T.C.

SAKARYA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
EVRE MHENDSL BLM

HAVA KRLL NEDR, LM VE HAVA

KALTE MODELLEME YNTEMLER NELERDR

Hava Kirlilii ve Modellemesi

Burcu AYDINLAR
Hasan GVEN
Seda KIRKSEKZ

01.02.2009
Sakarya niversitesi
ever Mhendislii Blm
1. Hava Nedir?

Hava, atmosferi meydana getiren gazlarn karm olarak tanmlanabilir. Hava, insan ve
canllarn yaamas iin hayati neme sahiptir. Yerkreyi saran gaz ktleye atmosfer ad
verilmektedir. Atmosferdeki hava tabakasnn kalnl yaklak 150 km'dir. Bunun sadece
yaklak 5 km'si canllarn yaamasna elverilidir. Yeryznden uzaklatka hava
tabakasnn younluu azalr. Atmosfer, yerkrenin etrafnda adeta dzenleyici ve koruyucu
bir rt eklindedir. Saf hava, bata azot ve oksijen olmak zere argon, karbondioksit, su
buhar, neon, helyum, metan, kripton, hidrojen, azot monoksit, ksenon, ozon, amonyak ve
azot dioksit gazlarnn karmndan meydana gelmitir. Havada yaklak olarak;

Azot %78,

Oksijen %21,

Karbondioksit ve asal gazlar %1 orannda bulunur.

Havada bulunan gazlar 3 grupta toplayabiliriz;

1. Havada devaml bulunan ve ounlukla miktarlar deimeyen gazlar (azot, oksijen ve

dier asal gazlar)
2. Havada devaml bulunan ve miktarlar azalp oalan gazlar (karbondioksit, su
buhar, ozon)
3. Havada her zaman bulunmayan gazlar (kirleticiler)

Hava da tpk su ve toprak gibi kirlenebilen bir ortamdr. Bunlardan farkl olarak canllar a
ve susuz gnlerce yaayabilecei halde nefes almadan birka dakikadan fazla duramaz. Bu
yzden doal bileimdeki hava, tm canllar iin zorunlu olan yaamsal bir haktr.
Hava kirlilii modern yaamn bir sonucu olarak karmza kmaktadr. Skk dzende
kurup, iinde kendimizi yaamaya hapsettiimiz kentlerde; ulam, snma ve aydnlanma iin
gerekli enerji ve her geen gn artp eitlenen tketim gereksinmemizi karlamaya ynelik
toplu retimin artklar, havay youn gaz ve toz kalntlaryla doldurmaktadr. Havay kirleten
en nemli etken yanma reaksiyonudur.

Yakt + hava Duman

C + O2 CO2 + s [1]

Reaksiyonu uyarnca, fosil yakt adn verdiimiz gaz, petrol, veya kmrn yaklmasyla
oluan CO2 ve bunun yan sra bu yaktlarda bol bulunan hidrojenin,

2H2 + O2 2H2O +s [2]

eklinde oksitlenmesiyle aa kan su buhar, reaksiyonlarn hedeflenen rnleridir. Bu
nedenle bu ikisi gerekte tam da hava kirletici saylmazlar.

2
 CmHn + (O2+ 3.76N2) CO2 + H2O +N2 = 1 tam yanma rnleri

CmHn + (O2+ 3.76N2) CO2 + H2O +N2 + O2 > 1 tam yanma rnleri

CmHn + (O2+ 3.76N2) CO2 + H2O +N2 + CO +H2 < 1 tam yanma rnleri

Ancak yakt ieriinde bulunan safszlklara; oksijenin verili oran ve ekline, yanma
scaklnn gereinden az veya ok oluuna, scak ve souk blgelerde gazlarn bekleme
sresine bal nedenlerle 1. ve 2. reaksiyonlar tam olarak gerekleememesi yznden oluan
baka gaz ve buharlar hava kirletici saylrlar

2. Hava Kirlilii

3
Hava kirlilii, bina d ak havada bir veya daha fazla trden kirleticinin insan, bitki ve
hayvan yaamna; ticari veya kiisel eyalara ve yaamaktan zevk duyulabilecek bir evre
kalitesine zarar veren miktarda belli bir srenin stnde bulunmasdr. Unutulmamaldr ki
hava kalitesi ne kadar dk olursa hayat kalitesi de bununla doru orantl olarak
dmektedir. Toz duman, (yapay) sis, buhar, iri partikller, gazlar (NOx, SOx, CO, VOC) ve
(kt) kokulu maddeler kirleticilere birer rnektir. Havada 0,04 ppmden fazla ozon,
hidrokarbon buharlar ve karbon monoksit gaz ise kirletici saylr. nsanlarn eitli
faaliyetleri sonucu meydana gelen retim ve tketim aktiviteleri srasnda ortaya kan atklar
ile hava tabakas kirlenerek, yeryzndeki canl hayat olumsuz ynde etkilenmektedir.

2.1. Hava Kirletici Kaynaklar

Hava kirleticilerin havaya atld yere veya faaliyete kirletici kaynak ad verilmektedir.
Kirlilik kayna; orman yangn, volkan pskrmesi vb. doal kaynaklar ve evsel snma
aralar, sanayi kurulular, tatlar gibi yapay kaynaklar eklindedir. Hava kirleticiler
atmosfere ulap, nceleri bir duman huzmesi ya da bulutu halinde tanrken, bir taraftan da
seyrelerek, kelerek veya atmosferde reaksiyona urayarak uzaklaarak kaybolur.

Hava kirlilii yapay kaynaklar 3e ayrlmaktadr.

1. Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirlilii: lkemizde zellikle snma amal, dk
kalorili ve kkrt oran yksek kmrlerin yaygn olarak kullanlmas ve yanl yakma
tekniklerinin uygulanmas hava kirliliine yol amaktadr.
2. Motorlu Tatlardan Kaynaklanan Hava Kirlilii: Nfus art ve gelir dzeyinin
ykselmesine paralel olarak, says hzla artan motorlu tatlardan kan egzoz gazlar,
hava kirliliinde nemli bir faktr oluturmaktadr.
3. Sanayiden Kaynaklanan Hava Kirlilii: Sanayi tesislerinin kuruluunda yanl yer
seimi, evre korunmas asndan gerekli tedbirlerin alnmamas (baca filtresi, artma
tesisi olmamas vb.), uygun teknolojilerin kullanlmamas, enerji reten yakma
nitelerinde vasfsz ve yksek kkrtl yaktlarn kullanlmas, hava kirliliine sebep
olan etkenlerin banda gelmektedir.

lkemizde tketilen enerji kaynaklarnn %41i konutlarn stlmas amacyla

kullanlmaktadr. zellikle k aylarnda grlen kirliliin %90ndan sorumludur. ehirlerde

4
hava kirliliinin %40n trafik oluturmaktadr. Yazn bu oran daha da artmaktadr. ehir
merkezlerinde endstrinin etkisi yaklak olarak %20 civarndadr.

2.2. eitli Hava Kirleticiler

Doal hava bileimini bozan btn maddelerin kirletici olarak tanmlanmasna karlk,
yanma reaksiyonunun doal rnleri olan karbon dioksit ve su buharn klasik hava kirleticiler
arasnda saymak yanl olur. Sklkla karlatmz hava kirleticileri genel bir sralamayla;
Kkrt oksitler
Azot oksitler
Karbon monoksit
Organik maddeler
Hidrokarbonlar
Askda partikl maddeler (tozlar ve aeroseller)

2.2.1. Partikl Maddeler

Atmosferde gazlarn dnda bileenler de bulun ur. Sv veya kat taneciklerin gaz ortamnda
askda durmasyla oluan toz veya partikl madde diye adlandrlan kirletici tr, ister doal
isterse yapay kaynakl olsun; eitli iklimsel ve hijyenik etkileriyle nem kazanmaktadr. Bu
asl maddelerin ok ince olup havada koloidal sspansiyon oluturmalarna aerosel
denmektedir. Doal sis olaynda asl etken bu aerosellerdir. Bunun gibi kirlenmeye bal
yapay sis olaylarnda aeroseller etkili olmaktadr.

Tozlar, kat maddelerdir ve dorudan endstri veya snma tesislerinin atk gazlaryla havaya
atlan kl, kmr, imento tozlar, kum, tala, toprak gibi maddeler bu snfa girer.

Havann tozlu olmas, yani doal veya yapay partikl maddelerle dolu olmas;
Gr mesafesini ksaltmakta,
Gne nlarnn enerji tad dalga boylarnda etkili olarak gelen enerji akn
deitirmekte,
nsani hayvan ve bitki saln olumsuz ynde etkilemektedir.

Bunlarn dnda partikller, yzeyleri zerinde adsorbladklar dier kirleticileri, hava normal
deriimlerinin daha ykselmesine neden olarak, bu kirleticilerin zararl etkilerinin daha youn
hissedilmesi gibi nemli bir etkisi vardr.

2.2.2. Kkrt Oksitler

Havadaki kkrt oksitler (SOx) ierinde en nemli pay kkrt dioksit (SO2) gazna aittir.
Kkrt oksit kirleticilerinin olumasnn en byk nedeni, lkemizde de yaygn olarak
tketilen, snma amal kullanlan kmrlerdir. Bir dieri ise sanayilerde kullanlan
kmrlerdir.

Kkrt dioksit renksiz bir gaz olup, havadaki 0,3-1 ppm seviyelerde azda kt bir tat
brakmakta, 3 ppmin stnde ise boucu bir hisse neden olmaktadr.

5
 2.2.3. Azot Oksitler

Azot oksitler (NOx) havadaki en nemli kirletici gazlardandr. Yanma srecinde yksek
scaklk blgesinde oluan NO ile bunun daha ileri oksitlenme rn olan NO 2) gazlarnn
toplamndan oluur.

Azot oksitleri daha ok enerji santrallerinden ve motorlu aralarn egzoz borularndan yaylr.
Bir azot oksit olan nitrojen dioksit (NO2 ) solunmas kalp, akcier ve karacier
rahatszlklarna ve solunum yolu hastalklarna yol aar.

2.2.4. Karbon Monoksit

Karbon monoksit (CO), renksiz, kokusuz, ve havann ortalama mol arlna yakn mol
arlnda bir gaz olup, hem kaynakland nokta etrafnda iyi dalmayan, hem de renksiz ve
kokusuz olmas sebebiyle varl fark edilmeyen bir kirleticidir.

Fosil yaktlarn kullanlmas, egzos gazlar, orman yangnlar ve kapal mekanlardaki sigara
duman gibi nedenlerle atmosfere byk oranda karbon monoksit (CO) gaz yaylr. Karbon
oksitleri ba dnmesi ve reflekslerde yavalamaya sebep olur. Havada yksek oranda
bulunmalar lmlere neden olabilir.

2.2.5. Hidrokarbonlar

Motorlu tatlarda kullanlan petroln, tm olarak yanmamas etilen (C2H4 ) ve benzen

(C6 H6) gibi hidrokarbonlarn evreye salnmasna neden olur. Bu hidrokarbonlar, havadaki
baka kimyasal maddelerle tepkimeye girdiinde, gzlere ve solunum yollarna zararl etkileri
olur. Benzen gibi baz hidrokarbonlarn kanser yapc etkileri de vardr. Bu kirleticilerle,
atmosferik zelliklerin oluturduu kimyasal reaksiyonlarn en nemlileri ise fotokimyasal
olaylardr ki, bunlardan zellikle floroklorokarbonlar, gneten gelen zararl UV (ultraviole)
nlarna kar yeryzn koruyan ozon tabakasnda byk tahribata yol amaktadr.

