You are on page 1of 161

/';-=09 )(8*=-0/']

12:00:56 PM
vi vari um

A JOURNAL FOR MEDIAEVAL PHILOSOPHY AND


THE INTELLECTUAL LIFE OF THE MIDDLE AGES
REVUE CONSACRE LA PHILOSOPHIE MDIVALE ET
LA VIE INTELLECTUELLE DU MOYEN GE
ZEITSCHRIFT FR PHILOSOPHIE UND GEISTES LEBEN
IM MITTELALTER

VOLUME 6, 1968

oggo

VAN GORCUM - ASSEN - NETHERLANDS

Reprinted with permission of


Van Gorcum, Assen by

SWETS & ZEITLINGER B.V.


LISSE - 1985

12:00:56 PM
vivaci um
A JOURNAL FOR MEDIAEVAL PHILOSOPHY AND
THE INTELLECTUAL LIFE OF THE MIDDLE AGES

editors - L. M. de Rijk,(Nijmegen)
C. J.de Vogel,(Utrecht) - J.Engels,
(Utrecht).
oftheEditorial
Secretary Board: Prof.L. M. deRijk,Sophiaweg
73,
Nijmegen,TheNetherlands.
publishers RoyalVanGorcumLtd.,(Dr. H. J. Prakke& H. M. G. Prakke)
Assen,TheNetherlands.
subscription Perannum:Hfl.20 ($. $,7$/.2)
SINGLECOPIES Hfl.I2.0($. 3,7$/.1.6$)
published MayandNovember;
Twiceyearly, ca 80 pages.
eachnumber

Contributions tovivarium
submitted shouldbe writtenpreferably
in English, or German.
French The manuscriptsshouldbe type-
written anddoublespaced,exceptforlongquotations andfoot-
notes.Adequatemargins(i inch)should be leftat each edge
ofthesheet.Footnotes
shouldbe numberedcontinuouslythrough-
Theymaybe placedeitherat thefootofthepage
outeacharticle.
or at theendofthetext.

12:00:56 PM
CONTENTS OF VOLUME VI

L. M. de rij K On The GenuineTextof Peterof Spain s Summule


Nijmegen logicales I i

Graziella La iperspectiva
9
nelVenciclopedia
del saperemedievale 3$
FEDERICI-
VESCOVINI
Firenze

G. j. j. Thomasde Cantimpry
De naturisrerum. Etat de la
WALSTRA II
question (fin) 46
Utrecht

servus GIEEN Berchoriana.


GiraldusValete
, 0. Min., Sourceofthe
o.f.m. cap. Repertorium morale 62
Roma

L. M. de RijK On The GenuineTextof Peterof Spain s Summule


Nijmegen logicales II 69

J.ENGELS Notesurquelquesmanuscrits . . . . 102


mythologiques
Utrecht

A. G. Weiler Un traitde Jean de Nova Domosur les Universaux 108


Nijmegen

REVIEWS 6$, 1

BOOKS RECEIVED 67, 1^8

12:00:56 PM
On The Genuine Text of Peter of Spain's

Summule
logicales

L. M. DE RIJK

I Generalproblemsconcerningpossible interpolationsin themanuscripts

i Statusquaestionis
is known, Peter of Spain, who afterwardsbecame Pope under
s the name of JohnXXI, wrote a textbookon logic, which was to
enjoy a high renown from the end of the thirteenthup to the
seventeenthcenturyas Summule logicalesmagistiPetriHispani1.
Its fame appears fromthe noticeable numberof manuscripts(more
than300) and of printededitions (about 160), the latterdatingfrom1474
up to 16392. This number is tremendous indeed, especially for the
futureeditor of the firstcritical edition of the Summule.
However, the printed editions are of no use for the critical
reconstructionof our text. As a matterof fact theyall contain quite a
number of interpolations.3Thereforean examinationof their readings
can properly be dismissed. As is easily seen, the same holds good for
the later manuscripts.They are most of them intended adaptationsof
the famous school-book by well-known masters of logic. Their very
intentionto emend the text (tractatus duodecim iam emendati) is bound to
make the critical editor suspicious as to the reliabilityof their text as
a source for the originalversion.
A firstattemptto clear up the situationmightbe made in confining
our attentionto the earlier manuscripts,say those datingfrom Peter's
lifetimeup to about the firstdecades of thefourteenthcentury.However,
the result appears to be rather disappointingindeed. Even the late
thirteenthcenturymanuscriptsbetray such divergenciesas to confirm
the suppositionof ratherearly interpolationsin a sufficientway. I give
some examples.

1 ForPeter's seeJoseph
authorship, P.Mullally,TheSummulae ofPeter
logicales , Notre
ofSpain Dame
Indiana,194^,pp.IX-XVIII.
2 Fora survey, op.cit.,pp.133-1
seeMullally, ^8: Bibliography
ofEditions
oftheSummulae
logicales
ofPeter ofSpain
andthecommentariesontheSummulaelogicales.
3 Cfrtheintroduction
toBochesksedition
(quotedinthenextnote)pp.XVI-XVIII.
I

12:02:33 PM
Every student of logic knows the famous incipitof the Summule
1
logicales:
Dialeticaestarsartium ad omnium
scientiarum
et scientia methodorum viam
principia
habens.Solaenimdialetica de
disputt principiis
probabiliter omnium
aliarum
artium.
Etideoinacquisitionescientiarum debetesseprior.
dialetica
In a numberof earlier manuscripts,however, the phrase et scientia
scientiarum is omitted and there are good reasons to consider it as an
early interpolationin the original text.2 The same can be said of the
second sentence: Sola enim dialetica piobabiliterdisputtde principiis
omnium aliarumartium . It is not found either in some good manuscripts
dating fromas early as the thirteenthcentury.The initial sentence of
nr. 1.03, too, is missingin some good manuscripts:Vocum alia litterata9
alia non-litterata; vox litterataest que scribipotest , ut 'homo'; vox non-
litter
ata est que scribinon potest. In tractatusVI ), nr.
(De suppositionibus
6.03, ed. Bocheski, where the differencesbetween signicatioand
suppositioare noted, some excellent manuscriptsomit the sentence:
Item. Signicatioest signi ad signatum.Suppositioautemnon est signi ad
3
signatumsed supponentisad suppositum . Ergo signicatioet suppositio
differunt. I feel sure that this sentence, too, has been the result of an
interpolation. Finally. Some thirteenthcentury manuscriptshave a
passage on enthymema in Tractatus V (De locis), which is not found in
Bocheski's manuscript.It runs as follows*:
Aristotilessicdiffinitentimema:Entimema estex ycotibus et signis.Ycosautemidem
estquodpropositio Signum
probabilis. autemsecundum quodhiesumitur idemestquod
propositio demonstrativa, vel necessariavel probabilis,
et hoc est inferendo. Signum
autemsecundum quodhicsumitur dicitnecessitatem illationis.Ycosautemdicitpro-
babilitatem inse,secundum
ipsiuspropositionis quamprobabilitatem propositiovidetur
essevera.Undenotandum quodinentimemate esttantum unapropositio inferens etalia
(8ra) illata.Unde secundum quod propositio *inferensapparet omnibus vel pluribus
essevera,sicestycos,quiaiamsicestprobabilis, ut quilibet
diligit se. Secundum
diligentem
autemquodiliaeadempropositio de necessitateinfert
conclusionem, sicestsignum. Et
siceadempropositio estycosetsignum,ethocsecundum aliudetaliud.
Si quisobiciatquoddebetdiffiniri sic: entimema estex ycoteet signo,cumnonsit
nisiunapropositio queestycosetsignum
inferens, secundum diversa,ad hocdicendum

1 I quotetheprinted editionofBocheski(Petri
HispaniSummulae quasecodice
logicales, manu-
Reg.Lat.120s edidit
scripto I. M.BocheskiO. P.,TorinoMarietti1947).Themanuscript (Bibi.
Reg.Lat.120s, ff.ir-29r)
Vaticana, dates
certainly from thelastdecades
ofthethirteenthcentury.
2 Argumentsinsupport ofthisviewwillbeadduced later.
3 Bocheski tocorrect
failed themanuscriptreading inReg.Lat.i2oj,f.i3va.
suppositi
4 Itfollows
afterthewords esset
(perfectos) innr..04ed.Bocheski.
sillogismus I quotethetextas
found inMilan,Biblioteca Cod.H. 64/n/'.,
Ambrosiana, ff.7vb-8ra.
2

12:02:33 PM
quodlicetsittantum unapropositio habettarnen
inferens, in se virtutem duarum pro-
positionum, quiahabetin se virtutemsuampropriam et illiusque intelligitur.
Et sic
estunasecundum et suntdueproposi
substantiam, tionessecundum virtutem. Et ideo
quodexycotibus
dicitin Piioribus et nonexycote,et similiterexsigniset nonexsigno,1

We have serious reasons to take this whole passage as spurious. Ac-


cordinglyin this case Bocheski's manuscriptshould be preferredto
some contemporarycopies which turnedout a momentago to be more
reliable on several other points.
The order of the severaltractsis anotherproblem. Msgr. Grabmann
conclusivelyproved that the usual order of the printed editions which
all have the tract De suppositionibus afterthe Fallacie is not the original
one and that the better manuscriptsall have the inverse order2. But
there still remain two puzzles which the manuscriptevidence failsto
solve in a satisfactoryway. First. Which is the order of the firstfive
tracts,especiallywhat is the correct place of the tractsDe predicabilibus
and De predicamentis? Their place is various as early as in our oldest
manuscripts.E.g. the Ambrosiana manuscript ( H . 64 Inf.) has I De
propositionibus , II De predicabilibus.III De sillogismis, IV De locis, V De
predicamentis . The Vatican manuscriptReg. Lat. 1731 has precisely the
same order. Bochenski's manuscript (Vat. Reg. Lat. 1205), however,
has: I De propositionibus , II De predicabilibus, III De predicamentis, IV De
sillogismisyV De locis
, which seems to be the correct (i.e. original)order.
Though the correct place of the tracton fallaciesis certainenough,
its formis quite problematical.Some of the oldest manuscriptshave the
shorter tract, commonly known as Fallacie minoresand edited by
Bochenski in his edition; others have the longer version (Fallacie
maiores) as tract VI; whereas Vat. Lat. 4^37 (writtenabout the middle
of the fourteenthcentury) does not have any tract on fallacies in the
givenseries of tractswhich is complete forthe rest.
Finally. Bocheski3has already drawn our attentionupon a difficult
passageoccurringin the tractDe predicamentis. In 3.02-3.05"ed. Bocheski
the author deals with the eight modiessendiin. When discussingthe fifth
and sixth ones, our author says:*

1 I didnotcorrect
themanuscriptreading.
2 MartinGrabmann, Handschriftliche undFunde
Forschungen zudenphilosophischen desPetrus
Schriften
desspteren
Hispanus, Papstes XXI(f 1277)in:Sitzungsberichte
Johannes derBayerischen
Akademie
derWissenschaften,
Phil.Hist.Abt.1936,
H,6,Mnchen1936,
pp.127-130.
3 Introduction
tohisedition,
pp.XVIII-XIX.
4 I quotefromMilan,H. 64Inf.,
f.i2ra.

12:02:33 PM
Quintasautemmodusessendi in estsicutforma estin materia.
Et istequintusmodus
subdividitur,
quia est quedam forma ut
substantialis, animaest forma substantialis
homini;aliaautemestforma accidentata,ut albumhomini.Et primaharumdicitur
proprieessein sicutforma in materia,ut animain corpore.Aliaautemdicitur essein
sicutaccidensinsubiecto,utalbedoinpariete etcolorincorpore.
Sextusmodusessendi indicitursicutaliquidin primoefficiente,
utregnum in regente.

Bocheski printed after this passage a passus found in nearly all our
manuscriptsas well as in the printed editions under the heading modi
(nr. 3.32 ed. Bochenski). It runs as follows1in the Milan
oppositionis
codex, f. 14.va-vb;

autemnonestin igneutaccidens
Caliditas in subiecto,immoutsubstantiate in eo cui
estsubstantiate,sicutsuntque cadunt alicuius
in diffinitione nonsecundum predicatio-
nem,sed potiusut principium, (f. i4vb)ut punctus in diffinitione
lineeet unitasin
diffinitionenumeri.Et istemodusessendi in continetur sub quartomodosecundum
quodunaqueque estin diffinitione
parsdiffinitionis Etsicignisnonest
velin diffinito.
subiectum sedmateria
caliditatis, ignisestrarefactio queestincorporibus elementar
ibuset
quiamaxima estin ideo
ignerarefactio estmaxime calidus,et,peroppositum, quiamateria est
maxima , iccirco
condensatio estmaximefrigida. Ignisestsubiectum eius.Hie (hoc MS) enim
estreceptibilis tatis.Undecaliditas
etfrigidi
caliditatis estinmateriaignisutinsubiecto,
inigneverononutinsubiecto, sedutineo cuiestsubstantiate, quiacaditindiffinitione
eius.Ignisenimestsubtilissimum
corpuscalidum agenssupraaerem secundumtotam suivirtutem.

It is beyondall doubt thatthispassageis out ofplace in thosemanuscripts.


Besides, it must be noticed that this interpolationin 3.32 apparently
caused the suppression of the text which must have contained the
modusoppositionis which is failingnow in the manuscripts
contradictories
concerned. However, I feel serious doubts whether the above passage
should be placed in nr. 3.03, as Bocheski does. In my view, it looks
more like an interpolationwhich possiblyshould be connected with the
passages 3. 02-3.0$. It mightoriginallyhave belonged as a gloss to the
phrase calor igni found in the interpolatedmnemonic verse concluding
the chapterof the modiessendiin:
, resinfine
Insuntparsy totum,genusin specie, calor igni, rexin regno
locoquelocatum.2

1 Thewordsinthis which
text s edition
inBocheski'
aremissing eg.Lat.1205,are
whousedVat.
initalics.
printed
2 Manyofthemnemonic verses
printed donotoccur
edition
inBocheski's inouroldest manu-
scripts.
4

12:02:33 PM
terminorum
2 The tracts De proprietatibus found in London, British
Museum, Rojai MSS. 8 A VI

The impact of our problem cannot be better shown, I think, than


by examiningthe remarkable set of tractson the currentitems of the
logicamodernorum foundin a collective manuscriptof the BritishMuseum:
- 48vb and ira-$2rb,l It
Royal MSS. 8 A VI, ff. 47 opens rather
abruptly with the words: Terminusautem aut signicat universale aut
particulare. The word autem shows that our tract is acephalous here.
The work consists of the followingtracts:2
(a) f. 47ra -rb; tract on supposition.It much resemblespartofPeter of
Spain's tract on supposition (tract VI of the Summulelogicales , nos
6.01-6.12 ed. Bocheski). However, apart from some omissions the
order of the chaptersis slightlydifferent :
6.01 (one sentence only); 6.02; 6.03; 6.04; 6.o$; 6.08; 6.06; 6.09;
6.10; 6. 11 ; 6.12; 6.07 ; [6.1 3-6.22 are missing].
va : tracton the relativa:8.01; 8.02; 8.03 ; [8.04 is
(b) f. 47rb missing];
8.0$; 8.06; 8.07; [8.08 is missing]; 8.09; 8.10; 8. 11; 8.12; 8.13;
8.14; [8.i is missing]; 8.16; 8.17; 8.18; [8. 19 and 8.20 are missing].
(c) ff.47va-48rb : tracton restrictio. [1 1.01 is missing,insteadof which
a quite different exordiumis found]; 11.02-11. 03 consistsof two sentences
only,here; 11.04; 11.06; 11.07; 11.08; 11.09; n.io; 11.11;
ii. 12; ii. 13; ii. 14; ii. 18; ii. 19; 11.20; ii. 21; ii. 1^; ii. 16;
ii. 17; [11.22 and 11.23 are missing].
(d) f. 48rb-va; tracton ampliatio: 9.01; 9.02; 9.03; 9.04; 9.05; 9.06;
9.07.
(e) f. 48va vb: tracton appellatio: 10.01; 10.02; 10.03.
(f) ff.48vb; ira-2rb: tracton distributio (breaks off): 12.01 ; 12.02;
12.03; 12.04; I2-0S; 12.06; 12.07; 12.08; 12.09; 12.10; 12. 11;
12.12; 12.13; 12.14; 12. i g; 12.16; 12.17; 12.18; 12.19 (our
manuscripthas some nine lines extra: 12.19a); 12.20; 12.21 (our
manuscripthas some twenty-ninelines extra; 12.21a); 12.22; 12.23;
12.24.
All these tracts show many resemblanceswith the Tracts VI and

1 Fora detailed
description,seemyLogica , A Contribution
Modernorum totheHistory
ofEarly
Terminist
Logic,Vol.II, i : TheOrigin
andEarly oftheTheory
Development ofSupposition,
Assen,1967,pp. 2^-33.
3 Cfr.Log.Mod.II, 1,pp.26-27.
5

12:02:33 PM
VIII-XII of the Summulelogicales.The short tracts De ampliationibus (d)
and De appellationibus (e) are substantiallyand almost verbatim the same
as those in the Summule .
The London tractslook like an older, less extensive,redactionor a
source, rather than an abbreviation, of the last tractsof the Summule
logicales. As a matter of fact, the date of this part of our manuscript
(firsthalfof the thirteenthcentury)seems to preclude the possibilityof
an abbreviation.Then, the remarkablefact should be noticed that the
tracton suppositionends in the London manuscriptwith nrs. 6.12 and
6.07 (found in this order). As a matter of fact the remainder part
(6.13-6.22) of Peter of Spain's tract on supposition opens with an
objection from the part of the author: Sed ego credoimpossibileesse
terminm communem in predicatopositumconfundiinmobiliter vel mobiliter
signo universali ajrmativo in
existente subiecto. It must be noted that
a
Peter here rejects the view he defended momentago. I give the text
afterthe London manuscriptof 6.12 and 6.07 (occurringthere in this
order!) and afterthat the opening sentence of 6.13 afterBochenski's
edition:

estquodin hac: 'omni '


[6.12]Nec videbatur oppositum quoddictum homo estanimal
isteterminus inpredicato
'animal* positus habet
simplicem suppositionem, cum diceretur
priusquod habeat confusam.Quodsecundum quodgenuspredicatur despecieibietiste
'animal*tenetur
terminus proipso communi quod est genuset sic habetsimplicem
suppositionem.Secundum autemquod in ilia naturacommunis ipsiusgeneris multi-
plicaturpersuppositacommunis, sicdici
tur habereconfusam non
suppositionem mobi-
litersed inmobiliter.Suppositioenim confusa mobiliternon potestsimulessecum
simplici,necsecundum idemnecsecundum diversa,utdictum est.
[6.07].Quodautem terminusinpredicato teneatur
positus ter,patetcumdicitur:
simplici
"omnium oppositorum eadem est nisi
disciplina"; enim isteterminus haberetsimplicem
suppositionem,falsaesset,quianullaparticularis estomnium
disciplina contrariorum,
sed(medicina) solumsanietegrietgramatica solumcongrui etincongrui; etitade aliis.

6.13; notintheLondon : Sedegocredoimpossibile


manuscript esseterminmcommunem
in predicato inmobiliter
confundi
positum vel mobiliter
signo universali
aAfirmativo
existentein subiecto, homo
ut 'omnis estanimal
'

Next, several argumentsare adduced in support of the author's own


view (6.13-6.16). In 6.17 the author gives the reason why the false
opinion could originate (some glosses have: hie ponit causammotivam
errorisantiquorum9 e.g. Troyes, Bibl. municipale , MS. 2402, f. 202).
Finally in 6.20 Peter rejects the division of supposition given above
(in 6. 11) into suppositioconfusa necessitate
signi vel modi and suppositio
confusa rei.
necessitate
6

12:02:33 PM
From the foregoingit must be concluded that from6.13 onwards
Peter of Spain is opposing the opinioantiquorum , which he has explained
in the foregoingnumbers(up to 6.12). Well, the opinioantiquorum had
been put forwardas an honorable one, withoutdue reservations.There-
fore we may safelytake Peter's discussionof suppositionas given in the
formerpart of his tract on supposition (nos. 6.01-6.12) as the repro-
duction of some previous tract and suppose him to have added (from
6.13 onwards) his objections and critical remarksafterwards.
Besides, the initial part of the tract on restrictio1
can certainlynot
be considered as an abbreviationof the correspondingchapters of the
Summule(1 1.01-1 1.03), since the design of the tract as found in the
London manuscriptis quite differentfrom that in Peter's tract on
For that matter, this differentdesign must be seen in con-
restrictio.
nection with the different order of the tractsin the London manuscript
as comparedwith Peter's Summule :
LONDON MS. PETER'S SUMMULE
De suppositionibus De suppositionibus
is
De relativ De relativis.
De restrictionibus De ampliationibus
De ampliationibus De appellationibus
De appellationibus De restrictionibus
De distributionibus De distributionibus.
The location of the tracts on restrictio
and ampliationboth being a
speciessuppositions2right after those on suppositioand on the relativa
seems to afforda more logical order, indeed, which enables the master
to derive successively restriction, ampliation and appellation from
suppositionin a quite naturalway. See the text below, p. 13 ff.
But how to decide the intricatequestion to whom the tracts as
found in the London manuscriptshould be ascribed? It mightbe sug-
gested that Peter used and refashionedan older redaction of his own.
However, the phrase sed ego credoimpossibile (nr. 6.13) occurringin his
discussionof suppositionseems to preclude this possibility.
The manuscriptitselfdoes not give any reliable clue forthe author-
ship. The London codex is in fact a collective manuscriptwritten in
differenthands partly from the first,partly from the second half of
the thirteenthcentury. It contains quite a number of treatises on
1 Forthetext,
seebelow,p. 13.
2 Restrictio
estspeciessuppositionis,
quiapersonalis dividitur
suppositio et
perrestrictam
seebelow,
ampliatam; p. 13.
7

12:02:33 PM
theology, dictamen, grammarand logic, nearly all fragmentary.1 Our
an of
tractson logic are preceded by incompletecopy RobertKilwardby's
commentaryon the Priscianusminor(Inc. Ut vult Aristotileslibro de
anima quod lingua congruitin duo opera nature, scilicet in gustum et
loquelam).2 This copy breaks off on f. 3v. Following this, quite a
differenthand wrote a tract on difficultpropositions in the art of
grammar,well-knownunder the titlesophismata gramaticalia(or sophistica
gramaticalis).It is acephalous (ff. 36ra-46vb). To be sure, it is not a
copy of Robert Kilwardby's sophisticagramaticaliswhich is found in
several manuscripts*,as appears froma comparisonof the discussionof
the phrase: modiovini ad denarium , ve illi qui non habet. The London
manuscript has : Circa presentemorationem septem principaliter
querebantur .*
The Zwettl copy of Robert's tract reads: modiovini ad nummum , ve illi
qui non habet. Et possunt queri circa istam orationem quinqu. Primo
de ablativo absolute posito ... ; secundum de constructionegenitivi
huius Vini'; tertiumde constructioneprepositionis... ; quartum de
'
hoc quod dico (ve illi9; quintum de hoc relativo qui'.* From this
comparison the conclusion may be drawn that the London sophistica
gramaticalisis of a somewhat later date than Robert Kilwardby's.
This much seems to be certain, that all the tracts can safelybe
dated towardsthe middle of the thirteenthcentury.Their author(s) may
be looked for in the Parisian circles. The London Summulelogicales
seem to be at least one of the main sources of Peter of Spain's Summule.
Following some glosses which call the views given in 6.11 the
opinioantiquorum j I propose to entitlethe London Summule as the Summule
I
antiquorum. give the complete text.6

1 Seetheprintedcatalogue(SirGeorge F. Warner andJulius


P.Gilson, ofWestern
Catalogue Manu-
inthe
scripts andKing*
OldRoyal I,p. 209)andLog.Mod.
s Collections II 1,pp.2-3
3.
2 SeeF. Stegmller,
Lesquestions duCommentaire deRobert
desSentences in:Recherches
Kilwardby de
Thologie etmdivale
ancienne 6 (1934),p. 7n-3>no-2>where Oxford,Bodl.8 A 6,f.29is
tobecorrectedinto:London, BritishMuseum, 8 AVI,ff.29r-3v.Forother seeJan
manuscripts,
Pinborg,DieEntwicklung imMittelalter
derSprachtheorie zurGeschichte
; Beitrge derPhilosophie
undTheologiedesMittelaltersXLII,Heft 2 (1967),p. 32$,where Paris. N.Lat.>8693A,f.11
sqq.isto beadded.
3 SeeJ.Pinborg,
op.cit.yp. 326.
4 Forthetext,seeLog.Mod. II 1,pp.25-26.
s Zwettl, cod.338,f.i7vb.
Stiftsbibliothek,
6 Forthesakeofclarity
I addthenumbers giveninBocheskis edition.
8

12:02:33 PM
SUMMULE ANTIQUORUM
found in London, BritishMuseum Royal MSS 8 A VI, ff. 47*a-48rb;
SiT*-2T>.

DE SUPPOSITIONIBUS

f.47ra [6.01]Terminus
autemautsignifcat
universale
autparticulare.
aliareisubstantive
[6.02]Signifcationis et hocfitpernomensubstantivum, ut 4homo'
;
aliareiadiective,ethocfitpernomen ut 4albus'vel ut 'curri
adiectivum, , perverbum, ,
quiaproprienonestadiectivum vel substantivum,
sed aliquidsignifcat
adiectivevel
quiaadiecti
substantive, vatiovelsubs vatiosuntmodirerum
tanti etnon
quesignificantur
Nominasubstantiva
significationes. dicuntur , nomina
supponete veroadiectivaet verba
dicuntur .
copulare
[6.03]Supposi tioestacceptio
termini viproaliquo.Differ
substanti unt autemsuppositio
et significado, estperimposi
quiasignificare tionemvocisad remsignificandam, sup-
positioveroestacceptio'
termini
ipsius substantivi
[pro aliquo] rempro
significantis
aliquo.Utcumdiciturhomo curri
, isteterminus 'homo'supponitproSorteet Platone,
et sicde aliis.Quaresignificado est
prior suppositione nec suntidem, quiasignificado
estvocis,supponere veroterminiiamquasicompositi ex voceet significatione.
Ergo
suppositiononestsignificatio.
Copulatio estacceptioterminiadiectivi proaliquo.
aliacommunis,
[6.04]Suppositionis aliadiscreta.Communis estque fitperterminm
communem, ut'homo'. Discreta
que fitper terminm discretum,ut'Sor'vel'istehomo'.
Suppositionumautemcommunium alianaturalis,aliaaccidentalis. naturalis
Suppositio
estacceptiotermini communis pro omnibus a quibusaptusnatusestparticipan, ut
'homo' se
per sump tus de naturasu supponit pro omnibus qui sunt et fueruntet qui
erunt.Accidentalissuppositioest acceptiotermini communis pro omnibus eis pro
adiunctum. Ut'homo '
est; isteterminus'homo' hiepropresentibus.
quibusexigit supponit
Cumautemdicitur 'homofuit',propreteritis. Cum dicitur'homo erit'profutur is. Et
itadiversas
habetsignificationes
secundum diversitates
eorumque ei adiunguntur.

[6.05]Accidentalium suppositionumalia simplex, alia personalis.Simplexsuppositio


estacceptiotermini communis prore universali significataperipsum.Ut cumdicitur
'homo estspecies'
vel'animalestgenus',
isteterminus 'homo' supponitprohomine incom-
muniet nonpro aliquoinferiorum; isteterminus 'animal'supponit pro animaliin
communi et nonproaliquoinferiorum; et similiter estde quolibet terminocommuni,
ut 'risibile
estproprium '
' 'rationale , album
estdifferentia' estaccidens'
.

[6.08] Personalis estacceptiotermini


suppositio communis Ut
pro suisinferioribus.
cumdicitur 'homo
curri
, iste 'homo'
terminis pro
supponit suis
inferioribus.

[6.06] Item.Suppositionum aliaesttermini


simplicium communies in subiecto positi,
aliaestterminicommunis inpredicato
positi. ut'omnishomo
estanimai'; isteterminus
'animal'in predicato
positus habetsuppositionem ; aliatermini
simplicem communis
dictionem ut'omneanimal hominem
estirrationale' isteenim
positipost exceptivam, preter ;
9

12:02:33 PM
terminus 'homo ' habetsupposi tionem. Undenonsequitur:'omne animai
hominem
simplicem
estirrationale omne animal hune hominem estirrationale ' sedestibi preter
; ergo preter , figura
dictionis, procedendo a simplici suppositione ad personalem. Similiter hic: 'homo est
' ' omnis homo
species;ergoaliquishomo estspecies1 ; et hic: omnis homo estanimai ; ergo esthoc
animai* , In omnibus hiisautemsinesignofitprocessus a simplici suppositione ad per-
sonalem.
[6.09] Item.Personalium suppositionum alia estdeterminata, aliaestconfusa. Deter-
minata suppositio estterminus communis determinate sumptus cumsignoparticular i,
ut *aliquishomo curri velsinesigno,ut '/lomo curri. Etdicitur utraque istarum deter-
minata, quialicetisteterminus 'homo1 in utraque istarum supponat proomnihomine
tamcrrente quamnoncrrente, tarnen unosolohomine crrente veresunt.Aliudest
enimsupponere, aliudlocutionem reddere veramproaliquo.In supradictis enim,ut
dictumest,isteterminus 'homo'supponit pro omni homine tam crrente quamnon
crrente, sed redditlocutionem verampro crrente solum.Quod autemutraque
' estPlato est .
illarum sit determinata patet.Cumdicituranimal estSor, animal , animal
Ciceroy et sic de singulis; ergo animal estomnis homo ' hic est figura dictionis a pluribus
determinatis ad unam.Et ita terminus communis determinate sumptus habetdeter-
minatam suppositionem. Etsimiliter cumtermino particulari.
[6.ioj Confusa suppositio estacceptiotermini communis propluribus mediante signo
'omnis
universali. Ut cumdicitur homo'isteterminus 'homo' mediante signouniversali
tenetur propluribus, quiaproquolibet suosupposito.
[6.11] Item.Confusarum suppositionum alia confusa necessitate signivel modi,alia
confusa necessitate rei. Ut cumdicitur'omnis homo estanimai' , isteterminus 'homo'1
f47rb
necessitate signi confunditur sive distribuitur suo
proquolibet supposito, et cum quilibet
homosuamhabeatessentiam, ideo hoc verbum'est'necessitate rei tenetur pro tot
essentiis proquothominibus 'homo', et cumunicuique homini insitsuaanimalitas, ideo
necessitate rei tenetur 'animal'prototanimalibus proquot hominibus 'homo' et pro
quotessentiis hoc verbum 'est',Undeisteterminus 'homo' dicitur supponere confuse
mobiliter et distributive. Sed confuse et distributive supponit quiatenetur pro'omni
homine ; mobiliter vero quia licet descensum fieriproquolibet suo supposito, ut omnis
'omnis Sed iste terminus ' animal ' dicitur confundi
homo; ergo Sor' vel homo; ergo Plato'.
immobiliter quia nonlicetdescensum fierisubeo,ut'omnis homo estanimai ; ergohomo est
' ibi a ad Sicut hic: 'homo
hocanimai ; sedest processussimplici suppositione ' personalem.
estdignssima rescreaturarum; ergoaliquishomo';vel rosaestpulcherrima florum; ergo
aliquarosa'.Nonsequitur. Hoc differunt quia in hiisestsimplex suppositio a parte
subiecti, in aliisveroa partepredicati.
estquodinhac: 'omnis homo estanimai '
[6.12] Ne[c]vide[b]atur oppositum quoddictum
isteterminus 'animal' inpredicato positus simplicem habetsuppositionem, cumdiceretur
priusquod habeat confusam. Quod secundum quodgenuspredicatur specieibi et
de
isteterminus 'animal'tenetur proipsocommuni quodestgenuset sichabetsimplicem
suppositionem. Secundum autem quod in illa natura communis ipsiusgeneris multipli-
caturpersupposita communis, sic dicitur habere confusam suppositionem nonmobiliter
sedinmobiliter. Suppositio enimconfusa mobiliter nonpotestsimulessecumsimplici,
necsecundum idem nec secundum diversa, ut dictum est.

1 corrected hand.
bya contemporaneous
animal
from
IO

12:02:33 PM
[6.07]Quodautem1terminusinpredicato teneatur
positus patetcumdicitur
simpliciter, :
"omnium torum
opposi nisienimisteterminus
eademestdisciplina"; haberet simplicem
falsaesset,quianullaparticularis
suppositionem, estomnium
disciplina contrariorum,
sed(medicina)
solumsanietegrietgramaticasolumcongrui etincongrui
; etitadealiis.

DE RELATIVIS

[8.02] Relativorum quedamsunt relativa substantie, ut 'qui*,'ille', 'alius'; quedam


suntrelativa '
ut qualis ' '
accidentium, ', 'talis', tantus', quantus '. Item.Relativorum
substantie quedamsuntrelativa ydemptitatis, ut 'qui', 'ille'; quedamverorelativa
diversitatis, ut 'alius','alter'et 'reliquus ' et consimilia. Relativum veroydemptitatis
refert et supponit eodem ut hic ' Sorcurrit ' hoc relativum
pro numero, , quidisputt ;
' ' refert Sortem etsupponit
qui proSorte,etideodicitur relativum ydemptitatis.
[8.03]Item. Relativorum identitatis aliareciproca, ut 'sui',*sibi', cumsuopossessivo,
4
scilicetsuus ', 'sua','suum' ; aliasuntnonreciproca, utomniaalianomina relativa<et>
pronomina, ut'ille', '^[dem], 'idem','Qui'autemreciprocum dicitur quandoidemest
agenset patiens.lindereciprocum idemquodsui passi vum.Et quia hoc pronomen
'sui', 'sibi'signifcat rempermodumpatientis, in quemdebettransir actusverbi,
nominati vusautemsignificai remsuampermodum agentis, et ideohocpronomen 'sui,
sibi' nonpotesthaberenominativm. Naturaenimnominativi rpugnt naturehuius
pronominis 'sui','sibi'.
[8.05] Ex predictis igiturpatetquod maiorfitcertitudo per relativum quamper
antecedens loco
positum relativi. Cumenimdicitur'homo currit, etilledisputtde
eodemhomine in numero intelligitur quodcurratet disputt. Si autemponatur loco
relativi antecedens sic: 'homo currit
, homo disputt', nonoportet quodproeodemreddat
relationem veram:isteterminus 'homo' potestesseprodiversis. EthocvultPriscianus,
ut 'Aiaxvenit a Troia, Aiaxfortiterpugnavi ; dubium estutrum proeodemintelligatur ;
sed (si) dicatur:'Aiaxvenit a Troiaetidem fortiterpugnavit' , certum estut proeodem
intelligatur.
[8.06]Soletautem queriutrum deceptiofacta exdiversa relatione faciat
' hocrelativumequivocationem
autaliam2 fallaciam. Ut 'homo videtasinum , quiestrationalis ; 'qui'potest
referri ad huneterminm 'homo' velad terminm 'asinum'. Et soletassignariibi equi-
vocati.
[8.07]Sedcontra. Hocrelativum'qui'secundum quodestrelativumsignifcatremunam
f.47vaequaliterse habentem ad omneid quod| significai permodum substantie,ut 'homo qui
' et 'locus continet
et 'colorquiestincorpore
currit', qui , et sic de aliis.Ergo
remlocatam'
de suasignificationnonestequivocatio.
[8.09]Item.Ibietiamestdeceptio perordinem quiaomnis
dictionis, ordinatio dictionum
estoratioeteconverso; non
ergo estequivocatio.
[8.10]Item. Non est amphibologia,quia ubi est amphibologia,ibi est constructio
diversauniuscumuno,ut 'liberAristotilis' Sedubiestdiversa
, et 'seitseculum'*. relatio,

1 Autem
quodMS. 2 aliquam
MS. 3 subiectum
MS.
II

12:02:33 PM
ibinonestconstructiouniuscumunosedcumdiversis. Ergodeceptiofactaex diversa
eoquodaliquadictiopotestfieriad diversa,
relatione nonfacitamphibologiam. Et hec
omniaconcedimus. Item.Ubicumque estdeceptio ex eo quodaliquadictiopotestfieri
ibiestdivisio
ad diversa, velcomposi
tio.Seddeceptio ex diversa
relatione
estsecundum
compositionemetdivisionem.Quodconcedimus.
[8.11] Sequiturde relatione diversitatis.Relativum autemdiversitatis est quod pro
* hocrelativum 1alius*
diverso supponit ab eo quodrefert, ut 'Sorcurrit etaliusdisputt ;
refert Sortemet supponit pro alio a Sorte, et est sensus: Sor <currit> et alius a Sorte
disputtet facitrecordationem de Sorte.
[8.12] De relatione autemdiversitatis talisdaturregula:si relativumdiversitatis
addatur superiori et inferiori,quod additur1superiori fitut inferius,et
econverso. Ut cumdicitur:'aliud 2 ab animali ; ergo3aliudab homine *. Hoc relativum
4aliud*cumaddatur et inferiori etaliudab animali
superior <i> (quiaanimali ethomini)
*
estinferius ad aliudab homine.lindesequitur perlocuma specie: aliudab animali ;
ergoaliud ab homine *. Econverso autem fallaciaconsequentis. Similiter si addatur distri-
butiodistributo etpartieiusquodaddatur termino distributo estinferius ; quodaddatur
est Ut 'aliudab homine aliuda Sorte *. Econverso estfallacia
partieius, superius. ; ergo
consequentis.
[8.13] De relatione ydemptitatis talisdaturregula:nulla propositio inchoata*
a relativo' ydemptitatishabet contradictoriam.Ut 'omnis homo <currit) etile
estSor*.Dicitenimquod(quando)terminus relatiponitur in antecedente [est],negatio
nonpotestregererelatum nisinegetsimulantecedens. Sed negatio nonpotestsimul
negare hec duo. Unde nec ipsum relativum negabit. Et sic non habebit contradictoriam.
[8.14] Sed contra.Ut vultAristotiles, quidquidcontingit negare,contingit affirmare
eteconverso. Quarequecumque contingit affirmare, et
contingitnegare. Ergoquecum-
que affirmatio habetcontradictoriam. Ergoet affirmatio inchoa[c]ta a relativo. Item.
Dicit in primoPeryhermeneias, quod cuilibetaffirmationi sua opposi ta est negatio.
Ergoaffirmationi inchoa[c]te a relativo est6contradictio. Dicimuspredictam regulam
essefalsam, scilicet'non illeest Sor* estcontradictoria illiusetlicetrespectu
quia hec,
relativiponitur inantecedente, nonoportet quodnegetur antecedens, quianegatio non
t
respici *nisi subiectum et predicatum, removendo unum ab altero, et non respectu
relativi,ut nonilleestSor*.
[8.16]Item.Relativumydemptitatisnon reciprocumeandemdebet habere
suppositionemquam suumantecedens. Utcumdicitur:'omnis homoestetilleest
Sor*.Hocrelativum proomnihomine.
'ille*supponit Undeestsensus'illeestSor*idest:
omnishomo homo
, quiacumdico; 'omnis
estSor. Dicoautem'nonreciprocum* videtse*, non
: omnis
estsensus homo videt hominem
omnem 'se*nonlicetponere
. Undelocohuiusrelativi
suumantecedens.
[8.17] Sequiturde relatione Relativum
accidentis.7 estquodrefert
accidentis remse
habentem permodum uthocnomen'tale*
accidentis, .
1 quodadditur]
SoraddaturMS.
* aliusMS. 3 etMS.
4 incoacta
MS. 5 relatione
MS.
6 est]autemMS. 7 antecedenti
MS.
Il

12:02:33 PM
[8.18] Et dividiturquia aliudest relativumydemptitatis, ut 'Sorestalbuset talisest
' Aliudestrelativum
Plato tatis,ut'Sorestalbusetalter
diversi iusmodiestPlato
' Sciendum
autemquod relativum ydemptitatis substantieet relativum ydemptitatisaccidentis
differunt,quiarelativum substantie idem
refert numero, relativum autem ydemptitatis
accidentis idemspecieet nonidemnumero,
refert quia eandem[habent]
' qualitatem
numero estesseindiversis
inpossibile Undecumdicitur: Sorestalbusettalis
subiectis.
estPlato quodPlatoparticipt
', significai eandem albedinem cumSorte.

DE RESTRICTIONIBUS

[....] <R>estrictio est speciessupposi tionis,quiapersonalis suppositio dividitur per


restrictam etampliatam. Restrictio estcoartatio termini communis a maiori supposi tione
Ut cumdicitur:*homo albus* *albus *
ad minorem. t hocadiectivum restringit hominem
ad supponendum albo. Dico autem ' termini communis* terminus discretus
pro , quia eque
restringiturnequeampliatur. Differt autemrestrictio abampliatione quiarestrictio est|
f.47vbdereexistente etnonexistente. Ampliatio autemesttermini suppositio proreexistente.
Et dividitur per communem et discretam. Ampliatio discreta est suppositio termini
discreti significantis remexistentem, ut 'Sor* . Undeterminus discretus significans rem
existentem idemsignificai et supponit etampliat, ut 4Sor*significai remetsupponit pro
Sorteet ampliat Sortem. Si verosignificet remnonexistentem, tuncnilampliat, sed
solumsignificat et supponit, ut 'Cesar* significai Cesarem et supponit pro Cesareet nil
ampliat, ut ' Antichristus*et similia.Appellatio verocommunis estsuppositio termini
communis pro re existente. Et sciendum quod terminus communis habet simplicem
suppositionem, tuncidemsignificat quod(quando > supponit etampliat. Utcumdicitur:
'homo estspecies1, isteterminus 'homo supponit pro hominein communi et significat
hominem et appellat hominem in communi. Et sicde aliissimplicibus supposi tionibus.
Quando autem terminus communis habet suppositionem personalem, tunc terminus
nonidemsignificat et appellat.Ut cumdicitur:'homocurri , isteterminus 'homo*
significat hominem in communi et appellat particulares homines existentes et supponit
proparticularibus hominibus. Ensicappellatio estde re existente. Restrictio estde re
existente et nonexistente. Similiter suppositio.
[i i .02-Ii .03] Restrictionum autemaliafitpernomenadiectivum, aliaperverbum;
de quaposteadicetur. De aliaverotalisdaturregula.
[11.04]Omne adiectivumnon diminuens<nec>habensnaturamampliandi
adiunctumexeademparteterminocommunirestringitipsumad supponen-
dumsolumprohiisad que exigitsuasignificatio. Utcumdicitur : 'homo , hoc
albus*
adiectivum 'albus*persuamsignifica tionemhuneterminm 'homo* ad
restringit sup-
* ibiad removendum adiectivum
ponendum proalbishominibus. 'Nondiminuens ponitur
diminuens rationem adiuncti, ut'mortuus* , 'corruptus*etsimilia, quetalianonrestringimi,
sed potiusdestruunt id cui adiunguntur. 'Nonhabens naturam ampliandi* ponitur ad
removendum hocadiectivum 'potens* et similia, que non restringimi, sed ampliant.
[11.05] Obicitur etiam contra hanc regulam1 sic. Restrictio semperhabetesse per
minus commune. Sedhocadiectivum 'album* estmagis commune quam'homo*. Probatio
1 rationem MS.
13

12:02:33 PM
maioris.Differentia adveniens genericontrahit et restringit ipsumab ambitusuo ad
speciem quamconstituit, utrationale adveniens animalicoartat ipsumad speciem quam
etcausaestquareestminus
constituit; commune. Similiterestinconstructione apposi-
ut 'animaihomo 4animai'ab ambitusuo et
tionum, ', ubi1terminus 'homo'contrahit
ipsum
restringit solum ad hominem; et causa estquare est minus commune. Probatio
minoris.Album reperiturinhominibus etbrutis etlapidibus. Ergocommunius estquam
homo.
Solutio.'Homo ' unomodocommunius estquam'album'etaliomodo' album ' econ-
verso.Secundum enimquodhomo in
reperitur albis,nigris et medio colore coloratis,
sic 'homo'estmagiscommune, sic 'albus'restringit 'hominem'. Secundum autemquod
album reperitur in hominibus et brutis et lapidibus, sic 'album'estmagiscommune et
'homo'coartat 'album', eteconverso, utdictum est.lindehic: 'homo albus',isteterminus
'homo'supponi t pro hominibus in quibusest albedoet isteterminus 'albus'solum
copulatalbedinem que est in hominibus.

[i i .06] Item.Regulatalisdatur:si signumadveniat terminorestricto, non


distribuii pro hiis ad que restringitur.Ut 'omnis albuscurri
homo ; quia 'homo'
restringi turad non
albos, distribui
potest nisi
proalbis.

[11.07] Expredictis sequitur regula talis:nichil posituma partepredicatipotest


restringerealiquid posituma partesubie cti quoad significationemprinci-
plem. Utcumdicitur 'homo albus' , [nonjisteterminus'albus'nonrestringitipsumad
albos2perpredictam regulam, scilicet:"sisignumuniversale
adveniens
termino etc.". Et
sicinhac: 'omnis ' isteterminus 'homo'
homo estalbus solumtenetur proalbis;etsicerit
sensus:omnis homo albusestalbus.Undeistedue equipollent: homo
'omnis estalbus'et
homo
'omnis albusestalbus'. Ergosi unaestvera,et reliqua,et si unaestfalsa,etreliqua.
Sedhoc estfalsum et reliquum, scilicetquodisteterminus ad alboshic:
restringitur
'homoestalbus'.

[11.08]Undepredicatum nonpotestrestringeresubiectum Ut
quoadsignificationem.
cumdicitur'civisestalbus'
, iste 'civis'
terminus ad
restringiturmaresetnonad albos,et
sicrestringitur et
quoadconsignificationem nonquoad significationem.
[11.09]De restrictionedatavel factaper implicationem talisdaturregula:omnis
implicatio immediateadiuncta termino communirestringitipsum sicut
suumadiectivum.Ut cumdicitur:'homo quiestalbus, curri 'homo'
, isteterminus
| ad albosperhancimplicationem
f.48rarestringitur 'qui3estalbus', sicutinhac: 'homo
albus
curri
.

[i 1.1o] Item.De implicatione regula:quandocumque signumuniver-


talisdatur
sale et implicatio ponunturin aliqua locutione, duplex est oratio ex eo
quod signumpotest prius advenire et distribuereterminmpro quolibet
suo supposito quamadveniatimplicatio. Utcumdicitur:'omnis homo quiest
currit
albus'.Et tuncrelativum sic
'hominem' Et
distributum. itahec: 'omnis
' 'qui' restringit et quodomnishomositalbus.
homo curritquiestalbusponitquodomnishomocurrit
1 velMS.
2 + [quiasiregeretur
ad]MS.
3 queMS.

14

12:02:33 PM
Si veroimplicatio priusadveniat1
homini,ut ' homo
quiestalbus* ipsumad
, restringit
albos,et tune signum adveniens
universale supratotumnonpotestdistribuerenisipro
albis;et sic equipollet
huic: 'omnis
homoalbuscurri.

[i i.i ij (S)equiturde restrictionefactaperverbum. De quaprimotalisdaturregula:


terminuscommunissupponens vel apponens verbo presents temporis
simpliciter sumptonon habenti vim ampliandi nec ex se nec (ex) alio,
restringiturad supponendumpro hiis que suntsub formaterminisuppo-
nentis.
' '
[11.12JDico termini communis
1 quia terminus discretus
' ad removendum eque restringitur eque
ampliatur. Dico autem presentstemporis verbaaliorumtemporum,
quiaaliamhabet tionem
supposi terminus communis cumeiset cumverbode presenti.
Dicoautem'simpliciter sumpto
' ad removendum verba ut*opinanetconsimi-
diminutiva,
'
lia. Dico vero nonhabenti vimampliandi' ad removendum verbaampliativa,ut 'potest'
.
Dico *necexsenecexalio'quiacumdicitur : *estpotens' licethocverbum 'est'nonampliat
ex se, ampliat autemperhocparticipium 'potens'.Dico autem'subforma termini suppo-
nentis '
quia'homo'supponit prohiisqui suntsubhumanitate, et 'animal'prohiisque
suntsubanimalitate, cumdicitur:'homo estanimai' .

[11.13] Item.Alia regulatalisdatur:terminuscommunissupponens verbo


preterititemporissimplicitersumpto etc. supponitpro hiis qui sunt et
qui fueruntsub formaterminisupponentis.Ut 'homo fuitanimal'
; isteterminus
'homo' prohiisquisuntvelfuerunt
supponit et 'animal'
homines, prohiisque suntvel
fueruntanimalia.

[11.14IItemaliaregula:terminuscommunissupponensvel apponens verbo


futuritemporis etc.supponitpro hiis qui suntvel eruntsub formatermini
supponentis.Ut 'homo eritanimal'; <isteterminus'homo' prohiisqui sunt
supponit
veleranthomines,et 'animal' hiis
pro que sunt velerunt Ex
animalia). predictispatet
cumdicitur 'omnis
homo curri
, isteterminus 'homo'
supponitproomnibusindividuisqui
suntin presenti.
Et in hacque est: 'omnis homo(cu)currit'
, proomnibusqui suntvel
fuerunt.Inhacautem'omnis curret'2prohiisquisuntvelerunt.Etsicverbum restringit
quoad <con>significationem,que est tempuspresens,preteritum,futurum, et non
quoadsignifcationem.
restringit
[i 1.18] Item.Soletqueriutrumtermini restringuntur eodemmodoin proposi tione
negativa sicutinpropositione affirma
tiva. Et soletobiciquodsic,quiaesserestringit ad
existentes, ergo nonesse ad non existentes, non
ergo pro eisdemest in
restrictioaffirma-
tivaet negativa. Item.Videtur quodomnisnegativa in quanegatur essesimpliciter,sit
falsa,si similiter terminiinafirmativa et negativa.Hec enim'rosaest' est
restringantur
vera;isteterminus 'rosa'restringitur ad existentes; ergosi in hac: 'rosanonest', re-
stringitur ad nonexistentes, tuncestsensus : rosaqueest
, nonest
. Sedhecestfalsa.Ergo
ethec: 'rosa(non)est ' . Etsic inquanegatur essesimpliciter,
estfalsa.
quelibetnegativa
Quodfalsum est.Ergoid ex quosequitur,eritfalsum, scilicet
quod proeisdem
termini
restringuntur in affirmativa et negativa.

1 eveniat
MS.
2 cur
ritMS.

