupnost energenta potrebnog za predloeni sistem................................................62
7. PREDLOENI SISTEM KOGENERATIVNOG POSTROJENJA........................................64
7.1 Sistem za pripremu, transport i skladitenje energenta;...............................................66
7.1.1 Sistem za usitnjavanje drvnog otpada.......................................................................66
7.1.2 Dnevno skladite i transport energenta.....................................................................67
7.2 Generator pare- parni kotao.........................................................................................73
7.2.1 Pogonske karakteristike kotla....................................................................................73
7.2.2 Opis procesa rada parnog kotla.................................................................................74
7.2.3 Dijelovi parnog kotla..................................................................................................76
7.2.4 Multiciklon za odvajanje krupnijih vrstih estica.......................................................79
7.2.5 Elektrostatski filter.....................................................................................................80
7.2.6 Odpepeljavanje kotla.................................................................................................81
7.3 Turboagregat- Parna turbina sa generatorom za proizvodnju elektrine energije.........82
7.3.1 Parna turbina............................................................................................................. 82
7.3.2 Reduktor.................................................................................................................... 83
7.3.3 Generator.................................................................................................................. 83
7.4 Energetski transformatori i transformatori vlastite potronje.........................................85
7.5 Postrojenje srednjeg napona........................................................................................85
7.6 Prikljuak na mreu......................................................................................................85
7.7 Vlastita potronja elektrane..........................................................................................85
7.8 Sistem upravljanja........................................................................................................87
7.9 Mjerenje....................................................................................................................... 88
7.10 Zatita........................................................................................................................ 88
7.11 Signalizacija................................................................................................................ 88
7.11.1 Signalizacija i alarmi................................................................................................89
7.11.2 Sistem jednosmjernog napona................................................................................89
7.11.3 Komunikacije........................................................................................................... 89
7.11.4 Sistem uzemljenja....................................................................................................90
7.11.5 Polaganje kablova...................................................................................................90
7.11.6 Mjerenje elektrine energije.....................................................................................91
7.12 Sistem za pothlaivanje i kondenzaciju otpadne turbinske pare.................................91
7.13 OBJEKAT KOGENERATIVNOG POSTROJENJA......................................................92
8. ORGANIZACIONI I KADROVSKI ASPEKTI EKSPLOATACIJE POSTROJENJA..............95

2
9. DINAMIKA IZGRADNJE POSTROJENJA.........................................................................95
9.1 Opti uslovi izvoenja...................................................................................................95
9.2 Faze i etape izvoenja.................................................................................................99
9.3 Dinamiki plan izvoenja radova..................................................................................99
9.4 Dinamika ulaganja finansijskih sredstava...................................................................100
9.5 Organizacija i sistem upravljanja realizacijom projekta...............................................100
10. ANALIZA ZATITE IVOTNE SREDINE.......................................................................101
10.1 Cilj i obim analize.....................................................................................................101
10.2 Zakonski okviri..........................................................................................................101
10.3 Zatita vazduha........................................................................................................103
10.4 Zatita vode.............................................................................................................. 105
10.5 Zatita prirodnih i ostalih dobara...............................................................................107
10.6 Zatita od buke.........................................................................................................107
10.7 Emisija otpadnih materija iz kogenerativnog postrojenja..........................................108
10.8 Tehnike mjere zatite..............................................................................................109
10.9 Organizacione mjere zatite.....................................................................................110
11. UTICAJ KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA OKOLINU......................................110
11.1 Privremeni uticaj.......................................................................................................110
11.2 Trajni uticaj................................................................................................................ 111
11.3 Uticaj u akcidentu......................................................................................................111
11.4 Okolinsko upravljenje i obuka...................................................................................113
11.5 Plan praenja okolinskog uticaja (monitoring)...........................................................113
12. PROCJENA SMANJENJA EMISIJE UGLJEN DIOKSIDA..............................................114
13. TEHNO-EKONOMSKA ANALIZA..................................................................................116
13.1 Rezime ekonomsko-finansijske analize....................................................................123
14. ZAKLJUAK U VEZI SA OPRAVDANOSTI INVESTICIJE............................................125
15. ZBIRNA OCJENA TEHNO-EKONOMSKE ANALIZE OPRAVDANOSTI........................126
16. PRILOG 1 SITUACIONI PLAN POSTROJENJA...........................................................127
17. PRILOG 2 DISPOZICIJA OPREME...............................................................................128
18. PRILOG 4 TEHNOLOKA EMA..................................................................................129
19. PRILOG 5 VODENA PARA/ IAPW97............................................................................130

Lista slika:
Slika 1: Kruni tok tvari pri sagorijevanju biomase.................................................................22
Slika 2: Situacioni plan pogona FAGUS u Kneevu...............................................................23
Slika 3: Tehnologije koritenja biomase u kogeneraciji..........................................................32
Slika 4: Dijelovi kotla na drvni otpad......................................................................................33
Slika 5: Loita sa sagorijevanjem u mjehurastom fluidizovanom sloju.................................38
Slika 6: Loita sa sagorijevanjem u cirkulirajuem fluidizovanom sloju................................40
Slika 7: ema reaktora za uplinjavanje biomase...................................................................41
Slika 8: Protustrujni i istostrujni proces gasifikacije................................................................42
Slika 9: Parno-turbinsko postrojenje sa protivpritisnom turbinom u sistemu kogeneracije.....44
Slika 10: Parno-turbinsko postrojenje sa kondenzacionom turbinom u sistemu kogeneracije
.............................................................................................................................................. 45
Slika 11: ORC kogenerativni sistem......................................................................................46
Slika 12: Forme drveta i drvnog otpada.................................................................................56
Slika 13: Funkcionalna ema kogenerativnog postrojenja.....................................................65
Slika 14: Sistemi za izuzimanje bio energenta sa skladita...................................................72
Slika 15: Parna turbina sa regulisanim oduzimanjem pare....................................................83
Slika 16: Situacioni plan predloenog CHP sistema..............................................................93

3
Slika 17: Dispozicija opreme u kogenerativnom postrojenju FAGUS NOMAR......................94

Lista dijagrama:
Dijagram 1: Struktura proizvodnje za 2015 godinu................................................................20
Dijagram 2: Proces proizvodnje peleta.................................................................................27
Dijagram 3: Klasifikacija loinih sistema u zavisnosti od veliinepostrojenja i oblika biomase
.............................................................................................................................................. 34
Dijagram 4: Energetska vrijednost drvene sjeke u zavisnosti od vlanosti..........................55
Dijagram 5: Profil potronje energenta za 2015 godinu.........................................................59
Dijagram 6: Potronja toplotne energije za 2015 godinu.......................................................60
Dijagram 7: Energetski bilans za predloeno stanje..............................................................61
Dijagram 8: Protokol za provjeru mogunosti iskoritavanja drvnog pepela..........................81
Dijagram 9: Pravac cijene energije......................................................................................117
Dijagram 10: Neto sadanja vrijednost (NPV).....................................................................122
Dijagram 11: Interna stopa povrata (IRR)............................................................................122

Lista tabela:
Tabela 1: Struktura generisanja drvnog otpada za 2015 godinu............................................20
Tabela 2: Klase drvnog peleta prema DIN EN 14961-2.........................................................26
Tabela 3: Specifina potrnja energije u proizvodnji drvenog peleta......................................29
Tabela 4: Potrebna sirovina za proizvodnju peleta u zavisnosti od vrste...............................30
Tabela 5: Potrebna sirovina za proizvodnju peleta u zavisnosti od vlanosti sirovine............30
Tabela 6: Karakteristike CHP sistema...................................................................................32
Tabela 7: Finansijski parametri kogeneracijskog postrojenja na biomasu..............................46
Tabela 8: Sastav pepela nastalog sagorijevanjem biomase..................................................50
Tabela 9: Energetska vrijednost drvene sjeke u zavisnosti od vlanosti..............................55
Tabela 10: Toplotna mo pojedinih drvnih vrsta.....................................................................56
Tabela 11: Omjer zapremine pojedinih formi drveta...............................................................57
Tabela 12: Specifina teina drveta.......................................................................................57
Tabela 13: Specifina toplotna mo drveta po jedinici zapremine..........................................57
Tabela 14: Bilansa sirovine u procesu proizvodnje za 2015 godinu.......................................58
Tabela 15: Potronja toplotne energije, pare i energenta za 2015 godinu.............................59
Tabela 16: Energetski bilans za predloeno stanje................................................................61
Tabela 17: Potreban drvni otpad za predloeno stanje..........................................................62
Tabela 18: Potrebna drvna sjeka G30 za predloeno stanje................................................62
Tabela 19: Potrebna drvna sjeka G50 za predloeno stanje................................................63
Tabela 20: Rekapitulacija potrebnog energenta za predloeni CHP sistem...........................63
Tabela 21: Klasifikacija drvne sjeke u skladu sa ONORM M7133........................................67
Tabela 22: Procjena gubitaka biomase u toku skladitenja....................................................69
Tabela 23: Dozvoljena emisija gasova kotla na drvnu sjeku................................................73
Tabela 24: Stehiometrijske karakteristike pojedinih komponenti bio energenta.....................74
Tabela 25: Potronja elektrine energije u CHP....................................................................86
Tabela 26: Granine vrijednosti zagaenja vazduha...........................................................104
Tabela 27: Ciljane vrijednosti zagaenosti vazduha............................................................104
Tabela 28: Granine vrijednosti vazduha GV u cilju zatite ekosistema...........................104
Tabela 29: Pragovi uzbune..................................................................................................104
Tabela 30: Granine vrednosti emisije za nova loita na vrsto gorivo kapaciteta 300 MWth,
mg/m3................................................................................................................................. 105
Tabela 31: Fiziko-hemijske karakteristike vodotoka po klasama kvaliteta (Sl. glasnik RS br.
42/2001).............................................................................................................................. 105

4
Tabela 32: Maksimalne koliine tetnih materija koje se smiju unositi u povrinske vode (Sl.
glasnik RS br. 44/2001).......................................................................................................106
Tabela 33: Doputeno vrijeme izlaganja buci u odnosu na nivo buke..................................107
Tabela 34: Stehiometrijska analiza sagorijevanja drvnog otpada........................................108
Tabela 35: Specifina emisija otpadnih materija iz kogenerativnog postrojenja...................109
Tabela 36: Podruja opasnosti od poara............................................................................112
Tabela 37: Rekapitulacija investicionog ulaganja u kogenerativno postrojenje....................118
Tabela 38: Proizvodna cijena elektrine energije u kogenerativnom postrojenju.................119
Tabela 39: Kamatne stope u BiH za period 2012-2015.......................................................120
Tabela 40: Specifini investicioni trokovi............................................................................123
Tabela 41: Profil proizvodne cijene elektrine energije........................................................123

5
 Projekat: TEHNO EKONOMSKA ANALIZA OPRAVDANOSTI KOGENERATIVNOG
POSTROJENJA NA DRVNI OTPAD 12 tona/h pare 26 bar, 480 0C; 1,7 MWe

INVESTITOR: FAGUS d.o.o. Banja Luka

Adresa: Cara Duana bb
78220 Kotor Varo

Projektanti za faze:

Glavni arhitektonski projekat mr Nataa Prista, dipl.in.arh. ___________________

Glavni graevinski projekat Ljubislavka Vukojevi,di.in.gra. ___________________
Glavni projekat vodovoda i kanalizacije Mirosla Gatari, dipl.in.gra. ___________________
Glavni projekat elektroinstalacija Dragoljub Sember, dipl.in.el. ___________________
Glavni projekat mainskih instalacija Dragan Tadi, dipl.in.ma. ___________________

Broj projekta: 171-NOM/16

Datum izrade projekta: Sept, 2016. godine

Direktor

________________________

/Ljubinko Kosti dipl.in.ma./

 OPTA DOKUMENTACIJA

1. Licence i rjeenja firme

2. Rjeenje o imenovanju glavnih projektanata za pojedine faze tehnike dokumentacije
3. Licence projektanata

7
8
9
10
11
12
Na osnovu lana 111. Zakona o ureenju prostora i graenju (Slubeni glasnik Republike
Srpske, broj 40/13) i lana 12. Pravilnika o sadraju i kontroli tehnike dokumentacije
(Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 101/13), direktor preduzea Ekodozvola donosi:

RJEENJE

o imenovanju glavnih projektanata za pojedine faze tehnike dokumentacije

TEHNOEKONOMSKA ANALIZA OPRAVDANOSTI

KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA DRVNI OTPAD
12 tona/h pare 26 bar, 480 0C; 1,7 MWe

Imenuju se slijedea struna lica:

Glavni arhitektonski projekat mr Nataa Prista, dipl.in.arh. ___________________

Glavni graevinski projekat Ljubislavka Vukojevi,di.in.gra. ___________________
Glavni projekat vodovoda i kanalizacije Miroslav Gatari, dipl.in.gra. ___________________
Glavni projekat elektroinstalacija Dragoljub Sember, dipl.in.el. ___________________
Glavni projekat mainskih instalacija Dragan Tadi, dipl.in.ma. ___________________

Broj projekta: 171-NOM/16

Datum izrade projekta: Sept, 2016. godine

Direktor

________________________

/Ljubinko Kosti dipl.in.ma./

14
15
16
17
18
 IZJAVA

KOJOM SE POTVRUJE DA JE TEHNO-EKONOMSKA ANALIZA OPRAVDANOSTI

KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA DRVNI OTPAD
12 tona/h pare 26 bar, 480 0C; 1,7 MWe

Na lokaciiji pogona NOMAR doo Kneevo, Kneevo

U skladu sa odredbama Zakona o ureenju prostora i graenju (Slubeni glasnik

Republike Srpske, broj 40/13) i drugim propisima koji se odnose na ureenje prostora i
izradu tehnike dokumentacije, te vaeim standardima i normativima;
U skladu sa vaeom planskom dokumentacijiom.

KOORDINATOR PROJEKTA :

Dragan Tadi dipl. ing. ma.

______________________

Broj projekta: 171-NOM/16

Datum izrade projekta: Sept, 2016. godine

Direktor

________________________

/Ljubinko Kosti dipl.in.ma./

1. UVOD

Pogon NOMAR d.o.o. u Kneevu, optina Kneevo, je lanica FAGUS grupacije,

specijalizovana je za proizvodnju drvene grae svih dimenzija i od svih dostupnih vrsta
drveta. Trenutno se u pogonu NOMAR preteno prerauje jelova oblovina.
Firma se bavi proizvodnjom sledeih proizvoda:
- Rezana graa svih dimenzija i klasa
- Drvena sjeka
- Piljevina
- Kora jele i smre.

Pregled obima proizvodnje finalnog proizvoda i obima generisanja drvnog otpada za 2015
godinu je dat u sledeoj tabeli:
Tabela 1: Struktura generisanja drvnog otpada za 2015 godinu
Prorez Otpad FINALNI
2015 Obl. etinari Kora Piljevina PROIZVOD
[m3] [Pm3] [Nm3] [m3]
Jan 0 0 1.250 434,2
Febr 533 67 948 153,9
Mart 1.025 128 1.438 422,5
Apr 2.496 312 1.965 1.535,4
Maj 4.221 528 2.429 2.891,6
Jun 3.816 477 4.681 1.794,1
Jul 3.158 395 4.411 1.307,6
Avg 1.894 237 4.877 47,7
Sept 5.386 673 6.162 2.679,5
Okt 4.574 572 7.595 1.495,6
Nov 4.474 559 5.409 2.129,5
Dec 4.256 532 5.715 1.837,8
UKUPNO: 35.832 4.479 46.880 16.729

8.000
Obl. etinari [m3]
7.000
Piljevina [Nm3]
6.000 Kora [Pm3]
5.000 Finalni proizvod [m3]

4.000
3.000
2.000
1.000
0
Nov
Jan

Febr

Apr

Avg
Jun
Maj

Jul
Mart

Sept

Okt

Dec

Dijagram 1: Struktura proizvodnje za 2015 godinu

20
Na osnovu prethodne tabele vidimo da je ukupno generisano 4.479 [Pm3] kore i 46.880 [Nm3]
piljevine odnosno 48,17 % od ukupno prorezane oblovine.

Dio proizvedenog drvnog otpada se koristi kao energent u fabrikoj kotlovnici a preostali dio
je koriten za proizvodnju peleta.

Usljed stalnog poveanja proizvodnje primjetno je i znatno poveanje potronje toplotne i

elektrine energije.

Strateki cilj energetske politike jeste poveanje udjela obnovljivih izvora energije u
neposrednoj potronji, pri emu se najvee poveanje oekuje u koritenju biomase u
energetske svrhe. Potencijal biomase u Republici Srpskoj je znatan i obuhvata umski i
drvno-industrijski ostatak, ogrjevno drvo, ostatak iz poljoprivrede, te biomasu prikupljenu pri
odravanju cesta i infrastrukturnih objekata. U narednom periodu predvia se poveanje
koritenja biomase u energetskim pretvorbama kako zbog primjene poticajnih mjera, tako i
zbog razvoja domae drvopreraivake industrije.

Uspostavom poticajnog zakonodavnog okvira za proizvodnju elektrine energije iz obnovljivih

izvora energije i kogeneracije poveane su aktivnosti planiranja i realizacije projekata
izgradnje novih i revitalizacije starih energetskih postrojenja za iskoritavanje drvnog ostatka
u drvnoj industriji.

Kogeneracija je pojam koji oznaava kombinovanu proizvodnju elektrine i toplotne energije.

Kogeneracija se na engleskom govornom podruju najee naziva Combined Heat and
Power, skraenica CHP.

Poznato je da kombinovanom proizvodnjom elektrine i toplotne energije moe da se povea

ukupni stepen korisnosti, koji u nekim sluajevima dostie i preko 85%.

Osnovni smisao kogeneracije je da se podri proizvodnja elektrine energije time to se dio

primarne energije goriva, koji nije mogue transformisati u elektrinu, iskoristi za potrebe
procesa proizvodnje.

Znaaj primjene kogeneracije uoena je u Evropskoj uniji, te su Direktivom 2004/8/EC

(Anonim, 2004), definisane mjere i podsticaji koje zemlje lanice moraju da sprovedu radi
postizanja boljeg iskorienja primarne energije uvoenjem kogeneracije, gde god je to
mogue.

Kogenerativna postrojenja na biomasu imaju izrazito visoku efikasnost i pozitivan uinak na

ivotnu sredinu.

Glavna prednost biomase u odnosu na fosilna goriva je njezina obnovljivost to je uz njenu

odrivu proizvodnju, garancija trajne dostupnosti. Meutim nita manje vana nije injenica
da nema optereenja atmosfere ugljendioksidom CO2 pri koritenju biomase kao goriva tj.
biomasa je CO2 neutralno gorivo.
Budui da je koliina emitovanog CO2 pri izgaranju biomase koja dospije u atmosferu
jednaka koliini apsorbovanog CO2 prilikom rasta biljke koju ona uzme iz atmosfere prilikom
rasta. Nastaje kruni tok kojim se sve tvari iznova koriste. ak i pepeo koji nastaje
sagorijevanjem drveta ostaje u ovom krunom toku, poto nalazi svoju upotrebu kao gnojivo
(povratak minerala).

21
 Slika 1: Kruni tok tvari pri sagorijevanju biomase

Ovaj zatvoreni kruni tok postoji i kada se biomasa ne koristi za stvaranje energije
izgaranjem. To je prirodni zatvoreni tok. Naime i drvo koje trune, odnosno propada oslobaa
CO2, minerale, vodu, kao i energiju, samo to je ovaj proces mnogo sporiji nego proces
izgaranja.
Dakle biomasa se moe smatrati CO2 neutralnim gorivom, a CO2 spada u staklenike
gasove koji oteuju Zemljinu atmosferu. Protokolom iz Kyota, trai se smanjenje emisije
staklenikih gasova pa i CO2.
Prilikom donoenja investicijske odluke u prvi plan se stavlja pitanje izbora tehnologije i
veliine kogeneracijskog postrojenja koje e tokom eksploatacijskog razdoblja omoguiti
siguran, tehniki i ekonomski optimalan, te ekoloki prihvatljiv po*gon. Kod odreivanja
optimalne veliine postrojenja uobiajeno se razmatra mogunost nabavke dodatnih koliina
drvnog ostatka, prvenstveno umske sjeke , pa se u skoroj budunosti moe oekivati rast
potranje za ovim energentom.

Izvjesno je da e na tritu umske biomase vlasnicima energetskih postrojenja konkurirati

proizvoai iverice, peleta, industrija papira, kao i kupci koji ve danas otkupljuju vikove
drvne biomase i izvoze ih u susjedne zemlje. Realno je pretpostaviti da e se za energetske
pretvorbe povremeno morati koristiti i biomasa loije kvalitete to e se neminovno odraziti
na pogonske znaajke kogeneracijskog postrojenja. Oekivani porast potranje za umskom
sjekom inicirao je osnivanje specijalizirane tvrtke za prikupljanje, iveranje i dopremanje
umske biomase.

Prilikom izbora tipa, veliine i konfiguracije kogeneracijskog postrojenja u okvirima zadane

toplinske potronje potrebno je analizirati niz tehnikih i financijskih parametara kao to su:
iskoristivost (ukupna i elektrina), raspoloivost, pouzdanost, sloenost odravanja,
karakteristike pogona na niim optereenjima, vlastita potronja elektrine energije, nivo
automatizacije, visina investicije...
Pri analizi u obzir treba uzeti ne samo podatke koje deklariraju proizvoai opreme nego i
podatke o slinim postrojenjima koja su u pogonu. U nedostatku novijih domaih iskustava
potrebno je objektivno i nepristrano analizirati podatke o trenutnomom stanju tehnologija kao
i podatke o pogonu kogeneracijskih postrojenja loenih drvnom biomasom.

22
2. ANALIZA POSTOJEEG STANJA

Na lokaciji pogona NOMAR u Kneevu vri se prorez oblovine etinara (uglavnom jelovina i
manji dio smre) i proizvodnja osnovnog drvnog sortimenta.

Postrojenje je sainjeno od sledeih objekata:

- Upravna zgrada
- Pilane
- Proizvodnje drvnog sortimenta
- Proizvodnje peleta
- Kotlovnice
- Pratei objekti

Slika 2: Situacioni plan pogona FAGUS u Kneevu

U pogonu je pored razrezivanja oblovine i proizvodnje osnovnog drvnog sortimenta

predviena sekundarna obrada drvnog sortimenta procesima suenja i parenja i proizvodnja
peleta.

U narednom periodu je planirano da se kompletna proizvodnja peleta iz Kotor Varoi

premjestu u fabriku NOMAR u Kneevu. U daljoj analizi e biti razmatran sluaj proizvodnje
peleta u fabrici NOMAR sa planiranom koliinom od cca. 40.000 tona/godinu.

23
 2.1 Suenje drveta i drvnog sortimenta

Rezana graa se moe preraivati suenjem. Pravilno suenje i skladitenje drveta znaajno
utie na kvalitet i sadraj vode u drvetu a to utie, na toplotnu vrijednost drveta. Trajanje
suenja zavisi od prirode drveta da li se sue (oblice, cjepke, itd), od vremena sjee (izvor
sadraj vode drveta tokom zimskih meseci), iz take suenja (sunano vreme, sumnjivih ili
vlanim lokacija) i vrste drveta. Zbog ovih osobina je vana blagovremena i pravilna sjea.

Pravilno skladitenje i suenje drveta znaajno utie na kvalitet i sadraj vode u drvetu, a to
utie na toplotnu vrijednost drveta. Trajanje suenja zavisi od prirode drveta, od vremena
sjee (izvor sadraja vode drveta tokom zimskih meseci), iz take suenja (sunano vreme,
sumnjivih ili vlanim lokacijama) i vrste drveta. Zbog ovih osobina je vana blagovremena i
pravilna sjea.
Sloena masa drveta mora biti prekrivena i podignuta od zemlje. Daska koja se sui u hladu
poslije godinu dana smanjie sadraj vode na 25%. Pokrivena sloena daska koja se sui na
suncu poslije 4 mjeseca suenja sadravat e 20% vode. Ovo pokazuje da je veoma bitno
gdje i kako se sui drvo.

Na toplotnu vrijednost najvie utie vlaga drveta. Da ispari 1 kg vode treba 0,68 kWh enrgije.
Rezana graa sadri dosta vode pa se podvrgava procesu suenja pomou spoljanjeg
izvora toplote. Toplota se moe prenositi na razne naine, pa proces suenja moe biti
konvekcijom, dodirom i zraenjem. Najee se za suenje rezane grae koristi konvekcija
koja se moe realizovati kao suenje toplim vlanim vazduhom, pregrejanom parom,
tenostima, dimnim gasovima i organskim parama. Od svega navedenog najvie se koristi
suenje toplim vlanim vazduhom.
Suenjem se smanjuje masa drveta kao i sledee:
- Drvo stabilizuje dimenzije;
- Sprjeava se krivljenje i pucanje drveta;
- Drvo se titi od gljivica;
- Poveava se tvrdoa i vrstoa drveta;
- Poboljava se sposobnost lijepljenja drveta;
- Suenjem se drvo priprema za impregnaciju.

U pogledu sadraja vode u drveu imamo:

- Svjee drvo odmah poslije sjee, vlanosti 40%;
- Suvo drvo u umi vlanost od 20 do 40 % - drvo oko pola godine poslije sjee u sluaju
sjee po snegu, odnosno 4 mjeseca poslije see u sluaju letnje see;
- Prirodno sueno drvo koje se sui najmanje 6 meseci na vazduhu i u pokrivenom
skladitu vlanost je 20 %;
- Tehniki sueno drvo (dehidracija), ima vlage od 6 do 15 %.

Topao vazduh se proizvodi u izmenjivau toplote gde je grejni fluid vodena para.
Kod suenja toplim vlanim vazduhom, iz drveta prelazi u vazduh masa vode u koliini koja
zavisi od temperature i relativne vlanosti vazduha, razlike izmeu trenutne i relativne
vlanosti drveta na povrini, veliine kontaktne povrine i brzine strujanja vazduha. Zbog
gubitka vode sa povrine dolazi do kretanja vode kroz kapilare od centra ka periferiji. Zavisno
od strukture drveta, za takvo kretanje je na raspolaganju 25 85% zapremine drveta. Kod
vee tvrdoe drveta na raspolaganju je manja zapremina. Brzina kretanja vode kroz drvo
direktno utie na brzinu strujanja. Drvo se u suari sui kod temperature vlanog vazduha od
70-100C i kod brzine strujanja vazduha od 2 3 m/s.

24
Stepen prosuenosti postigne se do 8% vlage. Prema veliini paketa i debljini elemenata
reim suenja traje razliito u zavisnosti od navedenih faktora.
Automatski se vri doziranje toplote i odrava zadati reim. Ovakav vid spreava pucanje
elemenata koji mogu nastati zbog naglog gubitka vlage. Kontrola postignutog stepena vlage
provjerava se putem instrumenta odnosno dioda koje se postave u elemente za suenje.

Suenje se vri u suarama pri temperaturnom reimu ambijenta od 85 [ 0C]. Proces suenja
po ari traje 25-30 dana u zavisnosti od dimenzija drvnog sortimenta.

2.2 Parenje drveta i drvnog sortimenta

Djelovanjem vrue zasiene vodene pare na hladno drvo, drvo se zagrijava te mu se

mijenjaju odreena svojstva, to se iskoritava u industrijskoj preradi.

Postupak obrade masivnog drveta vodenom parom provodi se zbog:

- promjene prirodnog tona boje
- poboljanja higroskopnih svojstava smanjenjem veliine utezanja i bubrenja drveta
- jednolinijeg rasporeda vode koji olakava i poboljava kasniji tok suenja
- poboljanja kvalitete drveta smanjenjem zaostalih naprezanja u drveta
- omekavanja, tj. plastifikacije drveta za naknadnu proizvodnju furnira i uslojenog drveta
(provodi se parenjem i kuhanjem trupaca u jamama za parenje ili kuhanje)
- savijanja u tehnologiji proizvodnje masivnog namjetaja (danas se koristi u manjoj mjeri jer
se razni oblici savijenih dijelova od drveta mogu proizvesti direktno iz furnira ili usitnjenog
drveta)
- sterilizacije.

Rezana drvna graa se obrauje parom najee radi postizanja odreene boje,
steriliziranja, spreavanja ili uklanjanja greaka nastalih za vrijeme suenja.
Pri duem izlaganju drveta djelovanju toplote i vlage drvo tamni, a to je u naelu glavna
svrha parenja rezanog drveta.
Iskustvene vrijednosti potronje pare i toplotne energije tokom procesa parenja u zidanim ili
montanim parionama rezanog drveta:
- Pri direktnom parenju troi se oko 10 do 15 kg pare po m 3 prostora i satu, (najee
suhozasiena para pritiska 0,3 1 bar).
- Pri indirektnom parenju troi se oko 8 do 12 kg pare po m3 prostora i satu, (najee para
pritiska 0,5 3 bar).
Udio potroene pare i njene toplotne energije pri parenju:
- zagrijavanje drveta i kolica 5,0 7,0 %
- zagrijavanje parione 20,0 25,0 %
- za isparavanje vode iz drveta 0,5 1,0 %
- toplotni gubici kondenzata 13,0 20,0 %
- toplotni gubici kroz zidove i pod 1,5 4,0 %
- toplotni gubici difuzije i propusnosti objekta 35,0 40,0 %
- toplotni gubici prijelaza i zraenja topline 8,0 11,0 %
- toplotni gubici dovoda pare 2,0 3,0 %
Proces parenja drveta se vri pri temperaturama od 95-280 0C u trajanju od 15 minuta do 24
sata.
U parionicama FAGUS doo parenje se vri vlanom parom kojom se odrava temperaturni
reim od 95 [0C]. Proces parenja po jednoj ari traje 12 sati.

25
 2.3 Proizvodnja peleta

Drveni pelet je proizveden iz presovanog usitnjenog drveta ili piljevine, valjkastog je oblika
irine od 6-8 mm i duine od 10 do 30 mm. Drveni peleti proizvode se pod izrazito visokim
pritiskom, pod visokim pritiskom podie se temperatura drveta i stvara se prirodno ljepilo pa
peleti uspjevaju da zadre oblik valjka i nakon to se ohlade. Kompaktnost peleta je vidljiva i
prilikom transporta gde se pojavljuje tek oko 0,5% drvne praine. Peleti se presuju iz iste,
nekontaminirane drvne piljevine, bez ikakvih hemijskih vezivih sredstava sa visokom
toplotnom moi od oko 5 kWh/kg ili 18 MJ/kg.

Sastav i kvalitet drvenog peleta je definisan meunarodnim standardom DIN EN 14961-2.

Pregled klasa drvenog peleta i zahtijevanih karakteristika po klasama je dat u narednoj
tabeli.
Tabela 2: Klase drvnog peleta prema DIN EN 14961-2
Klasa
Karakteristike
A1 A2 B
Cela stabla bez korena Drvo iz uma i
Poreklo sirovine (sa Jedinica Deblovin hemijski , deblovina, umski plantaa kao i drugo
oznakom goriva prema netretirani drvni drvni ostaci, kora, svee poseeno drvo,
DIN EN 14961-1) ostaci hemijski netretirani industrijsko drvo,
drvni ostaci korieno drvo
Prenik mm 6 (1) odn. 8 (1) 6 (1)odn. 8 (1) 6 (1) odn. 8 (1)
Maks. duina mm 3,15; 40 3,15; 40 3,15; 40
Sadraj vode % 10 10 10
Sadraj pepela % 0,7 1,5 3,0
Mehanika vrstoa % 97,5 97,5 96,5
Udeo sitnih frakcija % 1,0 1,0 1,0
Aditivi % 2 2 2
Toplotna vrednost
MJ/kg 16,5; 19 16,3; 19 16,0; 19
(uisporuenom stanju)
Nasipna gustina kg/m3 600 600 600
Azot, N % 0,3 0,5 1,0
Sumpor, S % 0,03 0,03 0,04
Hlor, Cl % 0,02 0,02 0,03
Arsen, As mg/kg 1 1 1
Kadmijum, Cd mg/kg 0,5 0,5 0,5
Hrom, Cr mg/kg 10 10 10
Bakar, Cu mg/kg 10 10 10
Olovo, Pb mg/kg 10 10 10
iva, Hg mg/kg 0,1 0,1 0,1
Nikl, Ni mg/kg 10 10 10
Cink, Zn mg/kg 100 100 100
Karakteristika topljenja 0 trebalo bi da se trebalo bi da se trebalo bi da se
C
pepela c navede navede navede

Peleti klase A1 i A2 distribuiraju se kao takozvani premijum peleti. U Njemakoj su u

postrojenjima za spaljivanje drveta za koje nije potrebno izdavanje dozvole (tj. do nominalne
toplotne snage od 1.000 kW) dozvoljeni samo premijum peleti (A1 i A2), ali ne i oni klase
kvaliteta B.

26
To je uslovljeno injenicom da za pelete klase B mogu da se koriste i nedozvoljene sirovine.

Koritenje B-peleta je dozvoljeno u veim (industrijskim) postrojenjima za koje je potrebno

izdavanje dozvole i stoga spadaju u tzv. industrijske pelete. Ali i drugi drvni peleti koji
posjeduju nii kvalitet od onog klase B nazivaju se industrijskim peletima. Oni dijelom mogu
da imaju i prenik vei od 10 do 12 mm. Meutim, njih finalni potroai ne mogu da nabave
od konvencionalnih trgovaca gorivom.

Imaju vrlo nizak sadraj vlage (ispod 10%) to omoguava vrlo visoku efikasnost
sagorijevanja. Koriste se u peima za grijanje stambenih objekata ili za proizvodnju
elektrine energije kao zamjena za ugalj.

Prema toplotnim vrijednostima 2 kg drvnog peleta zamjenjuje cca 1 litar loulja ili 1.85 kg
peleta zamjenjuje 1 m3 prirodnog plina.

Peleti su CO2-neutralni. Peleti spadaju uobnovljive izvore energijei kod izgaranja pelet ne
proizvodi tetne plinove kao izvor toplote, te se smatra jednim od retkih apsolutno prirodnih,
sigurnih i zdravih energenata. Kao i ostala drvnabiomasa, peleti znatno manje zagauju zrak
i okolinu jer imaju manje od dozvoljenih graninih vrednosti emisija CO, NOx i praine.
Proizvodnja drvenih peleta u Evropi poveala se sa 1,4 miliona tona u 2004. do 6,3 miliona
tona u 2006. na 7,5 miliona tona 2007 i u stalnom je porastu.
Principijelna ema proizvodnje drvenog peleta u veini postrojenja je data u narednoj emi.

Dijagram 2: Proces proizvodnje peleta

Proces peletiranja mora da osigura da su u zavisnosti od kasnijeg korienja ispunjene

karakteristike kvaliteta definisane evropskom normom kvaliteta. U normi kvaliteta /DIN EN
14961-2/ ogranieno je i poreklo sirovina za peletiranje da bi se potencijal razvoja tetnih
materija prilikom termikog korienja sveo na minimum. Osim toga, treba voditi rauna o
karakteristikama peleta na koje procesom peletiranja moe direktno da se utie (tj. prenik,
duina, sadraj vode, vrstoa, sadraj sitne frakcije, nasipna gustina).

27
Nasuprot tome su materijalni sastav, kao i toplotna vrednost i karakteristike omekavanja
pepela, velikim dijelom predodreeni izborom sirovina.
Pelet se dobija u procesu koji se sastoji od sledeih aktivnosti:

-Prikupljanje i skladitenje sirovine za proizvodnju peleta

Za potrebe proizvodnje peleta prikuplja se drvni otpad sa istom drvnom masom bez
sadraja kore i ostalih primjesa. Prikupljeni drvni otpad je drvna masa sainjena od piljevine,
komada drveta razliitog oblika i dimenzija, sjeke i ostalog drvnog otpada. Prije skladitenja
potrebno je izvriti sortiranje otpada, odvajanje kore i ostalih negorivih dijelova.

-Sjekanje i mljevenje drvnog otpada na granulaciju ne veu od 4 mm.

Za operaciju sjekanja i mljevenja preporuena instalisana snaga postrojenja je 15 kWe/t.

-Suenje pripremljene drvne mase.

U procesu sueja se vlanost pripremljene drvne mase dovodi na razinu ispod 17%. Suenje
se moe vriti u parnim suaima (direktnim ili indirektnim), suaima sa vrelim vazduhom ili
doboastim suaima. Trokovi suenja drvne mase iznose cca. 15-17% cijene peleta.
Ukupno potrebna energija za suenje drvne mase iznosi 680- 950 kWh/t a specifina
instalisana snaga iznosi 1 MW/t.

-Peletiranje
Peletiranje podrazumijeva formiranje peleta u presama istiskivanjem biomase pod visokim
pritiskom. U smjesu za proizvodnju peleta dodaje se vezivno sredstvo (lignin ili krob) i
odreena koliina vode da bi se moglo ravnomjerno izmjeati sa drvenom masom i lake
dozirati u presu za peletiranje. Za peletiranje biomase koriste se prese sa rotirajuim valjcima
sa prstenastim ili ravnim matricama. Kod ovog postupka su 2 do 5 tokova (tzv. valjci)
privreni na jednoj, odnosno nekoliko ukrtenih osovina koje na sredini poseduju vertikalnu
(kod presa sa ravnom matricom) ili horizontalnu (kod presa sa prstenastom matricom) obrtnu
osu.

Kod prese sa prstenastom matricom osovine valjaka su nepomine, dok se umesto toga
pokree matrica. Pojedinani valjci pri tome rotiraju oko sopstvene ose; oni se uglavnom
pokreu pasivno usled trenja sa matricom, odnosno materijalom za presovanje. Materijal se
pri tome presuje u otvore matrice i tamo komprimuje. Otpresci koji ispadaju na kraju otvora
na drugoj strani matrice mogu pomou noa za odsecanje da se skrate na eljenu duinu.

Kod prese sa ravnom matricom, valjci svojom profilisanom povrinom bez dodirivanja
prelaze preko horizontalne povrine matrice sa otvorima prenika od nekoliko milimetara.

28
Biomasa se usled rotacionog pokreta nanosi preko povrine matrice i delimino dodatno
usitnjava pre nego to se preko vertikalnih otvora matrice utisne u kanal za presovanje.

Za peletiranje u obzir dolazi sitan i suvi materijal. Efekat suenja usled zagrijavanja
ostvarenog u toku procesa (energija trenja) iznosi samo oko 1 do 2 procentna boda sadraja
vode.
Specifina potronja energije za peletiranje varira u zavisnosti od prethodnog tretmana (npr.
usitnjavanja, suenja, prethodnog zagrevanja).

Bez utroka energije za usitnjavanje, transport, dotur i hlaenje koji u zbiru uglavnom
iznosi vie od onog za sam postupak peletiranja mora da se rauna sa oko 40-60 kWh
elektrine energije po toni. Pri tome se, meutim, radi o mehanikoj energiji koja sa svoje
strane mora da se proizvede uz dodatne gubitke. U jedinicama primarne energije stoga treba
raunati sa oko 120 kWh/t elektrine energije. U zbiru celokupne potronje ukupan proces
peletiranja zahteva oko 4 do 6 % u gorivu sadrane energije.

