Professional Documents
Culture Documents
FkksMD;kr xhrkKku
o v/;kRe
3
rks fopkj d: ykxrks- foosdh ek.kwl R;k xks"Vhacy Kku o
mik; 'kks/kw ykxrks- xhrse/;s Li"V mik; lkafxrys vkgsr] i.k
Hkkjrh;kauh rs
4
foosdiwoZd u okijY;keqGs lrr ikjra;k[kkyh xsys- vfgalk] lfg".kwrk]
deZdkaM ;kauk vokLro egRo nsu HkDrh;ksx] lU;kl;ksx djrkauk
ns'kkrhy yksd xjhc] xqyke gks ykxys o uarj vU; fopkj ekxkZr
<dyys xsys- ;koj xhrsrhy fu"dke deZ;ksx Hkkohi.ks okijyk
vlrk rj Hkkjrh;kapk iwohZek.ksp mRd"kZ >kyk vlrk- i.k fu"dke
deZ;ksxkpk vFkZ R;kauh QDr Lor%yk tx.;kiqjrs vUu feGkys rjh
cl] vlk ?ksu loZ lektkyk] ns'kkyk xfjch o nq%[kkP;k [kkbZr yksVys-
v/;kRe deZdkaM R;kauk okpow 'kdys ukgh- vkiyh drZO;s O;ofLFkri.ks
ikj u ikMY;keqGs gs loZZ
>kys- fu"dke deZ;ksx djrkauk Fke vkiyh drZO;s o vf/kdkj letwu
?ksu rs pks[ki.ks ikj ikMys ikghts- n;siksVh o vfgalsiksVh R;kauk rksMrk
dkek u;s- Lor% ;ksX; Kku ?ksu nql;kauk i.k ;ksX; Kku] ekxZn'kZu fnys
ikghts-
05
xhrsrhy dkgh lKkapk lksik vFkZ %&
lU;kl %& KkuklkBh] eks{kklkBh loZ dkgh lksM.ks] oklukapk R;kx]
Kkujfgrkus KkuklkBh dsysY;k dekZapk R;kx-
dke] dkeuk %& dks.kR;kgh xks"Vhaph&fo"k;kaph bPNk] r`".kk gsp loZ
vuFkkZaps dkj.k vkgs- dke 'keyk ukgh fdaok frca/k dsyk rj iw<s ks/k] }
s"k] nq%[k oxSjs iki gksr tkrs-
xq.knks"k] lalkjkps nks"k %& 'kksd] eksg] eRlj] vkGl] vKku] vga]
dke] ks/k] drqZRokfHkeku] eeRo oxSjs-
eh o ek>s %& ,[kkn;k oLrwoj vkiyk eksg] se ok vf/kdkj] tls gs
ek>s
?kj] ek;k dekbZP;k oLrw] eh dke dsya] ek>s ukrsokbZd oxSjs- gs eeRo
ok vgaHkko lksMkos exp ek.kwl ca/kukrwu eqDr gksrks- ^eh* rwu dkeuk gksrs-
drqZRokfHkeku %& ,[kknh xkss"V eh dsyh ok djrks; vlk vgadkj- eh drkZ
vkgs vlk vfHkeku-
desZ %& vgaHkko oxSjs xq.knks"k idMqu dsysyh dkes Eg.kts desZ- rh iwoZ
LoHkkokus ok bZ'ojkP;k ek;sus dsyh tkrkr-
Lo/keZ %& vkiY;kyk vf/kdkjkus] vkJe oxSjsP;k eqGs feGkysyh dkes- gh
drqZRokfHkeku lksMwu dsyh tkohr-
yksdlaxzgLFk desZ %& yksdkauk lUekxkZyk yko.ks] ;ksX; fn'kk ns.ks] Kku
ns.ks] lektkP;k fodklkph dk;sZ dj.ks-
bZ'ojfR;FkZ desZ %& desZ bZ'ojklkBh t.kw R;kP;k uksdjkek.ks kekf.kdi.ks
dj.ks] desZ Lor%lkBh uOgs rj bZ'ojlknklkBh dj.ksss-
=hxq.k %& lRoksxq.k] jtksxq.k] reksxq.k- ;kuh loZ txr O;kiysys vkgs vls
dfiykpk;kZauh lkafxrys-
tjk %& Egkrkji.k-
Hkwrs %& thohr oLrw-
vO;;] v{kj %& tks d/kh lair ukgh] [kpZ gksr ukgh-
lka[; %& fo}kuh] Kkuh-
6
uhR;] lr~ %& ts usgeh vlrsp] T;kpk d/kh uk'k gksr ukgh mnk- vkRek-
7
vlr~ %& ts u"V gksrs] FkksMs dkGp fVdrss- mnk- lq[k] nq%[k] 'kjhj-
iapHkqrs %& gh vksadkjkrqu cuyh- tls vksadkjkrqu vkdk'k] vkdk'kkiklqu
ok;q] ok;wiklwu rst] rstkrqu vki ik.kh] o vkikrqu i`Foh cuyh-
fiaM %& vkiyk LFkqynsg gk iapHkqrkapk] lq{ensg oklukapk] dkj.knsg
vKkukpk] egkdkj.knsg Kkukpk vlrks-
LFkqynsg %& gk iapHkqrkaiklqu gkMkekal oxSjsapk cuysyk vlrks- R;kph ikp
Kkusaf;s & dku] ukd] MksGs] ftHk] Ropk ikp deZsf;s & rksaM]
gkr] ik;] tuaf;s] xqn ;srkr-
lq{ensg%& var%dj.k Le`fr] okluk] eu nksyk;eku ladYi fodYi]
cq)h fu'p; dj.ks] fpRr y{k ns.ks] fparu dj.ks] vgadkj vfHkeku
dj.ks] ek;koh ^eh*-
leRo %& loZ Hkwrs] cze] vkRek ,dp vkgs- fe=&'k=w] iki&iq.;]
fuank&Lrqrh] ekrh&lksus] f;&vf; oxSjs leku vkgsr] lokZr ,dp
bZojRo vkgs] vls letwu lq[k&nq%[k] jkx&}s"k lksMwu |kok- Kkukus leRo
,dRo vkY;kus Hkk"kk] /keZ] ns'k] ek>s&rw>s oxSjs ca/kus rqVwu iMrkr-
;ksx{kse %& vkiY;kik'kh ulysys vUu] oL=] fuokjk oxSjs feGfo.ks
Eg.kts
;ksx- o rs feGfoY;koj R;kph j{kk dj.ks Eg.kts {kse- bZ'ojp lokZauk mRiUu
djrks] j{k.k djrks] rkjrks o 'ksoVh ekjrks ok 'kfjj Fkdwu u"V gksrs] Eg.kwu
vkiY;k thouekph fpark vki.k u okgrk bZ'ojkykp |koh- tls
xkMhe/;s vki.k clyks vlrkuk cjkscjps vks>s MksD;koj Bso.;kr
dkgh vFkZ ukgh R;kpizek.ks loZ izkf.kek=kauk pkyuk ns.kkjh
Hkxoar'kDrh vlrkuk vki.k loZ fpark lksMwu rhykp 'kj.k tkos-
drZO;s o vf/kdkjkus feGkysyh %& gh R;sdkph FkksMhQkj osxosxGh
desZ
vlw 'kdrkr- gh foosdiwoZd fparukOnkjs letwu ?ks.ks Qkj egRokps
vkgs- o;ksekukek.ks] LokHkkfod ifjLFkhrhus ok vkJekek.ks gh cnyrkr-
tls fo|kFkhZ n'ksr fo|k ?ks.ks drZO; vkgs] vkbZus eqykaps laxksiu dj.ks]
f'k{kdkus fo|kF;kZauk pkaxys oG.k yko.ks] dkjdqukus dkekrys fg'kksc
pks[k Bso.ks] f'kik;kyk vf/kdkjkus feGkysys deZ Eg.kts
pksjkauk idM.ks oxSjs- vki.k T;k lektkr ,d= ok<rks] jgkrks
R;kcy
lektksi;ksxh desZ dj.ks gs ns[khy vkiys drZO; vkgs- rlsp fulxkZckcr
i.k vkgs- Lor%P;k 'kfjjkps] eukps vkjksX; pkaxys dj.ks gs ns[khy ,d
drZO;p vkgs- vk/;kfRed thou gs ns[khy ,d drZO;p vkgs-
R;sd ckcrhr drZO;cq/nhus deZ dsY;kl drZqRokfHkeku tkrks o gGwgGw
fpkeu 'kq/n gksr tkrs- rlsp desZ bZ'ojkyk viZ.k dsY;kl QGkph
vklDrh tkrs-
8
R;keqGs eu ikyVrs- fpkkojhy gh chts ?kkyo.ks Eg.ktsp fpk'kq/nh
>kY;koj eu
,dkxz gks 'kdrs- gs loZ foosdcq/nhusp ;Ru dsY;koj 'kD; vkgs-
varZeq[k gks.;kusp foosdcq/nh ;srs- ekuokyk feGkysY;k xr foosdcq/nhpk
;ksX; okij o ljko gkp bZojkus fnysyk] ek;siklwu lqVdk feG.;kpk
vkkspk fdj.k vkgs-
kjC/k&Hkksx %& Eg.kts iwoZtUekps QG- vkRek Lor% u ejrk ,d
'kfjj
lksMwu nqljs 'kfjj ?ksrks Eg.kts iquZtUe ?ksrks- R;kps dkj.k ifgY;k tUekr
bZ'ojkP;k ek;seqGs dsyh xsysyh osxosxGh desZ] R;kaP;kojhy vklfDr o
brj xq.knks"k- pkaxY;k dekZaeqGs iq.; feGwu dkgh dkG vkRek
mPpyksdkr lq[k Hkksxqu ijr pkaxY;k ;ksuhr] 'kfjjkr o mPp dqykr tUe ?