Doal veya insan yaps sonucu atmosfere karan kirleticiler, her iki halde de Atmosfere
yayldklar anda hzla kimyasal reaksiyonlar olutururlar ve hava akmlar ile karr, dalr,
yaylr ve tanrlar. Bylece kirleticiler, kaynaktan kp, alclara ulatnda karakterleri
deiebilir. Genel olarak kirlilik, havadaki kat paracklar ve kkrt dioksit miktarna gre
belirlenir. Oysa atmosferde oluan kimyasal olaylarda, organik maddeler byk rol alr.
nk organik maddeler, atmosferde ister reaksiyona girsinler, ister girmesinler kimyasal
reaksiyonlarn ekirdeini olutururlar. Hava kirlilii denildiinde, kirleticiler ve bunlarn
bulunduu atmosfer ortam ayn derecede rol oynar. Herhangi bir yerde hava kirlilii
almas yapldnda, ilk olarak o blgenin meteorolojik koullar ve havann kimyasal
yaps incelenmelidir.

6
3. HAVA KALTES

Hava kalitesinin lmnn neden gerekli olduunu aklamadan nce, hava kalitesinin
nemini vurgulamak gerekmektedir. ncelikle, hava kalitesinden bahsetmek, soluduumuz
havadan bahsetmek olduunun farkna varmalyz. Yaadmz ortamda ki hava kalitesi ne
kadar yksekse, hayat kalitemiz de o kadar yksek olmaktadr.

3 kaynaktan (snma, ulatrma ve endstri) kaynakl hava kirleticilerinin younluuna gre

hava kalitesi deimektedir. Hava kirliliinin, canl sal stnde ok byk salk
problemlerine neden olduunu bilmekteyiz. Hava kirlilii insan saln etkileyerek, yaam
kalitesini drmektedir.

Bu balamda, bir blgede hava kalitesini lmek, o blgede yaayan insanlarn nasl bir hava
teneffs ettiinin saptanmas asndan ok byk nem tamaktadr. Tabii ki unutulmamas
gereken bir nokta vardr, bir blgede meydana gelen hava kirlilii sadece o blgede
grlmeyip meteorolojik olaylara bal olarak yaylm gstermektedir.

Bir rnek vererek hava kalitesinin lmnn nemini vurgulayalm. Sular, ime suyu
standartlarna uygun hale getirilmek iin birok ileme tabi tutulmakta ve daha sonra
standartlara uygunluunun belirlenmesi amacyla birok lm yaplmaktadr. Bu standartlar
salamas koulunda insanlarn imesine izin verilmektedir. Fakat hava iin ayn ilemlerin
uygulandn syleyemiyoruz. Ayrca kirli bir suyun iilmesini engellemek iin bir ok tedbir
alnabilirken, nefes almay nleme gibi bir seeneimiz yoktur. Bu nokta da hava kirlilii
lm alarnn nemi ok byktr. Hava kalitesi dzenli olarak lld takdirde, o
blgedeki kirliliin ne dzeyde olduu belirlenebilmekte, temiz hava planlar karlmakta,
hava kirlilii haritalar oluturulmakta ve dalm modellemeleri yaplmaktadr. Bu balamda
oluturulan hava kalitesi lmleri dorultusunda, elde edilen sonulardan yola karak, hava
kalitesinin iyiletirilmesi ynnde zm nerileri ve standartlar daha salkl, gereki ve
kolay ekilde oluturulabilmektedir.

ehir ii blgelerde hava kalitesi seviyesinin belirlenmesi iin uzun sreli ve kapsaml
almalarn yaplmas gereklidir. Bacadan ve egzozdan atlan kirleticilerin atmosferde
dalmn, toporafik ve meteorolojik faktrler etkiler. Kirletici trleri ise blgedeki kaynak
tiplerine gre deimektedir. Bu nedenden dolay lm deerleri, blgenin hava kalitesi
seviyesini temsil edici yer ve lm a iinde dier istasyonlardan elde edilen verilerle
karlatrabilir ve mukayese edilebilir olmas gerekir. lm yerlerinden elde edilen
deerlerin blgeleraras fark da yanstmas istenir. Dolaysyla youn, az youn ve youn
olmayan kirlenmeye maruz kalan blgeler, nceden tek tek ett edilmelidir. lmlerle, nokta
(sanayi), alan (konutlar) ve mobil (tatlar) kaynaklarnn her birinin veya tmnn blgenin,
hava kalitesi seviyesi zerine etkisi tespit edilmelidir.

Bu tr almalarda, blgede mevcut kirlenme kaynaklar yannda, ehir dndan tanan

background kirletici konsantrasyonlar da tespit edilebilmelidir ki; bylece ehir ii blgede
kirletici kaynaklarn hava kalitesi zerine etkisi belirlenebilsin.

7
Bir blgenin hava kalitesi tespit edilirken; zellikle halkn, bitkilerin, aalarn, hayvanlarn,
tatlarn, yaplarn ve malzemelerin hava kirlenmesine maruz kald yerler seilmelidir.
lm istasyonlar 1 saat, 8 saat, 24 saat ve yllk periyotlar iin yeterli sayda veri (en az
%50 orannda) retebilmelidir.

Hava kalitesi lm almalarda, toporafik ve meteorolojik faktrlerin blgenin hava

kalitesi seviyesi zerine etkileri de belirlenmelidir. Hava kalitesi lm istasyonu yeri, harita
zerine ilenmelidir.

zetle, lm noktalarndan elde edilen veriler, o blgenin hava kalitesi seviyesini ve

standardn salkl olarak temsil edebilmelidir. Hava kalitesi lm a hava kalitesini izleme
ve halkn bilgilendirilmesine katkda bulunmaldr. Kirletici seviyesi snr deerlerini
atnda gerekli acil eylem plan devreye sokulmaldr.

Hava kalitesi iin nemli dier bir husus ise lm yerlerinin tespitidir. Eer o blgeyi tam
anlamyla temsil edecek bir yer belirlenmese, gerek bir hava kalitesi almas yapm
olmayz.