12:02:33 PM
[11.19] Sed obiciturin contrarium. Quia contradictio est uniussubiectiet unius
predicati,[sunt]ergo pro eisdemquodcontradictio fitinutraque. Itemad idem. Si in
* 'rosa
* ad existentefitrestrictio.
hac: 'rosaest restringitur existentes,pro Ergohec
eritvera.Etsi1inhac: 'nullarosaest
'rosaest* 'rosa*ad non existentes,
', restringitur
* erit habeatpro non existentibus.
tunchec 'nullarosaest vera,cumveritatem Ergo
duecontradictorie eruntsimulvere.Quodestimpossibile. Ergooportet quodproeis-
demfiatrestrictio in affirmativaet negativa.
[11.20]Item.Talisestregula:omne verbumsimplicitersumptumnec habens
vimampliandinec ex se nec ex alio restringitterminmsibi supponentem
quoad consignificationem,que est tempus,et non quoad significationem.
Ergotempusest causailliusrestrictionis. Sed idemtempusmanetin affirmativa et
sibi
negativa opposita, ut 'rosaest*- rosa
'nulla est*.
Ergo eadem estcausa
restrictionis
in
utraque. Ethectriaargumenta concedimus.
[11.21]Predictaveroregulasic probatur. Nichilpositum ex partepredicati potest
restringere aliquid positum a parte subiecti quoad principlem significationem sed
quoadconsignificationem. Ergocumverbum sit a partepredicati cumtermino sic
supponente, tunc verbum non potestrestringere terminm sibi supponentem quoad
principlem significationem, sed quoadconsignificationem. Et illa est tempus,quia
nullaest alia significado per quampossitrestringere. Itemad idem.Cumdicitur:
'homo est*, 'homo fuit*, 'homoerit*
, restrictionesinistissuntdiverse. Ergocauseinquibus
sunt, erunt diverse. Sedsignificado manet eadem et variatio solum estquoadtempus
presens, preteri tumet futurum. Ergononsunta significai ioneet nonnisi a tempore.
Etitapatetregula.
Solutio.Quodsimiliter termini restringunt inaffirmativa et negativa et econverso.
f.48rbEtconcedotriaargumenta ad hoc.Adprimum | dicendum estquod'est* nonrestringit
ad existentes, sicutnechocverbun ad currentes,
'currit* quianullum verbum restringit
terminm sibisupponentem quoad suam significationem,quoadsuamconsignifi-
sed
cationem, queesttempus. Undenonrestringitur adsupposita existentia nisiadpresenta.
Supposita autempresenta possunt essein quibusdam terminis tamexistentibus quam
'enuntiabile*
nonexistentibus. Utcumdicitur:'enuntiabile (est)*,isteterminus supponit
tamproexistentibus quamnonexistentibus.
[11.15-]Secundum predictaqueritur de hocsophismate: 'omne animalfuitinarchaNoe*.
Probatur sic. Homofuitin archaNoe, leo fuitin archaNoe, et sic de singulis; ergo
omneanimalfuitin archaNoe. Contra.Omneanimalfuitin archaNoe; Cesarfuit
animal ; ergoCesarfuitinarchaNoe.Quodfalsum est.Ergoaliquapremissarum estfalsa.
Sednonminor.Quodautempremissa sitfalsaostenditur quiaquedamregula dicitquod
terminus supponens velapponens verbode preterito simpliciter sumpto etc.restringitur
ad supponendum prohiisque suntvelque fuerunt subforma termini supponentis. Sed
aliaregulaestque dicitquodsignum universale adveniens termino restricto distribuit
ipsumpro quibus estrestrictus.Ergocumdicitur'omne animal fuitinarchaNoe* , iste
'animal *tenetur
terminus supponere proomnianimali quodfuitin <illo>tempore. Sed
multaanimalia fuerunt que non fuerunt inarcha Noe. Ergoprimasimpliciter estfalsa.
: 'omne
[11. 16] Solutio.Quidamdicitquodhecestduplex etc.' exeoquodpotest
animal

su(!)MS.
16

12:02:33 PM
fieri
distributioprosingulisgenerum velpro(generibus cetprimomodo
singulorum)
estfalsaet secundomodoestvera,quiaquandofitdistributio (prosingulisgenerum,
tuncfitdistributio)c pro omnibusindividuisque suntsubgenereet specie.Et tunc
oportetomniaindividua que contemta (!) fueruntsubanimali,
fuissein archaNoe.
Quodfalsum est.Sedquandofitdistributioprogeneribus
singulorum,tuncestsolum
distributiopro generibussivespeciebus.Et istomodoest vera,quia omnisspecies
animalisfuitinarchaNoe.
[i 1.17] Sedhuicnonacquiescosolutioni1,
quiapremissa estfalsa.Probatio
simpliciter
autempeccatsecundum consequens ab insufficienti,
quia non accipitomnespartes
distributionshuiuspropositionis
'omneanimalfuitinarchaNoe'

DE AMPLIATIONIBUS
[9.01] (P >ersonalis suppositio estacceptio termini communis prosuisinferioribus . Cuius
alia estconfusa, aliadiscreta, sicutdictumest.Item.Personalis suppositionis est alia
divisio,scilicethec: alia est ampliata, alia restricta. Et ideo ampliatio et restrictio
habentfiericircasupposi tionempersonalem.
[9.02] Restrictio est coartatio termini communis a maiori
'albus* suppositione
ad minorem.
Ut cumdicitur *homoalbus',hoc adiectivium restringit
' hominem 9 ad albos.
Ampliatio est extensio a minori suppositione ad maiorem. Ut cum dici
tur 'homo potest
esseAntichristus',
isteterminus 'homo9 nonsolumsupponit prohiis qui sunt,sed edampro
hiisqui erunt.Undeamplia turad futuros. Dico autem*termini communis 9
quiaterminus
discretus nonrestringitur nequeampliatur.
[9.03] Ampliationum alia fitperverbum, ut 'homo potest esseAntichristus9; alia fitper
4 9 alia ut 'homo
nomen,ut hominem esseAntichristum estpossibile ; fitperparticipium, est
esse 9
Antichristus alia fit ut ' homo necessarioestanimal 9 ' Homo 9enim
potens ; per adverbium,
hicampliatur nonsolumpropreterito, sedetiamprofuturo tenetur. Et ideosequitur
aliadivisioampliationis, scilicet:ampliationis aliaestrespectu suppositorum, ut 'homo
potestesseAntichristus*
, alia estrespectu temporis, ut 'homo necessario
est animal ' utdictum
est.
f.48va[9*04]Circapredicta de hoc sophismate: ' esseverum ' Pro-
queritur | inpossibilepotest
batio: id quodestveleritinpossibile, potest esse verum, ut Antichristum non fuisse erit
inpossibile. Et tamenpotestesseverum, quiaestverum.Ergoinpossibile potestesse
verum.Contra.Quidquidpotestesseverum, estpossibile. Sedimpossibile potestesse
verum. Ergo impossibile esse
potest possibile.
[9.0$] Et ex hoc fieri
potest sillogismus in tertioprimefigure. Si conclusio si(t) falsa,
ergoaliquapremissarum estfalsa.Sednonmaior.Ergominor.Sedhecestprima. Ergo
primaestfalsa.Solutio.Primasimpliciter estfalsa,scilicethec: 'impossibile potest esse
verum ' Et probatio peccatsecundum fallaciam accidentis, quia cumdico 'id quodest
velerit ', duodico,scilicet
impossibile subiectum illiusimpossibilitatis etipsamimpossibili-
tatem siveipsumimpossibile. Undequod estpossibile estressubiecta,et impossibile

1 soliMS.

17

12:02:33 PM
acciditei; et posseesseverum inesseutrique.Quandoenimdicitur:4Anti
assignatur -
ehr
istumnonfuisse esse
potest verum non
*9 valet,quiaAntichristum
non est
fuisse ressubiectaet
acciditei etpossibile
impossibile esseverum utrique.
adsignatur
[9.06]De ampliatione autemquefitratione talisdatur
suppositorum, regula:terminus
communissupponens1verbo habenti vim ampliandi ex se vel ab alio,
4
ampliaturad ea
* isteque possunt esse sub formatermini suppositi. Ut homo
potest albus
esse ; terminus 'homo* non
supponit solum sed
propresentibus, ampliatur
ad omnesqui erunt.Dico autem'exse* quia hocverbum de se habetvirtutem
'potest*
terminm2 cui Ut 'homoest esse
animai* vel'hominemesse
ampliandi adiunguntur. potens
animaiestpossibile1
.
[9.07JDe ampliationeautemque fitrationetemporis,
talisdaturregula:terminus
communissupponens vel apponens verbo habenti vim ampliandi quoad
tempus potest *supponere pro hiis qui sunt vel qui erunt. Ut 'homo
estanimal; tam'homo*
necessario quam'animal* prohiisqui suntet qui erunt.
tenetur
Ethecde ampliationesufficiant.

DE APPELLATIONIBUS

[10.01J estacceptiotermini
<Ap>pellatio communis prore existente. Dico autem'pro
quiaterminus
reexistente* significans nonensnichilsignificat <nec>appellataut'Cesar*,
yet sic de aliis.Differt
y'chimera*
'nil* autemappellatio a suppositione et significatione,
quiaappellatioesttantum de re existente, supposi significado de re existente
tio et tam
quamnonexistente. Ut' Antichristus* significat Antichristum etsupponiti proAntichristo,
sednilappellai,'homo* autem* significathominem de natura sua<et>supponit tampro
existentibusquamprononexistentibus et appellat tantum existenteshomines.
[10.02]Appellationum autemalia est termini communis, ut 'hominis* , alia termini
ut
singularis, Terminus
'Sortis*. singularis et et
significatsupponit appellat idem,quia
rem ut *et 'Iohannes*
' Petrus .
significat existentem,
[10.03]Item.Appellationis termini communis aliaesttermini communis proipsarein
[termino]communi, ut quandoterminus communis habetsimplicem suppositionem.
Utcumdicitur:'homo *vel'animal
estspecies estgenus * ettuncterminus communis idem
;
et
significatsupponit et
| appellat, ut 'homo* significat hominem in communi et supponit
f.48vbprohominein communi et appellathominem in communi. Aliaautemest termini
communis prosuisinferioribus, ut quandoterminus communis habetpersonalem sup-
positionem.Ut cum dicitur: 'homo curri, tunc 'homo* non idem significat etsupponit et
sed
appellat; significat hominem in communi, sed pro particularibus*supponit et appellat
particulareshomines existentes.

1 sufonens
(!) MS.
2 verboMS.
3 apellat MS.
sicsemper
4 supponatMS.
5 enimMS.
6 partibus
MS.
l8

12:02:33 PM
DE DISTRIBUTIONIBUS

est multiplicatio
[12.01] <D>istributio termini communis persignum universale.Ut
cumdicitur:*omnis homo * '
', isteterminushomodistribuit <ur) siveconfunditur pro
quolibet perhocsignum
inferiori Etsicestibimultiplicatio
'omnis'. terminicommunis.
Dico autem'terminicommunis'
quiaterminus non
singularis potest distribui.Undeiste
suntincongrue:*omnisSorest','omnisPlatoest', et sic de singulis.
Et estibisolecismus
perpartesorationis.
[12.02] Signorm autemuniversalium alia suntdistributiva substantie, ut 'omnis',
' et similia;aliaaccidentium,ut *qualiscumque'' . Signum autem
nullus', , quantuscumque'
distributivum estquoddistribuit
substantie resse habentes permodumeiusquodest
quid,ut 'omnis' y 'nullus'.Ut cumdicitur:'omnis albedo', 'omnis
nigredo' . Unde'sub-
stantia'
sumitur communiter ad rescuiuslibet
generis,cumdicitur 'signum distributivum
substantie
'. Signum autemdistributivum estquoddistribuit
accidentis <reshabentes ) se
modum ut modum vel ut1 ' -
per accidentis, per qualis quanti, 'qualiscumque', quanti
cumque'.

[12.03]Item.Signorm distributi
vorumsubstantie aliasuntdistributiva
partium inte-
ut 'totus' subiec ' uter
gralium, ; alia partium tivarum,ut 'nullus','omnis', que'. Item.
Signorm distributivorumpartium subiectivarumalia suntdistributiva
duorum,ut
et consimilia;
'neuter',
'uterque', aliaplurium,ut 'omnis','nullus'.

[12.04]Horumautemprimodicendum estde signisdistributivis


substantie.Et primo
de hoc signo'omnis'.Sciendum ter sumitur
ergoquod duplici signum[dupliciter].
Quandoque enimsumitur ut 'omnes
collective, Apostolisuntduodecim', et tunenon
'
sequitur ergoistisuntduodecim
', demonstratis
aliquibusex ipsis.Quandoque sumitur
adverbative(??) sivedistributive,
ut'omnes
hominesnaturascire
desideran
.

[12.05]Item.Queritur de hoc signo'omnis'*quidsignificet.Et videtur quodnichil,


quiaomnis resaut estuniversalis
aut ;
singularis sed hoc signum 'omnis'nonsignificat
remuniversalem equesingulrem; ergo'omnis' nullamremsignificai. Item.'Omnis'
nonestpredicabile de unonequede pluribus. Ergononestuniversale nequesingulare.
Etitanichilsignificai.Sedcontra.Abeo quodresestvelnonest,dicitur oratiovera
velfalsa.Ergosi 'omnis'nichilsignificai,
pereiusappositionem velremotionem ipsius
noncausabiturVeritasvelfalsi
tasinoratione.Sedhecestvera:'animai esthomo'
. Ergoet
hec: 'omneanimalesthomo'. Quodfalsum est.Ergoprima, scilicet'omnisnichil
significai',
<estfalsa).
[12.06]Solutio.Ad primum dicendum quod 'omnis' quandoque
significat universale,
terminm
quiasignificat communem teneriproomni,ut 'omnis homo', et sic 'omnis'
remaliquam.Sedresestduplex,quiaquadam| estsubicibilis
f.$irasignificat velpredicabilis,
u*homo velanimal,velcurrit et de hac<re>c obicis.Et itaverum
veldisputt, estquod
'omnis' quiaomnistalisresautestuniversalis
nichilsignificat, autsingularis
et'omnis'non
universale
significat nec Alia
singulare. autem estres est
que dispositio rei subicibilis

velMS.
2 hominis
MS

19

12:02:33 PM
Ettalemremsignifcat
velpredicabilis. hocsignum Et tamab istare quamab
'omnii'.1
Veritas
illacausatur inoratione.
velfalsitas

[i 2.07] Obiciturautemquod'omnis* nonsignifcat tionem


disposi quiainomni
subiecti,
sillogismo medium debet cum
iterari suis tionibus
disposi in minori tione.Ergo
proposi
( s homoestanimai; Sorestomnis
homo
debemus sillogizare:omni ; ergoSorestomneanimal*
,
quia'omnis* estdispositio in maiori
subiecti ; ergodebetiterari
propositione inminori.
Quodfalsum est.Nonergo'omnis*estdispositiosubiecti.

[12.08]Solutio.Omnepredicatum duo determinat, scilicetid quodestpredicatum,


et predicatum inquantum predicatum. Similiter'subiectum* duo dicit,scilicetid quod
estsubiectum, et subiectum inquantum subiectum. Et secundum hoc duplexestdis-
positiosubiecti,quiaquedam esteiusquod est subiectum, ut album , magnum , et sic de
Etistedebent
absolutis.
aliisdispositionibus iterariinminori propositione cummedio.
ut 'omnis*, 'nullus et omnia
Alia est dispositioinquantum subiectum, *, signatam
universaliaquamparticularia. Et talesdispositionesnondebentiterari in minori pro-
positione cummedio,quiasuntrespective. Disponunt enimsubiectum incomparatione
Ut cumdicitur:'omnis homo albuscurri ' *
ad predicatum. , istadispositioalbusdebet
iterari
quia estabsolutaetsicest veraquod obicitur. Sed istadispositio 'omnis*non debet
iterari, est
quia respectiva subiectiad predicatum, et itaest subiecti inquantum subiec-
tum.lindedebemus homo
diceresic: omnis albuscurrit; Soresthomo albus; ergoSorcurri ,
et non: 'Sorestomnishomo albus*.
hocsignum 'omnis*et
[12.09]<H>abito quidsignifcat quomodo signifcatdispositionem,
consequenter queritur utrumexigattriaappellata.Et videturquod sic, quia omnis
perfectioestin tribus,ut scribiturin principio CelietMundi . Ergoetprefectum estin
tribus.Sedomneetperfectum suntidem,sicutibidem dicitur. Ergoomneestintribus.
Ergo'omne* vulthaberetriaappellata.

[12.10]Itemad idem.DicitAristo tilesin eodemloco: de duobusvirisnon2dicimus


'omnes viri*
, sedde tribus
sed'duoviri*, adminus dicimus:'omnesviri*.Ergo'omnis*
vult
f 1rbhabere| tria Sed contra.Omnespropositiones suntin qualibet
universales
appellata.
denominatione. Seddenominationesfiunt de soleet luna.Ergooportetdicere'omnis
sol*
et 'luna*.Sed 'sol*nonhabetnisiunicum suppositum. et 'luna*.Ergo'omnis*
Similiter
nonvulthaberetriaappellata.

[12.11] Itemad idem.'Omneprivatumlumine obiectu


a terre defui. Hec propositio
est
concessaab omnibus, cumhabeatur Et est universalis.
ab Aristotile. Sed 'privatum
luminea terre nonhabetnisiunicum
obiectu* suppositum,hancscilicet
lunm singulrem.
Ergo non
'omnis* tria
exigit appellata.
[12.12]Itemad idem.'Omnis* quoniamuniversali
significai ter.Sed hoc quod dico
'quoniamuniversaliter*
<est>modus Proprium
proprius. diversificatur
secundum diversifi-
cationemsuisubiecti,utsi homo et risibile
simpliciter, et si homo
simpliciter; estdimi-
nutus,et risibile
diminutum, et si homo
mortuus, et risibile
mortuum. Sed universale
aliquando in
salvatur ut
pluribus, homo, leo,
equus, aliquando inuno.Ergo 'omnis*aliquando
vulthaberetriaappellata,
aliquando unumsolum.

1hominis
MS. 2 nosMS.

20

12:02:33 PM
[12.13]Itemad idem.Duplexestforma, quiaquedamestforma materie,utanimamea
estforma corporis meiettuatui.Etistaforma estparsetnonpredicatur de ea cuiusest
forma.Aliaautemestforma que estpredicabilis.
Et sic omniasuperiora,
4homo '
ut genera
vel
[et] species vel dicuntur
differentie forme inferiorum, ut ', equus, animar,
etconsimilia. Sedindividua forme
istius suntmateriaeiusvelmateriaeiusgeneris.1 Cum
forma neutro2predictorum modorum excedatetcedit3suammateriam, necabceditur4
ab ea. Ergonullum universaleex[s]ceditsuaindividuanecexcedetur* ab eis. Ergocum
'omnis
' dicat universalem cumsuisindividuis,ut'omnis tuncoportet
adequationem homo',
(quod
'sol* et 'luna' nonhabeant
) nisiunicum individuum.Necdicatur vero: 'omnis
sol'
'
et omnis luna*. Similiter '
et omnis .
fenix'
[12.14]Quod concedimus dicentespredictas tionesesseveras,et quia *omnis*
proposi
nonsemper6 exigittriaappellata.Sed quandoconiungitur terminohabenti plurasup-
posita,(tuncvulthaberetriaappellata)c. Quandoautem coniungiturtermino universali
habenti unicum solumindividuum, nonexigitnisiunicum.

[12.15-]Ad id autemquodprimoobicitur quodperfectio uniuscuiusque estin tribus,


dicendum quodverumest.Et hec triasunt:substantia rei et virtuseiuset operatio
ipsius.Ethectriatangit Aristotileshiisverbis: "naturaaptanatasicfacit".Perhocenim
quod dicit('natura',
tangit substantiam rei;per quoddicit)c 'apta',tangit
hoc virtutem
* Unde dicitur
eius;perhocquoddicitsicfacit ', tangit
operationem debitam. perfectus
homocumhabeatsubstantiam hominis et virtutem eiuset operationem ei debitam. Et
sic hoc signum'omnis' habetsubstantiam signiuniversalis et virtutem eius que est
f.ivadistributio
et operationem | eiusquandodistribuii. Et in hiistribus esteiusperfectio.
4 ' '
[12.16]Ad secundum dicendum quod homoet homines' differunt, quia 'homo'dicit
ipsamspeciemperse, que estpredicabilis de pluribus. Sed 'homines' in pluralidicit
speciemnonsecundum se, sed multiplicatam actupernaturam individuorum numero
diversam. Unde'omnis' in pluraliratione facte
multiplicitatis per diversas naturasvult
haberetriaappellata adminus. Sed 'omnis'in singulari,quiarespici t speciem secundum
seetnonnaturam individuorum, ideosolumexigit essentiam solum aptam natam predicari
de pluribus,siveparticipetur a pluribussive ab unosolo. Et ideo (aliquando)exigit
triaappellata,(aliquando unumsolumsecundum naturam cuiadiungitur.

[12.17]Quidamtamendicuntquod'omnis' vult haberetriaappellata adminus)c, et


danttalemrationem: quotiescumque signum universaleaffirmativumadditur termino
communi nonhabenti sufficientiam
appellatorum, retrahit ad nonexistentes.Ut cum
dicitur'omnis
fenix',quiaisteterminus nonhabetnisiunicum
'fenix' suppositum quod
sit,ideoretrahit
hoc signum 'omnis' in eo ad nonexistentes fenices.Et ideo (cum)
dicitur:'omnis quinonsunt
fenixestetalii duofenices
fenixest',sensusest: aliquis , sunt.
Et ideodicunthasproposi tionesessesimulfalsas.Et cumobicitur eis quodtunchec
estfalsa:'quedam
fenixest',nonquiaesseremoveatur a fenicequalibet,et duecontra-

1 genera
MS.
2 neutrumMS.
3 sedit
MS.
4 abseditur
MS.
5 exsidetur
MS.
6 sempernonMS.
2I

12:02:33 PM
dictoriesicsuntsimulfalse,quodestinposibile, - et itatuncistisolvuntquodiste:
'
'omnis est', quedam
Jenix fnixnon es non sunt quiainnegativa
contradictorie, supponitur
fenixquenonsupponitur inaffirmativa,sedduofenices quinonsunt,etsicnonestidem
subiectum inutraque.
[12.18]Hoc autempotest manifestare sic. Quia hec inconvenientiasequitur ex falso,
'omnis' vultadminus habere tria ostensum estprius
quodsupponit quod appellata,quod
essefalsum. Pre<terea>.Ut vultAristotiles in libroPeryhermenias, quodomnispro-
positioinquasubicituruniversale universali
tersumptum alicuipredicato,
contradicatilli
tioniin subici
tur universale non uni versali
ter sumptum. Et sic est hic:
'omnis es qua
proposi
nonest'. Etsicsuntcontradictorie. et sic
fenix 'quedam fenix Quodipsinegant,
regulaeorumestfalsa.
[12.19]Itemad idem.Talisdaturregula:terminuscommunissupponens vel
apponens verbo presents temporissimplicitersumptonon habenti vim
ampliandi nec a se nec ab alio restringiturad supponendum'pro eis que
f.ivbsunt sub forma| terminisupponentis.Sed subhoc termino fenixnonestnisi
unicum tum.Ergohocquoddicofenix ' adid. Ergosignum universale
supposi restringitur
adveniens ei nondistribuii nisiproeo. Ergononeritrecursus ad nonexistentes fenices.
Ergoreliqua erit falsa. Quod concedimus.
[12.19a]Signorm autemuniversalium affirmativorum talisdaturregula:si signum
universale affirmativum immediateadiungitur terminocommuni,con-
funditipsum mobiliter et distribuii, sed mediate vero confunditipsum
inmobilitertantum.Ut cumdicitur:'omnis homo estanimal'f isteterminus
*homo'
* '
isteterminusanimalconfunditur
confunditur distributive proquolibetsuoinferiori; 4
inmobiliter, quia non licet fieri
descensus sub eo pro1 aliquo.Unde si omnis homo est
animai , ergoomnis homo esthocanimaV ; undehec estfigura dictionisab inmobili sup-
positioneab mobilem.
[12.20]Secundum predictaqueritur de hoc sophismate: 'omnis homo estet quodlibet
dijferensab ilioestnonhomo'. Probatio:Hec estquedamcopulativa. Cuiusutraque pars
estvera.Ergototaestvera.Contra.*Omnis homo estetc.; ergo Sorestetquodlibetdifferens
ab ilioinistoestnonhomo'. Quodfalsum est,quiahecestquedamcopulativa cuiusaltera
parsestfalsa.Ergoipsaestfalsa.
' rebusaliisab homine,
[12.21]Solutio.'Differens ab omni homine supponit proomnibus
a Sorte
et 'differens pro eisdem et etiam proomnibus aliishominibus a Sorte.Undein
a ' estlocusa
Sorte
hacargumentatione ab homine;
: 'differens ens
ergodiffer speciesive a
partesubiectiva. Ergosi apponatur signum universale, fietprocessus ab inferiori ad
superius cumdistributione2. Et etiamincidi t3ibi fallacia[m] accidentis,quia in primo
hocrelativum 4ilio' refert omnem inconclusione verorefert Sortem. Etest
hominem;
ibialiusprocessus, scilicet'omnis homo, ergoSor'yet esthic'locusa totointegrali. Et:
'quilibet differens ab omni homine; ergoquilibet a Sorteet hicestfallacia
differens conse-
quentis, ut dictum est.Sed istiduoprocessus coniunguntur insimul, ut patetin pro-
batione.Undeprimaestveraet inprobatio peccatsecundum consequens, uthic: 'omnis
homo; ergoomne animal* .

1 quodMS.
2 diffinitione
MS. 3 inaddit
MS.
22

12:02:33 PM
[i 2. 21a] Posteaqueritur utrum negatio habeat vimdistribuendi velnon.Etvidetur quod
sic,quia,ut Aristotiles in libroPeryarmenias, istecontradicunt : 'homo ; 'non
estiustus'
homo estiustus
'. Ergoalteraestuniversalis, cumsubicitur terminuscommunis. Sednonnisi
hec: *nonhomo estiustus
'. Ergoisteterminus 'homo'distribuitur.Sednonestaliuda quo1
distribuatur nisinegatio.Ergodistribuii ipsum.Quod falsum est,quiahec essetin-
congrua:'nonSorcurri , sicuthec: 'omnis Sorest',si negatiohabetvimconfundendi.
Et dicendum quodnegatio nonhabetnaturam distribuendi,sedcumiungitur termino
communi negatipsumnegatasuperiori negativa. Quodlibet inferimus. Undeistanon
f.2raestgratiadistributionis existentisin negativa2 quianon| est,sedgratia coniuncti(oni)s
ipsi(us) termini tur
qui restringi pernegationem.
Item.Soletdariregulatalis:quotienscumquehoc signum'omnis' adiungitur
terminogenerali,duplex est locutio. Uthec: 'omne animalJuitinarchaNoe', quia
potestfieridistributio prosingulis generum, idestpro individuis que suntsingularia
subunoquoque vel
genere, progeneribus idest
singulorum, proipsisgeneribus. Ethoc
modoponunt ipsamesseveram, quiaunaquaque speciesanimalis fuitibi. Primomodo
estfalsa,quianonomniaindividua animalis fuerunt ibi. Quidamtamenvoluntquod
est 'animal' estterminus communis velapponens*
prima simpliciter falsa,
quia supponens
verbopreteriti temporis etc.restringitur ad supponendum pro hiisqui suntet qui
fuerunt subforma termini supponentis, ut 'animalfuitinarchaNoe '. Ergosignum uni-
versaleadveniens distribuitpro omnibus. Sed multa individua sunt modo et multa
fuerunt in preterito que nonfuerunt in archaNoe nisiquiaindividua fuerunt. Unde
individua fuerunt perse in archaNoe, species veroperaccidens.Ergocumdicitur:
'animal
' debetdistribui se et
fomne animaifuitinarchaNoe',isteterminus per proindivi-
duis.

[12.22JItem.Queritur de hocsophismate: 'omnisetaliushomo sunt'.Probatio. Soret


aliushomoet Platoet sic de singulis.Ergo omnis [homoj et aliushomo sunt. Contra.
'Alius'estrelativumdiversificans.
Ergosupponit prodiverso ab eo quodrefert. Ergo
refertomnem hominem etnoninvenit aliuddiversum abomnihomine proquosupponat.
*
Oportet quodhecsitfalsa:omnis etaliushomosunt'
. Solutio.Primaestfalsaet probatio
peccat secundum figuramdictionisa pluribusdeterminatis ad suumunumhuiustermini
'alius'.Etetiamestibifallacia
accidentis,quia'Sor'et 'Plato'et'Cicero' inferunt
'
omnem,
nontamensubhaccomparatione que est'aliushomo'. Sicut'cognosco Coriscum perse4,
nontamen subhocaccidente quodestveniente(m). Similiter iste:'Sor','Plato','Cicero',
et sic de singulis,
secundum se inferunt hominem, nontamensubhoc accidente vel
comparatione quodest'aliushomo' .

[12.23]Undetalisdatur regula: quotiescumquealiquidsequituradaliud,siveconversim


sivenonconversim, etsialiquidconveniatuniquodnonalteri,etperilludcuiconvenit
inferatur de iliocuinonconvenit estfallacia
simplicit^, Utsi homoest,
consequentis.
substantia est. Speciesque convenit hominiet nonsubstantie. Undesi perhominem
inferatur de substantia,
fitfallacia ut'homo
accidentis, estspecies; substantia
ergo estspecies'
et: ' risibile
estproprium;
ergo homo est 9et 'domus
proprium valetcentum
marcas; ergo '.
paries

1 quaMS. 2innegativa]
annegative
MS.
3 opponens
MS. * perse]etsicMS.
s sumper
(!) MS.
23

12:02:33 PM
Et horumquedamconsequuntur conversim, quedamveroequeconversim
ut 'homo',
equesecundum predicationem,ut 'paries'
ad 'domum1.
[12.24]Item.Queriturde hoc sophismata: 'omnishomoestomnis homo
' Probatio.
Positoquodsinttantum treshomines,scilicetSor,Plato,Cicero,et nonsuntplures
homines, ergoomnishomoestomnishomo,quiasingularia insimulsumpta inferunt
Vel sic. DicitBoetiusquodnullapropositio
f.prb universale. estveriorquamilla in | qua
idemde se ipsopredicatur.
Ceteradesunt

3 An introductorywork on logic found in London, Rojai MSS 8 A VI


and Paris, B. N. Lat. 7392

Our London manuscriptRoyal 8 A VI gives on ff. 68ra-72vb an intro-


ductorywork on logic which is incomplete. It opens as follows:

f. 68ra:<1>ntroducendis inartemdialeticam primovidemus quidsitars,quiddialetica,


quidintroductio. Arsestcollectio plurium preceptorumadunumfinem tendentium...
tamquam artem. Contra. Omnis bona debet
diffinitio conveniresu(o> diffinito
et non
alii.Sedinesthuiusmodi collectioinhac: 'omnis
homo curri
; possuntibimulta
precepta
colligiad habendum collectionem : ergoestars.
Solutio.Dicimusquodduplexestfinis:particularis et universalis.
Preceptorum(pre-
ceptaMS) collectio quoque(quorum artem
MS)faci[un]t reduciad finem universalem
sivegenerlem, scilicetdiscernere veruma falsovelfacereorationem congruam.Sed
cumdicitur homo
: 'omnis curri quehancprobant
, precepta tenduntadfinem particularem.

I found the same work in Paris, B. N. Lat. 7392, ff.44ra-47vb, where


it is complete. The opening words, however, are somewhat different:

: Dicturide introductionibus
f. 44.ra primovidendum estquidsitars.Arsestcollectio
plurium preceptorum ad unum finem tendentium. Sed contra.Omnisbonadiffinitio
debetconvenire suo diffinito convenit
et nonalii. Sed istadiffinitio alii quamsuo
diffinito.Ergo ista est
diffinitio nulla(= nugatory). Probatio minoris. In hac: 'omnis
homo curri possuntmulta precepta adunumfinem.
colligitendentia Ergoestars.
Solutio.Dico quodduplexest finis,scilicetuniversalis et particularis.
Preceptorum
quoque facit
collectio artem et est et
universalis tenditad finemuniversalem, scilicet
discernere verum a falsovelfacereorationem congruam. Sedcumdicitur : 'omnishomo
ergoSorcurri
currit; , preceptaredeunt ad finemparticularem.Etde taliobicitur.

Then, the London copy continuesin thisway:

et undedicatur.Dialeticaestarsartium
de dialetica
f. 68rarb: Queritur ad (arsMS)
omniummetodorum principiaviamhabenset ideo in <in)quisitione scientiarum

12:02:33 PM
dialetica debetesseprima.Diciturautem*dialetica* a 'dia*, quodest duo , et 'logos1,
quod (est) sermo, et 'lexis*
, quodestratio , quasiduorum (68rto)ratiovelsermo t scilicet
et in Sed
opponentis respondentisdisputatione. quiadisputatio potest nisipernon fieri
sermonem nec sermonisimediante voceet omnisvoxestsonus,a sonotamquam a
digniori incoandum est.
Sedadhocquoddicoquoddialetica estarsdiscernendi verum a falso,
potestsicobbici( !).
Omnisdiffinitio debetconvenire suodiffinito et nonalii.Sedhecconvenit alii,scilicet
gramatice. Quarenullaestdiffinitio.
Solutio.Dicoquoddiscernere verumafalsoestdupliciter, scilicetperse - etsicconvenit
logice - et peraccidens,et sicconvenit gramatice.
Item.Obicitur contra hocquoddicitur quoddialetica estarsartium scientia
scientiarum,
quaclausaclauduntur, quaaperta omnes aperiuntur, sinequanulla,quia perhocvidetur
innuere quodexcelle<t) omnesaliasscientias. w
Solutio.Dicimus quodnondicitur uarsartium . . . etc. quiasitdignior sivesubperior ( !)
ad alias,sedquiamanifestat ipsasetdeservit ipsis.
Sed(secundum MS)quodistasolutio nullasitvidetur, quiaomnis divisiofitperopposita.
Sed artesdividuntur per opposita. Sed unum oppositorum non manifestat alterum.
Quare(quamMS)nulla.
Solutio.Dicendum: duplexestdialetica, scilicet docensetutens(utansMS).Si docens,
sicnonmanifestat alias.Si utens(utansMS),sicmanifestat alias.

The Parisian codex has a differenttext, at first,but after the first


questioit goes on in the same way as the London manuscript:

f. 44ra:Queritur enimquidsitdyaletica. Dyaletica estarsdiscernendiveruma falso.


Sedcontra. Magisterdiscernit verum a falso.ErgoMagister estdyaletica.
Adhocdicendum estquodquandotudicis:4Magister verum
discernit afalso;ergoMagister
dicoquodtufacisfallaciam
estdyaletica*, consequentis ex quiatuomittis
omissione, hanc
4ars*cumtudicis:4discernit verum afalso*. Etpropterhocestfallacia conse-
particulam
quentisa causainsufficienti.
Item.Possumus ostendere quodistadiffinitiositnulla.Omnisdiffinitiodebetconvenire
et nonalii.Sedhecconvenit
solidiffinito Ergo diffinitio
alii,scilicetgramatice. hec est
nulla.
Solutio.Duplexestdiscernere verumafalso,scilicetperse velperaliud.Logiceconvenit
perse,gramatice autemperaliud.
Alio mododiffinitur dyaletica: dyaletica est ars artiumet scientiascientiarum qua
clausaclauduntur omnia.Perhocvidetur quodhabeatexcellentiam supraaliasartes.
Solutio.Nosdicimus: dyaleticaestarsartium etc.nonquiasitsuperiorad aliasartessed
quiaiuvatipsas.Sedquodistasolutio(diffinitio MS)nullasitprobo,quiaomnisdivisio
MS)fitperopposita.Sedartesdividuntur
(diffinitio to et unumoppositum
ex opposi
noniuvatrelicum. Ergo ista
solutio(diffinitio
MS) estnulla.
Solutio.Dyaletica diciturduobusmodisvel inquantum estutens,vel inquantum est
docens.Etquandoestdocens,sicnoniuvataliasartes,etquandoestutensiuvat.

Next, the Parisiancodex adds a question which is missingin the London


copy:

12:02:33 PM
f. 44ra:Item.Uniusreiunaestdiffinitio.Seddyaletice
pluressuntdiflfinitiones.
Ergo
estnulla.Quodsintpluresdiffinitiones
hecdiffinitio probo,quiahabemus duas diffi-
nitiones,videlicet
dyaleticaestarsdiscernendi
verum
etc. et dy
aleticaestarsartiumad
omnia etc.
Solutio.Dicoquodverum estquoduniusreiunaestdiffinitio
unicomodoaccepte(ac-
cepto MS.).Sed non
dyaletica uno
accipitur modo.Etpropter hocnonvaletobiectio.

Both copies continue in discussingsonus.I give the headingsand parts


only; P = the Parisian copy, L = the London copy.
of the questiones

P (44ra):Posteaqueritur de sono.Sonusestquidquidauditui(!) proprie percipitur.


Contra.Aristotiles vituprt datamperaccidentia
diffinitionem . . . etc.
L (68rb): Sonusigitur estquidquid auditu
aurisproprie percipitur. Dicoautemproprie
(quia) licet campana audiatur,hoc non est nisiper sonum. Sed contra.Aristotiles
vituprt . . . etc.1
P (44rb):Posteaqueritur de vocequodestsonusab oreanimalis naturalibus
prolatus
instrumentis formtus. Et videturquod deberet dici ab ore hominis , quia vox
prolatus
dicitura lvocot-cas' sedhominis estproprium vocare. . . etc.
L (68rbva): Sonusdividiturinsonum quiestvoxetinsonum quinonestvox.Sonusvox
( -I-sonusvoxMS)idemestquodvox.Voxautemsicdescribi tur:voxestsonusab ore
animalis (68va)naturalibus
prolatus instrumentis
formtus.Naturalia instrumentasunt
hecquibusvoxformatur : os,labia,dentes, et
guttur, similia.
Sedcontra.Hocquoddicitur: voxestsonusabhore( !) animalis prolatusetc
. Etvidetur
quoddeberet dici:ab hore
hominis, quiavoxdicitur
propriede ' voco
, - as*.Sedhominis
proprium estvocare.Ergodiffinitionulla.
P (44rb)Posteaqueritur vocumaliasignificativa,
de istadivisione: alianonsignificativa
. . . etc.
Voxsignificativa
alianonsignificativa.
L (68va): Vocumaliasignificativa, estilla que
(quiMS)aliquidauditui ut 4homo
representat, '
Sed queritur de istadiffinitione: alia non significativa.
vocumalia significativa, Et
videturquoddiffinitio nullam
nullasit.Voxsignificativa (nullum MS)flexibilemrecipit
naturam suipermanentis.Ethicpateta quononpotestreciperenturm Sed
singularis.
res et permanens
vox est flexibilis MS).
(permanans Ergo nulla vox potestrecipere
naturam rei.
P (44rb): Item.Queritur vocum:alia significativa
de divisione alia ad
naturaliter,
placitum. . . etc.
L (68vavb):Sequitur de (68vb)istadivisione:vocumalia significat alia
naturaliter,
ad placitum. quod omnisvox significat
Et videtur Cuiusprincipia
naturaliter. sunt
ipsumestnaturale.
naturalia, Sed principia Ergoomnisvox est
vocissuntnaturalia.
naturalis.

1 TheParisian hasanother
copy ismissing
which
questio : alio(f.44rb)modo
here obici
potest : pl
(piuvium
?)auditur plest
ergo sonus.
26

12:02:33 PM
P (44rb): Item.Queritur de divisionesic: voxsignificativa
ad placitumidemestquod
sermo;sermonm aliuscomplexibilis (!), aliusincomplexibilis(!) Complexussermo
idemestquodoratio.Incomplexus sermoidemestquoddictio.Sed quodistadivisio
nullasitvidetur . . . etc.
L (68vb): Sequitur deistadivisione: voxsignificai
(iva) adplacitumidemestquodsermo.
Sermonm aliuscongruus, aliusincongruus. Sermocongruus idemest quod oratio
[Quod]Sermoincongruus idemestquoddictio[dictionum]. Dictionum alianomenalia
verbum. Sedquodistadivisionullasitvidetur. Parsnondividitur contrasuumtotum.
Sed sermoincongruus est (ex et MS) parsorationis complexe(complexiMS). Ergo
divisio
nulla.
P (44rb): Posteaqueriturde hacdivisione
: aliaestnomen, aliaestverbum . . .etc.
L (68vb):Sequitur de istadivisione MS): alia nomen,alia verbum.
(diffinitione Sed
priusde nomine dicendum estquamde verbo,quiapriusde simpliciori dicendum est.
Sed nomensignificai substantiam,verbumveroactum(autemMS). Sed substantia
digniorest quam actus.Quare de priusdicendum
substantia estquamde actu.Sedquod
priusdicendum sitde verboquamdenomine videtur.
P (44va): Item.Queritur de nomine:nomen estvoxsignificativaetc.Sed quodmelius
dicatur nomen estparsorationis
probo... etc.
L (68vb-69ra) : Sequiturde nomine.Nomenestvox. Et videtur quodmeliusdicatur
parsorationis Omnis
[videtur]. debet
diffinitio dari pergenusproximum. Quodpatetper
hominem , et sic diffiniendum: homoest animalrationale mortale.Sed parsorationis
genus(ergoMS)estproximum (69)adnomen.Ergodebetdici:nomen estparsorationis
P (44va): Queritur de hoc membro 'sinetempore *. . . etc. de hoc membro
Queritur
.
'finita' . . etc.Queriturde hoc membro 'recta'. . . etc.
L (69ra): Queritur de hoc membro 'sine 9. . . etc. de hoc membro
' . . . etc. ' tempore
* Sequitur
finita Sequiturde hocmembrorecta. . . etc.
P (44va): Item.Queriturde verbo.Verbum estvoxsignificativa
etc
. Queriturcumex
rectoverbo(!) etoblicopossitfieri oratio,quaresimiliter
perfecta ex obliconominiset
rectoverbinonpossitfieri... etc.
de verbo
L (69ra): Sequitur : verbum estvoxetc.Queriturcumex rectonominis et ex
oblicoverbipossitfieri oratio,
perfecta quareex oblico
nominisetrecto verbinonpossit
fieri.
P (44va): Dictode sermone incomplexo,dicendum estde sermone complexo . . . etc.
L (69rb):Dictodesermone (incomplexo)mododicendum estde sermone congruo (!).
Sermocongruus idemestquodoratio.Oratioestvoxsignificativa ad placitum cuius
partes se Sed istutmembrum:
'cuiusper sum(p)te aliquid quodpeccetquoad
' significant. dicit
partespersesum(p)teetc. videtur,
quoniam
*
Priscianus
quodsiqueritur
*et itavidetur qui(d>
sitsummum bonum invitaetrespondetur: honestas quod inhocnomine
4honestas
*sitoratio.Etita eiusperse sumpte
partes Quodfalsum
significant. est.
P (44va_vb)
: Queriturde istadivisione
: aliaperfecta, aliainperfecta
. . . etc.
L (69rb):Sequiturde divisioneorationis:orationum aliaperfecta,
aliainperfecta.Item.
Orationis(perfecte sunt
> quinqu species ; scilicet
indicativa,
imperativa, interrogativa,
deprecativa,causativa
(!). De solaindicativadicatur, que causatveritatem etfalsitatem
inoratione.Etetiamde imperativa habetfieriinprepo(?).

27

12:02:33 PM
Sedquodinoptativa videtur,
quoniam ubicumqueesteademcausa,etsequitur effectus.
Sedinoptativa velfalsi
estVeritas enimdici(diciturMS): 1verum
tas.Contingit 1
es,falsum
velfalsitas.
estVeritas
est'. Nonergoinsolaindicativa
P (44vb-4ra) : Queritur de propositione . . . etc
. Queritur de divisione proposi tionis.
Propositio sic dividitur: propositionum alia cathegorica. . . alia ypothetica. . . etc.
Postea.Videturquod propositio cathegorica non denominatur a predicato ... etc.
Posteaqueritur de istadivisione: propositionum cathegoricarum alia affirmativa,alia
negativa. . . etc. Item.Cathegorica dividitur: cathegoricarum alia universalis, alia
particularis, alia singularis
alia indefinita, . . . etc. Quodpropositio singularisnonsit
(4ra)alicuiusquantitatis videtur . . . etc.Item.Queritur de propositione ipotetica.
L (69rb_vb) : same items.
dicitur
P (4ra): Communiter conversio
quodtriplex . . . etc.
L (69vb-7ora):
Communiterdicitur est
quodtriplex conversio . . . etc.
P (4ra"rb) benedicatur
utrum
: Queritur homo'
: 'nonomnis . . . etc.
L (joT>):Queriturutrumbenedicatur:*nonomnishomocurri . . . etc.
: Dicturide modalibus
P (4rb"va) primoqueriturutrumhecpropositio
sitmodalis
in
(qua) poniturverumvelfalsum . . . etc.
L (7orbvb): Expliciunt
equipollentie. utrumistapropositio
Queritur sit modalisin
quaponiturverum etfalsum. . . etc.
P (4va_vb): Consequenter queritur de predicabilibus. Et diciturcommuniter quod
duplexestpredicabile, scilicetde unosolo,velde pluribus, sicutuniversaleetparticu-
lare.Et quodsingulare predicannonpossitvidetur . . . etc.Contra.Queritur utrum
universalepossitpredicari de unosoloinferiori ... etc.Posteaqueritur de diffnitione
generis qualissit. . . etc.Posteaqueriturdespecie. . . etc.Posteaqueritur dedifferentia
. . . Item.Videtur quodgenus et differentia
conveniant, quoniam Sor et lapisdiffrant
in animali. . . etc.Posteaqueritur de proprio. . . etc.Queritur de accidente . . . etc.
L (70vb-7iva): same items.
P (4vb-46va): Consequenter dicendum estde sillogismis. Primovidendum est quid
sitargumentum . . . etc.Posteaqueritur de divisione :
argumentationum enty- alia est
mema,aliaexemplum, aliainductio, aliasillogismus . . . etc.Posteadicitur de argumen-
tationque dicitur exemplum . . . etc.Posteaqueritur de argumentation que dicitur
entymena . . . etc. de
Queritur argumentation que est sillogismus etc.Postea
. . .
an
queritur sillogismus sit perfecta oratio vel inperfecta . . . etc.Posteaqueritur quare
nonpossintorationes in pluralinumero, cumsintpluresorationes . . . etc.Postea
queritur quarelocusponitur ibicumconcessis annon. . . etc.Item.Queritur dequadam
divisione que estinsillogismo ; quetalisest: quidamestsillogismus demonstratvus ...
(quidam)autemdyaleticus . . . quidam autemsophisticus . . . etc.Postea.Videtur quod
argumentum et argumentado idemsint... etc.Item.De reductione argumentorum
. . . etc.Posteaqueritur de sufficientia orationum sic: quaresuntquatuor species?...
etc.Posteaqueritur de hocquodin sillogismo suntduo,scilicetmateria et forma ...
etc.Postea.Queritur de eo quoddicitur insillogismo oportet quod altera premissarum
sit universalis . . . etc.Item.Queritur de hoc quoddicitquod in sillogismo semper
oportet verum concludi . . . etc.Posteaqueritur de hocquoddicitur quodomnismodus
28

12:02:33 PM
trimfiguraram Aristotilis reducitur ad quatuorprimosmodosprimefigure . . . etc
.
L (71v_7 2vl>): sameitemsup to: Postea. Queritur deeoquodinsillogismo duosunt , materia
etforma. Materia duplexest, wheretheLondoncopyabruptly ends.
P (46va_vl>): Consequenter dicendum estde locis.Et quiain diffinitione loci (...)
argumentum, primm dicamus de ilio . . . etc.Locussicdiffinitur . . . etc.Videtur quod
maledicat. . . etc.Locussicdividitur . . . etc.Posteaqueritur de quatuor causis. . . etc.
Queritur de hocquoddicit: cuius corruptio estmalatipsum quoque bonum est.. . etc.Item.
Queritur de loco a transsumptione . . . etc. Queritur utrum ibi sitlocusab oppositis:
*tueshomo tunonesasinus *. . . etc.
; ergo
P (46vb-47rb) : Consequenter dicendum estde supositionibus (!). Forthecomplete text
,
seebelow , pp. 30-32.
P (47rb"vb): Sequitur de fallaciis. Sed quod fallacianonsit de artevidetur . . . etc.
Sequi tur de metis. Et videtur quod falsum et inopinabile sunt idem . . . etc. Item.
Solecismus estvitium ingramatica ; itabarbarismus ; ergo. . . etc.Diciturcommuniter
quodsexsuntfallacie in dictione ... etc.Queritur quaredicatur in dictione et nonin
voce . . . etc.Item.Videtur quod fallacie accentus et divisionis sint eedem . . . etc.Item.
Videtur quodfallaciecompositionis, divisionis <et>amphibologie nondiffrant, quia
omnesfiunt ex diversis modisconstruendi . . . etc.Fallaciaindictione dicitur venireex
diciturquasihabens multas '
multiplicitate. Multiplicitas plicas. . . Multiplicitas* dicitur
multismodis,scilicetactualis, potentialis, fantastica . . . etc. Item. Queritur que est
differentia intercompositionem et divisionem et amphibologiam, et videtur quodnulla
sit differentia, quia fiunt omnesex diversaconstructione (constitutione MS). . . etc.
Item.Videtur quod nulla sit differentia . . . etc. Postea. Videtur quodcompositio et
divisiofaciant eandemfallaciam . . . etc.Sequitur de fallaciis extradictionem. Primo
obicitur quodfallacia accidentis nonhabetfieri ex univocatione medii. . . etc.Sequitur
de fallacia consequentis . . . etc.Sequitur de fallaciasecundum quidet simpliciter ...
etc.Posteaqueritur de hoc quoddicitur communiter quod fallacia secundum quidet
simpliciter exeo quodfitprocessus abeo quodestsecundum quid adsimpliciter. Propter
hoc queritur utrum benedicatur:*isteestcrispus in capite : ergoestcrispus*. Et videtur
quod non . . . etc. Sequitur de fallacia secundum ignorantiam elenchi. Et videtur
quodfallacia istanondiffrt a fallacia equivocationis . . . etc.

Here our tractends with the formula:


isteliberlogice.AnnoDominiMCC nonagsimo
Explicit terciodie dominica
in . . .
Domini.
The formula iste liber logice clearly shows that it was added by the
scriba and not by the author of our tract. Accordinglythe year 1293
is not to be consideredas the date of the tractbut of the copy.
The above analysis shows that the London manuscriptand the
Parisian manuscriptgive two copies of one and the same tract. This
treatiseis an introductorywork on logic, havingthe formof questiones.
It maybe divided into the followingsix parts:1

1 Compare
theParisian
codexespecially.

29

12:02:33 PM
1 De introductionibus
2 De predicabilibus
3 De sillogismis
4 De locis
De suppositionibus
6 Defallaciis.
The underlyingtract fromwhich our treatisetakes its quotations1
shows manysimilaritieswith the Summule logicalesof Peter of Spain, but
also such divergencies as to make an identificationof them quite
impossible. For instance, the division of sermointo complexus and in-
complexus and the identificationof sermocomplexus with oratioand that of
sermoincomplexus with 2
dictio is not found in Peter of Spain. Moreover,
the compositionof the chapterDe sillogismis noticeablydiffersfromthat
in Peter's Summule.Unlike our treatise,the latter does not discuss the
three other kinds of argument(induction, enthymemaand exemplum)
in this chapterbut in that De locis.
is not found in our
Thirdly. Peter's chapter De predicamentis
treatise.