-Hlaenje
Nakon peletiranja vlanost peleta iznosi cca. 14% a temperatura cca.90 0C te ga je potrebno
prije daljeg postupha ohladiti. Hlaenjem se stabilizuje oblik peleta, tvrdoa poveava i
postie konana forma. Hlaenjem se vlanost peleta redukuje na vrijednost >10 %.
Specifina potronja elektrine energije potrebne za proces hlaenja peleta iznosi cca.
5kWh/t.

-Prosijavanje
Procesom prosijavanja se odstranjuje praina iz peleta. Otpraivanje se vri strujanjem
vazduha.

-Pakovanje i skladitenje
Po zavrenom prosijavanju neophodno je pelet skladititi u odgovarajua skladita kako bi se
sprijeila pojava poveane vlanosti zbog izrazitog hidroskopnog svojstva peleta.

Pelet je potrebno po zavrenom prosijavanju zapakovati u propisanu ambalau kako bi se

sprijeilo poveanje vlage zbog izraenih hidroskopnih svojstava peleta. Pakovanje se vri u
hermetiki zatvorene vree od 10-20 kg ili u velike vree zapremine 1 m3.
Pelet se moe koristiti i u nasutom stanju skladitenjem u silosima kod velikih potroaa.

Pregled specifine potronje energije po vrstama i pozicijama potronje u procesu

proizvodnje peleta data je u narednoj tabeli.
Tabela 3: Specifina potrnja energije u proizvodnji drvenog peleta
Specifina potrnja energije u proizvodnji
Toplotna energija Elektrina energija
drvenog peleta
Faze proizvodnje kWh/t kWh/t
Mljevenje i usitnjavanje 0 15
Suenje usitnjene drvne mase 680 20
Peletiranje 0 60
Hlaenje 0 5
Prosijavanje, otpraivanje 0 5
Pakovanje i skladitenje 0 15
Ukupno 680 120

29
Pregled potrebne koliine drvne sirovine za proizvodnju peleta u zavisnosti od vrste dat je u
narednoj tabeli.
Tabela 4: Potrebna sirovina za proizvodnju peleta u zavisnosti od vrste
Vrsta drveta Koliina drvne sirovine Koliina peleta
Bjelogorino drvo 4,0 m3 1,0 T
Crnogorino drvo 6,0 m3 1,0 T
50/50 Mjeavina 5,0 m3 1,0 T

Pregled potrebne koliine drvne sirovine za proizvodnju peleta u zavisnosti od vlanosti

sirovine dat je u narednoj tabeli.
Tabela 5: Potrebna sirovina za proizvodnju peleta u zavisnosti od vlanosti sirovine
Koliina vlage Koliina drvne sirovine Koliina peleta
Do 35,0% 6,5 m3 1,0 T
Do 45,0% 7,5 m3 1,0 T
Preko 50,0% 9,5 m3 1,0 T

30
3. KOGENERACIJA

Pod kogeneracijom se podrazumjeva postupak istovremene proizvodnje elektrine i korisne

toplotne energije u jedinstvenom procesu. Kogeneracija koristi otpadnu toplotu koja nastaje
uobiajenom proizvodnjom elektrine energije u termoenergetskim postrojenjima koja se
koristi za grijanje ili u drugim proizvodnim procesima. Osnovna prednost kogeneracije je
poveana efikasnost energenta u odnosu na konvencionalne elektrane koje slue samo za
proizvodnju elektrine energije ili industrijske sisteme koji slue samo za proizvodnju pare ili
tople/vrele vode za tehnike procese. Prilikom klasine proizvodnje elektrine energije, vei
dio energije isputa se u okolinu kao otpadna toplota, a u kogeneraciji ta toplotna energija
postaje korisna.

U prosjenoj termoelektrani na ugalj iskoristivost postrojenja se kree od 35-40%. Vie od

polovine energije nepovratno se troi kroz kondenzaciju i gubitke u samom sistemu.
Prosjena kotlovnica za zagrijavanje ima stepen efikasnosti 70-82%. Ukupan stepen
efikasnosti sistema sa odvojenom proizvodnjom toplotne i elektrine energije iznosi 57,5%.

U kogenerativnom postrojenju se dio energije se koristi u primarnoj namjeni (proizvodnja

elektrine energije, proizvodnja tehnoloke pare, zagrijavanje a objekata) a preostala
(otpadna) energija se koristi u sekundarne svrhe ( zagrijavanje objekata, pogon suara,
itd) te se na taj nain ostvari iskoristivost postrojenjau granicama od 70 do 85 %.
Postrojenje je efikasnije ako je mjesto potronje toplotne energije blie mjestu proizvodnje.

U praksi se koriste razne izvedbe kogenerativnih postrojenja u odnosu na: gorivo, tip kotla,
energetske potrebe (primarno toplotna ili elektrina energija), nain koritenja toplotne
energije, tip turbine...

Proizvedena toplotna energija u ureajima za spaljivanje biomase se moe koristiti za

proizvodnju elektrine energije i podravanje tehnolokih procesa a otpadna toplota za
zagrijavanje objekata i pripremu PTV.

Postrojenja koja proizvode toplotnu energiju i dio te toplotne energije koriste za proizvodnju
drugog vida energije (mehanika, elektrina...) se nazivaju kogenerativna postrojenja.

31
Pretvorba toplotne energije u drugi vid energije (elektrinu i mehaniku) se moe vriti u
nekoliko procesa.

Na sledeem blok dijagramu dat je pregled raspoloivih tehnologija pretvorbe toplotne

energije u mehaniku i elektrinu energiju.

Slika 3: Tehnologije koritenja biomase u kogeneraciji

Prikaz karakteristika pojedinih CHP sistema je dat u sledeoj tabeli.

Tabela 6: Karakteristike CHP sistema
Godinja Odnos
Elektrina Elektrini uinak Ukupna
prosjena elektrine i
CHP sistem snaga pri optereenju efikasnost
raspoloivost toplotne snage
[MW] % 100% 50% % -
Parna turbina 0,5-100 90-95 14-35 12-28 60-85 0,1-0,5
Plinska turbina
0,1-100 90-95 25-40 18-30 60-80 0,5-0,8
otvorenog ciklusa
Plinska turbina
zatvorenog 0,5-100 90-95 30-35 30-35 60-80 0,5-0,8
ciklusa
Joule-Rankin
kombinovani 4-100 77-85 35-45 25-35 70-88 0,6-2,0
ciklus
Dizel motor 0,07-50 80-90 35-45 32-40 60-85 0,8-2,4
Klipni motor sa
unutranjim 0,015-2 80-85 27-40 25-35 60-80 0,5-0,7
sagorijevanjem
Stirlingov motor 0,003-1,5 85-90 35-50 34-49 60-80 1,2-1,7

U praksi se najee susreu postrojenja sa parnom i plinskom turbinom, dizel motor i ORC
sistem.
U pogonu FAGUS NOMAR u Kneevu mogue je koristiti postrojenja sa parnom turbinom i
ORC sistemom budui da se u oba koncepta kao nus proizvod javljaju vlana para i topla
voda..
Svako CHP postrojenje sa proizvodnjom elektrine energije sadri:
- Generator toplotne energije;
- Generator elektrine energije.

32
 3.1 Generator toplote

Para za potrebe parne turbine se proizvodi u kotlovima koji mogu imati razliite sisteme
spaljivanja energenta u loitu.

Drvo i drvni otpad se koriste kao energent u proizvodnji toplotne energije procesom
spaljivanja (oksidacije) u zatvorenim i otvorenim loitima.

Proizvodnja toplote iz drveta i drvnog otpada moe biti direktna u kotlovnicama gdje se
dobijena toplota direktno koristi za zagrijavanje objekata i proizvodnju PTV i indirektno u
kogeneracijskim postrojenjima gdje se nakon iskoritenja dijela toplotne energije za
proizvodnju elektrine energije ili drugu svrhu (podravanje proizvodnog procesa,
proizvodnju pare itd...) ostali dio toplote koristi za zagrijavanje objekata i proizvodnju PTV.
U kogeneracijskoj proizvodnji elektrine i toplotne energije iz biomase dominira tehnologija
direktnog sagorijevanja vrste biomase u loitima termoenergetskih postrojenja.

Naelno se razlikuju dva tipa sagorijevanja vrste biomase:

- samostalno, u postrojenjima manje i srednje snage;
- te suizgaranje (suspaljivanje) s fosilnim gorivima (najee ugljenom) u postrojenjima
srednje i velike snage.

Kapacitet postrojenja za samostalno sagorijevanje biomase (na reetki ili u fluidiziranom

sloju) odreen je prije svega koliinom goriva koje se na ekonomian nain moe prikupiti i
transportovati na lokaciju postrojenja. Ograniena raspoloivost goriva i visoki transportni
trokovi uslovljavaju veliinu postrojenja.
Zatvorena loita sa prateom opremom u kojima se vri kontrolisano spaljivanje drvnog
otpada u svrhu proizvodnj toplotne energije ine kotlove. Osnovni dijelovi kotlova na drvni
otpad su prikazani na narednoj slici.
1. meuspremink goriva
2. dobava goriva
3. reetka
4. loite
5. pregrija pare
6. ispariva
7. ekonomajzer
8. zrak za izgaranje
9. vlano otpepeljavanje
10. odvod dimnih plinova

Slika 4: Dijelovi kotla na drvni otpad

Proizvodnja toplotne energije iz drveta i drvnog otpada je u potpunosti obnovljiv i ekoloki
prihvatljiv proces.

33
 3.1.1 Postrojenje za sagorijevanje biomase

Postrojenja za sagorijevanje biomase imaju za cilj efikasnu proizvodnju toplotne i elektrine

energije uz to je mogue manje emisije tetnih materija. Prilikom planiranja postrojenja
tehnika sagorijevanja mora da se uskladi sa korienim gorivom i potrebnom toplotnom
snagom loita.

Na izbor loinog sistema, pored veliine postrojenjautiu i karakteristika goriva. Odluujui

parametri su sadraj vode, sadraj pepela, temperatura omekavanja pepela i sadraj tetnih
materija. Osim toga i oblik, odnosno veliina estica, predstavlja odluujui kriterijum za izbor
loinog sistema (npr. piljevina, sjeka, peleti, bale).
Loinih sistemi u zavisnosti od veliine postrojenja i oblika biomase su sledei:
E sa direktnim uduvavanjem,
R sa vibracionom reetkom,
S po principu ahtne pei,
U sa donjom propulzijom,
V sa pominom reetkom,
W sa fluidizovanim slojem [do 250 MW],
Z sa cigaretnim sagorijevanjem); prema.
Primjene pojedinih vrsta loita u zavisnosti od instalisane toplotne snage i vrste energen
prikazana je na sledeem blok dijagramu.

Dijagram 3: Klasifikacija loinih sistema u

zavisnosti od veliinepostrojenja i oblika
biomase

U postrojenjima za samostalno sagorijevanje biomase uglavnom se koriste sljedee

tehnologije sagorijevanja:
- sagorijevanje u nepokretnom sloju u loitima s reetkom,
- sagorijevanje u mjehuriastom fluidiziranom sloju,
- sagorijevanje u cirkulirajuem fluidiziranom sloju.

Loita sa sagorijevanjem na reetki predstavljaju razvijenu i dugo vremena standardnu

tehnologiju sagorijevanja biomase koja se u razliitim izvedbama nalazi u ponudi brojnih
proizvoaa energetske opreme. Reetka omoguava sagorijevanje sjeke, piljevine, krupne
i komadne biomase. Prikladna je i za sagorijevanje vlanih goriva, razliite kvalitete, kao i
goriva s visokim udjelom pepela.

34
Trenutno se nude loita sa pominom, lanastom i vibracionom reetkom za sagorijevanje
drvne biomase. Kao gorivo pogodna je i problematina vrsta biomasa, kao i vlani drvni
ostaci ili otpadna kora sa visokim sadrajem pepela.

Konstrukcija koja se najee sree kod sagorijevanja drveta je pomina reetka. Reetka
od skladita goriva preko kliznog kanala, punog transportera ili klipnog transportnog ureaja
vodi do ivice punjenja. Posebno kod primjene krupnozrnastih, neujednaenih goriva (kora,
drobljeno drvo, drvo od odravanja predela) prednost treba dati klipnom ureaju. Gorivo se
pokretom reetke transportuje od punjenja do kraja reetke. Ono se sui, pirolizuje, gasifikuje
i za vreme kretanja na reetki sagorijeva u celini.

Primarni vazduh se uduvava ispod, a sekundarni vazduh iznad reetke i ispred zona
naknadnog sagorijevanja koje dijelom posjeduju amotni ozid.

U reetkastim loitima su u pogledu veliine estica, sadraja pepela i vode dovoljni niski
kvaliteti goriva, poto vreme zadravanja goriva i strujanje vazduha za sagorijevanje u
irokom rasponu mogu da se prilagode svojstvima goriva. Reetkasta loita pogodna su i
za goriva sa veoma visokim sadrajem pepela do 50 % i sadrajem vode od 60 %. Za goriva
sa temperaturama omekavanja pepela < 850 C se elementi reetke i komora za
sagorijevanje esto izvode sa vodenim hlaenjem.

U poreenju sa loitima sa donjom propulzijom, loita sa pominom reetkom, usljed veih

koliina goriva u komori za sagorijevanje, tee je regulisati i manje su pogodna za brze
promene optereenja.

Kvalitetno voenje procesa sagorijevanja na reetki podrazumijeva homogenu distribuciju

goriva po itavoj povrini i ravnomjerno dovoenje primarnog vazduha koji se dovodi ispod
reetke. Nehomogenosti u dovodu primarnog vazduha mogu izazvati stvaranje ljake,
poveanu koliinu leteeg pepela i poveanu koliinu vazduha potrebnog za osiguravanje
potpunog sagorijevanja.

S obzirom na nain dovoenja goriva u loite razlikuju se:

- reetke s donjim;
- reetke s gornjim dovodom goriva.

Reetke s donjim dovodom goriva pokogdne su za postrojenja manjih snaga i za izgaranje

biomase koja sadri malo pepela kao to su drvna sjeka i piljevina. Biomasa koja sadri
vee koliine pepela, kao to je kora drveta, slama itarica ili trava, zahtijeva efikasniji sistem
uklanjanja pepela. U loitima s donjim dovodom goriva sinterisane i otopljene estice
pepela prekrivaju gorivi sloj. Kroz pokrov od pepela povremeno izbija mjeavina goriva i
vazduha to moe nepovoljno djelovati na stabilnost procesa sagorijevanja.

Kod veih sistema koristi se gornji dovod goriva na reetku koja moe biti izvedena u
razliitim varijantama: horizontalna, nagnuta, lanasta, stepenasta, stacionarna, pomina u
jednom smjeru, rotirajua ili vibrirajua.

Proces se odvija u sljedeim fazama:

- suenje (smei dio gorivog sloja);
- piroliza i izgaranje isparljivih tvari (uti dio gorivog sloja);
- sagorijevanje drvenog ugljena (crveni dio).

35
Suenje

Prenos toplotne energije do goriva i u gorivu odvija se zraenjem, konvekcijom i

sprovoenjem toplote i odrava se procesima egzotermnih reakcija oksidacije u gasnoj fazi.
Kad se dostigne temperatura od 100 C lokalno zapoinje suenje. Front suenja u gorivu
premeta se od spolja ka unutra. Brzina suenja zavisi od toplotne provodljivosti. Ona, na
primjer, kod drveta predstavlja funkciju gustine, vlanosti i orijentacije vlakana.

Pirolitiko razlaganje

Endotermni proces termikog razlaganja se, kao i zagrevanje i suenje, odrava procesima
egzotermnih reakcija oksidacije u gasnoj fazi. Dugolanana organska jedinjenja drveta
poinju da se razlau od oko 150 C, pri emu se od 280 C oslobaa gorivi pirolizni gas koji
sagorijeva u prisustvu kiseonika.

Degazacija i sagorijevanje gasa

Nakon dostizanja temperature degazacije isparljivi elementi izdvajaju se iz goriva. Pri tome,
vreme zagrevanja zavisi od sadraja vode, ali prije svega od veliine estica goriva. Kod
loita koja rade kontinuirano gorivo se prilikom ulaska u komoru za sagorijevanje
prevashodno zagreva toplotnim zraenjem i konvekcijom, a dijelom i sprovoenjem toplote
(kao npr. kod loita sa donjom propulzijom). to je veliina estica manja, to je vea
specifina povrina koja uestvuje u prelasku toplote i to se vie toplote prenosi na gorivu
masu. Shodno tome se gorivo bre zagreva i pali. Izdvojeni isparljivi elementi goriva sa
raspoloivim kiseonikom reaguju u homogenoj gasnoj reakciji, pri emu moe da se iskoristi
cjelokupan volumen koji zauzimaju reaktanti (za razliku od heterogene reakcije). Ova
parcijalna reakcija je u velikoj meri nezavisna od mijeanja estica u prostoru loita, ali je
zavisna od mijeanja piroliznih gasova sa vazduhom za sagorijevanje.

Sagorijevanje koksnog ostatka

Nakon oslobaanja isparljivih elemenata ostaje koksni ostatak. On prilikom sagorijevanja

reaguje u heterogenim reakcijama gas-vrsta supstanca ija brzina naelno zavisi od
prenosa kiseonika do estica koksnog ostatka i od odvoenja produkta sagorijevanja. Prenos
se prvo odvija kroz laminarni granini sloj kojim je okruena partikula i dalje u poroznu
esticu. On je dakle uslovljen difuzijom kroz granini sloj i pore. Ovaj postupak takoe zavisi
od veliine i raspoloive povrine, kao i od brzine hemijske reakcije na povrini vrste
supstance.

Svi ovi mehanizmi zavise od temperature, pri emu najsporiji od ovih parcijalnih koraka
odreuje brzinu ukupne reakcije. Kod temperature ispod 700 C brzina reakcije u vrstoj
supstanci odreuje ukupnu brzinu. Kod visokih temperatura (> 900 C) postupci difuzije do
estice i u estici djeluju ograniavajue.
Svaka pojedina estica goriva prolazi kroz sve tri faze procesa sagorijevanja.
Savremena rjeenja sistema sagorijevanja ukljuuju pominu i vodom hlaenu reetku,
automatski nadzor i regulaciju visine sloja, te regulaciju brzine vrtnje ventilatora primarnog
vazduha. Primarni vazduh dovodi se ispod reetke i sekcijski kako bi se osigurala tano
odreena koliina potrebna za pokrivanje potreba za primarnim vazduhom u zoni suenja,
zoni isparavanja i zoni sagorijevanja. Sekcijska regulacija protoka primarnog vazduha
osigurava stabilan proces sagorijevanja i na niim optereenjima, kao i regulaciju potrebnog
odnosa primarnog i sekundarnog vazduha u cilju minimiziranja produkcije azotnih oksida.

36
Razliite izvedbe nagnutih i vibrirajuih reetki, s gornjim dovodom goriva koriste se za
sagorijevanje biomase u postrojenjima u relativno irokom rasponu kapaciteta od 5 MWt do
120 MWt.

Temperatura sagorijevanja biomase

Kod loita na biomasu se u glavnoj zoni sagorijevanja u zavisnosti od goriva i vrste loita
dostiu temperature u rasponu od 900 do 1.300 C. Dimni gasovi se do kraja komore za
sagorijevanje ohlade na 600 do 700 C. Ako se sagorijevanje vrstog ugljenika odvija u
vrelom dijelu komore za sagorijevanje, postupci prenosa materije odreuju brzinu. Ako
estice, meutim, pri naputanju vrele zone glavne reakcije nisu u celini sagorijele, dalja
reakcija odreena je brzinom hemijskog reagovanja. Kod postojanja dovoljne koliine
aktivacione energije i dovoljno kiseonika kao reaktanta, na zapaljivost naelno utiu tri
parametra: sadraj isparljivih materija, sadraj vode i veliina estica (koja je u korelaciji sa
specifinom povrinom). Aktivaciona energija se kod procesa sagorijevanja prenosi toplotnim
zraenjem i konvekcijom, dakle temperaturnim padom u odnosu na svjee unijeto gorivo u
komoru za sagorijevanje.

Temperatura koja se moe dostii bez odvoenja toplote predstavlja adijabatsku temperaturu
sagorijevanja. Ona je uslovljena stehiometrijom sagorjevanja (odnos dodate koliine vazduha
i minimalne, za sagorijevanje potrebne koliine vazduha) i toplotne vrednosti goriva. Sa
poveanim vikom vazduha temperatura opada. Preko ta dva parametra, sadraja vode u
gorivu i koeficijenta vika vazduha, moe, dakle, da se utie na temperaturu sagorijevanja.
Kako poveani sadraj vode, tako i poveani viak vazduha dovode do smanjenja
temperature. Ova povezanost je za biomasu sa niskim temperaturama omekavanja pepela
od velikog znaaja, poto visoke temperature sagorijevanja doprinose problematici
zaljakivanja.

Kod sagorijevanja sa postepenim dovodom vazduha radi smanjenja NOx treba voditi rauna
da se temperature sagorjevanja u substehiometrijskom rasponu (ovde je uobiajen
koeficijent vika vazduha od 0,8) nalaze iznad onih u nadstehiometrijskom rasponu
(koeficijent vika vazduha vei od 1,2). To znai da kod biomasa sa niskom takom topljenja
pepela prilikom postepenog dovoda vazduha postoji vea opasnost od zaljakivanja koja
mora da se sprijei dodatnim mjerama kao to je, na primjer, korienje hlaenih reetki.

Realna temperatura na izlazu iz komore za sagorjevanje je esto znatno manja od

adijabatske temperature sagorjevanja. U sluaju vodom hlaenih komora za sagorjevanje
dolazi do odavanja toplote na vodonosnim grejnim povrinama putem konvekcije ili zraenja.
I u sluaju kada, kao kod veih kotlova na biomasu, postoji recirkulacija hladnog dimnog
gasa u komoru za sagorijevanje, nezavisno od konstrukcije komore za sagorijevanje izlazna
temperatura moe da se regulie na vrednost ispod adijabatske temperature.

Jedino kod adijabatskih ili vazduhom hlaenih komora za sagorjevanje bez recirkulacije
dimnog gasa je temperatura na izlazu iz komore za sagorijevanje samo neznatno nia od
adijabatske temperature sagorijevanja.

Loita sa sagorijevanjem u fluidizovanom sloju razvijena su u prvom redu zbog boljeg

sagorijevanja ugljena i s ciljem smanjenja emisija sumpornih i azotnih oksida.
S vremenom je primjena ove tehnologije proirena na biomasu kao i na druga
niskoenergetska goriva koja nisu pogodna ili su nepraktina za konvencionalno izgaranje.

37
Kod sagorijevanja u fluidizovanom sloju, pripremljeno gorivo u fluidizovanom sloju koji se sa
95 do 98 % sastoji od inertnog materijala (npr. pijeska) i samo sa 2 do 5 % od gorivog
materijala, sagorijeva na 800 do 900 C. Dodavanjem vazduha kroz pod sa mlaznicama sloj
se uskomijeava i mijeavina od materijala sloja i goriva se odrava u letu. Na taj nain se
obrazuje jasno vidljiv vrtloni sloj. Tako se koliina materijala sloja odrava na niskom nivou.
U tu svrhu pogodnom se pokazala brzina strujanja gasa izmeu 5- do 15-struke minimalne
brzine fluidizacije. Gorivo se u ovom primjeru pomou ubacivaa odozgo dodaje na vrtloni
sloj, ali i pomou punih transportera moe da se unosi direktno u vrtloni sloj. Tamo se
odvija degazacija i gasifikacija goriva i sagorijevanje vrstog ugljenika. Veliki udeo isparljivih
komponenti sagorijeva u komori za naknadno sagorijevanje. Vreli otpadni gas izlazi iz
komore za sagorijevanje i odvodi se u izmenjiva toplote. Pepeo se u vidu leteeg pepela
izdvaja preko ureaja za otpepeljavanje.
Intenzivno mijeanje i sagorijevanje, dobar prenos toplote u vrtlonom sloju, kao i
razdvajanje vremena zadravanja estica i dimnih gasova dozvoljavaju irok spektar goriva u
pogledu vlanosti, sastava i pripreme. Loita sa fluidizovanim slojem posebno su pogodna
za sagorijevanje nekoliko, ak i veoma razliitih vrsta goriva. Usled niske temperature
sagorijevanja loita sa fluidizovanim slojem umanjuju se problemi kao to su zaljakivanje i
zaprljanje. Samo kod goriva sa veoma visokim sadrajem alkalija (npr. slama) postoji
opasnost od sinterovanja fluidizovanog sloja to u sluaju iskljuivog sagorijevanja ove vrste
goriva moe da iskljui primjenu tehnike sa fluidizovanim slojem. Meutim, tehnika loita sa
fluidizovanim slojem pogodna je za iskljuivo sagorijevanje drveta.
Za loite sa nepokretnim fluidizovanim slojem priprema je slina kao i kod reetkastog
loita. U oba tipa postrojenja moe da se koristi sjeckano drvo manje od 90 mm. Poto
nepokretan fluidizovani sloj zahtijeva kompleksne ureaje, on ekonomski isplativo moe da
se primjeni samo u veim jedinicama (> 535 MWth).

Loita sa sagorijevanjem u mjehurastom fluidizovanom sloju (engl. bubbling fluidised bed -

BFB) pogodna su za postrojenja ija je snaga vea od 10 MWt.
Na dnu BFB loita nalazi se sloj pijeska ispod kojeg se kroz dobavnu plou dovodi primarni
vazduh.

Slika 5: Loita sa sagorijevanjem u mjehurastom fluidizovanom sloju

38
Prenik zrnaca slikatnog pijeska obino je 1 mm dok brzina zraka fluidizacije varira izmeu 1
i 2,5 m/s. Temperatura sloja odrava se u rasponu izmeu 800 i 900 C posredstvom
ugraenog izmjenjivaa toplote kroz koji protie radni rashladni medij (para, voda...).
Sekundarni vazduh uvodi se kroz nekoliko ulaza smjetenih u gornjem dijelu loita. Vazduh
za sagorijevanje se postepeno dovodi to omoguuje smanjenje emisija NOx.

Cirkulacioni fluidizovani sloj se od nepokretnog razlikuje po znatno veem dovodu vazduha

ispod fluidizovanog sloja. Pri tome se brzine gasa u fluidizovanom sloju nalaze iznad brzine
letenja pojedinanih estica. Tako kod ove vrste fluidizovanog sloja vie ne postoji vidljiva
povrina sloja, ve je fluidizovani sloj rasprostranjen preko cjelokupnog reaktora. Fluidizovani
sloj se, meutim, ne formira ravnomjerno preko cjelokupne visine. Zapravo u donjem dijelu
nastaje gua zona, a u gornjem dijelu rea zona. Usljed velikih brzina gasa, materijal sloja
se iznosi iz reaktora. On zato poslije toga pomou jednog ili nekoliko ciklona mora ponovo da
se odvoji od struje gasa i da se preko sifona ponovo sprovede u loite, ime nastaje
zatvoreni sistem.

U donjem dijelu fluidizovanog sloja vri se i dodavanje goriva, uglavnom pomou punih
transportera Porastom brzine primarnog vazduha na 5 do 10 m/s i smanjivanjem prenikaa
zrnaca pijeska na 0,2 do 0,4 nastaju preduslovi za stvaranje cirkulirajueg sloja (engl.
circulating fluidised bed CFB). Zrnca pijeska se podiu i zajedno s dimnim plinovima
transportuju do ciklona gdje se odvajaju i vraaju u sloj.

Za loite sa cirkulacionim fluidizovanim slojem potrebna je priprema goriva na maksimalne

dimenzije ispod 40 mm. Poto cirkulacioni fluidizovani sloj zahtijeva kompleksnije ureaje od
nepokretnog, njegova oblast primjene ograniava se na postrojenja sa preko 15 MW toplotne
snage loita.

Cirkulacioni fluidizovani sloj primjenjuje se prije svega kod sagorijevanja otpadnog drveta,
poto se za razliku od nepokretnog bolje ponaa sa veim sadrajima pepela i stranih
materija. U skandinavskim,a sve vie i u drugim zemljama, drvni ostaci i mulj koji nastaje u
papirnoj i celuloznoj industriji spaljuju se u loitima sa cirkulacionim fluidizovanim slojem.
Usled ekonomski isplative veliine snage, prije svega kod cirkulacionog tipa, loita sa
fluidizovanim slojem su posebno pogodna za kosagorijevanje biomase.

Regulacija temperature sloja osigurana je ili ugradnjom izmjenjivaa u sloj ili putem hlaenja
cijevnih stijena loita. Izraena turbulencija cirkulirajueg sloja u poreenju sa fluidizovanim
omoguava bolji prelaz toplote s dimnih gasova na stijenke loita.

Loita sa direktnim uduvavanjem izvedena su uglavnom kao loita sa ciklonskim ili

tangencijalnim uduvavanjem. Gorivo se primarnim vazduhom tangencijalno uduvava u
komoru za sagorijevanje. Formira se strujanje koje slino ciklonskom strujanju rotira. U
komori za sagorijevanje uduvane estice se taloe u zadnjem dijelu komore i tamo
sagorijevaju. Fine estice sagorijevaju u letu. Na suenju komore uduvava se sekundarni
vazduh. To suenje na kraju komore dovodi do poveanja brzine, a samim tim do dobrog
mijeanja dimnih gasova sa sekundarnim vazduhom.Moderna i vea loita sa ciklonskim
uduvavanjem regulisana su kontinualno, tj. unijeta koliina goriva usklaena je tano sa
trenutno potrebnom snagom loita, a dovod vazduha za sagorijevanje usklaen je tano sa
koliinom goriva. Sa ovim loitima emisija nesagorijelih komponenti dimnih gasova moe da
se odri na minimumu. Tano usklaivanje goriva i vazduha za sagorijevanje omoguava
dodatno efikasne primarne mjere za umanjenje NOx.

39
CFB omoguava bolju raspodjelu vazduha i povoljniji razmjetaj ogrjevnih povrina.

Loite sa direktnim uduvavanjem posebno je svrsishodno za biomasu kada gorivo ve

postoji u veoma sitnoj formi. To je esto sluaj u drvopreraivakim preduzeima koja velikim
dijelom rade sa brzohodnim mainama i pri tome kao ostatak proizvode finu piljevinu. Ova
loita su naelno pogodna i za slamaste materijale. To, meutim, uglavnom zahtijeva
prethodnu specijalnu preradu praine. Kod goriva koji posjeduju krupnu frakciju moe biti
svrsishodno loite za sagorijevanje prakastih materijala sa reetkom za naknadno
sagorijevanje. Loita za sagorijevanje praine se esto dodatno integriu u reetkasta
loita. Loita sa direktnim uduvavanjem za biomasu nude se u rasponu termike snage od
500 kW do oko 50 MW.

Slika 6: Loita sa sagorijevanjem u cirkulirajuem fluidizovanom sloju

Najvei nedostaci CFB tehnologije su razmjerno veliko loite (to za posljedicu ima
poveanje nabavne cijene), relativno velik udio vrstih estica i pepela u dimnim plinovima (u
poreenju s BFB), veliki gubici inertnog materijala (s pepelom lete i zrnca pijeska), te
zahtjevniji proces pripreme goriva (mogu sagorijevati samo estice ograniene veliine 0,1
do 40 mm.
Tehnologije sagorijevanja u mjehurastom ili cirkulirajuem fluidizovanom sloju omoguavaju
stvaranje homogenijih uslova sagorijevanja te smanjenje udjela ugljinog monoksida i
azotnog oksida u dimnim plinovima, te su u tom smislu bolja u poreenju sa starijim
izvedbama loita sa sagorijevanjem na reetki.

Na izbor tehnologije sagorijevanja vrste biomase utiu veliina postrojenja, karakteristike

biomase, doputena emisija staklenikih gasova i tetnih materija i obim trokova
odravanja.
Postrojenja sa sagorijevanjem na reetki su investiciono povoljnija meutim postrojenja sa
sagorijevanjem u fluidizovanom sloju su sa znatno efikasnijim procesom sagorijevanja i
veom potronjom elektrine energije u eksploataciji zbog pogona dodatnih ventilatora.

40
Pored navedenih naina spaljivanja biomase u svrhu proizvodnje toplotne energije
uplinjavanje biomase predstavlja alternativu za sagorjevanje biomase i proiruje mogunost
koritenja biomase.

Uplinjavanjem se vrsta biomasa transformie u reaktorski plin koji predstavlja pogonski

energent za pogon gasnih turbina, plinskih motora, gorivih elija u proizvodnji elektrine
energije, ureaja sa plinskim gorionicima. dalja primjena reaktorskog plina je u hemijskom
procesu sinteze atnola i drugih organskih proizvoda.

Osnovne faze procesa uplinjavanja biomase su:

- Suenje biomase na temperaturi cca. 200 0C;
- Piroliza (zagrijavanje biomase na temperaturu cca. 500 0C u okruenju bez prisustva
kiseonika);
- Oksidacija u sloju na temperaturi cca. 900 0C;
- Redukcija pri temperaturi cca. 1200 0C.

Slika 7: ema reaktora za uplinjavanje biomase

U procesu uplinjavanja biomasa se najprije zagrijava i sui. Potrebna toplota za proces

zagrijavanja i suenja se obezbjeuje sagorijevanjem manje koliine biomase.

Tokom procesa pirolize koji zapoinje sa odvijanjem na temperaturi cca. 200 0C isparljivi
dijelovi biomase prelaze u gasnu fazu. U gasnoj fazi nalaze se ugljen monoksid (CO),
vodonih (H), ugljen dioksid (CO2), isparljivi katrani i voda.

41
vrsti ostatak biomase je drveni ugalj koji se dalje transformie u reaktorski gas uz pomo
sredstva za gasifikaciju (najee se koriste vazduh, kiseonik, ugljen dioksid i vodena para).
Drveni ugalj reaguje sa kiseonikom iz gasifikacionog sredstva i proizvodi reaktorski plin koji
se sastoji od ugljen monoksida, vodonika i metana (CH4). Ukoliko se kao sredstvo za
gasifikaciju koristi vazduh tada je u generatorskom gasu 40% gorivih gasova, dok ostatak
ine azoz i azorni oksidi.

Gorive komponente reaktorskog gasa su:

- ugljen monoksid;
- vodonik;
- metan;
- manje koliine etana i propana.

Taan sastav reaktorskog gasa zavisi od temperature i pritiska na kojima se odvija proces
gasifikacije i sastava biomase.

Pri odvijanju procesa gasifikacije sa viim pritiscima se postie bolja konverzija ugljenika i
vea produkcija metana i vodene pare a pri viim temperaturama se postie vea produkcija
ugljen monoksida i vodonika.

Za kogeneracijska postrojenja najee se koriste istostrujni i protustrujni procesi

gasifikacije.

Slika 8: Protustrujni i istostrujni proces gasifikacije

Osnovne karakteristike protustrujnog procesa gasifikacije je mogunost koritenja

relativnovlane bimase (maseni udio vlage i do 50%) kao i biomase razliite granulacije (5-
100 mm). Ovaj proces je pogodan za postrojenja toplotne snage 10 kWt-20 MWt.

Kod istostrujnog procesa znatno je umanjen sadraj katrana u reaktorskom gasu te je proces
preiavanja gasa daleko jednostavniji i sa daleko manjim trokovima eksploatacije.
Preiavanje reaktorskog gasa je obavezno zbog visoke osjetljivosti motora sa unutranjim
sagorijevanjem na neistoe u reaktorkom gasu.

42
Istosmjerni proces je osjetljiv na granulaciju biomase (dzvoljen raspon veliine ivera 20-100
mm) i na vlanost biomase koja je ograniena na 20%. Istosmjerna postrojenja se mogu
izvesti sa toplotnom snagom u rasponu 10 kWt- 10 MWt.

Osnovni problem kod koritenja istosmjernog procesa je visoka osjetljivost na kvalitet

biomase i nestabilnost procesa pri radu na niim toplotnim snagama.

3.2 Generator elektrine energije

Elektrina energijie se proizvodi u generatorima koji su pogonjeni mehanikim ureajima

(motori sa unutranjim sagorijevanjem, gasnim turbinama, parnim turbinama i stapnim
motorima).

U mehanikim pogonskim ureajima se toplotna energija pretvara u mehaniku. Toplotna

energija se obezbjeuje putem sagorijevanja gasa u motorima i turbinama sa unutranjim
sagorijevanjem ili putem pregrijane pare generisane u kotlovima.

U pogonu FAGUS NOMAR u Kneevu e biti razmatran sistem sa koritenjem parne turbine
bilo da se radi o klasinom sistemu ili ORC sistemu. U oba sistema je mogue obezbijediti
potrebnu paru za proces parenja grae.

3.2.1 Proces sa parnom turbinom

Vei dio kogeneracijskih postrojenja koja koriste biomasu se zasnivaju na Rankinovom

krunom procesu sa pregrijanom vodenom parom.

Napojna voda zagrijava se i isparava u parnom kotlu (generatoru pare), a zatim pregrijava do
stanja koje e osigurati ekspanziju preteno suhe pare u turbini. Nakon ekspanzije u turbini
para kondenzuje u izmjenjivau (koji slui za pokrivanje toplotnih potreba lokacije) i/ili u
kondenzatoru.

Kondenzat se pumpama kondenzata transportuje do napojnog rezervoara u kojem se vri

degasifikacija, a zatim pumpa nazad u kotao na ponovno uparavanje.

Proces moe da se odvija sa oduzimanjem pare ili bez oduzimanja. U procesu sa

oduzimanjem pare primarno je podmirivanje potreba za toplotnom energijom (tehnoloki
proces, zagrijavanje objekata i priprema PTV) a sekundarna je proizvodnja elektrine
energije iz preostalog dijela pare.

Kod procesa bez oduzimanja pare primarna je proizvodnja elektrine energije za ta se

koristi ukupna koliina pare a prostala toplota se putem izmjenjivaa koristi za zagrijavanje
objekata i pripremu PTV.

Kod kogeneracijskih postrojenja manje snage izraen je nii stepen iskoristivosti proizvodnje
elektrine energije (<20%) i visoki investicioni trokovi koji premauju 4.000,00 EUR/kWe.

Vea postrojenja imaju bolji stepen iskoritivosti kod proizvodnje elektrine energije (do 35%) i
nia investiciona ulaganja meutim osnovno ogranienje predstavlja raspoloivost energenta
odnosno biomase.

43
Najpovoljniji omjer stepena iskoristivosti i investicionih ulaganja predstavljaju postrojenja
srednjih snaga (do 20MWe) sa primjenjenim mjerama regenerativnog zagrijavanja napojne
vode u kaskadno povezanim izmjenjivaima toplote gdje se kondenzacijom otpadne pare
obezbjeuje toplota za predgrijavanje napojne vode i primjenom koncepta meupregrijane
pare.

Meupregrijavanjem pare se para nakon ekspanzije u visokopritisnoj turbini dodatno

zagrijava prije uvoenja u niskopritisnu turbinu.

Parno-turbinska postrojenja rade po krunom Rankine-Clausius-ovom ciklusu, a pod ovim

pojmom nadalje e se podrazumevati ona postrojenja, koja kao radnu materiju koriste
vodenu paru. Osnovni delovi postrojenja su: kotao, parna turbina sa generatorom elektrine
energije, razmenjiva toplote (i/ili kondenzator) i napojna pumpa.