ksrks] Hkksx Hkksxrks o ufou desZ d:u Qy lap; djrks- okbZV
dekZeqGs okbZV 'kfjj feGrs o iq<s R;kyk vf; ?kVuk&vuqHko o rls
Dys'k Hkksx Hkksxkos ykxrkr- R;kP;k iki&iq.;kek.ks
fpklaLdkjkek.ks pkaxyk fdaok okbZV LoHkko gksrks o R;kek.ks
ufou pkaxyh&okbZV desZ gksrkr] ijr deZQy lap; gksrks o fpkkoj
laLdkj lap; gksrkr rs vusd tUe fVdrkr- gh lk[kGh rksM.;klkBh
fpk'kq/nh d:u ufou deZQy lap; u gks ns.ks egRokps vkgs-
iwohZps lafpr deZHkksx Hkksxqu eqDr Ogk;ps vkgs i.k kjC/k Hkksx
Hkksxrkauk lq[k&nq%[kkps laLdkj ?;k;ps ulrkr- LoxZizkIrh gk thokpk iq.kZ
fodkl uOgs rj CkzeLo:ik'kh feyu gks.ks gk gks;- ekuoh thoukrp gh
la/kh feGrs- ek.klkps kjC/k&Hkksx] ufkc cnyw kdr ulys rjh vkRek
gk Lora=] lk{kh vlY;keqGs( ek;sP;k Hkkok[kkyh gks.kk;k dekZek.ks ijr
kfjjklkBh ufou laLdkj Qy o ufou kjC/k r;kj gksrs- i.k R;kposGh
bZojbPNseqGs cq)hus ;ksX; rks cny vkiY;k fopkjakr] dekZr djrk ;srks-
ek;k %& ek;k Eg.kts Lo:ikpk folj- loZ tx] thohr gs lRo] jt]
re
;k =hxq.kkus fdaok xq.kkaPks fodkj Eg.kts jkx] }s"k] eksg oxSjs ;kauh eksghr
9
>kys vkgs- gs txr ts fnlrs tk.kors rs lrr dkGkcjkscj cnyrs
vkgs- loZt.k Lor%yk lq[kh&nq%[kh letr vkgsr dkj.k rs vKkuh
vkgsr- nsgcq/nh] vgadkj] papy eukps fopkj] dkeuk o dkG gh
ek;kp-
Hkxoarkusp gs osxosxGs xq.k cuowu ek;ktky dsys vkgs o loZ rhapk]
thokapk rlk LoHkko cuyk vkgs- R;k xq.kkaeqGsp vki.k desZ djr jgkrks
o thoukr] lalkjkr] iquZtUekr vMdq u iMrks- gs loZ mexqu tks
vkiY;k 'kfjjkP;k Kkusaf;kauk o eukyk rkC;kr Bsorks rks gh ek;k rksMqu
iq<s tk 'kdrks- vFkkZrp fpk'kq/nhus o ljkokus gss 'kD; vlrs- tsOgk
leRo ;srs] lokZapk o vkiyk vkRek o ijekRek ,dp vkgs QDr :is
osxosxGh vkgsr vls mexqu vkY;koj ek;k gVrs- fopkjkqU;rk gksrs-
10
;ksx %& ;ksx Eg.kts fof'k"V dk;kZrhy la;ksx] fuiq.krk- ;ksx
Eg.kts v"VkaxkP;k vH;klkus fpRrkyk] 'kfjjkyk 'kq) dj.ks- ;ksxklkBh
'kj.kkxrh] leRo o R;kxo`Rrh ikfgts- ;ksxkps rhu ms'k vkgsr] 1-
'kfjj] eu o Kkusaf;kaoj rkck feGowu R;kauk fujksxh Bso.ks- 2- vkiY;k
fpRrkph o dk;kZph 'kq)h dj.ks- 3- gs thou] txr T;kus fnys
R;kP;kcjkscj laca/k tksM.ks- gs ms'k Bso.ks izR;sd ekuoklkBh vR;ar
t:jh vkgsr-
osxosxG;k ;ksx Ik)rh vkgsr tls fu"dke deZ;ksx] Kku;ksx] /;ku
;ksx] gB;ksx] HkfDr;ksx oxSjs- vki.k vk;q";kr o;kizek.ks osxosxGs ;ksx
vH;klw 'kdrks tls fu"dke deZ;ksx x`gLFkkJekr] HkfDr;ksx mrkjo;kr rj
Kku;ksx vk;q";Hkj djrk ;srks fdaok dq'kyrsus] foosdcq)hus osxosxGs
;ksx ,d=Ik.ks voyacow 'kdrks-
v"Vkax;ksx %& 1- ;e 2- fu;e 3- vklu 4- izk.kk;ke 5-
izR;kgkj 6- /kkj.kk% 7- /;ku 8- lek/kh- v';k vkB p<R;k
ik;;k vkgsr- ;k jkt;ksxkus ekuoh thoukr 'kkarh o ijekuan feGrks-
dksk %& vUue;] izk.ke;] eukse;] foKkue; vkf.k vkuane; gs
vkiY;kHkksorh iapdksk vkgsr- vki.k R;kauk vH;klkus vuHkow
kdrks- vUue;dksk LFkwy kfjj-
izk.ke;] eukse;] foKkue;dksk lq{e kfjj-
vkuane;dksk dkj.k kfjj-
tkx`noLFkk iapdkskakpk vuqHko tM vkHkkl
LoIukoLFkk izk.ke;] eukse; dkskakpk vuqHko lq{e vkHkkl
lq"kqfIr voLFkk vkuane;dkskkpk vuqHko lq[kkHkkl
rq;kZ voLFkk ,dhdMs czekps Hkku rj nqlfjdMs fo'okps Hkku-
mUeuh voLFkk ^eh* vkRek vkgs gs nsf[ky foyhu gksowu fuo`Rrh rsp
foKku- vkRek ;k ikpgh dkskakuk tk.krks-
lRoxq.k %& gk fueZy] fu:ioh vkgs- gk jtks o reksxq.kkus dyqf"kr
>kysyk ukgh- i.k gk vkRE;kyk eh Kkuh vkgs] lq[kh vkgs] mikluh
vkgs vlk nsgkr cka/krks- foOnRrspk mPprspk vgadkj gksrks- iq<hy tUe
'kq/n yksd Eg.kqu ikikis{kk iq.; ijoMrs-
jtksxq.k %& jtksxq.kh ek.klkr lq[kkP;k lk/kukafo"k;h bPNk r`".kk vlrs o rks
R;kapk frhus okij djrks- jtksxq.k dekZP;k vklfDrus vkRE;kyk
c/n djrks- ;kr dke] ks/k oxSjs fodkj vkgsr- iq<hy tUe & euq";-
reksxq.k %& gk vKku] vkGl] fpkkpk y; ;kus vkRE;kyk cka/krks-
;kr foosd mjr ukgh- iq<hy tUe & i'kw] i{kh] fdVd] o`{k ok uhp]
fod` r euq";-
Eg.kts nq"dekZus thokph v/kksxrh gksrs rj Lk~rdekZus thokpk fodkl gksrks-
ri %& ,dp lk/kuk lrr d:u rki.ks- ea=] uke] ti ;kapk mPpkj
djrkuk rks dksBwu fu?krks ;kdMs uhV y{k ykowu R;k eqGkkh eu y;
dj.ks Eg.kts ri- lkscr J)k] 'kj.kkxrh] ,dRo] se] vkuan] r`Irh]
'kkarh vls Hkko vl.ks t:jh vkgs-
rr~ %& gs czekps uko- ;K] ri] nku o deZ djrkauk QGkph]
lr
drZ`Rokph] eksBsi.kkph] iq.;kph vk'kk u djrk bZ'ojJ/nsus ;kpk
mPpkj djkok- l`"VhiwohZ th ,dp lkk gksrh] rh vktgh vkgs] m|kgh
jkghy- lR;] Kku] vuar] vkuan ;k pkjgh xks"Vh T;kph y{k.ks
vkgsr o T;kP;kr dks.kR;kgh fufekkus ifjorZu gksr ukgh R;kyk ^rr~
fdaok ijekRek*] cze Eg.krkr- ns'k] dky] oLrw bR;knhapk uk'k
gksugh ts uk'k ikor ukgh rsp
12
^lr~* vkgs- rsp loZ O;kih vkgs- ek;sP;k uk'kklkBh v'kh vk.k[kh
pkj
egkokD;s vkgsr- 1 Kku czea 2 vga czekfLe 3
rRoefl 4 v;ekRek cze-
12
o.kZ %& czke.k] {kf=;] oS';] {kq gs pkj o.kZ feGkysY;k vf/kdkjkek.ks ok
xq.k dekZaoj voyacqu vkgsr- ex rs vf/kdkj tUekus vlks ok tUekuarjps
vlksr- euwuarj R;kaP;k eqykauk R;kaP;k dekZek.ks o.kZ feGkys ;kpk
vFkZ vxksnj o.kZ vf/kdkjakoj dekZoj voyacwu gksrs- lekt O;ofLFkr
pkykok gk o.kkZikBhekxpk ms'k vkgs- xhrsr loZ= le igk.;kpk
mins'k vkgs- R;sdkus vkiys deZ fu"dkei.ks ikj ikMk;yk lkafxrys
vkgs- fu"dke deZ ifo= vkgs o rs dj.kkjs i.k ifo= vkgsr] le
vkgsr- ;sFks o.kkZauk fo r :i ukgh i.k uarj LokFkhZ yksdkauh Hksn
fuekZ.k dsys- mPp o.khZ; tsOgk uhp deZ djr] rsOgk rs uhp o.khZ;kr x.kys
tkr rj uhp o.khZ;kauh mPp desZ dsY;kl mPp o.kkZr x.kys tk
