Rubrika: Zatita od poara

Nadnaslov:
Naslov: Ponaanje drva i drvenih konstrukcija u poaru i otpornost na djelovanje poara
Podnaslov: U naem su mentalitetu uvrijeene predrasude o poveanoj opasnosti od poara pri primjeni drva kao
graevinskog materijala i slabijoj poarnoj otpornosti drva u usporedbi s drugim materijalima. S druge
strane, primjena drva u graditeljstvu vrlo je rairena u mnogim europskim dravama i moglo bi se
zakljuiti kako ponaanje drva u poaru ipak ne ocjenjuju posebno opasnim. Kako je ponaanje bilo kojeg
materijala u poaru teko mogue opisati na jednostavan nain, nema ni jedinstvenih postupaka za
vrednovanje ponaanja drva tijekom poara u nastanku, jer su europske zemlje razvile vlastite metode
ispitivanja i ocjene ponaanja. Uvoenje novih konstruktivnih rjeenja zasnovanih na proizvodima od
drva i materijalima na osnovi drva vratilo je drvo u zonu interesa projektanata te potaknulo ne samo nova
istraivanja u podruju mehanizama sagorijevanja i ponaanja drva u poaru ve se intenzivno istrauju i
tehnike za sprjeavanje i/ili usporavanje tih mehanizama
Pie: Prof. dr. sc. Adriana Bjelanovi, dipl. ing. gra.
Izvor: www.gradi.hr
E-mail: adriana.bjelanovic@gradri.hr
Karaktera: 15.812
Komentar: Ovaj lanak sam preuyeo sa stranice www.gradi.hr. Oni su nekada ranije preuzimali neke moje lanke bez
pitanja i najave, a kada sam kontaktirao administratora stranice, kazao mi je tada uz izvinjenje da
se i ja mogu posluiti sa materijalima koje pronaem na njihovoj stranici. Dakle, evo, ja
pronaao... :)

Rezultati spomenutih istraivanja usmjereni su na zakonodavne sustave i norme koje reguliraju primjenu drva u raznim podrujima
graditeljstva. Odredbama novog Tehnikog propisa za drvene konstrukcije ureena je obveza primjene norme HRN EN 1995-1-2 u
onim sluajevima kad se za drvenu konstrukciju zahtijeva poseban dokaz otpornosti na djelovanje poara. Metode prorauna, naela
i pravila dana u normi zasnovana su na rezultatima opsenih istraivanja ponaanja drva izloenog poaru i tehnika za
poboljavanje ponaanja drva, odnosnu primjenu pasivnih mjera zatite. Iako to inenjerima donosi nove zadae i odgovornost,
norma je i proraunski alat za ispunjenje dijela bitnog zahtjeva zatite od poara. Njena je primjena ujedno i jamstvo dodatne
sigurnosti konstrukcije, to pridonosi promoviranju drva kao konstrukcijskog materijala i irenju podruja njegove primjene u
graditeljstvu. Prezentiranje sadraja norme nije svrha ovog teksta, ali je bitno znati da se metode prorauna temelje na poznavanju i
razumijevanju ponaanja drva u poaru te uinku pasivnih mjera zatite na poveanje otpornosti drva na djelovanje poara, odnosno
utjecaju na produljenje vremena u kojem elementi, prikljuci i/ili dijelovi drvene konstrukcije zadravaju projektiranu mehaniku
otpornost i stabilnost. Razumijevanje ponaanja drva u poaru odluujue je za njegovu iru primjenu u graditeljstvu, a zasniva se na
poznavanju fenomena poara, svojstava i prirodne otpornosti drva na poar, poznavanju mehanizma gorenja, kemijskih i fizikih
procesa tijekom poara i povoljnom uinku pasivnih mjera zatite. Ovi su initelji ujedno i osnova teksta koji upravo itate, a kojega
emo objaviti u nastavcima u ovome i narednom broju magazina z&s Adria.

Poar
Poar je fenomen silovitog zapaljenja, neeljen je i ovjek ga ne kontrolira, dogaa se na nepredvidivim lokacijama i prouzroen je
potpuno sluajnim doprinosom energije. Vjerojatnost njegova pojavljivanja kombinirana sa zapaljivou drva predstavlja najveu
konicu za primjenu ovog materijala u graditeljstvu (pogotovo stanogradnji), to svakako zasluuje posebno razmatranje. Razvijanje
plamena osnovni je nain irenja poara, a etiri faze stvarnog poara prikazane su na slici 1. Dvije su faze poara presudne
poar u nastanku i puni poar, a materijal se u svakoj od njih ponaa sasvim drugaije.

