TMH

YAPI MALZEMELERNN TARHSEL

GELM
Prof. Dr. M. Sheyl AKMAN

ZET szdr. Konuya aklk getirmek amacyla jeolojik-

Yap malzemesi konular ve teknolojileri, yaplarn
tasarm ve uygulamasnda alan mhendis ve
mimarlarn ncelikli ve temel sorunlardr. nsanln
bugnk ada uygarlk dzeyinde ileri ve eitli
niteliklere sahip yap malzemelerini retmesi kolay
olmamtr. nsan yaamnn balangcndan gn- ortaya k ise sadece 2.5 milyon yl. Grld
mze kadar uzanan teknik ve bilimsel abalar,
srekli ve yzyllarca sren denemeler gnmz-
deki yap malzemelerinin nitelik ve nicelik zenginli-
ini salamtr.
nsan topluluunun moral deerleri, teknolojik ola-
naklar, bilimsel birikimleri ve sanatsal yaptlar onun
uygarlk dzeyinin kantlardr. Bunlarn nasl geliti-
ini izlemek, insan olarak yaratlmann ve yaama-
nn ne kadar muhteem ve gurur verici bir olgu
olduunu belirler. Yap malzemesinin geliim sre-
cini incelemek de benzer ynde bir heyecan yara-
tr.
Bu yazda insanln yap malzemesi alanndaki muh-
teem abas kronolojik bir dzende zetlenmeye
alld. zellikle kmsenilmesi asla kabul edi-
lemeyecek prehistorik adaki ve historik an
balangcndaki gelimeler arkeolojik verilere daya-
nlarak anlatld. amzdaki devrim niteliindeki
son gelimelere ise ksaca deinildi.
GR
nsanlar yaradllarndan itibaren malzemeye gerek
duymulardr. Beyinsel adan dier yaratklardan
stn olan insan, beslenme, barnma ve korunma
iin yeterli igd ve beceriye sahip deildir. nsan
bu sorunlar, akln ve evresindeki malzeme olanak-
larn kullanarak zmlemek zorundadr. Bugnk
uygar dzeye varmak ve gnmz gereksinmele-
rine cevap veren malzeme ve aralara sahip olmak
uzun ve zor bir srele gereklemitir. Bu ahane
serveni kavrayabilmek iin dnyann ve insan
hayatnn ve kltr dzeyinin zaman iindeki evre-
lerini incelemek gerekir; malzeme teknolojisindeki
aamalar insann geliiminden soyutlamak olanak-
arkeolojik zamanlar sresince insanln aamalar
aada basitletirilmi bir tablo ile zetlenmitir.
[1,2]
Tablodan grld gibi dnyann ya 4.6 milyar
yl olarak tahmin ediliyor. nsann (pitekantropus)
gibi insann varl dnya mr iinde onbinde be
(5 x 10-4) orannda bir sreye yaylmaktadr.
Jeolojik 4. zamann pleistosen evresi veya tarihsel
evre olarak paleolitik a pitekantrolusun yaad
zaman sresidir. Gnmzden 450000 yl kadar
nce atei bulan ve maaralar kendine barnak
yapan pitekantropusa homo-sapiens (bilge adam)
sfat ancak 2.4 milyon yl sonra, yani zamanmzdan
100000 yl nce Mezolitik devir banda verilmi ve
kendisi Neandertaliens adn almtr. Aslnda yap-
larn ve dier retimlerini saptayabildiimiz insanlar,
jeolojik pleistosen buzul devrinin bitmesi ile bala-
yan Neolitik ada, gnmzden 10000 yl nce
yaayan insanlardr. Onlarn piktografik (resimsel)
yazdan ivi yazsna (Kneiform) gemeleri ve pre-
historik (tarih ncesi) sfattan kurtularak protohis-
torik ( tarihe yakn) sfatna erimeleri iin de 5000
yln daha gemesi gerekmitir [3].
Yazmzda malzemenin geliimi de Neolitik adan
itibaren ele alnmtr.
2. NEOLTK ADA YAPI TEKNOLOJS VE
YAPI MALZEMELER
Neolitik a insan gelimesinde bir devrimdir. Buzul
a bitmi insanlar tahl retimine ve hayvanlar
evcilletirmeye balamlar ve bu nedenle verimli
alvyoner topraklar arayarak maaralardan uzakta
vadi ve ovalara, rmak kylarna, ormanlk blgelere
gmlerdir. te bu gler sonunda barnaklarn
nitelii deimi ve farkl malzemeler kullanmak ve
retmek gerei domutur.
Ziraat retimine gei toplumsal yaayn da ba-
langcdr. Korunmak iin skk, birbiri ile balan-
tl ve evreleri duvarl kentler meydana getirilmitir.

30 TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4


Neolitik ve kalkolitik aamada aamada byk top-
lumsal hareketlerin, glerin ve savalarn oldu-
una dair kantlar yoktur ve topluluklarn isimlerini
de bilmiyoruz. Bu alarn insanlar byk olaslkla
yerletikleri alanlarda yaamlarn srdrmler ve
uzak yrelerden gelmemilerdir.