ykxr] v'kh bfrgklkr vusd mnkgj.ks vkgsr- vusd fL=;kns[khy
cze fo|k tk.kr] ti&ri djr- vusd _"kh x`gLFkkJe
lkaHkkGr fo|kH;kl] fo|knku djr vktP;k ;qxkr QDr pkj o.kZ
gksrs-
[kqip <kscG Bjrkr] R;kaph la[;k deh iMrs- dekZek.ks cf?krY;kl
loZt.k feJo.khZ; >kys vkgsr ok lrr o.kZ cnyr vkgsr-
ok.kh %& ijk ok.kh gh ukHkh csach toG 'kq) 'kfDr LQqj.k
:ikr
vlrs- n;krhy var%dj.kke/khy lqIr Le`rh] fpRr laLdkj gs okluk
:ikr vlrkr R;keqGs rlsp Kkusaf;k}kjs xzg.k dsysY;k Kkukps
frchac var%dj.kkoj iMwu rh vFkZkpk vkdkj ?ksrs o rh i';arh
ok.kh curs rsOgk eu ladYi fodYi d: ykxrs- ok.kh iq<s daBkr
;srs rsOgk ukn:ikus ekr`Hkk"ksr fparu fu'p; d: ykxrs rsOgk
rhyk e/;ek Eg.krkr- iq<s rksaMkrqu rh 'kCn:ikus ckgsj iMrs
rsOgk oS[kjh ok.kh Eg.krkr- ;k ok.kh] ph k 'kq) Bso.;klkBh
lrr uke ?ksrys tkrs-
Kku&vKku %& Kku Eg.kts lR; tk.k.ks- Kku ek.klkyk le
cq/nhus]
drZO; cq/nhus] thoukpk phj vkuan] 'kkarh Lor% o nql;kauk
miHkksx.;kl f'kdfors- vKku Eg.kts ek;k] nsgcq)h- tsOgk vki.k
vkiY;kyk o 'kfjjsaf;kauk lq[k ns.;klkBh eukyk dkekyk ykorks]
rsOgk nql;kaP;k lq[k&nq%[kkaph iokZ djhr ukgh- Eg.kwup
,sdesdkr osxGsi.kk ;su nq%[ks fuekZ.k gksrkr- feGkysys Kku
13
vkpj.kkr vk.k.ks egRokps vkgs- R;klkBh /kS;Z] ;Ru o rRijrk ykxrs-
gs loZ v/;kfRed J/nsus lk/krs o R;klkBh ijr Kkup t:jh
vlrs- J/nk] fo'okl Eg.kts vKku uOgs- J/nsus eukyk fLFkjrk feGrs o
,dkxzrk lk/krk
;srs- fprh] vuqHko] foosdcq/nhus rksyqu ?ksrysY;k Kkukus fdaok
xq:aP;k ekxZn'kZukus J/nk ;srs] fo'okl ;srks o iq<hy Kku ?ks.;kph
r;kjh gksrs- Kkukusp bZ'ojkps egRo o xjt iVrs-
vkRek %& Eg.kts vkarfjd pSrU; ok 'kfDr- 'kfjj o baf;s vkiyh
dkes d: ykxyh dh Lor% uqlrkp lfei jkgwu igk.kkjk Eg.ktsp
"Vk fdaok lk{kh- gk lek/kh voLFksr vkgs- gk fuR; vkgs- Eg.kts
d/khp ejr ukgh- d/khp deh fdaok [kpZ gksr ukgh- QDr 'kfjj th.kZ
gksrs rsOgk gk 'kfjj lksMrks o 'kfjj ijr iapegkHkwrkr foyhu gksrs- vkRek
'kfjjsaf;kaP;k R;sd f;kauk ekU;rk nsrks- cq/nhpk lq[k&nq%[k] eksg
oxSjsapk vuwHko ?ksrks- gk Lora= vkgs- vdrkZ vkgs Eg.kts Lor%gwu
dkgh djhr ukgh- i.k nsg o bafa;kuk lkeF;Z nsu iks"k.k djrks-
'kfjjkrwu ;srktkrkauk 'kfjjkP;k bafa;kaph Kkusaf;s o var%dj.k ;kauk
vkiY;k cjkscj ?ksu ;srks tkrks o rs 'kfjjkr miHkksx ?ksrkauk okijrks
Eg.kwu nql;k tUekr eukoj] fpkkoj
>kysys laLdkj o vkBo.kh jkgrkr o rlk LoHkko curks- T;k
ek.ks ygku fu"iki eqys HkkaMh ?ksu Hkkrqdyhpk [ksG [ksGrkr]
R;kr jerkr] HkkaMrkr] jMrkr uarj [ksG laiY;koj HkkaMh Vkdqu fu?kwu
tkrkr fdaok nqljk [ksG [ksGw ykxrkr- iqohZpk jkx vkBoyk rj ijr
HkkaMrkr- R;kpek.ks vkRek gk HkkaMh Eg.kts 'kfjj ?ksu lalkjkpk
[ksG [ksGrks] miHkksxrks] 'kfjj Vkdqu ijr tkrks fdaok dkgh dkGkus
nqljs 'kfjj ?ksrks- ;k pkrwu rks eqDr i.k gksow kdrks-
vkReKku %& 'kksd eksgkP;k fuo`khps lk/ku vkReKku vkgs- gsp txkrhy
loZ Js"B Kku vkgs- vkReKku gs vanHkhRo] vfgalk] vekuhRo] {kek]
eukpk ljGi.kk] vkpk;kZaph o Kkukph mikluk ;k lk/kukauh feGrs- u
tUe.kkjk] u {k; gks.kkjk] u ej.kkjk vlk gk vkRek R;sd thokP;k
'kfjjkr vkgs- loZ= vkgs- rksp cze vkgs- fucZy >kysyh 'kfjjs
Vkdqu
14
vkRek ufou 'kfjjs ?ksrks R;kps dkj.k v'kq/n fpk ok jkfgysY;k okluk]
dkeuk o iqohZP;k dekZps Hkksx- vkRek gk Qkj tquk vkgs] fpjdkyhu vkgs
R;kus vkkki;Zar vusd 'kfjjs cnyyh vkgsr- rks fl/n vlY;keqGs
d'kkpkgh fo"k; gksr ukgh- R;keqGs tM ukgh Eg.kwu MksG;kus fnlr ukgh-
R;kyk Kkukusp tk.kkos ykxrs- ts fiaMh rs czekaMh ;k ukrkus Fke
Lo%re/kyk nso 'kks/kkok o vkRecq)h Eg.kts ehp rks vkRek ;kps lrr
vuqla/kku Bsokos] R;klkBh nsgcq)h Eg.kts eh rs 'kfjj gs vlR; vkgs
vls Fke tk.kkos ykxrs-
gs 'kfjj vlsi;Zar lq[k&nq%[k gksrs] 'kksd] eksg gksrks- i.k lq[k&nq%[k gs
vfuR; vkgsr Eg.kts dkgh dkGkiqjrsp vkgs- rs var%d.kkZps /keZ
vkgsr] vkRE;kps uOgsr- vkRek rj le vkgs] mnkflu vkgs Eg.kwu
vki.k i.k lq[k&nq%[k oxSjs leku ekuwu lgu djkos- lq[k&nq%[k] 'kksd]
eksg gksrks R;kps dkj.k iqohZP;k jkfgysY;k dkeuk Eg.kts v'kq/n fpk o
iqohZP;k dekZps pkaxys okbZV Hkksx- vkRek 'kq/n vkgs] vej vkgs
R;keqGs ej.k ikoY;kcy 'kksd d: u;s- rlsp desZ nsg baf;kaph vkgsr]
vkRE;kph uOgsr ex gs loZ dks.k djors\ rj LoHkko] vKku] bZ'ojkph
ek;k- R;klkBh ;ksX; Kku kIr dj.ks o R;kuqlkj Lor%yk cny.ks-
tlk bZ'oj Kku:i] vkuan:i vkgs- R;kyk xq.k] vkdkj ukgh- R;kek.ks
vkRek i.k vkuane;] foKkue; dks"kkr vkgs- HkksDrk vkgs drkZ ukgh-
R;kek.ks vki.k i.k vkiys eu] deZ 'kq/n d:u ?;kos- vkReKkukP;k
vuqHkokus ifjiw.kZ Ogkos ex loZ vkuanp vkgs-
R;kx %& dke] ks/k] }s"k] vga oxSjs nqxqZ.kkapk] baf;kapk vfrokij v'kk
dkgh xks"Vhaapk R;kx dsY;koj vkuankpk Hkksx feGrks- R;kx vkf.k
Hkksx ijLij fo:/n vkgsr] rjh R;kx dsY;kojp R;k mPp
vkuankpk miHkksx gksrks- foosd cq/nhus lq[kkpk R;kx u djrk
R;kP;k vklfDrpk R;kx djkok- txkP;k HkY;klkBh dsys xsysys
vlR; deZ
nsf[ky lR; gksrs- tjh Hkkjrh; laL rh R;kx.ko vkgs rjh Hkkjfr;kaP;k
HkY;klkBh R;kx Eg.kts ek.kwldhph] ns'kkph] /kekZph vkgwrh dj.ks uOgs-
16
fu"dke deZ;ksx %& gk xhrsr lkaxhrysyk vktP;k ;qxklkBh lokZr ;ksX;
vlk ;ksx vkgs- fu"dke deZ;ksx Eg.kts Kku ?ksrk?ksrk drZ`RokfHkeku] vk'kk]
17
QGklfDr lksMwu desZ dj.ks- ;ksx{ksekph fpark lksMwu yksHk] jkx] }s"k oxSjs
lksMwu leRo ;ksxkus feG.kk;k ok ;s.kk;k QGkph vk'kk u djrk
vkiyh drZO;s] vf/kdkj] desZ pks[ki.ks o rRijrsus dj.ks- vxnh bZ'oj
lUu Ogkok] eks{k feGkok v'kh ns[khy bPNk u Bso.ks- vkRE;kps
