I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

JU UNIVERZITET U TUZLI
MAINSKI FAKULTET
Odsjek: Energetsko mainstvo
k. god. 2003/2004

I Seminarski rad iz Turbomaina

Teme:

Znaice turbomaina:
- Jedinini rad struje napor
- Rad kola
- Stepen iskoritenja
- Specifini broj obrtaja
- Stepen reakcije
- Kavitacija

Da bi smo uradili prethodnu taku treba definisati trougao brzina kod centrifugalnih maina:
- Pumpi
- Ventilatora
- Kompresora
- Turbina

Tuzla,17.12.2003 godina Br.indeksa 8335/M Mehmedovi Samir

I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

TROUGLOVI BRZINA

U svakoj taki radnog prostora mogu se definisati tri brzine:

- brzina rotacije kola u
- apsolutna brzina fluidne estice c ( brzina u odnosu na nepokretni koordinatni sistem
vezan, npr. za oklop maine)
- relativna brzina te iste fluidne estice w ( brzina u odnosu na kolo).meusobni odnosi
ovih brzina odreeni su zakonom relativnog kretanja, po kome je apsolutna brzina
ravna zbiru prenosne i relativne:

Sl.1 Trougao brzina

cuw .(1)
U radnom prostoru turbomaine prenosna brzina je brzina rotacije kola ( u ).
Grafiki prikazana relacija (1) predstavlja trougao brzina sl.(1).
Brzine c i u zaklapaju ugao , a brzine w i u ugao . Projekcija brzine c
na pravac u daje krunu komponentu brzine koja se obiljeava sa cu .
Projekcija brzine c na merdijansku ravan kola odreuje protonu komponentu
brzine. To je merdijanska brzina i obiljeava se sa c m i u su meusobno
normalne.
Slike trouglova brzina u ulaznom i izlaznom presjeku radnog prostora ine polazni element za
projektovanje oblika lopatica radnog kola.
Na sl.1-1 dat je izgled meulopatinog prostora jedne radijalne pumpe sa trouglovima brzina
na ulazu i izlazu.
Na sl.1-2prikazan je meulopatini prostor osne pumpe sa trouglovima brzina na ulazu i
izlazu.

Ulazne trouglove ine brzine u1 , c 0 i w0 sa uglovima 0 i 0 , a izlazne brzine u 2 , c3 i w3

i uglovi 3 i 3 . Uglovi i brzine obiljeeni su saglasno narednom odjeljku
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

Sl.2 Trouglovi brzina na izlazu i ulazu 1 - radijalna pumpa 2 - osna pumpa

Uglovi koje zaklapaju tangente na srednju liniju lopatice na ulazu i izlazu sa negativnim
smjerom brzine rotacije (u) obiljeeni su sa 1 , odnosno sa 2 . Ovi uglovi razlikuju se od
uglova 0 i 3 , a uzrok ovome je zanoenje struje na ulazu i na izlazu.zanoenje struje se
odreuje u ulaznom i izlaznom presjeku kola, a uslovno se definie uglom koji zaklapa vektor
srednje relativne brzine, raunat po presjeku, sa tangentom na srednju liniju lopatice,
povuenu u posmatranom presjeku kola sl 2

JEDININI RAD STRUJE NAPOR

Koliina energije sadrane u fluidu menja se pri prolasku kroz turbomainu, ona se poveava
( pumpa, kompresor, ventilator) ili smanjuje ( vodna, parna i gasna turbina ). Razlika energije
u ulaznom i izlaznom presjeku turbomaine, svedena na jedinicu mase fluida predstavlja
jedinini rad struje.
Za sluaj nestiljivog fluida( pumpe i vodene turbine) jedinini rad struje je prikazan na slici

Sl.3 Odreivanje rada struje za pumpu ( 1 ) i turbinu ( 2 )

p II p I 1 2 2
gh g ( z II z I ) (c II c I ) .(1.1)
2
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

znaenje oznake u jednaini ( 1 ) i na prethodnoj slici :

Y jedinini rad struje
h ekvivalentna visina stuba tenosti
- gustina
z geodezijska kota teita ulaznog i izlaznog presjeka
c srednje brzine u presjecima
g ubrzanje zemljine tee
I ulaz
II izlaz
Nm J
Po dimenzijama jedinini rad struje Y je rad sveden na jedinicu mase, dakle kg kg
Jednaina ( 1 ) primjenjuje se i na pumpe i na turbine. Sa datim oznakama Y e biti pozitivno
za pumpu, a negativno za turbinu.
Vrijednost razmijenjene energije moe da se izrazi i promjenom pritisaka.