Kirletici konsantrasyonlarnn blgeyi temsil edici olabilmesi iin hava kirlilii lm

cihazlar girileri; ev, apartman, sanayi ve tatlarn bacalardan kan emisyonlarn ve
trblans, vorteks, bastrma (down wash) gibi etkenlerden direk etkilenmemesi iin mmkn
olduu kadar yaplardan ve aalardan etkilenmeyen yerlerde, mmknse park-bahelerde,
eitim alanlarnda veya hastane bahelerinde, trafik younluunun ok az veya hi olmad
yerlerde, spor alanlar, ehir meydanlar ve regresyon alanlarnda olmas gerekir. Hava kalitesi
lm cihazlarnn numune alma girileri, yksek yaplarla evrili (bina, aa, duvar ve iyeri
v.b. gibi) hava hareketini kesen, durgun hava oluumunu salayan yerlerden uzak olmaldr.
Genel kural olarak numune alma girileri, bina atsnn yatayla 30o derece veya daha az a
yapt veya en yakn yap (bina, iyeri gibi) yksekliinden iki kat daha uzak mesafede
olmaldr. Yani numune alma girii; 20 metre yksekliindeki binadan asgari 37 metre uzakta
olmaldr.

evre havas ile karmam emisyonlarn lmnden kanlmaldr. lm istasyonu, yerel

emisyon kaynaklarna zellikle yakn olmamaldr. Bu lmler sonucunda background
konsantrasonlarn elde etmi olmaktayz.

Sadece yoldan ileri gelen kirlilikten etkilenmemesi iin, lm cihaz girii, yoldan belirli
uzaklkta olmaldr. Ancak yollardan ileri gelen kirlilik seviyesi inceleme esas ayrdr.
Yerden ykselecek toz etkisini minimize etmek ve solunum seviyesini temsil etmek zere
partikl lm cihazlar girileri yerden asgari 2 metre, en fazla 15 metre ykseklikte
olmaldr. Aalk blgelerde bu ykseklik 8 metre olabilir. Hava debisinde azalma meydana
getirmeden en az 270o arc oluturacak ekilde olmaldr.

Trafikten kaynaklanan hava kirliliini lmek iin lm noktalar ana kavaktan en az 20

metre ve trafik hattndan en az 4 metre uzakta olmaldr. Azot oksit ve karbon monoksit
lm aletleri girii, kaldrm kenarndan 5 metreden fazla uzakta olmamaldr. Trafikten ileri
gelen karbon monoksit kirliliinin lm iin numune alma yeri ekil 2de verilmitir.

Ekosistemin ve bitkiler zerine hava kirliliinin etkisini izlemek zere; hava kalitesi
binalardan, sanayiden ve motorlu tat yollarndan en az 5 km uzakta llmelidir.

8
Sonu olarak, lm cihazlar sonularndan, zellikle belirli bir kirletici kaynak etkisinden
ok o blgede mevcut tm kirletici kaynaklarn, blgenin genel hava kalitesi seviyesi zerine
etkisi elde edilebilmelidir.

ekil 1. Hava Kalitesinin lmnde Gz nne Alnacak Esaslar

ekil 2. ehir inde Karbon Monoksit Konsantrasyonunu lmek in Numune

Alma Yeri Tespiti

Tablo1. Ozon lm Cihazlaryla Otoyollar Arasndaki Minimum Uzaklk (En Yakn Trafik
eridinin Kenar)
Otoyol Gnlk Ortalama Trafik lm Cihazlar ile Otoyollar Arasndaki
Ara/Gn Minimum Uzaklk (metre)
10.000 10 (a)
15.000 20
20.000 30
40.000 50
70.000 100
110.000 250
(a)
Mesafe trafik klarna gre interpolasyon yntemi ile tespit edilecektir.

9
Tablo 2. Numune Alma Probu Yerletirme Esaslar zeti
Destekleyici
Yapdan Uzaklk Dier
Yerden Ykseklik,
Kirleticiler (metre) Mesafe
(metre) (a)
Kriteri (c)
(b)
Dikey Yatay
Partikl Madde (ana otoyol
kenarlarnn ve/veya zemin 2-7 - >2 1,2,3,4,5
yksekliindeki kaynaklar)
Partikller 2-15 - >2 1.2.3.4
SO2 2-15 >1 >1 1.2.3.4
CO (sokak / kanyon) 4 1/2 >1 >1 6.7.8
CO (sokak d Kanyon/Koridor) 3-15 >1 >1 3
O3 3-15 >1 >1 1.2.3.9
NO2 3-15 >1 >1 1.2.3
2-7 yer, 2-15 yksek
Partikl kritersiz kirleticiler - >2 1.2.3.4
seviyedeki kaynaklar
Gaz kritersiz kirleticiler 3-15 >1 >1 1.2.3.4
(a)
Yer seviyesindeki kaynaklar iin, monitrlerin / giri problar nefes alma blgesine
mmkn olduu kadar yakn yerletirilmelidir.
(b)
Prob at stne yerletirildiinde, bu ayrma mesafesi at stndeki duvarlar, garapeller
veya at kat ile referans durumundadr.
(c)
1. Ya dme hattndan 20 metreden fazla ve aalar engel tekil ediyorsa ya dme
hattndan 10 metre mesafede olmaldr.
2. Numune alma noktasnn engellere, rnein binalara uzakl, engelin numune alma
noktasna yapt kntnn en az iki misli olmaldr.
3. Ksntya sebep olmayacak hava ak olmal ve numune alma noktas evresinde 2700
arc olmaldr.
4. Baca veya yanma gaz olan yerler olmamaldr.
5. Yollara 5-10 metre mesafede olmaldr.
6. Kesime noktalarndan en az 10 metrede ve orta blok noktasnda olmaldr.
7. En yakn trafik eridine 4-10 metre uzakta olmaldr.
8. Giri probu evresinde 1800 de kesintisiz hava ak olmaldr.
9. Yollara gre uzakl trafik younluu ile deimektedir.