Bu insanlarn ilk yap malzemeleri yakn evrele-
rindeki yerel malzemelerdir. Bunlar toprak, orman
rnleri, saz ve saman tr bitkilerdir; yaknlarnda
dere yataklar olanlar toplama talar da kullandlar.
Bu hammaddeleri ekillendirmek, iyiletirmek iin
yaplan giriimler malzeme teknolojisinin gelime-
sindeki ilk baarlardr [4].
3. METAL MALZEMELER ALANINDAK
LERLEMELER
Atein neolitik adan nce bulunmas malzeme
retim proseslerinde, zellikle metalurji alannda
byk rol oynamtr, metalurjik bulular insanlara
a atlatmtr.
TMH
lk metalurji almalarnn inaat mhendislii ala-
nnda ve tayc sistemlerde olanak salad
sylenemez. eliin tayc yap eleman olarak
kullanm ancak 19. yzylda mmkn olmutur. Bu
gecikme, eliin ok ge retilebildii anlamna
gelmez. Sebep retimin endstriyel bir teknikle re-
tilmi olmasnn ok ge olmasdr.
Yeryzeyine yakn metal filizlerini mezolitik devri
insanlar dverek deerlendirmilerdir. Bunlar ergi-
terek saf metal retmek kalkolitik evrede gerekle-
ebilmitir. Gnmzden yaklak 6500 yl nceleri
Hazar denizi ve Elburz dalar arasndaki blgede
bakr oksit cevherlerinden ergitme yoluyla bakr
elde edilebilmitir. Derinlerde bakr filizi arayanlar
arsenik ile kontamine olmu bakr slfit filizlerini erit-
miler ve ilk metal alamn, bakr+arsenik-, tesa-
dfen gerekletirmilerdir. 5000 yl kadar nce ise
bakr filizi ergitilmesi srasnda karma kalay filizi
katlmas tun alamnn retimine imkan vermi ve
tun ann balangc olmutur.

Tablo - Dnyann Jeolojik alar, Teknoloji ve nsan Niteliinin Zaman inde Geliimi
nsan Topluluu Teknoloji Durumu
Jeolojik a ve Gnmze gre Nitelik Teknoloji Gnmze gre
(sresi) Period Dnem ve (sresi) Nitelik Aamas Balangc Aamas Aama Balangc
SENOZOK 4. Devir Holosen - Demir a 3 bin yl nce
(65 milyon yl) (Neojen) Son Dnem Historik 4 bin yl nce
(12 bin yl) Protohistorik 5 bin yl nce Tun a 5 bin yl nce
Kalkolitik 7.5 bin yl nce
Prehistorik 11 bin yl nce Neolitik 11 bin yl nce
Pleistosen Homosapiens- 40 bin yl nce
(Buzul a) sapiens
(2 milyon yl) (Kro-manyon)
Homosapiens 100 bin yl nce Mezolitik 100 bin yl nce
(Neerdentaliens)
(Ate) 450 bin yl nce
Homo erectus 1.7 milyon yl nce
(pitekantropus)
3. Devir Pliosen Homo-habilis 2.5 milyon yl nce Paleolitik 2.5 milyon yl
(Neojen+ (Da Oluum a) (Pitekantropus)
Paleojen) (10 milyon yl)
Miosen (13)
Oligosen (13)
Eosen(17)
Paleosen (10)
MEZOZOK Kretase
(160 milyon yl) Jurassik
Triassik
PALEOZOK Permian
(375 milyon yl) Karbonifer
Devonien
Silrien
PREKAMBREN
(3500 milyon yl)

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4 31

TMH
4700 yl kadar nce bakr ergitmede ergitici olarak
demir ktn kullanmak fikri Mezopotamya'da
demir teknolojisini balatmtr. Elde edilen demir
kt sngerimsi ve gayr saflk ierdiinden
tekrar stmak ve dvmek yoluna gidilmitir. Bu
stma iini odun kmr ateinde yapan Dou
Karadenizli bir kavim (Chalibes) demir-karbon olu-
umu olan elii icat etmitir.
Metal ergitmede yksek ve devaml scaklk elde
etmek gerekir. Akta yaklan atelerde ancak
400C-800C scakla eriilebilmitir. aft frnlar, braklan blme duvarlar ve hatllar da mevcuttur
fle ve krk sistemi Msrllar tarafndan 4500 yl
nce gelitirilmitir [4]. Prehistorik ve protohistorik
alarda bakr, kalay altn, gm, demir, kurun
ve cva gibi metaller silah, ev aralar, ss panolar
vb. alanlarda deerlendirilmitir. naat sektrnde
demir kkenli malzemelerin ankraj ve ta balama
eleman olarak kullanlmalarna Yunan ve Roma
uygarlklarnda rastlanmaktadr [5].