Kku >kY;koj vki.k drkZ ukgh gs dGY;koj vkiY;k nsgkdMwu gks.kk;k
dekZph QGs vFkkZrp vkiY;kdMs ?ksrk ;s.kkj ukgh- ,[kkn;k
ukVdkr ,d uV dke djrks vkgs R;kek.ks vkiyh Hkqfedk fuHkko.ks]
brj yksdkaek.ksp vkiyh desZ dj.ks
i.k R;kr vklDr gks u;s- ex QG feGkys dk; fdaok ukgh feGkys
;kpk eksg o fpark jkgr ukgh- uarj gGwgGw vkiys fpk 'kq/n o 'kkar gks
ykxrs- bZ'ojklkBh fdaok bZ'oj bPNsus] isus fpk 'kkar] 'kq/n gksu vkiyh
desZ] Lo/keZ dj.ks] Kku kIrh dj.ks] lektlsok dj.ks- thouHkj ;ksX;
KkuiwoZd fu"dke deZ;ksx dsY;kus lq/nk eks{k feGrks-
19
deZdkaM] O;Drhmikluk oxSjs xkS.k HkDrh vkgsr- i.k rh lksih vkgs-
fuxqZ.k bZ'ojkP;k Kkukuarj R;k loZO;kih] fuR;] vO;Dr] czekph
HkDrh dsyh tkrs- bZ'oj lxq.k HkDrh dj.kk;kaps dk;Z fl/nhl usrks]
R;kpk m/nkj
djrks- fuxqZ.k HkDr lk{kkr bZ'ojkykp kIr gksrkr- bZ'ojijk;.k gks.ks
rj
bZojkkh ,d:i gks.ks gkp eq[; ;ksx vkgs- Kku;ksx] HkfDr;ksx oxSjs loZ
;ksx 'ksoVh bZ'ojijk;.kkrp fojke ikorkr-
20
HkDrh;ksx %& ladVkr] nq%[kkr Hkxoarp vkBorks i.k fcu'krZ] R;kxiq.kZ
vgsrwd hrh Eg.ktsp HkfDr- HkDrhusp Hkxoarkyk 'kj.k tkrk ;srs-
R;klkBh Hkxoarkoj fo'okl] J/nk vlyh ikghts- fo'okl
;s.;klkBh Kku] vuqHko] fdaok xq:aps ekxZn'kZu t:jh vkgs- xjt
o 'kj.kkxrh iRdjY;kusp HkxoarkdMwu fdaok xq:dMwu Kkukph kIrh
gksrs- vkiY;k Hkkouk HkxoarkP;k HkDrhlkj[;k mPp dksVhP;k
dkeke/;s ykoY;koj vkiys eu 'kq/n gks ykxrs] xq.kkaps nks"k laiw
ykxrkr o vkiksvkip baf;kapk la;e gksrks- bZojkcjkscj tksMys tkrks
Eg.ktsp HkDr gksrks-
20
kFkZuk dj.ks Eg.kts nsokdMs 'kj.k tku dkgh ekx.ks] nql;kalkBh
ekx.ks- kFkZuk vgadkj] frjLdkj lksMwu djkoh- vgadkjkP;k iksVh n;spk
tUe rj sekP;k iksVh d:.kspk tUe gksrks- kFkZuk d:.ksus djkoh- nsokyk
izlUu dj.ks gs vkiys /;s; ulwu vkiY;krhy nsoRo
21
izdV dj.ks gs /;s; vkgs- eu ,dkxz gks.;klkBh QDr ijes'ojkps ok
vkiY;k vkoMR;k ,dkp nsokps /;ku o uke lrr ?;kos- miokl o ozr
oxSjs lk/kukauh eu n`< gksowu kfjjsanzh;kaoj rkck ;srks-
lxq.k HkDrh ok O;Dr :ikrhy Hkxoarkph HkDrh fdaok }SR; okn Eg.kts
bZ'oj o vki.k osxosxGs let.ks- ;kiq<ph ik;jh Eg.kts fuxqZ.k HkDrh]
fuZO;Dr HkDrh] ,sD;okn Eg.kts vki.k loZ o bZ'oj ,dp vkgksr- gs
rRoKku kphu vkgs i.k 'kadjkpk;kZauh rs ijr lq: dsys- ijes'ojkoj
se djrkauk vki.k R;kpsp va'k vkgksr gs letw ykxrs o loZ= le Hkkouk
;srs- loZ nks"k laiwu QDr drZO;] R;kx o`kh o ijekuan jkgrks- fpkkojhy
laLdkj ukghls gksrkr- Lor%P;k vkRE;koj vuqla/kku Bso.ks gh i.k HkfDrp
vkgs-
,sdrk ,sdrk loZ fopkj] Kkusaf;s o eu 'kqU; djkos] tls >ksih tkrkauk
eu 'kqU; gksu >ksi ykxrs] i.k bFks gs loZ lko/ki.khp lk/kk;ps vlrs-
;ke/khy oSKkuhd n`"Vhdks.k vlk dh] Matter is a solidified
energy
Eg.kts] ts ts vkiY;kyk fnlrs rs i.k mtkZp vkgs- rhyk wave,
vibrations fdaok ygjh vkgsr- rh papy kfDrph vkanksyus vkgsr- tls
'kCn] ukn ;kauk vkanksyus vkgsr R;kek.ks dk'kkyk vkf.k tM oLrwauk i.k
vkanksyus vkgsr- ;k loZ xks"Vh mtkZp vkgsr- R;kek.ks vkiys eu ns[khy
laLdkje; mtkZp vkgs- vkiY;k kFkZusrwu i.k mtkZp fu?krs- mtkZ
usgeh :i cnyrs- d/khp uk'k ikor ukgh- vkiyk vkRek i.k
QDr :i cnyrks] uk'k ikor ukgh- Every action has a reaction ;k
fu;ekek.ks vkiY;k fopkjakps] dekZps vkiY;kp var%dj.kkoj okluk
:ikus pkaxys okV iki iq.;kps laLdkj meVr vlrkr- R;kps kjC/k cuqu
iq<s rkh o` kh gksowu R;k
ufkckps Hkksx Hkksxkos ykxrkr- Big Bang P;k LQksVkrwu fo'o fuekZ.k >kys
vls foKku Eg.krs rksp rks dkjkpk ukn- fo'o fuekZ.k >kys vkgs rsgh
dkgh dkykus 'kkar gksbZy ijr gk e pkywp jkghy- vkiY;k mtsZps thou
i.k ;kp ekus pkyr vkgs- R;k mtkZ L=ksrkpk] bZ'ojkpk mtkZukn]
vkanksyus vkiY;k 'kfjjkr i.k vkgsr- lokZaP;k 'kfjjkr r'khp mtkZ vkgs-
rks ukn ekSukr ,dkxzrsus ,sdq ;s ykxrks- R;k uknkyk eqG L=ksrk'kh
tksMwu] tk.kwu eukyk 'kqU; djk;ps] eqDr djk;ps vkgs-
22
/;ku %& gs vkRelk{kkRdkjkps lk/ku vkgs- Kku feGowu R;kpk ljko
d:u] /;kukr fpkLFkS;Z djkos ykxrs- papy eukyk /;kukr fLFkj
dj.;klkBh nksu mik; vkgsr- ,d vH;kl rj nqljk oSjkX;-
'kkL=h; Kku ;qDr /;ku dj.ks Qkj egRokps vkgs- x`gLFkkJekr /;ku
dj.ks FkksMs
22
vo?kM vlrs- rj lU;k'kkauk loZ lksMY;keqGs lksis tkrs- fpk'kq/nhuarj
/;ku ;ksxkdMs oGkos- gGwgGw tkLr osG /;ku djkos- /;kukP;k
vxksnj R;kgkj Eg.kts baf;kaoj rkck rj /kkj.kk Eg.kts eu o
k.k ,[kkn;k xks"Vhoj fLFkj dj.ks ;kpk vH;kl Fke t:jh vkgs-
R;kgkjklkBh r`Irh ikfgts rj /kkj.kslkBh cGtcjhus osG ok<okoh
ykxrs-
,dkar] 'kkar] eksdG;k LFkGh Eg.kts lglk xkokckgsj futZu LFkGh
clkos- [kkyh FkksMs e oL= ?kkykos- dacjsiklwu eLrdki;Zar ljG jgkos-
MksGs v/kZoV >kdkos- iq.kZ >kdY;kl >ksi ;sbZy- fnl.kkjs n`"V]
;s.kkjs vkokt] Li'kZ] okl] Hkwd oxSjs dMs iw.kZ nqyZ{k d:u vkiyh n`"Vh
lgtrsus nksUgh Hkwo;kae/khy frl;k MksG;kdMs 'kqU;kr ykokoh- nksu
MksG;kae/khy
^frl;k MksG;klkj[;k* fiuh;y xazFkhe/khy laosnu'khy iznkFkZ] lq{e
izdk'k o osxosxG;k ygjh nsf[ky xzg.k djrks- vki.k esanqrhy fiV;qVjh
xzaFkhekQZr rhph {kerk vQkV d: 'kdrks- 'oklksPNoklkyk ek.kkr
d:u vardj.kkyk 'kkar d:u] eukyk ,dkxz djkos- tls
vka/kG;k ek.klkps MksGs can >kY;keqGs R;kps Jo.ksaf; Qkj
rkdroku curs- rls ikpgh Kkusaf;kauk vkjke fnyk rj lgkos Kkusaf;
eu vfr'k; rkdroku curs- tj rs 'kq/n o ,dkxz >kys rj vkdyu 'kDrh
fdrhrjh ok<rs-
loZ HkwrdkGkrys] vkkkps o Hkfo";krys fopkj QDr "Vk Hkkokus
Eg.kts vkoM fuoM] pkaxys okbZV oxSjs Hkkouk lksMqu eukps [ksG c?