AB Poar u nastanku (zapaljenje i prvo irenje)

BC Flash-over ("vatreni skok")
CD Puni ili totalni poar
DE Gaenje

Slika 1: Krivulja stvarnog poara

Poar u nastanku (zapaljenje i irenje) na dijelu AB:

Obuhvaa itav niz razliitih procesa poput naina izgaranja materijala, stupnja zapaljivosti, brzine irenja vatre po povrini i
intenziteta provoenja topline. Temperatura raste polako i gotovo linearno napreduje, zapaljive tvari su prisutne u malim i
ogranienim postocima, usporeno je zagrijavanje okoline (zidovi, stropovi i plafoni jo su hladni i pojaano upijaju toplinu), a vlaga
isparava iz svih materijala.

Flash-over (vatreni skok) na dijelu BC:

Flash-over ili vatreni skok prijelaz je (faza ili toka nakon koje nema povratka) iz faze nastanka u fazu punog poara. Temperatura
uspijeva destilirati zapaljive proizvode, a nastali plinovi u reakciji sa zrakom stvaraju zapaljivu mjeavinu. Zbog razvijene topline
temperatura okoline raste do vrijednosti dovoljne za zapaljenje, a potom u eksponencijalnom trendu ubrzano raste dostiui
500/600C u 5/25 minuta (ovisno o gorivu i dostupnoj koliini inhibitora gorenja). Poar na poetku zahvaa samo plinovita goriva, ali
se bre iri na sva prisutna. Stvorena koliina topline ini sve fenomene irenja praktiki zanemarivim, a sva zaostala vlaga eliminira
se velikom brzinom.

Puni ili totalni poar na dijelu CD:

Puni poar je faza u kojoj vatra zahvaa sve zapaljive materijale. Potrebno svojstvo materijala jeste sposobnost da odri nosivost i
ogranii poar na podruje nastanka kako irenje plamena ili vrelih plinova ne bi izazvalo visoke temperature na strani suprotnoj od
one zahvaene poarom, odnosno prijenos poara na susjedna podruja. Iako se otpornost na poar pripisuje materijalu, svojstvo
odupiranja punom poaru moe imati samo pojedini dio konstrukcije (ne materijal), jer ponaanje nosivih elemenata ovisi i o drugim
initeljima (uvjeti na osloncima, visina na kojoj je poarno optereenje i raspored optereenja). Ovoj fazi poara svojstveno je
zapaljenje svih zapaljivih materijala: zbog velike koliine proizvedene topline raste temperatura, disperzija vlage u okolini je
ograniena, snana je transmisija topline u okolinu zbog visoke temperature pregrada (zidovi i stropovi), a trajanje ove faze ovisi o
masi prisutnog goriva i doprinosu inhibitora. Razvijene temperature vie su i od 900C i rastu konstantno do dostizanja toplinske
ravnotee izmeu vanjskog i opoarenog okruenja. Ova faza je najopasnija jer su mogua oteenja (nekonstrukcijski elementi),
otkazivanja (elementi i dijelovi konstrukcije) ili ruenje cijele konstrukcije, a irenjem plamena kroz otvore, nastajanjem iskri i
uarenih dijelova poar moe zahvatiti i susjedna podruja.

Hlaenje ili gaenje na odsjeku DE:

Faza konanog hlaenja (od 300C do temperature okoline) vrlo je spora i jako opasna: hladni materijal s povrine skriva mjesta
gdje vatra tinja i mogue je novo zapaljenje. Zapaljivi materijal poinje se troiti, disperzija postaje sve vanija (pregrade i otvori),
temperatura se poinje smanjivati do 200/300C, isprva polako, a zatim sve bre, i ovisi vie o uinku isijavanja iz vruih povrina
nego o novom gorenju.

2. Mehanizam sagorijevanja drva u poaru

Tri osnovna parametra mehanizma sagorijevanja drva jesu:
toplinski (energetski) potencijal: koliina termike energije koja se razvija iz potpunog sagorijevanja materijala i ovisi o kalorijskoj
vrijednosti materijala. Kalorijska vrijednost drva priblino je stalna za istu botaniku vrstu (interval promjene za suho drvo listara je
232 kcal/kg, a 158 kcal/kg za etinare);
Gornji specifini toplinski kapacitet: energija proizvedena sagorijevanjem jedinice mase potpuno suhe tvari (tvar ije sagorijevanje
ne stvara vodu);
Donji specifini toplinski kapacitet: energija proizvedena upijanjem vode sadrane u drvu koje nije potpuno suho ili je proizvedena
tijekom reakcije i u stanju je vodene pare.

