You are on page 1of 192

Cuentos, leyendas y tradiciones

indgenas del Caribe nicaragense

Tisi, yul umana balna dapi watpi


Nicaragua karibian indianka Yul damni, yul bayakna balna
latangka balna muih mining balna
kisika, almuka taim kisika an dawak Kus sauni akat Nicaragua
kuma kung bangwingka balna
tnatka nani indian sulani yalahwa lani balna
asangni kau

Cuaderno Intercultural
CR/2012/CLT/PI/6
N
863.44
C965 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas
del Caribe nicaragense / comp. Maricela
Kauffmann [et al.] -- 1a ed. -- Managua
: CRAAN, 2012
20 p. : il. col. -- Coleccin Identidades y Patrimonio Cultural)
ISBN 978-99964-879-1-4
1. LITERATURA INDIGENA-COSTA CARIBE
(NICARAGUA) 2. CULTURAS INDIGENAS

Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense


UNESCO SAN JOSE 2012, Programa conjunto revitalizacin cultural y desarrollo productivo creativo en la costa Caribe de Nicaragua.

Este programa es ejecutado por el Gobierno de Nicaragua, los Consejos y Gobiernos Regionales de las Regiones Autnomas Atlntico Norte y Atlntico Sur con
la asistencia tcnica del Sistema de Naciones Unidas con financiamiento del Fondo espaol para el logro de los Objetivos del Milenio.

El contenido de esta publicacin se obtuvo mediante actividades coordinadas por la Organizacin de las Naciones Unidas para la Educacin, la Ciencia y la
Cultura (UNESCO) en colaboracin con:
Consejo Regional de la Regin Autnoma Atlntico Norte (CRAAN)
Consejo Regional de la Regin Autnoma Atlntico Sur (CRAAS)
Instituto Nicaragense de Cultura (INC)
Centro para la Investigacin y Documentacin de la Costa Atlntica de la Bluefields Indian and Caribbean University (CIDCA - BICU)

UNESCO, Socios y Contrapartes


Equipo UNESCO Gobierno Regional Autnomo Atlntico Centro de Investigacin y Documentacin
Montserrat Martell Norte de la Costa Atlntica -BICU
Marianela Muoz Reynaldo Francis Gustavo Castro
Margarita Antonio Mara Rivas Donald Byers
Silvan Fagan Avelino Cox MelbaMclean
Emelda Castro Elizabeth Enrquez Keneth Gonzlez
Elnell Casanova Sherillee Ingram
Karen Bent
Consejo Regional Autnomo Atlntico Sur Instituto Nicaragense de Cultura
Rayfield Hodgson Vilma de la Rocha
Lourdes Aguilar Luis Morales Alonso
Angie Martnez Gloria Bacon
Glenne Narcisso Deborah Bush
Kensy Sambola

Los contenidos de esta publicacin son responsabilidad de sus autores, los investigadores y tcnicos de las comunidades Auya Tara, Awas Tigni, Tuburus,
Li Lamni, Kuiwi Tigni, Wasakin, Fruta de Pan, Rama Cay y Karawala quienes participaron de los Diagnsticos y Mapeos Culturales; la Revitalizacin y
Salvaguarda de Expresiones Culturales en Peligro y del Fondo de Investigaciones para la Revitalizacin Cultural.
PORTADORES CULTURALES
Miskitu Rufino Saballos Kurilia Pen
Investigadores Josas Jonas Samuel Juana Barrow Juilia Penn
Jos Bernabe Alfaro A y Elizabeth Salomn (Cuentos, Msicas y Danzas Donal Omeli Jonly Ingram Edwin Cisneros
de la comunidad Miskitu de Auhya Tara y la comunidad Sumu-Mayang-
Pablo Liberato Erika Soza Rebeca Ismael P.
na de Awas Tingni)
Celino Saiman Flix Dublon Rodolfo Findlay M.
Pilar Oporta Rodrguez (Origen, Cuentos y Leyendas de las comunidades Permo Saiman Roberto French Norman Fendly
del Territorio Li Lamni, Waspam) Soyapa Damaris Mixon Aura Mara Soza
Enrique Espinoza (Cuentos y Leyendas de la comunidad de Kuiwi Tingki, Virgilio Taylor Mara Magdalena Zepeda
Waspam ) Ulwa
Ogarti Davis Rubn Garca Gonzlez
Manuel Simon Walter
Elizabeth Salomn (Cuentos de Awas Tingni y Tuburus) Antonio Rivera Celia Henry Muller
Crescencio Alejandro Salomon (Leyendas, mitos y creencias del pueblo Jonahtan Julian
Petronila Mayorga Nola More Hunter
Mandro Julian
indgena rama) Epifanio Zamora Escobar Patricio Prez
Leonzo Knight Julin (Leyendas ulwa) Ernesto Rafael
Etan Zamora Thomas Olga Barrow Zepeda
Elona su esposa
Cristina Poveda (Cuentos y leyendas del pueblo indgena sumu tuahka) Guilermo Zamora Benjamin Orlando Soza
Levai Simon
Owernal Maibit
Bina Briton
Equipo editorial Dibujos Reinilla Wilson Rama Silviston Wallen
Margarita Antonio Miskitu Nelson Saballos Balvino Antonio Mc Crea Justina Patterson
Maricela Kauffmann Jos Bernab Alfaro Ulino Dambus Hodgson Amalia
Daisy Zamora Solorzano Nios y nias del Wangki en Berta Lacayo Ramn Martinez Danields Raquel Martinez
Aulas Culturales. Patricio Prez Basilio Ausencia Benjamn Genora Ellick
Traductores: Abner Morales Noem Lacayo Ruiz Toms Gamboa
Melvin James Rama Marta Ingram Eagan Rufino Omeir
Justecia Blanco
Leonzo Knight Crescencio Alejandro Salomon Olga Panting Whitevel Omeir Irma Blanco
Jorge Matamoros Sumu mayangna Luis Medrano Bruno Praice Macrea
Cecilia Palmiston
Elizabeth Salomon Nios y nias de Wasakin en Hellen Zelaya Gregoria Palmiston
Aulas Culturales. Susana Morris SUMU MAYANGNA Osefa Wallen
Imgenes Ulwa Elisa Alfaro Rabat
German Miranda Cirilo Merigildo Reyna Simn
Jorbis Christian Bent Eustacio Benjamn Beadilia Salomn Felipe Martin Crimins
Obidio Mateo Simon Efran Genaro Carlos Pedro Francklin Crimins
Dibujos Portadas
Roberto Nicasio Mateo Rosalinda Mndez Charlie Mclean Narciso Simon
Abner Morales Ray Anthony Simon Marcela Zamora Zepeda Marcial Salomn Sebastin Prudencia Francis
Diseo y Diagramacin Nelly Willinton Daniela Patrn Leny Noel Simon Watson
Nubia Williams Josas Jonas Samuel Kandler Santiago
Francisco Saballos Mildred Hunter Elna Dixon
Tenorio Herrera Aquilino Melendez
ndice
Introduccin Astucias del conejo ante las amenazas del tigre . . 98 Cuentos de los pueblos indgenas
La hermana Sumbl . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Narrativas y tradiciones del pueblo El hombre perezoso . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 sumu mayangna y sumu tuahka
indgena miskitu Un encuentro entre el conejo, el tigre y la guatuza 104 Cuentos de Awas Tingni y Tuburus . . . . . .132
Cuentos, leyendas y tradiciones de las Cao del diablo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Baluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
La colina de las congojas . . . . . . . . . . . . . . . 108 La sirena y la anciana . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
comunidades del territorio L Lamni . . . . 18
Colina de la cruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Pahwa dawi ditalyang as karak yulni . . . . . . . . 134
La pescadora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
La confusin del tigre . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 El cuento de un nio (Muih albin as yulni) . . . . . 136
El sapo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
El conejo y el uhlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Familia pobre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Leyendas, mitos y creencias del La historia de un hombre
El hombre cazador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
El pap estricto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 pueblo indgena rama con una danta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Devuelvan al negrito . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Leyendas del pueblo rama . . . . . . . . . . 118 Cuentos de Wasakin y Fruta de Pan . . . . 146
El nadador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 El shauda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 La Sisimique y el hombre . . . . . . . . . . . . . . . 146
La leccin del pequeo Pnfilo . . . . . . . . . . . . 46 La Turkmala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 El dueo del tuno y dos hermanos . . . . . . . . . . 148
El gran cazador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 La unin de las dos islas de Rama Cay . . . . . . . . 121 El guila y el zopilote . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
El baile de los nios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 El tesoro en Palm Hill . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 El duendecillo y el hombre . . . . . . . . . . . . . . 150
La Lwa Mairin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 La Sea Mair o sirena . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Dos hombres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Los cangrejos del ro . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 El Cayo French Man Cay . . . . . . . . . . . . . . . . 123 El perro y el gatito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
El cangrejo de oro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Adn en el ro Indio . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 El hombre y el tigre . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
El gran ceibn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Creencias del pueblo indigena rama . . . . 125 Dos ladrones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
La duea del agua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Las piedras vivientes en Rama Cay . . . . . . . . . . 125 El tigre y la vaca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
El pjaro macu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Creencia del predecir de la manta raya . . . . . . . 125 El gran cacique indgena tuahka . . . . . . . . . . . 158
El Uhlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Creencias en semana santa . . . . . . . . . . . . . . 126 El cacique indgena Tapaspau . . . . . . . . . . . . 160
El poder de la piedra de trueno . . . . . . . . . . . . 68 Creencias en caminos subterrneos en Rama Cay . 126 La desaparicin de Apolonio . . . . . . . . . . . . . 164
El dueo del oro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Creencia en la conservacin de la carne de La historia de la nia desaparecida . . . . . . . . . 166
Rey Putibrat en las fiestas comunales . . . . . . . . 70 consumo para el da siguiente . . . . . . . . . . . . 127 La historia de Rubiskam . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Llili Yapti y Pura Yapti . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Creencia en Peryboy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 La historia de Samah . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Creencia en el Uhlak hombre simio . . . . . . . . 127 El dueo del hule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Cuentos de Awhya Tra . . . . . . . . . . . . 74 La sirena duea de los ros . . . . . . . . . . . . . . 172
El encuentro de un hombre con una uhlak . . . . . . 74 Creencia en la existencia de un pueblo
La suerte de un hombre pobre y la de un rico . . . . 78 submarino en Rama Cay . . . . . . . . . . . . . . . 127 Cuentos y leyendas del pueblo
Creencia en el entierro del cordn umbilical
El conejo, el buey y el tigre . . . . . . . . . . . . . . 80
como forma de pertenecer al territorio . . . . . . . 128 indgena ulwa
El conejo y la anciana . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Los huesos de la serpiente gigante . . . . . . . . . 178
La historia de dos hermanos . . . . . . . . . . . . . 88 Creencia en la puesta y salida del sol y la
posicin al dormir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 El rey y el murcilago . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
El sapo y el garrobo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Los tres sukias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Creencias en el espritu de los muertos . . . . . . . 128
Cuentos y moralejas de Kwuiwi Tingni . . . 94 La creencia en la cancula (calendario ecolgico) . 128 Los huesos de bakra . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Hermanos antagnicos: Wan y Too . . . . . . . . . . 94 Como hacer el kiskis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
ndice
Ta bila TAUWAN NATKA PULAN KA NANI . . . . . . . . . . . . 71 Muih al siwingklah karak . . . . . . . . . . . . . . . 151
L LAMNI RA MISKITU NATKA NANI BA . . . . . . . . . 73 Muih al bu yuln dau . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Tunan bahwa Auhya tara kisi ka nani . . . . . . . . . . . . . 75 Sul, pusi bin karak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
WAIKNA KUM UHLAK WAL PRAWAN BA . . . . . . . . 75 Nawah muih al karak . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Tunak bahtangka WAITNA UMPIRA AN YUWIKIRA KUM . . . . . . . . 79 Di malyang bu yuln . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
TIBANG, BIP, LMI KAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Nawah Bip Karak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Ta bila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 TIBANG KUKA WAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Tuahka usnikingh as ayangni Aupalk Yuln . . . . . 159
Tunan bahwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 MUIHNI WAL KAN BA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Ditalyang Nunh Tapaspau Yuln . . . . . . . . . . . . 161
Tunak bahtangka . . . . . . . . . . . . . . . . 15 SUKLING KAKAMUK WAL . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Apolonio disna yuln . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Kwiwi Tingni kisika an sinska bila nani . . . 95 Mimbin wana disna yuln . . . . . . . . . . . . . . . 167
Miskitu indian uplika nani sturka KAUHKIA: WAN WIHKI T . . . . . . . . . . . . . . . 95 Ditalyang Rubiskam yuln . . . . . . . . . . . . . . . 169
aisanka an tnatka nani LMI WIHKI TIBANG WAL . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Samah yuln yulna balna . . . . . . . . . . . . . . . 169
LAIKRA SUMBUL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Tas manpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Li lamni tasbaya tauwanka nani ra kisika an WAITNA SRINGWASKIRA . . . . . . . . . . . . . . . 103 Sulwah was manpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
almuka taim kisi ka nani . . . . . . . . . . . 19
MAMISKRA MAIRIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
TIBANG BUWI KRAS WIHKI TILBA WAL RA TA Wayal Kitang Ulwa Al Balna
TUSKAN BA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
SUKLING BA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 SETAN TINGNI KA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Karak
FAMALI UMPIRA KUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 SRI L KA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Wayal ktang ayangna . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
ANTIN TATAKRA WAIKNI KA . . . . . . . . . . . . . . . 31 L PRIHNI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Bakra wakalka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
PAP LKA KARNIRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 LMI LAL MANKAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Watyu balna yulkana . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
NIKRU LUPIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Umis dapi nah karak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
YAYAURA KUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Indian sulani sumu-mayangna yulni
PNFILO LUPIA LISING KA BA . . . . . . . . . . . . . .47 damni
ANTIN TATAKRA TRA KUM . . . . . . . . . . . . . . 49
TUKTAN NANI DANS KA . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Awas Tingni yulni damnini . . . . . . . . . . 133
LWA MAIRIN BA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Baluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
AWALA WAIHRU KA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Yal muihbarak as dawi waspa daniwan karak . . . 135
GL WAIHRU KA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Pahwa dawi ditalyang as karak yulni . . . . . . . . 135
SISIN TARA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Muih albin as yulni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
L DAWAN KA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Tibang dawi uhluk karak . . . . . . . . . . . . . . . 141
Al as dawi pamka yal as karak yulni . . . . . . . . . 143
Almuka taim kisi . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Indian sulani Sumu tuahka Kisini dawi yul
MAKUA STURKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 bayakna balna . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
UHLAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Uluk wna, muih al karak . . . . . . . . . . . . . . . 147
ALWANI MAHBRA PAWIKA BA . . . . . . . . . . . . . 69 Kalwirah bu dawak tas danwan karak . . . . . . . 149
GL MAIN DAWAN KA . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Kusma yakal karak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Introduccin
Ta bila Tunan bahwa Tunak bahtangka
8 Introduccin

A
travs de los siglos la narracin ha servido siempre Estas recopilaciones son parte del resultado del Fondo de
como instrumento fundamental para transmitir de Investigaciones para la Revitalizacin Cultural promovido
boca en boca los principales elementos que dis- por el Programa conjunto que es financiado por el gobierno
tinguen a las diversas culturas y que las determina como espaol, a travs del Fondo para el logro de los Objetivos del
propias de un grupo humano en particular. El rico patrimo- Milenio (FODM), y ejecutado por el gobierno de Nicaragua,
nio oral que poseen los pueblos de la costa del Caribe de en coordinacin con los consejos y gobiernos regionales
Nicaragua constituye, por lo tanto, una de las expresiones autnomos Atlntico Norte y Sur, y con la asistencia de
ms importantes de la pluralidad tnica y la herencia cul- las agencias del Sistema de Naciones Unidas. La UNESCO
tural mltiple que los caracteriza. como agencia responsable de este resultado estableci una
alianza con la BICU-CIDCA, con el fin de asegurar la convo-
Entre esta poblacin de orgenes diversos e identidades catoria, participacin y acompaamiento de investigadores
culturales propias que habitan el amplio territorio del Caribe en el mbito comunitario. Las propuestas de investigacin
nicaragense, se encuentran los pueblos indgenas miskitu, surgieron desde los mismos intereses de las comunidades,
sumu mayangna, tuahka, rama, ulwa, as como tambin y cont con el protagonismo de actores locales, con mi-
los afrodescendientes creole y garfuna, y el grupo tnico ras a que esta iniciativa de revitalizacin logre potenciar
mestizo. En estos pueblos indgenas y comunidades tnicas oportunidades econmicas y productivas vinculadas con
mencionadas, la transmisin oral en las lenguas maternas la riqueza y diversidad cultural de las regiones autnomas
ha sido crucial para la conservacin de sus patrimonios del Caribe nicaragense.
culturales.
La ejecucin del Fondo de Investigaciones para la Revi-
Para los pueblos indgenas la lengua materna es su patrimo- talizacin Cultural fue coordinada por las instituciones
nio primordial, y la tradicin oral un medio que contribuye contrapartes del Programa en la regin Caribe: el Instituto
al rescate, salvaguarda y revitalizacin del patrimonio inma- Nicaragense de Cultura (INC), y los Consejos y Gobiernos
terial en peligro. La lengua y la historia oral son indispensa- Regionales de la RAAN y la RAAS.
bles para conservar y desarrollar la riqueza cultural de los
pueblos indgenas. Es por eso que el Programa conjunto Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nica-
Revitalizacin Cultural y Desarrollo Productivo Creativo de ragense es una muestra de la diversidad lingstica que
la Costa Caribe de Nicaragua cumple con la tarea impos- enriquece a Nicaragua. El cuaderno presenta los textos en
tergable de fijar la expresin oral en la palabra escrita en las lenguas originales y en espaol. Las narrativas y tradi-
este Cuaderno Intercultural, para preservar y difundir en ciones de los pueblos indigenas miskitu, sumu mayangna,
sus pginas una amplia gama de cuentos, leyendas, tradi- sumu tuahka, rama y ulwa recopiladas en las comunida-
ciones y creencias recopiladas en las diversas comunidades des: Florida, Krasa, San Esquipulas, San Carlos, Krin Krin y
indgenas del Caribe nicaragense. Wiwinak, Kwuiwi Tingni, Tuburus, Awhya Tra, Awas Tingni
Ta bila / Tunan bahwa / Tunak bahtangka 9

HONDURAS

io Coco)
Wangki (R

Li Lamni
Kuiwitingni
Awas Tingni
RAAN Mar Caribe
Awhya Tara
Wasakin
Karawala

RAAS
10 Introduccin

y Wasakin y Fruta de Pan en la RAAN; y Karawala y Rama y solidarios con los dems, y venerar a la naturaleza de la
Cay en la RAAS. cual slo somos parte.

Esta recopilacin se hizo con la idea de retribuir a los pue- HONDURAS


blos indgenas un documento en donde se plasme la tradi- Coco)
io
cin oral sobre el origen de algunas de sus comunidades y, Wangki (R

del mismo modo, dar a conocer algunos cuentos inditos


de los comunitarios, adems de las leyendas y tradiciones
culturales. Los contenidos de los cuentos varan desde
vivencias en el ro, episodios con personajes animales,
relatos de familias, sucesos con espritus en las montaas, Li Lamni
experiencias de nios y nias, o distintos incidentes y peri- Kuiwitingni
pecias en la vida de la mujer. Los cuentos incluidos tienen, Awas Tingni
RAAN Mar Caribe
asimismo, valiosas moralejas como la de El cazador. Este Awhya Tara
cuento, en diversas variaciones, se encuentra en las tradi- Wasakin
ciones de muchos pueblos indgenas en distintas latitudes, Karawala
y rescata la relacin de estos pueblos con la naturaleza y
las formas de cuidar la flora y la fauna. RAAS
Tambin se encontrarn en estas pginas cuentos graciosos
dirigidos a los nios, leyendas con contenidos referentes Los cuentos recopilados en Kwuiwi Tingni (RAAN), contie-
a animales mticos, espritus y festividades tradicionales, y
nen siempre una enseanza o leccin expresada al final
leyendas populares como la de La Lwa Mairin, El guardin
de los mismos en una moraleja. Segn la historia, Kwuiwi
del bosque conocido como Uhlak un gigante que no Tingni es una de las comunidades mas antiguas del llano,
permite que destruyan los bosques, o El duende rojo. pero, por la poca documentacin existente sobre hechos
y sucesos que ocurrieron y presenciaron los descendientes
Los cuentos narrados por los comunitarios de Awhya Tra de los fundadores de la comunidad, las historias, cuentos y
(RAAN) hacen alusin a seres naturales o mitolgicos que leyendas, son ms bien imaginaciones y relatos annimos,
de alguna manera dejan un mensaje de cmo debemos que reflejan en algunos casos miedos ancestrales, y en
enfrentar los problemas que se nos presentan, ya que para otros, actos heroicos. Entre los cuentos que se recogieron,
cada problema siempre hay una solucin, y tambin nos en- los que contaban los jvenes eran, por lo general, cortos
sean que debemos conservar la calma, desarrollar nuestras y humorsticos, en los cuales la mayora de los personajes
habilidades de sobrevivencia, ser obedientes, respetuosos principales son animales y muy pocas veces se trata de
Ta bila / Tunan bahwa / Tunak bahtangka 11

Ta bila

N
icaragua Karibian kus uplika nani ba ai bla aisan prapa- Naha kisika an sturi wala nani sut ba sika Fondo de Inves-
tika yamnikira brisa, baha ba wal marikisa witin nani tigaciones para la Revitalizacin Cultural bui turbi pliki
ba kyamka mapla sat sat wina bal takan ba tanka. sakan, Programa Conjunto ta baikan wal, naha ba Espaa
gabamintka bui lahla lainkara ta baikisa, Fondo para Logros
Baha upla danika nani, kumi bani ai natka lka sat sat brih de los Objetivos del Milenio(FODM), wi yaba wark ka tilara
Nicaragua Caribian Kus tasbaya tara blara iwi banghwi ba bara Nicaragua Gabamintka bui alki daukisa, Atlantik Kus
tilara barasa indian kyamka wina takan nani Miskitu, Sumu Yahbra bara Saut Klauna Gabamint ka nani aikuki asla taki,
Mayangna, Tuahka, Rama an Ulwas nani; daknika wala nani baha sut ba Naciones Unidas buwi pura kaikanka wal. Na-
ba afrikan kyamka wina baltakan nani ba, Kriul an Gafun ciones Unidas blara UNESCO ba naha wark ka lalkika baku,
nani; dakni wala ba ispail indian wal miks takan kyamka BICU-CIDCA wal pramis kum daukan, tauwan sirpi nani ra
nani. Baha daknika kumi bani ba ai yapti bila aisanka tikras paiwaia, ta baikaia daukaia bara turbi taukaika uplika nani
almuka taim wina ban alki brih aula yaba wal aisinska lka sim mangkaia.
pawanka prapatika tanka marikisa.
Pyuwa luwan sturka nani aisaia lka painkira bri ba sika
Baha prapatika tara kulkan rispik ka ra, naha Programa hilp tara kum kan aulas culturales, apia kra cultura aisanka
Conjunto de Revitalizacin Cultural y Desarrollo Productivo nani daukaia. Baku natka ra kuka, dama nani, yapti bila
Creativo de la Costa Caribe de Nicaragua bui trai munisa aisasara an almuka taim sturka nani kakaira baku, tuktan
tauwan natka bla aisanka nani sat ka sut ba naha Cuader- sirpi nani ba skul watla nani ra asla paski aisan Wasakin ra,
no Intercultural ra ulbi asla paski mangkaia, baku ulbanka Karawala ra, San Jernimo ra an Rama Cay ra, sim Sistema
paski brih lika baha bla aisan prapatika prana nani ba kau Eucativo Autonmico Regional(SEAR) lukanka natka kat.
pain main kaiki br kaia, baku sim yaka laiuhra sim ban dimi Naha aisanka nani ba hilpka kum wan kisa kau kakaira
waia upla wala nani tilara kisi nani, almuka taim aisan sturka takaia wan almuka taim sturka nani aisi brih aula yaba, nahki
nani, natka lka nani an tasba lukanka sat sat nani Nicara- aisaia sapa bara ai kuki pana pana wan tanka briaia tanira.
gua indian tauwanka nani wina turbi pliki saki brih muni.
12 Introduccin

personas o humanos; en cambio los cuentos y leyendas ron y los daos que causaron, se cuentan calamidades e
contados por las mujeres son ms extensos y los contenidos infortunios, se relatan migraciones, conflictos intercultu-
abordan temas como el temor, la persecucin y el suspenso, rales y religiosos; y se describen lugares sagrados, hechos
con algunos elementos divertidos o graciosos; y, finalmente, inverosmiles, sucesos heroicos y hroes o caciques locales.
los cuentos y leyendas contados por los adultos y ancianos
se caracterizan por ser extensos, y con un enfoque histrico Las peripecias del desplazamiento del pueblo ulwa bajando
relacionado a reinados de pocas pasadas, recordando las el ro Grande de Matagalpa, hasta llegar a la desembocadura
buenas y malas administraciones de los reyes y la relacin y asentarse en Arawak (Karawala), y la astucia y sabidura
de stos con sus sbditos o con su pueblo. de los caciques y sukias que les guiaban son recurrentes
en la narrativa de la cultura ulwa. Los cuentos que aqu se
En general, los cuentos narrados en Awhya Tra, Awas Tingni renen son una pequea muestra seleccionada del ma-
y Tuburus igualmente ensean que la pereza no deja nada nuscrito Ulwa muihka balna (Cultura indgena ulwa) del
bueno, y que las desobediencias a los mayores o el irrespeto profesor Leonzo Knight Julin.
a la naturaleza nos acarrean grandes problemas, llegando
a veces hasta el caso extremo de perder la vida. Las narra- El cuento Los huesos de la serpiente gigante recoge la
ciones se asemejan en cuanto al respeto a la naturaleza, la tradicin del waula, serpiente gigange que habita en los
presencia de seres mitolgicos y la sobrevivencia del ser ros, y la leyenda El rey y el murcilago es ms bien una
humano en su medio ambiente. fbula que contiene su respectiva moraleja. En la leyenda
Los tres sukias se destaca el papel del lder Kungmak Pau
Los cuentos que narraron los comunitarios tuahka y las como sukia, y no cacique, como lo hace la tradicin ma-
leyendas, mitos y creencias rama, relacionan la fantasa yangna tuahka, y mezcla historias fundacionales como las
con la realidad e incluyen entre sus personajes: animales de las primeras seis familias ulwa, y la creencia tradicional
con atributos propios de la emocionalidad y los compor- de que las pozas profundas son entradas al otro mundo,
tamientos del ser humano, espritus y seres mitolgicos, el Paraso o el espacio sagrado malang. La leyenda Los
fantsticos o sobrenaturales, conquistadores, piratas y huesos de bakra narra la lucha del pueblo ulwa contra
tesoros enterrados, y reyes, reinas, prncipes y princesas. un hombre demonio o espritu que les impeda el paso
En las narraciones tambin se recogen rituales antiguos por el ro Grande, y al cual finalmente vencen, desapare-
y prcticas comunitarias, se expresan temores atvicos ciendo ste en medio de un relmpago. El rayo origina el
y supersticiones, y se muestran las creencias populares y surgimiento de dos isletas que existen en la actualidad y
las prcticas mgicas a travs de hechiceras, exorcismos y se encuentran la parte ms honda del ro que se denomina
conjuros; se recuerdan fenmenos naturales que ocurrie- Blue Hole (Hoyo Azul).
Ta bila / Tunan bahwa / Tunak bahtangka 13

Tunan bahwa

A
tlantik kus kumani kung pni muihni balna ritsni nuhni Adika nawi yakna balna kidi laih walwi talna yamnin la-
as dwa kidi kuduh sulani mahni dawak yalahwa lni lahni kaupak laihwi yamna programa conjunto munah m
st st dudwi dawak bik adika sulani muih barak yalahda lani balna parasni yamwi tanit yak kiunin, adika laih
balna yalahwa satni mahni lani duwi. Ispayul kingni yaklau Fondo para el logro de los Objetivos
del Milenio (FODM) munah lalah lainni yak nininglauna,
Adika sulani st st dawak yalahwa lni silp silp dwi adika dawak Nikaragua kingni dawi consejo muih balna, go-
Nicaragua kumani kung sauni yak yalalahwi, adika sulani bierno regional wadah dawak tingpal kau tunan duwa
balna miskitu, sumu mayangna, tuahka, rama, ulwah, kaput muihni balna kalpakwi tingta yayamna dawak Sistema de
bik afrodescendiente kriul dawi garfuna balna yalalahwa, Naciones Unidas muihni balna laih minit talwi nininglauna.
dawak sulani uk kidi laih ispayul; adika sulani bitik yak UNESCO laih adika tingnita yamna adika yamwi yaknin yulni
itangh tuni kat sumalna balna kidi munah sip dai yalahwa BICU-CIDCA karak banimak sitna, isning paknin dawak wais
lani balna kidi apakwi laihwi duwa atnin. muihni balna yayamwarang balna kidi yak niningna lauwi
tingna kidi yamna atnin yulni.
Programa conjunto Revitalizacin Cultural y Desarrollo
Productivo Creativo de la Costa Caribe de Nicaragua laihwi Adika yalahwa lni yaksihni kidi ritsni as kulna nuhni palni
yamwi adika sumalna balna kidi wauhtaya kau rawaswi dwi m yalahda lni balna sumalna atnin, kat m muihki
yaknin adika sulani mahni yulni wauhnitaya yamna munah, barak yayal dawi ahal balna kidi walabis ahal, yayal balna
yul damni, yul bayakna, yalahwa lni dawak kulwa lni Wasakin, Karawala, San Jernimo dawi Rama Cay kulni ni
balna nikarawa kumani kung kau indian pni st st balna balna yak sumamalna. Alas yalahwa lni kat sumalna yam-
kaupak nawi yakna. nin yulwa lni SEAR yulwa kaput. Adika yulni balna munah
yalahwa lni balna baisa amangladi, yulbaunin stni dawak
biri biri yulbaunin bik sip malahwi.
14 Introduccin

A travs de estas narraciones podemos conocer parte de la que los cuentos de espantos y aparecidos arraigados en
historia de las distintas comunidades, cmo se originaron, la creencia popular, han sido difundidos de generacin
cundo se fundaron y quines fueron sus fundadores, ya en generacin.
que por lo general se mantiene una relacin con los hechos
ocurridos o los sucesos sociales vividos en una poca de- Esta rica tradicin oral ha sido un recurso valioso para el
terminada, as como los nombres histricos de los caos o desarrollo de aulas culturales mediante las cuales ancianas
ros, cerros y montaas que estn estrechamente vinculados y ancianos portadores de estas lenguas y tradiciones han
a los argumentos principales de los cuentos y leyendas. enseado a nios y nias en escuelas de Wasakin, Karawala,
San Jernimo y Rama Cay, tal y como lo mandata el Sistema
Por ejemplo, existe una relacin directa entre las narracio- Educativo Autonmico Regional, SEAR. La revitalizacin
nes y los topnimos en base a lo que las personas vivieron cultural de expresiones en peligro, realizado en el marco
o presenciaron, o en referencia a sucesos que ocurrieron, del programa conjunto, se apoy tambin en estas inves-
ya fuesen stos reales o imaginarios. Tambin, si el lugar tigaciones que se llevaron a las aulas culturales.
era el punto de reunin de algunos animales silvestres en
busca de alimentos, de ah surga el nombre, por lo que los El cuaderno intercultural Cuentos, leyendas y tradiciones
cuentos y leyendas reflejan el modo de ser de la comunidad, indgenas del Caribe nicaragense muestra distintas viven-
su historia y sus acciones. cias, creencias, ideas, creatividad y tica, valores para que
podamos vivir la diversidad lingstica y cultural desde los
La obediencia a nuestros mayores cuyos consejos han de sentidos y las emociones. Las narraciones brindan la opor-
ser atendidos, pues quien los ignora incurre en fatalida- tunidad de profundizar en el conocimiento de lo que es la
des y desgracias, es otra de las enseanzas recurrentes en tradicin oral, la capacidad de narrar y de comunicarnos.
estas narrativas. Asimismo, las narraciones promueven el Son voces, instrumentos de comunicacin, visiones del
respeto a la naturaleza y el medio ambiente del que somos mundo; conocerlas permitir imaginar otros paisajes, re-
parte, y reflexionan sobre la vida y la muerte con diversas flexionar sobre realidades diferentes, respetar la diversidad,
interpretaciones. Una de stas, de carcter tanto pagano comprender nuestro entorno, contribuir a la equidad, esta-
como cristiano, es la creencia popular que el alma o espritu blecer dilogos, superar ignorancias, descartar prejuicios,
sobrevive a la muerte y que, dependiendo de sus acciones garantizar respeto y dignidad, y compartir cosmovisiones
buenas o malas, recibir un premio o un castigo. De ah en armona con uno mismo, sus semejantes y la naturaleza.
Ta bila / Tunan bahwa / Tunak bahtangka 15

Tunak bahtangka

D
ni yamka dapi umana balna ka asangka dak kuma ka tukka balna yamdai ka pan lihwan as laudadang yaka
kung asangka muih ka balna luih Nikarawa pas- karak alas balna wati yamti ihyawadai, muih bangwangka
kau bangya aslah kau dai yul yulnaka balna ya, yulka dapi lihwan sikka as mmaka balna salap tuk kau
yamka palka yulnaka muih ampas balna ya luih karak asung lwang ya lihkawan karak ka tukka ka yamti ihyawadai
aslah atnaka. as ya (FODM) Nikarawa nahka sikka ya tingka manah lwai
ka lihkawan ka yapa bik ka wlik bik sa, kalnangta nahka
ka muih balna alawangka wkwak balna dapi bangwangka asangni paskau banbang ya balna karak yapabik kanglawa-
wk karak alawi yawadai balna ya, alas balna muihkana kat naka ka, ka dka yamka balna bungpai ya sau tunak pas
bangwangka balna ya kaldaki yawadai asang pahka sikka kau dapi umahka kau bik ka dka yamka balna ya yamti
paskau yak bangwai ka muih mining balna, wayah,sumu ihyawadai, katka d wk bik talnaka ka; pa d balna yamti
mayangna,twahka, Rama, Ulwa, yapa bik muih baraska yawadai kau, asang muihka balna luih karak yul bauti tali
balna pah wk kaupak wna balna ya; a las balna yulkana d balna yamdai.
manah ampa bangwangka balna luih ya yuldai dadang.
ka dka yamka balna ka dapi yul yamka balna ka d
Yapa bahanh yul balna singnaka askalah dapi yakbangwan- as makalnak sikka palka ka asangmana kau ihi yawanaka
gka dasinaka kuma mka sarakau dapi Nikarawa asangka muih almuk balna dapi bataka balna luih pak kau, dapi
kau balna ya, yamnaka dka as watah dai ya yamti yawadai muih isau balnabik yul balna murupi tunakna kau watah
ka mka balmna kau, muih mining balna yulni dap muih muih ka balna kuih kau, ka laih bikis ka balna sumal ka
wk balna yulkana luih ya dasidai tisi balna, yul umana bal- balna kau, yapa bik Wasakin asangka kau, Awawak asangka
na yapa, rauka pumna dka balna yapa, dapi d wk balna kau(Karawala), San Gernimo dapi Rma Cay kau bik pa
pumti yakna dka balna yapa luih aslah kau yamti buktak yamdai, sumal kalnangta asangka paskau bik (SEAR). ka
as yakti muih luih kau kangkanaka yulka yamdai. yulka balna ka karak muih balna luih ya it atdarang yul
balna ya yamka yulti yawanaka m luih kau.
Narrativas y tradiciones del
pueblo indgena miskitu
Miskitu indian uplika nani sturka
aisanka an tnatka nani
18 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Cuentos, leyendas y tradiciones de las


comunidades del territorio L Lamni
Recopilados por: Pilar Oporta

La pescadora
H
aba una vez una mujer que era muy buena pescadora,
siempre que sala a pescar llevaba a la casa bastante
pescado para el consumo familiar y tambin para
vender, y con esto ayudaba econmicamente a la familia.
Usaba de una sola vez hasta cuatro anzuelos, saba mucho
de pesca. A veces las cuerdas de los anzuelos se le enre-
daban bajo el agua y ella se sumerga para desenredarlas
y sacarlos.

Uno de tantos das de pesca, lleg a la casa sin ningn


pescado, y ella pens: Esto no es posible, maana tengo
que traer el doble para reponer lo que hoy no saqu.

Esa noche so que un hombre le vino a reclamar y le dijo:


Mir, en esa casa vecina hay cinco nios que, cada vez que
llegs con bastante pescado, vienen corriendo alegres para
ver esos pescados y hasta te ayudan a subir los canaletes;
pero ni una sola vez les has regalado ni una sardina. Yo
he sido tan bueno contigo que todas las veces que sals a
pescar te he dado lo suficiente, y vos no hacs nada por
esos nios. No ves que a veces se duermen sin comer?
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 19

Li lamni tasbaya tauwanka nani ra


kisika an almuka taim kisi ka nani

MAMISKRA MAIRIN
Y
kum kan, kyulh mamiskra mairka kum kan. Miskaia
taki auya bni, utlara inska ailal brih balkan, utla piaika
bara wahwi atkaia dukia sim. Inska wahwi atki wina wi
kan. Miski tauki taim, kyulh ba walh wal kat ys muni kan.
Sam taim kyulh uka nani ba l munuhtara aiblakbia kaka
witin silp l munuhtara dimi wih, langhki saki, kli uli bal kan.

Bku bman miski taukisi, y kum lika utlara sip inska kum
pan brihwaras munan. Bara witin ba lukata: Naku lika
sip apia. Yauhka ba blistu yang aima wal prais pura praki
sakaiasna, bku lika naiwa mna sakamna.

Baha tihmika yapan taim, yapri sauhkanra kaikan waikna


kum bal witinra lawi dauki muni, naku win: Mairin, man
kaiks, wamtla lmara utla wla ba bilara tuktan sirpi mat-
sipsa. Inska ailal saki aulma bani, tuktika lupia nani ba lilya
taki mampara plapi wsa inskika nani ba kaikaia wisi; sam
taim hilp sut mai munisa kuaih kam nani suni. Ban sakun
man bui pana kau blim kum pan yabras. Pana yang bui
lika miskaia auma bani yamni maimuni, inska ailal maikri
balsma, sakuna man buwi lika tuktika lupia nani ba dukiara
diara kum sin daukras. Man kaikrasma ki, tuktika nani ba
20 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Por qu no llevs a la mam para que te acompae? As salimos, cuando yo est lista pasar por tu casa para que
ella tambin puede traer pescados para sus hijos, y ellos se salgamos.
alegrarn tambin por su mam. Cada vez que esos nios
se ponen tristes, yo tambin me pongo triste. Enseguida salieron ro abajo y arrimaron el bote a una
balsadera que tena un remanso, ese era el lugar de pesca.
Cuando ella se despert, ya no poda dormir pensando en Le dio los dos anzuelos que le haba prometido, y le dijo
el sueo. Muy de maanita, antes de hacer el desayuno, a la seora: Bueno, en nombre de Dios (que no me pase
lleg a la casa de su vecina con la que no se llevaba tan lo de ayer), pens.
bien que se diga, pero la llam y le dijo: Mir hermana,
hoy quiero salir a pescar, pero no quiero ir sola. Por qu Comenzaron a tirar los primeros anzuelos, cuando al rato,
no te vas conmigo para que traigs unos pescaditos y los a la seora que dijo que no saba pescar le jal el primero,
coms con tus nios? Te invito. y comenz a luchar para subirlo y sac un gran guapote.
La seora hasta llor de alegra por ser primera vez en su
La seora respondi: Pero yo no s pescar, nunca he podido vida que haba pescado, y siguieron con la faena.
sacar ni una sola sardina, ni anzuelo tengo, creo que voy a
ir en vano, mejor me quedo cuidando a mis hijos. Este fue el mejor da de pesca para las dos mujeres. Sacaron
lo suficiente. Cuando la vecina de la pescadora lleg a la
Pero la pescadora le insisti diciendo: Mir mujer, yo te casa, los nios saltaron de alegra; ese da para esos nios
voy a prestar dos anzuelos, yo s dnde se pesca bien y la fue de fiesta. De la alegra que vieran sus vecinas que ella
mejor hora para hacerlo, si quers hacer el intento, vers pudo pescar, la seora reparti pescados entre sus vecinos,
que no te vas a arrepentir. y el resto lo dej para sus hijos.

Con esa misma motivacin, uno de los nios, alegre, le dice Desde ese da, la seora se hizo la mejor pescadora y los
a la mam: mamita, yo voy a quedarme cuidando a mis nios engordaron, ya que mejoraron las condiciones de
hermanitos, yo s que en la tarde vamos a comer pescado vida de la seora, y ella motivaba a otras mujeres para que
si usted va dle mamita, acepte ir con la seora. tambin lo hicieran igual que ella.
Narrado por: Nola More Hunter
Por darle gusto a su hijo, la seora acept, y entonces la
pescadora le dijo: Vamos a salir despus que les demos Comunidad: San Esquipulas
de comer a nuestros hijos. Buscamos carnada suficiente y
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 21

sam taim plun sin piras yapi ba. Dia mata tuktika nani ma- Baha wina tisku kan, wal mahka taki wan, awala maya sait
mika ba sin man tnamyara brih waras, bara bku sip kabia ra. Duri ba brisi, l warban ka lupia lamni kum kanra suni,
witin sin inska brih balaia ai luhpia nani dukiara; bku lika balsa kum taura wilkan, baha ba miskaia plska pain kum
baha tuktika nani sim ai lilya bribia ai yapti wal. Baha tuktika kan. Kyulh wal pramis munan kata ba mairkara yabi muni,
nani sri taki bni, yang sin sri takisna. naku wisata: Arait, kaisa Dawan ninara kaikbia.Ai ku-
piara sin lki kan, du pali, kli lika nahwala bku aitakbiara.
Witin yapisi kupia krauwan wina kli sip yapras munan, baha
yaprika sauhkanra lkan man. Y baiwan taim, krikri wina Wal wi mahka miskan. Tisku kan, mairka miskaia lan apia
buwi, kau titan pata sim ridi daukras kainara, plapi mairka wisata ba pat aubi palisa; pt taki aubi sunan taim kasak
wala ba watla ra pas wan. Kaina wina witin baha mairka sahsing tara kum sakan. Mairka baha kaiki ban lilya bla inaia
wal lika ya pain apia kan, ban sakuna wini naku wisata: sut taki kan, ai rayaka aiskara pas trip inska kum ski kan.
Muihni, ai wals, yang naiwa miskaia waisna, kuna yakan Baha wina wal ban miski wan.
lika waia want apia. Man sin yuli kahbi was, bara bibi kam
nani naskaya wiria brih balma. Kaisa, mai paiwisna. Mahka wal kli utlara tauwaia kat, mairka wal sut kasak
inska ailal skan kata. Yu wala nani sut wal baha yua kau
Mairka pana naku ansa munan: Au pain, kuna yang mis- inska ailal skan. Bara wal utlara balan taim, tuktika lupia
kaia ln apia. Yang kau rayakira blim kum pan miskras, nani lilya bla dans sut puli bangwan; baha yuwa ba tuktika
kyulh kum pan sin apusna. Bahki man wamna, kau bitar nani mapara, lilyaka tara yuwa kum kata. Yapti ka sim lilya
utlara takaski, luhpi nani main kaikamna. Ban sakuna, bla inskika upla wala nani ra sim yuwan, tki ka wala lika
mamiskrika mairka kli tauwi naku wisata: -Mairin, kaiks, yang ai luhpia nani dukia ridi dauki swin.
kyulh wal len mai munaisna. Yang nusna ansara inska pain
miskaia plska, bku sim miskaia awar ka. Kaikma, man trai Baha yua wina, naha mairka sim kyulh mmiskra pain kum
kaikma kaka, sari takma apia.Tuktika lupia nani kum kata ba takan; tuktan nani sim mahka plun pain pih batanwi ban-
mairka aisi ba wli, lilya taki, ai yaptira naku win: Mamita gwan, bku sim wanka natka nani aiska pain takan, bara
yang takaski muihki sirpi nani main kaiki kaisna, yang nusna mairka ba bui mairin wala nani ra sim makabi kata witin ai
man wma kaka yawan tutni inska pibia was mamita, au nina blikbia wisi.
wis mairka na wal waia. Narracin: Nola More Hunter

Ai luhpia kupia lka daukaia wisi, yaptika waia au takan, Recopilacin: Pilar Oporta R., San Esquipulas, ro Coco
bara mamiskra mairka ba buwi naku win: Yawan naika
tuktan nani pata dakakisi wal taki wabia. Ska ailal pliki
brih taki wabia. Yang ridi kamna taim, mamta balamna.
22 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El sapo
H
aba una vez una fiesta que los n-
geles iban a hacer en el cielo, pero,
para poder ser invitados, los ani-
males deban de participar primero en una
competencia de canto entre todos ellos, y,
los que ganaran las competencias, podran
asistir a la fiesta. Empez la competencia, y
solo quedaban entre los mejores cantantes,
las aves y los pjaros; y entre los animales
terrestres, solamente qued el sapo. Pero l
estaba preocupado porque no poda volar:
Cmo llegara al cielo?

El sapo hizo amistad con la lora, que era uno


de los ganadores, y le propuso: Mire, ha-
gamos una cosa, todos los que ganamos el
concurso estamos invitados para ir a la fiesta
de los ngeles y disfrutar de esa alegra, pero
yo no tengo alas, usted s tiene y me puede
ayudar. Si nos toca cantar, hacemos un do.
Entre los dos lo haremos mejor, ya que de
todos los pjaros, usted cant mejor y es el
ms valiente.

La lora le dijo: Yo acepto, pero cuidado es-


tando en el cielo usted me falla, porque me
las va a pagar caro.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 23

SUKLING BA

Y
u kum kan ensal nani bui heven ra
paiwanka tra kum daukaia ridi takan,
daiwan satka sut nani dukia, lilya takaia
paiwan ka. Ban sakuna, baha paiwanka ra waia
kaka, kainara blistu kan daiwan nani sut asla
taki aiwanan praptiska tra kum dauki pana
pana mangki kaikaia; ansa daiura baha aiwa-
nanka ra pra lubia nani ba baman heven
paiwanka ra waia sip kata. Bara baha praptis
ka tnata alkan taim, aiwawanra kau pain nani
takan ba tnawira nani baman kan; tasba daiura
nani tla wina lika sukling baman aiwawanra
pain takan kata.

