Dr ing.

BORIS APSEN REPETITORIJ

VISE MATEMATIKE IV DIO

KOMPLEKSNI BROJEVI

I FUNKCIJE KOMPLEKSNB PROMJENLJlvn MATRICE I MATRI~I RACUN

Znak: 8120 Sv

Izdanje

Prof_ dr. inz. BORIS APSEN

REPETITORIJ VI~E MATEMATIKE. IV dio kompl.klni brojevi • matric.

II izdanje

Izdaval:

IRO TEHNICKA KNJIGA

OOUR IZDAV~ ~ATNOST Zag,eb. Jur~

Za ild"Jlf~ od9o"a(~II")'h'itJredQir.Inz. ZV9NJMIR VISTRICKA

Urednii( iZftanja

In-!. SR~l':!(O SOSTARIC

Tisak

OBOD ;'0; aetinje

Tisak oovrsen PROSINCA 1981.

Dr ing. BORIS APSEN

REPETITORIJ VISE MATEMATIKE

IV DIO

KOMPLEKSNI BROJEVI I FUNKCIJE KOMPLEKSNE PROMJENLJIVE MATRICE I MATRICNI RACUN

TEHNICKA KNJIGA ZAGREB

PREDGOVOR

N ovi zahtjevi nauke i tehnike traze od inzeniera i tehnicara znatno vise znanja iz pojedinih poglavlja vise matematike, nego §to se do sada redovito predavalo na tehnickim fakultetima i drugim tehnickim skolama. Iduci u sus ret tim zahtjevima znatno je povecan u posljednje vriieme program matematike u nasim viiim skolama uvodenjem poscbnih poglavlia iz matematike potrebnih inZenjerima naseg doba.

Medu ostalim matematickim disciplinama osobito znacenie dobili su teorija funkcija komplcksne promienliive, e1ementi linearne algebre i parcijalne diferencijalne iednadzbe. U nasoj rnatematickoj literaturi ta su poglavlja matematicke nauke opsirno obradena, ali' nacin izlaganja nije takav da bi siroki slojevi inzeniera i tehnicara mogli to .lako asimilirati. Potrebu prosirenia matematickog znanja i olaksanja usvajanja tog gradiva kod sirih slojeva tehnickog osoblja opaziIi su i mnogi ruski matematicari te se poiavio niz izvrsnih publikaciia na primjer Zeverzeeva, Kalinickoga, Sapogova, Zeljdovica i drugih, kojim je clli da se popune praznine u matematickorn znanju.

Iduci u susret zeljama mnogobrojnih citalaca mojih matematickih radova i ostaiuci pri tome dosljedan osnovnom cilju svoga rada, da olaksam studij matematike naso] mladoj generaciji, 'a u prvom redu onim studentima, inzenjerima i tehnicarima koji radeci daleko od kulturnih centara hoce samostalno prosiriti svoje matematicko znanje, obradio sam u ovo] knjizi na temelju radova ruskih matematicara, a dielomicno i americkih, dva poglavlja vise matematike i to teoriju funkcija kompleksne promjenljive i poglavlje iz elemenata linearne algebre - Matrice i

matricni racun. '

Moj zadatak je bio da ta poglavlja obradim na sto jednostavniji nacin, uvijek S obzirom na prirnienu maternatickog gradiva u tehnicko] pra ksi , dok sam formaine dokaze, promatranie izuzetaka i kompliciraiucih faktora po rnogucnosti izostavio, kao i dokaze kod mnogih teorema, ali sam ulozio mnogo truda da opsirno obrazlozim smisao tih teorema, a njihovu primjenu sam pokazao na mnogobrojnim primierima izradenirn u svirn pojedinostima; takoder sam naveo mnogo primjera za vjezbu,

N adam se da ce rnoj novi trud dobro doci i onim citaocima moiih kniiga, koiim je matematika hobi i odmor nakon monotonije radnog dana. Prijelaz od realnog broja na kornpleksni otvorit ce pred niima novi svijet kompleksnih brojeva, za koje je jos Leibniz (1646-1716) rekao: »Kompleksni broj je profinjeno i frapantno sredstuo bozanskog duha, gotooo amfibija izmedu biti i nebiti .•

B. Apsen

5

SADR2Aj

Predgovor .

I. KOMPLEKSNI BROJEVI I FUNKCIJE KOMPLEKSNE PROMjENLJIVE

§ 1. 0 kompleksnim broJevima. . . . . . . . . . . . . . .

1. Poiam kompleksnog broia . . . . . . . . . . . . . . .

2. Oblici kompleksnih broieva i niihovo grafieko predocivanie

a. Algcbarski oblik kornpleksnog broia . . . . . . . . .

b. Vektorski oblik kompleksnog broia .

c. Geometriisko znacenie relacija ko]e sadrze kornpleksne brojeve oblika

z=x+iy .

d. Trigonometrijski oblik kompleksnog broja .

e. Geometrijsko znacenie relacija koje sadrfe kompleksne broicve u obliJ.:u

z = r (cos + i sin qJ) • • • • • • • • • •

f. Eksponencijalni oblik kompleksnog broia

§ 2. OperaciJe s kompleksnim broJevlma

1. Zbrajanje i oduzimanje

2. Mnozenie . . . . . .

3. Dijeljenje .

4. Potenciranie (na ciielipozitivni eksponent). Moivreove formule i njihova primiena

5. Korienovanie .

a. Eksponent radikanda z ie 1 In . .

b. Eksponent radikanda z ie rt« =I:- n

§ 3. SvoJstva konJugirano kompleksnih broJeva. 0 koriJenima algebarlldh

jednadfbi • realnim koeficiJentima .

I 4. Beskona~ni nizovi i redovi kompleksnih broJeva

§ 5. Elementarne funkcije kompleksne promjenljive

1. Eksponenciialna funkcija

2. Logaritamska funkcija . .

3. Trigonornetrijske funkciie

4. Arkus-funkciie . .

5. Hiperbolne funkcije

6. Area-funkciie

7. Opca eksponenciialna funkcija

..

Strlnl

5

11 lJ 12 12 14

15 18

21 23

27 27 27 28 32 37 37 40

43

47 SI 51 52 SS 59 62 65 66

7

Strana o 8. DerlvaciJa I cUferenciJal funkci'e komplebDe promJeDlJlve. Cauch7-

Riemannove parciJalne cUferenciJalne ,ednadlbe. Analltl~lte funltclJe 68

§ 7. Laplaceova diferenciJalna 'ednadfba. H.rmonl~ke funltel,e , : , "

76

§ 8. Geometrl,ako zna~enJe analltl~ke funkciJe I(~) = u(x,y) + iv(x,y). 81

§ 9. Konf'ormno presUkavanJe 83

§ 10. Riemannove plohe 92

D 11. Integral f'unkclJe komplcbne prom,enlJlve 93

1. Poiarn . . . . . . . . . . . .... , . 93

2. Racunanic integrala . . , . . . . .'. • . • 94

§ 12. Neovisnost integrala 0 putu. CauchyJev lnte .... lnI teo rem 98

§ 13. Neodre4eni integral. Newton-Leibnizova formul. .... 105

§ 14. CauchyJeva integralna formula. CauehyJev intearal I n'eaova prlmJen. u

racunanju konturnih integrala ] 07

§ 15. Rezldui ana1id~ke funkciJe i njihova prim,ena

1. Redovi Taylorovi i Laurentovi za funkciiu f(%)

2. Singularne tocke funkciie f (z) ......,

3. Pojam reziduuma, njegovo odredivanie i prirnjena

integrala , . . . . . . . . , . . . . . . . . . ,

pri riesavaniu konturnih

111 111 112

114 121 124

§ 16. Reziduum funkciJe fez) 8 obzlrom DB bakon.mo daleku to~ku § 17. IzracunavanJe odre4enih realnih integrals pomoeu rezldu.

II. MATRICE I MATRI~NI RACUN

§ 1. Pojam, Vrste matriea . .

§ 2. OperaciJe sa matricama

1. Zbraianie .

2. Oduzimanje . . . . .

3. Produkt mat rice i broia (skalara) a

4. Mnozenie mat rice s matricorn .

§ 3. Predo~ivanJe vektora pomoeu matriea I 4. TransponiranJe matrlea .... , .. I 5. Posebne vrste kvadratnih matrlea . .

1. Simetricne i kososimetricne kvadratne rnatrice

2. Regularne kvadratne rnatrice • . . . . . . .

3. Inverz kvadratne matrice . . . . . . . . .

•

133 136 136 137 137 137

143 145 146 146 146 147

151 152 156 161 161 166

171 116

I 8. Reclprocna matrlca I tranlponlr.na reclpro~ m.trle. I 7. Rang matrice . . . . . . . . . . . . . .

I 8. RjelavanJe Unearnih matri~nlh Jedn.clIbl

§ 9. PrimJena matri~nOI ra~una DB rlelav.nJe lustava Iincarolh Jedn.dlbl

1. Sustav nehomogenih linarnih jednadlbi

2. Sustav homogenih Iinearnih jednadlbi

D 10. RaatavljanJe matrice u blokove D 11. SvoJltva trokutnih matriea

8

l.

KOMPLEKSNI BROJEVI

I FUNKCIJE KOMPLEKSNE PROMJENLJIVE

§ 1. 0 KOMPLEKSNIM BROJEVIMA

1. Pojam kompleksDog broJa

Poznato je kako se razviiao broj s uvodeniem novih matcmatickih operacija").

Polazeci od skupa prirodnih brojeva, t]. cijelih "pozitivnih broieva, prelazi sc na ciiele ncgativne brojeve i na nulu, da se omoguci oduzimanje. Operacija dijcljenja stvara potrebu razlornljenih broieva, pa nastaie skup racionalnih brojeoa, tj. cijelih i razlomlienih brojeva pozitivnih i negativnih. Tom se skupu pridruzuje skup iracionalnih brojeva, koji ispuniavaju praznine izmedu tocaka brojnog pravca, Te brojeve mozemo uvijek prikazati u obliku beskonacnih neperiodskih decimalnih razlomaka. Oni od tih brojeva, koji mogu biti realnim korijenima algebarskih iednadzbi s cielobrojnim koeficijentima zovu se algebarski iracionalni brojeoi, dok su ostali iracionalni brojevi - transcendentni, kao npr. brojevi 11:, e, dekadski logaritmi cijelih brojeva (osim oblika 10"), vecina vrijednosti trigonometrijskih funkcija itd.

Skupovi racionalnih i iracionalnih brojeva cini zajedno skup realnih brojeoa.

Medutim i u tom skupu realnih broieva nisu uvijek moguce operacije vadenja koriiena - ne mozemo, na primjer, vaditi korijene parnog stupnia iz negativnih brojeva. Da se omoguci i ta operacija, uvode se kompleksni brojeoi pomocu tako zvane imaginarne jedinice i koja se odreduje uvjetom i2 = -1, pa je i korijen kvadratne jednadzbe x2 = -1.

N a taj nacin, ukoliko se uzmu u obzir sva rjesenja realna i kompleksna, svaka kvadratna [ednadzba ima uviiek dva koriiena, kubna iednadzba ima ih tri, [ednadzba n-tog stupnja - n korijena, ako se korijeni broje prema, svoioi visestrukosti. Treba podvuci da daljnie prosirenie broinog sustava nije potrebno, pa je uvodenie kompleksnih brojeva posljednje prosirenje tog sustava. Stvarno, ako imamo na raspolaganju kompleksne broieve, mozerno vaditi korijene bilo koieg stupnja ne sarno iz negativnih brojeva, vee i iz bilo kojih brojeva. Kao rezultat dobivat cemo opet kompleksne brojeve.

Osim vadenia 'koriiena u matematici postoje i druge operacije koje ne rnozerno vrsiti, ako se ogranicimo sarno na realne brojeve. Tako, na primjer, ne bi postajali ni logaritrni negativnih brojeva, jer nema realnog eksponenta koji bi s pozitivnom bazorn dao negativan broi, Isto tako nepoznanica ({J iz [ednadzbe cos q> = 2 ne moze imati realnu vriiednost, jer znamo da funkci]e sinusa i kosinusa primaju vrijednosti iz zatvorenog intervala od -I do + I. Nastaje pitanje, da Ii je potrebno uvodenje jedne nove imaginarne iedinice razlicite od i, koja je uvedena da se omo-

.) Vidi npr. "Repetitorij vile matematikeu, I dio od iltoa Auton.

11

guci vaden]e korijena parnog stupnja iz negativnih brojeva? Odgovor je negativan: uvoden]e kompleksnih brojeva stvara mogucnost odredivanja logaritama negativnih i komplcksnih brojeva, riesavanja jednadzbe oblika sin q; = k i cos rp = k, gdje je k bilo koii hroj. Ukratko, uvoden]e jedne jedine irnaginarne jedinice i daje mogucnost da vrsimo bilo koje operacije nad bilo kojim realnim i kompleksnim broievima, a kao rezultat dobivat cerno opet kompleksne brojeve, pa otpada pot reba uvodenja novih brojeva.

2. Oblici kompleksnih brojeva j nJihovo grafi~ko predo~lvaDJe

a. Aigebarski oblik kompleksnog bro)a

Algebarski oblik: Z = x + i y, gdje su x 1 y realni broiev .

Kaze sc: x ie realni dio kompleksnog broja ~, tj. x = R (%).

Y je imaginarni dio kompleksnog broja s; tj. y = 1(%)

; = + ~/-l je imaginarna [edinica odredena uvjetom i2 - -1, pa je

,0= 1, i1 = i,

i2 = -1,

;3 = i2• i = -1·, = -i, i4= (i2)2= (-1)2= 1, ," = ,4. i = 1 . i = i,

i6 = i4• i1 = 1· (-1) = -1,

i7 = ,4, ;3:;:: I, (-i) = -i,

i8 =;4, i4 = 1· 1 = I,

i9 = i8 , i = 1 . i = i, ,l°=i8,i2 = 1·(-1) = -1, ill = i8 • j3 = 1 . (-i) = - i, i12 = (i4)3 = 13 = I,

itd.

Opcenito: j. = i4"+". = i", ti. i· ima period 4, pa je npr.r. iU = i·' 1 • i' = 1 . (~i) = -i.

Za x = 0 z = i y ~ cisto imaginarni bro], za y = 0 % = X ~ realni bro], pa realne brojeve mozemo smatrati kao specijalne slucajeve kompleksnih brojeva kojim su imaginami dijelovi jednaki nuli.

Jednakost kompleksnih brojeva: Dva su kompleksna broja %1 = Xl + i YI i Zl = X2 +.i Yl medusobno jednaka,. kad su im posebno iednaki realni i posebno imaginarni diielovi, tj,

Za komplcksne broieve nemaju smisla nejednakosti Zi > %1' odnosno %1 < %1' kao ni z > 0, odnosno % < O. Kompleksni broj jednak je nuli, kad je posebno iednak nuli niegov realni dio i posebno njegov imaginarni dio, tj.

Z = x + i Y = 0, kad je x = 0 i y = o .'

Spomenimo jo~ da dva kompleksna broja koja se razlikuju u predznaku imaginarnog dijela, tj. Z = X + i y i % = X - i y cine par konjugirano komplekmih brojeoa.

12

PrimJeri

Rijeii zadane sustave iednadfbi srnatraiuci da IU X, y, :z i t realni broievl.

1) (1 + i) x + (1 + 2 i) y + (1 + 3 i) z + (I + 4 i) t = 1 + 5 i (3 - i) x + (4 - 2 i) y + (1 + i) z + 4 i t = 2 - i.

Napisavsi zadane iednadzbe U obliku:

(x + y + z + t) -t ex + 2 y + 3 z + 4 I) i = 1 + S i (3 x + 4 y + a) + (- x - 2 y + z + 4 e) i = 2 - i

i iziednacivsi realne i imaginarne diielove tih kompleksnih broieva, dobivamo ~ctiri [ednadzbe u x, y, :I i t:

x+ Y+.I'+t=l I

3x+4y+.I'

=2 II

x + 2y + 3 z + 4 I = 5 III r

- x - 2 y + % + 4 f = -1 IV

Nacinivs! II - I i III ± IV dobivamo tri iednadzbe:

2 x + 3 y - t = 1 j 4 z + 8 t ,~ 4; 2 x + 4 y + 2:1 = 6.

Iz prve jednadzbe slijedi:

3 t 1

x=-"2Y+T+2"'

(a)

dok iz ostalih dviiu imamo: z = 1 - 2t i z = 3 - x - 2y, pa [e 1 - 2, - 3 - x - 2y, a odatle je

x = 2 - 2y + 2e.

(b)

Iz (a) = (b) dobivamo :

y=3t+3

(c)

dolt uvrstenie (c) u (b) daje:

x= -4t-4

Cd)

Uvrstirno Ii sad (c) i (d) u [ednadzbu II, dobit cemo

z = 2,

dok iz z = 1 -- 2, slijedi 2 = 1 - 2 r, pa je , = - t·

Iz (c) i Cd) dobivamo konacno y = -i ix = -2.

2) (1 + 2 i) x + (3 - 5 i) y = 1 - 3 i,

13

Geometrijsku predodzbu kompleksnih brojeva dobivamo na taj nacin, da svakom kornpleksnom broiu z = x + i y dodijelimo tocku z (x, y) u ravnini XO Y, koju zovemo ravnina kompleksne promjenljive z Hi Icrace ravnina s: Vidi sliku 1.

-x

y ------- - - - :;Ifz(x" J "./ I

/;' I

// I,

."./ I

I nalna 0$1

•

i

SUka 1.

Svakorn kornpleksnom broju z = X + i y odgovarat ce odredena tocka z (x,y) ravnine z i obratno: svakoj tocki z (x,y) ravnine Z odgovarat CC odrcdcn kompleksni broj z = X + i y. Vidimo dalje da realni broievi z = X lcze nu realnoj osi X pa se prikazuju tockama (X, 0),

Cisto imaginarni brojevi z = i y leze na imaginarnoi osi Y pa se prikazuju tockama (0, y), dok kompleksni brojevi leze izmedu osiju. Na slici 1 vidimo takoder da par konjugirano kompleksnih brojeva lezi simetricno S obzirom na realnu os X, a da z i -z leze simetricno S obzirom na ishodiste 0 koordinatnog sustava.

b. Vektorski obUk kompleksnog broja

Kompleksni broj mozerno prikazati i u obliku vektora, kojemu je pocetak u ishodistu 0 koordinatnog sustava, a kraj u tocki z (x,y), tj, z je vektor Oz = z, kojemu su proiekciie na koor-

y dinatne osi x i y. Vidi II. 2.

y ------------7-- zlx,yJ Kako se vidi na to] slici I

I

I duljina iii apsolutna urijednost

I

,. :y z ::-= I z I = r = V x 2- + y\ I

I

I dok se smjer qJ uektora z odreduie iz

--~----~~------------r-~~

o

1

x

"I

x

x

Y tgqJ =-. x

Slika 2.

Prirniietimo da je vektor z slobodni vektor, pa ga mozemo premjestati paralelno samom sebi.

14

Napiscrno Ii raxliku (c I _. c 1) u obliku Z I ;. ( . z 2), dobit ccmo vcktor te razlike tako da zbrojirno po pravilu parulclograrna vektore z 1 + ( - z 2), pn cemo opaziti kuko se to vidi na slici 3, da je vcktor razlike (z I - Z2) druga dijagonalu paralelogrumu, pri L-cmu je vcktor razlike uvijek usmjeren prcmu

dolazimo, ako algebarski zbroiimo, odnosno z2=xz+iyz:

r

»< rl I /

I I

/

I

I

I

I

----- 3+~

Y,+~

•

i

- 'I I, I I

/ I

I / I

/ lXI-Xl/I

x,

-Yz

Slika 3.

minuendu. Do istih rezultata oduzmemo Zl = Xl + iy , i

Prikazemo li dva kompleksna bro]a

i

u obliku vcktora, tnda ccmo zbro] (z 1 --I- z 2) tih vcktora dobiti graficki u obliku dijugonalu purulchurrnmu konstruirunog na vcktorimn z 1 1 Z:! kuo strunicumu. Vidi sl. J.

x

Z 1 + Z 2 = (x 1 + x 2) + i (y 1 + Y 2) Zt -Z2 =(XI-X2) +i(y, --Y2)'

c. GeometriJsko znacenje relacija koje sadrze kompleksne brojeve oblika z = x + i y,

1) Zadane su dvije tocke Z 1 = Xl ravnini. Pokazi da je apsolutna velicina razlike I z 2 - Z 1 I predocena graficki kao medusobna udaljenost tih tocaka,

Kako je Z2 - Z 1 = (X2 - XI) + + i (y 2 - Y I ), prema slici 4 iz sruf ranog pravokutnog trokuru slijedi

= V(X2 - Xt)2 + (Y2 - Y1)2 = = medusobna udaljenost tocaka ZI i Z2.

y

x

t,

Slika 4.

15

Iz navedenog slijedi prema slid 5,

y

z x

Slika S.

da izrazi I z I = 2, I z - i I = 1 i I z + i I = 1 predocuiu graficld loike kruznica i to prvu polumiera 2 sa sredistem u 0, dok su druge dvije polumjera 1 sa sredistima u tockama 01 (0, i) i O2 (0, -i).

2) Pomocu kompleksnih brojeva mozemo zadavati razlicite skupove tocaka ravnine s,

a) Iz-cl=R; Iz-cl<R i Iz-cl>R, gdje je z=x+iy, c = a + i b konstantan kompleksni bro], dok [e R realna konstanta.

Prema slid 6 predocuje

r

b

i

o

a

x

Slika 6.

R = I z - c I = + V(x - a)2 + (y - b)2 skup toe aka na kruznici polwnjera R sa sredistem u tocki C (a, b);

I z - c I < R skup tocaka kruga unutar kruznice I z - c I = R;

I z - c I > R skup tocaka koje leze izvan kruznice I z - c I = R.

16

b) R (I:) = X :> 0 predocuje skup tocaka komplcksne poluravnine _ 1 to desno od imaginarne osi Y, a I (z) = y < 0 predocuje skup tocaka donie kompleksne poluravnine s,

c) I R (a) I < 1, tj, I x I < 1 predocu]e prugu prikazanu na 81. 7.

r

Slika 7.

Sve tocke te pruge OS im granicnih udaljcne su od imaginarne 051 Y za manje od 1.

d) I I C-) I ::z I y I < 1 i I R (z) I - I x I < 1.

y
.
x=-! x=1
0(-', n i CO, u y=1
o e ~ 00 : 00 : 00- ...
P 0 0 0 o 0 0 0
c 0 o 00 0 0
() .c. 0 0 0 f_UlI;JoOOO
fa '0010 0.,:;.
00 0 00 0 00 0 00
-00 ';~('l C Q 0 0
o •
-1 o oU lJ c ""'{] 000 D 1 X
u 0" 0 0 0
ool "0'-' c 0 0 e
u 0
»r:»: lJ 00 0 Q
o o ~ (J u ~ Uo 0°:.0.°
:___u_ (I 0 l") 0__g_CJ D- _g_ 0 r=:t
At-I, -i) -L Bf 1,-i) Slika 8.

