You are on page 1of 4

Noquerersergobernadosas:larelacinentreiraycrtica

PatriciaPurtschert

Paraprepararestaconferencia,tomuntextomuycitado,Queslacrtica?,deFoucault,entrenunacafeteraymeloleotravezdeun
tirn.Quisoelazarquejuntoamsesentarandosmujeresque,graciasaalgnretazodesuconversacin,nomecostreconocercomo
madreehija.Ambasseencontrabanenunestadoquetalvezhabraquedescribircomosituacindecrisispostadolescente.Atodoloque
decalamadre,yasetrataradeconsejos,comentariosointentosdedirigirsealahijacomoamiga,comoautoridadpaternaocomoextraa,
stareplicabaconunaenconadaresistencia.Lahijaintentacontinuacinhacerfrentealamadreconlamismaactitudadulta,sabelotodo,
aburridaypausada.Peroporencimadetodoestabaagobiada.Ydedicadaaunaempresaquetalvezpodramosdescribircomotentativade
nosergobernada,denosergobernadahastatalpuntoydeesamaneraporsumadre,suspadres,sumedio,porlasociedad,susmaestrasy
maestros,laescuela,loscentrosdeformacin,lasnormasypreceptosquetratandeencarrilarsuvida.

Losafectosconlosqueestabacargadalaescenaduranteelintercambiodefrasesyenlosmomentosdesilenciosecolabanenmilectura.Se
deslizabanentrelaslneasenlasqueintentabaconcentrarmeyplanteabanlacuestindesilaluchaquesedesarrollabaamiladoresonabaen
eltextoqueestabaleyendoocaaensacoroto.TienealgoqueverlaluchadeFoucaultconlasmodernastcnicasdegobiernoconlaescena
cotidianaquesedesarrollabaenlamesadeallado,enlaqueunachicaysumadredisputabanacercadelasideas,lasexpectativasylas
consecuenciasdeunmododevida?Talveznohubierasoportadoniunminutoesasituacinyhubieraabandonadoprecipitadamentela
cafetera,talycomosuelohacercuandoamiladoseintercambianinformacionesburstilesosecelebransesionesdecoachingesotrico,si
nohubieratocadoalgoquetenaalgoqueverconeltemadeesteartculo,conmicomprensinymiexperienciadelacrtica.

Elproblemaqueseabraantemconcernaalarelacinentrecrticayafecto.Aprimeravista,parecehabersobretodounaasociacinentre
lacrticaysentimientosespecficos:irritacin,indignacin,ira,rencor,disgusto,clera,odio.Ytampocoparecetemerarioasociarlaaldeseo
denosergobernadodeestamanerayaesteprecio[1],delquehablaeltextodeFoucault.Ahorabien,cmopuedeteorizarselaconexin
entrelairaylacrtica?Eslairalacondicin,elproductoderivadoounobstculoparalacrtica?Puedenentrarenconversaciny,deser
as,cmo,laspalabrasdeFoucaultconlalargatradicindecrticasycrticosquehantematizado,investigadoyexpresado
performativamenteensustextoslaconexinentreiraycrtica:VirginiaWoolf,FrantzFanon,IrisvonRoten,ValerieSolanas,Gloria
AnzaldaoAudrieLorde?

LacrticaquetematizaFoucaultnacedelaresistenciacontralastcnicasmodernasdegobierno,quepartnndelpresupuestodequecada
individuo[...]debesergobernadohastaeldetalleensusacciones[2].Esteartedelgobierno,queenunprincipioestabalimitadoantetodoal
recintodelosmonasterios,pasapartirdelsigloXVdelmbitoreligiosoalasociedad,enlaquesemultiplicaycomienzaapenetrartodo
mbitodelamisma.Foucaulttratadecomprenderlaactituddelacrticacomounefectodeesedesarrollo,quealmismotiemposeoponeal
mismo.EnpalabrasdeFoucault,estamosanteunaprcticadedesometimientoydeindocilidadreflexiva,latentativaconstantedeser
gobernadosmenosydedistintamanera[3].Almismotiempocabedestacarqueelpodergubernamentalespecficamentemodernose
encuentraenunarelacinconstitutivaconlaverdad.Lacrticasignificainterrogarlalegitimacindelpodermedianteelsaberyla
autorizacindelsabermedianteelpoder[4].Lacrticanoesslonegativayresistencia,sinoquevaunidaalatentativadeintervenirenel
discursodelaverdadpara,consuspropiosrecursos,darasteunanuevaorientacin.Ahorabien,dequdisposicinemocionalse
acompaalacrticaycmoseinsertaeneltrabajodelacrtica?Conestaspreguntasmehedirigidoalostextosdedospensadoras,Irisvon
RotenyAudreLorde,quetematizanlairacomounmomentocentraldelacrtica.