Sakuna sukling ka ai kupira trabil lki kan:


Nahki dauki yang heven ra uli wamna?,
lki kan. Taukisi, sukling ba rahwa wal pna
takan. Rahwa ba aiwanaia praptiska win takan
daiura kum kan, bara sukling bui naku win:
-Kaisa diara kum daukaia. Yawan aiwnaia prap-
tiskara win takan nani sut ba wan paiwansa
heven ra ensal nani lilyaka tlara; sakuna yang
tnaiwa apu. Man lika pain brisma bara sipsma
hilp aimunaia. Bara aiwanaia wan mangbia
kaka, wal duo kum dauki, kau pain aiwanaia
sip kabia, kan tnawira nani sut tilara man kau
pain aiwanram an kau kupiam karna sa. Baha
wli, pana tawi rahwua bui nku win: Yang
au maitakisna, kuna hevenrara wih pramis-
24 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Bueno, para no cansarles el cuento, lleg el da del viaje al El sapo tapudo rpidamente respondi: Ah, pero usted
cielo, se alistaron, y el sapo lleg donde la lora bien vestido acaso no sabe que yo brinco? Ustedes vuelan, y yo brinco...!
de saco y corbata, y la lora sin nada, porque ya se miraba y se jalaba su corbata de tan fachento.
bonita con sus plumas. Entonces el sapo se mont encima
de la lora, quien le dijo: La lora estaba escuchando de largo y se dijo: Bueno, si
este sapo no se acuerda quin lo trajo, ya me fall con
Agrrese bien, si usted se suelta yo no respondo. una mentira, y en el cielo nadie puede mentir, as es que
al regreso bajar a la tierra de un brinco.
La lora alz vuelo hacia el cielo. Una gran cantidad de p-
jaros la acompa, y del grupo de animales terrestres, slo De esta manera cuando termin la fiesta, todos los pjaros
viaj el sapo. Ninguno de los pjaros saba que iba con la regresaron a la tierra volando, y al sapo realmente le toc
lora, pensaron que el sapo, como no tena alas, se haba brincar esta vez; por eso qued todo chato, al caer aplas-
quedado. Cuando ya estaban en la fiesta en el cielo, uno tado. Por suerte no se muri.
de los pjaros queda viendo al sapo y le dice: Narrado por: Celia Henry Muller

Y cmo hizo para llegar al cielo si usted no tiene alas? Comunidad: San Esquipulas
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 25

kam aidaukras kama lika yang wal trabil brima, mna tara Sukling ka twisa yari nara, aima yuni nku win: Man nu
aiaibapaia kama. apu yang srutwisna ba tnka; man nani palisma, yang srut-
wisna bara aimayuni, ai niktaika ba aubi aubi man taukisa.
Heven ra impakaia yua ba balan. Wal ridi takan, bara sukling Rahwa ba laih mapa wina walisa sukling aisi kualhwi ba.
ba kuala pain diman, jakit, niktai sut dimi taki, rahwa ra wan, Bara ai kupya ra naku luka ta: Arait, naha suklingka witin
kuna rahwa lika dia ba kat, ai taya baman, kan witin kuala ya bui brih balan ba ai auya tikan sa kaka, pat ai pramiska
luhwa kabia sin, tya ba painkira prna sa. Bara suking ka kum pra luwan; hevenra kunin aisaia sip apia. Bku nara
rahwua purara tukbi ulan. Bara rahwua bila wisa: Man kli tasba ra tawi waia ra, srutwi luwi wabia.
pain aialki bribas, kauhma kaka yang pat apia kabia.
Bku tka, liya ka tara tnata alkan taim, tnawira nani sut
Wal mahka taki wan heven mta, daiwan tnawira satka ailal mahka pli kan tasba mta. Rahwa kata ba yakan plan.
nani tilara. Sakuna tasba daiura nani tla wina lika sukling Sukling ai dahra walan taim yakan takan kan. Bara uba
yakan kan. Daiura tnawira wla nani kumi sin nuapu kan sirang wi, sukling kata srutwi kahwan, bara tasbara kahwi, ai
sukling ba rahwa wal impaki ba tanka. Witin nani lki kan lama dusa pruki, tanhta takan. Bku taka sukling ba tanhta
ba sukling ba tnawa luhwa bara, sip balras munan. Mahka ban takaskan, tingki wibia pruras kan.
hevenra lilyaka tra ba lapta taki kan tlara, tnawirka kum Narracin: Celia Henry Muller
suklig ka ra kaikan, bara kaikisi naku win: Sukling man
tnawas ma ba nahki dauki hevenra balram?. Recopilacin: Pilar Oporta R., San Esquipulas, ro Coco
26 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Familia pobre

H
aba una vez una familia que tena
solo un hijo, este joven quera ser
alguien importante, pero no saba
cmo hacer ni a dnde ir para lograr su
objetivo, porque su familia era muy pobre.
Una tarde estaba sentado en el patio de su
casa y un viento fresco soplaba del norte,
mientras l pensaba en cmo lograr su pro-
psito, y as pens:

Este viento tan fresco que sopla del norte


debe ser el viento de la sabidura, y debo
de ir hacia el norte para buscar la sabidura.

Entonces el joven comenz el da siguien-


te a caminar hacia el norte para buscar la
sabidura. Cuando haba caminado por una
semana, lleg a un lugar donde poda viajar
en un bote que era muy rpido y que iba
hacia el norte, entonces pens:

Voy por buen camino, voy bien.

Y se embarc, subi al bote y viaj por un


mes; lleg a una ciudad donde encontr a
un hombre que era el dueo de la ciudad.
El hombre tena los ojos como de camalen,
cambiaba de colores, era un hombre muy
rico. El joven lleg donde este hombre y le
dijo que l dara su vida si era posible
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 27

FAMALI UMPIRA KUM

Y
kum kan, famali kum, luhpa waikna kmi
man bri kan. Naha tuktika wahma takan
taim, brin dauki kan witin upla yuwikira
takaia, sakuna witin ai tnka briras kan nahki
dauki yuwikira takaia, kan ai famali ba uba um-
pira sa. Tutni kum, ai watla latara yakan wi lki
sa, yahbra pasa suapni painkira kum krawi kan
tla ra, bara witin naku lukan: Naha payaska
painkira yahbra mina wina krawina, blistusa sins
lka pyas ka. Bku ba mihta yang yahbra mina
sait ra waiasna, sins lka plikaia.

Bku lki, yu baiwan wala ra, wahmi ka mahka


taki wapan yahbra sait ra, sins lka plikaia wisi.
Pat wik kum prais wapan taim plis sirpi kum ra
taki wan. Baha wina sip kan but kum ra ulaia,
but ka ba plaplapra, yahbra tani impaki kan,
bara witin naku lukata: Yabalki pain takisa,
pain impakisna.

Bku lki, but ka ra aimakan. Kati kum prais


impakan taim, tauwan tara kum ra ulan. Baha
tauwan ka ra waikna kum wal prawan, waikni ka
ba tauwanka aiska dawan ka kan. Naha waikni ka
nakra ba sim pikpik nani nakra bku kan, kalatka
shins taki kan, waikni ka ba lahlakira pali kan.
Wahmika naha waiknika wal prawaia wisi plki
wan. Bara waiknika ra wih, naku win: Yang
pruwaia sim wilinsna rayakira diara kum dauki,
upla takaia mata. Yang upla umpire, kuna laih
28 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

con tal de aprender a hacer algo valioso en su vida; que momento para regresar a su pueblo con su familia, y le ex-
haba hecho un viaje tan largo a pesar de ser de una familia plic que su familia era muy pobre y que l quera llevarles
tan pobre, para ser alguien y regresar a su familia con algo algo del fruto de su esfuerzo laboral.
diferente.
El jefe vio el sacrificio y la dedicacin del joven en el trabajo
El hombre acept al joven por haber demostrado tanto y le dijo que le dara todo lo necesario para que l pudiera
inters, y le dijo que si quera ser un joven ejemplar para la regresar donde su familia para trabajar en su propia casa y
familia tena que hacer todo al pie de la letra y aceptar las vivir bien. As llen un barco y lo despidi rumbo a su pueblo
condiciones que le daba. Una de las condiciones era que natal. Despus de quince das de viaje lleg a su pueblo,
trabajara sin un salario, pero le garantizara alimentacin, y cul fue el susto de los padres al ver llegar a su hijo con
la dormida y la ropa, y que trabajara por cinco aos, y hasta un barco lleno de cargamento! y todos los familiares y los
finalizar ese tiempo le pagara por todos sus servicios. vecinos lo recibieron. As este joven cumpli con su sueo
y vivi feliz trabajando el resto de su vida.
El joven acept la propuesta y prometi cumplir y trabajar
duro por cinco aos consecutivos, pero que l regresara a Todo sacrificio tiene su recompensa!
su familia convertido en una persona diferente. Narrado por: Rubn Garca Gonzlez

As luch por cinco aos consecutivos sin reclamar salario. Comunidad: San Esquipulas
Al cumplir la fecha, le dijo a su jefe que haba llegado el
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 29

wina balri baha muna piki wisi, bara bku brin ai daukisa, Baska ba wahmika sakrifaiska ra lki an ai warka ra latwan
kli famalikira tawi waia upla sat wala taki. kaikan ba lukan ka ra pramis takan witin dia want ba sut
yabaia, bara baha wal ai watla ra wih, wark taki, yamni iwi
Waikni ka kaikan wahma ba ba diara brin dauki pliki kan kabia. Bara bku wisi, but kum diara sat sat auhbi yaban.
bara ai mihta ra brin. Bara win, man famali kam tilara wahma Baha brih wahmika mahka impakan kli ai watla mata. Wik
yamni kum takan mai daukisa kaka, man blistusma diara wal impaki ai watla alkan. Bara famalika, pni ka nani aiska
sut mai wimna ba bli wali dauki kaia bara laika nani sin kaiki lilya taki, ta iwan, wahma ba nahki diara ailal wal taki
alki daukaia. Bara l kum ba sika mani matsip kum, mna wan ba kaiki. Bku muni naha wahma ba ai brinka alkaia
luhwakira, wark takaia kuna plun, yapaika bara kwuala lika plki kan ba daukan, bara wark taki, ai raya ka aiska lilia
prisant bri kaia. Wark sut dauki tnata alkbia kat ra mamna iwisi pruwan.
aibapana, win. Wahm au taki, pramis takan diara sut wibia
ba daukaia, wark karna prisant takaia mani matsip kum, ai Sakrifais bani ba, ai mana pain brisa naha tasba ra!
famali ra upla sat wala taki waia mata. Narracin: Rubn Garca Gonzlez

Bku tka, mani matsip ba karna wark takan mna luhwa. Recopilacin: Pilar Oporta, San Esquipulas, ro Coco
Ai pyuwa tnata alkan taim, ai baska ra win witin mahka kli
ai famali ra tawi waia pyuwa ba alkansa. Bara yang nani
ba upla umpira banghwisna, ba mihta wantsna, laiptika
mana diara pain kum pan brih waia.
30 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El hombre cazador

H
aba una vez un hombre ca-
zador que tena seis hijos, y
todos ellos eran muy valien-
tes: salan de caza an de noche, no
le tenan miedo a nada, se topaban
con tigres, jabales, y cazaban los
animales ms feroces. El padre haca
esto con todos sus hijos para ense-
arles a ser valientes.

Un da, tres de los hermanos habla-


ron para salir de caza y resolvieron
llevar con ellos a su mam, para
demostrarle a su padre que todos
eran valientes al igual que l. Se pu-
sieron de acuerdo, y decidieron salir
de caza por varios das.

Dirigidos por el hijo mayor, salieron


de gira hacia las espesas montaas
para demostrar a su padre que ellos
tambin haban aprendido mucho;
prepararon sus raciones de alimen-
to y se despidieron del resto de la
familia.

Se iban de caza por tres das, y sa-


lieron muy de maana con rumbo
hacia la montaa donde su padre
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 31

ANTIN TATAKRA WAIKNI KA

Y
kum kan antin tatakra waikna
kum, luhpa waikna siks bri kan.
Baha nani sut ba kupia karna,
tahplu lkan ka brih banghwi kan.
Tihmia sut antin takaia wih banghwi
kan. Diara kum mpara sim sibrin
apu kan. Daiwan sat sat aikuki prawi
kan, limi, tilba satka nani. Witin nani
ba kau daiwan kraskira nani kaia
laik kan. Papika ba ai luhpia nani
sut wal bku dauki kan, kupia karna
daukaia wisi.

Yu kum kan, ai muihni yumhpa taki


ridi takan antin waia. Bara witin nani
ai tilara ai mamika sim brihwaia aisi
banghwan, ai papika nakra ma-
rikaia, witin nani sim ai kupia kar-
na ba tanka. Bku lki, antin ra taki
wan yu kulki kum dukia. Muihnika
almuk bui ta brih, ai kuki taki wan.
Kau unta tra ba plki wan, ai papi ka
nakra marikaia witin nani sin diara
manis lan takan ba tanka. Ai yaba-
lka pata lupia nani ridi dauki brih,
mahka taki wan, ai famalika wla
nani wal ai lakula dauki muni. Yu
yuhmpa dukia ridi taki banghwan
kan bara kau titan ai m diski kan
32 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

normalmente los llevaba en busca de carne de los dife- abrazaron todos muy contentos por estar salvos. Entonces el
rentes animales. pap se qued esa noche para descansar y despus valorar
la condicin de sus hijos y esposa para regresar a la casa.
Y as pasaron tres das, y el padre los esperaba ya preocu-
pado; al cuarto da no llegaron y, en fin, nunca regresaron, Dos das despus de descansar, le pregunt a su esposa si
se perdieron en el bosque. estaba dispuesta a hacer el viaje hasta la casa que quedaba
a seis das de camino para regresar.
El padre de los seis hijos, muy triste sali en la bsqueda
de su esposa y sus tres hijos que se haban perdido en la Este hombre, que con tanto esfuerzo sac a su familia de
montaa donde se haban internado. la montaa, reflexion: debo buscar yo lo necesario en la
casa y no forzar a toda la familia para tener mucho, porque
Ellos se haban ido ms lejos de lo que se imaginaban, no as casi pierdo la mitad de mi familia.
vieron manera de salir, y ya estaban convencidos de que
se haban perdido en la montaa; por eso se instalaron De esta forma, slo salan una vez a la semana para cazar, y
haciendo una casita a la orilla de un ro. vivieron felices toda la vida. Colorn colorado, este cuento
se ha acabado!
Despus de muchos meses sin descanso de buscar a sus Narrado por: Mara Magdalena Zepeda
hijos y esposa perdidos en la montaa, el pap finalmente
se alegr mucho de haber encontrado bien a su familia, y se Comunidad: San Esquipulas
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 33

mahka taki unta ra wapan, ai papika brih tauki, daiwan ailal ba dukiara. Aikuki, lilia, ini, ai lakula dauki banghwan kau
nani aipaski plska nani ra. rya kan ba kaiki. Baha wina papi ka sim kau tihmia kum
bahara ris brisisi wapaia wisi takaskan. Yu wal ris brisisi, ai
Bku tauki, yu yumhpa luwan. Papika ba pat sibrin taki, maya ra makabi walan sip sapa wapaia, kau utla alkaia siks
mahka balbia want wisi bila kaiki kan. Yu walhwal alkan, dis kum ba.
balras, ban tiwi luwan unta ra aimawahkan taka. Papika sri
pali taki, mpara pliki wan ai maya an ai luhpia yumhpa Naha waikni ka, bku kasak trabil taki muni ai famalika
ba mata. unta wina saki brih, naku lki kaikan: Yang yakan taki
famaliki kan suni tauki kamna; famaliki aiskara munrika
Wahmika nani ba kau unta biara ra dimi wan kan. Pat n bku tauki kabia apia, kau wiria kata famaliki hap prais
banghwikan, ai mah wakan ba tanka. Nahki kli yabal ra lus tiwaia. Baha piuwa wina wik bani aima kumi baman
aimakaia ba sin ai tanka briras kan. Bku taka, wala kum unta ra aidrubikan antin takaia. Bku aikuki pain, lilya iwi
unra, rans lupia kum paski, ai kyamp ka dauki bahara takaski banghwisi pruwan.
kan. Papika mapara pliki wan. Narracin: Mara Magdalena Zepeda

Papika kati ailal, ris kaikras unta biara ra pliki taukisi, ai kuki Recopilacin: Pilar Oporta R., Sn. Esquipulas, ro Coco
prawan, bara pana pana ai kuki lilya pali takan sut pain kan
34 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El pap estricto

H
aba una vez un hombre
que tena diez hijos y
quera que todos fueran
perfectos, y por eso les daba una
estricta educacin, a tal grado,
que quera que sus hijos fueran
directo al cielo cuando se mu-
rieran. Para eso, les deca a sus
hijos, cuando digan que s es
que tiene que ser de verdad s, y
si dicen que no, es porque tiene
que ser de verdad que no. Les
ense a sus hijos que apren-
dieran a no cambiar de palabra.

Entonces los hijos crecieron muy


obedientes hacia su padre, tal
como los educ, y no haba pro-
blema, sino todo era tranquili-
dad. Deca el pap: mis hijos
todos van directo al cielo, qu
alegre, en mi casa no existe el
demonio.

Cuando el pap asegur que en


su casa no exista el demonio, el
mismo demonio estaba escu-
chando lo que dijo, y exclam:
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 35

PAP LKA KARNIRA

W
aik na kum bra kan,
luhpa waikna 10 bri
kan. Bara witin want
kan ai luhpia nani sut ba wap-
ni, watawan lka luhwa kabia.
Bku wisi, lw kat, karna smal-
ki br kan, bku wisi, witin lki
kan ba ai luhpia nani ba prubia
taim, judmint kaikras, ban he-
ven kat uli wabia. Bku wisi, ai
luhpia nani ra smalkan, ai bla
alki briaia tanka: au win kaka,
au; apia win kaka, apia.

Bku muni, luhpia nani ai papi


ka bla wali pwi banghwan, ai
papika bla wawalra banghwi
kan, nahki smalkan ba kat, tra-
bil apu, diara sut lamni baman.
Papika aisi tauki kan: Yang
luhpi nani lika strits heven kat
uli waisa. Uba pain, yang waitla
ra lika setan dimras.

Papi ka bla ai watla ra stan


apusa win taim, stan ka sim
biki wli kan. Bara ninka ra
36 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Yo entrar en la vida de los hijos que son ms dbiles, uno la casa y en sus hijos, y el padre no saba qu hacer: hizo
por uno, y se dar cuenta que all vivo yo. hasta lo imposible para sacar al demonio.

Entonces el demonio introdujo en la casa, licores, drogas, Entonces el pap reflexion: tal vez actu mal con mis
mujeres, para probar si ellos lograran superar estas ten- hijos, desde un comienzo fui muy estricto, quise burlarme
taciones y en verdad podan sostener la palabra: si es s, del demonio y ahora el demonio se ha burlado de m. Voy
y si es no. a pedirle que deje en paz a mis hijos, ya no me burlar de
l, lo dejar todo en manos de Dios para que l ayude a mis
Los hijos no aguantaron la tentacin, y cayeron todos cuan- hijos. Cuando mencion el nombre de Dios, sinti que el
do el demonio entr en la vida de cada uno de ellos. demonio haba salido de sus hijos.

El padre con su estricta educacin intent castigar fuer- Desde ese da en adelante, cambi su forma de educar a
temente a sus hijos por los errores que cometan, usando sus hijos, ya no era tan estricto y vivieron felices.
cuerdas, mecates para pegarles y amarrarlos para que se Narrado por: Aura Mara Soza
mejoraran, pero fue imposible, el demonio ya estaba en
Comunidad: Florida
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 37

stan ba naku lkan: Yang luhpia nani rayaka ra dimais- Baha ninkara papika naku luki kaikan: Ta wina yang luhpi
na, tuktan nani ba kau suapnisa bamna. Kmi, kmi ra nani mapara saura daukri, uba laika karna bri kapri. Stan
yang dimamna, bara baha taim nu takbia yang rayasna lawaska kikaia trai munri, nanara stan bui yang laiwaska
ba tanka. Bku lki, stan bui traika kaiki watla ra blkan kikisa. Nanara yang witin ra makabaisna, luhpi nani ba pri
laya tahpla, droga an mairin nani, kapu traika kaikan ka ba swibia; kli yang witin ai lawaska kikamna apia. Dawan mihta
sip pra lubia sapa wisi, kapu rait au ba au; apia ba apia sa ra mangkri ka, witin bui luhpi nani ta baikbia. Dawan
sapa kaiki wisi. nina makan taim, stan ka luhpia nani raya ka wina takan.
Baha yua wina ai luhpia nani mapara ban lw karna briras
Luhpia nani traika kaikan ka sip pra luras munan, sut kata, aikuki pain iwi banghwan.
kahwan. Papika bui ai lka karni ka wal sut ra taibi munaia Narracin: Aura Mara Soza
trai kaiki kan, ai suakwan ka nani dauki bani kiwa wal wipi,
langkaia sim muni kan pain takbia wisi. Kuna sip apia, kan Recopilacin: Pilar Oporta R., Florida, ro Coco
dibil ba pat watla ra diman kan; luhpia nani rayaka ra sim
pat dimi alkan kan. Diara sut daukan, sip apia kan, dibil ba
ban ai wark ka karna dauki kan.
38 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Devuelvan al negrito

H
aba una vez un negrito que le
gustaba pescar en el ro. Un da
estaba con su pipante en una
balsera pescando, cuando de repente
lleg una ola fuerte que le dio vuelta al
bote, y se ahog.

Los familiares lo esperaron hasta la no-


che, y al no llegar, fueron en su bsqueda
pero no lo encontraron. Como de cos-
tumbre, toda la poblacin se uni en la
bsqueda, y pasaron tres das buscando
y no encontraron el cuerpo.

Mientras los familiares lo buscaban, una


sirena se haba llevado al negrito, y lo
present ante los jefes mayores que es-
taban en una reunin. La sirena le dijo
al jefe:

Aqu le traigo a este muchacho, es lo


nico que pude recuperar en todo el da.

Mientras tanto la mam del negrito


una ancianita, llorando peda a Dios
que se lo regresara porque era su nico
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 39

NIKRU LUPIA

N
ikru waikna lupia kum kan, witin
wala ra kyulh miski taukaia lihki
kan. Yu kum kan ai batu ka lupia
ra inska yapaika plska kum ra miski kan,
ai dahra walras kan, rip tara kum bal,
pruki, batuka lupia runghkan wan, nikru
ka lupia l dih pruwan. Famalika nani
y aiska bla kaikan, tihmia kat balras
kan taim, mta plki aidruban, sakuna
sip sakras kan. Tauwan nani ai natka ba
kat, upla nani sut asla taki pliki tauki
banghwi kan, yu yhmpa kat kau wna
ba skras kan.

Lwa mairin kum bui nikru lupia ba


brihwan. Bara lauya mairin ba bui ai
baska tra nani mawan ra brihwan,
witin ka nani aisikaikan ka kum ra iwi
banghwikan. Bara lauya mairin bui ai
baska ra naku win: Naha nikruka lupia
na alki brihaulna, kan y aiska ra naha
uplika wal baman prauri ba mihta.

Nikru ka lupia yapti ka ba sri pali, ini


taukisa, Dawan ra ai luhpia ba ski yabia
wisi karna pali mkabi, kan baha baman
luhpa unhsak br kan, ba purkara tutni
40 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

hijo, y que por traerle un pescadito para la cena se haba das y hasta los familiares ya haban dejado de buscarlo;
ahogado, y que ella tena la culpa de todo. entonces l grit fuerte para que alguien del pueblo le
escuchara y ayudara a cruzar el ro.
El jefe de las sirenas, enojado, le grit, diciendo:
Los pobladores al or la voz del muchacho gritando, se
Ahorita mismo me vas a dejar a este muchacho de don- asustaron y dijeron:
de lo sacaste y lo vas a dejar as como lo encontraste y sin
perder tiempo! Yo no quiero verlo por aqu!. Ah est vivo el negrito que estaba ahogado!, no est
muerto! y rpidamente la gente cruz con sus pipantes
Sin perder mucho tiempo, la sirena regres con el negrito para traerlo, y toda la poblacin lo lleg a ver. Hicieron
al mismo lugar donde estaba pescando en una balsera, una gran fiesta de alegra, y hasta se hizo un culto dndole
pero ya no estaba el pipante y lo dej encajado en un palo. gracias a Dios por este gran milagro que pas.
Eran las cuatro de la tarde, y l estaba al otro lado del ro,
frente a su comunidad. Segn cuentan los lugareos, que hace muchos aos esto
sucedi en su comunidad.
Al ratito que la sirena lo dej, el negrito despert como Narrado por: Roberto French
de un sueo y actuaba como si nada le hubiera sucedido,
ni siquiera se dio cuenta de que ya haban pasado cuatro Comunidad: Florida
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 41

pata inska kum brihbalaia wisi wih tiwan bara, witin yaptika Lauya mairin swisisi, mahka tawi wan wal, nikruka lupia
sim patka brisa, lki kan. yapan kum wina kupia krauwan bku, rwi buwan, diara
takras kan sat taukisa, pat yu walhwal luwan kan ba sim ai
Bara lwa nani baska ba kaikisi, ai kupia baiki, kras taki, naku dahra walras, famalika nani sim mahka pliki swin. Bara baha
wisata: Naha minitka ra waiknika na ansa wina sakram wina nikru ka lupia na karna aipura wini makaban, upla kum
kaka plska kat kli brisi swis, nahki kan sakram ba kat, kau bal, wala ba lukbia. Tauwan ka uplika nani nikru lupia bla
sim taim tikpara, yang nahara upla siksa kumi sim kaikaia baikra walan taim, sut sirang iwi, aihka lki bangwi, naku
brin aidaukrs sa. win: Nikru lupia kau pruras, rayasa! Histi pali uplika
nani sut asla taki, ai batuka nani brih, mpara plapi wan.
Mahka pali lauya mairin kli nikru ka lupia brih, sim kyulh Aidrubanka liliakira kum dauki, Dawan ra tingki yaban
miski kan yaba pliskara brisal swin, sakuna batu ka lupla naha sain ka tara witin nani ra daukan ba dukiara. Tauwan
lika pat pu kan, bara dus alhni ka kum ra suni swin. Baha ka luhpia nani bla naha sturka ba rait pat mani ailal luwan
ba pat 4:00 klal tutni kan, plska ba tauwan mawanra, awala ra witin nani ra takan wisa.
baila walara kan. Narracin: Roberto French
Recopilacin: Pilar Oporta R., Florida, ro Coco
42 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El nadador

H
aba una vez un nio en una comunidad que quera suelo para salir a la superficie y no logr salir, con costo slo
ser el mejor nadador del ro, y llegaba a la playa a poda ver la luz del sol sobre el agua y se volva a hundir.
diario para ver cmo los otros nios se tiraban al Lleg al fondo del agua e hizo otro esfuerzo, pero fue igual,
agua y se sumergan tan fcilmente y hacan competencias no pudo salir.
de natacin, y miraba que todo era muy divertido.
El nio saba que poco a poco se estaba muriendo, miraba
La playa era muy bonita, y, en medio del ro, sala en verano que el aire se le escapaba en forma de burbujas hacia la
una hermosa piedra y muchos nios jugaban landa1 y vio superficie mientras l perda su vida lentamente. Cuando
que daba gusto estar entre ellos; pero el nio no se tiraba al ya no tena fuerza, sinti que rodaba en la arena del fondo
agua porque no tena permiso para hacer lo que hacan los del agua y la correntada y la fuerza del agua lo arrastraba,
otros nios sin la vigilancia de un adulto, ms an porque pero, gracias a eso, la corriente lo llev hacia la parte ms
todava no saba nadar. cerca de la playa.

Este joven pens: mientras mi mam est costurando muy


afanada, aprovechar para ir al ro, porque a esa hora esta-
ban los otros nios relinchando all y l no quera perder la
oportunidad esta vez de acompaarlos a relinchar.

El nio miraba que todos nadaban tan fcilmente, que


pens que l tambin lo podra hacer con mucha facilidad.
Vio que un nio sala corriendo en un pipante y se tiraba
por la punta, se hunda y luego sala nadando, y l, sin saber
nadar hizo igual: sali corriendo y se tir al agua, pero se
hundi. Cuando lleg a lo ms profundo, se empuj del
1 Liura kangbi [Tocarse en el agua]: Tambin es conocido como landan, lo juegan
nias y nios en el ro, que organizan un grupo, escogen a uno o una de ellos
para que tenga la misin de tocar a todos. El ltimo o ltima en ser tocado tiene
que tocar a todo el grupo. Para iniciar el juego las nias y los nios forman
grupos y cantan rtmicamente.
En creole y espaol le dicen landa.
Los miskitu le dicen landan.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 43

YAYAURA KUM

Y
u kum, tauwan lupia kum ra, tuktan waikna sirpi kum
bra kan. Witin ba Wangki aiskara yayaura kau pain taim, kli trai kaikan tukbi takaia, sakuna sim sat, sip takras
kum takaia want kan. Bku lki, yu bani awala unra munan. Tuktika wla nani sim kualhwi bangwi kan taka,
wih kaiki kan nahki tuktan wla nani liura pli dimwi an tuktan wla trabil taki ba nuapia baunghwi kan.
kuswa dimi ba, bara tuktan wla aikuki pat pat yawi puli
tauki kan, sut ba ba lilia kaiki kan. Tuktika lupia aidahra wali kan witin tawa, tawa pruwi kan
ba, kaikan ai winka prawi kan, ai payaska ukatika nani
Awala lila pasra, auhya ulan painkira kum kan. Bahara mni man l purara uli wikan ba kaiki kan, kuna witin lika mahka
taim wlpa painkira tara kum uli kan; tuktan nani sut aihtabi, pruwi kan tawa, tawa. Danh ai karnika sut apu takan taim,
bahara ruk puli ba kaik kan uba laik kai kan baha nani tlara ai dahra walan, wala munuhta ra ai wina ba raswisa, bara
aikuki tauki kaia. Sakuna tuktika ba kau liura tukbi dimras l aubra nani bui mahka ai wna ba aubi, raskisa, bku muni,
kan, ai yaptika adarka apukan, kuna kau pali ba yawaia kau wala unra brih ulan. Pni ka lupia wla kum bui kaikan l
lan apia kan taka.

Bku baman taukisi, yu kum skul wina balan, mamika bui


pata yaban pih nin kara, ai natka ba kat, wiria ris brih, wiria
yapi, ai skulka wark ka nani dauki, wiria pulaia sip kan. Bara
tuktika lukan: Mamiki kwala sipi shanska ra wala ra wais-
na, baha awarka ra tuktan wla nani yawi tauki bangwikan
bara witin sin tuktan wla aikuki prwi kualhwaia want kan.

Tuktika kaikan, tuktan wla nani sut uba pain, isi pali yawi
tauki kan taim, witin sim sip pain yaubia lki kan. Kaikan
tuktan kum batu bilak ku plapi, ta kat wih tukbantaki, liura
blik dimi tiwisi, kli bal taki kan taim witin sim sip bku dauk-
biaki wisi, witin sim bku daukan, duri bilak ku plapi wih,
kakmak ku taki liura blik diman, sakuna ruhmwan. Awala
munuhta kat wan taim, ai mina mangki tukban, kli purara
takaia wisi, kuna sip takras munan. Na mika yu lilka liura alki
ba bman kaikisi, kli ruhmwi kan. Awala munuhtara wan
44 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Un amigo pudo ver que vena rodando bajo el agua, ya que Dos horas despus, y estando todava dormido en la cama,
saba que no haba salido del agua y lo estaba buscando, lleg su mam para despertarlo, porque para ella no era
mir que vena rodando y que todava mova la mano como normal que se quedara durmiendo ms de dos horas, y ya
pidiendo ayuda. haba descansado despus del almuerzo. Luego de des-
pertarlo le pregunt si se senta mal. En vez de responder,
Este amigo tampoco saba nadar, pero hizo el esfuerzo y el nio se puso a llorar; su mam lo abraz y le hizo la
entr al agua que lo cubri hasta la cintura, jal al nio de pregunta nuevamente, y el nio le dijo: mamita, estuve
la mano y, arrastrndolo, subi a la playa. El nio comen- casi muerto, me haba ahogado en el ro, me siento mal
z a vomitar pura agua, estaba moribundo, pero todava porque me fui sin permiso de usted y eso me pas, casi me
logr respirar, y tena el cuerpo tan suave y sin fuerza, que muero, por eso cuando llegu a la casa no quera que usted
se arrastraba en la playa y no poda levantarse. Enseguida se asustara y no le dije nada en el momento; mamita, no
llegaron todos los nios muy asustados y lo rodearon. regresar nunca ms al ro sin usted, yo estaba casi muerto
y mi amigo Fidel me jal de la mano. Mamita, esto que me
Descans lo suficiente, agarr fuerzas nuevamente, se pas nunca lo voy a olvidar, yo fui al ro porque quera ser
puso su pantaln y lleg a su casa, y se dirigi a la cama el mejor nadador del ro, pero ahora ya no lo quiero ser.
para acostarse. Su mam le pregunt de dnde vena, y
l le respondi que estaba jugando en el patio. La mam Desde ese da en adelante este nio creci muy obediente,
todava estaba ocupada en su labor de costura y confi en y fue un ejemplo en la casa para sus otros hermanos.
lo que dijo el nio porque saba que era muy obediente. Narrado por: Erika Soza
Comunidad: Florida
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 45

munuhtak ku raswi aula kan ba. Naha pnika ba nu kan dimi Awar wal prais luwan ninkka ra, kau krikri ra yapi kan taim,
wan wina kau bal takras kan ba, bara pliki tauki kan, bara mami ka wan wini bukaia wisi, kan yaptika aihka lkan uba
kaikan mihta ba sim aiawi kan, sim kau hilp makabi bku. wihka yapisa wisi. Wini buki muni kli makabi walan, saura
dauki sapa. Tuktika rait ba wiaia bilkara, kau pali ni inan.
Naha pnika wala na sim kau yawi lan apia kata, sakuna Yaptika ai klahklra blaki alki brih muni kli makabi walan.
ban trabil taki, liura ai maihsa kat dimi wan. Klahkla wina Bara tuktika bila: Yaptiki, yang pat prura luri. Awala ra
alki, aubi sauhkara sunan taim, tuktika l baman aikaban, ruhmri kan. Yang saura daira walisna, kan man adar kam
mahka pat pruwaia ridi takan kan, kuna kau ai winka puhbi apu wri kan ba mihta. Ba pat utla ra balri taim man sirang
kan, kuna wina aiska ba suapni an karnika sut tiwan kan maikaia apia luki, raitka ba maiwiras kapri. Kli yang bku
taka, sip buras, tasba ra raswi kan. Ninkara tuktan sut kaiki, wala ra wamna apia. Yang danh pruwi kapri, painika Fidel
sirang iwi, lmara kutbi brih kaiki banghwi kan. mihta klaihkla ra aubi, aisunan. Yang naha aitakan ba aya
tikamna apia. Yang wala ra wari ba sika, yang ba yayaura
Bki mahka utlara brihwaia win taim, tuktika bila kau wiria kau painka ba lan takaia wisi, sakuna nana ra baha sim
swibia, witin ai yaptika adarka apu tauki kan bara bku want apia. Baha yua wina, naha tuktika ba tuktan nani
pruwaia man utla ra waia want apia, kau swirka wiria ris sut tlara, kau ai almuka nani bla wawal ra kan, tuktan wala
brih, ai karnika alkbia kat. Bku kahwi, ris ainghwa brih, kli nani sut mawanra sampla kum bku kan.
ai karnika alki, buwi ai kwalka dimi, mahka utlara wan ba, Narracin: Erika Soza
krikri kat uli wan. Mami ka bui makabi walan ansa wina
aula sapa, bara witin bila utla lata ra puli taukisi aula win. Recopilacin: Pilar Oporta R., Florida, ro Coco
Mamika kau kuwala sipi kan, bara tukti ka aisi ba rait lukan
kan, tuktika ba witin ai bla wawalra kan ba mihta.
46 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La leccin del pequeo Pnfilo


U
n nio de doce aos llamado Pnfilo viva con su ma-
dre en la comunidad de San Carlos. Era hijo nico y
su mam lo mimaba mucho, su padre haba muerto
ahogado en el ro en una de sus tantas salidas a pescar
segn cuentan los ancianos se lo llev la Liwa Mairin.
Pnfilo tena mucho miedo de ir al ro, aunque no crea en
la historia que contaba la gente del pueblo sobre la muerte
de su pap, y se molestaba mucho cuando le decan que
su pap se haba muerto porque no saba nadar y que l
era un cobarde porque no se baaba en el ro.

Pnfilo era muy fuerte, le gustaba pelear y siempre ganaba


las peleas, hasta a los muchachos ms grandes los golpeaba.

Una vez lo retaron a pelear con un nio llamado Rufino que


haba venido de otra comunidad y era ms grande que l.
Pnfilo sin dudar acept el reto y se fue al lugar donde lo
haban citado, y le propin una paliza al pobre Rufino que
lo dej con la cara desfigurada de tantos golpes.

La mam de Rufino se enter de lo que le haba pasado a


su hijo y se fue donde un sukia y le pregunt si poda hacer Pnfilo y lo volvi a retar, y esta vez la historia fue diferente:
algo para que a su hijo no lo volvieran a golpear. El sukia Pnfilo fue derrotado fcilmente por Rufino, quien le dijo
le respondi que eso era fcil; entonces le entreg una al final que no deba golpear a los nios de su pueblo slo
piedra de trueno y le dijo que la dejara en remojo en un porque le daba la gana. Pnfilo nunca ms volvi a pelear y
balde lleno hasta la mitad de agua durante toda la noche, se comprometi con su mam a obedecer y no hacer caso
y a la maana siguiente deba baar a su hijo con esa agua. a los comentarios de la gente de la comunidad.
Narrado por: Juana Barrow
La mujer hizo lo que el sukia le haba indicado y ba a su
hijo con el agua de la piedra de trueno. Rufino se fue donde Comunidad: Krasa
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 47

PNFILO LUPIA LISING KA BA

T
uktan waikna sirpi kum kan, kau 12 mani brikan, nina ba
Pnfilo maki kan. Ai yapti wal San Carlos tauwan ka ra
iwi kan. Witin ka yaptika unhsak ka kan, bara yaptika
bui ba ma snihki, bak mangki bri kan. Papika lika wala
ra kyulh miski taukisi pruwan kan. Almuk nani sturka bila
wisa lwa mairin brihwan.

Pnfilo ba wala ra waia uba sibrin bri kan, kuna witin


tauwan uplika nani ai papika pruwanka dukiara sturi sat sat
nani aisi kan ba lika kasak lukras kan, kau pali laik apia wali
kan upla bila papi ka ba yawaia lan apia kan taka pruwan
wisuya taim an witin ba uba sabrira ba mihta sip awala ra
waras sa wisuya taim. Pnfilo ba tuktan karna lupia; tuktan
wla wal aiklabaia lihki kan, aiklabuya bani witin pra luwi
kan; tuktan kau tara nani ra sut witin buwi pruki kan.

Yu kum kan paiwan balan, tuski yka Rufino wal aiklabaia,


Rufino ba tauwan wala wina balan kan, Pnfilo wal kau al-
muk. Pnfilo lilia au takan aiklabaia. Aiklabi, Rufino umpira
mawan pruki puk sauhki swin. Mairka sukia dia smalkan yaba kat wih daukan. Baha wina
Rufino ka kli Pnfilo ra wih paiwan balbia aiklabaia. Naha
Rufino mamika ba nu takan, ai luhpiara dia takan ba. Bara trip lika Rufino bui saura prukan Pnfilo taya ra. Rufino ka
hilpka pliki wisi sukia kum ra wan makabi walan sip ai lu- pruki muni win Pnfilo ra kli tuktan wala nani ra sim pruki
hpiara ta baikan ka kum yabia sapa, yaka kli bku upla bui tauki kabia apia. Baha wina Pnfilo ka yu wla kli aiklabras
prukbia apia dukiara. Sukia bila baha aihka isi pali daukia. bara ai yaptira sim pramis takan kli upla aisanka nani ra
Alwani mahbra kum yabia win, baha ba bukit hap kum walaia apia.
praisra l laiki, buski swika tihmia kum lalaubia, bara y baiwi Narracin: Juana Barrow
titanka wala ra baha laya brih ai luhpiara tahbia.
Recopilacin: Pilar Oporta, Krasa, ro Coco
48 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El gran cazador

H
ace muchos aos vivi un hombre llamado Salaman comer porque era difcil cazar, y Saloman tena todos los
que le gustaba cazar animales. Todas las noches das carne en su casa. Entonces decidieron ir tras l para
sala al monte y regresaba con un animal. Su mujer ver cmo haca para cazar.
se alegraba mucho porque nunca haca falta carne en su
cocina; la gente del pueblo lo llamaban el gran cazador, Al atardecer, desde tempranas horas Salaman se prepar,
y a l le gustaba que lo llamaran as. y su mujer le alist comida an sabiendo que su marido
regresara pronto. Agarr algunos juncos que tena guar-
Todos los hombres del pueblo salan a cazar, pero nunca dados y sali muy tranquilamente con su morral.
lograban nada y no entendan cmo era que Salaman
siempre traa un animal, pero tampoco traa dos o tres, Los hombres del pueblo salieron tras l sin que Salaman se
siempre era lo mismo, slo uno. diera cuenta. Salaman lleg hasta la orilla de un riachuelo y
se sent sobre una roca por un momento, luego se levant y
Un da se reunieron varios de los hombres del pueblo para amarr el junco que llevaba de un rbol a otro, y despus puso
hablar de lo que estaba pasando. Ellos no tenan nada para unas estacas con puntas, formando una especie de trampa.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 49

ANTIN TATAKRA TRA KUM

M
ni ailal luwan ra, waikna kum kan, nina ba Salaman.
Witin ka ba antin taki taukaia lihki kan. Tihmia bani Yu kum kan tauwan waikni ka nani daki kum asla takan,
unta ra taki wih, daiwan kum ki Bal kan. Maya mai- baha sain ka taki ba dukiara aisi kaikaia mata. Witin nani
rin sin lilia pali kan; yu kum sin ai kitchin ka ra wna imhti lika piaia diara apu kan taka plun wahwi baungwi kan, antin
takras kan. Tauwan uplika nani buwi nina ANTIN TATAKRA taki daiwan kum pan ikaia sim karna kan, kuna Salaman lika
TARA mki kan, witin sim laik kan upla buwi bku ai nina yu bani daiwan wina ai watla ra bri kan. Bku lki ridi taki
maki kabia. banghwan biki nina ra waia, nahki antin taki sapa kaikaia.

Tauwan ra waikna wla nani sim taki wi kan antin takaia, Mahka tutni tauwi kan, kau klimnu kan wina Salaman ba
kuna sip diara sakras muni kan. Sip luki sakras muni kan mahka ridi takan; maya ba yabal ka pata ridi daukan, witin
Salaman lika piu bani daiwan kum brihbal kan. Kuna wal pain nu kan ai maya ba mahka balaiasa. Kwa nani kum kum
ar yuhmpa sin lka apia, piu bani sim dukia, kumi baman suni br kan ba alki, mahka taki wan. Tauwan waikni ka nani
brih bal kan.
50 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

En su pueblo nadie saba cazar de esa manera, slo cazaban lo contrario algn da el bosque no tendra ms animales y
a pulso con sus lanzas, pero Salaman era ms inteligente y sus hijos y nietos seran los que sufriran las consecuencias.
se las ingeniaba para hacer que los animales cayeran en su
trampa; puso la comida que su mujer le haba preparado en Hicieron una fogata y se pusieron a asar el jabal que ha-
medio de aquella enredadera de junco y se sent a esperar. ba cazado Salaman, mientras tanto ste les explicaba lo
importante que era cuidar de los animalitos del bosque y
No haba pasado ni una hora cuando cay en la trampa un no cazar ms de lo necesario para comer.
jabal. Los hombres del pueblo asombrados por el ingenio
de Salaman, salieron de su escondite a ver lo que pasaba. Fue as que en esta comunidad nunca hizo falta carne en sus
Al ver a los hombres, Salaman se sorprendi porque nadie platos y aprendieron a compartir lo que tenan. Si alguien
conoca su secreto. cazaba un animal grande, reunan al pueblo y hacan fiesta
para agradecer a la madre tierra, Yapti Tasba, por el regalo.
Los hombres le dijeron que admiraban la forma de cazar Narrado por: Tenorio Herrera
que tena y que queran que les enseara. Salaman les dijo
que s les enseara, pero que tenan que ser reservados y Comunidad: Krasa
no abusar, pues no podan cazar ms de un animal diario, de
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 51

sim yukuwi, biki mahka nina bliki taki wan. Salaman ka lika Waiknika nani bui win witin nani uba laiksa witin ai natka
ai dahra walras kan. Salaman ka tingni lupia kum kan lma bri ba antin takaia, bara makaban witin nanira lan munbia.
kat wih, walpa kum kan pura ra wiria iwan. Baha ninka ra Salaman ka lan munaia au takan, kuna makaban, daiwan
buwi, kwa nani brihwata ba wal mahka wilkan dus kum ba pra luwi ikaia apia, yu bani daiwan kum baman iki kaia,
wina dus wala kat. Baha wina dus nani kakma tatwa dauki apia kaka yu kum unta biara ra daiwan apu takbia, bku
bapi, trampa kum daukan. takbia kaka wan luhpia an wan mula lupia nani trabil ka
bribia mata.
Baha tauwan ka ra upla kum sin lan apia kan bku antin
takaia; upla sut ba ai trisbaika wal mangki kaiki baman Pauta kum muki, Salaman ikan tilbi ka kata takbi, wna angki
antin taki kan, sakuna Salaman lika kau sinskira kan, bara bangwan, sim piuwa ra Salaman ka lika smalki kan daiwan
dia dia muni yaban daiwan nani ba trampa ra kahwi kan. waild lupia nani unta biara ra ba nahki main kaiki kaia ba
Ai maya plun yabata ba trampika lila pas kat yakabi swisisi, tanka, bku bara wan nitka ba kat man iki lan takaia ba.
kli mahka walpaya kata ba pura uli iwi, bla kaki sa. Kau
awar kum sin luras kan trampika ra pat tilba kum diman Bku muni baha tauwan ka ra, yu kum pan daiwan wna
kan. Tauwan waiknika nani dukia ba kaiki, Salaman sinska imhti takras kan plit bila ra. Upla sut ln takan kata, aikuki
ba kaiki uba ta iwi, taki wan dukia ba kaikaia. Salaman ka yuwi piaia lka ba. Bankra ya kum daiwan tra kum ikbia
waiknika nani ra kaikan taim, t iwan kan upla kum sin nu kaka tauwan aiska paiwi, lilia kum dauki, yapti tasba ra
apia kan witin ai sikrit ka ba. tingki ka saki, yuwi pih baugwi kan.
Narracin: Tenorio Herrera
Recopilacin: Pilar Oporta R., Krasa, ro Coco
52 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El baile de los nios La Lwa Mairin

H H
aba una vez unos nios que les gustaba bailar mucho, aba una vez un muchacho llamado Kar William, a
cada vez que salan de clase se reunan en un gran quien le gustaba ir de pesca. Un da fue a pescar y
patio y se ponan a danzar, pero no tenan a nadie se encontr a una muchacha muy linda, con el pelo
que les enseara los bailes tradicionales de su pueblo. largo y rizado, los ojos grandes y verdes y los labios rojos
como una manzana. Era tanta la belleza de la muchacha
La maestra de la escuela un da los mir bailando y decidi que el joven qued fascinado por ella, sin saber que era la
llamarlos al colegio. Les dijo que formara un grupo de sirena o Lwa Mairin.
danza mskitu, pero para eso necesitaban msica, as que
fueron a buscar a don Julio, el guitarrista de la iglesia, y le La sirena, que estaba sentada en una roca, le dijo:
preguntaron si quera ser parte del grupo.
Ven conmigo y te mostrar mi reino, y el muchacho sin
Don Julio les respondi que estaba fascinado de que lo poder negarse ante tanta belleza, le dijo que s.
tomaran en cuenta para algo tan bonito, de tocar msica
para que los nios bailen. Luego de varias semanas de La sirena se lo llev, y al da siguiente sus amigos lo encon-
practicar las danzas tradicionales, los nios decidieron traron en la orilla del ro, lo llevaron ante un sukia y ste le
hacer un espectculo ante toda la comunidad. recomend no comer pescado blanco, no ver gente muerta,
no baarse en el ro y no tener novia.
Llamaron a todo el pueblo para que se reunieran en el
predio ms grande de la comunidad, y bailaron al son de A pesar de estas recomendaciones, el muchacho no obe-
Lwa Mairin, Wark Tatakra, Prindilicia Mairin, Ubanita Ubana deci, y despus de unos das volvi al ro y encontr a
y muchas danzas ms. la sirena sentada en la misma roca. La sirena lo volvi a
embrujar con su encanto y se lo llev. El muchacho nunca
Los ancianos les bendijeron y les dijeron que todas esas ms volvi con su familia, pues se perdi en el ro.
danzas deban de ensearles a sus hijos y a los hijos de Narrado por: Nelly Willinton
sus hijos para que siguieran con las tradiciones del pueblo
mskitu. Comunidad: San Carlos

Narrado por: Nubia Williams


Comunidad: Krasa
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 53

TUKTAN NANI DANS KA LWA MAIRIN BA

Y Y
u kum tuktan nani dakni kum bra kan, uba dans pu- u kum kan tuktan waikna kum, nina ba Karl William
laia laik bangwikan. Piu bni skul wina takuya bani, mki kan. Tukti ka ba uba laik kan kyulh miski taukaia.
utla lata tara kum ra asla taki, mahka dans taya kriki Yu kum taki wan miskaia, bara wala ra tiara mair
banghwi kan, kuna upla kum sin apu kan witin nani ra wan painkira lupia kum wal prwan: twa mina yari an bak bak
almuka taim dans ka nani smalkaia. krwi, nakra m tara an sangni, na Pauni, sim apil sat. Tia-
rika mair painka kaiki, wahmika kupia lap tiwan, kuna lwa
Yu kum kan maestra ba kaikan, tuktika nani karna pali dans mairin tara kum kan ba tanka lika ai dahra walras. Lauya
puli banghwisa, bara skul watla ra paiwan wabia. Baaha mairin, walpa kum pura ra iwisi, naku win:
ra maihsa pahkan miskitu dans ka dakni ka kum paskaia,
sakuna bku daukaia kaka miusik nit takisa. Tukti ka nani Yang ra bl, bara yang tasbayi prna mai marikamna.
prias watla ra guitar papulra ba pliki wih, makabi walan sip Wahmika, mairka prna ra kaiki sip apia takras, au takan.
witin nani ai daknika tlara dimaia wilin kabia sapa. Bara lauya mairin saura bui mahka brih wan, yu wala kan
panika nani buwi wala unra prawikan saki, sukia kum ra
Don Julio bila win uba tingki an yamni lukisa tuktan nani brihwan. Bara sukia buwi ska dauki rki muni, waihla kulkan
miusik ka dakni ka tilara dinkaia wisi witin ra plki ba dukiara. inska pihni piaia apia; upla pruwan kaikaia apia; awala ra
Baha wina almuka taim dans ka nani pyuwa kum praptis aihtabaia apia an tuktan mair wal aisaia apia.
taki taukisi, tuktika nani ridi taki banghwan, tauwan aiska
mawan ra dans pulanka kum daukaia. Kuna wahmika kyama karna tka, pyu kulki luwan taim,
kli awala ra iwi wan, kli lauya mairin sim walpaya pura ra
Tauwan aiska ra paiwi, makaban upla sut ridi takbia utla lata iwikan kaikkan, bara lauya mairin buwi sinska tiki kli brih
kau tara kum ra tauwan bila ra. Bara tuktika nani mahka puli wan. Baha wina lika wahmika kli bal takras, ban tiwi luwan.
mrikan dans sat sat: Lwa Mairin, Wark Tatakra, Prindilicia Narracin: Nelly Willinton
Mairin, Ubanita Ubana, an kau lwana manis.
Recopilacin: Pilar Oporta R., San Carlos, ro Coco.
Almuk nani kaiki uba lilia tara takan, blis muni win baha
danska nani ba witin nani ai luhpiara lan munbia; luhpia
nani buwi, ai mula nani ra, bku ban miskitu pulanka natka
nani ba dauki wabia.
Narracin: Nubia Williams
Recopilacin: Pilar Oporta R., Krasa, Ro Coco
54 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Los cangrejos del ro

E
n el verano hay un lugar en el ro Coco que se llena de del ro comenzaron a salir alegremente sin miedo a que
cangrejos grandes y pequeos, pero son atrapados los mataran.
por un joven que desde que era nio se hizo experto
en agarrarlos slo con la mano. Antes, durante todo el verano haba cangrejos en canti-
dades, pero era para que la gente viera las bondades que
Es por esto que los cangrejos, cuando escuchan el chapalo- ofrece la naturaleza, y no para matarlos.
teo de alguien que se acerca, ya saben que ese es el famoso Narrado por: Efran Genaro
Ben, que los agarra sin compasin y se los lleva.
Comunidad: Krin Krin
En la familia de Ben todos son cazadores de animales. Su
pap atrapa peces grandes como el tiburn en el mar y
otros animales de los bosques. Su familia se mantiene de
la venta de los animales que encuentran cada vez que van
al monte.