Finally. The definitionof supposition found in our treatise (sup-


rei
positioest substantiva ) is that which is given by the Summe
' designatio
Metenses,3 the logica Ut dici, p. 40827 28 ed. De Rijk, and the logica
4Cum sit
nostra' p. 4461718 ed. De Rijk,* whereas Peter definessup-
position acceptiotermini
as substantivipro aliquo.
In order to show both the similaritiesand the differencesin the
discussion of suppositionas given by our author and Peter of Spain, I
give the complete text of the former'schapter on supposition,as it is
foundin the Parisianmanuscript(B. N. Lat. 7392, ff.46vb-47rb):

Consequenterdicendum estdesupositionibus
(!). Suppositio sic diffinitur:suppositio
reidesignado.
estsubstantiva '
Sedcontra(47).4Albedo ista(suppositionis
; suppositio
enimMS)nonsignificateamperse stantem.Ergodiffinitionullaest.
tionum
sicdividitur:supposi
Item.Suppositio autemalianaturalis, aliaaccidentalis.
Sed
quodnaturalis nullasitvidetur,
suppositio quoniam triplex estres,scilicetaccidentalis,
Seditaestquodunanonpotest
rationalis.
naturalis, attribualterirei.Ergoresnaturalis

1 ItistheLondon copy which


especially quotes
frequently tract
theunderlying The
initslemmata.
Parisian
copyseldom gives quotations.
explicit
2 Seeabove,p. 27(P 44rb;L 68vb).
8 SeeLog.Mod.II 1,p.4^5.
4 Forthese II 2.
seeLog.Mod.,
editions,
30

12:02:33 PM
nonpotestattribu rationali. Sed supposi tio estresrationalis. Ergoresnaturalis non
potestei addi. Ergo nulla suppositio est naturalis.
Posteavidetur quod nullasupposi tio sit acciden talis,quiasupponit tantummodo pro
presentibus.Ergosupponere rempresentem nonestei addisubstantial.
Posteaqueritur de aliadivisione suppositions : suppositionum alia communis, aliadis-
creta.Sed quodnullasitsupposi tio discreta videtur. Diciturquodsupposi tiodiscreta
estillaquamhabetterminus discretus. Sednullusestterminus discretus. [Probo].Ergo
nulla est supposi tio discreta.Quod nullussit terminus discretus, probo.Terminus
discretusestillequi nonpotestpredican de pluribus. Sedindividua nonsuntdiscreta.
Competenter enimdicimus:'isteestSor,isteestPlato' , et sic de singulis; et sic de sua
propria natura predicatur de pluribus.
Posteavidetur quodsupposi tio communis nullasit. Et hoc patetsic, quiacommunis
estiliaquamhabetterminus communis. Sedterminus communis autdiciturcommunis
percomparationem ad se velpercomparationem ad singularia. Nonpercomparationem
quoadse habet,quia (quando)accipitur perse, tuncestproprium nomen speciei.Item
nonestcommunis percomparationem quam habet a singularibus, quia dicitAristo tiles:
propter unumquodque taleet illudmagis.Siergoterminus communis essetpercompa-
rationem quamhabeta singularibus, sequeretur quodsingularia essent magiscommunia.
Sedhocestfalsum. Ergo verum est quod nullus terminus est communis.
Solutio.Dicimus adprimum, diffinitio bonaest,quialicet4albedo *
quodprima significet
accidens, tamen significat per modum substantie, hoc est per modum se
per stantis. Et
(hec) estratio quia 'albedo* potestsupponere.
Adsecundum dicimus quodnaturalis suppositio est.Ethecestnaturalis, utdicitAris-
totiles,quia qui rectetransferunt per simili tudinem, transfrant improprie, quia
dicimus * 9 '
improprie pro similitudinarie* (similitudinem MS).
Adtertium dicimus quodsuppositio accidentalis est.Adid quodobicitur dicimus quod
supponere depreterito etfuturo estnaturale. Si autemsupponant propresenti, estei(s)
accidentale.Etideoestsuppositio [est]accidentalis.
Ad quartum dicimus quoddiscreta suppositio estque fitperterminm discretum. Et
quamvis discretum possitpredicari de pluribus, hoc nonestperunamimposi tionem
sedperplures.Etsicdicendum estquodquedamestsuppositio discreta.
Adaliuddicendum quodsuppositio communis est. Ad id quodobicitur dicendum est
(quod) terminus communis dicitur percomparationem quam habet a singularibus. Et
quandodicitAristotiles : "propter unumquodque (tale)etidmagis intelligendum est:
si utrumque sittale; si singularibus autem,terminus nonestcommunis. Ideononvalet
predictaobiectio.
Sequiturdesuppositionibus signorm. Etsciendum estquodsignum universaleconfundit
terminm communem inmediate sibi adiunctum mobili tervel distributive. Hec est
primaregula.Terminm communem mediatesibiadiunctum mobilitat, dicendosic:
'omnis homo estanimaV . Hec est secundaregula.Tertiatalisest: signum universale
negativum confundit terminm communem tam mediate adiunctum quam immediate
mobiliter veldistributive, ut *nullus homo estasinus*. Quartaregulatalisest: hecdictio
4nonconfundit terminm communem mediate vel immediate ei adiunctum mobiliter
vel distributive, ut *nonhomo vidt asinum' . Quintaregulatalisest: hec dictio*quam *
confundit terminm communem immediate sibiadiunctum (sicadiuncte MS)mobiliter
etdistributive, ut'tuesalius(asinus MS)quamasinus* .
Quatuorenim(sunt)signaque inmobilitant terminm communem perhasdictiones
31

12:02:33 PM
predictas.Primm esttalenomenf velalio habeas(47rb)intellectum nominis immo-
bilitatdistributionem Ut 'omnis homo non curri non
sequentem. ; sequitur:'ergoSor
noncurri . Dictiones autemhabentes intellectum nominis suntsex: 'tantum* , 'solum',
'desinit',
'incipit', etsicdealiis.
Secundum esttale: signum universale affirmativum nonconfundit extrasuamcausam,
homo currit '
velaliquisdisputt
ut 'omnis ; (' aliquinonconfunditur abhocsigno'omnis' .
Tertium estquodterminus habens distributionem nonconfunditur abaliadistributione.
Ut'homo videt omnem asinum' : 'homo'
nonconfunditur a pre(cedenti ) distributione sed a
consequente, sed habet determinatam supposi tionem.
Quartum estquandononvaletargumentum, ut 'omnis homo estanimai;ergoanimai est
omnishomo' .
Posteasciendum estquodsuntsex impedimenta (predicamenta MS) distributionum,
triaex partetermini et triaex partesigni.Ex partetermini sunttria.Quorum primm
taleest: terminus discretus nonconfunditur. Secundum (est> quod(quidMS)terminus
restrictus restringitur extrasuamcausamefficientem. Ut cumdicitur:'omnis homo est
albus'.Tertium estquodterminus dependens ' ab alio non confunditur ab isto extra suam
dependentiam. Ut 'omnis homo currit
etilledisputt ; li 'ille'nonconfunditur nisiinquan-
tumesthomo.
Item.Triasuntex partesigni.Quorum primum esttale:signum universale intellectum
in dictononconfundit[ur] extradictum. Uthic: 'omnem hominem crrete scitur ab aliquo
homine' li 'homo' nonconfunditur a signo,scilicetquodestuniversale intellectum in
;
gerundio, non confundit terminm posi tum extra gerundium. 'Sor videns omnem hominem
esthomo';li 'homo'nonconfunditur inpersonaliter, sic: 'Sorvidens omnem hominem est
homo'. Tertium est: signum universale intellectum in inplicatione dictinonconfundit
terminm positum extra. Ut hic: 'Sorquividet omnem hominem esthomo' ; li 'homo' non
confunditur a signo.

To returnnow to the comparisonof our treatisewith Peter's Summule


, it may be noticed that all these divergenciesmake the frag-
logicales
ment which precedes our treatise in the London codex the more
interesting.It much resembles the initial part of Peter's Summule
:

67vb: (D)yaleticaestarsarcium ad omnium methodorum principiaviamhabens.Et


ideoin acquisitionescienciarum dialcticadebetesseprima.Diciturautem' dialetica
'
a 'dia', quodestduo et
, 'logos',quod estsermoet est
, 'lexis',quod rado,quasi duorum
radovelsermo , scilicetopponentis in disputatone.
et respondentis Sedquiadisputacio
nonesthaberi nisipersermonem necsermonisimediante voceetomnisvoxestsonus,
a sonoigiturtamquam ( a priori
> inchoandum est.
Sonusigiturest quitquid(!) audituaurispropriepercipitur.Dico autem'proprie',
quialicetcampana audiatur,hocnonestnisipersonum.Sonusdividitur in sonumqui
estvoxet in sonumqui estnonvox. Sonusvoxidemestquodvox. Vox autemsic
describitur:voxestsonusab oreanimalis prolatusnaturalibusinstrumentisformtus.
Naturalia instrumenta sunthec: os, labia,dentes,[quibusos formaturos labiadentes]
guttur(et) similia.Sonorum.

Here the text breaks offand another somewhat rougher hand, which

32

12:02:33 PM
seems to be the same that wrote the introductorytreatise under
discussion (ff. 68ra-72vb), starts with the initial words of a set of
questioneswhich is, no doubt, of the same type as that found in that
treatise:

Arsest collectioplurium preceptorumad unumfinem tendentium.Sed cumdico:


'omniihomo currit
; ergoSor'9ibisuntmulta ad
precepta unum fnemhabentem( !). Ergoibi
est ars. Solutio.Duplexest finis,finisparticularis
et finisuniversalis.
Preceptorum
collectiofacitartemtendentem (tandemMS) ad finemgenerlem et universalem,
scilicetdiscernere veruma falsovel facereorationem congruam. cumdicimus:
Sed
'omnishomo currit;
ergoSor' precepta quibusprobaturtenduntad finemparticularem.
Queritur . Dialeticaestarsdiscernendi
de diatetica veruma falso.Sed contra.Omnis
diffinitio
debet.

Here the texts abruptly end, whereas part of the column was left
blank, just as the initial part of the next column (f. 68ra). The same
hand wrote under the firstcolumn off. 67V the words: Secundum duas
dispositions. These are the initial words of Le
John Page's tract entitled
Appellationesy which, however, is not foundanywherein our codex.1 The
occurrence of those words may be an additional reason to look for the
origin of the introductoryset of questionesunder discussion in the
Parisian circle around John Le Page, who is mentioned as a master of
arts in a letterby Pope GegoryIX datingfrom 123 12.

4 Conclusion
As we have noted above (pp. 1-4) our oldest manuscriptsof Peter
of Spain's Summulelogicalesalready show importantdivergenciesand a
number of interpolations. On the other hand, Peter seems to have
compiled his own treatisein using by preferencean introductorytract
on logic, the formerpart of which may have been at the elbow of the
authorof the questionesfoundin London, Royal MS 8 A VI, ff.68ra-72vb
and in Paris, B. N. Lat. 7392, ff. 44ra-47vb. The latter part of this
tract possibly may be looked for in the acephalous treatise on the
proprietatesterminorumwhich is found in the same London manuscript,
ff. 47^-48 vb and ira-2rb. It is precisely the combination of the
possibilityof earlyinterpolationsin Peter's text and his use of a previous
tract that makes the problem of Peter's own authentic text the more
intricate.
1 Ithasthefollowing : Secundum
incipit duas terminorum
dispositiones inest
duplex II
SeeLog.Mod.
actus.
and88.
i, pp.32-33;82-83,
2 SeeH. Denifle
andE. Chtelain,
Cartularium
Universitatis
Parisiensis
I, Paris1889,pp.14^-146.
33

12:02:33 PM
In the other papers of this series an attemptwill be made to recon-
structPeter's originaltextby an examinationof the oldest commentaries
extantupon the Summule logicales.We possess three thatare ascribed to
well-known thirteenthcenturymasters: Robertus Anglicus, Arnald of
Villanova, and Simon of Faversham.Besides, there are some anonymous
commentariesalso datingfrom the thirteenthcentury. All these com-
mentarieswill appear most usefulforthe reconstructionof Peter's text.
To be continued
Nijmegen
Sophiaweg73

34

12:02:33 PM
' '
La perspectiva nel enciclopedia del

sapere medievale1

GRAZIELLA FEDERICI VESCOVINI

proposito dell' enciclopedia del sapere medievale una domanda si


A presenta spesso spontanea a chi abbia interessiper la storia dello
sviluppo dei rapporti tra le varie branchie del sapere nel Medi-
oevo. Quale statala posizione occupata dalle dottrinedella luce e della
visione, o specificatamente,per usare un terminemoderno,delle teorie
di ottica, che tanto hanno interessatoi maestri medievali al punto da
esisterneveri e propri trattati(o quaestiones ), nella classifi-
perspectivae
cazione delle scienze medievali, matematica, fisica, teologia o meta-
fisica? E* a questo interrogativoche vorremmo dare una risposta in
questo nostro contributosulla base di alcuni testi inediti che riguardano
questo argomento.
L'inserimento della perspectiva , o ottica, tra le discipline di in-
segnamento del quadrivio nel corso medievale delle arti agli inizi del
XIV secolo in ambienti inglesi, a Oxford particolarmente, stato di
recente documentato nei MediaevalStudies 1
dagli ottimi studi di J.-A.
Weisheipl. Avvertiamo subito che non di questo che si vuol parlarein
nostra nota, ma di perspectiva3 di Domenico da Chi-
questa dell'opera
vasso ( Dominicasde Clavasio, Clavisio, Clavagio, Clavaxioo de Mastinario)*,
scienziato e filosofovissutonella met del XIV secolo (attivo tra il 1349
e il 137 all'Universit di Parigi dove insegnavamedicina), in cui si
trova una interessantequestione dedicata al problema della definizione
della prospettivacome disciplinascientificaentrol'ambito del quadrivio.
1Questa ricerca stata
compiutaconi contributi delCentro NazionaledellaRicercaScientifica
(Roma).
2 j. A.weisheipl, ofthe
Curriculum FacultyofArtsinthe Fourteenth
early , "Mediaeval
Century Studies",
XXVI, 1964,p. 171.Cfr.anchedellostesso ofthe
Classification inMedieval
Sciences , ib.XXVII,
Thought
196^,pp.4-90 e Development
intheArtsCurriculumatOxfordintheearlyFourteenth
Century, ibid.
XXVIII, 1966,pp.ii-i7.
3II testodaltitoloQuaestiones
super contenuto
perspectiva inunms.dellaBiblioteca Nazionale di
Firenze, SanMarco, Conv.Soppr.J.X. 19,ff.44r-v, fineXIVsecolocirca.Contiene sei
questionied mutilo.
Perla vitae le operediDomenico daChivasso o deClavagiomisi permettadirinviareal mio
studio G.federici VESCOVINI, de*perspective*
Lesquestions deDominicusdeClivaxot
"Centaurus", X,
1964,pp.236-246. DeMastinario
chiamatonell'explicit
delms.Salamanca, Universit,
30,69,
sala1693, ff.139v-i^^,Practica
geometrie,"Expliciunt geometrie
practice ordinate
permagistrm
Dominicum deMastinario Clavaxiocomplete Cfr.g. beaujouan,
plenius". Manuscrits
scientifiques
mdivauxdeVUniversitdeSalamanqueetdesesColegios , Bordeaux,
mayores 1962,pp.30,69,199.
3S

12:02:39 PM
Il testo breve e sintetico rimanda alla complessa problematica della
classificazionedelle scienze teoretiche della filosofiamedievale e ci
sembratodegno di nota1. Il problema che viene affrontato da Domenico
da Chivasso riguarda la domanda se la prospettiva una scienza. E nel
caso affermativo, perch e quale il suo posto all'interno delle discipline
matematiche. Su questo argomento la tradizione filosoficamedievale
facevacapo da un lato alla posizione di Aristotele2e dall'altro alla defini-
zione boeziana del quadrivio* in cui confluivanole dottrine eclettiche
platoniche,pitagorichee neoplatonichesulla matematica.
Aristoteleaveva posto la matematicatrala fisicae la metafisicaentro
l'ambito delle scienze teoretiche. I filosofimedievali ereditandoil pen-
siero di Aristotele avevano accolto questa concezione, accettando i
rapporti impliciti, non troppo chiari, che riguardavanoi legami tra
fisica e metafisicanell'ambito delle scienze teoretiche. Infattiaccanto
alla matematicae alla fisica,si colloca la metafisica4,la scienza teoretica
per eccellenza. Mentre le scienze fisichesi distinguonoda quest'ultima
perch hanno per oggetto esseri inseparabili dalla materia e in movi-
mento, e le scienze matematiche, perch, alcune, si occupano degli
esseri immobili, ma che non sono separati dalla materia, la metafisica
considera l'essere immobile e senza la materia. Ma i confinidella mate-
matica erano rimasti incerti. Gli esegeti medievali arabi e latini, si
affaticarono a lungo su questo punto come dimostranoi testidi Averro,
1Laquestione chechiinteressa laprima,ff.44r-44v : "quaeriturprimo utrum totaperspectiva
consideret delineavisuali" ed state insieme
edita, allasesta dameinOp.cit.,"Centaurus", cit.
236-238. Sull'opera e sulpensiero
diperspectiva ingenerale diDomenico daChivasso misipermetta
dirinviare aimieiStudi sulla medievale
prospettiva , Torino, Giappichelli, 1965,pp.204-21 1.
2 MetaphysicayVl, 1,io26a8-io,13-16;Phjsica, II,2, I93b3!i94ai2;De anima, I,40307-17;
III,431b15-20.
3Constat igitur, quisqus haecpraetermiserit, omnem philosophiae perdidisse doctrinam. Hoc
igiturilludquadri vium est,quohisviandum sit,quibus excellentioranimus a nobiscum procreatis
sensibusadintelligentiae certiora
perduritur"(boethii, Deinstitution , I, 1, ed.Friedlein,
artihmetica
Lipsia, 1867, pp. 9-10).
*Metaphysica, VI,1,1026a13-16. Secondo Buridano ladistinzione delletrediscipline non chiara.
E ladivisione nondipende dellecosechecadono
dalladistinzione fuori dell'anima : "Notandum est
quodistaquaestio quianonestfacile
estsatisdifficilis assignareundeproveniat talis
sufficientia
divisionis
. . . Primo ponoistam conclusionem : etistadivisi o sumitur exdistinctione rerum extra
animam existentium, scilicet
consideratorum inististribus scientiis,quoniam eaedem resinistis
tribusscientiis considerantur" VI,2,Parigi,
(InMetaphys.t 1518,f.33V ab).Laposizione diBuridano
molto interessante, mameriterebbe undiscorso a parte.Cfr.anche peri rapporti tramatematica
e metafisica, op.cit.,f.34ra,e suirapportitramatematica op.cit.,f. 33vb.Cfr.anche
e fisica,
albertZimmermann, oder
Ontologie Metaphysik. DieDiskussion berdenGegenstand derMetaphysikim
13und14Jahrhundert , Leiden,Brill,1965.Sull'inserimento dell'insegnamento della nel
metafisica
curricolodegli studinell'Universit
medievali, che avvenuto assaitardi,lungo il secoloXIVcfr.
ASTRIK Gabriel, intheCurriculum
Metaphysics ofthe StudiesoftheMediaeval Universities, inMetaphysik
imMittelalter , Berlin,1963,p. 97esgg.
36

12:02:39 PM
Ruggero Bacone, Giovanni Buridano, Domenico da Chivasso, o Biagio
Pelacani da Parma. Le discipline matematiche,geometria e aritmetica,
sembrano inclinare o appartenerealla sferadella fisica; questo perch
l' estensioneche Aristotele chiama grandezza((xye&o), sottogiacente
a tuttigli esseri e a tuttele determinazionidi cui trattail geometra, ed
attributocomune a tutti i corpi della natura. Il termine a&jxocche
designa un corpo qualsiasi, in geometria prende un senso tecnico e
diventasinonimodi crrepev, di ci che esteso nelle tre dimensioni,
cio del solido, opposto non al liquido, ma alla superficiee alla linea1.
Il discorso pi complesso per l'aritmetica2.In altri terminisembrache
gli oggettimatematicisi trovino tuttinegli esseri di natura, in quanto
sono proprietdi essi. Le entitmatematicheinclinanodunque sul piano
di quelle fisiche,anche se possibile una distinzione: l'oggetto fisico
non mai separabile dalla materia e dal movimento,mentre le entit
matematichepossono prescinderne,anche se solo per il pensiero e non
nella loro realt, giacch esse non sono realmentealtro che all'interno
della materia sensibile e in movimento, allo stesso modo di quelle
fisiche. Le matematiche dunque non esistono senza una materia in
movimento,anche se possono prescindere da essa. Nel libro XI della
Metaphysica Aristotelesembra procedere ancora pi in questa direzione
facendo coincidere la matematicacon la geometria, mettendo ci in
disparte l'aritmetica, giacch considera le entit matematiche sotto
l'aspetto della quantit continua*. In un altro luogo della Metaphysical
Aristoteleaveva per distintotra quantitcontinuache l'oggetto della
geometria,e la quantitdiscreta che l'oggetto dell'aritmetica. L'arit-
metica ha per oggetto la quantit numerabileche una pluralitche
divisibile in parti discrete, mentre la geometria tratta della quantit
misurabileche una grandezzadivisibilein parti continue in una, due e
tre dimensioni.Aristoteleaveva parlato anche della prospettivao ottica,
e connettendolacon questa sua concezione, l'aveva considerata come
una disciplinaa met tra la matematicae la fisicae, piuttostoche farla
inclinaresul piano della matematica,sottolineandoil suo caratteregeo-
metrico, l'aveva consideratacome una disciplina ibrida e collocata sul
piano della fisica. "L'ottica studia la linea matematica non in quanto
matematica,ma in quanto fisica"s. La difficoltdell'interpretazionedi

1Decelo
, I, i, 268ai-io;Metaphysica
, V,6, ioi6b24-28.
2Physica
, II, 2, 194a1-7.
3Metaphysica
, XI,3, 1061
a28e1061
b3.
*Metaphysica
, V, 13,102037-14; ., (6), 4b20,S&IJ.
Categ
5 Physica
fII,2,19439-12.
37

12:02:39 PM
questa dottrinaaristotelica,tutaltro che chiara, da parte dei commen-
tatori medievali (da Boezio, Domenico Gundissalino,Averro e Tom-
maso di Aquino)1, e da parte degli esegeti moderni,come ha dimostrato
egregiamenteil Merlan2,verte intornoalla comprensionedella dottrina
dell' apeai o dell'astrazione. Ma non su questo punto che noi ci
vogliamo soffermare,perch non solo in questa direzione che Do-
menico da Chiavassomuove il suo discorso a proposito della prospettiva
come scienza, anche se il testoaristotelico semprepresupposto.
E' anche alla definizioneboeziana del quadrivio che si richiama
Domenico da Chivasso. Boezio nel classificarele disciplinematematiche
nel De institutione arithmeticaaveva chiaramentefattointendereche esse
non sono n discipline di insegnamentoelementare, n diverse dalla
filosofia,anzi che esse sono le discipline filosoficheche ci conducono
alla conoscenza del vero3. La definizionedelle quattro scienze era stata
data da Boezio sulla base di ci che esse studiano: l'aritmetica,la musica,
la geometria e l'astronomia (nell'ordine boeziano), studiano, le prime
due, la molteplicit numerica (multitude),le ultime due la grandezza
( magnitudo). L'aritmeticastudia la molteplicitperse>cio i numeri,per
esempio due, tre etc. ; la musica invece la molteplicitriferitaad altro
(ad aliquid), come il doppio, la met etc. La geometriae l'astronomia
studiano invece, la prima la grandezza immobile, la seconda, quella in

1BOETHII De trinitate
: "Namcumtressintspeculativae partes,naturalis in motuinabstracta
vi)7reatpeTO (considrt enimcoiporum formas cummateria, . . .quaecorpora in motu
sunt . . .),mathematica, sinemotu inabstracta (haecenim formas corporum speculatur sinemateria
ac perhocsinemotu, quaeformae cuminmateria sint,abhisseparari nonpossunt), theologica,
sinemotuabstracta atqueseparabilis" (in TheTheological Tractates
, ed. Stewart-Rand, Londra,
1962,p. 8). dominici GUNDissALiNi, Dedivisione : "Etob hocdicitBoetius,
philosophiae quod
Physica estinabstractaetcummotu, mathematica abstractaetcummotu, theologica veroabstracta
etsinemotu" (ed.Baur, in"Beitrge zurGeschichte derPhilosophie desMittelalters", IV(2-3),
Mnster, 1903,p. i$). thomae deAquino, super
Expositio LibrumBoethii deTrinitate
, quaestioVI,
De modis quosscientiis speculativisBoethius attribuit,ed. Decker, Leiden, Brill,19gSt PP>
201-229.
2 Secondo il Merlan (ph.merlan, Abstraction andMetaphysicsinst.Thomas 'Summa', "Journal ofthe
History ofIdeas", XIV,19^3,pp.284-291, e From PlatonismtoNeoplatonism , Hague, Nijhoff,1960,
pp.6e sgg.)lateoria deitregradi diastrazione secondo cuisiclassificano letrescienze speculative
non naristotelico, ntomistico. Il Merlan discutel'interpretazionedia. mansion, Introduction
la physique aristotlicienne
, Paris-Louvain, 194s, pp.143-224 e diM.v. LEROY, Lesavoir '
spculatif,
"Revue Thomiste",XLVIII,1948,pp. 236-339. Il Merlan appoggiandosi anche a unostudio di
L.B.geiger, Abstractionetsparation
d'aprssaint ThomasinDeTrinitate qu.s a 3,"Revue desSciences
Philosophiques etThologiques", XXXI, 1947,pp.3-40tende a dimostrare ilcarattere
nonesclusi-
vamente tomisticodelladottrina deitregradi diastrazione. Cfr.ph.merlan, Op.cit.,p. 68-7.
3 "Quibus quattuor partibus si careat
inquisitor, verum invenire nonpossit" (Deinstit. I, 1,
arith.,
ed.cit.,p. 9; particolarmente pp.7-8).Maanche cfr.josefe. hofmann, Vom Einussderantiken
Mathematik aujdasMittelalterliche , inAntike
Denken und OrientimMittelalter,
Berlin, 1962,p. 102.
38

12:02:39 PM
movimento1 . Da questa classificazioneboeziana esclusa la prospettiva,
disciplina molto vicina alla geometriae nello stesso tempo fondatasulla
percezione visiva. Ora del visuse dell'importanzadella sensazionevisiva
Boezio parla a proposito della musica2quando affrontail problema della
giustificazionedella musica come scienza matematica fondata su una
sensazione, quella auditiva. Il discorso di Boezio molto interessante
perch sottolineal'importanzadelle sensazioni, visiva e auditiva, ma le
subordina alla conoscenza puramente matematicas razionale, che sola
coglie la natura delle cose. In altri termini anche per la musica il
sensibilenon ha alcuna rilevanzaconoscitiva. L'udito solo l'occasione*,
il mezzo o lo strumentoche coglie i suoni, le cui proporzionio armonie,
esistonodi per se e solo la ragione capace di stabilirlecon le sue regole
armoniche interne. Tre infattisono per Boezio le forme della musica,
tra le quali esiste una corrispondenza: la musica degli strumenti,la
musica umana o dell'anima, la musica dell'universos.
Nel XIII secolo Ruggero Bacone ha fatto della prospettiva una
scienza matematico-fisicae, fondandola proprio sull'importanzadella
sensazione visiva, ne ha fatto una scientiaexperimentalis per la quale
l'esperienza visiva al
privilegiatarispetto sapere argomentativo,aprio-
ristico e deduttivo6.Ruggero Bacone si appoggia alle dottrine ottiche
arabe, in particolarealla teoria della conoscenza del secondo libro del

1 "Horum ergoillam multitudinem, quaeperseest,arithmetics speculaturintegritas,illam vero,


quaead aliquid, musici modulaminis temperamenta pernoscunt, immobilis veromagnitudinis
geometria notitiam pollicetur, mobilisveroscientiam astronomiche disciplinaeperitia vendicai"
(Deinstitutonearith.,p. 9).
2Deinstitutonemusica , I, 1,ed.Friedlein, pp.178-79.
3 "Rursuscumquistriangulum velquadratimi,
respicit idquodoculis
facile intuetur agnoscit,sed
quaenam quadrati veltrianguli sitnatura a mathematico necesse estpetat" (Op.cit.,p. 179).
enim
"Ipsas consonantias auremetiuntur, quibusverointer sedistantiis consonantiae id
diffrant,
iamnonauribus, quarum sunt obtusaiudicia,sedregulisrationique permittunt, utquasioboediens
quidamfamulusque sitsensus, iudex veroatqueimperans ratio" (Deinstitutonemusica
, I, 9,p. 196).
*"Nam licetomnium paene artium atqueipsius vitaemomenta sensuum occasione producta sint,
nullumtamen inhisiudicium certum,nullaveriestcomprehensio, siarbitrium rationisabscedat"
(Op.cit.
, p. 196).
5Op.cit., I, 2, pp. 187-89. Sullaposizione dellamusica nelquadrivio si vedaparticolarmente
h. M.Klinkenberg, DerVerfall desQuadriviuminfrhen , e K.G.fellerer,
Mittelalter DieMusica inden
Artes
Liberales
, inArtes Liberalesa curadij. koch,Leiden, Brill,19^9,pp.1-32,33-49.Peruna
bibliografa
piampia sull'argomento cfr.ph.merlan, Op.cit.,pp.93-94. Cfr. anche h. hueschen,
Antike
Einflsseindermittelalterlichen , inAntike
Musikanschauung und Orient
, cit.,pp.80-97.
6 "Argumentum concludi t etfacitnosconcedere conclusionem, sednoncertificat eque removet
dubitationem utquiescat animus inintuitu nisiearn
veritatis, inveniat viaexperientiae ; quiamulti
habentargumenta ad scibilia, sedquianonhabent experientiam, negligunt ea" (rogeribacon
OpusMaius, VI,Descientia menta
experi li,I, ed.Bridges,vol.H,p. 167)."Visus solusostenditnobis
rerumdifferentias : perilium enim exquirimus certasexperientias omnium quaeincoelis suntetin
terra"
(Opus Maius , cit.,p. 2).
39

12:02:39 PM
De aspectibus di Alhazen (che in realt non comprendepienamente)e su
certi testi di Aristotele (il primo libro della Metaphysicay ad esempio,
molte volte citato da lui), per giustificarel'esperienza visiva, su cui si
costruisce la perspectiva, in base air idea della certezza offertadalla vista
( intuitio
y. Non bisogna credere tuttaviache prima di Ruggero Bacone,
nel mondo latino, la prospettivao ottica non facesseparte delle scienze
matematichee fisiche.Non vogliamo parlare di Giovanni Peckham, n
di Vitellione, quanto piuttostoaccennare a Roberto Grossatesta,per il
quale la prospettivaha tanta importanzaed al centro della sua meta-
fisicadella luce. Roberto Grossatestaha stabilitoi rapportitrageometria
e perspettivanel suo importantecommentoagli Analiticaposteriora , e tra
perspectiva e fisicanel De iride2,ma non la pone affattotra le sette arti
liberali nel De artibusliberalibus3, questo perch per lui la prospettivaha
una portata filosoficapi vasta come scienza generale che spiega Vin-
choatioformarum, ed il pernio della sua metafisicadella luce. Secondo
Roberto Grossatestai rapporti tra perspectiva e geometria si precisano
all'interno della teoria logica della subalternazione(subalternatio) o sub-
ordinazione delle scienze tra di loro. Una medesima scienza pu essere
nello stesso tempo subalternanteo subalternata,cio pu essere sub-
ordinataa una e, nello stessotempo, subordinarea se un'altradisciplina*.
La scienza subalternanteo superiore, quella che fa conoscere secondo
la causa sostanzialeo il propterquid del fenomeno; quella subalternatao
inferiorefa conoscere solo il quias, ci presentala cosa, cio, secondo le

1Op.cit.,vol.Il,p. 79.Ruggero Bacone alladottrina


siriferisce dellaconoscenza visiva
sviluppata
da Alhazen cheavevacosidefinito la comprensione visiva perintuizione: "Comprehensio ergo
visibiliumeritsecundum duosmodos : etestcomprehensio quaeestinprimo
superficialis, aspectu,
etcomprehensio quaeestperintuitionem. Comprehensio autem perprimum aspectum, estcom-
prehensio noncertificata, et comprehensio perintuitionem estcomprehensio perquamcertifi-
canturformae visibilium" (alhazeni, OpticaeThesaurus
, Basilea, 1^72,II,64,p.67)."Comprehensio
ergoformae veraereivisaenoneritnisiperintuitionem: etintuitio,perquamcertificabitur
forma reivisae noncomplebitur nisipermotum axis'* (Op.cit.,II, 6$, p. 68). Perunaesposi-
zionedettagliata delladottrina ottico-gnoseologicadi Alhazen e dei suoirapporti conBacone
misipermetta dirinviare aimieiStudi sulla medievale
prospettiva , cit.,118-132 e pp.55-76.
2ROBERTI LINCONIENSIS InAristotelis
posteriorumanaleticorum librum I, 8, 12,Venezia, 1514,f. 9va,
ff.I3vb-i4ra.Deiride, ed.Baur (Diephilos.WerkedesK.G.,"Beit. z. Gesch.
d. Philos, d. Mittelal.",
IX,Mnster, 1912), p. 72: "Etperspectivi etphysici estspeculatio deiride.Sedipsum 'quid*
physiciestscire, 'propter quid',veroperspectivi".
3 Cfr.Deartibus ed.Baur,
liberalibus, pp.1-7.
*"Esteadem scientia aliquasubalternata uniet subalternans sibialiam"(InArist. anal.,
poster,
I, 12,f.i4va).
5 "Aliomodo differtscientia'propter quid'etscientia 'quia',perhocscilicet quodunaacquiritur
perscientiam unam etreliqua acquiritur peralteram; ettalesscientie, perquarum alteram ac-
quiriturscientia 'propter quid'et perreliquam scientia 'quia',circaeamdem remsunt, sicse
habentes adinvicem quodunaestsubalternans etaliasubalternata" (Op.cit.,I, 12,f.i4rb)."Differt
40

12:02:39 PM
particolarit accidentali. La prospettiva pu essere sia scienza sub-
alternatache subalternantea se la geometria: cio come scienza 4specu-
lativa' o teoretica essa conoscenza superiore, propterquid, per cause
sostanzialied la scienza fisico-filosofica per eccellenza, in tal caso
scienza subalternante,cio subordinantea se la geometria. Essa ci d
le cause, per esempio dell'iride secondo la considerazione stessa della
radiosit, cio del propterquid ( o causa sostanziale) della generazione
della radiosit. Come scienza subalternata essa subordinata alla
geometria, cio essa ci d la causa dell'iride secondo la considerazione
puramentematematicadei raggiluminosi1. E ci perch della medesima
cosa si pu dare scienza sia propterquid (per dimostrazionecausale), che
secundum quia, cio secondo proposizionigeometriche. Siccome tuttavia
le proposizioni della scienza subalternatao inferioredipendono sempre
dalle conclusioni della scienza subalternanteo superiore, chiaro che
tutto il sapere matematico-geometrico (detto anche secondo il quia),
ricondottoa quello fisico-speculativodel perspectivosecondo la conos-
cenza della causa sostanzialeuniversale,o propter quid.2 La perspectiva
per
Roberto Grossatesta pertantola scienza filosoficageneraledella natura
e costituisceuna vera e propriametafisicadella luce.
Su un piano pi strettamentetecnico e circoscritto,precisamente
geometrico, aveva posto la perspectiva Domenico Gundissalino che, in
questo, non faceva che riallacciarsialla tradizionescientificadell'ottica
geometricagreca. Domenico Gundissalino aveva esplicitamenteincluso
la prospettivacome scientiade aspectibus , tra le discipline matematiche
del quadrivio,ponendola assai vicino alla geometria,nella sua importante
opera De divisionephilosophiae . Come noto l'opera di Domenico
Gundissalino permeata di numerosi elementi eterogenei della tra-
dizione filosofico-scientifica del neoplatonismo greco-arabo3. Tra gli

tamen syllogismus inferiorisscientiea syllogismo in hocquodsyllogismus


superioris scientie
inferioris
estsyllogismus'quia',sedsyllogismusscientiesuperiorisestsyllogismus
'propter quid'"
(op.cit.
yI, 8,f.9va).
1 "Esteadem scientia
aliquasubalternata unietsubalternans sibialiam, estsub
sicutspeculativa
geometria, etsubhacestscientia deradiissolisfracti
innubeconcava aquosa.Etipsaspeculativa
dicitcausas iridis
simpliciter,idestsecundum conditionem radiositatis,quasapponit perspectiva
supersubiectum geometricum. Autdicitcausas
iridis,sedilludmathematicum quodaccipit a geo-
metria,inquageometria sunt causeiridismathematice diete.Etnonsolum
simpliciter estscientia
subalternans causar
cognoscitiva umconclusionum scientie
subalternate, sedmultotiens scientia
quenonsubalternat sibialiam,estcognoscitiva
causarum conclusionum eius".
2 Op.cit.,I, 12,f. 13v ab.
3 dominici GUNDissALiNiDedivisione , ed.Baur,
philosophiae cit.,pp.3-142.Cfr.anche le osser-
vazionidiWeisheipl oftheSciences
(Classification inMedieval Thought, cit.,pp.70-72)a propositodi
questaopera diDomenico e la critica,
a nostroavvisopertinente, datane
dell'interpretazione dal

41

12:02:39 PM
arabi egli doveva certamenteconoscere, oltre Alfarabi,anche Alkindi,
di cui secondo il Nagy aveva tradottoalcune opere, e sicuramentela sua
opera di ottica (De aspectibus ) cos spesso citata da Ruggero Bacone. In
questo scritto Alkindi afferma di aver voluto completare1'edificiodelle
scienze quadriviales , dottrinali,che sono l'ingresso alla filosofia,con
o
una trattazionededicata alla prospettiva1 . Il passo del De divisionephilo-
sophiaedi Gundissalino,per la sua chiarezza, costituisceun precedente
notevole della classificazionedata anche da Domenico da Chivasso,
sebbene le motivazioni portate dall'uno e dall'altro, per giustificare
l'inserimentodella prospettivanel quadrivio, sono diverse. Per Gundis-
salino la perspectiva essenzialmenteuna disciplinageometrica,ed egli si
muove nell'ambito dell'ottica euclidea. AffermaGundissalino che la
scienza delle apparenze visive tratta delle stesse cose studiate dalla
geometria,cio le figure,le grandezze,i luoghi, l'ordine, l'uguaglianza,
la disuguaglianza,cos come sono nelle linee, nelle superifici,nei corpi,
assolutamente.Per questo la speculazione del geometra pi comune
di quella del perspettivo2 . Tuttavia, anche se trattanodelle medesime
cose, questa disciplina non superflua,ma necessaria, perch ci che
Euclide ha dimostrato necessariamenteche quadrato, quando lo si
guarda da una certa distanza, lo si vede rotondos e cos di molte altre
cose, in base alla differenzadella distanza. La perspectiva ha dunque un
ambito ristrettosuo proprio di caratteregeometrico. Quale esso sia con
pi precisione ce lo dice Domenico da Chivasso o Clavagio, nella
questione di cui vogliamo parlare, in cui si chiede utrumtotaperspectiva
considereide linea visuali. Per Domenico da Chivasso la prospettiva una

Baur.Peril Weisheipl l'opera non fondamentalmente maMthis


aristotelica, conceptionisclearly
neo-Platonicinfoundation. Itis thewell-known doctrineofemanation adapted totheBoethian
ofthesciences'*.
classification
1 "Homo nonestimbutus inphilosophia,nisisitusque divinare
quopossit cumscientia impressiones
, necascendi
superiores t adillamscientiam nisipostscientias (quaesuntintroitus
quadriviales ad
philosophiam etsuntmathematicae)" (alkindiDetemporum sivede imbribus
mutationibus , Parigi,
JacopoKerver, 1^40,f.ir)."Oportet, postquam optamus compiere artes
doctrinales,etexponere
ineo quodantiqui praemiserunt nobis deeis,etaugere quodincoeperunt... utdediversitatibus
aspectussecundum nostrae mensuram
possibilitatis et demonstrative
universaliter loquamur"
(alkindiDe aspectibus, ed.bjrnbo e vogl(Alkindi undPseudo-
, Tideus Euklidydrei Werke,
optische
Lipsia,1912,p. 4).
* "Scientia
verode aspectibus de eisdem inquirit, de quibuset geometria, scilicet
de figuris,
magnitudinibus,sitibus,ordine, etaliis; etita,utsunt
equalitate inlineis,
superficiebusetcorpori-
busabsolute. Undespeculatio geometriae communior estquamspeculatio huius"(De divisione
ed.Baur,
philosophiaet p. 112).
3 "Setquamvis id,dequohaectractat contineatur ineo,dequoillatractat, tamen haecnonest
setnecessaria;
superflua, quoniam ea quaeEuclides necessario
proba vitessequadrata cumad ea
exaliqua
respicit longitudinevidenturrotunda" (Op.cit.,lococit.).
42

12:02:39 PM
scienza quadrivialeche sta tra la matematicae la fsica. Cio Domenico
da Chivasso sembra riallacciarsia quella tradizioneper cui la perspectiva
o ottica venivaconsideratauna scientiamediatra la fsicae la matematica.
La sua dottrina quale viene esposta in questa quaestio , ci pare una
esplicitazionedi ci che, con termineambiguo e tutaltro che chiaro,
Averroaveva chiamatoscientiaemediaea propositodella perspectiva , della
astronomiae della musica.
Scrive Averro nel suo commento alla Vhysica 1 che la
prospettiva

come l'astronomia pi matematicache fisica.In particolarela perspectiva
considera le linee in una disposizione intermedia tra le due con-
siderazioni,geometricae fsica.Essa una scientiamediatramatematicae
fisica e pi matematicache fisica. Se, dice Averro, il geometra non
considera le linee e i punti secondo che sono i terminiultimi del corpo
naturale, perch l'ultimo esige sempre un soggetto di cui ultimo e
questo modo di considerare proprio del fisicoper il quale le linee e i
punti sono sempre nella materia e in movimento, il geometra invece
considera il corpo solo secondo le tre dimensioni, astraendo dalla
materia2. Il fisico conosce dunque secondo due cause, il motore e la
materia. Il matematicoinvece ne prescinde. La perspectiva come l'astro-
nomia una scienza media tra la fisica e la matematica: cio una
scienza che trattadi cose che si possono consideraresecondo che sono
nella materia, e secondo che sono astrattedalla materia*ed in essa si
incontrano il fisico e il matematico. Per quanto la perspectiva pi
vicina alla fisicanelle sue definizionila materia appare di pi che nelle
definizionipuramentematematiche. Per quanto essa pi vicina alla
matematica, la materia appare di meno di quanto non appaia nelle
definizionidella fisica*.Pertanto il perspectivo (aspectivus)considera le
linee nella disposizione media tra queste due considerazioni. Egli non
considera la linea in quanto linea semplicementecome il geometra, n

1AVERROis inPhysicam , Lib.secundus, summa secunda, i62,


apudlunetas,
cap.i, 2, Venetiis,
vol.IV,p. S3e sgg.
2 "Geometer nonconsidrt deeissecundum quodsuntultima quiaultimum
naturalis
corporis
exigitsubiectum cuius estultimum,etistaconsiderado estsecundum quodsuntinmateria
etest
propriaNaturali,cumsitdeclaratum ipsum considerarederebus secundumquodsuntinmateriis
etmobiles. Geometer igiturconsidrtdecorpore secundumquodhabet tantum
tresdimensiones
(op.cit.,lococit.,p. 4va).
3 "Suntigituraliqua,dequibus possibileestconsiderare
secundum quodsunt etsecun-
inmateriis,
dumquodextrahuntur a materiis,
etsuntiliainquibus et Naturalis"
Mathematicus
conveniunt
(op.cit.,lococit.,p. 4vb).
*"Quoddemathematicis estpropinquius scientiae
naturali
magis admateriam,
pertinet etmagis
apparetmateria indefnitionibus
eius: licetminus appareat
quam inscientia utinscientia
naturali,
deaspectibus etmusica etastrologia"
(op.cit.,p. $va).
43

12:02:39 PM
come il fisico in quanto linea ignea o aerea, ma in quanto linea visiva.
E questo essere della linea ottica quasi medio tra quello della linea
naturale e quello della linea matematica1.Quando Aristoteleha detto
che il perspettivoconsidera la linea matematica non in quanto mate-
matica, ma in quanto naturale, non bisogna intendereche la sua con-
siderazione naturale, ma che la sua considerazione pi vicina ( pro-
pinquior ) al modo di considerarenaturale2.
La classificazionedi Domenico da Chivasso va ricondotta pi a
questa interpretazionedei rapporti tra matematica e fisica che alla
valutazionefilosoficagenerale data della prospettivada Roberto Grossa-
testa. Il testo di Domenico da Chivasso pu essere pertantoletto come
un chiarimentodi questa definizionedella perspectiva come scientiamedia
e si fondasu una rivalutazionedella visione sensibile, o della percezione
ottica, che rimandaalla dottrinagnoseologica di Alhazen tra gli arabi,
e a certe formulazionidella scientiaexper mentalis di Ruggero Bacone.
Per Domenico da Chivasso la perspectiva una scienza i) perch fon-
data sulla certezza della sensazione visiva che, pertanto, privilegiata
gnoseologicamenterispetto alle altre, in quanto ci d la verit ottica.
2) Perch i fenomeniluminosiperdono il loro carattereesclusivamente
qualitativoche mantenevanonella tradizionefisicamedievale. Essa cio
una scienza matematico-fisicaperch gli oggetti della percezione
visiva,cio la luce, i colori, le cose illuminate,sono una realtfisicache
si comporta regolarmente( regulare ) cio secondo regole quantitativedi
propagazione e rifrazione geometrica. "E se ci si domanda, scrive
Domenico di Clavagio, perch a proposito degli oggettidegli altri sensi,
non furonoelaborate delle scienze come la prospettivasul fondamento
della vista, bisogna dire che ci accaduto per la nobilt e la certezza
offertadalla vista, superiore agli altri sensi, o perch gli oggetti degli
altri sensi non si moltiplicano, n si refrangonoregolarmentecome gli
oggetti della vistai. Per questo motivo cinque sono le scienze mate-

1 "Istud
enim esseestquasimediuminternaturaleetmathematicum" (op.cit.,lococit.).
2 "Aspectivus
autem delineis
considrt indispositione media interillasduasconsiderationes
: non
enim considrt
delineasecundumquodestlineasimpliciter utGeometer : eque secundum quod
estlineaignea,autaerea,utNaturalis;sedsecundum quodvisualis. Istudenimesseestquasi
medium inter et mathematicum."
naturale "Etideo,cumdixit:aspectivus autem considrtde
lineamathematica nonsecundum quod est mathematica, sed secundum quod estnaturalis,non
debes eiusestconsiderado
quodconsideratio
intelligere sedintendebat
naturalis, quodconsideratio
eiusestpropinquior naturali"
consideration (op.cit.,II,2,p. vb).
3 "Siquaeratur
quaredeobiectisaliorunsensuum nonfuerunt factaescientiae,utfuitperspectiva
devisu,dicendum quodhocfuitpropter nobilitatem etcertificationem visussuper aliossensus.
Veldicendum quodhocfuit quiaobiectaaliorum sensuum nonmultiplicantur, necrefranguntur

44

12:02:39 PM
matiche, cio aritmetica,geometria, musica, astrologiae perspectiva. Il
loro ordine non per questo, perch l'aritmetica e la geometria
vengonoprimadella prospettiva,mentrel'astrologiae la musica vengono
dopo di essa1. Cos la prospettiva intermediatrale scienze matematiche
e quelle cosidette fsichee viene a fare parte con pari dignitdell'enci-
clopedia del sapere scientificomedievale2.

Firenze
Via dei Renai, 11

sicutobiecta
'regulare', visus"(dominicide clivaxo,Quaestiones super , quaestio
perspectiva prima,
ed.cit."Centaurus",
X,1964,pp.237-38).
1 "Quinqu suntscientiae
mathematicae, scilicetarismetrica,geometria, musica, et
astrologia
quaedifferunt
perspectiva, secundum quodvisum inprima conclusione. Secundo sciendumquod
ordoistiusadaliasmathematicasestiste,quoniam arismetricaetgeometria ordine doctrinae
ista
praecedunt,sedastrologia
etmusica ipsam secuntur" (op.cit.,lococit.,p. 238).
2Domenico esponeunateoriagnoseologicadellavisionesensibile
chiaramente derivatadalpensiero
araboditradizioneeclettica, Egliparla
stoico-epicurea. delprincipiodellacertezza non
sensibile,
dellaconoscenza
razionale, visivae d unadescrizione delleoperazioni percettiveincuisegue
fedelmenteAlhazen.L'interesse
diquesti stanellorovalore
passaggi, didocumento diunagnoseo-
logianon'speculativa',
maempirica, dialcunimaestri latini.

45

12:02:39 PM
Thomas de Cantimpr, De naturis rerum

Etat de la question(suite et fin1)

G. J. J. WALSTRA

Les manuscrits
relev qui va suivre est essentiellement une recherche biblio-
Le graphique. C'est dire dj que je n'ai pas essay de consulterles
manuscritsde visu. A l'tape o nous sommes, il m'a paru utile
d'tablir une liste des manuscritscontenantun ou plusieurs livres du
De naturisrerumpour autant que je les ai trouvs mentionnsdans la
littratureconcernantce sujet. Ce n'tait pas mon intentionde faireun
dpouillement gnral des catalogues de manuscrits.Il est donc vrai-
semblable que de nouveaux manuscritsviendronts'ajouter ceux que
j'ai dnombrs.
L'interprtationdu relev n'exige que peu de commentaires.Dans
le tableau de la page gauche, les manuscritssont numrotset numrs
dans l'ordre alphabtique des lieux o ils reposent. A ct du nom de
lieu sont indiqus la bibliothque et - le cas chant - le titredu fonds,
au moyen des sigles utiliss par L. Thorndike et P. Kibre A catalogueof
incipits. . .2, Londres, 1963, pp. ix-xii (cit: Thorndike et Kibre).
Suiventla cote, le foliotageet la date prsumedu manuscriten question.
Comme Thomas de Cantimprne s'est pas dsign l'intrieur du De
naturisrerum , souvent les manuscritssont anonymesou sont attribus
d'autres auteurs. Cela est marqu, dans la dernire colonne, au moyen
de sigles an (anonyme),AM (Albert le Grand), AN (AlexandreNeckm),
Av (Avicenne), BA (Barthlemy l'Anglais), Luc (Lucrce) ou Sen
(Snque).
Dans le tableau de la page droite, aprs le numro d'ordre rpt,
la lettre P et les chiffresromainsI-XX reprsententle prologue et les
livres du De naturisrerumdans l'ordre o ils se suiventdans la version
largie en 20 livrescontenue dans le ms. UtrechtBU 710. La prsence,
dans une colonne, de la lettre x minuscule signale que le manuscriten
question contientsoit le prologue, soit le livrenot en haut. Son absence
sous le seul chiffreXX rend probable qu'il s'agit de la versionprimitive
en 19 livres. Parfoison trouve sous le chiffreromain XVI la lettre X

1VoirVivarium
V = 1967,pp.146-71.

46

12:02:57 PM
majuscule. Dans ce cas, il s'agit d'un des manuscritsdits "du troisime
groupe" isol par Ferckel 1912 (p. 13SV.), qui commencentparleXVIe
livre, et que ce savantconsidraitcomme un remaniement.On sait que
Konradvon Megenberg1a faitsa traductionsurun manuscritde ce groupe.
Dans les notes en bas de pages, qui reprennentle numro d'ordre
des manuscrits,sont cits les ouvrageso j'ai puis mes renseignements.
En premier lieu les catalogues de manuscrits,dont le titre est souvent
- -
abrg, mais alors avec renvoi au moyen du sigle Krist. Kristeller,
P.O. Latin ManuscriptBooks before1600...3, New York, 196$. Suivent
les autres ouvrages qui traitentdu manuscriten question. Lorsqu'ils
contiennentune descriptionplus dtaille du manuscrit,ils sont pr-
cds du signe J'indique ensuite l'dition, lorsqu'un fragmentdu
manuscrita t publi. Puis la provenance du manuscritet le nom du
copiste, du momentqu'ils sont connus. Finalement,il a sembl pratique
de renvoyer,au mpyen du sigle LRPM suivi d'une cote, la Listedes
reproductions photographiques de manuscrits ancienneet mdivale
, Philosophie
I, II, Centre De Wulf - Mansion, Louvain, 1956-66, pour avertir le
lecteur que le Centre dispose de la reproduction du manuscrit en
question. Les noms d'auteurs suivis d'un millsime renvoient la
Bibliographie , Vivarium V,2 = 1967, pp. 165-71. Il faudra y ajouter:
Glorieux, P. Rpertoiredes matresen thologiede Paris au Xllle sicleI,
Paris, 1933 (sigle: Glorieux 1933) et Stegmller, Fr. Repertorium
BiblicumMediiAeviV, Madrid, 1955 (sigle: Stegmller1955). 2

1C'estparmgarde V,2 = 1967,p. 146)quelatraduction


quej'aidit( Vivarium deKonradserait
"envers allemands";
moyen ilfaut "en
lire moyen-allemand".
2Jeremercie
MlleM.S.vanderBiji,quia collabor
latranscription
desfragments
dums.Utrecht
710,etleprofesseur
J.Engels, quia prisunepart
active l'laboration
demontravail.