Parno-turbinska postrojenja mogu nai u irokom opsegu tehniko-tehnolokih reenja, ali u

principu baziraju se na dve osnovne tehnologije, odnosno izvedbe:
- Sa protivpritisnim parnim turbinama
- sa kondenzacionim parnim turbinama

U sistemima za kogeneraciju, u protivpritisnim turbinama cjelokupni protok vodene pare

ekspandira do izlaznog pritiska iz turbine. Nakon toga, para pod pritiskom se vodi do
potroaa gde se u razmenjivaima toplote obavlja predaja toplote, uz kondenzaciju pare.
Iako to nije uvek sluaj, kondenzat bi po pravilu trebalo da se vraa u proces.

ema parno-turbinskog postrojenja sa protupritisnom turbinom prikazana je na narednoj slici.

Elektri na energija

Parna
Kotao turbina

Generator
Energija goriva

Napojna Toplotna energija

pumpa Razmenjiva
Slika 9: Parno-turbinsko postrojenje sa protivpritisnom turbinom u sistemu
kogeneracije

Kondenzacione turbine u sistemima za kogeneraciju izvedene su na taj nain da je iz njih

omogueno oduzimanje odreenog dela protoka vodene pare na vie pritisnih nivoa. Para se
oduzima na onom pritisnom nivou, na kojem se zadovoljavaju potrebe potroaa za toplotom
i pritiskom.

44
Preostali dio vodene pare ekspandira do izlaznog pritiska iz turbine, a kondenzacija se
obavlja u kondenzatoru, predavanjem toplote okolini. ema parno-turbinskog postrojenja sa
kondenzacionom turbinom prikazana je na narednoj slici.
Elektrina energija

Parna
Kotao turbina
1

Energija 5 Generator
2
goriva
4 Razmenjiva
Toplotna
Napojna energija
pumpa 3 Gubitak u
okolinu
Slika 10: Parno-turbinsko postrojenje sa kondenzacionom turbinom u
sistemu kogeneracije

3.2.2 ORC- Organski Rankineov ciklus

Organski Rankineov ciklus (ORC) varijacija je ve opisanog Rankineovog ciklusa u kojem se

umjesto vode kao radni medij koristi organski fluid (silikonsko ulje, izopentan, izooktan,
amonijak). Isti radni mediji mogu se koristiti i u primarnom krugu rashladnih postrojenja i
toplotnih pumpi.

Zbog relativno niske temperature isparavanja radnog medija ORC je pogodan za

iskoritavanje toplote na znatno niim temperaturama. Proces se najvie primjenjuje u
geotermalnoj proizvodnji elektrine energije, te u tekoj industriji gdje se iskoritava otpadna
toplota industrijskog procesa. Novije primjene usmjerene su ka koritenju suneve energije i
energije biomase.

Biomasa sagorijeva u kotlu na pokretnoj ili fiksnoj reetki s automatizovanom dobavom

goriva i odvoenjem pepela. Toplota sagorijevanja predaje se termalnom ulju koje se koristi
kao posrednik (odnosno zamjena za vodu). Temperature ulja odrava se u rasponu 250-300
C.
Dimni plinovi hlade se u ekonomajzeru to omoguava poveanje ukupne iskoristivosti do 80
%. U nekim se sluajevima instalira i predgrija zraka. Organski medij isparava u
izmjenjivau a zatim pare ekspandiraju u turbini koja se vrti s relativno malim brzinama vrtnje
to omoguava direktno spajanje na generator kao i smanjivanje mehanikih gubitaka.

Ekspandirani organski medij hladi se u regeneratoru u cilju podizanja iskoristivosti ciklusa.

Nakon regeneratora organski medij kondenzuje u ogrjevnom kondenzatoru, grijui vodu u
sistemu grijanja. Ohlaeno ulje pumpama se vraa u kotao, a kondenzovani radni medij u
izmjenjiva.

45
Glavna razlika ORC procesa u odnosu na klasini vodeno parni Rankineov ciklus ogleda se
u termodinamikim svojstvima radnih fluida meu kojima se najee koriste silikonsko ulje i
izopentan. U poreenju s vodenom parom izopentan je gui a ima i negativan nagib krivulje
zasienja suhozasiene pare to omoguava ekspanziju pare u pregrijano podruje.

Slika 11: ORC kogenerativni sistem

Energetske transformacije odvijaju se na niim temperaturama (250 300 C).
ORC se u postrojenjima na biomasu primjenjuje u rasponu snaga od 200 kWe do vie od
2000 kWe uz elektrinu iskoristivost od 10 do 15 %. Proces se odlikuje relativno visokom
iskoristivosti na niim optereenjima to predstavlja prednost kod pogona kogeneracijskog
postrojenja u reimu koji slijedi toplotnu potronju. Koritenjem termikog ulja umjesto vode
omoguen je pogon kotla loenog biomasom na niim pritiscima s ime se, u poreenju s
vodeno parnim procesom, smanjuju naprezanja i produuje ivotni vijek kotla.
Nedostatci ORC sistema su visoki investicioni trokovi (za manja postrojenja >5.000,00
EUR/kWe), zapaljivost silikonskog ulja na sobnim temperaturama kao dodatne mjere zatite
od proputanja vrelouljnih kotlova.
Tabela 7: Finansijski parametri kogeneracijskog postrojenja na biomasu
Struktura investicije i trokova za kogeneracijsko Izgaranje na reetki+ Izgaranje na reetki +
postrojenje na biomasu ORC parna turbina
Investiciona ulaganja (Objekat,
EUR/kWe 4.630,00 2.638,00
postrojenje, MRU)
Trokovi pogona i odravanja % investicije/godinje 2 2
Trokovi rukovaoca % investicije/godinje 1,1 1,4
Materijalni trokovi EUR/MWht 0,2 0,14

Budui da se u pogonu FAGUS NOMAR u Kneevu koristi znatna koliina tehnoloke pare u
procesu proizvodnje peleta i parenja drvnog sortimenta, prednost u zasnivanju
kogenerativnog postrojenja ima kogeneracija sa parnom turbinom i klasinim kotlom na drvni
otpad.

46
4. EMISIJA ZAGAUJUIH MATERIJA IZ KOGENERATIVNOG POSTROJENJA

Procesi sagorijevanja predstavljaju najznaajnije izvore zagaujuih materija koje se emituju

u atmosferu, suvom ili vlanom depozicijom izluuju u vodotokove, zemljite, geoloki
supstrat. Produkti sagorijevanja su osnovni izvor toksinih materija koje se emituju u
atmosferu, pa je poveanje potronje energije i porast industrijske proizvodnje praeno
zaotravanjem problema zatite vazduha.
Vodena para i ugljen-dioksid su neraskidivo povezani sa oslobaanjem energije kod reakcija
ugljovodonika. Meutim, biomasa se, kao to je ve reeno, za razliku od fosilnih goriva
smatra u velikoj meri CO2-neutralnom, poto se njenim termikim korienjem oslobaa
samo onoliko CO2, koliko je u toku svog rasta ekstrahovala iz atmosfere. Emisije koje
nastaju prilikom sagorijevanja u zavisnosti od njihovog tetnog dejstva i mogunosti
izbjegavanja mogu da se podele na:
- Proizvode nepotpunog sagorijevanja: ugljen-monoksid (CO), ugljovodonici (CxHy, katrani),
- jedinjenja hlora (alkalne soli, HCl, dioksini, furani),
- sumporne okside (SO2, SO3),
- azotne okside (NO, NO2 i N2O) kao i
- estice i fine praine (pepeo, nesagorijelo gorivo, a).

Proizvodi nepotpunog sagorijevanja

Proizvodi nepotpunog sagorijevanja su npr. ugljen-monoksid (CO) i ugljovodonici (CxHy), ali i

(policiklini) aromati koji se prilikom hlaenja dimnih gasova kondenzuju zajedno sa
dugolananim ugljovodonicama (katrani). Dodatnim meuproizvodom prilikom sagorijevanja
ugljovodonika smatra se a. Ona se u procesu oksidacije u plamenu javlja u utom
svetleem obliku. Prilikom razlaganja vrstih goriva prvo nastaju CO i gasoviti ugljovodonici.
Isti se u fazi sagorijevanja gasa oksidaciono razlau, pri emu oksidacija CO u cjelini protie
znatno sporije. Stoga je emisija CO po pravilu za jedan red veliine vea od emisije
ugljovodonika. Zato se, iako je emisija ugljovodonika za ivotnu sredinu od veeg znaaja,
esto relativno jednostavno i pouzdano odrediv sadraj CO u otpadnim gasovima koristi za
procjenu kvaliteta sagorijevanja.

Jedinjenja hlora

Jedinjenja hlora, prije svega kod sagorijevanja slamastog materijala, imaju veliki znaaj.
Prirodne drvne biomase, nasuprot tome, posjeduju samo veoma mali sadraj hlora koji se
esto kree ispod granice detekcije. Hlor se nakon sagorijevanja prevashodno javlja u obliku
soli (kalijum-hlorid, natrijum-hlorid) u pepelu. Manji sadraji mogu i da se emituju kao
hlorovodonik (HCl), a osim toga i da se oslobaaju u vidu polihlorovanih dioksina i furana
(PCDD/F) i kao organohlorna jedinjenja. Kod sagorijevanja netretirane biomase moe se
poi od toga da ne dolazi do unosa PCDD/F-jedinjenja preko goriva. Do novog formiranja
PCDD/F preko dimnog gasa moe da doe usljed takozvane de novo sinteze, pri emu
potencijalne protivmjere predstavljaju povoljni uslovi sagorjevanja (koeficijent vika vazduha
>1) i brz prolaz kroz temperaturni raspon dimnog gasa od 250 do 400 C. Za razliku od
emisije dioksina, emisija HCl je u znatno veoj korelaciji sa sadrajem hlora u gorivu. Hlor je,
pored negativnog uticaja na ivotnu sredinu, tetan i usljed toga to doprinosi zaprljanju,
zaljakivanju i koroziji. Ovaj uticaj javlja se u sadejstvu sa alkalnim i zemljanim alkalnim
metalima i SO2. Korozija usljed hlora relevantna je prije svega kod velikih postrojenja i kod
sagorijevanja slamastog materijala i kontaminiranog drveta.

47
Jedinjenja sumpora

Kod sagorijevanja goriva koje sadri sumpor, on se prevashodno emituje u vidu gasovitog
sumpor-dioksida, ukoliko se ne preduzimaju mjere za vezivanje sumpora za vrste ostatke
od sagorijevanja. SO2 je bezbojni gas otrog mirisa i poevi od koncentracije od oko 0,6 do
1 mg/m3 u normiranom stanju u vazduhu moe da se oseti po mirisu. Prilikom sagorijevanja i
u kanalima za odvod otpadnog gasa moe da doe do dalje oksidacije dela SO2 u SO3.
Uglavnom se na kraju sagorijevanja 99 % sumpora javlja u obliku SO2 i 1 % kao SO3. U
jedinjenju sa vodenom parom iz SO3 nastaje sumporna kiselina (H2SO4). Ona dovodi do
korozije u loinom postrojenju i kanalima za odvod dimnog gasa, odnosno do aenja u
dimnjaku. Usled niskog sadraja sumpora u biomasi je emisija SO2 prilikom korienja ovog
goriva od podreenog znaaja.

Jedinjenja azota

Ovde posmatrani azotni oksidi u loinim postrojenjima, uopteno nazvanim NOx, sastoje se
od oko 95 % NO i 5 % NO2. Tek u atmosferi (pri veem parcijalnom pritisku kiseonika i niim
temperaturama nego u loinoj komori) dolazi do gotovo kompletnog pretvaranja u NO2.
Usled velike verovatnoe ove reakcije, granine koncentracije za grupu monooksida azota
(NOx) uvek se navode kao NO2. Do formiranja azotnih oksida prilikom sagorijevanja naelno
dolazi u tri razliite reakcije:
- formiranje NOx iz azota u gorivu,
- termiko formiranje NOx (nastanak iz atmosferskog azota),
- formiranje promptnog NOx (nastanak iz radikala u gorivu sa atmosferskim azotom).

Azot iz goriva se prilikom sagorijevanja biomase pretvara u N2O, u NO i u zavisnosti od

regulisanja procesa sagorijevanja velikim dijelom u N2. Jedan mali dio moe i da se vezuje u
pepelu. Prije svega, vrsta goriva sadre hemijski vezani azot. Kod vrstih biomasa sadraj
N raste od drveta preko slame do cijelih biljaka. Vei sadraj azota po pravilu kao posledicu
ima i veu emisiju NOx, pri emu, meutim, porast nije linearan, poto stopa pretvaranja ili
konverzije opada. (Pri stopi konverzije od 100 % bi se celokupan u gorivu sadran azot
konvertovao u NOx.) Pri tehniki uobiajenim temperaturama sagorijevanja (1.000 do 1.300
C) azotni oksidi gotovo iskljuivo nastaju putem formiranja NOx iz goriva. Termiki NOx tek
pri veim temperaturama dobija na znaaju. Promptni NOx igra podreenu ulogu. U
oksidirajuoj atmosferi (tj. kod vika vazduha) se u pojaanoj mjeri formira NO2, dok
redukujua atmosfera pospjeuje konverziju u eljeni N2. Pri tome u uslovima redukcije prije
svega ve formirani NO sa nesagorijelim materijama kao to su CO, H2 ili ugljovodonici
reaguje u N2. Takoe i ubrizgavanjem amonijaka (NH3) NOx moe da se pretvori u N2.
Stoga se uticanje na emisije azotnih oksida dijeli na primarne mjere, prije svega postepeni
dovod vazduha, odnosno postepeni dotur goriva, i sekundarne mjere, na primjer dodavanje
reduktora.

vrste estice

estice, esto nazvane i prainom, veliine od 0,001 do 100 m u vazduhu se odravaju u

suspenziji. Dok se estice > 10 m zadravaju u nosu i grlu, estice < 1 m velikim dijelom
dospevaju do plua gde mogu da se akumuliraju. Respirabilne estice iz procesa
sagorijevanja smatraju se posebno tetnim, poto mogu biti zasiene tetnim materijama
(ugljovodonicima, dioksinima, tekim metalima). estice mogu biti proizvodi kako
nepotpunog, tako i potpunog sagorijevanja. estice iz nepotpunog sagorijevanja sastoje se s

48
jedne strane od proizvoda razlaganja sa sadrajem ugljenika, uglavnom kao posledica loeg
sagorijevanja, i s druge strane od proizvoda sinteze sa sadrajem ugljenika, npr. ai.
Formiranje ai se kao i loe sagorijevanje pospeuje nedovoljnim dovodom vazduha,
odnosno loim mijeanjem vazduha sa dimnim gasovima i suvie niskim temperaturama,
npr. u toku faze paljenja. Pored toga, estice mogu da se izdvoje i direktno iz sloja goriva i da
nesagorijele dospiju u otpadni gas. Posebna opasnost pri tome postoji kod sagorijevanja
praine.

estice nastale potpunim sagorijevanjem sastoje se od komponenti pepela (npr. CaO,

Al2O3, SiO2, KCl, nitrati), materijala sloja (loita sa fluidizovanim slojem) kao i stranih
materija (pesak, zemlja, teki metali). One u modernim loitima za biomasu sa dobrim
uslovima sagorijevanja ine vei dio emisije praine, dok sadraj preostalog ugljenika iznosi
samo jo izmeu 1 i 10 teinskih procenata. Emisija estica samo je djelimino u korelaciji sa
sadrajem pepela u gorivu, dok znaajan uticaj, pored sistemske tehnike, prije svega ima
vrsta goriva. Tako aktuelna istraivanja pokazuju da drvna goriva sa visokim sadrajem
pepela prouzrokuju znatno nie emisije praine od slamastih goriva. Razlozima za to
smatraju se prije svega finoa i niska specifina teina estica kod sagorijevanja slamastog
materijala. Na emisiju estica samo ogranieno moe da se utie tehnikom sagorijevanja i
nainom rada loita. Radi sigurnog ispunjenja graninih vrednosti emisije u veini sluajeva
treba predvideti ureaje za otpraivanje dimnog gasa.

estice leteeg pepela mogu da se nataloe u ili na cevima izmenjivaa toplote. Ako su ti
talozi rastresiti i nisu slijepljeni, govori se o zaprljanju. Do zaljakivanja dolazi usljed
zalepljivanja omekalih ili rastopljenih estica pepela. Do zaprljanja s jedne strane dolazi
usljed reima strujanja i jednostavnim taloenjem estica u zonama male brzine strujanja, a s
druge strane usljed kondenzacije soli sadranih u dimnom gasu, kao to je KCl, koje na
grejnim povrinama formiraju najsitnije estice. Da bi se postigla visoka raspoloivost
postrojenja i visoki stepeni efikasnosti, ti talozi u toku rada loita moraju automatski da se
iste. Pri tome se koriste sistemi za pneumatsko ienje sa komprimovanim vazduhom ili
parom (takozvani duva ai) i za abrazivno ienje (npr. ienje samom).

49
Slamasta biomasa sa manjim esticama leteeg pepela i niim temperaturama omekavanja
pepela sklonija je zaprljanju grejnih povrina od drvne biomase to je uslovljeno sitnijim
ulaznim materijalom, manjom gustinom i veim sadrajem alkalija u slamastoj biomasi u
poreenju sa drvetom. Za sklonost goriva ka zaljakivanju odgovorne su karakteristike
omekavanja pepela. U pogledu karakteristika topljenja pepela znaajne su koncentracije
zemljanih alkalija kalcijuma (Ca) i magnezijuma (Mg) kao i alkalija natrijuma (Na) i kalijuma
(K). Zemljane alkalije poveavaju, a alkalije smanjuju temperaturu topljenja. I hloridi mogu da
dovedu do smanjenja temperature topljenja. Kod slamaste biomase usljed visokog sadraja
kalijuma i niske temperature omekavanja pepela moe da se oekuje zaljakivanje u komori
za sagorijevanje i na povrinama izmenjivaa toplote, prije svega u prvom pregrejau. Radi
ograniavanja problematike zaljakivanja maksimalne temperature u komori za sagorijevanje
ne bi trebalo da iznose vie od 800 do 900 C.

Pomou ravnomernog rasporeivanja goriva i niske nasipne debljine, postepenog dovoda

vazduha radi regulisanja oslobaanja toplote, vodeno hlaenih reetki, vodeno ili parno
hlaenih zidova, kao i recirkulacijom dimnih gasova, ograniavaju se temperature u komori
za sagorijevanje i spreava zaljakivanje.
Udio pojedinih elemenata u pepelu nastalom sagorijevanjem raznih vrsta bio energenta je
dat u narednoj tabeli.
Tabela 8: Sastav pepela nastalog sagorijevanjem biomase
Udeli frakcija pepela u ukupnom pepelu u teinskim %
Frakcija pepela Pepeo iz loita Letei pepeo iz ciklona Pepeo iz filtera
Sagorijevanje kore i sjeke 6090 1030 210
Sagorijevanje piljevine 2030 5070 1020
Sadraj nutrijenata u teinskim % suve materije
CaO 41,7 35,2 32,2
MgO 6 4,4 3,6
K2O 6,4 6,8 14,3
P2O5 2,6 2,5 2,8
Na2O 0,7 0,6 0,8
Rasponi c Pepeo sa reetke Letei pepeo
CaO 157,5 1,136,4
MgO 0,26,3 0,34,1
K2O 0,214,4 0,330,7
P2O5 < 0,0111,3 < 0,0128,4
Na2O 0,16,5 0,41,5
Sadraj tekih metala mg/kgSM
Cu 164 143 389
Zn 432 1870 12980
Co 21 19 17,5
Mo 2,8 4,2 13,2
As 4,1 6,7 37,4
Ni 66 59,6 63,4
Cr 325 158 231
Pb 13,6 57,6 1053
Cd 1,2 21,6 80,7
V 43 40,5 23,6
Hg 0,01 0,04 1,47

50
Rasponi Pepeo sa reetke Letei pepeo
Cu 20300 21263
Zn 5,71.400 19011.000
Co < 126 < 130
As < 125 < 1100
Ni < 190 < 1364
Cr 3190 3231
Pb < 1119 251.500
Cd < 150 < 165

Mjere za smanjenje emisije estica (otpraivanje)

Mjere potrebne za otpraivanje dimnog gasa u velikoj meri zavise od vrste loita i prije
svega od koriene vrste goriva:
- U ureaj za otpraivanje koji je instaliran iza loita za sagorijevanje praine odlazi gotovo
celokupan pepeo koji je sadran u gorivu. Za razliku od toga se kod reetkastog loita ili
loita sa donjom propulzijom gruba frakcija pepela direktno izbacuje iz loita. U ureaj za
otpraivanje odlazi samo sitnija frakcija, letei pepeo.
- Trokovi za otpraivanje su kod slamastig goriva vei nego kod drvnih goriva, pri emu se
tipine emisije sirovog gasa kod postrojenja za sagorijevanje sjeke kreu izmeu 200 i 800
mg/mu normiranom stanju (u proseku 500 mg/mu normiranom stanju). Pepeo koji nastaje
prilikom sagorijevanja drveta je usljed veih estica i vee gustine goriva krupniji (> 10 m).
Emisije estica iz loita na biomasu mogu sa vie od 90 % da se sastoje od fine praine sa
veliinom estica < 10 m, pri emu maksimum raspodele broja estica moe da se kree
izmeu 0,03 i 0,1 m. Da bi se smanjile emisije estica primenjuju se prevashodno sledei
postupci odvajanja:
- centrifugalni odvaja (npr. ciklon, multiciklon),
- filter (npr. vreasti filter),
- elektrostatino odvajanje (suvi i vlani elektrofilter).
Pored toga su od znaaja i vlani preistai dimnog gasa i ureaji za kondenzaciju dimnih
gasova koji se specijalno primenjuju kod otpraivanja. Ciklonski odvajai se primenjuju za
krupnu frakciju pepela, a vreasti i elektrofilter za sitne frakcije leteeg pepela.

Otpadna voda

Otpadne vode koje e nastajati pri radu novog pogona mogu biti:
- sanitarne otpadne vode
- oneiene oborinske vode
- otpadne vode-mulj od odmuljivanja kotlova
Oneiene oborinske vode su vode sa parkinga i manipulativnim saobraajnih povrina,
koje su oneiene naftnim derivatima.
Oborinske vode prikupljene sa krovova, zajedno sa vodama sa manipulativnih povrina, koje
se prihvataju preko slivnika, se vode do kolektora oborinskih voda koji su poloeni unutar
saobraajnice.
Odvoenje sanitarnih otpadnih voda je predvieno u fekalnu kanalizaciju.
Oborinske vode koje se spiraju sa krova i okolnog terena e se odvoditi u oborinsku
kanalizaciju.
Odmuljivanje kotlova e se vriti prema potrebi, jedanput godinje od strane ovlatene firme.
Ista e se kanalizacionom mreom transportovati na ureaj za tretman otpadnih voda.

51
5. ENERGENT- DRVO I DRVNI OTPAD

Biomasa se uopteno moe podijeliti na drvnu, nedrvnu masu i otpad. Biomasa kao gorivo
ukjuuje ogrijevno drvo, grane i drvni otpad iz umarstva, te piljevinu, koru i drvni ostatak iz
drvne industrije, kao i slamu, kukuruzovinu, stabljike suncokreta, ostatke pri rezidbi voa
vinove loze, kotice i sl. iz poljoprivrede. Takoer se biomasa moe dobiti i namjenski samo
za proizvodnju energije iz energetskih nasada kao to su brzorastee biljke, trska ili kukuruz
za biodizel i sl. kao i ivotinjski otpad i ostaci.

Pri iskoritavanju uma i protupoarnoj zatiti nastaju velike koliine umske biomase koja se
moe upotrijebiti za proizvodnju energije. U energetske se svrhe moe koristiti i drvo iz
ledoloma, oboljelih stabala, s opoarenih povrina i uz umske ceste. Pri klasinom se
iskoritavanju uma koristi drvo debla, kronja i grana iji je promjer s korom na tanjem kraju
vei od 7 cm, jer u tom dijelu ima kore, minerala i pepela. Njihovo delokacijom bi se izgubile
vrijedne materije koje uestvuju u humifikaciji i odravanju plodnosti tla. Ostatak pri sjei i
izradi te prevlaenju drveta od panja do umske ceste ini drvni otpad. Udio ostataka i
otpada ovisi o brojnim faktorima. Prosjeno se za sve vrste drvea pri sjei i izradi te
prevlaenju moe raunati s neto vie od 20% ostatka.

U drvno-preraivakoj industriji nastaju velike koliine razliitog drvnog ostatka. Taj se

ostatak moe koristiti za podmirenje osnovnih toplotnih potreba pogona (grijanje i tehnoloke
potrebe). Dio drvnog ostatka koji se ne koristi moe koristiti za proizvodnju biogoriva u vidu
peleta, briketa, sjeke i sl. Drvni ostatak u drvnoj industriji moe nastati u primarnoj i finalnoj
proizvodnji. Ostaci koji nastaju u primarnoj proizvodnji su: piljevina, komadni otpad, kora.
Ova vrsta otpada je vlana (35-45% vlage), te njegovo daljnje, ekonomski isplativo,
koritenje zavisi od adekvatnog skladitenja i suenja. Pod otpadom koji nastaje u finalnoj
proizvodnji podrazumijeva se piljevina, srugotina, komadni otpad, te drvna praina koji
nastaju pri proizvodnji parketa, stolarije, namjetaja i sl. Ovaj otpad je suh, te se uz
minimalnu obradu moe koristiti.

Drvo se generalno dijeli na dvije kategorije meko (etinari) i tvrdo drvo (liari). Postoje
znaajne razlike u strukturi mekog i tvrdog drveta, koje u mnogome definiu njihovo
ponaanje tokom sagorijevanja ili nekog termohemijskog tretmana. Hemijski sastav drveta
varira u zavisnosti od vrste, meutim generalno se moe rei da celuloza, hemiceluloze i
lignin generalno ine 95 do 98% od hemijskog sastava drveta. Tri gore navedene
komponente ponaaju se razliito tokom procesa termike razgradnje i sagorijevanja, to je
takoer bitan faktor koji ima uticaja na koncepciju sistema za sagorijevanje ovakvih goriva.

Toplotna mo drveta zavisi od sadraja vlage i priblina je toplotnoj moi lignita, toplotna mo
suhog drveta ide i do 17 kJ/kg. Sadraj vlage moe da ide i do 60%, ali je u tom sluaju
veoma teko obezbijediti stabilno sagorijevanje. Drvo u odnosu na suhu masu sadri oko
80% gorivih isparljivih materija, koje u stvari predstavljaju mjeavinu raznih ugljovodonika,
ugljenmonoksida, ugljendioksida i dr. To je i osnovni razlog zbog kojeg je biomasa
interesantno gorivo za gasifikaciju ili neku drugu vrstu termohemijskog tretmana. Pepeo
drveta je naroito bogat kalcijumom, koji preraunat na CaO ini 50 do 75% od njegove
ukupne koliine. Koliina kalcijuma kree se od 10 do 30%, dok je sadraj magnezijuma 5 do
10%. Ostatak uglavnom ine eljezo, aluminijum i natrijum. Natrijumovi i kalcijumovi oksidi
definiu nisku taku topljenja pepela, to kod velikih loita stvara preduslove za pojavu
zaljakivanja. Meutim, vano je naglasiti da poslije sagorjevanja drveta ostaje mali udio
pepela (u odnosu na ukupnu masu) koji se kree oko 1 do 2%.

52
Hemijski sastav biomase zavisi od vrste, podneblja rasta, zemljinih uslova i drugih faktora.
U sastav biomase ulaze organska i neorganska jedinjenja.

Od organskih jedinjenja, tu su: celuloza, hemiceluloza, lignin, masti, skrob, voskovi, proteini i
dr. Neorganska jedinjenja koja ulaze u sastav biomase su: voda, mineralne materije, soli i dr.

Celuloza je najrasprostranjenije biljno vlakno u prirodi. Glavna je komponenta stijenke

stanica viih biljaka, spada u ugljikohidrate, sastoji se od jedinica glukoze meusobno
povezanih hemijskim vezama. Jedna molekula celuloze moe imati ak do 10 000 jedinica
glukoze. Celuloza zato ima izgled finih tankih niti. Hemijski je vrlo slabo reaktivna, to je
posljedica njezinih fizikalnih svojstava.

Hemiceluloza je takoer sastavljena od mnogih jedinica heksoza, pentoza i uronskih kiselina,

dakle i ona je polimer glukoze i drugih heksoza, pentoza i uronskih kiselina koje se nalaze u
stijenkama gotovo svake biljne stanice. Ipak joj je lanac mnogo krai pa obino nema vie od
20 do najvie 2000 jedinica.

Lignin je sastojak koji spaja celulozu i hemicelulozu u elijama biljke. To je polimer

aromatinih ugljovodonika nastao kondenzacijom fenilpropana i/ili vanilina i etilvanilina,
veoma je sloene strukture. Karakterie ga manja sposobnost hidratacije to utie na ukupnu
sposobnost vezivanja vlakana. Drvo ima vei procentualni sastav lignina uglavnom na raun
ostalih materija koje ine: skrob, masti, eeri, voskovi, proteini i dr.

Procentualni udio ovih materija zavisi od zemljita na kome je biomasa rasla i od doba
godine. Apsolutno suha masa raznih vrsta drveta ima skoro isti elementarni sastav, gdje su
uzorci sueni na 105 C.

U sastavu drveta se nalaze i neznatne koliine azota (N) koje potiu od bjelanevina koje su
nastale u prvoj fazi razvoja elija. Poljoprivredni ostaci imaju elementarni sastav slian
sastavu drveta, penina slama i stabljike kukuruza imaju oko 40% ugljika, oko 6-7% vodika,
kisika 45% azota 0,7%, a ostatak su mineralne materije. Ljuspice rie imaju neto drugaiji
sastav jer imaju veliki procenat mineralnih materija oko 24%, te je samim tim procenat ostalih
materija manji u odnosu na peninu slamu i stabljike kukuruza.

53
Procentualni udio ugljenika (C) u biomasi je, kao kod svih vrsta goriva, najvei i kree se od
37-46 % kod poljoprivrednih ostataka, i oko 50 % kod drveta. On se u biomasi nalazi u
slobodnom i u vezanom stanju, gdje ulazi u sastav organskih jedinjenja sa vodonikom,
kiseonikom i azotom. Toplotna mo istog ugljenika iznosi 33,829 MJ/kg, a maksimalna
temperatura sagorijevanja bez toplotnih gubitaka je 2240 C.

Vodonik (H) u biomasi ima relativno malo (5-6%), meutim, imajui u vidu da je njegova
toplotna mo 142,014 MJ/kg, on zauzima znaajno mjesto u energetskoj vrijednosti. U
biomasi vodonik se nalazi samo u vezanom stanju. Temperatura sagorijevanja istog
vodonika je priblina temperaturi sagorijevanja ugljenika i iznosi 2235 C.

Kiseonik (O) predstavlja unutranji balast, jer on ne sagorijeva, ve potpomae gorenju, a

osim toga zauzima mjesto drugim gorivim materijama. U poreenju sa ugljevima u biomasi
kiseonika ima mnogo vie (od 33-45%), to dovodi do nie temperature sagorijevanja.

Azot (N) se u biomasi nalazi u malim koliinama do 2% i kao kiseonik predstavlja balast,
ponaa se kao inertan.

Sumpor (S) je u svim oblicima goriva nepoeljan element. Prilikom njegovog sagorijevanja
stvara se sumpordioksid (SO2) i oslobaa se 9,295 MJ/kg toplote. Na niim temperaturama
se vodena para, nastala sagorijevanjem vodonika ili isparavanjem vlage iz goriva,
kondenzuje i sa sumpordioksidom gradi veoma agresivnu sumpornu kiselinu H2SO3 i
H2SO4 koja nagriza dimne kanale. U svim vrstama biomase sumpora ima ''u tragovima'' to
je ini jako povoljnom za koritenje u energetske svrhe.

Mineralne materije u biomasi takoe predstavljaju balast, jer ne sagorijevaju i zauzimaju

mjesto drugim gorivim elementima. U procesu sagorijevanja mineralne materije trpe niz
promjena koje dovode do njihovog razlaganja i oksidacije, a materija koja nastaje nakon toga
naziva se pepeo. Sastojci pepela, tj. mineralnih materija posle sagorijevanja su silikati
(pijesak, kvarc) - SiO2, oksidi metala (Al2O3 - glina, Fe2O3), sulfidi (FeS2), karbonati
(CaCO3, MgCO3), sulfati (CaSO4, MgSO4), kalcijumovi, magnezijumovi, natrijumovi,
kalijumovi i titanovi oksidi (CaO, MgO, Na2O, K2O, TiO2), sumpor trioksid (SO3) i drugi.
Pepeo stvara problem prljanjem izmjenjivakih i drugih povrina, kao i problem njegovog
uklanjanja. Koliina pepela kod poljoprivrednih ostataka se kree u granicama od 2,3-23%
dok je kod drveta daleko manja i iznosi ispod 0,55%, pa je i sa ovog stanovita biomasa
povoljna kao gorivo. U sastav pepela ulazi niz oksida: kalcija, magnezija, natrija, kalija,
fosfora, silicija, aluminija i titana. Prilikom sagorijevanja ili nekih drugih procesa, na
temperaturama iznad 750 C dolazi do omekavanja pepela i njegovog topljenja. Tom
prilikom se tena faza pepela lijepi za zidove loita ime ometa prenos toplote na
izmenjivakim povrinama.
Najei elementi koji ostaju u pepelu su: kalijum, natrijum i magnezijum koji ine od 0.5 do
4% mase drveta [6]. U kori ima vie mineralnih materija nego u samom drvetu. Razlike od
uzorka do uzorka su velike, jer na koliinu i sastav mineralnih materija znaajno utie
stanite, odnosno sastav zemljita na kome je drvo raslo.

Toplotna mo goriva je ona koliina toplote u (kJ) koja se oslobodi pri potpunom
sagorijevanju jedinice koliine goriva. Donja toplotna mo goriva se razlikuje od gornje
toplotne moi po tome to se voda u produktima sagorijevanja nalazi u stanju pare. Prema
tome donja toplotna mo goriva je manja od gornje upravo za vrijednost toplote dobivene
kondenzacijom vodene pare (koja je nastala pri sagorijevanju goriva).

54
Topotna mo goriva se odreuje laboratorijski, a vrijednosti toplotne moi biomase je nia u
odnosu na kameni ugalj. Toplotna mo apsolutne (iste) drvne mase je priblino ista za sve
vrste drveta. Na toplotnu mo drveta u velikoj mjeri utie prisustvo vlage i upljina u drvetu.
Sa opadanjem vlage u drvetu raste vrijednost toplotne moi drveta. Prisustvo vlage u drvetu
znatno smanjuje njegovu toplotnu mo, te sa poveavanjem postotka vlage u drvetu
smanjuje vrijednost toplotne moi.

Razlika toplotne moi za potpuno suho drvo i drvo sa prisustvom vlage od 15% je u priblino
4 MJ/kg. Dakle ako potpuno suho drvo ima toplotnu mo 18 MJ/kg za drvo sa prisustvom
vlage od 15% ta vrijednost e biti oko 14 MJ/kg.

Detaljan pregled vrijednosti toplotne moi drvne mase iz crnogorinog drveta u zavisnosti od
vlage dat je u narednoj tabeli.
Tabela 9: Energetska vrijednost drvene sjeke u zavisnosti od vlanosti
ENERGENT: Drvena sjeka
Toplotna
Ugljenik Vodonik Kiseonik Azot+Kalij Sumpor Nesagorivi Vlaga Donja
mo
C H O N+K S A W kJ/kg [kWh/kg]
48,53 5,66 38,24 0,28 0,09 7,20 0 17.514,5 4,87
43,68 5,09 34,42 0,25 0,08 6,48 10 15.513,0 4,31
41,25 4,81 32,50 0,24 0,08 6,12 15 14.512,3 4,03
38,82 4,53 30,59 0,22 0,07 5,76 20 13.511,6 3,75
36,40 4,25 28,68 0,21 0,07 5,40 25 12.510,9 3,48
33,97 3,96 26,77 0,20 0,06 5,04 30 11.510,1 3,20
31,54 3,68 24,86 0,18 0,06 4,68 35 10.509,4 2,92
29,12 3,40 22,94 0,17 0,05 4,32 40 9.508,7 2,64
26,69 3,11 21,03 0,15 0,05 3,96 45 8.508,0 2,36
24,27 2,83 19,12 0,14 0,05 3,60 50 7.507,2 2,09

U prethodnoj tabeli su prikazane prosjene vrijednosti hemijskog sastava za etinare.

6,00
Toplotna mo [kWh/kg] [MWh/t]
5,00

4,00

3,00

2,00

1,00

0,00
15

30

45
0

10

20

25

35

40

50

Dijagram 4: Energetska vrijednost drvene sjeke u zavisnosti od vlanosti

55
U narednoj tabeli su date vrijednosti toplotne moi za pojedine drvne vrste za referentnu
vlanost 0% i 15%.
Tabela 10: Toplotna mo pojedinih drvnih vrsta
Vrsta drveta Gustoa, kg/mn3 Toplotna mo pri Toplotna mo pri
0% vlage, MJ/kg 15% vlage, MJ/kg
grab 830 17,01 13,31
bukva 720 18,82 14,84
jasen 690 17,81 13,98
brijest 680 - 14,70
javor 630 17,51 13,73
bagrem 770 18,95 14,97
breza 650 19,49 15,43
kesten 570 - 13,29
vrba bijela 560 17,85 13,65
vrba siva 560 17,54 13,73
joha crna 550 18,07 14,21
joha bijela 550 17,26 13,52
topola crna 450 17,26 13,15
smreka 470 19,66 15,60
jela 450 19,49 15,45
bor obini 520 21,21 16,96
ari 590 16,98 14,86
hrast 690 18,38 14,44

Da bi biomasa poela da gori, potrebno je da ga toplotni izvor zagrije do temperature na kojoj

se zapali (temperatura samozapaljenja), i na kojoj nastavi da gori i kada se toplotni izvor
ukloni. Toplotna energija se od toplog izvora na biomasu prenosi: kontaktom ili dodirom sa
toplim izvorom, konvekcijom ili posredstvom drugog tijela ili fluida (gas, tenost) i zraenjem.

Taka zapaljivosti ili samozapaljenja je temperatura na kojoj drvo poinje da gori pod
uticajem izvora paljenja. Za drvo u raznim stanjima su to temperature od 200 do 290 C.

Temperatura gorenja je temperatura pri kojoj zapaljena masa nastavlja gorenje postojanim
plamenom. Taka gorenja je uvijek na neto vioj temperaturi od temperature zapaljivosti.
Temperatura gorenja drveta je od 260 do 320 C.

U praksi se koriste razne forme drvne mase. Najee su to : oblovina, sloene metarice,
cjepanice, sjeka, piljevina pelet i briket.

Oblovina Sloene metarice Cjepanice Sjeka/piljevina

Slika 12: Forme drveta i drvnog otpada
U kogenerativnom postrojenju se zbog obezbjeenja bolje oksidacije koriste uglavnom
sjeka i piljevina pomijeana sa sjekom. Sjeka se dobija iz drvne oblovine i drvnog otpada
postupkom sjkenja u sjekalicama.

56
Veliina ivera u sjeki, vlanost i ostale karakteristike su definisane normama. Najee je u
primjeni Austrijski normativ ONORM M7132.