p II p I 1
g ( z II z I ) (c II c I ) /
2 2
gh Mnoenjem
2
jednaine ( 1 ) sa gutinom , dobie se

p Y ( p II p I ) g ( z II z I )
2 2
(c II c I ) (1.1)
2
ovaj oblik je podesan za odreivanje jedininog rada struje ventilatora, kod kojih se, zbog
male promjene pritiska, gustina smatra konstantom, no u tom sluaju se zanemearuju lanovi
koji zavise od geodetijske visine, te je

p Y ( p II p I )
2 2
(c II c I )
2 .. (1.1)
i veliina p s emoe interpolirati kao jedinini rad, to jest kao rad po jedinici zapremine, jer
N Nm J
je dimenzija pritiska 2 3 3
m m m

ZAKON IMPULSA. RAD KOLA( TEHNIKI RAD ) OJLEROVA JEDNAINA ZA

TURBOMAINE

Prenoenje ili razmjena energije u kolima turbina, pumpi, kompresora ili ventilatora ostvaruje
se u uslovima dinamikog djelovanja lopatica kola na tenost i tenost na lopatice. U toku
procesa razmjene energije u kolu pumpe, kompresora ili ventilatora djelovanjem lopatica na
fluid poveava se energetski nivo tenosti, to se manifestuje poveanjem pritiska i kinetike
energije tenosti. U turbini, opet, fluid predaje energiju kolu te se smanjuje pritisak i kinetika
energija.
Pri prouavanju procesa razmjene energije u turbomainama, smatra se da se proces ostvaruje
samo u radnom kolu,gdje se pod tim pojmom podrazumijeva prostor kojii opisuje kolo
turbomaine pri obrtanju. Osim toga, polazi se jo i od pretpostavke da je strujanje kroz kolo
ustaljeno, to jest da se radni parametri kola ( protok, ugaona brzina ili brzina obrtanja kola,
snaga i jedinini rad struje ) ne mjenjaju u toku vremena. Kako za prouavnaje procesa
prenoenja energije pri strujanju kroz kolo nije bitan smjer procesa, tj. da li kolo djeluje kao
pumpa, kompresor ili ventilator dodajui energiju fluidu, ili kao turbina odajui rad dobiven iz
energije flida, to e se u daljem upotrebljavati termin kolo turbomaine, koji ne ukljuuje
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

smjer prenoenja energije. Za ostvarivanje radnog procesa u kolu isto tako nije bitno da li je
fluid stiljiv ili nestiljiv, viskozan ili neviskozan.

Sl.4. Kolo pumpe

Na slici 4 prikazano je kolo pumpe.radni prostor je ogranien prednjim i zadnjjim diskom i

ulaznim i izlaznim povrinama ije su konture obiljeene sa 0 0 i 3 3.geometrijska mjesta
ulaznih i izlaznih ivica lopatica, pri obrtanju kola, su povrine iji su merdijanski presjeci
obiljeeni konturama 1 1 i 2 2. konture ulaznih i izlaznih povrina radnog prostora kola
( 0 0 i 3 3 ) pomjerene su u odnosu na konture poloaja ulaznih i izlaznih ivica lopatica
( 1 1 i 2 2 ), da bi se izbjegao uticaj konanog broja lopatica na strujanje u ulaznim i
izlaznim presjecima. No kako se smatra da se ujednaavanje strujanja postie na veoma
karatkom putu, moe se sa dovoljnom tanosti uzeti da je
r1 r0 , r2 r3
(1.2)
Brzina kojom se estice fluida kreu kroz radni prostor mijenja intezitet i smjer. Mjenja se
dakle i koliina kreatanja usled momenta spoljanjih sila koje djeluju na kolo.
Veza vrijednosti koliine kretanja ili impulsa fluidnih estica i momenata spoljnih sila,
odreena je zakonom momenta koliine kretanja koji glasi: Izvod momenta koliine kretanja
sistema materijalnih taaka povremenu jednak je zbiru momenata svih spoljnih sila koje
djeluju na sistem.
U datom sluaju je interesantna samo komponenta momenata paralelna sa obrtnomosom kola,
te se izvoenje jednaine daje u skalarnom obliku. Sa tom konvencijom, moment koliine
kretanja na ulazu u kolo je
dM 0 m c0 e0 dt m c0 r1 cos 0 dt
(1.3)
a na izlazu iz njega je
dM 3 m c3 e3 dt m c3 r2 cos 3 dt
(1.3)
oznake su
m - protok, mjeren masom
e0 i e3 - rastojanja napadnih linija brzina c 0 ic3 od obrtne ose pri tome je sl 4
e0 r1 cos o
..
e3 r3 cos 3
(1.4)

gdje su:
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

r1 i r2 poluprenici ulazne i izlazne povrine

0 i 3 uglovi koje zaklapaju brzine c 0 i c3 sa tangentama krugova radijusa r1 i r2
Moment koliine kretanja, dM 0 na ulazu u kolo dat je sa negativnim znakom, a moment
koliine kretanja, dM 3 na izlazu sa pozitivnim.

