Professional Documents
Culture Documents
12:00:56 PM
vi vari um
VOLUME 6, 1968
oggo
12:00:56 PM
vivaci um
A JOURNAL FOR MEDIAEVAL PHILOSOPHY AND
THE INTELLECTUAL LIFE OF THE MIDDLE AGES
editors - L. M. de Rijk,(Nijmegen)
C. J.de Vogel,(Utrecht) - J.Engels,
(Utrecht).
oftheEditorial
Secretary Board: Prof.L. M. deRijk,Sophiaweg
73,
Nijmegen,TheNetherlands.
publishers RoyalVanGorcumLtd.,(Dr. H. J. Prakke& H. M. G. Prakke)
Assen,TheNetherlands.
subscription Perannum:Hfl.20 ($. $,7$/.2)
SINGLECOPIES Hfl.I2.0($. 3,7$/.1.6$)
published MayandNovember;
Twiceyearly, ca 80 pages.
eachnumber
Contributions tovivarium
submitted shouldbe writtenpreferably
in English, or German.
French The manuscriptsshouldbe type-
written anddoublespaced,exceptforlongquotations andfoot-
notes.Adequatemargins(i inch)should be leftat each edge
ofthesheet.Footnotes
shouldbe numberedcontinuouslythrough-
Theymaybe placedeitherat thefootofthepage
outeacharticle.
or at theendofthetext.
12:00:56 PM
CONTENTS OF VOLUME VI
Graziella La iperspectiva
9
nelVenciclopedia
del saperemedievale 3$
FEDERICI-
VESCOVINI
Firenze
G. j. j. Thomasde Cantimpry
De naturisrerum. Etat de la
WALSTRA II
question (fin) 46
Utrecht
REVIEWS 6$, 1
12:00:56 PM
On The Genuine Text of Peter of Spain's
Summule
logicales
L. M. DE RIJK
i Statusquaestionis
is known, Peter of Spain, who afterwardsbecame Pope under
s the name of JohnXXI, wrote a textbookon logic, which was to
enjoy a high renown from the end of the thirteenthup to the
seventeenthcenturyas Summule logicalesmagistiPetriHispani1.
Its fame appears fromthe noticeable numberof manuscripts(more
than300) and of printededitions (about 160), the latterdatingfrom1474
up to 16392. This number is tremendous indeed, especially for the
futureeditor of the firstcritical edition of the Summule.
However, the printed editions are of no use for the critical
reconstructionof our text. As a matterof fact theyall contain quite a
number of interpolations.3Thereforean examinationof their readings
can properly be dismissed. As is easily seen, the same holds good for
the later manuscripts.They are most of them intended adaptationsof
the famous school-book by well-known masters of logic. Their very
intentionto emend the text (tractatus duodecim iam emendati) is bound to
make the critical editor suspicious as to the reliabilityof their text as
a source for the originalversion.
A firstattemptto clear up the situationmightbe made in confining
our attentionto the earlier manuscripts,say those datingfrom Peter's
lifetimeup to about the firstdecades of thefourteenthcentury.However,
the result appears to be rather disappointingindeed. Even the late
thirteenthcenturymanuscriptsbetray such divergenciesas to confirm
the suppositionof ratherearly interpolationsin a sufficientway. I give
some examples.
1 ForPeter's seeJoseph
authorship, P.Mullally,TheSummulae ofPeter
logicales , Notre
ofSpain Dame
Indiana,194^,pp.IX-XVIII.
2 Fora survey, op.cit.,pp.133-1
seeMullally, ^8: Bibliography
ofEditions
oftheSummulae
logicales
ofPeter ofSpain
andthecommentariesontheSummulaelogicales.
3 Cfrtheintroduction
toBochesksedition
(quotedinthenextnote)pp.XVI-XVIII.
I
12:02:33 PM
Every student of logic knows the famous incipitof the Summule
1
logicales:
Dialeticaestarsartium ad omnium
scientiarum
et scientia methodorum viam
principia
habens.Solaenimdialetica de
disputt principiis
probabiliter omnium
aliarum
artium.
Etideoinacquisitionescientiarum debetesseprior.
dialetica
In a numberof earlier manuscripts,however, the phrase et scientia
scientiarum is omitted and there are good reasons to consider it as an
early interpolationin the original text.2 The same can be said of the
second sentence: Sola enim dialetica piobabiliterdisputtde principiis
omnium aliarumartium . It is not found either in some good manuscripts
dating fromas early as the thirteenthcentury.The initial sentence of
nr. 1.03, too, is missingin some good manuscripts:Vocum alia litterata9
alia non-litterata; vox litterataest que scribipotest , ut 'homo'; vox non-
litter
ata est que scribinon potest. In tractatusVI ), nr.
(De suppositionibus
6.03, ed. Bocheski, where the differencesbetween signicatioand
suppositioare noted, some excellent manuscriptsomit the sentence:
Item. Signicatioest signi ad signatum.Suppositioautemnon est signi ad
3
signatumsed supponentisad suppositum . Ergo signicatioet suppositio
differunt. I feel sure that this sentence, too, has been the result of an
interpolation. Finally. Some thirteenthcentury manuscriptshave a
passage on enthymema in Tractatus V (De locis), which is not found in
Bocheski's manuscript.It runs as follows*:
Aristotilessicdiffinitentimema:Entimema estex ycotibus et signis.Ycosautemidem
estquodpropositio Signum
probabilis. autemsecundum quodhiesumitur idemestquod
propositio demonstrativa, vel necessariavel probabilis,
et hoc est inferendo. Signum
autemsecundum quodhicsumitur dicitnecessitatem illationis.Ycosautemdicitpro-
babilitatem inse,secundum
ipsiuspropositionis quamprobabilitatem propositiovidetur
essevera.Undenotandum quodinentimemate esttantum unapropositio inferens etalia
(8ra) illata.Unde secundum quod propositio *inferensapparet omnibus vel pluribus
essevera,sicestycos,quiaiamsicestprobabilis, ut quilibet
diligit se. Secundum
diligentem
autemquodiliaeadempropositio de necessitateinfert
conclusionem, sicestsignum. Et
siceadempropositio estycosetsignum,ethocsecundum aliudetaliud.
Si quisobiciatquoddebetdiffiniri sic: entimema estex ycoteet signo,cumnonsit
nisiunapropositio queestycosetsignum
inferens, secundum diversa,ad hocdicendum
1 I quotetheprinted editionofBocheski(Petri
HispaniSummulae quasecodice
logicales, manu-
Reg.Lat.120s edidit
scripto I. M.BocheskiO. P.,TorinoMarietti1947).Themanuscript (Bibi.
Reg.Lat.120s, ff.ir-29r)
Vaticana, dates
certainly from thelastdecades
ofthethirteenthcentury.
2 Argumentsinsupport ofthisviewwillbeadduced later.
3 Bocheski tocorrect
failed themanuscriptreading inReg.Lat.i2oj,f.i3va.
suppositi
4 Itfollows
afterthewords esset
(perfectos) innr..04ed.Bocheski.
sillogismus I quotethetextas
found inMilan,Biblioteca Cod.H. 64/n/'.,
Ambrosiana, ff.7vb-8ra.
2
12:02:33 PM
quodlicetsittantum unapropositio habettarnen
inferens, in se virtutem duarum pro-
positionum, quiahabetin se virtutemsuampropriam et illiusque intelligitur.
Et sic
estunasecundum et suntdueproposi
substantiam, tionessecundum virtutem. Et ideo
quodexycotibus
dicitin Piioribus et nonexycote,et similiterexsigniset nonexsigno,1
1 I didnotcorrect
themanuscriptreading.
2 MartinGrabmann, Handschriftliche undFunde
Forschungen zudenphilosophischen desPetrus
Schriften
desspteren
Hispanus, Papstes XXI(f 1277)in:Sitzungsberichte
Johannes derBayerischen
Akademie
derWissenschaften,
Phil.Hist.Abt.1936,
H,6,Mnchen1936,
pp.127-130.
3 Introduction
tohisedition,
pp.XVIII-XIX.
4 I quotefromMilan,H. 64Inf.,
f.i2ra.
12:02:33 PM
Quintasautemmodusessendi in estsicutforma estin materia.
Et istequintusmodus
subdividitur,
quia est quedam forma ut
substantialis, animaest forma substantialis
homini;aliaautemestforma accidentata,ut albumhomini.Et primaharumdicitur
proprieessein sicutforma in materia,ut animain corpore.Aliaautemdicitur essein
sicutaccidensinsubiecto,utalbedoinpariete etcolorincorpore.
Sextusmodusessendi indicitursicutaliquidin primoefficiente,
utregnum in regente.
Bocheski printed after this passage a passus found in nearly all our
manuscriptsas well as in the printed editions under the heading modi
(nr. 3.32 ed. Bochenski). It runs as follows1in the Milan
oppositionis
codex, f. 14.va-vb;
autemnonestin igneutaccidens
Caliditas in subiecto,immoutsubstantiate in eo cui
estsubstantiate,sicutsuntque cadunt alicuius
in diffinitione nonsecundum predicatio-
nem,sed potiusut principium, (f. i4vb)ut punctus in diffinitione
lineeet unitasin
diffinitionenumeri.Et istemodusessendi in continetur sub quartomodosecundum
quodunaqueque estin diffinitione
parsdiffinitionis Etsicignisnonest
velin diffinito.
subiectum sedmateria
caliditatis, ignisestrarefactio queestincorporibus elementar
ibuset
quiamaxima estin ideo
ignerarefactio estmaxime calidus,et,peroppositum, quiamateria est
maxima , iccirco
condensatio estmaximefrigida. Ignisestsubiectum eius.Hie (hoc MS) enim
estreceptibilis tatis.Undecaliditas
etfrigidi
caliditatis estinmateriaignisutinsubiecto,
inigneverononutinsubiecto, sedutineo cuiestsubstantiate, quiacaditindiffinitione
eius.Ignisenimestsubtilissimum
corpuscalidum agenssupraaerem secundumtotam suivirtutem.
1 Thewordsinthis which
text s edition
inBocheski'
aremissing eg.Lat.1205,are
whousedVat.
initalics.
printed
2 Manyofthemnemonic verses
printed donotoccur
edition
inBocheski's inouroldest manu-
scripts.
4
12:02:33 PM
terminorum
2 The tracts De proprietatibus found in London, British
Museum, Rojai MSS. 8 A VI
1 Fora detailed
description,seemyLogica , A Contribution
Modernorum totheHistory
ofEarly
Terminist
Logic,Vol.II, i : TheOrigin
andEarly oftheTheory
Development ofSupposition,
Assen,1967,pp. 2^-33.
3 Cfr.Log.Mod.II, 1,pp.26-27.
5
12:02:33 PM
VIII-XII of the Summulelogicales.The short tracts De ampliationibus (d)
and De appellationibus (e) are substantiallyand almost verbatim the same
as those in the Summule .
The London tractslook like an older, less extensive,redactionor a
source, rather than an abbreviation, of the last tractsof the Summule
logicales. As a matter of fact, the date of this part of our manuscript
(firsthalfof the thirteenthcentury)seems to preclude the possibilityof
an abbreviation.Then, the remarkablefact should be noticed that the
tracton suppositionends in the London manuscriptwith nrs. 6.12 and
6.07 (found in this order). As a matter of fact the remainder part
(6.13-6.22) of Peter of Spain's tract on supposition opens with an
objection from the part of the author: Sed ego credoimpossibileesse
terminm communem in predicatopositumconfundiinmobiliter vel mobiliter
signo universali ajrmativo in
existente subiecto. It must be noted that
a
Peter here rejects the view he defended momentago. I give the text
afterthe London manuscriptof 6.12 and 6.07 (occurringthere in this
order!) and afterthat the opening sentence of 6.13 afterBochenski's
edition:
12:02:33 PM
From the foregoingit must be concluded that from6.13 onwards
Peter of Spain is opposing the opinioantiquorum , which he has explained
in the foregoingnumbers(up to 6.12). Well, the opinioantiquorum had
been put forwardas an honorable one, withoutdue reservations.There-
fore we may safelytake Peter's discussionof suppositionas given in the
formerpart of his tract on supposition (nos. 6.01-6.12) as the repro-
duction of some previous tract and suppose him to have added (from
6.13 onwards) his objections and critical remarksafterwards.
Besides, the initial part of the tract on restrictio1
can certainlynot
be considered as an abbreviationof the correspondingchapters of the
Summule(1 1.01-1 1.03), since the design of the tract as found in the
London manuscriptis quite differentfrom that in Peter's tract on
For that matter, this differentdesign must be seen in con-
restrictio.
nection with the different order of the tractsin the London manuscript
as comparedwith Peter's Summule :
LONDON MS. PETER'S SUMMULE
De suppositionibus De suppositionibus
is
De relativ De relativis.
De restrictionibus De ampliationibus
De ampliationibus De appellationibus
De appellationibus De restrictionibus
De distributionibus De distributionibus.
The location of the tracts on restrictio
and ampliationboth being a
speciessuppositions2right after those on suppositioand on the relativa
seems to afforda more logical order, indeed, which enables the master
to derive successively restriction, ampliation and appellation from
suppositionin a quite naturalway. See the text below, p. 13 ff.
But how to decide the intricatequestion to whom the tracts as
found in the London manuscriptshould be ascribed? It mightbe sug-
gested that Peter used and refashionedan older redaction of his own.
However, the phrase sed ego credoimpossibile (nr. 6.13) occurringin his
discussionof suppositionseems to preclude this possibility.
The manuscriptitselfdoes not give any reliable clue forthe author-
ship. The London codex is in fact a collective manuscriptwritten in
differenthands partly from the first,partly from the second half of
the thirteenthcentury. It contains quite a number of treatises on
1 Forthetext,
seebelow,p. 13.
2 Restrictio
estspeciessuppositionis,
quiapersonalis dividitur
suppositio et
perrestrictam
seebelow,
ampliatam; p. 13.
7
12:02:33 PM
theology, dictamen, grammarand logic, nearly all fragmentary.1 Our
an of
tractson logic are preceded by incompletecopy RobertKilwardby's
commentaryon the Priscianusminor(Inc. Ut vult Aristotileslibro de
anima quod lingua congruitin duo opera nature, scilicet in gustum et
loquelam).2 This copy breaks off on f. 3v. Following this, quite a
differenthand wrote a tract on difficultpropositions in the art of
grammar,well-knownunder the titlesophismata gramaticalia(or sophistica
gramaticalis).It is acephalous (ff. 36ra-46vb). To be sure, it is not a
copy of Robert Kilwardby's sophisticagramaticaliswhich is found in
several manuscripts*,as appears froma comparisonof the discussionof
the phrase: modiovini ad denarium , ve illi qui non habet. The London
manuscript has : Circa presentemorationem septem principaliter
querebantur .*
The Zwettl copy of Robert's tract reads: modiovini ad nummum , ve illi
qui non habet. Et possunt queri circa istam orationem quinqu. Primo
de ablativo absolute posito ... ; secundum de constructionegenitivi
huius Vini'; tertiumde constructioneprepositionis... ; quartum de
'
hoc quod dico (ve illi9; quintum de hoc relativo qui'.* From this
comparison the conclusion may be drawn that the London sophistica
gramaticalisis of a somewhat later date than Robert Kilwardby's.
This much seems to be certain, that all the tracts can safelybe
dated towardsthe middle of the thirteenthcentury.Their author(s) may
be looked for in the Parisian circles. The London Summulelogicales
seem to be at least one of the main sources of Peter of Spain's Summule.
Following some glosses which call the views given in 6.11 the
opinioantiquorum j I propose to entitlethe London Summule as the Summule
I
antiquorum. give the complete text.6
12:02:33 PM
SUMMULE ANTIQUORUM
found in London, BritishMuseum Royal MSS 8 A VI, ff. 47*a-48rb;
SiT*-2T>.
DE SUPPOSITIONIBUS
f.47ra [6.01]Terminus
autemautsignifcat
universale
autparticulare.
aliareisubstantive
[6.02]Signifcationis et hocfitpernomensubstantivum, ut 4homo'
;
aliareiadiective,ethocfitpernomen ut 4albus'vel ut 'curri
adiectivum, , perverbum, ,
quiaproprienonestadiectivum vel substantivum,
sed aliquidsignifcat
adiectivevel
quiaadiecti
substantive, vatiovelsubs vatiosuntmodirerum
tanti etnon
quesignificantur
Nominasubstantiva
significationes. dicuntur , nomina
supponete veroadiectivaet verba
dicuntur .
copulare
[6.03]Supposi tioestacceptio
termini viproaliquo.Differ
substanti unt autemsuppositio
et significado, estperimposi
quiasignificare tionemvocisad remsignificandam, sup-
positioveroestacceptio'
termini
ipsius substantivi
[pro aliquo] rempro
significantis
aliquo.Utcumdiciturhomo curri
, isteterminus 'homo'supponitproSorteet Platone,
et sicde aliis.Quaresignificado est
prior suppositione nec suntidem, quiasignificado
estvocis,supponere veroterminiiamquasicompositi ex voceet significatione.
Ergo
suppositiononestsignificatio.
Copulatio estacceptioterminiadiectivi proaliquo.
aliacommunis,
[6.04]Suppositionis aliadiscreta.Communis estque fitperterminm
communem, ut'homo'. Discreta
que fitper terminm discretum,ut'Sor'vel'istehomo'.
Suppositionumautemcommunium alianaturalis,aliaaccidentalis. naturalis
Suppositio
estacceptiotermini communis pro omnibus a quibusaptusnatusestparticipan, ut
'homo' se
per sump tus de naturasu supponit pro omnibus qui sunt et fueruntet qui
erunt.Accidentalissuppositioest acceptiotermini communis pro omnibus eis pro
adiunctum. Ut'homo '
est; isteterminus'homo' hiepropresentibus.
quibusexigit supponit
Cumautemdicitur 'homofuit',propreteritis. Cum dicitur'homo erit'profutur is. Et
itadiversas
habetsignificationes
secundum diversitates
eorumque ei adiunguntur.
12:02:33 PM
terminus 'homo ' habetsupposi tionem. Undenonsequitur:'omne animai
hominem
simplicem
estirrationale omne animal hune hominem estirrationale ' sedestibi preter
; ergo preter , figura
dictionis, procedendo a simplici suppositione ad personalem. Similiter hic: 'homo est
' ' omnis homo
species;ergoaliquishomo estspecies1 ; et hic: omnis homo estanimai ; ergo esthoc
animai* , In omnibus hiisautemsinesignofitprocessus a simplici suppositione ad per-
sonalem.
[6.09] Item.Personalium suppositionum alia estdeterminata, aliaestconfusa. Deter-
minata suppositio estterminus communis determinate sumptus cumsignoparticular i,
ut *aliquishomo curri velsinesigno,ut '/lomo curri. Etdicitur utraque istarum deter-
minata, quialicetisteterminus 'homo1 in utraque istarum supponat proomnihomine
tamcrrente quamnoncrrente, tarnen unosolohomine crrente veresunt.Aliudest
enimsupponere, aliudlocutionem reddere veramproaliquo.In supradictis enim,ut
dictumest,isteterminus 'homo'supponit pro omni homine tam crrente quamnon
crrente, sed redditlocutionem verampro crrente solum.Quod autemutraque
' estPlato est .
illarum sit determinata patet.Cumdicituranimal estSor, animal , animal
Ciceroy et sic de singulis; ergo animal estomnis homo ' hic est figura dictionis a pluribus
determinatis ad unam.Et ita terminus communis determinate sumptus habetdeter-
minatam suppositionem. Etsimiliter cumtermino particulari.
[6.ioj Confusa suppositio estacceptiotermini communis propluribus mediante signo
'omnis
universali. Ut cumdicitur homo'isteterminus 'homo' mediante signouniversali
tenetur propluribus, quiaproquolibet suosupposito.
[6.11] Item.Confusarum suppositionum alia confusa necessitate signivel modi,alia
confusa necessitate rei. Ut cumdicitur'omnis homo estanimai' , isteterminus 'homo'1
f47rb
necessitate signi confunditur sive distribuitur suo
proquolibet supposito, et cum quilibet
homosuamhabeatessentiam, ideo hoc verbum'est'necessitate rei tenetur pro tot
essentiis proquothominibus 'homo', et cumunicuique homini insitsuaanimalitas, ideo
necessitate rei tenetur 'animal'prototanimalibus proquot hominibus 'homo' et pro
quotessentiis hoc verbum 'est',Undeisteterminus 'homo' dicitur supponere confuse
mobiliter et distributive. Sed confuse et distributive supponit quiatenetur pro'omni
homine ; mobiliter vero quia licet descensum fieriproquolibet suo supposito, ut omnis
'omnis Sed iste terminus ' animal ' dicitur confundi
homo; ergo Sor' vel homo; ergo Plato'.
immobiliter quia nonlicetdescensum fierisubeo,ut'omnis homo estanimai ; ergohomo est
' ibi a ad Sicut hic: 'homo
hocanimai ; sedest processussimplici suppositione ' personalem.
estdignssima rescreaturarum; ergoaliquishomo';vel rosaestpulcherrima florum; ergo
aliquarosa'.Nonsequitur. Hoc differunt quia in hiisestsimplex suppositio a parte
subiecti, in aliisveroa partepredicati.
estquodinhac: 'omnis homo estanimai '
[6.12] Ne[c]vide[b]atur oppositum quoddictum
isteterminus 'animal' inpredicato positus simplicem habetsuppositionem, cumdiceretur
priusquod habeat confusam. Quod secundum quodgenuspredicatur specieibi et
de
isteterminus 'animal'tenetur proipsocommuni quodestgenuset sichabetsimplicem
suppositionem. Secundum autem quod in illa natura communis ipsiusgeneris multipli-
caturpersupposita communis, sic dicitur habere confusam suppositionem nonmobiliter
sedinmobiliter. Suppositio enimconfusa mobiliter nonpotestsimulessecumsimplici,
necsecundum idem nec secundum diversa, ut dictum est.
1 corrected hand.
bya contemporaneous
animal
from
IO
12:02:33 PM
[6.07]Quodautem1terminusinpredicato teneatur
positus patetcumdicitur
simpliciter, :
"omnium torum
opposi nisienimisteterminus
eademestdisciplina"; haberet simplicem
falsaesset,quianullaparticularis
suppositionem, estomnium
disciplina contrariorum,
sed(medicina)
solumsanietegrietgramaticasolumcongrui etincongrui
; etitadealiis.
DE RELATIVIS
1 Autem
quodMS. 2 aliquam
MS. 3 subiectum
MS.
II
12:02:33 PM
ibinonestconstructiouniuscumunosedcumdiversis. Ergodeceptiofactaex diversa
eoquodaliquadictiopotestfieriad diversa,
relatione nonfacitamphibologiam. Et hec
omniaconcedimus. Item.Ubicumque estdeceptio ex eo quodaliquadictiopotestfieri
ibiestdivisio
ad diversa, velcomposi
tio.Seddeceptio ex diversa
relatione
estsecundum
compositionemetdivisionem.Quodconcedimus.
[8.11] Sequiturde relatione diversitatis.Relativum autemdiversitatis est quod pro
* hocrelativum 1alius*
diverso supponit ab eo quodrefert, ut 'Sorcurrit etaliusdisputt ;
refert Sortemet supponit pro alio a Sorte, et est sensus: Sor <currit> et alius a Sorte
disputtet facitrecordationem de Sorte.
[8.12] De relatione autemdiversitatis talisdaturregula:si relativumdiversitatis
addatur superiori et inferiori,quod additur1superiori fitut inferius,et
econverso. Ut cumdicitur:'aliud 2 ab animali ; ergo3aliudab homine *. Hoc relativum
4aliud*cumaddatur et inferiori etaliudab animali
superior <i> (quiaanimali ethomini)
*
estinferius ad aliudab homine.lindesequitur perlocuma specie: aliudab animali ;
ergoaliud ab homine *. Econverso autem fallaciaconsequentis. Similiter si addatur distri-
butiodistributo etpartieiusquodaddatur termino distributo estinferius ; quodaddatur
est Ut 'aliudab homine aliuda Sorte *. Econverso estfallacia
partieius, superius. ; ergo
consequentis.
[8.13] De relatione ydemptitatis talisdaturregula:nulla propositio inchoata*
a relativo' ydemptitatishabet contradictoriam.Ut 'omnis homo <currit) etile
estSor*.Dicitenimquod(quando)terminus relatiponitur in antecedente [est],negatio
nonpotestregererelatum nisinegetsimulantecedens. Sed negatio nonpotestsimul
negare hec duo. Unde nec ipsum relativum negabit. Et sic non habebit contradictoriam.
[8.14] Sed contra.Ut vultAristotiles, quidquidcontingit negare,contingit affirmare
eteconverso. Quarequecumque contingit affirmare, et
contingitnegare. Ergoquecum-
que affirmatio habetcontradictoriam. Ergoet affirmatio inchoa[c]ta a relativo. Item.
Dicit in primoPeryhermeneias, quod cuilibetaffirmationi sua opposi ta est negatio.
Ergoaffirmationi inchoa[c]te a relativo est6contradictio. Dicimuspredictam regulam
essefalsam, scilicet'non illeest Sor* estcontradictoria illiusetlicetrespectu
quia hec,
relativiponitur inantecedente, nonoportet quodnegetur antecedens, quianegatio non
t
respici *nisi subiectum et predicatum, removendo unum ab altero, et non respectu
relativi,ut nonilleestSor*.
[8.16]Item.Relativumydemptitatisnon reciprocumeandemdebet habere
suppositionemquam suumantecedens. Utcumdicitur:'omnis homoestetilleest
Sor*.Hocrelativum proomnihomine.
'ille*supponit Undeestsensus'illeestSor*idest:
omnishomo homo
, quiacumdico; 'omnis
estSor. Dicoautem'nonreciprocum* videtse*, non
: omnis
estsensus homo videt hominem
omnem 'se*nonlicetponere
. Undelocohuiusrelativi
suumantecedens.
[8.17] Sequiturde relatione Relativum
accidentis.7 estquodrefert
accidentis remse
habentem permodum uthocnomen'tale*
accidentis, .
1 quodadditur]
SoraddaturMS.
* aliusMS. 3 etMS.
4 incoacta
MS. 5 relatione
MS.
6 est]autemMS. 7 antecedenti
MS.
Il
12:02:33 PM
[8.18] Et dividiturquia aliudest relativumydemptitatis, ut 'Sorestalbuset talisest
' Aliudestrelativum
Plato tatis,ut'Sorestalbusetalter
diversi iusmodiestPlato
' Sciendum
autemquod relativum ydemptitatis substantieet relativum ydemptitatisaccidentis
differunt,quiarelativum substantie idem
refert numero, relativum autem ydemptitatis
accidentis idemspecieet nonidemnumero,
refert quia eandem[habent]
' qualitatem
numero estesseindiversis
inpossibile Undecumdicitur: Sorestalbusettalis
subiectis.
estPlato quodPlatoparticipt
', significai eandem albedinem cumSorte.
DE RESTRICTIONIBUS
12:02:33 PM
maioris.Differentia adveniens genericontrahit et restringit ipsumab ambitusuo ad
speciem quamconstituit, utrationale adveniens animalicoartat ipsumad speciem quam
etcausaestquareestminus
constituit; commune. Similiterestinconstructione apposi-
ut 'animaihomo 4animai'ab ambitusuo et
tionum, ', ubi1terminus 'homo'contrahit
ipsum
restringit solum ad hominem; et causa estquare est minus commune. Probatio
minoris.Album reperiturinhominibus etbrutis etlapidibus. Ergocommunius estquam
homo.
Solutio.'Homo ' unomodocommunius estquam'album'etaliomodo' album ' econ-
verso.Secundum enimquodhomo in
reperitur albis,nigris et medio colore coloratis,
sic 'homo'estmagiscommune, sic 'albus'restringit 'hominem'. Secundum autemquod
album reperitur in hominibus et brutis et lapidibus, sic 'album'estmagiscommune et
'homo'coartat 'album', eteconverso, utdictum est.lindehic: 'homo albus',isteterminus
'homo'supponi t pro hominibus in quibusest albedoet isteterminus 'albus'solum
copulatalbedinem que est in hominibus.
[11.08]Undepredicatum nonpotestrestringeresubiectum Ut
quoadsignificationem.
cumdicitur'civisestalbus'
, iste 'civis'
terminus ad
restringiturmaresetnonad albos,et
sicrestringitur et
quoadconsignificationem nonquoad significationem.
[11.09]De restrictionedatavel factaper implicationem talisdaturregula:omnis
implicatio immediateadiuncta termino communirestringitipsum sicut
suumadiectivum.Ut cumdicitur:'homo quiestalbus, curri 'homo'
, isteterminus
| ad albosperhancimplicationem
f.48rarestringitur 'qui3estalbus', sicutinhac: 'homo
albus
curri
.
14
12:02:33 PM
Si veroimplicatio priusadveniat1
homini,ut ' homo
quiestalbus* ipsumad
, restringit
albos,et tune signum adveniens
universale supratotumnonpotestdistribuerenisipro
albis;et sic equipollet
huic: 'omnis
homoalbuscurri.
1 eveniat
MS.
2 cur
ritMS.
12:02:33 PM
[11.19] Sed obiciturin contrarium. Quia contradictio est uniussubiectiet unius
predicati,[sunt]ergo pro eisdemquodcontradictio fitinutraque. Itemad idem. Si in
* 'rosa
* ad existentefitrestrictio.
hac: 'rosaest restringitur existentes,pro Ergohec
eritvera.Etsi1inhac: 'nullarosaest
'rosaest* 'rosa*ad non existentes,
', restringitur
* erit habeatpro non existentibus.
tunchec 'nullarosaest vera,cumveritatem Ergo
duecontradictorie eruntsimulvere.Quodestimpossibile. Ergooportet quodproeis-
demfiatrestrictio in affirmativaet negativa.
[11.20]Item.Talisestregula:omne verbumsimplicitersumptumnec habens
vimampliandinec ex se nec ex alio restringitterminmsibi supponentem
quoad consignificationem,que est tempus,et non quoad significationem.
Ergotempusest causailliusrestrictionis. Sed idemtempusmanetin affirmativa et
sibi
negativa opposita, ut 'rosaest*- rosa
'nulla est*.
Ergo eadem estcausa
restrictionis
in
utraque. Ethectriaargumenta concedimus.
[11.21]Predictaveroregulasic probatur. Nichilpositum ex partepredicati potest
restringere aliquid positum a parte subiecti quoad principlem significationem sed
quoadconsignificationem. Ergocumverbum sit a partepredicati cumtermino sic
supponente, tunc verbum non potestrestringere terminm sibi supponentem quoad
principlem significationem, sed quoadconsignificationem. Et illa est tempus,quia
nullaest alia significado per quampossitrestringere. Itemad idem.Cumdicitur:
'homo est*, 'homo fuit*, 'homoerit*
, restrictionesinistissuntdiverse. Ergocauseinquibus
sunt, erunt diverse. Sedsignificado manet eadem et variatio solum estquoadtempus
presens, preteri tumet futurum. Ergononsunta significai ioneet nonnisi a tempore.
Etitapatetregula.
Solutio.Quodsimiliter termini restringunt inaffirmativa et negativa et econverso.
f.48rbEtconcedotriaargumenta ad hoc.Adprimum | dicendum estquod'est* nonrestringit
ad existentes, sicutnechocverbun ad currentes,
'currit* quianullum verbum restringit
terminm sibisupponentem quoad suam significationem,quoadsuamconsignifi-
sed
cationem, queesttempus. Undenonrestringitur adsupposita existentia nisiadpresenta.
Supposita autempresenta possunt essein quibusdam terminis tamexistentibus quam
'enuntiabile*
nonexistentibus. Utcumdicitur:'enuntiabile (est)*,isteterminus supponit
tamproexistentibus quamnonexistentibus.
[11.15-]Secundum predictaqueritur de hocsophismate: 'omne animalfuitinarchaNoe*.
Probatur sic. Homofuitin archaNoe, leo fuitin archaNoe, et sic de singulis; ergo
omneanimalfuitin archaNoe. Contra.Omneanimalfuitin archaNoe; Cesarfuit
animal ; ergoCesarfuitinarchaNoe.Quodfalsum est.Ergoaliquapremissarum estfalsa.
Sednonminor.Quodautempremissa sitfalsaostenditur quiaquedamregula dicitquod
terminus supponens velapponens verbode preterito simpliciter sumpto etc.restringitur
ad supponendum prohiisque suntvelque fuerunt subforma termini supponentis. Sed
aliaregulaestque dicitquodsignum universale adveniens termino restricto distribuit
ipsumpro quibus estrestrictus.Ergocumdicitur'omne animal fuitinarchaNoe* , iste
'animal *tenetur
terminus supponere proomnianimali quodfuitin <illo>tempore. Sed
multaanimalia fuerunt que non fuerunt inarcha Noe. Ergoprimasimpliciter estfalsa.
: 'omne
[11. 16] Solutio.Quidamdicitquodhecestduplex etc.' exeoquodpotest
animal
su(!)MS.
16
12:02:33 PM
fieri
distributioprosingulisgenerum velpro(generibus cetprimomodo
singulorum)
estfalsaet secundomodoestvera,quiaquandofitdistributio (prosingulisgenerum,
tuncfitdistributio)c pro omnibusindividuisque suntsubgenereet specie.Et tunc
oportetomniaindividua que contemta (!) fueruntsubanimali,
fuissein archaNoe.
Quodfalsum est.Sedquandofitdistributioprogeneribus
singulorum,tuncestsolum
distributiopro generibussivespeciebus.Et istomodoest vera,quia omnisspecies
animalisfuitinarchaNoe.
[i 1.17] Sedhuicnonacquiescosolutioni1,
quiapremissa estfalsa.Probatio
simpliciter
autempeccatsecundum consequens ab insufficienti,
quia non accipitomnespartes
distributionshuiuspropositionis
'omneanimalfuitinarchaNoe'
DE AMPLIATIONIBUS
[9.01] (P >ersonalis suppositio estacceptio termini communis prosuisinferioribus . Cuius
alia estconfusa, aliadiscreta, sicutdictumest.Item.Personalis suppositionis est alia
divisio,scilicethec: alia est ampliata, alia restricta. Et ideo ampliatio et restrictio
habentfiericircasupposi tionempersonalem.
[9.02] Restrictio est coartatio termini communis a maiori
'albus* suppositione
ad minorem.
Ut cumdicitur *homoalbus',hoc adiectivium restringit
' hominem 9 ad albos.
Ampliatio est extensio a minori suppositione ad maiorem. Ut cum dici
tur 'homo potest
esseAntichristus',
isteterminus 'homo9 nonsolumsupponit prohiis qui sunt,sed edampro
hiisqui erunt.Undeamplia turad futuros. Dico autem*termini communis 9
quiaterminus
discretus nonrestringitur nequeampliatur.
[9.03] Ampliationum alia fitperverbum, ut 'homo potest esseAntichristus9; alia fitper
4 9 alia ut 'homo
nomen,ut hominem esseAntichristum estpossibile ; fitperparticipium, est
esse 9
Antichristus alia fit ut ' homo necessarioestanimal 9 ' Homo 9enim
potens ; per adverbium,
hicampliatur nonsolumpropreterito, sedetiamprofuturo tenetur. Et ideosequitur
aliadivisioampliationis, scilicet:ampliationis aliaestrespectu suppositorum, ut 'homo
potestesseAntichristus*
, alia estrespectu temporis, ut 'homo necessario
est animal ' utdictum
est.
f.48va[9*04]Circapredicta de hoc sophismate: ' esseverum ' Pro-
queritur | inpossibilepotest
batio: id quodestveleritinpossibile, potest esse verum, ut Antichristum non fuisse erit
inpossibile. Et tamenpotestesseverum, quiaestverum.Ergoinpossibile potestesse
verum.Contra.Quidquidpotestesseverum, estpossibile. Sedimpossibile potestesse
verum. Ergo impossibile esse
potest possibile.
[9.0$] Et ex hoc fieri
potest sillogismus in tertioprimefigure. Si conclusio si(t) falsa,
ergoaliquapremissarum estfalsa.Sednonmaior.Ergominor.Sedhecestprima. Ergo
primaestfalsa.Solutio.Primasimpliciter estfalsa,scilicethec: 'impossibile potest esse
verum ' Et probatio peccatsecundum fallaciam accidentis, quia cumdico 'id quodest
velerit ', duodico,scilicet
impossibile subiectum illiusimpossibilitatis etipsamimpossibili-
tatem siveipsumimpossibile. Undequod estpossibile estressubiecta,et impossibile
1 soliMS.
17
12:02:33 PM
acciditei; et posseesseverum inesseutrique.Quandoenimdicitur:4Anti
assignatur -
ehr
istumnonfuisse esse
potest verum non
*9 valet,quiaAntichristum
non est
fuisse ressubiectaet
acciditei etpossibile
impossibile esseverum utrique.
adsignatur
[9.06]De ampliatione autemquefitratione talisdatur
suppositorum, regula:terminus
communissupponens1verbo habenti vim ampliandi ex se vel ab alio,
4
ampliaturad ea
* isteque possunt esse sub formatermini suppositi. Ut homo
potest albus
esse ; terminus 'homo* non
supponit solum sed
propresentibus, ampliatur
ad omnesqui erunt.Dico autem'exse* quia hocverbum de se habetvirtutem
'potest*
terminm2 cui Ut 'homoest esse
animai* vel'hominemesse
ampliandi adiunguntur. potens
animaiestpossibile1
.
[9.07JDe ampliationeautemque fitrationetemporis,
talisdaturregula:terminus
communissupponens vel apponens verbo habenti vim ampliandi quoad
tempus potest *supponere pro hiis qui sunt vel qui erunt. Ut 'homo
estanimal; tam'homo*
necessario quam'animal* prohiisqui suntet qui erunt.
tenetur
Ethecde ampliationesufficiant.
DE APPELLATIONIBUS
[10.01J estacceptiotermini
<Ap>pellatio communis prore existente. Dico autem'pro
quiaterminus
reexistente* significans nonensnichilsignificat <nec>appellataut'Cesar*,
yet sic de aliis.Differt
y'chimera*
'nil* autemappellatio a suppositione et significatione,
quiaappellatioesttantum de re existente, supposi significado de re existente
tio et tam
quamnonexistente. Ut' Antichristus* significat Antichristum etsupponiti proAntichristo,
sednilappellai,'homo* autem* significathominem de natura sua<et>supponit tampro
existentibusquamprononexistentibus et appellat tantum existenteshomines.
[10.02]Appellationum autemalia est termini communis, ut 'hominis* , alia termini
ut
singularis, Terminus
'Sortis*. singularis et et
significatsupponit appellat idem,quia
rem ut *et 'Iohannes*
' Petrus .
significat existentem,
[10.03]Item.Appellationis termini communis aliaesttermini communis proipsarein
[termino]communi, ut quandoterminus communis habetsimplicem suppositionem.
Utcumdicitur:'homo *vel'animal
estspecies estgenus * ettuncterminus communis idem
;
et
significatsupponit et
| appellat, ut 'homo* significat hominem in communi et supponit
f.48vbprohominein communi et appellathominem in communi. Aliaautemest termini
communis prosuisinferioribus, ut quandoterminus communis habetpersonalem sup-
positionem.Ut cum dicitur: 'homo curri, tunc 'homo* non idem significat etsupponit et
sed
appellat; significat hominem in communi, sed pro particularibus*supponit et appellat
particulareshomines existentes.
1 sufonens
(!) MS.
2 verboMS.
3 apellat MS.
sicsemper
4 supponatMS.
5 enimMS.
6 partibus
MS.
l8
12:02:33 PM
DE DISTRIBUTIONIBUS
est multiplicatio
[12.01] <D>istributio termini communis persignum universale.Ut
cumdicitur:*omnis homo * '
', isteterminushomodistribuit <ur) siveconfunditur pro
quolibet perhocsignum
inferiori Etsicestibimultiplicatio
'omnis'. terminicommunis.
Dico autem'terminicommunis'
quiaterminus non
singularis potest distribui.Undeiste
suntincongrue:*omnisSorest','omnisPlatoest', et sic de singulis.
Et estibisolecismus
perpartesorationis.
[12.02] Signorm autemuniversalium alia suntdistributiva substantie, ut 'omnis',
' et similia;aliaaccidentium,ut *qualiscumque'' . Signum autem
nullus', , quantuscumque'
distributivum estquoddistribuit
substantie resse habentes permodumeiusquodest
quid,ut 'omnis' y 'nullus'.Ut cumdicitur:'omnis albedo', 'omnis
nigredo' . Unde'sub-
stantia'
sumitur communiter ad rescuiuslibet
generis,cumdicitur 'signum distributivum
substantie
'. Signum autemdistributivum estquoddistribuit
accidentis <reshabentes ) se
modum ut modum vel ut1 ' -
per accidentis, per qualis quanti, 'qualiscumque', quanti
cumque'.
[12.03]Item.Signorm distributi
vorumsubstantie aliasuntdistributiva
partium inte-
ut 'totus' subiec ' uter
gralium, ; alia partium tivarum,ut 'nullus','omnis', que'. Item.
Signorm distributivorumpartium subiectivarumalia suntdistributiva
duorum,ut
et consimilia;
'neuter',
'uterque', aliaplurium,ut 'omnis','nullus'.
velMS.
2 hominis
MS
19
12:02:33 PM
Ettalemremsignifcat
velpredicabilis. hocsignum Et tamab istare quamab
'omnii'.1
Veritas
illacausatur inoratione.
velfalsitas
1hominis
MS. 2 nosMS.
20
12:02:33 PM
[12.13]Itemad idem.Duplexestforma, quiaquedamestforma materie,utanimamea
estforma corporis meiettuatui.Etistaforma estparsetnonpredicatur de ea cuiusest
forma.Aliaautemestforma que estpredicabilis.
Et sic omniasuperiora,
4homo '
ut genera
vel
[et] species vel dicuntur
differentie forme inferiorum, ut ', equus, animar,
etconsimilia. Sedindividua forme
istius suntmateriaeiusvelmateriaeiusgeneris.1 Cum
forma neutro2predictorum modorum excedatetcedit3suammateriam, necabceditur4
ab ea. Ergonullum universaleex[s]ceditsuaindividuanecexcedetur* ab eis. Ergocum
'omnis
' dicat universalem cumsuisindividuis,ut'omnis tuncoportet
adequationem homo',
(quod
'sol* et 'luna' nonhabeant
) nisiunicum individuum.Necdicatur vero: 'omnis
sol'
'
et omnis luna*. Similiter '
et omnis .
fenix'
[12.14]Quod concedimus dicentespredictas tionesesseveras,et quia *omnis*
proposi
nonsemper6 exigittriaappellata.Sed quandoconiungitur terminohabenti plurasup-
posita,(tuncvulthaberetriaappellata)c. Quandoautem coniungiturtermino universali
habenti unicum solumindividuum, nonexigitnisiunicum.
1 genera
MS.
2 neutrumMS.
3 sedit
MS.
4 abseditur
MS.
5 exsidetur
MS.
6 sempernonMS.
2I
12:02:33 PM
dictoriesicsuntsimulfalse,quodestinposibile, - et itatuncistisolvuntquodiste:
'
'omnis est', quedam
Jenix fnixnon es non sunt quiainnegativa
contradictorie, supponitur
fenixquenonsupponitur inaffirmativa,sedduofenices quinonsunt,etsicnonestidem
subiectum inutraque.
[12.18]Hoc autempotest manifestare sic. Quia hec inconvenientiasequitur ex falso,
'omnis' vultadminus habere tria ostensum estprius
quodsupponit quod appellata,quod
essefalsum. Pre<terea>.Ut vultAristotiles in libroPeryhermenias, quodomnispro-
positioinquasubicituruniversale universali
tersumptum alicuipredicato,
contradicatilli
tioniin subici
tur universale non uni versali
ter sumptum. Et sic est hic:
'omnis es qua
proposi
nonest'. Etsicsuntcontradictorie. et sic
fenix 'quedam fenix Quodipsinegant,
regulaeorumestfalsa.
[12.19]Itemad idem.Talisdaturregula:terminuscommunissupponens vel
apponens verbo presents temporissimplicitersumptonon habenti vim
ampliandi nec a se nec ab alio restringiturad supponendum'pro eis que
f.ivbsunt sub forma| terminisupponentis.Sed subhoc termino fenixnonestnisi
unicum tum.Ergohocquoddicofenix ' adid. Ergosignum universale
supposi restringitur
adveniens ei nondistribuii nisiproeo. Ergononeritrecursus ad nonexistentes fenices.