4. DOAL VE YAPAY TA TEKNOLOJS
Paleolitik ada insanlarn barna ta maara-
lard. Ta bu ada bir yap malzemesi deildi;
avclk ve hayvanlardan korunmak amacyla tatan
aralar retiliyordu. Maaralar terkedildikten sonra
balayan barnak inaat sreci ta bir yap malze-
mesi durumuna getirdi.
nsanln uygarlk aamalarnn tamamlanmasnda
tan etkinlii szcklere yansmtr. Litos eski
yunancada ta anlamna gelir, litik eki de bu sz-
ckten retilmitir. Uygarlk aamalarn simgeleyen
paleolitik, mezolitik, neolitik, kalkolitik deyimleri de
bu etkinlii vurgularlar.
Mezolitik ve neolitik alarda nceleri toplama ta-
lardan yararlanlm, bunlar amurla balayarak
duvarlar rlmtr. Daha sonralar bu talar ilene-
rek ekillendirilmi, bylece dzgn ve hatta este-
tik duvarlar ina edilmitir. Gnmzde bile hala
moloz ta duvar rettiimizi anmsamak ilgin bir
saptama oluyor.
Baz topluluklarn gtkleri yrelerde toplama ta-
larn bulunmamas yapay ta retimini zorunlu
klm ve ilk yapay ta olan kerpi icat edilmitir.
Doal ve yapay talarn neolitik ve kalkolitik alar-
daki rnekleri baz arkeolojik kazlardaki bulgulara,
Tevrata, Vitriviusa dayanarak aada verildi.
Ergani'de, Melendiz rma kenarndaki ayn
kylarnda duvarlarn byk yuvarlak dereyata
balastlar ile rld saptanmtr. Duvarlarda har mu prizmalardr. avutepe kalesinde yontma
yoktur, duvarlarn temeli de yoktur. Ama konutu
zemin yzeyinden yukarda tutmaktr. 1000 yl son-
raki konutlarda temel yapmna geilmitir.
Ayn tarihlerde kurulmu olan bir dier neolitik
yerleim merkezi, Konya, Tuz Gl, evresindeki
atalhyk'tr. Burada ta bulunmadndan
gnete kurutulmu kerpi bloklardan yararlanl-
mtr. Kil mezolitik devirden itibaren kullanlagel-
mitir; kilden nce amur topaklar (pisse de terra)
eklinde yararlanlm, uzun yllar sonra forme bir
yap ta olan kerpie dntrlmtr [3,6].
rdn'de Jericho kazlarnda kerpi bloklarla bir
tr tayc perde (paye) yapm gerekletirilmitir.
Ayrca yerinde dklen ve ktlesel olarak kurumaya
[7].
Kerpi, yer demesi olarak da kullanlmtr.
ayn'ndeki ilgin buluntularda kerpicin byk
boyutlarda prefabrike hatl olarak tasarland gz-
lenmitir [3]. Kerpicin rtresinin bykl bu yak-
lamn srdrlmesine olanak vermemitir. Rtreyi
ksaltmak amacyla kerpicin samanla takviyesine
Msr uygarlnda rastlanr. Gnmzden 3500 yl
nce bu glendrme srecinin varl Tevrat'n k
(Exodus) blmnde hikaye edilir [8a].
Kerpite baka bir uygulama kerpice asfalt katlma-
sdr. Babil'de bu yntem gelitirilmitir. ok geli-
mi bir protohistorik uygarlk dzeyindeki Smerler
pimi kil yani tulay retebilmiler. Bu hususu
Tevrat'n tekvin (Genesis) blmnden reniyoruz
[8b] (3500 yl nce). Babil'deki Etemenoki ziggura-
tnn iinin kerpi dnn 15 m. kalnlnda pimi
tula ve 90 m. yksekliindeki bu kulenin taban
alannn da 90m x 90m olduu ifade edilmektedir
[9].
Kerpiten tulaya gei yava olmutur. Mezoltik
devirde kili piirebilen insann tula yapmnda
gecikmesi artcdr. Halbuki ilk kil piirme ocakla-
rndan biri ekoslavakya snrlar iinde bulunmu
ve ya 25000 yl olarak tahmin edlmitir [4]. Dier
ilgin bir husus kili piirebilen neolitik insanlarn
balangta mlek retememeleridir. Bu nedenle
erken neolitik devire akeramik neolitik denilmekte-
dr.