Moment spoljnih sila je:

dM 3 dm0
M .(1.5)
dt dt
ili
M m (r2 c3 cos 3 r1 c0 cos 0 ..(1.5)
uvedu li se oznake
c3u c3 cos 3
c0u c0 cos 0 (1.6)
c 3u i c 0 u - projekcije brzina c 3 i c 0 na pravac obimne brzine kola, dobie se:
M m ( r2 c3u r1c 0u ) .
(1.7)
Jednaina ( 1.7 ) vai kako za pumpno tako i za turbinsko kolo, s tim to je moment M za
pumpu pozitvan, a za turbinu negativan. Ona, zapravo, vai i kada je kolo ukoeno, jer i
tada djeluju sile iji je momenat M.
Kada se kolo obre ugaonom brzinom dobie se snaga
P M m
(r2 c3u r1c0u )
(1.8)
Kako su obimne brzine na ulazu u kolo i na izlazu iz kola
u1 r1
.(1.9)
u 2 r2
to e biti
Pm
(u 2 c 3u u1c 0u ) .
(2.0)
Kolinik snage i protoka predstavlja jedinini rad kola i obiljeava se sa Yk . To je rad po
jedinici mase, razmjenjen u kolu:
P
Yk u 2 c3u u1c 0u ...
m

(2.1)
J
Dimenzija Yk je kg . Rad kola moe da se izraava i ekvivalentnom visinom stuba
tenosti (hk ) , pa je
Yk g hk .(2.2)
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

STEPEN ISKORITENJA

Stepen korisnosti turbomaine ( ) osnovni je pokazatelj po kome se ocjenjuje kvalitet

procesa transformacije energije u njoj. Kada se ( ) definie odnosom snaga: izlazne ( P2 )
ulazne ( P1 ) , dobie se izraz koji vai za sve vrste turbomaina, bez obzira na smjer odvijanja
procesa, jer e biti:
P
2 ..
P1
(2.3)
Za pumpu, kompresor ili ventilator, ulazna snaga P1 ravna je snazi na vratilu
P1 P ...(2.4)
a izlazna je odreena je protokom (m ) i jedininim radom struje (Y ) te je
p2 m Y ..(2.5)
odakle slijedi
m
Y
..
P
(2.6)
Snaga odreena proizvodom protoka (m
) i jedininog rada struje (Y ) predstavlja teorijsku
snagu
Pth m
Y
i ona je ravna za pumpu, kompresor ili ventilator izlaznoj snazi ( P2 ) , te se jednaina (16)
moe napisati u obliku
P2 m Y Pth ..(2.7)
Pri analizi procesa u turbomaini otpori se razvrstavaju da bi se lake ocijenilo i kvantifikovao
njihov uticaj. Osnovna podjela je na otpore i time uslovljene gubitke u kolu, na zapreminske
gubitke nastale usled formiranja protoka izmeu oklopa i kola (to je kod turbina tok paralelan
sa osnovnim protokom, a kod pumpi, kompresora i ventilatora povratni tok) i na mehanike
gubitke u koje spadaju otpori diska i trenje u leajevima. Naravno da se poslije svaka od ovih
grupa moe dalje razraivati. Tako se pri analizi otpora u kolu moe razdvojiti uticaj
nesaglasnosti smjera relativne brzine i tangnte na srednju liniju lopatice na ulazu, ime se
odreuju udarni gubici, zatim uticaj otpora usled viskoznog trenja u kolu, uticaj vrtloenja i
odlepljivanja struje od lopatice i oklopa i drugo. Slino tome mogu se odvojeno ocjenjivati
procurivanja kroz pojedine procjepe ili mehaniki otpori u dijelovima maine.
Na osnovu prednjeg izlaganja, uz ograniavanje na razmatranje jedne crste gubitaka, ili
gubitaka u izabranom dijelu maine, mogu se raunati parcijalni stepeni korisnosti. Tako se
razdvajanjem gubitaka na hidrauline (oni nastaju usled udarnog zanoenja struje, viskoznih
otpora i odlepljivanja struje) i zapreminske, sl dobija izraz za snagu pumpe, kompresora ili
ventilatora u obliku
Pk (Q Q) (Y Y ) ..(2.8)
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

Sl.5. Shema teenja kroz pumpu i kompresor: 1 i 2. radijalna kola, 3. osna kola

Dok je teorijska snaga ( Pth ) odreena sa (2.7)