Ergoreliqua erit falsa. Quod concedimus.
[12.19a]Signorm autemuniversalium affirmativorum talisdaturregula:si signum
universale affirmativum immediateadiungitur terminocommuni,con-
funditipsum mobiliter et distribuii, sed mediate vero confunditipsum
inmobilitertantum.Ut cumdicitur:'omnis homo estanimal'f isteterminus
*homo'
* '
isteterminusanimalconfunditur
confunditur distributive proquolibetsuoinferiori; 4
inmobiliter, quia non licet fieri
descensus sub eo pro1 aliquo.Unde si omnis homo est
animai , ergoomnis homo esthocanimaV ; undehec estfigura dictionisab inmobili sup-
positioneab mobilem.
[12.20]Secundum predictaqueritur de hoc sophismate: 'omnis homo estet quodlibet
dijferensab ilioestnonhomo'. Probatio:Hec estquedamcopulativa. Cuiusutraque pars
estvera.Ergototaestvera.Contra.*Omnis homo estetc.; ergo Sorestetquodlibetdifferens
ab ilioinistoestnonhomo'. Quodfalsum est,quiahecestquedamcopulativa cuiusaltera
parsestfalsa.Ergoipsaestfalsa.
' rebusaliisab homine,
[12.21]Solutio.'Differens ab omni homine supponit proomnibus
a Sorte
et 'differens pro eisdem et etiam proomnibus aliishominibus a Sorte.Undein
a ' estlocusa
Sorte
hacargumentatione ab homine;
: 'differens ens
ergodiffer speciesive a
partesubiectiva. Ergosi apponatur signum universale, fietprocessus ab inferiori ad
superius cumdistributione2. Et etiamincidi t3ibi fallacia[m] accidentis,quia in primo
hocrelativum 4ilio' refert omnem inconclusione verorefert Sortem. Etest
hominem;
ibialiusprocessus, scilicet'omnis homo, ergoSor'yet esthic'locusa totointegrali. Et:
'quilibet differens ab omni homine; ergoquilibet a Sorteet hicestfallacia
differens conse-
quentis, ut dictum est.Sed istiduoprocessus coniunguntur insimul, ut patetin pro-
batione.Undeprimaestveraet inprobatio peccatsecundum consequens, uthic: 'omnis
homo; ergoomne animal* .
1 quodMS.
2 diffinitione
MS. 3 inaddit
MS.
22
12:02:33 PM
[i 2. 21a] Posteaqueritur utrum negatio habeat vimdistribuendi velnon.Etvidetur quod
sic,quia,ut Aristotiles in libroPeryarmenias, istecontradicunt : 'homo ; 'non
estiustus'
homo estiustus
'. Ergoalteraestuniversalis, cumsubicitur terminuscommunis. Sednonnisi
hec: *nonhomo estiustus
'. Ergoisteterminus 'homo'distribuitur.Sednonestaliuda quo1
distribuatur nisinegatio.Ergodistribuii ipsum.Quod falsum est,quiahec essetin-
congrua:'nonSorcurri , sicuthec: 'omnis Sorest',si negatiohabetvimconfundendi.
Et dicendum quodnegatio nonhabetnaturam distribuendi,sedcumiungitur termino
communi negatipsumnegatasuperiori negativa. Quodlibet inferimus. Undeistanon
f.2raestgratiadistributionis existentisin negativa2 quianon| est,sedgratia coniuncti(oni)s
ipsi(us) termini tur
qui restringi pernegationem.
Item.Soletdariregulatalis:quotienscumquehoc signum'omnis' adiungitur
terminogenerali,duplex est locutio. Uthec: 'omne animalJuitinarchaNoe', quia
potestfieridistributio prosingulis generum, idestpro individuis que suntsingularia
subunoquoque vel
genere, progeneribus idest
singulorum, proipsisgeneribus. Ethoc
modoponunt ipsamesseveram, quiaunaquaque speciesanimalis fuitibi. Primomodo
estfalsa,quianonomniaindividua animalis fuerunt ibi. Quidamtamenvoluntquod
est 'animal' estterminus communis velapponens*
prima simpliciter falsa,
quia supponens
verbopreteriti temporis etc.restringitur ad supponendum pro hiisqui suntet qui
fuerunt subforma termini supponentis, ut 'animalfuitinarchaNoe '. Ergosignum uni-
versaleadveniens distribuitpro omnibus. Sed multa individua sunt modo et multa
fuerunt in preterito que nonfuerunt in archaNoe nisiquiaindividua fuerunt. Unde
individua fuerunt perse in archaNoe, species veroperaccidens.Ergocumdicitur:
'animal
' debetdistribui se et
fomne animaifuitinarchaNoe',isteterminus per proindivi-
duis.
1 quaMS. 2innegativa]
annegative
MS.
3 opponens
MS. * perse]etsicMS.
s sumper
(!) MS.
23
12:02:33 PM
Et horumquedamconsequuntur conversim, quedamveroequeconversim
ut 'homo',
equesecundum predicationem,ut 'paries'
ad 'domum1.
[12.24]Item.Queriturde hoc sophismata: 'omnishomoestomnis homo
' Probatio.
Positoquodsinttantum treshomines,scilicetSor,Plato,Cicero,et nonsuntplures
homines, ergoomnishomoestomnishomo,quiasingularia insimulsumpta inferunt
Vel sic. DicitBoetiusquodnullapropositio
f.prb universale. estveriorquamilla in | qua
idemde se ipsopredicatur.
Ceteradesunt
: Dicturide introductionibus
f. 44.ra primovidendum estquidsitars.Arsestcollectio
plurium preceptorum ad unum finem tendentium. Sed contra.Omnisbonadiffinitio
debetconvenire suo diffinito convenit
et nonalii. Sed istadiffinitio alii quamsuo
diffinito.Ergo ista est
diffinitio nulla(= nugatory). Probatio minoris. In hac: 'omnis
homo curri possuntmulta precepta adunumfinem.
colligitendentia Ergoestars.
Solutio.Dico quodduplexest finis,scilicetuniversalis et particularis.
Preceptorum
quoque facit
collectio artem et est et
universalis tenditad finemuniversalem, scilicet
discernere verum a falsovelfacereorationem congruam. Sedcumdicitur : 'omnishomo
ergoSorcurri
currit; , preceptaredeunt ad finemparticularem.Etde taliobicitur.
et undedicatur.Dialeticaestarsartium
de dialetica
f. 68rarb: Queritur ad (arsMS)
omniummetodorum principiaviamhabenset ideo in <in)quisitione scientiarum
12:02:33 PM
dialetica debetesseprima.Diciturautem*dialetica* a 'dia*, quodest duo , et 'logos1,
quod (est) sermo, et 'lexis*
, quodestratio , quasiduorum (68rto)ratiovelsermo t scilicet
et in Sed
opponentis respondentisdisputatione. quiadisputatio potest nisipernon fieri
sermonem nec sermonisimediante voceet omnisvoxestsonus,a sonotamquam a
digniori incoandum est.
Sedadhocquoddicoquoddialetica estarsdiscernendi verum a falso,
potestsicobbici( !).
Omnisdiffinitio debetconvenire suodiffinito et nonalii.Sedhecconvenit alii,scilicet
gramatice. Quarenullaestdiffinitio.
Solutio.Dicoquoddiscernere verumafalsoestdupliciter, scilicetperse - etsicconvenit
logice - et peraccidens,et sicconvenit gramatice.
Item.Obicitur contra hocquoddicitur quoddialetica estarsartium scientia
scientiarum,
quaclausaclauduntur, quaaperta omnes aperiuntur, sinequanulla,quia perhocvidetur
innuere quodexcelle<t) omnesaliasscientias. w
Solutio.Dicimus quodnondicitur uarsartium . . . etc. quiasitdignior sivesubperior ( !)
ad alias,sedquiamanifestat ipsasetdeservit ipsis.
Sed(secundum MS)quodistasolutio nullasitvidetur, quiaomnis divisiofitperopposita.
Sed artesdividuntur per opposita. Sed unum oppositorum non manifestat alterum.
Quare(quamMS)nulla.
Solutio.Dicendum: duplexestdialetica, scilicet docensetutens(utansMS).Si docens,
sicnonmanifestat alias.Si utens(utansMS),sicmanifestat alias.
12:02:33 PM
f. 44ra:Item.Uniusreiunaestdiffinitio.Seddyaletice
pluressuntdiflfinitiones.
Ergo
estnulla.Quodsintpluresdiffinitiones
hecdiffinitio probo,quiahabemus duas diffi-
nitiones,videlicet
dyaleticaestarsdiscernendi
verum
etc. et dy
aleticaestarsartiumad
omnia etc.
Solutio.Dicoquodverum estquoduniusreiunaestdiffinitio
unicomodoaccepte(ac-
cepto MS.).Sed non
dyaletica uno
accipitur modo.Etpropter hocnonvaletobiectio.
1 TheParisian hasanother
copy ismissing
which
questio : alio(f.44rb)modo
here obici
potest : pl
(piuvium
?)auditur plest
ergo sonus.
26
12:02:33 PM
P (44rb): Item.Queritur de divisionesic: voxsignificativa
ad placitumidemestquod
sermo;sermonm aliuscomplexibilis (!), aliusincomplexibilis(!) Complexussermo
idemestquodoratio.Incomplexus sermoidemestquoddictio.Sed quodistadivisio
nullasitvidetur . . . etc.
L (68vb): Sequitur deistadivisione: voxsignificai
(iva) adplacitumidemestquodsermo.
Sermonm aliuscongruus, aliusincongruus. Sermocongruus idemest quod oratio
[Quod]Sermoincongruus idemestquoddictio[dictionum]. Dictionum alianomenalia
verbum. Sedquodistadivisionullasitvidetur. Parsnondividitur contrasuumtotum.
Sed sermoincongruus est (ex et MS) parsorationis complexe(complexiMS). Ergo
divisio
nulla.
P (44rb): Posteaqueriturde hacdivisione
: aliaestnomen, aliaestverbum . . .etc.
L (68vb):Sequitur de istadivisione MS): alia nomen,alia verbum.
(diffinitione Sed
priusde nomine dicendum estquamde verbo,quiapriusde simpliciori dicendum est.
Sed nomensignificai substantiam,verbumveroactum(autemMS). Sed substantia
digniorest quam actus.Quare de priusdicendum
substantia estquamde actu.Sedquod
priusdicendum sitde verboquamdenomine videtur.
P (44va): Item.Queritur de nomine:nomen estvoxsignificativaetc.Sed quodmelius
dicatur nomen estparsorationis
probo... etc.
L (68vb-69ra) : Sequiturde nomine.Nomenestvox. Et videtur quodmeliusdicatur
parsorationis Omnis
[videtur]. debet
diffinitio dari pergenusproximum. Quodpatetper
hominem , et sic diffiniendum: homoest animalrationale mortale.Sed parsorationis
genus(ergoMS)estproximum (69)adnomen.Ergodebetdici:nomen estparsorationis
P (44va): Queritur de hoc membro 'sinetempore *. . . etc. de hoc membro
Queritur
.
'finita' . . etc.Queriturde hoc membro 'recta'. . . etc.
L (69ra): Queritur de hoc membro 'sine 9. . . etc. de hoc membro
' . . . etc. ' tempore
* Sequitur
finita Sequiturde hocmembrorecta. . . etc.
P (44va): Item.Queriturde verbo.Verbum estvoxsignificativa
etc
. Queriturcumex
rectoverbo(!) etoblicopossitfieri oratio,quaresimiliter
perfecta ex obliconominiset
rectoverbinonpossitfieri... etc.
de verbo
L (69ra): Sequitur : verbum estvoxetc.Queriturcumex rectonominis et ex
oblicoverbipossitfieri oratio,
perfecta quareex oblico
nominisetrecto verbinonpossit
fieri.
P (44va): Dictode sermone incomplexo,dicendum estde sermone complexo . . . etc.
L (69rb):Dictodesermone (incomplexo)mododicendum estde sermone congruo (!).
Sermocongruus idemestquodoratio.Oratioestvoxsignificativa ad placitum cuius
partes se Sed istutmembrum:
'cuiusper sum(p)te aliquid quodpeccetquoad
' significant. dicit
partespersesum(p)teetc. videtur,
quoniam
*
Priscianus
quodsiqueritur
*et itavidetur qui(d>
sitsummum bonum invitaetrespondetur: honestas quod inhocnomine
4honestas
*sitoratio.Etita eiusperse sumpte
partes Quodfalsum
significant. est.
P (44va_vb)
: Queriturde istadivisione
: aliaperfecta, aliainperfecta
. . . etc.
L (69rb):Sequiturde divisioneorationis:orationum aliaperfecta,
aliainperfecta.Item.
Orationis(perfecte sunt
> quinqu species ; scilicet
indicativa,
imperativa, interrogativa,
deprecativa,causativa
(!). De solaindicativadicatur, que causatveritatem etfalsitatem
inoratione.Etetiamde imperativa habetfieriinprepo(?).
27
12:02:33 PM
Sedquodinoptativa videtur,
quoniam ubicumqueesteademcausa,etsequitur effectus.
Sedinoptativa velfalsi
estVeritas enimdici(diciturMS): 1verum
tas.Contingit 1
es,falsum
velfalsitas.
estVeritas
est'. Nonergoinsolaindicativa
P (44vb-4ra) : Queritur de propositione . . . etc
. Queritur de divisione proposi tionis.
Propositio sic dividitur: propositionum alia cathegorica. . . alia ypothetica. . . etc.
Postea.Videturquod propositio cathegorica non denominatur a predicato ... etc.
Posteaqueritur de istadivisione: propositionum cathegoricarum alia affirmativa,alia
negativa. . . etc. Item.Cathegorica dividitur: cathegoricarum alia universalis, alia
particularis, alia singularis
alia indefinita, . . . etc. Quodpropositio singularisnonsit
(4ra)alicuiusquantitatis videtur . . . etc.Item.Queritur de propositione ipotetica.
L (69rb_vb) : same items.
dicitur
P (4ra): Communiter conversio
quodtriplex . . . etc.
L (69vb-7ora):
Communiterdicitur est
quodtriplex conversio . . . etc.
P (4ra"rb) benedicatur
utrum
: Queritur homo'
: 'nonomnis . . . etc.
L (joT>):Queriturutrumbenedicatur:*nonomnishomocurri . . . etc.
: Dicturide modalibus
P (4rb"va) primoqueriturutrumhecpropositio
sitmodalis
in
(qua) poniturverumvelfalsum . . . etc.
L (7orbvb): Expliciunt
equipollentie. utrumistapropositio
Queritur sit modalisin
quaponiturverum etfalsum. . . etc.
P (4va_vb): Consequenter queritur de predicabilibus. Et diciturcommuniter quod
duplexestpredicabile, scilicetde unosolo,velde pluribus, sicutuniversaleetparticu-
lare.Et quodsingulare predicannonpossitvidetur . . . etc.Contra.Queritur utrum
universalepossitpredicari de unosoloinferiori ... etc.Posteaqueritur de diffnitione
generis qualissit. . . etc.Posteaqueriturdespecie. . . etc.Posteaqueritur dedifferentia
. . . Item.Videtur quodgenus et differentia
conveniant, quoniam Sor et lapisdiffrant
in animali. . . etc.Posteaqueritur de proprio. . . etc.Queritur de accidente . . . etc.
L (70vb-7iva): same items.
P (4vb-46va): Consequenter dicendum estde sillogismis. Primovidendum est quid
sitargumentum . . . etc.Posteaqueritur de divisione :
argumentationum enty- alia est
mema,aliaexemplum, aliainductio, aliasillogismus . . . etc.Posteadicitur de argumen-
tationque dicitur exemplum . . . etc.Posteaqueritur de argumentation que dicitur
entymena . . . etc. de
Queritur argumentation que est sillogismus etc.Postea
. . .
an
queritur sillogismus sit perfecta oratio vel inperfecta . . . etc.Posteaqueritur quare
nonpossintorationes in pluralinumero, cumsintpluresorationes . . . etc.Postea
queritur quarelocusponitur ibicumconcessis annon. . . etc.Item.Queritur dequadam
divisione que estinsillogismo ; quetalisest: quidamestsillogismus demonstratvus ...
(quidam)autemdyaleticus . . . quidam autemsophisticus . . . etc.Postea.Videtur quod
argumentum et argumentado idemsint... etc.Item.De reductione argumentorum
. . . etc.Posteaqueritur de sufficientia orationum sic: quaresuntquatuor species?...
etc.Posteaqueritur de hocquodin sillogismo suntduo,scilicetmateria et forma ...
etc.Postea.Queritur de eo quoddicitur insillogismo oportet quod altera premissarum
sit universalis . . . etc.Item.Queritur de hoc quoddicitquod in sillogismo semper
oportet verum concludi . . . etc.Posteaqueritur de hocquoddicitur quodomnismodus
28
12:02:33 PM
trimfiguraram Aristotilis reducitur ad quatuorprimosmodosprimefigure . . . etc
.
L (71v_7 2vl>): sameitemsup to: Postea. Queritur deeoquodinsillogismo duosunt , materia
etforma. Materia duplexest, wheretheLondoncopyabruptly ends.
P (46va_vl>): Consequenter dicendum estde locis.Et quiain diffinitione loci (...)
argumentum, primm dicamus de ilio . . . etc.Locussicdiffinitur . . . etc.Videtur quod
maledicat. . . etc.Locussicdividitur . . . etc.Posteaqueritur de quatuor causis. . . etc.
Queritur de hocquoddicit: cuius corruptio estmalatipsum quoque bonum est.. . etc.Item.
Queritur de loco a transsumptione . . . etc. Queritur utrum ibi sitlocusab oppositis:
*tueshomo tunonesasinus *. . . etc.
; ergo
P (46vb-47rb) : Consequenter dicendum estde supositionibus (!). Forthecomplete text
,
seebelow , pp. 30-32.
P (47rb"vb): Sequitur de fallaciis. Sed quod fallacianonsit de artevidetur . . . etc.
Sequi tur de metis. Et videtur quod falsum et inopinabile sunt idem . . . etc. Item.
Solecismus estvitium ingramatica ; itabarbarismus ; ergo. . . etc.Diciturcommuniter
quodsexsuntfallacie in dictione ... etc.Queritur quaredicatur in dictione et nonin
voce . . . etc.Item.Videtur quod fallacie accentus et divisionis sint eedem . . . etc.Item.
Videtur quodfallaciecompositionis, divisionis <et>amphibologie nondiffrant, quia
omnesfiunt ex diversis modisconstruendi . . . etc.Fallaciaindictione dicitur venireex
diciturquasihabens multas '
multiplicitate. Multiplicitas plicas. . . Multiplicitas* dicitur
multismodis,scilicetactualis, potentialis, fantastica . . . etc. Item. Queritur que est
differentia intercompositionem et divisionem et amphibologiam, et videtur quodnulla
sit differentia, quia fiunt omnesex diversaconstructione (constitutione MS). . . etc.
Item.Videtur quod nulla sit differentia . . . etc. Postea. Videtur quodcompositio et
divisiofaciant eandemfallaciam . . . etc.Sequitur de fallaciis extradictionem. Primo
obicitur quodfallacia accidentis nonhabetfieri ex univocatione medii. . . etc.Sequitur
de fallacia consequentis . . . etc.Sequitur de fallaciasecundum quidet simpliciter ...
etc.Posteaqueritur de hoc quoddicitur communiter quod fallacia secundum quidet
simpliciter exeo quodfitprocessus abeo quodestsecundum quid adsimpliciter. Propter
hoc queritur utrum benedicatur:*isteestcrispus in capite : ergoestcrispus*. Et videtur
quod non . . . etc. Sequitur de fallacia secundum ignorantiam elenchi. Et videtur
quodfallacia istanondiffrt a fallacia equivocationis . . . etc.
1 Compare
theParisian
codexespecially.
29
12:02:33 PM
1 De introductionibus
2 De predicabilibus
3 De sillogismis
4 De locis
De suppositionibus
6 Defallaciis.
The underlyingtract fromwhich our treatisetakes its quotations1
shows manysimilaritieswith the Summule logicalesof Peter of Spain, but
also such divergencies as to make an identificationof them quite
impossible. For instance, the division of sermointo complexus and in-
complexus and the identificationof sermocomplexus with oratioand that of
sermoincomplexus with 2
dictio is not found in Peter of Spain. Moreover,
the compositionof the chapterDe sillogismis noticeablydiffersfromthat
in Peter's Summule.Unlike our treatise,the latter does not discuss the
three other kinds of argument(induction, enthymemaand exemplum)
in this chapterbut in that De locis.
is not found in our
Thirdly. Peter's chapter De predicamentis
treatise.
Consequenterdicendum estdesupositionibus
(!). Suppositio sic diffinitur:suppositio
reidesignado.
estsubstantiva '
Sedcontra(47).4Albedo ista(suppositionis
; suppositio
enimMS)nonsignificateamperse stantem.Ergodiffinitionullaest.
tionum
sicdividitur:supposi
Item.Suppositio autemalianaturalis, aliaaccidentalis.
Sed
quodnaturalis nullasitvidetur,
suppositio quoniam triplex estres,scilicetaccidentalis,
Seditaestquodunanonpotest
rationalis.
naturalis, attribualterirei.Ergoresnaturalis
12:02:33 PM
nonpotestattribu rationali. Sed supposi tio estresrationalis. Ergoresnaturalis non
potestei addi. Ergo nulla suppositio est naturalis.
Posteavidetur quod nullasupposi tio sit acciden talis,quiasupponit tantummodo pro
presentibus.Ergosupponere rempresentem nonestei addisubstantial.
Posteaqueritur de aliadivisione suppositions : suppositionum alia communis, aliadis-
creta.Sed quodnullasitsupposi tio discreta videtur. Diciturquodsupposi tiodiscreta
estillaquamhabetterminus discretus. Sednullusestterminus discretus. [Probo].Ergo
nulla est supposi tio discreta.Quod nullussit terminus discretus, probo.Terminus
discretusestillequi nonpotestpredican de pluribus. Sedindividua nonsuntdiscreta.
Competenter enimdicimus:'isteestSor,isteestPlato' , et sic de singulis; et sic de sua
propria natura predicatur de pluribus.
Posteavidetur quodsupposi tio communis nullasit. Et hoc patetsic, quiacommunis
estiliaquamhabetterminus communis. Sedterminus communis autdiciturcommunis
percomparationem ad se velpercomparationem ad singularia. Nonpercomparationem
quoadse habet,quia (quando)accipitur perse, tuncestproprium nomen speciei.Item
nonestcommunis percomparationem quam habet a singularibus, quia dicitAristo tiles:
propter unumquodque taleet illudmagis.Siergoterminus communis essetpercompa-
rationem quamhabeta singularibus, sequeretur quodsingularia essent magiscommunia.
Sedhocestfalsum. Ergo verum est quod nullus terminus est communis.
Solutio.Dicimus adprimum, diffinitio bonaest,quialicet4albedo *
quodprima significet
accidens, tamen significat per modum substantie, hoc est per modum se
per stantis. Et
(hec) estratio quia 'albedo* potestsupponere.
Adsecundum dicimus quodnaturalis suppositio est.Ethecestnaturalis, utdicitAris-
totiles,quia qui rectetransferunt per simili tudinem, transfrant improprie, quia
dicimus * 9 '
improprie pro similitudinarie* (similitudinem MS).
Adtertium dicimus quodsuppositio accidentalis est.Adid quodobicitur dicimus quod
supponere depreterito etfuturo estnaturale. Si autemsupponant propresenti, estei(s)
accidentale.Etideoestsuppositio [est]accidentalis.
Ad quartum dicimus quoddiscreta suppositio estque fitperterminm discretum. Et
quamvis discretum possitpredicari de pluribus, hoc nonestperunamimposi tionem
sedperplures.Etsicdicendum estquodquedamestsuppositio discreta.
Adaliuddicendum quodsuppositio communis est. Ad id quodobicitur dicendum est
(quod) terminus communis dicitur percomparationem quam habet a singularibus. Et
quandodicitAristotiles : "propter unumquodque (tale)etidmagis intelligendum est:
si utrumque sittale; si singularibus autem,terminus nonestcommunis. Ideononvalet
predictaobiectio.
Sequiturdesuppositionibus signorm. Etsciendum estquodsignum universaleconfundit
terminm communem inmediate sibi adiunctum mobili tervel distributive. Hec est
primaregula.Terminm communem mediatesibiadiunctum mobilitat, dicendosic:
'omnis homo estanimaV . Hec est secundaregula.Tertiatalisest: signum universale
negativum confundit terminm communem tam mediate adiunctum quam immediate
mobiliter veldistributive, ut *nullus homo estasinus*. Quartaregulatalisest: hecdictio
4nonconfundit terminm communem mediate vel immediate ei adiunctum mobiliter
vel distributive, ut *nonhomo vidt asinum' . Quintaregulatalisest: hec dictio*quam *
confundit terminm communem immediate sibiadiunctum (sicadiuncte MS)mobiliter
etdistributive, ut'tuesalius(asinus MS)quamasinus* .
Quatuorenim(sunt)signaque inmobilitant terminm communem perhasdictiones
31
12:02:33 PM
predictas.Primm esttalenomenf velalio habeas(47rb)intellectum nominis immo-
bilitatdistributionem Ut 'omnis homo non curri non
sequentem. ; sequitur:'ergoSor
noncurri . Dictiones autemhabentes intellectum nominis suntsex: 'tantum* , 'solum',
'desinit',
'incipit', etsicdealiis.
Secundum esttale: signum universale affirmativum nonconfundit extrasuamcausam,
homo currit '
velaliquisdisputt
ut 'omnis ; (' aliquinonconfunditur abhocsigno'omnis' .
Tertium estquodterminus habens distributionem nonconfunditur abaliadistributione.
Ut'homo videt omnem asinum' : 'homo'
nonconfunditur a pre(cedenti ) distributione sed a
consequente, sed habet determinatam supposi tionem.
Quartum estquandononvaletargumentum, ut 'omnis homo estanimai;ergoanimai est
omnishomo' .
Posteasciendum estquodsuntsex impedimenta (predicamenta MS) distributionum,
triaex partetermini et triaex partesigni.Ex partetermini sunttria.Quorum primm
taleest: terminus discretus nonconfunditur. Secundum (est> quod(quidMS)terminus
restrictus restringitur extrasuamcausamefficientem. Ut cumdicitur:'omnis homo est
albus'.Tertium estquodterminus dependens ' ab alio non confunditur ab isto extra suam
dependentiam. Ut 'omnis homo currit
etilledisputt ; li 'ille'nonconfunditur nisiinquan-
tumesthomo.
Item.Triasuntex partesigni.Quorum primum esttale:signum universale intellectum
in dictononconfundit[ur] extradictum. Uthic: 'omnem hominem crrete scitur ab aliquo
homine' li 'homo' nonconfunditur a signo,scilicetquodestuniversale intellectum in
;
gerundio, non confundit terminm posi tum extra gerundium. 'Sor videns omnem hominem
esthomo';li 'homo'nonconfunditur inpersonaliter, sic: 'Sorvidens omnem hominem est
homo'. Tertium est: signum universale intellectum in inplicatione dictinonconfundit
terminm positum extra. Ut hic: 'Sorquividet omnem hominem esthomo' ; li 'homo' non
confunditur a signo.
Here the text breaks offand another somewhat rougher hand, which
32
12:02:33 PM
seems to be the same that wrote the introductorytreatise under
discussion (ff. 68ra-72vb), starts with the initial words of a set of
questioneswhich is, no doubt, of the same type as that found in that
treatise:
Here the texts abruptly end, whereas part of the column was left
blank, just as the initial part of the next column (f. 68ra). The same
hand wrote under the firstcolumn off. 67V the words: Secundum duas
dispositions. These are the initial words of Le
John Page's tract entitled
Appellationesy which, however, is not foundanywherein our codex.1 The
occurrence of those words may be an additional reason to look for the
origin of the introductoryset of questionesunder discussion in the
Parisian circle around John Le Page, who is mentioned as a master of
arts in a letterby Pope GegoryIX datingfrom 123 12.
4 Conclusion
As we have noted above (pp. 1-4) our oldest manuscriptsof Peter
of Spain's Summulelogicalesalready show importantdivergenciesand a
number of interpolations. On the other hand, Peter seems to have
compiled his own treatisein using by preferencean introductorytract
on logic, the formerpart of which may have been at the elbow of the
authorof the questionesfoundin London, Royal MS 8 A VI, ff.68ra-72vb
and in Paris, B. N. Lat. 7392, ff. 44ra-47vb. The latter part of this
tract possibly may be looked for in the acephalous treatise on the
proprietatesterminorumwhich is found in the same London manuscript,
ff. 47^-48 vb and ira-2rb. It is precisely the combination of the
possibilityof earlyinterpolationsin Peter's text and his use of a previous
tract that makes the problem of Peter's own authentic text the more
intricate.
1 Ithasthefollowing : Secundum
incipit duas terminorum
dispositiones inest
duplex II
SeeLog.Mod.
actus.
and88.
i, pp.32-33;82-83,
2 SeeH. Denifle
andE. Chtelain,
Cartularium
Universitatis
Parisiensis
I, Paris1889,pp.14^-146.
33
12:02:33 PM
In the other papers of this series an attemptwill be made to recon-
structPeter's originaltextby an examinationof the oldest commentaries
extantupon the Summule logicales.We possess three thatare ascribed to
well-known thirteenthcenturymasters: Robertus Anglicus, Arnald of
Villanova, and Simon of Faversham.Besides, there are some anonymous
commentariesalso datingfrom the thirteenthcentury. All these com-
mentarieswill appear most usefulforthe reconstructionof Peter's text.
To be continued
Nijmegen
Sophiaweg73
34
12:02:33 PM
' '
La perspectiva nel enciclopedia del
sapere medievale1
12:02:39 PM
Il testo breve e sintetico rimanda alla complessa problematica della
classificazionedelle scienze teoretiche della filosofiamedievale e ci
sembratodegno di nota1. Il problema che viene affrontato da Domenico
da Chivasso riguarda la domanda se la prospettiva una scienza. E nel
caso affermativo, perch e quale il suo posto all'interno delle discipline
matematiche. Su questo argomento la tradizione filosoficamedievale
facevacapo da un lato alla posizione di Aristotele2e dall'altro alla defini-
zione boeziana del quadrivio* in cui confluivanole dottrine eclettiche
platoniche,pitagorichee neoplatonichesulla matematica.
Aristoteleaveva posto la matematicatrala fisicae la metafisicaentro
l'ambito delle scienze teoretiche. I filosofimedievali ereditandoil pen-
siero di Aristotele avevano accolto questa concezione, accettando i
rapporti impliciti, non troppo chiari, che riguardavanoi legami tra
fisica e metafisicanell'ambito delle scienze teoretiche. Infattiaccanto
alla matematicae alla fisica,si colloca la metafisica4,la scienza teoretica
per eccellenza. Mentre le scienze fisichesi distinguonoda quest'ultima
perch hanno per oggetto esseri inseparabili dalla materia e in movi-
mento, e le scienze matematiche, perch, alcune, si occupano degli
esseri immobili, ma che non sono separati dalla materia, la metafisica
considera l'essere immobile e senza la materia. Ma i confinidella mate-
matica erano rimasti incerti. Gli esegeti medievali arabi e latini, si
affaticarono a lungo su questo punto come dimostranoi testidi Averro,
1Laquestione chechiinteressa laprima,ff.44r-44v : "quaeriturprimo utrum totaperspectiva
consideret delineavisuali" ed state insieme
edita, allasesta dameinOp.cit.,"Centaurus", cit.
236-238. Sull'opera e sulpensiero
diperspectiva ingenerale diDomenico daChivasso misipermetta
dirinviare aimieiStudi sulla medievale
prospettiva , Torino, Giappichelli, 1965,pp.204-21 1.
2 MetaphysicayVl, 1,io26a8-io,13-16;Phjsica, II,2, I93b3!i94ai2;De anima, I,40307-17;
III,431b15-20.
3Constat igitur, quisqus haecpraetermiserit, omnem philosophiae perdidisse doctrinam. Hoc
igiturilludquadri vium est,quohisviandum sit,quibus excellentioranimus a nobiscum procreatis
sensibusadintelligentiae certiora
perduritur"(boethii, Deinstitution , I, 1, ed.Friedlein,
artihmetica
Lipsia, 1867, pp. 9-10).
*Metaphysica, VI,1,1026a13-16. Secondo Buridano ladistinzione delletrediscipline non chiara.
E ladivisione nondipende dellecosechecadono
dalladistinzione fuori dell'anima : "Notandum est
quodistaquaestio quianonestfacile
estsatisdifficilis assignareundeproveniat talis
sufficientia
divisionis
. . . Primo ponoistam conclusionem : etistadivisi o sumitur exdistinctione rerum extra
animam existentium, scilicet
consideratorum inististribus scientiis,quoniam eaedem resinistis
tribusscientiis considerantur" VI,2,Parigi,
(InMetaphys.t 1518,f.33V ab).Laposizione diBuridano
molto interessante, mameriterebbe undiscorso a parte.Cfr.anche peri rapporti tramatematica
e metafisica, op.cit.,f.34ra,e suirapportitramatematica op.cit.,f. 33vb.Cfr.anche
e fisica,
albertZimmermann, oder
Ontologie Metaphysik. DieDiskussion berdenGegenstand derMetaphysikim
13und14Jahrhundert , Leiden,Brill,1965.Sull'inserimento dell'insegnamento della nel
metafisica
curricolodegli studinell'Universit
medievali, che avvenuto assaitardi,lungo il secoloXIVcfr.
ASTRIK Gabriel, intheCurriculum
Metaphysics ofthe StudiesoftheMediaeval Universities, inMetaphysik
imMittelalter , Berlin,1963,p. 97esgg.
36
12:02:39 PM
Ruggero Bacone, Giovanni Buridano, Domenico da Chivasso, o Biagio
Pelacani da Parma. Le discipline matematiche,geometria e aritmetica,
sembrano inclinare o appartenerealla sferadella fisica; questo perch
l' estensioneche Aristotele chiama grandezza((xye&o), sottogiacente
a tuttigli esseri e a tuttele determinazionidi cui trattail geometra, ed
attributocomune a tutti i corpi della natura. Il termine a&jxocche
designa un corpo qualsiasi, in geometria prende un senso tecnico e
diventasinonimodi crrepev, di ci che esteso nelle tre dimensioni,
cio del solido, opposto non al liquido, ma alla superficiee alla linea1.
Il discorso pi complesso per l'aritmetica2.In altri terminisembrache
gli oggettimatematicisi trovino tuttinegli esseri di natura, in quanto
sono proprietdi essi. Le entitmatematicheinclinanodunque sul piano
di quelle fisiche,anche se possibile una distinzione: l'oggetto fisico
non mai separabile dalla materia e dal movimento,mentre le entit
matematichepossono prescinderne,anche se solo per il pensiero e non
nella loro realt, giacch esse non sono realmentealtro che all'interno
della materia sensibile e in movimento, allo stesso modo di quelle
fisiche. Le matematiche dunque non esistono senza una materia in
movimento,anche se possono prescindere da essa. Nel libro XI della
Metaphysica Aristotelesembra procedere ancora pi in questa direzione
facendo coincidere la matematicacon la geometria, mettendo ci in
disparte l'aritmetica, giacch considera le entit matematiche sotto
l'aspetto della quantit continua*. In un altro luogo della Metaphysical
Aristoteleaveva per distintotra quantitcontinuache l'oggetto della
geometria,e la quantitdiscreta che l'oggetto dell'aritmetica. L'arit-
metica ha per oggetto la quantit numerabileche una pluralitche
divisibile in parti discrete, mentre la geometria tratta della quantit
misurabileche una grandezzadivisibilein parti continue in una, due e
tre dimensioni.Aristoteleaveva parlato anche della prospettivao ottica,
e connettendolacon questa sua concezione, l'aveva considerata come
una disciplinaa met tra la matematicae la fisicae, piuttostoche farla
inclinaresul piano della matematica,sottolineandoil suo caratteregeo-
metrico, l'aveva consideratacome una disciplina ibrida e collocata sul
piano della fisica. "L'ottica studia la linea matematica non in quanto
matematica,ma in quanto fisica"s. La difficoltdell'interpretazionedi
1Decelo
, I, i, 268ai-io;Metaphysica
, V,6, ioi6b24-28.
2Physica
, II, 2, 194a1-7.
3Metaphysica
, XI,3, 1061
a28e1061
b3.
*Metaphysica
, V, 13,102037-14; ., (6), 4b20,S&IJ.
Categ
5 Physica
fII,2,19439-12.
37
12:02:39 PM
questa dottrinaaristotelica,tutaltro che chiara, da parte dei commen-
tatori medievali (da Boezio, Domenico Gundissalino,Averro e Tom-
maso di Aquino)1, e da parte degli esegeti moderni,come ha dimostrato
egregiamenteil Merlan2,verte intornoalla comprensionedella dottrina
dell' apeai o dell'astrazione. Ma non su questo punto che noi ci
vogliamo soffermare,perch non solo in questa direzione che Do-
menico da Chiavassomuove il suo discorso a proposito della prospettiva
come scienza, anche se il testoaristotelico semprepresupposto.
E' anche alla definizioneboeziana del quadrivio che si richiama
Domenico da Chivasso. Boezio nel classificarele disciplinematematiche
nel De institutione arithmeticaaveva chiaramentefattointendereche esse
non sono n discipline di insegnamentoelementare, n diverse dalla
filosofia,anzi che esse sono le discipline filosoficheche ci conducono
alla conoscenza del vero3. La definizionedelle quattro scienze era stata
data da Boezio sulla base di ci che esse studiano: l'aritmetica,la musica,
la geometria e l'astronomia (nell'ordine boeziano), studiano, le prime
due, la molteplicit numerica (multitude),le ultime due la grandezza
( magnitudo). L'aritmeticastudia la molteplicitperse>cio i numeri,per
esempio due, tre etc. ; la musica invece la molteplicitriferitaad altro
(ad aliquid), come il doppio, la met etc. La geometriae l'astronomia
studiano invece, la prima la grandezza immobile, la seconda, quella in
1BOETHII De trinitate
: "Namcumtressintspeculativae partes,naturalis in motuinabstracta
vi)7reatpeTO (considrt enimcoiporum formas cummateria, . . .quaecorpora in motu
sunt . . .),mathematica, sinemotu inabstracta (haecenim formas corporum speculatur sinemateria
ac perhocsinemotu, quaeformae cuminmateria sint,abhisseparari nonpossunt), theologica,
sinemotuabstracta atqueseparabilis" (in TheTheological Tractates
, ed. Stewart-Rand, Londra,
1962,p. 8). dominici GUNDissALiNi, Dedivisione : "Etob hocdicitBoetius,
philosophiae quod
Physica estinabstractaetcummotu, mathematica abstractaetcummotu, theologica veroabstracta
etsinemotu" (ed.Baur, in"Beitrge zurGeschichte derPhilosophie desMittelalters", IV(2-3),
Mnster, 1903,p. i$). thomae deAquino, super
Expositio LibrumBoethii deTrinitate
, quaestioVI,
De modis quosscientiis speculativisBoethius attribuit,ed. Decker, Leiden, Brill,19gSt PP>
201-229.
2 Secondo il Merlan (ph.merlan, Abstraction andMetaphysicsinst.Thomas 'Summa', "Journal ofthe
History ofIdeas", XIV,19^3,pp.284-291, e From PlatonismtoNeoplatonism , Hague, Nijhoff,1960,
pp.6e sgg.)lateoria deitregradi diastrazione secondo cuisiclassificano letrescienze speculative
non naristotelico, ntomistico. Il Merlan discutel'interpretazionedia. mansion, Introduction
la physique aristotlicienne
, Paris-Louvain, 194s, pp.143-224 e diM.v. LEROY, Lesavoir '
spculatif,
"Revue Thomiste",XLVIII,1948,pp. 236-339. Il Merlan appoggiandosi anche a unostudio di
L.B.geiger, Abstractionetsparation
d'aprssaint ThomasinDeTrinitate qu.s a 3,"Revue desSciences
Philosophiques etThologiques", XXXI, 1947,pp.3-40tende a dimostrare ilcarattere
nonesclusi-
vamente tomisticodelladottrina deitregradi diastrazione. Cfr.ph.merlan, Op.cit.,p. 68-7.
3 "Quibus quattuor partibus si careat
inquisitor, verum invenire nonpossit" (Deinstit. I, 1,
arith.,
ed.cit.,p. 9; particolarmente pp.7-8).Maanche cfr.josefe. hofmann, Vom Einussderantiken
Mathematik aujdasMittelalterliche , inAntike
Denken und OrientimMittelalter,
Berlin, 1962,p. 102.
38
12:02:39 PM
movimento1 . Da questa classificazioneboeziana esclusa la prospettiva,
disciplina molto vicina alla geometriae nello stesso tempo fondatasulla
percezione visiva. Ora del visuse dell'importanzadella sensazionevisiva
Boezio parla a proposito della musica2quando affrontail problema della
giustificazionedella musica come scienza matematica fondata su una
sensazione, quella auditiva. Il discorso di Boezio molto interessante
perch sottolineal'importanzadelle sensazioni, visiva e auditiva, ma le
subordina alla conoscenza puramente matematicas razionale, che sola
coglie la natura delle cose. In altri termini anche per la musica il
sensibilenon ha alcuna rilevanzaconoscitiva. L'udito solo l'occasione*,
il mezzo o lo strumentoche coglie i suoni, le cui proporzionio armonie,
esistonodi per se e solo la ragione capace di stabilirlecon le sue regole
armoniche interne. Tre infattisono per Boezio le forme della musica,
tra le quali esiste una corrispondenza: la musica degli strumenti,la
musica umana o dell'anima, la musica dell'universos.
Nel XIII secolo Ruggero Bacone ha fatto della prospettiva una
scienza matematico-fisicae, fondandola proprio sull'importanzadella
sensazione visiva, ne ha fatto una scientiaexperimentalis per la quale
l'esperienza visiva al
privilegiatarispetto sapere argomentativo,aprio-
ristico e deduttivo6.Ruggero Bacone si appoggia alle dottrine ottiche
arabe, in particolarealla teoria della conoscenza del secondo libro del
12:02:39 PM
De aspectibus di Alhazen (che in realt non comprendepienamente)e su
certi testi di Aristotele (il primo libro della Metaphysicay ad esempio,
molte volte citato da lui), per giustificarel'esperienza visiva, su cui si
costruisce la perspectiva, in base air idea della certezza offertadalla vista
( intuitio
y. Non bisogna credere tuttaviache prima di Ruggero Bacone,
nel mondo latino, la prospettivao ottica non facesseparte delle scienze
matematichee fisiche.Non vogliamo parlare di Giovanni Peckham, n
di Vitellione, quanto piuttostoaccennare a Roberto Grossatesta,per il
quale la prospettivaha tanta importanzaed al centro della sua meta-
fisicadella luce. Roberto Grossatestaha stabilitoi rapportitrageometria
e perspettivanel suo importantecommentoagli Analiticaposteriora , e tra
perspectiva e fisicanel De iride2,ma non la pone affattotra le sette arti
liberali nel De artibusliberalibus3, questo perch per lui la prospettivaha
una portata filosoficapi vasta come scienza generale che spiega Vin-
choatioformarum, ed il pernio della sua metafisicadella luce. Secondo
Roberto Grossatestai rapporti tra perspectiva e geometria si precisano
all'interno della teoria logica della subalternazione(subalternatio) o sub-
ordinazione delle scienze tra di loro. Una medesima scienza pu essere
nello stesso tempo subalternanteo subalternata,cio pu essere sub-
ordinataa una e, nello stessotempo, subordinarea se un'altradisciplina*.