Skup tocaka odreden tim nejednakostima lezi u nutrini kvadrata ABeD stranice 2. V idi s1. 8.

2 B. Apsen: Repctitorij vise matematilLe

17

3) Izrazi pomocu nejednakosti, odnosno jednakosti a takoder i grafiekl zadane skupove tocaka kompleksne ravnine •.

a) Prvi kvadrant koordinatnog sustava

[R (z) = x > 0 i I (z) = y > 0]

b) Poluravninu koja se nalazi iznad realne osi, a sastoji se od tocaka kojima udaljenosti od realne osi nisu manje od 2.

[/ (z) = y > 2].

c) Polukrug polumjera 1 (bez kruznice) sa sredistern u tocki z = 0, koji se nalazi slijeva od imaginarne osi

[I z 1 < 1 i R (c) < 0].

4) Prikazi graficki i analiticki zadane udaljenosti. a) Udaljenost od ishodista 0 do tocke z.

[I z [, jer ie 1 z 1 = 1 z - 0 I].

b) U daljenost od irnaginarne osi do tocke z.

[I R (z) 1 = 1 x 11·

c) Udaljenost od realne osi do tocke s,

ll I (z) 1 = 1 y I, jer je 1 y I = I y - 0 11.

5) Prikazi graficki skupove tocaka, ko]e su odredene zadanim relacijama :

a) ! z I <: 1.

[Krug polumjera 1 sa sredistem u 0].

[sva kompleksna ravnina z osim kruga i kruz-] nice polumjera 'I sa sredistem u tocki (0, i) .

c) [z + i 1 < 2.

[Krug polumjera 2 sa sredistem u tocki (0, -i)].

d) I < 1 z - 1 I < 3.

[Vijenac omeden kruznicarna polumiera 1 i 3 sa zaiednickim sre-] distem u tocki (1, 0). Tocke kruznica ne ulaze u zadani skup tocaka .

d. TrigonometriJski oblik kompleklDog broJa

Neka je r ---= 0 z = udaljenost tocke z od ishodista i

Cf' -=; kut sto ga r zatvara s pozitivnim smislom OSI x. Vidi sliku 9.

Kaze se da je r modul kompleksnog broja z, dok je T argument toga broja.

Ukratko: r = mod (z) i fP = Arg s,

18

Prema slid 9: x = r cos rp y = r sin rp,

a uvrstenie u z = x + i Y daje

r

z

(1)'

y

z = r (cos rp + i sin rp). (1)

Vidimo da je prema slid 9 modul

1

ieduoznacno odreden, dok ie

y tgrp = , x

y 'P = A rg z =--::: Arc tg - , x

-I

-y --------- z

(I)"

Slika 9.

pa za svaki kompleksni broj z argument rp prima beskonacno mnogo vrijednosti, ko]e se medusobno razlikuju za pribrojnike mnogokratnika 2 n, jer je Arc tg ~ beskonacno mnogoznacna funkciia"), te je

Arg z = arc tg.l_ + 2 k n,

x '

(2)

gd]e je k = 0, + 1, + 2, + ....

Iz navedenog slijedi da su dva kompleksna broja [ednaka, kad su im moduli jednaki, dok se argumenti mogu razlikovati za mnogokratnik od 2 n. Primijetimo da za z = 0 Arg z nije odreden. Izdvojirno li iz beskonacno mnogo vrijednosti Arg z jednu, koja se nalazi u intervalu (-n, n] iii [0, 2 n) i oznacirno li je s arg z, dobit cemo t. zv. glavnu vrijednost arguments s, t], rp = arg JI:

-7t < arg z -c + 1C iii 0 <: arg z < 2 n.

Ce§ce se primjenjuje prva nejednakost,

Po stupak za odredivanie 'P = arg z je jednostavan: pomocu tablica logaritumskih iIi prirodnih vrijednosti trigonornetrijskih funkcija odreduiemo kut 'Po, koji odgovara za tocke I kvadranta i to pomocu forrnule

(2)'

Iy I

cP 0 = arg z 0 = arc tg ~ ,

(3)

dok za tocke ostalih kvadranata vrsimo preracunavanje kako slijedi :

za II kvadrant : 'P;:" arg z ':c: st _, f/Jo,

za III kvadrant: rp = arg z = - (n - tpo) iii rp = Jl + fPo,

za IV kvadrant: tp = arg z =~ - fPo iii q; = 2 n - fPo.

(3a)

*) Vidi npr. od istog autora Repetitorij vrse matemarike, I dio, § 6, 2. a).

19

r = I z I i f' = arg z su polame koordinals tOCke a, pri temu [e B 1 = e 2' ako je I z 1 I = I Z 2 I i arg z 1 = arg z 2' dok je za jednakost para konjugirano kompleksnih brojeva z i i potrebno, da je I z I = I i I, dok je arg z = - arg i. Vidi s1. 10.

;

x

Prema toj slici imamo:

1) Za tocku (1,0): rl = 1 i f/>l = arg Zl = 0, pa je prema (1)

Zl <r 1 = 1 (cos 0 + isinO).

Ocito je da je za sve realne pozitivne brojeve 'PI = arg z = O.

2) Za tocku (0, i): r2 = 1, f/'2 = arg Z2 = -i,

y

-1

-i

pa re

Z 2 = i = 1 (cos ~ + i sin .~-) .

Svi cisto imaginarni pozitivni brojevi imaju x

argument f/>2 = 2" .

3) Za toeku (-1,0): r3~1; 'P3 =argz3 =n (ili-n), pa Je Z 3 = - 1 = 1 (cos n + i sin n).

Slika 10.

Za sve realne negativne brojeve je 'P3 = arg z = n (ill -n).

4) Za tocku (0, -i): 74 = 1; f/J4 = arg Z4 = - 4 (iIi ~ 11:), pa [e

Z 4 = - i = 1 [cos (- ~) + i sin (- ~)] .

Za sve cisto imaginarn~ negativne brojeve 'P4 = - ~ (iIi 1- n). Kompleksni broj, npr. z = 1 + i V3 u trigonometrijskom obliku prema formulama (I) glasi, ukoliko se ne ogranicimo na glavnu vrijednost: .

I + i V3 = 2 [(cos)- + 2 k n) + i sin (~ + 2 k n)] ,

jer je 7 = y1+3 = 2, a rp = Arc tg 1'.. = Arc tg rl~ = arc 60° + 2 k 11: =

n . - x

=-f + 2kn.

Primjeri

Zadane kornpleksne broieve prikazi u trigonometriiskom obliku, a takoder i grafieki uzevsi sarno glavne vrijednosti,

1. z .. - 3 + 4 i i z = 3 ~ 4 i.

!Po = arg z = arc tg j = arc tg 1,333 .. = arc tg 1,3.

20

Pornocu tablica za prirodne vrijednosti trigonornetriiskih funkciia i tablica za prijelaz od kutne mjere na lucnu, dobivamo:

'Po ....:.... arc 53,2° = 0,928.

z = 5 (cos 53,2° + i sin 53,2°) = 5 (cos 0,928 + i sin 0,928).

Za z = 3 - 4i: r = 5; 'Po = arc tg (_-4) = arc tg .. l_.

.. . .. 3 x

~ . -'.

Kako ie y (iii sinus) negativan, a x (ili kosinus) pozirivan, kut 'Po leti u IV kvadrantu,

pa ie r

tpo == 360° - 53,ZO = 306,80' m 'l'o = -53,ZO.

Sliiedi:

z = 5 (cos 306,8° + i sin 306,8°)

iii z = 5 [cos (- 53,2°) + i sin ( - 53,ZO)], a u lucno] mieri kuta

i = 5 [cos (-0,928) + i sin (-0,928)].

2. Z = - 1 + i i z = -I - i,

r = Vl+-1 = Vi ; tg tpo = :y- = 1j .... 'Po je u II kvadrantu, pa je 'Po = 180° - 45° =

1350 '1" n 3 x d 3-

= 1 1 Po = n - "4 = "4 n, 0 nosno - 4- n za z,

[z = ~/2 (cos 135° + i sin 135°) = V2 (cos ~ :1t + i sin ! n); ]

Z = V:2 [cos (-- 135") + i sin (-135°)] = V:2 [cos (- ~ n) + i sin ( - -! n)] "

3. z -'= -I + 5 i; i = -1 - 5 i

[z = V26(cos IOr20' + isin 101"20') = Y26(cos 1,769 + isin 1,769].

e. Geometri,sko znacenje relael,a koje sadrle kompleksne brojeve u obliku z = r (cos ({) + i sin (())

1) r = 1.

Time su odredene tocke kompleksne ravnine z, koie leze na iedinicno] kruznici sa sredistem u O. Vidi s1. 11.

y

2) rp = n "

6

Tocke lezc na poluzraci koja izlazi iz ishodista 0 pod kutom ~ prema realno; osi. Vidi 81. 11.

3) 0 < arg z < ~-. 6

r ,

Stika 11.

Tocke leze izmedu realne osi X 1 poluzrake ~ = ~ . Vidi 81. 11.

21

4) n

< arg z < fl.

Tocke leze na beskonacnom sektoru, koji je omeden poluzrakarna arg z 1 - a arg z 2 = /3, dok su same zrake iskliucene. Vidi sl, 12.

r

y

0 X 1 0 X
Stika 12. Slika 13.
5) r = 2 n < argz < :"f.
2-
Tncke Ide u nutrini II kvadranta kruga polumjera 2. Vidi 81. 13.
6) 2 < r <4 -;r; < arg z < :7
2
Tockc lezc u nutrini III kvadranta kruznog vuenca prikazanog nn slid
14. y

y

x

x

SEka 14.

Slika IS.

7) - n < arg z < n,

Tooke ispunjavaju citavu ravninu Z osim onih koje se nalaze na negativnom dijelu realne osr. Vidi 81. 15.

22

f. BklponenciJalni oblik kompleksnog bro,.

Pomocu I i II Eulerove formule")

i' = cos cp + i sin cp e-u' = cos cp - i sin rp

rnozemo kompleksni broj z = x + i y prikazati jos u eksponencijalnom obliku.

U tu svrhu zbroiima, a zatim oduzmemo te dvije fonnule pa dobivsi na ta] nacin

i'l' -ifp

e + e

cos cp = 2

1

i" -ilp

sin cp = e - e

2

Uvrstimo te vrijednosti u, trigonometrijski oblik kompleksnog broja

z = r (cos cp + i sin cp).

Dobivamo eksponencijalni oblik

z = r i".

(4)

Tu ie, kako -znarno, r = Vxl+ y2; dok je rp = arg z = arc tg Y" odnosno

x

Arg z = Arc tg Y_ = rp + 2 k n, pa ie takoder

x

;(9' + 21m) Z = r . e

(4/)

k = 0, + I, + 2,

Imali smo primier :

z = 3 + 4 i, pa smo dobili r = 5 i arg z = arc 53,2° = 0,928.

U eksponencijalnom obliku taj broj glasi:

odnosno

z = 5i(o.928+lkn)

r

x

Slika 16.

k = 0, ± I, ± 2, ....

Izrazimo u eksponencijalnom obliku brojeve I, I, -I. -r prikazane na slici 16.

$) Vidi Repetitorij vise Matematike I dio §.21.

23

Prema to] slid i formuli (4) dobivamo:

Z = 1: r = 1, q> = Arg z = 0 + 2 k n, pa je

(5)

z = i:

r = 1, Arg z = ~ + 2 k n.

Z= -1: r = 1, Arg z, n + 2 k n

- I = eHn + 2 "n) = enf , e Unl = en' . 1 = enr,

en' = -1.

Z = -I:

r = 1; Arg Z = - n_ + 2 k :n; 2

. i( - :!-l2b) -l:!; 2ln; -~i

-I = e 2 :=-= e ' e = e 2,

7f. --I

e 1 = -1,',

iii Arg z = l_ n: 2

Do istih rezultata dolazimo pomocu formule z = r (cos n + i sin n):

e±2-,i = I, [er je cos (+ 2n) +- isin(+ 2n) = 1,

e±:ri =--.= ~ l , jer je cos (-+ ;''7:) +- i sin ( + n) = -I,

e±~i = -+ i, jer je cos ( -+ ~) + isin( -+ ~) = + i,

Na isti nacin mozemo pokazati da je

24

PrlmJeri

I, Prikali sadane kompleksn« brojeoe u trigonometrijskom i eksponencijalnom obliku, a takoder gr8fi~ki uzevsi za argument glavnu vrijednost arg z = fP.

1) Z1 = Vi + i; z% = - V3 + i; %3 = V) - ij Z4 = - V3 - i, Za sve zadaae Z

Z 1 [e u I kvadrantu:

T = V3 + i = 2,

y 1 VI 1t

Po = arc tg - = arc tg -:;:::: == arc tg - "'" arc 30· - _.

% V3 . 3 6

( n .. Te) 2 ~i

z 1 = 2 cos 6 + , sm "6 = ~.

%1 ie u II kvadrantu: tp% = 1t - fPo = n - ~ = ~ n:

2 ( 5 .. 5) 2 in

z% = ·cos"'61t + J sm"6Te == _!_:

Te .t3 ;e u IV kvadrantu: fP3 = -tpo = - 6'

Z 3 = 2 [cos ( - ~) + i sin (- ~)] =

'" 5

%4 ie u III kvadrantu: P4 = -qJl. = - "'6 n,

z. = 2 [cos (- ~ 1t) = i sin (- ~ Te)] = 2, -~ •

2) • = -2 + i,

r = V4 + 1 = YS; fP je u II kvadrantu: tgtp = 12 - -0,5.

Pomoeu tablica dobivamo:tp -= 180° - 26°34' =- 153°26' • • - Vs (cos 153°26' + i sin 153°26').

Pomocu tablica za luenu mieru kuta imamo:

arc 153°26' = 2,67 035j + ...:.. 2 678

0,00 750 '

2,67785

V-5 2 •• 7.'

Z = , •

3) • = -1 - 2 i.

V-· - 1/"; . -2

r= 1+4-v5;tgtp=-=2 -1

('I' [e u III kvadrantu).

• - Vs [cos (-2,Q35) + i sin (-2,035)] - Vs. -I.OU'.

2S

4) % = 2 + V3 + i,

r = V (2 + V3) 2 + 1 = V 4 + 4 V3 + 3 + 1 = V 8 + 4 Vi

Da poiednostavimo tai rezultat, stavimo

8 + 4 V3 = a + 2 ~!a-b + b, pa mozerno uzeti : a + b = 8 i Va b = 2 Vl Hi a b = 12, pa ie a = J~. Uvrstenie u a + b =.8 daje kradratnu iednadzbu bl - 8 b + 12 = 0, a odatle ie b = 6 i a = 2.

Slijedi: r = V2 + Vii

tgrp = 2: V3 = (2 + V~(~3_ Y3) = 2 - Vi,

pa [e

t 2 _ 2tgrp

g rp - 1 - tg2 rp

4-2V3" _ 2- V3 _ V3

- I - 4 + 4 V3 - 3 - 2 V3 - 3 - T'

Slijedi: arc 2 rp = !:., pa je arc rp = !:..

6 12

z = (V2 + V6) (cos ~ + i sin il) = 3,863 ,iji.

S) z = - S + 12 i.

6) z = 4 + 4 i.

7) z = - Vi: - V2 i.

[z = 13 , i , 961'].

1f.

[4 Vi ,.1]. 3 . [2, -.""].

[VI7,-0.244'].

ft. - -.

[.3 , ].

[5,0 "]. [5,nf).

8) z = 4 - i.

9) z = -3 i,

10) z = s.

11) z = -So

2. Prikali sadan« brojeoe u algebarskom obliku. n.

1) z = 6 e3'•

z = 6 (cos ; + i sin ;) = 6 (~ + i ~3) = 3 (l + i Vi).

2) z = 17,5,306'.

Kako ie 5,306 = arc rp = arc 304° ~ arc (270° + 34°), imamo

z = 17 (sin 34° - i cos 34°) = 17 (0,559 - i 0,829) == 9,50 - 14,1 i,

3) z = 10 (cos 207° + i sin 207°).

[-8,91 - 4,54 i].

[ 20 (cos ; + i sin ~) = zo i] .

[ -2]. [-4 i],

n.

4) 11 = 20,Z',

S) z = 2 ;a'. -~ 6).=4,2.

26

§ 2. OPERACljE S KOMPLEKSNIM BROJEVIMA

1. ZbraJanJe i oduzimanje

Znamo vee da je

Za zbraianie kompleksnih brojeva . vriiede zakoni

komutacije ZI + Z2 = Zl + ZI

asocijacije Zl + Z2 + Z3 = (Zl + Z2) + Z3 = ZI + (Z2 + Z3)'

Vee smo pokazali da se zbrajanje i oduzimanie kompleksnih brojeva vdi po pruvilu vektorskog zbrajanja i oduzimanja, ako kompleksne brojeve prikazemo U obliku vektora. Vidi na str. 15 s1. 3.

2. Mnoienje

Kornpleksni broievi zadani u algebarskom obliku mnoze se kao binomi pri cemu se uzima da je i2 = -1.

Za mnozenje kompleksnih brojeva vrijede zakoni

komutacije z 1 • Z 2 = Z1. • Z H

asocijacije (ZI' Z2) • Z3 = Zl • (Z2 • Z3), distribucije Zl' (Z2 + Z3) = ZI • Z2 + ZI • Z3'

Z . z = (x + iy) . (x - iy) = x2 + y2 = 1 Z 12,

ti. umnozak uzajamno konjugirano kompleksnih brojeva iednak je kvadratu njihove apsolutne vrijednosti (modula).

Prikazerno li kompleksne brojeve u trigonometrijskom obliku

ZI =r1(cos!pl +isin!pl) 1 Z2 =Y2(COS!P2 +isintp2)

dobit cemo

ZI . Z2 = Yl • Y2 [(cos 'PI COSqJ2 - sin 9'1 sinqJ2) + i(sinflll COSfll2 +

+ COS qJ1 sin qJ2)] = Y1 Y], [cos (fill + fIl2) + ,"sin ('PI + 9'2)]' (6)

27

Vidimo:

t]. modul produkta jednak je produktu modula faktora, i arg (Zl • Z2) = !PI + fP2 = arg %1 + arg .8'2) tj, argument produkta jednak je zbroju argumenata faktora .

•

r

I

Slik, 17.

Na slici 17 prikazan je taj produkt graficki tako da su faktorima z, i .8' 2 dodijeljeni vektori Zl i Z2' Iz slicnosti trokuta slijedi: Tl: d = 1 : '2' pa je d = r, • r1-

Formula (6) vrijedi i za n faktora:

Zl'Z2'Z3 ••• .1' .. = '1'"'2'" ... ' .. [cos (9'1 + fJ2 + ... + 9',.) + + i sin (9'1 + 9'2 + ... + tp .. )].

(6')

3.. DiJelJenJe

Kvocijent dvaju kompleksnih brojeva

.1'1 Xl + iYl

%1 : Z2 = - = ., .1'2 #=- 0

.1'2 X2 +'Y2

odreduje se tako da se brojnik i nazivnik pomnoze s brojem koii je konjugiran S obzirom na nazivnik:

ZI _ (Xl + iYl) (X2 - iY2) .:_ (Xl X2 + Yl Y2) + i (X2Yl - Xl Y2)

-- - =

Z2 (X2 + iY2) (X2 - iY2) X~ + y~

= Xl X2 + Yl Y2 + i X2Yl - Xl Y2 .

X~ + y~ Xi + yi

28

Prikazerno li % 1 i % 2 U trigonometrijskom obliku

dobit cemo postupajuci na isti nacin:

Z 1 r 1 (cos 9' 1 + i sin 9' 1) r 1 (cos 9' 1 + i sin 9' 1) (cos 9' 2 - i sin qJ 1)

z 1 = r 2 (cos 9' 2 + i sin 'P 2) = r 2 (cos P 2 + i sin 9' 1) (cos rp 2 - i sin fPJ -

rl (cos 9'1 COS'P2 + sin 'PI sin 9'2) + i(sin9'l cos 9'2 - COS 9'1 sin'P2)

---- ~~ - --~- ~-

r 2 cos 2 'P 2 + sin 2 'P 2

(7)

Vidirno, da )e mod ( ;;)

arg (~:) = 9'1 - 'P2 = arg ZI - arg %2)

t]. modul kvocijenta dvaju kompleksnih brojeva jednak je kvocijentu njihovih modula, dok je argument kvocijenta jednak razlici argumenata dividends i divizora.

Prikazerno li kompleksne brojeve u eksponencijalnom obliku

dolazimo jos brze do istog rezultata

(8)

PrlmJeri

y

% = (3 + 2 i) + (-1 + 3 i) - (5 - i) = = -3 + 6i.

1. Odredi racunski i graficki.

1) ::: = ::: 1 + ::::z - ::: 3,

ako je z 1 = 3 + 2 i ; z:z = - 1 + 3 i, Z3 = 5 - i,

Graficki : vidi 81. 18.

Slika 18 ..

29

t

--------....,.__------------_--

---

---

--_

--_

--_

--_

s

x

Slik1 19.

ako je %1 = 2 + 2 i, z], 0...:.: -1 + 3 i.

% = Z 1 • Z], = (2 + 2 i) (-1 + 3 i) = (- 2 - 6) + i ( - 2 + 6) = - 8 + 4 i,

Graficki: vidi s1. 19.

y

(3 + 4 i) (3 - 2 i) (9 + 8) + i (12 - 6)

Z = (3 + 2 i) (3 - 2 i) = 9 + 4 =

17 + 6i .

13 = 1,3) -+ ,0,46.

2i

9J-9j Stika 20.

x

4;

ako je % I = 3 + 4 i, z], = 3 + 2 i.

3i

Graficki: vidi s1. 20, u kojoj je qJ = rp 1 - 9' 1 i r = .!2. [slijedi iz slicnosti trokuta : r 1 : r = r 1 : 1]. rl

o

2. Dokazi identitet

x'" + 4 = (x - 1 - i) (x - I + i)(x + 1 + .) (x + 1 - i).

Kako je [(x - 1) - i][ex - 1) + i] = (x - 1)2 + 1 = x2 - 2 x + 2 = (Xl + 2) - 2 x, a r(x I 1) -I- i] [(x + 1) - i] = (x + 1)2 j- 1 = Xl + 2 x + 2 = (Xl + 2) + 2 x,

desna strana zadanog identiteta prima oblik :

[(x2 + 2) - 2x] [(x2 + 2) + 2 xl = (x2 + 2)l - 4x2 = x'" + 4 x2 + 4 - 4 x2 =

= x2 + 4.