Un da cuando Ben estaba llegando al ro donde vivan los


cangrejos, not que del agua sala una especie de humo,
y l muy curioso se meti al agua para ver qu era; al zam-
bullirse not que bajo el agua haba miles de cangrejos
gigantes y que hacan como que hablaban entre s, y de
repente comenzaron a atacar a Ben, que trat de nadar
hacia arriba huyendo de los enormes cangrejos que eran
el rey de los cangrejos y la reina con sus hijos, quienes
le venan a reclamar a Ben porque estaba terminando con
la familia de los cangrejos del ro.

As que entre todos los cangrejos agarraron a Ben y lo me-


tieron an ms al fondo del ro para que no pudiera tocar
ms a ningn cangrejo, y desde entonces los cangrejitos
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 55

AWALA WAIHRU KA

W
angki wala ra plis kum sa mani taim waihru ni Waihru nani sut asla taki muni, Ben ra alki, kau wala mu-
aibanghwisa, waihru tra an sirpi nani sut wwih nuhta ra dingki swin, kli waihru nani ra trabil munbia apia
aipaskisa. Sakuna wahma kum buwi sut alki brikan, wisi. Baha wina waihru lupia nani ba lilia tauki, ailal sahwan
witin ba sirpi wina lan takan baha alkaia. Bku taka mi- wala aiska ra. Kaina pyuwara mani bani waihru ailal taki
hta waihru nani ba upla mina bin dimi aula taim pat nu aipaskikan, upla buwi ki tikbia wisi apia, kuna Dawan pas-
banghwikan baha ba Ben, witin nani ra ai kupia lukras alki, kanka prana ba kaikbia dukiara.
ai watla ra brihwi yaba. Narracin: Efran Genaro
Recopilacin: Pilar Oporta R., Krin Krin, ro Coco
Ben famalika nani ba antin tatakra nani, papi ka ba ili-
li aialkra kabu ra an unta daiura nani sim. Witin nani ba
daiwan atki wina iwi banghwisa.
Yu kum kan Ben ba wala ra auya
sa, waihru nani takaski plska ra.
Bara kaikan l wina kyasma kum
bku takisa. Bara witin dia taki
sapa kaikaia wisi, lya bila ra dimi
wan. Dimi wan taim l munuhta
ra kaikan waihru tara bman ai-
lal aipaskisa, sim sturi aisi bku
bangwi kan. Baha wina tisku kan
sut taki Ben ra sami yakabisa, bara
witin mahka l purara bal takaia
wisi, yawisa, waihru ka tara nani
mihta wina plapi. Naha waihru
ka nani ba waihru King ka nani,
waihru kwinka an ai luhpia aikuki
kan. Witin nani Ben kyama aubi
sa, kan Ben buwi waihru kyamka
aiska apu dauki sa wala ra.
56 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El cangrejo de oro

E
stando en una comunidad, una vez so que mi abuelito Y me llev a un lugar donde haba un ro, y me iba contando
se me acerc, pero yo nunca haba visto ni conocido de su vida, hasta que llegamos a un paraje donde haba
a mi abuelo porque l muri cuando yo an no haba una quebradita con puras piedras y con corrientes de agua.
nacido. Lleg en el sueo y me dijo: Ms adelante me dijo:

Joven, yo soy tu abuelo y quiero regalarte algo muy im- Aqu es el lugar, ven, mir esta roca, fijate bien lo que hay
portante que te va a gustar mucho. Para eso me vas a por debajo.
acompaar y te voy a ensear dnde est y cmo lo vas
a conseguir. Mir que haba muchas piedras hexagonales incrustadas
y parecan piedritas de diamante como los que usan en
los anillos; y con un cincel y un martillo le daba entre las
piedritas y deca que cada una tena mucho valor, y en un
trapito recoga lo que sacaba para no perder nada. Estaba
en eso cuando me despert.

Esa noche no dorm pensando en el sueo.

Al da siguiente amaneci lloviendo con tormenta y no


paraba de llover. A la una de la tarde no me aguant y de-
cid buscar el lugar que haba soado, aunque no pasaba
la lluvia.

Para llegar ms rpido, agarr un motorcito que tena y sin


decirle nada a nadie me fui hacia el lugar. A medida que
avanzaba miraba los lugares tal a como lo haba soado.
Haba soado que pas por debajo de un palo que estaba
cruzado sobre el ro y as lo encontr en la realidad. Final-
mente, llegu al lugar que vi en mis sueos, y all estaba la
quebrada, donde estaba la piedra preciosa que mi abuelo
me ense.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 57

GL WAIHRU KA

Y
u kum tauwan sirpi kum ra tauki, bara yapri sauhkan ra Bku wisi, awala purak ku, plis kum ra aibrih luwi wan, bara
kaikri damiki ba laimara dimi aulasa. Yang damiki ba ai rayaka aiska dukia ra aiaisi auya kan. Bku plis lupia kum
kakaira apia kapri, kan witin yang kau aisubi takras kat ai brih wan. Wlpa tingnika lupia kum, wlpa ailal, l
kainira pat pruwan kan. Yapri sauhkan ra wih, naku ai win: aubra klin painkira sim, bara naku aiwin: Naha ra sika
Luhpi ai kaiks, yang sika damikam, bara yang diara pain plska, bal naha walpaya na kaiks, munuhta ra dia baraba
kum prisantki maikaia wantsna, man laik pali mai daukbia. pain kaiks.
Kuna man blistusma yli kahbaia, bara yang ansara sapa
maimarikaia an nahki dauki alkaiasma ba sim. Kaikri taim wlpa lupia ailal wlpaya tra bara dimi alki
brikan, wlpaya lupia nani ba sim daimans mata dingka
nanira yus muni ba talia kan. Hamar kum, sisil kum brih
prukisa, bara ai wikan, wlpaya klawira nani, mna tra
wlpaya. Wlpaya baiki ba munuhta ra kuwala kum palki
brikan, yuwi ka kum pan kahwi tiubia apia wisi. Bku kaiki
kapri, kupi krauwan.

Tihmia wala kan, yapri sauhkan ka ra lukisi yapri. Y wla ba


l ahwi, yu baiwan, pasa karna wal, sip laya luras munikan.
Mahka dinar luwi kan kat sip kau stan munras kapri, kau
lya sim luras kan, ban taki wari plska lupia ba plkaia wisi.
Kau histi waia wisi motor lupia kum alkri, upla kumira sim
wiras, plska pliki wari. Impaki auna kapri taim, plska nani
luwi auna kapri ba sim yapri sauhkanra dia kaikri nani ba
bakusa. Yapriki sauhkanra kaikri, wala puarak ku dus kum
kahwi luwan kan munuhtak ku luri, an rait dusa barakan.
Las kat plska lupia kaikri yaba ra wari, lya aubra lupia
nani brkan, daimanska wlpaya tara sim brakan, damiki
aimarikan bku.
58 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Me fui acercando al lugar y me agach para ver las piedras


y cul fue mi susto que cuando me agacho estaba frente
El gran ceibn
a frente con mi abuelito con quien haba soado, y que se

H
apareci para ensearme ese lugar. aba un hombre de nombre Lindan, que le gustaba
mucho hablar con un rbol de ceibn. l viva en
No me aguante ms, estaba asustado, solo en las espesas su comunidad, pero la gente del pueblo le tena
montaas y a esa hora estaba lloviendo tan fuerte con miedo, pues decan que l se meta adentro del ceibn y
relmpagos y truenos que me dio mucho miedo, y sal que el ceibn le daba plata, porque l no trabajaba, pero
corriendo, me sub al bote y me largu rumbo a la casa lo siempre andaba plata mojada o llena de tierra, como si la
ms rpido posible. Senta que vena detrs llegu hasta sacara de algn entierro.
cierta parte en el ro y observ que haba una manera de
llegar por un camino a pie, entonces dej el bote ah y me Cierta noche, un hombre dijo que lo iba a espiar y as fue.
fui corriendo. Lo espi y de repente lo mira debajo del ceibn como a las
doce de la noche y cul es el susto, que mira que una puerta
Llegu cansado hasta un cao pequeo y me qued para se abre y que el seor Lindan se va metiendo al ceibn. El
descansar un rato, con la mano tom un poquito de agua hombre vigil toda la noche y cuando ya eran las cuatro
para beber, pero cuando me agacho not que estaba un de la maana, vio que Lindan vena saliendo del rbol. El
cangrejo dorado grande y pens: hombre se escondi y lo sigui. El viejito Lindan iba con
una guitarra en la mano, cantando una cancin.
Por lo menos me llevo esto.

Cuando lo agarro para sacarlo del agua me llevo otro sus-


to, y es que el cangrejo no era real, era de piedra pesada y
sonaba cuando las tenazas se golpeaban entre s; lo tir y
sal corriendo ms rpido y llegu a la casa con calentura
del susto.

Desde ese da siempre he querido llegar al lugar de nuevo,


pero todava no he recuperado el valor.
Narrado por: Eustacio Benjamn
Comunidad: Krin Krin
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 59

Lmara kau dimi wih, biki kaikri taim kupi aiska plan,
damiki wal maiwan prak prak buwi kapri, witin bahara SISIN TARA
wankan, aimarikaia.

W
aikna kum kan nina ba Lindan, witin ba piu bni sisin
Sip kau stan munras kapri, ba sirang iuri, kan yang yakan tara dusa wal sturi aisaia laik kan. Witin ai tauwan
unta biarara taukisna, li tara ahwi, imyula, alwani nani ka ra iwikan, sakuna tauwanka uplika nani buwi
tlara. Uba sibrin aidaukikan, plapi taki bal, butki ra aimaki,
witin ra sbrin brkan, tnka sika sturi takikan witin ba sisin
mahka plapri waitla mta. Daira wali kapri ba sim damiki tara dusa bilara dimisa, bara sisin ka tara bui lahla yabisa,
ba nini ra aula bku wala ra wiria impaki wari taim, witin wark takras, kuna piu bni lahla wal ban taukikan,
kaikri yabal kum takisa, sauhkaku waia pain, bamna baha lahla ka ba buswan apia kra tasba yuwika man alkan, sim
kat butki swisisi, sauhkaku, plapi wari. Tingni lupia kum maka raiti kum wina sakan bku.
kat taki wari, uba suaprikan, baha ra ris briaia wisi wiria
takaskri; mihti wal l saki diri; bauri taim kaikri waihru tara Tihmia kum kan, waikna kum kan bila witin biki kaikaisa
pauni kum l munuhta ra sa, kaiki naku lukri: Naha pan wisa. Bara nina blki, biki kaikan taim rait sisin ka tara mu-
alki brih waisna. nuhta ra wih buwisa, tihmia wal bakriki prais kan taim.
Bara kaiki kan rait sisin ka tara wina dur kum bukut kwakan
L munuhta wina alki bukaia munri taim kli sirang wala iuri, taim, Lindan ka blik diman sisin tara bila ra. Waiknika tihmia
tnka sika dukia ba waihru talia kan, kuna rait pali waihru aiska biki kaikikkan, mahka 4:00 klak titan prais kan taim
apia, wlpa kum kan, kuna tnuka nani ba pana pana pruki Lindan ka sisin tara biara wina taki aulasa. Waiknika kau
bin sut daukikan. Lulki swisisi, kau karna plapi taki wari,
utla alkri taim sirang bla rih sut aidauki kan. Baha piuwa
wina kli plska ra wan aidaukisa, kuna sip kau karniki briras.
Narracin: Eustacio Benjamn
Recoleccin: Pilar Oporta R., Krin Krin, ro Coco
60 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Al da siguiente el hombre no tena valor para verlo, pues As que el pastor de la comunidad lo llev a morir a un
le tena miedo, Lindan llevaba las bolsas llenas de dinero lugar seguro y lo bendijo para que muriera en paz. El da
y sus dedos estaban rojos de tanto tocar la guitarra. As, l que estaban enterrando a Lindan, muchos comunitarios
compraba todo lo que quera y siempre tocaba canciones escucharon que salan llantos y voces de lamentos del
que a todos en el pueblo les gustaban, pues tena el don ceibn; estos lamentos eran por Lindan que ya nunca ms
de componer canciones y se hizo compositor, y casi todas ira a visitar el ceibn, que es un rbol que posee misterio
sus canciones eran cantadas por los jvenes del pueblo. y algo sobrenatural, porque tiene puertas invisibles.

Lindan se hizo famoso en todo el ro, hasta que lo encon- Desde entonces, en esa comunidad la gente ya no corta
traron ya viejo, enfermo y muriendo, al lado del ceibn. A el rbol de ceibn, pues los guardianes de la naturaleza lo
pesar de su estado, le deca a los jvenes que pasaban por cuidan de da y de noche. Se presume que cualquiera que
el lugar, que si alguien quera tomar su lugar para poder lo corte, tendr que entregar cuentas a sus dueos.
entrar al rbol de ceibn y tener la magia de tocar la guitarra Narrado por: Elisa Alfaro Rabat
con el maestro que estaba all en la casa del ceibn, pero
todos pasaban de largo pues le tenan miedo. Comunidad: San Carlos, Ro Coco
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 61

pain yukuwi, nina blikan. Lindan ka guitar kum ai mihta ra ai plska alkaia want sapa. Guitar kangbi lan takaia kaka,
brih, aiwani wapikan. maestro kum sisin bilarasa, sakuna upla sut siya brikan,
bara laihku luwikan.
Yu baiwan taim, waikni ka sip Lindan mawan ra kaikras
munikan, siya ybi kan. Lindan ka lika lahla man auhbi Bku kan bara sasmalkra buwi alki plis kum ra brisi pura suni,
banghki bri taukisa, mihta ta nani ba guitar kangban man blis muni swin, bahara ai kupia kumi prubia wisi. Lindan ra
pauni kan. Bara witin lilia tauwan ra dia want ba atki brkan biki kan yua, tauwan bila ra upla ailal walan sisin ka blara
an piu bani upla laik kaiki lwan ka nani ba aiwani tau- upla ini yahwi, bin dauki kan. Baha nani ba Lindan pura mata
kikan, witin lwana paski, aiwanaia talint ka br kan, bara inikan, kli sisin ra taki wabia apia wisi, kan sisin ba sain tara
aiwawanra sim takan. Lwanka nani sut ba wahma nani nani dusa, upla sip kaikras dur ka nani sim brisa. Baha yuwa
sim aiwani taukikan. wina, baha tauwan ka ra upla sisin dusa klakras, unta biara
dukia pra kakaira nani tihmia ra kakna ra main kaikisa. Ya
Lindan nina ba wala aiskara tra plapi tawan kan. Baha klakbia sa kaka, dawanka wal praubia lukisa.
wina pyu kum luwan taim, sisin dusa munuhtara kahwi Narracin: Elisa Alfaro Rabat
prawi bra kan upla kaikan, pat dama, siknis, suapi pruwaia
man kan. Bku kan kuna wahma nani sisinka dusa lmak ku Recopilacin: Pilar Oporta R., San Carlos, ro Coco
luwi auya taim waiknika buwi wini makabi wali kan, witin
62 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La duea del agua Padre del cielo, no me abandones.


Y se persign, hizo la seal de la cruz y vio como la mujer

E
xactamente en la pasada rocosa de Wiwinak, una comunidad retroceda como si alguien la estuviera golpeando, y peg
del ro Coco, a la entrada del crique, siempre se miraba a un grito que son como un trueno, que dej sordo al pobre
una mujer de pelo largo que estaba sentada encima de Wantma; y despus solt una carcajada y se larg.
las piedras, y al verla, la gente tena miedo de ir a baarse
en ese lugar. Ese da Wantma le cont a todos en el pueblo lo que haba
visto y ellos dijeron: ya ni el agua vamos a poder jalar.
Pero haba un seor de nombre Wantma, que a l nadie le
ganaba en hablar, y deca que hablaba ingls, pero no se Esa que Wantma vio, era la duea de ese lugar, que sala a
le entenda nada, as que el abuelo pens que eso era por buscar almas para llevarlas a las lagunas.
algo que le ocurri en el ro.
Dicen los comunitarios que esos son los malos espritus que
Una maana Wantma se fue a vigilar a la mentada mujer salen del agua y adquieren forma humana para molestar a
vigil y vigil, hasta que de repente mir que entre burbujas los seres humanos: si son mujeres, molestan a los hombres,
de agua sala una mujer hermosa, con un vestido brillante y si son hombres molestan a las mujeres, pero es a travs
que la cubra a medias, grandes pechos, cara bonita, hermo- de los sueos que entran en contacto con la vida de la
sos ojos, y tena en la mano un palito con el que se tocaba gente. La persona cree que suea con alguien conocido o
la cabeza varias veces pero de pronto estaba fuera del que sostiene relaciones sexuales con su pareja, y entonces
agua, con ropa, y caminaba hacia la comunidad. se va con el ser del agua.
Wantma la sigui varias horas mientras ella iba caminando Se dan cuenta que eso pasa, cuando en las partes nobles
entre los rboles. Cuando se topaba con un animal como de la persona comienzan a salir escamas o sienten picazn,
venado o zorro, intentaba pelearse con ellos, pero luego como si tuvieran sarna; la piel ah se le pone gruesa como
se iba a los palos y se suba hasta que los animales se abu- piel de sapo, y no se les cura. Cuando sucede eso, dicen
rran de querer pelear, entonces se bajaba, para seguir. De que esa persona es marido o esposa del dueo del agua;
repente, se volvi para atrs, como que vena de regreso y slo los indgenas saben curar ese mal, ahuyentndolo por
se escondi, tambin Wantma con miedo corri a escon- medio de un tratamiento con remedio y todo vuelve a la
derse debajo de las races viejas de un rbol cado, y mir normalidad.
que la mujer olfateaba y vena directo donde estaba l.
Cuando ya estaba cerca, l escarb para abajo para que Narrado por: Hellen Zelaya
no lo encontrara, pero la mujer ya estaba enfrente de l, y Comunidad: Wiwinak
Wantma apenas tuvo tiempo de decir:
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 63

L DAWAN KA Baha ninkara ai pura suni, ai mihtara dus prihni sain ka nani
daukikan, kaikan mairka ai nina ra tauwi wan, sim maka upla
kum buwi pruki brih auya bku. Tisku kan ai bila kis kalki

W
iwinak mawan ra walpa tara nani kaiki luwi yaba ra, winan binka takan ba sim maka alwani tara kum lulki binka
tingnika dimaia ta pali ra, Wangki tauwan ka lupia baku daukan, Watma kata kiama prak praki swin; baha ninkara
kum brasa. Bahara piu bni upla kaikikan, mairin mairka ai karma kalki kikisi mahka taki wan.
kum tauwa yari, walpaya nani ba kum pura ra uli iwisa. Upla
nani kaiki tka baha plska ra wih aihtabaia sibrikan. Baha yua Watma ka tauwan aiska ra upla sut ra sturka ba aisi
taukan, bara tauwanka uplika nani bila: Nanara plska bara
Sakuna waikna kum nina Wantma, witin sturi aisasara pain l pangkaia waia sim sip apia.
kan, upla kum sin sip witin ra aisaia pra luraskan, witin In-
glish sim aisisa wikan, sakuna aisuya taim sip diara kum sin Almuk nani lukanka wisa, baha Watma kaikan dukia ba wal-
tanka briraskan. Waiknika lukikan ba mairka taki ba l dukia paya plska ba dawanka; l wina taki, upla sulka pliki tauki kan.
kum. Bku lki titan bni wih mairka ba takbia sapa aihwaki Tauwan uplika nani bila wisa baha muna ba spirit saura nani
kaiki kan. Bla kaiki, kaiki, kaiki, tisku kan kaikan l muhta wina l munuhta wina taki, upla bku natka ra taki, upla traika kai-
bulwi, bulwi bal mairin painkira kum pah takan, ai wina daukra ki taukisa; spiritka saura ba mairin sa kaka, waikna ra trabil
ba naku kan: praka ba maihsa kat alkisa, tialka tra, mawan munisa; spirit ka saura ba waikna sa kaka, mairin ra trabil
painkira, nakra ma tra, ai lal ba pat pat alkisa an ai mihta ra munisa. Kuna ban tauki taim, lkisa yapri sauhkan natka ra
dus kum alki brikan. Tisku kan l wina taki, mahka tauwa sait upla ra trabil munisa. Yaura trabil munuya kaka, uplika lkisa
ra wapi auya. kakaira kum wal yapri sauhkan kaikisa, apiakra ai maya wal ai
Wantma ba mairka dus nani muhtak ku wapi auya kan taim wina brinka brisa, baha wina l uplika wal mahka wih, tiwisa.
nina bliki ban biki tauki kan. Daiwan aikuki prawi taim, wibia Baha muna trabilka bri taim, uplika musa tanira mahka inska
kaka, sla apia kra kiski nani satka wal prawi taim, daiura ba taya nani bku takisa, apia kra narira, sim sisrama bri kan sat;
wal aiklabaia muni kan, kuna plapi dusku uli bara kan. Daiura baha saitka ra tya pura ba tuakni takisa, sim sukling taya pura
nani bila kaiki suapi mahka auya taim, dusa pura wina alahwi, bku an sip rauras. Bku taki taim plika ba l dawanka maya
ai kanra wapi kan. Tisku kan aininara tauwi aula, bara Watma kulkisa tauwan uplika buwi. Indian saikaya wal baman sipsa
ka plapi wih dus tara kum kahwi barakan wakia munuhta ra baha muna trabilka kiur munaia, spiritka saura ba kangbaika
dimi yukuwan, ninkara mairka wapi bal kiawali tauki, waiknika dauki, yaka plapaia; apia kaka saikaya sat wala nani dauki,
yukuwi kan yaba plska kat balan taim, waikni sibri, tasba tauwan ba aiska rayaka kli wapni takbia ba kat.
kurbi kau munuhtara dimi waia munan, kuna mairka pat wi-
tin mawanra buwikan, kau sip diara daukras, ban naku win: Narracin: Hellen Zelaya
Heven aisika, lulki aiswipara.
Recopilacin: Pilar Oporta R., Wiwinak, ro Coco
64 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El pjaro macu

E
n los altos cerros de San Carlos y Krasa, abundan toda A partir de ese da todo le fue bien a don Cenelio y se reg la
clase de pjaros de colores y tamaos variados; tam- historia por el pueblo. Es as que todos en el pueblo buscan
bin hay animales salvajes como tigres y panteras, la pluma del macu para que la suerte les acompae.
pero que slo los cazadores han visto. Existe mucho misterio
en estos cerros. Se cree que el pjaro es mgico y que es de mucha suerte,
pero nadie lo ha visto, slo don Cenelio en sus sueos.
Don Cenelio, hombre miskitu de esos lugares, sola salir a Narrado por: Olga Pantig
buscar palomas gordas o ardillas para comer los das domin-
go. Un da de tantos sali en su bsqueda acostumbrada, y Comunidad: Krasa
varios animalitos que iba cazando, los mataba, les echaban
sal, los envolva en hojas y los meta en su saco. Cuando
eran como las tres de la tarde se dispona a regresar, en lo
que pas un gran pjaro y se le pararon los pelos, le dio
escalofros y camin ms rpido para ir bajando el cerro.

Esa noche estaba profundamente dormido y so que el


pjaro grande lo guiaba hasta la parte ms alta del cerro,
llegaba a su nido y miraba las pequeas cras, eran brillan-
tes como oro, y tambin los plumajes del pjaro brillaban
como ese metal precioso; entonces despert asustado y
pensando que al da siguiente deba ir a ese lugar.

Por la maana prepar comida, se despidi de su seora, y


sali casi corriendo a buscar el lugar con el que haba soado.
Cuando al fin lleg, haba un nido y muchas plumas brillan-
tes; l las recogi y se las llev. Ya en casa se las ense a su
abuelo, y ste le dijo que eran las plumas del pjaro macu
y que con solo tenerlas le iban a dar mucha suerte.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 65

Almuka taim kisi


MAKUA STURKA watla lupia kum kaikan, daiura watla ba daiwan sat sat tya
nani brikan; tya lupia nani ba lngni lipikan. Waiknika alki
brih, ai watla ra brihwan. Baha ninkara ai dami ka ra ma-

S
an Carlos wihki Kras wal hil ka nani bahnta ra daiwan rikkan, bara damika bila baha makwa watla win, baha bri
tanawira taya kalat mapla painira sat sat ailal sahwisa, kaka suerte ailal bri kabia win. Baha yua wina Don Celenio
daiwan sirpi an daiwan tra tlara. Bku sim daiwan mpara diara sut pain man takikan; tauwan aiska sturka ba
wail, limi, limi siksa, satka nani sim ailal. Sakuna daiura nani sim nu takan. Bku tka wina naiwa upla sut makwa watla
aihki ka ba antin tatakra nani baman kaikisa. Baha hilka plkisa suerte briaia wisi. Upla sut ban lkisa makwa ba sain
nani tilara sikrit dukia nani ailal barasa. dadaukra daiura lupia kum. Upla bui sip tnis kaikras, Don
Celenio baman yapri sauhkan ra kaikan.
Don Cenelio, miskito waikna kum baha plska nani wina, Narracin: Olga Pantig
unta ra piu bni taki waia laik kan butku, apikra butsung
pliki, Sandi pata. Yu kum kan ai natka ba kat, mahka taki Recopilacin: Pilar Oporta R., Krasa, ro Coco
wan. Daiwan lupia nani sat sat alki ba ki, sal dingi, dus
wahya ra blaki, ai bik kara mangki kan. Baha wina 3:00 klak
tutni prais kan taim mahka utlara tawi balaia ridi taki kan
taim, daiwan tnawira tarka tara kum pli luwan, sirang iwi,
taya sut srimi, kauhla pruki kan. Baha wina mahka kau histi
wapan hil bahnta ba wina mahka bal iwaia wisi.

Utla ra bal, tihmia tihu pali yapi kan taim, yapri sauhkan
ra kaikan daiura tara kata buwi witin ra blikisa hil bahnta
saitra. Daiura ai watla ra wih, ai luhpia nani kaikisa. Luhpia
nani ba taya lipni man sim gul bku lipisa; daiura tara taya
sim gul bku lipisa. Kupia krauwan, sirang wi, lukan y
baiubia taim, plska ra waia.

Titan kan taim, ai pata ridi dauki, ai maya lkula dauki,


mahka taki wan. Plapi bku auya, yapri sauhkan ra kaikan
yaba plska plikaia wisi. Plska ra wan taim, daiwan tnawira
66 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El Uhlak
Un da sali a cazar de noche, casi en la madrugada, cuando
la luna estaba por meterse a un lado de la montaa ms
espesa de Krasa, en donde la gente no llega mucho por
miedo a los animales salvajes.

Don Federico tena un arma con la cual haba cazado mu-


chos animales silvestres, por eso l no tena miedo.

Cuando ya estaba aclarando y los pjaros de diferentes


especies y colores pasaban anunciando el da, don Federico
apuntando el arma, mir a lo lejos que un hombre gigante
vena hacia l. Asustado, retrocedi y empez a rezar, pues
eso era algo anormal, y comenz a disparar como loco, pero
al ver que eso no detena al gigante, que siempre caminaba
hacia l, dijo:

Dios, aydame!, voy a rezar. Se persign, y como por arte


de magia el gigante desapareci.

Cuando lleg a su comunidad cont a todos lo que le haba


pasado, pero le dio calentura toda la noche pues haba visto
a uno de los guardianes del bosque. Ese gigante era un
Uhlak, y a l no le gusta que los cazadores estn extermi-
nando la fauna, as que su aparicin era una seal de enojo
en contra de los que cortan rboles y cazan los animales

C
uando se acerca el tiempo de la Semana Santa en las ellos estn vigilando siempre!
comunidades de ro Coco arriba, la gente pesca, caza Narrado por: Marta Ingram
y trabajan para almacenar comida. Don Federico era
cazador y nadie en el pueblo era mejor que l, nadie le Comunidad: Krasa
ganaba a cazar cusucos, venados, y hasta monos.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 67

UHLAK
pain kum kan, witin purara waikna wala apukan taira, sula
ban urus sut antinka takaia tanira.

Yu kum kan tihmia antin takaia wan, ingwaia baila, kati


dimaia man kan, Krasa unti ka kau tuakni nani ba kum ra.
Baha sat untika nani ra upla ya waras daiwan saura nani
siya. Don Federico raks kum brkan, baha wal daiwan ailal
pat kan kan, ba pat witin sibrin apukan.

Mahka y baiwi kan taim, mahka daiwan tnawira sat sat


nani aiwani lilia taki tauki kan taim, Don Federico kaikan
waikna tara kum witin ra wapi dimi aulasa. Kaikan taim
ba sirang karna iwi, ai raks ka kahbi grisi sat built lulkisa,
kuna waiknika tara takaskras ban dimi aula sa. Baha wina
witin mahka aininara wapi, ai pura suni, Dawan ra naku
makaban: Dawanki mamkabisna hilp aimuns. Baha
wina waiknika tara ban lap tiwan.

Tauwan ra bal, ai sturka pla sut ra aisan, baha ninkara rih


karna kum daukan tihmia aiska. Baha waiknika tara kaikan
ba sika unta main kakaira dawanka, nina ba UHLAK. Uhlak
ba laik apia unta biara daiura lupia nani ra antin tatakra
nani bui uba iki tiki taim. Bara uhlak takan ba baha sainka
marikaia wisi daukan, upla unta biara ra dus nani apia kra
daiwan sat sat nani ra rau muni ba dukiara witin ai kupia
baiki ba tanka marikaia want kan, uhlak nani ba piu bani

G
ud Fraidi baila taim, Wangki kla tauwanka nani ra upla unta ritska nani pura kaikisa.
sut mahka kyulh miski, antin taki, ai watla ra plun Narracin: Marta Ingram
nani auhbi ridi takisa. Don Federico ba antin tatakra
Recopilacin: Pilar Oporta R., Krasa, ro Coco
68 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El poder de la piedra de trueno El dueo del oro

C E
uando llueve mucho en las comunidades del ro Wanki, n San Carlos haba un hombre llamado Eustacio, que
hay mucha rayera, truenos y relmpagos. Doa Risca- todos los das iba a lavar oro en un ro, y lo que sacaba
ya le tiene miedo a los truenos, pues una vez le cay lo venda para comer. As se fue haciendo viejo, hasta
un rayo grande que le quem toda la espalda y le revent que un da se encontr un pedazo de oro macizo que tena
la lengua. Entonces su familia la escondi por tres das y forma de mano y pesaba bastante. Con el dinero que obtuvo
le dieron a beber agua de coco, porque dicen que as se de eso logr sembrar bastantes frijoles, en ese ao nadie
convierten en profetas y que curan gente. sac ms frijoles que l.

Los rayos tambin han matado a varias personas, a todo Despus encontr otro pedazo, en forma de flor, era bien
lo largo del ro, pero se cree que a los que les cae un rayo bonito. Y con eso tambin sembr cacao, y logr conver-
y no mueren, se vuelven profetas. tirse en la persona ms rica de su comunidad, porque tena
dinero, ms cacao, y hasta puso una venta bien grande.
La piedra de rayo tiene poder curativo y da energa para
el trabajo. Pero un da que tom mucha chicha y se embol, se le
apareci un hombre alto y bien vestido, y le pregunt si
Para sacar la piedra de trueno, se echa sopa de cusuco o quera ms oro. Eustacio le contest que s y le pregunt
sangre de ste, y entonces sale la piedra. adnde podra encontrarse con l.
Narrado por: Berta Lacayo
El hombre le respondi que lo esperara en la orilla del
Comunidad: Florida camino que va a la iglesia.

Eustacio esper y esper, y nada de llegar el que le prometi


el oro, as que decidi irse, lamentando que no pudo ver al
hombre que le iba a dar el oro.

Pero cuando iba caminando, not que un hombre estaba


sentado y le deca: vos sos el dueo de la mina, nadie ms;
as que slo entrars a una cueva que yo te ensear y de
all te levantars y ayudars a tu comunidad. Pero para esto
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 69

ALWANI MAHBRA PAWIKA BA GL MAIN DAWAN KA

L S
ba karna ahwi taim, Wangki tauwan ka nani pra- an Carlos ra waikna kum bra kan nina Eustacio. Witin
ra imyula ba karna puli an alwani karna nani sim yu bni tingni kum ra gl sikbaia w kan. Dia sakiba,
baiwisa. Doa Riscaya ba alwani siya brisa, kan y atkikan, ai pata mana. Bku maha dama taki auya
kum purara kahwi, nina bila angki, tuwisa baiki swin. Baha kan. Y kum kat gl pis tra kum pura baikan. Wan mihta
witin ra takan taim, famalika nani buwi y yuhmpa witin bila stailka brikan an wihra. Baha atki muni bins nsla tra
ra yukuki swin, kuku laya dakakan, bku taka wina, prafit pain kum daukan kan, baha manka ra upla sut wal, witin
mairin taki, upla sikniska nani raki taukisa. kau bins ailal sakan.

Bku sim imyula karna nani ba Wangki aiska ra pat upla Baha wina kli gl, pis wala kum sakan, tangni mapla bku
manis kan. Sakuna ban lkisa, yaura alwani ar imyula alk- painkira kan. Baha wal kakao nasla pain kum daukan. Bku
bia, kuna pruras sa kaka prafit apia kra ska kakaira takisa. muni ai tauwan ka ra witin kau upla lahlakira takan, kan
Alwani mahbra ba ska brisa an pawa sim karna brisa, wark lahla br kan an kakkao nasla sim, bara kamasiri tra kum
takaia pawi ka wankisa. Alwani mahbra sakaia kaka, tayira sin sunan.
pilalka apia kra talya sapa alwani kahwan pliska ra laikuya
taim, mahbrika ba bal takisa. Ban sakuna y kum kan taki chicha kasak dih, bla takan
Narracin: Berta Lacayo taim mawanra waikna kum bal takan, yari an kuwala pain
dimi kan. Baha waiknika buwi makabi walan kau gul want
Recopilacin: Pilar Oporta R., Florida, ro Coco sapa, bara witin au wih makabi walan ansara wal prawaia
sip kabia sapa. Waknika bila prias watla ra waia yabalka
unra bila kaiki kaia.

Eustacio ka wih bila kaikan, kaikan, kaikan, waiknika gl


yabaia pramis munata ba taki wras. Sakuna wapi auya kan
taim kaikan waikna kum iwi, sturi aisi kan naku: Man ba
70 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

tendrs que dar algo a cambio, y lo dejars en el suelo para


la madre tierra, duea mxima del oro.
Rey Putibrat en las
Entonces, Eustacio dej un botn de su camisa, se sac una
gota de sudor de su frente y la dej caer al suelo.
fiestas comunales
E
n tiempos pasados, en la comunidad haba un lugar que
As, hoy los giriseros, hacen su voto de agradecimiento a se llamaba Kauhru Watla Almuk (casa de bamb viejo),
la madre tierra, duea de las riquezas. en este lugar todava no haba llegado la palabra de
Dios, y practicaban diferentes ritos y juegos.
A ver cundo nos encontramos un pedazo de oro noso-
tros! Cada ao, haba una fecha determinada en donde se reu-
Narrado por: Nelson Saballos nan todas las comunidades vecinas en un solo lugar, en
Kauhru Watla Almuk, para celebrar fiestas con todos los
Comunidad: San Carlos jvenes, varones y mujeres.

All celebraban juegos tales como, maskarit (enmascarados),


juegos de IlilyYapti (madres del tiburn), Pura Yapti, (madres
de lo alto), y preparaban para estas actividades bebidas
amargas y embriagantes como guarapos, chichas de frutas,
samn laya, etc. La gente se emborrachaba, las mujeres y
los jvenes bailaban y pasaban muy alegres varios das.

Tambin celebraban un da muy especial y sagrado para


ellos, el Rey Putibrat: se haca la cabeza del rey con la
cabeza de un mono y con arroz afilado hacan los dientes;
utilizaban las patas de las aves y otras cosas ms, y hacan
rer a la gente. En esta actividad se cobraba para ver a este
Rey Putibrat. El anciano Samuel Smith haca giras con l por
las calles de Kahury Almuk y pasaban muy alegres.

En esos tiempos hubo una crecida de ro muy grande que


inund toda la comunidad y fue necesario que Kauhru
Almuk se cambiara de ese lugar. Ocuparon un nuevo lugar
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 71

gl main dawan ka, upla wala apia, bku ba mihta yang


tasba unta kum mai marikamna, bahara dimi wih, bal taki TAUWAN NATKA
PULAN KA NANI
tauwan kamra ta baiki kama. Sakuna baha lal mna man sim
diara kum pan swiaiasma, lal mna ba tasbara swima baha
yapti tasba rayaka dukia, yapti tasba ba sika gl dawanka

P
kau tara. Bara ai praka wina buting kum dakbi swih, ai atitara taimka ra, tauwan ra plis kum bra kan, nina
mawan wina ai laptika drap kum saki, tasbara batakan. Kauhru Watla Almuk maki kan. Naha pliska ra kau
Dawan Bila dimi waras kan, ba mita pura sunra,
Baha lukanka ra naiwa kat gl sasikbra nani yapti tasba ra pulanka nani bku baman dauki kan. Mani bani ra, bak
ai tingki ka lka yabisa, tasba ritska aiska dawanka bku. sakan pyuwa kum brkan. Lma ra tauwan sirpi wala nani
Kapu anghkia yawan bku gl pis sakbia sapa! sut aidrubi bal asla takikan, wahma, tiara, mairin, waikna
Narracin: Nelson Saballos pulanka nani dauki kan.
Recopilacin: Pilar Oporta R., San Carlos Bahara pulanka nani dauki kan ba: maskarit, Ilili Yapti, Pura
Yapti. Baha pulanka nanira lya tahpla nani sat sat dauki kan
sim chicha, saman laya satka nani. Upla nani bla taki, mairin,
wahma nani ba dans puli yu kulki kum lilia taki luwi kan.

Bku sim bak skan yua tra wala kum sim kulki kan, witin
nani lukanka ra holi yua kan, King Putibrat Yua. Naha yua
ra urus lal kahmka kum wal King ka lal paskikan; npa ba
lika rais kapan ma nani wal daukikan; daiwan tnawira mina
nani an diara wla nani wal paski yaban upla kiki kan. King
Putibrat mawan kaikaia lika blistu kan aibapaia. Almuk
Samuel Smith ba yabalku brih wapi kan Kauhry Almuk
tauwan kara, bku lilia pali luwi banghwikan.

Baha pyuwa ra lisamra tra kum dingkan, tauwan aiska


ding kan tka Kauhru Almuk tauwanka ba blistu kan pliska
wina saki, plis wla kum nina Raya Pauni ra lakan. Bahara
72 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

que se llam Raya Pauni, en donde construyeron champitas


para poder habitar, pero sus costumbres no cambiaron, las
Llili Yapti y Pura Yapti
fiestas siempre se celebraban.

E
n la poca antigua, cada 31 de diciembre se celebraban
Despus de muchos aos, hubo otra inundacin y se co- las fiestas tradicionales parecidas a las fiestas patro-
rrieron a otro lugar ms alto y plano, algunas familias se nales. La fiesta que se celebraba en esa poca era el
fueron hacia la comunidad de Asang ms o menos en Llili Yapti y Pura Yapti; lo que se haca era bailar abrazados
el ao 1914. Despus lleg la religin y la educacin, y en pareja y hasta se besaban, todo al comps del tambor
fueron cambiando poco a poco sus costumbres, y desde que estaba hecho con piel de venado.
ese entonces comenzaron las fiestas de Navidad con el
Urali, Tambaku, etc. Este Llili Yapti y Pura Yapti se haca con palo de guano, en
Narrado por: Reinilla Wilson donde se plasmaba la figura de las personas, ya sea de una
mujer y de un varn, y ambas figuras se pintaban con bigo-
Comunidad: San Carlos tes; tambin les pintaban los labios y les ponan argollas,
dejaban las figuras bien arregladas, con mucha semejanza
al hombre y a la mujer. Ambas personas representadas en
las figuras, bailaban en el concurso de fiesta cultural y ah
se preparaba el Sihkru.

Invitaban a las comunidades vecinas y se preparaban be-


bidas tradicionales, tales como: misla, guarapo, chicha de
toronja, y saman laya*; esta ltima se hace con pijibaye
cocido, que luego era masticado y escupido en una batea
a la que se echaba agua, y ah se quedaba durante tres das
para que se fermentara, y despus ya se converta en chicha.

Tambin cazaban animales, pero slo los de color negro, por


el significado de Sihkru, cuya tradicin se cumpla cuando
algn miembro de la comunidad falleca. A las tres sema-
nas de fallecida la persona, se formaba un pequeo grupo
que iba al monte y secretamente dibujaban la imagen de
la persona muerta en un palo de guano y despus se pro-
gramaban las fiestas.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 73

ranch lupia nani dauki diman upla nani ba, kuna ai natka
nani ba lika swiras ban dauki kan, pulanka nani ba ai pyua
L LAMNI RA MISKITU
NATKA NANI BA
kat ban dauki kan.

Mni ailal luwan ninkara, kli lisamra tra wala dingkan; kli

W
plis wala, kau purara an langni ra wan. Famali kum kum lika an almuka taim, Krismis kati, 31 yuwa bni tauwan
Asang ra tawi wan, baha ba wibia kaka 1914 manka nani pulanka nani dauki kan. Baha pulanka nani dauki
ra. Baha ninkara Dawan Bla an skul laka nani ba dimi wan kan ba kau pali Ilili Yapti an Pra Yapt wal. Pulanka
taka ai natka nani ba tawa, tawa tiki auya. Baha piuwa wina nani dauki kan ba waikna mairin wal ai maihsa alki, dans
krismis pulanka ba diman Urali an Tambaku wal. srutwi, kiawali natka ra, kungbi sla tya ni paskan binka
Narracin: Reinilla Wilson wal.
Recopilacin: Pilar Oporta R., San Carlos, ro Coco Ilili Yapti wihki Pura Yapti wal ba upla mwan lilkika puhlak
dsa wal paski kan. Lilkika ba waikna aipia kra mwan
mapla. Lilkika nani wal ra unmaya paskikan, unba Pauni
dinkian, bankil mangkikan, npa nani ba rais kapan m ni
paskikan, pian prna daukikan, sim rait pali waikna apia
kra mairin mawan mapla bku paskikan. Walsut mangkan
dans pulikan, bara bahara Sihkru laya dkan.

Tauwan wla lamra nani ra sut paiwan aidrubi wih aikuki al-
muka taim diaika lya sat sat nani daukikan: misla, guarapo,
sadik chicha, saman lya, naha ba lika supa piaki saman
suapini dauki laika wal dauki, swin sahwan ninkara l laiki
swin y yumhpa piawi, suahni takuya tim dkan.

Antin daiura tya siksan nani sim ki kan Sihkru spirit kara
lki, baha sika ula kum pruwan kulkanka ra dauki kan.
Uplika pruwan, y yumpa alkuya taim, upla dakni sirpi kum
taki, unta ra yukuwi wih, guanu dusa klaki, uplika pruwan
mawan lilka kum paki ski brih ninkara paiwi pulan ka ba
dauki kan.
74 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Cuentos de Awhya Tra


Recopilados por: Bernab Alfaro

El encuentro de un
hombre con una uhlak

E
n las pocas remotas nuestros bosques y selvas eran
habitados por muchos seres misteriosos o malignos.
Algunos de ellos an persisten escondidos. Los caza-
dores con frecuencia tienen encuentros con estos seres. El
siguiente es el relato de un caso:
A la hora de iniciar la celebracin, se escoga a una mujer
que estuviera de luto o algn familiar del muerto, y se le Una vez, en una comunidad, tras arreglos previos, tres
traa el Sihkru del monte en la figura del difunto hecho en el cazadores fueron al monte a cazar durante varios das. Se
palo de guano; la mujer, que deba vestir con traje de luto, distanciaron mucho, aproximadamente a da y medio de
reciba al Sihkru como si fuera su verdadero hijo fallecido. camino a pie, logrando alcanzar lo profundo del bosque.
Narrado por: Wernal Maibit En este punto levantaron un rancho para la acampada.
Comunidad: San Carlos Al da siguiente, muy de maana, salieron los tres a cum-
Notas: plir la primera excursin de caza. Estando en el monte
escucharon un estruendo avanzando en direccin hacia
Segn la cultura mskitu, Llili Yapti (que traducido al espaol ellos. Sin ms demoras, dos de los tres cazadores echaron a
es alma madre) es el alma o espritu de un lder, represen- correr apresuradamente. El tercero estaba tratando an de
tado en una imagen hecha de madera. entender lo que pasaba, cuando de pronto se le apareci
*Traduccin al espaol: agua mordida. Es una bebida del monte un personaje maligno del sexo femenino. El per-
hecha a base de pijibaye que se deja fermentar. sonaje maligno tena figura humana, pero todo el cuerpo
y el rostro estaban cubiertos de pelo. Este ser espantoso
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 75

Auhya tara kisi ka nani


WAIKNA KUM UHLAK
WAL PRAWAN BA
P
as taim ka nani ra wan untika nani ba lasa nani manis
kan. Kum kum nani ba kau yukui tauki banghwisa;
antin tatakra waikni ka nani sim kau baha lasika
aikuki kau prwisa.

Bara yu kum kan tauwan sirpi kum wina antin tatakra


yumhpa taki aisi kaiki muni antin takaia wi banghwan.
Unta biara palira dimi wih banghwan. Yu kum pura hap
prais wapi dimi wih bara ai kyamp ka plis kum ridi dauki
brih banghwan. Bara yu wla ra yumhpa sut antin takaia
Mahka t krikaia taim mairim, kuwala siksa dimi, apia kra wih banghwan. Mahka unta ra banghwi kan taim wlan
uplika pruwan yaba taka kum alki brin, Sihkru ka lilka un- bin tara kum witin nani banghwi kan ba tanira aula kan,
tara paskan yaba bisal, mairka kuwala siksa diman yabara bara yumhpa ba wina, wal ba aihni pali taki plapan; kumika
yaban, rai pali ailuhpia pruwan yaba wina bku alki brikan. baman lasra plapikan taim unta tla ba wina lasa mairin
Narracin: Wernal Maibit kum taki balan. Baha lasika ka ba upla bku, kuna wna
lba an mawan sut ba tamaya baman sa, baha daiura nina
Recopilacin: Pilar Oporta R., San Carlos, ro Coco sika uhlak.
Note kum: Miskitu natka kat, Llili Yapti ba t upla
kum pruwan spiritka, lilkika dus ni karbi paskisa.
76 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

se llama uhlak. Era una uhlak Un da la uhlak, con su hijo parecido a ella, fueron a cazar.
hembra la que apareci. Aprovechando la ausencia del terrible personaje, el hombre
le pregunt a la nia-uhlak: Pods remover la roca que
Por haber sido una hembra, bloquea la puerta?. S, puedo, contest firme la nia-uhlak.
la uhlak no le caus daos al Esta nia tena aspecto humano, pero fuerza de uhlak. Al
hombre; pero se lo llev hasta ser desbloqueada la entrada de la cueva, el hombre y la
su escondite, una cueva en nia tomados de la mano se dieron a la fuga en una veloz
una enorme roca. Lo introdu- carrera por el bosque hacia la comunidad de origen. Cuando
jo en la cueva, bloqueando la uhlak se dio cuenta de la ausencia, sali en persecucin
la entrada con una gran roca de ambos en compaa del hijo.
para que no se escapara el
cautivo. Vindose impotente Mientras tanto, en la fuga el hombre haba llegado frente
ante la figura monstruosa de a las costas de un mar, con la uhlak detrs, persiguindolo.
la uhlak, el hombre prefiri En eso vio que pasaba una embarcacin. Pidi transporte
no realizar ningn intento por a la embarcacin y sta se detuvo, montando al hombre y
escaparse, pues ante la fuer- a la nia-uhlak. En los precisos instantes que la embarca-
za de ella, la suya equivala cin reiniciaba el viaje, la uhlak lleg hasta la playa en su
a la de un tierno. No poda persecucin. Viendo que el hombre se escapaba por-
siquiera remover la roca que que el uhlak no puede andar en el mar, para vengarse
bloqueaba la entrada de la del hombre desgarr al nio-uhlak, y se regres furiosa al
cueva. monte nuevamente.