Historik bir topluluk olan ve gnmzden 2600-2800
yl nce varlklarn srdren Urartularn inaat
mhendislii ve doal ta ustal alannda ok
baarl eserleri vardr. Mhendis ve mimar olan Kral
Menuann hala kullanlan 51 km uzunluundaki ta
amran kanal, Eren da arkasndaki tatan oyma
Kei gleti, Van gl kysndaki Sarduri dalgakran
muhteem eserlerdir. Dalgakran ve burcun talar
Edremitten getirilen 3x1x1.2 m boyutunda yonul-
tala rlen duvarn ykseklii 5 m'dir. Bu duvar-
larda har yoktur. Stabilite talarn arlklar ile sa-
lanmtr.Daha eski yllarda (gnmzden yaklak
4600 yl nce) Msrllarn 2-2.5 ton arlkl talarla

32 TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4


ina ettikleri baz piramitlerinde de har yoktur;
talar o kadar iyi yontulmutur ki harca gerek de
kalmamtr. Doal ta teknolojisinde ok baarl
olan Urartulular kerpici de kullanmlar fakat pimi
tula retmemilerdir. Ancak bu uygarl yakarak
yok eden Kimmerler ve skitler Urartularn kerpi
yaplarn tulaya dntrmlerdir [10].
Vitrivius kitabnda kerpici tulaya tercih etmektedir.
O tarihlerde (2400 yl nce) tula retiminin iste-
nen dzeye varmad veya daha dayankl yapay
taa gereksinme duyulmad dnlebilir. Nitekim
Lidya'nn zengin kral Krezs'n nl saray ve dn-
yann yedi harikas arasnda saylan Karya kral
Mausolusun ant mezarnn tayc duvarlar ker-
pitir [9,5].
5. BALAYICI MADDE TEKNOLOJSNN
GELM
lk alarda inaat teknolojisinin en byk sorunu
balayc madde olmutur. Doal ta, kerpi ve tula
duvarlarn ilk balayc harc amurdur. amuru
balayc olarak nitelemek elbette doru deildir.
Prehistorik devirde al, bitm ve bir oranda kire
denenmitir. Ancak bulular olduka ksr kalmtr,
en byk zorluk yksek scaklklarn elde edilmesi
olmutur. Havada yaklan ateler 400C ~ 800Cn
stne kmak olanakszdr. Bu nedenle altan-
dan al elde etmek nispeten kolaydr, zira gerekli
scaklk sadece 190Cdr. Al harc eski Msr'n
Sakkara ve Keops piramitlerinin derzlerinde dolgu
maddesi gibi kullanlmtr [11]. atalhyk'te al-
dan duvar kaplama ve ssleme malzemesi olarak
yararlanlmtr. Yine atalhykte 1x1x0.5 m boyu-
tunda aldan retilmi bir sandk bulunmutur. Bu
bulgular neolitik ve kalkolitik alardaki baz top-
lumlarn aly bildiklerini kantlamaktadr. Alta
600Cn zerinde stlrsa elde edilen anhidrit al
balayc nitelii yksek, d etkenlere dayankl
bir malzemedir. Gnmzden 3400 yl kadar nce
Msr firavunu Amenhotep IInin ina ettii Karnak
Tapna talar anhidrit al ile yerletirilmitir, ayn
yllarda Giritte yaplan Knossos Saray'nda da
anhidrit kullanlmtr [2,9,12].
Bugn betonun ve zellikle imentonun bulunma-
snda nemli rol olan kirecin ve kire betonunun
tarihsel serveni olduka ilgintir. Kalker kayalar-
dan oluan maaralarda yaayan paleolitik devir
insanlar maaralarda ate yakarak muhtemelen
kireci elde edebildiler, ancak kalsiyum karbonatn
kirece dnmesi iin gerekn 900C elde edeme-
dikleri iin bu dk nitelikli kireten yararlanma-
lar olanakszd. Neolitik ve kalkolitik devirlerde de
kire, beyaz badana malzemesi olmaktan teye
geemedi. Tevrat'n Tesniye (Deutoronomi) bl-
TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4
TMH
mnde srail kavminin talar kirele badana ettik-
ten sonra emirlerin yazlmas istenmiti (yaklak
3300 yl nce) [8c]. Akl hynde ve Babil
yaplarnda kerpi duvarlar kirele badana edil-
miti [13]. 4500 yl nce metalurjide kullanmak
zere aft frnlar, fle ve krk sistemini icat eden
Msrllarn bu yntemleri kire retiminde kullan-
madklar anlalyor. Kirecin endstriyel retimi
gnmzden 600 yl kadar nce dey frnlarn
gelimesi ile mmkn olabilmitir. Btn bu negatif
bulgulara karn kirecin yapay ta yani bir anlamda
beton elde etmek zere neolitik ada kullanld-
n kantlayan ilgin arkeolojik saptamalar vardr.
Dnya uygarlk tarihinde imento ve betonun mucit-
leri Romallar ve ksmen Yunanllar kabul edilir.