3.1.METEOROLOJK LMLER

Hava kalitesi lmnde en nemli hususlardan biri de meteorolojik lmlerin yaplmasdr.

nk unutulmamaldr ki hava kirleticilerin yaylm ve tanm tamamen meteorolojik
olaylarla gereklemektedir. Meteorolojik lm cihazlarnn doru yerletirilmesi, kirletici
maddelerin dalm ile ilgili iliki kurmay mmkn klar. Genel olarak, meteorolojik lm
cihazlar, engelleyici yaplardan etkilenmeyecek ekilde yerletirilmelidir (ekil 3).

10
 ekil 3. Meteorolojik Gzlem stasyonlarnn Tespitinde Gz nne Alnacak Esaslar

10 metrelik bir kule zerine rzgr lm cihazlar yerletirildiinde, lm yeri herhangi bir
byk engelin (bina ya da yksek aalar) yksekliinin en az 5 kat mesafede olmaldr.
deal olan engelin 10 kat bir mesafe olmas arzu edilir. Rzgr lm cihazlar kulenin
tepesine yerletirilmelidir.

Scaklk lm cihazlar yerden iki metre ykseklikte monte edilir. Scaklk sensrnn
gnele snmasn azaltmak iin aspiratr bulunan bir muhafaza iine yerletirilmelidir.
Barometrik basn gstergesi kule zerine veya negatif ya da pozitif basn altnda deilse
barnak iine yerletirilir.

Hava kalitesi lm deerlerinin incelenmesinde hakim rzgar yn, rzgar hz, basn
deerleri, scaklk ve havann ak veya bulutlu durumu raporlanmaldr.

3.2.LM STASYONU SAYISI

ehir ii blgelerde, nfus younluuna ve corafi yaynm alanna bal olarak lm
istasyonlar kurularak hava kalitesi seviyesinin belirlenmesi gerekmektedir. eitli hava
kirleticiler iin byk ehirlerde kurulmas gerekli istasyon says ve minimum lm skl
Tablo 3de verilmitir.

Tablo 3. Nfus Younluuna Bal Olarak lm stasyonu Says

PARAMETRELER MNMUM NFU MNMUM LM
LM SIKLII S STASYONU SAYISI*

Partikl Maddeler* Srekli > 5.000.000 12+0.16x her 10 5 Kii

(PM)

Duman* ki saatte bir Her 250.000 kiiye bir istasyon

numune

11
Kkrt dioksit* Srekli 1.000.000 6+0.15x her 10 5 Kii

Karbon monoksit* Srekli > 5.000.000 6+0.05x her 10 5 Kii

Azot oksitler* Srekli > 1.000.000 10

*: Otomatik olmayan lm sistemlerinde ise minimum istasyonu says
ki milyon nfus bana en az bir otomatik lm istasyonu kurmak gereklidir.
Otomatik olamayan lm sistemlerinde kkrt dioksit ve toplam askda maddeler (PM 10)
gibi kirleticileri lmek iin nfusu 10 milyon olan bir ehirde ortalama 35 lm
istasyonunun olmas gerekmektedir.
Buna gre bir ehirde;

Nfusun ve servis hizmetlerinin (ticari merkezlerin),

-Tarihi binalarn
-Sanayicinin (kk, orta ve byk lekli)
-Trafiin,
Youn olduu blgelerde hava kirlilii lm istasyonlar kurularak lmler yaplmaldr.

Gerek lkemizde, gerekse dnyada hava kirliliinin gnden gne artmas bata insan olmak
zere canl yaamn olumsuz ynde etkilemekte ve eitli salk problemlerine neden
olmaktadr.
Bunun yan sra kirli hava, binalar, tarihi eserler vb gibi canl olmayan varlklar da
etkilemekte ve ekonomik kayplara neden olmaktadr. Bu nedenle gnmzde hava
kirliliinin youn olduu blgelerde hava kalitesi lmleri yaplmas bir zorunluluk haline
gelmitir. Bu nedenle, gnmzde hava kirliliinin youn olduu blgelerde hava kalitesi
lmleri yaplmas bir zorunluluk haline gelmitir. Bu erevede temiz hava planlar
karlmakta, hava kirlilii haritalar oluturulmakta ve dalm modellemeleri yaplmaktadr.
Bu balamda oluturulan hava kalitesi lmleri dorultusunda, elde edilen sonulardan yola
karak, hava kalitesinin iyiletirilmesi ynnde zm nerileri daha salkl ve gereki
ekilde oluturulabilmektedir.

Hava kalitesi izleme almalar; kirlilik kaynaklar ve dalmn belirlemek, uygun kontrol
stratejilerinin gelitirilmesi ve bu stratejilerin etkinliini kontrol etmek acsndan byk nem
tamaktadr.

Hava kalitesi izleme metodolojisi;

1. Pasif rnekleyiciler
2. Aktif rnekleyiciler
3. Otomatik analizrler
4. Uzaktan alglayclar, olmak zere 4 balk altnda incelenmektedir.

3.3.HAVA KALTES LM YNTEMLER

3.3.1.Pasif rnekleyiciler

12
eitli gazlar iin kullanlan pasif rnekleyiciler; gaz ve buhar halindeki kirletici
numunelerini, atmosferdeki statik bir tabaka iinden difzyon veya bir membran iinden
permeasyon gibi fiziksel bir ilemle, atmosferden hz kontroll olarak alabilen cihaz olarak
tanmlanr. Ancak burada, havann rnekleyici iinden aktif bir hareketle gemesi gerekmez.
Bu lm sonular, meteorolojik koullara kuvvetle baldr. Modern anlamda difzyon tipi
pasif rnekleyiciler, Palmes ve Gunninson tarafndan; permeasyon / difzyon tipi
rnekleyiciler ise Reiszner ve West tarafndan gelitirilmitir.