47

12:02:57 PM
RELEV DES MANUSCRITS

N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE TTRIB.

1 Admont Stift 547 82r-i2ov XIV an


2 Bale OeBU F.HI.8 233r.263rXIV an
3 Berlin BE Ham. 114 ir-1831, 129$
4 Berne SBBong. B.53 i-2iiv XIII
5 Breslau SBRhed. 174 1-201 Xffl-XIV
6 Bruges BP 410 ir-222r XIII BA
7 - - 411 ir-336v XV
8 - - 412 ir-229v XIV
9 - - 413 ir-177* XIV
10 Bruxelles BR 3591 ir-i79r 141o AM
11 - - 8898 XV
12 - - 8899 $8-89 XV
13 - - 8900 io9-i2v XV
14 - - 8901 I26-2O8v XV
15 - - 8902 209-267 XV
16 Budapest MN 8 1-24V XIII-XIV
17 Cambridge CUg 35 1-137 XV AM
18 - - 414 i-I6Iv XIII AM

1Wichner 1889(Krist. p. 69),p. 223;Wichner, P. J.Zwei . ., dans


Bcherverzeichnisse. zum
Beihefte
Centralblatt 1,4= 1888-9,
irBibliothekswesen PP$10-1 1; p. 523; Grabmann 1918-p. 9,note3.
2Haenel1830(Krist. p. 36),pp.523sv.; Schmidt, Ph.DieBibliothek desehemaligen Dominikaner-
inBasely
klosters dansBasler irGeschichte
Zeitschrift und XVIII= 1919,p. 238; Thorn-
Altertumskunde
dike1963 pp.270-1.
3Boese,H. Dielateinischen derSammlung
Handschrien Hamilton zuBerlin
, Wiesbaden, 1966,pp.
64-5,ajouter la bibliographie:
Delisle1888,p. 382;Glorieux 1933,p. 74; Thorndike 1963,
p. 270.Edition du livreXIVparSteinschneider,
partielle , einculturgeschichtlicher
M. Lapidarien
Versuch
, dansSemitic inMemory
Studies ofRev.Dr.AlexanderKohut 1897,pp.57-8.
, Berlin,
4 Hgen 1875(Krist. p. 80),p. 81; Delisle1888 pp.383-4;Hilka1911 p. 154;Ferckel
1912-* p. ii ; Glorieux1933,p. 74;Thorndike 1963-p. 271.
5 Henschel 1847(Krist. p. 226),pp.33-7;Wachler, A. Thomas undseine
Rhediger Bchersammlung
inBreslau, Breslau, 1828,p. 35 (Thomas Rhediger considre le ms.comme contenant l'ouvrage
de Konrad vonMegenberg); Bormans 1852,p. 134,note1; Meyer 1857^ pp.91-2;Choulant
1858 p. io$; Carus 1872^ p. 214,note200;Hser1875II PP-696;Hilka 1911,pp.154-5;
Ferckel 1912 p. 11; ^ p. 15.Edition complte dulivreIIIdansHilka1911, pp. 157-6 5;
ditioncomplte dulivreXII,le textecollationnaveclesmss.Gotha II.143et Cracovie 794,
dansMeyer 1857,pp.201-3.
6 Laude1859(Krist. p. 86),pp.350-4;De Poorter, A. Cataloguedesmanuscrits dela Bibliothque
Publiquedela Ville deBrugesII,Gembloux-Paris,1934,pp.461-2;Delisle1888 p. 383;Hilka
1911,p. 154;Ferckel 1912 p. 11; Glorieux 1933,p. 74; Versyp, J.Twee Gentse uitde
Bestiario
XV eeeuw,dansHandelingen derMaatschappij
voor enOudheidkunde
Geschiedenis teGent , nieuwereeksIV
= 1949-50 Zi.PP* 32'4 IX
Scriptorium = 1955,p. 173; Brckner 1961, p. 19; Thorndike et
Kibre, col.904;Thorndike 1963 p. 270,note4. Edition duprologue
partielle IV
etdeslivres
etV dansLaude1859,pp.350-4.Prov.:abbaye deS. Trond, puisabbayedesDunes. Cop.:Jean
d'Anvers. LPM , 2922.
7 Laude1859(Krist. p. 86),pp.354-5;De Poorter, A. (voirnote6),pp.462-3;Delisle1888
48

12:02:57 PM
RELEV DES MANUSCRITS

N P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX

lxllxxlxxllllllllllll
xxxllllllllllllllllll
3 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxx|
4 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
5 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
6 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
7 XX I XXXXXXXXXXXXXX XXXX
8 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
9 XXXXXXXXXXXXXXXXXX I I X
10 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
11 I I I I x I I I I I I I I ! I I I I I I I
12 I I I I I x I I I I I I I I I I I I I I I
" I I I I I I I i x I I I I I I I I I I I I
' I I I I I I I I I I x x x I I I I I I I I
I I I I I I I I I I I I I I I x x I I I I I
16 I I I |XXXXXXXXXX| I I I I I I
*7XXXXXXXXXXXXX| I I I I I I x
18 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX|

p. 382;Hilka1911, p. i4;Ferckel 1912^ p. 11; Glorieux 1933,p. 74;Versyp, J.(voirnote


6) 3* pp.32-40;Thorndike etKibre, col. 1270;Thorndike 1963 p. 270.L'ordre deslivres
estIII-XX, P,I; leslivresI etXXsont lacuneux.Prov. : abbayedesDunes. LRPM , 2923.
8 Laude1859(Krist. p. 86),p. 3f$;De Poorter, A. (voirnote6), pp.463-4;Delisle1888
p. 382;Hilka1911,p. i4;Ferckel 1912 p. 11; Glorieux 1933,P74Thorndike 1963-
p. 270.Prov.:abbaye desDunes. LRPM , 2924.
9 Laude1859(Krist. p. 86),pp.3S-6;De Poorter, A. (voirnote6),p. 464;Delisle18883*
p. 382;Hilka1911,p. 154;Ferckel 19123* p. 11; Glorieux 1933,p. 74; Thorndike 1963^
p. 270.Leslivres IV,XVII,XXsontincomplets. Prov.:abbaye desDunes.LRPM , 292^.
10Catalogue desmanuscrits 1842(Krist. p. 87)I, p. 72; VandenGheyn 1903(Krist. p. 87)III,
pp.66-7,no. 1667;Calcoen, R. Inventaire desmanuscrits dela Bibliothque
scientifiques Royalede
BelgiqueI, Bruxelles, 196^,p. 86; Thorndike et Kibre, col.904; col. 1026.Prov.:en 1630
signalauColl.desjsuites deGand. LRPM, 2926.
11Catalogue desmanuscrits 1842(Krist. p. 87)I, P. 178;Thorndike etKibre. col.c82.
12Catalogue desmanuscrits 1842(Krist. p. 87)I, p. 178;Thorndike etKibre, col.s81.
13Catalogue desmanuscrits 1842(Krist. p. 87)I, p. 178;Thorndike etKibre, col.582.
14Catalogue desmanuscrits 1842(Krist. p. 87)I, p. 179;Thorndike etKibre, col.$81.
15Catalogue desmanuscrits 1842(Krist. p. 87)I, p. 179;Thorndike etKibre, col.66.
16Bartoniek 1940(Krist. p. 88)I, pp.o-i; Thorndike etKibre, col.s82; col.679;Thorndike
1963H p. 271.
17James 1907(Krist. p. 90)I, pp.29-30;Grabmann 1918, p. 8; Thorndike 1923, p. 397;Singer,
D. W.Catalogue ofLatin andVernacular AlchemicalManuscriptsinGreatBritainandIreland, dating
from
beforetheXVICentury II,Bruxelles, 1930,p. 696;Glorieux 1933,p. 74.Lafindulivre XIIetle
dbut dulivre XXmanquent. LRPM , 2927.
18James 1908(Krist. p. 90)II,pp.486-7;Grabmann 1918, p. 8; Thorndike 1923, p. 397;Singer,
D. W.(voir note17),p. 69^.LRPMt 2928.

49

12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.

19 Cambridge CUt 0.1.34 i-i86v XIII


20 Cambridge HC 125 i-ii2v XIII-XIV
(Mass.)
21 - Ri 19 1-98 XIV an
22 Cassel LB med.qu.2 XIV-XV
23 CopenhagueCop qu.S.322to: 6v-i24r XIII
24 Cracovie BU 794 1-2sS XIV
2S - - 79S 1-203 1417
26 Cues HoB 203 3-86 XIII an
27 Danzig SB 2309 3v-87 142$
28 Dole BP 173-180 1-189 XV AM
29 Erfurt Ea oct.69 94-160 XV an
30 - - qu.124.8 i6$r-i66v XIV Av
31 - - qu.193.4 SST~S&y XIII-XIV Av
32 - - qu.193. $6v-82v BA
33 Florence FLa ii I_f4r XV Sen
(188.-120)
34 - - 1172(1101) i-7r XIV
3 Frauenfeld Stift Y 81 1-109 XIV an
36 Gand BEv XV
37 Gotha LB II.14.3 2-220 XIV AM
38 Gttweig Stift 133 ir-7r XV AM
39 Grenade BUP XV

19Olimio$8;James 1902(Krist. p. 91),pp.38-9;Thorndike 1923,p. 376,note3; p. 397;


Singer, D. W. (voirnote17),p. 69$.Prov. abbaye S. BavondeGand. LRPM , 2929.
20De Ricci193$(Krist. p. ss) I [repr.
NewYork, 1961],pp.98^-6;De Ricci1940(Krist. p. $6)
III,p. 131; Thorndike 1963,p. 271; ^ p. 273.
21De Ricci193s (Krist. p. SS) I [repr.
NewYork1961], p. 1002; De Ricci1937(Krist. pp.ss-6)
II [repr.
NewYork, 1961], p. 2304;De Ricci1940(Krist. p. $6)III,p. 131; Thorndike etKibre,
col.s20;Thorndike 196$,p. 62.Edition partielledulivreXVIdansThorndike 196^,pp.62-4.
22Handschriftenkatalog
(Krist.p. 128),I, p. 3; p. 74; ThorndikeetKibre, col.82. Prov.:Fulda.
23Jorgensen 1926(Krist. pp. 129-30), pp. 144-^;Thorndike et Kibre, col. 1433;Thorndike
1963^ pp.271-2.LRPM , 2936.
24Wislocki 1877(Krist. p. 132)I, p. 236;Penzel1781 pp. 239-^7, descriptiondtaille;
Schneider, J.G. Von dem Buche De natura rerum und dessen . . ., dansBiischings
Verfasser wchentliche
NachrichtenII,44 = 1816, pp.273-s; Bormans 1852,p. 134,notei ; Choulant i8$8, pp.
io-6;Pfeiffer 1861 pp.xxx-xxxii; Hser1875:, p. 696;Hilka1911,p. 1^4;Ferckel 1912^
p. 12.Edition duprologue etdel'pilogue dansSchneider 1816,pp.275-8 1.
25Wislocki 1877(Krist. p. 132)I, p. 236;Hser1875,P*696; Hilka1911,p. 154;Ferckel
1912 p. 12.Cop.: magister Drig.
26Marx190$(Krist. p. 133)p. 188;Thorndike 1963^ p. 272.
27Gnther 1903(Krist.p. 113)II,p. 242;Ferckel 1912,p. 11; p. i.
28Gauthier 1891(Krist. pp. 27-8),p. 418; Thorndike 1923,p. 398; Glorieux 1933,p. 74
Stegmller i9SStp. 3SS'*Thorndike 1963^ p. 272.Prov. : Coll.S. Jrme deDle.LRPM , 2930.
29Schum 1887(Krist. p. 103),p. 727;Thorndike etKibre,col.582.
So

12:02:57 PM
H p I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX

19 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
'
I I I I X X I I X I X I I I I I I I I I I
" I I I I I I i I I I I I I I I I X I I I i
I I I I I I I I I I I I I I * * I I I I I
23 I X I |xxxxxxx|x|x|x| |.| I
14 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
Ij XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
* X X I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
I7|xxx||||||xxx||||i|||
l|x||xxxx|xxxx||||||||
" I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
I I I * I I I I ! I I I I I I I I I I I I
I I I X I I I I I I I I I I I I I I I I I
ll I X I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
33 I X I |xxxxxxx|xxxxXxxx|

H||||||||||||||xxxxxx|
3 |xxxxxxxxxxxxxxxxx| I I
3 I I x X x X X X x -
I I I I I I I I I I I I
37 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxx'x
38 XXXXXXXXX I xxxxxxxxxxx
" I I I |xxx|xxxxx| I I I I I I I

3Schum 1887(Krist. p. 103),p. 383;Hilka19u ^ p. ig.


31Schum 1887(Krist. p. 103),p. 452;Hilka1911 p. 1ss Thorndike etKibre,col.1270.
LftPM, 2931.
32Schum 1887(Krist. p. 103),p. 452.LRPM , 2932.
33Paoli1891(Krist. p. 38)1,3,pp.195-6 P.O.Iteritalicum
(cf.Kristeller, I, Londres-Leyde,
1965,
p. 81); Haurau, B.Notices etExtraits
. . .XXXII = 18863* 1888^ p. 386;Ferckel
pp.46-9; Delisle
1912 p. ii ; ^pp. I-6;Thorndike 1923,p. 398;Glorieux 1933,p.74;Brckner p. 19;
1961,
Thorndike et Kibre,col. 510.Edition deslivres
partielle V,XI,XE,XIII,XIVdansHaurau,
NoticesetExtraits. . . XXXII= 1886,pp.46-9.Lft/Mf, 2933.
34Thorndike etKibre, col.i2i; Thorndike 1963^ p. 272.Edition de1pilogue
dans Thorndike
1963,p. 272.LMM,2934.
35Katalog derThurgauischen Kantonsbibliothek
1887(Krist. 19sSZ-P*35S
p. 112),p.494;Stegmller
36Sanscote.Versyp, J.(voirnote6) pp.34-40.Prov. : abbayeS. BavondeGand,
37Inventaire manuscrit (Krist.p. 117)Membr. H,p. 63; Meyer 1857^ pp.91-2;Carus 1872
p. 214,note200;Hilka1911,p. 154;Ferckel 1912 p. 12; p. 15.
sOlimK 2.Woerl, V. 1846-7 (Krist. p. 117:"V.Moeli,1844"estsansdoute unefaute d'im-
pression) I, f.29s; Grabmann 1918 p. 8; Thorndike etKibre, col.1433.LRPM, 2935.
3Sanscote.Valentinelli, G. Dellebiblioteche dellaSpagna Biblioteca
. Granata, o della
provinciale
universit
, dansSitzungsberichte derKaiserlichen AkademiederWissenschaften
, Vienne,Philos.
-Hist.
Classe XXXra = i860,p. 116;Thorndike 1963 p. 272.

SI

12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.

40 Gratz BU 209 77-89v XIV


41 - - 216 I-2V XIV-XV
42 - - 1249 i-n4v xra
43 - - 1418 1-137 XIII
44 Stift
Heiligenkreuz $6 1-98* XIV Ps. AM
45 - - 180 167-168 XIV Ps. AM
46 - - 484 23-153 XV AM
47 Klagenfurt KlaS 167 i$7r-i64rXV
48 La Haye BR 78 D 29 1-164 f46
49 Lige BU 474 7r-i4or XIV
o Londres BMad 18378 $r-i24v XIV
i - BMar 142 i-93v XV AM
$2 - - 164 S'S8 XV
53 - - 298 i-83v XIII
4 - - 323 i-98v XIII Sen
55 - BMe 1984 34*-146* XIII an
56 - BMh 3717 XIV AN
j - BMr 12.E.17 sT-i&sr Xin an
58 - - 12.F.6 3r-ii9v XIII an
9 - BMsl 405 6^r-io7v XV AM

40Olimqu. 42/12.Kern1942(Krist. p. 6$) II,1, pp. 104-5;Thorndike et Kibre,col.941.


Prov.
Extraits. : Coll.desjsuitesde Gratz.
41Olim33/37 10.Kern1942(Krist. p. 65) H,i,p. no; Thorndike 1963 p. 272.Prov.:
Seckau.
Chorherrenstift
Olimqu. 40/20.Kern1956(Krist.p. 36) 11,2,p. 270; Thorndike i960 p. 14;
ThorndikeetKibre,col.1433; Thorndike 1963^ pp.272-3. Prov.: Chorherrenstift
Seckau.
Olimqu.39/34. Kern1956(Krist. p. 36)11,2, p. 311.
XeniaBernardina
1891(Krist. p. 66)u,i,p. 140;irioneux 1933p. 74-
sXeniaBernardina
1891(Krist. p. 66)11,1,p. 165;Thorndike etKibre, col.j2o.
XeniaBernardina
1891(Krist. p. 66)II,1,p. 222;Thorndike etKibre, col.1431.
Menhardt 1927(Krist.p. 36),p. 168;Thorndike i960^ p. 14;Thorndike 1963 p. 273.
Edition
partielledulivreXIVdansThorndike i960,pp.18-9.
48OlimN Y 63 (533).Pasdecatalogue imprim. Bormans 1852,p. 134,note1; Verwijs 1878
-*pp.xiv-xxx; passimdansl'apparatcritique; VandeSande Bakhuyzen 1881^ . pp 191-219;
pp.261-80;Vet1902,p. 30,note4; Hilka1911,p. 154;Ferckel 1912 p. 12.Edition
duprologue,
partielle dulivre Vetdel'pilogue dans Verwijs1878,pp.xiv-xxx. Cop.: Gherardus
TheodricusdeScoenhovia.
4Olim77.Grandjean 187s (Krist.p. 139),p. 268;Bormans 1852,p. 134,note1; pp.151-2;
VandeSande Bakhuyzen 1881,p. 194;Hilka1911,p. 154;Ferckel 1912 p. 12;Lacombe, G.
lati
Aristotelesnus,CorpusphilosophorummediiaeviI, Rome,1939[repr. Bruges-Paris p. 321.
1959),
La plusgrande partiedulivreII manque. Edition deslivres
partielle III,IV,V, VI,IX,le texte
aveclems.PM861,dansPitra
coliationn HI,18ss>PP*42-7
5Madden 1868(Krist.p. 143),p. 10g; Singer, D. W. (voirnote17),p. 695;Thorndike 1963
HP- 273-
S2

12:02:57 PM
H0 dz I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX

*|x|x|||||||||x|xxx|x|
4' I I I X I I I I I I I I I I I I I I I I I
42 |x| 1xxxxxxxxxxxxXxxx|
43 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
44|x||xx|x||||||||Xx|||
I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
*|x||xx|x||||||||Xx|||
47 I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
48 xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
49 I |xxxxxxxxxxxxxx| | | | |
fo I X I |xxx|x|xxxxxxXx|x|
Ji XX I |xxxxxxxxxxxxXxxx|
I1 X X X X X I I I I I I I I I I I I I I I I
J3|||xxxxxxx|||||||||||
U I X I I xxxxxxxxxxxxXxxx|
H I X I |xxxxxxxxxxxxXxxx|
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
57 |xxxxxxxxxxxxxxxxxxx
xxxxxxxxxxxxxxxxxxx|
X X I I I I ! I ! I I I I I I I I I I I I

Forshall1834-40(Krist. p. 142)I, p. 218;Madden 1877(Krist. p. 143),p. 937;Ferckel 1912


^ p. 12;Thorndike 1923,p. 397;Singer D. W. (voirnote17),p. 696;Glorieux 1933,p. 74.
LRPM, 2937.
52Forshall1834-40 (Krist.p. 142)I, p. 218;Ferckel 1912 p. 12; Thorndike 1923,p. 397;
Glorieux p. 74.LRPM
1933, , 2938.
53Forshall1834-40 (Krist.p. 142)I, p. 218;Ferckel 1912^ p. 12;Thorndike 1923,p. 397;
Glorieux 1933-* p. 74; Thorndike etKibre, col.$81.LRPM , 2939.
54Forshall1834-40(Krist.p. 142)I , p. 218;Ferckel1912^ p. 12; p. 15; p. 17;Thorndike
1923 pp.396-7;Singer, D. W. (voirnote17),p. 695;Glorieux 1933,P74 Brckner 1961
->p. 19;Thorndike 1963 pp.273-4.LRPMy 2940.
" Madden 1877(Krist. p. 143),p. 937;Thorndike 1923^ pp.396-7;Singer, D. W. (voir
note17),p. 69$;Glorieux 1933,p. 74;Thorndike etKibre, col.1026.
s6Wanley 1759-63(Krist. p. 142)II,3717;Nares 1808-12 (Krist.p. 142)III,p. 55;Esposito,M.
NotesandDocuments OnSome Unpublished Poemsattributed
toAlexander Neckm, dansTheEnglish
Review
Historical XXX= 1915,p. 462,note13; Thorndike 1963 p. 273.Prov. : ValS. Martin,
Louvain.
57Casley 1734(Krist.p. 142),p. 209;Warner etGilson 1921(Krist. p. 142)II,p. 56;Thorndike
1923,p. 396;Singer, D. W. (voirnote17),p. 695;Glorieux 1933,p. 74; Aiken 1947 pp.
205-25. Edition
partielledeslivres IV-IX dansAiken 1957,pp.205-25. LRPM , 2942.
58Casley 1734(Krist.p. 142),p. 212; Warner etGilson 1921(Krist. p. 142)II,p. 62;Thorndike
1923,p. 372;p. 396;Singer, D. W. (voirnote17),p. 695;Glorieux 1933,P74Ker,N. R.
Medieval ofGreat
Libraries Britain, AList Books2,
ofSurviving Londres, 1964,p. 177.Prov. : abbaye
de
Sawley LRPM
(Yorkshire). , 2943.
59Scott1904(Krist. p. 143),p. 351; Ayscough 1782(Krist. p. 143),p. 671; Thorndike 1923,p.
397Gloreux 1933,p. 74.Lelivre I estincomplet.LRPM , 2944.
Si

12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.

60 Londres BMsl 2428 2r-9v XIII


61 - WHML 03 151-180 XV
62 - - 770 ir-49v XIV
63 - - 771 1V-81V XIV
64 Louvain BU G.58 1-60 AM
6$ - BU G.9 60-132 AM
66 Melk Stift 109 2-89* XIH-XIV AM
67 Munich CLM 326 1-95 XIV
68 - - 570 67r-69v XIV
69 - - 26$s ir-94v XIII AM
70 - - 3206 ir-i4v XIII-XIV
71 - - 210-221 XV
72 - - 6908 ir-78v XIII
73 - - 8439 84^-144^ XV AM
74 - - 11481 ir-8$v 1390 Sen
75 - - 13582 ir-12r XIV
76 - - 14340 2r-i2ov XV AM
77 - - 16189 i4r-99 1470
78 - - 18460 6r-90 XV
79 - - 21008 Iv-84 XIV
80 - - 23879 1-94 XV

60Scott1904(Krist. p. 143),p. 369;Evans 1922,pp.91-2;Thorndike 1923,p. 397;Glorieux


I933P74: 2498,lire2428;Thorndike et Kibre, col. 482;Thorndike 1963 pp. 273-4.
LRPM , 2945.
61Moorat, S. A. J.CatalogueofWestern onMedicine
Manuscripts andScience intheWellcome
Historical
MedicalLibraryI, Mss.Written
Before16SOA.D.,Londres, 1962,pp.336-7.
62Moorat, S. A.J.(voirnote61),p. 569.
63Moorat, S. A.J.(voirnote61),p. s69.
64De Moreau 1918(Krist. p. 146),pp.osv.nele nomme pasparmi lesmss.quiontpridans
l'incendiede la Bibliothque;De Bruyne, D. Membra ydansRevue
disieda Bndictine
XXXVII =
1925 p. 176;Huyben 1927 p. 179.Prov. : abbayeS. Jacques deLige,puisbibliothquede
Frstenberg.
65De Moreau 1918(Krist. p. 146),pp.osv.nele nomme pasparmi lesmss.quiontpridans
delaBibliothque;
l'incendie DeBruyne, D. (voirnote64) pp.176-7 ; Huyben1927 p. 179.
Prov.: abbayeS. JacquesdeLige, puisbibliothque deFrstenberg.
66Cataloguscodicum manu . . . 1889(Krist.
scriptorum p. 153)I, p. 176;Grabmann 1918^ p. 9;
Thorndike etKibre, col.1433;Thorndike 1963-p. 270.LRPM , 2946.
67Halm18922 (Krist.p. 160)I,i, p. 83; Thorndike 19233+ p. 398;Glorieux 1933,p. 74;
Stegmller19,p. 355.LRPM , 2947.
68Halm18922 (Krist.p. 160)1,1, p. 157;Thorndike etKibre, col.$82.
69Halm18942 (Krist.p. 160)1,2,p. 25;Stadler 1906,p. 88;Ferckel 1912,p. 12; pp.16-7;
Thorndike 1923,p. 398;Glorieux 1933,p. 74; Stegmller 19$$,p. 3 Brckner 1961,p. 7;
p. 19.Edition compltedulivre IV,letexte collationnaveclesmss.CLM11481, CLM13582,
CLM 14340et CLM23879,dansBrckner 1961,pp. 60-181.Prov.:abbaye d'Aldersbach.
LRPM , 2948.
4

12:02:57 PM
N P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX

0 I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
'IIIIIIIIIIIIIIIIXxxxx
I I I I I X X X I I I I I I I I I I I I I
I ! X I I I I I I I I I I l I I X I I I
64 N.B.Communication du Conservateur la
Lesmss.64 et 6$ ontpripendant
M. D'Haenens:
dernireguerre.
66 I X |xxxxxxxxx|xxX| | | |
67 |x| |XXXXXXXXX|XXXX| I I
68 I * I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
69 XX I I xxxxxxxxxxxxXxxx|
70 x| xxxxxxxxxxxxXxxx|
71 I I I I I I I I I I I I I I I I x I I I I
72 XXXXXXXXXXXXXXXXXX| I I
73 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
74 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
75 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
76 |x| |xxxxxxxxxxxxXxxx|
77 I x I |xxxxxxxxxxxxXxxx|
78 XX I |xxxxxxxxxxxxXxxx|
79 x x | |xxxxxxxxxxxxx| | | |
80 I x I |xxxxxxxxxxxxXxxx|

70Halm1894a(Krist. p. 160)1,2,p. 81; Thorndike 1923,p. 398;Glorieux 1933,p. 74; Steg-


mller19sS*p. 3SSi Thorndike etKibre, col.1433.LRPM , 2949.
71Halm18942 (Krist.p. 160)1,2,p. 271; Thorndike etKibre, col.1104;Thorndike 1963
p. 274.Abrgs.
72Halm1873(Krist. p. 160)1,3,p. 127;Thorndike 1923,p. 376,note3; p. 398;Glorieux
933,p. 74;Stegmller 19$$,p. 3SS>Thorndike etKibre, col.582.LRPM , 29^0.
Halm1874(Krist. p. 160)II,1,p. 28; Thorndike 1923,p. 398;Glorieux 1933,p. 74; Steg-
mller19sStPSS>LRPM, 29$i.
7<*
Halm1876(Krist. p. 160)11,2,p. 27;Stadler 1906,p. 88;Franz 1909,p. 440,note4; Ferckel
1912,p. 12; p. 17;Thorndike 1923,p. 398;Glorieux 1933,p. 74; Stegmller19$$,p. $SS'>
Brckner 1961 p. 20.Prov. : Polling.LRPM , 29^2.
75Halm1876(Krist. p. 160)11,2,pp.114-^;Stadler 1906,p. 88;Ferckel 1912,p. 12; p. 17;
Thorndike 1923,p. 398;Glorieux 1933, p. 74;Stegmller 19ss*P' 3SS'>Brckner 1961 p. 20.
Prov.:dominicains deRatisbonne. LRPM , 2953.
76Halm1876(Krist. p. 160)11,2, p. 159;Stadler 1906,p. 88; Ferckel 1912,p. 12;Thorndike
1923,P-398;Glorieux 1933,p. 74; Stegmller 1955,p. 3sSi Brckner 1961,p. 7; 3* p. 20.
deS. Emmeran
Prov.:bndictins Ratisbonne. LRPMy 29^4.
77Halm1878(Krist. p. 160)11,3,PS7Prov.:S. Nicolas prsdePassau.
78Halm1878(Krist. P*166 Thorndike
p. 160)11,3, etKibre, col.679.Prov. : Tegernsee.
79Halm1878(Krist. p. 160)11,3, p. 290;Thorndike 1923,p. 398; Glorieux 1933,p. 74;
Stegmlleri9SS>p. 3.Prov.:Thierhaupten. LRPM , 29$$.
80Halm1881(Krist. p. 160)11,4, P- 10S>Thorndike 1923,p. 398; Glorieux 1933,p. 74;
Stegmller19sS*p. 3sSI Brckner 1961, p. 7; ^ pp.20-1.LRPM , 29^6.

SS

12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.

81 Munich CLM 27006 1-169 1409


82 - BU cod.476i 3r-ir XIV
83 - - cod.40808 3r-8ir XV AM
84 - - cod.40810 7r~7lV XV
(voirnote)
8$ Namur BV go ir-i63v XV
86 Oxford BLcm 234 1-78 XV
87 - - 356 3r-iiv *3" an
88 - BLr C.4 I_8 XIV
89 - - D.3^8 81-91 XV
90 - BLse js i-23iv XIV an
91 - Oc 221 ir-3v XIV an
92 - - 274 6r-i29r XV an
93 - Ol 7 ir-i99r XIII an
94 Paris PA 1080 2o6v-2i7 1343
9$ - - 1248 1-82 1307
96 - - 2872 462v-472v XIV
97 - PM 861 1-231 XIV
98 - BN 347B i-i93v XIV
99 - - 347c I-I7 XIV

81Halm1881(Krist. p. 160)11,4,p. 233;Stadler1906^ p. 88;Ferckel 1912,p. 12;Geist, H.


DeL. Annae Senecae
Naturaliumquaestionumcodici
bus,diss.,Bamberg, 1914,pp.9-61 ; Thorndike
i923p. 398;Glorieux 1933,P-74 Stegmller 19ss, P- 3SS'*Nothdurft 1963 pp.180-1;
Thorndike etKibre,col.1307.Prov.:Andechs. LKPM , 29^7.
82Pasdecatalogueimprim. Thorndike etKibre,col.71.Abrgs.
83Pasde catalogueimprim. Ruf,P. EineIngolstdter ... , dansSitzungsberichte
Bcherschenkung der
Akademie
Bayerischen derWissenschaften
, Philos.
-Hist.Abteilung,1933,Heft4, p. 68; Thorndike
*963^ p. 274.Abrgs. Prov.:Ingolstad.
84Pasdecatalogueimprim. Ruf, note83),p. 72(anc.fol.9ir-iov,
P. (voir nouv. fol.s7r-7iv);
Thorndike 1963^ p. 274("fol.84v-io$v with Abrgs.
interruption"). Prov. : Ingolstad.
85Faider p. 22)I, pp.123-4;Bormans
1934(Krist. 18^2,p. 134,note1; Verwijs 1878,p. xxii;
Vande SandeBakhuyzen 1881,p. 194;Hilka1911, p. 1^4; Ferckel 1912,p. 12; Thorndike
1963II p. 274.
86Coxe18^4(Krist. p. 168)III,col.616;SingerD. W. (voir note17),p. 696.
87Coxei8$4(Krist. p. 168)III,coll.702-3;Ferckel 1912 p. 12;Thorndike 1923,p. 397;
D. W. (voirnote17),pp.69^-6;Glorieux
Singer, 1933,p. 74;Thorndike et Kibre, col. 637.
LelivreI estincomplet.
Prov.:S. Justine deVrone. LRPM> 29^8.
88Macray p. 169),col.294;Evans
1878(Krist. 1922-pp.91-2;Thorndike etKibre, col.s82.
89Macray p. 169),col.187;Evans
1893(Krist. 1922 pp.91-2;Thorndike etKibre, col.82.
Edition
complte dulivre XIVdansEvans 1922,pp.223-34. Prov.:abbaye deS. Alban.
90Madan p. 169)II,1,p. 644,s.n.3463;Thorndike
1922(Krist. 1923 p. 397;Glorieux 1933,
p. 74.LKPM , 2959.
91Coxei8$2(Krist. p. 170)II,pp.87-8;Thorndike 1923,p. 379,note2; p. 397;Glorieux
*933P74 KerN. R. (voirnotes8),p. 387; 24$;p. 47. Prov.:abbaye deS. Augustin de
Canterbury.
92Coxei8$2(Krist. p. 170)II,pp. 116-7;Ferckel 1912 p. 12; Thorndike 1923,p. 397;
S*

12:02:57 PM
* P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX

li xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
I I I I I I I I I X X I X I X I I I I I I
3 I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I
4 I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
16 I I I I X I I I I I I I X I I X X I I I I
*7 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
18 I I I I I I I I I I I I I I * I I I I I I
I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
90 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
>ix|||xx|||x||||xx|x|x|
92 I I I |XXXXXXXXXXXXXXXX|
93 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
H I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
S XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
6 I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
97 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
98 XXXXXXXXXXXXX I X I X X X X I
99 XXXXXXXXXXXXX I X I X X X X I

Singer, D. W. (voirnote17),p. 696; Glorieux 1933,p. 74; Thorndike et Kibre,col. 18$.


LRPM, 2961.
93Coxei82(Krist. p. 170)I, p. 35;Thorndike 1923 p. 376,note3; p. 397;Singer, D. W.
(voir note17),p. 695; Glorieux 1933,p. 74;Thorndike etKibre, col.1283.LRPM , 2962.
Martin 1886(Krist. p. 32)II,p. 26$;Samaran, Ch.etMarichal, R. Catalogue en
desmanuscrits
criturelatine...I, Paris,19^9,p. 129;Evans1922,p. 92,note2. Prov. : Coll.S. Michel de
Paris.Cop.:Jean deBerblengheem.
95Martin 1892(Krist. p. 32)VI,p. 5ig,addition automeII; Delisle, L. Cataloguedesmanuscrits
desfonds Libri
etBarrois, Paris,1888(Krist. p. 177),pp.84-5;Samaran, Ch.etMarichal, R. (voir
note94)I, p. 141; Delisle1888 p. 382(cote:nouv. acq.lat.1617);Ferckel 1912 p. 13;
Glorieux 1933,p. 74; Stegmller 19ss>p. 3ss'tBrckner 1961 p. 7; p. 21.Prov.:Rouge-
Clotre prsdeBruxelles. Cop.: Jean deForest.
96Martin 1887(Krist.p. 32)III,p. 137;Thorndike etKibre, col.s82.
97Olim1274.Molinier 188^(Krist. p. 32)I,p.40s',Samaran, Ch.etMarichal, R. (voirnote94)
I, p. 417;Qutif etEchard I, 1719,p. 251;PitraIII,i&sS>p. lxxv, note2 (cote1270);Delisle
1888 p. 382;Ferckel 1912,p. 13; Glorieux 1933,p. 74; Stegmller 19sStP3SS-Edition
partielledulivreXIV,letexte aveclems.BN14720
collationn (olim S.Victor 871),dansPitraIII,
18SS>PP-33"7 Edition partielledeslivresIH,IV,V,VI,IX,le textecollationn avecle ms.
LigeBU474,dansPitra III,18ss*PP*42"7- Prov.: Grands-AugustinsdeParis.
98Lauer 1939(Krist.p. 174)I,p. 123;Delisle1888^ pp.380-1 ; Ferckel1912,p. 13;Glorieux
1933, p. 74;Stegmller 19sStp. 3ss>Edition deslivres
partielle I, IV,V,VI,VU,XIV,XIX,dans
Delisle1888, pp.365-88, passim.
99Lauer1939(Krist. p. 174)I, p. 124; Delisle1888^ pp.380-1;Champion 1910,p. 14;
Ferckel 1912,p. 13; Glorieux 1933,p. 74;Stegmller 19ss>P-3SS>Edition deslivres
partielle I,
V,VI,XIV,XIXdansDelisle1888,pp.365-88, passim.

S7

12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.

100 Paris BN 23 A 1-174 1276


101 - - 6SS& II-7Sv an
102 - - 6838A i-i2 1305
103 - - 14720 XIII AM
104 - - 15879 1320
iog - PGe 2$4 S3-I36 *464
106 Plagens Stift 40 Cpl. 27 1-91 XIV AM
(Schlgl)
107 - - 178Cpl. 31 27v-66v XV AM
108 Prague BU 127 394"39 *47S
109 - - 1266 436v-438r XV
no - - 1807 ir-23v XIV-XV
111 - BU 1861 ir-137r XIV-XV
112 - - 1871 6$v-68r XIV
113 - - 2428 ir-iov XIV
114 St.Florian Stift XI.633 1-138 1324 AM
ii - - XI.634 ir-io3v XIV AM
116 Stuttgart WLB Phys.30 2r-i89v XV
117 Turin BN 938 1-322 XV AM
118 - - 1266 1-83 XV AM
119 Utrecht BU 709 1-148 XIV
120 - - 710 ir-i93v XV

100Lauer1939(Krist. p. 174)I, p. 182;Samaran Ch. etMarichal, R. (voirnote94)II, 1962,


p. 19;Qutif etEchard I, 1719^ p. 2^1; Meyer 18^7,p. 91; Delisle1888 pp.380-1 ; Ferckel
1912,p. 13; Welter 1927,pp.338-9;Glorieux 1933,p. 74; Stegmller i9f,p. 3fj. Edition
deslivres
partielle I, IV,V,VI,VII,XIV,XV,XIXdansDelisle1888,pp.36^-88, passim. :
Prov.
couventdeSaint-Eloy Fontainne,puisLibrairie deBlois.Cop.: fraterEnjorranus.
101Cataloguscodicum manu scriptorum. . . 1744(Krist.
p. 174)111,4, PP2SS'6 Delisle1893ZL
p.406.
102Samaran, Ch.et Marichal, R. (voirnote94)H,p. 377;Qutif etEchard I, 1719,p. 2$i;
Delisle1888-p. 383;Ferckel 1912,p. 13;Glorieux 1933,p. 74;Stegmller 19$$* p. 3.
I03OlimS. Victor 871.Delisle, L. Inventairedesmanuscrits deSaint-Victor
latins ... 1869(Krist,
p. 174),p. 44; Qutif etEchard I, 1719,p. 2i; Delisle1888^ p. 382;Ferckel 1912,p. 13;
Glorieux 1933, p. 74;Stegmller i9SStp. 35-Edition partielledulivreXIV,letexte collationn
aveclems.PM861,dansPitra HI,I&SS* pp.33-7
I0*OlimSorbonne 633.Delisle, L. Inventaire desmanuscrits dela Sorbonne...
latins 1870(Krist,
p. 174),p. 27;Ferckel 1912,p. 13.
I0*Kohler 1893(Krist. p. 33)I, p. 1^7;Samaran, Ch.etMarichal, R. (voirnote94)I, 1959
P327;Qutif etEchard I, 1719,p. 2i; Glorieux 1933 P74 Stegmller 19$$p. 355.Le
livreIV estincomplet.
106VielhaberetIndra 1918(Krist. p. 194),p. 39;Thorndike 1963 p. 274.
107VielhaberetIndra 1918(Krist. p. 194),p. 290;Thorndike 1963 p. 274.
108Truhlar 190^(Krist. p. 183)I, p. 126;Hilka1911 p. ig.
t9Truhlar 190$(Krist. p. 183)I, p. 1264;Hilka1911 p. i.
110Truhlar 1906(Krist. p. 183)II,p. 1808;Hilka1911, p. 1^4;Ferckel 19123*p. 13;Stegmller
i

12:02:57 PM
N P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX

IOOXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
10IXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
102 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
103 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
>h I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
' * X X X X I I I I I I I I I I I I I I I I
106 I X I 1XXXXXXXXX|XXX| I I I

"7 I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
108 I I I X I I I I I I I I I I I I I I I I I
,09 I I I x I I I I I I I I I I I I I I I I I
110 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
111 X I XXXXXXXXXXXXXXXXXXX
"2 I I I X I I I I I I I I I I I I I I I I I
113 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
114. I X I |xxxxxxxxx|xxX| I I I
n$|x| |xxxxxxxxx|xxX| I I I
116 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
117 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
.18 I X X X X X X X I I I I I I I I I I I I I
119 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXX I
120 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

19SS,p. 3SS'Thorndike 1963-* p. 274.


111Truhla 1906(Krist.p. 183)II,p. 1859;Lambei 1877,p. xxvii;Hilka1911,p. 154;Ferckel
1912,p. 13;Thorndike 19633* p. 274.
112Truhlar 1906(Krist.p. 183)II,p. 1871 ; Lambei Hilka1911 p.
1877,p. xxvii;
113Truhlar 1906(Krist.p. 183)II,p. 2429;Lambei 1877,p. xxvii;Hilka1911,p. 154;Ferckel
1912,p. 13; Thorndike 1963 p. 274.Prov. : monasteriumS. Crucis
Maioris dePrague.
114Czerny 1871(Krist. p. 192),p. 217; Grabmann 1918,pp. 8-9;Thorndike et Kibre, col.
1433;Thorndike 1963 p. 270.LR?My 2963.
115Czerny 1871(Krist.p. 192),p. 217.LKPM , 2964.
116Pasdecatalogue imprim. Pfeiffer1861,pp.xxix-xxxi; Hilka1911,p. 154;Ferckel 1912,
p. 13; -* p. 14;Brckner 1961 p. 7; p. 21.Edition duprologue,
partielle ditioncomplte
del'pilogue dansPfeiffer1861,pp.xxx-ii; Edition dulivreI dansFerckel
partielle 1912, pp.
19-32. Prov.:Kniebuss.
117Pasinus 1749(Krist.p. loi) II,p. 109,no.470;Cosentini 1922(Krist.p. 46),p. 97;PitraIII,
i*SS*Plxxv, note2; Hilka1911,p. 1^4.
118Pasinus 1749(Knst. p. 202)II,p. 107,no.460;Cosentini 1922(Krist.p.46),p. 130;ritra 111,
8SS,P-lxxv, note2; Hilka1911,p. 154.
" TieleetHulshof 1887(Krist. p. 208)I, p. 185;Hilkap. 154;Ferckel ^ p. 13;Thorndike
1963^ p. 274.Prov.:chapitre d'Utrecht.
120TieleetHulshof 1887(Krist. p. 208)I, p. 185;Clarisse 1847,pp.461SV.;Bormans 1852,
p. 134,note1; VandeSande Bakhuyzen 1881,pp. 194SV. ; Hilka1911,p. 154;Ferckel 1912,
p. 13;^ p. i$; Glorieux 1933,p. 74.Edition deslivres
partielle XVII,XVIII, XXdansClarisse
1847, pp.464SV. Prov.: chartreuse prsd'Utrecht. Cop.: ArnolddeLeyde.

59

12:02:57 PM
N LIEU BIBL. COTE FOL. DATE ATTRIB.

121 BP
Valenciennes 320 1-198 XIII
122 Vatican VA[1] 724 1-8 XIV AM
123 - - 822 23r-$8r XIV
124 - - 10064 161-263* XV AM
125 Vatican VAp[l] 1066 ir-i92v 324 an
126 - - 1144 i4r-i6iv an
127 - - 1167 1-48 XIII AM
128 - - 1168 XIV AM
129 Venise VE XII.6$ 1-70 XV AM
130 Vrone BCo 634 i-no XIV an
131 Vienne VI 2317 49a"3b !378
132 - - 23^7 i-46r XIV Luc
133 - - 2378 46**63* XIV
134 - - 2442 ir-sy xin
i3f - - 2ii ir-86v Xm-XIV AM
136 - - 5-371 i-ioor XV
137 - - 5*371* 6or-66r XV an
138 - - ss12 i2r-i46r XV an
139 Vorau Stift 196 88* XIV
64**1
140 - - 401 2Ir-26or XIII
141 Wolfenbttel
Wo 2258 197-264 XV
142 - - 4499 -9v XVI an
143 WurtzbourgWu ch.f.i^o i-2$9r 1456 AM
144 - - ch.f.212 2r-io8r 1473

121CatalogueGeneral
... XXV,1894(Krist. p. 2$),p. 338;Glorieux 1933,p. 74;Thorndike 1963
H p. 274.
122Olim2178.Pelzer 1931(Krist. p. 211),p. 47;Thorndike 1963 p. 274.
123Pelzer1931(Krist. p. 211),pp.178-9;Thorndike 1963^ p. 274.
124VatassoetCarusi 1914(Krist. p. 211),p.446;Thorndike etKibre,col.1026;Thorndike 1963
(cote:10644) P-274.Lecatalogue suivi
parThorndike 1963,signale12livres,mais1'explicit
estceluidulivreXIIIdans lems.710d'Utrecht. Prov. : chartreuse deWurtzbourg.
"s Marchesius1678(Krist. p. 212),ff.412-3;Thorndike 1963^ pp.274-6. Editioncompltedu
prologueetditionpartielle dulivre IIIdansThorndike 1963,pp.274-6.
126Marchesius1678(Krist. p. 212),f.431; Thorndike etKibre, col.808.
I2?Marchesius1678(Krist. p. 212),ff.436-7;Thorndike 1963 p. 276.
128Marchesius1678(Krist. p. 212),f.437;Thorndike 1963 p. 276.
129Valentinelli
1872(Krist. p. 215)V,p.47; Grabmann 1918^p. 9; Thorndike 1923^p. 398;
Glorieux 1933,p. 74;Thorndike 1963 p. 270.LRPM , 2965'.
130Biadego 1892(Krist. p. 218),p. 318;Hilka1911,p. 154;Thorndike 1963 p. 276.
*3iTabulaecodicum
manu . . . 1868(Krist.
scriptorum p. 222)II,p. Thorndike etKibre,col.582
IV estsansdoute
("livre unefaute d'impression pour"XIV ").
132Tabulaecodicum
manu scriptorum.. . 1868(Krist. p. 222)II,p. 62; Haupt 1872,p. $8,note1;
Thorndike 1923 p. 398;Glorieux 1933,p. 74;Thorndike i960 p. if; Thorndike 1963
p. 277.Editionpartielledulivre XIVdansThorndike i960,p. 20.LRPM , 2966.
133Tabulae manu
codicum . . . 1868(Krist.
scriptorum p. 222)II,p. 6; Thorndike etKibre,col.679;
Thorndike 1963 p. 276.Fragments. LRPM, 2967.
60

12:02:57 PM
N P I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVIXVIIXVIIIXIX XX

I2IXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
122 I X I |xxxxxxxxxxxxXx|x|
I23xx|xxxxxxxxxxxxx| | | |
!24xxxxxxxx xxxxxx| I I I | | |
12JXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
" I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
"1 I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
" I I I I I I I I I I I I I I I I x I I I I
Hj | x | I x x I x I I x x I I x x X x I x I
>3 I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
'3' I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
1)2 I I I I xxxxxxxxxxxxXxxx|
>33 X I I I I I I I I I ! I I I I I I I I I I
'34 I I I I I I I I I I I I I I X I I I I I I
IJ I X I I XXXXXXXXX I X X X I I I I
w I I I I I I I I I I I I I I I I X I I I I
37 I I I I I I I I I I I I I I I I X x x x I
38 I X I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
3 I I I I I I I I I I I I I X I I X I I I I
>4 I X I I I I I I I I I I I I I I I I I I
ll|xxxxxxx||||||||||x
M>2xXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
HI X X X X I I I I I I I I X I I I I I I I I
'H I x I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
I
134Tabulae manu
codicum . . . 1868(Krist.
scriptorum p. 222)II,p. jg; Thorndike
etKibrc,col.71$.
HSTabulae manu
codicum scriptorum... 1868(Krist.
p. 222)II, p. 87; Grabmann1918 p. 8;
ThorndikeetKibre,col. 1433.
136Tabulae manu
codicum scriptorum.. . 1870(Krist.
p. 222)IV,p. no; Thorndike1923 p. 398;
Glorieux1933,p. 74; Thorndike 1963 p. 277.
137Tabulae manu
codicum scriptorum... 1870(Krist.
p. 222)IV,p. iii; Zinner, der
E. Verzeichnis
astronomischen desdeutschen
Handschriften Kultur Munich,
gebietesy 1925,p. 308,no.99.6;
Thorndike
etKibre,col.82;Thorndike 1963 p. 277.
138Tabulae
codicummanu scriptorum... 1870(Krist.p. 222)IV,pp. 144-^;Thorndike et Kibre,
col.1026.
I3*Fank1936(Krist.
p. 220-1), pp.111-2; Thorndike 1963-p. 277.
140Fank1936(Krist.
p. 220-1), p. 23$;Thorndike 1963^ p. 277.
141Heinemann189^(Krist. p. 22$)II,p. 279;Thorndike 1963^ p. 277.Abrgs.
142Cod.Gudian.195.Khler etMilchsack 1913(Krist.p. 22^),pp.187-8;Hilka1911,p. 1^4;
19123*p. 13;Thorndike
Ferckel 1923,p. 376,note3; p. 398;Glorieux 1933,p. 74.LPMy
2970.
143Schwarz1907(Krist.p. 229),pp.9-60; Ferckel1912 p. 13.
144Schwarz1907(Krist.p. 229),p. 60; Ferckel 1912 p. 13.

Utrecht
vooT
Instituut LaatLatijn
6l

12:02:57 PM
Berchoriana

Giraldus Valete, O.Min., Source of the

Repertorium morale

SERVUS GIEEN, O. F. M. CAP.