U proraunu stvarnog energetskog potencijala drva treba uzeti u obzir sadraj nezapaljivih tvari (masa im se oduzima od mase
drva), toplinski kapacitet prisutne vode zagrijane do 100C, toplinu isparavanja vode i specifinu toplinu vodene pare zagrijane do
temperature plinova isputenih u atmosferu.

Gorenje je posljedica toplinske razgradnje tvari od kojih se drvo sastoji (Tablica 1). U kemijskom sastavu drva prevladavaju ugljik,
vodik i kisik, to je osnovni razlog zapaljivosti drva i nemogunosti da ga se uini nezapaljivim. Molekule celuloze pritom sadre
koliinu kisika dovoljnu za gorenje bez vanjskih utjecaja, to znai da mogu goriti i bez dodatnog utjecaja zraka, odnosno podrivaa
gorenja u njemu (npr. kisik).

Tablica 1: Sastav drvne tvari

Komponente drva (% suhe teine) Celuloza Hemiceluloza Lignin
Crnogorica (etinari) 40 44 15 35 18 25
Bjelogorica (listari) 40 44 20 32 25 35

U mehanizmu sagorijevanja drva prevladava piroliza ili suha destilacija hemiceluloze (eeri velike molekularne teine), koja stvara
tvari topive u vodi (kiseline), drveni katran (mjeavina tvari netopivih u vodi, a taloenih ispod kiseline, i plinova koji se ne
kondenziraju, ve su zapaljivi) i vrsti ostatak drveni ugljen. Toplinski odziv nastaje izlaganjem drva izvoru topline, ovisno o
prisutnosti zraka (kisika), koji izaziva oksidaciju plinova i ugljena te proizvodi energiju dovoljnu za unitenje svih tvari u zapaljivim
spojevima. Inhibitori gorenja i difuzija plinovitih proizvoda pirolize prisutni su i ispod povrine elementa. Napredak sagorijevanja
uzrokuje nastanak ugljena koji donekle titi unutarnju masu od toplinskog napada, ali zbog svoje morfologije (duboke brazde i istake)
dozvoljava i izmjenu plinova izmeu okoline i povrine gorueg materijala (Slike 2 i 3). U osnovi ovih morfolokih promjena stoje
kemijski fenomeni toplinske razgradnje komponenata drva. Nastajanje brazdi vezano je za bru (pri niim temperaturama) toplinsku
razgradnju celuloze u odnosu na lignin. Zato nije sluajno to izgled pougljenjenog sloja podsjea na izgled drva napadnutog
gljivicama koje unitavaju celulozu (Slika 2).

a) b) c) d)
Slika 2:. Usporedba oteenja izazvanih: (a) biotikim faktorima (gljivice, trule) i (b) poarom, te prikazi (c) pougljenjenog drva i (d) drva napadnutog gljivicama

Pri temperaturi iznad 170C zapoinje pojava nepovratnih fenomena, s izmjenama strukture celuloze i proizvodnjom zapaljivih
plinova pirolize koji pridonose irenju poara. Trenutkom ulaska u flash-over fazu moe se smatrati dostizanje temperature od 200
220C. Letee estice proizvedene sagorijevanjem kreu se prema vanjskoj povrini hladei ugljen. Zbog uinka refleksije nastaje
stalna situacija, uspostavlja se ravnotea izmeu gubitka materije na povrini i povlaenja nepromijenjenog drva, a sve se odvija
brzinom pougljenjenja od 0,60,7 mm/minuti (ovisno o vrsti drva/proizvoda na osnovi drva). U sloju pirolize, podruju izmeu
pougljenjenog sloja i nepromijenjenog dijela presjeka, drvena supstanca vatrom je kemijski promijenjena, no jo uvijek ne i potpuno
razgraena (Slika 3). Za razliku od metala kojima se pri povienim temperaturama smanjuju mehanika svojstva, drvu je svojstvena
promjena presjeka. Za proraun drvenih konstrukcija na djelovanje poara zato je zanimljiv samo temperaturom nepromijenjen dio
presjeka, odnosno preostali presjek ispod sloja pougljenjenja u kojem su temperatura i mehanika svojstva nepromijenjeni (Slika 5).
Geometrijska svojstva preostalog presjeka ovise o brzini pougljenjenja i definiraju se umanjenjem cjelovitog presjeka drva za dubinu
pougljenjenja (slike 3 i 4). U odreenim poarnim scenarijima poznavanje ovog fenomena omoguava da se s relativno malim
aproksimacijama utvrdi vrijeme od trenutka zapaljenja do sloma. U takvim scenarijima, na kojima se zasniva metoda smanjenja
presjeka, brzina pougljenjenja o kojoj ovisi vrijeme do pojave sloma u pravilu je manja od brzine prirasta temperature u metalima. U
stvarnosti, neposredno ispod sloja pougljenjenja jeste sloj pirolize u kojem pougljenjenja nema, ali je temperatura ipak prouzroila
promjene mehanikih svojstava drva. One nisu znaajne, ali ih odreeni postupci prorauna na djelovanje poara ipak uzimaju u
obzir (metoda smanjenja mehanikih svojstava).