30

3. Izratunaj

1) ~.

,

1 -i -i

7 = -,;( -ij- = -1- = -i.

1 - i

2) 1 +;-

3) % = (cos 77° + i sin 77°) (cos 23° + i sin 23°) . cos 55" + i sin 55°

Prelazimo na eksponencijalni oblik zadanih kompleksnih broieva:

[ -'J.

eJUC77·. eJarc23· z = .

e,ares5'

e' arc 100· V2

= eJ arc 4" = COS 45° + i sin 45° = (I + i)

eJarc 55' 2 .

(3 - 4 i)( - 24 - J 0 i) 10 + 7 i

4) ... -- -- ---;------ - +., .. --- .

)+3, 5,

[10 + 38,2 iJ.

4. Prikazi zadane broieve

%1 = 1 + i; %2 = V3" + i; Z3 = I + i J!3

u trigonometrijskom i eksponencijalnom obliku i izracunai Z = % 1

Z2 • %3

tpl = arc tg _!_ =~; %1 = I/2 (cos n + i sin.:!.) = V2 e7,;.

1 4 4 4

1 V) n 2 ( n .. n ) 2 ii

qJ 1 = arc tg -= = arc tg -- = -; Z z = cos -- + a sm - = e •

~/3 3 6 6 6-

v'3 ( ) n,

tJ>J=arctg-.-=}, %3~2 cosj-+isin~. =2e1

Z1 z=---- ---= Z2 . Z3

l'2 e:'

n t 1ft

2 e6 • 2 eJ

1- e -:, = l:~ [cos (- :) + • Sin( - :)] +

= V2 (V2 _ i V2) = _!_ (1 - i)

4 2 2 4 .

S. Pojednostavi

.. _---.

cos 'P - , sm 'P

cos'P + i sin qJ (cos tp + i sin rp) (cos 'I' + i sin '1') C-(~~ ~;-:::-:-rs·in 'P/ ~" (C()S-;p--=-r"in~f(cos 'P + ,i sin't')

-c, -. (c,os'P cos 'I' - .~in 'P si~ 'I') -I- i C.sin __ 'P ens 'I':_! cos.?,_ si~ '1') _ "'}S' em

- '-, T '1') -I· i sin (rp + 'P)'

cos 2 'I' -I· sm 2 tp -.....;..:-........:..;.....~-_..;.:....~;...;

cos tp + i sin qJ

6. Pokazi da je

~ 1 - a V~) (cos tp + .i ~~n tp) = r~ [cos (2 tp __ 1r_) + i sin (2tp _ ~)] .

2 (1 - J) (cos tp - s srn qJ) 2 12 12

31

4. Potenciranje

Potenciranje (na cijeli pozitivni eksponent). Moi'lJTeooe formule i njihO'VQ primjena,

Uz pretpostavku da je n prirodan broj dobivamo prema binomnom poucku")

(x + iy)" = x" + (7)xn-1 z"y + (~) X"-2 (iy)2 + (;) X"-3 (iy)3 + ... + (7)x(iy)"-1 + (iy)rr,

pri cemu uzimamo u obzir da is ima period 4, pa je

is = i4n+m = i4n . i'" = i",

Primjeri

1 C ')4 _ 4 4 J 0 4·3 2 Co )2 + 4'.3' 2 C')3 4·3·2· 1 Co )4 _

• x + a y - x + T x r y + ~ x z y Y:-2---:--J x I y + 1 . 2 . 3 . 4 • y -

= x'" + i4x3y - 6x~y:Z- i4%y3 ty4 = (x'" - 6X1y2 +y4) + i(4x3y - 4xy3).

2. C 1 + 2.} 6 = 1 + 6 0 1 0 (2 i) + ~__:__ 5 0 1 ' (2 i) 1 + _6 - 5 . ~ . 1 . C2 a) 3 + 15 • 1 . (2 i) 4 +

1,2 1'2-3

+ 6 - 1 - (2 i) !I + 1 - (2 i)fi = 1 + 12 i - 60 - 160 i + 240 + 192 i - 64 = 117 + 44 i.

( i5+2)1=(_i+__2)1=( i+2)2=-1+4i+4=3+4i=(3+4,)i

3. i19+1 i3+1 -i+l -1-2i+l -2i -2;.i

= 3 i ;- 4 = _ 2 + i i.

(1 + .)5

4. (1 _ ,)3

1 + 5 i-I 0 - 10 i + 5 + i _ - 4 - 4 i = 2 2 + 2 i == 2."

1-3i-3+; -2-2i 2+2;-

6. (1+015.

(1 + ,)15 = (1 + 1)24 , (1 + i).

(l + ;)1 = 1 + 2; - 1 = 2;j (l + ,)4 = (2i)2 = _22; (1 + .)24 = [(1 + &)4]6 = (_22)6 = 2l~.

Prema (a): (1 + 1)25 = 211 . (1 + i).

[-7 + 2411

[ -27)

*) Vidi od istog autora: Repetitorij elementarne matematike. I, § 10.

32

Irnali smo formulu (6)'

Z 1 . Z 2 ... Z" = r 1 . r 1 ... r" . [cos (9' 1 + 9'2 + ... + 9',,) + + i sin (911 + 912 + ... + 9',,)).

Pretpostavimo li da je

Zl=Z2="'=Z,,=Z, r1=r2=···=r,,=r i 'Pl='Pl='''=CP,,=91,

dobit cemo:

z" = r" (COS n'P + i sin n (1).

Uz r = I, t]. za z __:_ cos 91 + i sin 'P, dobivarno

(cos 91 + i sin (1)" = cos n tp + i sin n 'P.

Uvrstenje -rp mjesto 9' daje

(cos 9' - i sin cp)" = cos n 9' - i sin n 'P.

To 8U I i II Moivreove forrnule.

Do II Moivreove formule mozemo doci 1 drugim putern:

Aka je z = cos 91 + i sin 'P, tada ie

1 Z

cos 'P - i sin 'P

----::--c-- - ~---.,,........,--:--:-----:- -:--.,- --

cos rp + i sin 'P (cos rp +.i sin 'P) (cos tp - i sin tp)

1

cos fP - i sin tp . . .

= 1 . 1 = cos tp - , sin tp.

cos cp + sin tp

Odatle slijedi:

•

z + ! = cos cp + i sin rp + cos 9' - i sin fP = 2 cos fP.

Kako je z" = cos n q; + i sin n 9', a

'I ( ")" 1

- = cos fP - , sm fP :z:: -;-----.,---:--:--

z" (cos tp + i sin rp)'"

dobivarno

+1 + .. + .. 2

z" -- = cos n m s sm n tp cos n 9' - t sm n 'P = cos n cpo

z" T __ --..;_

Prikazemo li kompleksni bra; u eksponencijalnom obliku, imat cemo:

z" = r" (cos n 9' + i sin n q;) = r" e'~".

3 B. ApseD: Repetitoril vilo matcmatiko

(9)

(10)

33

Primjcri

2. Malo prije izracunali smo (I + 2 ;)6 pomocu binomnog poucka. Rijeiimo isti zadatak izvriivli prijelaz na trigonornetriiski oblik:

+ 2 i = [r = VS; q> = arc tg 2 ~ arc 63.5°] = Vs (cos 63.5° + .. sin 63,5°).

(I ~ 2i)6 = J25(cos381° + isin38)0) = 125 (cos 21° + isin21°) = = 125 (0,934 + i 0,388) ~ ] 17 + ; 44.

3. (1 + i)16 = [r = Vi; tp = arctg 1 = =J = (Vi e'i)l6 = 256,""" = = 256 (cos 4 n + i sin 4 n) = 256.

-

n

Prema prirnjeru 3.: (1 + i)8 = (Vi,'4)8 = 2'" . ,2"1 =2 ....

(J - i V3)-6 = I = [r = 2; q> = arc tg (-V3):ca -~] =

(1 - i V3)6 1 3

I

1

24 e2111 1

z = - - ---- - = --. ~ = -_ ...

26 • e - 2", 4 4

S. Izracunaj :

[32 i].
[- ~].
[ -I]. I
[- 21].
[ -64). 2) (J + 0- 2.

3) (~ + i ~3r

4) (2 t- z'v!f2)6

(-1 + iV3)1!1 (-I - iV3)15 5) - (l __ -i)To- + ---(I + i)20 - .

6. Pokazi da je

"( n 1l .. n 1t)

1) (l + i)~ = 22 COS-4- + t sin 4- .

1/-:) n 71. •• n 71.)

2) (r 3 - , " = 2"(cos 6 - t sm (; .

34

7. Izraeunaj :

1) (1 + cos ~ + i sin -: r.

( n" n) 4 ( I'!) 4 f ~ 4 ,3 f'! f ~,.

1 . l cos 4 + J sin -~r = 1 + ," = 1 + 4 t .. + i~' :z + 4 ,.. + ,'" =

1 ( n .. n) ( ;It .,;It)

= + 4 cos 4 + , sin -4 + 6 cos 2- + J sin f +

4( 3 ,,3) ( i sin x)

+ cos 4- n + J sin 4- n + COS;lt + , sin n =

= 1 + 4 (V22 + ; Vi) + 6 i + 4 ( - Vi + i ~2_) - 1 = = ;4 V2 + 6 i = 2 (3 + 2 V2) i.

2) (1 + cos ; + .. sin ~) 6.

3) (1 + cos 20° + i sin 20oy!.

[ -27].

[z == 2 cos 10° (cos 10° + i sin 10); .... 3 = 2 cos 10"].

8, Pokazi da je

(1 + i V3) (I + i) (cos q; + i sin fP) = 2 V:2 [cos (172 n + q;) + i sin (172:1f + q;)] .

Uputa: sva tri faktora prikazi u eksponencijalnom obliku,

9. Izracunaj w~ + w~) gdje je n cio broj, dok su

1 ,V3 WI = - ~i + J i-

10, Pokafi da je

1 .V3

W1 = - - -- .----.

2 2

( 1 + i t~_q:)" = 1 +i tg en q;),

1 - i tg q; 1 - i tg <" q;)

. blik sin q;

Up uta: I zrazi tg fP U 0 1 U . __ •

cos e

Pomocu Moivreovih formula mozemo izraziti

1) cos n rp i sin n rp, dakle i tg n qJ pomocu potencija funkcija cos ((J 1 sin (f',

2) cos" ((J U obliku polinoma 1. stupnia u cos 97, ... , cos n qJ i sin" rp u sin e, ... ,sinnljl.

Ad 1) Postupak pokazimo na primjerima.

Primjeri

1. Izrazi funkcije cos 5 'P i sin 5 q; pomocu potencija funkcija cos e i sin 'P.

cos 5 cp + i sin 5 rp = (e'9')5 = (cos rp + i sin rp)! = cos! 'P + (D cos" 'P i sin 'P +

+ (~) cos? cp;l sin" ,'P + G) cos1 q; i3 sin" rp + (~) cos 'P i4 sin'" 'P + i5 sin! 'P = = (cos! q; - ~:~ cos 3 fP sin 2 rp + 5 cos rp sin" 'P) +

+ i(scos4rpsin'P - ~:~cos2'Psin3'P + sinJrp).

35

Iz jcdnakosti kornpleksnih brojeva slijedi:

cos 5 tp = cos ~ tp - lOcos 3 tp sin 2 rp + 5 cos tp sin • tp. sin 5 tp = sin ~ tp - 10 sin3 tp cos2 rp + 5 sin tp cos'" tp.

2. Izrazi rg 6 q: s tg 1'.

sin 6 tp tg 6 rp = _ ..-.

cos 6 tp

Postupamo na isti nacin kao u primieru 1., pri cemu odmah uzirnamo u obzir, da su parne potencije imaginarne jedinice i realne, a neparne imaginarne.

Dobivamo prerna cos 6 tp + i sin 6 v= (cos rp + i sin tp)6:

sin6rp= (Vcos~rpsintp- (~)cos3tpsin3tp+ (~)costpsin5rp""", --:: 6cos~tpsintp ~ 20cos3tpsin39' + 6 cos e sin" 9'.

cos flrp = cos 6tp -. (~) cos49'sin2tp I- (~) cos2tpsin4tp - sin 9' = --= cos" rp -_ 15 cos+ rp sin" tp + 15 cos 2 tp sin+ rp - sin69'.

• sin 6 rp 6 2 (3 tg rp - 10 tg3 9' + tg5 9')

tg 6 ({i = -- -- = [broinik i nazivnik podijelimo s cos rp] - __ . -_ .

cos 6 tp -- 1 - 15 tg2rp + 15 tg4tp - [g69'

3. Izrazi cos 8 x i sin 7 x pomocu potencija cos x i sin x.

'.COS 8 x = cos" x - 28 cos" x sin2 x + 70 cos? x sin? x - 28 cos" x sin2 x + sinS Xi] l sin 7 x = 7 cos 6 x sin x - 35 cos " x sin 3 x + 21 cos 2 x sin" x ~ sin 7 x .

tada JC a - 1 = cos 'P ~ i sin ffJ

a = cos 'P + i sin qy, n +

an = cos n f/' + ~ s~n n cp I + a - n = cos n cp - t sin n qy I

Ad 2) Neka JC

tada JC

a + a-I
cos 'P ._-~--
2
1 - I
a - a
sin cp -- ··-2-r-
a" + a-II
cos n ({' -- -" _"-"--_& ---~
2
an - a-n,
sm n 'P -- ~T-i- (a)

dok je

pa je

2 cos n!p = aft + a -" 2isinncp = a" - a-ft.

(b)

Primjeri

Prikazi zadane potencije trigonometriiskih funkciia argumenta 9' u obliku trigonometrijskih polinoms mnogokratnika rp.

1. sin 3 £P.

. (a - a - I) 3 a 3 - 3 a 2 a - t + 3 a a - 2 - a - 3

~!n ~ ({l"O [prerna (a)] = -~-.- = . =

2l -8 t

a3~- 3 a + 3 a- 1 - a- 3 (a3 - a- 3) - 3 (a - a-I)

--8 i = -8 i = [prerna (b)] =

2_0.in 3p _- 3 . 2 i sin tp -8 i

sin 3 €I' - 3 sin 9'

-

-4

3 sin 9' - sin 3 cp 4

36

2. cos" '1'.

co,", - [prema (a)] = (a + a-l)" = _!__ (a4 + 4 aJ a-I + 6 a2 a-1 + 4 a a-3 + a-4) =

2 16

= _!__(a" + 4a2 + 6 + 4a-2 + a-") = _!__[(a4 + a-") + 4(a2 + a-1) + 6}:=

16 16

1 cos 4 'I' + 4 cos 2 tp + 3

= [prema (b)] = 16 (2 cos 4 tp + 8 cos 29' + 6) = 8

5. cos" tp.

[! (cos 49' - 4 cos 29"+ 3)] . [116 (cos S tp + S cos 39' + 10 cos 9')] . [312 (cos ~ 9' + 6 cos 4 tp + 1 S cos2 9' + 10)] .

3. sin" 'P.

4. cos' 9'.

s. Korjenov8nJe a. Eksponent radikanda z je k·

I!

Trazirno izraz za Vz-, gdje Je z = r (cos qJ + " sin qJ), dok je n cijeli

pozitivni broj,

I!

Pretpostavimo da Je ~!z neki kornpleksni broj e (cos", + i sin 11'), t;.

I! .

Vz· = (! (cos", + i sin ",).

(a)

e i 1p odredimo tako, da [ednakost (a) dignerno na n-tu potenciiu, Dobivarno :

z = r (cos qJ + i sin 9') = e n (cos n 11' + i sin n 1J').

Iz jednakosti kompleksnih brojeva slijedi:

n

en = r, pa je e = Vr

. 2 k . qJ + 2 k n di . k 0 + I + 2

I n 1p = 9' + 7l, pa Je 1p = n ,g Je Je =, _ , _ , .. , .

Uvrstenie u (a) daje:

VI! -- n,_ ( qJ + 2 k 7t + .. qJ + 2 k 7l)

Z = Y r cos -_ ... n ' sin ...;...._~n:----

(11)

gdje za k uzimamo sarno n vrijednosti i to k = 0, 1, 2, ... (n - 1). Formula

" ..

(II) kazuie da svaka od n vrijednosti Vz ima isti modul Vr, dok ie argument

prve vrijednosti ~-, a povecava se svaki put za fnTe pri povecaniu k za jedinicu ,

37

"

Odatle slijedi da V z za bilo koji broj z ¥= 0 ima n razlicitih vrijednosti,

koje leze u vrhovima pravilnog n-terokuta upisanog u kruznicu polumjera

"

Vr sa sredistem u ishodistu koordinatnog sustava.

Iz gore navedenog slijedi, da su zbrajanje, oduzimanje i potenciranje na cijeli stupanj [ednoznacne operacije, dok vadenje korijena n-tog stupnia, gdje [e n cio broj, daje uvijek n razlicitih vrijednosti.

Primjeri

Izraeunai i prikazi graficki 6

1. W = V;, gdie ie z = - 6 + i 6 Vi

Prelazimo na trigonometrijski oblik radikanda z:

T = V36 + 36 . 3 = V36 . 4 = (; . 2 = 12.

6 ~!j V-:rr; ( n ) 2

'1'0 = arc tg ~6- = arc tg 3 = 3; za II kvadrant rp = n - T = 3";It = arc 120°,

pa je

Zo = 12 (cos ~ 1f. + i sin -~ n) = 12 (cos 1200 + i sin 120°).

Prema (11):

IS _ 6 _ ( 120" + 3600 • k .". 120° + 360° . k)

W = V z = V 12 cos 6 + , sin . 6 =

= ,51 [cos (200 + 60" . k) + i sin (200 + 60° . k)] k = 0,1,2,3,4,5.

k ~: - 0: WI
k - 1 : W2
k -- 2: W3
k - 3: W4
k - 4: Ws
k = 5: W6 = 1,51 (cos 200 + i sin 20") = 1,5] (0,94 + i 0,34) == 1,41 + i 0,51. = 1,51 (cos 80° + ; sin 800) = 1,51 (0,17 + i 0,98) _:_ 0,26 + i 1,47.

= 1,51 (cos 1400 + isin 140°) = 1,51 (-0,77 + ;0,64) _:_ -1,15 + ;0,97. = 1,51 (cos 200° + ; sin 200°) = 1,51 (-0,94 - i 0,34) _:_ -1,41 - i 0,51. = 1,51 (cos 2600 + i sin 260°) = 1,51 (-0,17 - i 0,98) _:_-0,26 - i 1,47. = 1,51 (cos 3200 + i Sill 320°) = 1,51 (0,77 - i 0,64) _:_ 1,15 - ; 0,97.

r

Idemo Ii dalje pa uzmerno da je k = 6, dobit cerno

£07 = 1,51 (cos 3800 + i sin 3800) = = 1,51 (cos 200 + i sin 200) = £0 l'

x

6

Vidimo da .e vrijednosti Vz ponavljaiu,

Buduci da je stupanj korijena paran (6),

cine tri para kompleksnih broieva, koji lefe 8imetricno S obzirom na ishodiste O.

Slika 21.

Vidi 51. 21.

38

j

2. W == Vs + t.

[. V3 S 06 ( 7°l0' + 360° . k + .. 7010' + 3600 . k) L ° 1 2]

W = cos J sm -_. uz 1'1: ==

, 3 3 ' , .

WI ..:._ 2,00 + iO,OS; wz":'_ -1,OS + i 1,70; Wl"':'" -0,92 - i 1,7S .

3. W = Vs ., 6 i,

r

Taj zadatak rijesi na dva naema: prema formuli (It), a zatim pomocu supstituciie

Vs - 6i = x + iy.

[WI == -3 + i, W2 == 3 - i].

a) V 1 + i. [± (1,11 + i 0,456)].

b) Vz--:_-i 2 Vi [± eV3 - i)].

4 r:r:

5. W = ~ -4· Slika 22.

Tai zadatak riiesirno tako da numericki odredimo samo WI' a zatim prerna slid ocitarno vrijednosti w 2' W 3 i W4'

4

Z = -4; r = V4 == Vi ...:... 1,42; prema slid 22: 910 = n.

V-2[ n+2kn+ .. n+2k1l]

W == cos .----- J sm

4 4

k == 0, I, 2, 3.

Za k == 0:

WI == Vi (cos ; + i sin :) = Vi (~~ + i ~2) = I + i.

Risemo CLlI, CLll' W3 i CLl4 i ocitavamo te vriiednosti prema slid 22.

CLll==-I+ij w3=-I-i; CLl4=I-i.

6

6. Na isti nacin odredi CLI = V =--27 .

[ ± i Vl; 3 ± ;. Vl i . - 3 ~ .~_V2 ] .

39

Primjena formule (II) na rjelavanje blnomnih jednadibi. Pornocu

•

formule (11) za racunan]e vrijednosti Vz riesavaiu se binomne jednadzbe,

PrimJeri

Rijesi uz graficki prikaz zadane binomne iednadzbe.

1. x' + 32 i = O.

s

Kako je x = V - 3it, prikazerno bro] -i u trigonometriiskom obliku uzevs! u obzir da je x' = -32i = 32· (-i):

pa je

2 [ - 90° + 360 . k + .. - 90° + 3600 • k]

x = cos 5 • sm 5

iIi

x = 2 [cos (-180 + 720 • k) + i sin (-18° + 7ZO . k)],

gdje je k = 0, 1, 2, 3, 4.

Xl = 2 (cos J 8° - i sin 18°) ...:... 1,90 - i 0,62.

Xl = 2 (cos 540 + i sin 54°) ...:... 1,18 + i 1,62. xJ= 2 (cos 1260 + i sin 126°) ...:... -1,18 + i ),62. X4 = 2 (eos 198° + isin 198°)...:... -1,90 - iO,62. X5 = 2 (cos 2700 + i sin 270°) = - 2 i.

3. x6 + 64 = o.

4. X4 - 81 = O.

[2; -1 ± i V3]. [±2ij ± V3 ± i]. [± 3; ± 3 i].

2. Xl - 8 = O.

b. Eksponent radikanda z je ~ ~ :,6 n

Sad uzmimo opcenitiji slucai: neka eksponent radikanda z nije !, vee ~ :,6 n, gdje su p i q pozitivni cijeli uzajamno prosti brojevi, tj. uzmimo

40

Prema forrnuli (4)' prikazimo z u opcem eksponencijalnom obliku:

gdje je

k = 0, + I, +2, + .. ,.

Tada je

'2k P I '''-q

. e

(12)

2tn!!

pri cemu je e q = I tocno onda, ako [e k mnogokratnik od q i stoga k -~. CIO.