Romallar kirecin iine Vezv volkan yaknndaki
Puzzuoli topran katarak bir tr hidrolik balayc
retmilerdir, bu balayc iine kum-akl kart-
rarak beton elde etmilerdir. Daha nce Yunanllar
ayn ii kire ve Thera (Santoren adas) topra ile
gerekletirmilerdir [5]. Olay puzolanik reaksiyon
sayesinde imentonun ana tayclar olan kalsi-
yum silikat ve alminatlar elde edebilmek, bylece
suda zlmeyen daha yksek dayanml bir ba-
layc elde etmekti. Bu puzolanik etki metakaolene
dnen piirilmi kil (tulann) kirece katlmas
ile de Yunanllardan ok nce salanabilmitir.
rnein ayn'nde, srailin Yiftah-El ve rdnn
Jericho blgelerinde yaplan kazlarda ok yksek
dayanml (35 MPa kadar), parlak, iyi skm yer
demeleri bulunmutur [7]. Tarih olarak bu de-
melerin akeramik neolitikte (gnmzden 9000 yl
nce) retildikleri tahmin edilmitir. Yaplan minera-
lojik analizler sonucunda bunlarn kire, puzolanik
toprak ve pimi kil ile kum-akl ierdikleri sap-
tanmtr. Bu bileim betondur ve Romann his-
torik devrinden ok nce retilmitir. Yiftah-El
Finikelilerin yaad bir yredir. Denizci bir kavim
olan Finikelilerin kolonisi olan Girit, Rodos ve Kbrs
adalarnda, Teselya'daki Miken uygarlnda da bu
tr betonlara rastlanmtr [5]. Nitekim Vitrivius
puzolanl kire balaycnn iine pimi tula krk-
lar ve tozu katlarak ok daha kaliteli ve anmas
dk demeler elde edildiini yazmaktadr [5].
Kire ve tula tozu ile retilen balaycya Horasan
Harc ad verilmitir. Batl aratrclar bu harc da
Roma-Yunan buluu olarak nitelemektedirler [14].
Aslnda bu balaycnn hangi kavim veya uygarlk
tarafndan elde edildii belli deildir. Osmanllar,
Seluklular ve Bizansllar yaplarnda horasan har-
cn ve betonunu srekli kullanmlardr [15]. Ancak
Gizeh piramitlerinde, Asur yaplarnda da Horasan
harc vardr. Bu yap malzemesinin ok bamsz
yrelerde ve farkl zamanlarda ina edilen yap-
larda da varl gzlenmitir. rnein Cava gneyin-
33
TMH
deki Bali adasnda, Hindistan ndus nehri civarnda kire) ve imento retiyordu. Kapasitesi 20000 ton/
(Surkhi adyla), Meksikada El-Tajin piramidinde yld.
Horasan harc bulunmutur [16]. 19. yzyl ve 20. yzyl balarndaki bu ncl al-
malardan sonra imento endstrisinde ve beton
6. YAKIN ALARDA MENTO VE BETON teknolojisinde byk gelimeler saland ve kim-
TEKNOLOJS yasal, mineralojik ve mekanik ynden imento ve
Ortaa balayc maddeler ve yapay yap ta tek- beton alannda ileri dzeyde bilimsel aratrmalar
nolojilerinin gelimesi ynnden karanlk bir a yapld ve hala yaplagelmekte.
olmutur. naat tekniinin bu ynne tekrar ilgi Bu endstri dalndaki gelimeler ana grupta
duyulmas 18. yzylda canlanmtr. Romallarn toplanabilir: imento trlerini artrmak, endstriyel
puzolanl kire balaycsna tekrar dnlmtr.. atklar imento ve/veya beton retiminde deer-
lk aratrmalar marnl talarn piirilmesi ile bala- lendirmek, kimyasal katklarla betonlara belirli zel-
mtr; marn, kil ve kireta kompoziti bir kayatr. likler kazandrmak. Bu almalarda ekonominin
Daha sonra kil ve kiretalar belirli oranlarda kar- salanmas, beton dayanm ve dayankllnn yk-
trlarak retimler yaplmtr. 1756 ylnda kendini seltilmesi daima ynlendirici faktrler oldu.
inaat mhendisi olarak adlandran John Smeaton Portland imentosu klinkerinin bir blmn doal
ngilterede Eddystone deniz fenerini yeniden ina puzolanlarla ikame etmek ekonomik adan nemli
iini yklenmi ve kireci muhtelif puzolanlarla kar- lde bir yarar salad iin imento trlerinin
trarak n deneyler yapm ve yksek oranda kil eitlemesinde ve retilmesinde ncelik tad.
ieren kiretalarnn verdii kirelerin en iyisi oldu- Doal puzolanlara lkemizde Alman inaat kltr-
unu tespit etmitir. Bu kireci talyadan getirilen nn etkisi ile tras ad verilir, ve doal puzolan ika-
puzolanla kartrm ve har retmitir. Bu tarih- meli imentolara da trasl imento denilir. Tras oran
lerde Kasmpaada yaplan gemi onarm kuru %15 ile snrlannca retilen imentonun ad katkl
havuzlarnda da kirece puina katlarak retilen imento olmaktadr.
harlar kullanlmtr. (1796-1821). Osmanllar puzo- Belli niteliklere sahip zel imentolar arasnda
lana puina adn vermilerdir [17]. 1796da genileyen (expansive) imentolar, abuk priz
ngilterede James Parker doal bir hidrolik yapan ve sertleen imentolar, beyaz imentoyu,
imento iin patent alm, Fransada Vicat 1813de yksek slfatl imentolar, petrol kuyular imento-
benzer yolla kil ve kire tan kartrp piirerek larn (oil-well cements), alminli imentolar sayabi-
bugn hidrolik kire adn verdiimiz balaycy liriz. Alminli imento dndakilerin tmnn iinde
retmitir. Bu doal imentolara Roman Cement Portland imentosunun klinkeri mevcuttur.