13*9 Peter Berchoriusadded to his Repertorium moralean epilogue


- the so-called Collado prone operis, discovered Ch. Samaran1and
IN by
edited by Maria S. van der Biji2- in which the authorexplainsthathe
has rewrittenthe firstversionofhis Repertorium with thehelp of theMagne
Concordancie offraterGiraldusValetede ordine Jratrumminorum3.
What are those MagneConcordancie , and who was Giraldus Valete?
Indeed, Samaranwas quite true in observingthat neitherthe work nor
its writerhave as yet been identified*.
While correcting proofsheetsof our BibliographiaFranciscana , I
happened to come across the name of a certain Geraldus de Buxo, Friar
Minor, in connection with a work Luminavel promptuarium sive concor-
dancies. This work had been registeredin the catalogue of the Papal
Libraryof Avignonfromthe year 141 16. But the book was in thatLibrary
at least fortyyears earlier, for it can also be found in the catalogue of
Urban V fromthe year 1369, however without the author's name?. It
must be the same work that is known elsewhere under the name Cor-
rections( Bibliae), of which not a too good 14th centurycopy survivesin
MS Toulouse 61. Henry Omont dedicated a few pages to thiswork and
to its rather enigmaticauthor of whom is known only that he was a
Friar Minor and belonged to the Custodyof Avignon8.
Could it be that these coincidences surroundingGeraldus, writer

1 Ch.Samaran, avecla collaboration


de J.Monfrin, Pierre
Bersuire
, prieur deSaint-loideParis
(1290?-! 362),inHistoire
littraire
dela France, t. 39 = 1962,302;cf.Vivarium 2 (1964)n$.
2 Vivarium3 (1965)149-170.
3Ibid. 156-157.
4 Op.cit.3S1-3*.
s Bibliographia
Franciscana
XII,n. 136.
6 "Item liberintitulatus
Lumina velpromptuarium siveconcordancie fratrisGeraldide Buxo
ordinis Minorum cap.postibus nudisetinc.in 2 foliopostTabulam toret finitinpenultimo
signum Historiae
n;cf.Archivm (Rome)1 (1963)162,n.538.
Pontificae
f "Item liber,quidiciturliminavelpromptuarium , coopertuspostibussinepelle,quiincipit in
rubricis: etfinit
decollacene, inpenultimo folio:signum n;cf.F. Ehrle,
Historia Romano-
Bibliothecae
rum tum
Pontificum tum
Bonifatianae Avenionensis,I, Romae 1890,385,n. 1323.
H. Omont, duBuis,
Graud frremineur, inHistoire , t. 36 = 1927,611-614.
dela France
littraire
62

12:01:34 PM
of a Concordance and havingconnectionswith the Avignonenvironment
where Berchoriuslived forso manyyears,justifythe suppositionthatwe
have laid hands on Berchorius' source?
More light can be thrown on the name of Giraldus (Gerardus,
Guiraudus, Guyraudus,Ghiraudus) Valete (Vllete, Villete). We know
of a Friar of thatname who played an importantpart in the disputeson
povertywhich so unfortunately divided the FranciscanOrder into the
Spirituals and those of the Community,and provided matter for dis-
cussion at the Council of Vienne in 131 1-1312. His name occurs a few
times in the famousand momentous studies which Fr. Ehrle published
on this problem in the Archivfr Litter atur- und Kirchengeschichte
des
Mittelaltersy which unfortunately lacks a name index. I summarize the
particularsI foundon GiraldusValete in the followingpoints:
i . Among thosewho in 13 11 were called by ClementV to the Council
'
of Vienne we findalso the provincial Superior of Provence Ghiraudus
provincie Provincie'*. He is in the companyof 14 other FriarsMinor,
partlytheologianspartlyprovincialSuperiors,who are set to defendthe
interests of the Community against the Spirituals. As a provincial
Superiorof Provence our Giraldusis an importantperson,forunderhim
fall the Custodies (which are a subdivisionof a province) of Narbonne,
Montpellier,Alais, Nmes, Avignon,Aries, Marseille and Sisteron,with
a total of 58 convents2.
2. This group of scholars, in controversy with the group of
Spiritualswho are guided by the wellknown Hubertineof Casale, issues
duringthe Council no less thaneleven memoirs*.
3. To make it easier for the Spiritualsand those of the Community
to live togetherin Provence, where the Spiritualswere exceptionally
strongand active, Clement V directed a bull 'Cum nos', dated 23 July
1312, to the provincial Superior of Provence, namely our Giraldus
Valete*. He is, togetherwith 15 local Superiors or guardianswho had
behaved with excessive severityagainstthe Spirituals,deposed fromhis
office'pro bono pacis', according to Cardinal Vitalis de Fumo who, on
behalfof the pope, executes the deposition.

1Archiv undKirchengeschichte
fiirLitteratur- desMittelalters
(henceforthabbreviated:
ALKG)III,
Berlin1887,39,line9.
2Seethe"series GeneralisCapituli 1316inG. Golubovich,
Neapolitan! Biblioteca
bio-bibliografica
dellaTerra
Santae dell'Oriente II,Quaracchi
francescano, pressoFirenze1913,249.
3Seethesummary ofthecollection ofRaymond
ofdocuments ofFronsac
inALKG III,Berlin
1887,
22-24,chapterXXV-XXVI, XXX-XXXVIII.
, V,Romae
Franciscanum
Bullarium 1898,89,n. 203.
s Cf.Arch.Franc. Hist.16(1923)341;seealsoibid.3^1,note4, andALKGIV,Berlin 1888,
63

12:01:34 PM
4. It is not unlikelythatGiraldusValete and RaymondRoverii who
were delegated to the General Chapter of Naples in 13161, are theones
4
referredto in an officialreport De quodam nuntio conventusOrdinis
Minorum Narbone ad Capitulum generale congregatimiNeapoli in
Ecclesia Si Laurentiivulnerato'2.The question deals with an attempted
murder of a certain Bernard, a messenger sent by the Spirituals of
4
Narbonne to the same Chapter: quidam homo familiarisduorumfratrum
minorum qui vnrantad Capitulumsupradictum,ad suggestionemipsorum
duorum fratrumcum cultello feritoriopercussit ipsum Bernardmin
facie'3.

I am well aware that strictlyspeakingthe Giraldus Valete of the Magne


Concordance,which served as a source to Berchorius,could be another
than the above described provincial Superior of Provence. However,
I should like to refer the question to the Berchoriansof Utrecht or
elsewhere.

Rome
Istituto
Storico
Frati MinoriCappuccini
71, Via Boncompagni

$3 and$8; especially
importantis ALKGII, Berlin
1886,160-164,whereindeeda somewhat
biased
image isgiven
ofthis butwhere
question, wemeetseveral
times
thename ofourpersonage
:
"fratremGuiraudumVlleteministrm
tunc, actorfuerat
quiprincipalis omnium scandalorum"
(160),"frater
Guiraudus
Vllete Raimundus
etfrater Roverii
predictus, fuerunt
quiprincipales in
scandalis tandis"
susci (163).
1ALKGII, Berlin 1886,163.
2 Published
intudes
Franciscaines
27(1912) 423-426.
3Ibid.424.

64

12:01:34 PM
Reviews

Thomae De archana
Walsingham , ed. RobertA. vanKluyve,Duke University
deorum
Durham
Press, 1968,xxii+227 pp.,$ 14.7$.
(NorthCarolina)
Le chroniqueur bienconnuThomas de Walsingham, bndictin de l'abbaye St. Albans,
a composau dbutdu XVesicleun commentaire latinsurOvide.Ce commentaire
estparticulirement important pourla mythographie mdivale tantdonnque son
auteur, faitrarissime, a utilis la foislesAllegoriae super Ovidii Metamorphosin d'Arnoul
d'Orlans(Xlles.) et VOvidius moralizatus de PierreBersuire (XlVes.). Pourtant ce
trait,
qui n'a t retrac jusqu'prsent - d'abord par Coxe1 et ensuite par Hall2 - que
dansle seulms.Oxford St.John's College124,taitrestindit.Il vientd'trepubli
parM. VanKluyve, professeur d'anglais DukeUniversity, quise rangeainsiparmiles
nombreux anglistes des Etats-Unis s 'intressant aux textes latinsdu moyenge.
L'ditionestsomptueusement excute,ce quiagrmente considrablement la lecture,
etcomporte mmequatre(end-paper) reproductions du manuscrit.
Lesprincipes quiontguidl'diteur - et qui drivent from thewish tobefaithful bothto
themanuscript andto Walsingham* s intention tooffer a utilitarian handbook - sontexposs
dansl'Introduction (pp. xix-xx).Elle contientaussiune description dtailledu
manuscrit, lequelne paratpasavoirprsent desdifficults insurmontables de trans-
cription. L'dition que nous offre M. Van Kluyve est,dans l'ensemble, trssatisfaisante.
Nanmoins quelquespointsmritent d'trediscuts.
Soitd'abordle titre,que l'diteur libelleDearchana deorum . Cependant, il mesemble
quele choixtaitentreDe archanis deorum et,de prfrence, Archana deorum "lessecrets
desdieux".En effet, Walsingham lui-mme ditau dbut de son livre: Archana deorum
detecturi
fatemur ... (p. 4) et ailleurs:librum quem intitulavimus Archana deorum (p. xi).
On ne saurait invoquer videmment l'expression "Prologus in" Archana deorum (p. 3),
qui estun autre cas.
L'orthographe a t modernise quelquepeu, de faonclectique. L'essentiel est
qu'alorsla leondu manuscrit a t consigne dansunAppendix (pp.203-13).Celui-ci
contient aussila leondu manuscrit lorsqu'ils'agitd'unecorrection mineure. En re-
vanche, dsqu'il s'agitd'unecorrection "substantielle", la leonmanuscrite estnote
dansl'amplemargedu texte,maissanstrereprise dansYAppendix. Il fautdonctou-
joursregarder en deux endroits.En outre,la margecomporte aussidesrfrences
auxsources, que l'diteur a dcidde placerau-dessus desnotescritiques. Celaa des
consquences curieuses pourle lecteur.Ainsi, la p. 3, la rfrence qui concerne la
ligne32 se trouve enfacede la ligne4, tandis quela notecritique quise rapporte la
ligne28 se trouve en facedeslignes7-8,le restetantenblanc.C'est unpeudrou-
tant.
Quant l'tablissement du texte,le lecteurcorrigera facilement quelquesvtilles.
Ainsi,danspoete aquam etterrasfeminas appellant ; hecenim . .. influentiam ab igneetaere
recipiunt(p. 34,ligne8), s'agissant desquatrelments, il considrera terrascommeune
fautede copistepourter ram,ameneparla terminaison -asdu motsuivant. Ce sont

1H.O.Coxe,Catalogus
codicum quiincollegiis
manuscriptorum Oxoniensibus
aulisque hodie
adserrantur,
Oxford,
i82,H,p. 36.
*F.W.Hall,AnEnglish onOvid
Commentary , dans:Classical 2i = 1927,
Quarterly pp.151-4.

12:03:10 PM
surtout les mendations inspires parles sourcesqui posentdesproblmes. En effet,
les Archana deorum sontconstitus pourla majeure partiepardescitations empruntes
ungrand nombre d'auteurs. Ce nombre estbeaucoup plusconsidrable quenepourrait
le suggrer YIndex auctorum citatorum (p. 214),lequel,parunenouvelle dichotomie, ne
contient que les seulsauteurs citsnommmentdanslesArchana deorum , neft-ce que
de secondemain.Il fautleurajouter lesnombreux auteurs de citations restes anonymes
chezWalsingham - maisque l'diteura russi identifier avecunerudition et une
patience remarquables - et dontlesnomssontindiqus danslesmarges.
L'auteur queWalsingham metleplus contribution estnaturellement Ovide,notam-
mentsesMtamorphoses. L'diteur a indiqu chaque foisle livre et le vers,ce quifacilite la
comparaison avecle textus receptus moderne, qu'il cite d'aprsl'ditionP. Burmann
(Amsterdam, 1727).On constate quesouvent le verstelqu'ilestcitdansle manuscrit
des Archana deorum n'estpas conforme. Alorsl'diteura tanttconserv la leondu
manuscrit et tanttl'a remplace par celle du textus receptus, mais sans qu'on soit
inform du critre adopt.Ainsi,il change nunc chezWalsingham (p. 108)en hune du
textus receptus (Met.VII,293); de mme,il change cuius chezWalsingham (p. 19$)en
cuiiusdutextus receptus (Met.XV,39). Parcontre, Et(Met.VII,394)chezWalsingham
avecunenotemarginale *Ovid . : Sedw;de mme,Veneris
(p. 109)estconserv, (Met.
X, 431) chezWalsingham (p. ig) estconserv, avecimenotemarginale "Ovid.:Ce-
reris".- A monavis,la question se poserestla suivante : Est-cequela leondiffrente
du textus receptus se lisaitdjdansle manuscrit surlequelWalsingham travaillait et,
partant, danssonautographe desArchana deorum ? Ou s'agit-il d'unefaute de transcription
postrieure? Dansce dernier cas,il fautcorriger le vers;dansle premier cas,il fautle
maintenir telquel.Maiscomment endcider? Le premier casse prsente, dumoinsen
principe, lorsquela leondiffrente de Walsingham a t atteste dansun manuscrit
quelconquedes Mtamorphoses . Inutile,le plus souvent,de recourir soi-mme aux
manuscrits. En gnralun coup d'oeil, mmedansla varialectioassezrduitede
Burmann, maissurtout danscelle beaucoupplustenduede HugoMagnus(Berlin,
1914),peuttrancher la question. Il se rvlealorsque nunc, cuiuset Etprcits sont
attests. Parconsquent, ces leonsappartiennent au textedes Archana deorum , il faut
doncles conserver. En revanche, la leonVeneris , qui n'estatteste ni chezBurmann
nichezMagnus, jusqu'plusampleinform doittreattribue uncopistedes Archana
deorum ; on pourrait doncluisubstituer la leonCeteris du textus receptus.
Il seraitintressant d'tendre cettediscussion auxemprunts faitsparWalsingham
Arnould'Orlans,maisje me bornerai ce qui concerne PierreBersuire. Des deux
versions de YOvidius moralizatus qu'il a laisses - l'unerdige Avignon; l'autre,fort
augmente, Paris - c'est la premire qui a t la plus rpandue. Les Archana deorum
sontunenouvellepreuvede la voguequ'a connuela versionavignonnaise aussien
Angleterre, et dontlesnombreux manuscrits conservs danslesbibliothques britanni-
ques font dj foi. Cela vaut tout particulirement la
pour partie liminaire, deformis
gurisque deorum , du restela plusoriginale, et envuede laquellePtrarque avaitfourni
des lments. Aussibien,Walsingham a-t-ilexploitdavantage ces descriptions des
dieuxquelesmoralisations desMtamorphoses , quisuivent. IciM. VanKluyve se trouvait
devantune relledifficult. Au moment o il composait son ouvrage, il n'existait
aucuneditioncritique de YOvidius moralizatus , maisseulement l'imprim qu'ena fait
Badius en 109,rdit troisfoisensuite. (Ce n'estqu'en1966quele Deformis gurisque
deorum a t critiquement dit.)M. VanKluyve a donceu raisonde donner, pour
Bersuire, des rfrences Badius.Toutefois,, il taitpeut-tre superflu de noteren
66

12:03:10 PM
margeles leonsde Badiusqui diffrent
de cellesdesArchana
deorum
, et qui ne sont
souvent de cetimprimeur.
que descoquilles
J.E.

Books Received

aeneas sylviusPICCOLOMINUS (PiusII). De gestisconcilabasiliensis -


commentariorum
LibriII. EditedbyDenysHay& W. K. Smith (Oxford MediaevalTexts),Oxford, Cla-
rendonPress:OxfordUniversity Press,1967.Pricein UnitedKingdom: /-net.
jan pinborg,Die Entwicklung derSprachtheorie
imMittelalter(Beitrgezur Geschichte
derPhilosophie undTheologie desMittelalters.TexteundUntersuchungen. Begrndet
vonClemens Baeumker. FortgefhrtvonMartin Grabmann, inVerbindung mitBernhard
Geyer, Ludwig Ott,FranzPelsterf undArthur M. Landgraff herausgegebenvonMichael
Schmaus; Band XLII,Heft 2) Mnster, Aschendorff in Verbindung mitdemVerlag
ArneFrost-Hansen, Kopenhagen, 1967,368Seiten, kant.DM. 42, - .
albertZIMMERMANN, oderMetaphysik
Ontologie ? Die Diskussionberden Gegenstand
der Metaphysik im 13. und 14. Jahrhundert. Texteund Untersuchungen, (Studien
undTextezurGeistesgeschichte des Mittelalters,
herausgegeben vonD. Dr. Joseph
Koch.BandVIII).Leiden-Kln, E. J.Brill196$.
richardI. AARON, TheTheoryofUniversals;secondedition.Oxford, attheClarendon
Press,1967,22 X 14cm.,VIII,247pp.
FRANZ A. Blankart,Zweiheit, BezugundVermittlung. Zrich,EVZ-Verlag, Abteilung:
EditioAcadmica, 1966, 23 x i,cm., XII, 188 pp. (BaslerBeitrge zur Philo-
sophie und ihrer GeschichteBd 1).
ROBERT w. Schmidt, TheDomain toSaintThomas
oj LogicAccording . TheHague,
Aquinas
Mrtius Nijhoff 1966XVIII,3^2 pp.
L. m.de RIJK,Logica Modernorum. A Contribution to The History ofEarlyTerminist
Logic.VolII, PartI: TheOrigin andEarlyDevelopment ofTheTheory ofSupposition;
VolII, PartII: TextsandIndices.Assen,VanGorcum andComp.1967(61^pp.and910
PP-)

67

12:03:10 PM
On The Genuine Text of Peter of Spain's

Summule
logicales

L. M. DE RIJK

II Simon of Faversham(d. 1306) as a Commentatorof the Tracts I-V


*
of The Summule

i - The Manuscripts.The Author

two academic conferences1Msgr. Grabmannpointed to a commen-


In taryupon Peter of Spain's Summule
logicalesof the hand of one master
Simon.

(a) The oldest complete copy extant is that found in the Biblioteca
Antonianaat Padua, Ms 429 Scoff
., ff. ira-27rb, datingfromthe end of
the thirteenthcentury.At the head of the firstcolumn (f. ira) a later
hand wrote: SumulePetriHispanicumexpositione MagistiSimonis.It opens
as follows:

(!) dicitquarto
Phylosophus Metheorum2: unumquodque naturalium estdeterminatimi
propria
operatione: inquantumcumpotest,dicitur
singulum,idestenstale; inquantum
verocumnonpotest, nondicitur
singulumnisiequivoces.
The work containsa gloss-commentary on the firstfivetractsof Peter's
Summule , not on the tracts on the proprietates
terminorum nor on the
fallacie.
It ends with the words:
Aliaautemestdivisioque daturperparticipationem. Que estduplex.Quedamestin
qua omniadividenda essesimul.Ut illaquandovoxequivocadividitur
possunt in sua
ut hecvox 4canisy
significata, dividitur in animallatrabile,
piscem marinum et celeste
sidus;et in talisicarguendum est: *canis
'
piscemmarinum
(significat) et celestesidus
et animallatrabile;quorumquodlibet estsubstantia;
ergo 'canis1pro omni significato
suo est substantia.Quedamest divisioper participationem in qua omniadividentia
simulessenonpossunt. Utistainquasubiectum MS)dividitur
(substantia inaccidentia

* Thefirst partofthisstudy in VIVARIUM


appeared 6 (1968),pp. 1-34.
1 MartinGrabmann,DieAristoteleskommentare
desSimonvon
Faversham(f 1306)in: Sitzungsberichte
derPhilos.
-Histor.
AbteilungderBayerischen
AkademiederWissenschaften zuMnchen, 1933,
Heft3 [40pp.J,pp.14-16;Thesame:Handschriftliche undFunde
Forschungen zudenphilosophischen
desPetrus
Schriften , desspteren
Hispanus Papstes
JohannesXXI(f 1277),ibid.,1936,Heft
9 [137pp.],
pp.64-6^.
2 A 12,390a 11ff.Cfr.
Averroes, liber
Metereologicorum , p.486M.
quartus
3 Forthewhole section
introductory edited
after
ourthree seebelow,
manuscripts, pp.76-79.
69

12:01:08 PM
opposite, aliusestsanus(exasinusMS)aliuseger' Etintalidivisione
ut thominum arguen-
dumestsic: '5orautestsanusautesteger ; sednonesteger
; ergoestsanus'
. In primoenim
processuestlocusintrinsecus,videlicet a contradictorie
oppositis.lindenotaquodsi
isti
accipiantur processus secundum se absolute,in neutro esset locusa divisione.
Sed
simul,eritibi locusmedius,videliceta divisione,
si accipiuntur qui (que MS) est
ex locoextrnseco
constructus etintrinseco.

Afterthreeblank lines the same hand added : Explicitreparatus(l)magisti


Simonissupertractatus.
This manuscriptdoes not contain other works.

(b) Anothercopy is foundin Paris, B. N. Lat. 16.126. This manuscript,


also written in the last quarter of the thirteenthcentury,consists of
two partswhich did not originallybelong together,as may appear from
the old foliationof the second part. The firstpart (1-7^) contains the
commentaryon Aristotle's Topics written by Angelus de Camerino
(d. 1314)1. The second part (76-91; old foliation 1-16) contains (ff.
yyra_90rbjold foliation ff. 2ra-i$rb) Simon's commentaryon the
Summule.It is incomplete here and breaks offin the discussion of the
(Bochesks edition, nr. .32: Quid autemsit locusintrin-
loci extrinseci
secus).The explicitdiffersfrom the text as it is found in the Padua and
Munich2 manuscripts.Afterthe discussion of the sophism: 'ista mulier
dat lac; ergoestcorrupta1(which is a fallacysecundum as is shown
consequens
with the help of a quotation fromAlbert the Great's commentaryon
the SophisticiElenchi y the Padua manuscriptcontinues (2 6va) :
sitlocus*.
: Quidautem
Deindesequitur Determinai Etnotandum
delocisextrinsecis. quod
estquandoconsequens
locusextrinsecus estextraessentiam
antecedentis.

The Munich manuscriptreads this passage as follows (46-vb):


Adcuiusevidentiam
de locis extrinsecis.
Deindesequitur estnotandum
quod (46vb)
estquandoconsequens
locusextrinsecus estextraessentiam
antecedentis.

However, the Parisian manuscripthas (9orb):


sitlocus
Quidautem delocisextrinsecis.
Inquasdeterminai
extrinsecus. Etdividitur induas.
Primodividit Secundoexsequitur
locumperplureslocosspeciales. de illis,ibi: Item.

1 Alsofound in theVaticanLibrary Pal.Lat.1057;inFlorence,


Bibl.Nazionale MS
Centrale,
26$G.8 andErfurt,Amploniana, F. 304.SeeM. Grabmann,Mittelalterliches Abhand-
Geistesleben.
lungen derScholastik
zurGeschichte undMystik, in,Mnchen
19^6,pp.154-1
$6.
2 Forthismanuscript,
seebelow, p. 71.
3 Thisdiscussion
isfound inthePadua manuscript intheMunich
f.26Y*t ^46^, andin
manuscript
theParisian
manuscriptf.9orl}.
4 sc.extrinsecus.
5 sc.parte.

70

12:01:08 PM
. Hec in sex iuxtasex locosextrnsecos.
Appositorum1 ( . . . >2 autempatetad finem
lectionis.
DEO GRATIAS.
Then follows on the next three lines:
Dicimusid quodse habetinvirtute
transmutandi
alterum
. . .etc.
Aftersome fourblank lines the explicitis found:
EXPLICIT SCRIPTUM TRACTATUUM MAGISTI PETRI HYSPANI
COMPILATUM A MAGISTRO SYMONE ADIUVENUM
INSTRUCTIONEM

(c) A thirdcopy is foundin Munich, BayerischeStaatsbibliothek,C.L.M .


14.6973. It seems to date fromthe beginningof the fourteenthcentury
and contains no other work than the same Summule -
commentary,(fif.
ira-48rb). The is
incipit nearly the same as that of the other copies.
The finalpart of the explicitis somewhatdifferent(48rb):
inquadividentia
. . . Aliaautemestdivisio nonpossunt essesimul, utquandosubiectum
dividitur inaccidentia Etde talipossimus
opposita. (!) argueresicutauctordicit:'Sor
autestegerautestsanus;sednonesteger estsanus'.Tarnen
; ergo ibipotiusestlocusextrin-
secus,ut locusab oppositis.Ideoauctornon sufficienter de divisione[determinat]c
determinat. Deo gratias.
Explicit. AMEN.
Then follows the clausula written in red colour by a somewhat later
hand:
Quis me scribebe(!) .P. nomenhabebat.Liz michlob nuchein tugenliches
chiut
scheribnuch.Quis (!) te furetur,
furpessimus esse probetur.
Quistefuretur,in
culumpercucietur. si nonvideasmeliorem.
Laudascriptorem,
The name of our authoris onlyfoundon the cover : Symon
superTractatus
PetriHispani (writtenin a fifteenth
centuryhand).

Generally speaking, there are notable differencesbetween the three


manuscripts.The Munich manuscriptcontains several interpolationsas
well as some omissionsand variantpassages. Especially the second tract
) is in Munich and Paris much differentfrom the text
(De universalibus
foundin Padua. The Padua manuscriptis not only a prettyold copybut
1 Tobecorrected
intooppositionum.
2 Thepagehasbeendamagedbydampstains.
3 SeealsoM. Grabmann,
DieAristoteleskommentare
(work above,p. 69,n. 1), pp.14-16.
quoted
71

12:01:08 PM
was also taken fromthe best archetype.However, it mostlyomits the
divisionestextusadded by our author, as was quite usual in his daysi1,in
the opening lines of the lectiones, which are foundin both other copies.
Besides, its scribe was not an expert of logic and negligentto a high
extent, so that one has frequentlyto call upon the other copies for
relief.
Who was the author? Grabmannwas of the opinion that the only
logician bearing the name of Simonin the second part of the thirteenth
centurywas Simon of Faversham,since master Simon of Dacia was a
grammarian,known especially for his tractDomusgramatice2. However,
his being a grammariandoes not at all exclude his possible authorshipof
logical works, as may appear from the case of the Modist Boetius of
Dacia, who also wrote a commentaryon Aristotle'sTopics*. However,
our author's apparentpreferencefor Albert the Great and Avicenna as
his sources seems to point to Simon of Favershamas the author of our
commentary*.Unfortunately his other works on logic do not offerany
additionalevidence forhis authorshipof the Summule- commentary,since
the works to be considered (especially on Perihermenias)all have the
formof selected Questiones s. In his QuestionessuperUniversaliaas foundin
the manuscriptKassel, Landesbibliothek,2 Philos. nr. 306 (ff. ir~9r) a
question is read utrumlocussitprincipium (f.$T)7. (I could not
generationis
findit in theMilan manuscriptC. 161 Inf.which also containsquestiones
superuniversalia and has the same incipit ). This item may be compared
with the parallel passage in the Sum/miie-commentary (f. i2vb; quoted
below, p. 91).

Who was Simon of Faversham? The late F. M. Powicke published8

1 Cfr.below, pp.79-80.
2 Ithasbeenedited (togetherwith hisQuestiones
super2minoris
voluminis byAlfred
Prisciani) Ottoin
theCorpus Philosophorum Danicorum Medii iiiCopenhague
Aevi, 1963.
3 SeeMartin Grabmann, Ungedruckte Kommentare
Lateinische zurAristotelischen
Topikausdem13.
Jahrhundert Geistesleben.
in:Mittelalterliches AbhandlungenzurGeschichte
derScholastik
undMystik,
in,Mnchen 1956[pp.142-1^7], pp.146-147.
4 Cfr.Grabmann, desSimon
DieAristoteleskommentare vonFaversham, gandpassim.
pp.14-1 - Forsome
between
differences ourwork andSimon seebelow,
ofDacia'sexpositions, pp.83-84.
5 SeeGrabmann, op.cit.,pp.6; 11-13;16-19;21-24;30~34
6 Grabmann (op.cit.,p. 16)wrongly nr.39.
gives
7 SeeGrabmann, op.cit.,p. 16.
8 F.M. Powicke, MasterSimon , inMelanges
ofFaversham dumoyen
d histoire a M.Ferdinand
geojferts
Lotparsesamis Paris192$,pp.649-6^8.
etseslves,

72

12:01:08 PM
some evidence on this Aristoteleanmaster,who was greatlyinfluenced
by Albert the Great. Some new data were added by JosiahCox Russell
in his Dictionaryof Writers
of ThirteenthCenturyEngland1. Master Simon of
Favershamheld the church of Harrow in Middlesex from 1272 (at the
latest) until about 13062. On Sept. 24th, 1289 a Master Simon of
Favershamwas presentedto the church of Preston near Favershamand
ordained subdeacon at about the same time. A year later two Simons of
Favershamwere givenholy orders: the first,a rector, the deaconate and
the second a subdeaconate. One or the other was certainlyour scholar,
presumablythe first,as our Simon of Favershamactuallywas rector of
Harrow. At the same time Robert de Clothale, known as the author of
a report of Simon commentaryupon Aristotle's Physics,became a
priest. Russell rightlythinksthis coincidence to be a clue to Simon's
age: the latterwas probablyRobert's masterwhile Robert himselfwas
alreadya matureman3. I thinkwe may conclude fromthis that at that
time (c. 1290) Simon was in his forties. He served as Chancellor of
Oxford Universityfrom about 13 Jan. 1304 to his resignationon 14
Febr. 1306*. On Sept. 22th, 1305 he was appointedarchdeaconofCanter-
buryby the archbishop,but he was compelled to give up the dignityin
favourof a papal nominee. In a letter to Pope Clement V of April 1306
kingEdward I commendsSimon of Favershamto the Pope as a doctor in
theologyassiduestudiisvirtutum . On May 24th the King issued
pervigilans
letters of protectionfor Simon on the occasion of the latter's journey
to the Papal court at Avignon. However, on August 23rd of the same
year the King presented his physician,Nicholas of Tingewick, to the
Kentishchurchof Reculver, which post was void by the death of Simon
of Faversham. A papal letter of July 19th shows that Simon was no
longer alive on that date, so that he must have died between May 24th
and July19th of the year 1306. Powicke thinksit possible, thoughnot
certain, that Simon came fromthe little town of Favershamin Kent?.
He musthave been born in the 1240 's8. The juxtapositionof the works
of Simon and Siger of Brabant'sQuestiones on the thirdBook of De anima
in the manuscriptOxford,Merton College nr. 292 seems to suggestthat
Simon took a leading part in the discussionon the unityof the soul and
the eternityof the world, resting,as is known, mainlyupon Aristotle's
1 Special
Supplement No. 3 totheBulletin
oftheInstitute
ofHistorical , London
Research etc.1936
pp.148-149.
2 Powicke,op,cit.
ypp.652-653.
3 SeeRussell,
op.cit.,p. 148. 6 Powicke,
pp.653-6S5.
4 SeeRussell,
op.cit., p. 149. 7 Powicke,
op.cit.
yp. 655.
5 Powicke,op.citf
p. 651. 8 Seeabove
p. 73.
73

12:01:08 PM
De animam1. Grabmannwas fortunateenough to findsome manuscript
evidence for Simon's teaching in Paris2. He is recorded as one of the
outstandingParisianmastersof the period3.

2 - The probable date of Simon's commentaryon the Summule


logicales
Since Thomas Aquinas' commentaryon Perihermeneias is quoted by
Simon*, the latter's work must have been composed after 1269-1272,
the period in which Thomas' commentarywas written* . Another hint
for the date of Simon's work is given by his quoting JohnPhiloponos.
Simon twice gives Philoponos' definitionof ratio(= ratiocination):
enim6Gramaticus
Padua,f. ira; Munichf. ira: Johannes sic diffinit
ratiocinationem6
:
estdiscursus8
ratiocination a prioricognito
rationis ad posteriuscognoscendum.
In the opening lines of TractatusV the Padua and Paris copies give the
same quotation and add, this time, that the quotation was taken from
Philoponos' commentaryon Aristotle's De anima, iii :
Padua, f. 2irb;Paris,f. 88va:[Ratiomultipliciterdicitur
, nr. 5.01, ed. Bocheski] ...
Undenotandum quod talis
ratio et differunt
intellectus sic, quia est
intellectus quedam
potentiaanimererumquiditates simpliciterapprehendens, sed talisratioestquedam
potentia animein quiditatibus rerumsimplicibus apprehensis discurrens. Hec ratio*
secundum Johannem Gramaticum Super Librum de Anima sic diffinitur:ratio(!) est
discursus rationisa prioriconnito (!) ad posteriusconnoscendum. Et hicdiscursus fit
dupliciter:velsinemedio,ut 'homo currit 10currit
; animai I0, Vel cum10 medio,ut11in
sillogismo.UndeAvicenna in SextoNaturalium diffinit
rationem hocmodoscilicetquod
ratioestpotentia animequa animadiscurrit a connitionecausead connitionem causati
veleffectus et12a connitionenotiad connitionem innoti.
The Munichmanuscript,however,does notquote Philoponos' definition,
this time:
Munich estnotandum
, f. 39rb:. . . Ad cuiusevidentiam et
intellectus
quoddifferunt
ratio,quiaintellectus rerum
estratioquiditates Sedratioest
apprehendens.
simplices

1 SeePowicke,op.cit.,pp.6^6-657.
2 MSVienna 2302,f.23r: Expliciunt
questiones libro
super Posteriorum a magistro
disputate Simone
Anglico SeeGrabmann,
Parysius. op.cit.,p. 32.
3 SeeB.M.Xiberta, Descriptoribus XIVexOrdine
saeculi
scholasticis , p. 121.
Carmelitarum
Seebelow,p. 99.
5 SeeAngelusWalz,Saint Thomas
d'Aquin. parPaulNovarina,
franaise
Adaptation Louvain-Paris
1962,p. 16^-166. 9 Paris
has:hecautemratio.
6 omittedbyPadua. 10omitted
byParis.
7 Paduahas:ratiocinalis. 11etParis.
8 Paduahas:discretus. 12omittedbyParis.
74

12:01:08 PM
potentiaanimeinsimplicibus
discursus
(!) ad composita. ftdupliciter.
Ettalisdiscursus
Vel[sic]cummedio,utinsillogismo;velsinemedio,ut' homocurrit; animal
ergo currit
'
UndeAvicenna inSextoNaturalium animequaanimadiscurrit
dicitquodratioestvirtus
ex cognitionecausead cognitionem
effectusvela cognitione velad (!) cogni-
effectus
tionenotiad cognitionemignoti.

JohnPhiloponos' commentaryon De Animani, 4-9 (= De intellectu) and


a fragmentof his commentaryon Book I were translatedin Latin by
William of Moerbeke1 at Viterbo in 1267-1268, probably for Thomas
Aquinas, who, however, did not have the opportunityto use these
translationsin writing his commentaryon De Anima, his De unitate
us and his Quaestiodisputatade anima2.In fact, I could not find
intellect
John's definitionof ratiocinatioin the texts published by Verbeke.
However, it seems to be certain that Simon's acquaintance of John
Philoponos' definitionis due to a Latin translationby Moerbeke.
Thus the occurrence of Philoponos' definitionof ratiocinatioin
Simon's work seems to point out the same terminus post quemfor its
composition,viz. the firsthalfof the 1270's. We have to take in account,
on the one hand, thatWilliam's translation,made at Viterbo in 1268-69
was not available in Paris in 1272, when Thomas Aquinas wrote his
3 and, on the other, that
De unitateintellectus Aegidius Romanus made use
of Moerbeke's translation of Philoponos in his commentaryon De
Anima , writtenbefore 1277*.
But what about the terminus antequemof Simon's commentaryon the
SummulelIt should be noted that Simon taught philosophical matters
as late as 1304s, the year when he finishedan edition of his commentary
upon De Anima, althoughhe was studyingtheologyafter13006. However,
thissomewhatunusualcombinationcan be explained by the factthatthe
intellectusproblem was still in eager debate at those days and was of
major importance not only for philosophical speculation but also for
theological controversiesconcerning the human soul. It seems to be
obvious thatSimon came across Peter of Spain's Summule logicalesduring

1 editedbyG. Verbeke, JeanPhilopon, surle De Anima


Commentaire d'Ari Traduction
stote. de
GuillaumedeMoerbeke. Edition critiqueavecuneintroduction
surla psychologie dePhilopon,
1966.- Asa matter
Louvain-Paris offactWilliam InDeAnima
translated III, 4 partly
(on429a10-13)
twice.SeeG.Verbeke, op.cit.p. xci.
2 See ibid.
y p. Lxxniff.
3 See Walz,op. cit.,pp. i7-i$8.
4 SeeVerbeke,op.cit.,p. lxxv.
5 SeetheLeipzigMS,Univ.Library, 13^9,f. yyv:Expliciunt
dicta
Symonis super deAnima
librum
anno
scripta DominiMCCCilli.
6SeeRussell,op.cit.,p. 149.
7s

12:01:08 PM
a firststayin Paris1. He probablywas the firstto introducethe work in
Oxford, where quite a differentlogical tradition from that of the
Parisian schools had been predominant during the firsthalf of the
thirteenthcentury2.I thinkwe will not be farfromthe truthin dating
Simon's commentaryon the Summule about the middle of the i 270's or
about i 280 at the latest. Such basic3 works as gloss commentarieson the
Summule, being themselvesan introductioninto logic, are likely to date
fromthe firstperiod of a master's teaching4.

3 - Analysisof the commentary


The commentaryconsists of both shorterand more extensive glosses.
Only the firstfive tracts of Peter's Summuleare discussed. I use the
usual headings.

I DE INTRODUCTIONIBUS(ff. i-i2'*)
I give the complete text of the introductorypart afterthe Padua and
Parisian manuscripts, corrected after the Munich manuscript. The
foliationof the Padua manuscripthas been added (f. ira-rb):

Phylosophus Metheorum
dicitquarto unumquodque naturaliumestdeterminatumpropria
operatione:inquantum cumpotest,dicitursingulum,idestenstale,inquantum vero
cumnonpotest,nondicitursingulum nisiequivoce. Et ponitexemplum de oculo.
Oculusenimcumpotestin propriam operationem,que est videre,dicituroculus;
inquantum autemcumnonpotest,nondiciturnisiequivoce.Sed cumhomosit de
numero entiumnaturalium,
oportetquodhabeatpropriam et cumpotest
operationem,
in illam,dicitur
homo,inquantum cumnonpotest,nondicitur homonisiequivoce.
Talisautemoperatio entis.Necestvegetare,
nonestesse,cumessesitactuscuiuslibet

1 Grabmann proposesop.cit.,p. 32 to dateSimon's stayin Parisinthelongperiod between


Simon's rectorship at Harrow andhisactivity as ChancellorofOxford. However, Simon was
rectorofHarrow from until
1272atthelatest about ofhisdeath
theyear (seeabove,p.73).Besides,
Grabmann' s argument seems toignorethatnearlyalllower ecclesiastical
functions
wereprebends
thatdidnotpreclude their from
possessors studying inschools
andteaching farfrom thechurches.
2 SeemyLogica Modernorum.A ContributiontoTheHistory ofEarly Terminist Logic.Vol.II 1;
TheOrigin andEarly Development ofTheTheory ofSupposition,Assen 1967,pp.416-448.
3 Foritsintroductory intheParisian
seetheexplicit
character, manuscript : Explicit tracta-
scriptum
tuumMagisti Petri
Hyspani a magistro
compilation Sjmoneadiuvenum instructionem
. Seeabove,p. 71.
Itmust beborne inmind thatthethirteenthcenturycommentaries ontheSummule areofquite a
different
type thanmany ofthoseofthefourteenth andfifteenth Thelatter
centuries. were
usually
more orlessindependent oftheoriginal
adaptations text-bookwhich gavetheauthors ampleoppor-
tunityforlarger oftheir
expositions ownviews onmatters invogue intheir owndays.

76

12:01:08 PM
quiaplantis convenit,necsentire, quiaomnibus animalibus inest,necintelligere, quia
Intelligentieetiamintelligunt. Quodautemnonsintoperationes poprie, hocadvertens
Philosophus dicit:homocumomnibus entibusconvenit in essendo,cumplantisin
vegetando, cum brutisin sentiendo, cum in
angelis intelligendo. Sequiturergoquodiste
nonsuntoperationes proprie hominis. Sedpropria operatio1 hominis estratiocinari. Et
hoc apparetrationibus et auctoribus. Primorationibus sic. Id est propriaoperatio
hominis a quo accipitur differentia specificahominis. Seddifferentia specifica hominis
accipitura ratiocinari. est
Ergo propria operatio.Maior patetper Avicennam, quidicit
quoddifferentia accipitur a propria forma cuiuslibet rei. Seda propria formaegreditur
propriaoperatio.Ergoetc.Item.staest propriaoperatiohominis que solihomini
convenit. Sed actusratiocinandi conpetit soli homini. Ergo ratiocinari est propria
operatio. Maiorpatet,quiaproprium estquodunisoliconvenit. Minordeclaratur per
diffinitionem ratiocinationis. Johannes Gramaticus2 sic diffinit:ratiocinatio3 estdiscur-
sus*rationiss a prioricognito ad posterius cognoscendum. Sedcertum estquodIntelli-
gentie hoc modo non intelligunt. Ergo istaoperatio que est ratiocinari, soli homini
convenit. Primapatetinauctori(tati)bus Philosophi inEpistula ad Alexandrm : concupis-
centiaquidemenimet iraet reliquisutuntur omniaanimalia reliqua,ratione autem
nullum reliquorum exceptis hominibus. Per hoc vult Philosophus quod ratiocinari sit
propria operatio hominis. Item.Philosophus Primo Metaphisice: aliaquidem imaginationi-
busvivunt etmemoriis, hominum verogenussolumarteetrationibus vivit.Patetetiam
per hoc quod ratiocinari sit primaoperatio hominis6. Ratio est
ergo proprium bonum
hominis, reliqua vero cum ceteris animalibus sunt satis communia. Apparet ergoex
dictisquodratiocinari estpropria operatiohominis etcumpotest homoinillam,dicitur
homoet cumnonpotest, nondicitur homonisiequivoce.
Resumatur tuncratio: unumquodque naturalium determinatum estpropria operatione ;
inquantum cumpotest,dicitur singulum, idestenstale; inquantum cumnonpotest,
nondicitur singulum, idesttaleens,nisiequivoce.Sedcumhomositde numero entium
naturalium, ergo habet propriam operationem. Que est ratiocinari.Sic ex
patet dictis
quod cum potest in istam operationem que est ratiocinari, dicitur homo, inquantum
cumnonpotest, nondicitur homonisiequivoce.
Notandum perPhilosophum Secundo CelietMundi quodunumquodque cuiusestoperatio,
ordinatur ad illamoperationem tamquam ad finem. Cum igitur actus ratiocinandi sit
propriaoperatiohominis, ideo homoordinatur ad actumratiocinandi tamquam ad
finem. Et qui actumratiocinandi nonhabet,talishomodicitur inutiliset bestia.Et ita
apparent tria: quodhomoactum ratiocinandinonhabens dicitur nonhomonisiequivoce ;
secundo quodsitinutilis ; tertioquodsitbestia.
Sedquianonpossumus istamoperationem habere,scilicetratiocinari, nisiperloycam,
ideoloycaestmaxime appetenda.
Et tustatim dices:nonneomneshomines ratiocinantur naturaliter? Dico: licetomnes
homines ratiocinantur naturaliter, tamenperfecte absqueloycanumquam potest ratioci-

1 Padua hasoppositio.
mostly
2 Parisadds:super De Anima.
tertium 4 Paduahas: discretos.
3 Paduahas:rationalis. 5 Parishas: ratiocinationis.
6 ThelatercopyfoundinMunich,
C.L.M.14.697 hasaninterpolation
after : Item.
hominis Seneca:
homo etleones suntetpavones
formosiores quemotum voluntariumetimpetum sicut
habent, et
aliebestie
etvermesvocem catus
habent, autem(irb)clariorem,canesacutiorem
etaquile
gravio-
rem, thauri lucinie
delectabiliorem (ff.
i1"*.1"15).
77

12:01:08 PM
nari.Quodautemperfecte habemus actumratiocinandi perloycam, hocpatetauctoritate
Alfarabii. Dicitenim:sicutgramatica estdirectiva sermonis et linguene aliquiserret
in interpretando, sic loycaestdirectiva rationis ne erretur in ratiocinando. Sequitur
ergoquodhomoperloycam recteratiocinetur et perfecte. Item.Declaratur per inter-
pretationem huiusvocabuli 4
loyca . Unomodo1loycadicitur a 'logos*, quodestsermo , et
' ' scientia rationalis et istam est una de sermo-
ycos quasi scientia; per interpretationem
cinalibus scientiisetextendit seadtrivialem scientiam. Aliomododicitur a 'logos* grece,
' '
quodestratiolatine,et ycosscientia quasirationalis scientia, que est directiva rationis
alicuius, que estpropria operatio hominis,
Apparet ergo ex dictis quod homo absque loycanonesthomonisiequivoce.
Ad commendationem1 loycedicitAlbertus curialeverbum sic: loycaa fan tasiis que
videntur et nonsuntdlibrt, errores dampnat, falsitatem2 ostendit, lumen datrecte
speculationi inomnibus. Et dicit ulterius quod aliescientie tur
comparan loycamad sicut
idiotaad sapientem. Idiotaenimnescitse errare necerrorem aliorum corrigere. Etideo
dicitquodaliquissciensaliasscientias preterloycam, ipseestsciens,nescitse tamen
scire, sicut igniscomburit, nescit se tamen comburere. Sic estin proposito. Et ideo
per
loyca quam homo dicitur homo et perfecte habet actum ratiocinandi, maxime est
appetenda.
Notandum quodin ipsisscientiis nondebemus quererescibilium ordinem, sedfacilem
ordinem doctrine, itaquodfacilia anteponan trn*, difficiliapostponantur*. Boetius
linde
inlibroDedisciplina scolarium : quid (quodMS)enim[in]gimnasiorum exercitu lucidius
. . . etc.6.Etideomagisti advertentes difficultatem loyce?istumlibrum ediderunt, quia
in istolibrodeterminatur totumquodin loycapertractatur, differenter tamen, ibiper
modum artis,hicpermodum doctrine. Et ideoapparet quidsitsubiectum istiuslibri,
quoniam idquodestsubiectum intotaloyca.
' * dicitur
Adcuiusevidentiam estnotandum quod subiectum quinqumodis.Unomodo
dicitur subiectum enscompletum ex materia et forma constitutum, et id estsubiectum
accidentis et tangitur in Libro Predicamentorum quandodicit: (f. irb)commune estomni
substantie insubiecto nonesse.Aliomodosubiectum estquasisubiactum secundum quod
inferius estsubiectum superiori, etdicitur subiectum coordinationis, ettangitur ibidem
quandodicit:Quandoalterum . . . etc.Tertiomodosubiectum estintentio secunda que
fundatur supraaliquidsecundum quodaliquidest enuntiabile de altero,et ideo nos
dicimus quodinpropositione suntduo,scilicet subiectum etpredicatum. Quartomodo
subiectum estprimamateria que sustentt formam substantialem et ista materia per-
difficilisestad cognoscendum et ideodicitPhilosophus Primo Phisicorum quodmateria
primanonpotest cognosci nisiperanaloyam ad ipsamformam. Istisquatuor modisnon
sumitur hic *subiectum ' Quintomodosubiectum idemestquodobiectum. Istomodo
sumitur hie.Ethabettrianomina: subiectum , obiectumt causamaterialise tamen differenter.
Subiectum dicitur percomparationem ad proprietates que in librodeterminantur, ut
1 Paduahas:commentationem.
2 Paduahas:similitudinem.
3 anteponantur Munich;
Padua;preponantur
apponantur
scripsi; Paris.
proponantur
4 postponantur
Paris,
Munich; Padua.
preponantur
5 exercitu ourMSShave:tractatu.
, sicBoethius;
6 Ps.-Boethius
has:quidenimgymnasiorum exercitu lucidius et naturali
quamin artificiali
debita
progressione etquam
cognitio, viriumintelligentiae exhibitio!
gradualis (ed.MigneP.I. 64,
col.1224Dg-S).
7 + incipientes
Padua;+ inspicientes
Munich,Paris;forincipientibus
78

12:01:08 PM
enuntiatio est subiectum in LibroPeryarmenias per comparationem ad proprietates
accidentales,que suntopposi tio, equipollentiaet conversio.Obiectumdiciturper
comparationem ad intellectum. Causamaterialis dicitursecundum quod circa ipsam
versatur intentio doctrineet scientie.Et sic apparetquomodosumitur 1subiectum
'
quandoqueritur de subiectolibrorum. Et dicendum quodsubiectum in hoclibroest
idemquodsubiectum intotaloyca.
Ad evidentiam istiusestnotandum quodsubiectum dicitur commune ad omniaquein
librodeterminan tur.Sedaliquidpotestessecommune duobusmodis.Unomodoaliquid
diciturcommune communi tatepredicationis,utanimal ; secundo1 modocommuni tate
utomniaquesuntsubanimali2
attributionis, attribuuntur ad ipsum.Etcumsubiectum^
diciturcommune, ideo duobusmodisdicitur.Quoddamest subiectum commune
communi tatepredicationis, ut ensrationis quod est formtm ab intellectu. Et dicitur
subiectum predicationis,quiaensrationis predicatur de omnibus entibus rationis,que
suntsillogismus,argumentum etnomen etverbum etoratioetproposi tio,etsicdealiis.
De istisomnibus predicatur ensrationis.Verbigratia ut'sillogimus ' etc.Aliud
estrationis
estsubiectum commune communi tateattributionis,ut sillogismus communi terdietus
secundum quodse extendi t ad sillogismum dialeticum, demonstrativum* etad aliaentia
rationis,quesuntnomen, verbum, oratioetc.staomniahabent attributionem ad sillo-
gismum communi terdictum. Apparet id
ergoquod quod estsubiectum in tota loyca
quod id6 est subiectum in hoc libro,hoc modout dictumest,differenter tamen?
quiain totaloycadicitur subiectum permodm artis,hicautempermodum doctrine.
Causaefficiens est PetrusHispanus, qui hunc librum edidit propter iuvenes ad alios
librostotiusloycecognoscendos. De causaformali et finali dicendum estsicutin aliis
libris.
Etinhocterminatur accessus.8

Simon gives a rather extensive division of the text of the opening


chapterof the Summule(irb):
estars.Istelibercuiussubiectum
Dialetica estensrationisformtmabactuintellectus,
per
modum introductionis f sive^sillogismuscommuniter in duaspartes:
dividitur
dictusf
inprohemium et exsecutionem. In prohemio tangitcausamdicendorum, insecunda de
dicendisexequitur, ibi: Sonus.Prima in tresdividitur.Primoponitcausas
dicendorum.
Secundoordinemsubiungit dicendorum: Sed quia disputatio.
Primaadhucin duas.
Primotraditquidsitrei dyaletice, secundoquidsitnominis ibi: Etdicitur
dyaletice,
diatetica.
1 subPadua.
2 substantial
i Padua.
3 solumPadua.
4 differentia
tantum(!) Padua.
5 idquodestParis,
Munich; idemestquod
Padua.
6 idemPadua.
7 differenter
tamenParis,Munich;tamendicuntur
Padua.
8 accessu
Padua;Munich omits:Etinhocterminatur
accessus.
9 sive
Munich; seuParis;sicut
Padua.