La scienza subalternanteo superiore, quella che fa conoscere secondo
la causa sostanzialeo il propterquid del fenomeno; quella subalternatao
inferiorefa conoscere solo il quias, ci presentala cosa, cio, secondo le
12:02:39 PM
particolarit accidentali. La prospettiva pu essere sia scienza sub-
alternatache subalternantea se la geometria: cio come scienza 4specu-
lativa' o teoretica essa conoscenza superiore, propterquid, per cause
sostanzialied la scienza fisico-filosofica per eccellenza, in tal caso
scienza subalternante,cio subordinantea se la geometria. Essa ci d
le cause, per esempio dell'iride secondo la considerazione stessa della
radiosit, cio del propterquid ( o causa sostanziale) della generazione
della radiosit. Come scienza subalternata essa subordinata alla
geometria, cio essa ci d la causa dell'iride secondo la considerazione
puramentematematicadei raggiluminosi1. E ci perch della medesima
cosa si pu dare scienza sia propterquid (per dimostrazionecausale), che
secundum quia, cio secondo proposizionigeometriche. Siccome tuttavia
le proposizioni della scienza subalternatao inferioredipendono sempre
dalle conclusioni della scienza subalternanteo superiore, chiaro che
tutto il sapere matematico-geometrico (detto anche secondo il quia),
ricondottoa quello fisico-speculativodel perspectivosecondo la conos-
cenza della causa sostanzialeuniversale,o propter quid.2 La perspectiva
per
Roberto Grossatesta pertantola scienza filosoficageneraledella natura
e costituisceuna vera e propriametafisicadella luce.
Su un piano pi strettamentetecnico e circoscritto,precisamente
geometrico, aveva posto la perspectiva Domenico Gundissalino che, in
questo, non faceva che riallacciarsialla tradizionescientificadell'ottica
geometricagreca. Domenico Gundissalino aveva esplicitamenteincluso
la prospettivacome scientiade aspectibus , tra le discipline matematiche
del quadrivio,ponendola assai vicino alla geometria,nella sua importante
opera De divisionephilosophiae . Come noto l'opera di Domenico
Gundissalino permeata di numerosi elementi eterogenei della tra-
dizione filosofico-scientifica del neoplatonismo greco-arabo3. Tra gli
41
12:02:39 PM
arabi egli doveva certamenteconoscere, oltre Alfarabi,anche Alkindi,
di cui secondo il Nagy aveva tradottoalcune opere, e sicuramentela sua
opera di ottica (De aspectibus ) cos spesso citata da Ruggero Bacone. In
questo scritto Alkindi afferma di aver voluto completare1'edificiodelle
scienze quadriviales , dottrinali,che sono l'ingresso alla filosofia,con
o
una trattazionededicata alla prospettiva1 . Il passo del De divisionephilo-
sophiaedi Gundissalino,per la sua chiarezza, costituisceun precedente
notevole della classificazionedata anche da Domenico da Chivasso,
sebbene le motivazioni portate dall'uno e dall'altro, per giustificare
l'inserimentodella prospettivanel quadrivio, sono diverse. Per Gundis-
salino la perspectiva essenzialmenteuna disciplinageometrica,ed egli si
muove nell'ambito dell'ottica euclidea. AffermaGundissalino che la
scienza delle apparenze visive tratta delle stesse cose studiate dalla
geometria,cio le figure,le grandezze,i luoghi, l'ordine, l'uguaglianza,
la disuguaglianza,cos come sono nelle linee, nelle superifici,nei corpi,
assolutamente.Per questo la speculazione del geometra pi comune
di quella del perspettivo2 . Tuttavia, anche se trattanodelle medesime
cose, questa disciplina non superflua,ma necessaria, perch ci che
Euclide ha dimostrato necessariamenteche quadrato, quando lo si
guarda da una certa distanza, lo si vede rotondos e cos di molte altre
cose, in base alla differenzadella distanza. La perspectiva ha dunque un
ambito ristrettosuo proprio di caratteregeometrico. Quale esso sia con
pi precisione ce lo dice Domenico da Chivasso o Clavagio, nella
questione di cui vogliamo parlare, in cui si chiede utrumtotaperspectiva
considereide linea visuali. Per Domenico da Chivasso la prospettiva una
12:02:39 PM
scienza quadrivialeche sta tra la matematicae la fsica. Cio Domenico
da Chivasso sembra riallacciarsia quella tradizioneper cui la perspectiva
o ottica venivaconsideratauna scientiamediatra la fsicae la matematica.
La sua dottrina quale viene esposta in questa quaestio , ci pare una
esplicitazionedi ci che, con termineambiguo e tutaltro che chiaro,
Averroaveva chiamatoscientiaemediaea propositodella perspectiva , della
astronomiae della musica.
Scrive Averro nel suo commento alla Vhysica 1 che la
prospettiva
come l'astronomia pi matematicache fisica.In particolarela perspectiva
considera le linee in una disposizione intermedia tra le due con-
siderazioni,geometricae fsica.Essa una scientiamediatramatematicae
fisica e pi matematicache fisica. Se, dice Averro, il geometra non
considera le linee e i punti secondo che sono i terminiultimi del corpo
naturale, perch l'ultimo esige sempre un soggetto di cui ultimo e
questo modo di considerare proprio del fisicoper il quale le linee e i
punti sono sempre nella materia e in movimento, il geometra invece
considera il corpo solo secondo le tre dimensioni, astraendo dalla
materia2. Il fisico conosce dunque secondo due cause, il motore e la
materia. Il matematicoinvece ne prescinde. La perspectiva come l'astro-
nomia una scienza media tra la fisica e la matematica: cio una
scienza che trattadi cose che si possono consideraresecondo che sono
nella materia, e secondo che sono astrattedalla materia*ed in essa si
incontrano il fisico e il matematico. Per quanto la perspectiva pi
vicina alla fisicanelle sue definizionila materia appare di pi che nelle
definizionipuramentematematiche. Per quanto essa pi vicina alla
matematica, la materia appare di meno di quanto non appaia nelle
definizionidella fisica*.Pertanto il perspectivo (aspectivus)considera le
linee nella disposizione media tra queste due considerazioni. Egli non
considera la linea in quanto linea semplicementecome il geometra, n
12:02:39 PM
come il fisico in quanto linea ignea o aerea, ma in quanto linea visiva.
E questo essere della linea ottica quasi medio tra quello della linea
naturale e quello della linea matematica1.Quando Aristoteleha detto
che il perspettivoconsidera la linea matematica non in quanto mate-
matica, ma in quanto naturale, non bisogna intendereche la sua con-
siderazione naturale, ma che la sua considerazione pi vicina ( pro-
pinquior ) al modo di considerarenaturale2.
La classificazionedi Domenico da Chivasso va ricondotta pi a
questa interpretazionedei rapporti tra matematica e fisica che alla
valutazionefilosoficagenerale data della prospettivada Roberto Grossa-
testa. Il testo di Domenico da Chivasso pu essere pertantoletto come
un chiarimentodi questa definizionedella perspectiva come scientiamedia
e si fondasu una rivalutazionedella visione sensibile, o della percezione
ottica, che rimandaalla dottrinagnoseologica di Alhazen tra gli arabi,
e a certe formulazionidella scientiaexper mentalis di Ruggero Bacone.
Per Domenico da Chivasso la perspectiva una scienza i) perch fon-
data sulla certezza della sensazione visiva che, pertanto, privilegiata
gnoseologicamenterispetto alle altre, in quanto ci d la verit ottica.
2) Perch i fenomeniluminosiperdono il loro carattereesclusivamente
qualitativoche mantenevanonella tradizionefisicamedievale. Essa cio
una scienza matematico-fisicaperch gli oggetti della percezione
visiva,cio la luce, i colori, le cose illuminate,sono una realtfisicache
si comporta regolarmente( regulare ) cio secondo regole quantitativedi
propagazione e rifrazione geometrica. "E se ci si domanda, scrive
Domenico di Clavagio, perch a proposito degli oggettidegli altri sensi,
non furonoelaborate delle scienze come la prospettivasul fondamento
della vista, bisogna dire che ci accaduto per la nobilt e la certezza
offertadalla vista, superiore agli altri sensi, o perch gli oggetti degli
altri sensi non si moltiplicano, n si refrangonoregolarmentecome gli
oggetti della vistai. Per questo motivo cinque sono le scienze mate-
1 "Istud
enim esseestquasimediuminternaturaleetmathematicum" (op.cit.,lococit.).
2 "Aspectivus
autem delineis
considrt indispositione media interillasduasconsiderationes
: non
enim considrt
delineasecundumquodestlineasimpliciter utGeometer : eque secundum quod
estlineaignea,autaerea,utNaturalis;sedsecundum quodvisualis. Istudenimesseestquasi
medium inter et mathematicum."
naturale "Etideo,cumdixit:aspectivus autem considrtde
lineamathematica nonsecundum quod est mathematica, sed secundum quod estnaturalis,non
debes eiusestconsiderado
quodconsideratio
intelligere sedintendebat
naturalis, quodconsideratio
eiusestpropinquior naturali"
consideration (op.cit.,II,2,p. vb).
3 "Siquaeratur
quaredeobiectisaliorunsensuum nonfuerunt factaescientiae,utfuitperspectiva
devisu,dicendum quodhocfuitpropter nobilitatem etcertificationem visussuper aliossensus.
Veldicendum quodhocfuit quiaobiectaaliorum sensuum nonmultiplicantur, necrefranguntur
44
12:02:39 PM
matiche, cio aritmetica,geometria, musica, astrologiae perspectiva. Il
loro ordine non per questo, perch l'aritmetica e la geometria
vengonoprimadella prospettiva,mentrel'astrologiae la musica vengono
dopo di essa1. Cos la prospettiva intermediatrale scienze matematiche
e quelle cosidette fsichee viene a fare parte con pari dignitdell'enci-
clopedia del sapere scientificomedievale2.
Firenze
Via dei Renai, 11
sicutobiecta
'regulare', visus"(dominicide clivaxo,Quaestiones super , quaestio
perspectiva prima,
ed.cit."Centaurus",
X,1964,pp.237-38).
1 "Quinqu suntscientiae
mathematicae, scilicetarismetrica,geometria, musica, et
astrologia
quaedifferunt
perspectiva, secundum quodvisum inprima conclusione. Secundo sciendumquod
ordoistiusadaliasmathematicasestiste,quoniam arismetricaetgeometria ordine doctrinae
ista
praecedunt,sedastrologia
etmusica ipsam secuntur" (op.cit.,lococit.,p. 238).
2Domenico esponeunateoriagnoseologicadellavisionesensibile
chiaramente derivatadalpensiero
araboditradizioneeclettica, Egliparla
stoico-epicurea. delprincipiodellacertezza non
sensibile,
dellaconoscenza
razionale, visivae d unadescrizione delleoperazioni percettiveincuisegue
fedelmenteAlhazen.L'interesse
diquesti stanellorovalore
passaggi, didocumento diunagnoseo-
logianon'speculativa',
maempirica, dialcunimaestri latini.
45
12:02:39 PM
Thomas de Cantimpr, De naturis rerum
G. J. J. WALSTRA
Les manuscrits
relev qui va suivre est essentiellement une recherche biblio-
Le graphique. C'est dire dj que je n'ai pas essay de consulterles
manuscritsde visu. A l'tape o nous sommes, il m'a paru utile
d'tablir une liste des manuscritscontenantun ou plusieurs livres du
De naturisrerumpour autant que je les ai trouvs mentionnsdans la
littratureconcernantce sujet. Ce n'tait pas mon intentionde faireun
dpouillement gnral des catalogues de manuscrits.Il est donc vrai-
semblable que de nouveaux manuscritsviendronts'ajouter ceux que
j'ai dnombrs.
L'interprtationdu relev n'exige que peu de commentaires.Dans
le tableau de la page gauche, les manuscritssont numrotset numrs
dans l'ordre alphabtique des lieux o ils reposent. A ct du nom de
lieu sont indiqus la bibliothque et - le cas chant - le titredu fonds,
au moyen des sigles utiliss par L. Thorndike et P. Kibre A catalogueof
incipits. . .2, Londres, 1963, pp. ix-xii (cit: Thorndike et Kibre).
Suiventla cote, le foliotageet la date prsumedu manuscriten question.
Comme Thomas de Cantimprne s'est pas dsign l'intrieur du De
naturisrerum , souvent les manuscritssont anonymesou sont attribus
d'autres auteurs. Cela est marqu, dans la dernire colonne, au moyen
de sigles an (anonyme),AM (Albert le Grand), AN (AlexandreNeckm),
Av (Avicenne), BA (Barthlemy l'Anglais), Luc (Lucrce) ou Sen
(Snque).
Dans le tableau de la page droite, aprs le numro d'ordre rpt,
la lettre P et les chiffresromainsI-XX reprsententle prologue et les
livres du De naturisrerumdans l'ordre o ils se suiventdans la version
largie en 20 livrescontenue dans le ms. UtrechtBU 710. La prsence,
dans une colonne, de la lettre x minuscule signale que le manuscriten
question contientsoit le prologue, soit le livrenot en haut. Son absence
sous le seul chiffreXX rend probable qu'il s'agit de la versionprimitive
en 19 livres. Parfoison trouve sous le chiffreromain XVI la lettre X
1VoirVivarium
V = 1967,pp.146-71.
46
12:02:57 PM
majuscule. Dans ce cas, il s'agit d'un des manuscritsdits "du troisime
groupe" isol par Ferckel 1912 (p. 13SV.), qui commencentparleXVIe
livre, et que ce savantconsidraitcomme un remaniement.On sait que
Konradvon Megenberg1a faitsa traductionsurun manuscritde ce groupe.
Dans les notes en bas de pages, qui reprennentle numro d'ordre
des manuscrits,sont cits les ouvrageso j'ai puis mes renseignements.
En premier lieu les catalogues de manuscrits,dont le titre est souvent
- -
abrg, mais alors avec renvoi au moyen du sigle Krist. Kristeller,
P.O. Latin ManuscriptBooks before1600...3, New York, 196$. Suivent
les autres ouvrages qui traitentdu manuscriten question. Lorsqu'ils
contiennentune descriptionplus dtaille du manuscrit,ils sont pr-
cds du signe J'indique ensuite l'dition, lorsqu'un fragmentdu
manuscrita t publi. Puis la provenance du manuscritet le nom du
copiste, du momentqu'ils sont connus. Finalement,il a sembl pratique
de renvoyer,au mpyen du sigle LRPM suivi d'une cote, la Listedes
reproductions photographiques de manuscrits ancienneet mdivale
, Philosophie
I, II, Centre De Wulf - Mansion, Louvain, 1956-66, pour avertir le
lecteur que le Centre dispose de la reproduction du manuscrit en
question. Les noms d'auteurs suivis d'un millsime renvoient la
Bibliographie , Vivarium V,2 = 1967, pp. 165-71. Il faudra y ajouter:
Glorieux, P. Rpertoiredes matresen thologiede Paris au Xllle sicleI,
Paris, 1933 (sigle: Glorieux 1933) et Stegmller, Fr. Repertorium
BiblicumMediiAeviV, Madrid, 1955 (sigle: Stegmller1955). 2
47
12:02:57 PM
RELEV DES MANUSCRITS
12:02:57 PM
RELEV DES MANUSCRITS
lxllxxlxxllllllllllll
xxxllllllllllllllllll
3 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxx|
4 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
5 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
6 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
7 XX I XXXXXXXXXXXXXX XXXX
8 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
9 XXXXXXXXXXXXXXXXXX I I X
10 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
11 I I I I x I I I I I I I I ! I I I I I I I
12 I I I I I x I I I I I I I I I I I I I I I
" I I I I I I I i x I I I I I I I I I I I I
' I I I I I I I I I I x x x I I I I I I I I
I I I I I I I I I I I I I I I x x I I I I I
16 I I I |XXXXXXXXXX| I I I I I I
*7XXXXXXXXXXXXX| I I I I I I x
18 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX|
49
12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.
12:02:57 PM
H p I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX
19 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
'
I I I I X X I I X I X I I I I I I I I I I
" I I I I I I i I I I I I I I I I X I I I i
I I I I I I I I I I I I I I * * I I I I I
23 I X I |xxxxxxx|x|x|x| |.| I
14 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
Ij XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
* X X I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
I7|xxx||||||xxx||||i|||
l|x||xxxx|xxxx||||||||
" I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
I I I * I I I I ! I I I I I I I I I I I I
I I I X I I I I I I I I I I I I I I I I I
ll I X I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
33 I X I |xxxxxxx|xxxxXxxx|
H||||||||||||||xxxxxx|
3 |xxxxxxxxxxxxxxxxx| I I
3 I I x X x X X X x -
I I I I I I I I I I I I
37 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxx'x
38 XXXXXXXXX I xxxxxxxxxxx
" I I I |xxx|xxxxx| I I I I I I I
SI
12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.
12:02:57 PM
H0 dz I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX
*|x|x|||||||||x|xxx|x|
4' I I I X I I I I I I I I I I I I I I I I I
42 |x| 1xxxxxxxxxxxxXxxx|
43 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
44|x||xx|x||||||||Xx|||
I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
*|x||xx|x||||||||Xx|||
47 I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
48 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
49 I |xxxxxxxxxxxxxx| | | | |
fo I X I |xxx|x|xxxxxxXx|x|
Ji XX I |xxxxxxxxxxxxXxxx|
I1 X X X X X I I I I I I I I I I I I I I I I
J3|||xxxxxxx|||||||||||
U I X I I xxxxxxxxxxxxXxxx|
H I X I |xxxxxxxxxxxxXxxx|
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
57 |xxxxxxxxxxxxxxxxxxx
xxxxxxxxxxxxxxxxxxx|
X X I I I I ! I ! I I I I I I I I I I I I
12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.
12:02:57 PM
N P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX
0 I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
'IIIIIIIIIIIIIIIIXxxxx
I I I I I X X X I I I I I I I I I I I I I
I ! X I I I I I I I I I I l I I X I I I
64 N.B.Communication du Conservateur la
Lesmss.64 et 6$ ontpripendant
M. D'Haenens:
dernireguerre.
66 I X |xxxxxxxxx|xxX| | | |
67 |x| |XXXXXXXXX|XXXX| I I
68 I * I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
69 XX I I xxxxxxxxxxxxXxxx|
70 x| xxxxxxxxxxxxXxxx|
71 I I I I I I I I I I I I I I I I x I I I I
72 XXXXXXXXXXXXXXXXXX| I I
73 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
74 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
75 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
76 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
77 I x I |xxxxxxxxxxxxXxxx|
78 XX I |xxxxxxxxxxxxXxxx|
79 x x | |xxxxxxxxxxxxx| | | |
80 I x I |xxxxxxxxxxxxXxxx|
SS
12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.
12:02:57 PM
* P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX
li xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
I I I I I I I I I X X I X I X I I I I I I
3 I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I
4 I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
16 I I I I X I I I I I I I X I I X X I I I I
*7 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
18 I I I I I I I I I I I I I I * I I I I I I
I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
90 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
>ix|||xx|||x||||xx|x|x|
92 I I I |XXXXXXXXXXXXXXXX|
93 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
H I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
S XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
6 I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
97 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
98 XXXXXXXXXXXXX I X I X X X X I
99 XXXXXXXXXXXXX I X I X X X X I
S7
12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.
12:02:57 PM
N P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX
IOOXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
10IXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
102 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
103 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
>h I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
' * X X X X I I I I I I I I I I I I I I I I
106 I X I 1XXXXXXXXX|XXX| I I I
"7 I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
108 I I I X I I I I I I I I I I I I I I I I I
,09 I I I x I I I I I I I I I I I I I I I I I
110 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
111 X I XXXXXXXXXXXXXXXXXXX
"2 I I I X I I I I I I I I I I I I I I I I I
113 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
114. I X I |xxxxxxxxx|xxX| I I I
n$|x| |xxxxxxxxx|xxX| I I I
116 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
117 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
.18 I X X X X X X X I I I I I I I I I I I I I
119 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
120 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
59
12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.
121 BP
Valenciennes 320 1-198 XIII
122 Vatican VA[1] 724 1-8 XIV AM
123 - - 822 23r-$8r XIV
124 - - 10064 161-263* XV AM
125 Vatican VAp[l] 1066 ir-i92v 324 an
126 - - 1144 i4r-i6iv an
127 - - 1167 1-48 XIII AM
128 - - 1168 XIV AM
129 Venise VE XII.6$ 1-70 XV AM
130 Vrone BCo 634 i-no XIV an
131 Vienne VI 2317 49a"3b !378
132 - - 23^7 i-46r XIV Luc
133 - - 2378 46**63* XIV
134 - - 2442 ir-sy xin
i3f - - 2ii ir-86v Xm-XIV AM
136 - - 5-371 i-ioor XV
137 - - 5*371* 6or-66r XV an
138 - - ss12 i2r-i46r XV an
139 Vorau Stift 196 88* XIV
64**1
140 - - 401 2Ir-26or XIII
141 Wolfenbttel
Wo 2258 197-264 XV
142 - - 4499 -9v XVI an
143 WurtzbourgWu ch.f.i^o i-2$9r 1456 AM
144 - - ch.f.212 2r-io8r 1473
121CatalogueGeneral
... XXV,1894(Krist. p. 2$),p. 338;Glorieux 1933,p. 74;Thorndike 1963
H p. 274.
122Olim2178.Pelzer 1931(Krist. p. 211),p. 47;Thorndike 1963 p. 274.
123Pelzer1931(Krist. p. 211),pp.178-9;Thorndike 1963^ p. 274.
124VatassoetCarusi 1914(Krist. p. 211),p.446;Thorndike etKibre,col.1026;Thorndike 1963
(cote:10644) P-274.Lecatalogue suivi
parThorndike 1963,signale12livres,mais1'explicit
estceluidulivreXIIIdans lems.710d'Utrecht. Prov. : chartreuse deWurtzbourg.
"s Marchesius1678(Krist. p. 212),ff.412-3;Thorndike 1963^ pp.274-6. Editioncompltedu
prologueetditionpartielle dulivre IIIdansThorndike 1963,pp.274-6.
126Marchesius1678(Krist. p. 212),f.431; Thorndike etKibre, col.808.
I2?Marchesius1678(Krist. p. 212),ff.436-7;Thorndike 1963 p. 276.
128Marchesius1678(Krist. p. 212),f.437;Thorndike 1963 p. 276.
129Valentinelli
1872(Krist. p. 215)V,p.47; Grabmann 1918^p. 9; Thorndike 1923^p. 398;
Glorieux 1933,p. 74;Thorndike 1963 p. 270.LRPM , 2965'.
130Biadego 1892(Krist. p. 218),p. 318;Hilka1911,p. 154;Thorndike 1963 p. 276.
*3iTabulaecodicum
manu . . . 1868(Krist.
scriptorum p. 222)II,p. Thorndike etKibre,col.582
IV estsansdoute
("livre unefaute d'impression pour"XIV ").
132Tabulaecodicum
manu scriptorum.. . 1868(Krist. p. 222)II,p. 62; Haupt 1872,p. $8,note1;
Thorndike 1923 p. 398;Glorieux 1933,p. 74;Thorndike i960 p. if; Thorndike 1963
p. 277.Editionpartielledulivre XIVdansThorndike i960,p. 20.LRPM , 2966.
133Tabulae manu
codicum . . . 1868(Krist.
scriptorum p. 222)II,p. 6; Thorndike etKibre,col.679;
Thorndike 1963 p. 276.Fragments. LRPM, 2967.
60
12:02:57 PM
N P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX
I2IXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
122 I X I |xxxxxxxxxxxxXx|x|
I23xx|xxxxxxxxxxxxx| | | |
!24xxxxxxxx xxxxxx| I I I | | |
12JXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
" I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
"1 I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
" I I I I I I I I I I I I I I I I x I I I I
Hj | x | I x x I x I I x x I I x x X x I x I
>3 I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
'3' I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
1)2 I I I I xxxxxxxxxxxxXxxx|
>33 X I I I I I I I I I ! I I I I I I I I I I
'34 I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
IJ I X I I XXXXXXXXX I X X X I I I I
w I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
37 I I I I I I I I I I I I I I I I X x x x I
38 I X I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
3 I I I I I I I I I I I I I X I I X I I I I
>4 I X I I I I I I I I I I I I I I I I I I
ll|xxxxxxx||||||||||x
M>2xXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
HI X X X X I I I I I I I I X I I I I I I I I
'H I x I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
I
134Tabulae manu
codicum . . . 1868(Krist.
scriptorum p. 222)II,p. jg; Thorndike
etKibrc,col.71$.
HSTabulae manu
codicum scriptorum... 1868(Krist.
p. 222)II, p. 87; Grabmann1918 p. 8;
ThorndikeetKibre,col. 1433.
136Tabulae manu
codicum scriptorum.. . 1870(Krist.
p. 222)IV,p. no; Thorndike1923 p. 398;
Glorieux1933,p. 74; Thorndike 1963 p. 277.
137Tabulae manu
codicum scriptorum... 1870(Krist.
p. 222)IV,p. iii; Zinner, der
E. Verzeichnis
astronomischen desdeutschen
Handschriften Kultur Munich,
gebietesy 1925,p. 308,no.99.6;
Thorndike
etKibre,col.82;Thorndike 1963 p. 277.
138Tabulae
codicummanu scriptorum... 1870(Krist.p. 222)IV,pp. 144-^;Thorndike et Kibre,
col.1026.
I3*Fank1936(Krist.
p. 220-1), pp.111-2; Thorndike 1963-p. 277.
140Fank1936(Krist.
p. 220-1), p. 23$;Thorndike 1963^ p. 277.
141Heinemann189^(Krist. p. 22$)II,p. 279;Thorndike 1963^ p. 277.Abrgs.
142Cod.Gudian.195.Khler etMilchsack 1913(Krist.p. 22^),pp.187-8;Hilka1911,p. 1^4;
19123*p. 13;Thorndike
Ferckel 1923,p. 376,note3; p. 398;Glorieux 1933,p. 74.LPMy
2970.
143Schwarz1907(Krist.p. 229),pp.9-60; Ferckel1912 p. 13.
144Schwarz1907(Krist.p. 229),p. 60; Ferckel 1912 p. 13.
Utrecht
vooT
Instituut LaatLatijn
6l
12:02:57 PM
Berchoriana
Repertorium morale
12:01:34 PM
of a Concordance and havingconnectionswith the Avignonenvironment
where Berchoriuslived forso manyyears,justifythe suppositionthatwe
have laid hands on Berchorius' source?
More light can be thrown on the name of Giraldus (Gerardus,
Guiraudus, Guyraudus,Ghiraudus) Valete (Vllete, Villete). We know
of a Friar of thatname who played an importantpart in the disputeson
povertywhich so unfortunately divided the FranciscanOrder into the
Spirituals and those of the Community,and provided matter for dis-
cussion at the Council of Vienne in 131 1-1312. His name occurs a few
times in the famousand momentous studies which Fr. Ehrle published
on this problem in the Archivfr Litter atur- und Kirchengeschichte
des
Mittelaltersy which unfortunately lacks a name index. I summarize the
particularsI foundon GiraldusValete in the followingpoints:
i . Among thosewho in 13 11 were called by ClementV to the Council
'
of Vienne we findalso the provincial Superior of Provence Ghiraudus
provincie Provincie'*. He is in the companyof 14 other FriarsMinor,
partlytheologianspartlyprovincialSuperiors,who are set to defendthe
interests of the Community against the Spirituals. As a provincial
Superiorof Provence our Giraldusis an importantperson,forunderhim
fall the Custodies (which are a subdivisionof a province) of Narbonne,
Montpellier,Alais, Nmes, Avignon,Aries, Marseille and Sisteron,with
a total of 58 convents2.
2. This group of scholars, in controversy with the group of
Spiritualswho are guided by the wellknown Hubertineof Casale, issues
duringthe Council no less thaneleven memoirs*.
3. To make it easier for the Spiritualsand those of the Community
to live togetherin Provence, where the Spiritualswere exceptionally
strongand active, Clement V directed a bull 'Cum nos', dated 23 July
1312, to the provincial Superior of Provence, namely our Giraldus
Valete*. He is, togetherwith 15 local Superiors or guardianswho had
behaved with excessive severityagainstthe Spirituals,deposed fromhis
office'pro bono pacis', according to Cardinal Vitalis de Fumo who, on
behalfof the pope, executes the deposition.
1Archiv undKirchengeschichte
fiirLitteratur- desMittelalters
(henceforthabbreviated:
ALKG)III,
Berlin1887,39,line9.
2Seethe"series GeneralisCapituli 1316inG. Golubovich,
Neapolitan! Biblioteca
bio-bibliografica
dellaTerra
Santae dell'Oriente II,Quaracchi
francescano, pressoFirenze1913,249.
3Seethesummary ofthecollection ofRaymond
ofdocuments ofFronsac
inALKG III,Berlin
1887,
22-24,chapterXXV-XXVI, XXX-XXXVIII.
, V,Romae
Franciscanum
Bullarium 1898,89,n. 203.
s Cf.Arch.Franc. Hist.16(1923)341;seealsoibid.3^1,note4, andALKGIV,Berlin 1888,
63
12:01:34 PM
4. It is not unlikelythatGiraldusValete and RaymondRoverii who
were delegated to the General Chapter of Naples in 13161, are theones
4
referredto in an officialreport De quodam nuntio conventusOrdinis
Minorum Narbone ad Capitulum generale congregatimiNeapoli in
Ecclesia Si Laurentiivulnerato'2.The question deals with an attempted
murder of a certain Bernard, a messenger sent by the Spirituals of
4
Narbonne to the same Chapter: quidam homo familiarisduorumfratrum
minorum qui vnrantad Capitulumsupradictum,ad suggestionemipsorum
duorum fratrumcum cultello feritoriopercussit ipsum Bernardmin
facie'3.
Rome
Istituto
Storico
Frati MinoriCappuccini
71, Via Boncompagni
$3 and$8; especially
importantis ALKGII, Berlin
1886,160-164,whereindeeda somewhat
biased
image isgiven
ofthis butwhere
question, wemeetseveral
times
thename ofourpersonage
:
"fratremGuiraudumVlleteministrm
tunc, actorfuerat
quiprincipalis omnium scandalorum"
(160),"frater
Guiraudus
Vllete Raimundus
etfrater Roverii
predictus, fuerunt
quiprincipales in
scandalis tandis"
susci (163).
1ALKGII, Berlin 1886,163.
2 Published
intudes
Franciscaines
27(1912) 423-426.
3Ibid.424.
64
12:01:34 PM
Reviews
Thomae De archana
Walsingham , ed. RobertA. vanKluyve,Duke University
deorum
Durham
Press, 1968,xxii+227 pp.,$ 14.7$.
(NorthCarolina)
Le chroniqueur bienconnuThomas de Walsingham, bndictin de l'abbaye St. Albans,
a composau dbutdu XVesicleun commentaire latinsurOvide.Ce commentaire
estparticulirement important pourla mythographie mdivale tantdonnque son
auteur, faitrarissime, a utilis la foislesAllegoriae super Ovidii Metamorphosin d'Arnoul
d'Orlans(Xlles.) et VOvidius moralizatus de PierreBersuire (XlVes.). Pourtant ce
trait,
qui n'a t retrac jusqu'prsent - d'abord par Coxe1 et ensuite par Hall2 - que
dansle seulms.Oxford St.John's College124,taitrestindit.Il vientd'trepubli
parM. VanKluyve, professeur d'anglais DukeUniversity, quise rangeainsiparmiles
nombreux anglistes des Etats-Unis s 'intressant aux textes latinsdu moyenge.
L'ditionestsomptueusement excute,ce quiagrmente considrablement la lecture,
etcomporte mmequatre(end-paper) reproductions du manuscrit.
Lesprincipes quiontguidl'diteur - et qui drivent from thewish tobefaithful bothto
themanuscript andto Walsingham* s intention tooffer a utilitarian handbook - sontexposs
dansl'Introduction (pp. xix-xx).Elle contientaussiune description dtailledu
manuscrit, lequelne paratpasavoirprsent desdifficults insurmontables de trans-
cription. L'dition que nous offre M. Van Kluyve est,dans l'ensemble, trssatisfaisante.
Nanmoins quelquespointsmritent d'trediscuts.
Soitd'abordle titre,que l'diteur libelleDearchana deorum . Cependant, il mesemble
quele choixtaitentreDe archanis deorum et,de prfrence, Archana deorum "lessecrets
desdieux".En effet, Walsingham lui-mme ditau dbut de son livre: Archana deorum
detecturi
fatemur ... (p. 4) et ailleurs:librum quem intitulavimus Archana deorum (p. xi).
On ne saurait invoquer videmment l'expression "Prologus in" Archana deorum (p. 3),
qui estun autre cas.
L'orthographe a t modernise quelquepeu, de faonclectique. L'essentiel est
qu'alorsla leondu manuscrit a t consigne dansunAppendix (pp.203-13).Celui-ci
contient aussila leondu manuscrit lorsqu'ils'agitd'unecorrection mineure. En re-
vanche, dsqu'il s'agitd'unecorrection "substantielle", la leonmanuscrite estnote
dansl'amplemargedu texte,maissanstrereprise dansYAppendix. Il fautdonctou-
joursregarder en deux endroits.En outre,la margecomporte aussidesrfrences
auxsources, que l'diteur a dcidde placerau-dessus desnotescritiques. Celaa des
consquences curieuses pourle lecteur.Ainsi, la p. 3, la rfrence qui concerne la
ligne32 se trouve enfacede la ligne4, tandis quela notecritique quise rapporte la
ligne28 se trouve en facedeslignes7-8,le restetantenblanc.C'est unpeudrou-
tant.
Quant l'tablissement du texte,le lecteurcorrigera facilement quelquesvtilles.
Ainsi,danspoete aquam etterrasfeminas appellant ; hecenim . .. influentiam ab igneetaere
recipiunt(p. 34,ligne8), s'agissant desquatrelments, il considrera terrascommeune
fautede copistepourter ram,ameneparla terminaison -asdu motsuivant. Ce sont
1H.O.Coxe,Catalogus
codicum quiincollegiis
manuscriptorum Oxoniensibus
aulisque hodie
adserrantur,
Oxford,
i82,H,p. 36.
*F.W.Hall,AnEnglish onOvid
Commentary , dans:Classical 2i = 1927,
Quarterly pp.151-4.
12:03:10 PM
surtout les mendations inspires parles sourcesqui posentdesproblmes. En effet,
les Archana deorum sontconstitus pourla majeure partiepardescitations empruntes
ungrand nombre d'auteurs. Ce nombre estbeaucoup plusconsidrable quenepourrait
le suggrer YIndex auctorum citatorum (p. 214),lequel,parunenouvelle dichotomie, ne
contient que les seulsauteurs citsnommmentdanslesArchana deorum , neft-ce que
de secondemain.Il fautleurajouter lesnombreux auteurs de citations restes anonymes
chezWalsingham - maisque l'diteura russi identifier avecunerudition et une
patience remarquables - et dontlesnomssontindiqus danslesmarges.
L'auteur queWalsingham metleplus contribution estnaturellement Ovide,notam-
mentsesMtamorphoses. L'diteur a indiqu chaque foisle livre et le vers,ce quifacilite la
comparaison avecle textus receptus moderne, qu'il cite d'aprsl'ditionP. Burmann
(Amsterdam, 1727).On constate quesouvent le verstelqu'ilestcitdansle manuscrit
des Archana deorum n'estpas conforme. Alorsl'diteura tanttconserv la leondu
manuscrit et tanttl'a remplace par celle du textus receptus, mais sans qu'on soit
inform du critre adopt.Ainsi,il change nunc chezWalsingham (p. 108)en hune du
textus receptus (Met.VII,293); de mme,il change cuius chezWalsingham (p. 19$)en
cuiiusdutextus receptus (Met.XV,39). Parcontre, Et(Met.VII,394)chezWalsingham
avecunenotemarginale *Ovid . : Sedw;de mme,Veneris
(p. 109)estconserv, (Met.
X, 431) chezWalsingham (p. ig) estconserv, avecimenotemarginale "Ovid.:Ce-
reris".- A monavis,la question se poserestla suivante : Est-cequela leondiffrente
du textus receptus se lisaitdjdansle manuscrit surlequelWalsingham travaillait et,
partant, danssonautographe desArchana deorum ? Ou s'agit-il d'unefaute de transcription
postrieure? Dansce dernier cas,il fautcorriger le vers;dansle premier cas,il fautle
maintenir telquel.Maiscomment endcider? Le premier casse prsente, dumoinsen
principe, lorsquela leondiffrente de Walsingham a t atteste dansun manuscrit
quelconquedes Mtamorphoses . Inutile,le plus souvent,de recourir soi-mme aux
manuscrits. En gnralun coup d'oeil, mmedansla varialectioassezrduitede
Burmann, maissurtout danscelle beaucoupplustenduede HugoMagnus(Berlin,
1914),peuttrancher la question. Il se rvlealorsque nunc, cuiuset Etprcits sont
attests. Parconsquent, ces leonsappartiennent au textedes Archana deorum , il faut
doncles conserver. En revanche, la leonVeneris , qui n'estatteste ni chezBurmann
nichezMagnus, jusqu'plusampleinform doittreattribue uncopistedes Archana
deorum ; on pourrait doncluisubstituer la leonCeteris du textus receptus.
Il seraitintressant d'tendre cettediscussion auxemprunts faitsparWalsingham
Arnould'Orlans,maisje me bornerai ce qui concerne PierreBersuire. Des deux
versions de YOvidius moralizatus qu'il a laisses - l'unerdige Avignon; l'autre,fort
augmente, Paris - c'est la premire qui a t la plus rpandue. Les Archana deorum
sontunenouvellepreuvede la voguequ'a connuela versionavignonnaise aussien
Angleterre, et dontlesnombreux manuscrits conservs danslesbibliothques britanni-
ques font dj foi. Cela vaut tout particulirement la
pour partie liminaire, deformis
gurisque deorum , du restela plusoriginale, et envuede laquellePtrarque avaitfourni
des lments. Aussibien,Walsingham a-t-ilexploitdavantage ces descriptions des
dieuxquelesmoralisations desMtamorphoses , quisuivent. IciM. VanKluyve se trouvait
devantune relledifficult. Au moment o il composait son ouvrage, il n'existait
aucuneditioncritique de YOvidius moralizatus , maisseulement l'imprim qu'ena fait
Badius en 109,rdit troisfoisensuite. (Ce n'estqu'en1966quele Deformis gurisque
deorum a t critiquement dit.)M. VanKluyve a donceu raisonde donner, pour
Bersuire, des rfrences Badius.Toutefois,, il taitpeut-tre superflu de noteren
66
12:03:10 PM
margeles leonsde Badiusqui diffrent
de cellesdesArchana
deorum
, et qui ne sont
souvent de cetimprimeur.
que descoquilles
J.E.
Books Received
67
12:03:10 PM
On The Genuine Text of Peter of Spain's
Summule
logicales
L. M. DE RIJK
(a) The oldest complete copy extant is that found in the Biblioteca
Antonianaat Padua, Ms 429 Scoff
., ff. ira-27rb, datingfromthe end of
the thirteenthcentury.At the head of the firstcolumn (f. ira) a later
hand wrote: SumulePetriHispanicumexpositione MagistiSimonis.It opens
as follows:
(!) dicitquarto
Phylosophus Metheorum2: unumquodque naturalium estdeterminatimi
propria
operatione: inquantumcumpotest,dicitur
singulum,idestenstale; inquantum
verocumnonpotest, nondicitur
singulumnisiequivoces.
The work containsa gloss-commentary on the firstfivetractsof Peter's
Summule , not on the tracts on the proprietates
terminorum nor on the
fallacie.
It ends with the words:
Aliaautemestdivisioque daturperparticipationem. Que estduplex.Quedamestin
qua omniadividenda essesimul.Ut illaquandovoxequivocadividitur
possunt in sua
ut hecvox 4canisy
significata, dividitur in animallatrabile,
piscem marinum et celeste
sidus;et in talisicarguendum est: *canis
'
piscemmarinum
(significat) et celestesidus
et animallatrabile;quorumquodlibet estsubstantia;
ergo 'canis1pro omni significato
suo est substantia.Quedamest divisioper participationem in qua omniadividentia
simulessenonpossunt. Utistainquasubiectum MS)dividitur
(substantia inaccidentia
12:01:08 PM
opposite, aliusestsanus(exasinusMS)aliuseger' Etintalidivisione
ut thominum arguen-
dumestsic: '5orautestsanusautesteger ; sednonesteger
; ergoestsanus'
. In primoenim
processuestlocusintrinsecus,videlicet a contradictorie
oppositis.lindenotaquodsi
isti
accipiantur processus secundum se absolute,in neutro esset locusa divisione.
Sed
simul,eritibi locusmedius,videliceta divisione,
si accipiuntur qui (que MS) est
ex locoextrnseco
constructus etintrinseco.
70
12:01:08 PM
. Hec in sex iuxtasex locosextrnsecos.
Appositorum1 ( . . . >2 autempatetad finem
lectionis.
DEO GRATIAS.
Then follows on the next three lines:
Dicimusid quodse habetinvirtute
transmutandi
alterum
. . .etc.
Aftersome fourblank lines the explicitis found:
EXPLICIT SCRIPTUM TRACTATUUM MAGISTI PETRI HYSPANI
COMPILATUM A MAGISTRO SYMONE ADIUVENUM
INSTRUCTIONEM
12:01:08 PM
was also taken fromthe best archetype.However, it mostlyomits the
divisionestextusadded by our author, as was quite usual in his daysi1,in
the opening lines of the lectiones, which are foundin both other copies.
Besides, its scribe was not an expert of logic and negligentto a high
extent, so that one has frequentlyto call upon the other copies for
relief.
Who was the author? Grabmannwas of the opinion that the only
logician bearing the name of Simonin the second part of the thirteenth
centurywas Simon of Faversham,since master Simon of Dacia was a
grammarian,known especially for his tractDomusgramatice2. However,
his being a grammariandoes not at all exclude his possible authorshipof
logical works, as may appear from the case of the Modist Boetius of
Dacia, who also wrote a commentaryon Aristotle'sTopics*. However,
our author's apparentpreferencefor Albert the Great and Avicenna as
his sources seems to point to Simon of Favershamas the author of our
commentary*.Unfortunately his other works on logic do not offerany
additionalevidence forhis authorshipof the Summule- commentary,since
the works to be considered (especially on Perihermenias)all have the
formof selected Questiones s. In his QuestionessuperUniversaliaas foundin
the manuscriptKassel, Landesbibliothek,2 Philos. nr. 306 (ff. ir~9r) a
question is read utrumlocussitprincipium (f.$T)7. (I could not
generationis
findit in theMilan manuscriptC. 161 Inf.which also containsquestiones
superuniversalia and has the same incipit ). This item may be compared
with the parallel passage in the Sum/miie-commentary (f. i2vb; quoted
below, p. 91).
1 Cfr.below, pp.79-80.
2 Ithasbeenedited (togetherwith hisQuestiones
super2minoris
voluminis byAlfred
Prisciani) Ottoin
theCorpus Philosophorum Danicorum Medii iiiCopenhague
Aevi, 1963.
3 SeeMartin Grabmann, Ungedruckte Kommentare
Lateinische zurAristotelischen
Topikausdem13.
Jahrhundert Geistesleben.
in:Mittelalterliches AbhandlungenzurGeschichte
derScholastik
undMystik,
in,Mnchen 1956[pp.142-1^7], pp.146-147.
4 Cfr.Grabmann, desSimon
DieAristoteleskommentare vonFaversham, gandpassim.
pp.14-1 - Forsome
between
differences ourwork andSimon seebelow,
ofDacia'sexpositions, pp.83-84.