IrisvonRoten:lanegativaasergobernadadeesamanera

EnsulibroFrauenimLaufgitter.OffeneWortezurStellungderFrau*,IrisvonRotenexponeen1958unanlisisqueformulaendetallelas
dimensionesestructuralesdelpatriarcadosuizoylasparadojasdelordendegneroburgus.Elcuestionamientoheursticodelcotidianoque
atalobjetoejercelollevaacaboconunaabiertaindignacin;conunairaquequerrainterpretarcomounelementogenerativodeesa
escritura.IrisvonRotenhacedoscosasalmismotiempo:rompelaconvencinpredominanteconsuestilo,sostenidoporlaindignacin,y
declaraesaexplicitacindelairaunactodelacrtica.Ambosmomentossecondensanenlaprimerapginadesulibro.Enlamismavon
Rotenescribequeunadifcilmentepuedecontenersuindignacincuandoconsideraloqueloshombresescribensobrelasmujeres.Y
contina:Nolaheocultado[laindignacin].Puesmeparecequecondemasiadafrecuencialasmujereshanpuestoalmaltiempobuena
cara,condemasiadafrecuenciasehaignoradodemanerahirienteloquesencillamentesehabadichoconexcesivaclaridadcomoparapoder
serignorado.Creoqueesnecesariodarexpresinaldesagradoparaperturbarlafeenunanaturalidaddelassolucionesylasmanerasde
obrarquenoexisteenabsoluto[5].As,pues,laindignacindevonRotennoesunafectoincontrolado,nitampoco,enmodoalguno,un
restomaldigerido.Porelcontrario,larupturaconunatcnicadegobiernoespecficasetornaposiblemovilizandounaexperienciadelaira,
unairaqueirnicamenteprocededelhechomismodesergobernadas,puestoquelaindignacinanteesaformadepoderesunefectono
buscadoporestaltima,perosprovocadoporella.Ahorabien,formaparteprecisamentedeesaformadepoderquelaindignacinque
puedeprovocarenlossujetosgobernadosseaeliminadaporesosmismossujetos.Estossernexhortados,comoescribevonRoten,aponer
amaltiempobuenacara,paratransformarelimpulsoderesistenciayparaquedetalsuertesteinterioricequenohadecausarmolestiasal
juegodelpoder.
Sinembargo,VonRotenmolesta.Tomndoseenseriolaindignacinyexpresndola,estableceunanuevaperspectiva:evalatenazmentelas
exigenciassocialesalasmujeressegnlahormaqueseaplicaalaspersonasciviles.Atravsdesulectura,enlaqueellaaplicalossupuestos
fundamentalesdeunsistemaaesemismosistema,ponedemanifiestoelabismoqueseabreentreelidealsocialdeautorrealizacinyel
mododeexistenciadelasmujeres.Deestasuerte,vonRotendirigesumiradaafenmenosdelaformacindelsujetofemeninoquepodran
aadirsealasescuelas,loscuartelesylasclnicasdeFoucault.Habladelacocina,lalimpieza,elganchillo,lasreparacionesyelahorroen
tantoquetcnicasdisciplinariasydegobiernoquedebendelimitarelmbitovitaldelamadecasayencarrilarsuvoluntaddeorganizacin
pordeterminadasvas.Detalsuertequesta,porejemplo,desarrollaconlalimpiezauninstintomezquinoquelaconduceaoponerse
inclusoalosestadiospreliminaresdeladescomposicinydelasuciedad,estoes,alaactividadvitalmisma[6].Paraelindividuofemenino
quevecmo,enunasociedadenlaquelaautorrealizacinrigecomoprincipiodirectivo,sehacedelalimpiezaelcontenidodesuvida,se
tratadeinflarelsentidodeestaltimaydedarlavueltaasusfinalidades.Elamadecasasuizasedesviveenelintentodeluchar,nocontra
lasuciedad,sinocontrasuscausas,yporendedeprotegercomoescribevonRotenlosenseresfrentealvandalismodelpblico[7].
Estosanlisis,escritosconplumaafilada,ponendemanifiestoconstelacionespsquicasquenopuedenimputarseaunafeminidad
intrnsecamenteexagerada,sinoquepuedenleersecomoefectodepresionessocialesparadjicasydetcnicasdegobiernonaturalizadas.
Conformeaestadescripcin,elmodoenquelavidadelasmujeressevelimitada,regulada,encauzadaeimpedidaaparececomoun
escndalo,precisamenteporquelasexpectativasvitalesdelasmujeresvantotalmenteencontradelapromesadelasociedadcivil,sinque
porellopuedanserobjetodeunareclamacinpararecuperarlas.