79

12:01:08 PM
Notandum secundum Philosophum SecundoPosteriorum
quodmultumdiffer
quidnominis
et quidrei. lindesi aliquisdicatad puerumquodferatequum,ipsebenecognoscit
quidnominis equi,tamen noncognoscit quidrei,quiahocestcognoscere
diffnitionem.
Et ideoauctorostendit primoquid sitrei secundo
dyaletice, quidnominis
dyaletice.
Prima adhucinduas.Primoostendit diffnitionem secundo
dyaletice, infert
corrolarium1
,
ibi: Etideoinacquistitene.
Hec estdivisio.
Such extensivedivisiones textus, quite usual in thirteenthcenturycommen-
taries2,are missingin the remainderof Simon's commentaryas found
in the Padua manuscript.Short divisionsare found in both other manu-
scripts. It seems obvious that they were omitted by the scribe of the
Padua copy. Then follows the descriptionof the intentionof Peter of
Spain (ibid.) :
Intentio
auctoris in hoctotolibroestdeterminare de enterationissecundum quodest
formtm ab intellectu,
per modum Primo
introductionis. proceditsic, ita3quoda
primoponitprohemium, perquodinvittnosad amorem et desiderium
istiuslibri,per
quodetiamredditnosbenivolos*, docileset attentos,quodestin quolibets prohemio
faciendum. Primoergoponitdiffnitionem dyaletice.
For a comparison with parallel passages in some textbooks on logic6
which were composed before Peter of Spain's, I give some passus
containingSimon's comments on the nature, task, and excellence of
logic (irb-va):
Dyaleticaestars.Ad evidentiam istiusest notandum quod 'dyaletica'duobusmodis
accipitur.Uno modo est
prout parsloyce. Et hoc modo dyaleticaestnichilaliud,sive
nominat, nisiquendam habitm generatum inintellectude sillogismodyaletico.Ethoc
mododyaletica estparsloyceet determinatur in LibroTopicorum Et cum
Aristotilis.
Liber sitparsloyce,ideodyaletica
Topicorum estparsloyce.Aliomodoaccipitur secundum
quodtotaloyca.Ethocmodonichilaliudnominat quamquendam habitm scientialem
generatum inintellectudesillogismo idestuniversali,
simpliciter, secundum quodexten-
ditse ad omnesillogismos,tamad sillogismum dyaleticum quam demonstrativum (dif-
ferentiatantumPadua).Ethocmododiffinitur hiedyaletica,nonautem (nominalis Padua)
primomodoproutestparsdyaletice. Ettustatim queresquesitcausahuiusquodauctor
vulthiedeterminare de enterationis permodum introductionis, quareincipitauctora
totaloyca.Huiustamenestduplex,quiaPhilosophus dicitin Librode Generatione ani-
malium quodresordinate adfinem sumunt (fiuntPadua)totam rationem etdistinctionem
ab iliofine.Exemplum estde oculorotundo. Quiasi aliquisquereretquareoculusesset
rotundus, tuncresponderetur sibiut curtum quoquepossemus Modoitaest
aspicere.
1 collorarium
(!) Padua.
2 Forinstance, ofThomas
seethose ofmost
andalsothose
Aquinas oftheother
thirteenth
century
commentaries oftheSummule.
3 itaquod
Paris, Munich; Padua.
itaque
4 benivoles
(!) Padua. 5 quibus
Padua.
6 Compare e.g.theintroductorywork inourfirst
onlogicdiscussed above,
part, pp.24-33.
80

12:01:08 PM
quodistaseien tiaordinaturad totamloycamtamquam ad snifinem. Et quialoycaest
finisistius ideo
libri, incipit a tota sive
loyca dyaletica diffiniendoearn.
Item.Aliacausahuiusestutipseinsinuet de gravitate,
utilitate
etnecessitate huiuslibri
et utreddat nosauditores attentos(attentes Padua
), dociles,benivolos (benivolesPadua
et benignos (benignes Padua)et utinvitet nosad amorem et desiderium huiuslibri.Et
propter hocincipit a totaloyca.
Notandum estsecundocircaillampartem:arsartium per artem
(iva) quid intelligatur
et scientiam.(Scientianichilaliudnominat quamquemdam habitm intellectualemin
anima)1 quiescentem. Ethocpossumus trahere(crederePadua)ex diffinitione scientie,
quamponitPhilosophus SextoEthicorum quodscientia esthabitus intellectualis
in anima
existensverusetsemper firmus. Perartem nichilaliudintelligimusnisiquendam habitm
intellectualem perapplicationem ad opus.Diciturarsperapplicationem ad intellectum;
secundum
diciturscientia quodquiescit inanima.
The distinctionof logica utensand logica docensis foundon f. iva :
' *
Notandum estulterius quod loycasive'dyaletica' duobusmodisaccipitur. Unomodo
ut estdocens,aliomodout estutens.Et cumdyaletica siveloycaesthabitus intellec-
tualis,talishabitus intellectualispotestapplicari ad duo.Unomodotalishabitus
adsuascausassiveadprincipia Ethocmodo4loyca ' potest
comparari perque docetur. accipitur
ut estdocens.Aliomodoaccipitur talishabitus percompara tionemad aliasscientias
secundum usumsuisubiecti. Ethocmodoaccipitur utestutens.
Modoad propositum dicoquodcumdyaletica estarsquantum ad dyale ticamutentem,
estscientia ad
quantum loycam docentem. Dicitur enim docens percomparationem ad
suascausaset principia per que docetur.UndedicitPhilosophus in prohemio sue
Methaphisice: solienimdocentquipercausasetprincipia docent.
Item.Notandum quodnondicitur arsartium scientia
scientiarumexeo quodexcellt omnes
aliasscientias, quiaPhilosophus Sexto Ethicorumdicit idest
quodsapientia, metaphisica,
est2caputaliarum artium et scientiarum et vultquodomnesscientie sinemetaphisica2
suntacephale, idestsinecapite.Etitamethaphisica excellit omnes aliasscientias.Etideo
loyca sive dyaletica non dicitur ars artium ex eo quod excellet omnes aliasarteset
Sedestintelligendum
scientias. secundum quodPhilosophus dicitinTertio deAnima quod
manusestorganum organorum nonquodin dignitate excedataliaorgana, quiacorest
digniusorganum quam manus et similiter sed
caput, intelligendum quod manusest
organum organorum protantoquodomnibus aliisorganis necessaria ministrai, utcapiti
capucium, calceospedibus,et sic de aliis.Sic dicoin proposito quod dyaletica non
diciturarsartium pro tantoquodin dignitate excelltaliasscientias sed diciturars
artium ex eo quodaliisscientiis necessaria3 porrigitet ministrai. Alieenimscientie per
dyaleticam preparantur. Quodenimalie scientie habentmodumdiffiniendi, dividendi
et argumentandi, hoctotumhabent perloycam, quialoycaomniaistadocet.Sequitur*
sive in
ergoquodloyca dyaletica dignitate excellit alias scientias, sed hoc modout
dictum est.

Next, the excellence of logic is clarifiedby showingits fundamentaltask


in respect of the other sciences (ibid.) :
1 supplied Munich
from CLM14.697,
f.Ira.
2 est.. . metaphisica
omitted
byPadua.
3 materia Padua. 4 sicPadua.

8l

12:01:08 PM
Notandum quodaliquascientia diciturdignior alteratribusmodis.Unomododignitate
subiecti.Quia ilia(suntMS)quahabe[n]t unumsubiectum, diciturunaetaliaquehabet
digniussubiectum, dicitur et
dignior illaque habet priussubiectum dicituresseprior.
Et quia methaphisica est de digniorisubiecto,scilicetde Deo, ideo rationesubiecti
dicituresse(et MS)dignior. Aliomodoaliquascientia dicituressedignior pertitulum
demonstrandi ; etsecundum hocdicoquodmethafisica dicituressedignior.Tertiomodo
aliquascientiadicituressedigniorex eo quodaliasscientias rgultet processusearum
Etsicloycasivedyaletica
dirigit. priorestaliisscientiis.
Etideolittera estsicglosanda:
dy estarssuppleex eo quodrgult
aletica etdirigitprocessus aliarumscientiarum.

The phrase habensviam ad principiaomniummetodorum is commented


upon in this way (f.i va_vb):
Posthocdixitquoddyaletica esthabens viamad principia omnium metodorum et,quod
plus est,diateticahabet viam ad seipsam.
Ad evidentiam istiusestnotandum quodvianichilaliudestquammedium deveniendi
ad
(exdividendi) ignorantiaipsamscientiam.
ab Illuddeclaroinnaturalibus, quiainvia
naturalirequiruntur tria,scilicet via
ipsa requiritur, quodetiam non sitinpedimentum
in ipsavia requiritur, etiamquodille habeatpotestatem (partem MS) et facultatem
tudinem
(simili MS)etvaletudinem corporis adveniendi adillumterminm (tantum MS).
Licetenimvia sitoptima(oppositaMS),et habetpedesineptos, faciliternonpotest
venire adtalemterminm. Loycaenimomniaistafacitquiaperloyca<m ut)permedium
homodevenit abignorantia adipsamscientiam, utinLibro Priorm etPosteriorum datviam
ad aliasscientiasloyca. Et est via media perquam removet inpedimenta aliarum scienti-
arum,ut in Libro Ethicorum et in Fallaciis.Loyca etiam datpotestatem et valetudinem
deveniendi ad aliasscientias, ut in LibroTopicorum quia ibi doetarguere
Aristotilis,
(agnoscere MS).Ex dictisomnibus sequiturquodipsaestviamhabens ad aliasscientias.
Etideodicitauctor quodipsaloyca docet metodum deveniendi decognito adincognitum.
Et ipseauctoroptimedicitquodesthabensviamad principia omnium methodorum,
idestscientiarum.
Notandum quod circahoc quod dicitprincipia , quia loycadeterminat de principiis
aliarumscientiarum, ideo notandum ' duobus modis Uno
quod prineipium1 accipitur.
modoquantum ad id realitatisquodestin ipsis.EthocmodoMethafisica determinat de
principiisaliarum scientiarum. Aliomodoconsideratur quantum ad id rationisquodest
inipsis.Ethocmodoloycadeterminat de principiis aliarum scientiarum. Etdeclaratur
sic.Accipias id prineipium: triangulus estfigura plana(pianta MS)tribus lineiscontenta
habenstres(ngulos)equalesduobusrectis.Hic duo suntconsiderare. Quantum ad
modumdiffiniendi, <qui modus diffiniendi)1 est ens rationis,hoc (habent MS) modo
loycusidemprineipium considrt. Alio modopotestconsideran quantum ad id
quodestin ipso(proposito
realitatis MS). Et hocmodomethafisicus ipsum considrt.
Etsicglosandus estistetextus : habens viam adomnium methodorum principiasuper( ?)quantum
admodum sciendiqui(Munich; Padua: que)estinipsisetquantum adidquodestrationis.
Notandum quodmethodus et facultas idemsunt.Diffrant tarnen (hoc) modo(quod)
facultasdiciturde trivialibus, (f. ivb) methodus vero de quadrivialibus. Et ideo
dicendum est quod methodus sumitur hie largesecundum quodextendit se tamad

1 supplied Munich
from CLM14.697
f.2v.

82

12:01:08 PM
scientias
triviales
quamquadrivialeset ad omnesaliasscientias.
Ipsaenimloycadat
modum sciendialiiset,quodplusest,ipsadatmodum sciendi
ad seipsam.

Next, the distinctionof logicanaturalisand articialisis made :


f. ivb. Et tu statm bices.Videoenimquodmodussciendi sequiturmodum essendi.
Sed cumloycahabetmodumsciendiad seipsam, ipsapeceditseipsam.Hoc videtur
inconveniens. Et dicendum estquodloycapecedit seipsametid estinpossible.
Ad evidentiam istius est notandum quod duplexest loyca;naturalis et artifcialis.
Loycamenimnaturalem habent omnesde mundo, quianullus estrusticus
quinbenesciat
arguere. Loycaartifcialisestque determinaturin librisPhilosophi.
Modoad propositum. Loycaarticifalis
est modussciendi aliarumscientiarumetnullo
mododatmodumsciendiad seipsamnequeseipsampecedit.Loycanaturalis habet
modumsciendiad seipsam et peceditseipsam,scilicetloycam artificialem.
Apparet
ergoquodloycadatmodum sciendiadseipsam.
Nonestautemintelligendum sicutantiquidicuntquodsicutcelumtegitomnia,non
tamen tegitseipsum, sicipsaloyca.Sedestintelligendum inhuncmodum utdictumest.
Deindesubiungit: Solaenim dyaletica.
Simon gives (Padua, f. ivb) a tripartitedivision of grammaticainto
, usualis and speculativaor regularis1
positiva . The last t per causamet
rationem sicutpermodossignicandi.Natural logic is said to be prior to all
kinds of grammarand to artificiallogic as well. The latter precedes
speculative grammar(grammaticaspeculativasive regularis ). The conclu-
sion is: est (sc. logica) prior gramatica speculativa et omnibus aliis
scientiis,et non gramaticapositiva et usuali.
The terminologyof this passage on grammarand logic considerably
differsfromSimon of Dacia' s expositionsof the subject as found in his
Domusgramaticeand his Questiones on Priscian. For instance, Simon of
Dacia does not use the termgramaticausualisnor gramaticaregularis(for:
). This seems to be an argumentagainstan identification
speculativa of our
Simon and Simon of Dacia.
About the view that logic is a rational art we find the following
exposition2:
Notaquodaliquascientiadiciturrationalis
tribusmodis.Unomodoexparteprocedendi ;
et sicomnesscientie
dicuntur quiarationabiliter
rationales, procedunt.Secundomodo
scientia
dicitur
rationalis
quiaestde enterationis; et*istomodogramatica et rethorica
et loycadicunturrationales,quiasuntde enterationis*. Tertiomodoaliquascientia
dicituresserationalis
quiaestdirectiva Et sic loycadicituresserationalis
rationis.
de
triplici causa; primo modo ex modo procedendi, quia rationabiliter
procedit;
secundo modoquiaestde enterationis; tertio
modoquiaestdirectiva rationis.
1 Padua has: irregularis.
2 Padua, f.!,Paris,f.77vto; f.3ra.
Munich,
3 et. . . rationis
omitted
byPadua.
4 quia. . . rationalis
omitted
byPadua.
83

12:01:08 PM
Again, this exposition is differentfromthatgiven by Simon of Dacia in
his Questiones(p. ioi19"3*; cfr. pp. ioo2s-ioil8, ed. Otto).
Our author gives some interestingnotes on signumand voxsig-
1
nicativa:
. . . notandum quodad hoc quodaliquavox sitsignificativa duo requiruntur. Primo
requiritur aliuda
quodsignificat se,quiasignum debetdifferrea significato.
Quodpatet
perdiffinitionem signiquamponunt Tulliuset Remigius superDonatum:"signum est
quod offert se2sensui2derelinquensaliudaquidsintellectui".Cumergovoxsitsignum,
oportet quodsignificetaliquidaliuda se. Secundorequiritur quodid quodsignificat,
ab
significetinpositione velex intentione Et
inponentis. per hoc excludunturista:'buy
'ba . Licetenimaliquidsignificent, nontarnen ab inpositione
significant et ideonon
dicuntur vocessignificative.
Ulterius estnotandum quodin vocesuntduo,scilicetintentio vocis,et id offertse
auditui, etid quodsubiciturtaliintentioni,etid offert
se intellectui.

On the lemma Nomenestvoxtwo importantglosses are found*:


Hicnotandasuntduo.Primoquesitcausaquarepriusdeterminetur de nomine quamde
verbo.Secundo estnotandum quarenomen etverbum considerantura loycoetgrama tico.
Nomen autempecedit verbum : primo
tripliciter ratione , secundo
significations ratione
predicationis,tertioratione constructions*. Rationesignifications, quianomensigni-
ficatper modm entis et essentie,verbum autem significatper modm esse.Esseautem
fluitabipsaessentiatamquam effectusa suacausa.Etcumcausaprcdt suumeffectum,
ideo rationehuiusnomenpecedit verbum. Similiter rationepredicationis, quia per
nomeninportantur predicata essentialiavelsubstantialia,per verbum autempredicata
accidentialia.Et ideo, sicutpredicatum essentiale et substantialeest ante acciden-
tale,sic nomenanteverbum. Similiternomen pecedit verbum ratione construction^,
quia in constructione suntduo,scilicet suppositum etappositum. Sedsuppositum prius
estapposito.Nomenautemhabetrationem suppositi, verbum autemrationem appo-
siti. Sed secundum Philosophum Primo Priorm subiectum priusomnibus estapposi-
tis,idest accidentibus.Ergo nomen pecedit verbum rationecons tructionis.
Appare t
ergoquod nomen per hanc triplicem causam pecedit verbum. Ideo consequenter
priusdeterminandum estde nomine quamde verbo.
Secundoestnotandum quodnomenet verbum aliomodoconsiderantur a gramaticoet
aliomodoa loyco,et sic diversimode diffiniuntur. Gramaticus enimconsidrt nomen
et verbumproutordinantur ad constructionis congruitatem et perfectionem. Sed
perfectio constructionisattenditurpenesproportionem modorum significandoEt quia
modussignificandi nichilaliudestquamparsorationis, quiaunaqueque parsorationis
estparspersuummodum essentialem
significandi generlem etspecialem, ideogramati-
cusconsequenter nomen
diffiniens perpartem orationisdicit: nomenestparsorationis
significansper modumhabitus et quietiset permodumdeterminate apprehensionis.
1 Padua, f.78rt>
f.2;Paris, f.4rb.
; Munich,
2 secundum
suiPadua.
3 alicui
Padua.
4 Padua,f.2vb
sq.; Paris, Munich,
f.78va; f. sqq.
s Paduanearlyalwayshas: conclusioni
s.

84

12:01:08 PM
Loycusautemconsidrt ea proutordinanturad veritatem et falsitatem.
Modoitaest
quodVeritaset falsitas
attenduntur penesremsignificatam. Ideo loycusconsequenter
dicit:nomenestvoxsignificativa
, diffiniendo
ipsumpersignificare. Aliteret Veritas
et
falsitas
attenduntur modum
penes ' licet
significandi hoc sit minus ut
principaliter,
dicendo' homo ' enim
esthumanitas'; humanitas per modumabstracti;
significai ideo
de homine
principaliter predicarinonpotest.

This discussion is not found in Simon of Faversham's commentaryon


Perihermeneias(as it is found in Milan C 16 1 Inf. (13th century), ff.
22ra-27ra, which is, however, a set of select questiones
on several items
of Perhermeneias. Therefore the absence of the above glosses in these
Questionescannot be adduced against the identityof our Simon with
Simon of Faversham.
There is anothernote on impositio and signicatio(f. 3va; only the
Padua foliationwill be given):

notandum
Ulterius estquoddifferunt id a quoterminus et ad quodsignificandum
inponitur
nomine ' a
Sicut
inponitur. patet in hoc queestledere
'lapis',quia lapis' proprietate ,
pedem
ad significandum
inponitur remsimplicem, scilicetlapidem,
etideolapisetlederepedem
differunt sicutresetsuaproprietas.
essentialiter

There is a parallel usage of the termsconsignicare


and modussignicandi
(4ra):
Notadifferentiam
intersignificare
et consignificare. enimex partesignificati
Significare
attenditur, ex partemodisignificandi
consignificare et nonex partesignificati.
Et
ideo ut gramaticus
dicitmodum , italoycusdicitconsignificare
significandi I.

We read about categorematicand syncategorematicdictionesand abolit


the meaningof the indeclinablepartsof speech (4rb) :

Ulteriusnotandum. Differentia est interdictionem kategorematicamet sincategore-


maticam.Kategorematicum estidquodsignificat aliquemconceptum finitumetdetermi-
natum.Sincategorematicum estid quod per se aliquemconceptum non
significat,
tarnendeterminate et finite,sed cumaliisbene significatadunitis.Et hocestquod
dicitPriscianus2:
"itaquevariatur eorumsignificado ad vimvel ad modumadiuncto-
rumeis". Et dicitura 'sinf quod est con,et 'kategorema' quodestconsignificatio.
Et
ex hocquidamvolebant dicerequod partesindeclinabiles per se nichilsignificarent
; hocautemfalsum
penitus est.
lindedicoquodaliquidfinite Et huiusratiopotestesseistaquiaid cuius
significant.
est
significatum distinctuma quocumque alio,id secundumse estfinitum et certum.
Modo ita est quod significatum partium est huius(modi),
indeclinabilium quia per
1 Fortheterms
modus andconsignificatio
signicandi DieEntwicklung
, seeJ.Pinborg, derSprach-
imMittelalter
theorie zurGeschichte
yBeitrge derPhilosophie desMittelalters,
undTheologie Bnd
42,2,Mnster andpassim.
1967,pp.30-4$
2 Philosophus
Padua.

12:01:08 PM
Philosophum Quarto Methaphisice: quodnonunumsignificai nichilsignificare videtur.
Sedsipartes nonsignificarent
indeclinabiles unum etquiddistinctum, nichil significarent.
Ergoetc.Hoc idemostendo secundo sic.Id quodhabetmodm significandidistinctum,
id habetsignificatumdistinctum, quiasicutmodusessendi presupponit rem,sic modus
significandipresupponit1 significatum. Modo omnepartesorationis habentmodos
ab
distinctos
significandi1 aliis. Ergo habebunt significata Et
distincta. si sit,ergoetiam
partesindeclinabileshabebunt significatum distinctum et determinatum. Quandoergo
diciturquodindeterminate significant,intelligendum estquodnonomnesdeterminate
sed
significant, pro tantodicuntur indeterminate quiaadhucpossunt
significare deter-
minan.Cuiusratioest quia id quod significat dispositionem,id potestfini tariper
aliquodaliudsignificatum, quiadispositio potestfinitaripersuumdisponibile. Seddic-
tionesomnessinkategorematice significant dispositiones quantum ad suum significa-
tumfinite et determinate, et indeterminate respectu sicutrespectu
alterius, suidispo-
nibilis.Ergoillimaleexponunt Priscianum quidicunt quodpartes indeclinabiles perse
finite
nichilsignificant etdeterminate. Immofalsum est,utpriusvisum est.
4Unum'can be said in
manyways: (i) unitoleindivisionis , e.g. punctusin
geometry and terminus in logic; (2) unitate forme et esse nature , e.g. a
continuum , such as a line; (3) unitate compositions, e.g. a house; (4)
unitateaggregations,e.g. a heap or a number; () unitatecontiguitatis,
e.g. two adjacent houses; (6) unitateordiniseoquod habentordinemad
unum,e.g. totus mundus (sec. Philosophum xii Metaphys.).Well, an
oratio is an unumunitatecompositionis or aggregationis (4va).
On the lemma propositio est oratio verum vel falsum signi-
ficans indicando ( Summule , nr. 1.07, ed. Bocheski) the author says
that the word indicando(printed wronglyby Bocheski as iudicando ) is
a superfluousaddition (rb):

est; perhoc quoddico


stalitterasuperflua
Notaquodaliquilibrihabentindicando.
vefalsum
verum indicativam
intelligo orationem.

Speaking about universal propositions the author adds a note on uni-


versale(svb):
Ad evidentiam eorumque dicuntur in littera,quiaauctorfacitmentionem de signo
(singulari et Padua) universali,sciendum est primo quodduplex estuniversale.Quoddam
estuniversale quodestacceptum etdictum a modo; etestidquoddicitmodumaccipiendi
terminm universalem pro omnibus suis suppositisuniversalitersiveaffirmative<sive
negative). Et id universalenon est reale, sed modale quid secundum Philosophum in
Teryermenias , ubi dicitquod "'omnis' nonestuniversale sed significatquoniam univer-
saliterB,idestnonestuniversale reale,quiauniversaliter et modumuniver-
significat
salitatisinportat.
Aliudestuniversale reale.Et id estduplex:causalitatiset predicationis.Aliquiddicitur
universale realecausalitate,sicutid cuiuscausalitas extendit se ad omniavelad plura;

1 presupponit omitted
. . . signicandi byPadua.
86

12:01:08 PM
ad omnia1sicutDeus,cumsitcausaomnium2 entium, ipsepotestdiciuniversale
causali-
tate;ad plura,sicutcelum,quodmotusuo extendit se ad omniaentiagenerabilia et
Alio
corruptibilia. modo est
aliquid universale reale et hoc sicut
predicatione, id quod
predicatur Etistomodouniversale
de pluribus. a Philosopho
diffinitur inPeryermeniaset
estquodaptumnatumestpredicari
ab istoauctoresic: universale de pluribus;et ita
diffinitur. '
Etcum' universale utvisumest- est
peraptitudinem accipiatur tripliciter,
enimquoddamuniversale modaleet quoddamuniversale reale,et hoc causalitateet
quoddamuniversale reale,ethocpredicatione - modoauctorinproposito solumfacit
mentionem de universaliprimomodoaccepto,[quodest universale predicationiset
nonsecundo modo,quodestuniversale causalitatisp.
4
Such propositionsas homoestspecies'are called singular,not indefinite
9 are
(6rb), such as: 'pipervenditur hie et Rome indefinite.Afteran exten-
sive discussion,the author concludes (6rb) :
Et sicutest de ista,ita etiamintelligendum est de aliishuiusmodi in quibusaliquis
'
terminussubicitur proesseintentionis, ut animalestgenus',etsicde aliis.
Adintellectum istiusestsciendum [quod]persolutionem rationis
adducte quodaliquis
terminuspotestaccipidupliciter pro esse Uno
intentionis. modo itaquodnullomodo
habeatrespectum* ad supposita et quodnonteneatur prosupposi tis,sicdicendoesse*,
si6debenturtalibusterminis ratione suorum torum.
supposi
Aliomodoaliquidsubicitur proesseintentionis itaquodaliquomodohabeatrespectum
ad suasupposita et quodaliquomodoteneatur prosuissuppositis. Sicspecieset genus
debenturtalibus terminis ratione suorum suppositorum. Ut si dicerem:1pipervenditur
hicetRome 1 habetesseintentionis. Et quiahabetrespectum
?, hocsubiectum piper* ad
suasupposita,ideodicendum estquodnonsitsingularis sedindefinita.
Et hoc ad propositum dico: si terminus primomodosecundum
accipiatur quodnon8
teneturprosuppositis aliquibus,istemodusfacitproposi tionem singulrem.Etsicestin
proposito:'Ao/no estspecies'
, quia 'homo', quodestspecies,nontenetur proaliquibus
et ideoestsingularis
suppositis, (se. propositio)et nonindefinita. Si autemaccipitur
secundo modosecundum quodtenetur sicfacit
prosuppositis, propositionem indfini
tam.
Then follows a short note on the differentkinds of suppositionin the
formof a surveyof the fivemodes of predication (6rb va):
Notaad evidentiam istorumquodquinqusuntgenerapredicatorum'. Quedamenim
suntpredicataque dicunturde subiectopro essequodhabetin suppositis.
Ut 'homo
' de homine nonabstracte
; hocverbumcurri
curri predicatur sedprout
considerato
estin suppositis.
Secundomodoquedamdicuntur de subiectoproessequodhabetin
Ut ' homo
animaet pro esseintentionis. estspecies'
; speciesenimnonpredicaturde
1 plura
Padua.
2 omniumomittedbyPadua.
3 Thesewords arerightly inParis
missing andMunich
(f.So1^) (f.i Ira).
4 myguess; idemestPadua;idem
esse
Munich;Paris
hasanomission.
5 dicendo
esse
Paris,
Munich;dicendum
estPadua.
6 sedMunich.
7 ratio
Padua.
8 nonhasbeenomitted inbothPaduaandMunich.
9 predicamentorum
Padua.
87

12:01:08 PM
homine ratone suorum suppostorum,sedineo quodhabetesseinanima.Tertiomodo
suntquedampredicataque dicuntur et verificanturde subiectoquantum ad esse
essentie;et hec suntpredicata essentialia,ut vultAvicenna in loycasua,ut 'homo est
'. Quartosuntquedampredicata
animai que verificanturde subiectorationevocis
abstracte,ut lhomoestdissillabum'
. Quintosuntpredicata de subiecto
que verificantur
nonratione vocisabstracte, sedutestinformata (6va)ratione et hoccum
significando
Ut ' homo '
modosignificando estnomer, curritestverbum' Essenomenvelesseverbum
huicquodest 'homo ' velhuic
nondebetur quodest 'currit'rationevocistantum, sed
etiamproutestinformata ratione
significandiet modo significandoquiaunaqueque pars
habetmodum
orationis significandi.

Then, our author applies this to the problem of the quantitaspropo-


sitionum(6va) :

Modoad propositum dicoquodiliapredicata queverificantur sivedicuntur de subiecto


quantum ad esse quod habet insuppositiset etiam quantum ad esse essentie,illepropo-
sitionsdicuntur indefinite. Sedillapredicata que verificantur et dicuntur de subiecto
vocisabstracte
ratione velratione vocisproutestinformata ratione significandiet modo
et
significandi secundum quod dicuntur de subiecto pro esse quodhabetin animavel
pro esse intentionis, idemest -, omnesistepropositiones dicuntur singulares.
' quod ' estnomen
Ut 'homoestspecies', homo , homo
estdissilabum' .
' '
Apparetergoex dictisquodistapropositio:homo estspecies sitsingularis ex eo quod
predicatum verificatur de subiecto pro esse intentionis. Et ita est intelligendum de aliis
propositionibus huiusmodi. Et ideo sit glosa: Indenita est in qua subicitur terminus
communis
, supple1 : persuasupposita multiplicabilis, sinesigno , supple1 : tamuniversali
quamparticulari.
On the lemma singularis propositio a note is added discussingthe
(6va) :
differentkinds of individuum

Hie estnotandum quodduplexestindividuum. Vagumet id quodesteiusdem


' convertitur
com-
munitatis cum sua specie,sicut'aliquishomo cum 'homine'. Aliudest
individuum signatum. A propria
Ethoctripliciter. nominatione, utdicendo4Heinricus
'2.
Aliuda proprie ut dicendo ' homo'
iste . Tertioab alicuius
demonstratione,
qualitatis pro-
communis
prietatis sicutdicendo
appropriatione, : 'Africanus', quodestnomen commune
omnium illorum hominum de Africa
; verumtamen est proprium nomen a casueteventu
Scipioni3attributum,licetomnes de Africa
possint dici Africani.Et hiistribusmodis
aliquiddicitur , et nonprimomodo,quodestindividuum
singulare vagum, quiaindivi-
duumvagum nonestpresentsintentionis.

The concept of individuum vagumhas some importancefor the view of


individuumas taken for the so-called sixthpredicable. See also, p. 93.
On f. 8ra it appearsthatour authoralreadyread the famousmnemonic

1 super
PaduaandMunich.
2 Munich;
Padua hash.
3 etty ; cipioni
Padua
pioni andMunich.
Paris
88

12:01:08 PM
in his manuscriptof the Summule.The same page
verses on conversio
containsan interestingnote on subjection and predication (8ra) :
Circaidem1estnotandum quodsubiectum et predicatimi duopossunt nominare. Uno
modonominant intentionem predicati et subiecti.Alio modoremsubiectam illis
intentionibus, sicutuniversale nominat intentionem universalitatiset rem subiectam
Etsicestintelligendum
universalitati. hicde subiecto etpredicato. Que autemsitcausa
huius,videbitur
distinctionis Capitulo Universalium2. Planum autemestquodsubiectum
et predicatum cumsintquedamintentiones ex opposito formaliter distincte,sicnullo-
modode subiectofitpredicatum nec econverso. Si autemsubiectum et predicatum
nominent remsubiecti etpredicati, hociterum potestesseduobusmodis.Velpossumus
predicatum
intelligere itaquodhabeatin se notamdicendide altero,et sicpredicatum
solumestverbum et hocapparet perPhilosophum in Veryhernenias,ubidiffinitverbum
dicens:"verbum estquodsignificai tempus et semper estnotadicendi de altero".Etsic
iterum de subiecto nonpotestfieripredicatum nececonverso. Et huiusratioestquia
per verbum inportatur compositio; que compositio quidammodussignificandi
est
inclinans et
primo principaliter predicatum ad subiectum, numquam tamenpotestfieri
subiectum. Etgratia illiuscompositionis inportate perverbum predicatum consideratum
hocmodononpotestfieri subiectum. Aliomodoperpredicatum possumus considerare
id quodponitura partepredicati et talepredicatum nonestverbum, sedipsumpotest
essenomen,ut '/io/no estanimai' , velpronomen, ut *homo sumego1 velparticipium, ut
' sum . De tali bene fieri ut dicendo'animaiest
ego' legens' predicato potest subiectum,
homoet sicde aliis,et quiade subiecto fitpredicatum et econverso, et aliquando non,
ideoconversio estpossibilis. Accipiendo autem predicatum et subiectum primomodo,
prointentionibus
scilicet subiecti etpredicati, et etiamsecundo modoproutpredicatum
inportatcompositionem, que,inquam, compositio rpugnt subiecto,sic de predicato
nonpotestfierisubiectum, et econverso. Et ideoistomodoconversio estinpossibilis.
Ipsaautem,ut dictum est,possibilis est,intelligendo quodde predicato, idestde ilio
quod habetse in loco predicati nonhabenstamenrationem sivenotamdicendide
altero,fiatsubiectum, et econverso. Verbigratia,sicutde albedinenonpotestfieri
nigredo nec econverso, sed bene circa remsubiectam albedini crearipotestnigredo, et
sic intelligendopredicatum conversio estpossibilis. lindead rationem in contrarium
que queritquomodo possitconverti predicatum insubiectum et econverso, responden-
dumestperistummodum, ut dictum est.Undepatetquodconversio uno modoest
aliomodononestpossibilis.
possibilis,
As a matterof factthe author's discussionof conversio
is ratherelaborate
(ff. 7vb_9rb).
Speaking about the nature and division of negation (negationegansand
) the author adds an interestingnote which at the same
negatioinnitans
time throwssome lightupon his view of the meaningof noun and verb
which much resembles,indeed, that of the Moiistae (iovb):
. . . Cumdivisiositcompositionis nonpotest
privatio, nisiperhabitm
cognosci < . . .).
Undenatura divisionis nisicognoscatur
nonpotestcognosci naturacompositionis.
1 sc.ontheconversionofsubject
andpredicate.
2 ultimoPadua.
89

12:01:08 PM
Propter hocestnotandum quodduplexestcomposi tio.Quedamestcomposi tiorerum,
sicutlapidum ; de quacompositione niladpresens. Aliaautemestcompositio modorum
significandi siveintelligendi. Et taliscompositio est duplex.Quedamest compositio
qualitatis cumsubstantia, et quedamestactuscumsubstantia. Compositio autemquali-
tatiscum substantia et est duplex.Quedamautemest qualitatis substantialiscum
substantia. Et talisinportatur pernomina substantiam significanda sivesubiectum. Ut
'
dicendo'homo', quod1idemestquod<aliquid> habeas humanitatem ; per'aliquid'2 habeas
intelligo subiectum;per 'humaaitatem'2 intelligoqualitatem subs tantialem. Alia est
compositio qualitatis accidentalis cumsubstantia. Et talisinportatur pernominaacci-
dentium, ut per adiectiva,ut dicendo'albus' , quod valettantum quantum habeas
* ' 4
albediaem ; per habeasintelligo subiectum; per albediaem' qualitatem accidentalem.
Item.Aliaestcompositio actuscumsubstantia. Et estduplex.Quedamestcompositio
actuscumsubstantia intrinseca3, quedam estcompositio actuscumsubstantia extrnseca.
Cumsubstantia ut dicendo:" curriest verbum ' et verbum rem
intrnsecas, inportat
permodumconcreti ; concretum auteminportat naturam subiectam nature accidentis.
lindetantum valet*curriquantum 'aliquaresestsubcur su'. Perhoc tangoactumqui
componi turtalisubstantie. Aliaestcompositio actuscumsubstantia extrnseca. Et est
duplex.Quedamcumsubstantia extrnseca permodum distantis designata. Utdicendo :
'homo curri, 'curri habet compositionem cum homine, que est substantia extrnseca.
Unde'curri significai remsuampermodum distantis a substantia. Aliaestcompositio
actuscumsubstantia extrnseca per modumunitisiveindistantis designata. Et talis
inportatur perparticipium, ut dicendo 'homo curreas'.
Exhocadpropositum egodico6quodistanegatio queremovet compositionem qualitatis
et substantialis et accidentalis et actusa substantia extrnseca vocatur? aegatioiafiaitaas.
Istaautemnegatioque removet compositionem actusa substantia extrnseca? siveper
modumdistantis siveindistantis designata, talisvocatur aegatio aegaas. Et hoc dicendo
sic: 'homo aoa currit8,hicestduplexcompositio: inhocquodest'curri estcompositio
cursuscumhomine;modo,si negationegetcompositionem cursusab homine,ipsa
vocaturaegatio aegaas. Secunda est compositio in hoc quod est 'currinonrespectu
hominis sedin respectu substantie intrinsece, quia tantum valet quantum 'aliquidquod
estsubcursu' , istanegatio que tollittalemcompositionem actuscumsubstantia, vocatur
aegatioiafiaitaas. Similiter negationegansdicitur iliaque tollitcompositionem actus*
cumsubstantia extrnseca ; infinitans dicitur que tollit compositionem' qualitatissub-
a
stantia intrinseca.
Ex hoc potestassignari duplexdifferentia internegationem negantem et infinitantem.
Primadifferentia estinhocquodnegatio infinitans estnegatio termini tantum ; negatio
autemnegans estnegatio orationis10. Secundadifferentia estquodnegationegansvim
dictionis sibidefendit et nonceditineandem partem cumdictione cuiadiungitur. Sed
negatio infinitans cedit in eandem partem cum dictione cui adiungitur, ut dicendo 'aoa
curritquodsecundum loycum estunadictio.Tertiadifferentia estquianegatio11 negans
nilpositum derelinquit in dictione cuiadiungitur; negatio auteminfinitans derelinquit

1 homoquod omitted
inPadua.
2 aliquid
. . . humanitatem inPadua.
omitted 7 omitted
inPadua.
3 inclinata
(!) Padua. 8 homo
currit
Padua;homo
homo
currit
Munich.
4 explicita
Padua. 9 omitted
inPadua.
5 inclinata
Padua. 10omnis
Padua.
6 credo
Padua. 11omitted
inPadua.

90

12:01:08 PM
aliquidpositum in dictione
cui adiungitur.Philosophusin LibroPosteriorum
dicitquod
omniasuperiora de inferioribus
predicantur autaffirmativeautnegative.Et loquitur
ibi de negatione ut'non-homo
infinitante, estnon-animal1
, quiasiistanegatio
nonaccipitur
pronegatione1 tunc
infinitante, us
superi non predicareturde quia lnonhomo
inferiori
estanimaitantum valetquantum'aliquidaliudab homineestanimai*
.

II DE PREDICABILIBUS(ff. i2't>-i^*>)
Our author turns out to be an adherent of the inherence theory of
v
predication2( i 2 a) :
estnotandum
Ulterius quidsitpredican.Estenimnilaliudquamaliquidalteri attribuere
siveinessepernotamcompositionisque inportatur perverbum 'est*. lindeomnequod
de alterodebetsibiinherere
predicatur et inesse.
Nuncautemnilestinseipso,utvultPhilosophus QuartoPhisicorum
. Ideoproprieindivi-
duumnonpotest de seipso.linde(nonest)predicabile.
predicari
Speakingabout genusas principium the author adds a note on
generationis
the importanceof locusfor the procreationof male and femaleoffspring
(i 2vl>):
lindeetlocusmultum facitadgenerationem,utpatetinpuerisprocreandis.
Si mulieres
ponantursuperdextrum latus,certumet expertm est quod sepissimegnrant
msculos.Sed si ponantursuprasinistrumlatuset hoc in temporecohitus(!) ipse
concupiunt, Et
femellas. ideoapparetquodlocus* multum facit
ad generationem*.
We have the followingnote on the lemma nunc autem (not found in
*
Bochenski's edition). It discusses the nature of the universale
genus9
(i 2vb) :
Nunc autem.Regulaestin loycaquodomnenomenconcretum accidentis
duosignificai,
videlicet*formam acciden talemet remsubiectam taliformeaccidentali. Et hocest
rationale,quiasecundum in
PhilosophumPeryermenias est
significare intellectum con-
stituere.Modoplanum estquodprolato6 nomine accidentispertalenomensignificatur
ressubiectaetforma accidentalis.Sicutquandodicimus 'album*
, hieintelligo
accidenta-
lemformam, ut estalbedoy et etiamremsubiectam taliforme.Et cumhoc itasitin
concreto accidentis realis,in concreto rationis
erititaquodcumgenussitconcretum
accidensintentionis et rationis, duo significabit:
intentionem generiset cumhoc
remsubiectam illi intentioni. Undepergenus(animal > intelligointentionem et cum
hocanimalquodestressubiecta illiintentioni
[quod est res Ut
subiecta]. sic ex dictis

1 voce
Padua
.
2 Forthedistinction andtheidentity-
oftheinherence-theory theory,seemyLogicaModernor
umy
A Contribution OfEarly
To TheHistory TerministLogic,Vol.11i, pp. 10^-108;183-186;
203-206. 3 coitus
(!) Padua.
4 Foranexplanation, inthisseries(onRobertus
seethenextstudy Anglicus).
5 utPadua. 6 plato
(!) Padua.
91

12:01:08 PM
patetquodpergenusloycum intelligimusnilaliudnisisecundam intentionem
ab inteJlectu
causatam rei <intellect* denotantem
applicata et
essentialem naturam
quiditativam respectu)
ad supposita
Jorma etsecundumspeciem Etdicointentionem
differentia. secundam protanto
quiagenusde quo determinatur estensrationis loycum.Namintendosecundaestde
intentioneloyce,quiadicitAvicenna quodloycaestde intentionibus secundisadiunctis
primis.Et ideo genus estintentiosecunda. Et dico ab intellectu
causata, quiasicutesse
realecausatur f qua1f, sicesseintentionale causatur ab intellectu.
Dico autemibi: rei
intellecte
applicata, quia genuscumsit intentio secundanonpotestsuperre fundari
absolutesedutestintellecta,quiaintentiosecunda, queestintellectussecundus, fundatur
supersecundos conceptus, sicutintentio prima super primos.Et dico denotantem
essen-
tialemetquiditativam2naturametc.quiagenusestquoddam ensrespectivum. lindesicut
dicitAlbertus3 in logicasua,genusestintentio secunda ab intellectu
causata rei
applicata
denotans
intellecte essentialem
et quiditativam habitudinem ad
respectu* supposita Jorma et
secundumspeciem etinaccidens
dijferentia[m' .

The question arises whether the intentiosecundaor the res subiecta(sc.


4 9
) or both are definedby the definitionof genus (i 2vb- 13ra) :
illi intention!

DiFFiNiTUR autemsic genus(nr 2.02, ed. Bochetski). Circaistamdiffinitionem solet


dubitari quid hie diffiniatur, scilicetutrum diffiniaturintentiovel res subiectavel
utrum(que). Certum estquodpergenusformaliter nonintelligitintentionem tantum
vel remsubiectam intentioni tantum, sed intelligitquandam intentionem secundam ab
intellectu causatam reiintellecte applicatam etc.,ut ostensum est. Et resquam nomen
<est>
significat secundum
diffinitio Philosophum Quarto Et ideoest ex quo id
Metaphisice.
* '
nomengenussignificat formaliter intentionem nonabsolute sedutestapplicata
generis
rei. lindequandodicitur:genusestquodpredicatur, hic nondiffinitur resabsolute,
quia resabsolute considerata non predicatur,quia predicari estactus rationis.linderes
absolute considerata et utestintellecta, hicnondiffinitur, quiatalisresnonpredicatur.
Similiter resconsiderata ut absolute estintellecta,hicnondiffinitur, quia (13ra)talis
resde supposaisnonpredicatur, eoquod talisres absoluteintellectaest de suppositis
abstracca. Nuncautemabstractum de aliquononpotestpredicari. Et ideo hic non
diffiniturresabsolute considerata in intellectu.Tertioautemdicoquodhicformaliter
diffinitur intentio generis ut est talisvel tali rei applicataper intellectum eiusrei
causataessentialem habitudinem dnott ad supposita interse formaliter et secundum
speciemdifferentiam. Hoc mododiffinitur, ut dictum est.Estratioquiaquodnomen
dicitestdiffinitio. Ex quo igitur id nomen1genus' formaliterdicitintentionem generis
nonabsolute sedut estapplicata rei,ideohicdiffiniturgenus proutestintentio secunda
applicata rei.Etquiaintentiones secunde nonsuntnobisnotenisiperresobiectas super
quas funda <n>tur,quia istarum quiestcausaistarum
intellectus intentionem, nonpotest
manifestari nisiperresobiectas.Ideoauctorrationabiliter monstrat hancintentionem
' ' cumdicit:ut 'animai'.Et diciturista
genusper remobiectam superquamfundatur
diffinitio : genusestsemper
intelligi intentiosecunda ab intellectu
causata reiintellecte
applicata* de
que predicatur pluribus etc.

Thus the author appears to be a so-called moderate realist following

1 for:baquiqua 2 quiddietam
Padua. 3for: Avicenna
?
4 reiPadua. 5 causata
Padua.

92

12:01:08 PM
in the footstepsof Albert the Great, fromwhom he also takes the six
kinds of universale(i3rt)). In respect of the question of individuum
as
the followingnote is of some importance.
the so-called sixthpredicabile1
Two kinds of individuumare distinguished: individuumvagum and
va
individuum signatum( i 3 ; see also above, p. 88):
Notaquod duplexest individuum: quoddamvagum,quoddamsignatum. Vagumest
convertibilecumsuaspeciequoadsupposita. Ettaleindividuum de pluribus,
predicatur
sicutsuaspecieset de eisde quibuspredicatur suaspecies,sicutahquishomo predicatur
de eisdemsuppositis de quibushomo. Et de taliindividuo nonintelligitauctorquod
dicit.
Individuum autemsignatum fittribus modis.Unumquodestsignatum a propria
nomina-
tione,sicutPetrus
ethuiusmodi ; et taleindividuum de unosolopredicatur essentialiter.
Secundum estindividuum signatum a pronominali descriptione vela propriequalitatis
denominatione, ut dicendo:'istehomo . Tertiodiciturindividuum
curri signatumab
alicuiusnominis communis ut dicendo ' est nomen
appropriatione, '
Ajfricanus quod
commune omnium istorum de Affrica, appropriatum autemfuitSciponi(typioni Padua)
eoquoddevicitAffricam. Quartum estindividuum signatum a circumlocutione,utper
hoc quoddicitur:'Sophronici filius'circumloquimur Socratem.

III DE PREDICAMENTO(ff. i^*>-i8va)


There are two kinds of equivoca, the equivocamodorum signicandiand
the equivocasignicatorum. The Munich manuscriptsays (f. 30rb) that
this distinctionhas been taken from Simplicius' commentaryon the
Categories.In the Padua MS the text runsas follows (iva):

... est sciendum quod dupliciasuntequivoca.Quedamsuntequivocamodorum


significandosicut'fortis*
subunavoceinportat diversosmodossignificando. Aliudest
equivocum Ethocestduplex.Quoddam
significatorum. estequivocum a casu,sicutid
et principaliter '
sicut'canis et ita
quod equivocatur plurasignificai, plurasignificai
unumut non dependeat
significat ad alterum, quia casualeest eoquodnonhabent
ordinem ad seinvicem. Aliudequivocum est significatorumab intellectu.Quod non
plurasignificat sed
equaliter significatpluraper ordinem ad seinvicemhabitm itaquod
unumperprius,alterum sicut'ens'estpriusde substantia
perposterius, et posteade
accidentibus.

IV DE SILLOGISMI (ff. i8va.2lrb)

1 Compare Ernest TheLogic


A.Moody, ofWilliam
ojOckham
, p. 16.
2 sinceitmay ora genitive
bea nominative case.
3 causale
Padua.

93

12:01:08 PM
V DE LOCIS (ff. 2irb-27vb)
The author explicitlysays that the passage found in some manuscripts1
on Aristotle's definitionon enthymemadoes not belong to Peter's
text (2 2ra) :

les sic DiFFiNiT.


ARiSTOTi Sed nonest litteraauctoris;(See below,p. 100).

There is an extensive2note on primaand secundaintentio(2 2vb):

Ad evidentiam huiusdictiet adhucdicendorum estintelligendum, quodquestio , pro-


, et ceterahuiusmodi
postiti suntquedamintentiones. Sedduplexestintentio: primaet
secunda.Intentio primaest primusintellectus siveconceptus rei quo animaremet
naturam reicomprehendit secundum se et subintellectu eiusessentialiaproutresab
omnibus condicionibus individualibus estabstracta*.Verbigratia quandoanimaintelligit
hominem inquantum homo,intelligit euminquantum animaiet rationale. Certum est
quod tunc intelligit hominem (in)quantum estsub intellectu Et
essentiali. talisintellectus
diciturintentio prima.
Intentioautemsecunda estintellectus siveconceptus reisecundus, quoanimaapprehen-
dit remnonsecundum se nec sub intellectu sed sub intellectu
essentiali accidentali
velrespectivo. Verbigratia, quando anima hominem
intelligit non inquantum homovel
animalvelrationale, sedinquantum species veldiffinitio
vel diffinitum, talisintellectus
' vocaturintentio
' hominis secunda.
lindespecies,genus,et differentia, sillogismus et argumentum, et sic de aliis,sunt
quedam intentiones secunde.
Isteautemintentiones secundesunttriplices, quia quedamsuntsimplices et incom-
plexe,sicut ille que fundantur superobiecta Simpliciaetincom ut
plexa, species,genus
et consimiles. Genusenimfundatur superanimal,animalest quidsimplex;species
superhomine,homoest quid simplex.Vel dicuntur simplices, quia suntcausatea
primaoperatione intellectus*, que est simplicium apprehensio. Alie suntcomposite
sivecomplexe, sicutille6que fundantur superobiectacomposita? et complexa, sicut
enuntiatio, proposi tio et huiusmodi. Et dicantur complexe, quiafundantur superin-
herentiam predicati ad subiectum. Vel dicuntur complexe quiasuntcausate8 a secunda
operatione intellectus, est
que simplicum compositio et Alie
divisio. sunt magis complexe
sivecomposite, sicutillequefundantur superobiectamagiscomplexa, utsupercursum
rationis,utsillogismus, locuset argumentum et cetera.Vel dicuntur magiscomplexe,
quiasunt causate8 a tertiaoperatione queestratiocinatio.
intellectus, Etnotaquodomnes
intentiones istesuntsimplices secundum se accepte.Quodpatetcumdico 'sillogismus'
vel4propostilo
' quodsimplex est.Tamenconsiderando easratione obiectorum superque
tunc sunt
fundantur, quedam simplices, quedamcomposite, quedammagiscomposite,
sicutdictum est.
Notaetiamquodlicetisteintentiones diffrant formaliteret in specie,nichilominus

1 Seeourfirst Text
part:TheGenuine I, pp.2-3.
2 Thediscussionasfound inMunich andParisismuchshorter.
3 eiusessentiali
Munich ; esse
(f.4ira) eius Padua.
principia
4 deridata
(?) Padua. 5 intelligit
Padua. 6 iliaPadua.
7 complexaPadua. 8 causataPadua.

94

12:01:08 PM
tarnenpossunt fundari superunumet idemobiectum sivefundamentum diversimode
consideratum,utvultAvicenna in loycasua,tertiode permixtione universalium.Dicit
enimquodbeneestpossibile quodsuperunamremfundan turdiverse intendonessecunde.
Etponitexemplum, utsensibileestspeciesrespectu individuietestgenus respectuvisus et
etaliorum
auditus sensibilium particularium ; et estdifferentiarespectu corporisanimati
a latereeius,ut patetin arborePorfirii;
et ponitur et estproprium animalis,eoquod
a propriis
causatur principiis essentialibusanimalis; estaccidenscommune
et boviset
hominisetc. Ex hocad proposi tum:licetisteintentiones diffrant formaliter,scilicet
questio,propositioetc.,tarnen fundantursuperunumet idemfundamentum etsuper
eandem remdiversis respectibus. Undecumdicitur:4homo eri, inquantum in ipsaest
Veritas
simpliciter vel sic
falsitas, estenuntiatio. Inquantum autem in est
ipsa dubitatio,
sicestquestio.Etsicetiamestde magiscomplexis. Estenimbenepossibile quodsuper
unumet eundem discursum rationis fundentur sillogismi vellocivelargumenta et alia.
Undeglosa: secundumsubstantiam
, idestinresubiecta istis
intentionibus, et nonintentioni.