Transcurridos varios aos, producto de la relacin del hom- El hombre por su parte, lleg a su comunidad en compaa
bre con la uhlak, sta tuvo dos partos, dando a luz primero de la hija que haba tenido con la uhlak. Es sabido que desde
un hijo, muy parecido a ella, y luego, una hija, muy parecida los tiempos ancestrales hasta hoy da, los cazadores siempre
al hombre. ste pasaba sus das pensando en una oportu- se encuentran con este tipo de situaciones, aunque en la
nidad para su escape, y con esta intencin acogi a la hija actualidad, los casos son ms frecuentes en la Mosquitia
parecida a l. Mientras la nia creca, le relataba la historia hondurea.
de su cautiverio en manos de la uhlak. De este modo la Narracin: Antonio Rivera (agricultor, Panua: 1947)
nia supo que su madre era un ser maligno.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 77

Bara uhlak ka na mairin wan. Bara waitna ba ai luhpia ra win: Sip sma wlpa tra
kan nara waiknika ra sau- ba tukbi sakaia. Tuktan ba waitna ra takan kan, kuna ai
ra munras, kuna ai watla ra paun ka ba uhlak paun ka brkan, bara tuktan bila: Au,
brihwi, wlpa untika kum ra sipsna sakaia. Bku wisi, walpaika sakan bara waitna ba
dinki, wlpa tara kum wal tuktan mihta wina brih muni mahka taki plapi banghwan.
durka praki swin. Waikna ba Pat aihwa plapan taim uhlak ka mairin nu taki, ai luhpia
suakwaia sip diara daukras- wla wal waitni ka nina blkan, alkaia dukiara.
kan, kan uhlak mapara wi-
tin paun ka ba tuktan sir- Kuna waitna ba sim pat wihka plapi, wala kun pra kat
pi paun ka kum bku kan. taki wankan. Bara but kum luwi auyakan ra asis makaban;
Wlpa tara kum dimaia ra but ka takas ki, waitna an tuktika wal magkan. Bara Waitna
mangkan kata ba sip nik- ba but ra uli mahka taki auya kan taim, kli bin tara kum
bras muni kan. unta ba wina taki aulakan, pain tawi kaikan taim uhlak ba
aulakan, ai luhpia waitna kata ba wal. Bara uhlak ka waitna
Bara mni nani luwi kan ra winan takasbia dukiara; ansara waitna na takasbia, bara
taim waikna ba uhlak wal sain ra apia win. Bara uhlak ai kupia uba pali baiki muni,
luhpa wal brin. Luhpia ta- waitna ba nkra marikaia wisi ai luhpia kata ba alki muni,
hwakya ba waktna kan an lilak kalkan lulkisi, kli unta ra dimi wan. Bara bku waitna
uhlak wal ba pali ai talia ba ai tauwan ka plikan ai luhpia uhlak wal brin kata ba wal.
kan; plsnika ba lika mairin
an waikna ba wal kau ai talia Baha mihta waitna antin tatakra nani ba kasak trabil wal
kan. prwi banghwisa, wan almuka taim wina. Naha yuwa nani
ra sin kau ban trabil sat sat wal prawi banhwisa. Naha sat
Bku mihta waitna ba lukan nahki baha untika ba wina setan ka nani ba kau banghwisa Honduras Moskitia sait
taki plapaia, bara ai luhpia witin ra takan kata ba kau ai tasbaika ra.
lamara brih pakikan. Tuktan ba pwi kan taim smalki auya Aisan uplika: Antonio Rivera
kan nahki muni uhlak ba witinra alkan ba tanka. Bku tka
tuktan ba nu takan ai yapti ba lasa kum kan ba. Bara y kum Plki skan uplika: Bernab Alfaro, Awh-
uhlak ai luhpia witinra takan ba wal untara daiwan ikaia ya Tra, mayo 28, 2011
78 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La suerte de un hombre pobre y la de un rico

E
n las inmediaciones de un pequeo poblado, vivan una vamente, regresando con dos hachas, una de oro y otra de
vez dos hombres. Uno era muy pobre; trabajaba muy plata, y le pregunt al hombre: Cul de estas dos hachas
duro para mantener a su familia. El otro era dueo de es la tuya?. Ninguna de las dos corresponde a la ma. La
mucha fortuna y muy egosta. ma era vieja y hecha de madera, respondi el hombre. El
amo del agua se sumergi nuevamente y regres con un
Un da de tantos, el hombre pobre visit al hombre rico hacha, el mango hecho de madera. Cuando le pregunt:
buscando un trabajo. El rico se lo neg con el desprecio sta es tu hacha?. S, sta es, respondi el hombre.
caracterstico. Ofendido y muy apesadumbrado, el hombre
pobre sali al monte a cortar lea para vender. Entonces el amo del agua le dijo: Porque sos un hombre
muy justo te voy a regalar tambin dos hachas ms. Le
Sucedi que el lugar donde estaba cortando la lea estaba entreg as el hacha de diamante y la de oro.
en la orilla de un ro, y estando en plena faena se le escap
de la mano el hacha, yendo a dar hasta el fondo del ro. Alegre y emocionado, el hombre emprendi el camino de
regreso a casa llevando consigo los regalos preciosos. En
Tan triste se puso el hombre por la prdida de su herramien- casa cont a la familia su suerte. De comn acuerdo con
ta, que empez a llorar, sentado a la orilla del ro. Mientras la familia decidi vender las dos hachas, y el producto de
lloraba sin remedio, del fondo del ro, entre burbujas apa- la transaccin fue una inmensa fortuna, convirtindose as
reci un hombre preguntndole: Seor, por qu est tan en una familia rica.
triste y llorando?. Soy una persona muy pobre, respondi
el hombre. Vine a cortar lea para llevar una pequea ayu- El hombre rico al conocer la noticia de la riqueza del pobre
da a mi familia con el dinero de la venta, pero mi hacha se sinti envidia y rabia. Disimulando su envidia y rabia le hizo
hundi en el ro y no la puedo recuperar, explic. El amo una visita para preguntarle cmo haba logrado su riqueza.
del agua le respondi: Yo te voy a recuperar tu hacha. Y, El hombre de la suerte humildemente le relat todo lo que
diciendo esto, se desapareci, sumergindose en el agua. le haba pasado.

Transcurrido un rato, regres el visitante con un hacha de Al da siguiente, muy de maanita, el hombre rico se puso
diamante, preguntndole: sta es tu hacha que se hun- en movimiento saliendo al monte con destino al mismo
di?. El hombre humildemente le respondi que no. Mi sitio de la suerte que el hombre pobre le haba referido.
hacha era ms vieja, dijo. El amo del agua se sumergi nue-
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 79

WAITNA UMPIRA AN YUWIKIRA KUM

Y
u kum kan tuawan kum lamara waitna wal iwi kan. Kum wal. Naha man asikam ki win taim, bara waitna bila: Au,
ba umpira, kasak wark takikan ai pamali kara taura baha yang asiki.
brih impakaia dukiara. Waitna wla ba lika yuya kira
kan an kupia sin saura kan. Bara l dawan ka bila: Man waitna uba kasak sma bara
naha asa wal na sin maikisna; bara daimans an gl asika
Bara yu kum kan taim waitna umpira ba wih muni waitna kata ba waitna ra yaban; waitna ba ba lilia taki mahka wih,
yuya kira ra wark makaban, kuna naha apia win. Bara waitna sa wal kata ba atki, lahla kira takan.
ba ba sri taki unta ra wan pauta baiki atkaia wisi. Bara
waitna na awala kum unra bui ai pata baiki kan taim asa
ba mihta wina suakwi li kuk runghwan. Waitna kata iwi sari
taki, ini kan taim, li munhta ba wina upla kum bal taki muni
naku win: Waitna man dia sri brisma. Bara waitna
bila: yang upla umpira kum sna an pauta baiki atkaia
wisi balri baha lalhka wal pamaliki ra hilp yabaia wisi, kuna
asa brihbalri kata l kuk runghwan an sip sakras na, win.

Bara li dawanka bila: yang saki maikaisna. Baha aisisi,


l kuk runghwi iwi wan. Tiwisi taki balan taim daimans asika
kum wal taki balan, bara waitna ra naku makabi walan:
Naha kan man asikam runghwata? Bara waitna, bawi-
kira kan, naha apia, win.Yang asiki lika kau almuk
kan, bara l dawanka kata kli runghwan an asa wal brih
taki balan, gl dukia kum an silba dukia kum wal. Bara kli
naku makabi walan waitna ra: Naha asa wal na wina
kum man askam ki? win taim, waitna bila: Apia, baha
kum kat sin yang asiki apia; yang asiki ba kau almunk an
dus wal paskri sa, bara l dawanka kata kli dimi wan lya
ra bara waitnika asika wal taki balan, dus alkaika kata ba
80 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Puesto en el lugar, simul por un rato estar cortando lea.


Enseguida, intencionalmente dej caer su hacha al ro. El conejo, el buey y el tigre


Aparentando tristeza, cabizbajo, estaba sentado sobre una rase una vez un buey que iba pasando por un camino y
piedra, y entonces apareci el amo del agua sosteniendo oy de pronto los gemidos de un animal. Al escuchar
en la mano la misma hacha que haba tirado. El amo del y observar con mucha atencin pudo ver que un tigre
agua le pregunt: Seor, por qu est triste? Estoy triste estaba atrapado bajo el tronco de un rbol cado. El tigre,
porque se hundi mi hacha, respondi el hombre. El amo al ver que el buey iba pasando lo llam pidiendo auxilio
del agua, entonces, sealando el hacha que tena en la que le ayudara a liberarse del peso del rbol. El buey quiso
mano le pregunt que si era su hacha. El hombre rico le auxiliarlo, pero saba bien que el tigre es carnvoro y devora
respondi que no. Mi hacha era mejor, afirm. El amo del a otros animales. An as, el buey le dijo al tigre:
agua se sumergi y reapareci con un hacha de plata y otra
de oro preguntando al hombre cul de las dos era la suya. Si yo te libero, me vas a comer porque sos carnvoro y te
gusta devorar a otros animales. Eso es falso. No te voy a
El hombre tras observar muy seriamente, agarr el hacha comer porque me habras salvado de un peligro, respondi
de oro argumentando ser suya. El amo del agua le dijo el tigre. Confiando en las palabras del tigre, como todo buen
entonces: Es cierto, esta es tu hacha, porque en el fondo animal, el buey meti sus cuernos por debajo del tronco y
del ro hay todava un hacha de diamante. Al escuchar esto, levant el rbol, permitiendo que el tigre pudiese liberarse
el hombre codicioso le dijo que se haba equivocado al del peso del gran rbol y salir.
reconocer su hacha por el resplandor del sol que lesionaba
su vista, pero que la de diamante era la suya. Los dos animales siguieron juntos. Una vez que el tigre haba
descansado y sinti haber recuperado su fuerza, motivado
El amo del agua agarr las dos hachas y se sumergi nue- por el hambre que senta le dijo al buey: Amigo buey, te
vamente dicindole que lo esperara pues pronto iba regre- agradezco lo que hiciste, pero sabrs que yo estuve dos das
sar. El hombre rico qued esperando el regreso del amo atrapado debajo de ese gran rbol. Aunque ya estoy libre,
del agua, pero ste nunca ms volvi. Por su perversidad tengo mucha hambre y por eso pienso comerte. El buey
el hombre rico nada pudo recibir, y ms bien muri viejo entonces le contest: Me habas prometido respetar mi
en el mismo sitio esperando el regreso del amo del agua. vida. Eso es cierto, pero estoy tambin muy hambriento
Narracin: Ogarti Davis (agricultor, Auhya Pihni, 1986) y pienso comerte, respondi el tigre.

Mientras as estaban discutiendo, iba pasando un conejo


y escuch la discusin, acercndose a donde estaban los
animales. Al ver que el conejo se acercaba el buey le dijo:
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 81

Bara waitna wla yuya kira kata ba, waitna umpira lahla kira
takan ba kaiki saura luki, wih makabi walan nahki dauki lahla TIBANG, BIP, LMI KAT
kira takan, bara wainta umpira kata ba win dia takan ba l.

B
ara yu kum kan bip bul kum na yabal kum kuk luwi
Bara yauhkika titan kan taim waitna yuya kira kata mahka auyakan. Wlan daiwan kum ahbikan. Tawa ai kaina
unta ra wan,sim plska ra wih buwan; pauta baiki bakusi, ai ra wapi wan wih, pain kaikan taim, dus kum kahwi
asika kata lulki dinkan l kuk. Baha wina iwi sari brih bku lmi kumra taibi br kan. Bara lmi kaikan bip bul ba luwi auya
kan taim, l munhta wina dawan ka kata asika dus diarka kan taim wini hilp makaban. Bip bul ba pain nkan lmi ba
kata wal taki bal muni waitna ra naku walan: Dia sari daiwan wla papira ba, bara bip bul bila nku win: Yang
brisma waitna. Waitnika bila: siki runghwan sarka mai sakamna kaka, man yangra ai piaisma. Kuna limi
brisna. Bara l dawanka bila: Naha man asikam ki?, bila: Apia, mai pimna apia kan patra kapri taim ai sakuma
win asa ai mihta ra bri kan ba mariki. Bara waitna bila: mana. Bara bip bul na daiwan pain bku ai aringka wal
Apia, yang asiki ba kau pain. Bara l dawanka kata kli dimi dus ra manki bukan taim, lmi kata tawa takan dus mun-
runghwan. Tiwisi muni asa wal brih taki balan, silba asika hta wina. Ninkara pain ai dahra walan taim an kli ai paun
kum, gl asika kum. Bara Waitna ra naku walan: Naha ka brin taim, ba plun daukikan bara lmi nku win bip
wal na wina Anasa ba man sikam?. Waitni ka pain bulra: Pna yang tinki maikisna, kuna yang naha dusa
kaikisi muni sa gl dukia kata ba prak brihNaha yang munhtara y wal kapri ba plun ba aidaukisa bara yang
siki, wisa. Bara l dawanka kata naku win: Rait, baha manra mai piaisna.
man sikam; munhtara kau kum brasa, baha lika daimans
dukiasa. Bara waitna kata: Rait, baha yang asiki kan, Bip bul ka pana tawi nku win: Kuna man ai wiram kan ai
lapta ingnika wal naikra tihmu dinkan taka mistik takri sa, piaia apia. Lmi bila rait, kuna plun sin ba aidaukisa bara
kuna rait daimans sika ba yang siki. mai piaisna. Baha blahwanka ra kan taim, tibang na luwi
auya kan, bara blahwanka kaikan taim tawa lma prkan
Bara l dawanka bila: Baku kaka bili kaiks. Baha wisi taim, bip bul bui nku win: Tibang man ba lyar bku taks
asika wal kata brih muni kli runhwan an danh kli bal takras an yaura ai raitka yama sapa. Tibang bila: Trabil ka dia
munan. Bara waitna yuyakira kata ai saurka twan diara kaka ai wis. Bip bul bui dia takan ba sut win taim, tibang
kum sin briras munan, baha ra bla kaiki, dma taki pruan. bila: Yang tainka briars. Lmi bila: Nahki tankam bri-
Aisan uplika: Ogarti Davis, Auhya Pihni, 1986 ras kama bip bul ba pain pali mai win. Kuna tibang mihta
kau tnka briras win. Lmi daiwan praut an paun kira, kuna
Plki skan uplika: Bernab Alfa- tibang mpara lika mutu.
ro, Awhya Tra, mayo 29, 2011
Bara lmi buwi bip bul ra nku win: Kaisa dauki marikaia
ai tanka bribia dukiara. Tibang ka bila baha walaia want
82 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Conejo, servinos de juez en este conflicto. Nos decs quin


de los dos tiene la razn. Explquenme el problema, con-
El conejo y la anciana
test el conejo. El buey explic todo el problema. No logro

H
entender todava el problema, dijo el conejo. Cmo no aba una vez una anciana que tena una parcela de
pods entender tan buena explicacin que te dio el buey, sandas. Y estaba reservando la ms hermosa de las
reclam el tigre. S, pero an as no pude entender el pro- sandas para hacerle un regalo al rey. Sin embargo,
blema, le replic el conejo. El tigre, aunque es un animal el conejo por sus astucias supo de las intenciones de la
fuerte y carnicero, ante el conejo fue un bobo. anciana.

El tigre entonces le dijo al buey: hagamos un simulacro del Un da, mientras la anciana estaba en casa, el conejo visit la
caso para que el conejo pueda entender el caso. El conejo parcela y se puso a rebuscar hasta dar con la ms hermosa
que eso pretenda proponer, rpidamente acept la idea de las sandas. Haciendo un pequeo orificio, penetr el
del tigre diciendo que el simulacro sera muy bueno para conejo en el interior de la sanda. Tras comer todo, sali nue-
resolver el problema. vamente dejando bien sellado el orificio, pero antes haba
rellenado el cascarn vaco de la sanda con su propia hez.
El tigre le propuso al buey: cuando yo me acueste, vas a Hecho todo esto, abandon el lugar huyendo muy lejos.
colocar el rbol sobre m. El buey acept. Habiendo acor-
dado as, el tigre se acost relajadamente y el buey removi Das despus, la anciana visit su parcela. Cort la ms
el gran rbol colocndolo bien sobre el tigre. El conejo le hermosa de las sandas y se la regal al rey en una visita
pregunt al tigre: Seor tigre, cree que el tronco del rbol que la anciana hizo al palacio. Muy contento el rey con su
ya est bien colocado sobre su cuerpo?. S, contest el regalo, inmediatamente la parti por la mitad en presencia
tigre, exactamente as estaba cuando el buey me liber. de la anciana. El susto de la anciana fue muy grande y la
El conejo aconsej al buey que el rbol tal como estaba, y ira del rey tremenda, al descubrir que la sanda contena
pregunt al tigre: Amigo tigre, cres que no podrs salir de puras heces de conejo. El rey ofendido y colrico rega
eso con tu propio esfuerzo?. No, no podr salir, respondi mucho a la anciana creyendo que la anciana haba proce-
el tigre. El conejo agreg: Muy justo, entonces, dado que dido intencionalmente.
fuiste tan ingrato con el buey, permanecers nuevamente
atrapado. Mientras tanto, le dijo al buey: Alejte de prisa Con mucho pesar, pena y clera, la anciana abandon el
ya por un buen camino! Yo tambin me voy. El buey se fue; palacio y regres a su casa. La anciana decidi vengarse del
el conejo tambin. Pero el tigre cumpliendo su sancin por conejo por todos los daos anteriores que vena sufriendo
ingratitud, permaneci atrapado hasta su muerte. a causa suya. Pens la anciana, aunque infructuosamente
Narracin: Celino Saiman (agricultor, Awhya Tara, 1961) he intentado todas las formas para capturar a este conejo,
algn da lo voy a lograr.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 83

kapri: ba pain kabia. Bara lmi bila bip bul ra nku


win: Yang praurika kli man dusa ba purira manks. Bp TIBANG KUKA WAL
kata ba au takan. Bara lmi prawan taim, bip bul buwi kli

Y
dusa prara kahban taim tibang buwi nku makabi walan; u kum kan, kka kum rayapisa nasla kum brkan. Kuka ba
Lmi!, dusa ba kli pain maitaiban, bara lmi bila: Au win, rayapisa kau tra ba apahki kan, king ra brisak yabaia
nku kapri kan sika bip bul buwi aisakan kan. Bara tibang dukiara. Kuna tibang ba sin saura nara n takan kuka
bila bip bul ra win: Dusa ba bakat suwis. dia daukaia luki kan ba. Tibang ba tawa wih muni rayapisa
kau tra ba ra unta sirpi kum dauki muni, blara dimi, sut
Bara tibang kli lmi ra naku walan: Pna man sip tak- pih muni, kana baman krahbi suih muni untika kli prki
ma apia yakan baha wina. Lmi bila: Apia, sip takamna swih, mahka taki plapan.
apia, win. Bara tibang bila: ba pain. Man tingki yabras
munram bip bul ra baha dusa munhta wina mai sakan kan
ba, bara man kli baha munhta ra takaskaia. An bip bulra,
man bip bul mahka yabal kam pliks an yang sin mahka
auna. Bara bip bul mahka wan an tibang sin mahka wan,
kuna lmi tingki kas tawan kli dus muhta ra takas kan an
bahara pruwi, dusa sukwi luan.
Aisan uplika: Celino Saiman, Awhya Tra
Plki skan uplika: Bernab Alfa-
ro, Awhya Tra, junio 2, 2011
84 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Con el pesimismo de las experiencias fracasadas por cap- La anciana se llev el conejo a su rancho, donde lo ech
turar al conejo, la anciana concibi esta vez la idea de una en un costal bien atado por el cuello. Mientras el conejo
trampa en forma de figura humana hecha de cera de abe- estaba muy afligido dentro del costal, la anciana estaba
jas. Terminada la trampa en forma de un mueco, lo fue a preparndose para quemar el trasero del conejo con una
colocar en medio del cultivo, entre las sandas. plancha caliente. Al ver el conejo el tipo de tortura que iba
sufrir, sinti ms su impotencia y se le intensific la angustia
Al da siguiente, cuando llega el conejo encuentra parado, y los remordimientos de conciencia.
segn su parecer, a un nio en medio del cultivo, y muy
molesto le dice: Qu diablos ests haciendo en medio de Estando en las aflicciones, el conejo vio pasar un tigre por
mis sandas?. El nio de cera no respondi, quedndose las cercanas del rancho. Como malo y ocurrente es el co-
quieto. Molesto ante el silencio del nio, el conejo le dio nejo, al ver al tigre pens: Con ste resuelvo!!!. Llam al
un ultimtum: Si no abandons inmediatamente este lu- tigre pidiendo que se le acercara. El tigre, muy obediente,
gar, recibirs los golpes de mis puos. Diciendo as, le dio se acerc al costal del conejo preguntndole: Qu ests
el primer puetazo en la panza al mueco. Con la fuerza haciendo aqu, sobrino?. To, la anciana est preparando
que aplic, el puo del conejo qued incrustado en la cera un sabroso almuerzo para m, respondi el conejo, pero
pegajosa del mueco. Molesto el conejo, le dice: Si no me yo no puedo aceptarlo porque ya estoy muy lleno. Si vos
solts te doy con el otro brazo. Sin terminar de advertir, le tens hambre, te puedo regalar mi almuerzo. La condicin
va dando el segundo puetazo con el otro brazo, quedando es que solts la atadura de este costal, me saqus y vos te
ste tambin incrustado en la cera. El conejo ms molesto mets en mi lugar. El tigre como todo un buen bobo y
y alterado an, le dice: Si no te basta con los brazos, te glotn, se alegr creyendo el cuento del conejo. Procedi
voy a dar con mis patas; y le va dando la primera patada, inmediatamente a desatar el nudo del costal, metindose
quedando la pata tambin incrustada, as como tambin l en lugar del conejo.
la otra pata. Finalmente golpe con su frente, pero sta
tambin qued incrustada. Ya fuera del costal, el conejo actu con rapidez, ligando
bien con el mismo mecate el cuello del costal para evitar
De este modo, el conejo hecho casi una pelota, qued in- que el tigre, nuevo husped del costal, se escapara. Una vez
crustado en la cera, casi sin punto de apoyo para desarrollar asegurado el costal, el conejo sali corriendo velozmente
fuerza. As, mientras el conejo infructuosamente estaba hacia el monte, para rerse de la suerte del tigre observando
esforzndose por soltarse del mueco, lleg la anciana y todo lo que iba sucederle, desde un punto apropiado en
encontr al conejo colgado de la trampa que le haba ten- el monte cercano a la casa.
dido. Muy contenta, la anciana le dijo: Me encanta verte
cmo ests. As te quera atrapar por maoso.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 85

Bara yu wla kan taim, kuka ba tawa wih muni rayapisa prakbia, bara lmi lama praki naku walan: Tuba man nara
kau tara ba dakbi muni king ra brisak yaban. King ba ba dia daukisma. Bara tibang bila: Tahti, kka kum taukiba
lilia taki muni, kiru alki muni lilak baikan taim, kuka ba ba kuk takisa, yang ra plun kum aikaia wisi, kuna yang want
pali sirang wan, rayapisa bla ba wina tibang kanka baman apia kan biaira ba banghkisa, man wants ma kaka, sipsna
takan; king sin ba ai kupia sauhki, kuka ra lawi daukan; maikaia, kuna naha bik ka wina aisaki, man dimaiasma.
kuka sari taki, ai kupia baiki, mahka utla ra wih, nku lukan: Lmi na mutu tara nara lilia pali au takan plun piaia walan
Naha tibang ka diara satka sut daukri sip alkras, kuna taim taim; isti pali bik ka langhki, witin blik dimi, tibang ka taki,
kum lika alkaisna. Bku aisi muni, blas wal upla lilka kum bik ka untika pain pali wilkan, lmi taki wabia apia dukiara.
paski, rayapisa nasal lila kat brisak swisi, mahka wan. Ninkara tibang ka isti pali plapi unta tilara dimi, yukuwi lmi
ra biki kaikikan kka buwi dia munbia sapa.
Bara yu wla kan taim, tibang ba twa taki kaikan taim
rayapisa lila ba kat upla lupia kum buwisa; tibang ba kai ki Bara aihwa apia kan taim, kka kata ayan kum wal aulasa,
muni, nku win: Man dia daukisma rayapisiki blara. t ba pauta klauhwi bkusa. Lmi baha kaiki, taki plapaia
Blas kata ansa munras kan taim tibang ai kupia baiki, kli lkan, kuna bik ka ba pain pali tibang buwi wilki suwin kan
naku win: Taki warasma kaka, mihti wal mai prukaisna. bara sip takras munan. Kuka kata lma praki, naku aisan:
Baha wisi kum prukan taim mihta kata blas ra prak alki Pain, yang tibang bku mai alkri, kuna lmi takram kaka,
takaskan. Tibang ka bila: Ai suirasma kaka mihti wla trabil apu, yang ban mai angkamna sins brima dukiara upla
wal mai prukaisna, wisi kli prukan taim, kli alki takaskan. rayapisika kli pima apia dukiara. Baha kat lmi ai tanka
Tibang ka kau kupia baiwi muni win: Bku kaka mni wal brin dia mata tibang ba bik ra wilki brikan ba, kuna witin
mai prukaisna, wisi prukan taim alki takas kan; kli ai mina mapara uba lit kan. Kuka kata ayan ka lapta wal twa lmi
wala ni prkan, simsat alki takaskan. Bkat bara ai lal wal tnatara prakan, lmi kata grisi sat ini, blikwi, bik ka kalki, taki
prkan taim, baha sim alki takaskan. Bara tibang wna aiska plapan. Tibang baha kaiki uba kikan daukan bara naku wini
kata blas ra prwi takaskan. Mahka tibang ba pt takan blas win: Aisabi tati lmi, tnata tuhra.
ba wina swakwi takaia wisi. Bara blas ba wal aituakwi pt
taki kan taim, kuka ba wih pra baiki, naku win:Nku mai Bara tibang mahka wan, kuna lmi ba kupia baiwan kan
alkai want kapri. nara nku lukan: Kli tibang wal prawam na taim piaisna;
tibang sim pain pali nkan lmi wal kli praubia taim diara
Bara alki muni, brihwan ai watlara. Baaha wina bk kum ra saura munai kan ba. Bara aihni pali plapi king ra wih muni
dinki muni, unta wilki, mahka ayan kum pauta ra mangki nku win: King man lmi kum want apia sl kam prahkaia
lapta daukan, tibang tnata ankaia dukiara. Baha minitka- dukiara. King bila, Baha pali sika kum plikisna. Tibang
ra, lmi kum luwi auyakan, bara tibang daiwan saura nara bila: Yang kum brisna, sipsna mai atkaia wantsma kaka.
lkan: Naha wal suakwaisna. Lmi ra winan ai lama King au taki, aibapan tibang ra lmi lal mna. Bara kli nku
86 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

comprendi lo que pasaba con el conejo. Quiso explicar


su caso a la anciana, pero ya era imposible.

La anciana comenz a colocar la plancha abrasante en el


trasero del tigre. El tigre, con una fuerza diablica, dan-
do sobresaltos descomunales y rugidos ensordecedores,
rompi el costal, logrando salir. Desde donde estaba, a la
distancia, el conejo observaba y con una risa sarcstica
deca: Adis, tigre! Fundillo quemado!.

El conejo se escap. El tigre, sintindose tan humillado y


ofendido, pensaba: Si vuelvo a encontrarme con el conejo,
sin ms lstima, lo voy a comer. Igual, el conejo saba muy
bien lo que le pasara si se encontraba nuevamente con el
tigre. Entonces, para protegerse del peligro del tigre, fue
aprisa el conejo al palacio del rey a preguntarle:

Su majestad, no necesita un tigre para transportar las


cargas de sal?. Eso es lo que urgentemente necesito,
contest el rey. Soy dueo de uno, si usted lo desea, se lo
vendo, sigui diciendo el conejo. Acept el rey la propuesta
Transcurrido un rato, el conejo ve que la anciana aparece del conejo, procediendo a pagar la transaccin del tigre. En
acercndose al costal con una plancha en la mano ardien- posicin del dinero, el conejo le dice al rey: Yo me retiro,
do al rojo vivo. Al ver el peligro, el tigre quiso reaccionar pero pronto le mando al tigre. Cuando llegue, atrpelo y
y escaparse, pero como ya estaba cautivo y el costal bien pngalo a trabajar de inmediato. Y diciendo esto, se des-
amarrado, fue imposible. Cuando la anciana se percat pidi el conejo.
de que no estaba el conejo, le dijo: No te escapars. Yo te
captur y te encerr aqu como un conejo, pero si te has Apenas haba pasado poco tiempo, cuando el conejo se
convertido en tigre por lo maldito que sos, igual te voy a volvi a encontrar con el tigre. Con toda la rabia que el
quemar con esta brasa el trasero para que te compongs tigre cargaba contra el conejo, le dice: No te me escaps,
y no sigs comiendo mis sandas. Hasta entonces el tigre hoy sos mi presa. El conejo vena con las manos llenas de
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 87

kum pain mai wiaisna. Lmi bila ai wis, ba taim kaikaisna


mai pimna sapa. Bara tibang nku win: Kaikisma naha
lahlaka mihtira na. Naha king buwi aikan; witin bahara lahla
yuwisa; luwi auna kapri taim wini aikan bara bri ri. Lmi
baha walan taim rait luki lilia taki, tibang ra naku win: Yang
king ra wiri manra mai blikaisna bara wama taim wis king ra
yang mai blikisna. Lmi ka bila: Maipiaia kapri, kuna baha
daukram ba mna ban mai suiaisna, wisi lilia pali mahka
wan king watla ra, nuapu kingra tibang bui atkan kan ba.
Dimi auya kan taim king watla ra, king naku walan: Man
sma lmya tibang bliki aikaia win kan ba, bara lmi mutu
tara nara, lilia pali: Au, yang sna; yang tubani ki tibang
buwi aiblikan. Bara king bila: Pain, bku kaka pain.
King ai uplika nanira win: Lamya na alki sl prahkaia bri-
hwas. Bara lmi kasak sirang iwi plapaia lkan, kuna pat king
uplika nani rup wal wilki, mahka sl kintal nani ba lmi pura
ra prahkan. Bara lmi dia wala daukai apukan nara mahka
ai sarka tila ra wark takan. Bku lmi king sl ka prahkaika
takisi pruwan. Bara baku tibang daiwan sirpi si kli taim lmi
daiwan tara an praut ra kunin muni, pt kat dinkan.
Aisan uplika: Pablo Liberato, Butku
king ra win: Yang blikaisna man kat bara man alki mahka
yus muns. Baha wisi, tibang kata mahka wan. Aihwa apia Plki sakan uplika: Bernab Alfa-
kan taim kli lm kata wal prawan bara lmi naku win: Naiwa ro, Awhya Tra, junio 6, 2011
lika mai piaisna. Kuna tibang na ai mihta ra lahla kulki
aula kan, bara lmira naku win: Tati ai pipara, yang sturi
88 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

billetes. Le dijo al tigre: To, no me coms todava. Te tengo


una buena noticia, conviene que me escuchs. Decime,
La historia de dos hermanos
pues, dijo el tigre. El conejo le dice: Ves este dinero que

E
tengo? El rey est regalando dinero al animal que pase n un pueblito, en algn lugar de la tierra, vivan dos
por su palacio. Este me lo regal cuando yo iba pasando. hermanos, ambos muy pobres, aunque muy buenos
trabajadores, mejor como agricultores. Uno se dedi-
El tigre nuevamente confi en los cuentos del conejo y se caba a la produccin del banano y el otro, a la del pltano.
alegr. El conejo agreg: Le dije al rey que te iba a enviar
al palacio. Por eso cuando llegus, decile al rey que vas de Sucedi que cada vez que el bananero visitaba su bananal,
mi parte. El tigre le respondi: Seguro hoy te iba comer, encontraba los bananos maduros acabados por los anima-
pero te perdono por el arreglo que me hiciste con el rey. les. Entonces el bananero decidi vigilar hacindose pasar
Diciendo esto, el tigre se encamin hacia el palacio del rey como muerto en el bananal hasta descubrir los animales
sin sospechar mnimamente que haba sido vendido al rey que atacaban sus cultivos.
por el conejo.
Un da lleg el bananero a su bananal, y se tendi en el
suelo simulando
Cuando iba entrando al palacio, el rey lo vio y le pregunto:
Sos vos el mismo tigre que el conejo me prometi?. Tan ser un muerto. Muy
bobo el tigre, respondi: S, soy yo. Soy enviado por mi pronto escuch el
sobrino, el conejo. Entonces, el rey orient a sus criadosmovimiento de los
que preparan al tigre como bestia de carga para transportaranimales avanzan-
las cargas de sal. Sorprendido el tigre, intent escaparse,do entre risas, gri-
pero ya era muy tarde, pues los criados del rey lo tenan tos, conversaciones
dominado. Sin ms discusiones, pusieron al tigre a trans- y cantos. Disimulan-
portar las cargas de sal. Muy triste y afligido, el tigre pas
do lo ms que pudo,
cargando sal del rey hasta el ltimo da de su vida. quietecito observa-
ba la llegada de los
De este modo una vez ms, el conejo siendo un diminuto animales. Observ
entre los animales, con gran astucia y habilidad logr en- que era una mana-
gaar y poner en peligro al tigre, animal grande y feroz. da de monitos cara
Narracin: Pablo Liberato (agricultor, Butku, 1965) blanca los que lle-
gaban al cultivo. Al
verlo a l, tendido y
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 89

MUIHNI WAL KAN BA

T
auwan kum ra waitna umpira wal kan, ai muihni. Kuna Brisi dus tra kum purara uli, daiura nani nku aisin: Naha
wal sut ba wark ttakra pali kan, insla warkka: kum ba yawan kaisa raitira brisak bikaia. Waitna kata bla: Apia,
siksa nasla ddaukra; wala ba platu nasla ddaukra. yang wantsna gl mainra ai bikma. Baha win wal kan
Bara pyu kum kan siksa nasla dawanka ba insla ra auya bni swin bal wan pra wina tasba kat kahwi pruan, bara bku
pat siksika sukra ba daiwan pinsa. Bara witin nku lkan: ai rayaka tikan.
Yang aihwakaisna, pruan bku taki, bara kaikamna dia Aisan uplika: Donal Omeli, Sandi Bay
daiura pi sapa.
Plki sakan uplika: Bernab Alfaro, Awhya Tra, 9 de junio,
Bara y kum, waitna ba siksa nasal ra wihki pruan bku taki, 2011
insla lila pasra prwikan. Tisku bku kan daiwan nani kiki,
aiwani ban lilya aidrubi aula. Witin sap pali prwi kaikikan
bara daiwan nani ba bal takan taim kaikan wakling baman
kan. Bara witin ra kang kaiki, aisuya daiura nani: Aluy!,
wan dawanka pruan. Nanara ya wan nasla irbia?. Bara
sri taki, ini banghwi, nku aisikan: Kaisa yawan wan
dawanka na gl main ra bikaia wisi, brihwi bikan. Kuna
pakni bikras kakma ta pram kat swisi si mahka aidruban.
Ninkara waitna ba bi kaikan taim ai lama ba gl bman
kan. Bara ailal pali wahbi brihwi, atki lahlakira takan.

Muihnika wla ba ai muihni ra walan: Man nahki muni


bku lahla kira takram?. Bara muihnika mihta win: Yang
siksiki naslara pruri bku kapri taim daiwan nani bal ai brih
wan, gl mainra ai bikan. Baha wina gl brih saki atki
baku lahlakira takri.

Muihnika wla ba sm bku daukan. Kuna witin ra lika urus


nani balan. Uruska nani kaikan waitna kum pruan kan bara
win: Wan dawanka na yawan brisak bikaia, wisi brih wan.
90 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

muerto, los animales murmuraron entre s diciendo: Qu


gran lstima!, nuestro amo ha muerto. Quin va a trabajar
El sapo y el garrobo
ahora por nosotros?. Murmurando as, lloraban casi sin

H
consuelo los monitos. ubo una vez que el sapo invit a todos los animales
a una fiesta, menos a los reptiles con colas largas.
Finalmente, escucha murmurar a los animales, dicindose En la concurrencia, apareci repentinamente un
entre si: llevemos a sepultar a nuestro amo en una mina garrobo anciano para observar la fiesta y distraerse un rato.
de oro. Y entre todos lo trasladaron, dejndolo sepultado. El sapo, al observar que el anciano garrobo iba entrando,
Despus de la ceremonia del funeral, los animales se retira- le pareci asqueroso por el cuerpo horripilante: cola larga,
ron. Entonces, el hombre se levant y vio que en ese lugar piel escamosa, dedos con garras, aspecto dantesco. Enton-
abundaba el oro. Recolect una gran cantidad de oro, y con ces el sapo le advirti al garrobo que mejor se retirara de
el dinero de la venta del metal, se volvi rico. inmediato porque no estaba permitida su entrada a esa
fiesta. El garrobo muy triste, se retir.
El hermano platanero, al observar el cambio en las con-
diciones de vida de su hermano, le pregunt: cmo te Tiempo despus, el garrobo convoc a todas las especies
has vuelto rico?. El hermano bananero le explic: simul de aves a una alegre fiesta entre las nubes. El sapo tuvo
estar muerto en mi bananal. Llegaron animales, me trans- noticia de la alegre fiesta de las aves en las nubes. Deseaba
portaron y me sepultaron en una mina de oro. Cuando se mucho estar presente, pero no hallaba la manera de llegar.
retiraron los animales, me levant y recog suficiente oro.
Con el dinero de la venta cambi mi situacin. Estando con esa idea, el sapo encontr al zopilote pre-
parando su guitarra para tocar en la fiesta de las nubes.
El hermano platanero repiti los mismos pasos en su pla- Acercndose cortsmente, le dice al zopilote: Tu guitarra
tanal. Sin embargo, los animales que le aparecieron a l se ve maltratada y vieja. Yo he confeccionado una guitarra
fueron los monos. Al encontrar el cuerpo sin vida del amo, para vos. Est en mi casa, and y decile a mi hija que te
lo trasladaron para darle sepultura hasta la copa de un la entregue. Creyendo las palabras del sapo, el zopilote
inmenso rbol. Murmurando entre ellos los monos decan abandon ah mismo su guitarra y sali con rumbo hacia
llevarlo a enterrar en un cementerio. Entonces el hombre la casa del sapo.
se sobresalt diciendo: NO!! Quiero ser sepultado en una
mina de oro. Los monos asustados, lo soltaron y el hombre Aprovechando la ausencia del zopilote, el sapo se meti
se cay desde la copa del rbol muriendo de inmediato. en la guitarra. El zopilote, por su parte, al llegar a la casa
As perdi su vida para siempre. del sapo, no encontr ninguna guitarra. Se dio cuenta que
Narracin: Donal Omeli (agricultor, Sandi Bay, 1982) eran mentiras del sapo y se regres a recuperar su guitarra
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 91

SUKLING KAKAMUK WAL


Y
u kum kan sukling na lilia tra kum dauki, daiwan nani Yu wla kan taim, kakamuk pana lilia tara kum daukan
sutra paiwan, kuna daiwan waika yari nanira lika paiu- kasbrika pura ra; daiwan tnawira satka sut paiwan. Sukling
raskan. Ban kuna kakamuk almuk kum sin wan kan ba n takan lilia tara kum kaiba kasbrikara; ba pali waia
lilia tra ba kaikaia dukiara. Taukisi sukling ba kakamukra wantkan, kuna plikikan nahki dauki waia sapa.
kaikan taim kakamuk ba dimi auyakan: waika yari, taya kar-
na, asmala yari, waitna kana. Bara sukling bui win kakamuk Baha minit ka ra usus ba ai guitarka ridi dauki kan. Sukling
ra witin sip dimras lilia tra pliskara, kau bitar mahka wabia kata lma praki, nku win: Guitarkam ba ba almuk ba;
win. Baha wli, kakamuk sari taki mahka wan. yang kum paski brisna man dukiam ra. Utla ra was an luhpi
ra wis maikbia. Usus rait luki wan. Ba shanska ra sukling
kata usus guitarkara diman. Kuna pana usus sukling watlara
wan taim diara sakras, mahka kli tawi bal, ai guitarka alkan
taim ai dahra walan wihra kan ba, kuna lukras, mahka plan
kasbrika mta.
Bara lilia tra pliskara wan taim, usus ai dahra walras kan
taim sukling kata tawa guitar ba wina taki, lilia tilara taukisi,
kakamuk wal prwan bara naku makabi walan: Man
sukling nahki dauki balram?. Sukling bila win: Yang
plin ra balri. Kakamuk baha wlisi ai pana tnawira nani
sutra nku win: Yauhka man nani tuwilkaikam dukia nani
pain laki kaiks, kan sukling man nani kum bik kam ra balan;
nanara kaikaia nahki dauki yauhka iwi wabia sapa.
Sukling lika lilia taki tauki kan daiwan wla nani tilara, waru
dh, bl tauki kan. Baha muna tilara, daiwan wla nani kata
sukling ra nku makabi wli bangwan, -Sukling man dia
mata blam ba yahpa? Sukling bila: Yang war ra kapri
taim ba lwana aiwanaia aikikan. Kli makabi wali ban-
gwan: Sukling man dia mata maihsam sirpi an klunhkam
92 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

que haba abandonado. Al levantarla, la sinti ms pesada, tras iba cayendo como un blido, pudo ver que el garrobo
pero sin prestar atencin, comenz su vuelo hacia las nubes. volaba feliz encima de su compadre zopilote. Provocando
al sapo, el garrobo le dijo: Amigo sapo, ya que vos viajs
Estando en el lugar de la fiesta, evadiendo al zopilote, el ms veloz, les das mis saludos a mi gente cuando llegus. El
sapo se sali de la guitarra y se desplaz muy contento sapo sin hacer caso a la provocacin, pas tranquilamente
por toda la sala, bebiendo licor y comiendo. De repente se y cay sobre la playa del mar donde qued reventado en
encontr con el garrobo en medio de la fiesta. El garrobo mil pedazos.
muy molesto con la presencia del sapo, le pregunt: Cmo
hiciste, sapo, para llegar ac?. Vine en un avin, contest Desde entonces, el sapo no deja de chupar si encuentra
el sapo. El garrobo anunci entonces a sus aves lo siguiente: huevos del garrobo, y el garrobo tambin tiene enemistad
Maana revisen bien sus equipajes porque el sapo lleg en contra el sapo.
el tambor de ustedes. Sin apoyo de ustedes ver l cmo Narracin: Josas Jons Samuel (Ing. Agro-
regresar a la tierra por su propia cuenta. forestal, Musaws, 1986)

El sapo, mientras tanto, andaba muy divertido y contento


entre las aves, tomando licor y bolo. Al ver al sapo las aves
le preguntaban: Sapo, por qu tens la boca tan grande?.
El sapo contestaba: Cuando estuve en la guerra me pedan
que cantara mucho. Le preguntaron otra vez: Sapo, por
qu tens la cintura tan pequea y el estmago tan gran-
de?. En la guerra me amarraba muy fuerte el fajn y coma
mucho. Sapo, por qu tens las piernas y los brazos tan
cortos? Porque usaba reloj y zapatos.

As las aves se rean de los defectos del sapo. Y l que estaba


bien bolo, cay dormido.

Al da siguiente, muy de maana, todas las aves abandona-


ron las nubes para volar temprano hacia la tierra. Cuando
el sapo se despert se dio cuenta que ya no haba aves,
todas las bandadas volaban hacia abajo. Entonces pens
l tambin tirarse a volar, impulsndose con fuerza. Mien-
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 93

ba yahmpa? Sukling bila: War ra ba bilk karna wilki


kapri an plun sin ailal pi kapri. Sukling dia muni mihtam,
mnam ba ba tatwa brisma? Sukling bila: Mihtira ba
washt karna wilki kapri an sus ba karna wilki kapri mini-
ra. Bku sukling saurka nani aisi, lwaska kiki bangwi
kan taim, sukling ba ba bla taki, baha kat kahwi, yapan.
Titan wla kan taim daiwan nani sut mahka kasbrika wina
iwi bali bangwi kan. Sukling kupia krawan taim daiwan
tnawira nani sut pat impakan kan, bara nahki daukaia wisi
ai kaina pliki taukisi, kaikan daiwan nani sut ai munhtara
pli banghwikan taim, witin nku lkan: Yang sin taki
palaisna. Bku wisi tukbi takan, kuna tnawas lka histi
pali iwi aulakan. Mahka psara takan taim kaikan kakamuk
ba ai compadre yami pura ra ulan kan. Kakamuk ba sukling
kupia baikaia wisi naku win: Pna man kau histi auma
sma ba upliki nani ra haudi wis, kuna sukling ka sap pali
luwi wan, kuna ai kupiara kakamuk mpara saura lkan.
Sukling ka wih kbu unra tasba kat kahwi, tar baiwi pruwan.
Baha wina naiwa taim kat sukling ba kakamuk mahbra kaiki,
sut klauhbi dsa, pana kakamuk sim sukling wal ai waihla sa.
Aisan uplika: Josas Jons Samuel, Musaws
Plki sakan uplika: Bernab Alfaro, Bilwi, 15 de junio, 2011
94 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Cuentos y moralejas de Kwuiwi Tingni


Recopilados por: Enrique Espinoza

Hermanos antagnicos:
Wan y Too

E
ntre los pobladores de un pueblito muy populoso, vi-
va tambin una anciana. Tena la anciana dos hijos,
que se llamaban Wan y Too. La anciana estaba muy
avanzada de edad. Entonces, un da, ella dijo a sus hijos:
vayan a buscar trabajo.

Los muchachos obedientemente salieron en busca de


trabajo. Llevaron paquetitos de bua (masa de yuca batida
y fermentada), uno cada uno, para racin de camino. El
camino era muy largo. Habiendo comido mucho, los dos
hermanos estaban cansados y hambrientos. Entonces el
hermano mayor, Uno, le propone a Dos: Tomemos un
bocado de bua. Uno no saba que su hermano Dos era
un maleante. Si tens mucha hambre, tomemos primero
de tu racin, le propuso el Dos. Est bien, hagamos as,
le respondi Uno, y sac su racin.

En efecto, consumieron entre los dos primero la porcin de


Uno. Despus de andar muchas horas de camino, estaban
nuevamente muy cansados y hambrientos. El Uno sugiere
tomar otra racin de bua; el Dos le dice que le regale uno
de sus ojos a cambio de su bua, el Uno le cumpli este
deseo porque tena mucha hambre, pero el Dos no cumpli.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 95

Kwiwi Tingni kisika an sinska bila nani


Recopilados por: Enrique Espinoza

KAUHKIA: WAN WIHKI T

Y
u kum kan tauwan srpi kumra upla nani ba lilia wi
baungwikawikan; tauwanka ra kuka sim kum wikan,
luhpa waitna wal brikan, ai nina ba nku mkikan:
Wan, T. Kuka ba pat almuk takankan. Y kum kuka ba
nku win ai luhpia nanira: Man nani wark plki was.
Luhpia waitna nani ba ai yaptika bla wali, mahka taki wan
wark pliki.