(Roma imentosu) ad verilmise de bunlarn
imento trlerini eitlendirmedeki abalar 20.
Romallarn imentosu ile ilgisi yoktur. Hidrolik kire
yzyln teknolojik alandaki badndrc hzna
sndrldnde Ca(OH)2 snm kire ve imen-
paralel bir gelime iine girmitir. Bu paralellii sap-
tonun ana karma oksiti olan 2CaO.SiO2 (C2S, bikal-
tamak olduka ilgintir. Aada bu konuya ksaca
siyum silikat)a dnr. nce tlm kiretan,
deinilmitir.
ince blmlenmi kille kartrp frna koyan ve tm
CO2 gaz uana kadar piiren Smeaton bir kitap Metaluji alanndaki gelimeler imento ve beton
yazd ve bu imentoyla yaplan tan Portland kasa- endstrisinde kullanlabilecek yan rnlerin yani
basndaki doal ta kadar mukavim olduunu sy- endstriyel atklarn elde edilmesine yol amtr.
leyerek bu imentoya Portland adn da koymu Bunlarn ilki elik ve dier metallerin retiminde
oldu (1756) [18]. oluan cruftur. zellikle elik yksek frnlarnn
cruflar puzolanik nitelikleri ve dk dzeydeki
Ne var ki bu doal imentolar bugnk portland
balayclklar nedeniyle imento sanayiine giren
imentolar deildir, hzl priz yapyorlard ve scak-
ilk endstriyel atklardr.
lk yeterli olmadndan klinkerleme tam deildi ve
tme yetersizdi (450 m - 150 m gibi). Ayrca Elektrik enerjisi gereksinimi kmrle alan termik
dey frnlarda retim sreksiz ve yavat. lk dnel santrallerin saysn ve kalitesini nemli lde artr-
frnlar ngilterede 1886da kullanlmaya balad, mtr. Bunlarn baca klleri (fly ash) de puzolonik
prizi ayarlamak zere karma al ta katlm ise nitelik tarlar, evreyi kirleten bu yan rn gn-
A.B.D.de 20. yzyl balarnda yaplabildi. Frn mzde imentolara tras orannda katldklar gibi
scakl 1400 Cnin stne kt ve incelik orta- dorudan beton retiminde Portland imento ile
lama 30 m ve maksimum 90 m mertebesine birlikte kullanlmaktadr. Son yllarda (1990-2000)
drld [19]. lkemizde ilk imento fabrikas beton retiminde bu uucu kllerin imentonun
Darcada 1911de retime geti, su kireci (hidrolik %90na varan oranlarda yerini aldklar grlmek-
tedir.

34 TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4


Elektrik ann gelimesi ve yar iletkenlerin ortaya
kmas da beton balayclarnda yeni bir devir
at. Transistrlerin ana maddesi olan silisyumun
elde edilmesi iin gelitirilen elektrik ark frnlarnda
bacalarda oluan silis dumanlar (silica fume, mik-
rosilis) Portland imento tanelerinden 10~20 kat
daha ince aktif silis (SiO2) iermektedir. Bunlar da
uucu kller gibi imento retiminde veya yksek
performansl betonlarn elde edilmesinde direkt
olarak dk oranlarda (%5~10) kullanlmaktadr
(1980-2000).
20. yzyln nemli bir buluu polimerlerdir.
Gnmzde polimerlerin hayatmzda girmedii
alan kalmamtr. imento ve beton sanayii de poli-
merler alanndaki bululardan elbette yararlanm-
tr. Polimerler beton teknolojisinde 1960 yllarndan
beri kolay ilenebilirlik, esneklik, geirimsizlik ve
yksek dayanm salamak amacyla kullanlmakta-
dr.
Endstriyel atklarn deerlendirilmesi, tarmsal
atklarn da deerlendirilebilecei fikrini dourdu.
Bunlar arasnda zellikle pirin kap kl ilgi
ekici oldu (1980). Pirin kap yksek oranda
silis iermekte ve yakldktan sonra amorf, aktif
karakter kazanan kapk kl silis dumanndan da
yksek bir incelik gstermektedir. Bu maddenin
silis duman yerine kullanlmas ynnde alma-
lar srdrlmektedir.