As,pues,lacrticarabiosadevonRoten,osuiracrticasealimentadeldiscursocontraelquesedirige.Suindignacinnoprecedeala
crtica;noesenmodoalgunounafuenteprediscursivadesuresistencia.Antesbien,surgedeambosmodos,comoefectoycomoimpulso
contraundeterminadorgimendepoder,contraunamodalidaddeterminadadesergobernados.Adems,quiereromperaquelloquees
constituidocomoinamovible,para,talycomoellaescribe,perturbarlafeenunanaturalidaddelassolucionesylasmanerasdeobrarque
noexisteenabsoluto[8].ConesaspalabrasformulaunaprcticadelacrticaqueJudithButler,ensulecturadeltextodeFoucaultsobrela
cuestin,describeentrminosparecidos.Lapensadoracrticaseenfrenta,ajuiciodeButler,aunadobletarea.Hademostrarcmoenla
interconexinentresaberypoderseimponeunaordenacinespecficadelmundo.Yalmismotiempohadeinvestigardndeseencuentran
lasgrietasdeeseorden.Asquenosloesnecesarioaislareidentificarelnexopeculiarentreelsaberyelpoderquepermitequesurjael
campodecosasinteligibles,sinoquetambinhaderastrearlamaneraenqueesecampoencuentrasupuntoderuptura,susmomentosde
discontinuidad[9].IrisvonRotenlocalizlasgrietasqueseproducancuandolasconcepcionesacercadeunavidahumanarealizadanose
aplicanalhombre,sinoalamujer.Seponeentoncesdemanifiestoqueeldiscursocivilnorespetasuspropiaspremisas.Talesdesacuerdosse
verndenuevorecubiertosyotravezcontralapromesadelpensamientoilustradoconargumentospobressobrelanaturalezadelamujer,
loqueapenassedistingue,comoescribevonRoten,delasalabanzasquerecibenlosremediosmilagrososdelcabrero[10].

Enlugardesufrirlaparadjicapretensinsocialdeunaautorrealizacinhumanaydeunautoabandonofemeninodentrodeunapsique
desgarrada,soportandoensilenciosusmaliciosaslegitimaciones,vonRotensedirigehaciaelexterior.Nombrandoloevidenteylobanal,el
ganchillo,elpunto,lacocina,losremiendos,elahorro,loquenopareceserdignodelareflexindelasociedad,abreunacontroversiaque
estinstaladaenelsistema,peroqueslopuedesernombradamedianteelactoderesistencia,delnoconsentimiento,deldesometimiento.
Deestasuerte,laindignacinantelasmilinjusticiaspadecidascotidianamentenosloconstituyeelsedimentoemocionaldelacrtica,sino
queformaparteyesunacondicindelaactitudcrtica.As,pues,lairaexpresadaeneltextosemuestracomolabisagradeunpensamiento
querompecondeterminadosacuerdosymedianteesarupturalostornavisiblesydiscutibles.

AudreLorde:laineludibilidaddelocolectivo

PodemoscontinuarrastreandolaposibleconexinentreiraycrticaconlalecturadeltextoLosusosdelaira,deAudreLorde[11].Para
Lordelairaconstituyeunadisposicinfundamentaldelossujetosqueestnsometidosalaexplotacinyeldominio.Lairapresentaadems,
comoparaIrisvonRoten,unadoblereferenciaaldominio:nacecomoreaccinalaopresin,perocontienealmismotiempolaposibilidad
decontraponeralgoaldominio.Y,aligualquevonRoten,Lordesostienequelairaquesevuelvehaciadentropierdesufuerza
transformadora[12].

Sinembargo,Lordenoslodistingueentrelairaqueseenajena,yelsilencio,quesignificasometimiento,sinotambinentrelairayelodio:
Sioshablollenaderabia,almenoshehabladoconvosotros.Nooshepuestounapistolaenlasienniosmatadoatirosenplenacalle[13].
Deestasuerte,sielodioeslapistolaenlasienyporendelaconsecucindelosfinesmediantelapuraviolencia,apuntaalaeliminacinde
laotrapersona.staseveantelaeleccindesometerseomorir.Elpropsitodelodioes,escribeLorde,ladestruccinylamuerte[14].
Porelcontrario,lairanoquierenilamuertenielsometimientototal.Antesbien,lairareaccionaanteladificultadylanecesidaddeactuar
encomnbajocondicionesdeextremadesigualdad.EldesometimientoesenLordeunaprcticaqueconsisteenlucharporunacomunidadal
mismotiemponecesariaeimposible;esunaluchaporunauninqueslopodrarealizarseenelfuturoyensubjuntivo.