Slika 3: Promjene presjeka u poaru: (a) pougljenjeni sloj, (b) sloj pirolize, (c) nepromijenjeno drvo

3. Kemijski i fiziki procesi pri sagorijavanju

Sagorijevanjem drva i drvenih materijala dolazi do procesa kemijske razgradnje, stvaranja drvenog ugljena i pojave zapaljivih
plinova. Samozapaljenje tankog drvenog elementa moe se dogoditi pri temperaturi izmeu 340C i 430C, iako za dulje vrijeme
prethodno zagrijavano drvo temperatura moe biti i nia (oko 150C). Temperature do 100C (iznad sobne temperature) zagrijavaju
drvo i pospjeuju isuivanje, ali se smanjuju vrstoa i krutost. Vlaga poinje isparavati na 100C i zbog manjeg otpora para izlazi
kroz rubove, spojeve, otvorene pore i napukline. Temperatura je stalna sve dok voda potpuno ne ispari, a nakon toga ubrzano raste.
Izmeu 150C i 200C nastaju plinovi u kojima prevladava (70%) nezapaljivi ugljini dioksid (CO 2), a 30% ini zapaljivi ugljini
monoksid (CO). Pri temperaturama iznad 200C nastaje, odnosno raste koliina zapaljivih plinova, a smanjuje se udio ugljinog
dioksida (CO2). U trenutku zapaljenja plinova naglo raste povrinska temperatura, pa do pougljenjenja dolazi i u sloju pirolize (oko 5
mm debelom; slika 3). Na temperaturama iznad 500C stvaranje plinova znatno je manje, ali se zato poveava stvaranje ugljena, to
dovodi do tipine slike drva nakon poara.

4. Ponaanje drva u poaru i utjecaj svojstava drva

Iako je potrebna velika koliina energije da bi se drvo i materijali na osnovi drva zapalili, oni jesu zapaljivi. Premda im se zapaljivost
moe ublaiti impregnacijom, nanoenjem sloja zatitnog sredstva i/ili pasivnim mjerama zatite (obloge), ne mogu se uiniti
nezapaljivima. Kako je masivno drvo teko i samo u iznimim sluajevima e se zapaliti prije nekih drugih materijala, drvo se ipak
moe smatrati materijalom vrlo solidnih svojstava kad je rije o opasnosti od zapaljenja. Stvarne vrijednosti svojstava zapaljivosti
ovise o gustoi i botanikoj vrsti drva, sadraju vlage i odnosu obujma i presjeka elementa. Povrinom zapaljenog drva vatra se iri
tako da svako zapaljenje izaziva novu toku paljenja, ali je brzina irenja plamena relativno mala za materijal koji se smatra
zapaljivim, pa je upravo zbog niskog rizika zapaljivosti primjena neobraenog drva doputena u gotovo svim zemljama. Mjera u kojoj
drvo provodi toplinu ovisi o vrsti i nainu procesa zagrijavanja, postojanju kisika, gustoi drva te obujmu i veliini elementa. Pri
izloenosti punom poaru, do izraaja dolazi itav niz vrlo povoljnih svojstava drva. Povrina drva e se zapaliti tek kad je toplinski
tok dovoljno velik; u poetku e prilino jako gorjeti, no uskoro se stvara sloj drvenog ugljena koji prijei razvoj topline u unutranjost
(Slika 3). Kako je drvo izrazito lo vodi topline, vrlo malo topline prelazi u ostatak nesagorenog materijala. irenje topline u drvo
deava se prijenosom mase, u praksi najee difuzijom vruih plinova, a porastu temperature uzrok je napredovanje plinova.
Temperatura raste do vrijednosti koje izazivaju toplinsko razaranje drva s uinkom pougljenjenja. Na mikroskopskoj razini, struktura
drvenog ugljena kopija je strukture drva, a na volumnu masu ugljena utjeu i uvjeti pougljenjenja. Volumna masa ugljena crnogorice i
nekih vrsta bjelogorice (npr. lipa) moe varirati izmeu 0,2 g/cm 3 i 0,3 g/cm3, a samo neka drva (hrast, breza, jasen) mogu stvoriti
ugljen volumne mase iznad 0,4 g/cm3 (Tablica 2). Toplina sagorijevanja drvenog ugljena gotovo je dvostruka u odnosu na drvo, a
zanimljiva je i usporedba nekih drugih svojstava drvenog ugljena i drva (Tablica 2). Sloj ugljena titi podpovrinsku masu od
toplinskog napada i temperatura ispod povrine pougljenjenog sloja bliska je temperaturi okoline prije zapaljenja, pa se u tom sloju
drvo moe smatrati nepromijenjenim.