Odnos zapremina pojedinih formi drveta i drvnog otpada u skladu sa ONORM M7132 je dat
u narednoj tabeli.
Tabela 11: Omjer zapremine pojedinih formi drveta
Sloene Sloene Nasute
Omjer Oblovina Sjeka G30 Sjeka G50 Piljevina
metarice cjepanice cjepanice
Oblovina 1,00 1,40 1,20 2,00 2,50 2,80 3,03
Sloene
0,70 1,00 0,80 1,40 1,75 2,10 x
metarice
Sloene
0,85 1,20 1,00 1,70 x x x
cjepanice
Nasute
0,50 0,70 0,60 1,00 x x x
cjepanice
Sjeka G30 0,40 0,55 x x 1,00 1,20 x
Sjeka G50 0,36 0,50 x x 0,80 1,00 x
Piljevina 0,33 x x x x x x

Specifine teine pojedinih vrsta drveta u zavisnosto od forme i vlanosti dat je u narednoj
tabeli.
Tabela 12: Specifina teina drveta
[kg] Bukva Hrast Jelovina Bor
M Kw Fw Cw Kw Fw Cw Kw Fw Cw Kw Fw Cw
[%] [m3] [Pm ] [Nm3]
3
[m3] [Pm3] [Nm3] [m3] [Pm3] [Nm3] [m3] [Pm3] [Nm3]
0 680 422 280 660 410 272 430 277 177 490 316 202
10 704 437 290 687 427 283 457 295 188 514 332 212
15 716 445 295 702 436 289 472 304 194 527 340 217
20 730 453 300 724 450 298 488 315 201 541 349 223
30 798 495 328 828 514 341 541 349 223 615 397 253
40 930 578 383 966 600 397 631 407 260 718 463 295
50 1117 694 454 1159 720 477 758 489 312 861 556 354
Kw- isto drvo; Fw- oblovina sloena; Cw- Sjeka;

Tabela 13: Specifina toplotna mo drveta po jedinici zapremine

[MWh] Bukva Hrast Jelovina Bor
M Kw Fw Cw Kw Fw Cw Kw Fw Cw Kw Fw Cw
% [m3] [Pm ] [Nm3]
3
[m3] [Pm3] [Nm3] [m3] [Pm3] [Nm3] [m3] [Pm3] [Nm3]
0 3,31 2,05 1,36 3,21 1,99 1,32 2,09 1,35 0,86 2,38 1,54 0,98
10 3,03 1,88 1,25 2,96 1,84 1,22 1,97 1,27 0,81 2,21 1,43 0,91
15 2,89 1,79 1,19 2,83 1,76 1,17 1,90 1,23 0,78 2,12 1,37 0,87
20 2,74 1,70 1,13 2,72 1,69 1,12 1,83 1,18 0,75 2,03 1,31 0,84
30 2,55 1,58 1,05 2,65 1,64 1,09 1,73 1,12 0,71 1,97 1,27 0,81
40 2,46 1,53 1,01 2,55 1,58 1,05 1,67 1,08 0,69 1,90 1,22 0,78
50 2,33 1,45 0,95 2,42 1,50 0,99 1,58 1,02 0,65 1,80 1,16 0,74
Kw- isto drvo; Fw- oblovina sloena; Cw- Sjeka;

57
6. ENERGETSKI BILANS

Energetski bilans predstavlja detaljnu analizu potronje toplotne energije, elektrine energije i
pojedinih vrsta energenta u toku godine. Na osnovu energetskog bilansa se dalje odreuje
koncept zasnivanja kogenerativnog postrojenja, dimenzioniu pojedine komponente sistema
i definie dinamika izgradnje sistema.
U pogonu FAGUS NOMAR u Kneevu se toplotna energija koristi za zagrijavanje objekata. U
daljoj analizi e biti razmatran sluaj sa proizvodnjom peleta.

6.1 Energetski bilans- postojee stanje

U narednom periodu je planirano da se kompletna proizvodnja peleta preseli iz fabrike u

Kotor Varou u NOMAR u Kneevu. Produkcija peleta u fabrici u Kotor Varoi je u 2015
godini iznosila 14.083,8 [tona]. Za naredni period je planirana proizvodnja od cca. 40.000
[tona] peleta klase A1 na godinjem nivou.

Detaljan prikaz bilansa sirovine u procesu proizvodnje dat je u narednoj tabeli.

Tabela 14: Bilansa sirovine u procesu proizvodnje za 2015 godinu

Raspoloivi
Proizvodnja Peletiranje Potronja energenta za proizvodnju peleta Vlanost 30,00%
otpad
2015 [tona] [Pm3] [Pm3] G30[Nm3] G50[Nm3]
Jan 624,6 380,6 412,5 645,6 723,0
Febr 932,4 568,2 379,5 594,0 665,2
Mart 1.089,6 664,0 602,7 943,2 1.056,4
Apr 855,6 521,4 960,4 1.503,1 1.683,5
Maj 1.117,2 680,8 1.329,2 2.080,2 2.329,8
Jun 1.140,6 695,1 2.021,7 3.164,0 3.543,7
Jul 1.254,6 764,6 1.850,4 2.895,9 3.243,4
Avg 1.402,8 854,9 1.846,1 2.889,3 3.236,0
Sept 1.518,6 925,4 2.706,7 4.236,1 4.744,4
Okt 1.447,8 882,3 3.078,1 4.817,2 5.395,3
Nov 1.363,2 830,7 2.344,2 3.668,7 4.108,9
Dec 1.336,8 814,7 2.417,9 3.784,1 4.238,2
Ukupno 14.083,8 8.582,7 19.949,4 31.221,3 34.967,8

Na osnovu prethodnog vidimo da je za proizvodnju peleta u 2015 godini utroeno 8.582,7

[Pm3] drvnog otpada. Ukupna koliina otpada koja je na raspolaganju iznosi 19.949,4 [Pm3]
odnosno ekvivalentna koliina od 31.221,3 [Nm3] sjeke G30 vlanosti <30%, 34.967,8 [Nm3]
sjeke G50 vlanosti <30%.

Drvni otpad koriten u kotlovnici je sastavljen od krupnog drvnog otpada, sjeke, kore i
piljevine. Taan sastav ove mjeavine nije poznat kao ni prosjena vlanost.

Profil potronje energenta je dat na narednom dijagramu.

58
 1.000,0
900,0
800,0
700,0
600,0
500,0
400,0
300,0 Potronja energenta za proizvodnju
peleta [Pm3]
200,0
100,0
0,0

Nov
Jan

Febr

Apr

Avg
Jun
Maj

Jul
Mart

Sept

Okt

Dec
Dijagram 5: Profil potronje energenta za 2015 godinu

Za proraun potrebne toplotne energije, pare i energenta koritenog u procesu proizvodnje

bit e koritene karakteristike drvne sjeke G30 prema ONORM 7132 vlanosti 30%:
Donja toplotna mo sjeke Hd= 3,20 [kWh/kg].
Specifina teina sloeno = 349 [kg/Pm3].
Specifina teina sjeka = 223 [kg/Nm3].
Vrsta drveta Jelovina
Sjeka sadri u sebi koru.

U narednoj tabeli je dat pregled potronje toplotne energije, vodene pare i energenta u
procesu proizvodnje.
Tabela 15: Potronja toplotne energije, pare i energenta za 2015 godinu
Toplotna energija i para Otpad Sjeka G30 Sjeka G50
2015
[MWh] [t] [Pm3] [Nm3] [Nm3]
Jan 424,7 625,3 380,6 595,7 667,2
Febr 634,0 933,5 568,2 889,3 996,0
Mart 740,9 1.090,8 664,0 1.039,2 1.163,9
Apr 581,8 856,6 521,4 816,0 913,9
Maj 759,7 1.118,5 680,8 1.065,5 1.193,4
Jun 775,6 1.141,9 695,1 1.087,8 1.218,4
Jul 853,1 1.256,0 764,6 1.196,6 1.340,1
Avg 953,9 1.404,4 854,9 1.337,9 1.498,4
Sept 1.032,6 1.520,3 925,4 1.448,3 1.622,1
Okt 984,5 1.449,5 882,3 1.380,8 1.546,5
Nov 927,0 1.364,8 830,7 1.300,1 1.456,1
Dec 909,0 1.338,3 814,7 1.274,9 1.427,9
UKUPNO 9.577,0 14.099,9 8.582,7 13.432,2 15.044,0

Za trenutnu proizvodnju peleta potrebno je 9.577,0 [MWht] toplotne energije na godinjem

nivou odnosno potrebno je 14.099,9 [tona] vodene pare. Da bi se obezbijedila neophodna
toplotna energija potrebno je 8.582,7 [Pm3] sloenog drvnog otpada to predstavlja
ekvivalent od 13.432,2 [Nm3] drvne sjeke G30 ili 15.044,0 [Nm 3] drvne sjeke G50 vlanosti
30%.

59
 1.200,0

1.000,0

800,0

600,0
Peletiranje [MWh]
400,0

200,0

0,0

Nov
Febr
Jan

Avg
Apr

Jun
Maj

Jul
Mart

Sept

Okt

Dec
Dijagram 6: Potronja toplotne energije za 2015 godinu

Specifina potronja energije u procesu proizvodnje peleta iznosi 0,68 [MWh/tona].

U pogonu FAGUS u Kneevu preostali dio drvnog otpada iznosi od 11.366,7 [Pm3] i moe biti
iskoriten za proizvodnju elektrine i toplotne energije u kogenerativnom postrojenju.

Iz prethodno prikazanog postojeeg stanja evidentno je da u postrojenju FAGUS NOMAR u

Kneevu postoji potencijal za proizvodnju elektrine i toplotne energije zasnivanjem
kogenerativnog postrojenja.
Predloeno kogenerativno postrojenje bi trebalo da obezbijedi svu trenutno potrebnu i
planiranu toplotnu energiju. Na osnovu dostavljenih podataka od strane investitora
predloeno CHP postrojenje treba da obezbijedi:
Proizvodnju elektrine energije u parnom turbogeneratoru snage 1,70 [MWe];
Potrebnu toplotnu energiju za proizvodnju 40.000 [tona/god.] peleta klase A1;

Postrojenje e koristiti generisan drvni otpad iz pogona.

60
 6.2 Energetski bilans- predloeno stanje

Za zahtijevanu instalisanu snagu turbogeneratora potrebno je kogenerativno postrojenje

sledeih karakteristika:
Instalisana toplotna snaga 6,0 [kWt]
Instalisana elektrina snaga 810,0 [kWe].
Broj radnih asova u godini 5.100
U proraunu energetskog bilansa za predloeno stanje usvejena je opcija da se kompletan
raspoloiv otpad koristi u kogenerativnom postrojenju.
Energetski bilans za predloeno stanje je dat u narednoj tabeli.
Tabela 16: Energetski bilans za predloeno stanje
Mogua proizvodnja Raspoloiva Postojee stanje
Predloeno
Toplota Para Elektrina Toplotna Toplota Para
stanje
[MWh] [t] [MWhe] [MWht] [MWh] [t]
Jan 921,8 1.357,1 193,6 728,2 424,7 625,3
Febr 1.376,0 2.025,8 289,0 1.087,0 634,0 933,5
Mart 1.608,0 2.367,4 337,7 1.270,3 740,9 1.090,8
Apr 1.262,7 1.859,0 265,2 997,5 581,8 856,6
Maj 1.648,7 2.427,4 346,2 1.302,5 759,7 1.118,5
Jun 1.683,2 2.478,2 353,5 1.329,8 775,6 1.141,9
Jul 1.851,5 2.725,9 388,8 1.462,7 853,1 1.256,0
Avg 2.070,2 3.047,9 434,7 1.635,5 953,9 1.404,4
Sept 2.241,1 3.299,5 470,6 1.770,5 1.032,6 1.520,3
Okt 2.136,6 3.145,6 448,7 1.687,9 984,5 1.449,5
Nov 2.011,8 2.961,8 422,5 1.589,3 927,0 1.364,8
Dec 1.972,8 2.904,5 414,3 1.558,5 909,0 1.338,3
UKUPNO 20.784,3 30.600,0 4.364,7 16.419,6 9.577,0 14.099,9

2.500,0

2.000,0

1.500,0
Ukupna Toplotna [MWh]
Raspoloiva Elektrina
1.000,0 [MWhe]
Raspoloiva Toplotna
500,0 [MWht]

0,0
Nov
Febr

Apr

Avg
Jan

Jun
Maj

Jul
Mart

Sept

Okt

Dec

Dijagram 7: Energetski bilans za predloeno stanje

Iz prethodno prikazanih podataka u vezi sa energetskim bilansom predloenog stanja vidimo

da je u predloenom kogenerativnom postrojenju mogue ostvariti proizvodnju ukupne
toplotne energije u iznosu od 20.784,3 [MWh/god.].

61
Postrojenje bi moglo proizvesti elektrine energije u iznosu od 4.364,7 [MWh/god.] a
preostali dio toplotne energije u iznosu od 16.419,6 [MWh/god.] bi se koristio u proizvodnom
procesu peleta te u procesima suenja i parenja drvnog sortimenta i za zagrijavanje
objekata.

6.3 Dostupnost energenta potrebnog za predloeni sistem

Za proizvodnju toplotne energije u predloenom sistemu potrebno je obezbijediti drvnu

sjeku u skladu sa zahtjevima ONORM 7132 klase G30 ili G50 i vlanosti 10-50%.
Koliine potrebnog drvnog otpada u zavisnosti od vlanosti su date u narednoj tabeli.
Tabela 17: Potreban drvni otpad za predloeno stanje
Potrebno drvnog otpada
Vlanost M %
V [Pm3]
0 10 20 30 40 50
Jan 855,0 906,4 974,6 1.032,6 1.071,8 1.129,9
Febr 1.276,3 1.353,0 1.454,8 1.541,4 1.600,0 1.686,7
Mart 1.491,5 1.581,2 1.700,1 1.801,3 1.869,7 1.971,1
Apr 1.171,2 1.241,6 1.335,0 1.414,5 1.468,2 1.547,8
Maj 1.529,3 1.621,2 1.743,2 1.846,9 1.917,1 2.021,0
Jun 1.561,3 1.655,2 1.779,7 1.885,6 1.957,2 2.063,3
Jul 1.717,3 1.820,6 1.957,6 2.074,1 2.152,9 2.269,6
Avg 1.920,2 2.035,7 2.188,8 2.319,1 2.407,2 2.537,7
Sept 2.078,7 2.203,7 2.369,5 2.510,5 2.605,9 2.747,1
Okt 1.981,8 2.101,0 2.259,0 2.393,5 2.484,4 2.619,1
Nov 1.866,0 1.978,2 2.127,0 2.253,6 2.339,2 2.466,0
Dec 1.829,9 1.939,9 2.085,8 2.210,0 2.293,9 2.418,3
UKUPNO 19.278,4 20.437,6 21.975,1 23.283,1 24.167,5 25.477,6

Tabela 18: Potrebna drvna sjeka G30 za predloeno stanje

Potrebno drvna sjeka G30
Vlanost M %
V [Nm3]
0 10 20 30 40 50
Jan 1.338,0 1.422,2 1.527,3 1.616,0 1.677,8 1.770,9
Febr 1.997,4 2.123,1 2.280,0 2.412,4 2.504,6 2.643,6
Mart 2.334,1 2.481,1 2.664,4 2.819,1 2.926,9 3.089,3
Apr 1.832,9 1.948,2 2.092,2 2.213,7 2.298,3 2.425,8
Maj 2.393,3 2.543,9 2.731,8 2.890,5 3.001,0 3.167,6
Jun 2.443,4 2.597,2 2.789,1 2.951,0 3.063,8 3.233,9
Jul 2.687,6 2.856,8 3.067,8 3.246,0 3.370,1 3.557,1
Avg 3.005,1 3.194,3 3.430,2 3.629,4 3.768,2 3.977,3
Sept 3.253,1 3.457,9 3.713,4 3.929,0 4.079,2 4.305,6
Okt 3.101,5 3.296,7 3.540,3 3.745,9 3.889,0 4.104,9
Nov 2.920,2 3.104,1 3.333,4 3.527,0 3.661,8 3.865,0
Dec 2.863,7 3.044,0 3.268,8 3.458,7 3.590,9 3.790,2
UKUPNO 30.170,1 32.069,6 34.438,6 36.438,7 37.831,5 39.931,2

62
Tabela 19: Potrebna drvna sjeka G50 za predloeno stanje
Potrebno drvna sjeka G50
Vlanost M %
V [Nm3]
0 10 20 30 40 50
Jan 1.498,6 1.592,9 1.710,6 1.809,9 1.879,1 1.983,4
Febr 2.237,1 2.377,9 2.553,6 2.701,9 2.805,1 2.960,8
Mart 2.614,2 2.778,8 2.984,1 3.157,4 3.278,1 3.460,0
Apr 2.052,8 2.182,0 2.343,2 2.479,3 2.574,1 2.717,0
Maj 2.680,4 2.849,2 3.059,7 3.237,4 3.361,1 3.547,7
Jun 2.736,6 2.908,9 3.123,8 3.305,2 3.431,5 3.622,0
Jul 3.010,1 3.199,6 3.436,0 3.635,5 3.774,5 3.984,0
Avg 3.365,7 3.577,6 3.841,8 4.065,0 4.220,3 4.454,6
Sept 3.643,5 3.872,9 4.159,0 4.400,5 4.568,7 4.822,3
Okt 3.473,6 3.692,3 3.965,1 4.195,4 4.355,7 4.597,5
Nov 3.270,7 3.476,6 3.733,4 3.950,2 4.101,2 4.328,8
Dec 3.207,3 3.409,2 3.661,1 3.873,7 4.021,8 4.245,0
UKUPNO 33.790,5 35.917,9 38.571,2 40.811,3 42.371,3 44.723,0

U sluaju da se koristi drvni otpad ili sjeka vlanosti 30% potrebno je 23.283,1 [Pm3] drvnog
otpada. Ekvivalentna koliina drvne sjeke klase G30 iznosi 36.438,7 [Nm 3] a klase G50
40.811,3 [Nm3].
Tabela 20: Rekapitulacija potrebnog energenta za predloeni CHP sistem
Vlanost 30,00% Trenutna potronja Raspoloivo Ukupno potrebno Nedostaje
V [Pm3] [Pm3] [Pm3] [Pm3]
Jan 380,6 412,5 1.032,6 620,1
Febr 568,2 379,5 1.541,4 1.161,9
Mart 664,0 602,7 1.801,3 1.198,6
Apr 521,4 960,4 1.414,5 454,0
Maj 680,8 1.329,2 1.846,9 517,8
Jun 695,1 2.021,7 1.885,6 -136,1
Jul 764,6 1.850,4 2.074,1 223,7
Avg 854,9 1.846,1 2.319,1 472,9
Sept 925,4 2.706,7 2.510,5 -196,2
Okt 882,3 3.078,1 2.393,5 -684,6
Nov 830,7 2.344,2 2.253,6 -90,6
Dec 814,7 2.417,9 2.210,0 -207,9
UKUPNO 8.582,7 19.949,4 23.283,1 3.333,8

3.500,0
3.000,0
2.500,0
2.000,0
1.500,0
1.000,0
500,0
0,0
Nov
Jun

Avg
Febr

Apr
Jan

Maj

Jul

Sept

Dec
Mart

Okt

-500,0
-1.000,0

63
7. PREDLOENI SISTEM KOGENERATIVNOG POSTROJENJA

U tehnolokom procesu kogeneracijskog postrojenja se iz drvenog otpada nastalog u

proizvodnom procesu (drvna kora i piljevina, truli sastojci drveta i drvni otpad) spaljivanjem u
parnom kotlu proizvodi para. Proizvedena para se primarno koristi za proizvodnju elektrine
energije u turboagregatu a neiskoriteni viak se sekundarno koristi za proces proizvodnje
odnosno za rad suare i parionice.

Kogenerativno postrojenje se sastoji iz sledeih dijelova:

A) Sistem za pripremu, transport i skladitenje energenta;
B) Generator pare- parni kotao;
C) Turboagregat- Parna turbina sa generatorom za proizvodnju elektrine energije;
D) Sistem za podhlaivanje i kondenzaciju otpadne turbinske pare;
E) Objekat kogenerativnog postrojenja.

Za provoenje tehnolokog procesa kogeneracije potrebno je uestvovanje materija i

energije:
a) Energent /mjeavina drvenog otpad i kore ijim se spaljivanjem proizvodi toplotna
energija/;
Drveni otpad je sainjen od kore dobijene u procesu otkoravanja i piljevine i drvnog ostatka
dobijenih u procesu prerade drveta.
b) Kotlovska voda /kruni ciklus rada sistema kotao-turbina. Zatvoren ciklus proizvodnje
mehanikog rada/;
c) Rashladna voda /kondenzovanje otpadne turbinske pare/;
d) Vazduh /proces sagorijevanja energenta i hlaenje rashladne vode u rashladnim
tornjevima/;
e) Elektrina energija.

Funkcionalna ema kogenerativnog sistema je data na narednom dijagramu.

64
 65

Slika 13: Funkcionalna ema kogenerativnog postrojenja

 7.1 Sistem za pripremu, transport i skladitenje energenta;

Sistem za pripremu, transport i skladitenje energenta se sastoji od skladinog platoa,

drobilice za proizvodnju drvne sjeke, sistema za namjeavanje energenta, trakastih
transportera, dnevnog skladita energenta i pratee opreme.

Energent za pogon parnog kotla je sainjen od mjeavine drvne sjeke iz drvnog otpada,
piljevine i kore. Osnovna mjeavina e sadravati 90% drvne mase (drvna sjeka+ piljevina) i
do 10% kora.

Adekvatna mjeavina e se odreivati na osnovu stepena vlanosti osnovnog sadraja

energenta i izlaznih parametara kotla.

Nakon otkoravanja otpadna kora, truli sastojci drveta i ostali drvni otpad koji nije pogodan za
proizvodni proces se transportuju na deponiju drvnog otpada u krugu fabrike.

Sa deponije se kora i ostali drvni otpad tramsportuju bagerom do usipnog koa trakastog
transportera kojim se dalje materijal transportuje do drobilice.
U drobilici se vri drobljenje kore i drvnog otpada na propisanu veliinu dijelova sjeke i dalje
trtakastim transporterom "drobilica- dnevno skladite" transportuje do dnevnog skladita.

Iz dnevnog skladita se sistemom hidraulinih nagrtaa i lananih grabuljastih transportera

sjeka nasipa na transporter koji doprema sjeku do sistema za loenje kotla.

7.1.1 Sistem za usitnjavanje drvnog otpada

Za proizvodnju krupnijeg ili sitnijeg rasutog materijala od neusitnjenih drvnih ostataka ili
cijelih stabala koriste se brzohodne seckalice i drobilice ili sporohodni iverai (doboasti
cepai). Kod seckalica je po pravilu potreban pravilan vertikalni dotur paralelnih delova
stabla ili grana do agregata za sjeenje. Drobilice i iverai, za razliku od toga, dozvoljavaju i
preradu drvnih ostataka koji se doturaju nasumino. Meu sjekalicama razlikuju se
doboaste, sjekalice sa diskovima ili pune sjekalice.

Za proizvodnju drvne sjeke koriste se mobilne seckalice koje su ili preko PTO prikljuka
prikljuene na traktor ili posjeduju pogon preko sopstvenog montanog dizel-motora,
odnosno motora vozila (kod samohodnih maina). Kod stacionarne primjene koristi se i
pogon elektromotorom. Kod mobilnog korienja se dotur drveta vri manuelno ili pomou
dizalice koja je uglavnom vrsto povezana sa seckalicom. Potronja energije kod sjeckanja
varira u zavisnosti od vrste drveta, podeene duine sjeenja i sadraja vode u drvetu. Za u
umi svjee posjeeno drvo specifina potronja energije, na primjer, iznosi izmeu 2 do 5
kWh/t. Kada se za pogonski motor koristi dizel-gorivo sa stepenom efikasnosti od oko 30 %,
ova energetska potronja odgovara potronji od oko 0,7 do 1,7 l dizel-goriva po toni sjeke,
tj. oko 0,2 do 0,5 % u drvetu sadrane koliine energije (kod sadraja vode od 30 %). Kod
suvog drveta potronja energije za seckanje svedena na zapreminu iznosi oko 18 % vie
nego kod svjee posjeenog drveta.

Potrebna granulacija sa aspekta rada kotlovskog postrojenja je G-30 ili G-50 (u skladu sa
''Austrijskom klasifikacijom za usitnjenu drvenu sjeku'' ONORM M7133). U narednoj tabeli je
data klasifikacija drvne sjeke prema veliini.

66
Tabela 21: Klasifikacija drvne sjeke u skladu sa ONORM M7133
Klasifikacija prema ONORM M7133
Klasa drvne Allowed percentage and range of particle sizes (screen Allowed max. values for
sjeke analysis) in mm particles
max. 4 % max. 20 % 60-100 % max. 20 % max. cross max. length
section
[mm] [cm2] [cm]
G 100 <1 1 - 11.2 11.2 - 63 > 63 10 25

Kapacitet drobilice je 20 [pm3/h], kore i drvenog otpada. Maksimalna veliina ulaznog drveta
u drobilicu je 1000x150x50, koja moe biti do 20% od ukupne ulazne koliine kore i drveta.
Drobilica je pogonjena elektromotorom ili dizel motorom snage 95 [kW].

7.1.2 Dnevno skladite i transport energenta

Dnevno skladite i transport biomase podrazumijeva sistem koji e se sastojati od slijedeih

komponenti:
4. Sistem za punjenje skladita
5. Natkriveno prostor za skladitenje biomase
6. Sistem za izuzimanje energenta sa skladita
7. Sistem za loenje kotla

Sistem za punjenje skladita

Za punjenje skladita gorivom u zavisnosti od veliine postrojenja, karakteristika goriva i

vrste skladita postoje razliite mogunosti. Ako se vri nadzemno skladitenje, gorivo se
posle isporuke odgovarajuim transportnim vozilima (traktor, viljukar, utovariva toka,
teleskopski utovariva) transportuje do skladita. Ako se gorivo skladiti podzemno, koriste
se razliiti transportni sistemi, npr. lanasti transporter sa grebaima, pokretne poluge sa
poprenim nosaima. U sluaju proizvodnje sjeke u skladinom prostoru vri se direktan
dotur preko ubacivaa na seckalici. Kod postrojenja vee snage od oko 10 MWth
preporuuje se automatsko, odnosno poluautomatsko uskladitenje pomou dizalice.

Nadkriveni prostor za skladitenje biomase-goriva

Koncepcija skladita za sjeku naelno zavisi od veliine i strukture sjeke, kao i od

potrebnog vremenskog perioda izmeu uskladitenja i energetskog korienja. Od znaaja je
osim toga i sadraj vode u sjeki koji naelno moe da se smanji naknadnim suenjem u
skladitu da bi se poboljalo energetsko iskorienje.

Prilikom skladitenja u duem vremenskom period je za naknadno suenje potrebna

dovoljna provjetrenost skladita. Relativno lako naknadno suenje prilikom uskladitenja
postoji samo kod grube sjeke (duina ivica 6 do 10 cm) sa sadrajem vode ispod 50 %. Pri
tome usljed grube strukture materijala nije potrebna prinudna ventilacija.

Sadraj vode kod srednje i fine sjeke prilikom skladitenja mora da iznosi ispod 35 %, poto
prirodno naknadno suenje vlano uskladitenog materijala nije dovoljno. Kod veih sadraja
vode moe da doe do procesa razlaganja i formiranja bui.

67
Skladitenje se uglavnom vri u jednoj od narednih konstrukcija:
- nadzemni okrugli silos ili skladina hala (uglavnom od elika, iznad ili pored kotla),
- zamjenjivi kontejneri,
- podzemno skladite (uglavnom od armiranog betona, punjenje pomou kamiona, odnosno
utovarivaa tokaa).

Nadzemna skladina hala: kod prizemno izvedenog skladita goriva u sluaju silosa u obzir
se mora uzeti gabaritna visina od oko 5 m da bi se omoguilo dopremanje goriva. Za
dopremanje u takvo skladite potrebna je prikolica sa pokretnim dnom, kojom se postie
samo mala nasipna visina. Alternativno se koriste sistemi sa pokretnim krovom kod kojih ne
postoji ogranienje visine. Pomou tih sistema je gorivo zatieno od uticaja vremenskih
prilika.

Zamenljivi kontejneri: primjena zamjenjivih kontejnera (sadraja od oko 32 m 3) sa

integrisanim pokretnim dnom kod postrojenja snage ispod oko 1 MW moe da predstavlja
povoljnu alternativu za slobodnostojee skladite. Skladitenje goriva u zamjenjivim
kontejnerima vri se eksterno. Automatska kontrola nivoa punjenja obezbeuje pranjenje
kontejnera. U zavisnosti od potrebne toplotne snage (od 300 kW) bi uz postrojenje trebalo da
postoje najmanje tri kontejnera, od ega se uvek dva zamjenjuju (shodno tome je optimalno
cirkulisanje pet kontejnera). Ova varijanta skladitenja posjeduje ekonomske prednosti samo
ako dobavlja goriva ili operator postrojenja ve posjeduju kontejnere, ako isti mogu da se
koriste za zamjenu i ako postoje kratki transportni putevi. Kontejnersko skladite mora da se
ogradi. Treba voditi rauna o tome da pokretni pod u kontejneru moe da proizvodi buku .

Podzemno skladite: ovaj sistem moe da se puni pomou svake vrste transportnog vozila,
pri emu se ne gubi prostor usljed skladine hale. Alternativno moe i da se integrie u kosi
teren. Nedostatak ovog sistema predstavljaju vea investicija zbog obimnijih zemljanih
radova. Osim toga, kod ovog sistema skladitenja ne postoji mogunost prirodne ventilacije.

Prilikom planiranja i tehnikog opremanja skladita u obzir treba uzeti skladine rizike (tj.
gubitak supstance usljed bioloke razgradnje, opasnost od samozapaljenja ili eksplozije,
formiranje gljivinih spora, oslobaanje neprijatnih mirisa, ovlaivanje itd.).

Skladitenje biogenih materijala povezano je prije svega kod goriva u rasutom stanju sa
nizom rizika:
- gubitak supstance usljed biolokih procesa (rizik masenog gubitka),
- rizik od samozapaljivanja i poara (bezbjednosni rizik),
- rast gljivica i formiranje spora (zdravstveni rizik),
- razvoj neprijatnih mirisa (ekoloki rizik),
- ponovno ovlaivanje, odnosno preraspodela sadraja vode (rizik kvaliteta).

U praksi su se gubitak supstance i formiranje spora pokazali kao najznaajniji problemi

skladitenja. Glavni uzrok za ove procese predstavlja kao i kod veine ostalih rizika
previsok sadraj vode u gorivu. On predstavlja znaajan parametar za bioloku aktivnost.
Kod sadraja vode ispod 15 % veina vrsta biomase, meutim, moe bez problema da se
skladiti na dui vremenski period.

Radi smanjenja skladinih rizika po mogunosti treba spreiti bioloku aktivnost. U tu svrhu
preporuuju se sledee mjere koje su svrsishodne prije svega kod ugroenih goriva kao to
su sjeka ili kora:

68
- nizak sadraj vode prilikom uskladitenja (izmeu ostalog izbjegavanjem sveeg lia ili
svjee trave u balama slame npr. usljed zakorovljenosti obradive povrine),
- izbjegavanje iglica i lia kao materijala koji je naroito osetljiv na dejstvo mikroba,
- minimizovanje perioda skladitenja,
- izbjegavanje ponovnog ovlaivanja (izmeu ostalog zatita od padavina),
- dobar dotok vazduha i samim tim maksimalno smanjenje toplote i vlanosti,
- optimalna nasipna visina,
- po mogunosti gruba struktura materijala kod dugoronog skladitenja radi poboljanja
dotoka vazduha i samim tim smanjenja toplote i vlanosti,
- izbjegavanje tupih reznih alata ili redera kod biomase koja e se uskladititi u vlanom
stanju,
- aktivno suenje ili ventilaciono hlaenje.

Rizik od gubitka supstance

Navedene mjere ne mogu uvek da se sprovedu u punom obimu. Stoga gubici supstance u
veini sluajeva moraju da se ukalkuliu. Procjena gubitaka supstance u zavisnosti od vrste
biomase i naina skladitenja data je u narednoj tabeli:
Tabela 22: Procjena gubitaka biomase u toku skladitenja

GODINJI GUBICI SUVE MATERIJE KOD SKLADITENJA DRVETA

Materijal/nain skladitenja Gubitak (% SM/godinje)

Sitna umska drvna sjeka, svea, nepokrivena 20 do > 35
Sitna umska drvna sjeka, suena, pokrivena 2 do 4
Krupna umska drvna sjeka (7 do 15 cm), svea, nepokrivena ca. 4
Kora, svea, nepokrivena 15 do 22
Drveni stubovi (smreka, bor), svei, nepokriveni 1 do 3

Mlada cela stabla (topola, vrba) svea, nepokrivena 6 do 15

Meutim, gubici suve materije barem djelimino mogu da se kompenzuju ako u periodu
skladitenja sadraj vode opadne, ime moe da se povea aktuelna toplotna vrednost
(svedeno na 1 kg mase, ukljuujui vodu).

Rizik od samozapaljivanja i poara

Prilikom skladitenja usljed biolokih i hemijskih procesa moe da doe do samozagrevanja

goriva. Bioloki proces pokree se pomou eventualno jo ivih biljnih elija i
mikroorganizama (na temperaturama do 80 C). Nakon toga je mogu nagli porast
temperature to je posljedica hemijskih procesa (npr. usljed kontaminacija).
Porast temperature zavisi od skladine gustine, veliine estica goriva, sadraja vode i
kontaminacije. Kod krupne sjeke se, na primjer, toplota formirana u sluaju rastresito
naslaganog goriva oslobaa na gore, tako da su porast temperature i bioloka razgradnja
niski. I u veim skladitima za drvni pelet (npr. veliki silosi) ve je dolazilo do poara usljed
samozapaljenja ili do oslobaanja ugljen-monoksida sa smrtnim sluajevima. Uzrok tome
nije bioloka aktivnost, ve prije oksidacija odreenih materija iz drveta kao i nezasienih
masnih kiselina.

69
Radi izbjegavanja tih rizika ne bi trebalo da se mijeaju goriva razliitog kvaliteta. Trebalo bi
voditi rauna o malom udijelu sitne frakcije i pridravati se maksimalnih koliina skladitenja.
Iz bezbjednosnih razloga se kod tako velikih skladinih objekata, osim toga, preporuuje
primjena stabilnih konstrukcija (trougaoni podupirai, silosi) kao i detektora gasa (CO- onitori)
i mogunost ubrizgavanja inertnih gasova za suzbijanje poara.
Suzbijanje poara vodom nije preporuljivo zbog opasnosti od bubrenja peleta, usljed ega
moe da doe do unitavanja silosa. Umesto toga poar treba gasiti ubrizgavanjem
ugljendioksida (CO2) ili azota (N2), preporuljivo sa dna skladita. Potrebna je redovna
kontrola skladine temperature ako postoje nepovoljni uslovi skladitenja. To vai i za vlanu
sjeku i prije svega kod vlanih bala slamastog materijala kod kojih je opasnost od
mikrobnog samozagrijavanja i samozapaljivanja posebno visoka. Takoe je i veoma
usitnjeno vlano drvo u opasnosti (npr. piljevina, kora). Kod takvih sortimenata nastala
toplota usljed oteane prirodne konvekcije i slabe provodljivosti toplote esto ne moe da se
oslobodi u dovoljnoj meri. Ali i pri regularnom skladitenju drvne sjeke na otvorenom, koja
je, na primjer, u rano lojeto svjee uskladitena i uz pomo vozila nasuta i sabijena do visine
od oko 5 do 6 metara, poznati su sluajevi samozapaljivanja.

Pored ovog, biolokim i hemijskim procesima uslovljenog samozapaljivanja, dodatna

opasnost od poara prilikom skladitenja postoji prije svega usljed delovanja spoljnih faktora
(tj. eksternog paljenja). Lako zapaljivim smatraju se, na primjer, goriva koja posjeduju kako
nizak sadraj vode, tako i nepovoljan (tj. veliki) odnos povrine prema zapremini, kao npr.
slamasti materijal. Iz pravnih i aktuarsko-tehnikih razloga je zapremina skladinog prostora
za lignocelulozni materijal i na otvorenom po pravilu ograniena. Najee se za otvoreno
skladitene, lako zapaljive proizvode kao to su bale od slamastog materijala, navodi
bezbjednosno-tehnika gornja granica od 1.500 m3 skladitenog materijala. Pri tome po
pravilu moraju da se potuju bezbjednosne udaljenosti od 100 m izmeu skladinih povrina
i 50 m od ume, odnosno 25 m od objekata, saobraajnica ili visokonaponskih vodova.

U mnogim sluajevima je skladitenje gorivih vrstih materija na otvorenom naelno

ogranieno na 3.000 m3 materijala u jednom skladitu i mora da se potuje minimalna
udaljenost od 10 m od objekata ili drugih skladita.

Zdravstveni rizik usljed pojave gljivica

Pod povoljnim uslovima rasta u skladitima za slamasti materijal i sjeku pojavljuju se

gljivice. Formirane gljivine spore oslobaaju se prilikom manipulisanja gorivom i preko
vazduha mogu dospeti u ljudske disajne puteve. One se smatraju uzronikom alergija i kod
ljudi mogu da izazovu mikoze. Stoga bi za due skladitenje sjeke trebalo da se koristi po
mogunosti krupna sjeka sa malim udjelom zelene mase i da se skladitenje vri na veim
udaljenostima od stambenih podruja (voditi rauna o glavnom pravcu vetra) i da se prilikom
rukovanja kontaminiranim gorivom nosi zatitna maska. Kabine vozila bi, osim toga, trebalo
da su opremljene mikrofilterima. Duina skladitenja bi trebalo da se ogranii na kratke
periode (oko tri mjeseca), a prostorna rasporeenost treba da omogui korienje u
redosledu uskladitenja (first-in-first-out).
Osim toga, izborom adekvatnih transportnih ureaja treba ograniiti oslobaanje spora i
praine. Ovde imaju prednost zatvoreni sistemi sa visokim stepenom automatizacije. Prilikom
skladitenja u zatvorenom prostoru trebalo bi da postoji ventilacioni sistem kod kog se
otpadni vazduh u idealnom sluaju direktno odvodi u loini prostor gde se spore
sagorijevaju. Kod skladitenja na otvorenom bi nasipi trebalo da se oblikuju u vidu iljatih
konusa da bi se provlaavanje po mogunosti svelo na minimum.

70
Rizici od eksplozije

to su estice drveta manje, to se preko izvora paljenja sa niskom energijom lake mogu
zagrejati na temperaturu paljenja. Ako je drvo u oblicu estica veliine prenika ispod 2 mm,
smatra se zapaljivim. Do poara, odnosno eksplozije, moe da doe kada postoji mjeavina
vazduha i zapaljivih praina u odgovarajuem odnosu. Za to ve moe biti dovoljna
koncentracijaod nekoliko g/m.