kr
clkos- gGwgGw fopkj laiwu tkrhy- eu papy vlY;keqGs rs vkRE;kr
fLFkj u gksrk fujfujkG;k fo"k;kadMs oGrs- rsOgk rs fo"k; [kksVs vkgsr]
FkksM;k dkGkiwjrs vkgsr] ek;ktky vkgs- R;kis{kk fuR; vkRE;kps
fparu dj vls eukyk letwu ijrkos- loZ nsokoj lksiowu vkiY;k
vkr [kksy [kksy] pSrU;kdMs ok vkdyu] tk.kho 'kfDrdMs y{k
nsowu ,d:irk 'kks/kkoh- QDr vkRE;ke/;s ok vkiY;k vkrhy bZ'ojke/;s
23
fLFkj Ogkos- vki.k o bZ'oj ;kauk tk.kwu R;kapk ,dp laca/k
izLFkkfir djkok- loZ Hkwrs] vkRek] cze le vkgs] loZ=
vkgs gs igkos- lrr vH;kl djkok ykxrks- vkiY;k varZ;keh
vlysyh tk.khokDrh
,dkxzrsus ok<okoh ykxrs rsOgk bZojh vuqHko ;srkr- /;kuk vxksnj
24
fdaok nwljk ti] uke dsY;kl] k.kk;ke dsY;kl varZ'kDrh]
dqaMyhuh 'kDrh yodj tkx`r gks.;kpk laHko vlrks- /;kukr o
/;kukuarj pkaxys okV.ks t:jh vkgs rls ulY;kl /;ku R;k osGkiwjrs
Fkkacokos- eu 'kkar
ulY;kl ti djkok /;kukiqohZ fooklkus Lo;alqpuk ?;kO;kr- ex
ok
FkksM;kosGkus eu 'kkar >kY;koj /;ku djkos-
tsOgk vki.k bafnz;kauk let.kkjs ckgsjhy fopkj o vkrhy fopkjkacy
vkoM fuoM jfgr gksrks rsOgk gGwp vkiksvki /;ku ykxrs-
lk{khHkkokus Eg.kts vkiyk gk nsg lksMwu xsyk vkgs ok vfLrRokrp
ukgh] vki.k osxGs
>kyks vkgksr ;k Hkkokus fopkjkaps] fpRrkps o vkiys QDr fujh{k.k djkos
ex /;ku ykxrs- /;ku eqkei.ks uOgs rj lgtrsus ykxrs-
vkRe lk{kkRdkj %& vpkud xol.kkjs Kku] fufoZdYi lek/kh- xq: isus
yodj feGrks] rj Lo;Rukus Kku ?ksrk ?ksrk fpk'kq/nh uarj /;kukr]
vkRekp fuR; vkgs o vukRek vfuR; vkgs] v'kk oLrwfoosdkuarj
vkRelk{kkRdkj gksrks- tsOgk ckgsjps feF;k txr gVrs fdaok eu cghZeq[krk
lksMwu varZeq[k gksrs rsOgk vkRelk{kkRdkj gksrks- ^eh* Eg.kts gk nsg] eu]
vga uOgs rj vkRek vkgs vlk vuqHko ;srks- bZ'oj] ek;ktky]
vkRek o ijekRE;kps ;ksX; Kku gksrs- R;kuarj dekZP;k ,soth f;k
lq: gksrkr-
lek/kh %& eu tsOgk Ckkgsjhy txrkdMs ikB fQjowu] fuo`Rrh gksowu] varZeq[k
gksu vagHkkokP;k tk.khosiyhdMhy iw.kZ psrusdMs tkrs R;k Kkukrhr
voLFksyk lek/kh Eg.krkr- lek/khps i.k vusd dkj vkgsr-
fLFkrKRo %& gk eq[; ;ksx vkgs- fLFkrKRo Eg.kts fLFkjrk] foosdKk-
tsOgk cq/nh foosdkus] leRokus fu"dkedeZ djr Kkukpk vk/kkj ?ksrs
o 'kq/n gksu Eg.kts fo{ksijghr] fodYijghr gksu vkRE;ke/;s
fLFkj gksrs rsOgk gk eq[; ;ksx kIr gksrks- fLFkrK gk vkRen'kZukus r`Ir
vlrks- R;kyk frh&vklDrh] fHkrh] ks/k] bPNk] loZr`".kk]
vfHkuanu&}s"k ulrkr- jksx] fpark] nsokpk dksi] brj
ek.kls&inkFkkZaiklwu gks.kkjh nq%[ks R;kyk =kl ns 'kdr ukgh-
eh o ek>s vgadkj ulrkr gk QDr Kkuh vlrks- v'kk fu"dke
fLFkrKkykp eks{k&'kkarh feGrs- mrkjo;kr tjh gh fLFkrh vkyh rjh
eqDrh feGrs-
25
kM.kkjs Hkksx vxksnjp Bjysys vkgsr Eg.kwu R;k dekZaps Qy vki.k ?ks
u;s- R;kaps fpkkoj laLdkj gksow nss u;s- osxosxG;k ;ksxkaus] R;kaP;k
ljkokus vkiys lafpr Hkksx o vkkkph desZ futhZo gksrkp iwuZtUekps
dkj.k mjr ukgh o eqDrh] eks{k feGrks-
26
eh & vkiys 'fjj gs gkMkekalkps iapegkHkqrkaps cuysys vkgs rs
dkGkek.ks cnyrs ok u"V gksrs- gs 'fjj curkukp bZ'ojh vkRek ;k
vUue; dks"kkr os'k djrks o vkiyh pSrU;e; k.k'kDrh loZ
'kfjjkr R;sd is'khr lkjhr djrks- ;k iaapk.k'kDrheqGs loZ
'kfjj dk;Zjr curs o tho
thokRek fuekZ.k gksrks- R;k 'kfjjkps thou lq: gksrs- thokyk tks
eukse; dks"k] var%dj.k] fp k feGrs rs iqoZ vuqHko okluk
laLdkjkeqGs] iqoZ tUekrhy iki iq.;] vr`Ir vklDr dekZeqGs
'kq) lkQ ulrs- R;kr osxosxGs Le`frrjax vlrkr R;keqGs osxosxG;k
Hkkouk o`Rrh fuekZ.k gksrkr- 'kfjjkP;k Kkusaf;kaP;k xjtk] dkeuk
ok<w ykxrkr o ck; txrkr r`Irh 'kks/kw ykxrkr- ;k loZ osxGsi.kkeqGs
thokP;k var%dj.kkr ^vga* ok [kksVk
^eh* fuekZ.k gksrks o desZ gksrkr vkf.k ijr laLdkj lap; gksrks-
tho vkiY;k eqG 'kq) pSrU;e; vkRE;kyk fol:u gs 'kfjj Eg.ktsp
vki.k v'kh vfo|k vkjaHk gksrks- ;sFks vkRek Lor% pkyuk nsowui.k
osxGk lk{khp jkghyk o tho R;kyk ek;seqGs papy eukeqGs foljyk- gk
>kyk 'kfDrpk cfgZ%eq[k] ckgsjP;k txrkdMs okl tsFks 'kkarh] r`Irh df/kp
feGr ukgh-
27
czeKku %& lq{e Kkukus cze tk.krk ;srs- R;klkBh ,dkxzrk]
fpk'kq/nh ykxrs- czeKku gs QDr 'kq/n ri dsY;kusp 'kD; gksrs-
rikus desZaf;s Kkusaf;kaP;k fu;a=.kkr o Kkusaf;s eukP;k] cq/nhP;k
fu;a=.kkr ;srkr- rsOgk 'kDrh'kkyh >kysys eu ,dkxz d:u czeKku tk.kw
'kdrs- rikeqGs lkscr czep;Z ok la;e vlsy rj mkep Kkusaf;kaph
ckgsjph /kko Fkkacrs o rh euke/;s ,d= ;srkr o eukph 'kDrh ok<rs o
eu rIr gksu 'kq/n gksrs- vUu] k.k] eu vkf.k foKku ;k mik/kh;qDr
czekpk riL;sus vuqHko ;srks- 'kq/n fpkkus dsysY;k f;k ;k cze
miklukp vkgsr- laiw.kZ fpk'kq/nhuarj loZ= cze fnlwu ;srs-
,dkps vusd gks.;kP;k bPNsus Eg.kts vusdkaP;k ik'oZHkwehoj ,dRo
c?k.;kP;k bPNsus] bZ'ojkus] czekus gs loZ fo'o fuekZ.k dsys Eg.kwup