Tras ve endstriyel atklara mineral katk maddeleri
veya imentolaan maddeler (cementitions mate-
rials) denilmektedir. imento-beton sanayiinde
bunlar dnda kimyasal katk maddeleri vardr ve
bunlarda da ok nemli ilerlemeler salanm ve
Beton kimyasallar ad verilen bir endstri dal
olumutur. Aslnda kimyasal katk kullanm beton
retiminin ilk alarnda da ihmal edilmemitir.
rnein Romallarn betonlarna hayvansal yalar,
st ve kan kattklarn biliyoruz. Daha ziyade ilene-
bilmeyi artrmak amacyla katlan bu maddelerden
kan, hemoglobin sayesinde hava da srklyor ve
betonun dona dayanklln artryordu.
Kimyasal katklar, taze betonun ilenebilmesini
artrmay, priz ve sertleme sresini uzatma veya
ksaltmay, taze ve/veya sertlemi betonun don-
ma-zlmeye ve kimyasal i-d etkilere dayank-
lln gelitirmeyi salamak zere kullanlrlar. nan) ve mumyalarda kullandklar natronla (sodyum
Dayanm ar ykselten, ok dk su/balayc
oran ile yksek ilenebilme salayan sperakkan-
latrclar 1960-1970 yllar arasnda bulundu. Bu
katklar beton teknolojisinde bir devrim balatt. lk
nce melamin slfonat formaldehit (Aignesberger,
Almanya) ve naftalen slfonat formaldehit (Hattori,
Japonya) sperakkanlatrclar retildi.
Bunlar yap itibar ile birer polimerdir, yllardr
TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4
TMH
0.42nn altna drlemeyen su/imento oranlar
0.27lere indirilebildi. Buna bal olarak da daya-
nm deerlerinde bir srama meydana geldi.
Sperakkanlatrc betonlarn imento taneleri
arasndaki boluklar silis duman ile doldurulunca
salanan dayanm art gz kamatrc oldu: eski-
den olduka zorlukla salanan 30 MPalk dayanm
yerine gnmzde artk 120-130 MPa dayanml
betonlar retilebilmektedir. Son yllarda (1990dan
itibaren) sperakkanlatrclarda da ilerlemeler
saland ve melamin, naftalen slfonat esasl katk-
lar yerine gelitirilmi karboksilik katklarla hiperak-
kanlatrclarretilmeye baland, agrega boyutlar
ok kltlerek ve S/ oranlar 0.09a indirilerek
reaktif toz harlar elde edildi, bunlarn dayanm
700~800 MPa buldu. [20].
7. ESK ALARA ZLEM VE GELECEK
nsanlar 19. yzyldan itibaren gemilerini ren-
mek hususunda byk aba gstermeye, eski
uygarlklarn eserlerini bulmaya, tanmaya, ortaya
karmaya balamlardr. Yaplan arkeolojik kazlar
pek ok soruya cevap bulmaya imkan salamtr.
naat teknolojisinin nasl gelitii, bugnk dzeye
hangi aamalardan geerek vardmz merak edil-
mi ve hatta bu merak sonucu yepyeni bulularn
yaplmas da mmkn olmutur.
Yaptalar konusunda en dikkati eken hususlar-
dan biri Msrdaki piramitlerin hala bozulmadan kal-
malardr. Bu piramitlerin nasl ina edildikleri, 2-2.5
ton arlklarndaki talarn o ykseklie 20 gn zar-
fnda nasl tandklar, harca gereksinim duyulma-
yacak oranda dzgn yzeyli hazrlandklar pek
zlm deildir.
1980li yllarda A.B.D.de Davidovitz yepyeni bir fara-
ziye gelitirmi ve bunu kantlayan deneylere ba-
vurmutur. Davidovitze gre piramitlerdeki kalker
ta bloklar tanmam, yerinde kalplara dklerek
retilmitir. Yani bunlar betondur ve bu beton gn-
mz betonundan farkldr, nk piramitleri tamir
iin kullanlan gnmz harlar 15-20 yl iinde
hasara uradklar halde, bu eski beton bloklar
4000 yldr Msrn deiken, sert iklimine dayanm-
lardr. Davidovitse gre krlm kalker talar Nilin
topra (iinde boksit gibi alminli birleenler bulu-
karbonat) kartrlarak bu betonlar retilmi ve kuv-
vetle sktrlm, blgenin sca etkisiyle 4 saat
gibi ksa bir srede sertleme meydana gelmitir.
Burada topran ve tan analsim tr iyon dei-
tiren bir zeolit ierdii grlmtr. Sertleme bir
polimerizasyon ve zeolitik bir reaksiyonla meydana
geliyor. Davidovits bu betona geopolimer betonu
adn vermi ve gnmzde de retilebileceini
beyan etmitir [21].