Yabal pata bua drap kum brih wan ai muihni wal. Yabal ba
ba wihka kan, wapi, suapi baungwan, plun sin daukan. Bara
muihnika almuk, Wan, buwi ai muihni T ra win:Kaisa wan
buika ba wira diaia. Sakuna witin n apia kan ai muihni
T ba upla saura kum ba. Miihnika T bila: Man ba plun
maidaukisa kaka, kaisa man buikam ba pas diaia. Au
takan muihni ka ba.

Bara rait muihni ka Wan pas ai buika skan diaia. Baha


wina kli mahka wapi banghwan. Kli swuapi, plun daukan
taim muihni ka T bila: Man bua wantsma kaka, namkra
ba daiki aik. ba pali plun dauki kan, ban ai nkra daiki
yaban, kuna pana buika lika yabras swin. Baha wina kli
win taim namkra wala ba sim aik, ba taim lika maikaisna.
Bara wla ba sim daiki yban taim wisa: Blainsma ba nira
waisma kaka, was win. Wli inisi, dus kumra alki, siapi kaikisi,
uli wan dsa purara.
96 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Cuando el Uno le reclam, el Dos le pidi que le regalara Moraleja:


tambin el otro ojo. El Uno cumpli esto tambin. Ahora La unidad entre hermanos es importante. Vivir en
que ya ests ciego, andate solo adonde querrs, le dijo el confianza y respeto entre hermanos todo el tiem-
Dos. Muy triste y llorando, el Uno se subi a un rbol. po. De lo contrario da paso a la enemistad, eso es
desastroso.
En el rbol dos pajaritos estaban conversando, diciendo: Solidaridad entre los hermanos por el bien comn.
segn las noticias, la princesa qued ciega, con qu le Con la barra que tratas a otra persona, sers tratado
podramos ayudar?. Uno de los pjaros dice: Eso es fcil, en la vida.
basta aplicar las hojas de este rbol remojaditas en sudor. Actos de mala fe tendrn siempre efectos negativos.
El Uno que escuchaba la conversacin de los pjaros, se Narracin: Egna Zamora Thomas, 28 de abril, 2011
aplic el remedio, logrando buenos resultados y recobr
los dos ojos.

Los pjaros siguieron conversando, diciendo que hay que


pedirle a un abuelito moreno que est subido en el rbol
que ayude a bajar un saco de las hojas para aplicarle el re-
medio a la princesa. El Uno hizo lo que decan los pjaros.
Al bajar Uno con el saco de las hojas, encontr a la princesa
padeciendo ceguera. Aplic el tratamiento, logrando bue-
nos resultados. En gratitud por la curacin, el rey propuso
el matrimonio de la princesa con el joven Uno.

Visitando el palacio, el hermano Dos se sorprendi al ver las


condiciones de Uno. Cmo recobraste tus ojos? le pre-
gunt el Dos. El Uno le cont todo lo sucedido. Al escuchar
la versin de su hermano, el dos se quit sus ojos y subi al
rbol. Los pjaros al verlo llegar, dijeron: Un hombre nos
est observando. Diciendo esto, salieron volando.

Lo cierto es que el rbol era morada del diablo. Estando


todava el Dos en el rbol, el diablo lo devor. En el reino
todo el mundo viva feliz; tambin el Uno con la princesa.
Formaron una pareja, viviendo muy felices hasta la muerte.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 97

Dsa purara daiwan tnawira wal bal uli, nku wisa: Kau-
hkia, King luhpia blain takan w ba da dauka rakbia. Ay!
Kauhkia, baha na dsa wahya ba wan klukiara mangki,
sakbia taim pat rwan kabia. Baha wli, witin sim rait dau-
ki, nkra kli pain takan. Rkan kaikisi King bui wahman ba
wal maya baikan. Bara muihni ka T kata, ai muihni Wan
ra kaiki sirang tra wi, nku win: Nahki man namkra kli
pain briram? , wisi wlan. Muihni ka mihta dia pali takan
ba sut win, nahki kli ai nakra brin ba.

Bara T b walisi, witin sim bku takaia wisi ai nakra wal


sut daiki, dusra wan taim, daiura kata bila wisa: Kauhkia,
upla wan kaikisa, wisi mahka plan. Dsa ba aihka setan
plska kan. Kau dsara kan taim setan bui alki waitnika ra
pin. Baha ninkara king tauwan kara upla nani piu banira
lilia baman an Wan ba ai mya king mairin wal latwankira
wisi prwan.
Sinkaka Lka: Kaisa wan muihni wal, latuwan lkara
iwaia piu banira. Bku apia kaka wal pana pana waihla
lkara iwi kabia. Baha ba yamni apiasa upla mawanra.
Kaisa pana pana wal wan ta baiki wan taura waia.
Aisan uplika: Etan Zamora Thomas, 28 de abril, 2011
98 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Astucias del conejo ante las amenazas del tigre

E
n un anochecer, un conejo sediento lleg a un cao a Viendo al tigre muerto, el conejo se puso a andar por su
tomar agua, al tiempo que un tigre llegaba tambin camino riendo, saltando, cantando, silbando y bailando.
al mismo cao a tomar agua. El conejo haba detec- Moraleja:
tado primero la presencia del tigre. Prepar su estrategia
para persuadir y dominar al tigre. De lo contrario era presa Evite actuar a prisa en base a comentarios de una
segura del felino porque entre s no se toleran. persona.
Confiando en tu superioridad, no andes provocando
Entonces, ante el peligro eminente, remojando su boquita a otros.
en el agua, el conejo simulaba como que estaba tomando Narracin: Petronila Mayorga Prez, 25 de abril, 2011
gran cantidad de agua. Antes que fuera visto por el tigre,
el conejo salt, y saliendo a su encuentro le dijo: Qu tal,
amigo tigre?. Nada de qu tal amigo. Hoy te como, eso es
todo lo que s, respondi el tigre. No es as, amigo. Venga
primero a ver el pedazo de oro que encontr debajo del
agua, contest el conejo. Sigui agregando el conejo: a
Venga ver cmo brilla el oro bajo el agua. Aydeme a ex-
traerlo. Era el reflejo de la Luna lo que el conejo dijo que
era un pedazo de oro, y el tigre crey el cuento.

Persuadido, el tigre se alegr y pregunt: En qu forma


yo te puedo apoyar? Hay que achicar el cao tomando
el agua, le dijo el conejo. Aceptando la idea, el tigre bobo
comenz a tomar en serio el agua. El tigre estaba lleno a
reventarse hasta que chorreaba agua por el fundillo. Al ver
esto, el conejo le propuso al tigre poner un tapn con una
estaca para evitar que el agua cayera nuevamente al cao. El
tigre bobo acept que le sellara el fundillo. Hecho el tapn
del fundillo, el conejo le dijo que poda continuar tomando
el agua. El tigre sigui tomando hasta morir reventado.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 99

LMI WIHKI TIBANG WAL

Y
u kum, tibang kum na tingni kum ra wan l diaia. Witin Sinska lka: Upla kum mita turi mai wka, man histi kira
kainara pat lmi kum aulakan sim pliskara l diaia. Baha dukia ba daukpara; pas tanka pain pliki kaiks, raitsa kaka
kaiki, l ba bawi d bku daukan kan. Tibang ba pat dauks, bku apiasa kaka man daukpara. Natka kum
lkikan lmira dia kuninka munaia ba, witin plapi suwakwi pliki apia wisi, mahka was. Waihlam sa kaka lmara sim
takaia mta. wapara man kau tara ar karnika brisma wisi taibi mu-
naia lukanka bripara. Man sinskira bas an smatkira bas.
Bara tibang ka ai minara buwi, limira nku wisa: Painika
Aisan uplika: Petronila Mayorga Prez, 25 de abril, 2011
lmi Nahkisma ki? . Lmi bila: ang mai piaisna. Tibang
ka bila: Pna pas bal kais, gul pis tara kum l munuhtara
skrina bal kaiki kais nahki pain lakwi ba. Bal gl kana sa-
kaia hilp aimuns. Lmya kaikisi, lilia taki, mkabi walan:
Nahki yang hilp mai munamna. Tibang bila: lya ba
dih lkaia. Lamya dundu ka au wisi mahka lya din, din,
din, din kan taim lamya tnatak l laiwan. Baha kaikan taim,
tibang bila: Wiri pna, yang dus kum wal untika ba dingki
prakaisna lya ba laiubia apia dukiara. Bara baha munan
ninkara tibang bila wisa: Naha prkrinara kli l ba iswi tingni
baunghbia apiasa, bku lika layana histi dih danh munbia.

Bku tibang ba lmira kunin munan l dih biara baiwi pruwan.


Baha munisi tibang ba plapi suwak takan lmi mihta wina.
Tingnira sika gl pukan; lakwi kan ba sika lapta lilka tingni
ra lakwi kan. Bku tibang ba kli lmira kunin muni, kan. Baha
daukisi tibang kata ba ai lilia taki ban wasbi, aiwani, dans
puli ai watlara balan. Baha piuwa wina tibang lmira kunin
muni brih tauki ba naiwa kat bansa.
100 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La hermana Sumbl que fueran a baarse hacia la cabecera del cao, y ella por
el curso bajo.

V
iva una viuda sola en un lugar solitario. Tena a su Enseguida, la cumiche de las muchachas quiso ir a ver a la
cargo doce hijas. La costumbre de la viuda era tostar mujer extraa. A escondidas, lleg donde la mujer extraa
maz todas las tardes y amaneca moliendo pinol se baaba. Observ que la mujer tena una gran cabellera
todas las noches. que suelta, flotaba en el agua. Muy asustada, la muchacha
se fue corriendo hasta su casa. Sin mediar palaras con nadie,
Aconteci que una tarde escuch que del otro lado del ro se puso a dormir en su cama.
Coco, la llamaba una mujer muy grande. La viuda encarg
a una de sus hijas que fuera a traerla. Cuidate mucho, por- Desde su cama, la cumiche escuch que la mujer extraa
que es una persona extraa. No permits que se te acerque deca: Qu sabrosos estn los ombligos Escuchando
demasiado, le indic la madre, mientras la muchacha ya eso, la cumiche se refugi al lado de su madre, la viuda.
se iba. La viuda carg a la muchacha y sali a moler el pinolillo.
Mientras mola el pinol, se produjo un estruendo. La viuda
Cuando observ ms, not que la mujer cargaba sobre su escuch el ruido, y suspendiendo su actividad, observ bien
espalda un bulto que pareca ser un nio, envuelto en una lo que pasaba y vio que del ombligo de las muchachas se
sbana. Cerca haba un grupo de nios cortando zapotes. La
mujer, entonces, dirigindose a los nios, les pidi zapotes
para calmar el llanto de su nio que lloraba por hambre.
Los nios le dieron los zapotes. La mujer, dando la espalda,
de un slo bocado comi todos los zapotes.

Despus se dirigi a los otros nios diciendo que su nio


segua con hambre y le diera ms zapotes. Al recibir otro
zapote, hizo lo mismo.

A eso de las 6 de la tarde, llega adonde la viuda, pidindole


que le permita a una de sus hijas que la acompae a ir al
cao a baarse. Con la peticin de la mujer las muchachas
se alegraron y acompaaron a la mujer extraa. Puestas
sobre el cao, la seora extraa les dijo a las muchachas
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 101

LAIKRA SUMBUL buwi win: Man nani kla saitra was aihtabaia; yang mayara
aihtabaisna.

P
iarka mairin kum, ai plska kumra takaski, yakan Baha win taim, plaisni mairin ba, mairin tringsar aihtabiba
wikan. Luhpa mairin baman twilf brkan. Priarka ba wih biki kaikan taim, twa bku ba l purara biasan, biasan
tutni bni ya kaki, tihmiara pinul wahwi lalawikan. kan. Bara tuktika mairin ba sirang wi, taki plapi, ai watlara
Y kum, tutni piskara, mairin tara kum wangki baila wala balan, kuna sturi sim aisaras, mahka tihmia wan taima ai
wina winikan; piarkika mairin mihta ai luhpia mairin kumra pabulka paim pali wilki dimi wlikan taim muihnika wla
win bailara upla winiba wih brihbal. nanira, kluwa alki kaiki muni nku wisa: Kluwam na ba
batana painsa.
Sakuna kainam pain kaiki was, bikas bahaba upla tringsar
kumsa, sahans yapara ba lamara balaia. Pain kaikan taim, Baha wli, sbrin taki, plaisni mairin ba plapi bal ai yapti
mairka ba ai nina dusara tuktan bku kum twilkisa, shit purara ulan. Bara piarka lika ai plaisni ai purara suni brih
yapa kum wal pra praki brih. Sm taim tuktan nani dakni mahka pinul wahwan. Wahwikan taim bin tara kum takan.
kum kri pawan nani dakbikan taim, mairka ai luhpia ai Piarka pinul wahwikan ba swisisi kaikan diara laya kum
ninara suni br kata ba laki nikbi, nikbi mu-
nan tuktika inan taim wisa tuktan ba inisa,
plun dauki mihta, bara yangra kri pawan
kum aik. Tuktan nani mihta krika yaban taim
mairka ai ninara tawi buwi abat!, langkan
iwan taim, kli ai ninara tawi muni bibi man
sapbas, inpara wisi wsa. Baha daukisi mairka
kli wisa: Luhpi kau plun daukisa. Tuktika
nani kri wala yaban taim kli witin yakan pin.
Bku kri yabi bni witin yakan pkan, sakuna
ai luhpia pkan bku daukikan.

Tutni siks sa klak kan taim piarkara wih


mkaban ai luhpia mairin nani ba ln munbia
aihtabaia waia ai yula kahbia. Tuktika nani
lilia pali takan, mairka tringsar kata ba wal
mahka wan tingnira. Bara mairka tringsar
102 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

derramaba una sustancia. Comprendi que la mujer extraa


era una satnica y estaba absorbiendo lquidos y grasas de El hombre perezoso
las muchachas por el ombligo. El caso le caus gran temor

E
a la viuda. Sali disimuladamente. Compr una botella de n un pueblito viva el hombre ms perezoso de toda la
leche materna, y en una yegua sali a buscar a su hermano tierra. Con enorme esfuerzo lograba llevarse la comida
que trabajaba en un lugar distante. a la boca. Segn l, la accin de comer significaba un
gran trabajo. Un da or a Dios, pidiendo: Dios, Dios mo!!
Mientras avanzaba, iba derramando la leche de gota en Yo trabajo demasiado en la tierra. Por eso te pido que me
gota y clamaba diciendo: hermano Sumbl, estoy en un llevs pronto al cielo. Despus, tranquilo se acost a dormir.
peligro, pero segua derramando leche materna de gota
en gota. La mujer satnica la persegua, pero no poda Entonces tuvo un sueo, segn el cual, la puerta del cielo
avanzar por que iba chupando del suelo las gotas de leche se abri. Una muchedumbre de gente entraba. Cuando l
que derramaba la seora perseguida. quiso entrar, la puerta se cerr. El hombre, con gran cla-
mor, deca: Ay, ay, ay!! No me abandones as, tratando
El hermano, desde lejos escuchaba el llanto de su herma- de extender la mano derecha para detener la puerta. Lo
na y para ir al encuentro con ella, se arm de dinamita; que pasaba era que tena el dedo de la mano derecha en
y a caballo avanz en direccin al llanto de su hermana. el fundillo, pero en el sueo le pareca que luchaba por de-
Cuando se acerc vio que su hermana era perseguida por tener la puerta del cielo que se le cerraba. Al recobrar bien
la mujer satnica. Pero sta, que estaba tan voluminosa la conciencia, se dio cuenta que l mismo se haca dao.
por la leche que tomaba, era muy despaciosa. Se meti en
una casa la mujer satnica y por el cuerpo tan voluminoso A nadie le gusta un perezoso, ni a Dios ni al Diablo. Al pe-
qued atrapada en la puerta. Esto fue aprovechado por el rezoso todo le sale mal, empobrece a los dems y l nunca
hermano para pegarle fuego con dinamita y combustible. sale de la pobreza.
Moraleja:
La mujer satnica qued consumida por el fuego. La viuda
vivi hasta el ltimo da de su vida al lado de su hermano. Mientras est en la tierra procure vivir del sudor de
Moraleja: su frente. Asi nos sentenci Dios.
Vivir en armona con los parientes es una necesidad La Biblia seala la pereza como uno de los peores
vital. Slo as se puede enfrentar mejor todas las males del hombre.
dificultades. Si la pereza lo domina, ganar el desprecio y el
Vivir dispersos es abrir paso a todas las dificultades. rechazo de todo el mundo.
Narracin: Petronila Mayorga Prez, 25 de abril, 2011 Narracin: Egna Zamora Thomas, 23 de abril, 2011
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 103

tahwikan iss iss, kurur kurur, tah tah. Tuktika mairin nani
kluwa ba tak pkan. Mairin tringsar ba setan tara kum kan WAITNA SRINGWASKIRA
ba ai tanka pain brin; tuktan mairin nani kluwa sim pih.

T
auwan sirpi kumra, waitna sringwaskira tara kum ba-
Bara piarka mairin sirang kasak iwi, tawa taki muni tiala laya rakan. Plun ba sim ai wina sakripais muni pkan. Witin
batil kum ra brih, ras kum pura uli, ai lakra wark taki ba mapara plun piaia ba ba wark tara daukisa lukikan.
plska pliki wam laihura. Mahka plapikan taim, tiala laya ba Bara witin naku Dawanra ai pra sunan: Dawan!, Dawan!,
drap drap tahki, ai lakra ra nku wini kan: Laikra Sumbul yang tasbara ba wark takisna, bara man yangra mahka
trabil dimri, tah, tah, tah. Ai lakra ra wini bani tiala laya hebenra ai brihwas. Bku aisisi, mahka yapan.
ba tahkikan.
Yapan taim yapri sauhkan kum kaikan, nku: Witin kaikan
Baha dabi setan ba sip histi plap pras kan. Lakrika waitna, ai heben durka ba kwuawan; upla ailal dimi yakawisa, bara
lakra mairin winikan ba wali, histi pali ai watlara plapi dimi, las upla ba witin, waitna sringwaskira ba dimaiakan. Mahka
danamait brih kli aras purara uli muni ai lakra mapara wan. dimaia man kan taim pat dr ba praya kan, witin kata ai
Plska ra balan taim, kaikan srtan ba ba batana mihta pra mihta ai mihta aihkika ba dingki, alki takaskaia munisa
luwi, sip plapras munikan, bara danamait, guas wal laiki kaikan. Bara ai bila tra wal winan aima walra: ay, ay, ay!,
muni angkan luwan. Ami kan taim setan mairin ba miauk, yangna nku pali muni ai swih aumaki. Sim taimkara aihka
miauk, miauk ini pruwan. Bku setanra angki kan. Baha ai tnatara ai mihta aihkika ba l dingkin brkan, sakuna witin
luwan ninkara piarka mairinba ai lakra wal asla iwisi pruwan. yapri saukanra lika heben durka prwi ba kwakaia trabil
Sinska lka: Yawan nani ba wantaya aikuki asla iwikaia taki bku kaikikan, b wisi pain aidahra walan taim aihka
ba pain palisa, latuwan lakara bku lika sip ka- witin silp ai winara rau sauhkikan.
bia trabil nani ba pra luwan kaia bakahnu.
Man pain nubas upla sringwaskira upla sut laik piaba;
Aisan uplika: Petronila Mayorga Prez, 25 de abril, 2011 Dawan an setan sut laik api. Upla srinwi ba ai rayakara
pawanka pu,saura baman iwisa, umpira wina sip taki waras.
Sinska laka:
Tasba rasma taim trai kais man silp wahbi, pih tauki
kaia. Dawan bku wan winsa Baibil ra.
Srinwan ba diara saura. Man sika srinwan ba nina
blkma kaka, man silp pruwaia sipsma; upla sut ba
manra misbara mai kaikbia.
Aisan uplika: Etan Zamora Thomas, 23 de abril, 2011
104 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Un encuentro entre el conejo, el tigre y la guatuza

U
na vez el conejo y el tigre sostuvieron una conversacin, Compr yuca y elotes el conejo, y llam a la guatuza. Cuan-
llegando a algunos acuerdos. El tigre le propuso: Co- do lleg la guatuza el conejo le ofreci la yuca y el elote,
nejito, he sido vctima muchas veces de tus engaos. dicindole que si quera ms que fuera a su casa.
Para reparar mis daos, voy a visitar tu casa esta noche para
darte unos garrotazos. Okey, le respondi el conejo. And, El conejo crea que la guatuza, igual que el perro, sera
yo te espero. El conejo compr unas libras de pescado y vctima fcil, y traslad a la guatuza hasta su casa montada
le dijo al perro: Perro, com el pescado y si quers ms, en una carretilla empujada por l mismo. Como el conejo
and a mi casa. El perro comi, y se fue a la casa del conejo pensaba que la guatuza tendra el mismo fin que el perro,
buscando ms. Recibindolo cortsmente, el conejo le dijo entre risas, le dijo:
al perro: Muy bien, estate conmigo. Por la noche nos va
visitar un amigo mo. Por si acaso estoy dormido, le abrs la Estate pendiente que por la noche vendr un visitante,
puerta y lo atends. No se preocupe, amigo, vaya a des- cuando toque la puerta, vos le abrs. Todas las noches yo
cansar!, le dijo el perro. Tras agradecer, el conejo se acost padezco de dolor de estmago, por eso me tens que
en la cama. Al rato, se oyen golpes en la puerta: boom, ayudar a atender al visitante. Tras las orientaciones a la
boom, boom!! Era el tigre. El perro abri la puerta. Sin ms guatuza, el conejo se fue a su cama. Un rato despus, lleg
contemplacin, con el salvaje garrotazo que le dio el tigre, la tigra tocando la puerta. Te estn buscando, amigo, le
el perro muri al instante. Al amanecer el da siguiente, el dice la guatuza. Por favor, abr la puerta le dice el conejo
conejo aparece en la casa del tigre vendiendo carne. El en voz muy baja. No, porque aqu no es mi casa, le res-
tigre estaba todava en cama. Entonces, la esposa le dice: pondi la guatuza. Entonces, la tigra, sospechando lo peor
Me dijiste que habas dado muerte al conejo y cmo vino entr rompiendo violentamente la puerta, pero encontr la
aqu tranquilo vendiendo carne?. El tigre se levant de la casa vaca porque los dos astutos animales se haban dado
cama sorprendido al ver al conejo andando. Se imagin el a la fuga, ponindose a salvo, mientras la tigra rompa la
tigre mil cosas, le pareca increble, pero la verdad es que puerta. Desde entonces el conejo y la guatuza huyen del
el conejo anda vivo, pensaba el tigre. Aprovechando un tigre al verlo.
descuido del tigre, el conejo mat al tigre con un tremendo Moraleja: No debes confiar en todo el mundo, por-
garrotazo. Para ms el conejo se burl del tigre, dicindole: que te puede llevar a la muerte o involucrarte en un
Si quers volver a mi casa, and con mucho cuidado. Pero problema serio. No seas vctima fcil de las trampas
quedaba la esposa del tigre, y el conejo sospechaba que ajenas. Hay que tener la habilidad de la guatuza.
ella lo iba a acechar.
Narracin: Egna Zamora Thomas, 28 de abril, 2011
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 105

TIBANG BUWI KRAS WIHKI TILBA WAL RA TA TUSKAN BA

Y
u kum tibang mihta Dawanra nku win: Dawan yang nku pali pruwaia wisi win an sim taimkara maya mairinra
ba waitna sirpisna. Man sipsma kau wira waitna tara bal kaikibas yang nahki mayamra ras ulamna ba, yang ba
aidaukaia?. Dawan ba walisi, nku win: Wil bku yasna ba tainka mai marikaisna. Kli maya waitna wih wisa:
man tra takan maidaukisa kaka wih karas taya, tilba taya Tahti mayam painkira kata pruwan. Lmi baha walan
an lmi nakra laya kat sal aik. taim karna pali inan, bara tiban kata kaikisi: Tahtiki pain-
kira man pali namkra laya sip tasbara kauhras, aik namkra
Bkusa kaka uba pain wisiki tilba pliki takiwan. Bara tilba laya manira ba yang batil kumra alkaisna, an rait alki aras
kum wal prwi, nku wisa: Tilba, karas bila man pali ba ulan, uli maya mairin mawan kuk brihwan, bara b munisiki
maialkbia kaka maiaubi liura maidinkaia wisa. Baha wisisi, ai nakra kiuski, kiuski munisa lmi maya mairinra.
kras pliki wan. Bara kras wal prawi, wisa: Kras, tilba bila
man pali ba mai alkbia kaka aubi tasbara mai sunaia wisa. Bara baha daukisi dukia nani kata wahbi muni Dawanra
Bku tibamg ba tilba wihki kras walra tatuskan. Ninkara brihbalan, bara yaban kaisi, Dawan bila tibangra: Yang
nku win: Man dia lukisma kaka yangra aiwima, wisa. waitna tara maidaukamna kaka man ba rau saukma, kan
man waitna sirpisi diara daukaia apia dukia daukram; man
Kras bila bakusa kaka man shin kum pliki brisal nainara ba sinskam tarasa, dia ba kat man painsma, bku bas
manks yang ba yasna ba nu takbia. Bku daiwan tra wal sinskam ba man yus munibas.
ba munan kupia sauhkan wal mahka aiklaban. Karas buwi Sinska lka:
tilbara liura dinkaia man brkan, tilba kata bukutwi taki wih,
ai paunka aiska wal mangki, karas tayara aubi prumhnira Man winam Dawan dia mai paskan ba tingki wiw, Dawan
sunan. Bku munan taim kli kras kata bukutwi taki, tilbara bku mai paskansa witin ai kupia lka kat.
aubi dinkra munan. Wal bku wihka pt daukan. Las kat Man sinskam ba yus muns piu banira, bku man
wal sut suwapan; kaikan ba pali suwapan kan taim tibang Dawan kupia lka daukisma.
buwi karaska an tilbikara sim ki, wal sut tya takbi brin. Man uplikam ra kakma tuski munpara, baha ba
saurka tara kum.
Ok!, nanara lmi pliki wan. Kaikan lmi ba dus purara kl-
Aisan uplika: Etan Zamora Thomas, 26 de abril, 2011
kikan taim bal nku win: Ay! Ay! Ay! Tahtiki maya kata
106 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Cao del diablo

L
a comunidad estaba en formacin. La gente apenas ini- de sol, los rboles daban muchas frutas, y haba suficientes
ciaba sus actividades: construcciones de viviendas, alimentos. La gente viva bien, era muy solidaria, cordial,
cultivos, crianza de animales, formando los primeros vivan unidos, en paz y amor en medio de esos rumores.
bienes patrimoniales. Pero el gran territorio estaba virgen.
Haba muchos recursos en rboles y animales, pero estaba Una vez la gente se organiz para ir a ver qu pasaba en el
despoblado. Libremente la gente emigraba de Norte a Sur, cao mientras se oan los ruidos extraos de baos y risas.
de Este a Oeste, resolviendo sus necesidades. Pero al llegar, todo estaba quieto y en calma, no haba nadie.
La gente de la comunidad intent muchas veces encontrar
Los nios, por su parte, permanecan cuidando la casa. En a esos seres extraos sin lograrlo nunca. Apenas daban la
esos tiempos los animales salvajes llegaban hasta los pa- vuelta, los ruidos reaparecan.
tios de las casas buscando comida. Con la presencia de los
animales salvajes en los patios, los nios se atemorizaban Por eso los ancianos denominaron el cao con el nombre
porque muchos de los animales eran feroces. de Sitan Tingnika (Cao del Diablo), porque la gente crea
que los ruidos extraos provenan del diablo porque eran
Esos tiempos eran tambin tiempos de los malos espritus. invisibles.
Andaban muchos tipos de malos espritus. De da o de no-
che le aparecan a la gente en los caminos, en los montes, Mucho tiempo despus, la gente de la comunidad pudo
en los valles, en los ros. Los malos espritus se expresaban, saber que los seres extraos eran los duendes. Cuando la
y se les oa hablando, riendo, cantando y llorando; y as poblacin creci en la comunidad, la gente arrebat el cao
por el estilo. Los nios solos en la casa no se sentan muy al duende y los duendes se desaparecieron, acabndose
felices porque estaban preocupados, pero an as pasaban tambin los ruidos extraos. Desde entonces, la gente vive
la vida y crecan. ms feliz y recuper del duende la posesin del cao.
Moraleja:
Cada nuevo da se rumoraba que en el cao cercano se
oan gritos, conversaciones y risas extraas. Se oa gente Las toponimias son productos ancestrales. Tienen
baando y zambullndose en el agua. Unas veces por la una historia, sta debe ser conocida para compren-
maana, otras por la tarde. der el valor de las mismas.
Narracin: Petronila Mayorga, 26 de abril, 2011
As pasaban los das, las semanas, los meses y aos. La vida
segua igual. En la comunidad se sucedan pocas de lluvia y
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 107

SETAN TINGNI KA
U
pla nani ba ai tasbayara iwi mahka ai warka nani daukan. Bku baman ba mihta, upla nani ba ai kupia karna dauki,
Ai watla mkan, inasla brin, ai daiura nani bri sahwi uplika nani aitahbi yahwi kaikaia wan, sakuna wih kaikan
kan, ai prapatika aila sahwan. Sakuna tasba ba ban taim lika upla apu sut ba lalamsa, bin kumi sim apu. Bku
rayasa, unta disang, tasba tara ba upla apukan, dus nani mihta tauwan uplika nani ba aima ailal uplika nani ba kaikaia
baman, daiwan wail satka ailal sim brakan. Upla ailal impaki trabil takan, sakuna sip kaikras an sip wal prauras. Auya
banghwisa yahbra wina, waupasara; lalma wina munara taim ban laptiwisa. Bku baman piu ailal trai kainkan an
upla nani ba aidrubisa, wapi bahnwisa, ban dia dia pliki. sip wal prauraskan, upla nani ba aula taim ninak taki kli,
kli sim bimka daukikan.
Bara tuktan nani baman ai watlara takaski, utla mainkaiki
banghwikan. Baha nani piuwara upla sim ailal pu kan, Baha mihta tauwan uplika nani bui makan tingnika ba
daiwan wail nani baman utla latara bali banghwikan plun nina setan Tingni ka. upla nani ba nku lukanka brikan, ba
plki; tuktan nani ba sibrin tra brkan bikas sipkan daiwan nani uplika yahwikan ba setan baman; baha mihta upla sip
wail nani ba witin nani ra piaia. kaikras. Piu wihka tauwan uplika nani ba tanka plikan an
plikikan, bara las katra ntakan dia sat setanka nani kan ba.
Baha piuwara sim setan satka ailal taukikan ban tihmiara an
kaknara tauki banghwikan. Setan nani ailal wapisa bara pla Setan ka yahwi banghwikan ba sika duhindu nani kan,
wal sim prwikan ban yabal nanira, untara, twiura, tingni upla n takan, ninkara, upla kau ailal takan taim setanka
nani ra bin daukisa, aisisa, kiki yahwisa. Bara ban diara sat nani yahwi kanba plapi banghwan. Baha wina binka kan
sat daukisa, bara tuktan nani ba ba aililia apiakan, sari brih ba tiwan bara upla nani ba kau lilia iwi banghwikan. Bku
banhwikan, sakuna ban ba tilara aikuki tauki banhwikan upla ailal taki setan mihta wina dagbi brin. Tauwan uplika
an aikuki pawan. nani ba tingnika dawanka takan, baha piuwa wina naiwa
kat ba tauwan uplika mihta setan sauraba munan plapan
Yu baiwi bani utla lamara tingni lupiara upla sturi aisi, kiki
ba pat piu wihka auya, upla nani ba sibrin, ai aisrinh ka sim
yahwisa, ai pura winisa, tingni ra pali dimi aitahbisa, unhkra
pu naiwa kat bansa.
pruki puli aitahbisa, baku aipura winisa, yu kumra, titan
piskara, yu walaba tutni piskara. Bara bku yu nani luwikan, Sinska lka:
wik, kati an mani nani luwikan, iwanka tnaka balika bankan, Yawan wan uplika nani ba blsi piuwa wina naiwa
sins takras. Naha tauwanka l ahwikan, lapta takikan, dusma kat plis nani kum kum nina manki ba ai sturka brisa;
nani ailal wikan, upla nani ba plun ailal brkan, ai kupia kumi ban wina takras
wikan ai muihni nani an ai lkra nani aikuki latwan lkara Man ba diara tanka pliki kakaira kum bas: Bku lika
iwikan, bku ban baha nani binka tilara pwi, wahma an sins kira kum kama.
tiara pain kira taki banghwan. Aisan uplika: Petronila Mayorga, 26 de abril, 2011
108 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La colina de las congojas

C
uando los dirigentes comunitarios descubrieron este La Colina de la Congoja es un lugar de singular atractivo.
sitio, haban logrado posesionarse de un bello lugar, Desde su cima se observa lejos en el horizonte, proyectando
lleno de pequeas elevaciones, colinas, caos y otros una vista amplia, al tiempo que est permanentemente
hermosos parajes. Los caos llenos de sardinas y peces, y baada de vientos suaves; todo esto propicia que el cuerpo
las vegas cubiertas de muchas especies de rboles, pro- y la mente recuperen fuerzas y se formulen las respuestas
yectando la frescura de sombras reconfortantes, baados ante las interrogantes de la vida. Opiniones contrarias con-
todos con suaves brisas permanentes. cluyen que esa colina debera ser considerada como colina
de recordacin. No obstante, por sobre todo, la gente es
El lugar era habitado por gente alegre, en medio de muchas sabia: el nombre designado es bien acertado.
dificultades de la vida, pero trabajaban, criaban ganado.
Todo era hecho en el lugar segn la voluntad de Dios, y no Los miskitu tienen muchos conocimientos. Desde los tiem-
haba nada ms que esperar. pos ancestrales actan segn criterios de tiempo, espacio y
mtodo. Para cada cosa consideran el dnde, cundo, cmo
El tiempo transcurra, el pueblo creca, se multiplicaba la y cunto. Por eso las comunidades sobreviven. Desde la
gente, las actividades seguan en aumento, pero no todo cima de la colina se observa lejos y a la redonda, logrando
era alegra. Esta se mezclaba tambin con congojas. Cuando comprender muchas cosas; las posiciones en las colinas le
las aflicciones eran intensas, los afligidos acudan a la cima proporcionan a uno ventajas para vencer. Por eso la colina
de una colina para olvidar sus preocupaciones. es smbolo de poder, es como un Dios.
Moraleja:
En esta colina la gente lograba olvidar sus problemas y
redefinir nuevas opciones de vida, para seguir luchando Si se siente agobiado y abatido, alcance la cima de una
en la vida. Por estas razones la colina fue designada por colina para meditar la resolucin de sus problemas.
los mismos comunitarios La Colina de la Congoja. Es por Narracin: Petronila Mayorga, 26 de abril, 2011
esto tambin que los ancianos reconocen esta colina como
un sitio de valor inmenso desde hace mucho tiempo hasta
hoy da.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 109

SRI L KA

T
auwan t uplika nani bal naha tasbaya sakan taim plis Sri lka sika paskanka prna painkira. Baha lka pura wina
painkira kum pliki brin, twi prna painkira, l lupia man laiuhra kaikisma prana painkirasa, pasa painkira mai-
ailal, tingni sirpi sim ailal; tingni ka lupia nani ba ins- prukisa, winam an sinskam ba kauhla painkira. Naha lka ba
ka ailal, unta dista painkira, dus satka bani ailal, bku sim tnatka walara wima kaka, uplara kupia krakraura lka kum
psa painkira krawi, yuya ailal plska. Upla nani ba liliakira kan, baha sut purara, tauwan ba sika sinskira baku nina ba
wi banghwikan. Ai warka dauki, ai daiura nani main kaiki, yabansa kasak palisa Sari lka.
diara sut ba Dawan ai kupia lka kat paskansa, kau diara
aisaia apusa. Miskitu nani ba sinska lka tara brisa. Blsi piuwa wina diara
daukaia ba plska brsa an tankira daukisa piuwa kat. Baha
Taim ba luwisa; tauwan ba pwi, upla ailal sahwisa. Ban mihta tauwan ba ban rayasa piu wihka: Man l purarasma
sakuna, upla sut ba lilia baman apiasa, kum kum ba ban taim diara ba laiuhra kaikisma, kainam sin kir kaikisma,
sari sim brsa, trabil brisa ai patka wahwisa ban tihmiara diara ailal tanka brisma. Purarasma taim man karnika ailal
an kaknara. ba sri taki taim naha l kara balikan ai sarka brisma, man pra luwaia kaka, l ba karnika kumsa, dis man
ba ai auya tikaia dukiara. Naha l ka purara uli ai kaina kir sinskam baman yusmunaia. l ba tarasa, Dawan Gat bku
laki kaiki, awas distika munuhtara wi, ai sarka paski laki paskansa. Man amya tikpara.
kaikitan wahma, tiara an almuk nani ba. Bku upla nani ba Sinska lka:
il kara uli, ai sarka tikikan bara tawan uplika nani buwi nina
nnina yaban Sri l ka. Man sarkan pra luwaia kaka, l tara ra purara uli trabil kam
laki kais; lamla kauhla bku, sins kam ba kau kraubia diara
Bku tauwan uplika nani ba ai plis ka yamni kum brisa, yakan ailal tnka brima bikas man laiuhra kaikisma ba mihta an
naha ilkara uli ai lal kauhla wal sins lka pliki ai tanka brkan kainam kir kaikisma b mihta.
dia daukaia ba, nahki daukaia ba, nira daukaia ba, ahkia Aisan uplika: Petronila Mayorga, 26 de abril, 2011
piuwara daukaia ba sinska lka brkan. Almuk nani ba baha
mihta naha lka ra kulkan tara yabikan; piuwa wihka wina
tawan ba bku ban kulki aula naiwa yuwa ba kat.
110 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Colina de la cruz

H
aba una vez un pequeo poblado con pocos habitan- los trabajos eran colectivos con intercambio de mano de
tes, pero vivan muy felices. Todos se trataban como obra, incluso las decisiones eran colectivas. Las relaciones
entre hermanos y las mujeres eran muy respetadas. de reciprocidad era el valor ms distintivo del buen vivir
Lo ms valioso del pueblito eran los lazos sociales entre los del pueblito.
habitantes: unidad, solidaridad, sin conflictos por odios o
envidias. Reinaba tranquilidad y paz. Esto era producto de La denominacin de los nombres de los lugares importan-
relaciones de cooperacin y reciprocidad (pana-pana) que tes del territorio se haca tambin por decisiones colectivas,
practicaban entre los miembros. Todo era compartido, in- porque todas las actividades productivas, la cacera y otras
cluso los alimentos; la cacera, la pesca, la produccin, todos formas de uso de la tierra eran colectivas. As, los nombres
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 111

L PRIHNI
P
iuwa kum kan tauwan kum barakam upla wiria man nani ba asla, kupia kumi an latuan kira iwikan: blahwan,
barakan. Liliakira wi banghwikan ai muihni nani unsaban, tuman, misbara lka sim apu. Pana pana diara
aikuki an ai lakra mairin nanira kulkanka tra ya- kum brisuya kaka aikuki sir muni brikan an pkan sim.
bikan. Baha sut tla wina diara kau yamni kan ba sika witin
112 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

de los caos, montes, cerros, valles; reas importantes para Los ancianos acostumbran asignar nombres a los sitios
los cultivos, y bosques, eran denominados por decisiones importantes porque las toponimias se van perdiendo. En
colectivas. A consecuencia de estas prcticas reinaban la este sentido, la primera creencia sobre el significado del
armona, cordialidad, confianza, lazos de solidaridad y la nombre de la colina, o que el nombre se debe a la forma
paz en la comunidad. en cruz de la colina, no es cierto. Fue porque el bosquecito
en forma de cruz estaba sobre la colina. Los valores que
Con el transcurso de los tiempos, la poblacin creci, ocu- sostienen esa creencia y ese espritu, no desaparecen con el
pando mayores extensiones de espacios. En el proceso del tiempo. Ms bien adquieren nuevos brillos, nuevas fuerzas.
crecimiento de la poblacin, cada vez que encontraban Por eso se reafirma hoy el significado de Hill Prihni (Cruz de
un lugar nuevo, le asignaban colectivamente un nombre. Colina) en ese lugar.

Andando en excursiones para buscar nuevos espacios, Mucha gente cree que la colina en cruz es simplemente
encontraron en medio de un valle un bosquecito en cruz una colina, ni grande ni pequea, es de tamao mediano.
sobre una colina y lo denominaron Hill Prihni Untika (Bos- Cree la gente que por la muerte en cruz de nuestro Salvador
quecito de Cruz de Colina). Por qu le asignaron este Jesucristo recibe mucha bendicin, y, a la vez, la colina en
nombre? Fue porque ese bosquecito se hallaba en medio cruz tambin trae muchas bendiciones, razn por la cual
de un valle, pero el bosquecito se encadena con la cabecera este lugar es sitio de preferencia de la gente para trabajar.
de un cao y el afluente de otro cao, y por los costados el La calidad del suelo no se deteriora y posee gran riqueza
bosque se extiende encadenndose con otros bosquetes, en biodiversidad con flora y fauna. Un lugar paradisaco
adquiriendo as el bosquete una gran dimensin. en medio del valle, hecho a la voluntad del Creador para
el beneficio del ser humano. Los que viven cerca conocen
Segn la creencia de la gente, por la forma en cruz de la y gozan de ese beneficio.
colina le asignaron el nombre Cruz de Colina. Pero esa Moraleja:
no fue la razn. Fue porque el bosquecito se encadena Desde el interior, se aprecia mejor las condiciones
en forma de cruz. Los ancianos, por su parte, sostienen la de un grupo humano. Con visiones desde afuera
creencia de que la colina en cruz debajo del bosquete es no es posible lograr buena observacin, mucho
un lugar sagrado y bendecido por la figura en forma de menos comprender.
cruz. Esta creencia se confirma mejor en la prctica porque Si deseas conocer, tienes que participar en la vida
el lugar es rico en recursos, buena calidad del suelo, y alta del grupo.
productividad. Todo porque es un lugar sagrado, y conserva Narracin: Epifanio Zamora Escobar, 27de abril 2011
la misma calidad hasta hoy da.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 113

Witin nani ai daukan ka ba ba yamni brih banghwikan. Almuk nani nina yaban bikas nina nani ba tiwi aula ba
Baha mihta diara sut ba asla an bakahnu daukisa. Antin taki, mihta. Pas lukanka ba sika rait apia. Pas lukanka ba sika
insla irbri, mangki taim bakahnu aisi kaiki dauki banhwikan lka ba prihnira ba buwi bku mkan. Sakuna bku apia,
mihta plis nanira nina maki yabikan, sturka kum bara aisan unta prihni ba sika l purara kangbam mihta bku pali nina
ka ba sim ulbi sakikan; tingni nani, l nani, unta pis nani, dus mkan. Baha lukanka ba an sipirtka ba wal, sip diara nani
nani, daiwan nani aipaswi ba nina yabi banhwikan. Baha ba tiubia apia, piuwa wal diara nani ba prara takisa, bara
lukanka an spiritka kan ba wal yabikan. Wan almuka nani baku sika nina naiwa takan l prihni.
lukanka wal, daukanka ba aikuki diara yamni tanka plaplikra
baku an sinskira kan baha mihta l ba kat nina ybikan. Upla lkisa lika baha l prihniba, dis l kum baman; tra
apia, sirpi sim apia, pitka kat.Upla manis lkisa wan sasakra
Upla nani ba piu luwi bni kau pwisa an kau drawisa ai Jisas Krais dus prihnira sbi kan ba buwi blising ailal brisa
taura, ai tnayara, ai ninara drawi auya. Baha mihta plis kum naha untika pis nina l prihni maki ba buwi. B pat upla ailal
kaikuya bara nina kum yabikan. Baha mihta naha twi lilara naha pliskara wark takisa. Piuwa wihka brisa an tasbayana
unta pis kum wal prwan nina l Prihni mkan. sip aisauras, purman sim takras, kau plun m ailal sakisa.
Dia muni bku mkan lukisma? Baha untika piska ba sika l prihni unta pis painkira tasbaya, yuyakira, rits tasbaya,
twi lila ba katsa, sakuna untika pis ba wal aita mangki auhya blising kira. Tuwan uplika nani hilp ka untika, dus sat ailal
tingni wihta wala an tingni tnawa wala wal, an ai prinhkara pwi plska, daiwan nani satka bni, tnawira nani an tasbara
sim unta piska manis wal prawisa baha mihta unta pats tara tauki daiura nani, utla pata piaika nani plska pranakira, tuwi
kum takisa. Upla nani lukisa lika l Prihni ba, l kaba mihta lilara paradaisska, Dawan kupia lka kat paskan tasbaya. Ya
l Prihni makan. Bku apia, untika ba prihnira, baha mihta lmara iwi ba lika hilp ka ailal brisa an briaisa, yawan nani
bku nina makan. wan yamnika dukiara plska pali.
Almuk nani ba lkisa lika l prihni ba unta pis kum blisinkira Sinska laka:
bikas prihnira ba mihta. Naha lukanka ba rait takisa bikas
Bilara uplika nani ba kau pain kaikisa; lata wina blara
tasba pis kum rits kirasa, dia sat pata kiama mangkma ba
dia taki ba sip pain kaikras, tanka sim pain sip briras.
m ailal yabisa an m pain, bikas blising pain brsa, m tara
painkira yabisa naiwa piuwa kat. Aisan uplika: Epifanio Zamora Escobar, 27 de abril, 2011
114 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La confusin del tigre En poco tiempo, este modo de vida cautiv a una manda
grande de tigres en el lugar. El lugar signific el paraso
de los tigres. Abundancia de tigres igual a abundancia de

E
ste cuento pertenece a una comunidad de la poca de la ganado era la ecuacin ecolgica. Las especies silvestres,
monarqua, cuando la vida era nmada todava. Para frutales y pastos eran igualmente abundantes en el sitio,
la sobrevivencia, la gente deambulaba practicando y, por supuesto, reinaban tambin la felicidad y la alegra.
recoleccin de especies silvestres, cacera, pesca, lavandera La abundancia y el modo de vida se perennizaban, de tal
en los caos, desmontes. Andar de lugar en lugar era el manera que el tigre se acostumbraba cada vez ms, per-
sustento de la vida. As mismo, los animales tambin son diendo la nocin de alguna adversidad.
nmadas, subsisten de la rebusca, donde encuentran sufi-
cientes fuentes de alimentos, se establecen. Todo el tiempo
Lleg el da en que los propietarios, cansados de los ata-
tienen sus senderos que conocen bien y se mueven por los ques de los tigres, decidieron trasladar la hacienda a otro
mismos. Conocen cules son los lugares con abundantes sitio. El mismo da, los tigres, como amos absolutos del
reservas de alimento, hacia donde regresan continuamente. territorio, haban salido a gozar de un paseo turstico por
Los animales creen que todo lo necesario para la vida, lo las inmediaciones de la hacienda. Al regresar del paseo se
tienen disponible en la naturaleza. Se trata solamente de sorprendieron muchsimo al encontrar la hacienda vaca.
salir a hacer uso de ello cuando tienen necesidad. Consternados, los tigres se preguntaban: Qu habr pasa-
do con nuestros presas?. Se acusaron entre s culpndose
Los comunitarios conocan muy bien las zonas de pasto unos a otros. La situacin gener caos, violencia y confusin
para la ganadera. Entonces decidieron trasladar todo el entre los tigres. La confusin domin tanto, que los tigres
hato ganadero hacia la zona de pastos para mejorar la re- no la comprendan. Apenas se limitaban a preguntarse qu
produccin. La misma alcanz el apogeo en corto tiempo habra pasado. Por este incidente, los ancianos denomina-
y el lugar se convirti en una hacienda ganadera. ron a los tigres animales confusos.
Moraleja:
El tigre tambin es de vida nmada y cazador, siendo el
ganado su presa predilecta. Adems, la abundancia de Antes de una decisin, hay que recopilar buena
animales le facilitaba al tigre la caza, acampndose en las informacin sobre el asunto de inters, evitando
cercanas de la hacienda ganadera. Con tales clculos, el as posibilidades de cometer errores.
tigre concibi una idea: Para qu debo andar de nmada Evitar ser muy confiado. Hay que estar pendiente
tanto?. Fiel a su idea, se estableci fijo en un lugar cerca- de todo lo que sucede alrededor.
no a la hacienda ganadera. No tena necesidad de andar Mantenerse siempre vigilante.
grandes distancias. Cuando senta hambre, apenas daba Narracin: Clementina Zamora Mercado, 27 de abril, 2011
un paso y tena su presa segura.
Nicaragua karibian indianka kisika, almuka taim kisika an tnatka nani 115