Kritine koncentracije postoje prije svega u filterskim ureajima i silosima za piljevinu kao i u
pneumatskim transportnim sistemima, mlinovima (npr. kod postrojenja zapeletiranje) i
seckalicama. Veliki sadraj smole i masti u drvetu kao i eventualni dodaci praine od lakova,
plastike, razreivaa ili njihovih isparenja poveavanju rizik od eksplozije. Poseban rizik
postoji kod skladitenja i manipulisanja drvenom strugotinom i prainom koji nastaju kao
veoma sitni ostaci prilikom mehanike obrade drveta pomou pila, glodalica, builica,
strugaa, brusilica ili slinih alata. Koliina od 12 g takve drvene praine u jednom kubnom
metru vazduha predstavljaju opasnost.

Rizik od eksplozije moe da se sprijei redovnom kontrolom i odravanjem maina i alata,

ventilatora, ureaja za dotur goriva, ali i bezbjednosnim ureajima kao to su sektorski
dozatori, detektori varnica i ureaji za gaenje. Da bi se spreilo paljenje usljed oslobaanja
statikog elektriciteta, metalni delovi skladinog postrojenja (cikloni, filteri, transportni ureaji
i slino) moraju biti povezani elektrinim provodnicima i uzemljeni. Transportne ventilatore,
osim toga, treba koristiti u bezbjednosnoj kategoriji pogodnoj za eksplozivne materije.

Zalihe goriva, tj. zapreminu skladita, treba projektovati tako da je raspoloivim gorivom
mogue premoivanje dana kada se ne vri isporuka (praznici, uticaj vremenskih prilika
itd.). Shodno tome kapacitet skladita trebalo bi da je dovoljan da osigura snabdevanje
gorivom za minimalno 3 do 5 dana. U zavisnosti od lokalnih okolnosti i logistikog koncepta u
pogledu zaliha pri postrojenju za proizvodnju toplotne energije, moe biti svrsishodan i
znatno vei ka- Kapacitet natkrivenog skladita biomase je 250 m3. Kapacitet instalirane linije
naguravanja i transporta biomase je 15 m3/h.

Sistem za izuzimanje energenta sa skladita

Sistemi za izuzimanje sa skladita gorivo transportuju od skladita do transportnih ureaja

koji slue za dotur goriva u kotao. U zavisnosti od vrste skladita i kotla za izuzimanje sa
skladita na raspolaganju stoje razliiti sistemi.
Puni transporteri pogodni su za okrugle silose prenika do 10 m. Za pogon punog
transportera uglavnom se koristi elektromotor sa kontinualnim regulisanjem. Pomjeranje se
uglavnom vri hidrauliki. Kod punih transportera mogu da se razlikuju razliite konstrukcije.
iroko rasprostranjeni, prije svega kod velikih silosa i vlanog goriva, su rotirajui puni
transporteri koji su uglavnom postavljeni vodoravno i koji se kreu ukrug na dnu silosa. Kod
manjih silosa do prenika od oko 5 m esto se koriste klatni puni transporteri (sa konusnim
kretanjem) koji su postavljeni ukoso i u donjem delu silosa rastresaju i pri tome transportuju
gorivo.
Pokretna dna primjenjuju se prevashodno kod dugakih bunkera (npr. betonskih bunkera,
zamjenljivih kontejnera). Pokretno dno se u zavisnosti od irine silosa sastoji od dvije ili
proizvoljnog broja pokretnih poluga sa povlakaima koji se pokreu pomou hidraulinog
cilindra. Usled pomjeranja napred i odgovarajue konstrukcije povlakaa gorivo se prilikom
pokretanja transportuje do izlaza skladita.

71
Transportni kapaciteti u zavisnosti od irine i broja pokretnih elemenata iznose do 20 m 3/h.
Broj i irina pokretnih poluga zavise od nasipne teine i nasipne visine goriva. Postavljanje
sistema za dalji transport (popreni puni transporter, koritasti lanani transporter) moe da
se izvri na sredini ili eono.
etajui puni transporteri takoe su predvieni za primjenu u pravougaonim silosima velikih
povrina. etajui puni transporter sastoji se od prednjih i zadnjih kuita pua koja se
pomou profilisanih ipki dre na odstojanju i koje ine okvir punog transportera.
Transportni puni par sa pogonskom zavojnicom i zadnjim leajem kree se u kuitima.
Obrtanje, odnosno transport, vri se hidraulinim pogonom. Kretanje napred ostvaruje se
pomou vunog lanca. Kroz ispusni prikljuak transportovani materijal dospeva do prednjeg
koritastog kuita u kom se nalazi popreni pu na elektrini pogon koji preuzima transport
do izlaznog otvora.

Slika 14: Sistemi za izuzimanje bio energenta sa skladita

Sistem za izuzimanje energenta iz skladita sadri i transporter kojim se energent

transportuje do sistema za loenje kotla. Da bi se osiguralo da nema povratnog plamena,
odnosno da vreli otpadni gasovi preko sistema za dotur goriva iz loita ne dospeju u
skladite goriva, moraju da se instaliraju razliiti protivpoarni ureaji.

72
 7.2 Generator pare- parni kotao

Parni kotao na biomasu je strmocijevni sa prirodnom cirkulacijom. Proces sagorijevanja

goriva se odvija na hidraulino voenoj pokretnoj reetci.

7.2.1 Pogonske karakteristike kotla

Kapacitet proizvodnje pare 6 t/h (za minimalnu toplotnu mo energenta 9,420 kJ/kg i
vlanost <50%);
Pritisak finalne pare 26 bar;
Temparatura finalne pare 480 0C;
Temperatura napojne vode 110 0C;
Pritisak napojne vode 30 bar;
Predvien stepen korisnosti 85% prema EN 12952 pri optereenju 75-100 %;
Temperatura izduvnih gasova 150-160 0C;
Viak kiseonika O2 4-11 %
Energent drvena sjeka, drveni otpad, drvena kora,
Dozvoljena emisija estica i gasova pri viku O2 11% i optereenju 75-100%:
Tabela 23: Dozvoljena emisija gasova kotla na drvnu sjeku
Opis UOM Prema vaeim propisima Ciljne vrijednosti

Praina mg/Nm3 50 Max. 40

SO2 mg/Nm3 200

CO mg/Nm3 250 250

NOx mg/Nm3 250

Organska materija
(izraena kroz sadraj mg/m3 50 50
ugljenika)
Boja izduvnog gasa Ringelman 1 1

Nivo buke mjeren na odstojanju 1 m od bilo kojeg dijela kotla i pratee opreme 85 dB;
Nivo buke pri startu rada kotla mjereno kod najblieg stambenog objekta 45 dB;
Maksimalna kontinualna produkcija pare za projektovane vrijednosti 6 t/h;
Minimalna kontinualna proizvodnja pare za projektovane vrijednosti 2 t/h;
Maksimalan pad pritiska od prikljuka svjee vode do izlaza pregrijane pare 5 bar;
Maksimalan pad pritiska pare od izlaznog prikljuka pregrijane pare do kolektora 300mmVC;
Potronja vode za hlaenje 1 m3/h;
Instalisana snaga potroaa elektrine energije na kotlu 80 kWel;
Efikasnost termalne izolacije maksimalna temperatura <60 0C- 10 % povrine oplate kotla
maksimalna temperatura <50 0C- 90 % povrine oplate kotla
Maksimalno smanjenje debljine stijenke dijelova kotla pod pritiskom 0,2 mm/god;
Kontinualan rad izmeu 2 (dva) planirana zastoja 8-10 mj;
Dizajn kotla u skladu sa: EN 12952
Dizajn dodatne opreme kotla u skladu sa: EN13480:2002
Dizajn dijelova pod pritiskom u skladu sa: EN 13445:2002

73
 7.2.2 Opis procesa rada parnog kotla

Konverzija energenta u toplotnu energiju se odvija u loitu kotla procesom oksidacije

odnosno hemijskom reakcijom izgaranja.

Izgaranje je hemijski proces kojim se gorivo sastavljeno od ugljika i vodika uz prisustvo kisika
pretvara u ugljini dioksid (CO2) i vodenu paru (H2O) uz oslobaanje toplotne energije.
Iskoristivost je smanjena ako je izgaranje nepotpuno pri emu nastaje ugljini monoksid
(CO), te zbog vika zraka za izgaranje na ije se zagrijavanje troi dio toplote izgaranja
Vrijeme potrebno za odvijanje procesa izgaranja odreene koliine materije se sastoji od
vremena potrebnog za stvaranje zapaljive smjese energenta i oksidanta i vremena
potrebnog za odvijanje hemijske reakcije oksidacije.

Potrebna koliina kiseonika za sprovoenje procesa oksidacije se obezbjeuje putem

ventilatora i sistema kanala svjeeg vazduha.

Stvaranje zapaljive smjese i djelimina oksidacija energenta se odvija u sloju na pokretnoj

kosoj reetci a dalja potpuna oksidacija se odvija u difuzionom podruju struje smjese
energenta i vazduha.

Stabilnost plamena u loitu kotla se obezbjeuje regulisanim dotokom energenta i vazduha

ime se ostvaruje turbulentni tok struje smjese energenta i vazduha.
Za potpuno sagorijevanje energenta i potrebnu stabilnost plamena potrebno je da se potuju
zahtijevane stavke u pogledu kvaliteta energenta i koliine kiseonika.

Konaan tok procesa sagorijevanja energenta u najveoj mjeri zavisi od stehiometrijskih

karakteristika energenta i konstrukcije kotla.
Pregled stehiometrijskih karakteristika pojedinih vrsta bio goriva dat je u narednoj tabeli.
Tabela 24: Stehiometrijske karakteristike pojedinih komponenti bio energenta
Tvrdo Drvni Drvni
Celuloza, Celuloza, Celuloza, Lignin, Drvni
drvo, peleti, peleti,
SASTAV brzina brzina brzina brzina peleti,
brzina brzina brzina
(maseni udio u zagrijavan zagrijavan zagrijavan zagrijavan brzina
zagrijavan zagrijavan zagrijavan
gorivu) ja ja ja ja zagrijavan
ja ja ja
1000 K/s, 1000 K/s, 1000 K/s, 1000 K/s, ja 30 K/s,
1000 K/s, 10 K/s, 100 K/s,
Konana
500 K 750 K 1000 K 1400 K 1400 K 900 K 900 K 900 K
temperatura
CO 0,99 15,82 22,57 17 19 7,48 6,77 5,1
H2O 3,55 8,72 9,22 5,1 3,8 10,6 16 13,6
CO2 0,3 2,38 3,36 6,1 4,1 5,9 5,08 4,88
CH3CHO 0,01 1,58 1,7 1,4 0,9 9,28 8,11 3,97
CH2O * * * 2 1,4 3,66 2,93 3,15
CH3COOH * * * 1,5 0,2 2,78 2,37 2,28
HCOOH * * * * * 2,68 1,73 0,82
CH4 0 1,11 2,62 2,3 3,2 1,27 1,3 1,15
C3H6O+C4H4O 0,07 1 0,82 0,9 0,3 2,05 2,15 1,63
CH3OH 0,25 1,03 0,98 1,5 1,7 0,98 0,74 0,64
C6H5OH * * * * * 1,46 0,65 0,73
C2H4 0 1,05 2,18 1,3 0,9 0,15 0,23 0,09

74
CHO(CH3COOH) 0,12 0,85 0,58 * * * * *
H2 0 0,36 1,18 * * * * *
C3H6 0 0,7 0,8 0,4 0,3 * * *
C4H8+C2H5OH 0 0,29 0,38 0,6 0,6 * * *
C2H6 0 0,17 0,28 0,2 0,3 * * *
Razno * * * 0,7 * 0,55 0,36 0,53
Katran 16,37 59,92 49,12 46 47 37,2 38,8 48,4
Koksni ostatak 83,63 3,32 3,91 7 14 13,8 13,8 13,8
Konaan model procesa sagorijevanja bio energenta (drvne sjeke)
Biomasa a(Plinoviti produkti) + b(Katran) + c(Kruti ostatak);
U procesu sagorijevanja energenta se oslobaa toplota.

Proces proizvodnje vodene pare- isparavanje

Napojna kotlovska voda se trerira u postrojenju hemijske pripreme da bi se dobili zahtijevani

parametra kako slijedi:
DEMI voda iz postojeeg postrojenja hemijske pripreme vode:
pH -7
UT 0,01 0NJ
SiO2 -0,02 mg/l
Provodljivost 0,1 S/dm3

Zahtijevani kvalitet vode za kotao na biomasu:

pH 9-9,5
UT 0,01 0NJ
SiO2 0,02 mg/l
Provodljivost 0,2 S/dm3
N2H4 0,2-0,5 mg/kg
P2O5 5-10 mg/kg
Free CO2 bez slobodnog CO2
O2 < 0,02 mg/l
Fe < 0,05 mg/l
Cu < 0,01 mg/l
KMnO4 < 10 mg/l
Ulje < 1mg/l
Nakon pripreme kotlovske vode kotlovskim pumpama se dalje voda distribuie u kotao.
Mjesto prikljuka napojnog voda kotlovske vode se nalazi na ekonomajzeru. Tok kotlovske
vode je regulisan automatskim ventilom i zavisi o potrebnoj produkciji vodene pare.
U ekonomajzeru se voda zagrijava na temperaturu 150-170 0C.
Iz ekonomajzera se voda distribuie u parni bubanj gdje se usljed razlike u specifinoj teini
hladnija voda sputa kotlovskim nagnutim cijevima do donjeg vodenog bubnja.
Iz vodenog bubnja se vodospusnim cijevima voda distribuie do donjih kolektora ekranskih
cijevnih membrana.
Prostor izmeu ekranskih kotlovskih membrana zajedno sa prostorom loita ini jednu
cjelinu te je u njemu prisutna obimna oksidacija energenta. Toplota osloboena
sagorijevanjem energenta se radijacijom i konvekcijom predaje ekranskim cijevnim
membranama u kojima se voda dalje zagrijava i djelimino isparuje. Usljed zagrijavanja vode
u ekranskim membranskim cijevima pospjeena je prirodna cirkulacija vode usljed razlike u

75
specifinoj teini.
Mjeavina vode i pare ulazi u parni bubanj gdje se razdvajaju u ciklonskom separatoru.
Dalje para nakon odvajanja od vode poveznim parnim cijevima ulazi u primarni pregrija a
nakon toga u sekundarni pregrija.

Temperatura izlazne pare nakon sekundarnog pregrijaa se odrava ispod zadate vrijednosti
obilaznim vodom izmeu dva pregrijaa kojim se para iz sekundarnog pregrijaa podhlaije
parom iz primarnog pregrijaa.
U sluaju prekoraenja pritiska para se putem sigurnosnog ventila isputa u atmosveru.

7.2.3 Dijelovi parnog kotla

Osnovne komponente parnog kotla su:

- Prihvatni bunker i sistem dodavanja energenta
- Sistem svjeeg vazduha
- Loite
- Pritisni dio kotla
- Napojni sistem kotla
- Dimovodni sistem

Prihvatni bunkeri i sistem dodavanja energenta

Prihvatni bunkeri e se sastojato od jedne sekcije. Punjenje bunkera e se odvijati

automatski i bie upravljano senzorima nivoa napunjenosti bunkera gorivom. Dodavanje
goriva u loite je automatsko i izvedeno je hidrulinim dodavaima. Cijeli sistem e biti
opremljen automatskim protiv poarnim sistemom i sistemom protiv prolaza plamena u
sistem za dobavu energenta.

Sistem svjeeg vazduha

Za uspjeno kontrolisanje procesa sagorijevanja potrebni su tano odreeni primarni i

sekundarni zrak. Do pojedinih zona sagorjevanja voeni su zrani kanali, koji su u bonim
zidovima opremljeni mlaznicama.
Zrak se dovodi preko frekventno regulisanog ventilatora. Kako su kanali ugraeni u okvirima
kuita prihvaaju topao zrak i odvode ga u pojedinane zone sagorijevanja ime se
poveava iskoritenje kotlovske jedinice.

Ventilatora svjeeg vazduha sa vazdunim kanalima:

Primarni ventilator
Medij Zrak
Koliina 8500 nm/s
Totalni padpritiska p 1500 Pa
Temperatura 50 C
Lega RD270

Sekundarni ventilator
Medij Zrak
Koliina 8500 nm/s
Totalni padpritiska p 3500 Pa
Temperatura 50 C

76
Lega LG270
Loite

Konstrukciono rjeenje loita kotla je sa pokretnom reetkom koja e biti izvedena od pet
sekcija prema opisu koji slijedi:
- Zona punjenja, suenja i zagrijavanja goriva. U ovu zonu se uduvava zrak sa
ventilatora za recirkulaciju dimnih plinova temperature oko 170 C.
- Prva zona sagorijevanja
- Druga zona sagorijevanja
- Trea zona sagorijevanja
- Zona sinterovanja i odvajanja pepela

Loite je izraeno za spaljivanje drvne sjeke, drvnog optpada i piljevine sa predvienom

ugradnjom parnog kotla.
Sastavni dijelovi loita su:
- Kuite
- Pomina reetka sa kolicima
- Hidrauliki pogon
- Inspekcijski otvori
- Zrani kanali
- amotni ozid
- Izolacija i oplata

Kuite
Na betonskom postolju (ploi) je osnovna elina konstrukcija izraena od elinih profila.
Ona se sastoji od bonih i poprenih nosaa, nosaa posude za doziranje, krovnog nosaa
kotla, otvora za nadgledanje i reviziju, kao i nosaa za uvrenje izolacionih ploa.
Pojedinani dijelovi zbog veliine (transportna ogranienja) postavljeni su u objektu
(zavareni). U bonim zidovima ugraeni su otvori zatvoreni vratima.

Stepenasta pokretna reetka sa kolicima

U kuitu je ugraena pokretna stepenasta reetka za sagorijevanje. Njeni sastojci: elina
konstrukcija kolica, reetke, zranih kanala primarnog zraka, konusi za pepeo i hidrauliki
pogon. Segmenti reetke (Cr sadraj 26 %) lee na kolicima. Tip segmenata reetke se bira
prema podacima o sastavu, granulaciji i vlazi goriva.
Hidrauliki pogon sa opremom
Reetka se kree pomou hidraulikog pogona. Sastoji se od hidraulinog pogona, E-
opreme, prihvatne kade i kompleta cijevi za spajanje. E-upravljanje je izvedeno u okviru
upravljanja sveukupnog kotlovskog sistema.

Inspekcijski otvori
U cilju nadgledanja, inspekcije ili manjih zahvata ugraeni su u zidovima loita otvori sa
visoko vrijednim amotiranim vratima (lijevano eljezo, alu lijev).

amot i ozid
Zbog visoke temperature u loitu mora se izvesti amotiranje i oplatenje, koje se sastoji od
amotne obloge u loitu, radnog i izolacionog omota. Ovo je izvedeno odgovarajuim
materijalima u vie slojeva. Sav materijal je atestiran za radnu temperaturu loita (primjer:
atest amotnog materijala min. 1400 C)

77
Izolacija i oplata
Kompletno loite je izolirano izolacionom oblogom (ozid), kerolin oblogom i mineralnom
vunom. Nosa vanjskog plata (izveden od lakiranog profiliranog lima) je montiran tako da
stvara dodatni izolacioni zrani prostor. Vanjska radna (dodirna) temperatura plata nalazi se
znatno ispod zakonski propisane temperature (60C), sa izuzetkom vrata i kontrolnih otvora
oznaenih ploicama upozorenja.

Pritisni dio kotla

Pritisni dio kotla se sastoji od slijedeih komponenti

- Ekonomajzer
- Zagrijai zraka (primarni i sekundarni)
- Parni i vodeni bubanj
- Ekranski zidovi
- Pregrijai pare (primarni i sekundarni)

Izmeu primarnog i sekundarnog pregrijaa e biti instalirana stanica za regulaciju

temperature pare. Generisana para e odlaziti u kolektor pare 26 bara koji e biti instaliran u
strojarnici (turbo hali).
Parametri izlazne pare su 26 bar(g) i 480 C.

Napojni sistem kotla

Temperatura napojne vode e biti 110 C. Napojna voda e se tranportovati iz napojnog

rezervoara sa jednom od dvije raspoloive elektro napojne pumpe. U sluaju nestanka
elektrine energije pumpe e imati opciju napajanja pomonim diesel agregatom.
Zapremina napojnog rezervoara 10.400 lit.

Dimovodni sistem

Za spajanje pojedinih dijelova kotlovskog postrojenja slue dimni kanali (kotao multiciklon
E-filtar ventilator dimnjak). Oni su zavareni ukljuujui vijani i brtveni materijal, nosae,
drae, mjerna mjesta i kompenzatore. Kanali su zatieni od korozije, izolirani sa
mineralnom vunom i obloeni Al limom, debljine 1 mm koji su spojeni vijcima.

Dimni plinovi iz komore za sagorijevanje prolaze kroz dijelove kotla slijedeim redoslijedom:
- Sekundarni pregrija pare
- Primarni zagrija pare
- Multiciklon
- Ekonomajzer
- Zagrijai zraka
- Elektro statiki filter
- Dimnjak

Temperatura dimnih plinova na izlazu iz kotla je oko 180 C.

Ventilatori dimnih gasova su izvedeni kao jednostepene radijalne duvaljke, komplet sa E-
motorom (frekventnoregulisani), postoljem, prirubnicama, kompenzatorima, leajima i
zatitnikom.

78
Karakteristike dimnog ventilatora su:
Medij Dimni plin
Koliina 16200/14000 nm/s
Totalni pad tlaka p 5500 Pa
Temperatura 200 C

Dimnjaka 950 visina dimnjaka h= 22,0 [m].

Dimnjak je izraen iz materijala kvalitete S 235 JR (vanjski plat) te W.Nr.1.4301 (unutarnji
plat). Prostor izmeu dva plata ispunjen je kamenom vunom debljine 50 mm. Izvana je
zatien slojem temeljne te dva sloja zavrne termootporne boje.
Dimnjak je opremljen otvorom za ienje, drenaom za odvoenje kondenzata, te
konfuzorom na vrhu dimnjaka. Oslanja se i uvruje direktno na betonski temelj preko
montane prirubnice i vijaka odgovarajuih dimenzija.

7.2.4 Multiciklon za odvajanje krupnijih vrstih estica

Gas koji dolazi iz loita i koji sadri estice se u komori za odvajanje koja je u gornjem delu
cilindrina, a u donjem delu konina pomou tangencijalnog strujanja stavlja u rotacioni
pokret. Na estice stoga deluju visoke centrifugalne sile koje prouzrokuju kretanje estica ka
spoljnjem zidu. Odatle estice padaju u talonik praine koji se nalazi ispod. Preieni gas
se uglavnom iz ciklona isisava pomou usisnog ventilatora preko uronjene cevi.

Stepen otpraivanja ciklona u velikoj meri zavisi od veliine zrna, gustine estica, geometrije
ciklona i zapreminskog protoka kojim se menjaju brzina gasa i gubitak pritiska ciklona. Usled
manje brzine strujanja ostvaruje se loiji stepen otpraivanja pri deliminom optereenju
postrojenja. Da bi se postigla vea snaga odvajanja bez poveanja brzine strujanja i time
suvie velikog gubitka pritiska, strujanje gasa dijeli se na nekoliko malih, paralelno
postavljenih ciklona, takozvane multiciklone. Stepen odvajanja je usljed odnosa otpora
vazduha prema sili inercije fiziki ogranien. Prednost ciklonskog odvajaa je u jednostavnoj
konstrukciji koja dovodi do povoljnog odvajanja krupnih estica.

Multicikloni uz prihvatljive gubitke pritiska efikasno odvajaju samo estice vee od 10 m, to

u loitima za sagorijevanje sjeke i kore dovodi do preostalih sadraja praine u dimnom
gasu od 120 do oko 400 mg/m 3 u normiranom stanju. Shodno tome od veliine postrojenja
zavisne granine vrednosti po pravilu ne mogu da se ispune, tako da mora da se prikljui
dodatni ureaj za otpraivanje. Stoga se kod loita za drvo, a usljed formiranih veoma sitnih
estica praine i kod loita za slamu, cijele biljke i sijena, uglavnom nakon grubog odvajanja
pomou ciklona za odvajanje sitne frakcije koriste vreasti ili elektrofilteri.

Karakteristike multiciklona su:

Multiciklon odpraiva dimnih plinova sastoji se iz paketa ugraenog u zajedniko kuite
ciklona. Kuite je opremljeno sa po jednom ulaznom i izlaznom prirubnicom, konusom za
skupljanje pepela, otvora za ienje i jednim elijastim dozatorom, sa odvodnim prikljukom.
Kvaliteta proiavanja je do 150 mg/Nm.
Otpor = 850 Pa.
Tmax= 250 0C

79
 7.2.5 Elektrostatski filter

E-filteri mogu da delovanjem elektrinog polja koje se razvija formiranjem jednosmernog

napona izmeu 20 i 100 kV izmeu dve elektrode odvoje estice praine i kapljice magle. Na
emisionim elektrodama usljed visokog napona dolazi do korona pranjenja i oslobaanja
elektrona koje naleu na estice praine. estice su tako naelektrisane i kreu se do katode
izvedene kao talona elektroda i tamo se taloe. Talone elektrode se pomou ureaja za
otresanje periodino iste.
Efikasnost elektrofiltera zavisi od elektrinog otpora dimnih gasova koji prolaze izmeu
emisione i talone elektrode i od elektrine provodljivosti estica praine. Otpor dimnog gasa
opada sa opadanjem temperature i sa poveanjem vlanosti dimnog gasa. Usled smanjenja
elektrinog otpora dimnog gasa poveava se efikasnost filtera. Poveanje formiranog
napona takoe poveava dejstvo filtera, mada je ono ogranieno probojnim naponom koji
opet zavisi od vlanosti i temperature. Da bi se stalno radilo u optimalnim uslovima
elektrofiltera, regulie se formirani napon. To je prije svega znaajno kod postrojenja koja
rade sa razliitim gorivima i promenljivim sadrajem vode u gorivu. Za razliku od tekstilnog
filtera, za rad elektrofiltera nisu nuno potrebni grubi odvajai, ureaji za zatitu od leteih
varnica ili protivpoarni ureaji.

Elektrofilteri, kao i tekstilni filteri, imaju visok stepen odvajanja mogu da se ostvare
koncentracije oienog gasa izmeu 10 i 20 mg/m 3 u normiranom stanju. Investicioni
trokovi su za relativno mala postrojenja (< 1 MW) dodue neto vei nego za tekstilne
filtere, ali su operativni trokovi kod elektrofiltera manji. To dovodi do potekoa kod ienja
talone elektrode, poto se pepeo usljed svog visokog elektrinog napona loije razelektrie i
usljed toga prianja. Ako se elektrofilter, meutim, koristi pri niim temperaturama dimnog
gasa, otpor praine opada sa poveanjem sadraja vodene pare u dimnom gasu.
U poreenju sa tekstilnim filterima prolaenje kroz taku rose ne remeti direktno rad.

Karakteristike elektrostatikog filtera su:

Namijenjen je za preiavanje vrstih estica iz dimnih gasova. Funkcionie po principu
jonizacije dimnih gasova, koji prolaze izmeu elektroda i E-filtera. Elektrino polje, odnosno
jonizacija postie se pomou strujnog ispravljaa visokog napona sa naponom od 30
70000 V.
Preiavanje dimnih gasova <20 mg/Nm3, kod 11 % O2
Tip S-elektroda bikoronar
Pad pritiska u filteru 220 Pa
Max. temperatura 250 0C
Potronja el. en. 13,0 kWh/h
Max dozvoljena temp. za rad trafoa 40 0C
Glavni sastavni dijelovi:
Kuite E-filtera
Sabirnik praine, komplet sa grejanjem
Pu za odnoenje praine, kutija
Krovna konstrukcija sa prohodnim limom, sa ogradom, podestom i stepenitem
VN transformator sa izolatorom
Prilazna komora
Predizdvaja vrstih estica iz dimnih gasova
Podeavajua klapna za razdelu dimnih gasova
Emisione i prihvatne elektrode, komplet sa otresaem
Toplotna izolacija sa oplatom od lima.

80
 7.2.6 Odpepeljavanje kotla

Svaki pepeo nastao u procesu sagorijevanja biomase u kotlovima predstavlja otpad i treba
biti zbrinut. Pre iskorienja/uklanjanja drvnog pepela, taj otpad mora da se okarakterie i
adekvatno klasifikuje. Otpadi se u zavisnosti od vrste i porekla klasifikuju odreenim iframa
otpada shodno Uredbi o klasifikaciji otpada (AVV). U AVV za drvne pepele postoje razliite
ifre otpada (AS). Za loina postrojenja vae ifre otpada koje zapoinju sa 10 (npr. AS
100101, 100103). Dalja klasifikacija ravna se prema tome da li se radi o pepelu sa reetki ili
praini iz filtera i da li pepeo iz loita pepeo iz komore za sagorevanje), odnosno praina sa
filtera sadri opasne materije ili ne. Za tano deklarisanje pepela na osnovu tane ifre
otpada kao i za zakonski propisano uklanjanje odgovoran je operator loinog postrojenja.
Klasifikovanje u opasno odn. bezopasno vri se prema PRAVILNIK O KATEGORIJAMA,
ISPITIVANjU I KLASIFIKACIJI OTPADA. Kriterijum za opasnu materiju smatra se
ispunjenim ako postoji minimalno jedna od u uputstvu navedenih karakteristika H1 do H14
/LUBW 2011/.

Za iskorienje ili uklanjanje pepela iz loita za drvo u obzir dolaze sledee mogunosti:
- korienje pepela kao ubriva,
- korienje u izgradnji saobraajnica i umskih puteva,
- korienje u industriji,
- odlaganje na deponiji.
Na sledeem dijagramu prikazan je postupak za provjeru mogunosti iskoritenja pepela
nastalog u kotlovima na bio energent.

Dijagram 8: Protokol za provjeru mogunosti iskoritavanja drvnog pepela

81
Postoje tri odpepeljavanja kotla
- Odpepeljavanje iz loita kotla (sa pokretne reetke)
- Odpepeljavanje iz Multiciklona
- Odpepeljavanje iz elektro statikog filtera (ESP)
Za odvoenje pepela predvieni su transporteri, koji automatski odstranjuju pepeo
(ispodpojedinog loita, multiciklona i E-filtera) i odvode ga u kontejner. Svi puevi su
opremljeni reduktorima (SEW).
Predvieni su slijedei transportni puevi:
1 horizontalni vodeno hlaeni pu za sakupljanje i transport pepela uz loite/kotao; L= 10 m
Kapacitet m3/h 9-14
Snaga el. motora kW 3
Reduktor SEW FAZ77
1 koso postavljeni pu odvoda pepela ispod EF; L= 6,1 m
Kapacitet m3/h 9-14
Snaga el. motora kW 2,2
Reduktor SEW FAZ77
1 koso postavljeni pu odvoda pepela u kontejner; L= 13 m
Kapacitet m3/h 9-14
Snaga el. motora kW 4,5
Reduktor SEW FAZ77
1 kontejner za pepeo; ca 5 m3 prilagoeni lokalnim komunalnim zajtjevima

7.3 Turboagregat- Parna turbina sa generatorom za proizvodnju elektrine

energije

Para generisana u parnom kotlu e se slati u parni kolektor 26 bar lociran u turbo hali. Iz
kolektora para e se dalje distribuirati prema parnoj turbini koja e biti kondenzaciona sa
jednim reguliranim oduzimanjem pare na 3,5 bar(g).
Karakteristike parne turbine su prikazane u nastavku:
Pritisak ulazne pare: 26 barg
Temperatura ulazne pare: 480 C
Maksimalni protok pare na ulazu: 6 t/h
Pritisak regulisanog oduzimanja pare: 3,5 bar(g)
Protoka pare na oduzimanju: 0-6 t/h
Pritisak izlazne pare: 0,09 bar(a)
Temperatura otpadne turbinske pare: 42 C
Protoka pare u kondenzator: 2-8 t/h

7.3.1 Parna turbina

Parne su turbine pogonske maine koje toplotnu energiju pare pretvaraju u mehaniki rad.
Kao pogonski medij obino se koristi vodena para. Toplotna energija pare, dobijene u
parnom kotlu predstavlja poveanje osnovnih fizikih karakteristika stanja (pritiska i
temperature) iznad stanja okoline. U mehaniki rad se toplotna energije pretvara posrednim
putem.

Prva faza procesa transformacije toplotne energije u mehaniku energiju je ekspanzija pare,
odnosno pad vrijednosti pritiska i temperature te porast zapremine. Ekspanzijom toplotna se
energija pretvara u kinetiku.

82
U drugoj fazi transformacije kinetika energija parnog mlaza koristi se za stvaranje obodne
sile na rotoru turbine i njegovo okretanje, ime je dobijen mehaniki rad.

Za pogon elektrogeneratora u CHP FAGUS NOMAR u Kneevu je predviena viestepena

horizontalna jednokuina kondenzaciona turbina sa regulisanim oduzimanjem pare. Izmeu
parne turbine i generatora e biti instaliran reduktor za redukciju broja obrtaja na 1500 RPM.

Slika 15: Parna turbina sa regulisanim oduzimanjem pare

7.3.2 Reduktor

Dvostepeni konusni reduktor sa faktorom sigurnosti 1,3. Broj obrtaja na ulazu / izlazu je
7600/1500 RPM.

7.3.3 Generator

Generator je trofazna sinhrona maina sa rotirajuom uzbudom. Precizno dimenzionisani

ventilator montiran je na strani generatora, i spojen sa turbinom (driving end). Generator je
sa horizontalnom osovinom i smjerom okretanja suprotnim kazaljkama na satu. Razvodna
tabla generatora smjetena je uz generator, blia strana prema energetskom transformatoru i
tako je dimenzionisana da omoguava postavljanje strujnih transformatora, regulatora
napona, odvodnika prenapona. Time je omogueno jednostavno povezivanje kao i
funkcionalnije upravljanje cijelim hidroenergetskim postrojenjem. Izvodi (prikljuci) za
energetske kablove su otporni na vibracije i bie standardni, troilni 0,4 kV-ni. Generator je
izveden sa kotrljajuim leajevima sa podmazivanjem iji je ivotni vijek najmanje 100.000
radnih sati, a podmazuju se visokokvalitetnim mastima pogodnim sa irok opseg
temperatura.

Leajevi e biti opremljeni PT-100 temperaturnim sondama koje se montiraju zavrtanjem. Isti
tip sondi e biti montiran na svakom statorskom namotu. Generator e biti sposoban da da
izlaznu snagu 115% nominalne snage uz nominalni stepen iskoritenja. Genarator je
projektovan da moe da izdri, mehaniko magnetne udare nastale trofaznim i jednofaznim
promjenama.

83
Usvojen je horizontalni, trofazni sinhroni samopobudni bezkontaktni generator, sa rotirajuim
trofaznim diodnim ispravljaem u mosnom spoju. Generator je sa turbinom pogonjen putem
reduktoraipo svojim karakteristikama odgovara snazi turbine.

Karakteristike generatora su:

Pogon generatora: Trajni
Snaga na izlazu : 810 kW / 1012 kVA
Napon : 6.3 kV +/- 10%
Frekvencija : 50 Hz + / - 5%
Brzina okretanja / Broj polova : 1500 rpm / 4 pola
Generator se hladi zrakom.
Zagrijani zrak se hladi u vodom hlaenom izmjenjivau toplote. Potrebna koliina vode u ovu
svrhu je 10 m3/h.

Konstrukcija generatora

Stator

Statorski ram je od nerajueg elika. Projektovan i izraen bez bilo kakvih oteenja.
Statorsko jezgro sa prodorima je sa veoma malim gubicima. Svaki prodor je posebno i
paljivo obraen. Statorski namotaji su uraeni u Klasi F, povezani meusobno posebnim
vijcima. est temperaturnih sondi su graene na principu otpora u namotajima ime se daje
posebna temperaturna slika generatora, u svim pogonskim stanjima.

Konstrukcija rotora je u skladu sa najnovijim dostignuima u proizvodnji rotacionih elemenata

generatora. Faktor sigurnosti primjenjen kod pobjega generatora definie materijale, koji e
se primijeniti za izradu generatora i nee biti manji od 1,5.

Osovina

Osovina generatora je izraena od najkvalitetnijh karbonskih elika. Kod prorauna i

utvrivanja dimenzija osovine generatora, proizvoa generatora u proraun e ukljuiti sve
brzine ukljuujui i pobjeg. Osovina generatora je montirana na rotor generatora, a njen drugi
kraj e se prilagoditi za spoj sa reduktorom.

Leajevi

Generator je sa dva leaja, standardne izvedbe, s tim da je jedan vodei, a drugi (do turbine)
kombinovani. Svaki leaj je jednostavan za montau i demontau. U leajevima, koji su
segmentnog tipa, se montiraju posebne sonde, koje registruju temperaturu i daju alarmni
signal ukoliko temperatura pree 100C, iznad doputene 500C, odnosno javlja se alamni
signal iznad temperature 600C.

Automatski regulator napona

Uslovi i ogranienja rada automatskog regulatora napona, bie u skladu sa preporukama EP

RS i uslovima trajnog rada hidroelektrane.

84
 7.4 Energetski transformatori i transformatori vlastite potronje

Blok transformator je smjeten u postojeu trafo stanicu u zasebnoj prostoriji. Predvien je

jedan suvi, trofazni, dvonamotajni transformator, zaliven EPOXY smolom, za unutranju
montau. Transformator je mogue smjestiti u kuite stepena zatite IP 31.
Snaga transformatora odgovara iznosi 1000 kVA.

Prikljuci transformatora prilagoeni su za kablovski prikljuak na SN 35 kV postrojenje i na

NN strani transformatora na orman generatorskog prekidaa.
Zvezdite primarne NN strane transformatora je direktno uzemljeno.

Prenosni odnos transformatora je 35 kV 22,5%/0,4 kV/kV, ime se postie lake praenje

naponskih stanja mree. Promjena prenosnog odnosa transformatora e biti mogua u
beznaponskom stanju.

7.5 Postrojenje srednjeg napona

Odabrano je tipsko fabriki montirano i ispitano, metalom obloeno i pregraeno postrojenje

za unutarnju montau sa rasklopitem sa SF6 izolacijom. Postrojenje je smjeteno na
montanom platou suprotno od ulaznih vrata. Postrojenje je opremljeno sa tri odvoda jedan
dalekovodni i dva transformatorska.

7.6 Prikljuak na mreu

Plasman proizvedene elektrine energije kao i veza na SN distributivnu mreu ostvarie se

na naponskom nivou 35 kV, preko razvodnog postrojenja (=H).

Razvodno postrojenje 35 kV je za unutranju montau i bie locirano u posebnoj prostoriji

dograenog dijela postojee trafostanice. Rasklopni blok 35 kV sastavljen je od modularnih,
metalom oklopljenih, tipski atestiranih elija za unutranju montau, nazivnog napona 38 kV,
nazivne struje 630 A, podnosive jednosekundne termike struje kratkog spoja 20 kA.
Dispozicija opreme u elijama omoguava kablovski prikljuak sa donje strane elija.

Predvieno je tipsko razvodno postrojenje slobodno stojee, sa vratima sa prednje strane za

unutranju montau sa jednim sistemom sabirnica, sastavljeno od 3 (tri) elije.
Namjena elija je sledea:
= H+H1 Transformatorska elija
= H+H2 Mjerna elija
= H+H3 Izvodna elija.