35
TMH
Gemite yaplm eserlerin onarmnda da gerekli 7. Malinowski R., Garfinkel Y., 1991, Prehistory of
uyumu salamak estetik bir sorun olarak ortaya Concrete, ACI Concrete International, March,
kyor. Bugn Sinann kprlerini imento ile onar- ss.62-68.
mak pek doru olmasa gerek. ngilterede 18 ve 8. Kitab- Mukaddes, Tevrat, Eski Ahitler, Trke
19. yzyllarda doal imentolarla yaplan binala- Bask,
rn veya svalarn onarm iin o devirlerde retilen a. k (Exodus), Blm 5
doal imentolarn yeniden retilmesine allyor.
b. Tekvin, Yaradl (Genesis), Blm 11
Doal olarak o zamanki teknolojiyi bugn tekrar
kurmak masrafl, ayrca retim kstl kalacandan c. Tesniye, Kolaylatrma (Deuteronomy), Blm
ekonomik adan verimli de deil. Mamafih, al- 27.
malar yine de o imentolar retmek ve onlara 9. Straub H., 1964, History of Civil Engineering, MIT
edeer modern imentolarda ufak deiiklikler Press, Cambridge MA.
yaparak eski imentolara benzer nitelikte imento- 10. Belli O., 1982, Urartular, ibid 3, V1,
lar elde etmek eklinde yrtlyor. ss.152-175.
Eskiye gre bu almalar dnda gelecee dnk 11. Finch J.K., 1954, The Story of Engineering,
tasarmlar da mevcut. Amerikan Beton Enstits Anchor Publ., New York.
ve Standartlar Enstits (NILST ve ACI) 1980li 12. Grn R., 1951, naat Mhendisleri ve Mimarlar
yllarda zel bir alma grubu oluturdu. Konu iin Kimya, Serdarolu N. tercmesi, T 279
ay betonu. nsanolu aya gittiinde aydaki bar- No. Yayn, Istanbul.
na yine aydaki yap talarndan retecek, ayda 13. Esin U., 1996, Akl, Ten Thousand Years ago:
imento retmek, beton yapmak nasl olacak, ham- A Habitation Model from Central Anatolia, ibid
madde, su problemi nasl halledilecek? imdi bu 6, ss. 31-42.
probleme de el atmak hayal olmaktan te somut
14. Moropoulou A., Bakolas A., Bisbikou K., 2000,
bir yaklamla ele alnyor [22,23].
Investigation of the technology of historic mor-
Paleolitik adan beri insanolunun gelitirerek tars, J. Cultural Heritage, 1) pp. 45-58.
srdrd yap malzemesi konusundaki aray 15. Akman M.S., Gner A., Aksoy I.H., 1986, The
ve aratrmalar, uygarln vazgeilmez ve ayrlmaz Histoy and Properties of Khorasan Mortar and
bir paras olarak tm zamanlarda vard. Gelecekte Concrete, Turkish and Islamic Science and
de insan aratrmalar ve uygulamalar ilgi ekerek Technology in th 16th Century, V1, IT Research
devam edecek. Center of History of Science and Technology
Publ., ss.101-102, Istanbul.
KAYNAKLAR 16. Deloye F-X., 1996, La Chaux travers les
1. The Encylopedia Americana Int. Ed., 1978, V12, Ages, Bul. Des Lab. des Ponts et Chausses,
Geology, Earths History, ss.460-465. N. 201, ss.94-98.
2. Kinder, H., Hilgemann W., 1964, D.T.V. Atlas zur 17. Akman M.S., 1997, Building Materials in Early
Weltgeschichte, Deutscher Taschenbuch Verlag ages of Mankind, Int. Conf. on Studies of
GmbH, Mnchen. Ancient Structures, Faculty of Architecture of
3. Dinol A.M., 1982, Hititlerden nceki Anadolu, Yldz Technical Univ., ss.177-186, Istanbul.
Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Grsel Yayn, 18. Kocatakn F., 1965, imento zellikleri Hakknda
V1, ss.12-16. Ne Biliyoruz?, T Yaynlar, No.627.
4. Westbrook J.H., 1990, Materials: History Before 19. Mindes, S., Young, J.F.,1981, Concrete, Prentice
1800, Concise Encyclopedia of Building and Hall Inc., New Jersey, A.B.D.
Construction Materials, Ed. Fred Moanvenzadeh, 20. Akman, M.S., 2001, Yksek Performansl
Pergamon- MIT Press, Cambridge MA, Betonlarn Teknolojisi, zellikleri, Sorunlar,
ss.412-423. Gelecei, Trkiye naat Mhendisleri XVI.
5. Vitrivius, A., Mimarlk zerine On Kitap, Kitap 2, Teknik Kongresi, zel Oturum Konumalar Cildi,
ss.25-45, Kitap 7, ss.143-154, Morgan, M.H. ter- Ankara.
cmesinden Trkeye tercme: Gven S., evki 21. Davidovitz, J., 1987, Ancient and Modern
Vanl Mimarlk Vakf Yayn, 1990. ISBN 975-772- Concretes: What is the Real Difference?, ACI
2-03-0. Concrete International, V.9, N12,ss.23-35.
6. Hodder I., 1996, atalhyk, 9000 Year Old 22. Lin, T.D., 1987, Concrete for Lunar Base
Housing and Settlement in Central Anatolia, Construction, ACI Concrete International, V.9,
A Historical Perspective - Habitat II, Istanbul, N.7, ss.48-53.
ss.43-48.

36 TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 426 - 2003/4