Snaga na vratilu je
P Pk P (2.9)
gdje P predstavlja mehanike gubitke.
Djeljenjem (2.7) sa (2.8) dobie se stepen korisnosti kola
Q Y
k .(3.0)
Q Q Y Y
odakle slijedi izrazi za zapreminski ( v ) i hidrauliki ( h ) stepen korisnosti, koji glasi
Q
v (3.1)
Q Q
Y
h . .(3.2)
Y Y
Djeljenjem snage kola, jednaina (2.8) sa snagom na vratilu, jednaina (2.9), dobija se
mehaniki stepen korisnosti pumpe, kompresora ili ventilatora
Pk
m .(3.3)
P P
Ukupni stepen korisnosti, dat jednainom (2.6) moe se, uzimanjem u obzir jednaina (3.1).
(3.2) i (3.3) izraziti u obliku
v h m ..(3.4)
Dalje slijedi, s obzirom na (2.5)
k v h ...(3.5)
i
k m .(3.6)
Za izraunavanje stepena korisnosti neke turbomaine prema naprijed izloenim obrascima,
potrebno je znati vrijednosti gubitaka za date radne parametre. U fazi projektovanja gubici se
proraunavaju ili procjenjuju. Za izvedenu mainu, stepen korisnosti se odreuje
eksperimentalno. Pri tom treba imati u vidu da su prorauni, bez eksperimentalne provjere, po
pravilu, nedovoljno sigurni. Zato je raunska procjena gubitaka osnova za odreivanje
performansi mauna u fazi projektovanja, dok garancije podataka moraju zasnovati na
eksperimentima. No kako su ispitivanja maina radi utvrivanja radnih performansi,
ukljuujui tu i stepen korisnosti, sloena i skupa a esto, bez prethodne pripreme,
neizvodljiva nametnula se potreba za utvrivanjem postupka koji omoguava sigurno, a
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

manje sloeno i jeftinije, rjeavanje ovog problema. Odgovor na to pitanje pruaju zakoni
slinosti rada turbomaina.

SPECIFINI BROJ OBRTAJA PUMPE

Po konstrukciji se pumpe dijele na grupe. Za karakteristiku svake grupe uvodi se specifian

broj obrtaja. U svakoj grupi radna kola su geometrijska slina, tj. imaju jednake odnose:
d 2 b1 1
, i (4.3)
d1 b2 2
U svakoj grupi geometrjski slinih radnih kola uvijek je mogue izabrati radno kolo, koje pri
naporu 1 m i najboljem stepenu korisnosti troi snagu 0,736kW 1(KS). Ovakvo radno kolo se
naziva modelom radnog kola. Ovako izabrano radno kolo u odnosu na na proizvoljno radno
kolo uvijek je konfigurativno za datu grupu radnih kola. Uslovno, broj obrtaja u minutu mora
biti isti. Broj obrtaja takvog kola pri kome ovo radno kolo troi snagu od 0,736 kW (1KS) i
ostvaruje napor od 1 m naziva se specifian broj obrtaja.
m3
Izmeu specifinog broja obrtaja n s protoka Q , napora h(m) i broja obrtaja radnog
s
o
kola n postoji sledea zavisnost:
min
1

nQ 2
n s 3,65 3
.
h 4

(4.4)
Ovaj izraz pokazuje, da e pri veem protoku i broju obrtaja i manjem naporu biti vei
specifini broj obrtaja. Za odreivanje specifinog broja obrtaja viestepene pumpe treba u
izrazu (4.4) staviti napor koji moe ostvariti jedno radno kolo. Npr. pumpa treba da ostvari
napor h 120m . Za ovaj napor treba odrediti specifini broj obrtaja. Pretpostavljamo da se
ovaj napor moe ostvariti u 4 sstupnja i tada u izrazu (4.4) treba postaviti:
120
h1 30m
4
Q
Za dvostrujne pumpe u izrazu (4.4) treba umjesto zadanog protoka Q staviti protok Q1 .
2
Po veliini specifinog broja obrtaja centrifugalne pumpe sl.6 se klasificiraju kao:
- sporohodne
- normalne i
- brzohodne

Za svaki od navedenih tipova radnih kola dat je i odnos izmeu izlaznog prenika d 2 i
prenika na ulazu u radno kolo d 1 .
Zamjenjujui date veliine Q, h, n u izrazu (4.4) za specifini broj obrtaja odreujemo tip
radnog kola pumpe.
Ako je specifini broj obrtaja sa zadatim parametrima Q, h, n manji od 40( odgovara veem
naporu i manjem protoku), onda treba izabrati viestepenu pumpu. Suprotno ovome, pri
veem specifinom broju obrtaja preporuljivo je izabrati dvostrjunu pumpu.

PROIRENA OJLEROVA JEDNAINA. UBRZANO I USPORENO STRUJANJE.