7.7 Vlastita potronja elektrane

Za napajanje potroaa sopstvene potronje predvieni su sledei naponi:

- Naizmjenini napon 3400/230 V, 50 Hz
- Jednosmjerni napon 24 V, jss
Mreom naizmjeninog napona se napajaju sledei ureaji u kogenerativnom postrojenju:

85
Tabela 25: Potronja elektrine energije u CHP
Potronja
PROCJENA
Vlastita UKUPNO elektrine
NAZIV OPREME elektrine snage Koliina
potronja (kWe) energije
(KW)
(kWh/god.)
Transporter 11 1 11 17.074,3
Drobilica Glavni pogon drobilice 65 1 65 100.893,6
Hidraulika jedinica drobilice 2,2 1 2,2 3.414,9
Transporter 1 7,5 1 7,5 11.641,6
Transporter 2 4,5 1 4,5 6.984,9
Skladite
Sistem hidraulikih nagrtaa
7,5 1 7,5 11.641,6
sjeke
Ventilator dimnih plinova 16 1 16 81.600,0
Sekundarni ventilator zraka 9 1 9 45.900,0
Primarna ventilator zraka 9 1 9 45.900,0
Pumpe za vodu ( 1radna + 1
12,5 2 12,5 63.750,0
rezervna)
Recirkulacioni ventilator 4,5 1 4,5 22.950,0
Transport pepela 10 1 10 51.000,0
Kotao
Sistem za loenje kotla 3,5 2 7 8.925,0
Pumpa pilot gorionika 1,1 1 1,1 5.610,0
Duva ai 0,75 4 3 15.300,0
Grija zraka 1,1 1 1,1 5.610,0
ESP Transformatori 13,5 1 13,5 17.212,5
ESP Sistem odvodnje 1,1 3 3,3 4.207,5
Sistem odvodnje pepela 1,1 1 1,1 5.610,0
OPREMA - Trofazni motori 5,5 1 5,5 28.050,0
AOP motor 3,5 2 7 35.700,0
ACOP motor 2 1 2 10.200,0
Turbina
Air puhala motor 0,375 1 0,375 1.912,5
Parni extr. motor 0,75 1 0,75 3.825,0
Sistem vodenog hlaenja 4,5 1 4,5 22.950,0
Rashladni Motor 7,5 2 4,5 18.130,5
toranj Pumpa za rashladnu vodu 4,5 1 4,5 22.950,0
Ukupna instalisana snaga elektrinih ureaja i potrnja elektrine
217,925 668.943,9
energije

Ukupna instalisana snaga potroaa elektrine energije u kogenerativnom postrojenju

FAGUS NOMAR u Kneevu iznosi 217.925 [kWe]. Ukupna potronja elektrine energije u
kogenerativnom postrojenju na godinjem nivou iznosi 668,9 [MWh].

Veza blok - transformatora sa glavnim razvodom 0,4 kV (=NE) + NE1 predviena je kablom
PP00. Pomenuti razvod i njegov napojni kabl tite se prekidaem.

U okviru kogeneracijskog postrojenja za potrebe napajanja elektrinom energijom

multifunkcionalnih mikroprocesorskih zatitnih i upravljakih releja i PLC - a, predvien je
naponski nivo 24 V, jss. Potroai na naponskom nivou 24 V, jss u normalnom pogonu
direktno se napajaju sa automatski regulisanog ispravljaa / punjaa (ARIP), 230 V nz / 24 V
jss 10 % i stacionarne AKU baterije koja je paralelno spojena na navedeni ispravlja na

86
strani 24 V jss. Podrazvod 24 V jss, (+NK) napaja se iz ormana sopstvene potronje 0,4 kV
(+NE1), kablom tipa PP00 54 mm2. Iz jednosmernog razvoda +NK predvieno je napajanje
odgovarajuih podrazvoda.

7.8 Sistem upravljanja

Upravljanje

Projektno reenje upravljanja kogenerativnim postrojenjem predvia dva hijerarhijska nivoa

upravljanja:
- Upravljanje na nivou agregata;
- Upravljanje na nivou postrojenja.

Upravljanje na nivou agregata

U kogenerativnom postrojenju je predvien jedan agregat, koji predstavlja posebnu

funkcionalnu cjelinu i ima svoj upravljaki ureaj - PLC. PLC agregata (u oznaci -A11) bie
smjeten u upravljakom ormanu +UC. Orman je smjeten u blizini samih agregata. U
upravljakom ormanu agregata bi pored samih kontrolera bila smjetena i ostala upravljaka
oprema.

Nadzor i upravljanje turboelektrinim agregatom izvodi se preko programibilnog kontrolera

(PLC) smjetenog u ormaru upravljanja. Pultevi slue za smjetaj elektrinih elemenata za
runo i automatsko upravljanje, mjerenje, signalizaciju i registraciju elektrinih i tehnolokih
veliina. Najee su smjetene u zajednike upravljake prostorije.

Komunikacija ovjek-maina (eng. HMI-human machine interface) izvee se lokalno preko

operatorskog panela i daljinski preko SCADA sistema smjetenog u prostoriji komande
energane. Sinhronizacija i upravljanje sklopnim aparatima izvodit e se iz prostorije glavnog
operatera. Preko operatorskog panela mogue je imati pregled nad svim trenutnim
veliinama stanja sistema (pritisci, temperature, struje, naponi, itd. ), trend stanja, alarmna
stanja i dr. Operater na panelu moe izvriti pokretanje, zaustavljanje, poveanje i smanjene
brzine vrtnje agregata, itd. Kada se uspostave uvjeti vrtnje u praznom, sinhronizacija se vri
daljinski iz upravljake stanice.

Regulacija brzine vrtnje i snage turbine te napona generatora se izvode kao zasebni digitalni
regulatori koji razmjenjuju osnovne date vrijednosti sa glavnom nadzorno-upravljakom
jedinicom.
Upravljanje na nivou postrojenja

Funkcionalne cjeline kao to su razvodno postrojenje 35 kV (=H) i prema turbinskog

postrojenja i parnog kotla su bitni za funkcionisanje cjele elektrane pa su iz tog razloga
upravljani preko glavnog PLC - a (-A1). Glavni PLC je smjeten u ormanu +UCC1.
Na nivou elektrane su mogua dva reima upravljanja:
- Test
- Automatski

87
 7.9 Mjerenje

U kogenerativnom postrojenju FAGUS NOMAR u Kneevu predvieno je mjerenje elektrinih

i neelektrinih veliina.

Mreni analizator smjeten je u 35 kV elijama (+H1, +H2) u okviru mikroprocesorskih

zatitnih releja, a posebno u eliji +H3 za zahvat mjerenih veliina i pokazuje sve vrijednosti
elektrinih veliina.

Neelektrine veliine se mjere elektrinim putem posredstvom pretvaraa kao primarnih

elemenata i transmitera formirajui unipolarni strujni signal prenose do UI sistema.

7.10 Zatita

Osnovni zadatak zatita u kogenerativnom postrojenju FAGUS NOMAR u Kneevu je da titi

opremu od moguih oteenja i havarija koje mogu nastupiti kao posledica poremeaja u
mrei ili kvarova na opremi u elektrani.

Predviene su mikroprocesorske zatite sistema agregata, zajednikog transformatora,

rasklopne opreme na 35 kV sabirnicama, izvoda iz elektrane, kablova (elektrine zatite) i
zatite turbine, sistema regulacije i sifonskog zatvaraa (mehanike).

Zatite obuhvataju sledee cjeline:

- Zatite generatora;
- Zatite turbine;
- Zatite blok transformatora;
- Zatita 35 kV izvoda.

Oprema za zatitu agregata kompletno sa svom prateom opremom, poev od napojnih

modula, potrebnog broja izlaznih kontakata za uklapanje u eme upravljanja, komandovanja i
signalizacije, prikljuaka i ureaja za testiranje u pogonu itd. smjetena je u ormanu +UG
generatorskog postrojenja 0,4 kV.

Oprema za zatitu kabla izmeu ormana i blok transformatora sa kontrolom rada prekidaa
kompletno sa svom prateom opremom, poev od napojnih modula, potrebnog broja izlaznih
kontakata za uklapanje u eme upravljanja, komandovanja i signalizacije, prikljuaka i
ureaja za testiranje u pogonu i tako dalje, smetena je u gornjem odeljku ormana
razvodnog postrojenja 35 kV.
Oprema za zatitu izvoda elektrane kompletno sa svom prateom opremom, poev od
napojnih modula, potrebnog broja izlaznih kontakata za uklapanje u eme upravljanja,
komandovanja i signalizacije, prikljuaka i ureaja za testiranje u pogonu smjetena je u
gornjem odeljku ormana razvodnog postrojenja 35 kV.

7.11 Signalizacija

Obuhvata signalizaciju radnih i alarmnih stanja. Izvedena je na razvodima, operatorskim

panelima i monitorima procesne i operatorske stanice.

88
 7.11.1 Signalizacija i alarmi

Oprema sistema za daljinski nadzor i upravljanje - SCADA (Supervisory Control and Data
Acquisition) sastojae se od:
- SCADA servera (-SRV01 i -SRV02);
- Dve operatorske stanice (-OS01 i -OS02);
- Inenjerske stanice (-SYS01);
- Arhivskog i web servera (-SRV03);
- Sistema za vremensku sinhronizaciju (-GPS01).

7.11.2 Sistem jednosmjernog napona

Sistem jednosmjernog napona omoguava besprekidno napajanje svih potroaa koji rade
na 24 V i 110V, jednosmjerni napon. To se prije svega odnosi na PLC-ove i njihove
komponente, zatim na sklopke za transfer vlastite potronje, pumpu hidraulikog agregata
pokretanu jednosmjernim motorom, a koja omoguava black start agregata. Takoe
sistem jednosmjernog napona obezbjeuje signalni i upravljaki napon 24 V jednosmjerno.

Sistem jednosmjernog napona omoguava funkcionisanje sistema upravljanja vie od 24

sata u sluaju nestanka 0,4 kV napajanja. Poslije isteka tog vremena dolo bi do pada
sistema zbog pranjenja akumulatora to treba sprijeiti pokretanjem generatora u
izolovanom reimu rada radi obezbjedenja napajanja vlastite potronje i punjenja
akumulatora.

7.11.3 Komunikacije

Namjena telekomunikacionog sistema je povezivanje na daljinski (dispeerski) Centar

upravljanja.

Nain postavljanja optikih kablova odgovarae nainu prenosa elektrine energije, i kablom
poloenim u zemlju. Pri tome je obavezna upotreba cjevi za polaganje Karakteristike optikih
kablova zavisie i od karakteristika korienih switch ureaja, kao i ostalih aktivnih
komunikacionih ureaja. Konano tehniko rjeenje telekomunikacionog sistema bie
definisano nakon to se definie proizvoa telekomunikacione opreme i opreme sistema
upravljanja.

Optiki kablovi e biti postavljeni od optikog razdjelnika u telekomunikacionom ormanu na

vodozahvatu (+YS2 - AX01) do optikog razdjelnika u telekomunikacionom ormanu.
Sistemi upravljanja kotlom, oprema sistema kondenzacije i podhlaivanja otpadne turbinske
pare, sistem za napajanje kotla vodom, sistem za loenje kotla i sistem video nadzora
koristie nezavisno odgovarajui dio kapaciteta pomenutih optikih kablova.

Sistem video nadzora predvien je za potrebe kontrole pristupa objektu kogenerativnog

postrojenja kao i pregleda aktivnosti unutar objekta. S obzirom na predviene
telekomunikacione veze izmeu objekata i na meusobnu fiziku udaljenost objekata,
projektom je predvien IP sistem video nadzora. Najvea prednost sistema video nadzora
baziranog na IP tehnologiji jeste njegova stalabilnost i fleksibilnost, odnosno lako proirenje i
promjena funkcionalnosti sistema.

89
U okviru sistema video nadzora predviene su pokretne i fiksne kamere, za spoljanju ili
unutranju montau.

Za pokrivanje prilaza objektima koji se nadziru koristie se po dvije spoljanje pokretne

kamere (zbog toga to je pokretnim kamerama mogue pokriti vee podruje) i po jedna
spoljana fiksna kamera. Unutranje kamere sluie za pregled situacije unutar objekata.

7.11.4 Sistem uzemljenja

Uzemljenje je ostvareno mreom u betonskoj konstrukciji temelja objekta kogenerativnog

postrojenja napravljenom od FeZn trake. Mrea se sastoji od jednog prstena na
generatorskoj koti. Sa takve mree izvedeni su izvodi u kablovski kanal, izvodi do generatora
i turbine, transformatora, srednjenaponskog postrojenja, ormara 0,4 kV opreme i izvod za
prikljuak glavnog uzemljivaa.

Glavni uzemljiva je formiran pruanjem Fe-Zn trake u kanalo postavljenom oko objekta
kogeneracijskog postrojenja.

Izjednaenje potencijala je izvedeno spajanjem kuita generatora, turbina, hidraulikog

agregata, transformatora, srednjenaponskog postrojenja i kuita 0,4 kV ormara bakarnim
kablom PF 1x50 mm2 na bakarnu sabirnicu 50x10x700 mm smjetenu na pogodnom mjestu,
najbolje u kablovskom kanalu u blizini ormara 0,4 kV. Bakarna sabirnica je spojena na
uzemljenje izvedeno sa Fe-Zn trakom. Takoe, svi ostali metalni dijelovi su spojeni na
uzemljenje, izvreno je prespajanje svih vrata PF bakrenim uetom, kao i prespajanje svih
prirubnica pritisnog cjevovoda.

7.11.5 Polaganje kablova

Izbor kablova je izvren na osnovu dominantnog kriterijuma u zavisnosti od naponskog nivoa

uzimajui u obzir strujnu nosivost kablova, vrijeme trajanja kvara kao i uslove polaganja.

Radi polaganja kablova za povezivanje opreme agregata, blok transformatora, termotehnike

opreme i opreme instalacija, predviena je izrada kablovskih kanala u podu, kanala u zidu za
kablove prema blok transformatoru, dok je voenje i polaganje kablova po zidovima pomou
perforiranih oklopljenih regala, kablovskih nosaa i obujmica.

Napojno distributivni kablovi 35 kV su jednoilni tipa XHE odgovarajueg broja ila i presjeka.
Napojni kablovi 0,4 kV su tipa XLPE00, PP00 i PP00 - Y 600/1000 V odgovarajueg broja
ila i presjeka. Komandni i signalni kablovi su tipa H05VVC4V5 - JZ, PP00 i LiYCY
odgovarajueg broja ila i presjeka.

Spoljanje kablovske trase su tako izabrane da je ukrtanje sa ostalim spoljanjim

instalacijama minimalno, a tamo gde ima ukrtanja i paralelnog voenja sa drugim
instalacijama treba postupiti u skladu sa aktuelnim tehnikim uslovima.

Presjeci, tipovi kablova kao naini polaganja su izabrani prema SRPS IEC 60364 4 - 43 i
SRPS IEC 60364 5 - 52 i TP3.

90
 7.11.6 Mjerenje elektrine energije

Predvieno je jedno mjerno mjesto to se vidi na jednopolnoj emi. Ormari sa brojilima

elektine energije treba biti smjeten u posebnoj prostoriji ili na vanjskom zidu mainske
zgrade tako da osoblje koje vri oitanje ne mora ulaziti u mainski salu ili prostoriju
srednjenaponskog postrojenja.

Instrumenti koji slue za mjerenje isporuene elektrine energije bie obavezno badareni i
plombirani od strane nadlenih institucija sa propisanim rokom obaveznog badarenja radi
potvrde tanosti isporuene elektrine energije.

7.12 Sistem za pothlaivanje i kondenzaciju otpadne turbinske pare

Za potrebe hlaenja na parnoj turbini bie instaliran rashladni toranj Tip rashladnog tornja e
biti Counter flow.
Karaketristike rashladnog tornja su :

Protok rashladne vode: 270,0 m3/h

Ulazna temperatura vode na toranj (mix u kolektoru rashladnog tornja): 42 C
Temperatura rashladne vode na izlazu iz tornja: 26 C
Ukupni kapacitet rashladnog tornja: 5,02 MW
Kondenzator je povezan sa sistemom rashladnog tornja elinim cijevima.
Pumpnim sistemom rashladnog tornja se voda distribuie do izmjenjivaa toplote
kondenzatora otpadne turbineke pare. Nakon izmjene toplote zagrijana voda se zatvorenim
cijevnim sistemom dovodi u rashladne kolone tornja gdje se pothlaivanje vode vri
protustrujnim strujanjem vazduha. Potrebnu struju vazduha obezbjeuju ventilatori
postavljena na vrhu rashladnog tornja u difuzorske oklope.

Kondenzator

Povrinski kondenzator tip Shell and tube. Materijal cijevi je nerajui elik a omotaa i
cjevne ploe ugljenini elik. Dizajnirani stepen zaprljanja je 0,85.
Kapacitet kondenzatora je 6 t/h kondenzovanja pare.

Protok rashladne vode kroz kondenzator pri maksimalnom kapacitetu je 270 m 3/h
(dizajnirana temperatura rashladne vode ulaz/izlaz je 26/40 C). Rashladna voda e se
dopremati sa rashladnog tornja i nakon prolaska kroz kondenzator ponovo vraati na
rashladni toranj.

Uljni sistem

Sistemi ulja za podmazivanje i regulacionog ulja su odvojeni i imaju razliit radni pritisak. Ulje
oba sistema se nalazi u zajednikom spremniku odakle se pumpama transportuje u sistem.
Glavne uljne pumpe su locirane na vratilu turbine. Pomone elektro pumpe imaju pomone
izvore napajanja.

Ulje se prije ulaska u spremnik hladi u hladioniku ulja. Potrebna koliina rashladne vode u
svrhu hlaenja turbinskog ulja je 15 m3/h. Rashladna voda e biti dopremljena sa rashladnog
tornja.

91
 7.13 OBJEKAT KOGENERATIVNOG POSTROJENJA

Za zasnivanje kogenerativnog postrojenja prethodno navedenih karakteristika potrebno je

izgraditi objekat sa cca. 540 m2 povrine.
Objekat je lociran u krugu postrojenja fabrike FAGUS NOMAR u Kneevu.
Gabarit objekta iznosi 27,0 x 20,0 m visine 12,00 m sa pristupom sa istone strane.

KONSTRUKCIJA

Temelj objekta na koti 0.00 m je armirano betonski. Kontra ploa debljine 25 cm na koju idu
nosivi zidovi depoa od armiranog betona debljine 25 cm.Stubovi hale se temelje na armirano
betonskim stopama dimenzija 200/400/50 cm, 180/200/50 cm i 180/180/50 cm sve povezane
temeljnim gredama 25/50 cm.
Temlji tehnoloke opreme su armirano betonski samci dimenzionisani prema tehnolokoj
podlozi. Tehnoloki kanali su armirano betonski veliine prema tehnolokoj podlozi ,
obrubljeni L profilima 50/50 mm i poklopljeni elinim rebrastim limom. elinim L
profilima su obrubljeni svi temelji maina n akoti +0,10 m. Svi potrebni ankeri su proraunati i
uraeni prema tehnolokoj podlozi.
Konstrukcija objekta i krova je elina, obloena sendvi panelima od pocinanog
plastificiranog lima debljine 6 cm i ispunjenog kamenom vunom.

MATERIJALI I OBRADA

Pod na koti 0,00 m je zaribani beton potpuno ravan uz toleranciju na duini 0,25 m +/-1,2
mm, a na duini 2,00 m +/- 3,00 mm. Pod u kotlovnici je finalno obraen fer betonom na
armirano betonskoj ploi debljine 16 cm. Pod u sanitarnom voru i na prilaznom mostu je
podna keramika. Vidljivi betonski zidovi se bruse, zaribavaju i boje bojom za beton. Zidovi
sanitarnih vorova se oblau zidnom keramikom do visine 200 cm. Na ulazu u depo su
aluminijumska plastificirana rolo vrata, a na ulazu u kotlovnicu i u prostorijama su
aluminijumska plastificirana vrata, kao i fiksne prozorske trake. Na krovu su etiri kupole koje
se otvaraju na temperaturi veoj od 40 C i u sluaju pojave dima. Predviene su
aluminijumske plastificirane reetke za ulaz i izlaz zraka u kotlovnicu.

Vodovodne instalacije za cjelokupan objekat (hladna/topla sanitarna voda) projektovane su

od polipropilenskih vodovodnih cijevi visoke gustine. Unutranja hidrantska mrea,
projektovana je od elinih pocinanih cijevi. Projektom su razdvojene instalacije sanitarne i
hidrantske vode. Ispred objekta se nalazi vodomjerni aht, u kojem je odvojeno mjerenje
potronje sanitarne i hidrantske vode. Projektom je predvieno da se tehnoloka voda
(dopuna i hlaenje sistema) obezbeuje prikljukom na instalacije hidrantske vode.
Na svim odvojcima horizontalnih grana u sanitarnim vorovima predviena je ugradnja
propusnih ventila smjetenih na pristupanim mjestima ime se omoguava zatvaranje
dovoda za svaki sanitarni vor posebno, a ispred svih sanitarnih ureaja predviena je
ugradnja propusnih ventila sa poniklovanom kapom i rozetnom 15 mm. Na hidrantskoj
mrei nisu projektovani zatvarai.

Protivpoarna zatita objekta rijeena je postavljanjem hidranata, ukupno 2 hidranta.

Raspored hidranata (hidrantskih ormana) prikazan je u odgovarajuim grafikim prilozima. U
hidrantske ormare (zidne) ugrauje se hidrantski ventil, vatrogasno crijevo nazivnog prenika
52 mm duine 15 m sa mlaznicom prenika 12 mm. Hidrantska mrea mora biti
obezbijeena od zamrzavanja i mehanikog oteenja.

92
Hidrantska mrea, sa svim ureajima i armaturom, mora se kontrolisati najmanje jednom
godinje. Pri kontroli mjeri se pritisak vode u hidrantskoj mrei pri istovremenom radu dva
hidranta. Pritisak se mjeri pri isticanju vode u punom mlazu iz oba hidranta, i to poslije 2
minuta isticanja, a u izvetaju o mjerenju pritiska navodi se datum i vrijeme mjerenja. Crijeva
u hidrantskim ormarima kontroliu se najmanje jednom godinje, pri emu se moraju ispitati
pritiskom vode od 7 bara. Sve cijevi za hidrantsku mreu se izoluju prema mjestu ugradnje,
dvostrukim omotom filcane trake za cijevi u zidu, dvostrukim omotom dekorodal trake i
premazom bitulita za cijevi u zemlji te prefabrikovanom poliuretanskom izolacijom
odgovarajueg prenika za cijevi izloene smrzavanju.

Tehnoloka voda za potrebe dopune i hlaenja sistema obezbeuje se prikljukom na

instalacije hidrantske vode. Razvodni cevovod tehnoloke vode (50 mm) se do kotlova vodi
nosaima privrenim za krovnu konstrukciju.
Odvod vode sa poda sanitarnih prostorija predvien je podnim slivnicima sa niklovanom
reetkom.

U toku redovnog rada kogenerativnog postrojenja nema isputanja tehnike vode u

kanalizacioni sistem. Kotlovska voda isputena tokom odmuljivanja kotla isputa se
kontrolisano u prijemni aht tehnike vode.
Kina kanalizacija se prikuplja horizontalnim i vertikalnim olucima i odvodi do vanjskih
ahtova.

Slika 16: Situacioni plan predloenog CHP sistema

Dispozicija kogenerativnog postrojenja je data na narednoj slici.

93
Slika 17: Dispozicija opreme u kogenerativnom postrojenju FAGUS NOMAR
94
8. ORGANIZACIONI I KADROVSKI ASPEKTI EKSPLOATACIJE POSTROJENJA

Budui da se radi o objektu kogenerativnog postrojenja na drvni otpad koje e imati veliki
stepen automatizacije rada postrojenja i daljinsko upravljanje, predvia se angaovanje po 2
radnika u prvoj i drugoj smjeni za stalan nadzor i upravljanje kogenerativnim postrojenjem i
jednog radnika u treoj smjeni za povremeni obilazak postrojenja radi vizuelne kontrole i
pregleda opreme.

Osim toga, potrebno je povremeno angaovanje osoblja za vrenje remontnih radova osim
generalnih remonata za koje su potrebni specijalizovani kadrovi kompanija isporuilaca
opreme.

9. DINAMIKA IZGRADNJE POSTROJENJA

9.1 Opti uslovi izvoenja

Kod izgradnje objekata kogeneracije na drvni otpad najvei dio radova se odnosi na
mainsko postrojenje.

Ugovor za izvoenje radova na izgradnji projektovanog objekta zakljuit e se izmeu

INVESTITORA i IZVOAA radova a na osnovu ovog odobrenog projekta. Projekat je
sastavni dio ugovora;

IZVOA radova je obavezan da odredi RUKOVODIOCA RADILITA odnosno fiziko lice

koje e rukovoditi radovima a ima zakonsko pravo na ovu funkciju;

INVESTITOR je obavezan da odredi NADZORNOG ORGANA odnosno fiziko lice koje e

sprovoditi nadzor nad izvedenim radovima a koje ima zakonsko pravo na ovu funkciju;
Instalacija i oprema odnosno mainska faza predmetnog objekta mora biti izvedena tako da
u svemu odgovara ovom projektu i vaeim propisima i standardima. Sva odstupanje od
projekta dozvoljeno je samo uz prethodnu saglasnost projektanta a sve izmjene se moraju
unijeti u graevinski dnevnik;

Radovima izgradnje objekta se ne smije pristupiti bez graevinske dozvole izdate od

nadlenih organa;

INVESTITOR je duan da prije poetka radova na izgradnji objekta IZVOAU obezbjedi

prikljuak elektrine energije i vode;

IZVOA ovog projekta duan je da prije poetka radova prekontrolie usaglaenost

projekta sa stvarnim stanjem na gradilitu. U sluaju ne usaglaenosti projekta sa stvarnim
stanjem na gradilitu IZVOA je duan da sa dovoljno obrazloenja trai da se projekat
prilagodi;

IZVOA je duan da :
radove izvede prema projektu;
radove izvede prema propisima, standardima, tehnikim normativima i normama kvaliteta
koji vae za ovu vrstu objekta;
blagovremeno preduzme mjere za sigurnost zaposlenih radnika, prolaznika, saobraaja,

95
susjednih bjekata, objekta i radova, opreme, ureaja i postrojenja;
Izvoa radova je duan da o svom troku organizuje gradilite, izradi privremene objekte
za smetaj opreme, materijala, alata, prirune radionice i radne snage, zatim obezbedi
potrebnu mehanizaciju, obezbedi prevoz radnika i slino;
Izvoa je duan da o svom troku unese u grafiku i tekstualnu dokumentaciju sve izmene
i dopune koje su usledile u toku izvoenja radova u jednom primerku a na osnovu kojeg e
se izraditi projekat izvedenih radova bilo od strane Izvoaa radova ili projektantskog
preduzea;

Garantni rok za kvalitet radova je rok predvien zakonskim propisima ukoliko u ugovoru nije
drugaije odreeno. Za ugraenu opremu vai garancija proizvoaa te opreme. Garantni
rok tee od dana tehnikog prijema izvedenih radova pod uslovom da komisija da pozitivno
miljenje;

U toku izvoenja radova IZVOA je obavezan da koristi materijal koji u potpunosti

odgovara vaeim propisima i standardima. Ugraeni materijal i oprema moraju imati svu
potrebnu prateu dokumentaciju predvienu zakonskim propisima (atesti, sertifikati itd.);

Ako NADZORNI ORGAN zahtijeva da se izvri ponovno ispitivanje materija IZVOA

radova e izvriti zahtijevano ispitivanje u ovlatenoj ustanovi. Ukoliko ispitivanje pokae da
materijal odgovara vaeim propisima i standardima trokove ispitivanja snosi INVESTITOR.
U sluaju da ispitivanje pokae da ma terijal ne odgovara vaeim propisima i standardima
trokove ispitivanja snosi IZVOA a predmetni materijal mora biti uklonjen sa gradilita i
zamijenjen drugim odgovarajuim materijalom;

Ukoliko INVESTITOR bude raspolagao odreenim materijalom i ukoliko ga ustupiIZVOAU

u cilju njegove ugradnje u postrojenje, IZVOA je duan da sav materijal detaljno pregleda
i neispravan odbaci. Ako NADZORNI ORGAN izriito zahtijeva da se ugradi neodgovarajui
materijal, IZVOA e ga ugraditi i u tom sluaju IZVOA ne odgovara zaposledice
uzrokovane ugradnjom ne odgovarajueg materijala a garancija se izuzima za dio instalacije
u koju je ugraen navedeni materijal. Sve prethodno navedeno se mora konstatovati u
graevinskom dnevniku i odgovarajuoj dokumentaciji u pisanoj formi (zapisnik, aneks
ugovora itd.);

Ako IZVOA izvede instalaciju u svemu po odobrenom projektu i sa materijalom

predvienim ovim projektom, snosi odgovornost za ispravno funkcionisanje sistema samo u
pogledu izvrenih radova, kvaliteta materijala i kapaciteta pojedinih elemenata. Samovoljno
mijenjanje projekta od strane IZVOAA zabranjeno je. Za manje izmjene u odnosu na
usvojeni projekat dovoljna je saglasnost NADZORNOG ORGANA. Ukoliko se ukae potreba
za veim izmjenama projekta, tada je potrebno da projektant preradi projekat. Tako preraen
projekat mora se ponovo uputiti investitoru na odobrenje;

IZVOA je obavezan, ukoliko prilikom izvoenja radova primjeti da je predloeno rjeenje

tehniki neispravno ili neusaglaeno sa graevinskim objektima i drugim instalacijama,da o
tome obavijesti INVESTITORA i trai izmjenu projekta;

IZVOA radova mora za pojedine strune radove imati na gradilitu rukovodee tehniko
osoblje koje ima zakonsko pravo za rukovoenje takvim radovima. Svi radnici moraju
imati odgovarajue kvalifikacije i struno znanje potrebno za izvoenje radova na datoj
instalaciji. NADZORNI ORGAN ima pravo i dunost da putem graevinskog dnevnika naredi
IZVOAU da sa gradilita odstrani nestruno osoblje;

Pri izvoenju radova IZVOA mora voditi rauna da ne doe do oteenja okolnih
objekata, samog objekta na kom se izvode radovi i ve izvedene instalacije. Svaku uinjenu
tetu koja je uzrokovana namjerno, nemarnou ili zbog nedovoljne strunosti od strane

96
IZVOAA, IZVOA je duan da otkloni ili da snosi trokove otklanjanja nastale tete;

Sve otpatke i smee koje IZVOA sa svojim radnicima pri izvoenju radova naini, duan
je da o svom troku odnese sa gradilita na za to odreeno mjesto;

Mjere bezbjednosti zaposlenih radnika na ovom poslu duan je da preuzme IZVOA

radova po vaeim propisima;

Za vrijeme radova IZVOA je duan da na gradilitu vodi graevinski dnevnik. U

graevinskom dnevniku moraju biti upisani: uslovi pod kojima se izvode radovi, broj radnika,
opis izvedenih radova sa naznaenim izvrenim poslovima i ugraenim pozicijama, promjene
i odstupanja od glavnog projekta i evidencija ostalih dogaaja u toku graenja (havarija,
povreda na radu, posebni zahtjevi INVESTITORA i nadzornog organa itd.). Graevinski
dnevnik ovjeravaju nadzorni organ i predstavnik IZVOAA radova;

Nadzorni organ vodi graevinsku knjigu u kojoj evidentira sve izvedene radove. Graevinska
knjiga mora biti zapeaena i ovjerena od strane investitora a mora biti ovjerena od strane
predstavnika IZVOAA radova i nadzornog organa;

Zavreni objekat se ne smije upotrebljavati prije izvrenja tehnikog pregleda objekta.

Zahtjev za izvrenje tehnikog pregleda objekta podnosi INVESTITOR kod ovlatene
ustanove;

IZVOA je duan da po zavretku radova izradi i preda investitoru upustvo za rukovanje

instalacijom. Upustvo za rukovanje mora biti uraeno u tri primjerka od kojih jedan mora biti
zastakljen, uramljen i postavljen na mjesto dostupno rukovaocu objekta;

Tokom izvoenja radova INVESTITOR mora obezbijediti lice koje e vriti struni nadzor nad
izgradnjom. Ime nadzornog organa INVESTITOR saoptava IZVOAU u pisanoj formi prije
poetka izvoenja radova. Nadzorni organ mora ispunjavati uslove propisane Zakonom o
izgradnji objekata i posjedovati odgovarajue strune kvalifikacije.Nadzorni organ vri nadzor
nad izvoenjem radova, usklauje dinamiku izvoenja radova i daje potrebna upustva
IZVOAU radova. Nadzorni organ ovjerava graevinski dnevnik, graevinsku knjigu,
situaciju i ostala slubena dokumenta;

IZVOA je na gradilitu odgovoran nadzornom organu i sa njim komunicira putem

graevinskog dnevnika;

Nakon zavretka montanih radova cjelokupno postrojenje se mora ispitati. Ispitivanje vri
IZVOA radova uz obavezno prisustvo nadzornog organa;
O izvrenom ispitivanju moraju se sainiti zapisnici. Zapisnici ispitivanja treba da sadre:
predmet ispitivanja;
popis lica koja su vrila i prisustvovala ispitivanju;
datum i vrijeme ispitivanja;
okolnosti pod kojima je ispitivanje vreno;
rezultate ispitivanja sa tano dobijenim vrijednostima ispitivanih parametara;
zakljuak u kojem se konstatuje rezultati ispitivanja;
svojeruan potpis lica koja su vrila ispitivanje i koja su prisustvovala ispitivanju.
Zavretkom radova se smatra dan kada IZVOA podnese nadzornom organu pismeni
izvjetaj o zavretku ugovorenih radova i nadzorni organ pismeno potvrdi navedeni izvjetaj
u graevinskom dnevniku. Nakon zavretka radova nadzorni organ podnosi zahtjev za
izvrenje tehnikog pregleda u pisanoj formi INVESTITORU;
Nakon zavretka radova u sluaju da su na objektu izvrene znatne izmjene u odnosu na
glavni projekat potrebno je izraditi projekat izvedenog stanja. projekat izvedenog stanja se
izrauje u svrhu sprovoenja tehnikog prijema i izdavanja upotrebne dozvole objekta.

97
Ukoliko nije dolo do izmjena na objektu u odnosu na glavni projekat tada INVESTITOR i
IZVOA potvruju i ovjeravaju na glavnom projektu da je izvedeno stanje u skladu sa
projektovanim;

Ukoliko se prilikom izvoenja pojavi vie radova nego to je koliina u pojedinim pozicijama
predmera radova u tehnikoj dokumentaciji predvieno i ugovoreno, onda e to nadzorni
organ i odgovorni izvoaa radova u graevinskom dnevniku konstatovati kao viak radova;
Ukoliko se prilikom izvoenja pojave radovi koji predmerom radova nisu predvieni i
ugovoreni onda e to takoe biti konstatovano u graevinskom dnevniku;

Za tehniki prijem objekta IZVOA odnosno INVESTITOR duni su komisiji za tehniki

prijem dostaviti sledeu dokumentaciju na uvid:
odobrenje za gradnju sa svim potrebnim saglasnostima;
kompletnu investiciono-tehniku dokumentaciju;
ocjenu izvedenih radova od strane ovlatene ustanove a sa aspekta zatite na
radu i protivpoarne zatite;
atestnu dokumentaciju ugraenog materijala;
zapisnik o izvrenoj kontroli i prijemu konstrukcije prije montae;
zapisnik i izvjetaj ispitivanja;
ateste zavarivaa;
dnevnik rada i graevinsku knjigu;
upustvo za putanje u rad i odravanje sa emom postrojenja.

IZVOA je duan da obezbjedi mjerne i kontrolne ureaje i instrumente i neophodnu radnu

snagu za obavljanje tehnikog pregleda i prijema;

IZVOA radova je duan da o svom troku otkloni sve nedostatke koje komisija za tehniki
pregled pronae i navede ih u pisanoj formi a koji su po ugovoru obaveza IZVOAA
radova;

Nakon dobijanja dozvole za upotrebu objekta, objekat se moe pustiti u probni rad.
Odobrenje za upotrebu izdaje organ koji je izdao odbrenje za gradnju i odredio komisiju za
tehniki pregled objekta;

INVESTITOR i IZVOA radova, nakon dobijanja dozvole za upotrebu objekta duni su u

zakonskom roku izvriti primopredaju objekta;
* ovi opti uslovi su sastavni dio glavnog projekta i u svemu su obavezni za
IZVOAA i INVESTITORA;
**ostali uslovi se reguliu izmeu IZVOAA i INVESTITORA Ugovorom o izvoenju
radova.

9.2 Faze i etape izvoenja

Izgradnja objekta kogenerativnog postrojenja je skup aktivnosti u mainskoj ,graevinskoj i

elektro fazi izgradnje koji se mogu podijeliti na sledee etape:
- Pripremni radovi (organizacija gradilita, izgradnja gradilinih objekata i
infrastrukture);
- Izgradnja graevinskih pozicija temelja kotlovnice i turboagregatske sale;
- Montaa eline konstrukcije objekta;
- Montaa kotla sa sistemom za loenje;
- Montaa napojnog sistema kotlovkom vodom;
- Montaa glavnog kotlovskog parovoda sa razdjelnikom;

98
 - Prvo ispitivanje na vrstou pritisnog dijela kotlovskog postrojenja u skladu sa
vaeim pravilnicima;
- Montaa opreme za pripremu i skladitenje energenta (skladite sjeke);
- Montaa sistema svjeeg vazduha i dimnih plinova;
- Montaa sistema za tretman dimnih plinova (multiciklon i elektrostatski filter):
- Montaa turbine sa prateom opremom;
- Montaa turbinskog parovoda;
- Montaa sistema za podhlaivanje i kondenzaciju otpadne turbinske pare;
- Prvo ispitivanje na vrstou pritisnog dijela turbinskog postrojenja (turbinski parovod);
- Pranje i zatita kotlovskih i turbinskih instalacija (unutranja antikorozivna zatita,
ispiranje i produvavanje);
- Zavrni radovi na izgradnji objekta;
- Izgradnja elektro instalacija;
- Izgradnja sistema upravljanja, nadzora i komunikacija;
- Sprovoenje hladnog testa kotlovskog i turbinskog postrojenja;
- Sprovoenje toplog testa kotlovskog i turbinskog postrojenja;
- Izgradnja prikljuka na elektro-distributivnu mreu;
- Probni rad;
- Tehniki prijem;
U toku sprovoenja pojedinih etapa gradnje treba voditi rauna o sledeem:
- Da se sva oprema i instalacije pod pritiskom izrade u skladu sa vaeim pravilnicima i
propisima kojima je regulisana oblast posuda pod pritiskom;
- Da se elektro- mainska oprema na vrijeme obezbjedi poto je rok za isporuku
navedene opreme veoma dug (3-5 mjeseci);
- Da se izgradnja objekta izvri u periodu mart-septembar zbog specifinih zahtjeva u
vezi sa klimatskim uslovima kada su zavarivaki radovi u pitanju;

9.3 Dinamiki plan izvoenja radova

Izgradnja objekta e biti sprovedena u dvije faze izgradnje.