Difzyon tipi rnekleyicilerin temel prensibi; gaz molekllerinin, yksek konsantrasyon

blgesinden (rnekleyicinin ack ucu), dk konsantrasyon blgesine (rnekleyicinin
sonundaki absorblayc) difuze olmasdr.

3.3.2.Aktif rnekleyiciler

Bu rnekleyiciler, hava numunesinin bir pompa aracl ile kimyasal veya fiziksel bir
ortamdan geirilebilmesi iin elektrik enerjisine ihtiya duyarlar. rneklenen hava hacminin
yksek olmas hassasiyeti arttrr. yle ki gnlk ortalama lmler elde edilebilir. Geni
apta kullanlan aktif rnekleyiciler, SO2 iin asidi metrik yntem, asl partikl madde iin
OECD filtre yntemi, toplam veya solunabilir partikller iin US EPA gravimetrik yksek
hacimli (High-Volume) rnekleme yntemidir.

3.3.3.Otomatik Analizrler

Bu cihazlar, llen gazn fiziksel ve kimyasal zelliklerinden yararlanarak srekli tayinlerine

olanak salarlar. rneklenen hava, ya gazn optik zelliine gre dorudan reaksiyon
hcresine girer ya da kimyasal sma veya floresans reterek kimyasal reaksiyon oluur.
Ik detektr, llecek kirleticinin konsantrasyonu ile orantl olarak elektriksel bir sinyal
oluturur.

3.3.4.Uzaktan Alglayclar

Uzaktan alglayclar belirli bir hat boyunca (normal olarak >100m) ok bileenli lmlerin
yaplmasna olanak salar. Mobil sistemler kullanlarak, alan iindeki 3-D
(DIAL teknikleri ile) kirletici konsantrasyon haritalar oluturulabilir.

Uzaktan alglayclar, kaynak yaknndaki aratrmalar ve atmosferdeki dikey lmler iin

faydaldr (troposferik ve stratosferik ozon dalm). Ancak, mevcut ticari geliim iinde, bu
cihazlar hem ok pahal (>200.000 $) ve de ok karmaktr. Ayrca verilerin geerlilii, kalite
gvenilirlii ve kalibrasyonu konusunda ciddi zorluklar yaanabilir.

3.4. HAVA KALTES NDEKS

Hava durumu gibi hava kalitesi de gn gn veya saat saat deimektedir. Hava kalitesini
len otoriteler, insanlara soluduu hava kalitesi hakknda srekli bilgi vermelidir. Hava
kalitesi ile ilgili bilgiler kolay ve anlalabilir olmaldr. Hava kalitesi ve hava kirlilii
hakknda basit bilgilerle halkn bilgilendirilmesi ve salklarn nasl koruyacaklarn
renmeleri iin hesaplanan hava kalitesi indeksi verilmelidir. Hava kalitesi indeksinin
temeli; bilgilerin halka kolay ve anlar olarak ulatrlmasdr.

13
Hava kalitesinin srekli lld blgelerde, hava kalitesi indeksi hesaplamas yaplmal ve
elde edilen veriler halka duyurulmaldr. Problemli kirleticiler gnlk olarak incelenmelidir.
Meteorolojik parametreler kullanlarak dier gnler iin hava kalitesi ile ilgili yaplmaldr.

Hava kalitesi indeksi, hava kalitesinin lld yerlerde; havann kalite olarak iyi, orta,
salksz, kt veya zararl olduu hakknda bilgi verir. Hava kalitesi indeksi, farkl hava
kalitesi ile birlikte genel halk sal zerine etkisini, hava kirlilii seviyesini, salksz
seviyeye ykseldiinde alnmas gereken kademeleri de belirler. Hava kalitesi indeksi;
salmz hava kirliliinden nasl koruyacamz konusunda bizlere yardmc olur.

Hava kalitesi indeksi, gnlk hava kalitesini raporlamak iin basit bir yoldur. Soluduumuz
havann temiz veya kirli olduunu bize syler. 5 temel kirletici iin hava kalitesi indeksi
hesaplanmaktadr. Bunlar; partikl maddeler, karbon monoksit, CO, kkrt dioksit, SO2 ve
azot dioksit, NO2, yer sayesinde ozon, O3, dr. Bu kirleticilerin her biri iin hava kalitesi
indeks deerleri gelitirilmitir.

Hava Kalitesi ndeksi Salkla lgili Renkler

Deeri Seviye
Hava Kalitesi ndeksi Deeri, ...Hava kalitesi artlar: ...bu renklerle sembolize edildii gibi:
bu aralkta olduu zaman:
0 ila 50 yi Yeil
51 ila 100 Orta Sar
101 ila 150 Hassas gruplar iin Portakal Rengi
sala zararl
151 ila 200 Sala zararl Krmz
201 ila 300 Sala ok zararl Mor
301 ila 500 Tehlikeli Kestane rengi

Hava kalitesi indeksi ykseldike hava kirlilii de artmaktadr. Hava kalitesi indeksi, 100n
zerinde olduu zaman hava kalitesinin salk asndan kt olduunu syleyebiliriz. Hava
kalitesi indeksi 300n zerinde olduunda, hava kalitesi salk asndan zararl demektir.

yi: Hava kalitesi indeksi, 0-50 arasnda olduunda, hava kalitesinin salk asndan iyi
olduunu ve hava kirliliinin kk etkiye sahip olduunu syleyebiliriz.

Orta: Hava kalitesi indeksi, 51 ile 100 arasnda olduunda ise hava kalitesi kabul edilebilir
snrlar iinde demektir. Baz kirleticiler baz insanlar iin olumsuz etkiye sahiptir. Ozona
kar olduka hassas olan kiilerde solunum semptomlar grlr.