I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

STEPEN REAKCIJE

Iz trouglova brzina predstavljenog na sl 1. primjenom kosinusne teoreme moe dase odredi

intezitet brzine w :
w 2 u 2 c 2 2u c cos u 2 c 2 2u cu ..(3.7)
Kada se ova relacija primjeni na ulazni i izlazni trougao dobie se
2 2 2
w0 u1 c0 2u1 c0u (3.7)
2 2 2
w3 u 2 c3 2u 2 c3u ..(3.7)
Oduzimanjem ovih jednaina i djeljenjem sa 2 dobija se:
u 2 c3u u1 c0u
1 2
2
2 1 2

2 1 2
3

u 2 u1 w0 w3 c3 c0 .(3.8)
2 2

P
to s obzirom na jednainu Yk u 2 c3u u1c 0u daje
m

1 2
2
2 1
2
2 2

1 2
2
3

Yk u 2 u1 w0 w3 c3 c 0 (3.9)
Jednaina (3.9) definie, kao i jednaina (2.1), vrijednost energije razmijenjene u kolu, dakle
rad kola, ali ona daje i strukturu te energije. Zato se i naziva proirena Ojlerova jednaina.
Jedinini rad kola se moe izraziti promjenom energije pritiska Ykp i promjenom kinetike
energije Ykd . Tada je
Yk Ykp Ykd
(4.0)
Razmijenjena kinetika energija Ykd zavisi od apsolutnih brzina:
Ykd
1 2
2

c3 c 0
2

.(4.0)
a energija izraena promjenom pritiska je
1 2
Ykp
2
2 1
2 2

u 2 u1 w0 w3 ..(4.0)
2

Odnosom energije izraene promjenom pritiska Ykp i ukupno razmijenjene energije Yk
odreuje se stepen reakcije kola
Ykp Yk Ykd Y
1 kd .
Yk Yk Yk
(4.1)
Uslovi za postizanje dobrog stepena korisnosti su povoljniji ako su znaci svih sabiraka desne
strane jednaine (3.9) saglasni sa znakom rada kola Yk to znai da je:
u1 uz 2 ; w3 w0 ; c0 c3 ..(4.2)
a za pumpe:
u1 u 2 ; w3 w0 ; c 0 c3 .(4.2)
Kola turbina su radijalna i aksijlna(osna). Strujanje kroz radijlno kolo je od ose ka periferiji
centrifugalno, ili od periferije kao osi centripetalno.
Da bi se ispunili uslovi(4.2) kola turbine su aksijalna i centripetalna, sa poveanjem relativne i
usporavanjem apsolutne brzine od ulaza do izlaza. Zbog porasta relativne brzine
meulopatini prostor se za dozvuno strujanje suava, te je strujanje kroz kolo slino
strujanju kroz lijevak. Ono je konfuzorno. Kae se da je strujanje turbinu ubrzano. Ovo nije
protivreeno sa injenicom da se, pri prolazu tenosti kroz turbinu, kinetika energija struje
smanjuje, zbog opadanja apsolutne brzine.
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

Kola pumpi i kompresora ili ventilatora mogu takoe da budu osna, a kada su radijalna,
strujanje je centrifugalno, pa je obimna izlazna brzina ( u2 ) vea od ulazne ( u1 ). Relativna
brzina (w3) je manja od (w0) ili je eventualno, sa njom ravna. Kae se da su ova kola
usporena, a meulopatini prostori se za dozvuno strujanje ire u smjeru strujanja flida oni
su difuzorni.
Gubici usled trenja u kolu zavise od inteziteta relativnih brzina i karaktera promjena tih
brzina. Oni su, u principu, pri istim brzinama manji kod ubrzanog ( turbinskog ) strujanja,
nego kod usporenog ( pumpnog ).

KAVITACIJA

Kavitacija je pojava pri kojoj se u struji tenosti uestalo obrazuju i nestaju mjehirii
ispunjeni parom, tenosti ili mjeavinom pare i gasa, koji se nalazi u tenosti.
Spoljni znaci kavitacije su:
- zvuk od jedva ujnog uma pa do veoma jake buke,
- vibriranje maine od lakog podrhtavanja do estokog treenja,
- pogoravanje uslova rada maine i oteivanje vrstih zidova, koji ograniavaju strujni
prostor
Pojava kavitacije u hidraulinim mainama i dovodno odvodnom traktu postrojenja veoma
je tetna i onda kada je isparavanje i naknadno kondezovanje tenosti samo mjestimino, a
pogotovo je tetna i opasna kada zasiena para ispuni cio presjek, ime narui kontinuitet
vodenog toka, a onda se naglo kondezuje (rijetko se deava).