5 SeeGrabmann, op.cit.,pp.6; 11-13;16-19;21-24;30~34
6 Grabmann (op.cit.,p. 16)wrongly nr.39.
gives
7 SeeGrabmann, op.cit.,p. 16.
8 F.M. Powicke, MasterSimon , inMelanges
ofFaversham dumoyen
d histoire a M.Ferdinand
geojferts
Lotparsesamis Paris192$,pp.649-6^8.
etseslves,
72
12:01:08 PM
some evidence on this Aristoteleanmaster,who was greatlyinfluenced
by Albert the Great. Some new data were added by JosiahCox Russell
in his Dictionaryof Writers
of ThirteenthCenturyEngland1. Master Simon of
Favershamheld the church of Harrow in Middlesex from 1272 (at the
latest) until about 13062. On Sept. 24th, 1289 a Master Simon of
Favershamwas presentedto the church of Preston near Favershamand
ordained subdeacon at about the same time. A year later two Simons of
Favershamwere givenholy orders: the first,a rector, the deaconate and
the second a subdeaconate. One or the other was certainlyour scholar,
presumablythe first,as our Simon of Favershamactuallywas rector of
Harrow. At the same time Robert de Clothale, known as the author of
a report of Simon commentaryupon Aristotle's Physics,became a
priest. Russell rightlythinksthis coincidence to be a clue to Simon's
age: the latterwas probablyRobert's masterwhile Robert himselfwas
alreadya matureman3. I thinkwe may conclude fromthis that at that
time (c. 1290) Simon was in his forties. He served as Chancellor of
Oxford Universityfrom about 13 Jan. 1304 to his resignationon 14
Febr. 1306*. On Sept. 22th, 1305 he was appointedarchdeaconofCanter-
buryby the archbishop,but he was compelled to give up the dignityin
favourof a papal nominee. In a letter to Pope Clement V of April 1306
kingEdward I commendsSimon of Favershamto the Pope as a doctor in
theologyassiduestudiisvirtutum . On May 24th the King issued
pervigilans
letters of protectionfor Simon on the occasion of the latter's journey
to the Papal court at Avignon. However, on August 23rd of the same
year the King presented his physician,Nicholas of Tingewick, to the
Kentishchurchof Reculver, which post was void by the death of Simon
of Faversham. A papal letter of July 19th shows that Simon was no
longer alive on that date, so that he must have died between May 24th
and July19th of the year 1306. Powicke thinksit possible, thoughnot
certain, that Simon came fromthe little town of Favershamin Kent?.
He musthave been born in the 1240 's8. The juxtapositionof the works
of Simon and Siger of Brabant'sQuestiones on the thirdBook of De anima
in the manuscriptOxford,Merton College nr. 292 seems to suggestthat
Simon took a leading part in the discussionon the unityof the soul and
the eternityof the world, resting,as is known, mainlyupon Aristotle's
1 Special
Supplement No. 3 totheBulletin
oftheInstitute
ofHistorical , London
Research etc.1936
pp.148-149.
2 Powicke,op,cit.
ypp.652-653.
3 SeeRussell,
op.cit.,p. 148. 6 Powicke,
pp.653-6S5.
4 SeeRussell,
op.cit., p. 149. 7 Powicke,
op.cit.
yp. 655.
5 Powicke,op.citf
p. 651. 8 Seeabove
p. 73.
73
12:01:08 PM
De animam1. Grabmannwas fortunateenough to findsome manuscript
evidence for Simon's teaching in Paris2. He is recorded as one of the
outstandingParisianmastersof the period3.
1 SeePowicke,op.cit.,pp.6^6-657.
2 MSVienna 2302,f.23r: Expliciunt
questiones libro
super Posteriorum a magistro
disputate Simone
Anglico SeeGrabmann,
Parysius. op.cit.,p. 32.
3 SeeB.M.Xiberta, Descriptoribus XIVexOrdine
saeculi
scholasticis , p. 121.
Carmelitarum
Seebelow,p. 99.
5 SeeAngelusWalz,Saint Thomas
d'Aquin. parPaulNovarina,
franaise
Adaptation Louvain-Paris
1962,p. 16^-166. 9 Paris
has:hecautemratio.
6 omittedbyPadua. 10omitted
byParis.
7 Paduahas:ratiocinalis. 11etParis.
8 Paduahas:discretus. 12omittedbyParis.
74
12:01:08 PM
potentiaanimeinsimplicibus
discursus
(!) ad composita. ftdupliciter.
Ettalisdiscursus
Vel[sic]cummedio,utinsillogismo;velsinemedio,ut' homocurrit; animal
ergo currit
'
UndeAvicenna inSextoNaturalium animequaanimadiscurrit
dicitquodratioestvirtus
ex cognitionecausead cognitionem
effectusvela cognitione velad (!) cogni-
effectus
tionenotiad cognitionemignoti.
12:01:08 PM
a firststayin Paris1. He probablywas the firstto introducethe work in
Oxford, where quite a differentlogical tradition from that of the
Parisian schools had been predominant during the firsthalf of the
thirteenthcentury2.I thinkwe will not be farfromthe truthin dating
Simon's commentaryon the Summule about the middle of the i 270's or
about i 280 at the latest. Such basic3 works as gloss commentarieson the
Summule, being themselvesan introductioninto logic, are likely to date
fromthe firstperiod of a master's teaching4.
I DE INTRODUCTIONIBUS(ff. i-i2'*)
I give the complete text of the introductorypart afterthe Padua and
Parisian manuscripts, corrected after the Munich manuscript. The
foliationof the Padua manuscripthas been added (f. ira-rb):
Phylosophus Metheorum
dicitquarto unumquodque naturaliumestdeterminatumpropria
operatione:inquantum cumpotest,dicitursingulum,idestenstale,inquantum vero
cumnonpotest,nondicitursingulum nisiequivoce. Et ponitexemplum de oculo.
Oculusenimcumpotestin propriam operationem,que est videre,dicituroculus;
inquantum autemcumnonpotest,nondiciturnisiequivoce.Sed cumhomosit de
numero entiumnaturalium,
oportetquodhabeatpropriam et cumpotest
operationem,
in illam,dicitur
homo,inquantum cumnonpotest,nondicitur homonisiequivoce.
Talisautemoperatio entis.Necestvegetare,
nonestesse,cumessesitactuscuiuslibet
76
12:01:08 PM
quiaplantis convenit,necsentire, quiaomnibus animalibus inest,necintelligere, quia
Intelligentieetiamintelligunt. Quodautemnonsintoperationes poprie, hocadvertens
Philosophus dicit:homocumomnibus entibusconvenit in essendo,cumplantisin
vegetando, cum brutisin sentiendo, cum in
angelis intelligendo. Sequiturergoquodiste
nonsuntoperationes proprie hominis. Sedpropria operatio1 hominis estratiocinari. Et
hoc apparetrationibus et auctoribus. Primorationibus sic. Id est propriaoperatio
hominis a quo accipitur differentia specificahominis. Seddifferentia specifica hominis
accipitura ratiocinari. est
Ergo propria operatio.Maior patetper Avicennam, quidicit
quoddifferentia accipitur a propria forma cuiuslibet rei. Seda propria formaegreditur
propriaoperatio.Ergoetc.Item.staest propriaoperatiohominis que solihomini
convenit. Sed actusratiocinandi conpetit soli homini. Ergo ratiocinari est propria
operatio. Maiorpatet,quiaproprium estquodunisoliconvenit. Minordeclaratur per
diffinitionem ratiocinationis. Johannes Gramaticus2 sic diffinit:ratiocinatio3 estdiscur-
sus*rationiss a prioricognito ad posterius cognoscendum. Sedcertum estquodIntelli-
gentie hoc modo non intelligunt. Ergo istaoperatio que est ratiocinari, soli homini
convenit. Primapatetinauctori(tati)bus Philosophi inEpistula ad Alexandrm : concupis-
centiaquidemenimet iraet reliquisutuntur omniaanimalia reliqua,ratione autem
nullum reliquorum exceptis hominibus. Per hoc vult Philosophus quod ratiocinari sit
propria operatio hominis. Item.Philosophus Primo Metaphisice: aliaquidem imaginationi-
busvivunt etmemoriis, hominum verogenussolumarteetrationibus vivit.Patetetiam
per hoc quod ratiocinari sit primaoperatio hominis6. Ratio est
ergo proprium bonum
hominis, reliqua vero cum ceteris animalibus sunt satis communia. Apparet ergoex
dictisquodratiocinari estpropria operatiohominis etcumpotest homoinillam,dicitur
homoet cumnonpotest, nondicitur homonisiequivoce.
Resumatur tuncratio: unumquodque naturalium determinatum estpropria operatione ;
inquantum cumpotest,dicitur singulum, idestenstale; inquantum cumnonpotest,
nondicitur singulum, idesttaleens,nisiequivoce.Sedcumhomositde numero entium
naturalium, ergo habet propriam operationem. Que est ratiocinari.Sic ex
patet dictis
quod cum potest in istam operationem que est ratiocinari, dicitur homo, inquantum
cumnonpotest, nondicitur homonisiequivoce.
Notandum perPhilosophum Secundo CelietMundi quodunumquodque cuiusestoperatio,
ordinatur ad illamoperationem tamquam ad finem. Cum igitur actus ratiocinandi sit
propriaoperatiohominis, ideo homoordinatur ad actumratiocinandi tamquam ad
finem. Et qui actumratiocinandi nonhabet,talishomodicitur inutiliset bestia.Et ita
apparent tria: quodhomoactum ratiocinandinonhabens dicitur nonhomonisiequivoce ;
secundo quodsitinutilis ; tertioquodsitbestia.
Sedquianonpossumus istamoperationem habere,scilicetratiocinari, nisiperloycam,
ideoloycaestmaxime appetenda.
Et tustatim dices:nonneomneshomines ratiocinantur naturaliter? Dico: licetomnes
homines ratiocinantur naturaliter, tamenperfecte absqueloycanumquam potest ratioci-
1 Padua hasoppositio.
mostly
2 Parisadds:super De Anima.
tertium 4 Paduahas: discretos.
3 Paduahas:rationalis. 5 Parishas: ratiocinationis.
6 ThelatercopyfoundinMunich,
C.L.M.14.697 hasaninterpolation
after : Item.
hominis Seneca:
homo etleones suntetpavones
formosiores quemotum voluntariumetimpetum sicut
habent, et
aliebestie
etvermesvocem catus
habent, autem(irb)clariorem,canesacutiorem
etaquile
gravio-
rem, thauri lucinie
delectabiliorem (ff.
i1"*.1"15).
77
12:01:08 PM
nari.Quodautemperfecte habemus actumratiocinandi perloycam, hocpatetauctoritate
Alfarabii. Dicitenim:sicutgramatica estdirectiva sermonis et linguene aliquiserret
in interpretando, sic loycaestdirectiva rationis ne erretur in ratiocinando. Sequitur
ergoquodhomoperloycam recteratiocinetur et perfecte. Item.Declaratur per inter-
pretationem huiusvocabuli 4
loyca . Unomodo1loycadicitur a 'logos*, quodestsermo , et
' ' scientia rationalis et istam est una de sermo-
ycos quasi scientia; per interpretationem
cinalibus scientiisetextendit seadtrivialem scientiam. Aliomododicitur a 'logos* grece,
' '
quodestratiolatine,et ycosscientia quasirationalis scientia, que est directiva rationis
alicuius, que estpropria operatio hominis,
Apparet ergo ex dictis quod homo absque loycanonesthomonisiequivoce.
Ad commendationem1 loycedicitAlbertus curialeverbum sic: loycaa fan tasiis que
videntur et nonsuntdlibrt, errores dampnat, falsitatem2 ostendit, lumen datrecte
speculationi inomnibus. Et dicit ulterius quod aliescientie tur
comparan loycamad sicut
idiotaad sapientem. Idiotaenimnescitse errare necerrorem aliorum corrigere. Etideo
dicitquodaliquissciensaliasscientias preterloycam, ipseestsciens,nescitse tamen
scire, sicut igniscomburit, nescit se tamen comburere. Sic estin proposito. Et ideo
per
loyca quam homo dicitur homo et perfecte habet actum ratiocinandi, maxime est
appetenda.
Notandum quodin ipsisscientiis nondebemus quererescibilium ordinem, sedfacilem
ordinem doctrine, itaquodfacilia anteponan trn*, difficiliapostponantur*. Boetius
linde
inlibroDedisciplina scolarium : quid (quodMS)enim[in]gimnasiorum exercitu lucidius
. . . etc.6.Etideomagisti advertentes difficultatem loyce?istumlibrum ediderunt, quia
in istolibrodeterminatur totumquodin loycapertractatur, differenter tamen, ibiper
modum artis,hicpermodum doctrine. Et ideoapparet quidsitsubiectum istiuslibri,
quoniam idquodestsubiectum intotaloyca.
' * dicitur
Adcuiusevidentiam estnotandum quod subiectum quinqumodis.Unomodo
dicitur subiectum enscompletum ex materia et forma constitutum, et id estsubiectum
accidentis et tangitur in Libro Predicamentorum quandodicit: (f. irb)commune estomni
substantie insubiecto nonesse.Aliomodosubiectum estquasisubiactum secundum quod
inferius estsubiectum superiori, etdicitur subiectum coordinationis, ettangitur ibidem
quandodicit:Quandoalterum . . . etc.Tertiomodosubiectum estintentio secunda que
fundatur supraaliquidsecundum quodaliquidest enuntiabile de altero,et ideo nos
dicimus quodinpropositione suntduo,scilicet subiectum etpredicatum. Quartomodo
subiectum estprimamateria que sustentt formam substantialem et ista materia per-
difficilisestad cognoscendum et ideodicitPhilosophus Primo Phisicorum quodmateria
primanonpotest cognosci nisiperanaloyam ad ipsamformam. Istisquatuor modisnon
sumitur hic *subiectum ' Quintomodosubiectum idemestquodobiectum. Istomodo
sumitur hie.Ethabettrianomina: subiectum , obiectumt causamaterialise tamen differenter.
Subiectum dicitur percomparationem ad proprietates que in librodeterminantur, ut
1 Paduahas:commentationem.
2 Paduahas:similitudinem.
3 anteponantur Munich;
Padua;preponantur
apponantur
scripsi; Paris.
proponantur
4 postponantur
Paris,
Munich; Padua.
preponantur
5 exercitu ourMSShave:tractatu.
, sicBoethius;
6 Ps.-Boethius
has:quidenimgymnasiorum exercitu lucidius et naturali
quamin artificiali
debita
progressione etquam
cognitio, viriumintelligentiae exhibitio!
gradualis (ed.MigneP.I. 64,
col.1224Dg-S).
7 + incipientes
Padua;+ inspicientes
Munich,Paris;forincipientibus
78
12:01:08 PM
enuntiatio est subiectum in LibroPeryarmenias per comparationem ad proprietates
accidentales,que suntopposi tio, equipollentiaet conversio.Obiectumdiciturper
comparationem ad intellectum. Causamaterialis dicitursecundum quod circa ipsam
versatur intentio doctrineet scientie.Et sic apparetquomodosumitur 1subiectum
'
quandoqueritur de subiectolibrorum. Et dicendum quodsubiectum in hoclibroest
idemquodsubiectum intotaloyca.
Ad evidentiam istiusestnotandum quodsubiectum dicitur commune ad omniaquein
librodeterminan tur.Sedaliquidpotestessecommune duobusmodis.Unomodoaliquid
diciturcommune communi tatepredicationis,utanimal ; secundo1 modocommuni tate
utomniaquesuntsubanimali2
attributionis, attribuuntur ad ipsum.Etcumsubiectum^
diciturcommune, ideo duobusmodisdicitur.Quoddamest subiectum commune
communi tatepredicationis, ut ensrationis quod est formtm ab intellectu. Et dicitur
subiectum predicationis,quiaensrationis predicatur de omnibus entibus rationis,que
suntsillogismus,argumentum etnomen etverbum etoratioetproposi tio,etsicdealiis.
De istisomnibus predicatur ensrationis.Verbigratia ut'sillogimus ' etc.Aliud
estrationis
estsubiectum commune communi tateattributionis,ut sillogismus communi terdietus
secundum quodse extendi t ad sillogismum dialeticum, demonstrativum* etad aliaentia
rationis,quesuntnomen, verbum, oratioetc.staomniahabent attributionem ad sillo-
gismum communi terdictum. Apparet id
ergoquod quod estsubiectum in tota loyca
quod id6 est subiectum in hoc libro,hoc modout dictumest,differenter tamen?
quiain totaloycadicitur subiectum permodm artis,hicautempermodum doctrine.
Causaefficiens est PetrusHispanus, qui hunc librum edidit propter iuvenes ad alios
librostotiusloycecognoscendos. De causaformali et finali dicendum estsicutin aliis
libris.
Etinhocterminatur accessus.8
79
12:01:08 PM
Notandum secundum Philosophum SecundoPosteriorum
quodmultumdiffer
quidnominis
et quidrei. lindesi aliquisdicatad puerumquodferatequum,ipsebenecognoscit
quidnominis equi,tamen noncognoscit quidrei,quiahocestcognoscere
diffnitionem.
Et ideoauctorostendit primoquid sitrei secundo
dyaletice, quidnominis
dyaletice.
Prima adhucinduas.Primoostendit diffnitionem secundo
dyaletice, infert
corrolarium1
,
ibi: Etideoinacquistitene.
Hec estdivisio.
Such extensivedivisiones textus, quite usual in thirteenthcenturycommen-
taries2,are missingin the remainderof Simon's commentaryas found
in the Padua manuscript.Short divisionsare found in both other manu-
scripts. It seems obvious that they were omitted by the scribe of the
Padua copy. Then follows the descriptionof the intentionof Peter of
Spain (ibid.) :
Intentio
auctoris in hoctotolibroestdeterminare de enterationissecundum quodest
formtm ab intellectu,
per modum Primo
introductionis. proceditsic, ita3quoda
primoponitprohemium, perquodinvittnosad amorem et desiderium
istiuslibri,per
quodetiamredditnosbenivolos*, docileset attentos,quodestin quolibets prohemio
faciendum. Primoergoponitdiffnitionem dyaletice.
For a comparison with parallel passages in some textbooks on logic6
which were composed before Peter of Spain's, I give some passus
containingSimon's comments on the nature, task, and excellence of
logic (irb-va):
Dyaleticaestars.Ad evidentiam istiusest notandum quod 'dyaletica'duobusmodis
accipitur.Uno modo est
prout parsloyce. Et hoc modo dyaleticaestnichilaliud,sive
nominat, nisiquendam habitm generatum inintellectude sillogismodyaletico.Ethoc
mododyaletica estparsloyceet determinatur in LibroTopicorum Et cum
Aristotilis.
Liber sitparsloyce,ideodyaletica
Topicorum estparsloyce.Aliomodoaccipitur secundum
quodtotaloyca.Ethocmodonichilaliudnominat quamquendam habitm scientialem
generatum inintellectudesillogismo idestuniversali,
simpliciter, secundum quodexten-
ditse ad omnesillogismos,tamad sillogismum dyaleticum quam demonstrativum (dif-
ferentiatantumPadua).Ethocmododiffinitur hiedyaletica,nonautem (nominalis Padua)
primomodoproutestparsdyaletice. Ettustatim queresquesitcausahuiusquodauctor
vulthiedeterminare de enterationis permodum introductionis, quareincipitauctora
totaloyca.Huiustamenestduplex,quiaPhilosophus dicitin Librode Generatione ani-
malium quodresordinate adfinem sumunt (fiuntPadua)totam rationem etdistinctionem
ab iliofine.Exemplum estde oculorotundo. Quiasi aliquisquereretquareoculusesset
rotundus, tuncresponderetur sibiut curtum quoquepossemus Modoitaest
aspicere.
1 collorarium
(!) Padua.
2 Forinstance, ofThomas
seethose ofmost
andalsothose
Aquinas oftheother
thirteenth
century
commentaries oftheSummule.
3 itaquod
Paris, Munich; Padua.
itaque
4 benivoles
(!) Padua. 5 quibus
Padua.
6 Compare e.g.theintroductorywork inourfirst
onlogicdiscussed above,
part, pp.24-33.
80
12:01:08 PM
quodistaseien tiaordinaturad totamloycamtamquam ad snifinem. Et quialoycaest
finisistius ideo
libri, incipit a tota sive
loyca dyaletica diffiniendoearn.
Item.Aliacausahuiusestutipseinsinuet de gravitate,
utilitate
etnecessitate huiuslibri
et utreddat nosauditores attentos(attentes Padua
), dociles,benivolos (benivolesPadua
et benignos (benignes Padua)et utinvitet nosad amorem et desiderium huiuslibri.Et
propter hocincipit a totaloyca.
Notandum estsecundocircaillampartem:arsartium per artem
(iva) quid intelligatur
et scientiam.(Scientianichilaliudnominat quamquemdam habitm intellectualemin
anima)1 quiescentem. Ethocpossumus trahere(crederePadua)ex diffinitione scientie,
quamponitPhilosophus SextoEthicorum quodscientia esthabitus intellectualis
in anima
existensverusetsemper firmus. Perartem nichilaliudintelligimusnisiquendam habitm
intellectualem perapplicationem ad opus.Diciturarsperapplicationem ad intellectum;
secundum
diciturscientia quodquiescit inanima.
The distinctionof logica utensand logica docensis foundon f. iva :
' *
Notandum estulterius quod loycasive'dyaletica' duobusmodisaccipitur. Unomodo
ut estdocens,aliomodout estutens.Et cumdyaletica siveloycaesthabitus intellec-
tualis,talishabitus intellectualispotestapplicari ad duo.Unomodotalishabitus
adsuascausassiveadprincipia Ethocmodo4loyca ' potest
comparari perque docetur. accipitur
ut estdocens.Aliomodoaccipitur talishabitus percompara tionemad aliasscientias
secundum usumsuisubiecti. Ethocmodoaccipitur utestutens.
Modoad propositum dicoquodcumdyaletica estarsquantum ad dyale ticamutentem,
estscientia ad
quantum loycam docentem. Dicitur enim docens percomparationem ad
suascausaset principia per que docetur.UndedicitPhilosophus in prohemio sue
Methaphisice: solienimdocentquipercausasetprincipia docent.
Item.Notandum quodnondicitur arsartium scientia
scientiarumexeo quodexcellt omnes
aliasscientias, quiaPhilosophus Sexto Ethicorumdicit idest
quodsapientia, metaphisica,
est2caputaliarum artium et scientiarum et vultquodomnesscientie sinemetaphisica2
suntacephale, idestsinecapite.Etitamethaphisica excellit omnes aliasscientias.Etideo
loyca sive dyaletica non dicitur ars artium ex eo quod excellet omnes aliasarteset
Sedestintelligendum
scientias. secundum quodPhilosophus dicitinTertio deAnima quod
manusestorganum organorum nonquodin dignitate excedataliaorgana, quiacorest
digniusorganum quam manus et similiter sed
caput, intelligendum quod manusest
organum organorum protantoquodomnibus aliisorganis necessaria ministrai, utcapiti
capucium, calceospedibus,et sic de aliis.Sic dicoin proposito quod dyaletica non
diciturarsartium pro tantoquodin dignitate excelltaliasscientias sed diciturars
artium ex eo quodaliisscientiis necessaria3 porrigitet ministrai. Alieenimscientie per
dyaleticam preparantur. Quodenimalie scientie habentmodumdiffiniendi, dividendi
et argumentandi, hoctotumhabent perloycam, quialoycaomniaistadocet.Sequitur*
sive in
ergoquodloyca dyaletica dignitate excellit alias scientias, sed hoc modout
dictum est.
8l
12:01:08 PM
Notandum quodaliquascientia diciturdignior alteratribusmodis.Unomododignitate
subiecti.Quia ilia(suntMS)quahabe[n]t unumsubiectum, diciturunaetaliaquehabet
digniussubiectum, dicitur et
dignior illaque habet priussubiectum dicituresseprior.
Et quia methaphisica est de digniorisubiecto,scilicetde Deo, ideo rationesubiecti
dicituresse(et MS)dignior. Aliomodoaliquascientia dicituressedignior pertitulum
demonstrandi ; etsecundum hocdicoquodmethafisica dicituressedignior.Tertiomodo
aliquascientiadicituressedigniorex eo quodaliasscientias rgultet processusearum
Etsicloycasivedyaletica
dirigit. priorestaliisscientiis.
Etideolittera estsicglosanda:
dy estarssuppleex eo quodrgult
aletica etdirigitprocessus aliarumscientiarum.
1 supplied Munich
from CLM14.697
f.2v.
82
12:01:08 PM
scientias
triviales
quamquadrivialeset ad omnesaliasscientias.
Ipsaenimloycadat
modum sciendialiiset,quodplusest,ipsadatmodum sciendi
ad seipsam.
12:01:08 PM
Again, this exposition is differentfromthatgiven by Simon of Dacia in
his Questiones(p. ioi19"3*; cfr. pp. ioo2s-ioil8, ed. Otto).
Our author gives some interestingnotes on signumand voxsig-
1
nicativa:
. . . notandum quodad hoc quodaliquavox sitsignificativa duo requiruntur. Primo
requiritur aliuda
quodsignificat se,quiasignum debetdifferrea significato.
Quodpatet
perdiffinitionem signiquamponunt Tulliuset Remigius superDonatum:"signum est
quod offert se2sensui2derelinquensaliudaquidsintellectui".Cumergovoxsitsignum,
oportet quodsignificetaliquidaliuda se. Secundorequiritur quodid quodsignificat,
ab
significetinpositione velex intentione Et
inponentis. per hoc excludunturista:'buy
'ba . Licetenimaliquidsignificent, nontarnen ab inpositione
significant et ideonon
dicuntur vocessignificative.
Ulterius estnotandum quodin vocesuntduo,scilicetintentio vocis,et id offertse
auditui, etid quodsubiciturtaliintentioni,etid offert
se intellectui.
84
12:01:08 PM
Loycusautemconsidrt ea proutordinanturad veritatem et falsitatem.
Modoitaest
quodVeritaset falsitas
attenduntur penesremsignificatam. Ideo loycusconsequenter
dicit:nomenestvoxsignificativa
, diffiniendo
ipsumpersignificare. Aliteret Veritas
et
falsitas
attenduntur modum
penes ' licet
significandi hoc sit minus ut
principaliter,
dicendo' homo ' enim
esthumanitas'; humanitas per modumabstracti;
significai ideo
de homine
principaliter predicarinonpotest.
notandum
Ulterius estquoddifferunt id a quoterminus et ad quodsignificandum
inponitur
nomine ' a
Sicut
inponitur. patet in hoc queestledere
'lapis',quia lapis' proprietate ,
pedem
ad significandum
inponitur remsimplicem, scilicetlapidem,
etideolapisetlederepedem
differunt sicutresetsuaproprietas.
essentialiter
12:01:08 PM
Philosophum Quarto Methaphisice: quodnonunumsignificai nichilsignificare videtur.
Sedsipartes nonsignificarent
indeclinabiles unum etquiddistinctum, nichil significarent.
Ergoetc.Hoc idemostendo secundo sic.Id quodhabetmodm significandidistinctum,
id habetsignificatumdistinctum, quiasicutmodusessendi presupponit rem,sic modus
significandipresupponit1 significatum. Modo omnepartesorationis habentmodos
ab
distinctos
significandi1 aliis. Ergo habebunt significata Et
distincta. si sit,ergoetiam
partesindeclinabileshabebunt significatum distinctum et determinatum. Quandoergo
diciturquodindeterminate significant,intelligendum estquodnonomnesdeterminate
sed
significant, pro tantodicuntur indeterminate quiaadhucpossunt
significare deter-
minan.Cuiusratioest quia id quod significat dispositionem,id potestfini tariper
aliquodaliudsignificatum, quiadispositio potestfinitaripersuumdisponibile. Seddic-
tionesomnessinkategorematice significant dispositiones quantum ad suum significa-
tumfinite et determinate, et indeterminate respectu sicutrespectu
alterius, suidispo-
nibilis.Ergoillimaleexponunt Priscianum quidicunt quodpartes indeclinabiles perse
finite
nichilsignificant etdeterminate. Immofalsum est,utpriusvisum est.
4Unum'can be said in
manyways: (i) unitoleindivisionis , e.g. punctusin
geometry and terminus in logic; (2) unitate forme et esse nature , e.g. a
continuum , such as a line; (3) unitate compositions, e.g. a house; (4)
unitateaggregations,e.g. a heap or a number; () unitatecontiguitatis,
e.g. two adjacent houses; (6) unitateordiniseoquod habentordinemad
unum,e.g. totus mundus (sec. Philosophum xii Metaphys.).Well, an
oratio is an unumunitatecompositionis or aggregationis (4va).
On the lemma propositio est oratio verum vel falsum signi-
ficans indicando ( Summule , nr. 1.07, ed. Bocheski) the author says
that the word indicando(printed wronglyby Bocheski as iudicando ) is
a superfluousaddition (rb):
1 presupponit omitted
. . . signicandi byPadua.
86
12:01:08 PM
ad omnia1sicutDeus,cumsitcausaomnium2 entium, ipsepotestdiciuniversale
causali-
tate;ad plura,sicutcelum,quodmotusuo extendit se ad omniaentiagenerabilia et
Alio
corruptibilia. modo est
aliquid universale reale et hoc sicut
predicatione, id quod
predicatur Etistomodouniversale
de pluribus. a Philosopho
diffinitur inPeryermeniaset
estquodaptumnatumestpredicari
ab istoauctoresic: universale de pluribus;et ita
diffinitur. '
Etcum' universale utvisumest- est
peraptitudinem accipiatur tripliciter,
enimquoddamuniversale modaleet quoddamuniversale reale,et hoc causalitateet
quoddamuniversale reale,ethocpredicatione - modoauctorinproposito solumfacit
mentionem de universaliprimomodoaccepto,[quodest universale predicationiset
nonsecundo modo,quodestuniversale causalitatisp.
4
Such propositionsas homoestspecies'are called singular,not indefinite
9 are
(6rb), such as: 'pipervenditur hie et Rome indefinite.Afteran exten-
sive discussion,the author concludes (6rb) :
Et sicutest de ista,ita etiamintelligendum est de aliishuiusmodi in quibusaliquis
'
terminussubicitur proesseintentionis, ut animalestgenus',etsicde aliis.
Adintellectum istiusestsciendum [quod]persolutionem rationis
adducte quodaliquis
terminuspotestaccipidupliciter pro esse Uno
intentionis. modo itaquodnullomodo
habeatrespectum* ad supposita et quodnonteneatur prosupposi tis,sicdicendoesse*,
si6debenturtalibusterminis ratione suorum torum.
supposi
Aliomodoaliquidsubicitur proesseintentionis itaquodaliquomodohabeatrespectum
ad suasupposita et quodaliquomodoteneatur prosuissuppositis. Sicspecieset genus
debenturtalibus terminis ratione suorum suppositorum. Ut si dicerem:1pipervenditur
hicetRome 1 habetesseintentionis. Et quiahabetrespectum
?, hocsubiectum piper* ad
suasupposita,ideodicendum estquodnonsitsingularis sedindefinita.
Et hoc ad propositum dico: si terminus primomodosecundum
accipiatur quodnon8
teneturprosuppositis aliquibus,istemodusfacitproposi tionem singulrem.Etsicestin
proposito:'Ao/no estspecies'
, quia 'homo', quodestspecies,nontenetur proaliquibus
et ideoestsingularis
suppositis, (se. propositio)et nonindefinita. Si autemaccipitur
secundo modosecundum quodtenetur sicfacit
prosuppositis, propositionem indfini
tam.
Then follows a short note on the differentkinds of suppositionin the
formof a surveyof the fivemodes of predication (6rb va):
Notaad evidentiam istorumquodquinqusuntgenerapredicatorum'. Quedamenim
suntpredicataque dicunturde subiectopro essequodhabetin suppositis.
Ut 'homo
' de homine nonabstracte
; hocverbumcurri
curri predicatur sedprout
considerato
estin suppositis.
Secundomodoquedamdicuntur de subiectoproessequodhabetin
Ut ' homo
animaet pro esseintentionis. estspecies'
; speciesenimnonpredicaturde
1 plura
Padua.
2 omniumomittedbyPadua.
3 Thesewords arerightly inParis
missing andMunich
(f.So1^) (f.i Ira).
4 myguess; idemestPadua;idem
esse
Munich;Paris
hasanomission.
5 dicendo
esse
Paris,
Munich;dicendum
estPadua.
6 sedMunich.
7 ratio
Padua.
8 nonhasbeenomitted inbothPaduaandMunich.
9 predicamentorum
Padua.
87
12:01:08 PM
homine ratone suorum suppostorum,sedineo quodhabetesseinanima.Tertiomodo
suntquedampredicataque dicuntur et verificanturde subiectoquantum ad esse
essentie;et hec suntpredicata essentialia,ut vultAvicenna in loycasua,ut 'homo est
'. Quartosuntquedampredicata
animai que verificanturde subiectorationevocis
abstracte,ut lhomoestdissillabum'
. Quintosuntpredicata de subiecto
que verificantur
nonratione vocisabstracte, sedutestinformata (6va)ratione et hoccum
significando
Ut ' homo '
modosignificando estnomer, curritestverbum' Essenomenvelesseverbum
huicquodest 'homo ' velhuic
nondebetur quodest 'currit'rationevocistantum, sed
etiamproutestinformata ratione
significandiet modo significandoquiaunaqueque pars
habetmodum
orationis significandi.
1 super
PaduaandMunich.
2 Munich;
Padua hash.
3 etty ; cipioni
Padua
pioni andMunich.
Paris
88
12:01:08 PM
in his manuscriptof the Summule.The same page
verses on conversio
containsan interestingnote on subjection and predication (8ra) :
Circaidem1estnotandum quodsubiectum et predicatimi duopossunt nominare. Uno
modonominant intentionem predicati et subiecti.Alio modoremsubiectam illis
intentionibus, sicutuniversale nominat intentionem universalitatiset rem subiectam
Etsicestintelligendum
universalitati. hicde subiecto etpredicato. Que autemsitcausa
huius,videbitur
distinctionis Capitulo Universalium2. Planum autemestquodsubiectum
et predicatum cumsintquedamintentiones ex opposito formaliter distincte,sicnullo-
modode subiectofitpredicatum nec econverso. Si autemsubiectum et predicatum
nominent remsubiecti etpredicati, hociterum potestesseduobusmodis.Velpossumus
predicatum
intelligere itaquodhabeatin se notamdicendide altero,et sicpredicatum
solumestverbum et hocapparet perPhilosophum in Veryhernenias,ubidiffinitverbum
dicens:"verbum estquodsignificai tempus et semper estnotadicendi de altero".Etsic
iterum de subiecto nonpotestfieripredicatum nececonverso. Et huiusratioestquia
per verbum inportatur compositio; que compositio quidammodussignificandi
est
inclinans et
primo principaliter predicatum ad subiectum, numquam tamenpotestfieri
subiectum. Etgratia illiuscompositionis inportate perverbum predicatum consideratum
hocmodononpotestfieri subiectum. Aliomodoperpredicatum possumus considerare
id quodponitura partepredicati et talepredicatum nonestverbum, sedipsumpotest
essenomen,ut '/io/no estanimai' , velpronomen, ut *homo sumego1 velparticipium, ut
' sum . De tali bene fieri ut dicendo'animaiest
ego' legens' predicato potest subiectum,
homoet sicde aliis,et quiade subiecto fitpredicatum et econverso, et aliquando non,
ideoconversio estpossibilis. Accipiendo autem predicatum et subiectum primomodo,
prointentionibus
scilicet subiecti etpredicati, et etiamsecundo modoproutpredicatum
inportatcompositionem, que,inquam, compositio rpugnt subiecto,sic de predicato
nonpotestfierisubiectum, et econverso. Et ideoistomodoconversio estinpossibilis.
Ipsaautem,ut dictum est,possibilis est,intelligendo quodde predicato, idestde ilio
quod habetse in loco predicati nonhabenstamenrationem sivenotamdicendide
altero,fiatsubiectum, et econverso. Verbigratia,sicutde albedinenonpotestfieri
nigredo nec econverso, sed bene circa remsubiectam albedini crearipotestnigredo, et
sic intelligendopredicatum conversio estpossibilis. lindead rationem in contrarium
que queritquomodo possitconverti predicatum insubiectum et econverso, responden-
dumestperistummodum, ut dictum est.Undepatetquodconversio uno modoest
aliomodononestpossibilis.
possibilis,
As a matterof factthe author's discussionof conversio
is ratherelaborate
(ff. 7vb_9rb).
Speaking about the nature and division of negation (negationegansand
) the author adds an interestingnote which at the same
negatioinnitans
time throwssome lightupon his view of the meaningof noun and verb
which much resembles,indeed, that of the Moiistae (iovb):
. . . Cumdivisiositcompositionis nonpotest
privatio, nisiperhabitm
cognosci < . . .).
Undenatura divisionis nisicognoscatur
nonpotestcognosci naturacompositionis.
1 sc.ontheconversionofsubject
andpredicate.
2 ultimoPadua.
89
12:01:08 PM
Propter hocestnotandum quodduplexestcomposi tio.Quedamestcomposi tiorerum,
sicutlapidum ; de quacompositione niladpresens. Aliaautemestcompositio modorum
significandi siveintelligendi. Et taliscompositio est duplex.Quedamest compositio
qualitatis cumsubstantia, et quedamestactuscumsubstantia. Compositio autemquali-
tatiscum substantia et est duplex.Quedamautemest qualitatis substantialiscum
substantia. Et talisinportatur pernomina substantiam significanda sivesubiectum. Ut
'
dicendo'homo', quod1idemestquod<aliquid> habeas humanitatem ; per'aliquid'2 habeas
intelligo subiectum;per 'humaaitatem'2 intelligoqualitatem subs tantialem. Alia est
compositio qualitatis accidentalis cumsubstantia. Et talisinportatur pernominaacci-
dentium, ut per adiectiva,ut dicendo'albus' , quod valettantum quantum habeas
* ' 4
albediaem ; per habeasintelligo subiectum; per albediaem' qualitatem accidentalem.
Item.Aliaestcompositio actuscumsubstantia. Et estduplex.Quedamestcompositio
actuscumsubstantia intrinseca3, quedam estcompositio actuscumsubstantia extrnseca.
Cumsubstantia ut dicendo:" curriest verbum ' et verbum rem
intrnsecas, inportat
permodumconcreti ; concretum auteminportat naturam subiectam nature accidentis.
lindetantum valet*curriquantum 'aliquaresestsubcur su'. Perhoc tangoactumqui
componi turtalisubstantie. Aliaestcompositio actuscumsubstantia extrnseca. Et est
duplex.Quedamcumsubstantia extrnseca permodum distantis designata. Utdicendo :
'homo curri, 'curri habet compositionem cum homine, que est substantia extrnseca.
Unde'curri significai remsuampermodum distantis a substantia. Aliaestcompositio
actuscumsubstantia extrnseca per modumunitisiveindistantis designata. Et talis
inportatur perparticipium, ut dicendo 'homo curreas'.
Exhocadpropositum egodico6quodistanegatio queremovet compositionem qualitatis
et substantialis et accidentalis et actusa substantia extrnseca vocatur? aegatioiafiaitaas.
Istaautemnegatioque removet compositionem actusa substantia extrnseca? siveper
modumdistantis siveindistantis designata, talisvocatur aegatio aegaas. Et hoc dicendo
sic: 'homo aoa currit8,hicestduplexcompositio: inhocquodest'curri estcompositio
cursuscumhomine;modo,si negationegetcompositionem cursusab homine,ipsa
vocaturaegatio aegaas. Secunda est compositio in hoc quod est 'currinonrespectu
hominis sedin respectu substantie intrinsece, quia tantum valet quantum 'aliquidquod
estsubcursu' , istanegatio que tollittalemcompositionem actuscumsubstantia, vocatur
aegatioiafiaitaas. Similiter negationegansdicitur iliaque tollitcompositionem actus*
cumsubstantia extrnseca ; infinitans dicitur que tollit compositionem' qualitatissub-
a
stantia intrinseca.
Ex hoc potestassignari duplexdifferentia internegationem negantem et infinitantem.
Primadifferentia estinhocquodnegatio infinitans estnegatio termini tantum ; negatio
autemnegans estnegatio orationis10. Secundadifferentia estquodnegationegansvim
dictionis sibidefendit et nonceditineandem partem cumdictione cuiadiungitur. Sed
negatio infinitans cedit in eandem partem cum dictione cui adiungitur, ut dicendo 'aoa
curritquodsecundum loycum estunadictio.Tertiadifferentia estquianegatio11 negans
nilpositum derelinquit in dictione cuiadiungitur; negatio auteminfinitans derelinquit
1 homoquod omitted
inPadua.
2 aliquid
. . . humanitatem inPadua.
omitted 7 omitted
inPadua.
3 inclinata
(!) Padua. 8 homo
currit
Padua;homo
homo
currit
Munich.
4 explicita
Padua. 9 omitted
inPadua.
5 inclinata
Padua. 10omnis
Padua.
6 credo
Padua. 11omitted
inPadua.
90
12:01:08 PM
aliquidpositum in dictione
cui adiungitur.Philosophusin LibroPosteriorum
dicitquod
omniasuperiora de inferioribus
predicantur autaffirmativeautnegative.Et loquitur
ibi de negatione ut'non-homo
infinitante, estnon-animal1
, quiasiistanegatio
nonaccipitur
pronegatione1 tunc
infinitante, us
superi non predicareturde quia lnonhomo
inferiori
estanimaitantum valetquantum'aliquidaliudab homineestanimai*
.
II DE PREDICABILIBUS(ff. i2't>-i^*>)
Our author turns out to be an adherent of the inherence theory of
v
predication2( i 2 a) :
estnotandum
Ulterius quidsitpredican.Estenimnilaliudquamaliquidalteri attribuere
siveinessepernotamcompositionisque inportatur perverbum 'est*. lindeomnequod
de alterodebetsibiinherere
predicatur et inesse.
Nuncautemnilestinseipso,utvultPhilosophus QuartoPhisicorum
. Ideoproprieindivi-
duumnonpotest de seipso.linde(nonest)predicabile.
predicari
Speakingabout genusas principium the author adds a note on
generationis
the importanceof locusfor the procreationof male and femaleoffspring
(i 2vl>):
lindeetlocusmultum facitadgenerationem,utpatetinpuerisprocreandis.
Si mulieres
ponantursuperdextrum latus,certumet expertm est quod sepissimegnrant
msculos.Sed si ponantursuprasinistrumlatuset hoc in temporecohitus(!) ipse
concupiunt, Et
femellas. ideoapparetquodlocus* multum facit
ad generationem*.
We have the followingnote on the lemma nunc autem (not found in
*
Bochenski's edition). It discusses the nature of the universale
genus9
(i 2vb) :
Nunc autem.Regulaestin loycaquodomnenomenconcretum accidentis
duosignificai,
videlicet*formam acciden talemet remsubiectam taliformeaccidentali. Et hocest
rationale,quiasecundum in
PhilosophumPeryermenias est
significare intellectum con-
stituere.Modoplanum estquodprolato6 nomine accidentispertalenomensignificatur
ressubiectaetforma accidentalis.Sicutquandodicimus 'album*
, hieintelligo
accidenta-
lemformam, ut estalbedoy et etiamremsubiectam taliforme.Et cumhoc itasitin
concreto accidentis realis,in concreto rationis
erititaquodcumgenussitconcretum
accidensintentionis et rationis, duo significabit:
intentionem generiset cumhoc
remsubiectam illi intentioni. Undepergenus(animal > intelligointentionem et cum
hocanimalquodestressubiecta illiintentioni
[quod est res Ut
subiecta]. sic ex dictis
1 voce
Padua
.
2 Forthedistinction andtheidentity-
oftheinherence-theory theory,seemyLogicaModernor
umy
A Contribution OfEarly
To TheHistory TerministLogic,Vol.11i, pp. 10^-108;183-186;
203-206. 3 coitus
(!) Padua.
4 Foranexplanation, inthisseries(onRobertus
seethenextstudy Anglicus).
5 utPadua. 6 plato
(!) Padua.
91
12:01:08 PM
patetquodpergenusloycum intelligimusnilaliudnisisecundam intentionem
ab inteJlectu
causatam rei <intellect* denotantem
applicata et
essentialem naturam
quiditativam respectu)
ad supposita
Jorma etsecundumspeciem Etdicointentionem
differentia. secundam protanto
quiagenusde quo determinatur estensrationis loycum.Namintendosecundaestde
intentioneloyce,quiadicitAvicenna quodloycaestde intentionibus secundisadiunctis
primis.Et ideo genus estintentiosecunda. Et dico ab intellectu
causata, quiasicutesse
realecausatur f qua1f, sicesseintentionale causatur ab intellectu.
Dico autemibi: rei
intellecte
applicata, quia genuscumsit intentio secundanonpotestsuperre fundari
absolutesedutestintellecta,quiaintentiosecunda, queestintellectussecundus, fundatur
supersecundos conceptus, sicutintentio prima super primos.Et dico denotantem
essen-
tialemetquiditativam2naturametc.quiagenusestquoddam ensrespectivum. lindesicut
dicitAlbertus3 in logicasua,genusestintentio secunda ab intellectu
causata rei
applicata
denotans
intellecte essentialem
et quiditativam habitudinem ad
respectu* supposita Jorma et
secundumspeciem etinaccidens
dijferentia[m' .