Zato je dovolino uzeti k = 0, 1, 2, .. ,' q - 1.-

Neka [e p = 1. Tada je

i~

a logaritmiranie treceg faktora e q daje

i ~_J~ __ ?! , In e = i 2 k n . q -r q

Z da i 2n opseg kruga kli ,,' d qlD' t';t,' ih

namo a je - = = arc cp, pa za jucujemo a ~ Z ima q raz 1~1t1 -.

q q

vrijednosti za k = O,~ 1, 2, .. ,' (q - I), koje leze U vrhovima pravilnog

q_

q-kutnika upisanog U kruznicu polumiera V rP sa sredistem u ishodistu koordi-

natnog sustava. Taj mnogokut ima stranice kojima odgovaraju sredisnji kuto vi 2knp, pri cemu e prima vrijednosti 0, 1, 2, ... ,(q-I), dok za vrijcd-

q

nosti k koje su vece od (q - 1) vrijednosti korijena se ponavljaju.

Prema tome formula (12) u trigonometrijskom obliku t]. z = r (cos e-l-s sine) glasi:

VtI u Vqp [ q; p + 3600 P . k + .. cp p + 3600 P . k]

z = r cos , sm ,

q q

(12)'

gdje [e

k = 0, I, 2, ... (q - I),

41

Primjeri

3 2

J. W = II (-2 +i)2 = (2 + i)3.

Racunarno prema (12)' uzevsi u obzir, da je r = VS, p = 2, q = 3, q; = 26°30' k = 0, .1, 2.

Dobivamo:

W=

3

V;;i = V(-VS)2 [COS _26_o_3~" 2 ~- 360· 2 ._.~ + isin 26°30', 2 +/_60_0_'_2_'_k]

Hi

,

W = Vs [cos (17°40' + 2400 • k) + i sin (17°40' + 2400 • k)], gdje je k = 0, 1, 2.

k = 0: W1 = 1,71 (cos 17"40' + isin 17°40') ....:...1,71 (0,95 + ;0,30) k = 1: W2 = 1,71 [cos (17°40' + 240°) + isin(17°40' + 240°)] =

= 1,71 (-cos 77°40' - i sin 77°40') ....:... 1,71 (-0,21 -iO,98).

k = 2: Wl = 1,71 [cos (17°40' + 480°) + isin(17°40' + 480°)] =

= 1,71 (-sin 47°40' + i cos 47°40') ....:... 1,71 (-0,74 + i 0,67).

Vidi sl. 23.

y

t

Stika 23.

4

2. Izracunai V·O+ -~' v' 3)~ prema formuli (12)'.

[2,37(1 + i); 2,37(1 - i); 2,37(-1 - 0; 2,37(-1 + OJ.

42

§ 3. SVOjSTVA KONjUGIRANO KOMPLEKSNIH BROJEVA. o KORIjENIMA ALGEBARSKIH JEDNADtBI S REALNIM KOEFICIjENTIMA

Znamo da dva kompleksna broja, koja se razlikuiu samo u predznaku irnaginarnih dijelova, Cine par konjugirano kompleksnih brojeva, ~o su

z = x + i y 1 Z = X - i y iii z" = x - i y,

odnosno u trigonometrijskom obliku

z = r (cos qJ + i sin Q?) iii u eksponencijalnom obliku

z = r (cos r:p - i sin q;)

Kako je z = 0 kad je x = 0 i y = 0, tako je i z = 0, kad je g = O. Ocito ie da je

z + Z = 2 x = 2..?t(z),

z - i = 2 i y = 2 i EJ(z)

(simaginarni dio« g (z) je po definiciii realni faktor od i).

Z ·z = I Z 12, [er je ~/xi +'y2 . V~2--+ y2 = Xl + y2= I Z 11,

Cz') = "a" = z, jer je z = z* = x - i y, pa ie z = *z* = x + i y = s ..

P k v' • v d . Zl-- k . Zl

o aZlmo JOS a )e_::.- = w, a 0 )e - = w.

Zz Zl

Iz ~ = co slijedi da je z 1 = Z 2 • t», pa je

Zz

Vrijedi opcenito :

Ako smo nad kompleksnim broievima

izvrsili konacan bra; operacija (zbrajanja, mnozenja, dijeljenja, potenciranja i korienovania) pa smo dobili rezultat co, tada iste operacije izvedene u istim redoslijedu' nad pripadnim konjugirano kompleksnim brojevima

- --

Zl' Z2' Z3' ... , Z"

daju konjugirano kompleksni rezultat w.

Drugim rijecima, ako u iednakosti sve kompleksne broieve zamiienirno pnpadnirn konjugirano kompleksnim, dobit cemo opet [ednakost.

43

Npr. Zl -I- Z2 = (Xl + X2) + i(Y1 + Y2) = W, Zl -j- Z2 = (Xl + X2) - iCy! + Y2) = W.

Zl' ~:;2 =(X1X2 --YtY2) -I-i(X1Y2 +X2Yl) =w, Zl ,zz = (Xl X2 - YIY2) - i(XIY2 + X1Yl) = ro·

(a) (b)

Uzmerno li u(a) i (b), da je Zl =Z2 =Z 1 Z. =Z2 =Z, dobit cerno

Z2 :-:= (x" -_. y2) -I- i (X2 + y2) = W,

Z2 = (X2 - y2) - i (X2 + y2) = W, tj, (Z2)* = (Z)2.

~3 - Z2 • Z - W

-v - -,

Iz navedcnog slijedi:

1) Ako je X 0 = X -I- i y jedno rjesenje algebarske iednadzbe n-tog stupnia s realrum koeficijentima:

an x" + an_ 1 xn-l -I- + al x2 + al X + ao = 0,

tj. an x3 -I- an-l X~-l -I- -I- a2 xJ + a1 Xo + Qo = 0,

tada Ie x 0 = x - i Y takoder korijen te jednadzbe,

2) Kompleksni korijeni algebarske iednadzbe s realnirn koeficiientima dolaze uvijek u parovima kao konjugirano kompleksni, pa polinom s realnim koeficijcntimu moze imati sarno parni broj imaginarnih nultocaka.

~~) Iz osnovnog teorema algebre, da polinom n-tog stupnja s realnim koeficijentima ima uviiek n nultocaka realnih ili kompleksnih, slijedi da iednadzba neparnog stupnia mora imati bar jedan realni korijen, dok iednadzba parnog stupnja ne mora imati realne korijene,

Znamo da lijevu stranu algebarske [ednadzbe

anxn+ an-1 xn-t -I- ... -I- a2x2 -I- a1 x + ao = 0 mozemo rastaviti u faktore

an ex - Xl) (x - x 2) ... (x - xn) = 0,

gdie su x D X2) ... , Xn korijeni te jednadzbe, Ako ie x = ao + i bo korijen te jednadzbe, tada ce u rastavljenom obliku jednadzbe doci faktor oblika

(x - ao - z' bo).

Buduci da ceu tom slucaju jednadzba imati i pripadni konjugirano kompleksni korijen x = a 0 - i b 0' uci ce u iednadzbu i faktor

44

Spojimo 1i ta dva faktora u [edan, dobit cemo kvadratni trinom s realnim koeficijentima :

Prema tome: svaki polinom s realnim koeficiientima mozemo rastaviti u faktorc, s realnim koeficijentima koji su polinomi prvog ili drugog stupnja,

Primijetimo jos da broj raelititil: nultocaka polinoma mozc biti manji od stepena n polinorna, jer se neke nultocke mogu rnedusobno podudarati (visestruke nultocke), ali bro] nultocaka, odnosno korijena algebarske iednadzbe n-tog stupnia bit ce uvijek n, ako koriiene brojimo prema njihovoj mnogostrukosti. Npr. jednadzba 5-stupnja x2 (x - 8)3 = 0 ima dvostruki korijen Xl.l = 0 i trostruki X3.4.S = 8, pa ih ukupno ima 5.

PrlmJerl

Odredi sve nultocke zadanih polinoma, odnosno sve koriiene zadanih jednadzbi,

1. ,x4 - 4 X3 - 2 Xl + 44 x - 39 = 0,

aka ie poznatc, da je Xl = 3 + 2 i jedan od korijena te iednadzbe.

Kako kornpleksni koriieni jednadzbe dolaze uvijek u parovirna kao konjugirano komplcksni, bit ce Xl = 3 - 2 i drugi korijen zadane iednadzbe,

U drugu ruku znamo, da algebarska iednadzba IV stupnja ima 4 korijena realna ili kompleksna. Da odredimo taj drugi par korijena,. podijelimo iednadzbu IS

[x - (3 + 2 i)] . [x - (3 - 2 i)] = Xl - 6 x + 13.

Dobivamo

Xl + 2 x ~ 3 = O.

a odatle ie

X3 = 1 i x. - 3.

2. x· + (j X3 + 9 Xl + 100 = O.

Prikafemu fi iednadzbu u obliku

Xl (Xl + 6 x + 9) + 101 = 0 ili x2 (x + 3)2 -+ 102 = 0,

mozerno nienu lijevu stranu rastaviti u dva faktora:

[x (x + 3) + 10 i] . [x (x + 3) - 10 i] =- 0

pa imamo dvije ·kvadratne jednadzbe koje rijesimo :

Xl + 3 x + 10 i -= 0

Xl + 3 x - 10 i = O.

45

Rijelimo prvu jednad!bu:

3 1 V9-40--: 3 1 d" V9 40 . .

%1.2 = - "2 ± 1: - • = - 2 ± TW' g re re W = - ., pa re

3 1

--± -(0

2 2'

(a)

Stavirno V 9 - 407 = a + bill

9 - 40i = (a2 - b2) + 2abi,

-20 pa je a2 - bl = 9, a b = -20. a odatle ie b = --. a

Uvrltenje u a2 - b? = 9 daje a4 - 9 a2 - 400 = O.

Sliiedi: at. 2 = ± 5, a 3 •• = ± 4 i, pa je WI. 2 ='= ± (5 - 4 i).

Uvrstenje u (a) daje

x1=1-2i

Xl = -4 + 2i.

Na isti nacin riesavamo drugu iednadzbu

X 2 + 3 x-I 0 i = O.

Dobivarno :

Xl = 1 + 2 i i X. = -4 - 2 i,

3. x· + 2 Xl - 24 x + 72 = O.

Prikazimo zadanu iednadzbu u obliku:

x· + 4x3 - 4x3 - 16x2 + 12x2 + 6Xl - 48% + 24% + 72 = 0

--.--' ,__-----------' '---.----'

o + 2x· -24x

pa ie

x2 (Xl + 4 x + 12) - 4 X (Xl + 4 x + 12) + 6 (Xl + 4 x + 12) """ 0

(x2 + 4 x + 12) (Xl - 4 x + 6) = O.

SJijedi:

Xl + 4 x + 12 = 0 i Xl,l = -2 ± i 2 V2,

Xl - 4 X + 6 = 0 i %3 •• = 2 ± i V2.

aka je Xl = 2 - i.

[Xl = 2 + i; X3 •• = 1 ± V3].

S. 4 x· - 24 x3 + 57 x2 + 18 x - 45 = 0,

aka je xi = 3 + i V6.

46

§ 4. BESKONACNI NIZOVI I REDOVI KOMPLEKSNIH BROjEV A

Nizovi kompleksnih brojeva imaju opcenito oblik:

gd]e je

Z. = XII + i YII (w = I, 2, 3, ... ).

Grani~na vrijednost iIi limes niza kompleksnih brojeva definira se na isti nacin kao u realnom podrucju: niz kompleksnih broieva, kojemu je opci clan ZII' ima za limes cvrsti broj c = a + b i, ako apsolutnu velicinu razlike I ZII - c I mozemo naciniti po volji malenom tim n uzrnemo dovoljno velik, tj. cim idemo u nizu dovoljno daleko.

U tom slucaiu pisemo

lim ZII = C.

PI-+OO

Nuini 1 dovoljni uvjet da broj c = a + b i bude limes ruza kompleksnih broieva

. . . ,

x,. + iYII' ...

glasi da u tom slucaju mora biti:

lim x,. = a 1 lim y, = b.

n-+oo ,._00

Konvergencija, odnosno divergencija beskona~nih redova kompleksnih brojeva definira se takoder kao u realnom podruciu (Vidi Repetitorij vise rnatematike, Dio I):

Red WI + W 2 + W3 + ... + w .. + "', kojemu su elementi kompleksni brojevi

konvergira, ako konvergira njegov niz parcijalnih suma i ima za limes konacni odredeni broj.

Da red kompleksnih brojeva konvergira nuzno je i dovoljno, da konve giraju

posebno red realnih dijelova <

ired imaginarnih dijelova

clanova zadanog reda.

47

Ako su S 1 i S 2 sume tih redova, tada je kompleksni broj S = S 1 + i S 2 suma zadanog reda kompleksnih brojeva

W1 + W2 + W3 + ... + WI! + '" .

TJ tern je slucaju

lim WI! = 0, tj. lim n ; = 0 1 lim Vn = O.

n 0:)

_00

Ako konvergira red apsolutnih vriiednosti zadanog red a kompleks nih bro-

UO, sc kazc da red

Kao i u realnorn podrucju definiraju se redovi potencija kompleksnih brojeva

:~Jjc su ao, a1, a2, .. 0' all' ... kompleksni brojevi, pri cemu su koeficijenti reda razliciti I·d nulc, a z je kompleksna promjenljiva.

Kao u realnorn podrucju radii konvergencije reda R odreduje se prema formuli

Ako tuj limes postoji, red konvergira u krugu I z - z 0 I < R, a divergira izvan tog kruga, tj. za one vrijednosti z koje zadovoljavaju nejednakost I z - Z 0 I > R .

..

Pr-lrnjcr-i

1. l spira] konvergenciiu zadanih redova i odredi njihove sume,

( "( 1 , 1.) ( 1 1.) + ( 1 1.)

1) 1· ~ : /' .!, ,'2- -i -j 1 + '4 + 9 J 8- + 27 J +....

Rastavirno zadani red u red realnih ired cisto imaginarnih brojeva:

[Oba reda konvergiraju, jer su njihovi clano vi clanovi pada~l jucih geometrijskih redova, kojim su kvociienti -} i ~ < 1 .

48

1

Prema poznatoj fonnuli S = a 1 -- za sumu konvergentnog geornetrijskog reda 1 - q

imamo:

1

SI = =2

1 - _!_ 2

3

--.

2

Sliiedi ; zadani red kompleksnih brojeva konvergira i surna mu je

2) (I + 0,1 i) + (~ + 0.01 i) + (+ + 0,001 i) + ....

Promotrimo redove realnih i imaginarnlh tlanova zadanog reda:

1 1

1 + 2" + T + ... i 0~1 + 0,01 + 0,001 + ... .

Prvi red divergira, jer je harmonicki red. Slijedi: zadani red kompleksnih brojeva divergira, jer divergira red realnih thnova zadanog reda.

3) (_!_ + ~i) + (.! + ~i) + (_! + .!i) + ...

23 34 45 •

Promotrimo red realnih ired imaginarnih tlanova zadanog reda:

123 -+-+-+ ...

2 3 4

. 2 3 4

13+4+5+ ....

Oba reda divergiraju, jer su tlanovi tih redova yeti od pripadnih tlanova divergentnog harmonickog reda, Slijedi: zadani red kompleksnih broieva divergira.

4) (_!_ - _!_ i) + (_!_ - _!_ i) + (_1 - _!_ i) + ...

S 2 2S 4 125 8 .

Oba reda konvergiraju, jer su geornetrijski, kojim je kvocijent q < 1. S = - ~ - i .

1. Da li zadani red konvergira apsolutno

1 ~ i + C ~ if + e ~ if + ... ?

Prikaiimo 11 eksponencijalnom obliku opci tlan w" = C 11)" zadanog reda potencija. Kako [e

bit te

4 B. Apaea: Repetitorij vile matematike

Red apsOtutaih vriiednosti modula zadanog reda tj.

1 1 1 1 1 ! + "2 + ! + 22 + ~ +

22 2' 22

6ni beskonacni ;g~,.etrijski red kvocijenta I. < 1, pa tai red konvergira. Slijedi: zadani 22

red kompleksnihjsroieva konvergira apsolutno, jer konvergira red apsolutnih vrijcdnosti niegovih Nanova~

3. Pokdi.da red

1 + ! (1 + i) + _l._ (1 + i) 2 + 1. (1 + i) 3 + ...

2! 3! 41 .

konvergira apsolutno.

4. Odredi podrucia konvcrgencije zadanih redova potencija

Vj + . (V3 + .)2 (v3 + .)3

1) 3 '(z - 1) + ~3-..! (z - 1)2 + 3 ' (z - 1)3 + ....

Kako red potencija konvergira u krugu poiumjera I z - Zo I < R, odredimo radU R kroaa konvergenciie zadanog reda.

R = lim I ~ I = lim

,,-00 I a" + I ,,-00

(t;±ir (P 3+ if+'

3

--.

2

Podrucie konvergenciie zadanog reda je krug' I z - 1 I < _!. polum;era _!.

2 2

Prikazi ga grafitki!

Z2 Z3 zIt Z.+l

2) z + 21 +jj + ... + nl + (n + 1)1 + ....

Raeunamo

R 1· I a. I u (n + 1) I I' ( 1)

= 1m -- = 1m I = 1m n + = co.

_00 a.+ I ...... 00 n ,._oo

Zadani red konvergira u atavo; kompleksno] ravnini s,

3) (z - 1 - i) + 21 (z - 1 - .')2 + 31 (z - 1 - ,}' + ....

[Red konvergira samo u to&i • - 1 + .1.

S. Ispitaj konvergenciju zadanih redo va :

(I 1.) (1 1.) (1 1 .)

+ 2' + 2 til + 22' + 3 V3 + 2'- + ... ,

(1 i) (1 i) (1 i)

11 + T + 21 +"2 + 3i + T + ....

[Diveraira;uJ.

50

j

§ 5. ELEMENTARNE FUNICCIJE KOMPLBICSNE PROMjENLJIVE

1. Ek.ponenci,aIna funkcl,.

Tu funkciju definiramo za bilo koji z = x + i Y fonnulom

to = eZ = r+f, = r (cosy + i siny).

(13)

Pretpostavimo li da ie eksponent realan, tj. da je y = 0, dobivamo

r = e" (cos 0 + i sin 0) = e",

Vidimo da se za realne z = x definicija podudara s obicnom i da je modul izraza e' = r+ly jednak e", dok je njegov argument y.

Za eksponencijalnu funkciju vrijedi

jer je

eZl • eZ• = r1 (COSYl + i sin y.) . c. (COSY2 + i sinYl) = =e='l+x'[COS(Yl +Yl)+isin(Yl +Y2)] =e(X1+x.)+I(Yl+JI.) =

Dokazi na isti nacin drugu formulu!

Eksponencijalna funkcija je periodska s cisto imaginarnim periodom 2;1t i, ;er za bilo koji cijeli k imamo

pri cemu je prema fonnuli (5) e2nt:1 = 1.

Uzmemo li u formuli (13) x = 0 i y = 'P, dobivamo Buleroou [ormulu e" = cos'P + i sin 'Po

PrimJerl Izrabma;

i~ 1 -i ~

1. ,1 i, 1

Prema (13) imamo :

l-i~ [ ( ") 0 0 (n)] o( 1) .

, 2 = e cos - 2" +, sin -"2 =, ., - =..::!.!:.

51

[-eZ _:_ -7,389].

3. e-l-31•

e-Z-11 = e=? [cQs(-3) + isin(-3)] = _;'(cos3 - isin3) = e

_:_ 2~;22 [cos (3 . 57,3°) - isin (3 . 57,3°)] =

,.- 7~4 (cos 171 °54' - i sin 17] °54') =- 0,) 35 ( - 0,99 - i 0,14) = - 0, 134 - i 0,0) 9.

[-7,315 + i 1,043]. [cos 2 - i sin 2J.

2. Logaritamska funkcija

Logaritamsku funkciju definiramo kao inverznu funkciju od eksponencijalne funkcije:

Broj w je logaritam broja z =1= 0, tj. w = Ln Z (oznaka funkcije ie Ln), ako je eW = z.

Uzevsi da je z = r e'", a w = u + i v dobivamo

e"+1v = r . e''P

Hi

a odatle slijedi: e" = r i e'" = e''P, pa je

v = fP + 2 k 77" gdjeje k = 0, + 1, + 2, ...

dok je u = In r, a to je obicni prirodni logaritam pozitivnog bro]a r.

Kako je w = Ln z = u + iv, dobivamo:

w = Ln z = In r + i (cp + 2 k n) = In I z I + i Arg z k = 0, + I, + 2, ....

(14)

Iz navedenog slijedi, da je Ln z beskonacno mnogoznacna funkcija i ell za k = 0 dobivamo glavnu vrijednost logaritma, koja se oznacuje s In z, pa ;e

In z = In I z I + i arg z.

(14)

Ako re z realni pozitivni broj, arg z = 0, pa [e

In z = In I z ,.

Vidimo da se glavna vrijednost logaritma realna pozitivna broja podud~ S obicnim prirodnim logaritmom toga broja,

52

Kako vidirno, periodicnosti eksponencijalne funkcije odgovara beskonaena mnogoznacnost logaritamske funkcije. Slicni odnos imamo i u realnom podrue]u, npr. izmedu cirkularnih i clklometriiskih funkciia; Dok 8U cirkulame funkcije periodske, ciklbmetriiske su beskonacno mnogoznaene.

Poznate formule za racunanje s logarittnima rea1nih brojeva vrijede i za kompleksne brojeve.

Ln(Zl . Z2) = Ln a , + Ln%2' jer je prerna (14):

Ln (Zt . Z2) = In 1 ZI . %2 1 + i Arg (z •. Z2) = In (I ZI I . 1 %2 I) +

+ i (Arg z. + Arg Z2) = In 118. 1 + In I Zl I + j Arg %1 + i Arg.2 = = (In I % 1 1 + i Arg % 1) + (In I %:2 1 + i Arg % 2) = Ln % 1 + Ln .:2'

Pokazi na isti nacin, da je

Lnez") = n . Lnz, Ln Vi =! Lnz.

PrlmJeri

Izraeunai Ln z za

1. z = 1; z = i; z = -1 i z = -i.

Racunamo prema (14):

Ln z = In T + i Arg z, gdie ie Arg z = tp + 2 Ie n,

Ie = 0, ± 1, ± 2, ....

Za z = 1: r = 1, tp = 0:

Ln 1 = In 1 + i (0 + 2 k n) = 0 + i 2 k n = i 2 Ie n; In 1 = 0, Ie = 0; ± 1, ± 2, ... ,

• = i:

n r = I, tp = -.

2

1. . n

n, = 1-'

2

z = -1: . r = 1, tp = n.

Ln (-1) = In 1 + i en + 2 k n) = in. (2 Ie + 1)j In (-1) .... in.

z = -i:

n r = 1, tp = _,

2

Ln ( - i) = i (- i + 2 k n) = (2 k - +) OIl i; In (-I) - - ~ i,

53

2. Ln (1 + i).

r = yl + 1 = Y2,; Arg.r = arc tg 1 + 2 .. n - ~ + 2 .. n.