The lemma locus maxima (nr. .07, ed Bocheski) is followed by an


per se note(23ra):
importantnote on the propositiones
Ad evidentiam eorumque dicuntur est notandum. Dicitenimquodquedampropo-
sitionessuntperse note,quiasecundum Philosophum TertiodeAnima : sicutse habent
sensibiliaad sensum, sic se habentintelligibilia ad intellectum. Modointersensibilia
quedamsuntque primoofferunt senotitie sensuum itaquodpereiuscognitionem sensus
habetcognoscere omniaalia,sicutsonusoccurrit primoauditui etpercognitionem eius
omniaaliacognoscit, sicutcampanam, hominem. Et similiterestde visu.Sic etiamin
genereintelligibilium quedamsuntque primooccurrunt intellectui et perque intel-
lectus1omniaaliacognoscit. Sedintelligibiliasuntduplicia.QuedamsuntSimplicia et
incomplexa, quedamcomplexa.Simplicia et incomplexa suntsicut'ens','unum'et
consimilia.Ensenimestprimum quodprimoetperse occurrit
intelligibile2, intellectui
apprehendenti etpercuiuscognitionem omnia.
intelligit Similiteringenere composi torum
oportet quodsint aliqua que primo occurrant intellectui
componenti et dividenti.Et
taliasuntsicut*ensestens'* vel'dequolibet affrmatioet ;
negatio et de nullosimiliter 'omne
totum estmaius. . . etc.' Et talespropositiones vocantur perse notesemper intellectui
componenti et dividenti. Nonigitur estintelligendum quodaliquapropositio sitperse
notaintellectui componenti et dividenti, sed suntita notaquodperearumnotitiam
intellectuspotesttalespropositiones ad multaapplicare. Etideodicuntur propositiones
persenotetales.Etiam vocantur communes animeconceptiones, quiaperistacommuni-
terconcipiuntur abintellectu componente etdividente omniaaliaqueabipsoconcipiun-
tur.Dicuntur etiamuniversales, quia universaliter extendunt se ad pluraprobanda.
Dicuntur etiamdignitates, quiadignum esteis credi.Dicuntur etiamperse note,non
quodnichilsitperquodpossi t cognosci, immoperterminos ipsorum cognoscuntur,
quia ex terminisnotis componuntur. Unde dicit Philosophus Primo Posteriorum
: principia
cognoscimus inquantum terminos cognoscimus. Dicuntur etiam maxime, quia maximam
habent potestatem, quiasecundum Philosophum in Primo CelietMundi principialicet

1 intelligit
Padua.
2 inanimale
(!) Padua.
3 estensomittedinPadua.
4 correctedafter Padua
p. 326"7. has:dequolibetvelnon
esse etdenullo
esse simul.
9S

12:01:08 PM
minima sintquant itate,maxima tarnen potestate.Undecumdicimus quodmaxima est
propositioper se nota intellectuicomponenti et dividentivel velin
simpliciter genere1.
Adcuiusevidentiam notaquodaliquapropositio dicitur essenotadupliciter; vel sim-
velingenere1.
pliciter Propositio notasimpliciter est ilia que estnotainomnigenere.
Verbigratia:de quolibet , etnega
ajfrmatio tio; et de nullosimiliter
, et consimiles2.Pro-
positions note in sunt
genere que tantum sunt note in uno genere. Verbigratia,ista
propositioestnotaperse in gramatica: ubicumque estproportio modorum , ibi
significandi
. Similiter
estveraconstructio Padua)in loycahecestperse nota:dequocum-
(simpliciter
quepredicatur , et consimiles.
, et dijfinitum
dijfinitio Undesecundum Philosophum in
unumquodque
Topicis principiorum estsibiipsi fides.

Discussing the nature of definitionour author adds a note on the two


modes of esse rei (2 3rl>):

Ulteriusnotandum quodcumdiffinitio sitoratioquidestreisignificans, ideosicutesserei


dividitur3,sic etiam dividitur Sed
diffinitio. secundum Philosophum Secundo* Meta-
duplex
phisice estesse rei.Quoddam* enim estesse reiextraanimam, quoddam inanima.
Esseautemrei extraanimam est triplex.Quoddamenimest essentiale et quoddam
mathematicum et quoddamdivinum sive essemethaphisicum. Essentiale reidicitur id
secundum quod res estconiuncta motui et materie sensibili
secundum esse et secundum
rationem. Et secundum hoc habemus diffinitiones que dantur
naturales, permateriam
sensibilem. Undesi Naturalis deberet diffinire
hominem, ipsediffiniret eumperossaet
carnes,dicendo : "homoestquidcompositum ex carnibuset ossibus et animaet intel-
lectu".Etsialterdeberet diffinirehocquodestcaro,diceret:"caroestquidcompositum
ex calidoet hmido".
Aliudest esse mathematicum, secundum? quod res est coniuncta motuiet materie
secundum
sensibili esse?,abstrahittamen secundum rationem.Etsichabemus diffinitiones
mathematicas. UndesiMathematicus debetdiffinire hominem, in eiusdiffinitione ponit
necos neccarnem necaliquammateriam sensibilem, sedponetin ea materiam intel-
ligibilem, sicutcontinuum, dicendo:"curvum estdepressio continui8 insuperficie"
[curvum est].
Esse reidivinum sivemethaphisicum estid secundum quodres10 abstrahunt secundum
esse et secundum rationem et ab omnimateriatamsensibiliquamintelligibili. Et
secundum hoc suntdiffinitiones methaphisice. In quibusmateria sensibilisdebetdari
pertaliaque suntabstracta a motuet materia. (...) Ex hocapparet quodistimale
diffiniuntDeumqui dicunt11 : *Deusestanimai eternum optimum12(...).
Esseautemreiinanimatriplex est.Quoddam estgrammaticum, aliudestloycum, ter-

1 ingenere after
corrected Munich, f.41v-
; maxime(maxe)Padua.
2 correctedafter f.4iva.Paduahas:dequolibet
Munich, etnonesse
esse denullo
autem etuni-
simul
versales.
Padua. 4 quinto
3 dicitur Munich (f.42ra). 5 quedam Padua. 6 dicuntur
Padua.
1 secundum esse from
supplied Munich , f.42rb.
8 Munich; Paduahas:omni.
9 estidsupplied
fromMunich
, f.42r".
10Munich hasencia.
11Cfr.Thomas InXIIMetaphysy
Aquinas, lect.8,nr.2544:infama quodDeusest
dicitur
hominum
animal et
sempiternum optimum. (Aristotle, 1073
Metaphys. b 29).
12optimum entium
omnium
scripsi; Padua.

96

12:01:08 PM
tiumretoricum. Et secundum hochabemus diffinitionem,
triplicem scilicet
gramaticam,
loycam et retoricam. Tales enim sunt
scientie de ente rationis, quod habetessein
anima.Etillediffinitionesdifferunt,quiadiffinitio
gramatica semper daturinhabitudine
ad ipsamvocemconsignificantem aliquamreiproprietatem, utnomea, parsorationis
etc.
autemloycadaturin habitudine
Diffinitio ad intellectum. Loycusenimdicitquod
universale
estquodpredicatur depluribusessentialiter
; istadiffinitiodatur perpredicari,
quodpredicari estopusintellectus. Talisautemdiffinitio est duplex.Quedamdatur
'
ut homo estanimal mortale
rationale estde intel-
perintentiones primas, yquiarationale
lectuessentialiipsiushominis. Quedam datur per intentiones secundas, ut genusest
quodpredicatur enim<est>actusrationis,
etc.; predicari <...). Diffinitio
rethorica
daturper habitudines et respectum ad actusmorales,polticoset civiles.De qua
aliasvidebitur.
diffinitione

As to the question whether loci should be named afterthe inferens


or
the illatum(23vb), our author says that denominationcan be made in
fiveways (24ra) :

Iuxtaquodnotandum quoddenominatio fitquinqu1 modis.Primomododenominatio


fita simplici sivea minimo, ut *gramatica ' denominatur a 'litera1 et dicitura
(...);
1
grama'grece,quodestlitera latine,et ycos1scientia , quasiliteralisscientia.Secundofit
denominatio a formaliori,
sicutconcretum denominatur <ab>abstracto, ut 'albus
* ab
4
. Licetenimalbus'inportet
'albedine* albedinem et subiectum illius,tarnen quiaalbedo
in ipsomagisestformalis, ideodenominatur ab ipsa.Abstractum eniminportat magis
puramformam. Tertiofitdenominatio a fine,lindePhilosophus in Secundo De Anima :
"iustum esta fineappellariomnia";et ibivultquodistetrespotentie, nutritiva,
vege-
tativa,augmentativa denominantur ab augmentativa. Quartomodofitdenominatio a
communiori. Etsiccommuni teromnesilliquisuntde Coloniaper< . . . >2dicunt3 se3
Colonienses protantoquianomenilliuscivitatis magisestcommune quamnomenville
ipsorum. Quinto modo denominatio fit a et Sic
digniori principaliori. exercitus deno-
minatur a duce.Perhocad propositum dicoquodlocusdebetdenominan ab inferente
tamquam quiainferens
a digniori, estdignius quamillatum.
The text of our three manuscriptsgives for the third kind of denomi-
nation a badly corrupt text. It might be corrected with the help of
Albert the Great's Logica, from whom the enumerationhas possibly
been taken*.

The authorgives an interestingnote on the natureof inferencebetween


genus and species (2ra-rb):
suntpredicata:essentialia
Dupliciter et accidentalia.
Predicata
essentialia
suntque

1 Paduareads , which
tribus isapparently
a scribal
error,sinceourauthor
himself
chooses
thefifth
one.
2 perXIIIVvelper3 velperi leut mliaPadua
sive ; miliare
sive unam
leut Munich
3 ipsinominant
Munich.
4 I could
notfindit,however, inAlbert's
Logica a seuInterpretatio
(Logicali universi Aristotelis
Organi ).
97

12:01:08 PM
de suispartibus
essentialiter inferioribuspredicantur, ut *animal ', 'homo*.Accidentalia
suntduplicia.Quedamenimsuntrealia; que dicuntur pertinere ad differentiam superi-
oriset inferioris1.Alia suntintentionalia; que dicuntur pertinere ad materiam vel
intersuperius
differentiam et inferius,ut'genus' vel* *.
species
Perhocad propositum dico.Si querasutrum genuspredicatur2 de specierespectu pre-
dicatorum essentialium,sic bene possumus procedere a genere ad speciem affirmative,
ut 'animal ; ergohomo
estsubstantia . Tamentalisprocessus
estsubstantia* velconsequentia
tantum tenetde virtute materie,sednongratia forme. Si autemquerasutrum possumus
procederea genere ad speciem respectu predicatorum accidentalium realium, dicoquod
nos3possumus speciemacciperedupliciter: vel*determinate velindeterminate. Si in-
determinate accipitur species*,tuncbenesequiturspeciesad genusrespectu predi-
catorum accidentalium realium, ut *animalcurrit;ergoquoddam animal curri. Sisautem
dico
determinate, quod non valet quia ibi erit falsaconsequentia, ut
4animalspeciem
accipias
5; ergohomocurri
currit ; ibi enimestfallacia.Si autemquerasutrum possit
fieriprocessusa generead speciemaffirmative respectu predicatorum accidentalium
intentionalium,dicoquodnullomodo.Nonenimsequitur:1animal estgenus; ergohomo
estgenus',
quia talia
predicata ad differentiamsuperioris ad inferius pertine<n>t.
It should be noted that this set of inferencerules is more differentiated
than that found in the theoryof supposition. As a matterof fact, the
latter theory concerns itself only with the: 'animal est genus ; ergo
9- of a
quoddam animalsive homo type fallacy,(viz. procedendo simplici
suppositionead personalem).
Apart fromthe well-known kinds of totummentionedby Peter of
Spain (nrs. .i 8-5.23 ed. Bocheski) our author gives (2rb) four
other kinds: totumcopulatum , totumvirtuale
, totumdisiunctum , and totum
successivum.He adds the corresponding inference rules ( maximepro-
positions).

Grabmann already pointed to some quotations from Aristotle, John


Philoponos, and ps,-Boethius,De disciplinascolariumfound in the intro-
ductorysection of our commentary.He did not findany quotation from
Albert the Great6. However, Albert is quoted many times in the
course of the work. Apartfromthe frequentreferencesto Aristotleand
Boethius I give all those I found in Simon's commentaryas it is found
in the Padua copy.
1 corrected after
Munich,f.44vb; has:adindividuum
Padua rerum.
2 utrum genus omitted
predicatur inPadua.
3 Paris andMunich; Padua hasnon.
4 vel. . . species
omittedinPadua.
5 si. . . currit inPadua.
omitted
6 SeeDieAristoteleskommentare
, p. 14.
98

12:01:08 PM
Albert the Great is the most frequentlyquoted author (23 times):
j ra j 2va ; 2vb ; 3rb (2 times); 6va ; 7ra (two times); 8rb; 12vb ; 13rb;
!ra; i^rb; i6ra; 16rb (two times); i6va (four times); 17va ; i8rb;
26va.
Avicenna is referredto 21 times: 6rb; i2vb; i3rb (two times);
I3va; I3vb; l4-Th(four times); i4vb; irb (two times); i6ra;
i 7ra ; 17va ; 2 Ira ; 22vb ; 23va ; 27Vb.
Averroes (referredto as Commentator ) fivetimes: 8va; i7ra; 2 1ra ;
va
26ra; 26rb; possiblyalso 2 1 ; see s.v. Remigius .
Thomas Aquinas (referred to as f rater Thomas ) four times: 3rb
(two times); 4ra ; ra. Besides, the Munich copy has an anonymous
referenceto the Libellusde enteet essentia(41 vb).
Simplicius,too, is referredto fourtimes: iva (two times); i6ra;
16va.
Alfarabiusthree times: ira; 2ra; i8va.
Petrus Helye, too, is mentioned three times: 3rb; 3vb; 22rb.
The same can be said of Remigius: 2va ; ra (both times to his Super
Donatum ): the third time, however, is questionable: 2iva ( Remigius
commentator quidamin loycasua). It might stand for: Remigius et Commen-
tatorquidemin loycasua.
John Philoponus (referred to as JohannesGramaticus ) is quoted
twice: Ira; 2irb.
Alanus de Insulis, De planetunatureis also referredto two times:
2ovb ; 22ra.
Themistius,too, is referredto twice: 22rb; 23rb.
Other authors are referredto only once: Donatus (3vb) and Pris-
cianus (6rb); Plato (in Thimeo ): 3ra; Euclides: 4va; Galenus: i9vb;
Cicero (referredto as Tullius): 2va. Besides ps.-Boethius, De disciplina
scolarium : ira ; Auctor SexPrincipiorum (ps. -Gilbertof La Porree) : 18rb.
Finallythe poet called Voetais quoted: 26ra ("quidquid agas, prudenter
agas etc.").

It mustbe noticed thatour authorfrequentlyuses the worksof Avicenna


and Albert the Great without mentioninghis sources.

4 - Conclusion
The followingconclusions may be drawn:
a The author of this commentaryon Peter of Spain's Summule
logicales
99

12:01:08 PM
is to be identifiedwith Simon of Faversham,not with Simon of Dacia.
See above, pp. 72; 83-84.
b Simon gives as the title of Peter's work not the name Summule
logicalesunder which it was mostlyknown in later times, but Tractatus
magistiPetriHispani. See above, pp. 70-71.
c In the copy of Peter's work which Simon had at his elbow, the
order of the tractswas :
I De introductionibus
II De predicabilibus
III De predicamentis
IV De sillogismis
V De locis.
The remainingtracts(VI-XII) were not commentedupon by Simon,
d Our three copies, all of them broadlydatingSimon's life-time,give
as the firstlemma: Dialetica estars artium , with the addition: et scientia
scientiarum. However, when glossing upon it Simon seems to explain
ars as a generic term for both art and science. He apparentlyborrowed
his expositionsfroma commentaryon the Summule whose authordid not
findthe additionet scientiascientiarumin his text. We mayconclude from
this that as early as Simon's days the words et scientiascientiarum were
added to the famousopening sentence of the Summule .
e Simon gives some rather extensive comments (see above, p. 83)
upon the second sentence of the Summule : Sola enimdialeticaprobabiliter
disputtde principiisomnium aliarum artium. However, in his division of
the text (see above, p. 79) the sentence is apparentlyfailing.Again, we
may conclude that Simon borrowed his divisio textusfrom an older
commentarywhose author did not have the sentence concerned in his
text.
f The passage on enthymema which is found in some thirteenth
centurymanuscripts of the Summule in tractatusV (De locis)1is explicitly
said by Simon to be spurious:

Padua,f. 22ra: Deindesequitur:Entimema (= nr. .04ed. Bocheski).In qua ponit


diffinitionementimematis.Et dividitur in duas. Primo<...); secundoreducit
entimema ibi: sciendum
ad sillogismum, quod omneentimema. Primaadhucin duas.
Primoponitdiffinitionementimematispropriam, secundo2 ponit entime-
diffinitionem
matissecundum Aristotilem;secundaibi (si habetisillamlitteram):
aristotilessic
difinit.Sednonestlittera
auctoris.

1 SeeL. M.deRijk,TheGenuinte 6 (1968),pp.2-3.


I, vivarium
Text
2 secundum
Padua.
IOO

12:01:08 PM
g At the end of the introductorysection (see above, p. 83). Simon
rejects an older exposition of the thesis that logic affordsthe mode of
science both to other sciences and to itselfQoycadat modumsciendialiis
scientiiset ad seipsam), which exposition used to refer to an analogous
4 9
explanation of the poetical phrase celumtegitomnia :
Nonestautemintelligendum(sc.thethesis
aboutlogic)sicutantiqui quodsicut
dicunt,
celumtegitomnia,nontarnen sic
tegitseipsum, ipsaloyca. Sed est in
intelligendum
huncmodum utdictumest.

As a matter of fact the exposition rejected by Simon, was given by


several older commentators,e.g. RobertusAnglicus. In his glosses found
in Todi, (cod. 4, f. 2rb) we read:

Omneilludquodtranscendit aliamscientiam,nonestscientia. Seddyaletica


transcendit.
Ergo non estscientiadyaletica <...). Respondeo. Quando dicisquodtranscendit
tu
aliasa se; sed dyaletica
4celum omnia1
transcendit; ergoetc.- et estibi distributio
accommoda,ut
tangit , aliaa se. Sictranscendit
dyaleticaaliasa se.

The same gloss is found in the CompilatiomagistiRobertiAnglicisuper


tractatusmagistiPetriHispani, extant in Vat. Lat. 3049 (ff. ira-8iva):

f. 3rv_va; Item.Vianonestterminus eiuscuiusestvia. Seddyaletica estviaad omnes


sciencias.Ergo non estsciencia.
<...).
Adaliudsicdicendum quodhecproposicio sichabetintelligi: dyaletica
estviaad omnem
scientiam
, idest:ad omnes (omniaMS)alia(s) a se. - Ut 'celum omnia*
tegit , idest:omnia
<alia>a se1.
From this it appears that the commentarieswhich go under the name
of one RobertAnglicuswere presumablyolder that Simon's. In one ofthe
forthcoming issuesof thisjournal I shalldiscusstheseimportantcommen-
taries on Peter's Summule.

Nijmegen To be continued
SophiawegJ3

1 Thesameglossis foundin thewide-spread


anonymous commentary Omnes
homines.Seethe
Nrnberg
copy(Germ. Museum, cod.27.773,f.ioira).Thiscommentary,
too,datesfromthe
thirteenth
century. inoneoftheforthcoming
Itwillbestudied issues
ofthis
Journal.
IOI

12:01:08 PM
Note sur quelques manuscrits mythologiques

J.ENGELS

le prcdent fascicule de Vivarium (vi, pp. 65-7), j'ai recens


Dans l'dition des Archana deorum de Thomas Walsinghamprocure
le
par professeur Robert A. van Kluyve1 d'aprs le ms. Oxford
St. John'sCollege 124, le seul connu jusqu'alors. Pendantque ce compte
rendu tait dj sous presse, j'eus l'occasion de consulter Londres, au
Muse britannique,le ms. Lansdowne 728.
C'est un des 23 manuscritsd'outre-Manche numrs en 1915
-
par Mario Esposito2 en partie la suite de H. Schenkl dans sa Biblio-
3-
thecapatrumlatinorum Britannica parce qu'ils lui paraissaientpouvoir
contenir VOvidius moralizatus.Fausto Ghisalbertis'est born reprendre
leurs cotes, sous bnfice d'inventaire, dans une note de V "Ovidius
" di PierreBersuire
moralizatus *, except pour ce qui concerne le ms. Ox-
ford Bodl. Auct. F. .i6s.
1DukeUniversity Press,Durham North Carolina, 1968.
2OnSome UnpublishedPoems toAlexander
Attributed Neckm andSpurious
(C. Doubtful Works) dans:
TheEnglish Review
Historical 30 = 1915,p. 469.
3SitzungsberichtederK.Akademie derWissenschaften , vol.i2i (1890)sqq.;voirP.O.Kristeller, Latin
Manuscript Booksbefore1600. . .3,196^,pp.7-8. 4 Rome,1933,pp.62-3.
s Jen'aipasencore puexaminer cems.mixte Oxford Bodl.Auct. F. .16(olim2$8i,F 11.art.
86etSup.A..art.86),quia tl'objet debeaucoup deconfusion. Aprslesnotices notamment
d'E. Bernardus (Catalogilibrorummanuscriptorum Angliae etHiberniae tom.I,pars I,Oxford,
1697,p. 138)etdeSchenkl vol.124,p. 31,n882)unedescription
(op.cit.y dtaille,mais non
dfinitive,ena tdonne parF. Madan etH.H.E. Craster dans: ASummaryCatalogue ofWestern Ma-
in
nuscripts theBodleianLibrary atOxford . . ., vol.11, part1, Oxford, 1922,pp. 436-7). Ghisalberti
nie(loc.cit.)quele ms.contienne 1'Ovidius moralizatus etaffirme que- derrire le Mythographus
VaticanusIII(ff.i39-^7)- s'ylisent(ff.161sqq.)lesIntegumento Ovidii
deJean deGarlande (dition
Messine-Milan, 1933;cf.pp.3-4;p. 31).Celas'accorde avecladescriptiondeMadan etCraster
etenprcise certainsdtails.Ghisalberti affirme ensuite quedanslems.,lesIntegumento sontsuivis
desAllegorie d'Arnoul d'Orlans (dites parluisousle titreArnolfo d'Orlans , Uncultore di
OvidionelsecoloXIIdans:Memorie delR.Istituto Lombardo discienzeelettere dilettere
, Classe , voi.xxiv,
XVdellaSerieili,fase, iv,Milan, 1932,pp.157-234; cf.p. 189note4; p. 190note2).Pource
point,la description deMadan etCraster nemepermet pasdevrifiersiGhisalberti a raison.En
toutcas,uneerreur s'estglissedanssanotice dums. lap. 31desondition desIntegumenta. Il
y renvoie "Macray, o.e.(= G. D. Macray, Catal. codd.mss.Bibl.Bodl.,
pars ix,1883), p. 122".
Maisla notice de Macray se rapporte,nonaums.Auct. F. $.16,maisaums.Oxford Bodl.Digby
104,dont Ghisalbertiavait unpeuplushaut
trait lamme d'unesimple
page.S'agit-il coquille?
Ellepourrait s'expliquer paruneconcidence: danslesdeuxmss.lesIntegumenta commencent par
hasardauf.161; Ghisalberti auraitpardistraction citMacray aulieude Madan etCraster. Pour-
tant,lesautres foisqueGhisalbertiparle dums.Auct. F..16,rien nemontre qu'ilconnat le cata-
loguedecesderniers.
Rappelons enfin qu'E.Faraidans:Lesarts potiques duXlleetduXlllesicle . . ., Paris,1924-3
(reproduction anastatique 1958),p. 44,a traitdu ms.Auct.F.5.16,maisenluiattribuant
I 02

12:01:18 PM
La liste d'Esposito parat avoir chapp Ch. Samaran et J.Monfrin1.
Comme elle mentionneplusieursmanuscritsde VOvidiusmoralizatus non
signals ailleurs, ceux-ci risquent de passer inaperus. Cependant, je
n'en parle pas ici; il en sera traitautre part.
Toutefois, tel n'est pas le cas du manuscritLondres B. M. Lans-
downe 728 (ff. 1-175) c^ plus haut et que H. Ellis et F. Douce ont
dcrit comme suit: "4t0, Codex chartaceus, saec. xv exaratus, in quo
continetur Expositio vel Commentarius in libros xv Ovidii Meta-
morphosecn,cum tabulisgenealogicis Deorum. Deficit in indice post
litermS"2. En effet,le nom de l'auteur, se lit en bas du f. 40* : Incipit
Declarado primilibriMethamorphoseos edita studioet laboreJratrisThomede
Walsigham precentoris
monasteri] sanctiAlbani ad utilitatem iuvenumqui iam
regulissujfultigramaticalibus subtilioribus poete studiis voluerint indulgere.
En outre, partir du f. i6r en haut: Archanadeorumdetecturi, j atemur
[. . .], les paragraphescorrespondenttout au moins globalement ceux
des ff. i2r-i46r du ms. Oxford St. John's College 124 (pp. 4-200
dans l'dition Van Kluyve), y compris 1'explicit: [. . .] ad locumubi
eratpuerlhesus . Manifestement,avec le ms. Lansdowne 728, nous avons
affaire un second manuscritdes Archanadeorum de Thomas de Walsing-
ham, mais o le Prologus, c'est--dire la Ddicace au prieur Simon
Southerey(Van Kluyve,p. 3 ; cf. p. x), manque.
Le ms. ouvre sur un index alphabtique des noms propres (ff.
ir-7v) renvoyantaux livres et chapitresdes Archanadeorum . Cet index,
qui commence par Adriagneset s'arrte aprs Stoici, correspond sans
doute celui que Van Kluyvea signal (p. xviii) dans le ms. St. John's
College (ff. 3-10). En revanche, rien dans ce dernier manuscritne
parat correspondre ce que nous trouvonsaux ff.8r-iv du ms. Lans-
downe. Ici le f. 8r est pris, pour la plus grande partie par un accessus
dans le genre d'Arnoul d'Orlans3, inc.: Materiain hoc opere , s. Metha-
morphoseos , de mundaniscreaturis est . :
[. .]; expl. [. .] . et idonea dicere
vite.
A la ligne suivante, on lit Declarado priorislibri Methamorphoseos .
"
Proponiti"In novafertanimus99 ; Invocai: "Dij ceptis"; Narrati Antemare"*.

aussi- abusivement - la coteAuct.F.3.10,laquelle estcelledu ms.qui chezMadanet


Crastersuitnotre F..i6.Lafaute
Auct. a tredresse
parL.J.Paetow:Morale
scolarium
ofJohn of
Garland. . . dans:Memoirs
oftheUniversity , voliv, n 2,History
ofCalifornia , vol.1,n 2, 1927,
p. 118.- Farai enoutreArnoul
confondait d'Orlans
avecGuillelmusdeThiegiis,op.cit.,p. 4$.
1Histore , 39 = 1962,pp.437-40.
dela France
littraire
2 ACatalogue oftheLansdowne intheBritish
Manuscripts Museum
, Londres,1819,p. 16
3dition Ghisalberti
cite,p. 181.
ibid.
ydernire lignedupremier alina.

IO3

12:01:18 PM
Suit une explication, par lemmes et interprtaments, des difficultsque
prsentent les livres i xv du pome ovidien, laquelle va jusqu' au
f. iv. Une fois, f. 9r, on rencontrela formuleDeclaracciodijpcultatum ;
les autres fois seulementDijficultates .
Dans sa Ddicace Simon Southerey conserve dans le ms. St.
John's College, Thomas de Walsingham fournitdes indications fort
prcises sur la composition des Archanadeorum.Il y a une division en
deux parties, dont la premire est intitule, soit Libellusde generatione
naturaquedeorum(Van Kluyve, p. 3, ligne 4), soit Tractatusde natura
picturaquedeorum(ibid., lignes 12-3). En consquence, cette partie est
subdiviseen deux sections: la premire (cap. i-xvi) traitantde la nature
et de la gnrationdes dieux paens; la seconde (cap. xvii-xxxi)donnant
de ces dieux la description,en suivantde trs prs le Dejormisfgurisque
deorum de Bersuire,dans sa versionavignonnaise,et se terminantcomme
elle sur la descriptionde Vulcanus , Herculeset Esculapius.La deuxime
partie, ensuite, des Archanadeorumet qui contient le commentairedes
livres i-xv des Mtamorphoses , est intitule par Thomas: Interpretatio
Jabularum libri Methamorphoseos (ibid., lignes 4-5).
Les indications de la Ddicace permettent d'lucider plusieurs
problmes. J'ai dit plus haut que l'ordre des paragraphesdes Archana
deorum dans le ms. Lansdowne est globalementle mme que dans le ms.
St. John's College. Pourtant, il y a une exception notable signaler.
Dans les deux manuscrits,les livres 11 xv sont chacun immdiatement
prcds d'un passage liminairenumrantles "fablesprincipales"qu'ils
contiennentrespectivement.Toutefois, dans le ms. St. John's College,
le passage liminaireconcernantle livre 1 des Mtamorphoses : Primusliber
habet odo fabulas principales[. .] . Ista [octava]fabula termint primum
librumet inchoatsecundum. Incipitliberprimus.(Van Kluyve, p. 4; cf. p.
xvi), se trouve intercal entre la Ddicace et l'incipit Archanadeorum
detecturi, quelque trente-cinqpages du livre des Mtamorphoses qu'il
est cens annoncer. Par contre, dans le ms. Lansdowne, le passage
liminaire est situ aprs la description Esculapius,mais avant l'inter-
prtationdu livre 1 des Mtamorphoses, de laquelle il n'est spar que par
la phrase prcite du f. 401*en bas: IncipitDeclarado primilibri Metha-
morphoseos editastudioetlaborejratrisThomede Walsigham[.. .]. A premire
vue, on serait port conclure que ce serait ici sa place originale et
fonctionnelle, tandis qu'il aurait t avanc dans le ms. St. John's
College, ft-cepar le dplacement d'un feuillet. Mais faisonsattention
ce que dit l'auteur dans sa Ddicace (lignes 11-7): Distinxiveropresens ,
numer um poeticumnon transgrediens, in libros quindecim- anteponens et

104

12:01:18 PM
connectens tractatum de naturapietur aque deorum primolibroNasonisMethamor-
- , cavensplureslibrorum numrosponereauampoetadictaverat, et sibi
phoseos
deferens in hac parte. Ex alia veroparte tollensoccasionem lector
ibus super-
ficialis conquerendi ne, si multiplicassem presentium librorum numerum ,
primum librum vel
poete posuissem tertiumvel secundum.
En d'autres termes: Si Thomas de Walsinghama divis ses Archana
deorumen 15 livreset pas davantage,c'est d'abord par dfrenceenvers
Ovide, pour que son ouvrage lui n'ait pas plus de livres que les
Mtamorphoses . En effet, s'il avait fait du Tractatusde naturapicturaque
deorum un livre part (ou mme deux), des lecteurssuperficielsauraient
pu se plaindred'un dcalage: l'interprtationdu livre 1 des Mtamorphoses
constitueraitnon pas le premier,mais le second (ou mme le troisime)
des Archanadeorum . C'est pourquoi Thomas de Walsingham a runi
dans le premier livre de son ouvrage le Tractatuset l'interprtationde
Mtamorphoses 1, avec un numrotagecontinu de leurs chapitres.Mais de
ce moment,la place du passageliminaire,dans le ms. St. John'sCollege,
n'a plus rien d'insolite; elle parat mme originale, tandisque celle du
ms. Lansdowneseraitl'effetd'un dplacementdlibr.
Que faut-ilalors penser de l'authenticitde la phrase1qui dans le
ms. Lansdowne (f 4o1") suit immdiatement le passage liminaire:
IncipitDeclarado primilibri Methamorphoseos edita studioet laboreJratris
Thomede Walsigham[. . .] et qui est en contradictionavec la phrase du
f. 8r : Declarado priorislibri Methamorphoseos [...]? Si l'on peut se
fierici de nouveau la Ddicace, je diraisqu'au f. 401*il fautcorrigeren :
IncipitInterpretado primilibri Methamorphoseos edita studioetc.
Dans sa Ddicace, Thomas de Walsingham dclare encore: Post
expletum librumquintumdecimum , paterhonorabilis , tabulamde generationibus
heroumveldeorum a
posui primo , Celiopatre Saturni , usquead Neronem quem
de stirpeEnee legimusextitisse . Yn qua lectoresminusprovidinon solumres
ymaginaripoticas , sed eas, ut ita dicamyquasi manu poter unt contrectare
(lignes 22-6). Or, Van Kluyve a constat le
que ms. de St. John'sCollege
contient aux ff. i46v-i4v une Gnalogie des dieux, bien que frag-
mentaire. 11 en dit notammentceci: "However, the genealogy found
therebeginswith Demogorgon,omits anymentionof Celius, and breaks
off at Leuchotoe. The genealogy consists of encircled names linked
togetherby connectinglines, surroundedby an amplifyingtext. After
folio i49v the linkinglines are omitted, and afterfolio 1$oT the circles
are also absent, leaving a chaos . . . The genealogy has been omitted

1Cf.sapra,
p. 103;p. 104.
i 5

12:01:18 PM
fromthisedition because it is almost certainlynot by Walsinghamand is
not directly related to the Archana deorum , because it is incomplete
and frequentlyunintelligible, and because of the near impossibilityof
"
taming so unruly a member into print (Van Kluyve, pp. xvii-xviii).
Ces argumentspour renoncer diter la Gnalogie du ms. St.
John's College sont tous respectables, sauf le premier. A mon avis,
jusqu' preuve du contraire,il fautattribuercette Gnalogie Thomas
de Walsingham,car i) elle se trouveaprs la findu xve livredes Archana
deorumy ainsi que cela est annonc dans la Ddicace; 2) le fait qu'elle
s'arrte Leuchotoe ne prouve rien, tant donn que le manuscritest
mutil de la fin (Van Kluyve, p. xviii); 3) le faitqu'elle commence par
Demogorgon n'est pas ncessairementen contradictionavec l'affirmation
de l'auteur qu'elle va de Celius Nron, tantdonn que l'ordre suivi y
est, non chronologique mais, si l'on peut dire, systmatique.
Dans le ms. Lansdowne, on voit aprs la fin du xve livre, sous
l'explicit (f. i8v), une Mappemonde du type "4 zones". A partirdu
feuilletsuivant (i9r) jusqu'au f. i7v, nous trouvonsune Gnalogie
des dieux qui commence galement par Demogorgon . C'est sans doute
la mme que celle du ms. St. John's College, mais elle parat plus
complte et est en tout cas excute avec beaucoup de soin jusqu' la
fin.

Par la mme occasion et pour la mme raison, j'ai consult aussi


le ms. Londres B. M. Harley 1014 que le catalogue dcrit ainsi: "Codex
antiquioribusChartisscriptus,in 4to, quo contineturOpusculum cujus
Titulus in fine,litterisminiatisexaratus, sic, se habet, TractatusFabu-
larum extractarum ex Libris Methamorfoseon Ovidij, Expositarum
moraliteret allegorice. Fronti Codicis praemittiturTabula, alphabetico
ordine disposita"1. Un fragmentde ce manuscrit(f. 6V), qui en donne
aussi l'explicit, a t publi en 1961, en appendice son article Ovidin
the Mediaeval Schoolroom 2, par feu D. E. H. Alton. Celui-ci n'a pas
traitdu nom de l'auteur. L'incipit du texte: Quoniamuniuscuiusque poete
finissit [. . .1 et l'explicit: TuncAugustus sus
reuer estRomam etprohibuitne
populusadhorareteumpro deo [ . .] montrentque nous avons affaireaux
AllegorielibrorumOvidii Metamorphoseos a magistroJohannede Virgilio
prosaice ac metrice compilatecomposes Bologne vers 1322-23. Ces
1A Catalogue oftheHarleian intheBritish
Manuscripts Museum andothers),
(byR. Nares Londres,
vol.I, 1808,p. 09.
2dit titre deD. E. W.Wormell
parlessoins
posthume dans 9$ = 1961,
: Hermathena pp.81-2;
17 = 1963,Bull,
69-70.Cf.Scriptorium codic.n p. 137.
I06

12:01:18 PM
allgoriesde Giovannidel Virgiliofurentdites en 1933 par. F. Ghisal-
berti1, aussi bien les parties en prose que les vers intercals. En 1938,
G. Rotondi2a mis l'ide, fortplausible, que ces vers intercals n'au-
raient pas comme auteur, le plus souvent, Giovanni lui-mme, mais
seraient de provenance diverse, par exemple les Integumenta Ovidii
prcits. Quoi qu'il en soit de ce problme, il reste que prsence des
la
Allegoriedans le ms. Londres B. M. Harley 10 14 n'a pas t connue de
Ghisalberti* . Sauf erreur, elle n'a pas non plus t signale depuis
lors*.

Utrecht
Instituut
voorLaat Latijn

1Fausto Ghisalberti, Giovanni delVirgilio delle"Metamorfosi"


espositore , Florence,1933,tir--part
duGiornale dantescoxxxiv /N.S.Annuario dantesco
iv,pp. i-no. Cf.dumme auteur Mediaeval
BiographiesofOvid dans: JournaloftheWarburg andCourtauld 9 = 1946,pp.21-3etpassim.
institutes
2 Giuseppe Rotondi, I versi
delleAllegorie di Giovanni
ovidiane dans:Rendiconti
delVirgilio delR.
Istituto
Lombardo discienze , voi.71,2dellaSerieih,Fase.11,Milan,
e lettere 1938,pp.408-16.
3Lesmanuscrits utiliss
parGhisalberti sontnumrs dansl'introduction
sondition cite,
pp.
40-2.Il faut yajouter le ms.Escorial g. iii.7 (Antolin
11,p. 263)qu'ila indiqu G. Rotondi
(/versi
. . ., p. 416,note2).
4 Pourunetude rcente surGiovanni delVirgilio,
notamment ence quiconcerne sesrapports
pistoliersavecDante,voirl'Introduction de G.B.Pighi La corrispondenza
poeticadi Dantee
GiovannidelVirgilio e VEcloga diGiovanni al Mussato
dans:Studi dall'Istituto
pubblicati diFilologia
classica
18,Bologna, 1965,pp.1^-33.
IO7

12:01:18 PM
Un trait de Jean de Nova Domo sur les Universaux

A. G. WEILER

les tudes de G. Meersseman1 l'Albertisme colonais du


Depuisquinzime sicle a sa place propre dans l'histoire de la pense
mdivale. Dernirement,Z. Kuksewicz2 a consacrun articleau
prolongementgermano-polonaisdes polmiques entrealbertisteset tho-
mistes, mais les originesparisiennesde l'Albertisme n'en sont pas plus
claires qu'au temps o Meersseman les a esquisses. On ne peut que
regretterque cet auteur mritoiren'ait pas poursuivises tudes dans ce
domaine.
Ces dbuts peuvent cependant tre mis mieux en lumire par une
tude plus approfondied'un traitsur les universauxdu matreparisien
Jean de Nova Domo (Maisonneuve-Nieuwenhuyze?),considr par
Meerssemancomme le pre de l'Albertisme anti-nominaliste,plus tard
aussi anti-thomiste*.Ce trait fut attribu Jean par M. Grabmann,
qui le connut par un manuscritde Breslau (Universittsbibliothek cod.
IV Q. 19)+ mais Meersseman fut d'une autre opinion. A son avis il
s'agissait ici en partie d'un extrait anonyme du Tractatusproblematicus
,
en partie d'un commentairesur ce texte bien connu, crit vers 1423
par Heymeric van de Velde (a Campo) s. A ce momentMeerssemanne
put indiquer aucun manuscritqui contnt le trait sur les universaux
vis par Grabmann, mais il publia comme conclusion de son tude un
autre trait sur la mme matire, selon un manuscritd'Angers6. Ce
manuscritnommaiten effetJeande Nova Domo comme auteur.

1G. Meersseman, Lesorigines colonais


deVAlbertisme
parisiennes , dans:Archivesd'histoire
doctrinale
etlittrairedumoyen ge,7 (1932),pp.121- 142- idem, Geschichte I: DiePariser
desAlbertismus.
AnfngedesKlner Rome1933.II: Dieersten
Albertismusy Kontroversen
, Rome1935.
2 Leprolongement despolmiquesentre etlesThomistes
lesAlbertistes lecommentaire
vua travers duDe
animadeJean deGlogow , dans:Arch. f.Gesch. d. Philos.
44 (1962),pp.151-171.
3 Geschichte
II,p. 13.
4 DerEinuss AlbertsdesGrossen Geistesleben
aufdasmittelalterliche Geistes-
, dans:Mittelalterliches
leben,II. Munich 1936,pp.386-387.
5 EineSchriftdesKlner deCampo
Heymericus
Universittsprojessors oder desPariser
Professors de
Johannes
Nova Domo , dans:Jahrbuch desKlner 18(1936),pp. 144-168.
Geschichtsvereins, Uneanalyse
duTractatusProblematicusdans II,pp.22-66.- CequeG. Ritter
: Geschichte dans
sontude Viaantiqua
undviamoderna aujdendeutschen desXV.Jahrhunderts,
Universitten Heidelberg21963(rimpression
photomcanique) remarque surHeymeric , datede 1922etdoncd'avant
etsonTractatus lestudes
deMeersseman; ilestfrquemment incorrect.Voirpp.78-79 et115,note1.
6 Bibl.municip., Cod.1582,ff.98r-i ior,datantde 1422ouavant.
108

12:01:28 PM
Or, le supplment l'inventaire des manuscritsviennois1 publi
rcemmentfaitmentiond'un traitsur les universauxd'un certainJean
de Nova Domo (ms. Ser. n. 267), qui se rlve l'tude tre en effetle
mme traitque celui de Breslau IV Q 19 . Sa valeur semble plus grande
que celle que Meerssemanlui attribuaitet il vautdonc la peine de recher-
cher nouveau qui en est l'auteur, ainsi que d'analyserle traiten vue
d'une publication. Ceci pourra sans aucun doute contribuer une
meilleure connaissance de la situation de l'enseignement parisien au
cours du premier quart du quinzime sicle.

Selon le clbre mmoire des nominalistesparisiensau roi Louis XI de


France, qui les avait bannis en 1474, les dfenseursde la via antiqua,
parmi lesquels les albertistes,avaient triomph entre 1407 et 1437,
aprs que les moderni se furentretirsde l'universit,sous la pressiondu
diffrendentre Bourguignonset Armagnacs,aprs le meurtrede Louis
d'Orlans. Jean de Nova Domo tait lui aussi adepte de la via antiqua.
Il est qualifide premieralbertisteparisien2dans une lettreouverte aux
professeurscolonais, de son disciple Heymeric van de Velde. Selon les
donnes d'Heymeric sa carrirea d se situerentre 1400 et 141g. Il fut
professeur la facultdes arts et est mentionnau rle des matres s
arts comme membre de la nation picarde pour le semestred'aot 141o
janvier 141 1. Il n'obtintaucun gradeen thologiecar son impcuniosit
ne lui permettaitpas de payer les taxes requises3. De son enseignement
provient le trait De esseet essentia et publi*par
, divis en questiones
Meersseman, sur la base de deux manuscrits(Munich, Bibl. Univ. 49,
ff. 6ir-72v et Cod. Pal. Lat., 10^3, ff. io8r-ii8v de la Bibliothque
Vaticane). En fait, Grabmannavait dcouvert un troisime manuscrit,
celui de Breslau, dj mentionn,mais qui est incompletquant au De esse
et essentia
. Cependant, selon Grabmann,le manuscritcontenaiten outre
deux autrescrits,jusqu'alors inconnus,de Jean,o il prenaitvivement

1Katalog dersterreichischen "Series


nova"
derabendlndischen
Handschriften Nationalbibliothek. (Neuer-
), vol.I, cod.ser.N. 1-1600,
werbungen ed.parO. MazaletFr.Unterkircher,Vienne 196$.Le
manuscritenquestion a comme cote:Ser.n. 267,(pp.89-90).- Dansle registre
ducatalogue
JeandeNovaDomoestidentifi comme "Magister, Meersseman
Arzt,i. Jhw; a djdmontr
I, p. 31-3$)quele mdecin
(Geschichte J.deN. D. estunautre quelematre
personnage parisien
J.deN.D.
2 ed.G. Meersseman dansGeschichte
II,p. 9*.
3 Meersseman, Ixsorigines,
p. 132.
GeschichteI, pp.91-191.
I09

12:01:28 PM
positioncontre les nominalstes1. Comme nous Pavons dit, cette dcou-
verte ne futpas accepte par Meersseman2.
Que nous apprennentles manuscrits?
Le manuscritSer. n. 267 de la Bibliothque nationaleautrichienne
Vienne est dcrit dans le catalogue de Mazal et Unterkirchercomme
suit:

Pap. 12 ff.208 X 146. 2. Hlfte15. Jh.,Sddeutschland.1868aus derInkunabel-


sammlung bernommen.
Gothische Kursive,Zeilenzahl
wechselnd. 16$ x 100.berschriften
Schriftspiegel und
einzelneZitatein grsserer fol.2rrubriziert:
Schrift, eineroteInitiale,2 Rubriken,
roteUnterstreichungen fol.12 ohneTextverlust
undAuszeichnungsstriche, imunteren
Teilbeschnitten.
SchwarzgrnerMarmorpapierband Auffol.ir unten
berPappe,19.Jh.,Hofbibliothek.
NotizvonTh. G. vonKarajan:"Incunabel-Sammlung IX. Oct. i868w.AlteSignaturen
derHofbibliothek: Suppl.2590undCod 19742.
Auffol.i 2vKaufvermerk Vetter
einesLeonardus (um6 solidiinMnchen? 1$. Jh.)

Dans le catalogue le trait est intitul Antiquorum insecutor


, ce qui est
videmmentfaux. Antiquorum insecutorest plutt une qualificationdon-
ne Fauteur Joannesde nova domo. L'incipitest donn comme Univer-
sale estprincipium artiset seiende, ce qui ne me semble pas correct non
plus, parce que de cette manireon faitune coupure artificielledans une
proposition cohrente conue en ces termes: "Contra subsanatores(le
catalogue lit incorrectement: subsanaciones ) universalisanciumrealista-
rum clamat totus philosophorum exercitus in voce principis eorum
Aristotilis:universaleest principiumartis et sciencie . . Je propose
comme incipit:"Contrasubsanatoresuniversalisancium realistarum. .
De telle faon le titre du traitdoit tre: "Tractatusperutilismaistri
Joannisde nova domo antiquorum insecutor incipit foeliciter". Aprs
'foeliciter' on lit immdiatementP incipitdans le sens techniquedu mot:
"Contra subsanatoresuniversalisanciumrealistarum".
Ce que le catalogue dit sur P explicitest correct:

Expl.fol. i2r: "... premissum deductaest responsio*.


(lege promissum) "Expliciunt
modernorumw.
figmenta
Sur fol. ir se trouve un fragmentd'un commentaireanonyme:
Inc.:"Utrum actioet passiosintdistincta velan sintinterduogeneralia
generalissima
subalterna. Etvidetur quod sintduo auctoritate
generalissima Aristotelis
. . . w.
Expl.:". . . ipsumlegentibus".
1Mittelalterliches
Geistesleben
II,p. 387.
2 o.e.,ci-dessus,
p. 108note5.
I 10

12:01:28 PM
Dans le catalogue crit la main des manuscritsde la Bibliothque de
F Universit de Breslau (Wroclaw) le manuscrit IV Q 19 est dcrit
comme suit:

Papier.105Bl. 21 x 14,cm.XV.Jh.(1466).
nachBl. 43r7 Bl.,nachBl. 73 13 Bl. Bl. 28 bisEndezweispaltig
Es fehlen Rot.rubr.;
MitrotenLederbezogener
roteAnfangsbuchstaben. Holzband;SpurenvonSchliessen
undKette(hinten oben).Pergam.: Titelschild,darauf roteSignatur
T. II.

inlibrum
Bl. i . Quaestiones ThomaedeAquino deenteetessentia.
Inc.: Adhabendum aliqualemnoticiam et
aliter intellectivamcircamateriam quidem
esseet essencia. . . Bl. 2b: SanctusThomasin tractatu suode quidditate encium dicit
. . . Bl. 4b: (Q)ueritur, utrum ...
Expl.: Bl. 8b: et ex consequenti formam tocius.

Bl. 9: Commentarius intractatumBoethii de*Ebdomadibus*. Sapienciaestdea scienciarum,


scribit Aristoteles primoprime etc. . . .
Bl. 9b: ad melius igituracquirendum aliasscienciaspertinentesexponendus estliberiste
de ebdomadibus Bohecijintitulatus
. . . Anfang desTextesdesliberde 'ebdomadibus' :
Postulans sicutex ebdomadibus nostris... Bl. 18 unvollstndig im Kommentar ab-
brechend : Omne,quodestparticipt eo, quidestesse... utaliquideo sit,sedabhoc
tantum inIV Q 20-2^7.
estuteo sit. . . Vollstndig

Bl. 19. Proedifcacione


firme veritatis
vieantiquorum,necetuimodernorum fluctuare
quovis modo videatur
. . . hec occurrit videlicet:
questio, Utruminter suaet
universalia
sitsolum
singularia distinctioracionis
ab anima externa
velsitaliquadistinccio
fabricata rei. . .
Bl. 27 unvollstndig
abbrechend: ex quo infertur,
quodistadivisioprescisiosivese-
questrado. . .
Bl. 28. Commentarius
in tractatum de Novadomo
Johannis . O filicare,ad
universalia
super
studium quarevenisti,premeditare.Capitulum reali.Eximijdoctoris
de universali et
magisti, de
Johannis Nova domo magniinsecutoris
vie Alberti
incipit Contra
feliciter.
subsanatores
universal
isancium EndeBl. 38biuxta
clamattotusphilosophus.
realistarum
premissam deductaestresponsioetc.Etsicestfinis
dominica sanctiNicolaiin
invigilia
Zittaviai466to.Johannes AnnoDominiM466t0.Nonegreferatis
Snehutpossessor.
michi.hotmirsnichelvoruebel.

Bl. 39b.Federproben.
Bl. 40. Tractatusdeuniversalibus.
(I)temscribit rerum
autormemorialis difficilium,
quod
multitudo quelibetreduciturad unitatem . . . Prorecommendacionepresentssciencie,
licetvariaadducipossunt . . . EndeBl. 431in eo contrariant[lege:conveniunt]omnes
doctores, Johannes de novadomo,Albertus.
Bl. 44. Tractatus beatiThome (deAquino) deenteetessencia.Quoniamparvus error. . .
MitAnfang einesRandkommentars Quidestessencia?Est,perquamet in quareshabet
esse . . . Endedes TextesBl. $2 et confirmacio huiussermonis.Et sic estfinis. . .
Johannes Snehut estpossessor.O regina poli,scriptorem noli.Etestfini
relinquere tus
in Breslavia ad sanctamCrucem. TextIV Q 20 107b.
I 11

12:01:28 PM
ethicorum
Bl. $3. Epitome nicomacheorum . Omnisarset disciplina
Aristotelis et operacioet
eleccioapptitquoddambonum. . . MitEndeBl. 73 unvollstndig in Buch6 abbre-
chend.Insuper benepotestaudiens
acquirisineipsiussciencia
virtus a sciente. . .

inlibros
Bl. 74 Quaestiones ethicorum
nicomacheorumAristotelis
. Circainiciumlibriethicorum
queritur,utrum de moribushumanis sivede virtutibus
possitesseunasubstancia ...
Ende(in Buch8) Bl. io$b ad quartam,quod illadivisionon differt
ab nisi
presenti in
verbis.Etsicestfinis.

Vorderes undhinteresPergam. Stckeeinesjuristischen


Schutzblatt Traktats.
Vorninnen(Handi$. Jh.)Stckverzeichnis.Aufdemvorderen vonHand
Vorsatzblatt
des 15. Jh.Morgenroth so wieItemJohannem
(Besitzer?) Zeysichresumsi
feriasextaante
Symeonis festum 'Aus der Bibliothek
et Jude1471; Bsching-Zettel der Augustiner
Chorherren zu Breslau'.

Arrtons-nousd'abord la controverseentre Grabmannet Meersseman


au sujet de ce trait.

Grabmannavait mentionn l'incipitet Yexplicitdes deux1traits.
Selon lui, le 'premier' traitdans Breslau IV Q 19 a:

inc.:fol.28r.Capitulum de universali et magisti


realieximiidoctoris de nova
Johannis
domomagniinsecutoris vie Albertiincipitfeliciter universali-
contrasubsanatores
sancium1 realistarum.Clamattotusphilosophicus in voceprincipis
exercitus eorum
Aristotilis.
expl.:fol.38V:et fitfinis NicolaiinZittavia
invigilia 1466.