Hassas Gruplar iin Salksz: Hava kalitesi indeksi 101-150 arasnda olduunda hassas
grup yelerinin salklar zerinde olumsuz etkileri grlr. Akcier hastas kiiler byk risk
altndadrlar. Partikl kirliliine maruz kalan akcier hastas kiiler daha byk risk
altndadrlar. Hava kalitesi indeksi bu aralkta iken genel olarak salkl kiiler ok fazla
etkilenmez.

Salksz: Hava kalitesi indeksi 151-200 arasnda olduunda herhangi bir kiide salk
etkileri grlmeye balar. Hassas kiilerde daha ciddi salk etkisi grlmeye balar.
14
 ok Salksz: 201-300 arasndaki hava kalitesi indeksi, AQI, salk asndan alarm iaretini
gsterir. Herhangi bir kiide ciddi salk etkileri grlebilir.

HK iin
HK iin
Kirletici-
Halk Kirletici-
Spesifik
ndeks* Sal Spesifik
Salk
Deeri ile lgili Uyar
Etkileri
Seviye Aklamal
Aklama
ar
s
0 ila 50 yi Hibiri Hibiri
51 ila
Orta Hibiri Hibiri
100
Hassas
Gruplar
101 ila
iin Hibiri Hibiri
150
Sala
zararl
151 ila Sala
Hibiri Hibiri
200 zararl
ocuklar ocuklard
ve a ve
solunum solunum
hastal hastal
olan olan
kiiler, kiilerde,
astml astml
Sala gibi, gibi,
201 ila
ok youn solunuma
300
zararl olarak ilikin
ak semptoml
havada arda
g artma
harcamakt ihtimali ve
an skntl
kanmal soluk
drlar. alma.
ocuklar
ocuklard
ve
a ve
solunum
solunum
hastal
hastal
olan
olan
kiiler,
kiilerde,
astml
astml
gibi, orta
gibi,
seviyede
301 ila solunuma
Tehlikeli veya
500 ilikin
youn
semptoml
olarak
arda daha
ak
byk
havada
artma
g
ihtimali ve
harcamakt
soluk alp
an
verme
kanmal
zorluu.
drlar. 15
* Azot dioksit iin HK, bir
saatlik azot dioksit kons. ir.
ortalamas esas alnarak
belirlenmitir.
 Zararl: Hava kalitesi indeksi, 300 at zaman acil salk ikazlar balar. Tm halk
olumsuz olarak etkilenir.

Dioksit ile lgili HK iin Kirletici- Spesifik Uyar Aklamalar ve

Kirletici-Spesifik Salk Etkileri Aklamas

Karbon monoksit ile ilgili HK iin Kirletici- Spesifik Uyar Aklamalar ve

Kirletici-Spesifik Salk Etkileri Aklamas
ndeks* Halk Sal ile lgili HK iin Kirletici- Spesifik HK iin Kirletici-Spesifik
Deeri Seviye Uyar Aklamalar Salk Etkileri Aklamas
0 ila 50 yi Hibiri Hibiri
51 ila 100 Orta Hibiri Hibiri
Kalp hastas kiiler, anjin

gibi, youn g

harcamay azaltmal ve Kardiyovaskler hastal olan

kiilerde, artan kardiyovaskler
Hassas Gruplar iin youn trafik gibi, karbon
101 ila 150 semptomlardan dolay azalan
Salksz
egzersiz toleransnda artma
monoksit kaynaklarndan ihtimali, gs ars gibi.

uzak durmaldrlar.

Kalp hastas kiiler, anjin

gibi, arya kaan g Kardiyovaskler hastalkl
harcamay azaltmal ve kiilerde, kardiyovaskler
151 ila 200 Sala zararl youn trafik gibi, karbon semptomlarn artndan dolay
monoksit kaynaklarndan azalan egzersiz tolerans,
uzak durmaldrlar. gs ars gibi.

201 ila 300 Sala ok zararl Kalp hastas kiiler, anjin Kardiyovaskler hastalkl
gibi, g harcamaktan ve kiilerde, kardiyovaskler

16
 youn trafik gibi, karbon
monoksit kaynaklarndan semptomlarda, nemli
uzak durmaldrlar. arlama, gs ars gibi;

Kalp hastas kiiler, anjin gibi, g

harcamaktan ve youn trafik gibi,
Kardiyovaskler hastalkl
karbon monoksit kaynaklarndan uzak kiilerde, kardiyovaskler
301 ila 500 Tehlikeli durmaldrlar. Bakaca herkes youn semptomlarda ciddi ktleme,
g harcamay azaltmallar. gs ars gibi; genel halkn
faal aktivitelerinde bozulma.
* Karbon monoksit iin HK, 8 saatlik CO kons. ortalamas esas alnarak
belirlenmitir.

4. HAVA KALTES MODELLER

Hava kalitesi modelleri matematiksel ve saysal teknikleri kullanarak, fiziksel ve kimyasal

prosesleri simule eder. Bu kimyasal ve fiziksel srete nemli olan nokta, atmosferde bulunun
hava kirleticilerinin nasl bir tepkime verdii ve yaylmnn incelenmesidir.

Meteorolojik veriler ve kaynak girileri zerinde emisyon oranlar ve ykseklik yn gibi

bilgiler temelinde, bu modeller, dorudan atmosfere verilen birincil kirleticilerin
karakteristiini belirlemek iin dizayn edilmitir ve baz durumlarda, ikincil kirleticiler bu
atmosfer iinde karmak kimyasal reaksiyonlar sonucu olarak oluur.

Bu modeller hava kalitesi ynetimi sisteminde ok nemlidir nk birok byk kurulu,

hava kalitesi problemlerinde kaynaklarn belirlenmesi ile birlikte hava kirliliinin kontrolnde
yaygn olarak modelleri kullanmaktadrlar ve bu balamda zararl hava kirleticilerin
azaltlmasna ynelik etkili stratejiler gelitirilmektedir. rnein, hava kalitesi modelleri, yeni
kaynaklarn ortam hava kalitesi standartlar amamas iin izin prosesleri esnasnda
kullanlabilmektedir ya da gerekirse, ek kontrol artlar belirler. Ek olarak, hava kalitesi
modelleri, yeni bir dzenleme programnn uygulanmasndan sonra, birden fazla kaynaktan
gelecek kirletici konsantrasyonun tahmini iin kullanlabilmektedir, insan ve evrenin Zaral
etkilere maruziyetinin nlenmesi amacyla programlar gelitirilebilmektedir.