Ln (1 + i) = In YZ + i (: + 2 k n) _:_ -} , 0,693 + i (~ + 2 k n) = 0,347 + i 11 (2.1e + 0,25);

In (I + i) = 1 In 2 + in,

2 4

3. Ln (5 - 3 i),

r = ~/34; arg z = arc tg (5~) = - arc tg 0,60 _:_ - arc 310 _:_ -0,54.

Ln (5 _ 3 i) _:_ ~ In 34 + i (-0,54 + 2 k n) _:_ -1~ , 3,53 + i (-0,54 + 2.1e n) =

= 1,77 + ;(-0,54 + 2kn).

k = 0, ± 1, ± 2, ....

1 + i 4. Ln ")------ .. -J

L 1 + ,. L (1 + i) (1 + i) L 1 + 2 i-I L' [vidi 1 lmier] . (11 + 2k )

n -1 -_-,. = n 1 + 1 = n 2 = A-' == VI • pnmier .... 1"2 n .

.....;.. __ .....;..

5. Ln (2 i - Y =--7).

w = Ln (2 i =f i Y7) = Ln (2 + Y7) i.

Kako ie rl,2 =...0 12 1= Y71.; rpl = n, rpJ. = 0, dobivarno

WI = In 1 2 - Y71 + i ( - n + Zk n); w 2 = In (2 + V1) + i 2 .Ie n.

6. Ln ( - 2 + i).

V- 1

T = 5; rp = arc tg -2 = n - arc tg 0,5 _:_ n - 0,463 _:_ 2,679.

Ln (- 2 + i) _:_ ~ In 5 + i (2,679 + 2 kn) = 0,805 + 2,679 i + 2 k 11 i.

7. Ln ( - 3 + 4 i).

[1,61 + i {(2 .Ie + 1) 11 - 2,2l}),

8. Ln (3 ± i V3).

[In 2 Vi + i (2 k ± !) tel

9. Izracunai Ln z za

1) z = 2; 2) z = -2; 3) z = 2 i; 4) z = -2 ij 5) z = ,. - Vi; 6) z = 2 -i Vi.

[ 1) In 2 + 2 k n i ; 2) In 2 + (2.1e + 1) n i; 3) In 2 + (2.1e + -~-) 11 i; 1

4) In 2 + (2 k - ~)]I i; 5) In 2 + (2 k + ,!);It ij 6) In 6 + i (2.1e -- -~-) II 'I I

54

Znamo da zbtaja;ua i oduzimajuQ I i II . BuIerOva fGl'mu1u za , •• i , - •• (vidi npr. Repetitorij vile matematike, Dio I. od iatoe IUton), dobivamo za funkcije sinusa i kosinusa realne promjenlJives iz:rue

f. -f.

sinx=' 2;' ,

(a)

Te formule vrijede i za kompleksnu promjen1;ivu • == x + i y:

b -,_

sin1l=' '2;' ,

r. + - •• COI.-' • ,

- 2

(IS)

a odatle slijedi :

. ,. -II 1', 1

sin. " -, , , -

tg 11 = Cos 11 = - I ,"~ + ,-11 = - , ella + 1

jer za realne s, tj. za .. = x (y = 0) dobivamo gere navedene formule (a).

Lako se mote pokazati da IU trigonometraske funkcije kompleksne promienliive saeuvale vecinu svojstava trigonometriiskih funkcija realne promjenljive, Tako, na primjer, iz periodicnosti funkcije .. , kojoj ie period 2 n: i, slijedi da funkcije sin z i cos 11 imaju period 2 n, a tg. i ctg 1& period a.

Pokazimo to:

sin (z + 231) = [prema (15)]

1(1 + 211' -I(_ + 211)

=' ;;:_--..........,,-,--::...'--- -

2i

I. -IJ

= 21 " [ .. '1+ 2~r _ e-b- 2~1] _ e - e 81'n z

.. 2 i = .

Pokdi isto za cos z.

Isto tako se mote pokazati da su za trigonometrijske funkcije kornpleksne promjenljive ostale na snazi formule iz trigonornetrije realne promjenljive.

Pokazimo da za sin z i cos z vrijedi poznata formula sin 2 z + cos 2 Z = I :

. ('b _ -1')2 ('. + -1')2 2,. _ 2 + -2,.

sln2.r + cos~ z = e ~ +' e =' . , +

2, 2 - 4

21. + 2 + -21. I 1

+ ' , = __ (: __ ,211 + 2 - e " 211 + ,2b + 2 + e: 211) = . - ' 4 = 1,

4 4 4

55

a takoder poznate formule za zbroi, odnosno razliku argumenata imaju formalno slican oblik:

sin (x + i y) = sin x cos (i y) + cos x sin (i y).

-1 + 1 -7 1

Kako ie prcma (a) cos(£y)...:.. e 2 e = chy i sin (iy) =. 2-:· =ishy, dobivamo

sin (x + iy) = sin x chy + i cos x shy.

l .. la isti nacin dobivamo

(16)

cos ex + iy) = cos x chy + i sin x shy.

Mcdutim za razliku od trigonometrijskih funkcija realne prornjenljive moJul funkcija sin z i cos z moze biti veci od 1, cak po volji velik.

Izrr ::unajmo npr. cos I 1 sm s prema formulama (I5):

"'+ _'0' -1+ 1 ( 1)

cos i = e e = e e = _ e + - ~ 1,543,

2 2 2 e t=:

l·f -"f . ( )

.. e -6 1 -1 I 1 .

SInt= 2i =2i(e -e)="2 e--e =1,174 •.

(a)

PdmJeri Izracunai :

1. cos (5 .- i) = [prema formuli cos (0 - 13)] = cos S cos; + sin 5 . sin i = [prema (a)] =

cos 5 . -} (e + !) + sin 5 . -} (e - -~) ...:.. 0,438 + i 1,127.

2. sin (1 -- 5;) = [prerna formuli sin (a - 13)] = sin 1 . cos 5 i-cos 1 . sin 5 i = [prema (15)] =

e"'" + e-5'" e5"'_,-Sl" 1 ( 1) i ( 1)

sin 1 . 2' ~ - cos 1 . 2 i = 1: e' + e' sin 1 - 2 e' -" cos 1...:..

:.:" 62,45 - i 40,09.

5. sin (-1 + 2 i).

[- 3,16 + i 1,96].

4. tg i

[ .e2~ - 1 prerna tg z = -, ell! + 1

-0,865 .

1,135 :=,0,763.

oJ 0 e- 2 - 1. . 0,135 - 1

Z=t = -. B-1 + 1 = -, OJ135 + 1 =

= -I

~. Izracunaj sve vriiednosti z iz zadanih jednadzbi, 1) cos z = 2.

ef:r + e-'~

Prcrna (15) cos % = 2 iednadzba prima oblik:

e's+ e-I• I

-_._- = 2 . 2 e's

2

56

Uz ell "'- u dobivamo kvadratnu iednadzbu

u2 - 2 u + 1 = 0, pa ie UJ.2 = 2 ± Vi

Sliiedi: ,I~ = 2 ± Vi

Logaritmiranie prema (14) Ln % = In r + i (9' + 2 k n) daje

i % = In (2 ± V3) + i (0 + 2 k n) I : i

% = ~ In (2 ± JIJ) + 2 k n.

,

Y'- (2 - V3) (2 + ~/~n 1 .r: .r:

Kako je 2 - 3 =~ -~:::-~~ = ---J bit ce In (2 - r 3) = - In (2 + r 3),

1 2 + V3 2 + V3

dok ie ---;- = -i, pa dobivarno

•

% 1 = - i In (2 + ~/j) + 2 k '11., %2 =.+iln(2 + y3) + 2kn.

k = 0, ± 1 J ± 2, ...

Buduci da je In (2 + li3) ..:._ In 3~73 = log 3,73 . M = 0,571 . 2,30 = 1,317 z == =t=l,317 i + 2 k n.

Kako vidim 0, z prima beskc nacno mnogo vriiednosti i to naravno samo imaginarnih.

2) sin z = 2.

Kako je sin z .~ cos (~. - %), iednadzba prima oblik

cuS(-~-Z)~2,

pa prema rczultatima predasnicg zadatka imamo

."; - Z = :'F i In (2 + Y3) + 2 k :nl' (-l)

V- n

z = ±i In (2 + 3) + 2 k '11. + 2:

iIi

z ==- ±1,317i + T + 2k'11.,

k = 0, ± 1, ± 2, ....

Vrijednosti luka z predocene su, kao i u zadatku 1), rockama koje Ide na imaginarno] osi kompleksne ravnine,

3) cos a ,= 5.

[.r1,2 ~ 1=2,29 i + 2 k n].

4) cos z = -5.

2

e21• + 10els + ] - 0, odnosno u2 + lOu + 1 = ° za ,,. ~ u. U 1. 2 ,= - 5 .1 2 V 6, pa ie ,II -: - 5 ± 2 V6 == - S + 4,90 < O.

57

Logaritrniranje prema (14) dajc

i z = In I - S ± 2 V61 + (n + 2 Ie n) i I : i

iii

Z 1.1 = - i In ! - 5 ± 2 V 6 I + n + 2 Ie n

Kako je - 5 _ 2 V6 = (- 5 - 2 ¥6) ( - 5 + 2 ¥6) = I .;_. dok ie

-5 + 2 ¥6 -s + 2 V6

In! - 5 - 2 ¥6! = -In I - 5 + 2 ~'61,

dobivamo

Z 1.1 = =f i In I - 5 + 2 ¥6! + n + 2 Ie n

iii

%.,1 _:_ =f iln [-5 + 4,90 [+ n + 2kn = =f iln(O,lO) + n + 2len.

% 1 ,2 = 1= i ( - 1 . 2,30) + n + 2 Ie n = ± i 2,30 + n (2 k + 1); Ie == 0, ± I, ± 2, ....

5)' 4 i

sIn % = -.

3

,'._,-1, 4;

Pomnofimo li --2-J~' - 1 T s 2 i, dobit cemo

," = u, odnosno ,-" = - daje:

u

8

,'. - ,-11 = __ ,

3

a supstituaj.

u - ~- = ~ iii 3 u 2 + 8 u - 3 = 0,

pa ie

-4 ± 5

ur. 2 =---3-'

Slijedi :

I "1 = T

1

,b =_

3

, 1 1 '2k I 1 . , z = n -3 + , n' 'T = - ,

z. = +i In 3 + 2len.

_,._ 1

, - - -~

3

"1 = -3

- i;: = -In 3 + i (n + 2 Ie n) \ • i Zl = -iln 3 - (n + 2len).

Ie = 0, ± 1, ±2, ....

6) etg;: =

3i 5

, I. ,1'JI + 1 .

Prerna ctg z = ~ = , -.-.-~ Imamo

tgz .,111 - 1

58

Stavimoell.,= u.Dobivamo Su + S = -3u + 3,aodatleje u = - !,paje ,:11,,= - +. Logaritmiranje daje:

, 1 Iii , ( k) '1' i 2 1 2 1 ( k

2, z = n I ~ 4 ' + l !l + 2 ;'t, 1 1 - Z = - f' n - T ]'I; + 2 zr),

pa je

:: - i In 2 f· n (k + ~).

7) tg a -- 5 i [iln2 + ;'t (k + -~-)].
3
3 f , [~(- i Jt) ]
8) cos c - f In 2 + -4 +- 2 k n; •
4
9) s in c - 5. [_l.. 2,29 i t n (2 k ~ ~)]. 4. Arkus-funkcije, tj. inverzne trigonometrijske funkcije

Ako je z = sin w, tada je w = Arc sin z,

Iz z =.: sin w slijedi prema (15):

tw -Iw

• C -e 2' t

Z =Slnw = _'-., -, -- . leW

- ,

iii

Uz supstituciju e'w = u dobivamo

u2 - 2 z i u - 1 = 0

a odatle re

u = z i + V - Z2 -+- 1 iii e'w = i z + Vl ·~Z2.

"

Ne pisemo dvostruki predznak ispred korijena, jer Vz znaci sve vrijednosti

korijena.

Logaritmiranje daje:

i w = Ln (i z + 1'1 - 'z i) I . I

W "'--' Arc sin z "'-' -- i Ln (i z + ~"l _::_ Z2).

( 17)

59

Viseznacnost te funkcije odredena Je dvoznacnoscu korijena beskonacnorn mnogoznacnoscu logaritma.

'W + e-1w Na isti nacin dobivamo lZ Z = cos w = _e_--,-::_~ 2

w = Arc cos z,

a takoder

2 z e'w - e2fw - 1 = 0

iii

e2lw - 2 z e'w + I = 0

a odutle Je

e'w = z + V z2--=-T

iw = Ln(z + Vz2--=-J) I"

w = Arccosz = - iLn(z + VZ2 - I),

(17)'

w = Arc tg z.

Slijedi

z = tg w = ~l!l 'lQ - [prema (15)] cosw

. u2 - 1 di ,

pa Je z = -, _- -- ,g Je Je u = e'W,

. u2 + 1

1z kvadratne jednadzbe u 2 (i z ~ t) = - 1 - r z dobivamo

u = 1/ 1 + ! z = e'w Y 1 -, z

pa logaritmiranje daje

i w = _I_ Ln !_ ±J z

2 l-iz'

odnosno

w = - _i .. Ln .I_*-_i z 2· l-iz'

AiL l+iz rc tg z = - - n _'--.-- .

2 1 - t z

( 17)/1

Na slicni nacin dobivamo

Are ctg z :..::.....

J Ln Z i .

2 z + i

(17)'"

60

Primleri Izracunai: 1. Arc sin i,

Uvrstenie % = i u forrnulu (17) daje

Arcsini c-c ~iLn(-l :-1: Vl).

(a)

Ako ispred knrijena uzrnerno predznak • +~, dobit cerno :

(Arc sin i), = -iLneV2 - I) -r-; [prema(14).] = -i[ln(VZ - 1) +i(O + 2kn)] =

~ 2 k 71 - i In eV2: - J). k = 0, ± 1, ±2,

Prema (a), ako ispred korijena uzmemo predznak D --- ... :

(Arc sin i}, = -iLn(-l - V'l) = -j[ln(V:2 + I) +- ;(n + 2kn)] =

= (2k + 1)n - jlnCVi + 1).

k ~ 0, ± 1, ± 2, ....

3 j

2 w = Arc cos - - .

. 4

Prerna (17)' imarno :

. L (3 i 1/ 9 ) . L (3 i . 5)

W = -I n --.r ± Y - 16 - 1 = -I n "4 ±. 4" .

K k . (3 i . 5) 2' d j d b' d . x '

a o je "4 ± '4 = J, 0 nosno - 2:' 0 ivamo va rjeserna:

'01 -~ -t Ln (2i) = -t [In 2 + i (~- + 2 k 71)] ,-, -j In 2 + ~- + 2 k 71,

W l -= - i Ln ( - .~) = - j [In 1- + j (- ~~ + 2 k n)] = + j In 2 -i- + 2 k n,

iIi

Wl,2 = ± ( - i In 2 + -~) + 2 k n, gd]e je k = 0, ± 1, ± 2, .. , ,

3 + i 3. Arc cos -,r '

4. Arc tg 0/:2 - i).

Prema (17)" imamo:

Arc tg (V2: - i) = - i. Ln 1 + j (V2 - j) = _ _i_ Lnt + i Vi + 1 =

2 1 - i (1/2 - i) 2 1 - i V2 - 1

j i V2 + 2

= -Ln -- -_- =

2 - i V2

= [brojnik i nazivnik numerusa mnozimo s i Vi] = - ~ Ln (i V2: = 1) = = - ; [~ In 3 + i (n - arc tg V2 + 2 k =l =

1 .

= "2 [(2 k + 1) 1t - arc tg ~'21 - -i- In 3.

61

5i 5. Arc tg -S-'

I 6, Arc tg 2 '

[~~- In 3 + k n] .

7. Arc sin 3.

Prerna (17):

Arc sin 3 ~ -i Ln (3 i ± Vl-=9) - -i Ln (3 i ± £ 2 ~/2)-- - i In (3 ± 2 V2) -+.( ~ + 2 k n) .

8. Arc sin O.

[k n].

9. Arc cos O.

Arc cos 0 [prema (17)'] = -i [Ln (0 +- i)] = -i [In 1 + i (i -I- k n) ] - ..:; + k Jr.

10. Arc cos 2.

[±1,317i + 2kn].

11. Arc tg 2 i, ..

Arc tg 2 i = [prema formuli (17)" J = - j_ Ln !. =--~ = - i_ Ln (- _!_) =

2 1 + 2 2 3

i [ 1. ] 2 k+ 1 i

= - '2 In 3 + z (n + 2 k n) = .... i-n + '2 In 3 =

~ k 7l + (i- + i -} In 3) _:.. n k + (~- + 0,5493 i) .

5. Hiperbolne funkciJe

Hiperbolne funkcije kornpleksne promjenljive z definiramo kao u realnom podruciu (vidi Repetitorij vise matematike, dio J):

Z -z

shz=e -e ;

2

z + -z

ch z = e e;

2

(18)

shz eZ - e-Z th z = -_ = --_._--'

chz e'Z + e-z'

1 sh z

cthz=--=-_·

th z sh z

Neposredno iz tih definicija slijedi da su funkcije sh z i ch z periodske s periodom 2 n i, a funkcije th z i cth z imaju period n i, jer su kornbinacije eksponencijalne funkcije e", kojoj ie, kako znamo, period 2 n i. Da izvedemo vezu izmedu hiperbolnih i trigonometrijskih funkcija, uvrstimo i z mjesto z u formule (15).

62

· e'z _ e-1z

Uvrstenje I z miesto z u sin z = 2 i daje:

.. e'l. - e-'I.

sm t Z := --- 2 i .--

1 eZ - e-Z 1

'-2 -_ ~ [prema (18)] - - i

sh e,

pa ie

sh z ---, -i sin i z.

Na isti nacin dobivamo :

ch z = cos i z, thz = +i tg ie, cth z = i ctg i z,

(19)

a odatle je

sh i z = i sin z, ch i z = cos z,

( 19),

ako miesto z uvrstimo u prve dvije formule t z.

Odatle slijedi: bilo koja relacija izmedu trigonometriiskih funkcija sin z i cos z prelazi u relaciju izmedu hiperbolnih funkcija sh z i ch s, ako u polaznoj relaciii zamijenimo sin z i cos z s ish z i ch z. Npr. izvrsimo li tu zamjenu u relaciji cos1z + sin2z = I, dobit cerno ch2z + (i sh Z)2 = ch2z - sh1z = I.

Pokazi na isti nacin, da je sh 2 z = 2 sh z ch e,

sh (z 1 + z 2) = sh z 1 ch z 2 +- ch z I sh z 2 1 ch (z 1 + z 2) = ch z 1 ch z 2 + ch z 1 sh z l'

(20)

a odatle prema (19)' imamo:

sh (x + i y) = sh x cos y + i ch x sin y ch(x + iy) = chxcosy + ishxsiny.

(20)'

Prim Jeri Izracunai

1. ch i; sh i ; th i. ch i = ?

Kako [e prema (19) ch z = cos i s, dobivamo za z = i:

sh i = ?

ch; = cos (;2) = cos (-1) = cos 1 _:_ cos 57,3° _:_ 0,54.

-

Prema (19):

sh i = -i sin (i2) = +; sin 1 ...:.. ; sin 57,30 .:_ 0,84 i, Pokus: ch2i - sh2; = 0,29 + 0,71 = 1.

-

63

th i ~ ?

h . sh i i sin 1 . 1 1 S6 .

t s = -. = -- = I tg ...:., •.

ch s cos 1 -

2. sh ( - 3 + i).

Prema formuli (20):

sh (- 3 + i) = - sh 3 . ch i + ch 3 . sh i ~ [prema primieru I.] =

- sh 3 . cos 1 + ch 3 . i sin 1 = -} (e- 3 - e3) cos 1 + f(e3 + e- 3) sin 1.

3. sh (1 -1- i) ,-_;: sh 1 . ch i + ch 1 . sh i = [prema zadatku 1] = sh 1 . cos 1 + ch 1 . i sin 1 =

= sh 1 . cos 1 + i ch 1 . sin 1.

4. ch (1 + i).

[chl·cosl-ishl·sinl].

1 5. chz = -f'

Prerna (18):

ili eS + e" S - 1 = o.

2 2

Uzevsi eZ = u dobivamo

1

u + - - 1 = 0 ili u1 - U + t = 0, u

pa je

III ~- 2 + i l{, pa je CeS) 1 = ~ + i ~ , a odatle je

Z I =c, Ln (~ + i XJ) = [r = 1; tp = arc tg Vi = "·1 ,.. i (.!!. + 2 R n) = .:!. i + 21e n t.

_ 2 3.. 3 3

----

(et)z = ~ - i V;; %z = Ln (~ - i ~)= [r - I; 9' ... - ~] - - -j- i + 21e n i.

S4

6. Area-fuDkciJe

Za inverzne hiperbolne funkciie kompleksne promienljive • dobivamo vezu tih funkcija s prirodnim logaritmima na nacin naveden kod Arcus-funkciia:

Ar sh z = Ln (a + V Z 2 + 1), Ar ch a = Ln(z + V Z2 - 1), Ar th ... ~ _!_ Ln 1 + Z

2 . 1 - z'

Ar cth z = _!_ Ln z + 1 .

2 z - 1

(21)

Sve su te funkcije beskonacno mnogoznacne. Isti oblik imaju te funkciie u real nom podruciu, (Vidi Repetitorij vise matematike, Dio I).

Primjeri Izratunaj: 1. Ar sh i.

Ar sh i = [prema prvoj formuli (21)] =

= Ln (i + V-I + 1) = Ln i = [prema (14), T = I, qJ = ;] =

= In 1 + i (~ + 2 k n ) = (T + 2 k n ) i k = 0, ± 1, ± 2, ... .

2. Ar sh ( -1).

Arsh(-l) = Ln(-I ± V-.--:tl) = Ln(-I ± y2) =

= [prema (14): TI,2 = -1 ± V2, qJI = 0 i qJl = n).

Zl = In(v2 -1) + i(O + 2kn) = IneVi -1) +2kni.

Z1. = In j - V2 - 1 I + i (:it + 2 k n) = In (Y2 + 1) + (2 k + 1) n i,

3. Ar th i.

A h· [ . 'r uli (21)] 1 L 1 + ilL (1 + i)2 I L .

r t ,=== prema trecoj rorm 1 = T n 1 _ i ="2 n 2 - = Tn, =

= [r = 1, 9' =~] = ~ [In 1 + i (~ + 2 k n )] = ~ ... n (~ + 2 k) = = (k + {-) ni.

,

5. sh Z = 2; Z = ?

1

6. Arch"'2'

[In Vi + (It + ~) ni]' [± :i+2kni]. (±~i+2kni].

4. th z = 2; Z = ?