1 for:baquiqua 2 quiddietam
Padua. 3for: Avicenna
?
4 reiPadua. 5 causata
Padua.
92
12:01:08 PM
in the footstepsof Albert the Great, fromwhom he also takes the six
kinds of universale(i3rt)). In respect of the question of individuum
as
the followingnote is of some importance.
the so-called sixthpredicabile1
Two kinds of individuumare distinguished: individuumvagum and
va
individuum signatum( i 3 ; see also above, p. 88):
Notaquod duplexest individuum: quoddamvagum,quoddamsignatum. Vagumest
convertibilecumsuaspeciequoadsupposita. Ettaleindividuum de pluribus,
predicatur
sicutsuaspecieset de eisde quibuspredicatur suaspecies,sicutahquishomo predicatur
de eisdemsuppositis de quibushomo. Et de taliindividuo nonintelligitauctorquod
dicit.
Individuum autemsignatum fittribus modis.Unumquodestsignatum a propria
nomina-
tione,sicutPetrus
ethuiusmodi ; et taleindividuum de unosolopredicatur essentialiter.
Secundum estindividuum signatum a pronominali descriptione vela propriequalitatis
denominatione, ut dicendo:'istehomo . Tertiodiciturindividuum
curri signatumab
alicuiusnominis communis ut dicendo ' est nomen
appropriatione, '
Ajfricanus quod
commune omnium istorum de Affrica, appropriatum autemfuitSciponi(typioni Padua)
eoquoddevicitAffricam. Quartum estindividuum signatum a circumlocutione,utper
hoc quoddicitur:'Sophronici filius'circumloquimur Socratem.
93
12:01:08 PM
V DE LOCIS (ff. 2irb-27vb)
The author explicitlysays that the passage found in some manuscripts1
on Aristotle's definitionon enthymemadoes not belong to Peter's
text (2 2ra) :
1 Seeourfirst Text
part:TheGenuine I, pp.2-3.
2 Thediscussionasfound inMunich andParisismuchshorter.
3 eiusessentiali
Munich ; esse
(f.4ira) eius Padua.
principia
4 deridata
(?) Padua. 5 intelligit
Padua. 6 iliaPadua.
7 complexaPadua. 8 causataPadua.
94
12:01:08 PM
tarnenpossunt fundari superunumet idemobiectum sivefundamentum diversimode
consideratum,utvultAvicenna in loycasua,tertiode permixtione universalium.Dicit
enimquodbeneestpossibile quodsuperunamremfundan turdiverse intendonessecunde.
Etponitexemplum, utsensibileestspeciesrespectu individuietestgenus respectuvisus et
etaliorum
auditus sensibilium particularium ; et estdifferentiarespectu corporisanimati
a latereeius,ut patetin arborePorfirii;
et ponitur et estproprium animalis,eoquod
a propriis
causatur principiis essentialibusanimalis; estaccidenscommune
et boviset
hominisetc. Ex hocad proposi tum:licetisteintentiones diffrant formaliter,scilicet
questio,propositioetc.,tarnen fundantursuperunumet idemfundamentum etsuper
eandem remdiversis respectibus. Undecumdicitur:4homo eri, inquantum in ipsaest
Veritas
simpliciter vel sic
falsitas, estenuntiatio. Inquantum autem in est
ipsa dubitatio,
sicestquestio.Etsicetiamestde magiscomplexis. Estenimbenepossibile quodsuper
unumet eundem discursum rationis fundentur sillogismi vellocivelargumenta et alia.
Undeglosa: secundumsubstantiam
, idestinresubiecta istis
intentionibus, et nonintentioni.
1 intelligit
Padua.
2 inanimale
(!) Padua.
3 estensomittedinPadua.
4 correctedafter Padua
p. 326"7. has:dequolibetvelnon
esse etdenullo
esse simul.
9S
12:01:08 PM
minima sintquant itate,maxima tarnen potestate.Undecumdicimus quodmaxima est
propositioper se nota intellectuicomponenti et dividentivel velin
simpliciter genere1.
Adcuiusevidentiam notaquodaliquapropositio dicitur essenotadupliciter; vel sim-
velingenere1.
pliciter Propositio notasimpliciter est ilia que estnotainomnigenere.
Verbigratia:de quolibet , etnega
ajfrmatio tio; et de nullosimiliter
, et consimiles2.Pro-
positions note in sunt
genere que tantum sunt note in uno genere. Verbigratia,ista
propositioestnotaperse in gramatica: ubicumque estproportio modorum , ibi
significandi
. Similiter
estveraconstructio Padua)in loycahecestperse nota:dequocum-
(simpliciter
quepredicatur , et consimiles.
, et dijfinitum
dijfinitio Undesecundum Philosophum in
unumquodque
Topicis principiorum estsibiipsi fides.
1 ingenere after
corrected Munich, f.41v-
; maxime(maxe)Padua.
2 correctedafter f.4iva.Paduahas:dequolibet
Munich, etnonesse
esse denullo
autem etuni-
simul
versales.
Padua. 4 quinto
3 dicitur Munich (f.42ra). 5 quedam Padua. 6 dicuntur
Padua.
1 secundum esse from
supplied Munich , f.42rb.
8 Munich; Paduahas:omni.
9 estidsupplied
fromMunich
, f.42r".
10Munich hasencia.
11Cfr.Thomas InXIIMetaphysy
Aquinas, lect.8,nr.2544:infama quodDeusest
dicitur
hominum
animal et
sempiternum optimum. (Aristotle, 1073
Metaphys. b 29).
12optimum entium
omnium
scripsi; Padua.
96
12:01:08 PM
tiumretoricum. Et secundum hochabemus diffinitionem,
triplicem scilicet
gramaticam,
loycam et retoricam. Tales enim sunt
scientie de ente rationis, quod habetessein
anima.Etillediffinitionesdifferunt,quiadiffinitio
gramatica semper daturinhabitudine
ad ipsamvocemconsignificantem aliquamreiproprietatem, utnomea, parsorationis
etc.
autemloycadaturin habitudine
Diffinitio ad intellectum. Loycusenimdicitquod
universale
estquodpredicatur depluribusessentialiter
; istadiffinitiodatur perpredicari,
quodpredicari estopusintellectus. Talisautemdiffinitio est duplex.Quedamdatur
'
ut homo estanimal mortale
rationale estde intel-
perintentiones primas, yquiarationale
lectuessentialiipsiushominis. Quedam datur per intentiones secundas, ut genusest
quodpredicatur enim<est>actusrationis,
etc.; predicari <...). Diffinitio
rethorica
daturper habitudines et respectum ad actusmorales,polticoset civiles.De qua
aliasvidebitur.
diffinitione
1 Paduareads , which
tribus isapparently
a scribal
error,sinceourauthor
himself
chooses
thefifth
one.
2 perXIIIVvelper3 velperi leut mliaPadua
sive ; miliare
sive unam
leut Munich
3 ipsinominant
Munich.
4 I could
notfindit,however, inAlbert's
Logica a seuInterpretatio
(Logicali universi Aristotelis
Organi ).
97
12:01:08 PM
de suispartibus
essentialiter inferioribuspredicantur, ut *animal ', 'homo*.Accidentalia
suntduplicia.Quedamenimsuntrealia; que dicuntur pertinere ad differentiam superi-
oriset inferioris1.Alia suntintentionalia; que dicuntur pertinere ad materiam vel
intersuperius
differentiam et inferius,ut'genus' vel* *.
species
Perhocad propositum dico.Si querasutrum genuspredicatur2 de specierespectu pre-
dicatorum essentialium,sic bene possumus procedere a genere ad speciem affirmative,
ut 'animal ; ergohomo
estsubstantia . Tamentalisprocessus
estsubstantia* velconsequentia
tantum tenetde virtute materie,sednongratia forme. Si autemquerasutrum possumus
procederea genere ad speciem respectu predicatorum accidentalium realium, dicoquod
nos3possumus speciemacciperedupliciter: vel*determinate velindeterminate. Si in-
determinate accipitur species*,tuncbenesequiturspeciesad genusrespectu predi-
catorum accidentalium realium, ut *animalcurrit;ergoquoddam animal curri. Sisautem
dico
determinate, quod non valet quia ibi erit falsaconsequentia, ut
4animalspeciem
accipias
5; ergohomocurri
currit ; ibi enimestfallacia.Si autemquerasutrum possit
fieriprocessusa generead speciemaffirmative respectu predicatorum accidentalium
intentionalium,dicoquodnullomodo.Nonenimsequitur:1animal estgenus; ergohomo
estgenus',
quia talia
predicata ad differentiamsuperioris ad inferius pertine<n>t.
It should be noted that this set of inferencerules is more differentiated
than that found in the theoryof supposition. As a matterof fact, the
latter theory concerns itself only with the: 'animal est genus ; ergo
9- of a
quoddam animalsive homo type fallacy,(viz. procedendo simplici
suppositionead personalem).
Apart fromthe well-known kinds of totummentionedby Peter of
Spain (nrs. .i 8-5.23 ed. Bocheski) our author gives (2rb) four
other kinds: totumcopulatum , totumvirtuale
, totumdisiunctum , and totum
successivum.He adds the corresponding inference rules ( maximepro-
positions).
12:01:08 PM
Albert the Great is the most frequentlyquoted author (23 times):
j ra j 2va ; 2vb ; 3rb (2 times); 6va ; 7ra (two times); 8rb; 12vb ; 13rb;
!ra; i^rb; i6ra; 16rb (two times); i6va (four times); 17va ; i8rb;
26va.
Avicenna is referredto 21 times: 6rb; i2vb; i3rb (two times);
I3va; I3vb; l4-Th(four times); i4vb; irb (two times); i6ra;
i 7ra ; 17va ; 2 Ira ; 22vb ; 23va ; 27Vb.
Averroes (referredto as Commentator ) fivetimes: 8va; i7ra; 2 1ra ;
va
26ra; 26rb; possiblyalso 2 1 ; see s.v. Remigius .
Thomas Aquinas (referred to as f rater Thomas ) four times: 3rb
(two times); 4ra ; ra. Besides, the Munich copy has an anonymous
referenceto the Libellusde enteet essentia(41 vb).
Simplicius,too, is referredto fourtimes: iva (two times); i6ra;
16va.
Alfarabiusthree times: ira; 2ra; i8va.
Petrus Helye, too, is mentioned three times: 3rb; 3vb; 22rb.
The same can be said of Remigius: 2va ; ra (both times to his Super
Donatum ): the third time, however, is questionable: 2iva ( Remigius
commentator quidamin loycasua). It might stand for: Remigius et Commen-
tatorquidemin loycasua.
John Philoponus (referred to as JohannesGramaticus ) is quoted
twice: Ira; 2irb.
Alanus de Insulis, De planetunatureis also referredto two times:
2ovb ; 22ra.
Themistius,too, is referredto twice: 22rb; 23rb.
Other authors are referredto only once: Donatus (3vb) and Pris-
cianus (6rb); Plato (in Thimeo ): 3ra; Euclides: 4va; Galenus: i9vb;
Cicero (referredto as Tullius): 2va. Besides ps.-Boethius, De disciplina
scolarium : ira ; Auctor SexPrincipiorum (ps. -Gilbertof La Porree) : 18rb.
Finallythe poet called Voetais quoted: 26ra ("quidquid agas, prudenter
agas etc.").
4 - Conclusion
The followingconclusions may be drawn:
a The author of this commentaryon Peter of Spain's Summule
logicales
99
12:01:08 PM
is to be identifiedwith Simon of Faversham,not with Simon of Dacia.
See above, pp. 72; 83-84.
b Simon gives as the title of Peter's work not the name Summule
logicalesunder which it was mostlyknown in later times, but Tractatus
magistiPetriHispani. See above, pp. 70-71.
c In the copy of Peter's work which Simon had at his elbow, the
order of the tractswas :
I De introductionibus
II De predicabilibus
III De predicamentis
IV De sillogismis
V De locis.
The remainingtracts(VI-XII) were not commentedupon by Simon,
d Our three copies, all of them broadlydatingSimon's life-time,give
as the firstlemma: Dialetica estars artium , with the addition: et scientia
scientiarum. However, when glossing upon it Simon seems to explain
ars as a generic term for both art and science. He apparentlyborrowed
his expositionsfroma commentaryon the Summule whose authordid not
findthe additionet scientiascientiarumin his text. We mayconclude from
this that as early as Simon's days the words et scientiascientiarum were
added to the famousopening sentence of the Summule .
e Simon gives some rather extensive comments (see above, p. 83)
upon the second sentence of the Summule : Sola enimdialeticaprobabiliter
disputtde principiisomnium aliarum artium. However, in his division of
the text (see above, p. 79) the sentence is apparentlyfailing.Again, we
may conclude that Simon borrowed his divisio textusfrom an older
commentarywhose author did not have the sentence concerned in his
text.
f The passage on enthymema which is found in some thirteenth
centurymanuscripts of the Summule in tractatusV (De locis)1is explicitly
said by Simon to be spurious:
12:01:08 PM
g At the end of the introductorysection (see above, p. 83). Simon
rejects an older exposition of the thesis that logic affordsthe mode of
science both to other sciences and to itselfQoycadat modumsciendialiis
scientiiset ad seipsam), which exposition used to refer to an analogous
4 9
explanation of the poetical phrase celumtegitomnia :
Nonestautemintelligendum(sc.thethesis
aboutlogic)sicutantiqui quodsicut
dicunt,
celumtegitomnia,nontarnen sic
tegitseipsum, ipsaloyca. Sed est in
intelligendum
huncmodum utdictumest.
Nijmegen To be continued
SophiawegJ3
12:01:08 PM
Note sur quelques manuscrits mythologiques
J.ENGELS
12:01:18 PM
La liste d'Esposito parat avoir chapp Ch. Samaran et J.Monfrin1.
Comme elle mentionneplusieursmanuscritsde VOvidiusmoralizatus non
signals ailleurs, ceux-ci risquent de passer inaperus. Cependant, je
n'en parle pas ici; il en sera traitautre part.
Toutefois, tel n'est pas le cas du manuscritLondres B. M. Lans-
downe 728 (ff. 1-175) c^ plus haut et que H. Ellis et F. Douce ont
dcrit comme suit: "4t0, Codex chartaceus, saec. xv exaratus, in quo
continetur Expositio vel Commentarius in libros xv Ovidii Meta-
morphosecn,cum tabulisgenealogicis Deorum. Deficit in indice post
litermS"2. En effet,le nom de l'auteur, se lit en bas du f. 40* : Incipit
Declarado primilibriMethamorphoseos edita studioet laboreJratrisThomede
Walsigham precentoris
monasteri] sanctiAlbani ad utilitatem iuvenumqui iam
regulissujfultigramaticalibus subtilioribus poete studiis voluerint indulgere.
En outre, partir du f. i6r en haut: Archanadeorumdetecturi, j atemur
[. . .], les paragraphescorrespondenttout au moins globalement ceux
des ff. i2r-i46r du ms. Oxford St. John's College 124 (pp. 4-200
dans l'dition Van Kluyve), y compris 1'explicit: [. . .] ad locumubi
eratpuerlhesus . Manifestement,avec le ms. Lansdowne 728, nous avons
affaire un second manuscritdes Archanadeorum de Thomas de Walsing-
ham, mais o le Prologus, c'est--dire la Ddicace au prieur Simon
Southerey(Van Kluyve,p. 3 ; cf. p. x), manque.
Le ms. ouvre sur un index alphabtique des noms propres (ff.
ir-7v) renvoyantaux livres et chapitresdes Archanadeorum . Cet index,
qui commence par Adriagneset s'arrte aprs Stoici, correspond sans
doute celui que Van Kluyvea signal (p. xviii) dans le ms. St. John's
College (ff. 3-10). En revanche, rien dans ce dernier manuscritne
parat correspondre ce que nous trouvonsaux ff.8r-iv du ms. Lans-
downe. Ici le f. 8r est pris, pour la plus grande partie par un accessus
dans le genre d'Arnoul d'Orlans3, inc.: Materiain hoc opere , s. Metha-
morphoseos , de mundaniscreaturis est . :
[. .]; expl. [. .] . et idonea dicere
vite.
A la ligne suivante, on lit Declarado priorislibri Methamorphoseos .
"
Proponiti"In novafertanimus99 ; Invocai: "Dij ceptis"; Narrati Antemare"*.
IO3
12:01:18 PM
Suit une explication, par lemmes et interprtaments, des difficultsque
prsentent les livres i xv du pome ovidien, laquelle va jusqu' au
f. iv. Une fois, f. 9r, on rencontrela formuleDeclaracciodijpcultatum ;
les autres fois seulementDijficultates .
Dans sa Ddicace Simon Southerey conserve dans le ms. St.
John's College, Thomas de Walsingham fournitdes indications fort
prcises sur la composition des Archanadeorum.Il y a une division en
deux parties, dont la premire est intitule, soit Libellusde generatione
naturaquedeorum(Van Kluyve, p. 3, ligne 4), soit Tractatusde natura
picturaquedeorum(ibid., lignes 12-3). En consquence, cette partie est
subdiviseen deux sections: la premire (cap. i-xvi) traitantde la nature
et de la gnrationdes dieux paens; la seconde (cap. xvii-xxxi)donnant
de ces dieux la description,en suivantde trs prs le Dejormisfgurisque
deorum de Bersuire,dans sa versionavignonnaise,et se terminantcomme
elle sur la descriptionde Vulcanus , Herculeset Esculapius.La deuxime
partie, ensuite, des Archanadeorumet qui contient le commentairedes
livres i-xv des Mtamorphoses , est intitule par Thomas: Interpretatio
Jabularum libri Methamorphoseos (ibid., lignes 4-5).
Les indications de la Ddicace permettent d'lucider plusieurs
problmes. J'ai dit plus haut que l'ordre des paragraphesdes Archana
deorum dans le ms. Lansdowne est globalementle mme que dans le ms.
St. John's College. Pourtant, il y a une exception notable signaler.
Dans les deux manuscrits,les livres 11 xv sont chacun immdiatement
prcds d'un passage liminairenumrantles "fablesprincipales"qu'ils
contiennentrespectivement.Toutefois, dans le ms. St. John's College,
le passage liminaireconcernantle livre 1 des Mtamorphoses : Primusliber
habet odo fabulas principales[. .] . Ista [octava]fabula termint primum
librumet inchoatsecundum. Incipitliberprimus.(Van Kluyve, p. 4; cf. p.
xvi), se trouve intercal entre la Ddicace et l'incipit Archanadeorum
detecturi, quelque trente-cinqpages du livre des Mtamorphoses qu'il
est cens annoncer. Par contre, dans le ms. Lansdowne, le passage
liminaire est situ aprs la description Esculapius,mais avant l'inter-
prtationdu livre 1 des Mtamorphoses, de laquelle il n'est spar que par
la phrase prcite du f. 401*en bas: IncipitDeclarado primilibri Metha-
morphoseos editastudioetlaborejratrisThomede Walsigham[.. .]. A premire
vue, on serait port conclure que ce serait ici sa place originale et
fonctionnelle, tandis qu'il aurait t avanc dans le ms. St. John's
College, ft-cepar le dplacement d'un feuillet. Mais faisonsattention
ce que dit l'auteur dans sa Ddicace (lignes 11-7): Distinxiveropresens ,
numer um poeticumnon transgrediens, in libros quindecim- anteponens et
104
12:01:18 PM
connectens tractatum de naturapietur aque deorum primolibroNasonisMethamor-
- , cavensplureslibrorum numrosponereauampoetadictaverat, et sibi
phoseos
deferens in hac parte. Ex alia veroparte tollensoccasionem lector
ibus super-
ficialis conquerendi ne, si multiplicassem presentium librorum numerum ,
primum librum vel
poete posuissem tertiumvel secundum.
En d'autres termes: Si Thomas de Walsinghama divis ses Archana
deorumen 15 livreset pas davantage,c'est d'abord par dfrenceenvers
Ovide, pour que son ouvrage lui n'ait pas plus de livres que les
Mtamorphoses . En effet, s'il avait fait du Tractatusde naturapicturaque
deorum un livre part (ou mme deux), des lecteurssuperficielsauraient
pu se plaindred'un dcalage: l'interprtationdu livre 1 des Mtamorphoses
constitueraitnon pas le premier,mais le second (ou mme le troisime)
des Archanadeorum . C'est pourquoi Thomas de Walsingham a runi
dans le premier livre de son ouvrage le Tractatuset l'interprtationde
Mtamorphoses 1, avec un numrotagecontinu de leurs chapitres.Mais de
ce moment,la place du passageliminaire,dans le ms. St. John'sCollege,
n'a plus rien d'insolite; elle parat mme originale, tandisque celle du
ms. Lansdowneseraitl'effetd'un dplacementdlibr.
Que faut-ilalors penser de l'authenticitde la phrase1qui dans le
ms. Lansdowne (f 4o1") suit immdiatement le passage liminaire:
IncipitDeclarado primilibri Methamorphoseos edita studioet laboreJratris
Thomede Walsigham[. . .] et qui est en contradictionavec la phrase du
f. 8r : Declarado priorislibri Methamorphoseos [...]? Si l'on peut se
fierici de nouveau la Ddicace, je diraisqu'au f. 401*il fautcorrigeren :
IncipitInterpretado primilibri Methamorphoseos edita studioetc.
Dans sa Ddicace, Thomas de Walsingham dclare encore: Post
expletum librumquintumdecimum , paterhonorabilis , tabulamde generationibus
heroumveldeorum a
posui primo , Celiopatre Saturni , usquead Neronem quem
de stirpeEnee legimusextitisse . Yn qua lectoresminusprovidinon solumres
ymaginaripoticas , sed eas, ut ita dicamyquasi manu poter unt contrectare
(lignes 22-6). Or, Van Kluyve a constat le
que ms. de St. John'sCollege
contient aux ff. i46v-i4v une Gnalogie des dieux, bien que frag-
mentaire. 11 en dit notammentceci: "However, the genealogy found
therebeginswith Demogorgon,omits anymentionof Celius, and breaks
off at Leuchotoe. The genealogy consists of encircled names linked
togetherby connectinglines, surroundedby an amplifyingtext. After
folio i49v the linkinglines are omitted, and afterfolio 1$oT the circles
are also absent, leaving a chaos . . . The genealogy has been omitted
1Cf.sapra,
p. 103;p. 104.
i 5
12:01:18 PM
fromthisedition because it is almost certainlynot by Walsinghamand is
not directly related to the Archana deorum , because it is incomplete
and frequentlyunintelligible, and because of the near impossibilityof
"
taming so unruly a member into print (Van Kluyve, pp. xvii-xviii).
Ces argumentspour renoncer diter la Gnalogie du ms. St.
John's College sont tous respectables, sauf le premier. A mon avis,
jusqu' preuve du contraire,il fautattribuercette Gnalogie Thomas
de Walsingham,car i) elle se trouveaprs la findu xve livredes Archana
deorumy ainsi que cela est annonc dans la Ddicace; 2) le fait qu'elle
s'arrte Leuchotoe ne prouve rien, tant donn que le manuscritest
mutil de la fin (Van Kluyve, p. xviii); 3) le faitqu'elle commence par
Demogorgon n'est pas ncessairementen contradictionavec l'affirmation
de l'auteur qu'elle va de Celius Nron, tantdonn que l'ordre suivi y
est, non chronologique mais, si l'on peut dire, systmatique.
Dans le ms. Lansdowne, on voit aprs la fin du xve livre, sous
l'explicit (f. i8v), une Mappemonde du type "4 zones". A partirdu
feuilletsuivant (i9r) jusqu'au f. i7v, nous trouvonsune Gnalogie
des dieux qui commence galement par Demogorgon . C'est sans doute
la mme que celle du ms. St. John's College, mais elle parat plus
complte et est en tout cas excute avec beaucoup de soin jusqu' la
fin.
12:01:18 PM
allgoriesde Giovannidel Virgiliofurentdites en 1933 par. F. Ghisal-
berti1, aussi bien les parties en prose que les vers intercals. En 1938,
G. Rotondi2a mis l'ide, fortplausible, que ces vers intercals n'au-
raient pas comme auteur, le plus souvent, Giovanni lui-mme, mais
seraient de provenance diverse, par exemple les Integumenta Ovidii
prcits. Quoi qu'il en soit de ce problme, il reste que prsence des
la
Allegoriedans le ms. Londres B. M. Harley 10 14 n'a pas t connue de
Ghisalberti* . Sauf erreur, elle n'a pas non plus t signale depuis
lors*.
Utrecht
Instituut
voorLaat Latijn
12:01:18 PM
Un trait de Jean de Nova Domo sur les Universaux
A. G. WEILER
12:01:28 PM
Or, le supplment l'inventaire des manuscritsviennois1 publi
rcemmentfaitmentiond'un traitsur les universauxd'un certainJean
de Nova Domo (ms. Ser. n. 267), qui se rlve l'tude tre en effetle
mme traitque celui de Breslau IV Q 19 . Sa valeur semble plus grande
que celle que Meerssemanlui attribuaitet il vautdonc la peine de recher-
cher nouveau qui en est l'auteur, ainsi que d'analyserle traiten vue
d'une publication. Ceci pourra sans aucun doute contribuer une
meilleure connaissance de la situation de l'enseignement parisien au
cours du premier quart du quinzime sicle.
12:01:28 PM
positioncontre les nominalstes1. Comme nous Pavons dit, cette dcou-
verte ne futpas accepte par Meersseman2.
Que nous apprennentles manuscrits?
Le manuscritSer. n. 267 de la Bibliothque nationaleautrichienne
Vienne est dcrit dans le catalogue de Mazal et Unterkirchercomme
suit:
12:01:28 PM
Dans le catalogue crit la main des manuscritsde la Bibliothque de
F Universit de Breslau (Wroclaw) le manuscrit IV Q 19 est dcrit
comme suit:
Papier.105Bl. 21 x 14,cm.XV.Jh.(1466).
nachBl. 43r7 Bl.,nachBl. 73 13 Bl. Bl. 28 bisEndezweispaltig
Es fehlen Rot.rubr.;
MitrotenLederbezogener
roteAnfangsbuchstaben. Holzband;SpurenvonSchliessen
undKette(hinten oben).Pergam.: Titelschild,darauf roteSignatur
T. II.
inlibrum
Bl. i . Quaestiones ThomaedeAquino deenteetessentia.
Inc.: Adhabendum aliqualemnoticiam et
aliter intellectivamcircamateriam quidem
esseet essencia. . . Bl. 2b: SanctusThomasin tractatu suode quidditate encium dicit
. . . Bl. 4b: (Q)ueritur, utrum ...
Expl.: Bl. 8b: et ex consequenti formam tocius.
Bl. 39b.Federproben.
Bl. 40. Tractatusdeuniversalibus.
(I)temscribit rerum
autormemorialis difficilium,
quod
multitudo quelibetreduciturad unitatem . . . Prorecommendacionepresentssciencie,
licetvariaadducipossunt . . . EndeBl. 431in eo contrariant[lege:conveniunt]omnes
doctores, Johannes de novadomo,Albertus.
Bl. 44. Tractatus beatiThome (deAquino) deenteetessencia.Quoniamparvus error. . .
MitAnfang einesRandkommentars Quidestessencia?Est,perquamet in quareshabet
esse . . . Endedes TextesBl. $2 et confirmacio huiussermonis.Et sic estfinis. . .
Johannes Snehut estpossessor.O regina poli,scriptorem noli.Etestfini
relinquere tus
in Breslavia ad sanctamCrucem. TextIV Q 20 107b.
I 11
12:01:28 PM
ethicorum
Bl. $3. Epitome nicomacheorum . Omnisarset disciplina
Aristotelis et operacioet
eleccioapptitquoddambonum. . . MitEndeBl. 73 unvollstndig in Buch6 abbre-
chend.Insuper benepotestaudiens
acquirisineipsiussciencia
virtus a sciente. . .
inlibros
Bl. 74 Quaestiones ethicorum
nicomacheorumAristotelis
. Circainiciumlibriethicorum
queritur,utrum de moribushumanis sivede virtutibus
possitesseunasubstancia ...
Ende(in Buch8) Bl. io$b ad quartam,quod illadivisionon differt
ab nisi
presenti in
verbis.Etsicestfinis.
rerum
auctormemorialis
inc.: fol.4or. (Sicut)scribit muititudoreduci
difficilium, tur
ad unitatem, ut quod debilitatisest in multitudine tio
Hec proposi
sic fortificetur.
scribiturinlibrorerum difficilium inordine.
et estsecunda
QuoniamdicitAristoteles : destructis
in Predicamentis primissubstantiis,
impossibile
estaliquidaliorum Ethecde capitulo
remanere. sufficiunt.
1Grabmann:
universalium.
I I2
12:01:28 PM
Selon lui commence ci-aprs sans intervalleun autre "trait",qui n'est
en fait rien d'autre qu'un extrait du Compendium theologicaeveritatis.
Meersseman ne nomme aucun auteur pour ce compendium , mais Grab-
mann l'attribue Hugue Ripolin de Strasbourg1.Cet extraitporte Vin-
cipitsuivant:
1Imprim
dansl'dition
deOpera
Omnia
Alberti IV,pp.28-29.
parBorgnet,
Magni
IH
12:01:28 PM
avec clart par le texte viennois rcemment dcouvert. Meersseman
croit pouvoir distinguerau moins deux auteurs. Pour la premirepartie
il pense ne pas devoir aller jusqu' exclure la possibilit que Jean de
Nova Domo en soit l'origine, "bien que jusqu' prsent personne n'a
pu tablirl'existence d'un traitsparsurles universaux"1.La deuxime
partie, l'extrait donc, ne se rapportepas au problme de l'auteur, et la
troisime partie serait, selon lui, un plagiat de l'ouvrage d'Heymeric
van de Velde. En faitle manuscritviennoismontrebien le rapportentre
les troispartieset parle d'un trait( Tractatus
) de la main de Jeande Nova
tandis le Breslau connat deux 4
Domo, que ms. capitulaet un trait' Cum
animadverterem.
Que nous apprend prsent la comparaison des trois textes dont
nous disposons, le manuscritde Breslau, le manuscritde Vienne, et la
2
premiredition colonaise (1490) du Tractatus de Heyme-
problematicus
ric a Campo, quant au texte de la troisimepartiede Cumanimadverterem.
On constate que le texte de Breslau en prsente la formela plus
simple, le manuscritviennois une version lgrementamplifietandis
que le texte d'Heymeric diffreconsidrablementdes deux autres par
additions et soustractions:
IV Q 19
Breslau VienneSer.n. 267 ed. Cologne1490.
1O.C.,
p. I2.
2 Hain*
4302,Vouillime46,Ennen 284.- Lemicrofilm
etlesphotocopies
decestextespeuvent
respectivement pourla Philosophie
treconsults l'Institut l'Institut
mdivale, pourl'Histoire
duMoyen deNimgue.
del'Universit
Ageet laBibliothque -
114
12:01:28 PM
decernpredicamento suntdecernpredicamenta sunt
decern rerum principia.Pre- decernrerumprimaprinci-
dietasiquidem est(!) mag-pia; predicta siquidem mag-
necontroversione (!) multi-necontroversie multique erro-
que errorisoccasiones esse risoccasiones essevidentur
videntur iuxtamentem Aris-iuxta mentemprimoceli
totilisprimoceli tractatutractatusecundo capitulo
secundo capitulo primo : primo:qui enimin princi-
quieniminprincipio receditpio recedita veritate decies
a veritate deciesvelpluset infineplusetmilesies.
milesies.
multiformiter deviareetanti-
quorum cetum quedam inter se
problemata neutraliter volu-
tarey quorum primum magne
controversie in scientiarum
conclusionibus prebuit occasio-
nem
Et sanctus Thomasin prin-Et sanctus Thomasin prin-
cipiode esseet essencia : cipiode ente et essencia: iuxtaillud:
parvuserrorin principio,parvuserrorin principioParvuserrorin principio
maximus eritinfine. maximus eritinfine. maximus fitinfine, secundum
veronovellorum inphilosophia
arestotelisalumpnorum detinet
Ideoqueego veritatis pari-Ideoqueeo veritatis peripa-desiderio inambiguo susspensay
potetice(!) tetice, cuiusAristotiles est ego viritatis (sic) peripate-
modicus professor monitus
princeps ( !) professor tice,cuiusArestotiles estprin-
etsubtil
itatis magne cepst
interpretis modicus professor et
dominiAlberti ,
Magniquon- subtilitatis magniperipateti-
dam corum Alberti, quondam Ratis-
ponensisepiscopiinterpretis
Ratisponensis episcopi incultus
incultus discipulus taliterde-
taliterdecrevidictisvie- discipulus edamdocuipredic-crevipredicte controversie ob-
mentis obviare nichilexme, tisfigmentis obviare, utnihilviare,utnihilex me,sedex
sed ex principiis philosophi ex me, sed ex principiis principiis arestoteliset alio-
aliorumque approbator( !) aristotilis
aliorumque obpro- rum approbate autoritatisanti-
auctoritatis antiquorum col- bate autoritatis antiquorum quorum rationescolligam t
ligant( !), quibuspusilliali- colligam
, quibus falsitatiserrorquibusfalsitatis error elidatur
quo modoerroribus hiiset iIledatur( !) etproblematica ambiguitas ad
falsitatibusresisterevaleant. unamcontradictionis partem
Sineigiturargumentis pro- Ideo limitetur.
fldelius
cedendo Hicergoestdicendorum ordo.
contra terministas, circa contramodernos sine argu-Primocontramodernos sine
primum principale hicinci- mentisincidunt dubia seu argumentis hecincidunt du-
duntquesita:an universalia quesita.Circaprimum prin-biasivequesita : An univer-
sintextraanimama partecipaleincidunt quesitascili-saliasint.Ansinta parterei
rei,etc. cet:an universalia sintextraextraanimam, etc.
animam a parterei,etc.
12:01:28 PM
De cette comparaisondes textes on peut conclure que les manuscritsde
Breslau et de Vienne donnent une impressionplus authentiqueque le
texte d'Heymeric, qui par ses formulesalambiques et ses mots insolites,
4
a acquis un style' propre. Il n'y a pas de doute que le textesimplene soit
le premier, le texte orn le second. Dj sur la base de cette simple
comparaisondes textes il conviendraitde renverserla proposition de
Meersseman. Un contrle plus approfondides textes parallles de Cum
animadverterem (codex Breslau, fol. 31ra, ligne 13 jusqu'au fol. 37 vb,
ligne 17; Vienne, fol. 4r jusqu'au fol. i2r; dition colonaise d'Hey-
meric fol. iv, ligne 6 jusqu'au fol. $r, ligne 17) le confirme.Partoutle
texte d'Heymeric s'carte par ses formules et ses mots difficileset
recherchs.
Un peu plus bas les textesde Cumanimadverterem que nous venonsde
comparer (Breslau-Vienne; Heymeric) se mettent divergergalement
en ce qui concerne la matire traite. La question des universauxleur
tait encore commune, mais dans la suite le trait,tel que les manuscrits
nous le restituent,pose une srie de questionsau sujet des prdicaments
avec les rponses oridinairementdonnes par les terministes.Le trait
Cumanimadverterem est donc dans les manuscritsdivis en deux parties:
1) des universaux, 2) des prdicaments.D'aprs Meerssemanl'auteur ano-
nyme du manuscrit de Breslauauraitcopi simplementla premirepartie,
y compris la solution des questionsdu Tractatus problematicusd'Heymeric.
L'laborationde la seconde srie par contrelui semble un travailoriginal,
auquel il n'attache cependant pas beaucoup de prix. (Sur ce dernier
point le lecteur jugera lui-mme propos du texte publi ci-dessous).
Or, au lieu de cette seconde srie sur les prdicamentson trouvedans le
Tractatus problematicus 18 Problemata, o Heymeric traitede l'opposition
entre thomisteset albertistes. Du fait que cette partie n'ait pas t
reprisepar le 'plagiaire' qu'est pour lui l'auteur anonymedu manuscrit
de Breslau (Vienne), Meerssemanconclut que son travailn'a rien voir
avec l'Albertisme,pas plus d'ailleurs qu'avec Jeande Nova Domo.
Ce raisonnementne tient pas debout si l'on admet que le trait
comme il est donn dans les manuscritsest bien un ouvrage originalde
Jeande Nova Domo : en de cas les relationssont renverses: Heymeric
devient, pour la premire partie dirige contre les nominalistes,le
plagiairede son matre,et il ajoute de son propre cru une seconde partie
propos du conflitentre thomisteset albertistes(ce qui se comprend
fortbien dans la situationcolonaise). La partie concernantles prdica-
ments, il la laisse de ct. Voil ce qui me semble la juste perspective.
En respectantle tmoignagedes deux manuscritsBreslau IV Q 19 et
116
12:01:28 PM
Vienne Ser. n. 267 qui attribuentce texte Jean de Nova Domo, je
considre ce matreparisiencomme l'auteur. Une analyseplus profonde
du texte et de la doctrinepropose dans ce traitconfirmeracette thse.
Il y a nanmoinsune difficult srieuse. Au fol. 3 ir du manuscritde
4
Breslau nous trouvons un texte qui dit: ideoque omnia sine
rationeaffirmant. Quapropter secundum Aristotilem , octavo phisicorum, merito
dicit: illa figmentavelfigmentis similiaenuncupantur'Le texte du ms. de
'
Vienne est identique, sauf le dernier mot: nuncupantur' . Comment
interprter le 'meritodici ? Est-ce que nous avons l une preuve irrfu-
table, que le traitCum animadverterem , comme il est donn dans les mss.
de Breslau et Vienne, ne reprsenteplus gure qu'un commentaire sur un
texte antrieur(de Jeande Nova Domo ou bien de Heymerica Campo)?
Contre cette suppositionil fautallguer d'abord que c'est le seul
texte du traittout entier, qui donne cette suggestiond'un commenta-
teur. Il fautremarquerensuite que le texte des mss. n'est pas du tout
impeccable. Mais ce qui est dcisif,c'est que le motfigmenta,employ
ici, ne faitpas allusion en premierlieu aux figmentamodernorum du com-
mencementdu texte de Cumanimadverterem , mais un mot utilis par
Aristotedans sons texte du livre VIII de la Physique propos des thses
d'Empedocle et d'Anaxagore: 'sed non aliquando quidemerat [motus],
aliquandoautemnon; et namqueassimilatur sic dicerefigmento magis'. Cela
veut dire, que le sujet du membre de phrase, 'meritodicitilla figmenta9 ,
ne saurait tre qu' Aristotelui-mme, et qu'il ne s'agit pas d'un com-
'
mentateuranonyme.Or, le texte est introduitpar: Quapropter secundum
Aristotilem1 , et se terminepar une formepassivedu verbe (e)nuncupare =
nommer, tandis que dicitest une forme active.
Il fautalors faireune correctiondans le texte en question. Je pro-
pose de lire: 'Quapropter secundum Aristotilemoctavophysicorum meritodicta
ilia [sc. modernorumvel terministarum] vel
figmenta figmentis similia(e)
nuncupantur .
Si l'on admet que Heymericvan de Velde soit le plagiaire de son
matre, en quoi consiste alors son travail personnel? On remarquera
qu'en dehors des adaptationsstylistiquestout ce qui pouvaitfairepenser
une disputationcohrentea t limin. L o le texte des manuscrits
portait: Circaprimm principaleincidunt hecquesita- similiter circasecundum
-, il laisse dlibrment tomber ce et
passage indique seulement deux
problemata qui divisentle camp des antiqui, cot de la deviationdoctri-
nale des moderni.Les questionsde la premiresrie se trouventquelque
peu disjointes, l o la formuleoriginale s'avrait trop complexe (par
ex. la premire question). La seconde srie sur les prdicamentsest
117
12:01:28 PM
presque totalementlimine: c'est peine si quelques phrasesdu texte
sont conservesen guise de transitionpour passer un thmetotalement
diffrent:les divergencesentre les antiqui. Le texte des manuscritspas-
sait sur ce problme, qui n'intressaitgure l'auteur parisien. Au con-
trairec'est ce qui absorbe totalementl'attentiond'Heymeric.
Si la question de l'auteur est ainsi rsolue en ce qui concerne la
troisimepartie (= Cumanimadverterem ), quelques difficults
demeurent
nanmoins. Les ff. 4or-43r du manuscritde Breslau IV Q 19, portant
galement sur les universaux,sont manifestementun commentairesur
une partie du texte Cumanimadverterem etc., prcd d'une paraphrase
sur un motif tir du Memorialererumdijficilium.Grabmannattribue ce
texte galement Jean,mais cette fois tort, semble-t-il1 . Meersseman
parle videmment d'un commentaire sur le Tractatus problematicus
d'Heymeric2. Il a raison en ceci, que le commentairesuppose le texte
d'Heymeric (qui, comme nous l'avons vu, est ici le plagiaire de son
matre): le commentateurcite en effetson texte comme suit: universalia
suntcardinesartiset scientie . Ce mot cardinesfaitprcismentdfautdans
les manuscrits de Breslau et de Vienne, mais se trouve bien chez Hey-
meric. Il s'agit justement d'un de ces mots ajouts par Heymeric la
proposition habituelle: universaliasuntprincipiaartis et scientie . Nous
pouvons donc considrer le commentaire comme un commentaire sur
l'ouvrage d'Heymeric, tout en nous rappelantcependant qu'il s'agit en
ralit d'un texte remani de Jean de Nova Domo. Ceci est important
parce que nous pensons que le manuscritde Breslaunous livre la version
la plus proche du texte originalde Jean,tandisque le commentairedans
le mmemanuscritferaitnanmoinsusage de la versiond'Heymeric.
La composition du manuscritde Breslau fournitainsi une image
diffrenciede la diffusionde la littraturealbertistede ce temps. Il n'y
a d'ailleurs pas beaucoup dire propos de ce commentaire,parce qu'il
est clair qu'il est inachev. On n'y trouve que la discussionsur l'intro-
duction et sur les premires questions de la premire partie du texte
d'Heymeric, c'est--dire sur la partie contre les modernes qui provient
de Jean. Le commentateurn'arrive pas jusqu' l'ouvrage personnel
d'Heymeric, en sorte qu'il nous manque une preuve dirimanteet vi-
dente qu'il auraiteffectivement faitusage du texte d'Heymeric. Le com-
mentairelui-mmene fournitpas de solutionet ne parle que de Yautor,
qu'il reconnat comme insecutoraristotiliset dominialberti (fol. 4ir).
Dans la dernire phrase du commentaire qui a t conserve par le
*Mittelalterl.
Geistesleben,
II,p. 387. 2o.e.,pp.Ii-12.
II8
12:01:28 PM
manuscritde Breslau Jean de Nova Domo est cit, mais il n'apparat
nulle part que le commentateurait t conscient qu'il avait entre les
mainsun traitde cet auteur1.
Au sujet de l'identit du commentateur nous demeurons dans
l'incertitude. Nous pouvons supposer avec raison qu'il appartenaitaux
disciples parisiens de Jean. Le Tractatusproblematicus est lui aussi une
uvre de jeunesse d'Heymeric, qu'il crivit entre 1423 et 1426, im-
mdiatementaprs avoir achev ses tudes de philosophie. L'opposition
entre ancienset modernes passionnaitalors les esprits,et le traitde Jean
Cumanimadverterem paratavoir t une sourced'inspirationpour d'autres.
Il nous reste cependantencore quelques autresdifficults. D'abord :
le manuscritde Breslaudonnecomme titrede la premirepartieCapitulum
de universali reali, et la finon trouvel'addition: Ethecdecapitulosujficiunt.