g;k loZ fo'okr vusdkr ,dp cze fnlrs- dkykarjkus ijr loZ 'kkar
gksu vusdkps :ikarj ,dkr gksrs- gk e pkywp jgkrks-
'kfjj cnyrs] dkG cnyrks] eu&cq/nhr Qjd iMrks] i`Fohr ok
futhZo oLrwr cny ;srks- ;k loZ= cnyR;k tUe&deZ&ej.k&ijr
tUe v;k txkr ^,d u cny.kkjs* ikBhekxs vkgs Eg.kwu loZ cny fnlr
vkgsr] R;k u cny.kk;k 'kDrhyk ijekRek] bZ'oj ok cze Eg.kk-
osxosxG;k :ikrY;k ek;sP;k] vKkukP;k ikBhekxs lR; vkgs R;kyk cze
Eg.kk-
cze dks.kR;kgh baf;kus vkdyu gksr ukgh- tls ts MksG;kauh fnlr ukgh
i.k MksGs] eu T;kP;keqGs vkdyu d: 'kdrkr rs cze- T;k
ek.ks mtsMkrp lq;Z igkrk ;srks R;kek.ks cze] vkRek gs Kku]
vuqHkokps fo"k; vkgsr- loZ O;kih] v{k;] lq{ekr lq{e o eksB;kr
eksBs] loZ oLrwrhy lkj] tls T;ksrhrhy rst vls rs oanuh; cze-
vkiY;k Hkkouk] o`Rrh tsFkwu fu?krkr R;k n;kr ekalkP;k n;kr uOgs
cze jgkrs- vkiY;k lokZr vkoMR;k iwT; v;k O;fDrph izseG
vkBo.k djk rh vkiY;k kfjjkr dqBs vkgs rs n;- vkiY;k eukl
,dkxz d:u R;k n;kr vrZaeq[k d:u ^eh* Eg.kts vkRek dks.k
vkgs rs c?kk- vkiY;k pSR;U;kph tk.kho kks/k.;klkBh vkiyh Kku
28
xzg.k dj.;kph rkdr [kqi [kksy [kksy lq{e djr tkos rsOgk ^vga* pk ukk
gksmu czekph tk.kho gksy
-
29
R;sd oLrwr] vkiY;kr&loZ thokar R;kp ,dk czekps vfLrRo
ok vkRerRo vlk vuqHko ;srks rsOgk leRokus laiw.kZ fpk'kq/nh gksrs-
loZ lq[k&nq%[kkapk folj iMrks o czee; ijekuan feGrks- T;kek.ks
T;kph T;k Hkkousus mikluk dsyh tkrs] rsOgk rhp voLFkk kIr gksrs
Eg.kwu cze gsp ,d loZJs"B] 'kkar] loZO;kih vkgs] ;k Hkkousus
mikluk] ,dkxzrk] HkDrh dsyh vlrk rhp czee; voLFkk
vkiY;kyk feGrs o vki.kp czee; vlY;kph vkuane; fprh ;srs-
t'kh cq/nh] fopkj rls vkpkj] deZ o 'kfjj curs o rlsp QG feGrs-
lxq.k nsokaP;k mikldkauk rlsp xq.k] lkeF;Z] QG feGrs- rj
fu"dke deZ] nku] ;K] ri lk/kdkyk lkfRod czep cufors-
ijczekph mikluk gh fuxqZ.k] vO;Dr mikluk vkgs ijarw rhpk ekxZ
ln~xq.kkrwu
tkrks] Eg.kwu dkjkyk lxq.k cze Eg.krkr- O;Dr miklusus ve`r
feGrs rj vO;Dr miklusus eqDrh] eks{k feGrks-
31
T;kps eu 'kfjj r`Ir vlrs ok dkeusyk] ^eh* yk rkC;kr Bso.kkjk]
'kfjjsaf;akuk rkC;kr Bso.kkjk] 'kakr] 'kq/nfpk] le] osxosxG;k ;ksxkapk
vH;kl dj.kkjk] vlk Kkuh eks{kkyk kIr gksrks- rks vkiY;k vkrY;k
vkRE;kyk vksG[kwu] T;k inkFkkZiklwu gh lalkj o`kh fuekZ.k >kyh vkgs]
tks loZ l`"Vhpk mRikh] lkaHkkG] uk'k djrks R;k ijes'ojkyk] R;kP;k
bPNsyk vksG[kwu] 'kj.k xsysyk vlrks- gs loZ ;RuiwoZd Kkukusp tk.kkos
ykxrs-
37
fof'k"B ifjfLFkrhr FkksMk xq.k nks"k pkyw 'kdrks tls eqykauk oG.k
yko.;klkBh rkRiwjrs dBksj cukos ykxrs] f'kikbZ pksjkyk f'k{kk nsrks]
brjkaP;k mRd"kkZlkBh iSls deokos ykxrkr oxSjs- gs loZ drZO; cq/nhus gksrs-
fu"dke deZ;ksX;kpk gsrw 'kq/n vlY;kus myV 'kkS;Z ok<rs] /kS;Z ok<rs]
fHkrh fpark lairs o R;kpk lokZaxh.k mRd"kZ gksrks- vkReKkukus o loZ
ca/kukrwu eqDrh feGkY;kus ej.kkps nsf[ky Hk; jkgr ukgh-
39
lokZauh leRo voyacY;kus] eh o ek>s lksMY;kus dE;qfu"V
jk"Vkaek.ks vkiys jk"V rqVsy dk;\ lkezkT;oknh vesjhdk rj
vkt mPp LFkkukoj vkgs\
xhrsr lkaxhrY;kek.ks leRo voyac.ks vkf.k eh o ek>s] eeRo lksM.ks
Eg.kts QDr ekufld ca/kus rksM.ks vkgs- drZqRokpk vfHkeku lksM.ks
vkgs] drZqRo fdaok drZO;deZ lksM.ks ukgh- ;kP;k voyacukeqGs
vkiyk o vkiY;k ns'kkpk lokZafx.k fodkl gksbZy- tMoknh dE;qfu"V
iw<k;kauh leRo pqdhP;k i/nrhus okijY;keqGs R;kaph egRokdka{kk
>kdqu xsyh o R;keqGs v/kZoV fodkl gksu jk"V rqVys- lksU;kP;k
'kks/kklkBh ykylsus xsysY;k yksdkauh vesjhdk iq<s vk.kyh- iS'kkP;k
eksgkeqGs fodkl gksu HkkSfrd lq[ks feGr vkgsr ex R;kapk vks?k
oSfnd laL rh o vkiys v/;kRe ;kdMs dk ok<rks vkgs\
41
lokZauk n`"; Qk;ns] HkkSfrd oLrw o 'kfjj ;kaCkyp vkoM vlrs R;kyk
dkj.k vkiY;kyk feGkysys papy] vr`Ir eu vkf.k ek;k- tsOgk
ek.klkyk ifjiDork] foosdi.kk ;srks fdaok thoukr ,[kknk /kDdk Cklrks
rsOgk rks fpj'kkarh lek/kku 'kks/kw ykxrks- dkght.kkauk gk ekxZ
vgadkjkeqGs rqPN] daVkGok.kk okVrks- dkght.kkauk rkCkMrksCk
QG ikghts vlrs] J)k /khj ulrks Eg.kwu rs e/ksp lksMrkr- rj dkght.k
v/kZoV vkpj.k djrkr tls rs nsonso dj.;kr ok v;ksX; xq:aP;k
ikfBekxs /kko.;kr osG nMorkr i.k fpRr'kq)h gk ik;k vkgs gs
foljrkr- fuLokFkZ izse] lerk d/kh O;ogkjkr
;sr ukgh- iqLrda uqlrh okprkr i.k vkpj.k Cknyr ukgh- ijekFkZ
djrkuk lkekU; thou txrk ;srs gs yksdkauk letrp ukgh] myV gs
thou 'kakr] fujksxh o mRd"kZe; vlrs-
42
vkys rjh R;kps laLdkj] okluk eukr u Bso.ks
rlsp R;k fo"k;kaps
43
fparu u dj.ks] R;kaph r`".kk u dj.ks- mnk- pepehr vUu] e vklu]
L=h&iq:"k oxSjs fo"k;kaeqGs ogkr u tk.ks-
14- drZqRokfHkeku Eg.kts gs dke eh dsys vlk xoZ o QGkaph