Taj zadatak bio je vee prije riiesen premaII formuli sustav. (18)'.

5 B. Apsen: Repetitorij vUe matematike

6S

7. Opca eksponcncijalna funkcija

Vee nam je poznata eksponenciialna funkcija kompleksne promienliive koioi je baza realni broj e. Opca eksponencijalna funkcija ima i u bazi kompleksni broj ~ = x ", iy pa glasi

UI = ZCl

gdje je a = a + P i bio koji kompleksni bro].

Kako svaki broj z mozemo prikazati u obliku z = ru, jer logaritmiranje daje identitet Ln z = Ln z, uzimamo 2V U obliku

(22)

Neka je z = r effl', gdje je (-71 < qJ <:: 7l). Tada je

(22)'

prema (14).

Uvrstenje a = a + i P daie opcu eksponencijalnu funkciju u obliku

(22)"

gd]e ie k = 0, + 1, + 2, ....

PrimJeri

Izracunai:

1 .1 oJ.

Prerna (22) imamo, uzev§i U obzir da ie a = i, ier ie (J ,.., 0, dok je _ = i:

01 ILa' 'rIDl+I(~+lA:1l:)] -(!+~ .. ) -<4l+1)!

I = e = e 2 = e 2 _ , 2.

Vidirno da i' ima beskonaeno mnogo rea/nih vrijednolti.

Prema (22) uzevsi U obzir da je a = 3, dok je d = 2 + i:

32+ I (2+ I) La3 <2+ I)' u. s+ HO+2b1)] (21.3-2 .. )+.(1.3+4 .. ) 2laS-lb ,,1.1.4b)

=, =e =. -,.,_

11.3-21:11 ( In 3 + . . J 3)

= , 0 COl • IlIl n •

66

3 .1+ j

. I .

Prema (22) dobivamo uzevsi z = i i a = 1 + i:

.1+' (l+ilLDi (l+O[I.l+I(~+2I1:n)] <l+n·t(':!+2M) 1(~+21111)-(!!+211:")

t =e =e 2 =e 2 =e 2 2 =

" (")" "

i -+2l1:li: - -+21i:n . --+21:n . . 1- 11.. n .

~~ (e )2 • e 2 = • e 2 ,Jer }e e 2 = cos -f + 1 Sin 2 - I •

. 1+1 .1 .1 . -(~+2b)

Pokus: I = I • I = [prema zadatku 1] =. e 2 •

4. (J + i)'.

Kako je sad z = 1 + i i a = i, prema (22) dobivamo:

(1 ')' ILnl1 + I) [ 1/2- tIn] I[lnVi + I(~ + 21(11)]

-r J = e , = r' , rp = arc g = - = e .. =

4

V- n( I) I)

i In 2 - 211:+· -11(211:+- V- V-

= e . e .. = e .. (COS In .2 + i sin In 2).

Za z = -1 i a = V2 prema (22) dobivamo:

(_1)Vi = eylLn(-I) = ii[lnl+'{n+211:n)] =eVi.illtU+I) = = cos (2 k + 1) n Vi + i sin (2 k + 1) n Vi

i 6. 4.

[e - 211:."1 (cos In 4 + i sin In 4)}.

, 7. 10.

, Inl0' lIalO ,![ .1 .,. ]

10 = e = e = e'" tu Je M ....:.... 2,3026 modul prirodnih logarltama =

= cos (~) + i sin (!) ....:.... cos 2,3026 + isin 2,3026 ....:.... cos 131°56' + i sin 1l1·S6.· =

....:... -0,6680 + i 0,7440.

[ - 66,80 + 74,40 '1.

i

9. (-tOl.

[(0,084 + 0,189 i) ,t"].

6i

§ 6. DERIV ACIJA I DIFERENCIJAL FUNKCljE KOMPLEKSNE PROMJENLJIVE. CAUCHY-RIEMANNOVE PARCljALNE DIFERENCIJALNE JEDNAD2BE. ANALITICKE FUNKCIjE

Znamo da je prornienliiva w = f (z) funkciia kompleksnog broja e, aKO svakoi vrijcdnosti z odgovara odredena vrijednost funkciie f (a), Kako je z = x + i)" gdje j ~ x realni dio, a y imaginarni dio kompleksnog broja, zadati z znaci zadati dva rcalna broja x i y, pri cernu je

fez) = u (x,y) + iv (x,y).

(23)

gdic su u i v realne funkcije,

Svakorn z odgovaraju odredene vrijednosti U 1 v, pa 1 odredena vriiednost f(z),

r

r
y+lJy
y+!Jy
lJy
Y
Y
i -- - - -- - -~1+~1 I

I

I ,.11=.1y

I

------ --I-k_--",,?I+~1 I IJzs.1x I

Iy I

I I

I I

I I

--+---+----

X ~x x+!Jx X

1

o

x /Jx x+/Jx

X

o

SIika 24.

Stika 25.

Neka je jednoznacna funkcija w = f (z) odredena u nekom konacnom okolisu locke z u konacnosti. Izaberimo u tom okolisu tocku z + b.z i neka je b.f.v prirast funkcije f (z) pri prelazu od tocke z u tocku z + Az, tj.

Arc = fez + b.z) - fez).

Vidi s1. 24.

Ako postoji konacni limes omjera ~;, kad Az ~ 0, tada kazemo da funkciia f (z) ima derivaciju u tocki z pa limes tog omjera zovemo derivacijom funkcije f (z) u tocki z i oznacujemo ga simbolicki kao u realnom podruciu s

, f'() I' b.w

'W = Z = 1m --.

Az-O b.z

(23)'

68

Kad z dobije prirast /)"z, x dobija prirast Ax, y prirast ~y (vidi sl. 24), a w prirast

.1w =/(z + Az) - fez) = [u(x + Ax, y + Ay) + iv(x + Ax, y + Ay)] - - [u (x,y) + ,: v (x,y)] = Au + ,: Av,

gdje je

Au = u (x + Ax, y + Ay) - u (x,y), Av = v (x + Ax, y + Ay) - v (x, y).

Formulu (23r mozemo sad napisati u obliku

r(z) = lim Aw = lim Au :t_i Av

.1%-0 Il.z Ax--+O Ax + i /)"y ay ..... o

(24)

Omjer ~; kad Il.z ~ 0 moze teziti konacnom limesu sarno uz uviet, da i 6.w ~ 0, a to je kao u realnom podrucju uviet neprekinutosti funkcije / (z) u tocki z. Dakle iz egzistencije derivacije I'(z) funkcije f (z) u tocki z slijcdi neprekinutost te funkcije u toj tocki z,

Kao i u realnom podrucju obrat ne vriiedi. Izvedimo nuzne i dovoljne uvjete koje mora zadovoljavati funkcija f (z) da ima derivaciiu u tocki z = x + i y.

Egzistencija derivacije funkcije kompleksne promjenljive nije tako ocigledna i jednostavna kao u slucaiu realne promjenljive. Kako se vidi na slici24 Il.z moze teziti nuli na bezbroj nacina, tj, u bilo kojem srnjcru prema tocki e, dok Ax ~ 0

sarno u smjeru osi x.

Sarno u tom slucaju, ako postoji limes kvocijenta diferencija ~; makako bi Az tezio prema nuli, kaze se da funkcija w = f (z) ima u tocki z derivaciiu, pri cernu taj limes mora biti jedinstven za sve putove kojirn bi Il.z tezio prema nuli.

Ako taj uvjet nije ispunien, kaze se da funkcija w = f (z) nema derivaciie.

Izvedirno analiticke uvjete uz koje zadana funkcija w = f (c) ima derivaciju

u zadanoj tocki z.

K k .. d li ~w

a 0 vrue nost im ~ - ne

.1z-.O Z

ramo za derivaciju funkcije f Cz)

smije ovisiti 0 putu koiim Az tezi nuli, modobiti istu vrijednost, ako pustimo da Az ~ 0:

1) parale1no s real nom osi X i

2) paralelno s imaginarnom osi Y.

Kako se vidi na slid 25 u slucaju 1) kad Az ~ 0 paralelno s osi ~, y je konstantan, pa je Ay = 0, dok je

Il.z = Ax + i Ay = Ax,

•

69

pa prema (24) imamo :

Fez) =:_:: lim 6.~ + i _~'!! :__ lim A~ + i lim ~f) = ~_~ + i ~'V • (25)

a", .0 6x .1x-O Ilx Ax-O .1x ax ox

U slucaju 2) kad 6.z --+ 0 paralclno S osi Y, x je konstanta, pa te llx = 0, dok jt: ~z == 6x+- i 6y = i 6y. Vidi s1. 25.

Prerna forrnuli (24) imarno:

f'(z) =,- lim Au ±£_~'l.' = 1- lim A~ + j_ lim ~'V = ~.~ - i ~u . (25)

lI.y -0 i 6.y i .1Y-O Ily i Ay-O Ily oy oy

Buduci dJ smo pretpostavili da derivacija j'(z) postoji, iz formula (25) slijedi egzistencija parcijalnih derivacija funkcija u i 'D.

Medutim vrijednost derivaciie, ti. vrijednost lim ~:, ne smile ovisiti 0

lI.%~O -

putu kojim .1z tezi nuli, te oba izraza (25) za j'(z) moraju biti jcdnaka, da funkciia

J (z) im 1 derivaciju u tocki e, t]. mora biti

O~ + i ~f} = Q.", - i ~~ ,

ox Ox oy oy

a odatle slijedi:

Ou _ Of)

(j-x - ()y'

ou Of)

oy = - Ox .

(26)

To su Cauchy-Riemannove parcijalne diferencijalne jednadibe.

Ako postoji derivacija funkcije w = J (z) po z u tocki e, rcr.lni i imaginarni dio funkcijc w, ti. u (x, y) i v (x, y) moraiu zadovoliavati Cauchy-Riemannove parciialne difercnciialne iednadzbe. To ie nuzni ucjet da funkciia kompleksne pr.unjcnljive z ima derivaciju u tocki z.

Tai uvjet je i dovoljan ukoliko su parcijalne derivaciie, ko]e uluze u CauchyRiernannove diferencijalne jednadzbe, neprekinute u promatrnnom podruciu.

J cdnoznacna funkcija f (z) koja ima konacnu odredenu dcrivaciiu u svako] tocki podrucja D zove se analiiiika funkcija u tom podrucju D (takoder regularna i li holomorfna).

Spornenimo jos da se funkcija f (z) zove anuliticka u tocki z u konacnosti,

ako je una analiticka u nekom okolisu tocke z, .

Tocke ravnine z u kojim ie icdnoznacna funkciia f ( .. c) analiticka, ZO\'u se pracilne (rcgulamc) toihe Junkcije z ; dok tocke u koiim funkcii i J (z) niie analiticka, zovu se posebne (singuiarrze) tocke te funkcije.

70

Buduci da smo derivaciju funkcije komplcksne promjenljive definirali formalno kao u realnom podruciu, za funkciiu kompleksne promienljive vrijede poznata pravila diferenciranja iz realnog podrucia:

{fez) + g (z)}' :- I'(z) + g'(z).

{f (z) . g (z)}' = f (z) . g'(z) + g (z) . I'(z)."

{£_(Z)}' = g (z) . /,(z)_- f (z) . {(z) g(z)::f- O.

g(z) g2(Z) ,

{f[g (z)])' = I' [g (z)] . g'(z).

I'(z) = tp-,tW)' ako Je w = f (z), dok je z = !f (w), ti. W 1 Z su uzaiamno inverzne funkcije.

Promotrimo pojedine funkcije kompleksne promjenljive z S obzirom na derivaciju.

Kako je Z2 = (X + iy)2 = (x2 - y2) + i 2 xy, bit ce

u (x, y) = X2 - y2 i V (x, y) = 2 X y.

(a)

Da 1i ima ta funkcija derivaciju? Primiienimo Cauchy-Rieman nove jednadzbe (26):

~u ~v 2

--~=-= X'

3x ()y ,

~u = _ 3v = -2y.

3y .ax

Funkcije u i v zadovoljavaiu Cauchy-Riemannove diferenciialne jednadzbe u svim tockama ravnine e, pa iednoznacna funkcija w = Zl ima derivaciju u svim tockarna te ravninc, ona je dakle analiticka junkcija u citavoj ravnini z.

Odredimo prema (24) nienu derivaciju:

"w (z -+ "Z)2 - ~2 _ 2 z "z I AZl

~z = ~~_u Az~~-"':_- - u 6; u _ 2 z + 6z,

a odatle je lim (2 z -+ dZ) = 2 z, pa je

.1::: ... 0

, I' Aw 2

W = 1m - = Z.

6z ... 0 6z

Derivacije funkcija mozemo racunati i prema formulama (25). Za naS slucai:

Prema (25):

(Z2), = ~u + i ~v = [prema (a)] = 2 x + i 2y = 2 e,

vX· vx -

it

prema (25)':

( 2)' c)v . c)u 2 +. 2 2

z = - - J - = x 'y = z.

oy oy -

Na isti nacin moze se dokazati da je funkcija w = zit, gdje je n real an broj, analiticka u citavo] ravnini z i izracunati njenu derivaciju:

.

w' = nz"-1•

Pokazimo to npr. za funkciju w = Z·.

pa Je

u (x,y) = X4 - 6 x2 y2 + y.; ou = ~v = 4 x3 - 12 xy2.

ax ()y ,

v (x,y) = 4x3 y - 4 xy3.

oU_ = __ 0'P_ = -12 x2y + 4y3.

oy ox

Prema formulama (25) dobivamo: w' =4x3 - 12xyl -+- i(12x2y - 4y3), a takoder prema w' = ~~ = 4 z 3 = 4 (x + i y) 3 imamo isti rezultat.

dz

2. Promotrimo funkciju

w = eZ = ex+iy = e" . eiy = e" (cosy -+- i siny) = eX cosy -+- i elf. siny.

Za tu funkciju imamo:

u = e" cosy

v = e" siny.

Racunamo :

ou ov X

--- = - = e cos y,

ox oy

(a)

ou ov .

--- = - --- = +e" smy.

oy ox

Slijedi: funkcija w = if zadovoljava Cauchy-Riemannove diferencijalne iednadzbe pa ima derivaciju u svim tockama ravnine z, dakle je analiticka funkcija u citavoj ravnini z.

Odredimo to' = (e=)' po formularna (25).

,,ou , . Ov [ ( )] x + . x . x ( + .. )

'lV = Ox T I ()x = prema a = e cos y r e sin y = e cos y Z sin y =

= e" eiy = ex+i)' = e!l:.

w' ov - i ()u. = e" cosy + i eX siny = eX (cosy + isiny) = e".

-~ ~ -

72

3. Funkcije sin z, cos z, sh z i ch z su linearne kombinacije funkcija r 1 e-· pa su analiticke funkcije u citavoj ravnini s:

4. Funkeije etg z, tg z, cth z i th z analiticke su funkcije u svim tockama u kojirna su definirane.

Formule deriviranja svih tih funkcija ne razlikuju se od pripadnih formula realnog podrucja")

5. Promotrimo funkciju w = z .Ji(z).

Kako je w = z ...?t(z) = (x + i y) x = Xl+ i x y, dobivamo, uzevsi u obzir, da je u = Xl i V = xy:

o~ = 2 X; ax

3v

-=x

Oy

- ~ = -yo

-<!_~ = O· Oy ,

Vidirno da Cauchy-Riemannovi uvjeti nisu ispunjeni, osim u tocki z = 0, tj. za x = 0 i y = 0, pa zadana funkcija ima derivaciju sarno u toj tocki, Medutirn, ta funkeija nigdje nije analiticka, cak ni u tocki z = 0, jer " okolis" te tocke funkcija nema derivacije.

6. Pokazi da funkcija w = Z = x - i y nema derivacije, pa nije analiticka niti u jednoj tocki ravnine z,

7. Promotrirno funkciju w = cl. z

V x2 + y2 _ V Xl + y2 . (x - i y) x - i y

w- - --

- x + i Y x2 + y2 - V Xl + y2

X . Y

~===:- - , ,

V x2 + y2 V x2 + y2

pa jc

Racunarno parcijalne derivacije U 1 V po X 1 po y. Dobivarno:

ou _ y2

ax - V (x2 + y2)3-'

3u av xy

ay = - Ox - - V (x2 + y2)3

.) Vidi npr. Repetitorii vise maternatike, Dio I, § 10.

73

Dakle, sarno iedan od Cauchy-Riemannovih uvjeta je zadovoljen nije analiticka funkci]a.

8. Pokazi da funkcija w = : nema derivacije pa nne analiticka.

z

9. Pokazi da je funkciia w = _l_ analiticka u ciielo] ravnini z osim tocke z = 0,

':Z Z

dok funkcija w =,3_,_ nije analiticka.

z

10. Prornotrimo jos nekoliko funkcija s obzirom na derivacije:

1) w = In z.

Prelazimo na eksponencijalni oblik promjenljive z = x + i y :

w = In (r . ellp) = In r + i cp In e = In r + i rp,

pa je u = In r i v = cp, a kako je r = ~' x2 + 'y2, dok ie cp = arc tg L, x

dobivamo u = In V x2 + y2.

Parcijalne derivacije glase:

Funkcija je analiticka u svim tockama ravnine z osim tocke z = 0, gdje niie definirana.

2) w = sh z.

Malo prije smo rekli da je ta funkcija analiticka, jer je linearna kornbinacija funkcija e'Z i e:», Pokazimo to sad neposredno.

Prema formuli (20)

w = sh (x +- i y) .,._ sh x ch (i y) + ch x sh (i y),

a prema (19)' imamo ch (i y) = cos y i sh (i y) = i sin y, pa je

w =--~ sh x cos y + i ch x sin y.

Rucunarno :

?Jv

= ch x cosy, oy

au bv .

-~ = - -- = - sh x sm v.

ay ox ~

Pokazi isto za funkciju w = ch x.

74

Cauchy-Riemannove diferenciialne jednadzbe mozemo izraziti i u polarnim koordinatama uzevsi z = r (cos q' + i sin ~), odnosno z = r e'''*). One

glase: '--'~-··---~l

(}u Ov
Or ~_ - ~'
r
ov eu
dr r oi- . ,
j (27)

PrimJeri

Pornocu formula (27) pokazi da su zadane funkciie analiticke.

1. w ,c= In z.

w ~ 10 (r . ei'1') = In r + i tp U-,~ In r, v = tp :

~u ~r

r

ctv rOg;

1 ~u '

- -,.' &p =

r

~v .

..... = O·

~r '

I

- . 0 zzz: O .

r

2. W =

W= Vr(Cos- p+-; s-in~) = ~/; (cos i -+- i sin ~r )

u = ~ '; cos _rt; v = II r- sin !L.

2 2

,- cp ,- ~

I r cos - -+- i Y, sin - .

2 2

~u ~r

1 00 1 q;

- - = --cos--·

r~ 2~/;:- 2

1 au 1. ~ - - -- =_ '~Tsln -.

r ,Og; , 2 l ;: 2

2~'"

121n '; 2 ~J'

. r r..

3. w = In2 z. =

Izracunai za viezbu derivacije zadanih funkciia kornpleksne prcmienliive s,

1. ech ". 2. sin (2 e"). 3. sin z ch z - i cos z sh s, 4. z «:=.

..

z

e" + 1 6.

eS - 1

8.

cos z

cos z - sin z

5.

e'

el + e-S 7. -2 (e"- e--')3 .

3. (I - i) cos z ch z + (1 + i) sin z sh s,

8 ---~---. (cos z -- sin zV

*) Vidi Repetitorii vise maternatike, Dio III, § 4.10. Tu je izvedena Laplaceova parciialna diferencijalna iednadzba u polarnirn koordinatarna.

75

§ 7. JLAPLACEOVA DIFERENCljALNA jEDNADZBA.

HARMONICKE FUNKCljE .

Cauchy-Riemannove diferenciialne [ednadzbe funkcije

w =/(z) = uex,y) + iv(x,y)

1

au av

-~ =-

3y 3x

derivirajmo prvu po x, a drugu po y, pa dobivene iednadzbe zbrojimo. Dobivamo:

i}2u _. 02V ox2 -i}x i}y

i}lu a2v

oyl - i}x i}y

+

(28)

Deriviramo Ii prvu iednadzbu po y, a drugu po x, pa drugu iednadzbu odbijemo od prve, dobit cemo

Av = O.

(28)'

Vidimo da realni dio u ex, y) i imaginarni dio v (x, y) analiticke funkciie w = u ex, y) + i v (x, y) zadovoljavaju jednu te istu parciialnu diferencijalnu iednadzbu drugog reda koja se zove Laplaceoua jednadzba iii jednadsba patenezjala.

Primijetirno da uvjeti Au = 0 i ~v = 0 nisu dovoljni za analiticnost funkcije w = fez), jer svaki par riesenia Laplaceove jednadzbe ne mora zadovoljavati Cauchy-Riernannove jednadzbe.

Funkciie u ex, y) i vex, y), koje zadovoljavaju Laplaceovu iednadzbu, zovu se liarmoniike funkeije, dok realni dio u ex, y) i imaginarni dio vex, y) analiticke funkcije w, cine par konjugirano harmoniihiit Junkcija.

I Iz navedenog slijedi; da za realni dio i za irnaginarni dio analiticke funkcije ne mozerno uzeti bilo koie funkcije, vee sarno uzajamno konjugirane harmonicke funkcije.

U predasnjern § 6 dokazali smo za vise funkcija da su analiticke, [er njihovi dijelovi, realni u (x, y) i imaginarni v (x, y), zadovoliavaju Cauchy-Riemannove diferencijalne iednadzbe. Pokazi da u ex, y) i vex, y) tih funkcija zadovoliavaju i Laplaceovu iednadzbu.

76

Npr. u tocki 2. pokazali smo da je w = e'Z analiticka funkciia, pri cemu smo izracunali prve parciialne derivacije funkcija u = e" cos y i v = e" sin y po x i po y:

OU ~ .

oy = - e~ smy;

Racunajmo druge parcijalne derivacije Dobivamo:

ov ~

-()y = e cos y.

.to prvog para po x, a drugog po y.

+ l_ '-

2 2

i)u,ou_ .

ax2 T oy2 _ 0,

Vidimo da su funkcije u = e~ cos y i v = e" sin y uzajamno konjugirane harmonicke funkcije, jer zadovoljavaiu Laplaceovu diferencijalnu iednadzbu i tvore realni i imaginarni dio analiticke funkcije.

Buduci da realni i imaginarni dio analiticke funkcije cine sarno uzajamno konjugirane harrnonicke funkcije, mozemo uvijek konstruirati analiticku funkciju w = f (z) = u ex, y) + i vex, y), ako je zadana harmonicka funkcija, koja je realni dio u (x, y) funkcije f (z) ili njen imaginarni dio vex, y).