Sl. 1.6.1. Kolo pumpe oteeno kavitacijom

Na slici 1.6.1. je teko oteeno radno kolo pumpe sa potpuno razorenom ulaznom ivicom
jedne lopatice.
Kavitacioni mjehurii, formirani u zoni niskih pritisaka, ravnih naponu vodene pare ili niih
od toga, kreu se sa strujom tenosti i stiu u zonu povienog pritiska. Tu se para, sadrana u
kaverni, praktino trenutno kondezuje uz pojavu znaajnih pritisaka, visokih temperatura,
elektrinih pranjenja, svjetlucanja i aktiviranje kemijskih, posebno korozionih procesa.
Kavitacija ustvari predstavlja hladno kljuanje, pa se, ponekad, tako i naziva. Kavitaciono
kljuanje nastaje i razvija se prema promjenama pritisaka u prostoru koji okruuje kaverne i u
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

tome se razlikuje od kljuanja pri zagrijavanju, kod koga pritisak raste u mjehuriu i zavisi od
dovedene toplote.
Mehanizam nastajanja i razvijanja kvitacione pojave je veoma sloen. Od osnovnog utjecaja
je pritisak. Na niskom pritisku voda kljua i na temperaturi okoline. Meutim, pokazalo se da
je u vodenoj struji i pri znatno niim pritiscima, nego to su naponi vodene pare, pa ak i pri
negativnim pritiscima, pri kojima je tenost optereena na istezanje, ne mora da nastane
kavitacija.
Utvreno je da tenost redovno sadri veoma sitne estice gasa, mikroskopskih dimenzija.
Ove sitne estice gasa jezgra su formiranja kavitacije. to je gasa vie voda lake kavitira, a
pritisak pri kome se formira kavitacioni mjehur sve je blii naponu vodene pare.
Tok razvoja kavitacione pojave moe da se razdjeli u tri faze:
- u prvoj fazi, isparavanjem tenosti nastaju parni mjehurii, ali se oni najee
formiraju oko jezgra koje ini gasna estica, sadrana u vodi
- u drugoj fazi, mjehurii, putujui sa strujom, stiu u zonu jo niih pritisaka, gdje im
se obim poveava uslijed dodatnog isparavanja, kao i zbog irenja gasa i pare. Sa
poveanjem dimenzija gubi im se stabilnost oblika, pa se izduuju, a ponekad i dijele
- u treoj fazi, mjehurii stiu u zonu poveanog pritiska gdje se kondezuju.
Okolna tenost se sa velikim ubrzanjem uruuje u prostor mjehura, a to je praeno silnim
udarima i veoma izraenim porastom pritiska. Zbog potpunog kondezovanja parni mjehur
nestaje, a mjehuri u kom je bila mjeavina pare i gasa, ostaje ispunjen samo gasom. Zbog
velikog porasta pritiska gas se sabija, a pri rastereenju se iri. Tako nastaju vibracije pritiska
praene zvunim i drugim, naprijed navedenim efektima. Ako mjehurii iezavaju na
granicama strujnog prostora, materijal zidova se izlae jakim udarnim naprezanjima,
praenim korozivnim dejstvom, zbog ega dolazi do razaranja.
Proces kavitacionog djelovanja na materijal je veoma sloen i manifestuje se na razne naine.
Zapaene su promjene osobina materijala izraene promjenom granica elastinosti,
plastinosti i elastinih izduenja, a mijenja se i povrinska tvrdoa.
Tipian izgled krive kumulativne zavisnosti odnijetog materijala od trajanja dejstva kavitacije,
prikazana je na slici 1.6.2.

Sl. 1.6.2. Kriva

kavitacione
otpornosti materijala

Kontinualana
eksperimentalna
kriva povuena je
isprekidanom
linijom.
Shematizovani oblik
kojim se omoguuje
dijeljenje procesa
kavitacionog
razaranja predstavljen je izlomljenom linijom koju ine pravolinijske dionice. Dana su etiri
karakteristina intervala.
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

- poetni period, trajanja to je inkubacioni. Tada nastaju promjene izgleda povrine

izraene poveanjem hrapavosti i gubitkom sjaja. Vidljivog gubitka materijala nema.
- U sljedeem periodu trajanja t1 nastaje poetno razaranje izraeno stvaranjem pliih,
diskonitinualno postavljenih udubljenja, kaverni. Na kraju ovog perioda materijal
poinje da poputa.
- Poputanje materijala izraeno je pojaanjem intenziteta gubitka mase. Trajanje ovog
procesa je t2. Razaranje obzhvata cijelu povrinu po kojoj su kavitacione kaverne
rasporeene ravnomjerno.
- Posljednji period je karakteristan slabljenjem intenziteta razaranja, jer je odnoenje
materijala oteano zbog velikih neravnina povrine
Na slici 1.6.3. prikazana su dva metalografska snimka presjeka materijala nainjena prije i
poslije dejstva kavitacije.