Tablica 2: Toplinska provodljivost i srednji specifini toplinski kapacitet drva i drvenog ugljena
Toplinski tok Volumna masa Toplinska provodljivost Srednji specifini toplinski
(g/cm3) [W/m C-1] kapacitet [kcal/(kg C-1]
II s vlaknima 0,15
Ugljen 0,28 0,23
na vlakna 0,10
II s vlaknima 0,38
Drvo (normalni uvjeti) 0,45 0,32 0,48
na vlakna 0,15

Toplinska provodljivost drvenog ugljena priblino je jednaka estini toplinske provodljivosti drva, pa je sloj drvenog ugljena zato i
izolacijski sloj koji usporava razgradnju dubljih slojeva presjeka. Kako je i provodljivost topline drva niska (Tablica 3), temperatura je
u unutranjosti presjeka znatno nia od one na povrini, a posljedica svega toga znaajno je vea otpornost drva na poar nego se
to smatra.

Tablica 3: Usporedne vrijednosti toplinske provodljivosti drva i drugih materijala

Materijal etinari Listar Opeka Beton Armirani beton elik
i
Koeficijent provodljivosti topline [W/m-1K-1] 0,13 0,17 0,75 1,5 2,3 45

Toplinska provodljivost ugljena u prosjeku iznosi 60% toplinske provodljivosti drva okomito na vlakna i manje od 50% u smjeru
paralelno s vlaknima. Razlika u provodljivosti drva okomito na vlakna i ugljena dovoljna je za kompenziranje manjeg toplinskog
kapaciteta pougljenjenog sloja. U drvenom ugljenu dolazi do porasta specifine topline s temperaturom, pa on titi nezapaljenu tvar
ispod sebe ak i u fazi sagorijevanja s usijanjem. Usporedba toplinske provodljivosti drva i drugih materijala dana je u Tablici 3 i
vidljivo je kako drvo u prosjeku prua viestruko vei otpor prolazu topline od drugih materijala.

Slika 4. Izloenost poaru usporedba otpornosti aluminijskih i elinih elemenata s drvenim elementima razliitog presjeka (lijevo) i odnos izmeu gustoe () i
stupnja sagorijevanja (RC)

Fizikalna svojstva drva su pod utjecajem temperature gotovo nepromijenjena. Smanjena nosivost elementa posljedica je slabljenja
presjeka zbog sagorijevanja, a smanjenje vrstoe i krutosti je zanemarivo. Oblik povrine, opseg, presjek i veliina elementa imaju
presudan utjecaj na ponaanje drva u poaru. Zapaljivost ovisi o odnosu povrine i volumena: to je odnos vei, poar se bre iri.
Otri rubovi i hrapavost povrine poveavaju ovaj razmjer i nepovoljno utjeu na ponaanje u poaru, a agresivnost poara
poveava i raspucalost drva (lijepljeno lamelirano drvo manje je zapaljivo od cjelovitog drva). Vrijeme koje treba protei do
sagorijevanja drva i proirenja poara ovisi o gustoi, pa razliite vrste drva sasvim razliito reagiraju na poar (odnos izmeu
gustoe drva () i stupnja sagorijevanja (RC) vidljiv je na Slici 4). Sadraj vlage u drvenim konstrukcijama kree se u rasponu od 8%
do 15%, ali je utjecaj ovog sadraja vlage na sagorijevanje zanemariv zbog relativno uskog podruja u kojem on prevladava.

(Nastavak u sljedeem broju.)