Neka, na prirnjer, zadana harmonicka funkcija u (x, y) cini realni dio neke analiticke funkcije f (z). Harmonicku funkciju vex, y), koia je koniugirana prema zadanoj funkciji u ex, y), mozemo odrediti pornocu Cauchy-Riemannovih diferencijalnih jednadzbi (26):

(26)

ili, sto te isto, pornocu totalnog diferencijala funkcije vex, y):

d ov d ov d

v = ox x + oy y,

gdje su zbog (26) ~ i ~v poznate funkciie, koje zbog Laplaceove iednadzbe za ()x ()y

u zadovoljavaju uvjete za totalni diferencijal.

Prema tome odredivanie harrnonicke funkcije, koia [e koniugirana S obzirom na zadanu, svodi se na integriranje totalnog diferencijala funkcije dviju promjenljivih, odnosno na operaciju iz realnog podrucja,

77

Navedimo nekoliko pnmjera.

PrimJeri

Konstruirsi analiticku funkciju w = fez) = u (x,y) + i v (x,y) kojoj je zadan:

1. Realni dio u (x,y) = x3 -- 3 X yl.

Zadana funkciia u (x, y) je harmonieka, jer zadovoliava Laplaceovu jednadtbu:

~~ = 3x2 - 3y2; ()x

au

()y

-6xy;

Pomocu iednadzbi (26) odredimo u (x,y) trazene funkcije w = fez):

()u

- -- = 6xy, ()y

00 au 2 2

()y = ~x = 3 x - 3 y .

Sad integrirajmo (a) po x srnatraiuci da je y = const.:

dv = 6xy dx

pa je

v = 6y f x dx = 3 xly + 9' (Y),

gdje ie tp (y) bilo koja funkcija od y.

Da je odredirno, derivirairno dobiveni izraz za v po y:

~ = 3 x2 + tp (y), 6y

a uvrstenie u (b) daje

3x2 + tp'(y) = 3x2 - 3y2 iIi ~~ = -3y'

Odatle je

q; (y) = -3 f y2 dy + C = _yl + C.

Uvrstenie u v = -3 xly + q; (y) daie konacno ;

v (x,y) = 3 xly - y3 + C.

Trazena funkcija w = f (z) = u + i v glasi:

78

(a)

(b)

2. Realni dio u (x,y) = x + x2 - y2 uz uviet /(0) = o.

Zadana funkdja u (x, y) je harrnonicka, ier ie 02U 02U

~~2 I- 6y2 = 2 - 2 = O. Pokazi to!

Prerna Cauchy-Riemannovim jednadzbama imamo:

au

- ()y = 2y,

(a)

"v OU -~=--=1+2x.

oy Ox

Iednadzbu (b) integrirairno po y smatraiuci da ie x = const.:

(b)

dv = (1 + 2x)dy; v = J (I + 2x)dy + rp(x) = (1 + 2x)y + rp(x); 9' (x) =? ~ = 2y + rp'(x),

a kako je prema (a) ~ = 2y, dobivamo (f'(x) = 0, pa je q; (x) = C, gdje je C konstanta ox

po volii.

Imamo v = (J + 2 x) y + C, pa trazena funkcija f (z) glasi:

/ (z) = x + x2 - y2 + i (y + 2 x y + C).

Kako je prema uvieru / (0) = 0, ti, z = x + i y = 0, pa ie x = 0 i y = 0, dobivamo o = i C, sliiedi C = O.

3. Imaginarni dio v (x,y) = x2 - y2 - 1 uz uvjet /( -1) = o.

Zadana funkcija v (x,y) je harrnonicka, ier ie

a2v 02V

oX 2 + ~y2 = 2 - 2 = O.

Prema Cauchy-Riemannovim jednadzbarna irnamo :

OU Ov

ox = oy = -2y,

au = _ Ov = _ 2 x.

oy ox

(8)

(b)

Prema (a): du = - 2 y dx, pa uz y = const. dobivamo:

U= -2 fydx+rp(y)= -2yx+rp(y).

Prema (c): ~~ = -2 x + q;'(y), a uvrstenie u (b) daje rp'(y) = 0, pa ie rp (y) = C, dok oy

je u = - 2 x y + c.

(c)

Trazena analiticka funkcija glasi:

f(z) = u(x,y) + iv(x,y) = (-2xy + C) + i(X2_y2- J).

79

Kako ie X2 _y2 = Z2 - i2xy, I(z) mozerno napisati u obliku:

fez) = -2xy + C + itzl - ;2xy -1) = -2xy + 2xy + C + i(ZI - 1) = -~ C + i (Z1 - 1).

Da odredimo C;. iskoristimo zadani uviet I ( -1) = 0:

I ( -1) C + i . 0 = 0, pa je C = o. z = i (Zl - 1).

4. Realni dio u (x,y) 0= Xl - y2 + 2 x.

(fez) = Z2 + 2~ + iC).

5. Irnaginarni dio f) (x, y) = Xl - 3 xyl uz uvjet f(i) = i,

[fez) = i Z3 + i - 1]. [fCz) = -1- + 2iz - 2i -1].

6. Realni dio u(x,y) '~-i-~-l - 2y uz uviet f(l) = O.

X -ry

[v= -- +cx2 +y1) +- C. tJ = - {-<x2 _y1) + -l 8. Na kraju riiesirno jos iedan prirnier i to u polarnim koordinatama:

7. Realm dio u (x,y) = xy.

Ret.lni dio u ('I'. r) -~ rrp cos rp + r In r sin '1'.

Zndana funkcija u ('I', r) ie harrnonicka, ier zadovoljava Laplaceovu iednadzbu, koja u polzrnim koordinatarna glasi:

Pokr.zi to!

Prema Caucny-Riernannovim diferencijalnim jednad!bama (27)

au

1 0'1.'

imarno :

ov

-

Or

- -~(-~rpsinrp +- cosrp +- In r : cos e) = 'l'sinrp - COli 9' -lnr' cos e, r

(I)

Ot' 014 [ '( 1 1)] / '1

orp = r 0; = r sp cos sp + sm q; r : --;: + n r = r '-9' cos 9' + sin tp : n r).

(b)

Sad integrirairno (a) po r srnatrajuci da je 9' = const.

v = rrp sin rp - cos rp (r + r In r - r) + F (rp)

ili

v = r rp sin 9' - r cal 'I' In r + F (9')

(e)

(c) parciialno derivirajmo po ip :

~ = r (rp cos rp + sinrp In r) +- P'(rp).

Uvrstenie u (b) daje : F'(rp) = 0, pa ie P(qJ) = C, dok ie prema (c):

v = r ((i sin e - r In r cos ((i + C.

w = (r rp cos rp + r In r sin '1') + i (r ((i sin ((i - r in r cos rp + C) = - i z In z.

80

§ 8. GEOMETRIjSKO ZNA~ENJE ANALITI~KE FUNKCIJE f (z) = u (x, y) + i v (x, y)

Veza koju daju Cauchy-Riemannove diferencijalne jednadzbe za uzaiamno konjugirane harmonicke funkcije u (x, y) i v (x, y) ima vrlo vazno geometriisko znacenie.

Konstruiramo li krivulju u (x, y) = const. i uzmemo Ii totalni diferencijal funkcije u ex, y) = C, dobit cemo

c u ou

~ dx + -- dy = 0,

ox 3y

a odatle slijedi da je derivacija funkcije u (x, y) po x, ti,

au

dy ax

- = - -- = tg al'

dx au

()y

(a)

Geornetrijski taj izraz daje tangens kuta at 8tO ga tangenta na krivulju u (x, y) = C u bilo kojoj tocki te krivulje zatvara s + osi X.

Na isti nacin pornocu totalnog diferencijala funkcije v (x, y) = const, ~ + ~~ = 0 dobivamo tangens kuta a2 tangente na krivulju vex, y) = c u bilo kojoj tocki te krivulje

Kako je prema Cauchy-Riemannovim jednadzbarna

1

at' au

-=_.,

()y ()x

dobivamo

au ()y

tg a2 = + au = [prema (a)]

ax

Slijedi: tangente povucene na krivulje u (x, y) = C i v (x, y) = C u bilo koiim siecistima pripadnih parova tih krivulja medusobno su okomite, jer je tg (a + 90°) = 1

=-ctga=~--.

tga

6 B. Apsen: Repetitorij vi§e matematike

81

Prema tome svaka analiticka funkcija /(1$) = (x,y) + i o (x,y) predocuje geometrijski dvije familije krivuija, koje se siieku pod pravim kutom.

Kao primjer navedimo funkciju

j(z) = 1$2 = (x + iy)2 = (x2 - y2) + i 2xy,

pa su u = x2 - y2 i 'V = 2 x y.

Funkcija je analiticka, kako smo to prije pokazali, pa su u (x,y) i 'V {x,y) uzajamno konjugirane harmonicke funkcije, dok u = x2 - y2 = const. i v = 2 x y :::::0 const. predocuju graficki dvije familije istostranih hiperbola, koje se sijeku pod pravim kutom, tj. dvije farnilije ortogonalnih krivulja.

Kako se vidi na slici 26, u = x2 - y2 predueuie familiju hiperbola, kojim su asimptote raspolovnice I i III, odnosno II i IV kvadranta, t]. pravci y = +x, dok v = 2 x y, odnosno y = 2f.Jx predocuje familiju hiperbola, kojim su asimptote koordinatne osi, pri cernu su za u, odnosno 'V uzete vrijednosti I, 3 i 5.

x

Slika 26.

N a kraiu spomenirno da Laplaceova [ednadzba ili jednadzba potencijala ima veliko znacenie u matematickoj fizici. N a primier, elektrostaticki potencijal u prostoru medu dvama dugim vodicirna povucenim okomito na ravninu X Y funkcija je samo od x i y i zadovoljava Laplaceovu jednadzbu,

Uzrnerno li bilo koju analiticku funkciju f (1$) = U (x, y) + i o (x, y), doblt cemo dvije familije ortogonalnih krivulja u (x,y) = const. i 'V (x,y) = const. koje se sijeku u svakoj tocki pod pravirn kutom. U gore navedenom primjeru j (z) = Z2 te su krivul]e istostrane hiperbole prikazane na slici 26.

·82

§ 9. KONFORMNO PRESLIKA V ANJB

Neka je funkcija w = f (z) analiticka u podruciu D, dok ie Zo neka tocka u tom podruciu, i neka je f (zo) * O. Funkcija tv = f (z) preslikat ce tocku Zo ravnine z u tocku tvo = f (zo) ravnine tv. Vidi 81. 27.

y

x

u

Stika 27.

Tockom Zo povucemo neku krivulju 1, koju ce funkcija tv = f (z) preslikati u ravnini w kao krivulju L, koja prolazi tockom Woo Na krivulji I uzmimo tocku Z = Zo + Az, koja ce se preslikati u tocku W =" Wo + Aw krivulje L.

Po definiciji derivacije imamo;

I· Aw I' W - tvo 1'( )

1m - = 1m _._-- = Zo.

4z-0 l\z Z-+z, z - Z 0

(a)

Iz (a) slijedi:

II' (zo) I = lim

z-s«;

w - Wo = lim I W - tvo I z - Zo z-», I Z - Z 0 I

(b)

Vidimo da ie II'(zo) I limes omjera beskonaeno male udaljenosti Aw izmedu preslikanih tocaka Wo i W prema beskonacno maloj udaljenosti J1,.z izmedu prvobitnih tocaka Zo i Z. Buduci da je funkciia j'(s) anallticka u tocki Zo, oba limesa i to limes (a) i limes (b) ne ovise 0 nacinu pribliZavanja toeke Z prema tocci 180' t]. 0 izboru krivulje I koja izlazi iz tocke 180' Stoga velicinu 1/'(180) I mozemo geometrijski interpretirati -kao modul ili koeficijen: rastezanja U IDem 180 pri preslikatJanju w =I (a), pri cemu, ako je !J'(zo) I > I, tada u dovoljno malom okolisu tocke Zo udalienost izmedu tocaka pri preslikavanju tv = I (z) povecava se, pa nastaie rastezanje ravnine, dok za Ij'(zo) 1< 1 to preslikavanje vodi k stezanju. Na taj nacin smo dobiJi koeficijent iii modul preslikavanja

e = II'(zo) I·

(29)

83

Dalje iz (a) slijedi:

Argj'(zo) = lim Arg _!r -_w~ = lim [Arg (W - wo) - Arg (Z - zo)]. (c)

z-«, Z - Zo z-«;

(Tu se pretpostavlja da je j'(zo) *" 0, jer inace Argj'(zo) ne bi imao smisla).

Kako se vidi na slid 27, Arg (W - wo) i Arg (Z - zo) su kutovi (/J' i q-', sto ih vektori ~w = W - Wo i az = Z - Zo zatvaraiu s realnim osima U i X, dok su (/J i ~ kutovi tangenata, povucenih na krivulje L i I u tockarna Wo i zo, s istim osima U i X.

K1d Z --,). ZO, '{" --,).~, a (/)' ~ (/J, prema (c) imamo kut'l' zaokreta tangente

iii

tp = Argj'(zo) = (/J - ffJ = ArgJ(zo) - Arg Zo

(29)'

Vidi' s1. 28.

(/J = rp + ArgJ'(zo).

y

o

x

o

Slika 28.

.If;; , •.

Prema tome tp = Argj'(zo) je kur, za koji treba zaokrenuti tangentu na krivulju I u tocki z 0' da se dobije smjer tangente na krivulju L u tockpt;o'

Buduci da jc funkcija j (z) analiticka u tocki z 0' kut Arg j' (z 0) isti je za sve krivulje I koje prolaze tockom zoo Stoga se Arg j'(zo) zove rotacija pri analitickorn preslikavanju w = j (z) u tocki zoo

Dakle t ingente na sve krivul]e, koje prolaze tockom z 0' zaokrecu se u toj lOcki za 'jedan te isti kut Argj'(zo) pri analitickom preslikavanju W = fez) i uz uvjet da je !'(zo) =1= O.

Odatle slijedi da u tocki Zo analiticka funkcija w = fez) uz uvjet da jej'(zo) =1= 0, prcslikava dvije krivulje po volji koje se sijeku u toj tocki z 0 tako, da kut izrn-du prvobitnih i prcslikanih krivulja bude jedan te isti po velicini i po smislu vrtnje (rotaciic).

OA

Prema tome amliticko preslikavanje W = f (z) ima svojstvo konzeruatizma (cuvanja) kutoua u svim tockama gdje je j'(z) =F O.

Time smo pokazali da svako analiticko preslikavanie, tj, prcslikavan]e sto ga vrsi analiticka funkcija w = f (z), ima u svakoj tocki z 0> gdje [c f (z 0) #- 0, dva svojstva

I) stalnost rastez inja, odnosno stlaCivanja, 2) konzervatizam (cuvanie) kutova.

Uzme:no li u podruciu kompleksne promjenljive z beskonacno mali lik, npr, trokut, kojemu se jedan vrh nalazi u tocki zo, niemu ce u ravnini promjenljive W odgovarati beskonacno mali krivocrtni trokut s vrhom u tocki woo Vidi sliku 29.

Pripadni kutovi u tom rrokutu bit ce jednaki uslijed cuvanja kutova, a omjeri pripadnih stranica bit ce jednaki jednom te istombroju If (z 0) 1 i to s tocnosti do beskonacno malih velicina, pa je analiticko preslikavanie preslikavanje slicnosti u beskonacno malim dijelovima (Gauss) i to u okolisu svake tocke, u kojoj je f'(z) =F O.

y

u

Q

x

o

Stika 29.

Likovi konacnih dimenzija se defonniraju, jer se omjer preslikavanja mijenja od tocke do tocke, ali se kutovi izmedu dviju krivulja cuvaju,

Prcslikavanje koje ima svojstvo cuvania kutova i svojstvo stalnosti rastezanja zove se konformno preslikavanje I orste iIi krace konformno preslikavanje, tj. preslikavanje koje cuva oblik.

Iz navedenog slijedi: Ako je funkcija w = f (z) analiticka u podruciu D, pri cemu je u svim tockama tog podrucja f'(z) #- 0, tada je preslikavanje sto ga vrsi ta funkcija w = f (z) konformno u podrucju D. Maze se pokazati da vrijedi i obratno ako jednoznacm funkcija w = f (z) vrsi konformno presl.kavanie, tada ie funkcija f (z) analiticka s derivacijom koja je razlicita od nule.

Preslikavanje, koje ima svojstvo stalnosti rastezanja pri cemu se kutovi cuvaiu po apsolutnoj vriiednosti, dok se smisao vrtnje tih kutova mijenja na suprotni, zove se konformno preslikavanje II orste.

85

Opcenito se mozc kazati: ako je preslikavanje §to ga vdi funkcija fD = f (e) konformno, to ce funkcija 'W = fez) vrsiti konformno preslikavanie II vrste. Stvarno, posljednie prcslikavanje moze se prikazati kao superpozicija dva]u preslikavanja 'W = f (z) i w 1 = to. Kod prvog preslikavanja kutovi se euvaiu kako

po velicini tako i po smislu vrtnie, dok kod drugog pre-

y slikavanja smisao vrtnje kutova se miienja na suprotni.

Navedimo kao primjer poznatu nam funkciju w = i, koja nije analiticka, pa preslikavanie nije konfonnno niti u jednoj tocki ravnine z, Preslikavanje §to ga vrsi ta funkcija sastoji se u tome da tocka z = x + i y prelazi u tocku z = x - i y, koja je simetricna s obzirom na realnu os X, pa svaka dva smjera koji izlazi iz

tocke z i koji zatvaraju medusobno kut a prelaze u dva smjera simetricna s prvima, a kut izmedu njih bit ce - a. Vidi sliku 30.

o

x

Na taj nacin pri preslikavanju pomocu funkcije 'W = z mjerilo ili modul preslikavania se ne mijenja, a kutovi se cuvaiu po apsolutno] vriiednosti, ali smisao vrtnje kutova mijenja se na suprotni.

N a kraju spomenimo jos da pomocu analitickih funkcija mozemo dobiti mnogo ortogonalnih sustava krivocrtnih koordinata. Napose, koordinatni pravci u konformnom preslikavanju prclaze u dvije familije ortogonalnih krivulja i obratno, ortogonalna mreza krivulja transformira se u pravokutnu dekartovu mrezu.

U predasniem poglavlju pokazali smo da svaka analiticka funkcija f (.I) = = u ex, y) + i v (x, y) predocuje geometrijski dvije familije ortogonalnih krivulja i kao primier uzeli smo analiticku funkciju

1

f (z) = u + i v = Z2 = (x + iy)2 = (x2 - y2) + i 2 x y

86

pa smo pokazali da jednadzbe

I I t

t

Slika 30.

x2 - Y 2 = U = const.

2 x y = v = const.

predocuiu gcomctriiski dvije familije ortogonalnih krivulja i to istostranih hiperbola. Vidi sliku 31a.

Za graficko predocenie tih krivulja uzeli SInO za parametre u i 'V vriiednosti u = I, u = 3 i u = 5, a takoder v = 1, v = 3 i v = 5, a to su iednadzbe

medusobno okomitih pravaca paralelnih s koordinatnim osima U i V. Na taj nacin familije koordinatnih pravaca pri konformnom preslikavanju pomocu analiticke

x

v
u=-5 u=-) u=r l u=1 u=3 U= 5
5 .. =5

J .. =3

T .. = /

-5 -J -/ 0 T IJ 5 ~
u
-1 .. =-1
.. =-]
-)
v=-5
-5 a)

bJ

Slika 31.

funkcije f (z) = Z2 prelaze u familije ortogonalnih hiperbola. Vidi sliku 31 b, a takoder primjere navedene dalje pod 2.

Primjeri

1. Pokafi kakvo preslikavanje vde zadane funkcije i odredi, ukoliko je konformno, mcdul (! preslikavania i kut 1p zaokreta tangente.

1) w.= 3 z,

to = 3 (x + iy) = 3 x + i 3y. u = 3 x i v = 3y.

Zadana funkcija zadovoljava Cauchy-Riemannove diferencijalne [ednadzbe pa je analiticka funkciia, koia vrsi konformno preslikavanje u svim toarma ravnine e, ier je w' = 3 #c 0 Odatle sliiedi dalie da je koeficiient iii modul rastezanja (! jednak w' = 3 u bilo kojoj tocki ravnine z. Buduci da je '" = arg w' = 0, smier pri preslikavaniu se ne mijenja.

2) w = Z2.

Znamo vee da ta funkcija zadovoljava Cauchy-Riemannove diferencijalne jednadzbe u svim tockzrna ravnine z osim ishcdista koordinatnog sustava, jer je w' = 2 z = 0 sarno u toCki z = O. Stoga vdi konformno preslikavanie u svim toekama osim ishodista 0, gdje ne fuva kutove vee ih udvostrucava,

Kako je

. 12"

W = Z2 = (r el'P) = r2 ., ,

slijedi: arg z = rpo prelazi u arg w = 2 rpo' odnosno

arg w = 2 arg z,

87

Npr. za z = 1 + 2 i

w = (1 + 2 i) 1 = - 3 + 4 i, pa prema formulama (29) imamo:

arg w = 2 arg Zo = 2 arc tg j = 2 arc 63°25' = 126°50'

iIi

U svim ostalirn tockama ravnine % preslikavanje w = Z2 je konformno, Uzmimo na primier tocku Zo ~.~ 1 -+ 2 i:

Wo = f (%0) = (1 + 21Y = - 3 + 4 i, dok je w' = 2 e, pa je

W~ = 1'(zo) = 2 (1 + 2 i) = 2 + 4 i.

Modul rastezania

(! = I w~ I = V 4 + J 6 = V20 __:_ 4,5, a kut zaokreta tangente

, ( 4 ) ,

V' = etg f (zo) = arc tg \2 = arc tg 2 __:_ arc 63°25 .

iii

V' = cP - q; = arg I (zo) - arg Zo = arc tg ( ~ 3) - arc tg 2 __:_

__:_ arc (1800 - 53°10') - arc 63°25' = arc (126°50' - 63°25') = arc 63°25'.

3) w = 2 Z2 + z u tockama

) l'b) 1,

a ZI = 1 Z2 = - 4"" + z.

Iz primiera 1) i 2) slijedi da je zadana funkciia w analiticka kao zbroj analitiekih funkcija, pa vdi konformno preslikavanie u svim tockarna ravnine s,

a) U tocki ZI = 1.

w 1 = 2 + 1 = 3, Tocka lefi na realno] OSI U. w' = 4 z + 1, pa je w~ = 5.

Slijedi: koeficijent rastezania e 1 = 1 w; I = ~ dok je kut zaokreta tangente tpl = arg w~ = o.

1 .

b) U tocki %2 = - 4 + I,

w 1 = 2 z~ + Z:2 = 2 (- ~ + i) :2 - ! + i = - 1;. Toeka W:2 Idi na realnoj osi U.