LMI LAL MANKAN

N
aha aisanka na King tauwanka kumra takan. Patitara mahka sakan pls walara. Baha spiritka wal bp nani ba asla
piuwara upla nani ba wawapra kum kan. Ani, anira dauki, kamgbi brih mahka wapan. B piuwara lmi nani ba
taukisa, dia dia yuya pliki inslara wapisa, antin takisa, sim pls walara impakankan, ai tnaya nani ba dia taki sapa
tingnira wih kuwala tuskisa, dus klakisa, kiuhl miskisa, ban kaikaia wankan. Taukisi kli balan taim ai plskara bip nani
diara sat sat daukisa an plikisa sim. Baku sim daiwan nani ba pukan. Ai kaina sut laki kaikan taim bp ka nani pukan
ba wawapra kumsa. Witin nani pliki papira, nara bukra bara t iwan.
taukisa ai pata pliki. Anira ai pata ski ba, bahara takaskisa
an ai yabalka brisa. Piu bnira witin nani baha ba ai yabalka Lmi ba ai kupia kat makabi walan. Pati nani kata anira
brih wapisa, pain nsa anira plun ailal baraba, baha mihta wan? Da pali takan? Mahka ai tila kat blahwi banghwan,
kl ikli balisa, witin bara diara sut br ba, wark takras, plun unsaban tra takan, manis aiklabi insauhkan nani brin, inan
daukuya taim plki pih taukisa. tra barakan lmi nani tilara. Naha nani trabilka ba mihta
lmi nani ba sip ai tanka pain briras kan; ailal mangkanka
Tauwan uplika nani ba ai tanka pain brkan bahaba bp tra pali brin kata. Bara lmi ba lkan: Yawan nani buwi sut
sahwaia plska pali ba. Baha mihta upla nani ba laki kaisi pin?, Apiasa kaka sut pruwan?, Dia takan? Sip i ai tanka
win: Kaisa yawan wan daiura nani ba nara brihbalia, nahana briras munikan. Baha mihta almuk nani buwi nku nina
plis kum kasaksa daiwan ailal sahwaia. Baha lkanka wal mangkan: Lmi Lal Mankan. Lmi nani ba pain ai tnka briras
ai dauira nani ba kangbi brihbalan. Bip ailal sahwan. Baha kan ba buwi bku nina yaban tauwan almuka nani buwi.
ihta plska ba bp nasla kum kan. Bara lmi sika wawapra Baha piuwa wina naiwa kat bansa nina ba limi lal mankan.
an antin tatakra baku sim, bp ba ai pata pali an bp ailal Sinska lka:
ba mihta kau si kan plska lma kat takaski pi kaia, bara
lmi ba lukanka kum brin: Dia muni uba wapi kaia? Baha Man diara kum daukaisma kaka, pain tnka pliki
mihta witin ba ya wapras, ai plska kat kir kir kan, plun kaiki dauks. Bku lika man mistik takma apia.
dauki taim mahka taki bp kum alki p kan, laiuhra wapi Man ba pali sim yapara, kainam kir ra diara nani
taukaia nit apukan. takiba kaikibas, sinskira kum bas, bku lika upla
nani manra kunin mai munbia apia. Wats tatakra
Baha taka mihta sim lmi ba ailal pali balankan naha pliskara. kumbas piu banira.
Lmi watla, lmi paradaiska kum. Piuwa kum balan, lmi ailal Aisan uplika: Clementina Zamora Mercado
pali sahwankan, bara ba lmi bp pkan, bara dawanka nani
Leyendas, mitos y creencias
del pueblo indgena rama
118 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Leyendas del pueblo rama


El shauda
Leyendas, mitos y creencias del pueblo indgena rama 119

E
l shauda era un ritual que realizaban los primeros La limpieza y preparacin del manat estaba a cargo de
habitantes de Rama Cay, y se mantuvo durante otro grupo de hombres y no de los mismos cazadores.
muchas generaciones, hasta que empezaron Los ancianos realizaban esta actividad, porque eran los
a extinguirse los manates y se suspendi defini- conocedores del cuerpo del animal, del cual deban extraer
tivamente la caza de este mamfero acutico que las partes especiales para los cazadores, como la carne del
habitaba en los ros y lagunas del territorio rama; pecho del manat y los huesos de las costillas, pues se crea
pero qued la leyenda del ritual que se realizaba que si los perros se coman los huesos, les daba mala suerte
para la captura de este animal. a los cazadores; por lo tanto, cada una de estas partes era
sacada con especial cuidado del cuerpo del manat, para
Segn narra la leyenda, entre las familias rama exis- luego ser preparadas, y durante la noche de la fiesta se
tan hombres especializados en la caza del mamfero les entregaban a los cazadores para que la comieran. El
llamado manat. Sin embargo, antes de salir en su resto de la carne se reparta entre todas las familias de la
captura, los hombres se preparaban espiritual y fsi- comunidad. Las mujeres, por su parte, preparaban un gran
camente para realizar esta actividad. En sueos ubi- caldero de sopa con la cabeza del manat para la celebracin
caban los sitios en donde encontraran al manat, y de la fiesta durante la noche con toda la comunidad. En la
por las noches alistaban sus mejores armas (arpones, fiesta, los cazadores coman slo la carne especial sacada
lanzas, flechas y cuerdas). Se preparaban durante del pecho del manat, as como la primera sopa. Tambin,
tres noches para salir en busca del animal, y despus los ancianos les entregaban los huesos de las costillas del
de algunos das de caza regresaban con el manat, manat. Conservar los huesos, comer la carne del pecho y
pero antes de llegar a la comunidad se escuchaba tomar la sopa, era un ritual para los cazadores con el fin de
muy alto el sonar de las conchas del caracol de mar tener siempre buena suerte en la prxima caza del manat.
en forma de trompeta, en seal de que haban teni- Hasta la vez, cuando se caza un manat en la comunidad
do una buena caza y que el resto de la comunidad de Rama Cay, los cazadores reparten gran parte de la carne
tena que celebrarlo. Entonces los comunitarios se a los comunitarios, y la cabeza del manat es para hacerle
preparaban para atender y recibir a los cazadores y una sopa al cazador con el propsito de darle ms suerte
el producto de la caza, y lo celebraban con una gran en la prxima caza.
fiesta durante tres noches.
120 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La Turkmala

S
e dice que la Turkmala era una mujer indgena rama por ingleses y guerreros miskitu. La Turkmala llam a una
con poderes sobrenaturales, que protegi su pueblo enorme ballena para que tapara la bocana del ro, y una
cuando ste era perseguido y amenazado por otros vez que pasaron todos los indgenas, la enorme ballena se
grupos; principalmente por los miskitu, con el fin de cap- atraves a lo ancho del ro, bloqueando as el paso de los
turarlos y venderlos como esclavos a los ingleses o para ingleses y miskitu, y dejando pasar solo a los kukra. De esta
convertirlos en aliados guerreros. La Turkmala era la mujer forma, los indgenas kukra no fueron capturados y obli-
que guiaba y cuidaban a los indgenas rama, porque tena gados a trabajar y luchar como aliado contra otras tribus.
el don de comunicarse con los animales y con los dioses
para avisar de lo malo o lo bueno que poda pasar con su Hoy en da el ro an existe y lleva por nombre Kukra river
gente. Una de estas historias, contadas an por algunas en honor de los indgenas kukra que atravesaron sobre ella
personas mayores, es el momento en que los indgenas para poder escapar.
kukra tenan que pasar un ro, cuando eran perseguidos (Narrado por Waitwel Omier)
Leyendas, mitos y creencias del pueblo indgena rama 121

La unin de las dos islas de Rama Cay

E
sta historia surge a partir de la llegada de las primeras piedras procedentes de otros lugares de tierra firme para
familias a la isla. Se cuenta que la isla de Rama Cay, ser colocadas en la parte pantanosa que separaba las dos
era en el pasado dos islas separadas por un estrecho islas. Con el devenir del tiempo el material depositado fue
plano y pantanoso. En la comunidad exista leyes estrictas uniendo las dos islas, hasta llegar a ser lo que es actual-
impuestas por los jefes guerreros de aquellos tiempos, y mente: una isla unida por una plataforma ms baja en la
las personas que no obedecan estas leyes eran castigadas parte central.
con trabajos forzosos. Los hombres y mujeres que cometan
faltas graves (por ejemplo, Incumplimiento de responsabi- En la actualidad cuenta con un andn de concreto que une
lidades familiares del hombre hacia su pareja, hijos e hijas, la parte norte de la isla con la parte sur.
o pleitos de los hombres en la comunidad porque estaban (Narrado por Adina Mc Rea)
borrachos), eran obligados a cargar conchas de ostiones y
122 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El tesoro en Palm Hill La Sea Mair o sirena

E
sta leyenda narra la existencia de
un tesoro escondido en la loma
Palm Hill, ubicada en la parte sur
de la isla de Rama Cay en tierra firme. El
tesoro fue escondido por los piratas in-
gleses que visitaron el territorio rama en
tiempos de conquistadores extranjeros,
y el lugar est protegido por un pirata
que dejaron al cuido del tesoro. An en
la actualidad, cuando alguien pasa por
esos lugares se escuchan ruidos extra-
os, grandes piedras rodando desde la
parte ms alta hasta la parte ms baja
de la loma, y tambin se oye un ruido de

E
cadenas arrastrndose en los alrededor ra una muchacha muy desobediente con sus padres, y no crea en nada
de la loma. Todo esto es considerado de lo que deca la gente de aquella poca. Un da de viernes santo la
por los miembros de la comunidad rama muchacha oy que las personas de la comunidad hablaban de que
como seal de que se encuentra algo la semana santa es una semana de descanso y no de realizar trabajos en el
perteneciente a los piratas enterrado campo u otras actividades, como por ejemplo baarse en los ros o mares y
en este lugar, y sus espritus lo protegen lagunas, ya que uno se poda convertir en pez.
para que nadie lo pueda sacar. Hoy en La muchacha, por desobediencia y curiosidad, se fue una tarde a baar en
da, si alguien quisiera encontrar el te- el ro. Se dio un chapuzn y nunca ms volvi a salir. Nadie volvi a saber
soro, tiene que estar en contacto con el ms de ella, convirtindose en lo que se conoce como la sirena o mujer del
espritu y el espritu le dara las indica- agua. La comunidad cree que ella form su propio hogar debajo del agua, y
ciones para encontrar dicho tesoro, pero tiene un enorme pueblo en donde viven todas las personas que han muerto
esto involucra tambin el sacrificio de ahogadas o aquellos que fueron llevados por la sirena a vivir con ella. Es por
un familiar o algn amigo cercano de esto que cuando alguien muere ahogado en la comunidad, se dice que la
la persona. sirena se lo llev.
(Narrado por Ramn Martnez) (Narrado por Balvino Mac Crea, comunidad Rama Cay)
Leyendas, mitos y creencias del pueblo indgena rama 123

El Cayo French Man Cay


E
n las afueras del mar existe un pequeo cayo que tiene matndolo de inmediato, y ya muerto fue enterrado junto
un tesoro. Este tesoro fue dejado por los colonizadores con el tesoro en un lugar de la isla. Es por esto que al cayo
franceses de aquella poca, que dejaron el tesoro en se le dio el nombre de cayo French Man Cay, en honor al
la isla porque un mal tiempo les impidi llevar ms carga y valiente marinero francs que qued cuidando el tesoro.
no tuvieron otra opcin que desembarcar las cajas de oro Cuando hace mal tiempo y los pescadores se refugian en
en el islote. Cuando el capitn les pregunt a los marineros el cayo, dicen haber odo unas grandes cadenas que son
quin iba a quedar cuidando el tesoro, uno de los marineros arrastradas por las olas del mar alrededor del cayo.
exclam, yo!, pensando que l iba a quedar fsicamente (Narrado por Sixto Salomn, comunidad Sumu Kaat)
vivo cuidando el tesoro, pero en ese momento el capitn
sac su arma y le dio dos disparos al marinero francs,
124 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Adn en el ro Indio
C
uando el primer hombre camin sobre la tierra, paso
por el ro Indio, ubicado en la parte sur de Rama Cay.
En ese lugar del ro Indio, Adn pudo percibir que
exista una gran variedad de animales, y pens en darles
nombres a todos los animales que l iba encontrando a su
paso. Un da, cuando estaba descansando, pens en hacer
un animalito indefenso y sac un sebo de su nariz y elabor el vello grueso que haba sacado del dedo de su pie, y le
una hormiga negra, que hoy se conoce como balas. Luego puso otro ms suave que sac de su mano derecha.
arranc un vello del dedo gordo de su pie izquierdo y se
lo puso como pinza a la hormiga. Cuando Adn vio que el Hoy en da todos los animales tienen un nombre, la hormiga
insecto pinch con ese vello a otro animal ms grande, y tambin, y cuando pica a alguien, le da una gran calentura
ste qued paralizado y enseguida muri, en ese momen- y un dolor insoportable. Estas hormigas son muy peligrosas
to pens: qu terrible sera si este animalito pinchara al y los rama les tienen gran temor. Sobre el ro Indio todava
hombre con ese vello que tieneen la cola, es mejor que le existen las huellas en donde pas Adn caminando.
ponga otro ms blando. Adn tom la hormiga y le quit (Narrado por Sixto Salomn, comunidad Sumu Kaat)
Leyendas, mitos y creencias del pueblo indgena rama 125

Creencias del pueblo indigena rama


Las piedras vivientes Creencia del predecir
en Rama Cay de la manta raya
L E
as piedras vivientes se ubican en diferentes puntos de n la comunidad rama, el avistamiento por los pobladores
la comunidad de Rama Cay. Entre los rama existe la de una manta raya que salta constantemente fuera
creencia de que las piedras son la representacin de del agua sobre el ro Kukra (aunque la manta raya
algn tipo de animal viviente o espritus que viven deba- es un pez exclusivamente de agua salobre), significa para
jo de ellas, y stos salen por las noches en forma de una ellos una seal de cambio en las condiciones del clima; por
enorme perra negra con sus cachorros, o en la figura de un ejemplo, variaciones entre la marea baja y alta. Tambin se
gigantesco caballo blanco, y si alguna gente ve por casua- asocia con predicciones de acontecimientos trgicos que
lidad a estos animales, se vuelven locos, si no son tratados pueden ocurrir o estn por suceder. Por ejemplo, el brote
a tiempo por un curandero de la comunidad. de una enfermedad o el fallecimiento de una persona de la
(Narrado por Francisco Mac Rea) comunidad. Se dice tambin, que cuando el Stengre pincha
a una persona le causa una cicatriz o llaga que no tiene cura,
y deja a la vctima con la piel pintada del color del animal.
(Narrado por Basilio Ruiz)
126 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Creencias en semana santa Creencias en caminos


subterrneos en Rama Cay
S
i alguna persona se baa en la laguna o en el ro se
convierte en sirena, o si va al bosque, los espritus

E
de los bosques hacen que no pueda encontrar su xiste un camino subterrneo que comunica a las dife-
camino de regreso y se pierda. Tambin existe la creencia rentes islas alrededor de Rama Cay con las dems
de que durante la semana santa el demonio anda suelto islas y con tierra firme. Este camino es utilizado por
y no se cuenta con la proteccin de Dios. En esos das es diferentes animales silvestres para cruzarse de una isla a la
posible que todo pueda suceder. Por eso hay que obedecer otra. En pocas pasadas se vean en las islas que quedan en
las instrucciones y recomendaciones que dan los ancianos los alrededores de la de Rama Cay animales como los waris,
y el pastor de la comunidad. jabales, sahnos, dantos y diversas aves silvestres que ya
(Narrado por Virginia Danields) no se ven tanto como antes. Por eso los rama creen en la
existencia de un camino o tnel subacutico que utilizan
los animales para poder cruzarse de una isla a la otra.
(Extrado de grupo focal)
Leyendas, mitos y creencias del pueblo indgena rama 127

Creencia en la conservacin Creencia en el Uhlak


de la carne de consumo hombre simio
para el da siguiente
S
i una persona ve al Uhlak, ste le acarrea grandes des-
gracias a la comunidad, tales como enfermedades,
o puede ser que se acerca un mal tiempo; y si un

L
a preparacin de cualquier tipo de carne que se quiera macho Huulak encuentra a un hombre, lo mata y lo come;
conservar para el da siguiente, no puede ser realizada y si una hembra encuentra a una mujer hace lo mismo con
por cualquier persona, ya que la mano de la persona ella. Pero si la hembra encuentra a un hombre, se lo lleva a
debe tener un don especial para poder conservar con sal. vivir con ella, y lo mismo sucede con el Uhlak macho cuando
Si la persona no tiene ese don, aunque se le agregue sufi- encuentra una mujer en la montaa.
ciente sal a la carne o pescado, siempre se malea (se pone (Narrado por Ramn Martnez)
en mal estado) para el da siguiente.

Creencia en la existencia de un
(Narrado por Virginia Danields)

Creencia en Peryboy pueblo submarino en Rama Cay


C E
uando una persona caza mucho a los animales, el duende n la comunidad rama de Rama Cay existe la creencia de
le desaparece el camino y el cazador no encuentra su que debajo de la isla se encuentra una ciudad, y que
regreso, hasta que se quita la ropa y la pone al revs. est habitada por todas las personas que murieron
(Narrado por Rafaela Ruiz) ahogadas. Es all en donde la sirena tiene su ciudad, y en
cualquier da de cada ao sus habitantes llevan a una per-
sona a esa ciudad submarina, por eso se cree que cuando
uno muere ahogado es cuando la sirena los lleva a habitar
dicha ciudad.
(Narrado por participantes de grupo focal)
128 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Creencia en el entierro del Creencias en el espritu


cordn umbilical como forma de los muertos
de pertenecer al territorio
S
e cree que los espritus despus de muertos siguen
rondando en la casa de los familiares en busca de
agua ya que el muerto tiene un largo camino que

E
l ombligo de los recin nacidos es enterrado o sem- recorrer. Despus de los nueve das de muerto el espritu
brado junto a un rbol de fruta para que este crezca se va para siempre, y es despedido con cantos y oraciones
junto con el nio y d frutas. Esta tradicin simboliza en la casa en donde habitaba. Durante esos nueve das, en
el sentido de pertenencia, de cada uno, con su territorio. la casa del difunto se pone sobre la mesa un vaso de agua
(Narrado por Benita Gmez) cubierto con mantel blanco, para que el espritu pueda
beber durante su estada en la tierra hasta que despus
de pasado ese perodo, desaparece.
(Obtenido del grupo focal comunidad Sumu Kaat)

Creencia en la puesta y salida La creencia en la cancula


(calendario ecolgico)
del sol y la posicin al dormir
S
e cree que existe un perodo de cambio en las condi-

S
e cree que las personas al dormir deben de tener su ciones del clima, durante los primeros meses de cada
cabeza en una posicin en donde sale el sol, ya que si ao. En este perodo no se puede realizar ninguna
la pone al contrario las personas se mueren jvenes, actividad relacionada con la agricultura, ni cortar ningn
o sea que tienen una vida corta. tipo de madera porque se deteriora rpidamente. Se cree
(Narrado por Antonia Danields, comunidad Sumu Kaat) que si se siembra durante este tiempo, la cosecha del cul-
tivo se quema. La cancula est considerada como un mal
tiempo para el pueblo rama.
(Narrado por Augusto Danields)
Leyendas, mitos y creencias del pueblo indgena rama 129

Como hacer el kiskis

N
osotros usamos el kiskis para aga-
rra el carbn. Si no hay kiskis
no podemos agarrar el carbn
porque nos quemara los dedos. Por
eso que tenemos el kiskis, para asar
carne, para agarrar y sacar los bananos
de la porra, para frer pescado y poner
a calentar cualquier cosa en la porra.
El kiskis es un rbol muy pequeo.
Lo voy a buscar en el monte. Busco
uno y lo corto. Cuando llego a mi casa
caliento el kiskis, lo parto por la mitad
y despus lo doblo. Cuando termino
de doblarlo busco qu hacer con l.
Los antepasados tenan buen kiskis,
pero ahora casi no le ponen mente.
Pero an lo tenemos y no lo pode-
mos perder. Si perdemos el kiskis no
podemos hacer nada porque se nos
quemaran los dedos. Slo nosotros
los rama le ponemos mente al kiskis,
otras naciones no le ponen mente. No
saben qu hacer con l.

*El cuento sobre el uso del kiskis fue relatado por


Christina Benjamins, indgena rama de Cane Creek.
El cuento fue traducido por la Dra. Grinevald y
publicado en Sunrise (1987).
Cuentos de los pueblos indgenas
sumu mayangna y sumu tuahka
Indian sulani sumu-mayangna yulni damni
132 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Cuentos de Awas Tingni y Tuburus


Recopilados por: Elizabeth Salomn

Baluk
fueron al monte escuch que un pjaro cantaba y volvi a
preguntar, y, nuevamente, la mujer le dijo que era un tigre
y Baluk se regres otra vez a su casa y se envolvi con su
sbana en su cama hasta que lleg su mujer.

Hasta que una vez las mujeres se sentaron a platicar que


el hombre no les serva para nada, y enseguida acordaron
que era mejor matarlo. Entonces, un da salieron juntos, y
entre las dos mujeres hicieron una estaca y la pusieron en
el ro por donde el hombre cruzaba para ir al otro lado, y
ellas se fueron al siembro.

En el camino se encontraron con huellas de guatusa, y


otra vez Baluk pregunt que de qu eran las huellas. Una
de ellas le dijo que las huellas eran de tigre, y l se regres

H
aba una vez un hombre que le decan de sobrenom- corriendo, y cuando pas por donde estaba la estaca, salt
bre Baluk, porque era muy miedoso. y cay encima de la estaca, y entonces se le meti en el
cuello y muri. As las mujeres se libraron de aquel hombre
Baluk tena dos mujeres. Una vez fue al monte con muy miedoso que no ayudaba en nada.
una de sus mujeres y en el camino se encontr con muchas Narrado por: Marcial Salomn Sebas-
huellas de animal, entonces l le pregunto a su mujer de tin (agricultor, Awas Tingni , 1950)
qu eran esas huellas, y la mujer le respondi que eran de
tigre. Al escuchar esto, el hombre se regres a su casa y la Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas
mujer se fue sola a trabajar al monte. En otra ocasin que Tingni, 22 de Junio 2011)
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 133

Awas Tingni yulni damnini


Recopilados por: Elizabeth Salomn

Baluk
was dakyaklawi kiwi yak tus kat yal kidi panpas yak alas
wark yamwa dawi kiwa dai. Ma uk kat watwi uiwak uhu bin
Sarahwak dakawi yulwi dakawa dai ais kaidih, dawak yal
yaklauwi nawah kaltak simh nawatwi kiri kiwi yak kiwi
yamni amat kalbalak dawi tus kat yal kidi nawatwi kiwa
dai. Kaput manah kat ma as kat yayal balna kidi yul bauwi
tatalna, adika alni adik mayang yak ilp dis ki bahang, baisa
yamni karang ipamdarang kat atwi yulbauwi talwa dawi,
ma uk kat watwi kalpakwi uina. Uiwak yayal kidika waisku
yamwi waspa muih al kiwi yaklawi dakyaklawa palni yak
dung rauwi dawi uina.

Uiwa kat malka kalni manah kat yulwi dakana adika ais
kalni yah? Yal as kidi yaklauwi nawah kalni kalatna dawak
baluk dai kidi watwi nawatwi kirana manah kiwi was kiwi

M
a as dai taduh, muih al as ayangni kidi baluk papakwa yaklawa panni yak kiwi sutwi was yak kana kidi yak watna
dai, baluk papakwa tannika kidika uba banipuh dai kat waisku dungna dai yak kiwi dinit suruh pawa dauna,
yulni kaput papakna dawak adika alni kidi yayal bu kaput yayal kidika baluk ipapamna kat uba banipuh ilp
duwa dai. dis dai yulni.
Narrado por: Marcial Salomn Sebas-
Baluk kidi yal b duwa dai dawak panpas yak uiwa kat tin (agricultor, Awas Tingni , 1950)
di kalni manah kat yalni yak yulwi dakawa dai, ais kalni
pa, dawak yal kidi yaklauwi kal yulwa dai, nawah kalni. Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas
Adika nawah kalni kaltak dakawi nawatwi kira kidi kiwi Tingni, 22 de Junio 2011)
134 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La sirena y la anciana Pahwa dawi ditalyang


as karak yulni
H
aba una viuda que le gustaba pescar pero nunca
lograba nada. Entonces, un da tuvo que rogarle a
la sirena y le dijo: Sirena, por favor necesito que me
regale cuatro mojarras para mi casa porque no tengo nada
de comer. A cambio, siempre alabar su nombre.

Luego la viuda tir su anzuelo al ro y sinti que algo pesado


haba picado, y cuando lo extrajo vio que era una persona.
Al darse cuenta de esto se asust y grit muy fuerte, y en-
tonces la sirena le dijo: Por qu se asusta?, usted quera
un pez. Cuntos peces quiere? yo se los dar, pero haga-
mos un acuerdo: yo le dar los peces que quiera y usted
a cambio me dar una nieta o nieto; y la viuda acept la
propuesta porque quera los peces.

Luego la sirena le dijo a la viuda: haga a un lado el cayuco


para llenrselo de pescado. As lo hizo la viuda y la sirena
llen de peces el cayuco. Una vez que la sirena cumpli

E
con la promesa, le dijo: espero la nieta al atardecer. La n la ribera del ro Wawa viva un chamn. Este hombre
viuda fue a su casa y coment lo sucedido con la gente y tena dos hijos: una mujer y un varn, y a cada cual
pidi que la acompaaran, pero un seor le dijo: tens que les entreg un anillo. Una vez, mientras se baaba,
cumplir con el pacto porque la sirena siempre est donde la hija perdi el anillo, y cuando se dio cuenta de que no
sea, y nadie juega con ella. La viuda se puso triste pero lo tena lo busc junto a su hermano en el ro, pero al ver
tuvo que mandar a su nieto al ro, y la sirena se lo llev a que no lo encontraban pensaron reunir a todos los seres
las profundidades. marinos. As lo hicieron, y ya estando reunidos, a todos les
Narrado por: Carlos Pedro (agricultor, Tuburus, 1949) preguntaron si alguno de ellos haba visto el anillo.
Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas
Tingni , 26 de Junio 2011)
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 135

Yal muihbarak as dawi Pahwa dawi ditalyang


waspa daniwan karak as karak yulni
Y
al tingmak as dai ma bani di pamwa dai, kauna sip di ilwas kat ma
as kat kiuna kaunah was daniwan yak amput minit yulna. Was
daniwan yang man yak bik alahwayang mas mulalah Arungka as
pan yatah, kat uki yak di kasnik disyang, man yama karang kat yang ma
bitik yak ayangma mayunki ti minit yulna.

Tingmak yal dai kidi kuyulhni waspa yak rumhna dawak kaldakawak di
as tikini laihwak murwi ilwak muih as kalahna dawak tingmak yal kidi
muihsak dauwi sarahna dawak muihni kidi yaklauwi biri kal yulna. ais
yulni yamadutamanh kalatna? Man mulalah ya yulna man, yapak want
manh? Yang maki kalatna, kaunah pas tunan yamni yulbaudangh kalatna.
Man waspa dini ampus want man kidi maki kaunah man lawa biri mama
awaskat muma as yama kalatna. Dawak tingmak yal kidi wasnipa dini kidi

W
dunin kulna dawak wilin kalahna biriwi mani awaskat muni as kalanin. awa wasni kung yak ditalyang as tusdai
atwa aduh, dinitalyang kidi walan-
Dawak was daniwan yaklauwi kal yulna kuringma kidi yatarhtah, dawak bis yal as dawi al as duwa dai aduh,
tingmak yal dai kidi kuringhni yatarhwak waspa dini manah kuring bungh dawak walanbis balna yak ting anin as as
kalahna. Usnit yak kal yulna, masan yak mama sihtah. Kidi usnit yak ting- diyana, dawak yal kidi was kawa sak kat was
mak yal kidi uni yak kiwi muih balna yak yulna pukna minik dadawangh daniwan adika yal tingni anin kidi malna
kat mani duna muih as kiwarang bangh, dawak al as yaklauwi kal yulna aduh, dawak yal dai ka amang lawa tingni
man ais kalanin yulnaman kidi kalanam ki kat, was daniwan kuduh pa yak ting anin dai dis kat wirahni karak walna
bitik yak likki, dawak bik witing karak muih yakikisdas ki kalatna, dawak aduh, walwi walwi yayakwas dawi kukulna
tingmak yal kidi kulnin bukna kaunah bangh mani dalani bik sihna dai aduh waspa dini bitik yulwi uduhnin dawak
waspa yak kuyulhni dawi kiuna ti sihwak was daniwan kidi tahawa sak kaput yayamna aduh dawak waspa dini bitik
kaunah mur apamna. Kaput muihbin kidi was daniwan yaklauwi duna. uina aduh dawak yulwi dakakana wais ting
Narrado por: Carlos Pedro (agricultor, Tuburus, 1949) anin as talna yah?
Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas Tingni , 26 de Junio 2011)
136 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Todos los peces reunidos dijeron que no lo haban visto,


pero tambin dijeron que faltaba un pez, porque notaron
El cuento de un nio
que el pez mojarra no estaba presente. Entonces lo man- (Muih albin as yulni)
daron a llamar para preguntarle, y l contest que s lo
haba visto, pero como tena mucha hambre se lo haba
tragado. Los hermanos le pidieron que lo regresara y la
mojarra lo vomit. Fue as como la muchacha recuper el
anillo perdido.
Narrado por: Carlos Pedro (agricultor, Tuburus, 1949)
Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas
Tingni , 27 de Junio 2011)

H
aba una vez un nio que cuando estaba pequeo las
sirenas lo llevaron al mundo de las sirenas, entonces
all se encontr con una muchacha y la muchacha
le dijo: Por qu vens aqu? si ellas te traen a este lugar es
para engordarte y te comern. El nio le pregunt: cmo
hago para regresarme?, y la muchacha le dijo: adonde
te dejen te quedars quieto, hasta que yo pueda decirte
qu hacer para salir. Entonces al nio lo pusieron en una
habitacin de las sirenas y lo dejaron bajo el cuidado de la
muchacha, y ella acept quedar al cuido del nio.

Un da las sirenas salieron de cacera a otro lado, entonces


cuando no haba nadie, la muchacha sac al nio y tom
una de sus manos, la meti en un agua que tena, le envolvi
la mano con un pauelo y le dijo que nadie deba tocarle
ni verle esa mano. Cuando regresaron las sirenas vieron la
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 137

Dawak waspa dini bitik yuyulna aduh, yangna talasyangna,


dawak ditalyang walanbis balna dai kidi yulwi dakakana
Muih albin as yulni
baisa as kiwas yah? Dawak tatalwak pahwa baisa kiwas
kat watwi yuyulna kiwangh, dawak pahwa dai kiwak yulwi
dakakana ting anin as talwa pa, dawak pahwa dai biri yulna
ting anin as bukna sak kat uba yuh yawa bangh dalnayang.
Dawak kal yulna yakwi kalawangh dawak pahwa dai kidi
tining yakwak ting anin kidi kiubukwak ditalayang walanbis
yal kidi nawatwi duna.
Narrado por: Carlos Pedro (agricultor, Tuburus, 1949)
Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas
Tingni , 27 de Junio 2011)

M
uih albin as adika dibin kat was daniwan balna malwi
was malam kau lalana pa, dawak yalbin as sak kau-
nah kal yulna aduh ais yulni aiwamanh? Akat laih
muih duawi sala dawi kakaswi kalatna dawak muih albin
kidi yaklauwi kal yulna wil amput datik sip yang nawatnik
kalatna, dawak yalbin dai kidi yaklauwi biriwi kal yulna
angkat mahahawarang yak isi sak awah, yang adika mani
sip yang kat ma yulki kalatna, dawak muih albin dai kidi u
daklana as kau asasakwi dawi yalbin yak kal yuyulna adika
dini adik man trai tala yamni main talah. Yalbin yaklauwi
arait yulna.

Dawak ma as kat was daniwan balna ta kalahna muih dis


kat yalbin dai yaklauwi albin kidi yak yakwi dawi was as sak
kat yakat tingni nakas awi yakna dawi asna kau yamni sitwi
dawi kal yulna muih as bik uluhwi talnin awaski kalatna
dawak was daniwan balna dai kidi nawat aina taim muih
138 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

mano del nio envuelta con el trapo y quisieron revisarlo, El nio hizo a como le dijo la muchacha, y despus que
pero el nio llor y dijo que le dola mucho, y entonces no ya pas todo, apareci a la orilla del ro frente a una casa
le pudieron ver la mano. Al da siguiente volvieron a salir grande. Entonces l fue y pidi trabajo. El dueo le dio
las sirenas, y la muchacha aprovech y otra vez sac al trabajo, y un tiempo despus, ya siendo un muchacho,
nio, le moj en la misma agua la otra mano, y le orient se enamor de una de las hijas del dueo. Un da se fue a
nuevamente que nadie se la deba ver. dormir con la muchacha y uno de los trabajadores se lo dijo
al seor. Este lo corri de su trabajo y la muchacha tambin
Despus hicieron bastante yoltamal, y luego la muchacha le se fue con l. Al salir de all, el muchacho lo primero que
dijo al nio: maana cuando las sirenas salgan te llevar a hizo fue irse de la casa. Al anochecer se durmi, y cuando
un lugar donde estar un caballo que si no logrs atraparlo estaba dormido hizo un movimiento de las manos y de
en cuatro veces, te quedars aqu, y si logrs atraparlo, pronto se hizo una buena casa. Al despertar, la muchacha
entonces podrs escaparte. Cuando lleg el da siguiente mir que los dos estaban en una casa grande y elegante,
y las sirenas salieron de nuevo, la muchacha sac al nio y entonces despert al muchacho y le dijo: estamos en casa
lo llev a un lugar donde apareci el caballo. Entonces el de mi padre; levantate, pero el muchacho le dijo: esta es
nio empez a tirar para atraparlo y no pudo; as mismo nuestra casa.
intent tres veces, pero al cuarto intento logr atraparlo.
Despus la muchacha le dijo: aqu hay yoltamal, limn, Esto quiere decir que la muchacha que le ayud y le meti
naranjas, y ceniza, con esto saldrs bien. Cuando la sirena las manos en el agua le dio poderes mgicos. Por eso, cada
te siga le tirs el limn, cuando sints que te logra alcanzar vez que el muchacho haca algo, le sala todo bien.
le tirs la naranja, y de ltimo las cenizas; el yoltamal es para
que coms en el camino. Al da siguiente el pap de la muchacha se asom a ver la
puesta del sol y mir que haba una casa grande y elegan-
te. Se pregunt: de quin es esa casa? Sus trabajadores
le contestaron: es la casa de su hija. Para confirmarlo, el
seor fue hasta el lugar y vio all a su hija y a su compaero.
Entonces pregunt: Cmo consiguieron esta casa? El
muchacho no contest nada, pero su hija le dijo: vos nos
corriste de tu casa, as que tampoco vengs a la nuestra.
As se termin el cuento.
Narrado por: Daniela Patrn (agricul-
tora, Awas Tingni , 1949)
Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas-
tigni, 29 de Junio 2011)
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 139

albin tingni kidi talwi uwi talkuh tak uba dalawi ti kaidak lawah kaltak wahma kidi yaklauwi kal yulna dih, Adika laih
dadana payahwak watwi kalahwa uina dawak watwi yakwi mayang ma uki kalatna, tanka laih tingni sirau uk yaklauwi
tingni dakas kidi wasni yak awi yakna, dawi simh kal yulna tingni was as awi yakna kidi parasni as yamwi kalana dai
muih as bik uluhwi talnin awaski. bangh witing tingni wauhwa bani di yamni as kal kalahwa
dai bangh as yamni kalahna.
Kidi yamwi usnit yak pang mahni yamwi dawi muih albin yak
kal yulna yahan mani was daniwan Adika kalahkiuwarang
taim pa as kau madutik yawing aras as kalahwarang ki man
wat Arungka yak sip laihtas man kat akat watma ki, kaunah
laihma karang kat laih subitma kalatna, dawak payahwak
was daniwan kalahkiu dawak yal siraubin dai kidi albin
kidi yakwi duwi kiuna aras as laihnin, dawak ramh aras bin
as kiri bayakwak wauhwi sip laihwas dana, kaput manah
wat bas dana las wauhna yak laihna dawak siraubin kidi
yaklauwi kal yulna, akat pang, limus, aransa dawak wan
matayang Adika karak ma malah lawama, was daniwan ma
uiwi kiwak limus Adika rumhma watwi ma kuihwa kapat
kat aransa rumhma las yak wan kidi wauhma kalatna pang
kidi laih man ta yak kasnam kalatna. Ramh muih albin kidi Mapiris kat yal sirau papanghni dai kalahwa talwak ma
ais kalyulna yakat kalahna dawak sumalna kaput yamwi kilwa sait nuhni yamni as sak kat talwi yulwi dakana wais
malah kilwi kalahna, las was kung as kiwi kalahwak nuhni uni yah? Dawak warkni muihni balna yaklauwi kal yuyulna
as sak kat kiwi wark yulna dawak dawan kidi yaklauwi walambis dawak papangh dai kidi kalahwa kiuna talna ramh
wark kalana, kaput muih albin dai kidi wark kalahwa lik kat pa tannika walwi, ramh kiwak walanbis dawi unsah karak
dawan kidi walambis yal as yaklauwi want talna, dawak raukat yulwi dakana amput dawi kaput duna yah? Kaunah
kalyulbauna ma as kat sirau kama pani yak duwi kiuna kat, wahma kidi yaklauwi kal yulwas dai, walanbis yal laih kal
wark kalahyang uk balna kidi talwi papanghni yak kal yulna yulna witing uni yak kiunin awaski kat witing biriwi uni
kat wahma dai yak bilwi uni kaupak yakpamwak walanbis kaupak bilwi yakna bangh. Wil Adika yulni kidi kaput witna.
yal bik kalahwi kiuna.Al wahma dai kidi kalahwa kiwi dawi Narrado por: Daniela Patrn (agricul-
ubin pas as rauwi duna dawak puklakwak mahka bukwi tora, Awas Tingni , 1949)
kamana, kama sak kaunah tingni wahwak lingh lingh yamna
dawak yal sirau dai kidi sahmuhwak yamni kau tus kaunah Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas-
alni yak uslauwi kal yulna papanghki uni yak raumayang, tigni, 29 de Junio 2011)
140 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El conejo y el uhlak rando. El tigre lleg hasta donde estaba el uhlak, y este le
rompi el cuello. Entonces el hombre se entristeci ms, y al
rato pas el leopardo y le pregunt: amigo por qu ests
tan triste?; y el hombre respondi: es que el uhlak rapt a
mi mujer y no puedo rescatarla, por eso estoy muy triste. El
leopardo le respondi: ay amigo, no te preocups, eso es
fcil!. Entonces el hombre le respondi: pues el tigre me
dijo as, pero el uhlak lo mat. As el leopardo se acerc al
uhlak, y tambin lo mat.

El hombre pens que ya no haba nadie ms que pudiera


ayudarlo porque los dos seores ms poderosos, el tigre
y el jaguar, fueron muertos. En eso apareci el conejo y
le pregunt: primo, por qu ests triste? El hombre le

H
aba un hombre que le gustaba salir de cacera y te- respondi: mi mujer esta raptada por el uhlak; entonces
na por costumbre irse al monte y dejar a la mujer el conejo le respondi: ah, eso es fcil, ya no ests triste
en casa. En una ocasin que el hombre regres porque la vamos a rescatar. Pero el hombre no estaba tan
del monte su mujer ya no estaba en su casa, y entonces seguro porque los ms fuertes y grandes fueron matados.
l la comenz a buscar y no la encontr, y como no la Por eso le dijo: es imposible, porque el uhlak acaba de matar
encontraba, se puso muy triste. Sin embargo, nunca dej al tigre y al leopardo. Pero el conejo le respondi: vamos
de buscarla, y un da descubri que su mujer haba sido a rescatarla. Entonces se fueron donde estaba el uhlak, y
raptada por el uhlak, y como este es un ser muy poderoso, el conejo comenz a planificar cmo rescatar a la mujer.
el hombre pens que no podra rescatar a su mujer, pero
siempre llegaba por donde estaba el uhlak y la seora. En El conejo comenz a excavar la tierra en cuatro lados (en-
eso, por ah paso el seor tigre y al ver al hombre muy tristefrente, detrs, y a los dos lados) y tambin debajo del uhlak.
le pregunt: hola amigo, por qu ests triste?, y el hombreDespus regreso donde estaba el hombre y le dijo: no
respondi: es que el uhlak rapt a mi mujer y no la puedo te pongas triste, tu primo est vivo. Ya vers cmo voy a
rescatar. Al escuchar esto, el seor tigre le respondi: no rescatar a tu mujer; y despus volvi a entrar en la cueva
te preocups amigo, yo te voy a ayudar. y sali enfrente del uhlak y le dijo: entregale esa mujer al
marido. Entonces el uhlak quiso agarrar al conejo, pero este
As el hombre y el seor tigre se fueron hasta donde estaba volvi a meterse en la cueva, y despus volvi a salir detrs
el uhlak y la mujer. Despus el tigre le dijo: esperame aqu del uhlak y le volvi a decir: entregale esa mujer al marido,
que ya voy a traer tu mujer; y el hombre se qued espe- y el uhlak se volte para agarrarlo pero no lo alcanz. El
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 141

Tibang dawi uhluk karak

M
a as kat al as adika yalni yak dasak dawi panpas yak nawah bulni dai kiwak simh laihwi ipamna, dawak watwi
kiuwa dai pah, dawak ma as kat kaiwak yalni dis kat kaida kat muih ahal anyang balna dai kidi uluk yaklauwi
walwi, walwi yakwas kat ma as kat amang lawak imukna bangh muih uk laih dis ki ti kaida sik kat, tibamh
uluk duwa sak dai, dawak al dai kidi sari, sari kalahna kat dai kiu kalah dawi wahaiki dalani ais aida sak manh kal-
uluk kuduh muih as nuhni dawak witing laih muihni ulunh tak? yalki uluk duwi kiuna kalatna dawak tibamh yaklauwi
bangh sip uluk muhnit yaklauwas ki atna. Kidi bangh ma angkat sak kat niking katah kalatna. Dawak al dai kidi duwi
as kat kaida sikkat nawah dai kaiwi wahai ais yulni sari kiwi nining kana, dawak waralaih tibamh dai kidi mahka
manh? Kalatna dawak muih al dai biri kal yulna, yalki uluk kulwi talna amput dawi yal kidi yakwi al yak daiwi kalanin.
duwi kiuna. Dawak nawah yaklauwi kal yulna. kulwinih
yang dakyaktik maki kalatna. Dawak muih al dai kidi nawah Wil las tibamh dai kidi sau kurhna uluk yalahna sak kidi pirini
karak albu uina uluk sak pani yak, dawak al dai talwa sik kat naka nakas dawak muhnit yak dawi dangnit yak bik dawak
nawah dai kiwak uluk yaklauwi laihwi iwi rumh pamwak dinit palni yak bik as kurhna, kidi yamwi danh dawi muih al
talwi al dai watwi kaida sik kat nawah bulni kai kaiwi ais yak kaiwi kal yulna sari dauwinih yang baisa dautas yang,
aida sakman kaltak watwi kal yulna yalni uhlak duwi kiu- ya tala sak awah amput yamki kidika kalatna, dawak al dai
na, dawak watwi nawah bulni yaklauwi kal yulna kidi laih talwa witkat tibamh dai kidi kawi kiuna kidi uluk sak muh-
dakyaknin laih di bik awas ki kaltak nawah pauni bik simh ni kat kalahwi kal yulna muih yalni kalatah dawak uluk
yulna kaunah uluk yaklauwi biri kauh ipamna kalatna dawak dai ka kulna adika dini adi ais yah ti laihkuh tak sulihni yak
142 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La historia de un hombre
con una danta
E
n tiempos antiguos nuestros ancestros convivan muy
bien con los animales salvajes y por eso existe esta
historia.

Un hombre siempre haca siembro de maz, y cada vez que


ya tena los elotes, se los robaban y todo se lo llevaban aun-
conejo volvi a salir al lado y otra vez le dijo lo mismo, y que l vigilara siempre. Un da logr ver a la persona que
el uhlak tratando de agarrarlo, pero no lo logr. El conejo robaba sus elotes y se le acerc para ver quin era, entonces
aprovech salir por donde haba excavado debajo del uhlak vio a una mujer morena pero muy bonita, y en vez de recla-
y le cort los testculos al uhlak, dejndolo sin fuerza. As mar, ms bien le ayud a cortar ms elotes y la acompa
el conejo aprovecho sacar a la mujer raptada y rescatarla. a llevarlos a su casa. Al siguiente da lo mismo, le regal
Narrado por: Marcial Salomn Sebas- ms elotes y luego la llev a la casa. Siempre era as, hasta
tin (agricultor, Awas Tingni , 1950) que un da ella le dijo: Si me quers, ped permiso a mis
padres. Entonces l fue a pedir permiso, y el padre le dijo:
Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas- si quers a mi hija primero tens que sembrar hectreas
tigni, 03 de Julio 2011)
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 143

Al as dawi pamka yal


as karak yulni

S
ara mani kidi ma muihki barak balna kidi panpas dini
balna karak yamni kalpakwi yalalahwa dai. Kidi bangh
adika yulni adika yulwi al as dawi pamka yal as yulni.
kawi diswi watwi danghnit kalahwi muih yalni kalatah tak
watwi wiryaklawak watwi sulihni yak kawi pirin yak kalahwi Al as kat am yamak pa nuhni dahwa dai aduh, dawak mahka
yulna muih yalni kalatah tak wiryaklawi laihkuh ti awa lik minik yakwa kat kiwa taim pat muih bahna aduh, kaput
kat manah dinit palni yak kurhna dai munah kalahwi uluk manah kurih kurih kaput manah aduh, kaunah al kidi ta-
suman minik balna dakmukwak kaida sakkat manah kat hawi bik sip talwas aduh wais palni bahwa pa. Las m as kat
yal dai kidi duwi kiwi al yak kalana. Kaput tibamh yaklauwi kiwak yal untak sunh as lik pah, am bahwa dawak yamni
muih al yalni uluk tingni kaupak yakwi kaina dai. tawa kiwi talwak yal yaksinh yaksinh talna pah, kidi bangh
Narrado por: Marcial Salomn Sebas- sip di yulwas dauhkauh laih am bahwi kalawi dawi mahka
tin (agricultor, Awas Tingni , 1950) turukwi ilp munna ni kat uiwi.
Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas- Al dai kidi mahka ni kau nawatwi kiuna kaunah yalni kidi
tigni, 03 de Julio 2011) yak kulwi dawas dai, kat uba laik talna dai. Payahwak watwi
144 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

de maz, as te dar a mi hija. El hombre empez a sembrar


muchas hectreas de maz y por eso sala a trabajar desde
muy oscuro y regresaba hasta la noche, y sus hermanos se
preguntaban por qu haca eso.

Al da siguiente fueron detrs del hermano a espiar para


ver que haca y vieron que estaba trabajando, y ms tarde
apareci una hermosa danta y el hombre la agarr, la bes,
y luego empezaron a cortar los elotes, los echaron al saco
y se fueron juntos.

Los hermanos los siguieron para ver hasta dnde Iban ellos,
y fueron a parar a un gran charco. Ellos se regresaron a su
casa y le contaron a su mam: tu hijo vive con una danta,
pero la madre no les crey a sus hijos; hasta que un da,
el hijo le cont a su madre: me casar pronto, y la mama
le dijo: quin es esa mujer, no la he visto, y l le contest:
algn da la conocer. Al final se cas, pero como a los
hermanos no les gust que lo hiciera, decidieron mandar al
hermano a otro lugar, y luego ellos vigilaron a la danta y la
mataron. Al regresar el hermano se dio cuenta y encontr
slo los huesos de la danta, y llor mucho. As fue que al
hombre lo separaron de la danta.
Narrado por: Charlie Mclean (maestro, Awas Tingni , 1953)
Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas-
tigni, 30 de Junio 2011)
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 145

yanimak kau kiuna kat watwi yalni dai kidi am bahwa lik dai,
dawak watwi ilp munwi ni kau uiwi kalana, kaput manah
kaunah m as kat yal kidi yaklauwi kal yulna papanghki
balna kau yultah yang kau want man kat, dawak ramh al
dai kidi yal papanghni balna yak yulwak biri kal yulna: pas
kidi am yamak pa nunuhni dahwangh kalaih walakbis yal
adika maki. Dawak al dai wilin kalahna, kidi bangh mahka
am yamak nunuhni bauwi dahna. Kidi yamwi puk kau ka-
lahwa kidi pukta kat manah yak kiwa dai. Kidi bangh al
wirahni balna dai kidi kukulna muih al kidi ais yulni yamak
kau kiwi dawi pukta kat manah kaiwa pa.

Dawak ma as kat wirahni kalah kiu dawak usnit uiwi uina,


uiwak yamak yak lik kat talwi dawi tahawi tatalna ais ya-
mwa pa, dawak nai dawak pamka yal as kiwi kalahna yamak
yak, dawak al kidi yaklauwi laihwi umwi dawi mahka am
babahna, bahwi bk kau puwa lik dawi m pukwak mahka
turukwi uina.