La deuxime partie,l'extraitdu Compendium theologicaeveritatis
, est intro-
duit comme suit: Sequitur . ItemnotaCapitulum de ideisin librovite. A la fin
de cet extrait-cion trouve l'addition: Et tantumde capitulo. Le trait
Cumanimadverterem est introduitpar Sequitur.Comment interprterces
indications?On doit avouer que ces textes donnentla suggestionque le
scriptor (celui du manuscritBreslau IV Q 19 lui-mme?), s'intressant
la question des universaux(cfr. la descriptiondu manuscritdonn ci-
dessus), a faitun recueil de trois textes concernantce thme, qui finis-
sent par prsenterune cohrence thmatique,absente l'origine. C'est
ainsi que pense Meersseman. Or, en dehors du faitque le manuscritde
Vienne donne comme titre Tractatus , embrassantainsi les trois textes
d'un seul coup, la cohrence des trois parties se trouve en outre claire-
ment indique par la rptitiond'une citationd'Aristote ( Categoriae9 ,
i est aliquid aliorumremanere'
2b$): destructis primissubstanciis impossibile
donne pour la premire fois dans le texte de la premire partie au fol.
et
29r, rpte ensuite dans le texte de la troisime au
partie fol. 33V, en
rfrantexplicitement la premire citation: Et ubi priusallegatumest,
quod universale gener atur per consequens , et destructisprimissubstanciis im-
est
possibile aliquid aliorum remanere. Cette cohrence est aussi indique
par la rptitiond'un article condamn Paris en 1277 (1 re partie,
fol. 30V) et parla conformitde style: 1 re partie, fol. 28r: clamattotus
philosophicus exercitus;3 ime partie, fol. 29V: clamattotarealistarum series.
Cet argumentsuffit pour liminerla thse d'un rdacteur-collectio-
neur. Il fautadmettrequ'il y a un seul trait, tripartitemais cohrent
1 MSed
si accidens utsicnonestpredicatum.
contrahibiliter,
accipitur Ineo conveniunt
omnes
doctores:
Johannes Albertus"
denovadomo. (fol.43r).
II9
12:01:28 PM
ds l'origine. Les textes: Et hec de capitulosujficiunt , et: Et tantumde
capitulo, ne sont mon avis que des textes ajouts par le scriptor du
manuscritde Breslau, marquantainsi plus distinctementla division du
trait en question.
La raison pour laquelle Meersseman considre la premire partie,
intituledans le ms. BreslauIV Q 19 Capitulum de universali
reali, comme
un extraitd'un ouvrage plus ample de Jean,peut-trede son commen-
taire sur la Mtaphysique, ri est pas claire. L'examen du codex de Darm-
stadt1 qui contient ce commentaire,fit apparatre que le texte de ce
commentairereproduitdans une large mesure le texte du commentaire
d'Albert le Grand sur la Mtaphysique d'Aristote. En ce qui concerne les
universauxj'ai constat que Jean traite explicitementde cette matire
dans son commentairesur le Ve livre, trait III (ff. 67r-68v). Dans ce
trait,le texte de ses six premirespropositionsest pratiquementidenti-
-
que au texte d'Albert2, l'exception de quelques petites variations,
additions et soustractions. On peut comparer le texte dans l'dition
partiellequi suit. Nulle part dans ce commentaireon ne trouveun texte
qui pourraitservirde Vorlagelittralpour le Capitulum de universalireali,
tel qu'il nous est connu par les manuscritsde Breslau et de Vienne.
La suppositionde Meersseman sur ce point doit donc tre considre
comme sans fondement. Le Capitulumoffre d'ailleurs clairement la
structured'un dialogue avec questions et rponses, structureabsente
dans le commentairesur la Mtaphysique.
Mais s'il n'y a pas de dpendance directe constater,n'y aurait-il
pas pourtantconformiten ce qui concerne la doctrine des universaux
telle qu'elle se prsente dans le Capitulum(ainsi que dans la troisime
partie Cumanimadverterem ) et le commentairesur la Mtaphysique?Sur
ce point la rponse est affirmative. C'est pourquoi il nous faudraappro-
fondirl'tude du commentaireafinde dcouvrir les prises de position
ventuellementpropres Jean.
Comme nous l'avons dit, le commentaireest pour la majeure partie
une copie du commentaired'Albert le Grand; il reste cependantque le
matreparisienJeande Nova Domo a remanison modle. Ds le dbut
on s'aperoit qu'il transformeles textes d'Albert en propositions,tout
en conservantautant que possible les formulationsd'Albert lui-mme.
Par l le texte devient plus accessible dans une formeplus scolaire, ce
qui est tout faitconformeaux buts de la via antiquatels que nous avons
1Landesbibliothek cod.401,ff.2r-i23r.
Darmstadt, (Comment,surI-IXMetaph.) sur
Prsent
microfilm delaphilosophie
pourl'histoire
l'Institut mdivale,
Nimgue.
2 Opera
omnia, tome
ed.Borgnet, XVI,livre ,PP*28-2
V,tr.6,chap, 86.
I 20
12:01:28 PM
pu les constaterau quinzime sicle en de multiplesendroits (Cologne,
Heidelberg): les grandesautoritsscolastiques, en ce cas Albert, four-
nissent la matire que les anciensse contentent de mettre en forme
didactique en vue de renseignement1. La division de la matire, les
distinctionsfaites par Albert, qui ne sont peut-tre pas suffisamment
mises en reliefdans son ouvrage, se trouvent prsentexplicites. Jean
rassembleen quelque sorte ce qui dans le texte d'Albert aurait d tre
soulign par l'tudiant dsireux de l'analyser. Le texte s'en trouve en
quelque sorte 'objectiv'. Les expressions personnelles d'Albert se
trouventretranchesdu texte. Ainsipar exemple tout au dbut: "Opor-
tet autem nos his digressionemfacere, ut universalisnaturamconsidere-
mus, quod iam universumquoddam esse diximus; ex hoc enim facilior
erit doctrina tam praecedentiumquam sequentium. Quia autem sub-
tiliter universalis naturam inquirere intendimus, primo quot modis
universale dicitur, distinguemus, et unde ortum habeat universale,
ostendemus"2.Ces expressionssurviennentaussi en formeplus courte:
"sicut ostendimus", "sicut iam multotiensdiximus", "sicut nos in prin-
cipio huius doctrinae docuimus"*.
Les questions qui pourraientsurgirchez l'tudiant sont prvenues
par l'addition de rfrencesaux questions qui seront traites dans la
suite: ttutsequencia declarabunt", "infradicetur"*. Mais il est remar-
quable que null part on ne trouvementionnqu'Albert est l'auteur du
trait. Jeanen arrive citer Albert la lettre et transformerson texte
en propositions,tout en se posant lui-mme en auteur de ce texte, par
exemple lorsque, l'occasion de l'explication de tel mot, il dit:
Notanterdico 'quasi' - alors que le mot se trouvedj chez Albert!*
Est-il encore question ici d'un dveloppement doctrinal? En ce
qui concerne les universaux,les additions de Jean sont manifestement
minimes mais, y regarderde prs, non sans intrt.Il lui arrivepar
6
exemple d'insrer dans l'argumentationune tape intermdiaire qui
alors se raccroche immdiatement la suivante, celle-ci tout entire
d'Albert. Plus loin cependant son commentaireajoute quelque chose
de plus propos de la communicabilitas nature, avec citation du Liber
1A. G. Weiler, vonGorkum
Heinrich 143i). Seine
("* inderPhilosophie
Stellung des
undderTheologie
y Hilversum
Sptmittelalters 1962.- Idem,NederlandersinKeulen rond
enHeidelberg Herwich
magister
vanAmsterdam
Gijsbertszoon dans:Postillen
(1440-1481), overkerk inde15eeni6e
enmaatschappij
eeuw,Nimgue 1964,p. 2^7-283.
2 Alberti
Magni fratrum
ordinis predicatorum,Operaomnia, TomusXVI,partes1-2,ed.Bera.Geyer,
Mnster ParsI,liberV,tract.
i960;Metaphjsica. 6,capp.-7,p. 28$.
3 ibid. 4 Ms.Darmstadt 401,fol.67V.
5ibid. 6 cfr.dition
dutexteen find'article,
p. 1^3.
I 21
12:01:28 PM
de causis (livre I, tr. 4), qui n'est pas cit par Albert. On pourraiten
retirerl'impression que cette ide de communicabilitas retientspciale-
ment l'intrt de Jean. Il lucide ici quelque peu le texte d'Albert1, et
insre une affirmation autonome sur l'origine des universaux,qui ne
provientpas directement d'Albert, mais qu'on peut considrercomme
un dveloppementde ses ides. Or, le Liberde causisest galementcit
dans ce contextedans le Capitulum et la troisimepartie (ci-aprs,p. 129
et p. 140).
La quatrime propositiondu commentairede Jean2 sur ce thme
distingueune double formed'tre pour l'universel en gnral ( universale
in genere), savoir un tre spar et un tre particip. La participabilit
de l'universel correspondvidemment Vesseseparatum qu'on ne trouve
que dans l'intellect. Tout ceci est conforme la doctrine d'Albert.
Mais Jeanse demande: d'o vient prsentcette communicabilitas nature?
Il renvoie l'auteur du Libercausarum 3, qui en situe source dans la
la
seule bont du Premier Principe. Jeantmoigneainsi clairementde son
ralisme no-platonicien propos de la communicabilitas de l'universale
separatum. C'est une proprit que Y universalein generepossde in esse
separato partir de l'intellect agent (intellectus agens) embrassanttout,
et non quelque chose qui existeraiten vertude l'acte de connaissancede
l'individu humain par lequel des choses diverses sont compares. La
participabilitde l'universelest la cause de la comparabilit des choses et
non inversement,dit encore Jean, et il lucide Albert lorsqu'il ajoute:
L'intellect agent qui, comme lumire de l'intellect premier, embrasse
toutes choses par sa communicabilit,donne tout ce qui est la fois
l'tre et l'universel.
Jusqu'ici l'enseignement est encore donn la suite d'Albert.
Mais Jean va plus loin quand il examine ensuite de manire autonome
l'origine de cette universalit,qui est en faitlie la nature de l'uni-
versel. Il s'attache ici une notion d'Albert, savoir l'apitude de fait
(aptitudo)de cet universel tre compar avec plusieurs de ses rali-
sationsparticulires(,supposita ). C'est cette aptitudoqui faitprcisment
l'universel. Cette aptitude elle aussi provientde la source universelle,
l'intellect agent premier. Jean labore ici l'ide de la forme comme
radiusluminisintelligentiae , qui cependantdans sa diffusionse trouve sin-
gularise et individualise par la matire, quoiqu'elle exerce dans l'in-
tellect son actusuniversalitatis. Nanmoins cette aptitudode l'universel
1ibid.,p. 153. 2fol.68r.
3 Cfrl'introduction danssondition
de H. D. Saffrey, deAquino
Thomae
deSancii super de
librum
causis (Textus
expositio Friburgenses.
philosophici 1954.
4/^)Fribourg
122
12:01:28 PM
ne provient pas de son existence dans l'intellect, ni de son existence
dans la chose (in re), mais de sa provenancede l'intellect (premier) agent.
Jeanest sur ce point sans aucun doute plus explicite qu'Albert qui
se contente de dire que "quoique l'universel ne possde l'universalit
que dans son existence dans l'intellect et non en dehors de lui dans la
chose (in re), nanmoinscette universalitne provientpas du faitqu'il
est dans l'intellect ni du faitqu'il est dans la chose". D'o elle provient
vraiment,Albertne le dit pas. Jeans'efforcede remonterjusqu' cette
origine1.
Or il se fait que sur ce point il nous est possible de renvoyerau
traitDe universali reali comme il nous est transmisdans les deux manus-
crits de Breslau et Vienne. Jeanpose ici galementla question et nous
y trouvonsdes considrationssur 1'actusuniversalitatis , la communicabilitas
et Yaptitudo . La doctrineest la mme, propre donc Jeande Nova Domo
et comme telle labore par lui partird'Albert. Nous tenonspar l un
argumentinternequi invite reconnatredans De universali realiun trait
de Jean. Une confrontationsommairedes textes expliciteraitdavantage
cette cohrence doctrinale. Une comparaison de cette doctrine avec
celle du trait d'Angers qui est reconnu par Meersseman comme un
produit de Jean de Nova Domo feraitapparatreun mme accord2. Je
me dispense de donner cette comparaisonici.
1 Voirdition
dutexteci-dessous,p. 154.
2 cfrnote6,p. 108.
3 Mittelalterl.
Geistesleben, H,p. 279.Le Memoriale
II,p. 387;plusamplement estindiqu
par
certains du1fe sicle
manuscrits comme tant
deAdam mulieris
pulcherrime .
123
12:01:28 PM
crit, il a une grande prfrencepour Albert le Grand. Il est donc
probable que ce commentairesur le Memoriale est lui aussi de la main de
Jean de Nova Domo. Meersseman n'aurait pas eu de grandesdifficults
rfutercet argument, du fait qu'il dmontrait que la citation du
Memorialeque Grabmannavait en vue ne provenaitpas de Jean,puisque
le commentairesur le Cumanimadverterem n'tait pas de lui. Mme au
cas o nous concderions ce point Meersseman,l'argumentde Grab-
mann garde sa valeur, parce que le Memoriale est encore cit une autre
place, savoir immdiatement dans l'introduction du soi-disantCapitu-
lum. Or Meerssemanadmet que cette premirepartie pourraitprovenir
de Jean. En ce cas Jean connat donc bien le Memorialeet peut - selon
-
l'interprtationde Grabmann tre le commentateurdu dcret de
condamnation, lequel connaissait, lui aussi, le Memoriale.La question
mrite un plus ample examen. Ce n'est point ici le lieu de le faire. En
guise d'hypothseon peut en tirerun argumenten faveurde la possibilit
d'une origine parisienne de l'auteur, ce qui conviendraitparticulire-
ment bien Jean. Cela vaut aussi pour ses rfrencesritres la con-
damnationdes articuliparisienses dont la significationdoctrinale au 14e
et au e sicle pourrait faire galement l'objet d'une tude1. Il est
frappantque la version du ms. de Breslau cite ces articles tout au long,
le texte de Vienne plus sobrement,tandis que chez Heymeric dans son
, on ne les retrouve plus.
Tractatusproblematicus
124
12:01:28 PM
Deuximement: l'auteur se caractrise comme un commentateur
d'Albert; il cite l'occasion de la rfutationdes opinionsdes nomina-
listes le Memorialeconnu Paris, ainsi que la condamnationdes articles
parisiens,ce qui le situe Paris.
Troisimement: son emploi de la langue s'accorde avec ce que
nous apprenonsd 'Heymericlui-mme,au sujet de son matreJean. Dans
sa lettrecite ci-dessusHeymericlance la tte des nominalistesl'injure
d'picuriens, littralement la suite de Jean, qui parlait lui aussi des
nominalistespicuriens (epicreosnominales )l. Cette expression remar-
quable se rencontre prcisment dans le trait sur les universaux: "non
sunt professoresperipatetici veritatis, . . . sed suntepicurii, litteram
sequentes condempnatamparisiensem,occamitam discoliam cum colle-
giis suis ..." (fol. 32r), et encore: . . loyca, quam, tamquamobum-
braculum theoriarum precedencium, amplexi sunt epicurii moderni
sive nominales ..." (fol. 34r)2.
Quatrimement: la doctrine est conforme celle d'autres crits
de Jean,en particulierson commentairealbertistesur la Mtaphysique,
le traitDe esseetessentiaet le traitsur les universauxdit par Meersse-
man d'aprs le ms. d'Angers.
En ce qui concerne la date, l'ouvrage a d tre crit aprs la mort
sur le bcher de Jrmede Prague, donc aprs le 30 mai 1416 parce que,
au fol. 2v, il est faitallusion Hieronymus hereticuset sui sequaces;et sre-
mentpas plus tard que 1423-1426, priode pendantlaquelle Heymerica
compos son Tractatus , qui dpend, comme nous esprons
problematicus
l'avoir dmontr,d'un texte de son matreJeande Nova Domo, sur les
universaux.
12:01:28 PM
sordum,appostollus , opportet, paripoteticusetc. De la mme manire:
veludy sicud
, iti idem (= ibidem ), ayuntyery etc.
Quant aux auteurs cits l'annotation ne donne pas - saufquelques
- la rfrenceaux textes aristotliciensou
exceptions porphyriens. Les
autres citationssont vrifiesdans la mesure du possible.
Jetiens remercierMM. E. Hone et P. de Kort, assistants l'Insti-
tut d'histoire mdivale de l'universitde Nimgue, dont l'appui a t
considrablepour le dchiffrement des manuscritset pour l'annotation,
et qui par leurs observationscritiques ont contribu la mise au point
de l'introduction.
a Capi
tulumdeuniversali realieximii doctoris
magisti denova
Johannis domo, magni insecutoris
vieAlberti,
incipit B.;Tractatus
feliciter denova
Joannis
magisti
perutilis domo, antiquorum inse-
cutor,incipit W.; bphilosophorum
foeliciter .; 0principiumB.; dsubiectum B.; eprincipium
W.; supervutenus
.; *ferius.; h"hressingularis
etnonuniversalis W.; 1-1om.W.; JperW.;
.; 1add.operari
kuniversalis aliquidnecW.; mom.B.; n-ndicant .; gaudet.; p fletB.;
<inecdisputarecumdisputantibus W.; rreveram .; 8gessi.; 1habituatui.; add.in W.;
uom.B.; vintellectualibus.; wom.W.; xsingularibusW.; ygesse.; %loquantur W.; a a W.;
bmanuducuntur .; caliquam W.; dindubitabileW.; enature.; add.ergoeciamuniversale
estprincipiumetcausasciendi W.; utW.
1Videinfra,
p. 131,n. 3.
I 26
12:01:28 PM
Primo Posteriorum:sciencie estcausam reicognoscere, propter quamestres,et quoniam
illiusestcausaetnonestcontingensa hocaliterse habere1*. Universale estprincipium et
causasciendiet sciencia nostra esta rebus0.In hocenimdifferuntd sciencianostra ete
sciencia divina,quiasciencia nostra _causatura rebus,sedsciencia divinacausativa est
rerum'.Habitoiamingenere, quoduniversale estres,scrupuli* ingenui turmentibus
audiencium, qualisressit.
Et suntquidam11 intromittentes1 se de antiquis,qui hancremexplicarenitun turaliis,
quiiperse ipsoseamknumquam intellexerunt.Etideoenunciant1 remuniversalem esse
pretersingulariam, extrasingularia, quodesthereticum etsanefideicontrarium, quia
tuncoporteretn, si huiusmodi naturauniversalis essetseparata a singularibus et extra
singularia etpreter0 singularia,quodessetsubstancia intellectualisP eo quodessetdepu-
rata<*a materia eta fecematerie1* ; etsicessetponendus8 unusnovusordobeatorum seu4
beatificandorumu, scilicet illarum naturarum universalium separatarum, quiav,ut dictum
est,w_essent substancie intellectuales perse extrasingularia existentesw. Et hic ordo
x_naturarum universalium* nonessetordoangelorum nec ordosanctarum animarum,
sedy-distinctus abhiisy,quodest2erroneuma. Et inhocpuncto deceptus estIeronimus
hereticus etsuisequaces, quiponebant remuniversalem separatam a singularibusetextra
singularia. Et videntesb eamnonessede ordineanimarum nec angelorum, posuerunt
earncoeternam Deo etforte0 ab eterno.Etsicvenerunt ad ponendum contra trini
tatem
in divinis[et]aliquidcoequaletrini tati,cumtarnen secundum fideipuritatemd tantum
tressuntpersone intrinitate,ettrinitati indivinisnichilestecoequaledistinctum a patre
etffilioeta spiritus sancto.Sedabsita mentibus Christih fidelium error hic.
Sedi_diceres michi1 : quidtundde reuniversali entissentisk? Siipsa1 nonestressingu-
laris,si ipsa1nonestvoxm,si ipsa1nonestconceptus, (fol.28v)sinonestextrasingu-
laresres,si nonestcorpus, si nonestanima, sinonestangelus, si nonest Deus11, quid
erit?Adverte ergo.Ex Primo Phisicorum habetur0: sicutoperacio facitscireP formam, sic
transmutacio materiam. Cumergoab omnibus universale sitforma, oportet te eamQ
cognoscere ex operacione. Capias1" gratiaexempli humanitatem, que estforma univer-
salis,s~quesecundum esseeiusinsuppositis8 significaturperhominem. Quidistaopera-
bitur? cantabitne, arabitne agros?Dico tibi,quodnichiloperabitur perse extrasuppo-
situm,cumactussit4suppositorumu Primo ,
Metaphisice cuius fundamentum est,quiav
essehumanitatis nonestextrahomines, sicutw prefati heretici ymaginati sunt,sed in
supposito hominis. Cum*operari insequaturvesserei,oportebit idem2 essehumanitatis
secundum suummodum essendi nature suea~utsitain suppositob, etoportebit, quod
I27
12:01:28 PM
operetur in suppositoa et persuppositumb. Et quiaduplexestactus0,scilicetactusd
primus, qui est esse, etactusd secundus, est
qui operacioe consequens esserei,Mdcirco
humanitas in supposito hominis datessehominiet ideo' sinehumanitate nullusesset
actus11in1supposito hominis.Et per suppositum cantat,donatlaudemDeo, disputati
et aliasoperaciones humanas exercet.Ideoktu videsoperaciones universalis nature
hominis1.
Seddicitm michi : Nonne anima racionalis etcorpus humanum inSocrate velinaliohomine
suntsuficientes causeoperacionum iamenumeratarum11 ? Ergovidetur0, quodPpropter
huiusmodi operaciones explicandasQ superfluum sitponerehumanitatem1". Responsio8.
Articulus Parisiensis1 habet:dicere"humanitatem nonesseformam rei,sed racionis
tantum", errorestt_auctoritate apostolica et sacrosancte romane ecclesiedampnatus.
Inhecverba2 : Nostamdoctorum sacrosancte theoloye quam aliorum prudencium viro-
rumcommunicatou Consilio discrete taliafieriinhibemus, et auctoritateapostolica et
romanesneteecclesieattestante nobisfrancigenarum nec nonang[e]licorum multis
atquemilitibus multum strennuus ea totaliter condempnamus, necnonexcommunica-
musomnesquidictumv errorem dogmatisaverunt, defendere aut sustinere presumpse-
runtquovismodo necnonauditores. In idemiudicium estde aliisarticulis ibidemcon-
tends,videlicet inrotulosiveincdulaarticulorum indampnatorum eademauctoritate,
ut premissum est. Si<c>ergohumanitas estforma reiet nonforma seuactuscorporis,
Secundo De anima , sed est*formatociushominisconstituti ex animaracionali et
humana carne,quiahabetfides katholica : animaracionalis etcarohumana unusesthomo.
Illaenimestnecessitas ponendi humanitatem distinctam ab animaracionali et eciamab
ipsocorpore humano.
Sed viresmentistuewelevando peteres*:EstneV humanitas ab illisduobus
distineta35
simuliunetis, scilicet1*animaracionali et corpore?c_Sisicc,cumanima racionaliset
carodunusesithomoet unushomositressingularis, habeo'iamuniversalem remesse
singulrem etindistinetam a singulari. Quidergoperremuniversalem abducisingenia
iuvenum et h-intantum in agnicione universalis1 tuosexpendisti ? Si nonisit
labores11
distincta,tunc humanitas videturk esse1 forma accidentalis, quiaquitquidm reiadvenitn
post esse0completum (fol.2$r) et P~in actuP, est accidens modo. Homo constituiturin
essecompleto etperfecto peranimam racionalem, ^-corpus etcarnemQ. Ergo1"humanitas
a suppositisW.; bsupposita W.cadd.seuoperacio B.; dom.W.; eoperari W.; ~illud,cumergo
essehumanitatissitinsuppositishominum, ideoW.; *estW.; hhomo B.; 1sineB.; 1clbrt mis-
samW.; kiamW.; 1add.qualiter sibiperaccidens W.; mdieW.; nadd. sicSicW.;
attribuantur
videmusW.; pom.B.; * exercendas W.; radd.autnaturam universalem W.; 8respondeo: nam
W.; 4-tom. articuli
W.; Ratiofalsitatis est,quiasicuthomo dicitur
concretum eo quodconcer-
nitduo,scilicetmateriam seucorpus, etformam, quiaanimam racionalem,sicpariformiter suum
abstractum,scilicethumanitas, etforma
a materia
abstrahitur partis.Hincest(quod)cumdico
homo,dicomateriam et formam abstractamab ambobus, sciliceta corpore etabanima, ut
probaturprimo celi,quare illaabstracta
forma, videlicet
humanitas,itabene est forma corporis
sicutanime, etideotociusetnontantum anime, quare articulus
falsus
etcondempnatus est,etsic
humanitasestW.; ucon.ex:excommunitati; vcorr.
ex:dicunt;wom.W.; xquereres W.; vAnne
W.; z add.sitW.; a punctisB.; badd.ab W.; c-csi nonW.; dcorpus W.; unius B.; ' habemus
W.; 8om.W.;h_h adtantos inagnicione universalis
expendislaboresW.; labores corr.exliberos
B; 1om.B.; i om.W.; kvideB.; 1om.W.; mom.W.; nconvenit W.; eiusB.; add.suumW.;
P-PinaliisW.; -etpercorpus W.; rideoW.
1Chartularium
Universitatis
Parisiensis, - Aem.
vol.I, p. $49.(ed.H. Denifle Paris
Chatelain, 1899,
anast. -
rimpression 1964). 2 Ibid nr.
., 473,p. 543sqq.
128
12:01:28 PM
eritaaccidenset nonnaturasubstancialis de generesubstancie, quodestvaldeabsur-
dum1*.
Achamice,propter hancfortissimam racionem, que c"absquedubiodifficillimac esteo,
quodtangi t altssimasvires philosophie prime, multi discesseruntd a via Ettali
veritatis.
racioneligati,aliquiobticuerunt et abhorruerunt doctrinam antiquorum nescientes
evaderelaqueum istum, qui tantum' difficiles
estevasionis, quiacumomnicautela11 et
circumspectione hic^
oporteret1 loqui, ne offendatur philosophia parte ex una per dis-
cessumk a veritate, et1neoffendatur sacratssimafides parteexaltera.Inhacenimdiscer-
tacionem sivedisputacione stetitAristotilescontraPlatonem inaltioribus passibustocius
, in
Metaphisicen quodhoc Plato0 videtur ponere rem universalem extra singularia.Sed
adverte, quodconsimilem questionem huicmovetAristotiles Septimo MetaphisiceP~capi-
tuloquartoP, utrum quidquid eratesseQ~nonestunumquodque necestaliuddiversum
ab eo, sedestidemsibisecundum essenciam, distinctum tamen ab ipsosecundum esseQ.
Sicradpropositum dico,quodhumanitas nonestcorpusnecanimaloquendo cumpreci-
sioneet absolute necestaliudab animaracionali et carne8,cumydemptificatur in ho-
rnin, sed estdistinctam* ab eis secundum viresproprienature11, cuiusfundamentum
hocvestw : quiaex communi concepcione* animiy-Libricausarumy effectuszcausaruma
particularium vigunturb in effectuc causeprime.Effectus autemcauseprimeestessed.
Illationeme (?) f-exPrimo *Metaphisice*: Deusvidetur omnibus esse,causare11 et vivere;
i_etPrimo Celi:abhocquidem entecausatum estomnibus esseetvivere1. Ideoradixquidi-
tatumsingularium estesse.Tuncultracausalitas primecauseintimior estrei,quam
causalitaspropriorum principiorum essencialium eiusJ.Cumergoin generacione ho-
minis anima a Deo creatauniturk etconiungitur materie1 hominis seusemini, tuncetmin
istaunionen-etconiunctione11 animeet corporis ex partecorporis concurrunt agencia
particulada, scilicetgenerancia0 hominem. ErgoPeciamQ oportebit, quodcausaprima in
taligeneracione1", cumnonsitociosa8,quodillasconiunctiones animecumcorpore
preveniat operaciocauseprimet-queoccultaest,et in materia,unionecorporis et
anime1. u~Etillaoperacione causeprime uinhomine genitocausata estuniversalisnatura,
scilicethumanitas, v-tamquam radixv, inquaanimaracionalis etcarouniuntur, sicutin
unototoessehominis. Hocwessehominis x_universalisnonestidem,seddiversificatum
in utroque singulihomine* indiversis materiisv, inquibuscontrahitur z-adversus parti-
culareshomines55. Et sicoptimeestnotificatum universale1
perAristotilem c-inPrimo
Priorm percesseinmultis etdiciddemultis.De natura ergouniversalis estnonesseextra
singularia,non tamen e~habet esse abstractum a et
singularibusepropter illaduodistincta
esse,unitatarnen' in eodemsupposito, naturasollicitaest"circageneracionem, ita
scilicet,quod universale est divinum, quod non potestsalvariextrasingularia
a erintB.; babusivumW.; c_catquedificillissimam W.; ddiscesserum.; enescentes .; tamen
W.; htutela
W.; difficilime W.; 1om.B.; Jadd.error .; kdiscensum .; 1om.W.;mdiscep-
cione.; nphilosophie W.; om..; p-pom.B.; -i nonestidemcumeo,cuiusest,etideo
formaliterseuexnatura rei,sedestdistinctum abeo,etideodicitesseidemsibisecundum esse
limitatum etdistinctum abeosecundum esseproprienature,sivesecundum esseillimitatum W.;
rsedW.; 8corpore W.; 1distinctum B.; unatura B.; vom.W.; wadd.illudW.; decep-
almutate
cioneW.; y-y om.W.; z causeeffectus W.; a om.W.; bvigitur
con.exfigiturB.; ceffectum W.;
dom.W.; eom.W.; f_ i 2 W.; add.etW.; hdareW.; 1_1
om.W.; JreiW.;kvivit .; 1nature W.;
madd.et W.; n"nom. W.; 0generans .; PetergoW.; om.W.; r om.W.; 8add.sed W.;
t-tom. W.; u_uom. W.; v-vom.B.; wSedhoc W.; x~xom.W.; ymodis estW.; z~zom.W.;
a optificatumW.; buniversalem W.; c_com.W.; ddicereW.; e_eestabstracte B.; add.
singularia
secundum esseW.; om.W.
129
12:01:28 PM
a_nececiamin unosingularia,
quiabdestructounosingulari
salvatur
inalio. Quoniam
c: destructis
in Predicamentis
dicitAristotiles1 primis substanciisd estaliquid
impossibile
aliorumremaneree.
1Categoriae
, 2b$.Translatio 'Siergoprimae
Boethii: substantiae
nonsunt, estaliquid
impossibile
esseceterorum'(Arist. Lat.I 1-5,ed.L. Minio-Paluello, 1961,p. 8,lignes
Bruges-Paris 12-13);
Guillelmi
translatio deMoerbeka: 'Nonexistentibus
igitur substantiis
primis aliorum
impossibile
esse'(ed.cit.,p. 88,3-4).
aiiquid
2editusinterOperaOmnia b. AlbertiMagni a S.C.A. Borgnet, Paris189$,p. 28-29,
voi.xxxiv,
cap.25.
3Dediversis LXXXIII,
quaestionibus PL.40,30,2. Ibid.
5Eccles.
, 1,7.
13
12:01:28 PM
racionem veri,lindeAugustinus superGenesml: Creature in Deo suntlux; hecautem
ideobdicunturc, quiadinDeo non sunt malanece falsa.
Diffrencia estinterexemplar et librum viteet speculum. Exemplar diciturrespectu
rerum et exeuncium, liberverorespectu rerum redeuncium, sed-speculum respectu
rerum existencium. De librovitedicitHugode SanctoVictore2 : liberviteest,cuius
origoeterna,incorruptibilis essencia, cogniciohvita,scripture indelebilis1,
inspection
doctrina
desiderabilis, sciencia
facilis, dulcis,profunditas verbainnumera-
inscrutabilis,
bilia,tamen unumverbum omnia.
Animamoraliterk loquendomultipliciter est in Deo, scilicetsicutramusin arbore,
apis1in flore,navisin fessus
littore, in thalamo, inagro,scriptum11
thesaurus111 inlibro,
obsessus incastro,avicolainnido0,piseisinrivo,quelibet resinessesuoproprio, stella
infirmamento, imagoinspeculoP, cerainsigillo,gemma inauro,meiinfavo.Q
<III>
Cumanimadverterem modernorum figmenta et pluresdeviarea doctrina Aristotelis1",
in
presertim cognicione universalium, que, ait Princeps
ut Peripateticorum capitulo
ultimo Secundo Posteriorum, suntprincipia artisetsciencie, inhecverba3 : universale vero
preter8 multa,quod,cumin omnibus situnum,illudestartisprincipium et sciencie,
qui<n)teciamdistinctione predicamentorum, queu,ut clamattotarealistarum series
orevPorphirii*, decern predicamenta sunt decern rerumw principia. Predicta siquidem*
magne controversiey multique erroris occasiones essevidentur iuxtamentem Aristotilis2
Primo Celitractatu secundo(fol.3or) capitulo primos-, qui enimin principio recedita
ventate, decies a_in finea velb plus et milesies. Et sanctus Thomasinprincipio Deentec
etessencia6: parvuserrorinprincipio, maximus eritinfine.Ideoqueegod,veri tatisperi-
pateticeemodicusf professor, h_taliter decrevih dictis1figmentis obviare, utinichil
ex me, sed ex principiis philosophik aliorumque approbate1 auctoritatisantiquorum
colligamm, n-quibus pusillialiquo modo erroribus hiis et falsitatibus resistere valeant11.
a creaturaW.; bindeoBetW.; cdiffrant B.; dque ; eut ; existencium W.; -ora. W.;
hcognite W.; 1con. exindebilis BetW.;Jcon.exin speculo BetW; kmaterialiter W.; 1aspis
W.; mthaurus BetW;nscriptura W.; 0mundo W.; p specula B.; *addEttantum de capitulo.
Sequitur B:eteeterisW.; radd.etW.; 8propter B.; tconi, exquoniam WetquiB.; uquorum W.;
vesseW.; wadd.prima W.; xadd.estB.; ycontroversione B.; z om.W.;a-aom.B.; bom.W.;
c esseB.; deo W.; eperipatetici W.; add.cuius Aristotilesestprinceps W.; monitus W.; add.
etsubtilitatismagneinterpretis domini Alberti Magni, quondam Ratisponensis episcopi,incultus
discipulus ~heciamdocuiW.; 1predictis
W.; 11 W.; i om.B.; kAristotelis W.; 1con.exappro-
batur B. etobprobate W.; mcolligant B.; n_nquibus falsitatis
error illedatur
(lege:elidatur)W.
1DeGenesi adlitteram
, PL.34,248(?). 2 Declaustro animae , PL.176,1172C-D: 'De
hoclibroquidam sapiens dixitquod'eiusorigo sitaeterna, etc.. . .'
3Anal. Post.II,19,1ioa 19-21 (translatioanonyma, ed.L. Minio-Paluello, Lat.IV2,Bruges-
Arist.
Paris195-3, P78): 'Ex experimento autem illudquodex omniquiescente universaliinanima,
unum preter multa,quodinomnibus unum inest illisidem, artis principium etscientie, sicirca
generationem quidem, siautem
artis, circaexistens, scientie'
.
4 Cfr.BoethiusinPorphyriumcommentariorum InPorph. Isag.II,ed.Brandt (C.S.E.L.48,Vienne 1906)
pp.220,12-221,2 (versioBoethii): 'Ingeneribus autem etspeciebus nonsesichabet. equeenim
estcommune unum genus omnium ensnecomnia eiusdem generis sunt secundum unum supremum
genus, quemadmodum dicitAristotelis,sedsintposita, quemadmodum inpraedicamentis,prima
decern genera quasiprima decern principia'. 5 Decoelo , A 271b 8-13: 'Siquidem qui
modicum fuerit
transgressus a veritatefitlonge plusdecies millies' (versio antiqua).
6 Inprooemio. Ed.crit.M.-D.Roland Gosselin (Bibi.Thomiste VIII),Paris1948.
Hl
12:01:28 PM
*-Sineigitur argiimentis procedendo contra terministasa, circaprimum principale hicb
incidunt quesitac : an universalia sint extra animam a parterei; ansintseparata a singu-
laribus velsintin singularibus ; andsintmateriae, formavel totum* compositum; an
sintcorporalia vel incorporalia ; an sinttantum quinqu.Similiter circasecundum:
primo, andecern predicamenta distinguuntur etquomodo ; anDeusponaturh inpredica-
mentosubstancie, sicutpluresymmo brevi teromnesterministe vel1nominales opinan-
tur;ansecundum predicamentum, scilicetquantitas nominat J~entitatem distinctamJ a
primok, sciliceta substancia ; anqualitas1 distinguatur a substancia etquantitatem. Etpre-
cipuequestioestde secunda et quarta11 speciebus ; anquartum predicamentum, scilicet
relacio,distinguatur a tribusprimis.Illisenimquestionibus, queprincipaliores0 huius
materie videntur, lucidepertractatis, etexdoctrina Aristotilis etaliorum doctissimorum
evidenter discussis, lucidum eritvidere, quodfructuosa etfidelis estsciencia antiquorum
et vituperabilis P~adinvencio novaPmodernorum. Hoc eciamQ stilopueriprioribus fig-
mentis involuti siver_veris principiis1" nondum eruditiad8 modicum4 veritatispreno-
minateu Dei favente graciamanuducentur vestigium.
Adhasvdubitaciones veredifficiles pluresterministe modosatisfaciliac puerili nituntur
responderew falsa
potiusx Empoidoclis quorundam et platonicorum quam doctissimi ac
illustrissimiAristotilisy, summi philosophorum principis2, dietaracionibus communibus
etschophisticisb defensantes, de quibusloquitur Philosophus Primo degenera cionetractatu
primocapitulo secundo0, dicens eosd esse de numero indoctorume, quoniam* ad pauca
respicientes de facili enunciante. Item apostolus sanctus Paulus ad Thymotheum quarto
dicit1: eritenimtempus11, cumsanam1 doctrinam nonsustinebunt, sedad suadesideria
coacervabunt sibimaistros prurientes auribus et a veri tatequidemavertent auditum,
adifabulas autemconvertentur.
Respondent enimnominales ad questiones dietasin hac forma.Ad primumk dicitur1
loquendo de universali predicamentali2 : Universale esttriplex, scilicetmentale, vocale
et scriptum. Primumm estconceptus inanimaexistens11, secundum estvox,tercium est
Tunc
scriptura. arguitur sic: universale est triplex, ergo universale est, dicentes conse-
quenciam0 essebonama proposicione de 'es tercioP adiacente ad'est9secundum adia-
cens,que consequncia licet materialiter bonaQ sit,r~quoniam includitr consequens
necessarium, tamen secundum mentem etintencionem eorum8 nonvidetur michi* digna
solucione11. DicitenimAristotiles Secundo Elencorum circafinem secundi capituli, quod
oracio,in quavestmanifestusw defectus in materia et in*forma, illaestvdignadespici.
Sic2estinproposito, igitur etc.Namarguendo de proposicione a_de'es tercioadia-
cente adproposicionem de'essecundob adiacente nonvaletconsequncia, utnonsequi-
tur: 'Socratesesthomo , ergoSocrates escfquoniam, utaitPorphirius, Socrates semper est
a"aideocontra modernos sineargumentis incidunt dubia seuquesita W.; bom . W.; cscilicet W.;
dvel.; eadd.aut W.1om.W.; ex utriusque (sic)W.; hponitur W.; 1siveW.; J-Jentitate
distincta.; kprima .; Quantitas W.; mqual itateW.; n3a W.; 0principalioribus .; p-pet
ventor novo.; qestW.; r_r viresin principiis .; 8 et .; 1 modum W.;ucorr. exprenomi-
nante; om.W.;v add.igitur W.; wresponderi W.; xpotus.;vAristoteles .; z principiisW.;
a add.prineipis.; bzophistice W.; cadd.etlibroelenchorum W.deasW.; ecorr. exinduetorum
W.etinduetarum .; quam.; * add.falsum W.; hom..; Jvanam W.; Jet .; kprimam W.;
1om.W.' mprimus .; nom.W.;0propositionem W.; ptercia .; om..; r"rcommuni con-
cludit.; 8rerum W.; 1om.W.; ucorr . exsoligione .; vquamW.; wmanifestis .; *om.W.;
ydebetW.; z SedsicW.; a_aesttercia adiacentem . ; abesttercio adiacente W.;b3a. ; com . .
1 2 Tim.4,3.- 2Cfr.Wilh.Ockham, Tractatusminor , ed.E. Buytaert, Francisc. Studies24(1964),
p. 56.
I32
12:01:28 PM
homoetracionalis, nontamen semper est,utnotum. Igitur oppositum contradictorium
consequentis potest stare cum antecedente ; quareconsequencia non valet.
Eciamain dictoargumento antecedens estfaisum,nisib loquantur0 grammaticaliter ; quod
sifecerint, nichiladpropositum. Eciamconclusiod secundum eosestfalsa.Dicuntenim:
oportete proposicionem affirmativam (fol.3ov) de inesseetdepresenti, cuiussubiectum
pro nullo supponit, essefalsam* ; sed conclusio eorums est huiusmodi ; falsa.Minor
igitur
patet,quia universale predicabile non supponit pro re ad extra, ut ipsi concedimi. Nech
supponit protermino vel conceptu, quodprobatur perAris totilemPrimo Periermenias
tractatu secundocapitulo secundo dicentem : rerum quedamuniversalia, quedamparti -
cularia;etimmediate1 posti diffinitkuniversale perpredican. Item sanctus Anshelmus1:
qui dicituniversalia esseterminos et nonformas rerum, illum1 nonmdyalecticum, sed
dyalectice hereticum appellamus. Itemarticulus Parisiensis2 excommunicato et con-
dempnatus, claredicens:humanitatem esseformam racionistantum11 et nonreierror
est0.IgiturP responsio eorumad primam questionem falsai.
Ad secundam questionem dicunt, suppositar prioridivisione, quod universalia8 vocalia
et scripta sunt4inrerum natura extraanimam, sedmentalia suntinanima. Adterciumu,
quoduniversaliav vocaliaet mentalia suntin singularibus, quiasuntaccidencia, scripta
veropossunt perse subsistere. Adquartumw, quoduniversalia vocaliaetscripta* sintv
forme accidentales et eciamquedamuniversalia scripta, sicutesseillosterminos : Jesus
Nazarenus RexIudeorum in sacramento altaris.Quedamverouniversalia scripta sunt
substancie, ut patetde aliisscripturis, et taliasuntcomposita ex materia et forma.
Quedamenimscripture, ut aiunt,suntlignumz, quedamlapis,quedamdomusa,ut
patet circa distinccionemb et Ad
figure figurati. quintumc dicunt, quoduniversalia men-
taliasintd incorporaba, vocalia vero et scriptae corporalia vocant, ut corpus estde genere
quantitatis. Ad sextum : sunttantum quinquuniversalia adsensum inproprium, idest
tantum quinqusunttermini specifice distincti, sedsimpliciter loquendosuntnumero
infinita apudnos. Ad aliamquestionem dicunt, quoddecernpredicamenta, que sunt
decerntermini, distinguuntur pereorummodosdicendi,qui suntipsitermini met,
hocest : predicamenta se ipsisdistinguuntur. Adaliamdicunt, quodDeusponiturinpre-
dicamento. Dixerunt enimquidam,utnarrat Porphirius: sumusenimh~nature racio-
nalis11
substancie1, utdii,sedmortale nobisadditum separat nosab illis.AdseptimumJ
dicunt, quodquedamquantitas estsubstanciak, quedamestqualitas, etquodomnissub-
stancia materialis estquantitas, et quodomniasuntad aliquid,1_cuius contradictorium
dicit1Aristo tilesQuarto Metaphisice contra similiter In
opinantes. quibusquidemrespon-
sionibusipsis,heum,multum dolendum11 est, quoniamcontradicunt0 virissanctisP,
a add.estW.; bnonW.; cloquitur W.; dadd.eorum .; eomnem W.; falsum B.; *om.W.'
hIgiturnecW.; 1inmente B.; Jom.W.; kelicit add. estB.; nom.W.; om.B.;
W.; 1illudB.; 111
W.; 8universale
PIdeoW.; i nullaB.; rpresupposita .; 1sintB.; utertiam W.; add.respondent
W.; vom.B.; wquartam W.; add.dicuntW.; xscripture
B.; ysuntW; zligne B.a DeusB.; bdis-
positionemW.; c corr.existam B.; quintamW.; dsuntW.; escriptura B.; radd.dicunt,quod
W.; 8respondent ; h~hcorr.
*W. exnaturas B.etW.; 1om.W.; i alias(?)
racionales B.; kadd.etquod
W.; 1-1quibus citW.; mseu.; ncondolendum
contradi W.; contradicit
.; psanctissimis
W.