- I faza: projektovanje, raspis tendera i ugovaranje radova i opreme,
- II faza: izvoenje radova, montaa opreme i putanje u pogon.
Prva faza se sastoji u izradi projektne dokumentacije u to spada izrada idejnog rjeenja,
studije ekonomske opravdanosti, glavnog projekta i tenderske dokumentacije. Po raspisu
tendera vri se prikupljanje i evaluacija ponuda, te ugovaranje radova i opreme. Procjenjeno
je da je za ovu fazu potrebno do 6 mjeseci.
Veliki uticaj na ovaj rok e imati vrijeme potrebno za ishodovanje dozvola i saglasnosti.

Druga faza predstavlja realizaciju projekta, odnosno gradnju objekata i montau opreme, te
putanje iste u pogon. Sastavni dio ove faze je i nadzorni ininjering. Procjenjeno je da je za
ovu fazu, s obzirom na obim projekta, potrebno 6 mjeseci a najvie 9 mjeseci.

9.4 Dinamika ulaganja finansijskih sredstava

Dinamika finansiranja prati faze projektovanja i izvoenja radova. Dinamika finansiranja za

prvu fazu je takva da se predvia ulaganje u visini do 7% investicije, a u drugoj fazi ostatak

99
sredstava od cca 93%, a u skladu sa mjesenim situacijama.

Budui da je planirano da se druga faza realizuje u periodu do 6-9 mjeseci, predvia se da

e neto vee realizovanje finansijskih sredstava biti u poetku ove faze kada je potrebno
izvriti uplatu avansnih sredstava za izvoenje graevinskih radova te isporuku opreme.

U toku gradnje objekata plaanje e biti u skladu sa mjesenim situacijama, dok se na kraju
ove faze ponovo oekuje neto vee povlaenje finansijskih sredstava. Dio finansijskih
sredstava e biti povuen po isteku garantnih perioda.

9.5 Organizacija i sistem upravljanja realizacijom projekta

Planirano je da tokom prve faze realizacije (projektovanje) bude angaovano nekoliko

neovisnih strunjaka ili firma koja e za cilj imati reviziju projekata po redoslijedu njihove
izrade.
Tokom druge faze planirano je ugovaranje nadzornog ininjeringa sa firmom ili sa
pojedincima ija zadaa e biti:
- Projektantski nadzor,
- Nadzor nad izvoenjem graevinskih radova (po objektima i fazama),
- Nadzor nad izvoenjem montae opreme,
- Nadzor nad probnim pogonom,

Ispred investitora e biti imenovan voa projekta koji e imati sva ovlatenja potrebna i
neophodna za uspjenu realizaciju projekta.

100
10. ANALIZA ZATITE IVOTNE SREDINE

10.1 Cilj i obim analize

Eksploatacija termoenergetskih objekta je praena odreenim uticajima na ivotnu sredinu,

pa je ovaj aspekt neophodno analizirati u svim fazama izrade dokumentacije za ovakve
objekte, ukljuujui i pred investicionu dokumentaciju, iji je cilj da donese preliminarne
odluke o daljem toku projekta.

U okviru Tehno-ekonomske analize kogenerativnog postrojenja osnovni zadatak i cilj analiza

vezanih za zatitu ivotne sredine je da prikae sve potencijalne uticaje planiranog objekta
na okolinu kao i da predvidi potrebne mjere zatite koje e obezbjediti da tetni efekti rada na
kvalitet ivotne sredine budu u dozvoljenim granicama.

Zakonom o ureenju prostora i graenju (Sl. glasnik RS br. 40/13) definiu se mjere i
aktivnosti koje u oblasti prostornog i urbanistikog planiranja i graenja treba da obezbjede
ouvanje kvaliteta ivotne sredine paralelno sa razvojem Republike Srpske.

Analiza zatite ivotne sredine od tetnih uticaja posmatranog objekta predstavlja

multidisciplinaran pristup analizi postojeeg stanja kvaliteta ivotne sredine, kao i analizi
doprinosa novog objekta i obuhvata sljedee osnovne dijelove:
- definisanje kriterijuma i podloga za analizu uticaja na okolinu;
- identifikaciju vrste i koliine zagaujuih materija koje se emituju u okolinu na osnovu
tehnikih rjeenja pojedinih sistema kogenerativnog postrojenja;
- analizu postojeeg stanja zagaenosti ivotne sredine i odreivanje ekolokog
kapaciteta lokacije,
- analizu doprinosa novog objekta i ukupan nivo zagaenosti ivotne sredine poslije
njegovog putanja u pogon,
- prikaz mjera za smanjenje tetnih uticaja kogenerativnog postrojenja na okolinu u
normalnom pogonu i u uslovima udesa i
- prikaz sistema za praenje kvaliteta ivotne sredine.
Kao podloge za ove analize korieno je Idejno rjeenje kogenerativnog postrojenja, kao i
raspoloivi podaci o karakteristikama lokacije i okoline, ukljuujui i planirani razvoj ire
regije.

10.2 Zakonski okviri

Jedan od najznaajnijih instrumenata zatite ivotne sredine je pravna regulativa. Uz

dosljedno potovanje dobro definisane pravne regulative obezbjeuje se optimalno
smanjenje tetnih uticaja zagaivaa na prirodno okruenje, a time i ivot i rad sadanjih i
buduih generacija u zdravoj sredini.

Imajui u vidu da su hidroenergetska postrojenja potencijalni izvori zagaenja vazduha, voda

i zemljita, i da tako mogu imati negativne uticaje na ivi svijet i materijalna dobra, analiza i
primjena zahtjeva sadranih u zakonskoj regulativi naroito se razmatra u poetnim fazama
izrade projektne dokumentacije za izgradnju ovakvog objekta. Njihovosnovni cilj je da se
definiu projektni uslovi za potrebne mjere zatite ivotne sredine, koji e obezbjediti da
stepen zagaenja okoline usljed rada objekta bude u dozvoljenim okvirima.

101
Pored ve navedenih zakona, moraju se uzeti u obzir i slijedei zakoni i dokumenti direktno
vezani za zatitu ivotne sredine:
- Zakon o ureenju prostora i graenju RS (''Slubeni glasnik RS'', broj 40/13)
- Zakon o zatiti ivotne sredine (''Slubeni glasnik RS'', broj 71/12)
- Zakon o zatiti prirode (''Slubeni glasnik RS'' broj 20/14)
- Zakon o upravljanju otpadom (''Slubeni glasnik RS'', broj 111/13)
- Zakon o zatiti od poara (''Slubeni glasnik RS'', broj 71/12)
- Zakon o zatiti vazduha RS (''Slubeni glasnik RS'', broj 124/11)
- Zakon o zatiti na radu (''Slubeni glasnik RS'', broj 01/08, 13/10)
- Zakon o vodama (''Slubeni glasnik RS'', broj 50/06)
- Zakonom o zatiti prirode definisana su osnovna naela zatite prirode, to
podrazumjeva:
- Naelo saradnje po kome su sva pravna i fizika lica duna da tite prirodu kao i da
sarauju u spreavanju djelatnosti koje mogu ugroziti ili otetiti prirodu,
- Naelo odrivosti koje nalae da se eksploatacija prostora moe vriti do stepena na
kome se njihova bioloka raznolikost i ispravno funkcionisanje osnovnih prirodnih
sistema moe odravati,
- Naelo "zagaiva plaa" po kome su zagaivai i korisnici duni da plate trokove,
poreze, takse i drugo za zagaivanje i troenje prirode ili prirodnih resursa i
- Naelo predostronosti po kome su organi uprave, javnost i privredni subjekti duni
da obrate panju na: (i) odrivi razvoj dok sprovode djelatnosti korienja obnovljivih i
neobnovljivih resursa, (ii) spreavanje tete i opasnosti po zdravlje ljudi i (iii)
smanjenje tete, opasnosti i oteenja prirode.

Zakonom o zatiti ivotne sredine (''Slubeni glasnik RS'', broj 71/12) promovie se
integrisana zatita komponenti ivotne sredine, to znai da one moraju biti zatiene
pojedinano i u sklopu ostalih, uzimajui u obzir njihove meusobne odnose. Zatita
komponenti ivotne sredine podrazumjeva zatitu kvaliteta, kvantiteta i njihovih zaliha, kao i
ouvanje prirodnih procesa unutar komponenti i njihove prirodne ravnotee.

Prostornim planovima odreuju se zone izgradnje na odreenim lokacijama u odreenom

podruju, zavisno od stepena optereenja ivotne sredine i svrhe izgradnje unutar odreenih
dijelova na odreenim lokacijama.

Podzakonskim aktom definisana su postrojenja koja mogu biti izgraena i putena u pogon
samo ukoliko imaju ekoloku dozvolu. Ekoloka dozvola ima za cilj obezbjeenje visokog
nivoa zatite ivotne sredine u cijelini preko zatite vazduha, voda i zemljita.

Ministar nadlean za zatitu ivotne sredine propisuje:

- Dozvoljene vrijednosti emisija iz industrijskih postrojenja
- Vrijednosti kojima se definie kvalitet vazduha u vidu graninih vrijednosti, ciljanih
vrijednosti i pragova uzbune za zagaujue materije koje se isputaju u vazduh,
- Granine vrijednosti za hemijske, fiziko-hemijske i bioloke parametre za vode koje
se koriste za kupanje, vode namjenjene za vodosnabdjevanje i za mineralne,
termalne i termo-mineralne vode,
- Uslove isputanja otpadnih voda u povrinske vode.

102
 10.3 Zatita vazduha

Zatita vazduha regulisana je Zakonom o zatiti vazduha RS (''Slubeni glasnik RS'', broj
124/11) i podzakonskim aktima, kojim su utvrene vrijednosti kvaliteta vazduha i ciljane
vijednosti kvaliteta vazduha, kao indikatori planiranja kvaliteta vazduha u prostoru, te pragovi
upozorenja i pragovi/granice uzbune za pravovremeno djelovanje u sluaju kratkotrajnih
pojava nedozvoljenih nivoa zagaenja vazduha.

Kvalitet vazduha je predstavljen koncentracijom date zagaujue materije u vazduhu i

izraava se u mikrogramima zagaujue materije po kubnom metru vazduha, svedeno na
temperaturu od 293 K i pritisak od 101,3 kPa.

Kvalitet vazduha definisan je i parametrom koji se odnosi na zagaivanje zemljita iz

vazduha (sediment). Ovaj parametar ima dimenziju miligrama po kvadratnom metru na dan.

Uzorci kvaliteta vazduha u periodu praenja sluajne (statistike) vrijednosti kvaliteta

vazduha se utvruju sa najmanje dva parametra:

godinjim prosjekom (aritmetika sredina) kvaliteta vazduha na datoj lokaciji pravilno uzetih
uzoraka vazduha tokom cijele godine koji predstavlja parametar dugotrajnog djelovanja i
ukupne ekspozicije/izloenosti receptora (ljudi, biljke i ivotinje, materijali) u vazduhu sa
primjesama zagaujuih materija i
statistikim parametrom koji predstavlja visoke koncentracije u toku godine i koji je parametar
kratkotrajnog djelovanja visokih vrijednosti koncentracija zagaujuih materija koje mogu
izazvati akutna djelovanja na zdravlje.

Smatra se da vrijednosti kvaliteta vazduha - VZ zadovoljavaju granine vrijednosti - GV,

odnosno ciljane vrijednosti vazduha - CV, ukoliko obje vrijednosti (i godinji prosjek i
statistiki parametar koji predstavlja visoke koncentracije) zadovoljavaju postavljene granice.

Ukoliko godinji prosjek prekorauje postavljene granice, uzrok prekomjerne emisije je

najee postrojenje koje radi (i zagauje) cijelu godinu. Ukoliko statistiki parametar koji
predstavlja visoke koncentracije prekorauje postavljene granice, uzroci su sezonski izvori
emisije (npr. grijanje zimi), kao i pojava nepovoljnih meteorolokih uslova koji se mogu
pojaviti u periodima od 3 do 5 uzastopnih dana.

Za ocjenu vrijednosti kvaliteta vazduha podruja VZ koja se uporeuje sa graninim

vrijednostima vazduha GV, odnosno sa ciljnim vrijednostima vazduha CV, potrebno je
posmatrati period od godinu dana.
Za ocjenu vrijednosti kvaliteta vazduha podruja VZ koja se uporeuje sa pragom
upozorenja, odnosno pragom uzbune, potrebno je kvalitet vazduha odreivati jednoasovnim
uzorkovanjem.

Upozorenje ili uzbuna se daju odmah po isteku vremena za visoke koncentracije kojima su
definisani ovi pragovi, ukoliko postoji prognoza da e se i dalje odravati vrijednosti koje
zahtjevaju hitno obavjetavanje stanovnitva, odnosno uzbunu.

Obavjetavanje ili uzbuna se vri samo ukoliko su prekoraene vrijednosti date ovim
pravilnikom na cijelom podruju iji se kvalitet vazduha prati.

103
Tabela 26: Granine vrijednosti zagaenja vazduha
Zagaujua Prosjena godinja Visoka vrijednost
Period uzorkovanja
materija vrijednost (/m 3) (/m3)
SO2 1 as 90 500
SO2 24 asa 90 240
NO2 1 as 60 300
NO2 24 asa 60 140
L 10 24 asa 50 100
UL 24 asa 150 350
dim 24 asa 30 60
CO 8 asova - 10.000
O3 8 asova - 150

Tabela 27: Ciljane vrijednosti zagaenosti vazduha

Prosjena godinja Visoka vrijednost
Zagaujua materija Period uzorkovanja
vrijednost (g/m 3) (g/m3)
SO2 1 as 60 350
SO2 24 asa 60 160
NO2 1 as 60 200
NO2 24 asa 40 90
L 10 24 asa 40 60
UL 24 asa 40 120
dim 24 asa 75 120
O3 8 asova -

Tabela 28: Granine vrijednosti vazduha GV u cilju zatite ekosistema

Prosjena godinja vrijednost
Zagaujua materija Period uzorkovanja
( g/m 3)
SO2 kalendarska godina i zima 20 1)
NOx kalendarska godina 30
O3 pet godina 18000 2)
Napomena: 1)Zima znai period od 1. oktobra do 31. marta. 2)Odnosi se na zbir asovnih
prekoraenja vrijednosti od 80 g /m3 u periodu maj juli u toku pet godina.
Tabela 29: Pragovi uzbune
Visoka vrijednost
Zagaujua materija Period uzorkovanja
( g/m 3)
SO2 1 as 500 (Napomena)
NOx 1 as 400 (Napomena)
O3 1 as 240 (Napomena)
Napomena: Ako su vrijednosti prekoraene u najmanje tri uzastopna asa.

U cilju ouvanja kvaliteta vazduha definisane su granine vrijednosti emisija zagaujuih

materija u vazduh iz postrojenja za sagorjevanje, u ve pomenutom Pravilniku. U narednoj
tabeli navedene su vrijednosti definisane Direktivom EU Direktiva 2001/80/EC.

104
Tabela 30: Granine vrednosti emisije za nova loita na vrsto gorivo kapaciteta 300 MWth,
mg/m3
Materija Pravilnik RS 70/02 Direktiva 2001/80/EC
estice 50 30
Azotni oksidi 650 200
Sumpor-dioksid 400 200

10.4 Zatita vode

Zatita voda definisana je u gore navedenoj regulativi na osnovu parametara kvaliteta

povrinskih voda i parametara kvaliteta otpadnih voda koje se u njih uputaju.

Klasifikacija povrinskih voda vri se na osnovu dvije grupe kriterijuma: optih, koji
karakteriu ekoloki status vode i kriterijuma specifinih opasnih i toksinih supstanci koje u
vodenu sredinu dospijevaju kao rezultat razliitih industrijskih i drugih antropogenih
aktivnosti.

Ekoloki status povrinskih voda definie se kroz pet klasa kvaliteta: visok status, dobar
status, umjeren status, lo status i veoma lo status. Doputene granine vrijednosti
parametara za pojedine klase voda prikazane su narednoj tabeli.

Tabela 31: Fiziko-hemijske karakteristike vodotoka po klasama kvaliteta (Sl. glasnik RS br.
42/2001)
Klasa kvaliteta povrinskih voda
Parametar
I II III IV V
pH vrednost 6,88,5 6,88,8 6,5-9,0 6,59,5 <6 ,5;>9, 5
Alkalitet, kao CaCO3, g/m3 >175 175-150 150-100 100-50 <50
Ukupna tvrdoa, kao CaCO3, g/m3 >160 160-140 140-100 100-70 <70
800-
Elektroprovodljivost, S/cm <400 400-600 600-800 >1500
1500
Ukupne vrste materije, g/m3 <300 300-350 350-450 450-600 >600
Ukupne suspen. materije, g/m3 <2 2-5 5-10 10-15 >15
Rastvoreni kiseonik, g/m3 >7 7-6 6-4 4-3 <3
Zasienost kiseonikom, % 80-100 80-70 70-50 50-20 <20
Prezasienost kiseonikom 110-120 120-130 130-150 >150
BPK5 pri 20C, g O2/m3 <2 2-4 4-7 7-15 >15
HPK iz KMnO4 , g O2/m3 <6 6-10 10-15 15-30 >30
Amonijani azot, g/m3 <0,1 0,1-0,2 0,2-0,4 0,4-1,0 >1,0
Nitritni azot, g/m3 <0,01 0,01-0,03 0,03-0,05 0,05-0,2 >0,2
Nitratni azot, g/m3 <1 1-6 6-12 12-30 >30
Fosfor, g/m3 <0,01 0,01-0,03 0,03-0,05 0,05-0,1 >0,1
PAH, mg/m3 <0,1 0,1-0,2 0,1-0,2 0,2-0,5 >0,5
0,04-
PCBs, mg/m3 <0,01 <0,02 0,02-0,04 >0,06
0,06
Fenolni indeks, mg/m3 <1 1-3 3-5 5-10 >10
Mineralna ulja, mg/m3 <10 10-20 20-50 50-100 >100
Deterdenti, mg/m3 <100 100-200 200-300 300-500 >500

105
 500-
Gvoe, mg/m3 <100 100-200 200-500 >1000
1000
Mangan, mg/m3 <50 50-100 100-200 200-400 >400
Olovo, mg/m3 <0,1 0,1-0,5 0,5-2 2-5 >5
Kadmijum, mg/m3 - 0,05-1 1-2 2-5 >5
Arsen, mg/m3 <10 10-20 20-40 50-70 >70
Ukupno hrom, mg/m3 <5 5-15 15-30 30-50 >50
Sulfati, g/m3 <50 50-75 75-100 100-150 >150
Hloridi, g/m3 <20 20-40 40-100 100-200 >200
Klasa kvaliteta povrinskih voda
Parametar
I II III IV V
Fluoridi, g/m3 <0,5 0,5-0,7 0,7-1,0 1,0-1,7 >1,7
5*103- 5*104-
Ukupni koliformi, N/100ml <50 50-5000 4 >105
5*10 5*105

U narednoj tabeli prikazane su maksimalne dozvoljene koncentracije pojedinih tetnih

materija koje se putem otpadnih voda unose u povrinske vode.

Tabela 32: Maksimalne koliine tetnih materija koje se smiju unositi u povrinske vode (Sl.
glasnik RS br. 44/2001)
Parametar Granina vrijednost
pH vrednost 6,5-9,0
Temperatura, oC 30
Amonijani azot, g/m3 10
Nitritni azot, g/m3 1
Nitratni azot, g/m3 10
Fosfor, g/m3 3
Talog nakon 0,5 h taloenja, ml/l 0,5
Ukupne suspendovane materije, g/m3 35
BPK5 pri 20C, g O2/m3 25
HPK dihromatni, g O2/m3 125
PAH, mg/m3 200
PCBs, mg/m3 20
Fenolni indeks, mg/m3 100
Mineralna ulja, mg/m3 500
Deterdenti, mg/m3 1000
Gvoe, mg/m3 2000
Mangan, mg/m3 500
Olovo, mg/m3 50
Kadmijum, mg/m3 10
Arsen, mg/m3 100
Ukupno hrom, mg/m3 100
Sulfati, g/m3 200
Hloridi, g/m3 250
Fluoridi, g/m3 2
Ukupni koliformi, N/100ml -

106
 10.5 Zatita prirodnih i ostalih dobara

Zatita prirodnih dobara regulisana je slijedeim zakonima:

Zakonom o umama (Sl. glasnik RS br. 75/08);
Zakonom o kulturnim dobrima (Sl. glasnik RS br. 11/95).

10.6 Zatita od buke

Za potrebe analize uticaja buke na okolinu korieni su postojei propisi Pravilnik o

dozvoljenim granicama inteziteta zvuka i uma (Sl. list SR BiH, br. 46/89).
Istraivanja iz domena ivotne sredine kod izvoenja graevinskih radova ovakve vrste,
nedvosmisleno pokazuje da i buka predstavlja jedan od prostorno izraenih uticaja.
Buka je opisana kao zvuk bez prihvatljivog muzikog kvaliteta, ili kao nepoeljan zvuk. Buka
nastaje nepravilnim vibratornim treperenjem vrstih tijela, tenih i gasovitih fluida, ije se
oscilacije prenose do naeg uha. Povremeni izvori buke vezani su na iskope prilikom rada
graevinskih maina (buldozera i bagera). Povremeni svakodnevni izvori buke (manjeg
intenziteta, koji variraju tokom dana) je utovar i istovar kamionima, kao i rad druge
graevinske mehanizacije. Buka kamionskih motora varira zavisno o stanju i odravanju
motora, optereenju vozila i karakteristikama puta kojom se vozilo kree (nagib uzdunog
profila i vrsta puta). Navedeni ukupni izvori buke (osim buke kamiona) prvenstveno mogu
imati uticaj na zaposlene na samom gradilitu, a uticaj ukupne buke na okolni - kontaktni
prostor zavisi od niza fizikih i meteorolokih uslova.
Uticaj ukupne buke zavisi od veliine i trajanja:
- jaina zvuka,
- zvunog spektra,
- zvune frekvencije,
- zvune snage,
- zvunog tlaka,
- smjeru i jaini vjetra u odnosu na naselja u irem prostoru.
Na samom gradilitu, djelovanje buke moe uticati na:
- ometanje govorne komunikacije i komunikacije putem ureaja (buka iznad 65 dB
smanjuje mogunost sporazumijevanja govorom na udaljenosti ispod jednog metra, a
oteava fonsku komunikaciju),
- smanjenje radne sposobnosti, produktivnosti i koncentracije uslijed dueg izlaganja
jaoj buci,
- oteenja sluha.
U odnosu na injenicu da e glavni uticaj buke biti na samom gradilitu, u sljedeoj tabeli
dato je doputeno vrijeme izlaganja buci, obzirom na nivo trajanja buke.
Tabela 33: Doputeno vrijeme izlaganja buci u odnosu na nivo buke
Dnevno izlaganje u satima Nivo buke u dB
8 90
6 92
4 95
3 97
2 100
1 102
1' 105
1" 110

107
U kontaktnom prostoru djelovanje buke moe uticati na pojavu psihikog zamora uz
smanjenje panje i osjeaj nelagode. Djelovanje buke izvan granica gradilita ne smije
prelaziti dozvoljenu granicu nivoa buke od 60 dB (A) danju i 50 dB (A) nou, a odnosi se na
trgovako, poslovno, stambeno i stambeno podruje uz saobraajne koridore.

10.7 Emisija otpadnih materija iz kogenerativnog postrojenja

Procesi sagorjevanja predstavljaju najznaajnije izvore zagaujuih materija koje se emituju

u atmosferu, suvom ili vlanom depozicijom izluuju u vodotokove, zemljite, geoloki
supstrat. Produkti sagorevanja su osnovni izvor toksinih materija koje se emituju u
atmosferu, pa je poveanje potronje energije i porast industrijske proizvodnje praeno
zaotravanjem problema zatite vazduha. Detaljan opis vrsta i naina nastanka tetnih
materija je dat u dijelu 4. EMISIJA ZAGAUJUIH MATERIJA IZ KOGENERATIVNOG
POSTROJENJA.
Stehiometrijska analiza sagorijevanja reverentnog energenta je data u narednoj tabeli.
Tabela 34: Stehiometrijska analiza sagorijevanja drvnog otpada
GORIVO: Drvena sjeka
C H O N+K S A W
33,97 3,96 26,77 0,20 0,06 5,04 30,00
Hd (kWh/kg) =3,29 Hdr=11.830,5 (kJ/kg) 100,00
Hd=339*C+1214*(H-O/8)+104,6*S-25,1*W
a (%) = 21,00 Udio kiseonika u vazduhu
-> 1,00 1,02 1,05 1,09 1,11
3
O2min m /kg 0,6702 0,6702 0,6702 0,6702 0,6702
Vvmin m3/kg 3,1914 3,1914 3,1914 3,1914 3,1914
3
Vvstv m /kg 3,1914 3,2552 3,3510 3,4627 3,5425
3
VCO2 m /kg 0,6353 0,6353 0,6353 0,6353 0,6353
VSO2 m3/kg 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004 0,0004
3
VH2O m /kg 0,8168 0,8168 0,8168 0,8168 0,8168
VO2 m3/kg 0,0000 0,0134 0,0335 0,0570 0,0737
3
VN2 m /kg 2,5228 2,5732 2,6488 2,7371 2,8001
3
Vrw m /kg 3,9753 4,0391 4,1348 4,2465 4,3263
Vrs m3/kg 3,1585 3,2223 3,3180 3,4297 3,5095
CO2v % 15,9803 15,7277 15,3636 14,9595 14,6836
SO2v % 0,0111 0,0109 0,0107 0,0104 0,0102
Wv % 20,5467 20,2220 19,7538 19,2342 18,8795
O2v % 0,0000 0,3319 0,8104 1,3415 1,7040
N2v % 63,4619 63,7075 64,0616 64,4545 64,7227
% 100,0000 100,0000 100,0000 100,0000 100,0000
CO2s % 20,1128 19,7144 19,1455 18,5220 18,1009
SO2s % 0,0140 0,0137 0,0133 0,0129 0,0126
O2s % 0,0000 0,4160 1,0099 1,6610 2,1006
N2s % 79,8732 79,8559 79,8312 79,8042 79,7859
% 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00

108
Osnovni sastojci gasova koje treba pratiti su ugljen-dioksid, azot, kiseonik, vodena para i
tetne materije, u prvom redu sumporni i azotni oksidi i estice leteeg pepela.
Iz prethodne tabele se vidi da je najvznaajnija emisija ugljen dioksida (CO2) kao tetnog
gasa koji izaziva stakleniki efekat. Meutim injenica da biljke tokom rasta uzimaju ugljen
dioksid iz atmosfere, deklariu ugljen dioksida nastao u toku sagorijevanja biomase kao
neopasan.

Emisija sumpordioksida u procesu sagorijevanja biomase je zanemariva u odnosu na

sagorijevanje drugih vrsta fosilnih goriva.

Detaljan prikaz koliina emisije ugljen dioksida, sumpordioksida i pepela po karakteristinim

veliinama je dat u narednoj tabeli.
Tabela 35: Specifina emisija otpadnih materija iz kogenerativnog postrojenja
1MWh 1 sat 1 godina
Top. Top.
Top. Energija
Energija 1,0 Energija 5,1 20.784,3
Polutant

[MW h]
[MW h] [MW h]
Potrosnja Potrosnja Potrosnja
0,31 1,99 8.120,6
energenta t. energenta t. energenta t.
V [m3/MWh] G [kg/MWh] V [m3/sat.] G [kg/sat] V [m3/god.] G [tona/god.]
CO2 198,56 392,55 1.264,4 4.999,34 5.158.651,21 10.198,7
SO2 0,14 0,42 0,88 5,37 3.581,08 10,95
A 15,8 kg/h 100,31 kg/h 409,3 tona/god.
Voda 0,12 m3 0,305 m3/h 1.247,1 m3god.

U okviru kogenerativnog postrojenja predvieno je preiavanje sljedeih otpadnih voda:

- Tehnolokih otpadnih voda i to zauljenih i zamuenih otpadnih voda
- Sanitarnih otpadnih voda.

Preiavanje atmosferskih otpadnih voda nije predvieno.

Prije isputanja u prirodni recipijent neophodno je da se obezbjedi kvalitet otpadnih voda u

skladu sa zahtjevima datim u Pravilniku o uslovima isputanja otpadnih voda u povrinske
vode (Sl. Glasnik Republike Srpske br. 44/2001.).

Tretman pepela iz kogenerativnog postrojenja nije potreban budui da isti nema tetna
svojstva ve se moe intenzivno koristiti u agraru kao suplement u obogaivanju zemljita
predvienog za uzgoj poljoprivrednih kultura.

10.8 Tehnike mjere zatite

Osnovna tehnika mjera zatite je ugradnja odgovarajuih odvajaa lebdeih estica i

elektrostatskog filtera dimnih gasova.

Otpadne vode e biti prikupljane i obraene u sabirniom ahtu i taloniku prije isputanja u
prirodni recipijent.

Pepeo nastao u procesu sagorijevanja e biti prikupljan u kontejnerima kako bi se izbjeglu

nekontrolisano rasipanje usljed dejstva vjetra i drugih mehanikih uticaja.

109
 10.9 Organizacione mjere zatite

U domenu organizacionih mjera zatite predvieno je slijedee:

Na nivou postrojenja potrebno je da se od strane uprave institucionalizuje sistem sigurnosti

na svim postrojenjima. Ovo znai da se sigurnost na postrojenjima ili skladitima ne smije
zanemariti u korist ma kog drugog cilja ukljuujui ostvarivanje proizvodnje i profita. Ovo je
posebno vano kada se ima u vidu koliina potrebnog drvnog otpada (zapaljiva materija). U
okviru sistema i postrojenja gdje se rukuje opasnim i tetnim materijama predvia se da rad
po tano utvrenim procedurama kao to su:
- Procedure za transport i istakanje hemijskih materija u okviru objekta (kiseline, luine,
mazuta, ulja i maziva i sl.);
- Procedure za rukovanje tetnim i opasnim materijama;
- Procedure za rukovanje zapaljivim i eksplozivnim materijama (vodonik, propan-butan,
acetilen i sl.).

U toku eksploatacije objekta vrie se kontinualna i/ili periodina mjerenja parametara

procesa na osnovu kojih se moe sagledati stepen uticaja na okolinu, i to:
- Mjerenja koliine i sastava dimnih gasova u toku rada postrojenja,
- Praenje koliine i sastava otpadnih voda,
- Kontrola kvaliteta rijeka u koje se isputaju otpadane vode.

11. UTICAJ KOGENERATIVNOG POSTROJENJA NA OKOLINU

11.1 Privremeni uticaj

Privremeni uticaji na okolinu su posljedica aktivnosti koje su vezane za period gradnje

kogenerativnog postrojenja i nastaju uslijed:
- Promjena u korienju prostora na kome se nalazi lokacija postrojenja,
- Sprovoenja graevinskih aktivnosti koje zahtevaju povean saobraaj na pristupnim
putevima uslijed dovoza graevinskog materijala, odvoenja otpadnog materijala,
- Zauzimanje prostora privremenim deponijama, skladitima, gradilitem i gradilinim
putevima
- Poveanje zagaenosti vode zbog spiranja raznih materijala koji se koriste za vrijeme
izgradnje objekata
- Poveanje zagaenosti vazduha zbog rada graevinske mehanizacije i njihovih
izduvnih gasova
- Transporta opreme.

Pomenuti uticaji su lokalnog karaktera i generalno se mogu smanjiti dobrom organizacijom

poslova na gradilitu. Oni su takoe privremenog karaktera i traju koliko i gradnja objekta.
Posljedice se saniraju u kratkom periodu poslije zavretka gradnje standardnim metodama
bioloke rijekultivacije. U daljem tekstu daju se samo osnovni elementi moguih negativnih
uticaja na ivotnu sredinu.

110
Buka. Zbog izvoenja radova na izgradnji postrojenja javlja se poveanje nivoa buke.
Nanepovoljniji efekti poveanja nivoa buke odraavaju se direktno na gradilitu. I pored toga
to je gradilite udaljeno od naseljenih mjesta ono se mora osigurati zbog same vrste radova
(rad tekih maina, pristroja i alata prilikom obrade metala itd...). Uposleni radnici izvoaa
radova problem buke rjeavaju odgovarajuom HTZ opremom.

Zamuenost vode. Do zamuenosti vode rijeke koja granii sa postrojenjem moe doi u
periodu izvoenja odreenih radova na iskopu, nasipanju i odlaganju materijala, kao i u
periodu gradnje objekata i pratee infrastrukture (pristupni putevi, povremene i trajne
saobraajnice).

Zagaenost vode. Prilikom izvoenja radova moe doi do ispiranja finih frakcija uz
zamuenje povrinskih tokova. Iz tih razloga neophodno je predvidjeti mjere zatite pri
rukovanju raznim mainskim uljima i mazivima, naftnim derivatima kao i sakupljanje ulja i
maziva uz spreavanje bilo kakvog ugroavanja okolne flore i faune.

Zagaenost vazduha. Praina, izduvni gasovi graevinskih maina i motornih vozila mogu
uticati na smanjenje kvaliteta vazduha u zoni i za vrijeme izvoenja radova. Svim ovim
uticajima izloeni su zaposleni na izgradnji objekta kao biljni i ivotinjski svijet u blioj okolini.
Ovi uticaji mogu se efikasno kontrolisati kroz pravilno planiranje i striktno provoenje mjera
zatite na radu.

Zauzee prostora. Za vrijeme izgradnje neophodno je privremeno zauzee prostora (pratei

objekti, infrastruktura za gradilite, pozajmita i odlagalita materijala itd.). Nakon zavretka
radova sve privremeno zauzete povrine neophodno je vratiti u prvobitno stanje.

11.2 Trajni uticaj

Prostor na kojem se gradi kogenerativno postrojenje je nenaseljen, u blizini nema znaajnijih

kulturno-istorijskih objekata te je trajan uticaj postrojenja na lokaciju neznatan.

11.3 Uticaj u akcidentu

Najee zbog "ljudskog faktora" mogu se desiti i odreene akcidentne situacije. U smislu
uticaja na ivotnu sredinu, pod akcidentom se podrazumijeva nekontrolisano isputanje
opasnih materija u ivotnu sredinu koje moe izazvati prekomjerno zagaenje pojedinih
segmenata ivotne sredine i ugroavanje zdravlja i ivota ljudi. Bez obzira to je
vjerovatnoa pojave ovakvih dogaaja mala, zakonska je obaveza da se isti identifikuju i,
zbog brige o ovjeku i okolini, obrade sa mjerama zatite.

Akcidentne situacije male vjerovatnoe pojava za ovaj objekat su procurivanja ulja iz trafo
stanica ili transformatora, iz sistema regulacije, sistema za podmazivanje leajeva ili nekog
goriva ili ulja iz graevinskih maina ili prevoznih sredstava, prestanak rada elektrofiltera,
prekoraenje pritiska u pritisnim dijelovima kotla i turbinskih instalacija te pojava eksplozije
usljed otkazivanja rada sigurnosne opreme, pojava poara na skladinim povrinama drvnog
otpada i u sistemu za loenje kotla.

Pojava prethodno navedenih akcidentnih sluajeva je smanjena primjenom propisanih

tehnikih rjeenja.

111
Za analizu uticaja u sluaju akcidenata vano je analizirati i definisati sljedee:
- referentne akcidente na kogenerativnom postrojenju,
- vjerovatnoe da se dogodi akcident,
- domet tetnog uticaja akcidenta,
- rizik od akcidenta.

Na osnovu rezultata prethodno navedenih analiza potrebno je da se predvide:

- mjere za prevenciju udesa,
- mjere odgovora na udes i
- mjere za otklanjanje posljedica udesa.

Projektom pojedinih dijelova sistema kogenerativnog postrojenja predviene su mjere za

smanjenje vjerovatnoe nastanka akcidenta, kao i mjere za smanjenje posljedica. Neke od
ovih mjera su navedene u okviru dijela koji se odnosi na tehnike mjere zatite, mjere zatite
u domenu upravljanja i mjere zatite u domenu informacionog sistema.

Intenzitet moguih posljedica akcidenta zavisi od prisutne koliine opasne materije.

Imajui u vidu da su koliine drvne mase znatne te predstavljaju visok rizik od pojave
akcidenta neophodno je odrediti protivpoarne sektore postrojenja, izgraditi adekvatan
protivpoarni sistem i i preduzeti ostale protivpoarne mjere predviene propisima.

Da bi se preduzele odgovarajue protipoarne mjere potrebno je identifikovati izvore

opasnosti od poara u kogenerativnom postrojenju.

Tehnoloki proces ine slijedei procesi rada:

- Skladitenje biomase
- Kogeneracija biomase
Na osnovu fiziko-hemijskih osobina zapaljivih i gorivih materija i procesa rada prostori se
mogu podijeliti na slijedea podruija opasnosti od poara:
Tabela 36: Podruja opasnosti od poara
Djelatnost Materije koje se koriste ili se Poarna
Skladitenje Biomasa kao energent Visoka
Kogeneracija Koritenje ekstra lakog goriva, Visoka

U ovim sluajevima zadovoljeni su tehniki uslovi prostora, jedino preostaje upoznavanje

zaposlenika sa tehnologijom rada, zatim sa opasnostima na radnom mjestu.
Zatita od poara u objektu je ostvarena preko vanjske hidrantske mree i adekvatnog broja
aparata za poetno gaenje poara.

U fazi eksploatacije mora se obezbjediti redovno praenje i osmatranje objekta putem

najsavremenijih instrumentalnih i geodetskih metoda, te obezbijediti sistemi obavjetavanja i
uzbunjivanja u skladu sa prethodno usvojenim programima i svim pozitivnim propisima.

Opasnosti od procurivanja ulja iz transformatora i sistema regulacije i podmazivanja moraju

se iskljuiti i projektom predvidjeti izgradnja rezervoara za isto i preraeno ulje, a na svim
manipulativnim povrinama i radionicama projektovati i izgraditi odgovarajui separatori ulja
za fazu izgradnje i eksploatacije.

112
 11.4 Okolinsko upravljenje i obuka

Ovi aspekti definisani su u posebnim dijelovima Zakona o zatiti ivotne sredine:

- Informisanje i edukacija u oblasti zatite ivotne sredine, i
- Uee javnosti i pristup informacijama koje se odnose na zatitu ivotne sredine.

Odgovornost za upravljanje sistemom kogenerativnog postrojenja je na privatnoj elektrinoj

kompaniji, koja e se formirati najkasnije 90 dana od dana potpisivanja Ugovora o koncesiji.
Isti e biti i odgovorni za prikupljanje osnovnih podataka, izgradnju i odravanje postrojenja.

Regulatorne agencije za elektrinu energiju, u saradnji sa Komisijom za koncesije Republike

Srpske, u skladu sa zakonskom regulativom, osigurae neophodan nivo saradnje izmeu
kompanije sa vladinim ministarstvima nadlenim za poljoprivredu, ribarstvo, umarstvo,
stoarstvo (Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva), turizam (Ministarsvo
trgovine i turizma), optinsko, graevinsko i industrijsko planiranje i ekologiju (Ministarstvo
urbanizma, graevinarstva i ekologije, kao i optinska odjeljenja za privredu), energetiku i
razvoj (Ministarstvo privrede, energetike i razvoja), kao i transport (Ministarstvo saobraaja i
veza).

S ciljem maksmalnog iskorienja svih mogunosti za obuku, projektni tim za zatitu ivotne
sredine treba biti to ranije ukljuen u procjenu uticaja na okolinu, definisanje i razvoj mjera
za ublaavanje uticaja, program monitoringa i superviziju u toku izgradnje od strane
Kontrolne slube i institucija koje ista angauje.