Dawak wirahni balna pakwi talwa rau dai kidi usnit uiwi
uiwak wasmak nuhni as pak kat yakat wawatna, dawak
wirahni balna dai kidi talwa dawi mahka nawatwi aina,
aiwi nananghnina yak walambis laih pamka yal as karak kal
dwi kal yuyulna kaunah nanangh kidi ramh kulwas dai,
dawak m as kat walanibis yaklauwi kal yulna nananghni
yak: -yang yal as karak kal dukiki ki, kat pat papanghni
balna karak yul baunayang- dawak biri nanangh yaklauwi kat wirahnina nawatwi kaina taim yalni kidi pat ihina kat
kal yulna angkaupak yalni kat yang talas yang, ais yulni wakalni bang dai yak kiwi kaida dana, kaput muih al kidi
duatas manh? Kalatna dawak biri walanbis yaklauwi m as pamka yal karak dakyayakna.
duaiki ki, las kat ramh kal duduna, dawak wirahni balna dai Narrado por: Charlie Mclean (maestro, Awas Tingni , 1953)
kidi yamni tatalwas dai yulni kat p as kau wirahnina kidi
sisihna. Al dai kidi p k kau kiu dawak wirahni balna dai Recopilado por: Elizabeth Salomn (Awas-
kidi tahawi pamnika yal dai kidi papamna, dawak m as tigni, 30 de Junio 2011)
146 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Cuentos de Wasakin y Fruta de Pan


Recopilados por: Cristina Poveda

La Sisimique y el hombre Le permita andar solo alrededor de su escondite en la


bsqueda de cangrejos y de miel. Para ese entonces la
Sisimique ya estaba embarazada del hombre. l, sin em-


rase una vez, un hombre cazador que fue a una mon- bargo, tena una sola meta: encontrar cmo escaparse lo
taa lejana a cazar animales, muy lejos de su casa, y ms pronto posible de ese lugar. Un da por fin logr salir,
cuando se dio cuenta, andaba perdido en la montaa muy temprano en la maana, siempre con el pretexto de
sin encontrar el camino de regreso. En su andanza por el buscar cangrejos, y aprovech la oportunidad para correr
bosque encontr la fuente de un ro y sigui ro arriba. y librarse de las manos de esa malvada.
Despus de haber caminado un buen rato, escuch un
ruido extrao, era como que si alguien levantaba piedras La Sisimique, al ver que no regresaba, sospech que el
y las tiraba al ro. hombre haba escapado y sali en su persecucin, corrien-
do rpidamente bajo los rboles, pero aun as no lo pudo
El hombre pens que haba alguien cerca de l, y en eso alcanzar.
vio a una persona muy extraa, pareca una mujer pero de
muy alta estatura, con el cuerpo cubierto de pelo, los pies El hombre, cansado y con miedo, segua corriendo, y de
grandes y un extraordinario sentido del olfato. pronto se encontr con una playa, vio el inmenso mar, y
mir que iba pasando un barco y lo llam desesperada-
Al ver esto, el hombre se asust, y escondindose huy mente haciendo seal de auxilio. Los tripulantes del barco
del lugar, pero lo que este hombre no saba, es que este vieron la seal y se acercaron para recogerlo. El hombre se
personaje era una Sisimique, un ser sobrenatural que vive sinti muy alegre, y cuando ya iba nadando en alta mar,
solo en la montaa y se alimenta de carne cruda. la Sisimique apareci en la orilla de la playa, y pensando
que l regresara le grit con una gran voz: Mir aqu traje
La Sisimique ya se haba dado cuenta de que alguien se
a nuestro hijo, ven a recibirlo, y si no lo hacs lo partir por
haba corrido de all porque ella olfatea y distingue a los
la mitad, pero en ese instante el hombre nad ms rpido
humanos de los animales. Entonces la criatura us su olfato
hasta subir al barco, y entonces la Sisimique le ense a su
para seguir al hombre hasta que lo alcanz, y enseguida
hijo desde la playa y, llena de furia, agarr a la criatura, lo
se lo llev a su escondite para tenerlo como su hombre.
levant de ambos pies, y lo parti en dos pedazos.
Lo mantena constantemente bajo estricta vigilancia, pero
con el paso del tiempo le fue dando cierta libertad, aunque La Sisimique regres nuevamente a su escondite sin el
siempre limitada. nio y sin su amor.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 147

Indian sulani Sumu tuahka Kisini


dawi yul bayakna balna
Recopilados por: Cristina Poveda

Uluk wna, muih al karak

M
as kat muih al as, ditauh papas kau dauh nin tada Muih al kau w laihna, dawak dkiuna irpan panan balna
kiu disna dai, witin n wina nayas kau kiuna, witin as pa kau na. Muih al dai yulkulna nunh laihna, kat witin
yam kal dakawak umun t disna likdai, talwak pirin angkat as bik kalahnin sip awas dai, apis puyun nain dauk
kau wasbin as sulwa tus kat, baisa tangtan kau yaknahdada kalahwada dman, amak karak walwada daiwa dai, kidi
kiuwak, tapan kau dakana muih kpala kurwada ruh awa puyun kau Uluk wana kidi umun muih al mimin bantuk
sak kapat dakana. dai, ma as kat diman walnin pamwa kau, muih al kidi yamni
lawada talwa, angkut kirada n kau kalahkinin kidi.
Witin isning kau kulna muih as awaihwa liki, kidi bangh
yamni kaldakawada sak dai, kunh talwak muih wana as kai Baisapuk as kat, muih al dai wat kalah kiuna diman walnin,
kalahna, kunh salan, nain, muinh mukulnh basan manh dai, kidi karak namangh un kau kiuna dawak uluk wana dai ma
kaln nununh, dawak muih al kidi talwada isning kabalhwak mukulnh tan ana, masan kat namangh walwada kiuna kun
apapni tulwada krana, dawak Unluk dai kidi amanglana nu- laihwas dana, dauk yulna: adi muinh al kirana; dawak uluk
nit wina d as kalah krana, kat witin nangtak karak dakawa wana dai wat un kau tulwada kiu mimin daina dawada takal
muih awas kat diauh wayan purwa balna. kungmak kau kai kalahna da apat yulwada parasni kaidana:
mimim adi aiwada dutah, yang bik want awasyang muih
Adi diyaunh nunh kai kalahna kidi ayangni Uluk ti, Uluk kidi al dai kidi dakawada baisu yam yakmaldana dawak uluk
ditauh nunh danwan as ki, witin kidi diayauh sawan manh wana dai isning muruswak mimin dai kaln nas nas laihwada
kaswi, diauh wayan daka yakwi, muih kapat kunh nain, papas sah bisyakpamna. Dawada namangh kiuna, kapat
salan, kaln nununh bilamni basan manh duwi. laih muih al kakan nunh kau kana wina kalahna.
148 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El dueo del tuno y dos hermanos

H
aba una vez dos hermanos que salan a la montaa: Cuando el demonio desapareci, el hermano mayor baj
el mayor se dedicaba a picar hule y su hermano del rbol y se fue a su campamento, llam a su hermano
menor solo le acompaaba. El hermano menor era menor y le cont lo que le haba pasado, le dijo que le ayu-
travieso y le gustaba gritar, tirar piedras, y treparse a los dara a empacar las cosas para abandonar el lugar antes de
rboles a cortar las frutas. El hermano mayor le aconsejaba anochecer, y llegar temprano a su pueblo.
que no lo hiciera, pero el hermano menor no haca caso a
los consejos del mayor. El hermano menor no acat los consejos de su hermano,
no le crey y le dijo: Si te vas a ir, andate! pero yo me
Un da, el hermano mayor subi a un rbol de hule y empez quedo porque no le tengo miedo a ese demonio! Lo puedo
a picarlo. De pronto apareci un demonio (un ser sobrena- vencer el hermano mayor le respondi: Tens razn en
tural, dueo de rboles, animales y ros) y le dijo: Quin te lo que decs, nos quedaremos y juntos lucharemos, s que
dio permiso de picar los rboles de hule? Bajate del rbol lo venceremos!. Al anochecer, oyeron ruidos de tormen-
ahora mismo o de lo contrario te comer. El hulero trat ta, como que se quebraban los rboles. Escucharon con
de defenderse con explicaciones, pero no pudo por lo que atencin los ruidos, y les caus mucho miedo. El demonio
desconoca a esa persona. lleg y los mir con sus ojos de fuego, y se los comi vivos
a los dos hermanos.
El demonio sigui diciendo: Esta vez te voy a dejar para
que te vayas a tu casa, pero si regress te quedars en esta Por eso es que los sumu creemos que el tuno es un rbol
montaa. Adems, decile a tu hermano que no vuelva a sagrado, porque tiene su dueo que protege al rbol.
gritar, ni a subirse a los rboles a cortar frutas, ni a tirarme
piedras, porque me molesta. Una vez dicho esto se march.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 149

Kalwirah bu dawak tas danwan karak

M
as kat muih kalwirah b tulu ahawa dai, barakni kidi Wiranh barakni laklau kalyulna: kapat yultam kat, kulwinh,
laih tas tuswa day, binkidi laih dauh minik dawadai. albu Ulasaning kau dibaudarangki, dawak bik minit
Wiranh bin kidi tapan dai, kidi yuln pan nununh malawarang ki. Kidi bangh kau mawas karangki
balna kau kipala pamwa, pauhwa, pan ma kau kilwada ahatna. Namangh puklakna dawak dakakawak di as
itikwa awadai. Wiranh barakni laklau kalyulna baisa bik pan bahwada kaiwak yamduduna, usnit dauk tata-
pamwinh kat kidi dutni atwi kalyulwak bik ban yamwa dai lwak ulasa dai kaiwi minikpa kidi pantuturnh kapat
wiranh binni kidi. irwa dai dawak wirahnana bupak kau laih kasmukna.

M as kat wiranh barakni tas panan as kau kilwada tusnin


awawit kat, ulasa kaiwada, kalyulna: wais yaklau adik tassan
tasan balna bang adi mna kat tustamanh? adika panan
wina buktas man lat sawan m kasnik taing!.

Tas tus yang kidi dibabaunin kulna kun yamwas dana kat
wais pa amanglawas dana yuln. Ulasa laklau kalyulna: war-
man laih m dating kun namangh m kau yauwah, kidi awas
kat ditauh papas akat tus awaram, kapat bik wiramh bin kau
kalyultah wat pan ya pamnin awaski, kat dutni kaltaling.

Ulasa dai namangh kiu dauk, wiranh barakni tas panan


m kau sakdai kidi namanh bukwada n kau kiuna, dawak
wiranh bn kau kalyulna, mayang namangh mwangh m
k kau. wiranh bin laklau kalyulna: man yaunim kat yawah
yang laih yawasyang kat ulasa yaman dutasyang!.
150 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El guila y el zopilote El duendecillo y el hombre

H H
aba una vez un zopilote que estaba en la rama de un aba una vez un hombre que tena un amigo llama-
rbol y a cada rato se agachaba y miraba hacia aba- do duende, pero antes de que tuvieran una gran
jo, y en eso viene un guila a posarse en la misma amistad, el hombre y el duende ya se haban visto
rama del rbol y le pregunta al zopilote, qu ests espian- en algn lugar, y el hombre oy las conversaciones del
do hacia abajo?. El zopilote le respondi: estoy espiando duende con una persona que le deca: tu edad es de 95
si no hay animal muerto en la tierra. Entonces el guila le aos, y luego el duende se haba desaparecido por un largo
dijo: porque te gusta comer animal muerto, camins con tiempo. Cuando el duende volvi a aparecer, se encontr
tus ropas sucias y hediondo, mirame a m que solo como otra vez con su amigo hombre, y entonces el hombre le
animales vivos, fijate ahora cmo atrapo un animal. En pide al amigo duende que le ensee a tocar msica, y el
eso vieron a un pjaro carpintero en un tronco y el guila duende le responde diciendo: claro que s le voy a ensear,
vol a toda velocidad para atrapar al animal, pero el pjaro pero bajo un acuerdo que consiste en lo siguiente: amigo
carpintero utiliz su estrategia de esconderse detrs del hombre usted me tendra que decir cuntos aos tengo yo,
rbol y el guila se mat golpendose contra el rbol. Ja y si me responde a mi pregunta yo le voy a ensear todo
ja ja, se carcaje el zopilote, diciendo: cunto se burlo de lo que usted me pide.
m, pero ahora como se mat, me lo voy a comer.
Un rato despus se vuelven a encontrar el duende y el
hombre. Entonces el hombre le dijo al duende, amigo, ya
estoy listo con los encargos. El duende le dijo: muy bien
amigo, ahora dgame: cuntos aos tengo yo?, y el hombre
le contesta: usted tiene 95 aos de edad. El duende qued
sorprendido de que el hombre supiera su edad exacta, y
desde ese momento le otorg lo que le haba solicitado.
Poco despus el duendecillo se desapareci de esa comu-
nidad y nunca jams se le volvi a ver.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 151

Kusma yakal karak Muih al siwingklah karak

M M
a askat Kusma as pan ma kau kilwada sau kau palakta- a as kat muih al as swinklah karak parna kalalahna,
lwa witkat pirin kau yakal as kai kilwada yul dakana puyur as kau yulbabawada kal tal amang duhindu
ais palak talamanh takat kusma laklau, muih diauh kidi sip yapak duwa kidi yul wak dakana dai 95 sip
iwaspa talayangn, takat yakal laklau man laih diauh dau- duwa kidi, dawak wat dak kalalahna dai puyur as laklana
na manh kastada umtak rakasni parakma rakasni, wayan usnit dawak wat kalpakna dawak muih al laklau swinklah
likman kun yang laih diauh sawan kamanh kasting man. kau kalyulna pansirh sat balna kangh nin ya samaltah ka-
latna dawak swinklah lak lau ah kalatna pansirh kanghtik
Yakal laklau kayulna kusma kau, manh laih yatala sak awah ma samalraki, un pramis has karak, sip yapak dutin kidi
tululuk as kaikilna sak kidi laih kasnik taing tada yak puih yayulram laih.
dana sirin dawak tululuk ni dai kidi laih nin paln kat pat
dangni wir laklana, yakal dai kidi pan kau kiwada tunun Ma as kau kat, wat kal papakna muih al laklau kal yulna
pawada din luk panan bahwada sau kau buk dauna, dawak waralaih ridimanh takat swinklah lak lau kalyulna, yayultah
kusma dai talwada karana, ah, ah, ha asalk yakna kun dauna warak laih yang sipik yapak dutingh, muih al dai kalyulna
bangh wara laih kasnik tainsatna. man sip 95 dutam, dawak swinklah dai namanh kiuna kat
muih al laih di amang layang as dai.
Waiswais sauk ak uba hanh nunuh kaldakawa kidi a las pat Moraleja: Muih minikpa sirinh kidi tanis pat
kau kawi, dawak saukau bukwa kidi, makau dulauna karang. kawaski, di kalahnin kidi nayaskau talwi.
152 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Dos hombres El perro y el gatito

E H
n tiempos pasados, dos hombres viajaron a un lugar aba una vez un lugar donde viva un rey que tena
muy lejano, pero ambos tenan mucho dinero. Uno muchas mascotas, entre ellas un gatito que le rob
de ellos le dijo al otro, nosotros no deberamos de una libra de queso, y ya vena bajando del palacio
gastar todos los dineros que tenemos entre usted y yo. En- para comrselo con el perro, pero antes de compartir, el
tonces el hombre malo le propone al hombre bueno: usted gatito le dijo: tenemos que cuidar el queso y no comer
primero gastara su plata y posteriormente yo gastara la muy rpido. Sin embargo, el perro no obedeci al gatito
ma. El hombre bueno acepta la propuesta, y empezaron y empez a comer rpido con su gran bocota, y cuando el
a gastar su dinero hasta terminrselo, porque el viaje es gatito vio esto, lo demand ante el juez de la comunidad.
largo. Una vez que el hombre bueno qued en una situacin Entonces el juez los llam a los dos y les reparti el queso,
crtica sin ningn dinero en la mano, le lleg el hambre, y pero cuando lo parti, un lado qued ms grande que el
entonces le dijo a su amigo: yo necesito dinero para poder otro, entonces quiso emparejar las dos mitades, y luego
comer. Enseguida el amigo malvado le contest: dinero los grandes pedazos que el juez cortaba se los coma, en-
tengo, pero si lo quiere tengo que arrancarle uno de sus tonces el gatito le dijo: ests comiendo mucho el queso!.
ojos, de lo contrario no puedo drselo. El buen hombre le Entonces el juez (conejo) le respondi: los abogados son
suplic recordndole el acuerdo que haban hecho, pero remunerados por sus trabajos, y ya que ustedes no me
el malvado no se compadeci de l y le arranco uno de los pagan tengo que comer el queso.
ojos. Lo mismo pas cuando le pidi dinero por segunda
vez, hasta que el hombre bueno qued sin ojos, y poste- Esta situacin les motiv a tomar una decisin rpidamente,
riormente se muri de tantas preocupaciones, mientras el y le dijeron al juez: aqu cerramos el caso y ya nos vamos.
hombre malvado se fue del lugar burlndose del engao As agarraron su queso y se fueron de inmediato.
que hizo al hombre bueno.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 153

Muih al bu yuln dau Sul, pusi bin karak

M M
a balna laklana kau, Muih al bu kalahwada yabal na- a as kat Takal as kau Uskingh nunh as tus awadai ti, un
yasni as kau wina kun bu pak lalah duduwa dai. pakau diauh satni balna manh raudai, dawak pusi
Dawak as laklau kal yulna mayang sip adi bu pak yus bin as laklau uskinh un pawina tawas dadas paun
yamnin awaski, kat mayang nai bangmawarang ki, ramh as du bukaina kidi laih sul karak kakasnin tada, Pusi bin
bik parnana as dai kidi dibas mukulnh yus yamna dawak as laklau sul tawasmak dadas kidi apakdada kasnin ki takat sul
dai dibas lapkalahna dawak parnana kau biri bayahwarang laih kidi dakawasdana, tinaps nunh bangh manh kaswak
yulwak kalyulna yang di kasnik lapyang takat muih dutni pusi bin anwada la kau wina. wihta nunh Surhsurh laklau
as kidi laklau mamakpa nas kidi duttada yanim ki, dawak lanana yamna, wihta laklau yulna tawasmak kidi wayah-
ramh bik kapat yamna ,usnit dauk wat lalah yulwak kal yaknin diatna, dawak muih kau yulwak sikirauh dadaina,
yulna, waralaih mamakpa nastan kidi duttada yatah takat Wih kidi sikinrauh duwadada tawasmak dadas kidi sibain
yuh uba kalawak bangh kapat manh kal yamwada ipamna nunh dakna dawak pisni papat yamnin yulnkau palat yakwa
usnit dawak muinh al dutni dai kidi namangh kiuna. balna bitik kidi winhta kaswadai, dawak Pusi bin laklauwada
wihta kau kal yulna, uba kastaman kalaih, takat surhsurh
Muih kidi yam kalyamtang biri dutni karak minit mawi. Man laklau layar bik minit want ki dawak lalah yatasmanh bangh,
parmana kidi muih dutni kidi nuki. yang bik kasnik ki, pusbin sul karak kalahwada wihta kau
kal yuyulna: baisa bik yulwinh namagh yawingna mataling
Muih bitik kidi yayamni awaski muihas dutni kat kalpakwi- laih dikana kaspamtam kapat laih sul pusi bin karak lanana
nih. yam kalahna.
154 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El hombre y el tigre

E
n cierta ocasin, una tigresa le dijo a su cachorro: En cuando en eso ve a un perro en una casita, y se acerca para
qu selva andabas todo el da? cuidado la gente te preguntarle: usted es el hombre ms valiente que yo?
va matar. Entonces el tigre le respondi diciendo: Ay Entonces el perro le respondi no seor, yo solo cuido a
mam, quin ser el ms hombre despus de m? Yo soy el ese hombre valiente para que nadie le haga dao!.
rey de esta selva y nadie me har dao! Entonces la madre
le respondi: hijo no digas eso, hay hombres ms valientes El tigre sigue buscando hasta que escuch un ruido y al
que vos y cualquier cosa te pueden hacer. acercarse para ver qu era, encontr a dos hombre aserran-
do madera. El tigre les pregunt: usted es el hombre ms
El cachorro dijo: entonces tengo que ir por toda la selva valiente que yo?. Entonces los hombres le respondieron:
en busca de ese hombre ms valiente que yo, hasta en- deje de hablar y bromear, y venga a ayudarnos, queremos
contrarlo. Y en seguida sali a buscarlo. Apenas haba sacar la cua que esta prensada. El tigre, sonriendo, lleg
empezado su trayecto cuando se encontr a un caballo, y donde estaban los hombres y les ayud a sacar la cua,
se acerc a preguntarle: usted es el hombre ms valiente pero en eso se le prens la mano y grit pidiendo auxilio.
que yo?. Entonces el caballo le respondi: no seor, yo Sin embargo, nadie le ayud; ms bien cortaron palos y
soy la persona que transporto a ese hombre valiente hasta apalearon al pobre tigre que tanto los haba buscado solo
donde l me ordena!. para recibir su paliza. Despus los hombres le soltaron la
mano que tena prensada y el tigre se desapareci. Al llegar
El tigre contina buscando al hombre valiente y se encuen- donde su mam le dijo: mam, ahora confirmo que de
tra con una vaca, y le pregunt lo mismo, que si ella era la verdad existen hombres ms valientes que yo. Los busqu
persona ms valiente que l, entonces la vaca le respondi: por mucho tiempo, y cuando los encontr, fcilmente me
no seor, yo solamente le sirvo de alimentacin! Cuando agarraron y me dieron una buena paliza; revise mi cuerpo
ese hombre valiente quiere comer carne, a m me come!. y vea cmo estoy de lastimado. Desde ese entonces el tigre
Pues el tigre sigue buscando a quien quiere encontrar, huye cuando mira al hombre.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 155

Nawah muih al karak

M
a as kat,nawah as nanan laklau kal yulna; man angkat as wina sul as kalahwada auhna dawak kal yulna , man
ditauh bakatta likman pa, muih ma ihiwarang kal yah muih al atwa kidi takat sunlu laklau yurna lana yang
yulna .Dawak nawah almuk laklau nanan kau kalyul- laih muih al kidi minbusyang as yang kalatna.
na; ais nana, wais ya iwarangh yang ditauh nunh sak adi
usnakingh yang kalatna, nanan laklaw kal yulna, mimik Nawah dai ban walwada kiuwak, bin as kalawak minbuswada
kapat yulwinh muih al adi bangki man mamat kau kalatna. tan kiu kalahwak muih al bu tat sahwa dul kat talwada
nunit kau kiuwada yuldakana; Manna yah muih al atwa
Nawah buln laklau nanan kau kal yulan, kat laih yang waltik kidi, muih ahal bu dai laklau, parna yangna muih tingni
yaunik taing wais yah yang mikit kau baisa al saki timan yanawarang want yangna bangh aiwah kalatwak Nawah
kidi. Tada kalah kiuna, dawak kiuwa likkat aras as kalpakna laih parasni bangh pan kasna sakkat yaknin awa likkat tingni
dawak nawah laklau yulwada dakana: man yah muih al kau kassakna dawak nawah dai sarahwak muih muih ahal
parasni atwa kidi, takat aras laklau kal yulna uhuh, yang dai laklauwada pan dakwada wis, wispapamwada tingni
laih muih al parasni kidi turuktik duta likyang angkat kiu- dai yakpapamwak kirana kidi ban yakmaldi ti.
nin yakat.
Nanan kau kiu kalyulna, nanangh man yul ramh ya yulnam,
Nawah ban walwada kiuna bip as kalpakna dawak wat muih al yang mikit kau sakidi talnayang kalatna, man yul
yuldakana man muih al parasni aiwa kidi manyah dangni ya yultang dau kulnaig kidi Apis sins niking kakawak aina
lana uhu yang laih muih kidi angdi puyun diyauh kasnin sakyang uktak akat talah di duning adi.
want kat yakaswi kalatna. Wat walwada kiuwa lik kat, U bin
156 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Dos ladrones El tigre y la vaca

E H
n una ciudad vivan dos hombres, y entre ellos eran aba una vez una vaca que sali de paseo a un cami-
amigos aunque pareca raro, porque uno de ellos era no. Cuando iba caminando, escuch un llanto en
trabajador y el otro era borracho. Un da, conversando, el medio camino y se arrim para ver quien lloraba.
el trabajador le dice al borracho: de dnde sacs dinero, si En eso encontr a un tigre atrapado en un rbol cado, y el
todo el tiempo te veo bolo?. Entonces el amigo se carcaje tigre cuando vio a la vaca le pidi que le ayudara a liberarlo,
de l, y le dijo: amigo, yo puedo sacar dinero del banco. pero la vaca le respondi: no!, no te voy a sacar!, porque
Si quers yo te llevo para que vos tambin consigs, y si te saco me vas a comer, as que me voy. Nuevamente,
planificaron a qu hora ir. Al da siguiente, a las nueve de el tigre le suplica diciendo: sacame de aqu, te lo prome-
la maana, quedaron de encontrarse en un punto deter- to que no te hare dao. Y de tantas splicas que hizo el
minado para salir juntos los dos al banco. tigre convenci a la vaca, y esta fue a sacarlo. El tigre, que
haba estado atrapado un buen rato, se levant y le dijo a
El borracho le dice al amigo: meta su mano por ese hoyo, la vaca: te voy a comer!. Pues empezaron a discutir, y la
y el amigo ladrn que estaba detrs de su amigo, de pronto vaca le record todo lo que haba prometido. Sin embargo,
dijo: Ah, ya recib el dinero!, pero de casualidad, cuando el tigre le dijo: tengo una semana de estar atrapado y no
meti la mano, en ese mismo instante se la trozaron, enton- he comido nada y tengo hambre, por eso te voy a comer.
ces rpidamente se envolvi el brazo y le dijo a su amigo: Suerteramente para la vaca, cuando estaban en la discusin
ahora te toca a vos. El amigo borracho fue rpidamente apareci el conejo, que era el abogado de esa localidad, y
a meter su mano en el hoyo de donde siempre sacaba ambas partes presentaron su caso al abogado. Este les dijo:
dinero, y en el mismo instante se le troz la mano, pero, a no voy a resolver nada sin antes ver cmo estaba atrapado
diferencia del otro, este grit, diciendo: Ay, me cortaron el tigre. Entonces, los tres fueron al lugar del suceso y la
la mano!. El amigo que estaba esperando le dijo: muvete vaca volvi a atrapar al tigre a como estaba antes, y le dijo
antes de que venga la polica, y salieron huyendo con el conejo (abogado): as estaba atrapado, y el conejo le
rumbo a esconderse. respondi: pues as tens que dejarlo atrapado y vos busc
tu camino, porque si lo sacs te come, y el agresivo tigre
Un momento despus, la polica encontr las dos manos se muri llorando.
trozadas, y salieron a buscar a los dueos de las manos,
asustando a todo el mundo porque nadie saba de quines
eran, y como no lograron capturar a nadie, tuvieron que
quemar las manos.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 157

Di malyang bu yuln Nawah Bip Karak

P M
a askau muh al bu raudai la nana sat as, as kidi ting a askat, bip wana as yaknuhdada kiwa likat, ta bamak
milyamwas dawak wasak diyang as, ma askat ting- kau muih kaidak dakana, dawak talnin tada kakiuna,
mil yamyang lak lau, parnana kau kalyulna ang talwak Nawah as pan putna sakdai, dawak Nawanh
wina dibas yaktamh mabitik wasak dinim manh man, kidi laklau kalyulna kiu yakwarang, witin uba dinakan duwa saki
takat parnana laklau kalyulna, ai parna dibas watman kat takat Bip laklau kalyulna: oho, mayaknik awaski, kat ma-
dibasun kau mawanh yak manik tain, yakrak kat yakasrama, kaltakat nawah wat yulna yayaktah
kalta sakat isning laihna dawak kiu yakpamna, usnit dawak
awarni kawak ramh bik wina dibas yakwa pan kat kiuna Nawah dai kalangna tuskun laklauwada Bip kau kalyulna
taim, wasak diyang laklau kayulna manpas yaktah usmat makasnik taing, bip laklau kalyulwi; ampat yakasramh, yang
kau yakniktain, ramh bik parnana dai pas kawada sulinh maparasning kapatbik mayulnin, mayakrak kat yakasram
as kau tingni urhana minitni yak tingni tus dak pamna, dawak man yayulnam yakastas awaram. Nawah laklau
sirinh tingni muryakwada yulna auh yang laih umun du- kalyulna ma bas dikastas tus yang uba yuh yawi.
ning waralaih man biri kalatna, parnana! dai di kulwas urh
apamwak as kau dai kapat tus dak pamna kun kidi laih sa- Anwa raukat Sursur dai kaina, kidi laih layar as dai, dawak
rahwada apat yulna auh paih tingki tus dak pamna! Takat bupak lakau yalalahna dawak layar apat yulna; yang lamana
parnana laklau, waralaih man bik umun dunamh bangh yamnik wantyang kun nawah kidi ampat sakat yaknamanh
aiwang miranh kalatna. Parnana wasak diang dai kidi ahan kidi talnik watyang, usnit dawak layamraki. Nawah, Bip ka-
winh kun namangh kikirana, unana kau bik wiwas pa as rak wat wina panana kau, dawak nawah ampat pan putna
kau yak mamaldana. tusdai kapat yamna, Bip laklau layar kau kalyulna apat
tuskat yaknain dai, layar laklau kalyulna: kauyakat datang
Nai awaskat pulis muih tingnana bu duwada takalyak tuskawangh, dawak man laih namanh yawah wat yakram
wawalna wais tingni dakna pa, kun yakwas dana. kat ramh ma kaswarang, dawak Nawah muih dutni dai ban
kaida tus kun dauna.
158 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El gran cacique indgena tuahka

E
n la cuna del pueblo tuahka haba un gran cacique sus flechas, salan corriendo, y venan cada uno con unos
poderoso llamado Aupalak. Este hombre era origina- cuantos jabales que repartan a las mujeres solas y a los
rio de la comunidad de Wasakn, y viva en su propia nios hurfanos, y entre todos los comunitarios celebraban
comunidad. De acuerdo a su funcin, gobernaba en las una fiesta danzante.
antiguas comunidades de la zona de Amsuhna, ubicada en
la cabecera del ro Banakwas, y en los ros de Banbanwas, Otra de las actividades de estos sukias era: Cuando al-
Tungkihwas y Malaiwas. gunos miembros de las comunidades padecan de grisi
siknis rpidamente se metan al agua en los lugares ms
Este Ditalyang (sukia) era el ms famoso y poderoso reco- profundos y se reunan con el sukia o la sirena, donde
nocido en todo el territorio sumu tuahka. consultaban con orden de quin atacaban a los comuni-
tarios, y empezaban a sacar el mal a punta de sus flechas.
El gran cacique sukia llamado Aupalak, estaba rodeado de De la misma manera, elaboraban una especie de bomba
otros sukias con quienes celebraba sus ceremonias y ritua- explosiva de acuerdo a su truco mgico y la enviaban a la
les. Antes de realizar estas actividades, estos sukias iban a comunidad que tena conflictos. A esta bomba le llaman
un lugar fuera de la comunidad y prendan grandes fogatas, Dikutna. Cualquier persona que mirara en el aire esta bomba
y todos ellos se sometan al fuego y salan sin quemaduras en forma de animal con fuego en la cola, se enfermaba de
(por tres veces), como seal de purificacin y de adquirir conjuntivitis y se mora.
poder para atender a las demandas de sus pueblos.
En esos precisos momentos, en el lugar del enfrentamien-
Una de las actividades que realizaban en las comunidades to entre el grupo del gran cacique tuahka Aupalak y el
despus de la consagracin era que a todos los hombres grupo del cacique panamahka Simikarah, ambos grupos
de la comunidad se les avisaba que fueran a cazar chancho se lanzaban flechas, pero el cacique Aupalak agarraba las
de monte (jabal), ya que el sukia con sus magias haba flechas que lanzaban los otros y se las devolva. Esto signi-
ordenado llegar manadas de jabals al entorno de la co- ficaba que, de los dos grandes caciques, el ms poderoso
munidad, para que los comunitarios lograran cazarlos sin y famoso era Aupalak.
internarse montaa adentro. Los comunitarios agarraban
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 159

Tuahka usnikingh as ayangni Aupalk Yuln

T
uahka Takaln balna bitik p kau tunun muinh nunh, Witina pan tuturn kawada kal salaih laklalana usnit dauk
muih al darasni as sak awadai ayangni Tapaspau wi- muih balna kau diyulwa dai ti, ditauh kungmak kau yauwada
tin kidi Tuahka Wasakin Takaln kau yalahwa dai, adi ditauh kutnasi yau itanauh, kat yang umun lamukning takat
muinh al tingnmil yamwada awaihwa dai munhlau Tuahka muih balna dai arauba duwada wiwak rambik ditauh tut-
Takaln balna Amsuhna mukulh kidi laih Banakwas wasan nasi manh nunit kau ai kalalahna bangkat ihiwada takal
kidi tunun kau bang ki, dawak Banbanwas mukulnh, Tun- mukuln muih wawana balna dawak mim warau balna kal-
gkih was, dawak Malaiwas, adi wasan mukulnh kau witin pak biri biri ywada sauda dwada laklalawa dai ti.
awaihwa dai.
Adi Tuahka usnikingh nunh tingmil yamwa dai: was utuln
Adi tunun muinh nunh ayangni Aupal kidi sumu Tuahka nunh kau ka kiuwada wasdin sak kat wiawada yakpamwak
balna bitik kau, dtalyang (sukia) as baisa parasni awadai kalah kiwadai dawak muih balna isningna aslah kalahwa dai.
ti, munh lau yuln balna amang ladi. Muih murwa balna puyun kau witin kiuwada dulaumukwa
dai ti. Kapat bik takal as wina as kau Tuahka tapainmak
Tunun muinh Aupal kidi, nunit kau muih duwa balna kidi balna kakan nunh kau kana bang kat dikutnah nunh as
dtalyang mik dai witing karak tingmil yayamwa balna, yamwada pamwadai saran kau pan tuturnh kapat yamwada
witina baisa tingmil yamwas kau kal uduhwada pantu- pamwadai dawak muih balna wais kauyak tatalwarang kat
turnh nunh yamwada pa kau kakawada kalalahwadai m dadauwa dai makbah warainh laihwada.
bs kat kidi tanka laih baisa kal salaihnin dawak parasni
kalnin kapat laih takal muinh balna ais yuyulwa kidi kapat Biri biri arauba karak d babauwa puyun kau Simikrah din
yamnin yuln kau. bauyang balna, Aupalk dinbauyang balna karak biri biri
arauba papamwak Aupalk kidi Simikrah araunba balna kidi
Tingni karak laih yakwa dai, sip di kal yayamwas dai, uba
muih al parasni yuln kau.
160 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El cacique indgena Tapaspau

D
entro del pueblo tuahka haba un cacique sper Otras veces, anunciaba a los comunitarios que llevaran pi-
poderoso llamado Tapaspau, que viva en la co- pantes grandes, y cada persona un saco para traer pescado
munidad de Wasakin y gobernaba toda la zona de una determinada poza de agua.
de Amsuhna, en la cabecera del ro Banakwas, y tambin
el ro Banbanwas (Bambana), el ro Tungkih, y Malaiwas. Todas las personas que iban traan el saco lleno de pescado,
pero el sukia haca esta obra solo despus de la purificacin
El cacique Tapaspau es el sukia ms poderoso que ha o consagracin del fuego.
existido en la historia oral de nuestros pueblos ancestrales
e histricos. El cacique Tapaspau y el cacique Kilbahbin eran del lugar
llamado Kuhkanawas, y se reunan entre ellos para convocar
Sus obras y hechos histricos fueron los siguientes: a todos los sukias y realizar la ceremonia de purificacin en
un lugar que hoy da le llaman El Predio, antes de llegar
El cacique Tapaspau junto con sus miembros, se purificaban al puente de Kuhkana was (Kukalaya).
a la llama de fuego por tres das, para tener contacto con
los seres sobrenaturales y poder cumplir con los mandatos Una vez terminada la ceremonia, se reunan en un gran
y rdenes de los mismos. Asanglawana todos los ancianos para definir, normar y
reglamentar, a las comunidades tuahkas.
Despus de tres das de purificacin, anunciaba a los comu-
nitarios que fueran a cazar jabales al potrero ms cercano, A travs de una ceremonia en el Asanglawana planificaban
porque l ya les haba dado rdenes a los chanchos de la elaboracin de la famosa Dikutna. Esto significa que entre
monte de agruparse cerca de las casas. los sukia fabricaban bombas de guerra para acabar con la
gente que se manifestara en su contra. Un ejemplo claro
De la misma manera, sala a pitar con la concha del caracol fue la guerra civil entre los tuahkas y panamahkas en aqul
para reunir a la gente, y una vez reunida, les daba la orien- entonces, por falta de conocimientos para la reflexin.
tacin de caminar 100 metros ro abajo de la comunidad,
para que trajeran frutas comestibles, tales como: papayas, Otra obra era, que invocaban y conjuraban a las flechas,
sandas y caimitos maduros, y as lo haca la gente. machetes y cuchillos, para un lance seguro, de pegar sin
dejar escape al enemigo.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 161

Ditalyang Nunh Tapaspau Yuln

T
apaspau kidi sukiah nunh parasni as sak awadai, witin laih Tunun muinh balna Tapaspau dawak Kilbahbin balna kidi
was dinit kau kakiuwada was din kidi kanghyakwada Kuhkanawas wna dai ti, ditalyang balna bitik kal ududu-
wasmah kau dukiu yakpamwadai ti, ma as kat, muih hwada pan tuturnh kau kal buskalahwada kal salalaihnin
balna kau diyulwa dai ti, yang ditauh kau yauwing kunh pan as duduwa dai ti, Takaln kidi ayangni uhkantan, baisa
masan dauk talanram nawah as kai kalawarang kat ihiwi- Kuhkanawas daklana kau kiuwas kau.
nih kat kidi yang awaraki, tatalwak masan dawak nawah
nunh as kaikalahna u tinan kat kaiwak muih sarahwada Kal uduhna kau sauda yamwa saran laihwada laklana usnit
kikirak talwada parak san as kapat dutsakwak umun muih kau kal uduhna nunh Asanglawana kau muih bararak bal-
kalahwa dai ti. na kidi kalpakwada yulbau tatalwa dai ti, l yamnin balna
dawak ampat tingmil balna yamwada kiunin Tuahka Takaln
Wat as kidi, msi untak kidi duwada linh kau kalah puhwak balna bitik kau.
muih manh kal uduh dadauk diyulwa dai ti, bikmana dutada
was parah kau buk yauwanauh dawak pan minik uduhna Kalpu sauda duduwa dai, Asanglawana nunh yamwa
bang kidi bik as as daitada kastanauh ramhbik wwak was amang, Takal as kau kapanh nunh as sak kat, yulbautalwada
kung kau pan minik manh bang kat mukwada dadaiwa dikutna yayamwada papamwa nang, kidi laih diauh dinwil
dai ti, dik panan minik balna: ulmak lalanh, sawankas, yakpuihdada kiu angdi takaln minit kat kiu sahnin samalna
yalmis,mangkru dawak tawasmak lalanh balna bang kat kat kapat kalahwa dai ti. Kidi dnkutnah laih sukiah parasni
daiwada sauda duduwa dai ti, kun minik as bik dunin aus, balna kamanh yayamwadai, wais muinh balna witina ning
wais kidi panan minik wina malwarang kat dauwarang ta kau laklalauwa balna kau yamwa dai ti.
dai.
Tingmil as balna kalaih arauba, isparah dawak sikirauh
Ma as kau dakakawak masi puhuwak wwak diyulwi, muih balna kidi laihwada yumunh puhwadai, d as kau pamna
bitik bk as as dtada pankurh nunh as duyau pan wangni kat ramh bik pawa dai, as as kat panin pamwak sikitlaklauk
nunh utuln mint kau sak kau bautanag was diyaunh kal pirin amang laklana karang bik dauwa dai, kat yumunh
mukbangh dauk daitanauh, takat ramh bik tunun muinh ais puhna bangh.
yulwa kapat wiwada muihnana kat, kat bk as as dadaiwa dai
ti, dawak takal mukulnh kidi sauda duwada laklalawa dai ti, Warman puyun kau tapainmak balna Barak kaiwa balna kidi
kunh adi tingnimil balna yamwa taim pan tuturnh kawada adi sinsni ln balna lap miki, kidi bangh wasakda mayang
kal salaihwada laklawa usnin dauk parasni kalahwa dai ti. amanglanin yuln kau.
162 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Estos famosos caciques fabricaban bombas de guerra y Tambin dijeron que ellos se marchaban al ultramundo,
flechas mgicas; enviaban pjaros con mensajes mgicos pero que siempre nos visitaran como cuerpos invisibles,
y tenan municiones mgicas. Todos posean el poder so- y que nunca nos dejarn solos hasta que regresen nueva-
brenatural para hacerlo. mente.

Las nuevas generaciones han perdido esta riqueza, pero Y fueron al gran cerro de Kilauk, y se metieron por un tnel
hay que revitalizarla. grande y desaparecieron para siempre.

Para finalizar, estos seores dirigidos por el cacique prin- Hasta el ao de 1980 encontraron una tropa grande en la
cipal Tapaspau, se marcharon de nuestro territorio, y se montaa de Pansak con ropajes raros, y con flechas. Ellos
despidieron con la promesa de regresar algn da, cuando se comunicaron y dijeron que eran el ejrcito de Tapaspau.
su pueblo est derrotado por otras etnias.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 163

Namangh yuln saran putwa kau adi tunun duwa muinh as bik talwas karang d lap as kapat dawak alas mai dawas
nununh balna tapaspau laklau t duwak d yayamwa balna karang witin wat kaiwarang puyun kat.
dai kidi namangh wina mai sahna pn wina, mai paraswada
dawak yulna wat kaiwarang witin Takaln muinh balna kau 1980 sipin kat kal papakna muih balna kal uduhna nunh as
tapainmak muinh as balna laklau putlak dutni kalyayamwa karak Pansak subangni kau, untak kau awa dn balna sat as
karang puyun. balna karak dawak arauba balna karak, yul babauna dawak
yuyulna witina kidi Tapaspau muinh balna.
Kapat bik yuyulna witina bang karang malam kau dawak
puyu bitik kau kai mai talwarang kun muih munh kau muih
164 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La desaparicin de Apolonio

C
uando se fund la nueva comunidad de Wasakin, recin En ausencia de estos sukias, un ser sobrenatural rob en la
trasladada de la poblacin anterior denominada Am- comunidad a un joven llamado Apolonio. Una tarde de un
suhna (Amazona) en la cabecera del ro Banakwas, da viernes, Apolonio estaba sentado debajo de un rbol y
los ancianos dijeron que en el nuevo lugar de Wasakin de pronto lleg un familiar adulto y le pidi que fuera con
corran mucho peligro porque existan varias cavernas o l a un lugar y que no dilataban en volver. El joven le dijo
cuevas que les servan de escondite a los animales feroces que s, y le advirti a su hermanito que pronto regresaba.
o a seres sobrenaturales. Enseguida agarr su camisa y sali de la casa, y su hermano
sali a ver con quin iba, y lo que pudo observar es que su
Por esto fue que los sukias se dispusieron a limpiar dentro hermano iba hablando como si platicara con alguien pero
y alrededor de la nueva comunidad hace ms de 400 aos no pudo ver con quin platicaba, y sigui caminando hasta
atrs. que entr a la montaa, y la familia esper un tiempo a ver
si regresaba, pero este nunca regres.
Los sukias salieron de la comunidad con destino a Kuhka-
nakwas desde donde los haban convocado para pasar Entonces los sukias analizaron el caso y lo fueron a buscar
un mes en las actividades de consagracin con sukias de con sus poderes, pero dijeron que los duendes se lo haban
diferentes lenguas dentro de la familia sumu mayangna. llevado al ultramundo para no regresar.
Esta actividad la celebraban para recibir poder sobrenatural
y para tener comunicacin con los seres sobrenaturales. As acaba la historia del joven tuahka Apolonio.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 165

Apolonio disna yuln

P
uyun lakalana kau Wasakin muinh balna kidi Ba- Sukiah balna kidi kuhkanak was kau bitik wina taim muih al
nakwas wasan kung kau bang dai, Amsuhna (amaz- as ayangni Apolonio dai disna. Praidias masan kat utinan yak
ma) takaln kau, kun ma as muih barak balna yulbau
yalahna sakkun wiranh as kau yulna ditauh kau apis minik
tatalna, amsuhna takaln kung balna kidisulinh manh, diauhdawangh atna, wiranh laklau apis mini awas tan awangh
dudutni, didutni balna bik. Kidi yuln kau la aina. tada payak kakiwada kaikalahwak umun kiuna, yam talwak
ditauh payak ka kiwa lik dai, masan lakwak tatawak kaiwas
Sukiah balna pas aiwada takal binmak kidi tuturn kawada, dana, muih balna wiwada wawalna, wawalna warman kat
minitna yulwada yam yamsak dadana, usnit dawak takal aiwas dadana.
muinh balna aina, 400 sip laklana.
Takal muih balna kakaidana, masalapaklawak su kiah balna
Usnit kau sukiah balna kuhkanakwas kau wina bitik wina aina, dawak takal muinh balna ais kalahna kidi yuyulna di
tuturnh kanin, was, ditauh danwan kauminitna yulnin, talyang balna kau, laihwada tatalna taim suiklah malna
tapainamak as balna yuln kau bik. Tanka laih baisa paras ahatna.
kalahnin yuln kau.
Akat danh kalwi Tuahka al Apolonio yuln muih barak balna
warman kat yuyulasi mimin balna kau.
166 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La historia de la nia desaparecida

U
n da jueves del mes de octubre del ao 1961, un hombre Pasadas dos horas, al ver que el marido no llegaba, la mujer
originario de la comunidad de Wasakin fue a la mon- preocupada le dice a la nia: te voy a dejar en la cuna de
taa para cazar chancho de monte, pero iba acompa- este tronco yo voy a buscar a tu pap, y cuando regresemos
ado de su esposa y de su hija de 6 aos. te vamos a llevar. La nia lloraba y le deca que no la dejara
sola, pero la mujer enojada le dice, quedte aqu y se fue,
Estando ya en el campamento el hombre le dijo a su esposa: dejando a la nia sola desde las 11 de la maana hasta las
usted se queda aqu, y yo voy a perseguir a la manada de 5 de la tarde que lleg con su marido adonde haba deja-
chanchos de monte a ver si logro matar dos, y maana ya do a la nia, pero no la encontr. La buscaron por todo el
nos vamos a la casa. Entonces la mujer le pregunta a qu entorno, pero no encontraron ms que su huella, que iba
hora regresara al campamento, y el hombre le respondi: caminando por donde su madre se iba, pero observaron
a cualquier hora, si no logro matar nada, vengo en la no- que las huellas de sus pies bajaban a un cao y all se per-
che. Entonces la mujer asustada le dijo: pero aqu es un dan, y ya no pudieron dar con el paradero de la nia.
lugar muy peligroso con muchos animales feroces que
nos pueden comer. Entonces el marido dijo: pero yo no No se sabe si los seres sobrenaturales se la robaron o algn
puedo ir con ustedes porque voy largo. Sin embargo, la animal se la comi, quizs un cocodrilo.
mujer insisti ir con l, entonces el marido acept que se
fueran juntos. Esta triste historia sucedi en el pueblo de Wasakin. Todava
existen estos padres, siempre recordando ese acto negati-
Empezaron a caminar hasta que escucharon el ruido de vo que cometieron cuando eran jvenes, y que les qued
una manada de chanchos de monte. En eso el hombre les como una experiencia amarga que jams se les va a borrar
dijo: qudense aqu que yo voy a matarlos, y si corren los de su corazn y de su mente, y que para la comunidad es
voy a perseguir, pero no dilato en venir. Entonces la mujer un suceso real inolvidable.
se qued con la nia de 6 aos encima de un rbol cado.
Desde ese entonces el cerro cambi el nombre, y se llama
Mimbin Disna Iln, cerro donde desapareci la nia.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 167

Mimbin wana disna yuln

T
ausdi mn as wahsamabin waiku 1970 sipin kau, muih Maih wana dai talwak alh kidi kiwas kat liknatal bas lakla-
al as wasakin Takaln wina ditauh kau kiuna diauh inin wak mimbin wana kau apat kayulna: m danik tayang adi
tada, kun yaln dawak mimin wana bin 6 sip duwa panan minit akat sakawah yang papah kau yan talnik tayang
karak. dawak aiwanarak taim kau m duyaunik tayangna, mimbin
wana kidi kaidada yulwadai alas dakiwarang awas yuln kau,
Ditauh papas kau bin as yam wada kakana, aln laklaua- kun nanan kidi isning muruswada dakiuna kiuna dawak
put kayulna man akat sak awah yang laih ditauh kutnasi aln karak kalpapakna, tulwada aina taim lap dai. waralaih
usnit winik kalpuna bang kidi bas rakpa kaput laih yahan wawalna, wawalna yayakwas dadana, kaln yaknuh dana laih
namangh kau mawarang, dawak muinh wana laklau yul- tatalna 5:00 msan kat kiuna aln karak mimbin wana sak
dakana ais puyun kaiwarang p kau? Dawak al laklau apat dai pn kau d lap dai, wawalna nunit balna bitik kau kun
kayulna yang nawas yang, ais puyun kau aiwarakpa kun yayakwas dana kaln sau kau putna balna kamanh talwa dai,
tas yang kat laih pukta kau aiwara ki, dawak muih wana nanan usnit kau wiwada kiuna kidi dawak walwada kiuna
dai kidi yamduwada apat yulna, kun pn adi yabananghni kat tatalna was bin as kau bukna, wasan bin kung kat kaln
ki diauh dudutni manh bang ki yana kaswarang dawak aln putna kidi disna muih as bik nuawas dai angkat sak dai pa.
laklau apat kayulna yang mna duyaunik sip awas yang
nayas kau yauwing kun, muih wana kidi dawas yulwa kat N awas mayang di dutni as laklau malna pa, awas kat
talwada dukiuna witin karak. diauh dutni as laklau kasna pa, kuldi karus as laklau pa.