En sk kullanlan hava kalitesi modelleri u ekildedir;

Dispersiyon modellemesi; bu modeller tipik olarak izin alma prosesi srecinde, emisyon
kayna etrafnda yer-seviyesi reseptrlerinde kirletici konsantrasyonlarnn tahmini iin
kullanlmaktadr.

Fotokimyasal modelleme; bu modeller genellikle dzenleyici veya politika

deerlendirmelerinde, tm kaynaklardan kan kirletici konsantrasyonlar tahmin edilerek
etkileri ve byk mekansal lekler zerinde kimyasal reaktif ve inert kirleticilerinin her ikisi
de miktarnn simule edilmesi iin kullanlmaktadr.

Reseptr modelleme; gzlem teknikleri olarak adlandrlr ki bu teknikler, kaynakta llen

gaz ve partikllerin kimyasal ve fiziksel karakteristiklerinin belirlenmesinde kullanlr ve
reseptr varl tanmlamak ve reseptr konsantrasyonlarna kaynak katklar lmek iin
kullanlr.

17
Modelleme almalar yoluyla, yaplm olan emisyon lmlerinden yararlanlarak, yer
seviyesindeki konsantrasyonlar hesaplanmakta ve bulunan deerler ile lm sonular
karlatrlabilme olana salanmaktadr. Model her kaynak (source) ve alc (receptor)
kombinasyonu iin kelme veya konsantrasyon deerlerini, meteorolojik girdilerin verildii
her saat iin hesaplanabilmektedir. Bununla birlikte, kullanc tarafndan belirlenen zaman
aralklarndaki ortalama konsantrasyonu da hesaplanabilmektedir. Birok model (OSPM,
STREET-SRI, ISCT vb.), nokta kaynaklarn yakn civarndaki binalarn hava kirleticileri
zerindeki aerodinamik etkilerini belirleyebilmek, kirleticilerin birim alandaki kuru ve ya
kelme hzlarn ve ayrca toplam kelme hzn hesaplamak iin deiik algoritmalar
iermektedir.

Modellemeler iin gerekli olan girdi verileri ise u ekilde sralanabilir;

1. Emisyonlar ( trafik, sanayi, snma verileri ve emisyon faktr)

2. Meteoroloji
3. Background Kirlilii
4. Modelleme yaplan alan hakknda bilgi ( cadde yaps, binalar, topografya vb.)

Kirletici konsantrasyon modelleri bilinen emisyon oranlarn ve meteorolojiyi temel

almaktadr. Bu modeller, Hava Kalitesi Ynetiminde ( hava kirleticilerin kontrol
stratejilerinde kullanlan) nemli rol oynamaktadr.
Sabit kutu modelleri, ehirler iin en basit kirletici konsantrasyon modellidir, fakat
bunlar ciddi engellere sahiptir. Kullanm ve anlamas olduka basittir, ama ok
nicellikleri doru olan saysal tahminlerin, nitelikleri doru deildir.
Gaussian Plume Modelleri, genie noktasal kaynaklar iin kullanlmaktadr. Bunlar,
ar basitletirilmi varsaymlar stnde kalmaktadr, fakat tek, yksek nokta
kaynaklar iin deneysel sonular belirlemede makul lde baarl olmutur.
ift hcreli modeller, giri verisi ve bilgisayar zaman talepleri byk miktardadr,
fakat bu modeller, bir ok uzman tarafndan, fotokimyasal kirleticileri iin baarl
modellemesini salayan tek model olarak kabul edilmitir.
Gaussian Plume modelleri, anlk meteoroloji verileri basit olduu zaman, dz
arazilerde ok iyi almaktadr. Bu modeller, zaman zaman meteorolojik verilerin
kompleks hal aldnda, dalk alanlarda,uzun mesafeler iin iyi alamamaktadr.
Reseptr odakl modeller, kaynak odakl modellerde olduu gibi akll modeller
deildir. Bunlar deneysel kaynak paylatrlmas yntemleri deildir
Binalarn ykseklii, yerel dalar, ulam uzunluu ve hava akm bozukluunu
etkileyen dier kaynaklar, hava kalitesi modellemesini karmaklatrmaktadr.

Hava kalitesi izleme almalarnda, ehrin her noktasnda sk sk lmler yapmak mmkn
deildir. Hem zaman hem de fazlasyla emek harcanm olacaktr. Bu nedenle tm ehri
temsil edebilecek, bir nokta seilir. Bu blgede lmler gerekletirilir ve daha sonra
modeller yardmyla hem u anki durumu hem de gelecek senaryolar oluturulmas salanr.
Bu ekilde daha kolay bir ekilde tm ehrin hava kalitesi modelleri oluturulmas
salanacaktr. Unutulmamaldr ki modelin gvenilir ve doruluu, bizim elde etmi
olduumuz girdi verilerine baldr. Veriler ne kadar doruysa yapacak olduumuz
modellemede o kadar doru sonular oluacaktr.

18
KAYNAKLAR

1. Air PollutionControl Engineering- Noel De Nevers

2. World Health Organisation (WHO). Air Quality Guidelines for Europe. Second
Edition, Regional Publications, European Series No. 91, Copenhagen, (2000).
3. Hava Kalitesinin Korunmas Yonetmelii. 19269 sayl Resmi Gazete, (1986).
4. Yesilyurt C, Akcan N. Hava Kirlilii zleme Metodolojileri ve Orneklem
Kriterleri. T.

19