Sl. 1.6.3. Metalografski snimaka materijala nainjen prije i poslije dejstva kavitacije

Po nainu kako se ispoljava kavitacija moe da bude

- mjehuriava, karakterisana uestalim nastajanjem i nestajanjem mjehura vidljivih
odvojeno. To je, slaba kavitacija koja sporo oteuje povrine i ne rasprostire se iroko
- stalna kavitacija, mjehurii su gusti, pa se ne vide odvojeno. U prkos njihovog stalnog
nastajanja i nestajanja, izgleda kao da je povrina stalno pokrivena mjehurima.
Kavitacija je intenzivna i stvara vea ili vrlo velika oteenja, koja se brzo ire.
- superkavitacija, to je sluaj kada kavitacioni mjehuri prekrivaju cijelu povrinu
objekta, kao to je sluaj sa podvodnim krilima pri brzoj plovidbi, a i kondezovanje
nastaje tek iza objekta u slobodnoj struji. Karakteristino je da u uslovima
superkavitacije povrine prekrivene mjehurima skoro se i ne oteuju. Oteenja
nastaju pri uspostavljanju ili prestajanju reima superkavitacije.
- kritina kavitacija, kod razvijene kavitacije mjehurii ispunjavaju znatan dio strujnog
prostora, a mogu da zakre i cio protoni presjek, smanjujui aktivni presjek struje.
Tim se oteava razmjena energije, te se stepen iskoritenja smanjuje.

Ako kavitacione pojave svrstamo po mjestima gdje nastaju:

- kavitacija u procjepima, koja nastaje u uzanom prostoru izmeu obrtnih dijelova kola i
nepokretnog oklopa
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

- kavitaciji u kolu koja je locirana po lopaticama, ali i po lenoj i eonoj povrini

diskova kola
- kavitacija u nepokretnim dijelovima turbomaine, npr. u difuzoru.
Od dominantnog utjecaja na pojavu kavitacije u turbomaini su polje pritisaka i napon vodene
pare. Zbog toga, radi preduzimanja mjera da do kavitacije ne doe, da se utvrde zone u kojima
su najnii pritisci kao i vrijednosti tih pritisaka. Naravno to su zone u izlaznom dijelu turbine
i blizu ulaznog presjeka pumpe. Ali ovi pritisci zavise i od nivoa vode iza turbine ili ispred
pumpe. U nekim sluajevima, udobnije je izraavanje kavitacionih osobina bezdimenzijskim
brojevima. Postoji vie definicija takvih brojeva.
Jedan od njih je koeficijent k . Podesan je za analizu strujanja oko lopatice u uslovima
kavitacije. Koeficijent k se moe definisati na sljedei nain.
Kad oko lopaticestruji tenost, pritisci i brzine po konturi se mijenjaju od ulazne do izlazne
ivice i razliitih vrijednosti po jednoj i drugoj strani. Neka se daleko ispred lopatice, sl. 1.6.4.,
u presjeku 0 0, brzina c0 i pritisak p0. U taki A, presjek 1 1 pritisak je najnii i iznosi p1, a
brzina c1. Bernulijeva jednadba za ta dva presjeka je
2
p0 c0 p1 c12 (1.6.1)
2 2
i ona se moe dovesti na oblik
2
p0 p1 c1
1
2 c0 (1.6.2)
c0
2
Kolinikom na lijevoj strani gornje jednadbe definie se koeficijent k, te je
p p1
k 0
2
c0
2
(1.6.3)
Ovaj koeficijent ima dva znaenja.
- definie taku najnieg pritiska, bez obzira da li pri tom ima ili nema kavitacije
- kavitacija poinje kada koeficijent dostigne kritinu vrijednost, kada je k = kkr .

Tada se mijenja i strujna slika.

Za svako novo k manje od kritine vrijednosti strujna
slika je drukija, a druga je i irina kavitacione zone x,
sl. 1.6.4
Sl. 1.6.4. Pritisci po
lopatici i kavitaciona zona

Kada je x / l = 1 kavitacija zahvata svu povrinu profila,

a za x / l vee od jedinice, struja se odvaja od lopatice,
pa je strujanje iza kola sa povrinama diskontinuiteta.
Definicija koeficijenta k podesna je za strujanje oko
profila ili profilnih reetki. Za primjenu na strujanje
kroz sloene strujne prostore kao to su pumpe ili
turbine, teko je odrediti koeficijent k, a i definisati
nain adekvatne primjene.
Zbog toga se za takve sluajeve primjenjuju drugi, za upotrebu podesniji izrazi.
Tomin (Thoma) kavitacioni koeficijent podesan je za pumpe i turbine i koristi se veoma
mnogo. Njime se, u osnovi, odreuje dozvoljena vrijednost najnieg apsolutnog pritiska u
referentnom presjeku maine, pri kom se u kritinim takama strujnog prostora nee pojaviti
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

kavitacija ili e biti u dozvoljenim granicama. Referentni presjek je za pumpe ispred kola
pumpe, slika 1.6.5. Za takve uslove Tomin broj (Th) definisan je izrazom
pb pv
g hs
hb hv hs (1.6.4)
Th
h g h

gdje je
- pb i hb za barometarski pritisak
- pv i hv za pritisak zasiene pare
- hs za visinu sisanja (visinska razlika teita ulaznog i izlaznog presjeka maine i nivoa
vode)
- gh ili h jedinini rad struje
pritisak u (Pa), visina u (m), proizvod gh u (J/kgK).