Lordetematizaestopartiendo,entreotrascuestiones,delasrelacionesentremujeresblancasynegras.Sostienealrespectoquestasno
puedenformarsinmsuncolectivo.Esdemasiadograndeelfosoquelassepara,eldesconocimiento,lasheridas,lasasimetras,las
injusticiasinstitucionalizadasymilvecespracticadas.Hacerqueesahistoriaseacomnimplicareconocerlodiferentequeesahistoriaes
paralasmujeresqueformanpartedelamisma.Mientrasque,escribeLorde,lamujeresblancasseacuerdanmsbiendelosniospequeos
decolordelotroladodelacalleodelaqueridaniera,desdesuperspectivacomomujernegrasetratabatambindelfinomensajedel
pauelodevuestrasmadresextendidosobreelbancodelparqueporqueyohabaestadosentadaencimaydelashistoriasgraciosasde
antesdedormirquetecontabatupadre[15].Enladisonanciaqueesetrabajodelrecuerdosacaalaluzslosevislumbraalgoascomola
posibilidaddeunmarcodereferenciacomn.Lairaesasimismounaexpresindeunadiferenciaquealmismotiemposeparayuneyenesa
medidaunmedioadecuadoparacrearrelacionesnuevasysubversivasenunasistemaracistaysexista.

Dirigindosealosdems,lairaune,peronohaceiguales.Contienelaexhortacinamodificaresasdiferenciasquesonnegadas,
minimizadasomistificadasporelsistemadedominio.EscribeLorde:Lairaeselpesarporlasfalsedadesentreafines,ysupropsitoesel
cambio[16].Conformeaestalectura,lairasetornaenunmedioquepermiteromperlosrelatoshegemnicosypuedeponersobrelamesa
narrativasalternativas.SiButlerescribequelacrticanoobedeceaningunacategoradada,sinoqueconstituyeunarelacinconellasque
interrogaelpropiocampodecategorizacin[17],cabeponeresaafirmacinenrelacinconelintentodenarrardiferentementelas
relacionesentremujeresblancasynegrasemprendidoporLorde.stanodisponedeunacontranarracinsistemtica,sinoqueperturbalas
narracioneshegemnicasdelasmujeresblancasconunsaberalternativo,conlamencindelbancodelparquequelamadreblancalimpia
porquelanianegrahaestadosentadaenl,yconlashistoriasracistasdeantesdedormirconlasquesediviertenelpadreblancoylania
blanca.Deestasuerte,seponendemanifiestoloslmitesdeuntrabajodelrecuerdoquetransfiguraelpasadoyqueremiteaunaamnesia
especficamenteblanca.Sinembargo,ellacreanuevasreferencias:laescenadelbancodelparquenopuedeconsiderarseunahistoria
agradable,peroesunahistoriacomn.Eneltrabajoconlasgrietasdeloscamposepistemolgicosseperfilannuevasformasdela
colectividad.

Deestemodo,paraLordeexiste,aligualqueparavonRoten,unarelacinentreira,resistencia,lenguajeyconocimiento.Sinembargo,las
dosautorassediferencianclaramenteenloqueataealaorientacinquecobraesairadirigidahaciaelexterior.VonRotendirigesucrtica
directamentealsistemadedominioyconelloindirectamentealaspersonascuyomalestarpudieraencontrarunaresonanciaeneltextode
vonRoten.VonRotenquiereuncambio,deahqueseafalsoimputarlequenoescribeparaotraspersonasquequierenlomismo.Perosu
primerpasoeselenfrentamientoconelsistema,consusmediosylgicas,consuslegitimacionesyexigencias.Enestosuestrategiase
asemejaaladeFoucault.Sinembargo,Lordesedirigeantetodoyestoquedaclarotambindesdeelpuntodevistaformalconlainsercin
denumerososdilogosaaquellasqueigualmentesevuelvencontralasformasreinantesdedominio.Ellaapelaauncolectivoquepuede
pensarsecomolaunindetodasaquellasqueseoponenasergobernadas,alobjetodeexaminarymodificartodaslascondiciones
represivasdenuestrasvidas[18].ConLordesetratadeformarunnosotras,aunquestesloserealizaenprincipiomedianteelataque,el
enfrentamientoyladisonancia.Esecarctercolectivodelacrticasiemprepresenteenelpensamientoesloquedistinguesuplanteamiento
deotrasconcepcionesdelacrtica.