11.5 Plan praenja okolinskog uticaja (monitoring)

Monitoring kvaliteta pojedinih segmenata ivotne sredine je u nadlenosti Ministarstva u

oblasti zatite ivotne sredine. to se tie obaveza zagaivaa, one su definisane u
sektorskim zakonima koji se odnose na zatitu vazduha i voda, kao i prateim pravilnicima.

Za vrijeme izvoenja radova i kasnije u vrijeme eksploatacije objekta, neophodno je uvesti

odgovarajue mjere zatite u smislu ublaavanja ili potpunog eliminisanja negativnih
ekolokih uticaja zbog zatite ivotne sredine i ovjeka.

113
12. PROCJENA SMANJENJA EMISIJE UGLJEN DIOKSIDA

Smanjenje emisije ugljen-dioksida bie analiziran na bazi ekvivalenta smanjenja emisije

gasova (CO2) u proizvodnji elektrine energije iz obnovljivih izvora, u odnosu na fosilno
gorivo a u skladu sa Kyoto Protokolom.

Neki od gasova, kao to je to sluaj sa CO2 igraju presudnu ulogu u odreivanju klime na
Zemlji. Atmosferska koncentracija ovog i drugih gasova iz grupe "staklenikih gasova"
uglavnom raste, a najvei izvori su sagorijevanje fosilnih goriva i obeumljavanje planete.

Globalna promjena klime je ekonomsko pitanje. Neohodno je preduzeti mjere za postepeno

smanjenje emisije "staklenikih gasova", a jedna od njih je uravnoteena politika reakcije
kroz smanjenje koncentracija "staklenikih gasova" smanjenjem ili reduciranjem emisija i
stavaranjem novih "ponora" za apsorbovanje staklenikih gasova kroz zasaivanje ume,
naprimjer. Naalost, ljudske su aktivnosti poremetile prirodnu ravnoteu plinova u Zemljinoj
atmosferi pa se poveana koliina ugljendioksida (CO2), nastala izgaranjem ugljena, ulja i
gasa, metana (CH4), azotmonooksida (N2O), freona (hlorofluorougljikovodonici) i ozona.
Njihova poveana koncentracija u atmosferi uzrokuje smanjenje gubitaka toplote zraenjem
sa povrine u svemir, pa se zbog toga poveava temperatura na povrsini zemlje.

Predvianja su da ce u 21. vijeku doi do globalnog zagrijavanja za novih 2-5 oC. Zatopljenje
bi se najvie osjetilo na polovima, a otopljeni led poveao bi nivo mora za najmanje jedan
metar i poplavio mnotvo niskih obala i rjenih ua. Biljke i ivotinje se ne bi uspjele
prilagoditi ovako brzim promjenama, a nije mogue predvidjeti uticaj na cjelokupnu okolinu.
Poumljavanjem bi se udklonio dio ugljendioksida, ali tek uma veliine Argentine uspjeno
bi se oduprla velikom broju automobila, a gdje su nebrojene tvornice, elektrane i slino.

S druge strane, kisele kie tetno utiu na eko sistem to se ogleda u: zakieljavanje rijeka,
jezera i povrinskih voda (unitava se vodenih flora i fauna), unitavanju umskih kompleksa
i druge vegetacije, oteenju gradevinskih, metalnih i drugih konstrukcija, oteenju
spomenika kulture, kao i indirektnom uticaju na zdravlje ljudi. Smanjenje emisije kiselih kia
moe de se ostvari na nekoliko naina: kontrolom i smanjenjem emisije oksida sumpora i
azota, dodavanje krenjaka u jezera i povrinske akumulacije, uklanjanjem sumpora iz goriva
prije njegove upotrebe (posebno ugljeva), ugradnjom uraaja za smanjenje emisije SO2 i
NOx u postojea energetska postrojenja, koritenjem enrgenta sa niskim sadrajem
sumpora.

Godinje emisije CO2 vezane uz potronju pojedinog energenta (elektrina energija, mrki
ugljen) raunaju se prema izrazu:

EM =E EFs[kg /god .]

gdje su:

E[kWh / god .] referentna godinja potronja promatranog energenta;

EFs[kg /kWh] faktor emisije CO2, (prema Pravilniku o metodologiji za izraunavanje

energetskih karakteristika zgrada);

114
Godinje emisije CO2, vezane uz potronju vode, izraena preko elektrine energije utroene
da bi se preuzeta koliina vode dopremila krajnjem potroau, raunaju se prema slijedeem
izrazu:

EMvoda .=0,955 Wvoda EFse [kg / god .]

gdje su:

Wvoda[kg/ god .] referentna godinja potronja vode;

EFse faktor koji povezuje potronju/proizvodnju elektrine energije u Republici Srpskoj s

odgovarajuim emisijama CO2 i koji iznosi 0,7446 kg CO2/kWh.

EM KOG =EMEM voda [kg/ god .]

Ukupno smanjenje godinje emisije CO2 za referentnu godinju proizvodnju elektrine

energije u kogenerativnom postrojenju iznosi 3.250,0 [tona/god.].

115
13. TEHNO-EKONOMSKA ANALIZA

Za pojedino energetsko postrojenje treba, na osnovu trokova poslovanja, utvrditi

ekonomsku cijenu proizvedene energije.
U kogenerativnom postrojenju proizvodi se elektrina i toplotna energija, pa treba utvrditi
odgovarajuu podjelu trokova radi odreivanja proizvodne cijene za elektrinu i toplotnu
energiju.
Ukupni trokovi kogeneracijskog postrojenja T raspodjeljuju se na trokove za elektrinu
energiju TE i trokove za toplinsku energiju TT, odnosno:
T =T E +T T
Zbir udjela pojedinih trokova
X E + X T =1

gdje su X E=T E /T

X T =T T /T

Ukupni trokovi moraju biti manji od vrijednosti elektrine i toplotne energije.

T =E EC E + E TC T
CE Cijena elektrine energije;
CT Cijena toplotne energije;
ET Proizvedena koliina toplotne energije;
EE Proizvedena koliina elektrine energije;

116
Cijena energije po jedinici je odreivana po metodu trine cijene energije.
Utvrivanje vrijednosti (cijene) energije prema ovom pristupu vri se tako da se jedan od
proizvoda kogeneracijskoga sistema (elektrina ili toplotna energija) vrednuju prema vaeoj
trnoj cijeni dok se s preostalim udjelom trokova optereuje cijena drugog proizvoda.
U ovoj analizi poznata je cijena proizvedene elektrine energije u kogeneracijskim sistemima
na gas i ugalj koja je propisana u uredom UREDBA O MJERAMA PODSTICAJA ZA
POVLAENE PROIZVOAE ELEKTRINE ENERGIJE.

ET
C E=C Emax C Pravac cijene energije;
EE T
C Emax Maksimalna cijena elektrine energije prema Uredbi;

Dijagram 9: Pravac cijene energije

U sluaju klasinih postrojenja ukupnim trokovima se optereuje cijena proizvedene koliine

toplotne energije:

C E=CT

Trokovi koji optereuju cijenu energije u oba modela su:

Trokovi investicije (amortizacija)
Trokovi za nabavku energenta
Trokovi vode
Trokovi redovnog i periodinog odravanja
Trokovi radne snage
Trokovi zbrinjavanja otpada nastalog u postrojenju

117
Trokovi investicije su predvieni za sluaj da se postrojenje finansira iskljuivo iz kreditnih
sredstava na period od 12 godina. Za sprovoenje ekonomske analize usvojena je kamatna
stopa u iznosu od 5,5% na godinjem nivou.
Trokovi energenta su sainjeni od trine cijene energenta, trokova transporta i
skladitenja i trokova manipulacije energentom u postrojenju.
Trokove vode sainjavaju cijena sirove vode i postupka demineralizacije i hemijskog
tretmana kotlovske vode. Osnovni troak vode sainjava potronja vode u procesu parenja
grae i gubitak vode koji se javlja u procesu rada kotla u iznosu od cca 1,5% .
Trokovi redovnog i periodinog odravanja su uzeti na osnovu preporuka iz prakse za
kogeneracijska postrojenja na biomasu iznose 3,5-7,9% od investicije u zavisnosti od stanja
postrojenja.
Trokovi radne snage su uzeti sa prodjenom neto zaradom po radniku u iznosu od
1093,00 KM/mjesec (Prosjek za 2016 godinu na osnovu statistikih podataka za jun 2016,
oblast proizvodnje i snabdijevanja elektrinom energijom, gasom, parom i klimatizacijom).
Ova cijena je zbog pojednostavljenja analize uzeta za sva postrojenja iako to u praksi nije
tako.
Trokovi zbrinjavanja otpada su raunati samo za vrsti otpad koji se treba odlagati na
odlagalita i za tehnoloku prljavu vodu koju prije isputanja iz kruga fabrike treba preistiti
do propisanog nivoa.
Okvirni pregled investicije za pojedine modele dat je u narednom investicionom pregledu.
Tabela 37: Rekapitulacija investicionog ulaganja u kogenerativno postrojenje
Rekapitulacija investicionog ulaganja
1 Objekat kogenerativnog postrojenja 438.600,00
Mainska oprema
Parni kotao sa prateim sistemima sa parovodima,
pripremom kotlovske vode i ostalim potrebnim
2 2.934.000,00
sistemima
Parna turbina
Generator sinhroni
3 Visokonaponsko postrojenje 35/0,4 kV 199.491,60
Postrojenje 0,4kV
4 Upravljanje 78.932,00
24V sistem
Pratei sistemi
Telekomunikacije
5 38.932,00
Signalizacija i alarmi
Nadzor objekta
6 Prikljuak na elektrodistributivnu mreu 41.268,00
Ostala i osnivaka ulaganja
Istrani radovi i studije
7 Projektovanje i projektantski nadzor 273.488,00
Nadzor nad graenjem angaovan od strane
investitora
UKUPNA INVESTICIJA BEZ PDV 4.004.729,60
PDV 680.804,03
UKUPNA INVESTICIJA SA PDV 4.685.533,63

U vrijednosti opreme je sadrana vrijednost radova na montai i svih ostalih aktivnosti do

potpunog funkcionalnog rada postrojenja. Ukupni trokovi izgradnje iznose 4.004.729,60 KM.

118
Dinamika realizacije finansijskog dijela projekta je sledea:
- 50% u prvom mjesecu izgradnje objekta
Intenzivno angaovanje sredstava u prvom mjesecu realizacije projekta je potrebno zbog
visokog tempa nabavke opreme koja se nabavlja u inostranstvu i uslovljena je avansnim
plaanjem;
- U preostalom periodu u trajanju od 5 mjeseci se finansijska sredstva angauju u
procentualnom iznosu od 10%;

Prikaz proizvodne cijene elektrine energije i strukture trokova proizvodnje u

kogenerativnom postrojenju je dat u narednoj tabeli:
Tabela 38: Proizvodna cijena elektrine energije u kogenerativnom postrojenju

Isoritenje otpadne toplotne

31,30% 50,00% 75,00% 100,00%
energije

Fiksni trokovi 4.110.131,49 4.110.131,49 4.110.131,49 4.110.131,49

Vrijednost investicije 4.004.729,60 4.004.729,60 4.004.729,60 4.004.729,60

1
Trokovi radne snage 93.123,60 93.123,60 93.123,60 93.123,60

Trokovi zbrinjavanja
otpada nastalog u 12.278,29 12.278,29 12.278,29 12.278,29
postrojenju

Varijabilni trokovi 665.111,68 665.111,68 665.111,68 665.111,68

Trokovi energenta 635.183,12 635.183,12 635.183,12 635.183,12
2 Trokovi periodinog i
14.016,55 14.016,55 14.016,55 14.016,55
redovnog odravanja
Trokovi vode 15.912,00 15.912,00 15.912,00 15.912,00
T fiksni IF z , n T RO
T =T var + =(T gorivoPtoplota )+ + Proizvodna cijena elektrine energije;
Qel H H
Proizvodna cijena elektrine
T 0,023352 0,023350 0,023348 0,023345
energije [KM/kWhel]

Trokovi proizvodnje elektrine energije [/kWhel]

varijabilni Varijabilni trokovi proizvodnje elektrine energije [/kWhel]
fiksni Fiksni trokovi proizvodnje elektrine energije []
Qel Godinja proizvodnja elektrine energije [kWhel]
gorivo Trokovi goriva [KM/kWhel]
R&O Jedinini trokovi rada i odravanja [KM/kWel]
Ptoplota Prihod prodaje toplote [KM/kWhel]
H Sati punog optereenja u godini [h/god]
I Jedinina vrijednost investicije [KM/kWel]
Fz,n Faktor nadoknade uloenog kapitala

Ostvarena proizvodna cijena elektrine energije u kogenerativnom postrojenju na drvni otpad

iznosi od 0,023345 do 0,023352 [KM/kWhel] u zavisnosti od stepena iskoritenja toplotne
energije u procesu proizvodnje peleta i drvne grae (suenje i parenje).

119
Za proraun proizvodne cijene elektrine energije usvojene su vrijednosti cijena energenta i
vode na osnovu statistikih podataka i trenutnog stanja na tritu.
Cijena energenta
Drvni otpad 27,28 [KM/Pm3]
Drvna sjeka G30 18,08 [KM/Nm3]
U analizi je uzeta opcija da se sav neophodan energent nabavlja po navedenoj trinoj cijeni.

Cijena vode
Sirova voda [KM/m3]
Kotlovska voda 2,60 [KM/m3]

Realna kamatna stopa predstavlja korigovanu nominalnu stopu usljed djelovanja inflacije i
porasta cijene elektrine energije.

Vrijednost realne kamatne stope je prikazana u sledeem pregledu:

Inflacija i= 2,00%
Nominalna kamatna stopa n= 5,50%
Porast cijene energije e= 0,00%
Realna kamatna stopa r= 1,17%

Podaci za vrijednost inflacije i za poveanje cijene elektrine energije jsu usvojene na

osnovu podataka iz literature.
Vrijednost nominalne stope na teritoriji BiH je prikazana u sledeoj tabeli za referentnu 2015
godinu.
Tabela 39: Kamatne stope u BiH za period 2012-2015
Do iznosa do 0,25 miliona EUR Preko 0,25 miliona EUR do 1 milion EUR
Preko 1 Preko 5 Preko 1 Preko 5
Datum Promjenljiva stopa i do 5 godina Promjenljiva stopa i do 5 godina
do 1 godine *IPFKS godina *IPFKS do 1 godine *IPFKS godina *IPFKS
*IPFKS X *IPFKS X
12/2012 7,689 7,745 8,727 7,765 7,998 7,668 6,414 7,914
12/2013 7,834 7,888 8,231 8,016 6,731 6,569 6,707 7,867
10/2014 7,659 7,537 7,512 7,179 6,38 6,042 7,122 7,62
11/2014 7,283 7,266 7,894 7,781 6,613 6,155 7,529 6,888
12/2014 6,668 6,468 7,572 6,997 6,175 6,023 6,479 5,444
01/2015 7,382 7,219 7,351 7,451 6,66 6,498 6,738 6,929
02/2015 7,571 7,425 7,519 7,761 6,201 6,259 6,566 7,235
03/2015 7,539 7,705 7,354 7,227 6,217 6,247 6,15 6,976
04/2015 7,706 7,641 7,499 6,817 6,122 5,982 5,365 6,39
05/2015 7,315 7,237 7,242 6,909 6,189 5,885 5,603 5,519
06/2015 7,522 7,684 6,935 5,552 5,845 5,941 5,515 6,733
07/2015 7,342 7,448 6,89 6,094 5,695 5,67 5,732 6,553
08/2015 7,575 7,961 6,403 6,357 6,148 6,026 6,347 6,637
09/2015 7,855 8,145 6,495 6,188 5,789 5,829 5,025 6,651
10/2015 7,621 8,117 6,145 5,795 5,679 5,797 5,2 6,076

** Izvor: Centralna Banka BiH;

*IPFKS - Inicijalni Period Fiksne Kamatne Stope;
X -Originalno dospijee preko 1 godine

120
Na osnovu prethodnog se moe izvriti analiza odrivosti investicije uz uslov da je period
otplate 12 godina.

Projekat se smatraju ekonomski i financijski odrivim ako su neto sadanja vrijednost (NPV)
ekonomskih koristi i novani tok pozitivni.

( )
T T
Bt Bt
NPV= t
odnosno NPV= I0 Neto sadanja vrijednost;
t=0 (1+r ) t=1 (1+ r)t

Projekat se smatraju ekonomski i financijski odrivim ako je ekonomska interna stopa

povrata (EIRR) vea od koritene diskontne stope.

( )
T
Vt
0= I 0
t=1 (1+IRR)t

Investicija bez Investicija sa Godinji prihod PERIOD

Godinja prihod sa PDV-om
PDV-a [KM] PDV [KM] bez PDV-a OTPLATE
[KM] [KM] [KM/god.] [KM/god.] godina
4.004.729,60 4.685.533,63 951.307,53 1.113.029,81 6,0
God. Finansijski tok Dobit NPV IRR
I0= 4.004.729,60 -4.004.729,60
1 918.664,63 888.187,60 -3.116.542,00 -77,82%
2 887.141,82 829.255,72 -2.287.286,28 -34,51%
3 856.700,68 774.234,02 -1.513.052,26 -14,63%
4 827.304,09 722.863,04 -790.189,22 -5,35%
5 798.916,20 674.900,56 -115.288,66 -0,58%
6 771.502,41 630.120,43 514.831,77 2,04%
7 745.029,29 588.311,49 1.103.143,26 3,54%
8 719.464,56 549.276,61 1.652.419,87 4,41%
9 694.777,05 512.831,71 2.165.251,58 4,92%
10 670.936,66 478.804,96 2.644.056,54 5,20%
11 647.914,32 447.035,91 3.091.092,46 5,34%
12 625.681,97 417.374,76 3.508.467,22 5,38%
13 604.212,49 389.681,65 3.898.148,87 5,37%
14 583.479,71 363.826,00 4.261.974,87 5,31%
15 563.458,35 339.685,88 4.601.660,75 5,23%
16 544.123,99 317.147,48 4.918.808,23 5,14%
17 525.453,07 296.104,52 5.214.912,76 5,03%
18 507.422,82 276.457,78 5.491.370,53 4,91%
19 490.011,25 258.114,61 5.749.485,14 4,80%
20 473.197,14 240.988,52 5.990.473,66 4,68%
21 456.959,98 224.998,76 6.215.472,42 4,56%
22 441.279,98 210.069,93 6.425.542,35 4,45%

Prethodna tabela nam pokazuje da je investicija isplativa i odriva u periodu od 6 godina uz

prethodno navedene uslove.

121
8.000.000,00

6.000.000,00

4.000.000,00

2.000.000,00
NPV
0,00
I0= 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

-2.000.000,00

-4.000.000,00

-6.000.000,00
Dijagram 10: Neto sadanja vrijednost (NPV)

20,00%

0,00%
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

-20,00%

-40,00% IRR

-60,00%

-80,00%

-100,00%
Dijagram 11: Interna stopa povrata (IRR)

122
 13.1 Rezime ekonomsko-finansijske analize

Izgradnjom kogenerativnog postrojenja nominalne elektrine snage 810 kWe za predvieni

angaman od min. 5100 radnih sati na godinjem nivou bi se obezbjedila proizvodnja od cca.
4,4 GWh.

Za izgradnju postrojenja je potreno obezbijediti cca. 4.004.729,60 KM.

Tabela 40: Specifini investicioni trokovi
Specifina investicija
Instalisana ukupna snaga 786,14 [KM/kWt]
Instalisana elektrina snaga 4.679,39 [KM/kWel]
Specifina investicija po proizvodnoj
0,92 [KM/kWhel]
jedinici elektrine energije

Specifini investicioni trokovi za ukupno instalisanu snagu postrojenja iznose 786,14

[KM/kW], za instalisanu elektrinu snagu 4.679,39 [KM/kW] i 0,92 [KM/kWh] proizvedene
elektrine energije na godinjem nivou.

Ostvarena proizvodna cijena elektrine energije iznosi za sluaj trenutnog nivoa koritenja
otpadne toplote 4,6673- 4,6707 [BAMcent/kWh].

Predvieni period kreditnog aranmana je 9 godina. nakon tog perioda proizvodna cijena
elektrine energije bi iznosila 2,3345- 2,3352 [BAMcent/kWh].
Tabela 41: Profil proizvodne cijene elektrine energije
Nivo koritenja otpadne
31,30% 50,00% 75,00% 100,00%
toplotne energije
Proizvodna cijena elektrine
energije za vrijeme otplate 0,023352 0,023350 0,023348 0,023345
kredita
Proizvodna cijena elektrine
0,023349 0,023347 0,023345 0,023342
energije nakon otplate kredita

U sluaju poveanja koritenja otpadne toplote u procesu parenja znatno se poveava i

potronja vode i taj troak nije uzet u kalkulaciju cijene elektrine energije sobzirom da
uestvuje u procesu proizvodnje parenog drvnog sortimenta.

Iz prethodne analize se vidi da se znatan profit moe ostvariti koritenjem otpadne toplotne
energije odnosno poveanjem obima obrade drvnog sortimenta procesima suenja i parenja.

U ekonomskoj analizi je dalje predpostavljeno da se kompletna drvna masa koritena kao

energent nabavlja po trinoj cijeni. injenica da se vie od 50% drvne mase proizvede na
lokaciji postrojenja i da je u vlasnitvu investitora znatno poveava pozitivne finansijske
efekte kompletnog projekta.

123
Neposredno prije, kao i u toku same izgradnje kogenerativnog postrojenja moe doi do
promjene pretpostavljeni uslovi za realizaciju ovog projekta. Zato je potrebno sagledati
potencijalne rizike koji se mogu javiti prilikom realizacije, vjerovatnou njihovog odigravanja i
utvrditi preventivne mjere u cilju sprjeavanja njihovog pojavljivanja ili eventualnog smanjenja
na najmanji mogui nivo. Kod projekta izgradnje kogenerativnog postrojenja uoeni su
sledei rizici:
- nemogunost obezbjeenja finansijskih sredstava, to moe imati visok uticaj na
projekat. Ovo se moe prevazii blagovremenim angaovanjem na tritu kapitala,
to ne bi trebalo da predstavlja problem, budui da se radi o ulaganjima koja imaju
veliki drutveni znaaj;
- potekoe u pribavljanju potvrda, dozvola i odobrenja koje mogu imati visok uticaj na
projekat, pa je potrebno termin planom realizacije jasno definisati i odrediti korake u
postupku pribavljanja dozvola i njihovo vremensko trajanje;
- neispunjavanje ili djelimino ispunjavanje ugovornih obaveza izvoaa koje moe
imati visok uticaj na realizaciju projekta, to se moe sprjeiti definisanjem rigoroznih
uslova i pretkvalifikacije/rangiranja prispjelih ponuda, predvianjem plaanja u
etapama u zavisnosti od stepena izvrenja posla, definisanjem nadoknade za sluaj
kanjenja u izvrenju radova, zahtjevanje garancije za dobro izvrenje posla po
ugovoru, sprovoenjem rigorozne kontrole izvrenja radova izvoaa/isporuioca i sl.
- neodgovarajue projektno reenje koje moe imati srednji uticaj, pa je potrebno prije
poetka izgradnje postrojenja izvriti sveobuhvatna ispitivanja lokacije;
- niska produktivnost izgradnje moe imati nizak uticaj koji bi se mogao prevazii
adekvatnom organizacijom aktivnosti na lokaciji, stalnim nadzorom nad izvrenjem
planiranih aktivnosti;
- bezbjednost na lokaciji moe imati srednji uticaj na projekat, pa je potrebno preduzeti
sve neophodne mjere kako bi izgradnja i rad postrojenja bili u skladu sa
bezbjednosnim propisima/testovima;
- neodgovarajue upravljanje projektom moe imati visok uticaj na projekat pa je
neophodno angaovati kompetentan i iskusan tim za upravljanje projektom, jasno
definisati obim posla svakog lana osoblja i odravati redovne sastanke;
- neodgovarajue sprovoenje programa obezbjeenja/upravljanja kvalitetom na
projektu moe imati visok uticaj (posledice mogu biti: pucanje brane), pa je potrebno
napraviti detaljan program obezbjeenja/upravljanja kvalitetom na projektu i usvojiti
adekvatne procedure, sprovoditi redovne kontrole realizacije tog programa, kao i
redovne obuke osoblja iz oblasti upravljanja kvalitetom;
- promjena cjene opreme moe imati srednji uticaj na projekat, koji se moe prevazii
prikupljanjem ponuda od potencijalnih proizvoaa opreme, ali i ostavljanjem
odreene rezerve, prilikom zatvaranja finansijske konstrukcije.

Veina ovih rizika, prije svega onih koji imaju uticaj na poveanje trokova rada objekta ili
investicionih ulaganja, ukljuena je u analizu opravdanosti ulaganja kroz promjenu kljunih
parametara koja je izvrena u analizi osjetljivosti.
U ovoj procijeni nisu razmatrani drutveni rizici kao to su trajkovi ili nepovoljne politike
situacije koji mogu uticati na spremnost investitora da finansira projekat, kao ni tzv.
industrijski rizici u koje spadaju: poari, poplave, krae i kvarovi maina, od kojih se moe
osigurati.
Kogenerativno postrojenje FAGUS NOMAR u Kneevu ima visok stepen automatizacije, to
znai da e u normalnim pogonskim okolnostima raditi potpuno automatski, uz minimalan
angaman posade.

124
14. ZAKLJUAK U VEZI SA OPRAVDANOSTI INVESTICIJE

U prethodnoj studiji opravdanosti analizirana je tehniko-tehnoloka, trina i ekonomsko-

finansijska opravdanost izgradnje kogenerativnog postrojenja FAGUS NOMAR u Kneevu,
instalisane snage 810 [kWel]. Predmet valorizacije i posmatranja projekta je period od 15
godina rada elektrane plus period izgradnje. U analizi su koriene stalne cijene, odnosno
cijene koje su vaile u periodu izrade studije, a koje su iskazane u konvertibilnim markama.
U sluaju konverzije cijena iskazanih u Eurima u Konvertibilne marke koriten je kurs 1 =
1,956 KM.

U nastavku je dat saet prikaz rezultata energetskog, tehniko-tehnolokog i ekonomsko-

finansijskog aspekta analize opravdanosti ulaganja.

Sa tehniko-tehnolokog stanovita kogenerativno postrojenje FAGUS NOMAR u Kneevu

predstavlja termoenergetski objekat sa parnom turbinom koji kao osnovni energent koristi
drvni otpad.

Objekat se sastoji od generatora toplotne energije odnosno parnog kotla instalisane termalne
snage 5,1 MWt sa sistemom distribucije pregrijane pare, turbo-generatorskog agregata za
proizvodnju elektrine energije instalisane elektrine snage 810 kWel, sistema za pripreemu i
skladitenje energenta i sistema za isporuku elektrine energije.

Nakon izvrenih energetskih i tehniko-tehnolokih analiza uraena je ekonomsko-

inansijska analiza koja je mjerodavna za sagledavanje opravdanosti izgradnje
kogenerativnog postrojenja.
U ovoj analizi koriena je metodologija koja se uobiajeno upotrebljava kod analiza
opravdanosti ulaganja, a koja se zasniva na dinamikoj analizi prihoda i rashoda u cilju
utvrivanja osnovnih pokazatelja opravdanosti ulaganja.

Ukupne investicije potrebne za izgradnju kogenerativnog postrojenja iznose 4.004.729,60

[KM] bez obraunatog PDV, od ega ulaganja u opremu iznose 2.934.000,00 [KM] a u
graevinske radove 438.600,00 [KM].

Za finansiranje investicije, koja e se realizovati tokom 2016. i 2017. godine koristie se

bankarski kredit. Kredit e se koristiti po godinjoj kamatnoj stopi od 5,5 %, grejs periodom
od 1 godine i rokom otplate koji iznosi 12 godina (grejs period + 12 godina otplate) jednakim
godinjim anuitetima.
Pri obraunu prihoda i trokova korieni su, izmeu ostalog, sledei podaci:
- Instalisana snaga elektrane je 810 [kWel];
- Godinja proizvodnja iznosi 4,4 [GWhel];
- Prodajna cena elektrine energije na pragu elektrane iznosi 241,3 [KM/MWh];
- Period rada elektrane koji je analiziran iznosi 15 godina, plus period izgradnje;
- Iskustvene i zakonom propisane stope za obraun godinjih trokova odravanja,
poreza na imovinu, osiguranja, naknade za korienje voda, koncesiona naknada i sl.

Na osnovu prethodno usvojenih pretpostavki oekivana kumulativna dobit na kraju perioda

eksploatacije postrojenja je 1.103.143,26 [KM]. U obzir treba uzeti injenicu da je dobit
iskazana za sluaj da se sav neophodni energent nabavlja po trinoj cijeni to u ovom
projektu nije sluaj budui da se preko 50% energenta generie u procesu proizvodnje.

125
15. ZBIRNA OCJENA TEHNO-EKONOMSKE ANALIZE OPRAVDANOSTI

Sagledavanjem rezultata razliitih aspekata izgradnje kogenerativnog postrojenja moe se

zakljuiti sledee:
- Sa drutvenog stanovita njena izgradnja e doprineti veoj disperziji korienih
izvora primarne energije, dostizanju ciljeva postavljenih;
- Strategijom razvoja energetike Republike Srpske i poboljanju zatite ivotne sredine
(kroz smanjeno angaovanje termokapaciteta koje kao gorivo koriste ugalj, ime se
smanjuje emisija tetnih gasova);

Sa ekonomsko-finansijskog stanovita izgradnja elektrane, uz pretpostavljene vrednosti

parametara korienih u analizi, jeste opravdana.
To se ogleda u:
- pozitivnoj neto sadanjoj vrednosti koja iznosi 1.103.143,26 [KM] u prvoj godini nakon
otplate kredita;
- ukupnoj dobiti od 1.103.143,26 [KM] na kraju eksploatacionog perioda postrojenja;
- Analiza osetljivosti je pokazala da, s obzirom da je cijena el. energije definisana i
mali su izgledi da e se u skorije vreme menjati navie, najvei uticaj na opravdanost
ulaganja ima promena visine oprativnih trokova i odravanja, odnosno njihovo
smanjenje. Ova analiza je pokazala i da je projekat i sa promjene vrijednosti ulaznih
parametara posle 15-te godine, u zoni opravdanosti. Isto tako smanjenjem
garantovane otkupne cjene el. energije sa vaeih 241,3 [KM/MWh] nakon isteka
ugovora o garantnoj otkupnoj cijeni do granice 122,09 [KM/MWh] uinilo bi ovaj
projekat i dalje isplativim.

126
16. PRILOG 1 SITUACIONI PLAN POSTROJENJA

127
17. PRILOG 2 DISPOZICIJA OPREME

128
18. PRILOG 4 TEHNOLOKA EMA

129
19. PRILOG 5 VODENA PARA/ IAPW97

PARA ZASIENA IAPWS-IF97

Specific Entropy of
Specific Entropy of

Specific Entropy of
Specific Volume of
Specific Enthalpy

Specific Enthalpy

Specific Enthalpy

Density of Steam

Evaporation (sfg)

Specific Heat of

Specific Heat of
of Evaporation

of Steam (hg)
Temperature

of Water (hf)

Steam (vg)

Steam (sg)

Steam (cp)
Steam (cv)
Saturation

Water (sf)
Pressure

(hfg)
bar
C kJ/kg kJ/kg kJ/kg kg/m m/kg kJ/kg K kJ/kg K kJ/kg K kJ/kg K kJ/kg K
gauge
1 120,449 505,725 2201,16 2706,88 1,1359 0,8804 1,5327 5,5924 7,1251 1,5771 2,1277
2 133,705 562,289 2163,23 2725,52 1,6574 0,6034 1,6738 5,3169 6,9907 1,6169 2,1960
3 143,762 605,453 2133,24 2738,7 2,1691 0,4610 1,7783 5,1168 6,8951 1,6512 2,2567
4 151,966 640,849 2107,92 2748,77 2,6743 0,3739 1,8621 4,9585 6,8206 1,6819 2,3127
5 158,949 671,117 2085,7 2756,82 3,1749 0,3150 1,9325 4,8269 6,7594 1,7102 2,3655
6 165,059 697,72 2065,72 2763,44 3,6721 0,2723 1,9934 4,7140 6,7074 1,7368 2,4159
7 170,513 721,561 2047,43 2768,99 4,1668 0,2400 2,0472 4,6148 6,6620 1,7618 2,4645
8 175,451 743,238 2030,49 2773,72 4,6596 0,2146 2,0955 4,5263 6,6218 1,7857 2,5116
9 179,974 763,168 2014,63 2777,8 5,1510 0,1941 2,1395 4,4461 6,5855 1,8087 2,5575
10 184,154 781,656 1999,67 2781,33 5,6414 0,1773 2,1798 4,3727 6,5526 1,8307 2,6024
11 188,045 798,931 1985,48 2784,41 6,1310 0,1631 2,2172 4,3051 6,5223 1,8521 2,6466
12 191,691 815,171 1971,94 2787,11 6,6203 0,1511 2,2520 4,2422 6,4942 1,8728 2,6900
13 195,123 830,515 1958,96 2789,48 7,1093 0,1407 2,2847 4,1834 6,4681 1,8930 2,7328
14 198,368 845,077 1946,49 2791,57 7,5983 0,1316 2,3154 4,1281 6,4435 1,9126 2,7751
15 201,45 858,947 1934,46 2793,4 8,0874 0,1236 2,3445 4,0760 6,4205 1,9317 2,8170
16 204,384 872,203 1922,82 2795,02 8,5768 0,1166 2,3721 4,0266 6,3986 1,9505 2,8585
17 207,188 884,907 1911,53 2796,44 9,0666 0,1103 2,3984 3,9796 6,3779 1,9688 2,8997
18 209,873 897,116 1900,57 2797,68 9,5569 0,1046 2,4235 3,9347 6,3582 1,9868 2,9406
19 212,45 908,873 1889,89 2798,77 10,0478 0,0995 2,4475 3,8919 6,3394 2,0045 2,9813
20 214,93 920,22 1879,49 2799,71 10,5395 0,0949 2,4706 3,8508 6,3214 2,0218 3,0218

130
 Specific Specific
Specific Specific Specific Specific Specific
Enthalpy of Entropy of
Temp Enthalpy of Enthalpy of Volume of Entropy of Entropy of
Evaporation Evaporation
Water (hf) Steam (hg) Steam (vg) Water (sf) Steam (sg)
(hfg) (sfg)
deg C kJ/kg kJ/kg kJ/kg m/kg kJ/kg K kJ/kg K kJ/kg K
0,01 0,00 2500,9 2500,9 205,99 0,0000 9,1555 9,1555
5 21,02 2489,1 2510,1 147,01 0,0763 8,9485 9,0248
10 42,02 2477,2 2519,2 106,30 0,1511 8,7487 8,8998
15 62,98 2465,3 2528,3 77,88 0,2245 8,5558 8,7803
20 83,91 2453,5 2537,4 57,76 0,2965 8,3695 8,6660
25 104,83 2441,7 2546,5 43,34 0,3672 8,1894 8,5566
30 125,73 2429,8 2555,5 32,88 0,4368 8,0153 8,4520
35 146,63 2417,9 2564,5 25,21 0,5051 7,8466 8,3517
40 167,53 2406,0 2573,5 19,52 0,5724 7,6831 8,2555
45 188,43 2394,0 2582,4 15,25 0,6386 7,5247 8,1633
50 209,34 2382,0 2591,3 12,03 0,7038 7,3710 8,0748
55 230,26 2369,8 2600,1 9,564 0,7680 7,2218 7,9898
60 251,18 2357,6 2608,8 7,667 0,8313 7,0768 7,9081
65 272,12 2345,4 2617,5 6,194 0,8937 6,9360 7,8296
70 293,07 2333,0 2626,1 5,040 0,9551 6,7989 7,7540
75 314,03 2320,6 2634,6 4,129 1,0158 6,6654 7,6812
80 335,01 2308,0 2643,0 3,405 1,0756 6,5355 7,6111
85 356,01 2295,3 2651,3 2,826 1,1346 6,4088 7,5434
90 377,04 2282,5 2659,5 2,359 1,1929 6,2852 7,4781
95 398,09 2269,5 2667,6 1,981 1,2504 6,1647 7,4151
100 419,17 2256,4 2675,6 1,672 1,3072 6,0469 7,3541
110 461,42 2229,7 2691,1 1,209 1,4188 5,8193 7,2381
120 503,81 2202,1 2705,9 0,8912 1,5279 5,6012 7,1291
130 546,38 2173,7 2720,1 0,6680 1,6346 5,3918 7,0264
140 589,16 2144,2 2733,4 0,5085 1,7392 5,1901 6,9293
150 632,18 2113,7 2745,9 0,3925 1,8418 4,9953 6,8371
160 675,47 2081,9 2757,4 0,3068 1,9426 4,8065 6,7491
170 719,08 2048,8 2767,9 0,2426 2,0417 4,6233 6,6650
180 763,05 2014,2 2777,2 0,1938 2,1392 4,4448 6,5840
190 807,43 1977,9 2785,3 0,1564 2,2355 4,2704 6,5059
200 852,27 1939,7 2792,0 0,1272 2,3305 4,0997 6,4302
210 897,63 1899,7 2797,3 0,1043 2,4245 3,9318 6,3563
220 943,58 1857,3 2800,9 0,08609 2,5177 3,7663 6,2840
230 990,19 1812,7 2802,9 0,07150 2,6101 3,6027 6,2128
240 1037,60 1765,4 2803,0 0,05971 2,7020 3,4403 6,1423
250 1085,80 1715,1 2800,9 0,05008 2,7935 3,2786 6,0721
260 1135,00 1661,6 2796,6 0,04217 2,8849 3,1167 6,0016
270 1185,30 1604,4 2789,7 0,03562 2,9765 2,9539 5,9304
280 1236,90 1543,0 2779,9 0,03015 3,0685 2,7894 5,8579
290 1290,00 1476,7 2766,7 0,02556 3,1612 2,6222 5,7834
300 1345,00 1404,6 2749,6 0,02166 3,2552 2,4507 5,7059
310 1402,20 1325,7 2727,9 0,01834 3,3510 2,2734 5,6244
320 1462,20 1238,4 2700,6 0,01547 3,4494 2,0878 5,5372
330 1525,90 1140,1 2666,0 0,01298 3,5518 1,8904 5,4422
340 1594,50 1027,3 2621,8 0,01078 3,6601 1,6755 5,3356
350 1670,90 892,7 2563,6 0,008802 3,7784 1,4326 5,2110
360 1761,70 719,8 2481,5 0,006949 3,9167 1,1369 5,0536
370 1890,70 443,8 2334,5 0,004954 4,1112 0,6900 4,8012
373,95 2084,30 0,0 2084,3 0,003106 4,4070 0,0 4,4070

131
Stanje pare
Toplota
potrebna Snaga
Temper
Lokacija Koliina Pritisak hf hfg hg vg za postrojenj
atura
proizvodn a
ju
0
t/h bar C kj/kg kj/kg kj/kg m3/kg MWh MW
Kotao 12 26 480 971,69 2445,21 3416,9 0,13 0,68 10,2

Proces
Oduzimanje 12 0,65 98 368,5 2287,75 2656,25 2,53 0,64 9,5

132