Yaknunuhdada wiwak ditauh kutnasi kalpuwada kakaida Yuln adi Wasakin muinh balna isningna kau saki, muinh
bang kat dakana kat, muih al laklau kayulna akat bang wana bin disna kidi papan, nanan warman kat Wasakin kau
awanauh yang na yawayang kikirarang kat usnit winik bangki, minikna diswas ki, dibalna kalahna kidi.
tayang kun nai laih distas awaraki, kapat yulwada kiuna,
yaln dai kidi mim wana bin karak kamanh sak dai pan bukna Kidi man wina kidi subangni ayangni papakna mimbin
as minit kau. disna subangni.
168 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La historia de Rubiskam La historia de Samah

H H
aba un hombre llamado Rubiskam que era el hermano aba un hombre de 40 aos de edad, de origen tuahka,
mayor del famoso cacique Tapaspau. que viva en la comunidad antigua de Kirhka.

Este hombre tan especial dentro de la humanidad, Este hombre todos los das se mantena enfermo,
posea dones muy especiales, por ejemplo: pero nadie saba qu enfermedad tena.

Era un hombre alto y delgado, todos los das viajaba de Prin- Todos los das pasaba en la hamaca y pasaba el da quejn-
subila hasta llegar a Mistruk. Viajaba por el ro Banbanwas, dose, hasta que un da unas vecinas le llevaron comida, y
pero cada vez que sala de viaje utilizaba un truco de que l les dijo que no poda comer porque tambin tena dolor
solo con una palanca guiaba el pipante, y este corra solo de muela. Y en verdad, tena bien inflamada la cara, y al
hasta llegar al lugar como si fuera con motor fuera de borda. ver esto, las vecinas retiraron la comida. Con el tiempo, el
hombre se adelgaz hasta quedarse flaquito.
Entonces otros pipantes que salan al mismo destino se
anexaban con una cuerda a su pipante, y a todos los llevaba La tima vez que dos amigos llevaron comida, lo descu-
al lugar de destino. brieron que estaba con la boca llena comiendo guayaba
tierna, pero en cuanto los vio, el hombre rpidamente se
Tambin tena otro truco, pues para l no haba una carga trag todo y empez a quejarse.
que fuera pesada. Jams peda ayuda y todo lo resolva l
solito. Pues este hombre se muri de pereza o de haragn, porque
tal vez se haca el enfermo para no trabajar, y se muri sin
Diez sacos cargaba en su hombro y los llevaba como si recuperar su vida.
fuesen livianos, lo mismo que tucos de arboles: los aga-
rraba y los mova de un lugar a otro con mucha facilidad
y sin hacer fuerza.

Pues las gentes decan que tena un poder sobrenatural,


pero l responda que sus trucos eran naturales como los
de otros seres humanos.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 169

Ditalyang Rubiskam yuln Samah yuln yulna balna

M M
uih al as sak dai ti, ayangni laih Rubiskam, witin kidi uih al as 40 sip balna duwa dai kidi yuln mai yuyulwi,
tunun muinh nunh as dai Tapaspau wiranh barakni witin laih Tuahka tapainmak as dai kidi laih munhlau
dai ti. Takaln Kirhka kau kawa dai.

Tuahka Takaln balna bitik p kau muih as bik lap dai kidi pa- di muinh al m bitik kidi waraih kamanh sak awadai, kun
rasni duwa dai kapat, witin kidi muih al as tamni nain dai ti. muih as bik nuwaus dai ais warainh duwa dai p.

M bitik witin t kau kalahwa dai, kidilaih takal as ayangni M balna bitik wah kau kawa dai, dawak kaidada laklawa
Prinsubila takidi wina Mistruk kat kiuwa dai m bitik kau. dai, m as kat n nunit muinh as laklau kasnin dn dukiuna
dawak aput kayulna: yang d kasnik sip awasyang anak bik
Witin namangh kalahnin awa puyun kau pankurh yapak ya ranghwi ramh bik munh kidi bangh pamna dai dawak
alahwinin ahawa balna bitik witin pankurni kau tang awada adi tatalna kat d kasnin wat, di kasnin kalalawas dadana.
sirwada d kalahwa dai, Prinsubila kalahwa wina pan nain
as awada tukpamwak pankurh balna kalah kra kidi simh M as kat parna b kasnin dn d kiuna dawak tatalna tina-
wastinma kapat kra dai ti, angkat angkat, kiunin kat, dawak pas munh b pak kau kuabris bu awada, duwa dai, taldak
muih balna uba pahan kalalawa dai. ramh kananmak kidi banghna kapat dai.

D turukning puyun balna kau bik salap tingbah kau ilwada Kapat dauna muih al baskihwada, waraih kalahwa tingmil as
kal paraswas d kiwa dai ti, pan nununh balna kidi laihwada bik yamnin awas yuln kau, dauna sawan kanin bik kulwas.
kal paraswas p as kau lmukwa dai, d tihin awas kapat.

Kidi bangh muih balna yuyulwa dai ti, muinh al kidi d


dutni balna ln kalahna kal ya yalwa dai kun witin yulwa
dai ramh awas ki.

Witin parasni duwa balna kidi kapat namangh nanan utun


wina kalahna t dai ti.

Kapat Rubiskam yuln saran laihwi.


170 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

El dueo del hule

S
egn la historia oral contada por las personas de Wa- no ves que quiero trabajar? No me detengs la punta del
sakin, hace muchos aos atrs viva un hombre en mecate. Pues lo intent por segunda vez, pero tampoco
esta humilde comunidad con su familia. Era muy logr darle la vuelta al tronco con el mecate, y fue a regaar
trabajador, y lo conocan con el nombre de Fraylan. de nuevo al hombre e hizo el ltimo intento, y este lo dej
trabajar tranquilamente en sus quehaceres.
Un da, este seor, por problemas monetarios, se dispuso
ir a extraer la leche del madero de hule, montaa adentro Desde aquel entonces la gente de la comunidad cree que
de la comunidad de Wasakin. Dej su casa un viernes por la todos los rboles tienen su dueo, as como el dueo del
maana tomando una direccin nueva hacia el noreste de palo de hule que se revel frente al trabajador, y que en
la comunidad, con el objetivo de llegar a un lugar llamado cualquier momento puede aparecerle a otras personas.
Sirikwas, en donde abundaba el palo de hule. Ya llegando
al lugar mencionado, tom un buen descanso para trabajar
fuerte al da siguiente.

En la maana se levant muy temprano, alist los materiales


que iba a utilizar en el proceso de trabajo, y se fue en busca
de rbol de hule. En su exploracin vio en una loma un palo
de hule con fuste grande y con hojas verdes. Comprob
que lo beneficiaba trabajar all, y entonces decidi extraer
la leche de esa planta.

Una vez debajo del rbol, limpi la parte de la base y pro-


cedi a tirar la punta del mecate para envolver el fuste del
rbol y as realizar su trabajo como era debido, pero la punta
del mecate que tiraba no daba el giro completo como para
agarrar la otra punta con la otra mano, y quiso averiguar si
haba algo que le impeda el paso al mecate. Cuando dio la
vuelta vio que estaba un hombre cuya mitad del cuerpo con
piel de color rojo, surga entre el suelo y la base del rbol,
y al ver esto, de tanto susto le dijo: qu hacs all metido,
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 171

Tas manpak

W
asakin Takaln p kau d balna kalah laklana yuln, dai kau wat las as wauhlana kau laih tulna kapat kilwada
sip manh laklana puyun kau muih al as sakdai yamni paln tas panan wasan yakna.
adi Takaln pa kau yaln dawak mimin balna karak
ayangni laih Fraylan Johnny dawak tingmil balna bik ya- Kidi kalahna mn wina kukulwi takal muinh balna pan balna
mwa dai. kidi manpak duduwi, tas panan duwa dai kapat, dawak m
as muih munh kau kalahnin sip ki.
M as kat dibas balna kakan yuln kau kiunin kalahna tas
wasan yaknin yuln kau Wasakin dintauh pas kau. n dna
fraidi mn baisa puk as m kilwa tan kau, kiuna p as ayang-
ni Sirikwas ta kidi kau, kauyak laih tas panan manh bangh,
yulna pn kau kiuna puyun kau namangh kamana yahan
mn kidi tingmil parasni yamnin yuln kau.

Baisa puk kat laklauna, tingmil yamnin din balna yus yamnin
balna kidi duwada namangh kalah kiuna tas panan walwada
walwa lik yak talna tas panan nunh as subang minit kau
basan kidi kayah basan kapat sakdai, yamni talna dawak
kulna kidi panan wina wasan yaknin.

Panan dinit kau kiwada puswada yakpamna dawak na-


mangh kil kiunin tada wah dai laihwada lisna panan kau
balaknin yuln kau kun wanh lisna kidi tul laklawas dai, kulna
ais yuln kau wanh adi tulwas yah, tultik talnik tayang ais
laihwapa, yulwada tulkiuna panan dangni kau talna taim
saran dawak papas wina muih al as banamak kat kalahna
sak dai, untak wayaunli pahaun kapat dai, dawak talwada
apat yulna wah nangtak lih takaswinh ais talasmanh
tingmil yamnik likyang wat tulkiwada wanh nangtak wat
lisna kun tul kiwas kat wat kaiwada bilna muinh kalahna sak
172 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

La sirena duea de los ros

U
na vez, hace muchos aos, en nuestros tiempos ances- A la orilla del ro haba una casita en donde viva una ancia-
trales, toda la gente de la comunidad viva en armona, nita con su nieta, y como era una buena abuela, siempre
compartan todo lo que tuvieran dentro de la casa, y se le inculcaba a su amada nieta cules eran las creencias de
ayudaban unos a los otros, pero tambin tenan la creencia la comunidad y cmo deba de actuar.
de valorar ciertos das especiales como la Semana Santa y
la Navidad. En ese entonces, durante los das especiales los En una Semana Santa, principalmente el da viernes, la joven
comunitarios no podan realizar ningn tipo de actividad, en su desobediencia lleg a tener una intil reflexin, y dijo:
principalmente en el da santo. Por lo tanto, preparaban Creo que hoy pondr a prueba todas las enseanzas que
anticipadamente todas las cosas que seran tiles para este me han inculcado siempre en la vida sobre las creencias
gran da, y lo pasaban sin hacer nada en el hogar, compar- para los das especiales. Entonces la joven nia se levant y
tiendo, visitando, yendo a la iglesia. se puso a preparar comida para el almuerzo, pero la pobre
anciana sin conocimiento alguno de lo que suceda en la
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 173

Sulwah was manpak

P
uyu manh laklana balna kau, m takit barakni bal- Puyun balna lakla kaina kau takal kidi baisu nunh kalah
na puyun kau, takal muinh balna bitik kidi sauda kaina, muih balna sins ln sat as duduna. Kidi puyun kau
kau yalalahwa dai, biri biri d duwa balna kidi wa- muih wana payarka as sak dai muih balna kau dyulwa dai
yahwada kakaswadai, tingmil as kau biri biri dinh ahawa dai, nunh kulnin mn balna yuln kau, m nununh balna puyun
m nunh balna kau kulnin nunh ln duduwa dai (semana kau muih as bik tingmil yayamwas ki yulwa dai, d lahwas,
santa y la navidad). m nunh kulwa balna kaiwak tingmil asna bauwas, tinanh bitnin d bitik tingmil yamnin karak
as bik yayamwas dai baisu paln, praidi dawak sauda nunh talnin balna. Kapat bik was kung kau bin as kau titingh
mn (navidad). Tingmil balna kidi baisa m as tanit kau as yalahwa sak dai mn wana as karak, titingh yamni kapat
yayamwa dai, dawak m nunh paln kidi d, yamwas lakla- mn kau samalwa dai angdika balna kidi kulnin nunh duwa
nin yuln kau, biri biri d balna duwa kidi wayahda kakaswi, balna kidi takal p kau.
muinh nunit kau bang balna kau kiu yulbauwi, prias n
balna kau kiwada inbabawa dai.
174 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

casa, estaba de visita donde una de sus amigas. Ms tarde, Despus, con el pasar de los tiempos, la abuela un da dis-
la joven recogi las ropas sucias que haba en la casa, y le puso ir a pescar y se fue ro abajo hasta una poza. Cuando
dijo a un nio que la acompaara al ro. estaba pescando sinti que picaba algo en el anzuelo y
comenz a enrollarlo, y en el proceso senta que vena
Una vez que termin de lavar la ropa en el ro, decidi darse saliendo algo pesado. Primeramente mir abundantes
un bao y se tir al agua, pero en el instante en que quiso cabellos debajo del agua, y luego logr ver la linda cara
salir ya no pudo caminar, y entonces al dar una ojeada de de su nieta. La viejita abraz con amor a su nieta y quiso
su cintura para abajo vio que en esa parte de su cuerpo llevarla a su casa, pero ella se neg, le dijo que no poda ir,
tena como una envoltura cubierta de escamas, y entonces y pidi perdn por su desobediencia, asegurndole a su
grit, y dijo: qu me est pasando, por qu no estn mis abuela que no quera lastimarla y que estara en las aguas
pies y tengo esta cosa escamosa!. Y el nio al ver eso sali ms profundas aduendose de todo lo que haba en ellas,
gritando, y fue a avisarle a la abuela de la joven lo que y finalmente se despidi. Y hasta hoy en da se le conoce
haba sucedido. La abuela rpidamente llego al ro pero la como la sirena.
joven ya no estaba all, solamente las ropas limpias, y con
un gran dolor en su corazn recogi las ropas y regres a
su casa, pero nunca se cans de llorar por su amada nieta.
Yul damni, yul bayakna balna dawak Kus sauni akat Nicaragua indian sulani yalahwa lani balna 175

Kut praidi mn paln as kat, takurum as tunun kau d dau krana titin kau kayulna d kalahna balna kidi, muih Barak
balna kultalna, dawak apat yulna: yang kultayang war- dai sirinh paln kiuna kun pn kau d lap dai, dawak isning
man adi yul manh ya yulna balna adi yamtik talnik karang nakan karak asnan balna anana dawak n kau dukiuna,
ramh kalahwarangpa dawak takurum dai laklawada d kaidanin kamanh mn nakan dakawa yuln kau.
namangh lahna m tunpas dn, usnist kau asna rakasni
balna walwada bitik muk duna dauk mimbin as kau kayulna Puyu balna manh laklana kau muih barak as kuyulh pamna
minikda kiwarang was kau, kun muih barak d as bik nuwas, kiuna was parah kau utuln as kau, pamwa sak kat kuyulh
muih as kau yulbauwa sakdai. kau diauh as kaswa dai, dawak kuyulnh murwada d kai
kilwak talna muih basan, was dinit wina baisu apis talwak
Asna bauwada laklana kau takurum kidi kalsinin tada was mn mun wan addi dawak balak laihna nakan karak dawak
kau sur kakiuna, sirinh paln was dinit wina kalahna dawak kau dukiunin takat oho yulna, d dutni yamna balna kidi
kauhmak kau kilnin takat sip kilwas kalawak banamak wina bitik dawak lawarang yulna dawak witin was baisa nunh
dinit tn talwak inska kapat kalahna dawak takurum dai utuln balna kau sakawarang yulwada kiuna warman mn
kaidada apat yulna ais ya kalahwi aisan adi dn balakna adi kat amanglalawi was danwan kapat.
duting kalk balna lapyah takat mimbin kidi talwada kaidada
Cuentos y leyendas del
pueblo indgena ulwa
Wayal Kitang Ulwa Al Balna Karak
178 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Los huesos de la serpiente gigante


Recopilados por: Leonzo Knight Julian

H
ace muchos aos en un afluente menor del ro Grande estos mismos hombres lograron ver, en algn momento,
de Matagalpa, llamado Yal waska (en espaol, aguas unas simientes de animales silvestres pero nunca se podan
de las mujeres), se oa el rumor de una serpiente imaginar que la serpiente estaba tan cerca de ellos. Algunas
gigante, y esto haca la vida imposible a los habitantes de veces, el jefe del grupo viendo los vestigios de la supuesta
este poblado. Los ulwa trabajaban y vivan en ese lugar y no serpiente, deca: deben estar dispuestos a morir; y estas
era tan fcil dejar sus tierras. De tan terribles que eran los palabras preocupaban an ms al grupo de cazadores, pero
rumores de este mal, la mayora de los hombres no salan siempre con el deseo de seguir viviendo en ese lugar; por-
solos a pescar ni mucho menos a cazar animales; y para que no queran abandonar sus fincas intempestivamente,
poder salir a trabajar se organizaban en grupos. por las consecuencias que acarrea dejar un lugar por otro.

Sin embargo, algunos hombres muy valientes salan a cada Esta preocupacin e inminente peligro en que se encon-
momento por las necesidades diarias de subsistencia, y traba este pueblo, los oblig a estar unidos cada vez ms,
trabajaban con mucho esmero. Durante su faena del da y las mujeres tambin no queran estar solas en sus chozas.
Tisi, yul umana balna dapi watpi latangka balna muih mining balna kuma kung bangwingka balna asangni kau 179

Wayal ktang ayangna


Recopilados por: Leonzo Knight Julian

M
maka balna isau lwang kau, yal waska kau muih isau na yaka dka wakalka balna talna kau kat alas balna kau
palka tukwadai dadang; alas balna yakat mdadai bik it dadang d as dutka bungnaka sangkakana kau.
dadang, ka balna mka kau Awawak kau kanas
wdasa dah dadang, yapa m as alas balna tukwi yawana Yau pak alas balna kau upurti yul bauna dadang muih alas
kau, d kardang as taln dadang, katka alas balna ya d isau tungwanaka aisau, ddutka bungpai bahang, yapa bik d
kanglawadai dadang bahangh andih pumti yakna dadang isau pumna kau kanas alas balna asungna kau pumna d
yaka kardang ka ya d dutka as ya. b ya kanas itka atnaka: wayal kalka karak, yakasabik yapu
ituwang as asang kau ilwang tungka ati pumna dadang.
M wk lwang kau alas balna yakanamak kau yawana kau,
d wakalka isau talna dadang pah as kau, yaupak alas balna Alas balna amang kal tali buihwana m balna lawai kau,
watpi talna dadang ai palka lau atak d kalka arungka balna dapak m as alas balna sawi wpi yawana damaska kanas
kau yapa waraupai ya yulka; katka alas balna amatdana as
180 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Ahora salan juntas o acompaadas de los hombres don-


dequiera que fueran. Un da, los hombres y las mujeres
El rey y el murcilago
salieron a cazar animales y se encontraron con la serpiente

E
al momento en que iba a atacar a un jabal, y el animal era n un pas muy lejano viva un rey muy astuto, y con
tan terrible que no tuvieron la valenta de quedarse. En- el propsito de indagar si haba personas iguales o
tonces se retiraron del lugar rpidamente y en posicin de ms astutas que l, orden a su heraldo organizar
combate, y regresaron a casa para idear un plan de ataque una asamblea e invitar a todas las aves del planeta a este
en contra de la serpiente. evento tan importante. En eso aparece un murcilago y se
presenta, creando un caos dentro de la asamblea. Enfureci-
Mientras tanto, una maana comenz a llover de repente, do, llega el seor rey y le pregunta al murcilago: Quin te
pero no con frecuencia, sino a intervalos; duraba unos mi- invit a esta asamblea de aves? Y el murcilago respondi:
nutos y despus cesaba de llover. Al siguiente da empez a nadie me invit, pero soy un ave igual que cualquier otra
llover de nuevo, pero esta vez fue bien fuerte, todo un me- y debo estar aqu. El rey, sorprendido, le dijo: si sos ave
dio da, y de pronto cay un rayo donde todas las personas demostrame tus caractersticas, y en el acto, el murcilago
que estaban quedaron tiesas durante unos minutos, pero empez a volar alrededor de la sala; entonces el rey acept
despus regresaron a la normalidad. Dos das despus, se su presencia como un ave ms, y el murcilago particip en
senta un tufo a carroa, y los hombres salieron en busca todo, aunque no fue aceptado por algunos asamblestas.
de algn rastro del mal olor; en esto, vieron a los zopilotes
reunidos en un solo punto y era ms o menos el lugar donde Poco tiempo despus de pasada esta reunin, el rey invit
haban visto a la serpiente devorando al jabal. Siguiendo a los cuadrpedos, y en esta asamblea tambin apareci
esta direccin hallaron solamente los huesos de la serpiente el seor murcilago. El rey, por segunda vez interroga al
gigante, y los hombres y mujeres ulwa comenzaron a dar animal insolente: ahora no sos ave, sino cuadrpedo? El
gracias a su dios de la lluvia y todos quedaron en paz por murcilago, muy acongojado responde: no soy cuadrpe-
mucho tiempo. do pero tengo los colmillos idnticos a los caninos y tengo
derecho a participar a esta asamblea. El rey, preocupado
A partir de ese momento, a este lugar lo llamaron los hue- por la necedad e insistencia de este ser vivo, pens dejarlo
sos de la serpiente gigante, y as se llama hasta el da de hoy. en libertad y contratarlo como su asesor principal en el rei-
Jonathan Julin (Awawak 1965) no, porque el propsito de reunir a todos los animales era
buscar a uno ms astuto que l, y el murcilago prevaleci
y tom parte del reinado.

Ser astuto no es ser pasivo sino ser insistente y curioso.


Tisi, yul umana balna dapi watpi latangka balna muih mining balna kuma kung bangwingka balna asangni kau 181

paskau yakalah talna wayal ituwang as sawi as kau wati


ukpak, alas balna yaka talna kau. Bakra wakalka
U
manakau Ulwa muihka balna was tunak kaupak asang
Yabahna sika na dadang dapi kanas wayabik mdadasa at wisam walti rihwan kau, alas balna yawana balna isau
kana kau yawana, katka andih kanglawana dadang ai dka yamna dadang; yaka paskau, karak kalpakna dadang
dutka yaka asangka kau tung ya dapi alas balna bik ampa ayangka bakra.
kau bangya, dapi alas balna kau di ai bik bungparang kau
Bakra ya muih balna ampas lwadai ya kuiti d pahkanatai
ampa dapi kalbaunaka ya.
dadang muih as bik yaka alka kaupak subitdadasa dadang,
katka alas muih balna kau d dutka katnatsa dadang, d
M isau lwang kau yapa yabi rihwana dadang, alas balna
wlik pahkanatai dadang asung yamka yapa.
bik asungna aslah buihwadasa dadang, katka d as kanas
sikka ya ulwa balna pasnakau yaka mka balna kau, kal da- M as kau Ulwa muihka almuk balna Awawak yakna muihka
laka taldai dadang, aslah pumnaka watah dadang, iwanaka balna ya wat isau kasna pahkanatang witka kau alas balna
kau atrang bik kalpakti iwanaka pumnaka watah dadang; pumna mining mdi laih alka ya yak wauparang bik mining
yapa bahangh alas balna daika kal dda sa bahangh di mdanaka sa yapa lwi yawanaka tanitkau.
dutka as bik alas balna sangkakanakau pungpasa dadang. Dapak ampas ya luih alas balna yapa pumna dadang; dapak
alas balna yawana balna luih yamna witka kau at yalkana
Was m b lautang dadang, yaupak madaihka as lakwang balna wamkana yawana dadang asang wk kau lwanaka
kau, buh almuk sik ka as lakwang kau muih balna luih ya yulka katka takatna kau pumna alas balna wlik watdi
wana yapa dana, ma wak dapak buna kalpakti bungpi lwanaka.
yawana dadang d balna walti yapa alas balna akpi yawana
Dapak alas balna muih baraska nauka bahnaka yulka Watyu
kau, taldak pah as lau dadang damaska ya muih kuh kau
kau yulna ampa alas talya pan yaka pumnaka yakdida ya,
dna yapa bungpang atak talna; yapa yawi talna kau, wayal
dapak Watyu raupi yultang, manna yaka alka ya muihsa
ka ituwang daika wakalka wlik bang atak talna dadang,
yaka ya nawalh as ka, bahang amang talnauh.
yapa kau pumna buh almuk raudi itang, mdi kau yaka
pahka ya, ayangka. Dapak alas balna kuring as pakna dadang wingkurh kurin-
gka, dapi dak waiku ting askau as buhtang dadang yaka
(Jonathan Julin, 1965)
paskau alas balna andih tatna dadang d balna kalbaunaka
Transmisin oral de abuelo a nieto dka balna karak.
Mka ya w wang dadang, alas balna yawana wk yam-
naka ya, dapi nawalh karak kalbaunaka mka bik, katka
182 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Los tres sukias

E
n los aos de 1853 a 1898 vivan tres sukias en la co-
munidad de Karawala; y entre estos tres nunca rein
la paz solamente el odio y el rencor, pero hubo uno
entre ellos que encabez al pueblo ulwa como su mximo
lder, y le llamaban Kungmak Pau (Labio Rojo), el sukia que
acompa a las seis familias ulwa y que, incluyndolo
Tisi, yul umana balna dapi watpi latangka balna muih mining balna kuma kung bangwingka balna asangni kau 183

alas balna Wtyu kau yulna man bik ka yawanaka kau laih dadang, dapak alas balna sirihka waihna takatna kau, yapa
yak yawarang kat yangna man aisau man laih yak yabai. akatka balna isau lawangkau suhpang dadang.
Wtyu raudi yultang kapah aisau man na karak yawaring D wk aisau dadang yamnaka wanaka wlik, yakasa bik
atang dadang, dapak alas balna at bungna yawana kau ya- kalbaunaka dapak andih kalbauna dka balna yak ti tt-
lkana balna dapi kat alas balna yal balna karak it rihwadasa na kau, kaldahna lapna as wlakwangh dadang m tarat
dadang kalbauna as kau, yapa kau at lakwi wana. kaupak yaka lapkanah raudi nkawalh kau tang dadang.
Al baraska pahka kau wna dapak d wayaka asbik yamdasa Yapa kau Ulwa muihka almuk balna ya subitdana dadang,
dis lwana dapi bai yawana kau alas balna paras waupi mdi kau bik yaka asangkadak ya Awawak waska sah bun-
yulna; al atdam katka d m yultasingna lwikdana atna gpi yawai kau bangka aslah dadang katka lapnah raudi b
yapa dapi kaltakatna wauna dadang, nawalh kau kumhpi. yamti dapang, d sika as Ulwa muih ka almuk balna talna.
Suin as dapak kaldahna kau alas balna labakatna kau (Kandler Santiago, 1988)
nakawalh daika yapu as takat kau sirihka palka wai tung Transmisin oral de abuelo a nieto
184 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

a l, formaron las siete familias. Pero este sukia no quiso familias muchos ritos, magias, encantamientos y trucos
vivir dentro de la comunidad, sino que vivi al otro lado para que lograran defenderse de todas las amenazas que
del afluente principal de la comunidad. En esto, llegaron pudiesen acaecerles en sus vidas personales o familiares.
dos sukias ms cuyos nombres eran, Tapa Baras y Tapa Pau,
(que en espaol significa, Oreja Negra y Oreja Colorada). Las seis familias que recibieron estos conocimientos fueron
las siguientes: Palmistan, Julin, Crimins, Lalahka, Simn,
Los dos sukias que llegaron despus, Tapa Baras y Tapa y Walter Ramn. A Crimins le ense a bucear sin equipo
Pau, nadie supo de dnde haban aparecido. Cada uno de de buceo; por eso Crimins se meta debajo del agua por
ellos tena su lugar donde vivir, pero no vivan dentro del muchas horas, inspeccionando todo lo que hay en el ro.
pueblo. Haba uno que viva en un lugar llamado Siri-siri.
A Julin le ense a leer el futuro de todas las cosas que le
Tapa Baras es el otro sukia que no quiso vivir en la comuni- pueden ocurrir al pueblo ulwa. Muchas personas llegaban
dad, porque pensaba que vivir entre muchas personas no donde Julin a preguntarle sobre el futuro, y l predeca,
le permita la comunicacin con los seres sobrenaturales. acertando muchas veces en sus predicciones. Inclusive
Estos mismos sukias practicaban el dikutna. (Esto significa los cazadores, los pescadores, los jugadores, y otros por
hacer magia contra grupos de personas que viven muy lejos, el estilo, recurran a Julin para conocer su futuro, y lo
y para lograr esto, el sukia aglutinaba todas las enfermeda- lograban conocer.
des que padeca su pueblo y las enviaba a otro pueblo; a
su vez, el sukia de este pueblo haca lo mismo contra otro.) Walter Ramn recibi la enseanza de ser solidario. Este
hombre se dedic toda su vida a ser solidario con la gente,
Una de las caractersticas de la forma de vida de los sukias y todo el pueblo reconoci el don que tuvo Walter Ramn,
era que no tenan relacin con ninguna mujer. Para ellos porque ningn problema poda pasar sin que l lo resol-
la mujer era como un obstculo que les perjudicaba en su viera.
funcin. Es decir, que todo lo que ellos hacan dependa
de la inspiracin de un ser supremo abstracto y, para esto, Luastin Simn era en ese entonces muy pequeo y, por lo
ellos tenan que mantener su pureza. Como la mujer debe tanto, el sukia no quiso ensearle absolutamente nada; en
padecer su menstruacin cada mes, esto era destructivo cambio, a Palmiston, le transmiti el don de ser valiente,
para su funcin, por lo que algunas personas se imagina- poderoso, y apto en todo. Por eso a este seor nadie pudo
ban que estos sukias convivan con las sirenas de todos los ganarle; en todo los trabajos y tareas l prevaleca.
afluentes menores.
El otro era Lalahka, un hombre bien humilde y solitario, que
El sukia Kungmak Pau (Labio Colorado) fue el lder principal casi no hablaba con nadie, pero en sus movimientos era
de los ulwa por muchos aos; l ense a las otras seis ms gil que un gato; un trabajo de cinco das l lo haca
Tisi, yul umana balna dapi watpi latangka balna muih mining balna kuma kung bangwingka balna asangni kau 185

Watyu balna yulkana

M
maka balna 1853-1898 balna kat yapa kau Wtyu Wtyu balna ya muih balna karak mdadasa alas balna wlik
balna bs bang dadang as ayangka ya Kungmak midadai dadang; kat muih isau ya ala balna kau ya alah
Pau, Tapa Baras dapi Tapa Pau; Kungmak Pau laih yapa taldai dadang bahanh.Katka di luih takat kau Wtyu
Wtyu sik ka palka muih luih ya alas kau pumdai dadang, Kungmak Pau takat kau laih wk aisau dadang, Wtyu as
dapi Kungmak Pau ai yultai balna ya luih rauka bungpai dasika dadang, Wtyu wk balna Dkutna balna sihdai kau
dadang, dapi alas muih balnba karak mda sa nahas wk alas atak Awawak asangka kau lakwasa dadang, katka biri
kau mdai dadang. sihpak yawai kau laih lakwi di dutka muih kau katnatya
dadang asang wk kau. ka dka balna bungpai kau muih
Wtyu wk balna witka kau wna ya alas balna yaupak balna ya amatdanaka wlik atdai dadang.
wna pan muih asbik kanglawadasa dadang, katka m as
muih balna talna kau bang dadang. As ya Tapa Baras atdai Wk ya Wtyu balna ya yal aisau wlik dadang, katka muih
dadang, alas laih was baka mdi kau ayangdai Siri siri atdai balna as as yuldai dadang wtyu balna ya was sirau balna
yau mdai dadang, mdi mka kau laih yaka waska bak ya karak kalwatah atdai ati yuldai dadang; katka itka yapa
ayangka Dma Wallin waska baka ayangdai. atnaka kat alas balna ya muih as karak bik mdanakana
waldasa alas wlik atdai dadang.
ka wtyu ka ka, muih kau alas laih d dutka katnatsa da-
dang muih kau umhpai dadang muih wana balna wtya ka watyuka Kungmak Pau ya asang w yakna paskau alas
kau, dapi d wk balna kau bik isau umhpai dadang, katka bik Wang dadang, alas ya mmaka isau palka tunak muihka
Kungmak Pau raudi waltasa dadang alas balna kau, yapa wang dadang, yapa bahanh umana kau muih balna wna
bahanh tak asang kau wasa dadang. kau, muih almuk balna ampas ya d watah atdai dadang, ka
dka yuldai ya, apa: muih ting askau as wna dadang yaupak
Wtyu wk as dadang ayangka Tapa Pau, alas bik muih aska ya alas dadang Kungmak Pau Wtyu yapa, wk balna
kau d katnatsa dadang muih isau kau umhpai dadang, ya ayangkana: Palmistan, Julian, Crimins, Lalahka, Simon
katka alas kau bik Wtyu Kungmak Pau raudi waltasa talya dapi Water Ramn. ka muihka balna dadang ya ampas ya
dadang, yapa nakabah atak asang kau awasa dadang, ka Wtyu raudi dkana atang dadang, takatna talnaka, Crimins
watyu ka balna ya papanh yulka yawi wang kau iri lukdana kau atang dadang was umitdanaka dka, yapa bahanh muih
muih as bik kanglawadasa ayauh yawana pan. almuk Crimins ya m luih kau was kau awi tungwai dadang
186 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

en media hora. Tambin pareca ser un hombre muy ocioso


porque casi no se mova, pero al doblar una esquina, de
Los huesos de bakra
pronto nadie poda verlo, se desapareca por completo.

H
Por eso se cree que a l no le gustaba andar con nadie, y aba una vez, en el ro grande de Matagalpa, que se
se mantena solo todo el tiempo. murmuraba de un hombre demonio, que invitaba
a los hombres cada vez que tenan que salir de
Los conocimientos y saberes que el sukia haba entregado viaje. En esta ocasin, los hombres se encontraron con
a estas familias tenan un propsito: Todo lo entregado fue algo desconocido. Mientras viajaban oyeron una voz rara
para que se defendieran en momentos difciles, o por si se diciendo que tena alimento preparado para ellos. En los
les presentaba alguna amenaza no tuvieran que darse por viajes anteriores que haban hecho no hallaron otras per-
vencidos, y utilizaran todo esto para su propia defensa. sonas en el camino, pero esta vez los hombres decidieron
presentarse ante quien los llamaba tanto. El desconocido
Antes de la llegada de los misioneros Moravos, el sukia era una persona muy extraa, pero hablaba la misma lengua
prepar una cena invitando al pueblo y dijo: Quin quiere que ellos, y por esto los hombres tenan mucho miedo de
seguir a su lder? El pueblo respondi: nosotros. Entonces, negarse a hacer cualquier cosa contraria a las posiciones
invito a los ulwa que decidieran por su propia voluntad: se y condiciones que este personaje les impona, por lo que
podan quedar si no queran irse con l, y tambin podan les pudiera hacer. Era un ser muy feo, pero en sus maneras
irse con l los que quisieran hacerlo, y la mayora de los era muy amable. Nadie saba el objetivo que persegua.
ulwa se fueron con l. Pasados algunos das, se escuchaba Al instante, ofreci viandas. El ofrecimiento era carne de
como que debajo de la tierra salan sonidos extravagantes, lagarto, de jabal y de tortuga. Esto era lo que consuman
sobre todo en las noches, y la poblacin entera crea que las personas que llegaban al lugar de este personaje.
eran los que se haban ido con el sukia los que hacan ese
alboroto bajo la tierra. Aunque tenan mucho miedo, ellos empezaron a disfrutar
Relata: Kandler Santiago de lo que les ofreci este ser desconocido, pero en cuanto
vieron su rostro notaron que de los ojos le brotaban llamas,
y entonces les dijo: cualquier persona que quiera pasar por
este ro debe parar y comer de lo que yo ofrezco, quienes
no cumplan con tal disposicin sern muertos segn mis
juicios, recalc el personaje; y tras esto, dijo que se retiraran
y as lo hicieron.
Tisi, yul umana balna dapi watpi latangka balna muih mining balna kuma kung bangwingka balna asangni kau 187

d balna was paskau ai bang ya watpi tali, bilam balna ya Aka dika balna watyu raudi atang dadng ya pumnaka sikka
witpai pan yapasabik ai dka balna bangya tali. karak atang dadang alas balna takatna talnaka, asangkana
takat talnaka, dikana yamka balna takat talnaka, yapa yapa...
Julian kau tang dadang yan ai bungparang ya talnaka dka,
yapa bahanh, Julian ai yultai yakat yamdai dadang, kapak ka Aka balna luihya lawiyawang dadang mdi kat Muravian
ya Julian raudi wahai manna yan laih d itasamanna atrang muihka balna papanh yulka ihwi na kaupak, Wtyu balna
ati yultarang kau alas balna yawadasa mdadai dadang kat bik Awawak asangka ya luih dapi lukdana muih asbik kan-
rauka bungpai dadang bahanh. glawadasa, yauh yawana pan, katka d as muih almuk balna
pumdai mdi maka kau bik yapa, yaka ya ka: Wtyu ya m
Water Ramon kau d atang dka balna ya laih asung yamka as kau muih luih upurti ihi dapi apa yultang dadang: muih
atnaka dka atang dadang, yapa bahanh Water Ramon ya balna manna muih wk tingka kau bangwaramna, muih
muih luih kau asung yamka atnaka sumaltai dadang, ai wk balna yulka dahramna, yang laih at yawayang bahanh
di dutka balna bungpi atrang bik muih almuk Walter ya manna wai asungmana luih karak uskit wputimna laih mi-
asung ya yamka yapa muih karak bik kalbildasa yamka ning kalpakti yak yawarang, tak muih isau palka alas kau
wlik atya dadang. yulna awih mining usmat wwarang atna kau pukka aslah
ihi luktang dadang yauh yawana pan muih kanglawadasa,
Luastin Simon laih kanas baka dadang bahanh alas kau katka m as as kau muih dahdai dadang asang anakatkau
di atasa dadang. Palmistan kau atanga dadang al palka muih waudai dadang, kataramah waupai dadang, d isau
atnaka dika muih as bik alas takatkau lawanaka dika aisau wayaka balna dahdai dadang, dapak muih almuk balna
dika yapa bahanh Palmistan ya al palka dadang; damas ka pumdai yaka ya wtyu muihka lukdana balna ya, wayakana,
tusnaka kau, di balna walnaka kau, iranaka kau, di ampas yapa bik Wtyu raudi yultang dadang muih balna kau, m
kau ataramya Palmistan laih al dadang. as kau manna kau muih dutka mna katatdarang kau, yak
asa bik mana waraudarang kau yang na watdi wring na
Lalahka laih al makunka palka dadang muih muhkana kau, mana umhna, yapa Wtyu ya yultang dadang, yapa bahanh
katka muih taldasa kau alas di sirihka yamtai dadang, al as mdi kau bik muih as as balna wai kanglawadai ya pumdai
kanas sirika ya alas atya dadang, damaska kau yawai kau, Wtyu ya m as warang, Awawak asang ka kapahkau tak
muih taldak kau uba palka yawai tung atya dadang katka subitna. ka luih bungpang ya Muravian muih ka balna
tarika as kau taridadi kau muih muhkana kaupak luk dai kanas wdasa kau, bung pang dadang.
dadang, yapa bahanh alas walik tungwai dadang, muih (Kandler Santiago) Fecha de encuesta
karak tungwasa.
Por: Leonzo Knigt Julin (1988)
188 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Tras todo esto, mientras se retiraban, el personaje grit a Cuando los viajeros retornaron a su lugar de origen, se reu-
los viajeros que sera mejor que no traficaran por esta ruta nieron con otros compaeros, con el objetivo de planear
nunca, salvo si le notificaban previamente su intencin de algunas cosas de importancia acerca de lo ocurrido en el
hacerlo. Los viajeros interrogaron a su jefe Kungmak Pau (el camino, sobre todo con el supuesto demonio. El primer
sukia) acerca de quin era ese hombre que abusaba tanto punto del cual tenan que partir era lidiar contra el demo-
de ellos, y el sukia les respondi: ese hombre extrao no nio, porque pensaban o crean que el supuesto demonio
es una persona como nosotros, sino que es un demonio, podra ocasionar ms tarde muchos problemas para los
y llegar un da en que este demonio desear devorarnos familiares y contra los que viajaran.
a todos nosotros.
Tisi, yul umana balna dapi watpi latangka balna muih mining balna kuma kung bangwingka balna asangni kau 189

Umis dapi nah karak

M
as dadang, Nah as lau dadang asang
as kau lihwan isau palka watah da-
dang katka alas kanglawasa dadang
ai kau yaka lihkawanya yamyamnaka ya,
dapak alas d kalka arungka balna luih
pak kuitang dadang; yaka paskau umis
bik yawang dadang, dapak pp labaka kau
al as sak dadang ya raudi yultang: Man ai
ti wyam man kau muih m kuidasa ka?
Man ya d kalka arungkasaman, yapa tak,
mdi laih umis daika, pa yultang awih
yang d kalka arungka laihsayang katka
naki ka talah slu balna naka na yapa
190 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

Las decisiones que tomaron los ulwa se debieron a que iba devorar a todos si se descuidaban. Los siete hombres
haban hecho muchos sacrificios en sus viajes en cuanto a le dijeron que estaban preparados para lidiar en contra
la bsqueda de tierras frtiles para sus plantaciones y otras del mal hasta el lmite: No vamos a permitir que nos corra
experiencias, y con este demonio todo sera un esfuerzo en y que se burle de nosotros, demostraremos con valenta
vano. En su reunin declararon, adems de sus decisiones nuestra posicin, dijeron.
en contra del demonio, que si no haba libertad preferan
morirse todos con sus familias para evitar preocupacin Entonces, se metieron en la montaa a hacer una canoa
dentro de ellas. Dentro de su inquietud haban urdido un que fuera capaz de moverse rpido con los remos para
plan alternativo: preparar otros cayucos para toda la familia as pasar sin permiso alguno. Tambin planeaban algo
dado el caso de que no pudiesen imponerse en la lucha. importante: que sin el sukia no iban a moverse a ninguna
Es decir, si sus planes fracasaban, porque solamente eran parte. Es decir, l tena que estar con ellos, fuera malo o
siete personas, entonces hubieran lidiado con las familias bueno. En esta propuesta no tenan a ninguna persona en
enteras para morir todos o ganar la batalla. Tenan que contra. Comenzaron a hacer el bote de madera y lo dejaron
construir cayucos ms grandes, porque con los que con- secar por seis meses en un lugar seguro. Mientras tanto,
taban no podan trasladar a toda su familia. Adems, ellos preguntaron al sukia si l estaba dispuesto a emprender
pensaban que no iban a poder resistir contra el demonio, el viaje con ellos y este les dijo que s, que ira con ellos.
pero estaban dispuestos a enfrentarlo, ya fueran vivos o Entonces, salieron de viaje para enfrentar al demonio. Eran
muertos. siete personas, incluyendo el sukia.

A medida que pasaba el tiempo, los hombres que viaja- Los siete hombres emprendieron el viaje avanzando hacia
ban se dedicaron a or al sukia, y acatar todo aquello que el Este lentamente y con mucho esmero. El cayuco estaba
pudiera decir sobre lo planeado. Tambin, se basaban en bien seco y liviano, capaz de enfrentar cualquier eventual
lo que dijo el supuesto demonio con respecto al viaje que situacin que ocurriera en contra de su voluntad. Tenan
realizaban que tenan que parar y presentarse ante l en cuenta que el supuesto demonio estaba en su camino,
y disfrutar con lo que l ofreca. Mientras tanto, uno de pero llevaban una posicin firme de no obedecer a su
ellos insisti en interrogar al sukia (Wtyu) sobre el viaje, llamado y de pelear en su contra hasta el fin. Ciertamente
y ste les dijo que podan emprender el viaje, pero que que los viajeros eran valientes, no tenan miedo de nadie
deban de pasar rpidamente al llegar al punto donde ni de nada. El demonio, como siempre, tena su cuerda
mora el demonio. Los viajeros tenan mucha fe en el sukia detectora sobre el ro. Los viajeros al acercarse trataron
Kungmak Pau, porque todo lo que l predeca, as suceda. de palparla, lograron agarrarla, la levantaron con mucho
En esos tiempos no haba sacerdotes de ningn credo reli- cuidado y pasaron tranquilamente. Como era de madru-
gioso, solamente el sukia prevaleca en todas las cosas del gada pudieron ver qu o cmo era esta supuesta cuerda
diario vivir de la gente. El sukia reiter que el demonio los detectora invisible. Cuando pasaron y ya iban aproximada-
Tisi, yul umana balna dapi watpi latangka balna muih mining balna kuma kung bangwingka balna asangni kau 191

watahyang bahanh yang bik wikda nah ai yultarang pan Asung katpangka (moraleja)
dahna, yapa tak al ya d yultasa yapa dapak lwang dadang.
D luih paskau wayamkau muih isau dangmat yuldai.
M wk kau buna Nah ya kuitang dadang d limdingka balna
luih pak kau, d balna kalka arungka balna kau ai yultida ya Wk ya muih luih paskana kaupak alas bungpi tungwaya-
kankanaka yulka; kalah taldak umis daika tunak palka kau, mkau, yapa bik dwak m yuldai, ka asangka kau muih as
yawang lauka, mdi laih al daika bna kuiti dahya, man ya bik mujih asung nauka yamnaka aisau bahanh, yaka mka
aiman pih? D kalka arungka balna kuitang kau man lauman kau muih balna ya talam rauka umhnama kau umhpa, katka
dai dapi mdi laih bna d lipinka karak balna kuitida kau yapasa bik dapah alas balna taldarang ai yamdarang ya.
man bik bna wdam? Umis raudi al kau, awih yamka man Por: Leonzo Knight Julin (1989)
laih d kanglawasaman bahanh kanas yul yultidahyam,
katka yang bik limdayang, dapi umis daika limdi al yau
kangkatang, dapak al ya kanas d yulnaka aisau dadang.
192 Cuentos, leyendas y tradiciones indgenas del Caribe nicaragense

mente a dos kilmetros de distancia, trataron de hostigar ro Grande. Entonces vieron un relmpago que baj del
al demonio burlndose de l, gritando: Pensaste que fuiste espacio directamente hacia el demonio, e hizo desaparecer
muy hombre, pero te engaamos!. Esto lo repitieron tres por completo a este extrao personaje.
veces. Al cabo de pocos minutos vieron que el demonio
los persegua sobre un lagarto. Esto los anim a remar ms Entonces los seis hombres se prepararon para luchar con-
rpido; el bote les ayud mucho porque era de cedro real tra el demonio, pero el sukia les dijo que no tratasen de
bien seco y liviano. En esto el sukia Kungmak Pau les advirti hacer otra cosa, sino solamente canaletear para que no
que el demonio se acercaba ms y ms, y que remaran con los alcanzaran. Los hombres se alegraron al ver que el
toda fuerza. Cuando volvieron a ver comprobaron que en demonio haba desaparecido, y dijeron que si no hubiera
verdad se les acercaba. sido por el relmpago los hubiera devorado a todos ellos.
No pudieron hacer nada ms porque tenan que regresar a
Los siete hombres empezaron a prepararse con las armas sus lugares a contar la historia del viaje, pero como estaban
que tenan a mano para batallar en su contra. El sukia les dijo muy cansados tenan que pernoctar esa noche en algn
que no volvieran a ver hacia atrs y que procurasen remar sitio no muy lejos del lugar.
sin descansar; que si no lo hacan, el demonio los alcanzara
y los devorara a todos. Existe un bejuco que ellos llaman Al da siguiente vieron que haba sucedido algo extrao en
winkurh-wahka. Este bejuco transmite energa, y el sukia medio del ro: se haban formado dos isletas donde antes
haba orientado que se lo colocasen en los antebrazos y en era solamente una faja a la orilla. Los hombres pensaron
las piernas. Esto era importante para que cada ulwa pudiera que el rayo la haba dividido. Las isletas se encuentran en
resistir; les serva para la guerra, y tambin para no cansarse. este lugar en la actualidad. Esta parte del ro es bien honda
Al colocarse este bejuco alrededor de sus cuellos sintieron y se denomina Blue Hole (Hoyo Azul). Desde ese entonces,
al instante como si algo les hubiera fortalecido y siguieron el lugar donde viva el demonio lo denominaron Bakra
remando ms fuerte que nunca, hasta que pasaron el cao Wakalka (en miskitu: Bakra Dusa).
de Karawala. No se dieron cuenta por el apuro que llevaban, Relata: Kandler Santiago, (Awawak 1988)
y de pronto se encontraron casi en la desembocadura del

You might also like