Sl.1.6.5. Visina sisanja pumpe

Iz jednadbe (1.6.4) odreuju se

hs hb hv Th h (1.6.5)

dozvoljene vrijednosti najvee visine sisanja (hs > 0) ili najmanje dubine potapanja (hs < 0),
slika 1.6.6.
Iz (1.6.5) slijedi da e veim vrijednostima Th odgovarati nepovoljniji uslovi montae (ili nie
visine sisanja ili vee dubine potapanja).
I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

Sl.1.6.6. Shema pumpnog kavitacionog postrojenja

1 ispitivana pumpa, 2 protokomjer, 3 regulacioni zatvarai, 4 rezervoar,
5 ventil za dovoenje i odvoenje vazduha radi podeavanja pritiska p, a p1 i p2 su pritisci
ispred i iza ispitivane pumpe

Vrijednost Tominog broja se odreuje ispitivanjem maine.

Na slici 1.6.6. je shema zatvorenog tanda za kavitaciona ispitivanja pumpi. Pri ispitivanju
podesi se radni reim maine odreen protokom Q, snagom P, padom h, stepenom
iskoritenja , i brzinom obrtanja n.

Sl. 1.6.7. Odreivanje Th broja mjerodavnog za izbor visine sisanja

Dovoenjem ili odvoenjem vazduha kroz ventil 5, mijenja se pritisak u rezervoaru 4, i

cijelom protonom traktu.
Radni parametri maine se time ne mijenjaju sve dok se u maini ne pojavi kavitacija.
Prema pritisku mjerenom u referentnom presjeku raunaju se vrijednosti Th broja i crtaju
dijagrami promjena radnih parametara.

Na slici 1.6.7. su krive snage, protoka i stepena iskoritenja u zavisnosti od Th i po njima se

procjenjuje pojava i razvoj kavitacije.
Pri nastanku kavitacije osjea se malo poveanje protoka Q, a snaga P i stepen iskoritenja
poinju da opadaju. Tome odgovara podruje izmeu vertikala 1 i 2 na slici 1.6.7., a
vrijednost koeficijenta kavitacije je Th1 . Poetku potpune ili kritine kavitacije, omeenom
vertikalama 3 i 4 odgovara Thkr. Tada je stepen iskoritenja znatno pogoran, snaga smanjena,
a protok poinje da opada.

Utvrivanje kavitacionih osobina maine izvodi se u cijelom radnom podruju, na vie

ustaljenih reima.

Za odreivanje visine sisanja trebalo bi za koeficijent kavitacije uzeti vrijednost Th1, pri
najnepovoljnijem reimu. Kako se dobiva mala esto negativna vrijednost visine sisanja, te
zbog skupog i sloenog rjeenja uzima se koeficijent koji svojom vrijednou pada izmeu
Th1 i Thkr .

Kavitacija u toku eksploatacije smije da bude tolika da se nastala oteenja mogu popraviti
zavarivanjem u toku redovnog godinjeg remonta, bez demontae radnog kola.

Izrazi u brojiocu jednadbe (1.6.4.) mogu se napisati u oblicima

I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

hd hb hv hs
(1.6.6.)
i
pd p p
b v gh

(1.6.7.)
pa e sa tim oznakama jednadba (1.6.4) prei u oblik
hd pd
Th (1.6.8.)
h gh
Veliina pd predstavlja viak pritiska u referentnom presjeku, u odnosu na napon vodene
pare, potreban da se uslijed dinamikog pada pritiska koji nastaje u struji, obezbijedi da u
taki najnieg pritiska ne doe do kavitacije, ili da ona ostane u eljenim i unaprijed
utvrenim okvirima.

Veliina hd predstavlja visinu stuba tenosti korespondentnu pritisku pd .

Stoga obije, bez obzira na razliku u dimenzijama, predstavljaju dinamiki viak pritiska.

Protiv kavitacije se moemo boriti na sljedee naine

- iznalaenjem povoljnijih oblika strujnog prostora
- pravilno odabiranje visine sisanja
- izrada maine posebno radnog kola od materijala poveane otpornosti prema dejstvu
kavitacije
- kod turbina koje su ve ugraene, mogu se ublaiti tekoe zbog kavitacije
dovoenjem vazduha u izlazni presjek.

Sada emo prikazati par primjera kavitacionih oteenja pumpi.

I SEMINARSKI RAD IZ TURBOMAINA

Sl. 1.6.8. Primjeri kavitacije u kolu

1.na lenoj strani lopatice i na zatupljenoj izlaznoj ivici, 2. uz prednji disk, 3. u procjepu

Sl. 1.6.9. Kavitacija u oklopu

1.u spirali osne pumpe, 2. na radnim i usmjerenim lopaticama, 3. na jeziku spirale

4. u uvodniku

Sl. 1.6.10. Kavitacija grudne strane lopatice

1. skica oteenja, 2. trougao brzina