, 1" (1 .) 1 4 .

w = 4 z + ,pa je W:2 = 4 -""4 + J + = a,

pa ie koeficiient rastezania

(!:2 = I w~ I = ~

dok je

I 7t

tp:2 = arg W:2 = -.

2

88

c) U tocki Z3 =

a 4

w 3 = 2 ( - /6) - ~ = - ! - ;;

w; = (4 Z3 + 1) = 1 - i, pa ie

e3 = I w; 1 = 11 - i I = ~/2,

t ( 1 ) n

1J' = arg w 3 = arc tg ~ = - -.

-1 4

2. Koji dio ravnine z se stefe, a koji se rasteze pri preslikavanju

1) w = Z1.

Raeunamo koeficiient ~ rastezania, odnosno stezania: f} = I w' I = 2 I z I, a odatle slijedi da za f} = 1, odnosno za I Z I = ~ krug polumjera ~ sa sredistern u ishodistu a se preslikava u samog sebe, dok se krug, I z I < ~ stde, a krug I Z I >; rasteze,

2) w = 2 Z1 - 8 z - 1.

f} = I Wi I = I 4 Z - 8 I = 4 I z - 2 I.

Nerna deforrnacija za ~ = 1, ti, za krug I Z - 2 I = ~, dok se krug t z - 2 I < ~ stefe, a krug I z - 2 I > ! rasreze,

I 3) w = _,

~

I 1 I I

e = I Wi I = - Zl I = T?1'

4) w = 3 Z3.

pa se krug I z I > I stde, a krug i z I < I rasteze, [krug I z I < + se stele, a I z I > I rastete].

3. Odre.Ii farnilije ortogonalnih krivulja u koje se preslikavaju, pomocu zadanih analitickih funkciia, pravci dekartove mreze,

l) w = eZ = e" + 17.

W = U + if) = e1{· e'7 = ~(cosy + isiny) = ~cosy + ie1{siny.

Sliiedi:

u = ~cosy v = ~siny

(a)

J ednadzbe (a) kvadrirajmo i zbrojimo:

a odatle je

Za x = Xo = const., ti .. za konstantni parametar Xo, dobivamo kruinicu sa sredistem u ishodistu koordinatnog sustava UV, ti, u ravnini W, dakle za varijabilni parametar x dobivamo farniliiu koncentrienih kruznica, Podijelimo li iednadzbe (a), dobit cerno ~ = tg.y, pa ie f) = U tgy iii uz patametar y =Yo = const,

89

a to ie jedrl.adfba familiie pravaca kroz ishodiste, pri temu su za

O<Yo< ~}

pravci u I, odnosno u III kvadrantu,

- ~ <Yo < st

dok su za

n

"2 <Yo < n

n

- - <Yo < 0 2

} pravci U II,odnosno u IV kvadrantu,

Pravci i kruznice siieku se pod pravim kutom, u temu se iskazuie svoistvo analiticke funkciie, Vidi sl, 32.

y

u

II

Slika 32.

Slika 33.

2) w = cos z.

u + i f.J = cos z = cos (x + iy) = [prema formuli (16)] = cos x ch y - i sin x shy, pa ie

Iz (2.) slijedi :

u = cos x chy }

f.J = - sinxshy.

(a)

u2 = cos2xch2y } f.J2 = sin2 x sh? y.

(b)

Pcdijelirno li prvu iednadzbu sustava (b) s ch2 x, a drugu s sh1 x pa dobivene iednadfbe zbroiimo, dobit cemo

iii uz konstantni pararnetar x == Xo = const.

To je familiia sredisnjih elipsa,

90

Oduzimanje navedenih jednad2bi (b) prethodno podiielienih s cos:l %, odnosno sa sin? x daie

To je familija hiperbola.

Rezultat preslikavania daie dvi]e ortogonalne familije konfokalnih elipsa i hiperbola, Nari§i sliku!

3) w = sin z.

4) w = sh z.

w = sh ex + i y)[prema (19)'] = sh x cosy + i ch x siny = u + i o, pa ,e

u = sh x cosy v = ch x sin y.

Postupaiuci na isti nacin kao u predasniim prirnjerima dobivamo:

v2 u2

sin 2 y-~ - cos2 Yo = 1,

a to su familije ortogonalnih elipsa i hiperbola, Nari§i sliku.

5) w = ch z.

4. Primiena u elektrostatici,

Neka su dana dva vodica smiestena u idealnom dielektriku, Neka su vii v 2 niihovi potenciiali, Osnovna zadaca se sastoii u prvom redu u odredivaniu nastalog elektrostatickog polja. Zadaca se poiednostavniuie, ako je zadano bilo koie konforrnno preslikavanje w = f (z). Tada pornocu funkcija u (x,y) i v (x,y) mozemo riiesiti odgovarajucu elektrostaticku zadaeu. Izrazi u (x,y) = = const, i v (x,y) = const. dat ce [ednadzbe ekvipotenciialnih Iiniia i silnica elektrostatiCkog polja.

z Uzrnimo kao prirnjer da je konforrnno preslikavanie zadano funkciiom w == Ar ch - . ·d

Odatle slijedi: z = d ch (u + i v), a prema (19)' imamo

x + iy = d(chucosv + shusinv)

pa re

x = dchucos v y = d sh u sin v.

Odatle na naein naveden u predasnjim primierima dobivamo:

a to su ortogonalne familiie elipsa i konfckalnih hiperbcla s fokusima Pi i Fl koiim ie 2 d medusobna udalienost, ukoliko srnatramo da su Uo i Vo konstantni parrmetri, Vidi sl. 33. Te elipse i hiperbole prornatrcmo kao ekvipotenciir.lne liniie, cdnc sno silnice nekog ravnog elektrostatickog polia, U prcstoru su to ekvipotencijalne plche i elipticki valici, 6ji su poprecni

presjeci prcdoceni na slici. '

Uviiek mozemo za iednu cd tih ploha srnatrati da ie vodic odredenog potenciiala. Na taj nacin odredit cemo silnice i poprecne presjeke za elipticke val;ke nabiiene elektricitetom,

91

§ 10. RlEMANNOVE PLonE

Znamo vee da funkcija w = f (z), gdje je z = x + i y j w = u + i v, vr§i preslikavanje ravnine z na ravninu w. Svaka tocka z I prelazi u pripadnu tocku W D geometriiski likovi (krivulje, podrucja) ravnine z pri prelazu na ravninu w transfonniraju se u druge. Krivulja x = x (z), y = Y (z) prelazi u krivulju U = U [x (z), Y (l)]; v = v [x (l), Y (l)], gdje je t parametar. Koordinatni pravci x = Xo prelaze u u =u(xo,Y) i v = v (xo,Y), gdje je Xo pararnetar, a pravci y =Yo pre1aze u u = u (x, yo), v = v (x, yo), gdje je Yo parametar,

Sada cerno kazati nekoliko rijeci 0 preslikavanju citave ravnine z na ravninu w. Neka je, na primjer, zadana funkcija w = Z2, koja u polarnim koordinatama glasi

pa je R = r2, dok je l/> = 2 tp,

OdatIe slijedi: prvom kvadrantu ravnine z, tj. za 0 < rp < ;, odgovara eitava gornja poluravnina w: 0 < t:/J < n, drugom kvadrantu ravnine z, ti. za -~ < rp < ]f, odgovara citava donja poluravnina w: n < t:/J -c 2 n, trecern kvadranru ravnine z, t]. za st < q; <: ~ n, odgovara gornja polooina drugoga lista ravnine w: 2 it < l/> < 3 n; i konacno cetvrtom kvadrantu ravnine z, t;. za ; n < rp < 2 Jr, odgovara donja polovina drugog list a ravnine w: 3 n < (/) < 4 n.

Pri ponovnom pornicanju tocaka po ravnini z njena slika W vraca se na prvi list ravnine w. To se dobije tako, da se spoje donji rub + U2 ravnine Wl S gorniim rubom + UI ravnine WI' Na taj nacin dobivamo dva lista WI i W2 za predocivanje tocaka ravnine z u ravnini w. Ta dva lista cine, kao i ravnina, jednu cielinu jer imamo neprekidni prijelaz na ravnine WI i W2' as ravnine W2 natrag na WI' Cije1a ravnina z preslikava se na dva lista ravnine w. Ta se geometrijska tvorevina zove

Riemannooa ploha za funkciju z = Vw. Vidi 81. 34.

Analogno funkciii z = Viii odgovara Riemannova ploha od tri lista: iz prvog lista slike w 1 toe aka z prelaze kao w 2 u drugi list, a iz drugog lista kao w 3 prelaze u treci list odakle se vracaju u prvi. Na isti nacin spajaju se n Iistova Riemannove plohe za funkciju z = ~/w) dok Riemannova ploha funkcije w = Ln z = In I z I + i Arg z ima beskonacno mnogo Iistova, ovdje bi z = e" bila jednoznacna pa ne bi imala viselisnu Riemannovu plohu.

Na taj nacin mozemo bilo koju analiticku funkciju promatrati kao jednoznacnu na njenoj Riemannovoj plohi. U tu svrhu dovolino je naznaciti pripadni broj lista Riemannove plohe doticne funkcije w za njene vrijednosti u bilo kojoj tocki I_

Stika 34.

92

§ 11. INTEGRAL FUNKCIJE KOMPLEKSNE· PROMJENLJIVE

1. Pojam

Neka je u podruciu D ravnine z = x + i y zadana funkciia

w =/(z) = u(x,y) + iv(x,y)

i neka se u tom podruciu nalazi krivulia C s pocetkom u tocki Zo i krajem u tocki z: Za krivulju C pretpostavliamo da je glatka, tj. ima tangentu koja se neprekinuto rnijenja. Vidi s1. 35.

Podiielirno luk z 0 z kri vulje C u po volii uzet broj n

lukova i to tockama Z D Z 2' Z 3' .... ' z ; _ ., pri cernu je Slika 35.

z ; = z, sukcesivno smiestenih u pozitivnom srnislu

krivulje C. Svakorn parcijalnorn luku dodijelimo pripadnu vriiednost f (z-=) . ~Zk' koia je dobivena mnozenjem vrijednosti zadane funkciie u lijevorn kraju tog luka s prirastom .1.Zk promienliive z, koji odgovara tom luku:

N acinivsi zbroj tih produkata, prosirirno ga na sve parcijalne lukove, pa na taj nacin dobivarno surnu:

"="-1

L f(z,J dztt..

k,.,O

(a)

Uz pretpostavku da maksirnum duljina svih djelornicnih lukova tezi nuli, pokazimo da izraz (a) tezi odredenom konacnom limesu, koji ne zavisi od nacina prerna kojernu ti parcijalni lukovi teze nuli.

U tu svrhu uvedirno oznake:

1

pa izraz (a) prim). oblik:

k="-l k=n-I

2 / (Zk) &Zk = L (Uk + i Vk) (.1.Xk + i &y,,) =

t=O k=O

k=~-I k="-I

- L (Uk AXk - Vk Aytt.) + i L (Vk AXk + Uk AYk). (b)

k=O Ic.O •

Kad maksimumi duljina svih djelomicnih lukova tete nuli, obje sume desne strane iednakosti (b) teze limesirna f u dx - v dy, odnosno i J v dx + U dy,

c c

93

pa Iijeva strana jednakosti (b) teu odredenom konacnom Iimesu, kad. duljine sviju parcijalnih . lukova teze nuli Taj limes zvat cemo konturnim integralom umnoska f (z) da uzduz krivulje C i oznacavati ga s f f (a) dr.

Imamo dakle C

f fez) dz = f u dx - v dy + i f v dx + u dy.

e c c

(30)

Ta formula prikazuje integral kompleksne promjenljive pomocu dva realna krivocrtna integrala, ona se lako panni, ako se napise U obliku

f f (z) dz = f (u + v i) (dx + i dy).

c c

(30)'

Iz formule (30) slijedi da ti konturni integrali imaju poznata svojstva linijskih (krivulinih) integrala:

1) Integral zbroja funkcija kompleksne promjenljive jednak je zbroju integrala tih funkcija.

2) Kompleksna konstanta stavi se ispred znaka integrala.

3) Integral mijenja predznak na protivni, ako put integriranja mijenjamo na suprotni, itd.

2. RacunanJe integral.

To racunanje vrsi se tako, da te integrale svodimo na dva realna krivuljna integrala.

Neka su

x = x (r),

y =y (t)

parametarske [ednadzbe krivulje C i neka poeetku i kraju te krivulje odgovaraiu vrijednosti para metra t = to i t = T. Pomocu tih jednadZbi svodimo integrale, koii ulazi u formulu (30), U odredene integrale:

T

f f (z) dz = f {u [x (t), y (t)] x'(t) - v [x (t), y (t)] y'(t)} dr +

C t.

T

+ i f {v [x (t), y (t)] x'(r) + u [x (t), y (t)] y'(t)} dt =

I.

T

= f {u [x (t), y (t)] + i v [x (t), y (t)]} {x'(t) + i y'(t)} dt. (30)"

t.

94

Ako miesto dviju realnih parametarskih iednadzbi krivulje C uvedemo jednu ekvivalentnu kompleksno-parametarsku;ednad.Zbu te krivulje C

z = z (r) = x (r) + i Y (r),

tu formulu (30)" mozemo napisati u obliku T

f f (z) dz = f f Lz on a'(z) dt.

C t.

(30)'''

Ta formula je podesna za racunanie krivuljnih integrala. Vidi takoder Repetitorij vise matematike, Dio III § 10. Linijski (krivuljni) integrali.

Primjcri

Napisi zadane iednadzbe krivulja C u kompleksno-parametarskom obliku, odnosno u obliku f(x,y) = o.

1. x = 2 cos t, Y = 2 sin t.

z (t) = 2 (cos t + i sin t).

K vadriran]e i zbrajanje zadanih jednadfbi daie

Xl + yl = 4. Vidi sliku 36.

r

r

1

x

-I

Slika 36.

Slika 37.

2. y = 2x.

Stavimo x = t, pa je y = 2 t. Prema z = x + iy imamo:

z (r) = t + i 2 t ili z = (l + 2 i) t.

3. x = 2 t, Y = tl - 1.

z (t) = 2 t + i (12 - 1).

X Xl

Uvrstenie t = - U Y = tl - 1 daje y = - - 1. Parabola. Vidi sl, 37.

2 4

95

4. z = 2 cos t + i 3 sin t.

Prema % = % + iy imamo

iii

x

T = cos t

y .

"3 = sm t,

x = 2 cos t

y'

sin t

Kvadriranje zbraianie tih iednadzbi daje jednadzbu elipse

5. z = t + it.

r y ,. ~].

6. z = £2 + it + 4.

Iz x = (1 + 4 i y ~'" t sliieoi iednadzba parabole

I-~ Y =--= ~ x - 4.

7. z ~-= t + -'- . t

[ Hiperbola y = !]. [x2 + yl ::;: 1].

8. z = cos t + i si n t

9. z = t (i t2 + 1).

Racunanie integrala kompleksne funkcije uzduz zadane krivulje C pokazat cerno sada na primierima.

Prim;eri

Izracuna] zadane integrale.

1. f I z I dz, gdje ie C odsiecak pravca, koji je iz tocke 0 usmieren prema tocki z = 2 + i. c

I -

1

Prerna slid 38 parametarska iednadzba tog odsiecka glasi

y

x

I I I

:y

I I I

x = 2 t, Y = t,

a kompleksno parametarska jednadtba ima oblik

2 X

z = x + i y = 2 t + i t = (2 + i) I.

o

Stika 38.

pri cemu ie 0 < t < 1.

Racunamo prerna formuli (30)'''.

I z I = V 4 t 2 + t 2 = t ~/s; dz = (2 + i) de

J t

f I z i dz = f to V'5 (2 + i) dt = V'S (2 + i) i t~ I = ~ Vs (2 + i).

coo

96

2. f ... 2 d.t', gdie jc C odsje~ pravca odredenog I % .... 2 I, jI =- 3 I i to za 1 < t < 2. Pribli c

ga grafiai.!

Rabuwno uzcvii U obzir da jc ... (I) = 2 I + i 3 I, odnosno • - (2 + 3 i) t, pa je <k = .' (I) dt = (2 + 3 i) dt:

222

f .2 ds = f (2 I + i 3 t)2 . (2 + 3 i) dt = (2 + 3 i)' f t2 dt = (2 + 31)3 .1 ~' I =

ell I

=- (2 + 3 i)3 (~-!) = (8 + 36 i - S4 - 27 i)! = (- 46 + 9 i)! = -107! + 21 i

3 3 3 3 3 .

3. J 91 (z) doz.

c

1) C je kndnica I z I = R.

z = R elt = R (cos t + i sin t), pa je 9t (a) _ R cos t;

dz = R (-sin t + i cos t) dt.

~ "

f = 2 f Reost· R(-sint + ieost)dt = = 2Rl f (-sin t eo. t + ieos2 t)dt = coo

"

2 Rl \ sin2 t + . (t + sin 2 t) 1_ 2 R2 . n -' Rl

= ---, - -- - ,--.n.

2 _ -_ 2 4 2

o

2) C jc radii-vektor tocke (2 + £).

[2 + i].

3) C je polukruznica I z I = 1. Poeetak puta [e u z = 1.

4. Izrafunaj .J i da, ako je c

1) C odsjcCak pravca od toeke 0 do tOCke (1 + i).

[1 ~ i] .

2) C izlomljeni pravac s vrhovima u toCkama 0,1 1, 1 + i,

[1 + i].

7 B. Apscn: Repetitorij viSe matematike

97

§ 12. NEOVISNOST INTEGRALA 0 PUTU. CAUCHYJEV INTEGRALNI TEO REM

Prije nego predemo na nezavisnost integrala od puta integrirania, odnosno na Cauchyjev teorem, kazat cemo nekoliko rijeci 0 podruciu integriranja. Podrucje se zove [ednostruko suoislo, ako u podrucje spada ravnina XY citava iIi ogranicena, podrucje ie dvostruko suvislo, ako je u citavoj ravnini XY iskliucena jedna tocka A (vidi sliku 39a), dok slike 39b i 39c takoder prikazuju dvostruko suvisla podrucja i to neograniceno 1 ograniceno,

y

y

r

.1

1

oj

bJ Stika 39.

et ;

Slican je oblik trostruko suvislog podrucia, Vidi dalje sl. 41.

Iz definicije odredenog integrala neprekinute funkcije f (z) znamo vee da vrijednost integrala zavisi ne sarno od podintegralne funkcije, vee i od puta integrirania C. Spojimo li tocke Zo i Z (vidi s1. 35) razlicitim krivuliama, koje Ide

u jednostruko suvislom podrucju, i izracunamo Ii f f (z) dz uzduz tih krivulja, dobit cemo, govoreci opcenito, razlicite vrijednosti tih integrala, Nastaje pitanie, kojim uvjetirna mora odgovarati funkcija J (a), da niena vrijednost ne zavisi od puta integrirania, vee jedino od pocetne i konacne tocke toga puta.

Kao i u slucaiu realnih krivuljnih integrala lako je pokazati da se zadaca svodi na iznalazenie onog uvjeta uz koji je integral uzet po zatvorenoi krivulji jednak nuli. Rjesenje nase zadace rnozemo provesti u vezi s odgovaraiucom zadacorn za realne Iinijske integrale, jer je integral kompleksne promjenliive izrazen sa dva realna integrala.

Kako je prema formuli (30)

f J (z) dz = f u dx - v dy + if v dx + ., dy

c c c

(a) I

zadaca se svodi na dokaz jednakosti dvaju realnih krivulinih integrala

f udx - vdy 1 e

f v dx +., dy. e

98

Pretpostavimo .da je funkcija f (z) = u (x, y) + i v (x, y) analitil:ka u svako] tocki [ednostruko suvislog podrucja D i ima u svakoj toeki togpodrucia neprekinute derivacije. Odatle slijedi da su funkcije u i f) neprekinute u podrueiu D zaiedno sa svojim parcijalnim derivacijama, koje zadovoljavaju Cauchy-Riemannove diferencijalne iednadzbe

1

Iz teoriie krivulinih integral a znamo da je

f P (x,y) dx + Q (x, y) dy = 0 c

gdje je C bilo koja zatvorena krivulja, ako funkcije P i Q zadovoljavaju uvjet

Za naA slucaj to znaci:

f u dx - f) dy = 0 c

ier je

(b)

f f) dx + u dy = 0 c

(c)

jer je

Uslijed analiticnosti funkcije j (z) ispunjeni su uvjeti (b) i (c) pa je prema (a):

f fez) da = O.

c

Time smo dokazali Cauchyjev teorem, osnovni stavak teorije analiti~kih funkcija:

Ako junkcija fez) jednoznalna u [ednostruko suvislom podrucju D ima u makoj tolki tog podrutja neprekinutu derioaciju, tada j, integral te /unkcij, uz,t uzdui bilo koje zatoorene krivulje koja pripada podrulju D, jednak nuli.

99

priIl}i;etftq..oo. da Cauchyjev teorem vrijedi za svaku funkciiu analiticku u podruciu D. ':,~i sliku 40.

. .rodru~' .oze biti i visestruko suvislo, na prirnjer trostruko suvislo pri-

kazari'aa naf.j!'i~ •.

1

o

Siika 40.

Slika 41.

Izvedemo li dva prereza Yl i Y2 i oznacirno Ii s G cjelokupnu slozenu konturu, koja se sastoji od kontura C, C 1 i C 2 i prereza Y 1 i Y 2' podrucje ograniceno konturorn G hit ce jednostruko suvislo pa cemo prerna Cauchyjevom teorernu za to jednostruko suvislo podrucie D dobiti

f fez) dz = 0, c

pri cemu konturu G obilazirno tako, da podrucie obilazenja bude uvijek sltjeva (u pozitivnorn srnislu). U tom slucaju oba prereza Yl i Y2 prolazit cemo dva puta u suprotnim smjerovima, pa ce se integrali po tim prerezima uzajamno ponistiti (vidi sliku 41). Konacno cemo dobiti

f f (z) dz + f f (z) dz + f f (z) dz :::: 0.'

c ~ ~

Kako vidimo na slici 41, vanjsku konturu obilazirno u pozitivnom smislu, a nutarnie u negativnom (povrsina desno).

Zamijenimo li smisao obilazenja nutarnjih kontura eli c 2 na protivni, imat cerno

f fCz) dz = f fez) dz + f fez) dz.

c

(31)

c,

c

•

Sad se i vaniska kontura i obje nutarnje obilaze u pozitivnom srnislu, pa mozemo fonnulirati Cauchyiev teorern za visestruko suvislo podrucie kako slijedi:

Ako je funkcija f (z) analiticka u zatvorenom oiiestruko suoislom podrueju D, to je 'integral te funkcije po vanjskoj konturi, koja omeduje podrucje D, jednak zbroju integrala po svim nutarnjim konturama koje omeduju D, pri cemu se roe u konture obilaze u pozitionom iii sue u negativnom smislu.

]00