Crticayafecto

Enesteintentodepensarconjuntamentelairaylacrtica,muchascuestionespermanecenabiertas:porejemplo,cmohabraqueconcebirla
iraquecoincideconelejerciciodeldominio.Permaneceabiertatambinlacuestinacercadelascircunstanciasenlascualescabeono
recurriralairaporejemplo,cuandolaletargia,laindiferenciaolaresignacinaparecenenlugardelaira.Adems,amenudolairaes
instrumentalizada,vinculadaalmiedoyluegodirigidacontralossujetosylasrelacionesfalsas.Asimismo,cabepreguntarsequotros
afectoscomponenlaprcticadelacrtica.Lecorrespondealairaunpapelsignificativoalmismottuloqueelsarcasmo,laarrogancia,la
sobriedad?Onohabraqueescribirmsbienaesterespectounaanalticadelosafectosenrelacinconlacrtica?

Sinembargo,elobjetivodeestasobservacionesnoesunanlisisdetalladodelacrticayelafecto.Antesbien,setratadeponerderelieve
unaciertasemejanzaformalentrelacrticaylaira.Lairaremiteaunaimplicacininextricableyevidenteconelpoderalquestaatacayal
queestsometida.Enestesentido,seasemejaalafiguradelacrticatalycomostaesdescritaporFoucault:lairaylacrticason
reaccionesaalgo,dirigidascontraalgo,senutrendesentidoconunantagonismorespectoaaquelloaloquealmismotiempo
pertenecen[19].Ahorabien,lapreguntaquehabraquehacerseescmosepodraimpugnarelcrditodelquegozalaseparacinoccidental
profundamenteasentadaentreintelectoyafectoparaesbozarloscontornosdeunacrticaquepienseconjuntamentelaindignacin,lairayla
clera.Lacrticairacundaapunta(precisamenteporqueponedemanifiestodesdeunaposicindeperplejidadcmounadeterminavidaes
impedidayotraesposibilitada)alasrelaciones,cuidadosamentecustodiadasyeconmicamenteadministradasentrecercanaydistancia,
reificacinyobjetivacin,eintentaorganizarlasdiferentemente.

ComoexplicaIrisvonRoten,lacapacidaddeexpresarirapodraresidirensurelacinnegativaconelsaber:enlanegativaasecundarlas
justificacioneshegemnicasdelpoderydelasprcticasdegobiernovinculadasalmismo.AudreLordeinauguraunarelacinpositivaconla
iramediantelaposibilidaddeenfrentarsecaraacaraaotrossujetosconunsaberqueperturbaelordendominanteyquesacaalaluzuna
diferenciaalaquepuedeaplicarselaaccincomn.Seperfilaaquunateoraquenodefinealcolectivocomomodoespecficoocomo
propsitodelacrtica,sinoquepermitepensarlacolectividadcomocondicinpropiadelacrtica.

[1]MichelFoucault,"Queslacrtica?(CrticayAufklrung)",traduccindeJavierdelaHiguera,SobrelaIlustracin,Madrid,Tecnos,
2006,pp.352.

[2]Ibid.

[3]Ibid.

[4]Ibid.

*Mujeresenelcorral.Hablandosintapujossobrelaposicindelamujer.

[5]IrisvonRoten,FrauenimLaufgitter.OffeneWortezurStellungderFrau,Zrich,efeF,1991,p.5.

[6]Ibid.,p.420.

[7]Ibid.,

[8]Ibid.,p.5.

[9]JudithButler,Queslacrtica?UnensayosobrelavirtuddeFoucault,trad.deMarceloExpsito,transversal,Critique,agostode
2006,http://eipcp.net/transversal/0806/butler/es.

[10]IrisvonRoten,FrauenimLaufgitter,cit.,p.5.

[11]AudreLorde,TheUsesofAnger,SisterOutsider:EssaysandSpeeches,Berkeley,CrossingPress,1984[ed.cast.:Losusosdela
ira,Lahermana,laextranjera,Madrid,HorasyHoras,2002].

[12]Ibid.,

[13]Ibid.p.130.

[14]Ibid.,p.127.

[15]Ibid.p.126yss.

[16]Ibid,p.127.

[17]JudithButler,Queslacrtica?,cit.

[18]AudrieLorde,TheUsesofAnger,cit.,p.128.

[19]VaseMichelFoucault,Queslacrtica?,cit.

You might also like