vklDrh Eg.kts feG.kk;k ekscnY;kdMs c?kwu deZ dj.ks] vls u Bsork
desZ dj.ks- 15- vkiyh drZO;s o vf/kdkjkus feGkysyh desZ tk.kwu
n{ki.ks o rRijrsus ikj ikM.ks-
16- loZ desZ bZ'ojkiZ.k dj.ks-
17- lq[k o nq%[k ns.kk;k loZ xks"Vh ,dlkj[;k
let.ks- 18- nq%[kh thoakoj n;k dj.ks- lektkrhy
izfres[kkrj uOgs- 19- dks.kkpkgh }s"k u dj.ks-
20- lokZa'kh fe=Rokus] lersus jkg.ks- R;sdkr bZ ojp vkgs vls
letqu se] lsok dj.ks-
21- fui{kikrhi.ks okx.ks o fu.kZ; ?ks.ks- 'k=w o fe= nks?kkalkBh ,dp
O;ogkj dj.ks- Hkz"Vkpkj u dj.ks-
22- eku&vieku] f;&vf;] 'kqHk&v'kqHk] ekrh&lksus ;kauk le
let.ks-
23- dks.khgh vkiyk vijk/k dsyk] fpMoys] nq%[k fnys rjh eukr
q/n u gksrk R;kyk vKkuh letwu {kek dj.ks- R;kyk nq%[k
ns.;kis{kk R;kyk i'pkrki gksu] ;ksX; Kku feGwu rks lq/kkjkok gh bPNk]
kFkZuk djkoh-
24- ok.khps fu;eu dj.ks- nql;kph xqIrrk frl;kyk lkaxq u;s]
pgkM;k&HkkaM.ks ykow u;s- nql;kyk okbZV cksyw u;s] [kksVs ok
ekghr ulysys cksyw u;s- ts vki.k nql;kl nsrks rs oLrqr% vki.k
vkiY;klp nsr vlrks-
25- usgeh 'kkar] larq"V lek/kkuh] vkuanh o lUu jkg.ks-
26- varZckg; 'kfjjkph] eukph 'kq/nrk LoPNrk o ifo=rk
Bso.ks-
27-HkkaM[kksj] 'kkL=&laLdkj 'kqU; yksdkae/;s u jgk.ks] Kkuh yksdka'kh
laokn dj.ks-
28-dksBsgh eh eksBk /kkfeZd] Kkuh vlk vko u vk.k.ks- /ku] dqy]
fo|k
;kapk xoZ u dj.ks-
29-'kq/nHkkokus dks.krsgh dke] nql;k'kh O;ogkj dj.ks] R;kr diV
Qlo.kwd] [kksVsi.kk ulkok- nso c?kr vlrks-
30-nql;kyk nk[kfo.;klkBh] Hkko ikM.;klkBh ok ykylsus nku] enr]
;K] iwtk oxSjs u dj.ks-
31-dks.kkgh thforkyk fouk ;ksX; dkj.k ihMk u ns.ks- loZ thohrkar] tks
dks.k laiZdkr ;srks R;kr ijes'ojkpkp va'k vkgs gs letwu dks.kkykgh
nq%[k u ns.ks- myV lsok] lUeku] se ns.ks-
32-xjtoarkyk enr o HkwdsysY;kyk vUu ns.ks- 33-
vki.k lkfRod o ikghts rso<sp vUu [kk.ks-
34- lUu o ifo= Bhdk.kh okLrO; dj.ks-
35- vkiys 'kfjj o vkRek] ijekRek ok bZ'oj ;kauk tk.k.ks-
36- ijekFkkZfo"k;h] eks{kekxkZr cq/nh fLFkj Bso.ks] la'k; u ?ks.ks-
37- ri] ;K] osnkH;kl] 'kkL=kH;kl dj.ks-
38- ;ksxkH;kl] dkj pk lrr ti ok vU; uke ?ks.ks-
k.kk;ke]
39- /;ku dj.ks] vkiys eu] cq/nh vkRE;kP;k&bZ'ojkP;k fBdk.kh
,dkxz dj.ks-
40- ,dkp fBdk.kh okLrO; u dj.ks-
41- xjtw yksdkalkBh] lektklkBh dkes dj.ks] R;kauk Kku ns.ks-
42- thoukr 'ksoVh iapkrhy d'kkphgh bPNk u dj.ks] ,sfgd o
ikjykSfdd fo"k;kaojhy R;kx] oSjkX; ?ks.ks-
43- dksBsgh eeRo ok HkkoukRed ca/ku u Bso.ks- tls /ku] x`g] iq=]
iRuh] vkiyh o nql;kph fpark] ek>s o eh R;kapk] vkiY;kuarjph
fooapuk ca/ku oxSjs loZ lksM.ks-
44- ,dkUrkr jkg.ks o bZ'ojkpsp /;ku
dj.ks- 45- vkReLo:ikr jkg.ks-
Lo;alqpuk& ladYi] frKk] kFkZuk
Lo;alqpuk k lqjokrhyk ok /;kukP;k ifgY;k VII;kr] vkRefo'oklkus o
J)sus ?;kO;k ykxrkr- njjkst dehrdeh rhu ;ksX;osGh ok ldkGh mBrkuk
vkf.k >ksirkuk ,dkxzrsus ?;kO;k fdaok ikB gksbZi;Zar okpkO;k-
tso<;k lqpuk deh rso<k Hkko tkLr- ;kuh la'k; o m.ksi.kk tkrks-
oS;fDrd xjts ek.ks lqpukae/;s cny djkok- udkjkRed lqpuk ulkO;kr-
lq[kklu ok 'koklu ?ksu MksG;kleksj 'kqHk fpUg ok fp= Bsokos ok eukleksj
vk.kkos fdaok ,dkxzrsus ti djkok] fn?kZ'okl Bsokok- FkksM;kosGkus ok MksGs
tM gksrhy rsOgk 'okl ean djkok] ti can djkok- ik;kP;k
cksVkaiklqu MksD;ki;Zar R;sd vo;okrhy rk.k u"V gksr vkgs] loZ
'kfjj dkilkek.ks gyds gksr vkgs v'kh dYiuk ok lqpuk djkoh o iq<hy
mnk- lqpuk ?;kO;kr 1- fo'oO;kih loZ 'kfDreku bZ'ojkps HkqRo o
vkiY;k thoukojhy rkCkk eh ekU; d:u R;kyk 'kj.k tkr vkgs-
2- eh bZ'ojkpkp va'k vkgs gs letY;keqGs ek>h varZ'kDrh tkx`r
gksr vkgs o eu 'kkar vkuane; o r`Ir gksr vkgs-
3-ek>s HkforO;] lq[knq%[k] fpark loZdkgh bZ'ojkoj lksioY;keqGs eh eqDr
o lqj{khr >kyks vkgs o ek>s eu] 'kfjj vkjksX;nk;h gksow ykxys vkgs-
4-fo'okl vkf.k /kS;Z feGkY;kus ek>s 'kfjjsh;kaoj o eukoj laiq.kZ fu;a=.k
vkys vkgs vkf.k ek>h loZ v'kq)h u"V gksr vkgs-
5- loZ ckcrhr ldkjkRed n`f"Vdks.k vkY;keqGs ts dkgh gksr vkgs rs
pkaxY;klkBhp gs eyk letys vkgs-
6-eu le vkf.k r`Ir >kY;keqGs eyk jkx&}s"k ;sr ukgh dh fHkrh
ukgh] dks.kR;kgh O;lukph xjt ukgh dh vgadkj ukgh-
7-eyk gs 'fjj o vf/kdkj feGkY;keqGs eh vkiyh drZO;s fu"dkecqq/nhus
rRijrsus o lgtrsus djr vkgs-
8- eh lrr fn?kZ'oklkcjkscj nsokps vFkZiq.kZ uke u foljrk ?ksr
vkgs- 9- fnolsafnol ek>h foosdcqq/nh] Lej.k'kDrh o ,dkxzrk
ok<r vkgs- 10- bZ'ojkP;k isus lrr ;Ru d:u eyk ;'k
feGr vkgs-
11- njjkst eh R;sd ckcrhr lq/kkjr pkyyks vkgs-
txkrhy loZJs"B Kku Eg.kts ts vkiY;k thoukps lokZaxh.k /;s;
dk; rs lkaxrs] rs vkgs vkReKku- mRkarh gk fulxkZpk fu;ep vkgs-
va/kkjkrqu mtsMkdMs] vKkukrqu KkukdMs] ca/kukrqu eqfDrdMs ok