1Epistola verbi
deincarnatione , OperaOmnia2 (ed.F. S. Schmitt,
Romae 1940),p. 9,21-22:illi
nostri
utique dialectici,
temporis immodialecticae quinonnisiflatum
haeretici, vocisputant
uni-
. . .' 2Chart.
essesubstantias
versales Univ. ed.cit.,p. 49.
Paris,,
133
12:01:28 PM
etexpertissimis,
solemnissimis
doctissimis, scilicet
Augustino, sanctoThome,Aristotili,
Alberto,Scoto,quiomneponunt universaliarealiaetpredicamenta entiaadistincta,
ut
eorumloycalibus,
patetclareinprocessibus phisicalibus, methaphisicalibusettheoloyca-
libus.Quibuseciampotestdici cumAristotile Primo degeneracione tractatusecundo
capituloprimo,b-quodcontradicuntb sensui,racionic, sibidipsis,etsineracione omnia
affirmant.Negantenimindictise magnitudinem et figuram nedum, sedomniasensibilia
communia, quesensuiapparentperfse,etsuntobiectaeorum adequata, quaremanifeste
contradicuntssensui.
Dicunteciamsolumterminos conceptus essehuniversalia et nonresetc.1.Et tarnen
dicuntquosdamterminos essescripturaset figuras, et illas scripturasquasdami esse
sicut
lapides, k_terminos in et esse
scriptosklapide quedam1 lignumm etceteris,
quesunt
veraenciarealia.Similiterdicuntsolumquinquesse11 universalia,quia solumsunt
quinqutermini,et tarneninfinita etea omniaessePterminos.
esse0universalia
Iam(fol.3ir) patet,quomodoQ sibiipsisclarecontradicunt, et quiasemper dicuntde
terminis,quipuread placitumsunt secundum illud: sicut volo, siciubeo,sitpro racione
voluntas,ideoqueomniasineracioneaffirmant. Quapropter secundum Aristotilem,
Octavo merito
Phisicorum1, iliafigmenta
<dicta)r velfigmentis similia enuncupanturs.
12:01:28 PM
citer;sedessehocest,ergoessecommune est,quodestesseauniversale1. Maiorfiin-
daturin loco0a partein modumd ad suumtotum.Sedminoreme docetexperiencia et
ideononegetostensione'. &_Ad intellectum Octavo Phisicorumt advertendum tarnen est,
quodlicethiisracionibus etquampluribush testimoniis certum
Aristotilis, estuniversale
esse,non1tarnen estperparticipacionem, sicutsingulare, sedi-perinfluenciam forma-
lem.)k_etideo,quiaesseperinfluxum formalek secundum racionem pocius
intelligendi
fieriquamessedicitur. lindedicitBoecius1 : essesiveuniversale quodestesseetnonens
secundum Aristotilem Septimo , nonpropriedicitur
Metaphisice esse,sed nondum esse,
quoddsignt1 perpreteri tumm imperfectum 'erat'11,dicendo,quodquideratessevel
aliquid0eratesse
, idestessequoderatquidvelaliquidP, ex quo<lnonsequitur essesimpli-
Nonenimvaletconsequncia:
citer1*. hocestesses_quod eratquid,ergoestesse8,sed
pocius:ergoest essequod1nondum est. U-Iuxta illamproposicionem Boeciiinsuis
Ebdomatibus2: est
quod participt formam essendi, utsit; ipsumveroessenondum estu.
Ex hocsurgit modusdicendiv antiquorum, quo affirmant universaleesse quo est,et non
proprie quodest,quiaomnequodest,unumnumero est,et singulare w~est,secundum
Boecium ubisupraw.3
Quodautemuniversale sitensextraanimam patetsic. QuiadicitPhilosophus in Ante-
, quodeorumque suntx,quedamdicuntur
predicamentis de subiectoy~etnonsuntin
subiecto, et quedamdicuntur de subiecto et suntin subiectoy, universalia2
intelligens
degenere accidentisa,ergo universaliasunt de numero eorumque sunt.Sedquecumque
sic denominan turessesimpliciter, suntextraanimam, utpatetperPhilosophum Primo
Priorumy ubinegatistamconsequenciam Aristomines: est,ergoipseest,
intelligibilisb
c_ergo isteestc,quiaesseinanimaestessesecundum quid,uthabetur Octavo ,
Topicorum
TercioDe anima , SecundoPeriermineaset Sexto Metaphisice.Preterea. Universaleestresetd
aliquidextraanimam, ergouniversale est. Tale maiorpatetper Philosophum Primo
inilladivisione
Periermineas rerum:alieuniversales, alieparticulares. Minoresteiusdem
Sexto , ubivult,quodenciaracionis,
Metaphisice que suntein anima,suntintenciones et
nonsuntveraenciavelres.Preterea. DicitPhilosophus PrimoPriorm , quoddicideomni
estidemcumesse intoto,intelligens per illudtotumuniversale universaliter*
sump-
tum,quod oriturab universali in aptitudine, quod est (fol.31v) inhre eo, quod
1Ubi?
2 Quomodo
substantiae
bonaesint
, PL64,1311B: 'Diversum estesseetidquodest:ipsum enimesse
nondum est;atveroquodest,accepta essendiforma, estatqueconsistit.Quodest,participare
aliquo sedipsum
potest: essenullo modo aliquo . -3Ibid
participt' ., C: 'Omnequodest,participt
eo quodestesse,utsit:alioveroparticipai,
utaliquid sit:ac perhoc,idquodest,participt
eo
quodestesse,utsit;estvero, utparticipetalioquolibet.Omnesimplex, etidquod
essesuum,
estunum Omni
habet. composito aliudestesse,aliudipsum esse'.
US
12:01:28 PM
intellectusfaciensuniversalitatem in actunonvaditin actum,nisiaipse sitbmotus
obiectivea re,utpatetTercio Deanima etNono Metaphisice.Item.DicitPhilosophus Trimo
PosteriorumcontraPlatonem, quod universale prdicat unam nturm singularium. Sed
unanatura singularium estextraanimam eo,quodlapisnonestinanima, sedspecies eiusc,
ut diciturTercio De anima.Item.DicitPhilosophus Primo Celi, quodomnetotumet
perfectum idem sunt.Sed totalitas etd perfeccio sunt extra animam, ergoe<et>omneitas.
Seduniversale estomne,ergouniversale eritextraanimam'.Item.Ineodemdicit,quod
forma celiex aptitudine suematerie quamhabetextraanimam, potestinveniri inpluri-
bus,licetprohibeatur esseinmultispropter totalitatemsuematerie, ergoidemhquod
prius.Item.DiciturSecundo Celiet1Octavo Phisicorum, Secundo Degeneraciones SecundoDe
anima et Duodecimo Metaphisiceconcorditer, quodad hocordinatur perpetuitas celestium
motuum generacioniset corrupcionis, ut saivareturessedivinum seuspecies.Sed tale
esseestuniversale extraanimam, ex quosalvatur per accidens et passiones natureextra
animam existentes,ergo etc. Et si quisiplura discurrat per seriemk textuum Aristotilis,
ubi loquiturde universali, noninvenerit1 quidpiam huicm sentencie contrarium, sed
consonum cuiquam. Verum esttarnen, quoddicitAristotiles Primo Deanima , sicuteciam
concorditer Gelbertus
profitentur11 Porritanuset Temistius1, quodomne0universale aut
nichilestautposterius est,quodnonestintelligendum de universalinatura,quoniam illa
utiqueestextraanimam, sicutsatistestimonio Aristotiles
ostensum est.IlludPintelligitur
de actuuniversalis, quemconfert intencionibus intellectusagens,sicutvultAverrois,
quod intellectusagensagit^ universalitatem in rebus.
Iamresttprobare,quod universale nonsitrseparatum a singularibus, sicutaiunt
et-
Platonici, quod non est omnino abstractum velut communis conceptus et intencio
t_seunodo1- singularium,sicut dicunt moderni. Nam siesset velud
separatum, ydeau perse
subsistensutvydeale paradigma wseusimilitudoxymaginum, y"adquoddatorv formarum
respiciensex eis tamquam ex quibusdam z_traducitz
sigillis, ymaginem a_quam ina
singularibusinprimuntb inc similitudinem ydearum, d-sicuta sigilloarticuli
vestigiacon-
forma reprimuntur cere,perquevestigia illaceradicitur participare sicutdicunt
sigillo0,
Platonici.
Sequiturprimoe,secundum Philosophum Primo Posteriorum, quod universalia essent
monstra ad demonstracionem ex
inepta', quo demonstracio est ex universalibus,auts
predicaturh dandoeisesse,nomenet racionem.
de singularibus Sedtalesydee,cumnon
a non.; bsuntW.; c lapidis W.; dom.W.;com.B.; 1om.W.'nature W.; hadd.infertur
W.;
1om.W.;i aliquis W.; kseriesW.; 1inveniat W.; mhanc.; ncorr.
exprovitere W.;
B.; profitetur
animal W.; restW.; 8dicunt
B.; pSedilludW.; facit W.; t_tom.W.; uom. B.; vom.B.; wpara-
tina(sic).; xom..; y~yscripsi;coli.Heym. a CampoTract. Problem,quidicitur;om.adB.et
W.'dicitur .; daturW.; z~z et ut sic . etW.; traducit , coll.Heym.
scripsi a Campo Tract.
Problem,quidicitur;a-aom.W.; bimpriment W.; csecundum W.; d_dsicutinsigillo illa
vestigia
ceradicitur similitudinem
participare W.; eom.W.;rincepta
sigilli .; *queW.; hpredicantur
W.
1Themistius, eorum
Paraphrasis quaedeanimaAristotelis
, lib.primus:Genus quidem enim conceptus
summatim
estsinehypostasi extenui
collectus singularium similitudine
etautomnino nihil estgenus
autmulto singularibus,
posterius autem
species naturaquaedam vultesseetforma. . .' (ed.G.Ver-
beke;trad,deGuill.deMoerbeke;Paris-Louvain
19^7,p. 8-9,lignesii-i.
Cfr.Gilb.Porr. Librum
inBoecii Euticben
contra ' Genus
etNestorium: nichil
vero aliud
Expositio putan-
dumestnisisubsistentiarum
secundum totamearumproprietatem exrebus secundum speciessuas
similitudine
differentibus comparata ed.N. M. Hring,
collectio'. Thecommentaries onBoethiusby
ofPoitiers
Gilbert 1966,p. 312,119(= PL64,1389D).
, Toronto,
I36
12:01:28 PM
insinta_perinformacionema, et predicari sumitur ab inesse,nonpossunt de pluribus
singularibus predicarib plusquamsigillum de cera sigillata; quo autem modo sigillum
forisexistensdiceretur decera,c-tamen nullaforma impressa cere0,posset inrectopredi-
caride eademdcerae.lindepatetperPhilosophum Septimo Phisicorum dicentem, quod
hecfestracioquareinquarta nonestmotus, *motus' debet
speciequalitatis quiaterminus
predicari de mobili.Sedforma velcircahocaliquidconstans figuranonpotestpredicari
de eo, cuiusest,ergoetc.
Sequitursecundo, quoduniversale haberet actumsueuniversali tatisextraanimam, qui
actusestsalvaeius(fol.32r)realiet actualicommunicabilitate communicari pluribus
particularibus11tempore, locoet subiecto diversis,quodsoliDeo convenit, et percon-
sequens universalehocmodonichilest.Sedsi ponatur1 essesecundum actumiliumsue
communicabilitatisi, tuncposterius estin animaabstrahente ipsumk a singularibus, sicut
patet Primo De anima .
Sequitur tercio,quod1universale essetsingulare et per consequens nec scibile01 nec
sciencie principium primum. Patet,quiaomnesubsistens perse estsingulare. Seduni-
versale platonicum esthuiusmodi, ergoetc11. Secundum patet,quiaomneuniversale est
hicet nuncet aliis0accidentibus individuantibus circumscriptum, quePabstrahit intel-
lects. Hec estracioPhilosophi Septimo Metaphisice, ubiadditiuxtaillamposicionem,
quod essetplurium discretorum numero natura una,quodestimpossibile. Sequeretur
eciam,quodnullum essetuniversale inessendo, sedsolumincausando. Etsicnichilesset
commune! permodumessendiin pluribus, sed solumpermodumessendiad multa.
Si enimessetuniversale dumtaxat r_quid abstractumr inanima, sicutquidamconceptus8
in animaet tenuissimilitudo singularium, ut dicunt moderni, sequitur primofalsitas
istius*dictiPhilosophi Primo Posteriorum dicentis, quodscienciaestuniversalium perse
inherencium, et ex quo necessitas et perseitas suntcondiciones rerum, quashabent ab
ordineet potencia suarum causarum, ut dicitur Quinto Metaphisice. Nulla enim sciencia
sicessetrealis,sedomnisu sermocinalis, ex quo scienciedenominantur a suissubiectis,
Primo Posteriorum
, etnonsecarenturv quemadmodumw res,dequibus sunt, utasserit Philo-
sophusTercio De anima , sedpociusdistinguerentur iuxtadiffrencias modorum conci-
piendi.Etsicinaneessetdictum Philosophi Tercio Deanima etSexto Metaphisice, ubi*con-
formiterdicit,quodcomposicio etdivisioinintellectu causata estab aptitudine compo-
etdivisibilitatis
nibilitatis inre. EtSecundo Metaphisice , ubidicit,quodunumquodque sic
se habetad veritatem, sicutse habetad entitatem. Et Tercio eiusdem , quodeademsunt
principia v-essendi et cognoscendiv. Et utad omniadicamz:dicentes* taliterbnonsunt
professores0 peripatetice veritatisd, cuiusarchidoctor et princeps fuitAris totiles,sed
suntepicurilitteralese sequentes condempnatam parisius occanicamS discoliam cum
coUegiis suis,h_scilicet Biridani et Marsiliih, qui Occan anglicus1 fuitemulator paterna-
rumtradicionum etnoninsecutor Aristotilisetaliorum antiquorum, quicumAristotilis
consorcioneJ nonacquiescunt. Ideocumilliset quibusdamk aliisin scienciaAristotilis
recusamus disputare.
Nuncrestt probare, quoduniversalia sintinsingularibus. Primosic1.Universalia sunt,
a_aformatur B.; badd.et.; c~com.W.; dom.W.; e ceroW.; fqueW.; s add.de.; hsingu-
laribusW.; 1 ponitur W.; Jcommunitatis W.; kexinde W.; 1add.si W.; mfabile W.; nom.W.;
ceteris
W.; pquemW.; om.W.;r_r om.W.; 8add.estW.; i om.W.;uom.W.;ysecantur W.;
wadd.etW.; xveroB.; v~vquesunt cognoscendi etessendi W.; zcott. exdictum B.etdictaW.;
exdicensB.etW.;bom.B.; cprocessores
*corr. B.; d virtutis W.; elitteram W.; f parisiensis
W.; acconnotatam B.; add.etB.; h-hom.W.;1angelicus B.; i conseccionem .; kquibus .;
i om.W.
137
12:01:28 PM
et nontantum inanima necextraanimam, separata a singularibus, utnuncprobatum est,
ergoa~suntin singularibus. Secundo sicb.Universalia suntforme rerum dantesesse,no-
menet racionem singularibus, uthabetur primo
Vigiliti c DeanimalibusA utepatetinductive,
de* singulis.Humanitas enim&, equineitash, corporei tas1-etsic de aliisisuntforme
dantesesse toti, quia homoesthumanitate homo,et*equusequineitatek equusetc.
Sedomnisforma tociusestuniversale secundum sue
aptitudinem essencie, habeat cum
racionem tocius1_etevidens1 secundum preallegata111. Terciosic. NamnutvultPorphi-
riusmanifeste in capitulode specie,quodspeciesesttotumet pars,(pars)quidam0
subiectivagenerisP ettotumaliisQ, scilicetindividuis ; vulteciam,quodgenus assimiletur
principio generacionis, scilicetprimo inr hoc, s_quod est essenciale principium (fol.
32v)specierum, et speciespulchritudini seuforme, inhoc(quod)estforma(formata)
differenciisintrinsecis seu essencieterminis8. Vulteciaminsuper,quod diffrencia1
caretuintensionev et remissione, ex eo quodw-nominat essesubstanciew, quodestindi-
et quodspeciesestesserei,cuiuspartes
visibile, suntgenusetdiffrencia. *~Quarto sic*.
De proprio, quodestnatura inherens, qui acciditomnisolivet semper, subiungens de
accidente, quod adest et abest,id est contingenter ita
inest, quod tota litterade univer-
salibusPorphirii estpienade rebus.Indesicz.Quodaestbessevelinesse,estin illis,
quorum estessevelquibusinheret. Universalia0 sunthuiusmodi, ergoetcetera.Minor
patetinductive. Namgenus,species,diffrencia suntessereisingularis, utpatetex iam
dietis,et proprium0 et accidenssuntresinherentes eisdeme, ergo etc.. Quintosie.
Quecumque se sichabent, quodhdestrueto unodestrui turet reliquum ineodem,illud
reliquum estin eo iuxtaregulam: destruetis nobisdestruentur ea, que in nobissunt.
Seddestruetis singularibus est
impossibile aliquid universalium remanere, utdiciturin
. Sextosic1.NamdicitPhilosophus
Predicamentis Primoi Topicorum, quodgenusetdiffren-
cia substantialiter insunthiis,de quibuspredicantur, eo quodkpredicari sumiturab
inesse.Proprium vero1 etaccidensaccidentaliter insunt et,utad omnedicam,ubicum-
quede universali loquitur, diffinitmipsumsemper peressein. Etlicetloycasitnsciencia
racionalis,tamen ad eliciendum errores opinancium : universale 0_est solum0 quidfabri-
catumab intellectu, invoceloquiturP semper realiter Q-dicendo : animala predicatur de
homine. Etquodsicsehabetomnino inveri tateetfalsitate, sicutresadessevelnonesse.
Etquoduniversale diciturralicui8automniautnulliinesse,etcetera4.
Modocontingit bene dubitare,cumomnequod sit in singularibus, sit materia aut
formaU_que estendelchia et actusmaterie, auttotumesse,an universale sitin genere
alicuiushorum.Et si queratur:quidsit?dico,quoduniversale nec est materia nec
formau partismaterie proporcionata, nec eciamhocaliquidcompositum ex utrisquev,
sedestesseseuquiditas velwforma tocius,x_queformat totum compositum*, etforma-
litereciamesseparticipai.
i38
12:01:28 PM
Primm patetperAristotilem Septimo Metaphisice, ubidicit,quodnecmateria necpars
materialisa suntde veritateb essencie et quiditatis ; seduniversale estformalis substancia
seuessencia singularium,utpatetineodem;ergouniversale nonestmateria. Probacioc.
Universale estunumin multis, nondivisum in illissecundum essenciam, sed tantum
secundum esseet potestatem, utvoluntd Aristotiles et Porphirius. [Heym. a Campo1 in
Tract.Problem . legit: "Sedmateria substantialiter dividituret sic divisain singularibus
numeratur, alioquincuiuslibet specieiessetnisiunumsubiectum singulrem, cumdicat
Philosophus Primo celiet XII. Metaphjsice quod ab hoc celumestunumquia estex
materia suatota.Preterea. Omneindividuum estex speciesuatotasednonexmateria
suatota,utclaretetc."]utclaretinhiisque ab uniusspecieipluralitatee individuorum
aguntur; ergouniversale nonest materia.Maiorest Aristotilis; minorest omnium
loycorum* dicencium, quodspeciesesttotumh esseindividuorum, salvata in quolibet
secundum essenciam et potestatem. Item.Materiaest principium individuacionis et
sensibilis
cognicionis1, cum sit,qua est hoc aliquid ens et apparens, ut habetur Duodecimo
. Seduniversale
Metaphisice estprincipium communicabilitatisJ etagnicionisk inte 1leetus,
iuxtaillud: universale est,dumintelligitur, singulare verodumsensitur1, igiturm idem,
quodprius.Item.Universalia suntperpetuaet incorruptibilia, Primo Posteriorum; sed
materia estradixcontingencie et corruptibilitatis, Sexto Metaphisice et Secundo Degenera-
tone;n-ergo etc.n.
Dico eciam,quoduniversale0 nonestPformai partis.Tumprimo, quiaforma partis est
particularis tantum corruptibilisr in uno singulari. Tum secundo, quia forma parts dat
essetantum, et nonnomen, que omniadatuniversale, et ideononpredicatur de toto,
utpreallegatum est8ex t_Decimo et Sexto4 Tum
Metaphisice. tercio,(fol.33 quiaforma r)
partisest elementaliteru concurrens ad constitucionem compositi v, ut habetur Primo
; sedparsnonpredicatur
Phisicorum w_de eow,cuiusestpars,Quarto Topicorum ; ergoforma
partisnonestpredicabilis. Indesic.Omneuniversale estpredicabile deprima substancia,
uthabetur inAntepredicamentis ; ergoforma partsnon est universalis,quiaSeptimo Meta-
phisicecircafinemvultPhilosophus, quod preter*elementa tociusoportetponere
aliquidaliumundefluitessetociusformaliter; sed hoc vocatum estuniversale; ergo
etceteris.
Dicoeciam,quoduniversale nonesttotumcompositum, quiaidemvestsynolon etcom-
positum secundum Philosophum Tertioet Septimo Metaphisice: universale nonestsynolon,
ergonon2compositum. Maiorpatetex racionenominis, quia 'synolon' dicitur quasi
simultotum a 'sin'*,idbestcon,et 'oon: totum, quasi simulc totum.d_Item. Universale est
naturacommunicabilis ; sed quodlibetcompositum est singulare et hoc aliquid,ut
volunt Philosophus et Boeciusd. Item.Universale estprincipium artisetsciencie, Primo
Posteriorium et Primo Metaphisice ; sed omne universale est in genere forme et actus,
OctavoEiusdem; e_ergo universale estforma et nontotumcompositum. Item._Omne
totum compositum estperse terminus faccionis et generacionis, Septimo Metaphisice ;
seduniversale nonestterminus faccionis per se, sed ex consequenti et peraccidenss,
ut vultGilbertus Porritanush et Aristotiles Primo et Septimo Metaphisice; ergononest
compositum. Item.Totumcompositum est illudquod recipitesseet predicacionem
a naturalis
.; bimitate .; c Probatur W.; dvult .; einplural itatem.; locorum .; *om..;
hcausa.; 1om..; i communitatis W.; kcognicionis W.; 1sciret .; m om.W.;add.ergo.;
n-nom.W.; 0 universalia W.; &suntW.; * forme W.; r reperibilis W.; 8om..; t_t10W.;
uelementalis .; vsupposit W.; w_w deo.; xom.W.; vnon.; 2add.estW.; a inW.; bquod
W.; com.W.'d-dom.W.'e_eom.W.'r-f om..; s consequens W.; hom.B.
1Lectionimss.B.etW.quaecorruptior sit,lectioHeymerici praeferendaest.
I39
12:01:28 PM
universalis; sed subiectum nonestpredicatimi, Primo Phisicorumy cumpriusbsit eo,
nec participans potestesseparticipatum respectu eiusdemc;ergoetcA Item.Omne
compositum estcorruptibile, uthabetauctorLibricausarum1; seduniversale estincorrup-
tible, Primo Posteriorum ; ergorelinquitur ex predictis quoduniversale nonestmateria,
nequeforma partis, nectotumcompositum.
Dicoe,quod universale estessesiveforma tocius,resultans inscomposito ex unione
potencie etactus siveh materie et forme partis unione, in qua illapotencia et actus unius
existencie conveniunt ad esse,de qua loquitur Philosophus Septimo Metaphisice , 1_cum
dicit1: partesdivisionis, que suntactuset potencieintrinsece continentes ipsam,non
essemateriales Jk~sedformalesk tantum, nominibus generis etdifferenciis signifcatas; et
Octavo Eiusdem , ubidicitactumdepotencia predican etpotenciam esseeandem quodam-
modoactuisibi proporcionabili, que non possuntintelligi de potenciasubiectiva
ex
materie, quo illa potencia1 cum forma constituit singulare et hoc aliquid,sed de
potencia formali formabili111 in
derelicta11 materia ex essencia forme stantis subinfluencia
universalisagentis. Sicutenimex0-substancia materie et essenciaformeP rsultat sub-
stanciacomposita, que dicitur hocaliquid,itaexQesseformali formabili1, et essefor-
mante forme rsultat in8talicomposito esseformtm *~etperfectum, utestproporcio-
naos*actustocius.Etideodicitur forma tocius, queest11 exaptitudine
universalis essencie
sue,nonsolumreperte in hoc composito, sed eciamin aliissimilem componibilitatis
analogiam habentibus. Hecvenimdicitur quiditas, substancia, essencia seunatura secun-
dumdiversa, que sibi accidunt. Sicutwenim se habet paries confusis* pictorisy z~lineis
prefiguratis2 ad ymagines determinatas ex illislineisconfusis formandas1, ita0potencia
d_insuecreacionis exordiod estoccultiseformarum essenciisformaliter confusa, que*ad
essespecieideterminate* prodeunth post contactum1 formativm infrioris agentis.
Pariformiterk confusio picturarum per actumpictorisdeterminate1 et particularis
invencionism venitn ad esseperfectum. ExillaergopreiacenteP (fol.33v)formali poten-
cia latente^ in materia et actuformativo generantis particularis,rsultat in composito
esseformtm, quodocculteperracionem resolvi turinesseformale formabile1*, nomine
generis significatum, etinesse8formale formans, quod4nominediffrencie significatur2.
Ex quo sciturqualiternaturaocculteoperatur in universalibus, iuxtatestimonium
Gilberti Porretanis. Ex dictisu patet universalia non esse corporalia, sedv~incorporales
naturasiPrimosic: omneuniversale quadruplex habetesse,scilicetydealeet inwin-
tellectu primecause,cuiusestquedamexemplairs* species,quomodoloquitur de ipso
Aristotiles Septimo Metaphisice , y-cum dicity: domum ab extra fieria domo ab intra,
W.; toprimus
a predicatio .; ceodem .; dom.W.; eaddergoW.; 1om.W.; *exW.; hsicutW.;
1-1om.W.; Jnaturales.; k_k om..; 1om..; mom.W.; ndelicta .; 0om..; p-pmateria
sub-
stancie
etessencieforma W.; 1quodW.; rom.W.;8exW.; t-tom.W. ; uom..; yom..; wadd.
enim W.; xconfususW.; vvictoriarum B.; z_zom.W.; a corr.
exymaginem .etW.; bcotr.exfor-
mandis. etW.; cista.; d_dcorr.exinsuacreacione exordium .; estsuacreacionis
exordium
W.; eoccultiusW.; quod.; determinata W.; hprodunt B.; 1contractum W.; 1inferiorum
W.; kadd.ut^.j1 determonato W.; mintencionis W.; nveludW.; 0 ilioW.; pcorr. expreia-
centi. etW.;*corr. exlatenti. et W.; r om. W.; 8 racione W.; 1ut W.; predictis W.;
v"vincorporaba W.; wom..; xexemplrm W.; om.W.
12:01:28 PM
idestydealea exemploexistente15 in mentepracticaartifcis, eteandem dicitcspeciem
esseseuquiditatem ydealemd habitus et privacionis. Secundo modo esse universalisest
intellectualee tantumet formale, sicutfestluminis corporalis et influxush ipsiusa
simpliciemanacione a sole; et esseforme1 artificialis
in spiritu vehente ipsumad organa
seuverius inlumineintellectus practicprocedentek adformacionem spiritusymagina-
cioniset organorum, de quo esseuniversalis loquitur Philosophus1, Primo Posteriorum
,
cumdicituniversalia essemsempiterna etincorruptibilia eteciam11 eorum, quesemper et
frequenter fiunt. Et Porphyrius dicit0 : siveSocratesP sitsivenonsit,semper homoest
Q-racionalis etrisibilis^. Etrin Phisicis cum
Aristotilis, dicit,quodforma, queconstituit
in natura speciem, estquiddivinum, optimum, manens perpetuum et indissolutum in
suaessencia, et aptitudinem dandipluribus esse,s~quamquam totalitas8materie hanc*
aptitudinem inhiisque suntex materia suatotaab actuprohibeat, etuinNono Metaphi-
, ubidicitactumprecedere
sice potenciamv natura et causalitate,intelligens peractum
formam prehabentem essenecessarium etsempi ternum ingenere velinspecie.Tercium
estuniversalis formale et formtm in singularibus repertum iuxtapriusw expositum
modum, de quo loquitur Gilbertus Porritanus1, cumdicitformam essecomposicioni*
consequentemv, et resultare ex unionematerie et forme.Et Philosophus, Primo Phisi-
corum, cumdicituniversale essenocius2 apudsensuma, quamsingulare, et alibi,cum
dicitsensum^ esseuniversalium, sentire verocparticularium2. Etubiprius allegatum estd,
quod universale generatur perconsequens, et destructis primis substanciis impossibile
estaliquide aliorumf remanere*, idestretiere existenciam localemettemporalem, ut
ibihpriusallegatum est,universale esttotumet perfectum et omne,etc. Quartum est
esse1universalis inintellectu abstrahente ipsuma contagioneJ materie perresolucionem
ipsiusin simplicem intencionemk, que estessencialis similitudo omni singularium, de
quo loquitur Philosophus, Primo Posteriorum , cumdicituniversalia essenociorain in-
tellectu,et Primo De anima , cumdicit,quodaut1universale nichilestautposterius est,
et ubidicitintellectum esseuniversalium, sensum veroparticularium, et ubidicituni-
versalegenerari inanimam perviamsensus,memorie etexperimenti, Primo et Secundo
Posteriorum etPrimo Metaphisice , ubidicit,quoduniversale estunuminmultis, predicabile
autem11 quomodolibet in formakathegorie et predicacionis ordinabile. De universale
primomodolocutaestscolaplatonicorum, 0-deeodemterciomodo0 scolaepicurorum,
P-quarto modoPscolamodernorum^ nominalium. Seddehiissecundo modoperscrutata
estscolaperipateticorum, quorumr princeps (fol.34.r)duxfuitegregius
et Aristotiles,
cuiusperfectissima doctrina est8in hac materia,et perconsequens in omnimateria
sciendi,ex quoomnissciencia estuniversalium, utdicunt pariterplatonici etperipate-
tici.Ex hiisigitur sic arguitur*: quodlibet horumu estincorporalev, ergoincorporaba
suntuniversalia. Consequncia tenetw-perlocumw a sufficientidivisione*. Antecedens
a ydeale b
W. ; existentis c
W.; om.W.; ydeale d e
.; intellectualem 1
W.; etsicW.; om.W.
hinfluxuW.; 1formale W.; Jperactici .; kposite W.; 1AristotelesW.; mom.B. ; nom.B.; om.
B.; Pforma W.; add.animal B.; om.W.; retigitur W.; 8-8tamquam rationalis
B.; totalitas
corr.
ex rationalitasW (rlitas-tolitas) ; t habeat B.; u sed W.; v potencia B.; wadd.prius.; x
posicioni.; v contingens W.; z novus.; a speciem W.; bspeciem W.;cadd.singularium
siveW.; dom..; e add.est.; 'eorumW.; * om.W.' h om.W.; 1 om.W.' j regionem .;
kintransicionem W.; 1animal.; mecclesia.; naut 0_0detertia W.; p~pdequarta W.;
qom.W.; r cuiusW.; 3 om.B.; larguunt?.; ueorum W.'vcorruptibile W.; w_waloco W.;
*divisioni
.
1Libersexprincipiorum, I, 1. Arist. lat.I, 6-7ed. L. Minio-Paluello, Bruges-Paris1966,p. 35:
'formaveroestcompositioni contingens'. 2Videtarnen infra. 3 Videsupra, p. 130.
4
12:01:28 PM
patetinductive, namesseydealea estesseforme simpliciter fluentis, nedum abcontagione
materie contactumc. Eteciamesseabstractumd inanima.Sedomniaistaessesuntpenitus
immaterialia, quareeeciam*incorporalia, ex quo dimensiones suntmaterie.Quare
secundum Commentatorem et Aristotilem, Octavo Phisicorum, ubi ex incorporalitates
primimotoris concludit eiusimmaterialitatem11 seuintellectualem naturam, et similiter1
inDuodecimo Metaphisicei, ex immobilitatek primi principii1immaterialitatem etpercon-
sequens incorporalitatem. Et idem vult Philosophus, Primo Periermenias, cum dicit:
universaleestmpotestate sensibile11corpus, numquam separatum0 a morpheisP etQpassio-
nibus.Similiter inPrimo etDuodecimo Metaphisice , ubi r_principium substancie1"corporee
ponit materiam et non naturam simplicem. Ideo universale ante remydealiter pre-
existens8,et universaleanteremnatura et racionis ordine,et universale postremsunt
incorporalia.Sedquodeciamsitinuniversali inrepatet,quiaillud* necuestmateria nec
forma partisnec totum compositum ex ut
illis, visum est,sed esse formale resultans ex
unioneformali materie cumforma iuxtadictum modm. Secus autemestde totocom-
posito,quodrsultat exdementali unione materie corporee et forme eivproporcionate.
Et ideosicutw includitin suasubstancia substanciam materie, itaet corporalitatem sub-
stancialiter
includit, quamobremx substanciav equivocez dicitur de composito et univer-
sali,ut diciturSeptimo Metaphisice. Ex hiisevidensesta,quodaliterdicitur universale
incorporeum et punctus. Namuniversale dicitur incorporeum disparate et quemadmo-
dum(= (quodammodo) ?) contrarie, punctus veronegative1*. Sednonestpretermitten-
dum,quodmuitos movet, quomodo corporeitas0 de generesubstancie etcorpus degenere
quanti quesuntuniversalia,
tatisd, possunt absolvi a corporalitatee, quiarevera f~hoc modo,
secundum' quoduniversalia suntincorporalia, possunt essede naturacompositorum
substancialivelsaccidentali composicione. Et sic utiquecorporeitas ab eisnonpotest11
absolvi.Possunt eciamessenomina universalium quiditatum, et sicincorporea manent,
eo quodmateriam <ex)cludunti secundum modum predictum.
J~ExhocJ apparet, quomodo differunt theoricek sivespeculative sciencie.Theoria1 enim
primi"1 universalis estn theologica; theoria secunda est metaphisica0, scilicetprimaP
philosophia; theoria*!terciaestrphisicaet mathematica; theoria8 quartauniversalis
estloycacommuniter dieta.De primosollicitus fuit4Plato, et ideo dicitur a Boecio
divinus,et theologizans a beatoAugustino. De secundoet terciofuitsollicitus in pre-
locis
allegatis Aristotiles.De quarto similiter11 fuit sollicitusin loyca, quamv, tamquam
obumbraculumw theoriarum precedencium, amplexi* suntepicurii moderni sivenomi-
nales,velantes etv obnubilantes z_per illam meretriculam loquacem et cecamz omnium
aliarum theoreticarum principia sic,quiaain to_nulla aliascienciab aliudsapiunt quam
a ydealem W.; bom.W.; ctactum W.; dsubstratum .; equorum W.; { add.non.; 8 corpo-
.; hmaterialitatem
rabilitate .; 1add.concludit W.; 1add.et W.; k mobilitate W.; 1 add.con-
cluditW.; m esseW. ; nsensuale W. ; 0 corr.exseparataB. etW.; pnerveisW.; i W.; r_r
ora. super
W.; 8existens W.; *add.est.; unonW.;vom.W.;* sic W.; x quam rem.; vsubstanciam .;
.; a om..; bnegativa
z illeg. .; com.W.; d qualitatis .; e corporabilitateW.; t~tsecundum
hune modum W.; etW.; hposset .; 1includunt. etW.;i-ietsic W.; k theologie W.; 1the-
ologiaW. ; corr.ex Theorie .; m primo W. ; nom..; metaphisiceW.; pprimo W.; theologia
W.; r om..; 9theologia W.; 1eratW.; "simileW.;vom.B.' wadumbraculum W.; *ampiexa
W.; ysiveW.; z~zscripsi ; coll.Heym. a Campo Tract.Problem,quidicitur;perillam macebam
loquacem etrerum .; parvam mrculam loquacem etresW.; a quodW.; b_b ullam aliamscien-
ciam.
142
12:01:28 PM
sophisticalem garritum. Utinam, quiadhuccecibsunt,perchecdocumenta velint redire
ad scienciam peripateticorum, que est sciencia veritatis.
Finaliter,quodtantum quinqu suntuniversalia, enodeturd. Ex premissis e_enim patete,
quoduniversale estunum inmultis peraptitudinem dandiesse,et (fol.34V)estdemultis
peraptitudinem dandinomen, quiaomneuniversale estprincipium essendi etnominandi
suainferiora; autergo<dat)essesubstancale autaccidentale.
Si primm, hocesttriplex* : autdat11 "esseformale formabile, sic estgenus ; autesse
formale formans, sic est diffrencia; authesseformale formtm, et sic est1species1.
Que enimsuntdiffrencie ipsiusessesubstancialis, utprevisumi est.Quorumprimum
est essekpotencie1 formalis; secundum est<esse>actustalipotencieproporcionatus ;
terciumestessetociusex unionehorum resultans. Primum fluit
ab essencia forme non
existentishocaliquidinactusedin potencia confusa et indistinctam, utdicitur11 Octavo
Metaphisice.Secundum fluit ab eadem essencia in materia iam proporcionata et stante sub
actucausecomponentis0 ipsiusforme. Tercium fluitabeademessencia intotocomposito
exmateria etforma inmateria. Etideosicutesseformtm incomposito etesseformans
illudPsuntuniusQ communicabilitatis, sed esse formale communius estet confusiusr,
ideohorum trium universalium iaminductorum8 diffrenciaet specieseque4communia
suntu, sedgenusexceditipsa. Ex quo consurgit, quodgenusnonsalvatur in unaspecie
totaliter secundum potestatem v_sueformalisv communicabilitatis, sed secundum
potestatem, quamnominat diferenciaw constituens talemspeciem.
Si verotaledatesse*accidentale, hocestduplici ter:autenimilludesseacrdi tvspeciei;
autindividuo. Primum2 estproprium etasecundumb estaccidens.
Etnonpotest daritercium, quodaccidit generi, eo quodaccidens advenit entiperfecto et
completo, quale non est genus eque intra eque extra.Ideoque0 nichil accidit ei ^se-
cundum rem,sedsecundum racionem tantum accidunt eiddiffrencie, tamquam quali-
tateseeius.
Si autemaccipiatur universale utdictum' nominis, quoinpredicando appellat suasingu-
laria,hocestdupliciter: autenimdatnomenet racionem; autnomentantum. Si pri-
mum,hocesttripliciter, quiaveldatnomenvelracionem predicacione dicentequid
confusum, et sic estgenus ; autpredicacione dicenteh-quidformtm etdistinctum,
(quod)1 alio nomine dicitur hoc aliquid, et sic est species; aut predicacione dicenteh
quale,et sicestdiffrencia. Si secundum, hocestdupliciter: autenimdatnomenuni-
vocum, etsicestproprium; autdenominativumJ, etsicestaccidens.
Pluresalii suntmodideterminandi k-quinarium universalium numerumk, sedhiisunt
magis realesetfundamentales. Ethecde1questiunculism prime partissufficiunt.
12:01:28 PM
Nuncigitur procedendo ad soluciones questionum secunde partisprincipalis
respondeoa
breviterb. Ad primam, quodpredicamento distinguuntur. Probatur primoauctoritate
Aristotilis, quiponitea distincta inlibroPredicamentorum et incQuinto Metaphisice;
igitur
suntdistincta. d~Secundo sice.Predicamento distinguunturd racione exnatura reiforma-
liter',realiter, essencialiter, se totissubiective et secundum se totisobiective;ergo
predicamento distinguuntur. Consequencia tenet ab inferioriad superius vela partein
modoad suumtotumaffirmative et -sinedistribuciones. ^-Antecedens probatur pro
prima parte*1 : quecumque sicsehabent, quodunumnonestracio1 alterius,necderacione
alterius, i~necraciouniusestnomen velin racionealterius, illadistinguuntur racioneJ,
ut patetper diffinicionemk distinccionis racionis;sed predicamento sunthuiusmodi,
utestmanifestum inspicienti; igitur distinguuntur racione.Secunda parspatet.Quecum-
que distinguuntur omniactuintellectus circumscripto, distinguuntur 1-exnatura1, ut
patetiterum ex se; sedm predicamento sunt huiusmodi; igiturdistinguuntur ex natura
rei.Minor11, quiasuntipsadecern rerum (fol.3^r)principia, utpriuspatuit0.Eciamsunt
partessubiective entisrealis,ut patetper Aristotilem Quinto et Sexto , ubi
Metaphisice
dividitensrealeindecern kathegorias ; igitur distinguunturetopponuntur acturacionisP
circumscripto. Terciaparsantecedentis probatura. Quecumquese sic habent,quod
unumab aliorultimate abstracto8 nonincludit aliudquiditative seu in suo conceptu
quiditativo, ilia distinguuntur formaliter. Eciam:que se sic habent,quodaliquid* ex
naturareiattribuitur illa
alteri, distinguuntur formaliter, ex
quoniam opposito conse-
quentssequituroppositum antecedentis; sed predicamento sunthuiusmodi, ut patet
u~indicendo11 desingulis; igiturdistinguuntur formaliter.Quarto parspatet.Quecumque
suntenciapositiva et natura reidistincta, sicutrealitaset realitas,sicutreset res,et
unumpotestessesinealiov,illadistinguuntur realiter;predicamento sunthuiusmodi ;
igiturdistinguuntur realiter.Quinta pars patet. Essencie predicamentorum sunt inper-
mixte,utaitTemistiusWI; eciamAristotiles Primo Posteriorumdicitcoordinaciones* pre-
dicamentorum esseinpermixtas; igiturdistinguunturv. res uniuspredicamenti
Item:
potest2 ponisinere alterius predicamenti, ut docetfidesinsacramento altaris,et est
Magisti ina QuartoSentenciarum**, distinccione duodecima02; ideod distinguuntur
essencialiter. Sextaparspatet,quiaquorumcumquee realitates
suntdistincte numero
velh-individualiter ac1in actualiexistencia, velhquorumrealitas uniusestdivisaa
realitatealterius, illadistinguuntur se totissubiective, i-sicutestpredicamentis, utprius
claruit; igitur distinguuntur se totissubiectivei. Septima parspatet.Illadistinguuntur
se totisobiective, a quibusnonpotestabstrahik aliquis1conceptus univocusm realissive
prime intencionis; sed predicamento sunt huiusmodi, ut satisclaret,Porphirius dicens :
ensestequivocum et nonunivocum ad decernpredicamento. Ex illisfaciliter
colligi11
a respondebo W.; bom.W.; com.W.; d~dom.W.;eadd.racione .; format
.; nondistinc-
tioneW.; h-hAntecedentur perprimam partem B.; 1totumB.; J om.B.; kdistinctionem W.;
1-1extranaturam W.; mom.W.; nadd.probatur W.; 0patetW.; pnominis W.; add.quiaW.;
ralia .; 8 abstractum .; 1aliquod.; u_uom.W. dicendo corr.exducendo .; valia.;
wThemixtius .; Theumixtius W.; x coordinacionem W.; v om..; zpossunt.; aom.W.;
bom.W.; com.W.; digitur W.; equocumque B.; fcorr.exrealitasWetB.; et W.; h_h indi-
viduatur.; 1velW.; i-Jom.W.;kcontrahi W.; 1aliusW.; munius.; nintelligi
W.
1Paraphrasis,
lib.VI: Conceptus enim nostri
sunt etnonelementa
genera sedsintpraedi-
entium;
camenta ed.cit.,p. 8i, 9-11.
elementa,
2 Cit.adsensum.
144
12:01:28 PM
quodaseptem
potest, suntmodidistinccionis. Etuniuscui usque1*distinccionisdiffinicio0
sivedescripcio pro maiori proposicioned situata est.
Nuncrestt probare Deumnonreponiin aliquoepredicamento, quodprobatur primo
auctoritate beatiAugustini dicentis, quodpredicamenta' artisdyaletice a Deo removen-
tur1.Itemdoctorsubtilis, distinccione octava, questione secundas : nonestenimh aliquis
conceptus communis Deo et creature1 communitate generis2. Item beatusAugustinus,
SeptimoDe trinitate, capitulooctavo:manifestum est,inquit,Deumabhusive dicisub-
stanciam1.ItemAvicenna, Octavo Metaphisice , capitulo quarto:Deusnonestingenere4.
ItemAristotiles, Quinto , capitulo
Metaphisice departe: genusestparsspeciei.Deusautem
nulliusreiparsestneceiusaliquaresestpars.Probatur eciamJ racione.Primok racione
Augustini Septimo De trinitate , capitulo octavo1 : substancia dicitur, quiasubstatacciden-
tibus.Deus autemnulliusaccidentibus substat*; igiturm. Secundo11: si Deus essetin
predicamento substancie, vel esset ibi ut0 generalissimm vel ut contentumP subgenera-
lissimo;nonprimum, quiatuncDeuspredicaretur de omnisubstancia, quodestabsur-
dum;necsecundum, quiasic superaddereturQ aliquidultragenus,quodestprimum1"
etsimplicissimum omnium contentorum subeo; quodnonest,cumsitsumme simplex.
EciamDeisicnatura essetcontracta etlimitata, quiaadgenus, quodnoncongruit Deitati,
cumDeussitinfini tusetillimitatus. Item8~bonitas Deisnonestinpredicamento*1 quali-
tatisnecmagnitudo inpredicamento11 quanti tatisv ; igiturwnecsubstancia Dei*inpredi-
camento substancie persimile.Item.(fol.3v)Deusnonestspecies, cumomnisspecies
componi turex genereet diffrencia, uthabetPorphyrius. Deusvero v est35
simpliciter
nec
simplex individuum, quia de racione individui est materia4 etcondiciones individuan-
Deusautemest0immaterialis
tes15. et sineomniaccidente; igiturd etc.e.
Nuncrestt probare, quodquantitasf distingui turrealiter a requantasivea&substancia,
quodprobatur primoauctoritate Aristotilis, Primo Phisicorumdicentis: Sihsubstanciaet
quantum sunt1, plura sunt et non unumJ est quodest; sed omnia pluraet multasunt
quiaaliasessent
distincta, unumet idemet nonmultak; igitur1.Item. Omne accidens
distinguitura substancia, cumsubstancia et accidens sintm primo diversa. Sedquantitas11
estaccidens ; igiturdistinguitur a substancia. Minorpatetex Predicamentis et0ex Quinto
et Sexto
Metaphisice. Item. Omnis est
quantitasP per se sed
divisibilis; nulla substancia
est
1Cfr. DeTrinitate
Augustinus, V,c.i,n.2 (PL42,912).-Cfr. Joh.DunsScotus,Ordinatio I,Dist.8,
i,
pars q. 3 : 'ContraestMagisterinlittera,
etadducit Augustinum,- etostenditurpereumquod
'removentur a Deoillapraedicamentaartis
dialecticae*
. (OperaOmniaIV,ed.Vatic.1966), p. 170,
n.43.- P. Lombardus, InI Sent.
d. 8,7(PL192,^45)aprs letextedeS. Augustin:'Eccesisubti-
literintendas,ex hisatquepraedictis illapraedicamenta
aperitur, artisdialecticaeDei naturae
minime convenire,quaenullissubiecta - 2op.cit.y
estaccidentibus'. dist.8, pars1,q. 2: 'cum
divina
simplicitate nonstatquodsitaliquis conceptus communi Deoetcreaturae . . .' (ed.cit.,
p. 171,n.44).-3PL42,942.- Cfr.P. Lombardus, d. 8.8;PL.192,54$.- *In8 Metaph
InI Sent.y ,
cap.4: 'Primus igiturnonhabet genus,etideononhabet differentiam cfr.cap.g. Opera
Venice
Philosophical io8(Rimpr. Louvain
anast. 1961),99B infine. - s PL42,942.
I4S
12:01:28 PM
perse divisibilis; igiturnullasubstancia estquantitas, etperconsequens omnisquantitas
distinguitura substancia. Consequncia estin Camestres. Maioret minorsuntAristotilis
Primo Phisicorum a-inhocverboa : raciodivisibilitatisb quantitaticconvenit et nonsub-
stancienecqualitativ Maioreciamhabetur Quinto Metaphisice inhecverba:quantum est,
quodestperse divisibile6 in ea que insunt*. ItemPrimo Posteriorum.Omnisiliaestim-
mediates veraet necessaria, in qua unumgeneralissimm de alio negatur; igiturdat
exemplum: nulla qualitas est quantitas. Item. Si sic, sequeretur quod generacio esset
motusad quantitatem, eciamgeneracio essetaugmentado11 et e contra.Consequens est
falsum et contraAristotilem, Primo De generacione , Quinto Phisicorum et Undcimo Meta-
i-Undcimo
phisice, etDuodecimo capitulis1; igitur etantecedens. Item.Omnesmutaciones
et motusreales,realiter distincti,habentterminos realiter distinctos, ut patetperi
Aristotilem in locisiamdictis.Sedgeneraciok, augmentado1, alteraciosuntnumero111
realiterdistincte mutaciones, ut patetibidem;igiturtermini eorumrealiter11 distin-
guuntur. Sed terminus generacionis estsubstancia, terminus augmentacionis0 quantitas,
terminus alteracionis qualitas;igitur realiter distinguuntur. P~Item.In omnimutacione
subiectum et terminus a quorealiter distinguunturP, quia subiectum manetQ etterminus
a quoabicitur et corrumpitur ; seddiminucione quantitas perfecta est terminus a quoet
substancia est subiectum; igiturdistinguuntur realiter.Item.De sacramento1" altaris
arguitur: panismutatur incorpusChristi ; sedquantitas panissivepondus manet inpane
subiecto, utdocetfideset Magister Sentenciarum in Quarto Libro,8 distinccione duodeci-
ma11; igiturnonsuntidem.Itemuarguitur. Illepanismutatur incorpusChristi, et ille
panisest quantitas, ut dicitadversarius; igiturquantitas mutatur in corpusChristi.
Consequncia tenetexpositoriev interciafigura. Maiorestnotaperfidem. Etulteriusw:
quantitas mutatur in corpus Christi; ergo accidens mutatur in corpus Christi.Conse-
qunciatenetab inferiori ad superius velperaddicionem minoris, quodomnisquantitas
estaccidens, uthabetCommentator* Primo Phisicorum2. Eciam.Quantitas panismanetv,
panisnon manet ; ergo si sunt idem, tunc idem manet2 et nonmanet, idemestetnonest,
quodestcontra primm principium, quodaest,est13 velnonest,et contra Aristotilem,
Quarto Metaphisice ; hec suntabsurda;igiturc. Item.Si quantitas hominis essethomo,
sequeretur quodhomomagned quantitatis nonessetsubstancialiter illeidemhomo,qui
fuit,dumfuitparvus, etperconsequens sequeretur, quod homo magnus nonessetbapti-
zatus;quod est inconveniens. Sequelaprobatur ponendo,quod (fol. 36r)sit homo
magnus viginti annorum et sitebaptizatus inprimoanno,quando'fuitparvus. Tuncar-
guitur demonstrando quantitatem s magni hominis : illaquantitas non est baptizata,etilla
quantitas estillehomo,uttudicis; igitur illehomononesthbaptizatus. Consequencia est
syllogismus expositorius et1bonus.Maiorpatet,quiaiiliamagnaquantitas nonfuitin
primoannoilliushominis; igiturtuncnonfuitbaptizata. Si autemaliquisconcederet
argumentum de homine, et quod quantitas hominis non essetdistincta, dicensnonessek
similede quantitate hominis, et argumentum1 rerumnaturalium, huic poterisdicere
12:01:28 PM
exemplum de magno equovelasino,probando, quodsitdandus equusa-velasinusa non
vel tus;
productus geni igiturb. Ultimo probatur perexperienciam, tas
quodquanti non
sitresquanta. Namvidimus0 d_adsensumd, quode_foramina follise claudantur*perfected,
quodlateraeiusnonpossunt comprimi propter resistenciam intusexistentis. Sed illud
resistensnonestaerh,ex quoaeri1nonrpugnt essein minoriJ loco, similiter materie
et forme aeris,utpatetetkcircacondensacionem1. Nec estaliquaqualitas,quiam qua-
cumquequalitate remotaab aerevel aqua11 idem0experimur; ergorelinquitur quod
illudresistens sitquanti tasdistinctaab aliis.
Addeterminandam aliamquestionem respondeboP probando modice,quodsecundaet
quartaspeciesqualitatis distinguuntur a substancia. Primm^ probo de potenciis anime,
secundum1, de figura.Ad primum dico,quodsuntplurespotencie animeinterse et ab
animarealiter distincte. Probatur perAristotilem8, Secundo De anima , tractatuprimo,
capitulo secundo, in
quod1 plantis etu aliisviventibus est una anima, potencieautem
plures,et insecundo tractatu posteavw-inprincipio* enumerat plures potencias; igitur
prima parsest*vera.Itemibidem inprimotractatu, capitulosecundo ait: reliquaautem
parsanime siquidem et aliudsentireet aliudoperariv. Item. Idem dicitin primo tractatu,
secundocapitulo, quodz"sensitivo et operativo2 alterum estesse,et differunt racione
a~cumhoc,tarnen et ultrahoc; videtur dicereea differre essencialiter. Dicitenim:
reliquebautempartes animesiquidem etaliudsentire etaliudoperari0. Aliudenimdicit
differenciam essencialem, ut dicuntgramatici, sedquodloquaturd in eodemetnonin
diversisepatet,quiadicitante:relique* autempartesnonsuntseparabiles. Ex quibus
verbisAristotilis satispatetVeritas conclusionis. Item.Aristotiles, Quarto ,
Metaphisice
capituloduodecimo, arguens contradicentes omniaque apparent, essevera,assignat
causamerroris, quiaipsicredebant sensum et intellectum esseeandemnaturam; et
dicitibidem,quod stultumh erateis inquirere veritatem, quasisicutphilozophari*
essetiprosequi volanciak sive avesvolantes. ItemAristotiles, Quinto , dividit
Metaphisice
potenciam inactivam et passivam, que divisionon est anime; igitur anima non estsua
potencia. MinorpatetperAristotilem, Secundo Deanima: necesseestanimam esseimpas-
sibilem1. Itemarguiturm auctoritate beatiAugustini dicentis Super11Genesim, capitulo
duodecimo1, quod delectado carnisest in carne et spiritu, sed talisdelectado pertinet
ad appetitum sensitivm; igiturappetitus sensitivus includit carnem et animam. ~Et
simili0racionealie potenciesensitive includunt carnemet animam;ergoP(fol. 36V)
realiterdistinguuntur ab anima.ItemAugustinus Q-inLibro Q deecclesiasticis
dogmatibus:
inhomine unamdieimus animam1", que et8corpussua4societate in searbitrii11
vivificai,
libertatem habens2.Vel ergo Augustinus per societatem animevintelligit animam
12:01:28 PM
a-velpotenciam distinctama ;nonprimm, quiadicitibidemb : nequeduasanimas0 dicimus
inhomine ; igitur.EtAugustinus, Decimo SuperGenesm: animad racionalis nonsolume carni
prebet animalem vitam, f-verum eciam secundum ipsam carnem aliquidconcupisciti
Si ergoanimaracionalis prebatanimam vitam,sequitur, quodspropter eamh nonopor-
teretponereanimam sensitivami, et perconsequens relinquitur secundum, videlicet
quodper societatem Augustinus intelligit potenciam anime ab anima distinctami.Item
sanctusk Dyonisius, De divinisnominibus , capitulo secundo : substancie separatedividun-
turin essenciam et1virtutem sivepotenciam et operacionem2 ; ergoeciamin anima
aliudest essenciaet aliudpotencia.Consequncia tenetper locuma minori.Item
m_sanctus Thomasm3 expresse tenet illam in
opinionem Prima partesueSumme, questione
septuagsima septima, articulo primo, et probat earn duabus racionibus. Primaracio:
actuset potencia dividunt enset quodlibet entisgenus ; sic suntin eodemgenere, sed
actussiveoperacio etanimanonsuntineadem,etperconsequens necpotencia. Tunc11
arguitur.Potencia etanimadistinguuntur predicamentaliter, ergorealiter. Consequncia
tenetab inferiori ad superius velperaddicionem minoris0, quiadistinctioP predicamen-
talisestrealis,ut priuspatuit.SecundoQ-probat sanctus Thomas*. Animasecundum^
suamsubstanciam estactus,ergosiressencia animeessetimmediatum principium opera-
cionum, tuncactusshabens animam semper1 habere t operavite,quodfalsum est;igitur
principium immediatum estpotencia aliaab essencia.Item.IdemprobatAlbertus" in
Secundav Parte suewSumme s. Quecumque sunteademuniterciosingulari ter
singulari et
unitate,interse sunteadem;ergosi intellectus etsensus suntidemxunianime,interse
eruntidem,quoddicitessevfalsum, etestexpresse contraAristotilem, SecundoetTertio
De anima , dicentem intellectum esse incorruptibilemz, sensum vero corruptibilem, et
dicitunumposseseparari ab alio1,tamquam incorruptibilemc a corruptibili.Item
Commentator AristotilisSuper d Primume De anima6 dicit,quodanimadividitur inpoten-
ciassuas,sicutpomum dividitur' in rotundums et sapidum. Sedhecestdivisio inacci-
dencia; ergo eciam divisio anime in suas h~et
potencias perconsequens potencie distin-
guuntur11 ab anima sicut accidens a substancia1. Item i_Aristotiles dicit*Secundo De
animaet Tercio k Metaphisice: potencie1 distinguuntur per actus,sed pluressuntactus
anime,ergoet plurespotencie, et cumsolumsitunaanima,ut dictum est,sequitur,
quodpotencie distinguuntur ab anima. Arguitur. Nullaanimaestinanima, sedpotencie111
suntin anima;igiturpotencienonsuntanima11; consequencia est in festino.Maior
patetex Quarto Phisicorumy tractatu de loco: idemnon est in seipso.Minorpatet
148
12:01:28 PM
perAristotilema, SecundoDeanima , dicentem triaesseinanima,scilicet passiones, habi-
tusetpotencias. Argui tur.Ineodemcomposito potencie distinguuntur locoetsubiecto,
inbanimaveronon;igiturc distinguuntur. Maiorpatet,quia(fol.$jr) inaliolocoest
potenciaauditiva, etinaliodpotencia visiva, e-etsicdealiise.Tuncf oportet dicere, quod
in qualibetpartecorporis sitspotenciavisiva11, quod videtur esse falsum, et contra
tilem,Secundo
Aristo Deanima , etlibro1 Desensu etsensato, approprians unicuique potencie
J
specialeorganum, et esteciamk contra beatum Augustinum, 1_ubi supra1,dicentem
quodlux,quaressentitur, solumperoculosagitur, quelux,utipsedicit,inanimaest;
modoanimanonestin anima1; m_igitur. Arguiturm. Animaestpereiusessenciam et
tamennonestn_per eius11potenciam, cum sit0_per potenciam Dei0; ergo anima dis-
turrealiter
tingui a suapotencia.
Nuncrestt probare, quodfigura distinguaturP a figurato. Quodsic probol.Figuraest
sensibile, commune et per se, ut dicitur1" Secundo De anima , tractatu tercio,capitulo
secundo. Sednullasubstancia esthuiusmodi, utpatetex Aristotile ibidem;ergos_nulla
substancias figurataestfigura, etperconsequens figuraet figurata*1
suntdistinctau. Item.
Aristotiles, Tercio Phisicorum: statuefactioest motuset domificacio actusedificabilis
inquantum huiusmodi. Ettuncargui tursicv:omnismotuset omnisactusrealishabet
terminumw realem, realiter distinctum a mobile,x-utprobaturx Primo Celi.Sedstatue v
factioet domificacio sunthuiusmodi ; igitur habent terminumz realema, distinctum, et
nonnisibfiguram statueet domus;igitur estresdistincta a rebusfiguratis. ItemCom-
mentator Superc Primo Phisicorum , commento0 e_sexagesimo sextoe2 : f"quedam figurafigu-
raturin qualitate, quedamin quantitate; sednullum figuratum est huiusmodi; igitur
distinguuntur. MaioresteciamsCommentatorish Super1 Septimo Phisicorum, commento
decimaquintai in hec verba* : si quis viderit alteracionem esse in aliok genere,dignum
estquod1sitingenerequalitatism existentis n-inquantitatisn etinformis, quesunt0 in
animato. ItemAristotiles Secundo Phisicorum dicit,quodmathematica philosophicaP spe-
culatoriquantitates et figuras ; igitur suntenciarealia.ItemAristotiles1" TercioPhisicorum
et Septimo Metaphisices negat illamproposicionem : 'statuaestres' concedensillam:
'statua
estherea'i;quodnonesset,si figura essetresfigurata; a
ergodistinguitur figura
figurato.Item. Omne illud quod abest et adest preter subiecti corrupcionem, est acci-
dens,distinctum a subiectou; sedfigura, scilicettriangulan tas,esthuiusmodi, quoniam
aliquando alicuireiconvenit, aliquando non; igitur distinguitura figuratov sivesubiectow.
a philosophum W.; bom.B.; cideoW.; dalia.; add.locoW.; e~eetceteris W.; vel.; si.;
hauditivaW.; 1hocW.; Jsensibile W.; k om. W. ; 1-1om. W. ; m-m Item W.; unaperW.; 0-0po-
n-n
tenciaW.; PdistaiW.; i probatur W.; rprobatur W.; s"8nullam substanciam .; 4figuratum W.;
udistincteW.; vom.W.; wregimen W.; x~xex.; vstature .; z regimen W.; a realeW.; add.
W.; bmodo
realiter W.; com..; dcommenta .; e-e6oW.; estquedam figura, quesumitur in
W.; om.W.; hcommentator
quantitate W.; 1om..; Jg W.; k alia.; aliquoW.; 'ut W.;
mrepetitB argumenta ex verbisAugustini utsupra (p. 147)iamrecitata: delectado carnisestin
carne... velpotenciam distinctam;nonprimm, quia. . .; n_nom. W.; 0repet. sunt.;Pom.
B.; speculantur W.; rphilosophus W.; 8om.W.; 1ereaW.; uobiecto W.; vfigura .; wabobiec-
toW.
1DeGenesi, adlitteram
, PL34,228-229 : 'Aliaenim estluxquaesentitur oculis, aliaquaperoculos
utsentiatur.
agitur Illaenim incorpore, haecautem quamvis percorpus eaquaesentit percipiat,
inanima esttamen' .
2 Cfr.In7 Physic.
, comment, i^: 'existimatum estipsam (transmutationem) esseinfiguris,quae
suntingenere quaeestinquantitate
qualitatis, secundum quodestquantitas . . .' Aristot.
Operacum
Averrois vol.IV,Venetiis
commentariis, 1^62-1574 (rimpr. anast.1962),318V. - 3Ibid.
!49
12:01:28 PM
Item.Omnisquanti tasdistingui tura substancia, cumsitaccidens, sedfigura estquantitas
secundum Aristo tilemin Predicamentis de quartaspeciequanti tatisa; igitur. Item.Sifigura
lignivellapidisessetlignum vellapisetnon(fol.37v) distineta,sequeretur quodfaciens
domumsivebstatuam nichilfaceret, ex quo neccfacitlapidesnecdlignum, cumprius
fuerunt; consequens estfalsum et clarecontraAristotilem, Sexto Ethicorum. Dicitenim
quodarsesthabitus practicuse, rectaracione factivus. Eteciamcontra sensum. Etvide-
turfrustrare omneopuscuiuslibet Frustra
artificis. enimomnes&artesmechanicash
stud<er>ent1, multisi miseriis sekintermitterent1, cumipsishabitism nnichil facere pos-
sentnecfacerent ; cuiusoppositum apudomnesartifices0 manuales notum est.P_Eciam
sequeretur quodgratis diceretur domificari stature factori autsectoripecunie,cumsic
laboranda nichilfaceretP. Item.Ex ferrofitcultellus, utcommuniter asserunt cultelli
fabri;igitur ferrum etcultellus distinguuntur. Item.Impossibile estremaliteretQaliter
se haberer_sine alietate1"; sedquandoresfiguratur, resaliterse habetquamprius ; igitur
est8alietasibi,que*priusnonfuit,et nonnisiu figura; igiturdistinguiturv a figurato.
Item.Sequeretur quodessetaliquaproposicio composita ex lapidibus et lignis, utpatet
de proposicione scripta inlapidevelinligno;quodestinconveniens aputomnesloycos.
Item.Si figura nondistinguerete a refigurata, sequeretur quodresartificiales nonw di-
stinguente ax naturalibus, res
quia quefigurantur, sunt res naturales, ut et
lapides ligna.
Consequens est falsum, igituret antecedens. Falsi
tas consequentisy patetprimoper
Aristotilem, Secundo Phisicorum , dicentem, quodrerumquedamsunta natura, quedam
suntpropter aliascausas,scilicet ab arteetinmente.z~Posteaponitzdifferenciam inter
encianaturalia etenciaaartificialia, dicensb, quodnaturalia, inquantum naturalia, habent
in se principium motus,artificialia veronon; igitur.Secundoprobatur falsitas conse-
quentis sicc. Domus vel mensa destrui tur nulla red naturali destructa, ut videmus ad
sensum;igitur. Item.Sequeretur quod domus essetante domificatorem, et per conse-
quenseffectus procederei suamcausam inessereali,natura ettempore ; quodsecundum
sensum estefalsum et racionibus philosophicis contrarium. Sequelaprobatur sicarguen-
do. Istilapides, qui sunt, fuerunt ante domificatorem'; isti idem lapides domusque
sunt
est,utdicitsadversarius; ergodomusque est,fuitantedomificatorem, qui tamen fecit
domum.Sequeretur eciamquodessen thpluresdomusnonfactea domificatore, seda
natura.Quod patetsic arguendo. Ilia ligna,que sunt,creverunt in nemorei_etper
consequens producta a nullo1 ; eademi lignasunt domus ; ergo domus est,que crevitin
nemore, etperconsequens producta esta natura etnonab arte;quodreputatur falsum.
Quarerelinqueretur propositum, videlicet,quod resartificialesdistinguuntur a naturali-
bus,etkperconsequens figura a1figurato.
Nuncrestt probare, quodrelacio distinguitur a reabsoluta. Quodsicm_ostendi potestm.
Primo auctoritate beatiAugustini inlibrosuorum Predicamentorum1 , eteciamAristotilisn in
Predicamentis: proprium estrelacioni quod0intelligatur cum suo termino ; sedhoc non est
a corr.
exqualitatisW.etB.; bvelW.; cnonW.; dvelW.; e peracticus .; roctus(sic)B.; *om.
enim omnes W.; 1studuerunt
.; hpracticas W.; add.esteas.,eosW.; i multasW.; k om.W.'
1intermitterunt W.; mom.W.;nadd.intellectus W.; 0artificiales
W.; p~dom.W.; om.B.;
r"rom.W.; 8tres lineae B.; 4et.; umodoW.; vdistinguuntur
erasae W.; wideoB.; x om.B.;
yantecedentis W.; z-zPosttemporeitem B.; csicutW.; dreiW.; eet
B.; a om.W.; badd.dicens
.; add.etW.;*sicW.; herunt W.; kadd.quod.; 1et.; m_m
W.; 1-1om.W.; i illaeadem pro-
batur W.; 0add.ea W.
W. ; nestAristoteles
1Augustinus
(?) = Paraphrasis
Themistiana . lat.I i-,Categoriae
(Arist
, ed. L. Minio-Paluello, ),
1961,pp.i$6,19-20.
Bruges-Paris
150
12:01:28 PM
proprium substancie, necqualitati,necquanti tati,utpatetibidem ; ergorelacio estdistinc-
taabhiis.Raciomaioris (fol.38r)ibidem habetur, quiatotum essebrelacionis estadaliud;
igituret intelligi,c~iuxtaAristotilem, Secundo Metaphisice: sicutresse habetadesse,ita
ad intelligi0.Esseveroreiabsolute1 nonestaliud,quiatunenonessetabsoluta;igitur
etc.e.ItemAugustinus in Quinto De trinitate *, ubi declarat convertenciam de personis
divinis,et ~detalibus'similiter relativa dicuntur ad convertenciam; sed illuditerimi
nonconvenit substanciis et aliisrebusabsolutis, ut satishabetur ex determinacione
Predicamentorum* Aristotilis
; igitur.ItemAristotiles h_ponit relacionem11 essedistinctum
predicamentum in Libropredicamentorum et Quinto Metaphisice ab hiis1.Sed distinction
predicamentalis estrealis,utkpriusprobatum est;igitur1. Similiter probatur auctoritate
sanctiThome, Venerabilis Dominimdoctoris subtilisScoti11,quiomnes ponunt relaciones
esse0distincta; igitur.RacioneAristotilis sic. Ad substanciam, qualitatem etPquanti-
tatemestQmotus, sedinaliquidnon,utpatetQuinto Phisicorum et Undcimo ;
Metaphisice
illa Item.
igitur distinguuntur. Quecumque possunt in
separari esse,et unumpecedit
aliudnatura ettempore, etunum potest manere aliocorrupto , illadistinguuntur realiter
;
sedJohannes1" et suapaterni taspossunt separari, eciamJohannes8 pecedit paternitatem
naturaet tempore, et potestmanerein esse,nonmanente paterni tate,sicutdocet
experiencia1; igitur11.Maior patetv, quia, si detur oppositum, tunc ponereturw inesse,
scilicetquiaJohannes* sitpaterni tatenonexistente; velergotuncsuntidemvelnon.
Nonprimm, quiapaterni tastuncnonest,ergotunenonestpater,quamconsequenciam
ipsiconcedunt. Eciam. Paternitasreinisiinesseexistentey fundatur inprincipiis generan-
di vel actuzproducendia, ut diciturb Quinto Metaphisice:quoniamfecit,ideo0paterd.
Sedfortediceres,quandoe paternitas est,tuncesteademf-cumpatre,quandovero
nonest,tunc-nullereisesteadem.Contra11 arguitur primo1. Nonesttransitus decon-
tradictorioincontrariumJ naturaliter sinekmutacione velproduccione rei; ergosiprimo
Johannes1 nonestpater,et posthocestpater,sequiturquodsecundo habetur111aliquid
quod non habuit; sedn hoc non est0 nisi relacio; igitur. Item. P~Per concessumP Johan-
nesQestetpaternitas nonest,etsuntr idem,sicutdicis;ergoidemestetnonest; quod
destruitprimum principium. Probatur de similitudine. Aliquando8 est albedoquando
non4estsimilitudo, sicutquando11 essettantum unum album;igitur distinguuntur. Item.
Quecumque sic se habent quod unum remittitur quando aliud intenditur, illanon sunt
idem; sedsicestderelacione etfundamento ; ergo.Minor patet,quiasumptis albedinev
decern graduum et albedinequinqugraduum, tuncdecrescente albedinedecerngra-
duum,crescit similitudo, utpatetinspicienti; ergo non sunt idem albedo et similitudo.
Probatur ducendoad inconvenienciam. Primosequiturdestruccio primiprincipii, ut
statimpatuit.Secundonegabitur omniscomposicio in entibusw, quiasi unio*parcium
a quodW.; bom.W.;c~com.W.'dabre.; eom.W.; ~Aristoteles .; *antepredicamentorum
W.; h_hom.B.; 1illisW.; Jdistincto B.; 1om.W.; mom.domini
.; kigitur B.; nom.W.; om.
B.; Pom.W.; QfitW.; rLeonardus W.; 8PaulusW.; 1experigencia.; uom.W.;vadd.sic W.;
wponatur.; xPaulus W.; yexistencie .; zactumW.; a procedendi B.; bprobatur W.; cideo
W.; dadd.estW.; equodW.; om.W.' nonW.; hsedcontra W.; 1add.sicW.; i contrariam
W.; knisiW.; 1PaulusW.; mhabebit W.; nmodoW.; nom . W.; p-ppostcessum W.; 1Paulus W.;
rsimulW.; 8autquando W.; 4nisi.; uom.B.; vcorti,
exsupraalbedinem B.etW.;w artibus W.;
*venioB.
1PL.42,914,cap.vinfine:'Quamobrem sitPatrem
diversum
quamvis esseetFilium
esse,non
esttamen diversa quiahaecnonsecundum
substantia; substantiam sedsecundum
dicuntur, rela-
; - etpassim.
tivum'
'Si
12:01:28 PM
alicuiusreinonsitnisiillaabsoluta, tuncistisseparatis manebita omnisrealitas,queest
ipsarum parcium unitarum, et perconsequens b_ipsa separata1*manebunt realiterunita,
quasi0contraria1
racioni. Tercionegabitur omnis causalitasrerum, quodeadcausacionem
reisequitur debitafproporcio (fol.38V)et approximacio et noncausasabsolute. Sedhsi
dicatur,quodrelacionon1estresextraintellectum, sed estensJ racionistantum, illa
responsiodestruit ordinem tociusuniversi. Et ideosic respondentibus dicitAristotiles
Duodecimo , quod ipsiinnexamk
Metaphisice faciunt1universi substanciam, et probatur
oppositum conclusionisperAristotilem inMetaphisicam determinante110-derelacionibus0
inpluribuslibris,queestsciencia rerum siverealis.ItemEuclides pertotumprocessum
determinai de distancia, etP Item
proporcione equalitate. Q~specie arguiturQAristotiles
inDuodecimo Metaphisice:unitas universiconsistitr-induplici1,ordine.Mododarumest,
quodUlinonloquuntur de terminiss velconceptibus. Eciampluribus experienciissen-
suumexteriorum relaciones sicut
percepimus, distanciam, approximacionem et suorum
proporcionum. Quare*relinquitur, quodrelaciones suntenciarealiter a rebusabsolutis
Hocprobat
distincta. quidam u theologus de assumpcione gloriosaChristi incarnacione :
naturavelunionature humane cumDeitatesitDeitas.Tuncassumpcio siveincarnacio
Christifuitantequam virgoMariafuitnata.Si autemhumni tasChristi,sequiturquod
Deusproduxisset naturam humanam avse indistantem in essenaturali,
quodnonminus
assumpsisseteamquamnunc; que videntur absurda.
Ad probandum illamwconclusionem nec nonaliaspredictas possunt adduci,sedquia
distinccionem rerum et naturas earumx considerare ad metaphisicam pertinet,ideopro
nuncde questionibus inprincipio motisiuxtapromissumy deducta estresponsioz.
12:01:28 PM
APPENDICE
(N.B.: les passages et les mots imprims en italiques sont des textes
d'Albert le Grand dans son Commentaire sur la Mtaphysique, repris ici
par Jean de Nova Domo).
fol. 67V. '. . . humanitasest tantum humanitaset est simplex radius
luminisintelligibile,licet alio modo dicitur radiuset alio modo natura
simplex. .
' Secunda
proposicio: omnistalis natura etforma, que est id quod est
universale,estlumenquoddamintelligencie, effluensa primaformaomnium
et
rerum procedens in omnia causata. Quam quidem naturamvocamus
simplicem naturam; omnia vero, que ipsam concomitantur,scilicet
sicut accidencia, secundum modm'.
12:01:28 PM
intellectuistumactum universalitatisexercet; non tarnenper hoc quod
est in intellectu,hanc aptitudinemhabet, nec ex hoc quod est in re, sed
hoc quod est radius luminisintelligencie,qui quidem radiusin eo, quod
a fonte exsertus est universalis,se diffunditet per consequens univer-
saliter.
Quinta proposicio: Universale in mente existens habet esse separatum,
de quo quidem esse alias fuit dictum. Idem: universalein re existens
habet esse coniunctum,quod quidem dicit totamnaturamformalemrei.
Est ergo idem universaleante rem, natura tantumin re et post rem;
secundum autem quod habet esse in re principia individuantia,que si
accidunt ipsum dividunt.Hec ergo dicta sunt de origineuniversalis.
14
12:01:28 PM
Reviews
m; A Contribution
L. M. de RijK,Logicamodernoru to The History
ofEarlyTerminist
Logic.Vol.IIpartone: TheOrigin andEarly ofTheTheory
Development ofSupposition
;
Vol. II parttwo: Texts,Indices.Assen,VanGorcum,1967,24 x 17 cm., 1^32pp.
Hfl.i 2.- (Wijsgerige enstudies,
teksten XVI).
It is no exaggeration to saythatthepublication ofthesecondvolumeoftheLogica
Modernorum is a noticeable eventforanybody interested in thehistory of logic.In
thefirst part of thisvolume we receive a profound and lucid study of the originofthe
theory ofsupposition in the12thcentury. In thisfieldscholars havepreviously been
restricted to mereguesswork ; now,on thebasisofthetextswhichprofessor De Rijk
herepublishes or discusses forthefirst time,it is possibleto makeprecisestatements
as to theoriginofthedoctrine oftheproperties ofterms,whichis probably one of
themoreimportant medieval contributions to logic.
Therichmaterial contained in thesecondpartofthisvolumeis - ofcourse-
notexhaustively treated in thestudy. Thepublication ofmorethan700 pagesofpre-
viously unknown logicaltextsofthe12thcentury permits theunderstanding ofmany
in the
problems historylogic of which have so farbeen shrouded indarkness. Fortunately
thevolumeis endowed withverythorough indiceswhichfacilitate thestudy ofsingle
terms andproblems.
Professor De Rijk'smainthesis,supported bya verydetaileddocumentation,
istotheeffect thattheorigin ofthetheory ofsupposition canbefound withintwocentral
discussions ofthe12thcentury: thatoftheequivocity ofterms, andthatofthemeaning
ofappellative nounsas discussed bygrammarians andlogicians. Characteristic of the
i 2thcentury theories is whatbyDe Rijkis termed thecontextual we
approach: finda
syntactical andextensional approach to logic,emphasizing theformal relationsbetween
terms ina proposition. Inthe13thcentury we meetanother, moreintensional, psycho-
logical-ontological approach to logic,whichrenders logica "quasi cal" discipline.
-logi
The14thcentury takesuptheapproach
finally ofthe12thcentury.
I think thatthisgeneral descriptionofthedevelopment oflogicduring theMiddle
is
Ages adequate, it
though may need some qualifications. I shall here refrain froma
discussion ofparticulars andconcentrate onsomeremarks concerning thismore general
problem.
Firsc.Theapproach ofsome12thcentury logicians atleastwasmoreintensional
thanacknowledged De it is
by Rijk,though certainly thata markedtrue shiftinorien-
tationis nottraceable tillthelogicaltreatises ofthe13thcentury. Looking thegreat
bulkofmaterial madeaccessible byDe Rijkit might seemunfair to criticize whatis
notincluded.Nevertheless I thinkthatsomefeatures of thetheory of supposition,
andespecially thatofthesuppositio simplex , are betterunderstood viewedagainst the
background of sometextsthatincludea moreintensional approachto meaning. I
am thinking oftwoitemsin particular, whichhavebeenneglected by De Rijk, the
logicofGilbert of Poitiersandhispupilsandthediscussions on theconceptofcon-
signification.
Gilbert utilizestheBoethian distinction between quodestandquoestto differen-
tiatethesignification ofappellative nouns : theysignify thequodestas substance andthe
quoestas quality.PetrusHeliasalludesto thisdoctrine in a textquotedbyDe Rijk
12:01:34 PM
(II.i p. 231). Ifa nounsignifies thesubstance we havea caseofwhatis latertermed
personal supposition; whenit signifies thequality we havewhatis latertermed simple
supposition. Although Gilbertdoes notuse thislaterterminology, he does employ
theterm'suppositio' inthisconnection (P.I. 64, 1382C, Hring CEut4,46): "quamvis
eisdemnominibus rerum suppositio inpropositis enuntiationibus fiat,priores tarnen de
substantiis nominum, secundeverode qualitatibus eorundem intelligende sunt".This
seemsanother linkin theterminological development oftheterm4suppositio ', which
still- in spiteofthepenetrating efforts ofprofessor De Rijk- needclarification.
Especially interesting, however, is thefact,thatGilbert handles thesignification
of substance andthatof quality as parallelusesor "suppositions" of thesamenoun.
According to thecontext a nounsignifies eitheritssubstance or itsquality ; bothare
constituents of thingssignified. Thisis probably thestarting-point forthekindof
simplesupposition, wherethetermis standing foruniversal nature,thusbeingone
basison whichthelaterdiscussions on thenature ofsimplesupposition wereto rest.
- Eberhardt of Ypres,a pupilof Gilbert's, identifies thesubstance ofabstract nouns
withtheform or universal nature signified (N. M. Hring, Sprachlogische Voraussetzungen
derChristolog.e Gilberts vonPoitierstScholastik 32, 1957,p. 378). A further stepcanbe
found intheworksofsomelate12thcentury theologians. In scholia on the Hexaemeron
of AndersSuneson(v. 966-67,ed. Gertz,Kobenhavn 1892)we findthefollowing
statement : "Nomina personaliasupponunt personas etsignificant notiones, uthocnomen
4 ' et Nomina notionalia
patersupponit personam patris significai paternitatem. supponunt
notionem et significant notionem ut 'paternitas* ." Bearing nowin mindthat'notio* is a
"property" of divinenatureindicated byabstract terms,we canperceivean analogy
between notio andquoestandbetween persona et quodest.In thenomina notionalia we
finda use oftermswheresupposition
" definition
andsignification converge; exactly is
and that
"
thelater"intensional ofsimplesupposition, incontrast to the"extensional
onefoundin othertexts,wherethetermsstands fortheconcept, theconceptbeing
butpartofitstotalsignification. - Thelateststepofthisdevelopment canbe illustrated
from a grammatical text,published byThurot (p. 360).Ina discussion ofsimple suppo-
sitionone kindis defined withthesewords:"aliomodoquandoterminus statpro
qualitate et nonprosubstantia, ut omnenomencommune quandopredicatur". - To
thiswayofthinking thedistinction between significationandsupposition as drawnby
Petrus Hispanus andWilliam ofShyreswood appears tomakebettersensethanacknow-
De
ledgedby Rijk(p. $73ff.) There is to
nothing prevent thesignification andthesup-
position of a term from converging ; but they are nevertheless not identical: supposition
is constituted bysomeactualor virtual use. Signification is a formandas suchithasa
potential operation (suppositio habitualis ornaturalis) andanactualoperation (suppositio
secundum actumoraccidentalis).
Asto theconceptofconsignification I wishto emphasize thefactthatthisterm
wasalso employed to differentiate the signification of appellative nouns.Derivatives
e.g. are sometimes defined as "eadem significatione diversa consignificatio", where
consignificatiotakestheplaceofappellatio inthetextsquotedbyDe Rijk(e.g. p. 49).
Thisterminology seemsto belongto theschoolofChartres (cf.M. D. Chenu,Gram *
maire etThologie au Xllesicle).Lateron, thistermwasmostly usedbygrammarians;
thereason forthisis perhaps that'consignification' hastoomany intensional connotations
to be useful ina theory ofsupposition. Fortheverysamereasonitbecameanimportant
termofmedieval grammar, whichendeavoured to discuss general significationandnot
supposition ofterms.
i 6
12:01:34 PM
Thuspartofthedevelopment of logicin the i 2thcentury is due to a more
intensional approach. Thisis causedbythesources fromwhichthisdevelopment rose.
Thestarting as De
point, professor Rijk proved, has was the division of the meaning of
theappellative nounintoitssubstance andits quality.Now theexamination of the
substance led to establishing thetheory of supposition. To retainthe equilibrium,
thelogicoftheotherpartofmeaning, viz. signification, hadto be developped too.
Thispointis brought outclearly by a rather obscure grammarian of the i 3thcentury,
Richard ofHambury (cf.Hunt,Oxford Grammar Masters intheMiddle Ages , Oxford Studies
presented to DanielCallus,1964,p. 166).After dividing themeaning oftheappellative
nounintosubstance andquality, hesubdivides thelatterintosubstantial andaccidental
quality, the first
being the form, from which the noun has got itsmeaning (qua intension),
thesecondbeingthemodi significandiofthenoun.Bothpartsofthisdefinition arene-
to a
cessary give satisfactory description of the of
"logic language" as conceived bythe
MiddleAges.Iftheintensional partwassomewhat butnottotally neglected the
by 12th
century, it wasdecidedly followed up bythe13thcentury, whichthusenquired into
the"linguistic form" oflanguage as opposedto its"logical form", whichhadbeenthe
central interestofthetheory ofsupposition. Nowthestudy ofintensional logicisadmit-
tedlya difficult one.So we neednotwonder thatthe13thcentury didnotaccomplish
muchmorethanthe"accidental" viz.linguistic partofthisprogramme. Atanyrateitis
to
importantkeep these two efforts of medieval logicapart: the terminist logic,origin-
atedinthei 2thcentury, withitsanalysis ofthelogicalformoflanguage, andthemo-
disticlinguisticsandsimilar occupations ofthe13thcentury, withitsattempted analysis
oflinguistic form.Professor De Rijkhimself hasemphasized thisdistinction, though
perhaps he minimizes theimportance of thelattertopic: Eveniftheseefforts were
influenced too strongly bytheontological commitments oftheirauthors, theyraised
theproblems ofthecorrespondence between language andreality in a newandmore
differentiated way, and thus made it possible for the 14th to
century ascertain someof
thelimits ofnatural languages, wherethe12thcentury hadbeenmore(andtoomuch)
confident, tending to identify linguistic congruity andlogicalcorrectness.
Thisleadsdirectly to mysecondpoint.In myopinionprofessor De Rijkhas
treated thelogicofthe 13thcentury somewhat unjustly. It is obviousthatthebest
effortsofthiscentury aremetal ogicalrather thanlogical.Thisis dueto theinfluence
ofthe "new"Aristotle (Posterior Analytics , De anima , Metaphysics) andperhaps even
moreto thatof Avicenna:The centraloccupationof 13thcentury logiciansis
to discussthestatusoftheintentiones secundae , a termcoinedbythelatintranslation
ofAvicenna. Thesemetalogical considerations are ofcourseinfluenced by ontology,
and in so farthey"deform" logic in the sense of making it less formal.On the
otherhandthiseffort ofthe13thcentury triesto explainwhatwe are doingwhen
weareproceeding logically, a taskwhichis certainly notwithout interest. Thisinturn
might also lead to some "purely" logical ameliorations, e.g. the knowledge thatnot
everyconsequence is syllogistic- thisknowledge beingfacilitated through thediscus-
sionsoftherelations between demonstration andformal logic(e.g. in thewritings of
RobertKilwardby andBoetiusde Dacia).
Besides thisqualification, whichmaybe controversial, I wantto stress thepoint
thatthe13thcentury hasmadebetter progress within thefieldof"pure"logic,thanis
generally acknowledged. So farwe knowonlya littleaboutthisperiodin thehistory
oflogic.Thismight seemparadoxical, sincethisperiodis probably thebestknown
periodin medieval philosophy, butit is nevertheless true.In thesophismata much
1S7
12:01:34 PM
genuinelogicalknowledge stillawaitsdiscovery; thisappliesnotonlyto metalogical
problems, having ofcoursethebetterrepresentation byfar,butalso to a greatnum-
berofpurelylogicalproblems.
I shouldalsoliketo drawtheattention to theSummuiae dialecticae
ofRoger(or
Robert?)Bacon,whichhasfartoo oftenbeenneglected (thoughthe editionofSteele
unfortunately Inthissummula
isnotverysatisfactory). thetheory ofsuppositiontestifies
contextual
to a strictly approach as compared
(especially to PetrusHispanus),evenifit
admits theintensionaldescription ofsimplesupposition; alsothepageson appellation
seemofa considerable Inmany
interest. waysthisworkcontinues theeffortsofthei 2th
century muchmoreadequately thanthebetter known textbooks from thesameperiod.
Thesesupplementary remarks havenaturallynobearing onthevalueofprofessor
De Rijk'scontribution. Theyonlystressthefactthatmuchworkis stillto be done
before we havean exactknowledge ofthedevelopment ofmedieval logic.We cannot
buthopeforfurther studiesinthisfieldbyprofessor De Rijk,tobeaddedtotheastonish-
inglyrichlistofimportant workshe hasalready published.
JanPinborg
University
ofCopenhagen
Books Received
albertZimmermann, EinKommentarzurPhysik
desAristoteles
ausderPariser
Artistenfakultt
undeingeleitet
umI2j3y herausgegeben (QuellenundStudienzurGeschichte
derPhilosophie vonPaulWilpertj,BandXI). Walter
herausgegeben de Gruyter
Berlin1968(L/106Seiten),geb.DM. 48-.
i*8
12:01:34 PM