papyrsdMqu fLFkjrsdMs tk.ks mfprp vkgs- ijes'ojizkIrh ;k
lk/;klkBh vkiys thou gs lk/ku Eg.kqu vkiY;kyk feGkys vkgs- fo'okpk
kjaHkz gks.;kP;k vxksnj vlysY;k 'kqU; ok fcanwP;k ifydMsi.k
bZ'oj vlrks Eg.kwup ;k loZ txrkph fufeZrh >kyh- R;klkBh
eukP;k fu"iki 'kqU; o`Rrhjfgr voLFksifydMhy bZ'ojkph ,d:irk
egRokph vkgs o R;klkBh fuo`Rrh gksowu ok ti /;kukr R;k
,dV;k lR; bZ'ojkojp fpRr dsafr] lq{e djkos ykxrs- bZ'ojkP;k
vuqHkqrhlkBh vkdyu kDrh vkr vkr U;koh ykxrs-
euq";kyk okluk] laLdkjkP;k ca/kukeqGs iquZtUe feGrks v kkarh feGrs-
R;kP;k vklDr fopkjkapk] dekZpk gsrw ck/kd Bjrks] R;kps deZ uOgs-
Eg.kts
,drj gs txr] nsg oxSjs loZ ek;k] vukRek letqu vMdw u;s o
fu"dke deZ djkos fdaok fopkj] dkeuk] okluk] o`Rrh] se] deZ oxSjs
loZdkgh R;k lR; bZ'ojkdMs oGowu lrr 'kj.kkxr jgkos-
'kfjj feGkY;keqGs nsgcq/nh] vga] deZ oxSjs gks.kkjp- thoukr gks.kk;k
?kVuk fo/khfy[khr vkgsr o 'kfjjkyk kjC/kkps Hkksx gks.kkjp gs loZ rj
bZ'ojbPNkp- R;kpk ifj.kke eukoj lq[k nq[kk%}kjs gksr vlrks- kjC/k
fueqVi.ks Hkksxqup laiokos ykxrs- iqoZlaLdkjkuqlkj var%dj.kkr Hkko r;kj
gksrkr i.k R;k Hkkokr bZ'ojsjhr foosdcq/nhuqlkj cny djrk
;srks- ijes'ojizkIrh gk vkarfjd ok ekufld ;ksx vlY;keqGs kjC/kkpk
Hkkx deh o foosdcq/nhus iz;Ru dj.;kpk Hkkx vf/kd vkgs- vkiyh
cq/nh o ;Ru bZ'ojbPNs[kkyh pkyowu o`Rrhoj] fopkjkaoj] ufou
dekZoj rkck gksow 'kdrks-
Kku gs vkRE;kps LokHkkfod :i vkgs rj cq/nh gh vkRe'kfDrph
Kkuh;k vkgs- R;keqGs cq/nh papy vkgs- ek;sP;k Hkkok[kkyh rh
v;ksX; pkyrs rj bZ'oj] ln~xq: o KkukP;k Hkkokus ;ksX; ln~cq/nhr
:ikarjhr gksrs- tjh o`Rrh] LoHkko gk fpRrxq.klaLdkjkek.ks gksrks i.k
ln~foosdcq/nh}kjs vkiY;k eukyk fopkjkauk oGowu var%dj.kkoj gks.kkjs
okluk] laLdkjkaps
46
vk?kkr VkGrk ;srkr- lrr bZ'ojbPNsr] ukekr jkgwu r`fIrph]
'kkafrph o fu"dke lgtrsph Hkkouk fuekZ.k d:u vkiys usgehpsp
thou deZ o laLdkj 'kq/n Bsork ;srkr T;k;ksxs kjC/kkr Hkj iMr ukgh-
kfjjkrhy vkRE;kps pSrU;] Kku o tkf.ko gh 'kq/n vlrs i.k
R;kr iqoZlaLdkjkizek.ks o nsgcq/nh] vgaeqGs osxosxG;k o`Rrh r;kj
gksrkr o eukr R;kdkjps papy fopkj] dkeuk ;sow ykxrkr o fpRr y{k
rsFks HkjdVw ykxrs- iq<s gsp froz gksowu rlk LoHkko curks] deZ
gksrs o ijr oklukaps laLdkj var%dj.kkoj teq ykxrkr- gsp okluk
laLdkjkaps vkd"kZ.k ca/ku iquZtUekps dkj.k curs- rsOgk gs laLdkj
'kq/n dj.ks] lrr 'kq/n Bso.ks o o`Rrh fLFkj dj.ks Fke y{k Bjrs-
lnkpkj] lerk] lek/kku] lR; bZ'ojkoj J/nk] leZi.k] lgtrk]
vfyIrrk] fu"dke deZ;ksx o ;akpk lrr ljko oxSjsauh gs y{k xkBw
'kdrks- iq<s dkgh dkGkus fpRr'kq/nh gksowu bZ'ojkoj fpRr fLFkj dsys
vlrk fdaok vkRefparukr] vkarjeu ok frHkk tkxzqr gksowu lq{ekr
vkr tkr vkRepSR;ukyk tk.kw ykxrs- ln~cq/nhus fodlhr] 'kq/n o lq{e
dsysyh tk.kho ok vkdyu'kDrh gh vkRE;kph tk.kho ok Kku d:u
nsrs i.k ghp vkdyu'kDrh LFkqykr usgeh vkiY;kyk nsg] txr o
vgaph tk.kho d:u nsr vlrs Eg.kts rhp o`Rrh] afopkj] eu vkgs
rhp ek;k vkgs vkf.k ghp ek;k ln~cq/nhus ;ksX; fn'ksyk oGork ;srs-
;ksX; lk/kusus fuo`Rrh gksowu thokojps] pSR;U;kojps ek;sps vkoj.k
gVrkp R;kps Lor%ps vkRE;kps Kku ckgsj ;srs- vkf.k R;k cq/nhyk
vkdyu'kDrhyk tho f'ko ,dp gs letrs- i.k gs loZ dks.k djors rj
bZ'oj:ih ek;kp- Eg.ktsp ;ksX; :ikrys Kku rksp vkRek rj
v;ksX; :ikrys Kku rhp ek;k- ;kpk vFkZ ek;k] loZ tx] vki.k]
vkRek] ijekRek ,dp vkgsr- rsOgk R;kaph ,d:irk] r`Irh]
'kj.kkxrh] fu"dke drZO;] lsok] R;kx] 'kakrh gsp vkiY;k nsgkps
vkiys thoudeZ Bjrs-
Kkuh loZ tx feF;k letrks rj HkDr gs loZ Hkxoarkph yhyk
letrks-
/;kuk}kjs o`Rrhph fuo`Rrh dj.ks gk FkksMD;kryk iYyk FkksM;kp yksdkauk
terks] i.k loZlkekU;kuk usgehps vk/kqfud thou txrkuk fu"dke
deZ;ksx] fpRr'kq/nh o bZ'ojkps lrr 'kj.kkxr vuqla/kku uke ;k}kjs
'kkarh bZ'ojkIrh 'kD; gksrs-
47
gk loZ vkVkihVk d'kklkBh rj ekuokus vkiys thou i'kqek.ks QDr
iksV Hkj.;kr ok LokFkhZi.ks tx.;kr u ?kkyork Kkukus foosdcq)h
fodlhr d:u vkiY;k eukoj] baf;akoj rkck Bsu] var%dj.k 'kq/n
d:u] gs ter ulY;kl fuOoG 'kj.kkxrh iRd:u ;k Hkwrykoj
ca/kwHkkokus] lersus jkgr brj thohrkaoj] fulxkZoj] lektkoj se
djkos enr djkoh ;klkBh- vki.k
lokZaP;k mRd"kkZlkBh- vkiY;koj ;s.kk;k vkikh] jksx] Egkrkji.k o e`R;w
;kauk lkeksjs tkrkauk vkiys eu o fpk 'kkar o fLFkj jgkos ;klkBh vkf.k
'kq/n gksowu bZ ojh rRokr dk;eps kakri.ks foyhu gks.;klkBh-
AA Jh ".kkiZ.keLrw AA
AA rr~~ lr~ AA
48
txrkrhy R;sdkr v/kZoV >kdkGysyk pSrU;e
v/kZfuhLr 'kDrh vlrs- tsOgk vkRE;kHkks
?;kok ykxrks- AA loZ [kfYona czekfLe AA
AA Hkw% HkqZo% Lo% eg tu% ri% lR;a
%
rRlforqoZjs.;a HkxksZ nsoL; /khefgA f/k;ks ;ks u% pksn;krAA
vk/kqfud thouklkBh FkksMD;kr xhrkKku o v/;kRe