Ce qui se trouvaitsur le fol. 39r-vn'est pas mentionn.- Les pages sont


vides. - Le 'deuxime' trait commence:

rerum
auctormemorialis
inc.: fol.4or. (Sicut)scribit muititudoreduci
difficilium, tur
ad unitatem, ut quod debilitatisest in multitudine tio
Hec proposi
sic fortificetur.
scribiturinlibrorerum difficilium inordine.
et estsecunda

Selon Grabmann l'auteur du trait est cit dans Yexplicit,du moins


de nova
selon son interprtationde ce dernier: expl. : fol. 43r: Johannes
, o Albertus
domo. Albertus selon le savant mdivistedoit tre entendu
comme une indicationde l'Albertismede l'auteur.
Meerssemanrplique que dans le ms. Breslau IV Q 19 le Capitulum
se termine en faitdj fol. 29rb par Yexplicitsuivant:

QuoniamdicitAristoteles : destructis
in Predicamentis primissubstantiis,
impossibile
estaliquidaliorum Ethecde capitulo
remanere. sufficiunt.

1Grabmann:
universalium.
I I2

12:01:28 PM
Selon lui commence ci-aprs sans intervalleun autre "trait",qui n'est
en fait rien d'autre qu'un extrait du Compendium theologicaeveritatis.
Meersseman ne nomme aucun auteur pour ce compendium , mais Grab-
mann l'attribue Hugue Ripolin de Strasbourg1.Cet extraitporte Vin-
cipitsuivant:

Sequitur.Itemnotacapitulumde ideisin librovite,quodcontinetur


in primolibro
compendii theoloyce Ideo
veritatis: (sic Meersseman!)rerumet exemplaet rationes
sicutin Deo sunt.

Il se termineau fol. 29vb:

: ymagoin speculo,cerain sigillo,gemmain auro,meiin favo.Et tantum


expl. de
capitulo.

A la finon trouve alors un nouveau 'trait' sans titrequi porte comme


inc.: Cumanimadverterem modernorum vicmenta(sic!), qui se terminepar
P explicitdu fol. 38V dj cit par Grabmann(ci-dessus).

Ce qui par consquent tait considr par Grabmanncomme un seul


Capitulum se rpartitselon Meerssemannen troisparties,dont la seconde
n'est qu'un extrait. La troisime partie est considre par lui, sur la
base d'une comparaison des textes, comme une reprise textuelle, en
partie du moins, du Tractatusproblematicussus-mentionnd'Heymeric a
Campo.
Les textes des introductionsqu'il avait imprims en parallles
dmontrenten tout cas clairementque les deux ouvrages sont dpen-
dants l'un de l'autre.
Or, cette dpendance va-t-ellebien dans le sensindiqu par Meers-
seman ou en sens inverse? Je crois devoir constatersur la base d'une
analyse plus approfondiedu texte qu'il fautaccepter la dernire hypo-
thse: le texte du Tractatus problematicus me parat dpendantd'un texte
antrieur,dont nous avons une copie dans les mss. Breslau IV Q 19 et
Vienne Ser. n. 267. Ce qui a pour consquence qu'Heymeric apparat
pour cette partie du Tractatusproblematicus comme un 'plagiaire'. La
question: qui est alors P auteur du texte antrieur,est videmmenttroi-
tementlie celle de la dpendance.
Meerssemana raisonlorsqu'il oppose Grabmannla divisiontripar-
tite du texte en question. Cette divisionse trouve galementconfirme

1Imprim
dansl'dition
deOpera
Omnia
Alberti IV,pp.28-29.
parBorgnet,
Magni
IH

12:01:28 PM
avec clart par le texte viennois rcemment dcouvert. Meersseman
croit pouvoir distinguerau moins deux auteurs. Pour la premirepartie
il pense ne pas devoir aller jusqu' exclure la possibilit que Jean de
Nova Domo en soit l'origine, "bien que jusqu' prsent personne n'a
pu tablirl'existence d'un traitsparsurles universaux"1.La deuxime
partie, l'extrait donc, ne se rapportepas au problme de l'auteur, et la
troisime partie serait, selon lui, un plagiat de l'ouvrage d'Heymeric
van de Velde. En faitle manuscritviennoismontrebien le rapportentre
les troispartieset parle d'un trait( Tractatus
) de la main de Jeande Nova
tandis le Breslau connat deux 4
Domo, que ms. capitulaet un trait' Cum
animadverterem.
Que nous apprend prsent la comparaison des trois textes dont
nous disposons, le manuscritde Breslau, le manuscritde Vienne, et la
2
premiredition colonaise (1490) du Tractatus de Heyme-
problematicus
ric a Campo, quant au texte de la troisimepartiede Cumanimadverterem.
On constate que le texte de Breslau en prsente la formela plus
simple, le manuscritviennois une version lgrementamplifietandis
que le texte d'Heymeric diffreconsidrablementdes deux autres par
additions et soustractions:

IV Q 19
Breslau VienneSer.n. 267 ed. Cologne1490.

Cum animadverterem mo- Cum animadverterem mo- Cum animadverterem mo-


derno rumvicmenta (!) et dernorum figmentaetpluresdernorum figmenta
pluresdeviarea doctrinadeviare
Aristotilis,
presertimincog- a doctrina Aristotilis
et pre- a doctrinaAristotelis (!)
nicioneuniversalium,que, sertim incognicione univer-presertim in sciencia
univer-
ut ait princepsparipoteti- salium,que,utaitprincepssalium, que
corum(!) capituloultimoperipateticorumcapitulo
2 posteriorum, suntprin-ultimo2 posteriorum, sunt
cipiaartisetsciencie,inhec principia artiset sciencie,cardines et principiasunt
verba veroprop-in hec verba
: universale : universale artisetsciencie
cuiuslibet
ter multa,quod, cum in veropreter multa,quod in
omnibus situnum,illudest omnibussit unum, illud
artisprincipiumet sciencie,artisest principium et sci-
qui<n> eciam distinctione encie; quoniam eciam dis-
predicamentorum, que, ut tinctione predicamentorum,
clamat tota realistarum quorum , ut clamattotarea-
series,esse (!) porphirii:listarum seriesoreporphirii

1O.C.,
p. I2.
2 Hain*
4302,Vouillime46,Ennen 284.- Lemicrofilm
etlesphotocopies
decestextespeuvent
respectivement pourla Philosophie
treconsults l'Institut l'Institut
mdivale, pourl'Histoire
duMoyen deNimgue.
del'Universit
Ageet laBibliothque -

114

12:01:28 PM
decernpredicamento suntdecernpredicamenta sunt
decern rerum principia.Pre- decernrerumprimaprinci-
dietasiquidem est(!) mag-pia; predicta siquidem mag-
necontroversione (!) multi-necontroversie multique erro-
que errorisoccasiones esse risoccasiones essevidentur
videntur iuxtamentem Aris-iuxta mentemprimoceli
totilisprimoceli tractatutractatusecundo capitulo
secundo capitulo primo : primo:qui enimin princi-
quieniminprincipio receditpio recedita veritate decies
a veritate deciesvelpluset infineplusetmilesies.
milesies.
multiformiter deviareetanti-
quorum cetum quedam inter se
problemata neutraliter volu-
tarey quorum primum magne
controversie in scientiarum
conclusionibus prebuit occasio-
nem
Et sanctus Thomasin prin-Et sanctus Thomasin prin-
cipiode esseet essencia : cipiode ente et essencia: iuxtaillud:
parvuserrorin principio,parvuserrorin principioParvuserrorin principio
maximus eritinfine. maximus eritinfine. maximus fitinfine, secundum
veronovellorum inphilosophia
arestotelisalumpnorum detinet
Ideoqueego veritatis pari-Ideoqueeo veritatis peripa-desiderio inambiguo susspensay
potetice(!) tetice, cuiusAristotiles est ego viritatis (sic) peripate-
modicus professor monitus
princeps ( !) professor tice,cuiusArestotiles estprin-
etsubtil
itatis magne cepst
interpretis modicus professor et
dominiAlberti ,
Magniquon- subtilitatis magniperipateti-
dam corum Alberti, quondam Ratis-
ponensisepiscopiinterpretis
Ratisponensis episcopi incultus
incultus discipulus taliterde-
taliterdecrevidictisvie- discipulus edamdocuipredic-crevipredicte controversie ob-
mentis obviare nichilexme, tisfigmentis obviare, utnihilviare,utnihilex me,sedex
sed ex principiis philosophi ex me, sed ex principiis principiis arestoteliset alio-
aliorumque approbator( !) aristotilis
aliorumque obpro- rum approbate autoritatisanti-
auctoritatis antiquorum col- bate autoritatis antiquorum quorum rationescolligam t
ligant( !), quibuspusilliali- colligam
, quibus falsitatiserrorquibusfalsitatis error elidatur
quo modoerroribus hiiset iIledatur( !) etproblematica ambiguitas ad
falsitatibusresisterevaleant. unamcontradictionis partem
Sineigiturargumentis pro- Ideo limitetur.
fldelius
cedendo Hicergoestdicendorum ordo.
contra terministas, circa contramodernos sine argu-Primocontramodernos sine
primum principale hicinci- mentisincidunt dubia seu argumentis hecincidunt du-
duntquesita:an universalia quesita.Circaprimum prin-biasivequesita : An univer-
sintextraanimama partecipaleincidunt quesitascili-saliasint.Ansinta parterei
rei,etc. cet:an universalia sintextraextraanimam, etc.
animam a parterei,etc.

12:01:28 PM
De cette comparaisondes textes on peut conclure que les manuscritsde
Breslau et de Vienne donnent une impressionplus authentiqueque le
texte d'Heymeric, qui par ses formulesalambiques et ses mots insolites,
4
a acquis un style' propre. Il n'y a pas de doute que le textesimplene soit
le premier, le texte orn le second. Dj sur la base de cette simple
comparaisondes textes il conviendraitde renverserla proposition de
Meersseman. Un contrle plus approfondides textes parallles de Cum
animadverterem (codex Breslau, fol. 31ra, ligne 13 jusqu'au fol. 37 vb,
ligne 17; Vienne, fol. 4r jusqu'au fol. i2r; dition colonaise d'Hey-
meric fol. iv, ligne 6 jusqu'au fol. $r, ligne 17) le confirme.Partoutle
texte d'Heymeric s'carte par ses formules et ses mots difficileset
recherchs.
Un peu plus bas les textesde Cumanimadverterem que nous venonsde
comparer (Breslau-Vienne; Heymeric) se mettent divergergalement
en ce qui concerne la matire traite. La question des universauxleur
tait encore commune, mais dans la suite le trait,tel que les manuscrits
nous le restituent,pose une srie de questionsau sujet des prdicaments
avec les rponses oridinairementdonnes par les terministes.Le trait
Cumanimadverterem est donc dans les manuscritsdivis en deux parties:
1) des universaux, 2) des prdicaments.D'aprs Meerssemanl'auteur ano-
nyme du manuscrit de Breslauauraitcopi simplementla premirepartie,
y compris la solution des questionsdu Tractatus problematicusd'Heymeric.
L'laborationde la seconde srie par contrelui semble un travailoriginal,
auquel il n'attache cependant pas beaucoup de prix. (Sur ce dernier
point le lecteur jugera lui-mme propos du texte publi ci-dessous).
Or, au lieu de cette seconde srie sur les prdicamentson trouvedans le
Tractatus problematicus 18 Problemata, o Heymeric traitede l'opposition
entre thomisteset albertistes. Du fait que cette partie n'ait pas t
reprisepar le 'plagiaire' qu'est pour lui l'auteur anonymedu manuscrit
de Breslau (Vienne), Meerssemanconclut que son travailn'a rien voir
avec l'Albertisme,pas plus d'ailleurs qu'avec Jeande Nova Domo.
Ce raisonnementne tient pas debout si l'on admet que le trait
comme il est donn dans les manuscritsest bien un ouvrage originalde
Jeande Nova Domo : en de cas les relationssont renverses: Heymeric
devient, pour la premire partie dirige contre les nominalistes,le
plagiairede son matre,et il ajoute de son propre cru une seconde partie
propos du conflitentre thomisteset albertistes(ce qui se comprend
fortbien dans la situationcolonaise). La partie concernantles prdica-
ments, il la laisse de ct. Voil ce qui me semble la juste perspective.
En respectantle tmoignagedes deux manuscritsBreslau IV Q 19 et
116

12:01:28 PM
Vienne Ser. n. 267 qui attribuentce texte Jean de Nova Domo, je
considre ce matreparisiencomme l'auteur. Une analyseplus profonde
du texte et de la doctrinepropose dans ce traitconfirmeracette thse.
Il y a nanmoinsune difficult srieuse. Au fol. 3 ir du manuscritde
4
Breslau nous trouvons un texte qui dit: ideoque omnia sine
rationeaffirmant. Quapropter secundum Aristotilem , octavo phisicorum, merito
dicit: illa figmentavelfigmentis similiaenuncupantur'Le texte du ms. de
'
Vienne est identique, sauf le dernier mot: nuncupantur' . Comment
interprter le 'meritodici ? Est-ce que nous avons l une preuve irrfu-
table, que le traitCum animadverterem , comme il est donn dans les mss.
de Breslau et Vienne, ne reprsenteplus gure qu'un commentaire sur un
texte antrieur(de Jeande Nova Domo ou bien de Heymerica Campo)?
Contre cette suppositionil fautallguer d'abord que c'est le seul
texte du traittout entier, qui donne cette suggestiond'un commenta-
teur. Il fautremarquerensuite que le texte des mss. n'est pas du tout
impeccable. Mais ce qui est dcisif,c'est que le motfigmenta,employ
ici, ne faitpas allusion en premierlieu aux figmentamodernorum du com-
mencementdu texte de Cumanimadverterem , mais un mot utilis par
Aristotedans sons texte du livre VIII de la Physique propos des thses
d'Empedocle et d'Anaxagore: 'sed non aliquando quidemerat [motus],
aliquandoautemnon; et namqueassimilatur sic dicerefigmento magis'. Cela
veut dire, que le sujet du membre de phrase, 'meritodicitilla figmenta9 ,
ne saurait tre qu' Aristotelui-mme, et qu'il ne s'agit pas d'un com-
'
mentateuranonyme.Or, le texte est introduitpar: Quapropter secundum
Aristotilem1 , et se terminepar une formepassivedu verbe (e)nuncupare =
nommer, tandis que dicitest une forme active.
Il fautalors faireune correctiondans le texte en question. Je pro-
pose de lire: 'Quapropter secundum Aristotilemoctavophysicorum meritodicta
ilia [sc. modernorumvel terministarum] vel
figmenta figmentis similia(e)
nuncupantur .
Si l'on admet que Heymericvan de Velde soit le plagiaire de son
matre, en quoi consiste alors son travail personnel? On remarquera
qu'en dehors des adaptationsstylistiquestout ce qui pouvaitfairepenser
une disputationcohrentea t limin. L o le texte des manuscrits
portait: Circaprimm principaleincidunt hecquesita- similiter circasecundum
-, il laisse dlibrment tomber ce et
passage indique seulement deux
problemata qui divisentle camp des antiqui, cot de la deviationdoctri-
nale des moderni.Les questionsde la premiresrie se trouventquelque
peu disjointes, l o la formuleoriginale s'avrait trop complexe (par
ex. la premire question). La seconde srie sur les prdicamentsest

117

12:01:28 PM
presque totalementlimine: c'est peine si quelques phrasesdu texte
sont conservesen guise de transitionpour passer un thmetotalement
diffrent:les divergencesentre les antiqui. Le texte des manuscritspas-
sait sur ce problme, qui n'intressaitgure l'auteur parisien. Au con-
trairec'est ce qui absorbe totalementl'attentiond'Heymeric.
Si la question de l'auteur est ainsi rsolue en ce qui concerne la
troisimepartie (= Cumanimadverterem ), quelques difficults
demeurent
nanmoins. Les ff. 4or-43r du manuscritde Breslau IV Q 19, portant
galement sur les universaux,sont manifestementun commentairesur
une partie du texte Cumanimadverterem etc., prcd d'une paraphrase
sur un motif tir du Memorialererumdijficilium.Grabmannattribue ce
texte galement Jean,mais cette fois tort, semble-t-il1 . Meersseman
parle videmment d'un commentaire sur le Tractatus problematicus
d'Heymeric2. Il a raison en ceci, que le commentairesuppose le texte
d'Heymeric (qui, comme nous l'avons vu, est ici le plagiaire de son
matre): le commentateurcite en effetson texte comme suit: universalia
suntcardinesartiset scientie . Ce mot cardinesfaitprcismentdfautdans
les manuscrits de Breslau et de Vienne, mais se trouve bien chez Hey-
meric. Il s'agit justement d'un de ces mots ajouts par Heymeric la
proposition habituelle: universaliasuntprincipiaartis et scientie . Nous
pouvons donc considrer le commentaire comme un commentaire sur
l'ouvrage d'Heymeric, tout en nous rappelantcependant qu'il s'agit en
ralit d'un texte remani de Jean de Nova Domo. Ceci est important
parce que nous pensons que le manuscritde Breslaunous livre la version
la plus proche du texte originalde Jean,tandisque le commentairedans
le mmemanuscritferaitnanmoinsusage de la versiond'Heymeric.
La composition du manuscritde Breslau fournitainsi une image
diffrenciede la diffusionde la littraturealbertistede ce temps. Il n'y
a d'ailleurs pas beaucoup dire propos de ce commentaire,parce qu'il
est clair qu'il est inachev. On n'y trouve que la discussionsur l'intro-
duction et sur les premires questions de la premire partie du texte
d'Heymeric, c'est--dire sur la partie contre les modernes qui provient
de Jean. Le commentateurn'arrive pas jusqu' l'ouvrage personnel
d'Heymeric, en sorte qu'il nous manque une preuve dirimanteet vi-
dente qu'il auraiteffectivement faitusage du texte d'Heymeric. Le com-
mentairelui-mmene fournitpas de solutionet ne parle que de Yautor,
qu'il reconnat comme insecutoraristotiliset dominialberti (fol. 4ir).
Dans la dernire phrase du commentaire qui a t conserve par le

*Mittelalterl.
Geistesleben,
II,p. 387. 2o.e.,pp.Ii-12.

II8

12:01:28 PM
manuscritde Breslau Jean de Nova Domo est cit, mais il n'apparat
nulle part que le commentateurait t conscient qu'il avait entre les
mainsun traitde cet auteur1.
Au sujet de l'identit du commentateur nous demeurons dans
l'incertitude. Nous pouvons supposer avec raison qu'il appartenaitaux
disciples parisiens de Jean. Le Tractatusproblematicus est lui aussi une
uvre de jeunesse d'Heymeric, qu'il crivit entre 1423 et 1426, im-
mdiatementaprs avoir achev ses tudes de philosophie. L'opposition
entre ancienset modernes passionnaitalors les esprits,et le traitde Jean
Cumanimadverterem paratavoir t une sourced'inspirationpour d'autres.
Il nous reste cependantencore quelques autresdifficults. D'abord :
le manuscritde Breslaudonnecomme titrede la premirepartieCapitulum
de universali reali, et la finon trouvel'addition: Ethecdecapitulosujficiunt.
La deuxime partie,l'extraitdu Compendium theologicaeveritatis
, est intro-
duit comme suit: Sequitur . ItemnotaCapitulum de ideisin librovite. A la fin
de cet extrait-cion trouve l'addition: Et tantumde capitulo. Le trait
Cumanimadverterem est introduitpar Sequitur.Comment interprterces
indications?On doit avouer que ces textes donnentla suggestionque le
scriptor (celui du manuscritBreslau IV Q 19 lui-mme?), s'intressant
la question des universaux(cfr. la descriptiondu manuscritdonn ci-
dessus), a faitun recueil de trois textes concernantce thme, qui finis-
sent par prsenterune cohrence thmatique,absente l'origine. C'est
ainsi que pense Meersseman. Or, en dehors du faitque le manuscritde
Vienne donne comme titre Tractatus , embrassantainsi les trois textes
d'un seul coup, la cohrence des trois parties se trouve en outre claire-
ment indique par la rptitiond'une citationd'Aristote ( Categoriae9 ,
i est aliquid aliorumremanere'
2b$): destructis primissubstanciis impossibile
donne pour la premire fois dans le texte de la premire partie au fol.
et
29r, rpte ensuite dans le texte de la troisime au
partie fol. 33V, en
rfrantexplicitement la premire citation: Et ubi priusallegatumest,
quod universale gener atur per consequens , et destructisprimissubstanciis im-
est
possibile aliquid aliorum remanere. Cette cohrence est aussi indique
par la rptitiond'un article condamn Paris en 1277 (1 re partie,
fol. 30V) et parla conformitde style: 1 re partie, fol. 28r: clamattotus
philosophicus exercitus;3 ime partie, fol. 29V: clamattotarealistarum series.
Cet argumentsuffit pour liminerla thse d'un rdacteur-collectio-
neur. Il fautadmettrequ'il y a un seul trait, tripartitemais cohrent

1 MSed
si accidens utsicnonestpredicatum.
contrahibiliter,
accipitur Ineo conveniunt
omnes
doctores:
Johannes Albertus"
denovadomo. (fol.43r).
II9

12:01:28 PM
ds l'origine. Les textes: Et hec de capitulosujficiunt , et: Et tantumde
capitulo, ne sont mon avis que des textes ajouts par le scriptor du
manuscritde Breslau, marquantainsi plus distinctementla division du
trait en question.
La raison pour laquelle Meersseman considre la premire partie,
intituledans le ms. BreslauIV Q 19 Capitulum de universali
reali, comme
un extraitd'un ouvrage plus ample de Jean,peut-trede son commen-
taire sur la Mtaphysique, ri est pas claire. L'examen du codex de Darm-
stadt1 qui contient ce commentaire,fit apparatre que le texte de ce
commentairereproduitdans une large mesure le texte du commentaire
d'Albert le Grand sur la Mtaphysique d'Aristote. En ce qui concerne les
universauxj'ai constat que Jean traite explicitementde cette matire
dans son commentairesur le Ve livre, trait III (ff. 67r-68v). Dans ce
trait,le texte de ses six premirespropositionsest pratiquementidenti-
-
que au texte d'Albert2, l'exception de quelques petites variations,
additions et soustractions. On peut comparer le texte dans l'dition
partiellequi suit. Nulle part dans ce commentaireon ne trouveun texte
qui pourraitservirde Vorlagelittralpour le Capitulum de universalireali,
tel qu'il nous est connu par les manuscritsde Breslau et de Vienne.
La suppositionde Meersseman sur ce point doit donc tre considre
comme sans fondement. Le Capitulumoffre d'ailleurs clairement la
structured'un dialogue avec questions et rponses, structureabsente
dans le commentairesur la Mtaphysique.
Mais s'il n'y a pas de dpendance directe constater,n'y aurait-il
pas pourtantconformiten ce qui concerne la doctrine des universaux
telle qu'elle se prsente dans le Capitulum(ainsi que dans la troisime
partie Cumanimadverterem ) et le commentairesur la Mtaphysique?Sur
ce point la rponse est affirmative. C'est pourquoi il nous faudraappro-
fondirl'tude du commentaireafinde dcouvrir les prises de position
ventuellementpropres Jean.
Comme nous l'avons dit, le commentaireest pour la majeure partie
une copie du commentaired'Albert le Grand; il reste cependantque le
matreparisienJeande Nova Domo a remanison modle. Ds le dbut
on s'aperoit qu'il transformeles textes d'Albert en propositions,tout
en conservantautant que possible les formulationsd'Albert lui-mme.
Par l le texte devient plus accessible dans une formeplus scolaire, ce
qui est tout faitconformeaux buts de la via antiquatels que nous avons
1Landesbibliothek cod.401,ff.2r-i23r.
Darmstadt, (Comment,surI-IXMetaph.) sur
Prsent
microfilm delaphilosophie
pourl'histoire
l'Institut mdivale,
Nimgue.
2 Opera
omnia, tome
ed.Borgnet, XVI,livre ,PP*28-2
V,tr.6,chap, 86.
I 20

12:01:28 PM
pu les constaterau quinzime sicle en de multiplesendroits (Cologne,
Heidelberg): les grandesautoritsscolastiques, en ce cas Albert, four-
nissent la matire que les anciensse contentent de mettre en forme
didactique en vue de renseignement1. La division de la matire, les
distinctionsfaites par Albert, qui ne sont peut-tre pas suffisamment
mises en reliefdans son ouvrage, se trouvent prsentexplicites. Jean
rassembleen quelque sorte ce qui dans le texte d'Albert aurait d tre
soulign par l'tudiant dsireux de l'analyser. Le texte s'en trouve en
quelque sorte 'objectiv'. Les expressions personnelles d'Albert se
trouventretranchesdu texte. Ainsipar exemple tout au dbut: "Opor-
tet autem nos his digressionemfacere, ut universalisnaturamconsidere-
mus, quod iam universumquoddam esse diximus; ex hoc enim facilior
erit doctrina tam praecedentiumquam sequentium. Quia autem sub-
tiliter universalis naturam inquirere intendimus, primo quot modis
universale dicitur, distinguemus, et unde ortum habeat universale,
ostendemus"2.Ces expressionssurviennentaussi en formeplus courte:
"sicut ostendimus", "sicut iam multotiensdiximus", "sicut nos in prin-
cipio huius doctrinae docuimus"*.
Les questions qui pourraientsurgirchez l'tudiant sont prvenues
par l'addition de rfrencesaux questions qui seront traites dans la
suite: ttutsequencia declarabunt", "infradicetur"*. Mais il est remar-
quable que null part on ne trouvementionnqu'Albert est l'auteur du
trait. Jeanen arrive citer Albert la lettre et transformerson texte
en propositions,tout en se posant lui-mme en auteur de ce texte, par
exemple lorsque, l'occasion de l'explication de tel mot, il dit:
Notanterdico 'quasi' - alors que le mot se trouvedj chez Albert!*
Est-il encore question ici d'un dveloppement doctrinal? En ce
qui concerne les universaux,les additions de Jean sont manifestement
minimes mais, y regarderde prs, non sans intrt.Il lui arrivepar
6
exemple d'insrer dans l'argumentationune tape intermdiaire qui
alors se raccroche immdiatement la suivante, celle-ci tout entire
d'Albert. Plus loin cependant son commentaireajoute quelque chose
de plus propos de la communicabilitas nature, avec citation du Liber
1A. G. Weiler, vonGorkum
Heinrich 143i). Seine
("* inderPhilosophie
Stellung des
undderTheologie
y Hilversum
Sptmittelalters 1962.- Idem,NederlandersinKeulen rond
enHeidelberg Herwich
magister
vanAmsterdam
Gijsbertszoon dans:Postillen
(1440-1481), overkerk inde15eeni6e
enmaatschappij
eeuw,Nimgue 1964,p. 2^7-283.
2 Alberti
Magni fratrum
ordinis predicatorum,Operaomnia, TomusXVI,partes1-2,ed.Bera.Geyer,
Mnster ParsI,liberV,tract.
i960;Metaphjsica. 6,capp.-7,p. 28$.
3 ibid. 4 Ms.Darmstadt 401,fol.67V.
5ibid. 6 cfr.dition
dutexteen find'article,
p. 1^3.
I 21

12:01:28 PM
de causis (livre I, tr. 4), qui n'est pas cit par Albert. On pourraiten
retirerl'impression que cette ide de communicabilitas retientspciale-
ment l'intrt de Jean. Il lucide ici quelque peu le texte d'Albert1, et
insre une affirmation autonome sur l'origine des universaux,qui ne
provientpas directement d'Albert, mais qu'on peut considrercomme
un dveloppementde ses ides. Or, le Liberde causisest galementcit
dans ce contextedans le Capitulum et la troisimepartie (ci-aprs,p. 129
et p. 140).
La quatrime propositiondu commentairede Jean2 sur ce thme
distingueune double formed'tre pour l'universel en gnral ( universale
in genere), savoir un tre spar et un tre particip. La participabilit
de l'universel correspondvidemment Vesseseparatum qu'on ne trouve
que dans l'intellect. Tout ceci est conforme la doctrine d'Albert.
Mais Jeanse demande: d'o vient prsentcette communicabilitas nature?
Il renvoie l'auteur du Libercausarum 3, qui en situe source dans la
la
seule bont du Premier Principe. Jeantmoigneainsi clairementde son
ralisme no-platonicien propos de la communicabilitas de l'universale
separatum. C'est une proprit que Y universalein generepossde in esse
separato partir de l'intellect agent (intellectus agens) embrassanttout,
et non quelque chose qui existeraiten vertude l'acte de connaissancede
l'individu humain par lequel des choses diverses sont compares. La
participabilitde l'universelest la cause de la comparabilit des choses et
non inversement,dit encore Jean, et il lucide Albert lorsqu'il ajoute:
L'intellect agent qui, comme lumire de l'intellect premier, embrasse
toutes choses par sa communicabilit,donne tout ce qui est la fois
l'tre et l'universel.
Jusqu'ici l'enseignement est encore donn la suite d'Albert.
Mais Jean va plus loin quand il examine ensuite de manire autonome
l'origine de cette universalit,qui est en faitlie la nature de l'uni-
versel. Il s'attache ici une notion d'Albert, savoir l'apitude de fait
(aptitudo)de cet universel tre compar avec plusieurs de ses rali-
sationsparticulires(,supposita ). C'est cette aptitudoqui faitprcisment
l'universel. Cette aptitude elle aussi provientde la source universelle,
l'intellect agent premier. Jean labore ici l'ide de la forme comme
radiusluminisintelligentiae , qui cependantdans sa diffusionse trouve sin-
gularise et individualise par la matire, quoiqu'elle exerce dans l'in-
tellect son actusuniversalitatis. Nanmoins cette aptitudode l'universel
1ibid.,p. 153. 2fol.68r.
3 Cfrl'introduction danssondition
de H. D. Saffrey, deAquino
Thomae
deSancii super de
librum
causis (Textus
expositio Friburgenses.
philosophici 1954.
4/^)Fribourg
122

12:01:28 PM
ne provient pas de son existence dans l'intellect, ni de son existence
dans la chose (in re), mais de sa provenancede l'intellect (premier) agent.
Jeanest sur ce point sans aucun doute plus explicite qu'Albert qui
se contente de dire que "quoique l'universel ne possde l'universalit
que dans son existence dans l'intellect et non en dehors de lui dans la
chose (in re), nanmoinscette universalitne provientpas du faitqu'il
est dans l'intellect ni du faitqu'il est dans la chose". D'o elle provient
vraiment,Albertne le dit pas. Jeans'efforcede remonterjusqu' cette
origine1.
Or il se fait que sur ce point il nous est possible de renvoyerau
traitDe universali reali comme il nous est transmisdans les deux manus-
crits de Breslau et Vienne. Jeanpose ici galementla question et nous
y trouvonsdes considrationssur 1'actusuniversalitatis , la communicabilitas
et Yaptitudo . La doctrineest la mme, propre donc Jeande Nova Domo
et comme telle labore par lui partird'Albert. Nous tenonspar l un
argumentinternequi invite reconnatredans De universali realiun trait
de Jean. Une confrontationsommairedes textes expliciteraitdavantage
cette cohrence doctrinale. Une comparaison de cette doctrine avec
celle du trait d'Angers qui est reconnu par Meersseman comme un
produit de Jean de Nova Domo feraitapparatreun mme accord2. Je
me dispense de donner cette comparaisonici.

Les problmes relatifsau Memoriale rerumdijciliumcit ci-dessus,connu


galement sous le nom de Liberde , dont une paraphrasepr-
intelligentiis*
cde le commentairedu Cum animadverterem (ms. Breslau IV Q 19, ff.
4or-43r), ne sont pas traitspar Meersseman. Grabmanna cru voir dans
un commentaireanonyme,conservdans le ms. Munich, C.L.M. 28.216,
sur le clbre dcret de condamnationpromulgupar l'vque Etienne
Tempier en mars 1277, l'ouvrage d'un professeurde Paris au quinzime
sicle. Celui-ci cite ce Memorialeafin de rfuterles articuliparisienses.
Ceci est remarquable parce que ce Memorialea compltementdisparu
de l'horizon peu aprs le temps de Saint Thomas. Or, raisonne Grab-
mann, Jean cite aussi ce Memoriale , pratiquement inconnu, dans son
commentairesur le Cumanimadverterem , et tout comme l'auteur de cet

1 Voirdition
dutexteci-dessous,p. 154.
2 cfrnote6,p. 108.
3 Mittelalterl.
Geistesleben, H,p. 279.Le Memoriale
II,p. 387;plusamplement estindiqu
par
certains du1fe sicle
manuscrits comme tant
deAdam mulieris
pulcherrime .
123

12:01:28 PM
crit, il a une grande prfrencepour Albert le Grand. Il est donc
probable que ce commentairesur le Memoriale est lui aussi de la main de
Jean de Nova Domo. Meersseman n'aurait pas eu de grandesdifficults
rfutercet argument, du fait qu'il dmontrait que la citation du
Memorialeque Grabmannavait en vue ne provenaitpas de Jean,puisque
le commentairesur le Cumanimadverterem n'tait pas de lui. Mme au
cas o nous concderions ce point Meersseman,l'argumentde Grab-
mann garde sa valeur, parce que le Memoriale est encore cit une autre
place, savoir immdiatement dans l'introduction du soi-disantCapitu-
lum. Or Meerssemanadmet que cette premirepartie pourraitprovenir
de Jean. En ce cas Jean connat donc bien le Memorialeet peut - selon
-
l'interprtationde Grabmann tre le commentateurdu dcret de
condamnation, lequel connaissait, lui aussi, le Memoriale.La question
mrite un plus ample examen. Ce n'est point ici le lieu de le faire. En
guise d'hypothseon peut en tirerun argumenten faveurde la possibilit
d'une origine parisienne de l'auteur, ce qui conviendraitparticulire-
ment bien Jean. Cela vaut aussi pour ses rfrencesritres la con-
damnationdes articuliparisienses dont la significationdoctrinale au 14e
et au e sicle pourrait faire galement l'objet d'une tude1. Il est
frappantque la version du ms. de Breslau cite ces articles tout au long,
le texte de Vienne plus sobrement,tandis que chez Heymeric dans son
, on ne les retrouve plus.
Tractatusproblematicus

Pour terminer:quels sont les argumentsles plus dcisifsen faveurd'une


attributiondfinitivede cet crit Jeande Nova Domo? Et quelle en est
la date?
Premirement: le titre du manuscritde Vienne Ser. n. 267 parle
d'un Tractatus perutilismagistiJoannisde novadomo. L'ouvrage est appel
ici Tractatus, et non Capitulum ; il est bien divis en trois partiesmais
celles-ci dbordent rgulirementles unes sur les autres et composent
un tout cohrent en tant que: 1) introduction, 2) citation du texte,
3) questions et rponses des deux partis, terministeset ralistes. Rien
ne nous oblige les sparer: elles formentensembleun seul trait.
1R. R. Post,TheModem Devotion. with
Confrontation andHumanism
Reformation inmedieval
(Studies
andreformation
thought,III)Leiden1968,p. 474: WI thetheory,
prefer that thedispute,
during
whichalsoextended toParis,between oftheviaantiqua
thesupporters , and
andtheviamoderna
whichledin1473toa prohibition theteaching
forbidding , a newpublication
oftheviamoderna of
the219theses Such
wasdistributed. a publication forthenominalists,
wasimportant thesupporters
, onaccount
oftheviamoderna ofthecondemnationofSt.Thomas*
theses".

124

12:01:28 PM
Deuximement: l'auteur se caractrise comme un commentateur
d'Albert; il cite l'occasion de la rfutationdes opinionsdes nomina-
listes le Memorialeconnu Paris, ainsi que la condamnationdes articles
parisiens,ce qui le situe Paris.
Troisimement: son emploi de la langue s'accorde avec ce que
nous apprenonsd 'Heymericlui-mme,au sujet de son matreJean. Dans
sa lettrecite ci-dessusHeymericlance la tte des nominalistesl'injure
d'picuriens, littralement la suite de Jean, qui parlait lui aussi des
nominalistespicuriens (epicreosnominales )l. Cette expression remar-
quable se rencontre prcisment dans le trait sur les universaux: "non
sunt professoresperipatetici veritatis, . . . sed suntepicurii, litteram
sequentes condempnatamparisiensem,occamitam discoliam cum colle-
giis suis ..." (fol. 32r), et encore: . . loyca, quam, tamquamobum-
braculum theoriarum precedencium, amplexi sunt epicurii moderni
sive nominales ..." (fol. 34r)2.
Quatrimement: la doctrine est conforme celle d'autres crits
de Jean,en particulierson commentairealbertistesur la Mtaphysique,
le traitDe esseetessentiaet le traitsur les universauxdit par Meersse-
man d'aprs le ms. d'Angers.
En ce qui concerne la date, l'ouvrage a d tre crit aprs la mort
sur le bcher de Jrmede Prague, donc aprs le 30 mai 1416 parce que,
au fol. 2v, il est faitallusion Hieronymus hereticuset sui sequaces;et sre-
mentpas plus tard que 1423-1426, priode pendantlaquelle Heymerica
compos son Tractatus , qui dpend, comme nous esprons
problematicus
l'avoir dmontr,d'un texte de son matreJeande Nova Domo, sur les
universaux.

Pour l'dition du texte 'De universalireali : nous avons pris comme


texte de base le texte du ms. Breslau IV Q 19, en ajoutantdans les notes
les variationsqui se trouventdans le texte du ms. de Vienne Ser. n. 267,
ou en corrigantle texte du ms. Breslau l'aide du texte viennois.
Les fautes d'orthographe, nombreuses dans le texte de Breslau,
sont corriges sans indications en note. Ainsi: annologiam , alliud, ab-

1ed.Meersseman II,p. 117.2 ci-dessous,


Geschichte p. 137etp. 142.
Ritter,
o.e.,p. 77,note
3,renvoie au Vocabularius deJean
predicantium Melber
d'Heidelberg (Hain
11022-11044)ose trouveunarticle bassurlesprdications
subvoce"epicureus", de Jodocus
Aichman deKalw,undeschefs dela viaantiqua Heidelberg.
Jodocusfutpromu en1444matre
sarts
Heidelberg. DieMatrikel
Toepke, derUniv, 1884-1
Heidelberg, 889,H,p. 387; III,p. 877.
125

12:01:28 PM
sordum,appostollus , opportet, paripoteticusetc. De la mme manire:
veludy sicud
, iti idem (= ibidem ), ayuntyery etc.
Quant aux auteurs cits l'annotation ne donne pas - saufquelques
- la rfrenceaux textes aristotliciensou
exceptions porphyriens. Les
autres citationssont vrifiesdans la mesure du possible.
Jetiens remercierMM. E. Hone et P. de Kort, assistants l'Insti-
tut d'histoire mdivale de l'universitde Nimgue, dont l'appui a t
considrablepour le dchiffrement des manuscritset pour l'annotation,
et qui par leurs observationscritiques ont contribu la mise au point
de l'introduction.

JOHANNES DE NOVA DOMO


DE UNIVERSALIREALI8,
<1>
Contra subsanatores universalisanciumrealistarumclamattotusphilosophicusbexercitus
in voceprincipis eorumAristotilis1: Universale estprincipiumartiset seiende,pri-
mm0 quidem obiectum adequationisdetformale, quodeomnisscienciaspeculatoretquo
nonspeculato necconcipimus,
nichilpenitusintelligimus hancvocemprincipis peripa-
teticorum tenusf
superficie adtendentes.Aliquienimdicunt hancvocem,scilicet univer-
sale,nonsignificare remaliquem,sedverius conceptum tantum,cuitarnen conceptui
substrata estresnon^-universalis, sed tantum auti-conveniencia
singularish quedam
relativasingularium quecummetipsa allegantes
singularis1, proJse: si essetaliquares
universalis, nonposset1
istak duciinauriga autmbiga,neccommedere carnes,neccantare
laudesDeo, necofferre holocausta,n~necviamirenecncelebrare missam prodefunctis,
necgaudere0 cumgaudentibus, necflerePcumflentibus, etceterisQ.
Sedrever1*, cumgrossi8 grossaquerunt et habituate et purissingularibus
sensibilibus
seuseorsum
ad intelligibilia levaredifficulter
possunt propterconsuetudinem exercicii
specialisin singularibusvrebus,ideocumtantumw grossaconcipiunt,nonestmirum,
quodde simplicibus* naturis
grossayloquunturz, cumlocucioprofluatexaconcepcione.
Ut ergomanuducanturb ad aliqualem0 noticiam nature,cuiusoperaciones
universalis
occultesuntinrebus,oporteret primo,quodindubitatumd
intelligere estapudPeripa-
teticum universale esserem,cumscienciaestrei ex naturae sciencie',quia*dicitur

a Capi
tulumdeuniversali realieximii doctoris
magisti denova
Johannis domo, magni insecutoris
vieAlberti,
incipit B.;Tractatus
feliciter denova
Joannis
magisti
perutilis domo, antiquorum inse-
cutor,incipit W.; bphilosophorum
foeliciter .; 0principiumB.; dsubiectum B.; eprincipium
W.; supervutenus
.; *ferius.; h"hressingularis
etnonuniversalis W.; 1-1om.W.; JperW.;
.; 1add.operari
kuniversalis aliquidnecW.; mom.B.; n-ndicant .; gaudet.; p fletB.;
<inecdisputarecumdisputantibus W.; rreveram .; 8gessi.; 1habituatui.; add.in W.;
uom.B.; vintellectualibus.; wom.W.; xsingularibusW.; ygesse.; %loquantur W.; a a W.;
bmanuducuntur .; caliquam W.; dindubitabileW.; enature.; add.ergoeciamuniversale
estprincipiumetcausasciendi W.; utW.

1Videinfra,
p. 131,n. 3.
I 26

12:01:28 PM
Primo Posteriorum:sciencie estcausam reicognoscere, propter quamestres,et quoniam
illiusestcausaetnonestcontingensa hocaliterse habere1*. Universale estprincipium et
causasciendiet sciencia nostra esta rebus0.In hocenimdifferuntd sciencianostra ete
sciencia divina,quiasciencia nostra _causatura rebus,sedsciencia divinacausativa est
rerum'.Habitoiamingenere, quoduniversale estres,scrupuli* ingenui turmentibus
audiencium, qualisressit.
Et suntquidam11 intromittentes1 se de antiquis,qui hancremexplicarenitun turaliis,
quiiperse ipsoseamknumquam intellexerunt.Etideoenunciant1 remuniversalem esse
pretersingulariam, extrasingularia, quodesthereticum etsanefideicontrarium, quia
tuncoporteretn, si huiusmodi naturauniversalis essetseparata a singularibus et extra
singularia etpreter0 singularia,quodessetsubstancia intellectualisP eo quodessetdepu-
rata<*a materia eta fecematerie1* ; etsicessetponendus8 unusnovusordobeatorum seu4
beatificandorumu, scilicet illarum naturarum universalium separatarum, quiav,ut dictum
est,w_essent substancie intellectuales perse extrasingularia existentesw. Et hic ordo
x_naturarum universalium* nonessetordoangelorum nec ordosanctarum animarum,
sedy-distinctus abhiisy,quodest2erroneuma. Et inhocpuncto deceptus estIeronimus
hereticus etsuisequaces, quiponebant remuniversalem separatam a singularibusetextra
singularia. Et videntesb eamnonessede ordineanimarum nec angelorum, posuerunt
earncoeternam Deo etforte0 ab eterno.Etsicvenerunt ad ponendum contra trini
tatem
in divinis[et]aliquidcoequaletrini tati,cumtarnen secundum fideipuritatemd tantum
tressuntpersone intrinitate,ettrinitati indivinisnichilestecoequaledistinctum a patre
etffilioeta spiritus sancto.Sedabsita mentibus Christih fidelium error hic.
Sedi_diceres michi1 : quidtundde reuniversali entissentisk? Siipsa1 nonestressingu-
laris,si ipsa1nonestvoxm,si ipsa1nonestconceptus, (fol.28v)sinonestextrasingu-
laresres,si nonestcorpus, si nonestanima, sinonestangelus, si nonest Deus11, quid
erit?Adverte ergo.Ex Primo Phisicorum habetur0: sicutoperacio facitscireP formam, sic
transmutacio materiam. Cumergoab omnibus universale sitforma, oportet te eamQ
cognoscere ex operacione. Capias1" gratiaexempli humanitatem, que estforma univer-
salis,s~quesecundum esseeiusinsuppositis8 significaturperhominem. Quidistaopera-
bitur? cantabitne, arabitne agros?Dico tibi,quodnichiloperabitur perse extrasuppo-
situm,cumactussit4suppositorumu Primo ,
Metaphisice cuius fundamentum est,quiav
essehumanitatis nonestextrahomines, sicutw prefati heretici ymaginati sunt,sed in
supposito hominis. Cum*operari insequaturvesserei,oportebit idem2 essehumanitatis
secundum suummodum essendi nature suea~utsitain suppositob, etoportebit, quod

a contingereW.;badd.scientiam .; add.eciamW.; cadd.utrcitt B.Augustinus dedoctrina


Eciamdicitauctor
Christiana. Memorialis rerum
dijficilium , quodomnissciencia ve) estrerum
vela rebus
causativa causataW.; ddiffertW.; ea W.; f~fcausataesta re,scienciaautem divina
W.hadd.(utnominales)
(sic)estreiB.; add.autdifficultates
causata W.; 1intermittentesW.;
Jadd.veroW.; kadd.universalem nturm W.; 1enunciantesW.; madd.etW.; nadd.quod.;
0propter .; padd.etspiritualis
W.; *privataW.; rmateriam B.; 8om.W.; xom.B.; "beatifican-
torum.; vqui.; w_w essetsubstancie .... existens
intellectualis W.; spiri tuum beatorum
W.; v-vom.W.; z essetW.; a corr. exerraneum (W) eterromium (B).; bvidensB.; c foreW.;
dpuritate.; eom.B.; autW.; spiritui
B.hom.W.; i~idicitnominalis W.; i om.W.; kadd.
autintelligisW.; 1om.W.' madd.si nonestterminus W.; n add.si nonestdyabolus W.;
om.B.; psciencie .; iam.; radd.ergoW.; 8-8quesolum esseseinsupposito .; testW.;
usingularium W.; vquod.; wom.B.' xadd.ergoW.; yinsequitur cum.; a_asic.;
W.; zillud
bsuppositum W.; com.B.

I27

12:01:28 PM
operetur in suppositoa et persuppositumb. Et quiaduplexestactus0,scilicetactusd
primus, qui est esse, etactusd secundus, est
qui operacioe consequens esserei,Mdcirco
humanitas in supposito hominis datessehominiet ideo' sinehumanitate nullusesset
actus11in1supposito hominis.Et per suppositum cantat,donatlaudemDeo, disputati
et aliasoperaciones humanas exercet.Ideoktu videsoperaciones universalis nature
hominis1.
Seddicitm michi : Nonne anima racionalis etcorpus humanum inSocrate velinaliohomine
suntsuficientes causeoperacionum iamenumeratarum11 ? Ergovidetur0, quodPpropter
huiusmodi operaciones explicandasQ superfluum sitponerehumanitatem1". Responsio8.
Articulus Parisiensis1 habet:dicere"humanitatem nonesseformam rei,sed racionis
tantum", errorestt_auctoritate apostolica et sacrosancte romane ecclesiedampnatus.
Inhecverba2 : Nostamdoctorum sacrosancte theoloye quam aliorum prudencium viro-
rumcommunicatou Consilio discrete taliafieriinhibemus, et auctoritateapostolica et
romanesneteecclesieattestante nobisfrancigenarum nec nonang[e]licorum multis
atquemilitibus multum strennuus ea totaliter condempnamus, necnonexcommunica-
musomnesquidictumv errorem dogmatisaverunt, defendere aut sustinere presumpse-
runtquovismodo necnonauditores. In idemiudicium estde aliisarticulis ibidemcon-
tends,videlicet inrotulosiveincdulaarticulorum indampnatorum eademauctoritate,
ut premissum est. Si<c>ergohumanitas estforma reiet nonforma seuactuscorporis,
Secundo De anima , sed est*formatociushominisconstituti ex animaracionali et
humana carne,quiahabetfides katholica : animaracionalis etcarohumana unusesthomo.
Illaenimestnecessitas ponendi humanitatem distinctam ab animaracionali et eciamab
ipsocorpore humano.
Sed viresmentistuewelevando peteres*:EstneV humanitas ab illisduobus
distineta35
simuliunetis, scilicet1*animaracionali et corpore?c_Sisicc,cumanima racionaliset
carodunusesithomoet unushomositressingularis, habeo'iamuniversalem remesse
singulrem etindistinetam a singulari. Quidergoperremuniversalem abducisingenia
iuvenum et h-intantum in agnicione universalis1 tuosexpendisti ? Si nonisit
labores11
distincta,tunc humanitas videturk esse1 forma accidentalis, quiaquitquidm reiadvenitn
post esse0completum (fol.2$r) et P~in actuP, est accidens modo. Homo constituiturin
essecompleto etperfecto peranimam racionalem, ^-corpus etcarnemQ. Ergo1"humanitas
a suppositisW.; bsupposita W.cadd.seuoperacio B.; dom.W.; eoperari W.; ~illud,cumergo
essehumanitatissitinsuppositishominum, ideoW.; *estW.; hhomo B.; 1sineB.; 1clbrt mis-
samW.; kiamW.; 1add.qualiter sibiperaccidens W.; mdieW.; nadd. sicSicW.;
attribuantur
videmusW.; pom.B.; * exercendas W.; radd.autnaturam universalem W.; 8respondeo: nam
W.; 4-tom. articuli
W.; Ratiofalsitatis est,quiasicuthomo dicitur
concretum eo quodconcer-
nitduo,scilicetmateriam seucorpus, etformam, quiaanimam racionalem,sicpariformiter suum
abstractum,scilicethumanitas, etforma
a materia
abstrahitur partis.Hincest(quod)cumdico
homo,dicomateriam et formam abstractamab ambobus, sciliceta corpore etabanima, ut
probaturprimo celi,quare illaabstracta
forma, videlicet
humanitas,itabene est forma corporis
sicutanime, etideotociusetnontantum anime, quare articulus
falsus
etcondempnatus est,etsic
humanitasestW.; ucon.ex:excommunitati; vcorr.
ex:dicunt;wom.W.; xquereres W.; vAnne
W.; z add.sitW.; a punctisB.; badd.ab W.; c-csi nonW.; dcorpus W.; unius B.; ' habemus
W.; 8om.W.;h_h adtantos inagnicione universalis
expendislaboresW.; labores corr.exliberos
B; 1om.B.; i om.W.; kvideB.; 1om.W.; mom.W.; nconvenit W.; eiusB.; add.suumW.;
P-PinaliisW.; -etpercorpus W.; rideoW.
1Chartularium
Universitatis
Parisiensis, - Aem.
vol.I, p. $49.(ed.H. Denifle Paris
Chatelain, 1899,
anast. -
rimpression 1964). 2 Ibid nr.
., 473,p. 543sqq.
128

12:01:28 PM
eritaaccidenset nonnaturasubstancialis de generesubstancie, quodestvaldeabsur-
dum1*.
Achamice,propter hancfortissimam racionem, que c"absquedubiodifficillimac esteo,
quodtangi t altssimasvires philosophie prime, multi discesseruntd a via Ettali
veritatis.
racioneligati,aliquiobticuerunt et abhorruerunt doctrinam antiquorum nescientes
evaderelaqueum istum, qui tantum' difficiles
estevasionis, quiacumomnicautela11 et
circumspectione hic^
oporteret1 loqui, ne offendatur philosophia parte ex una per dis-
cessumk a veritate, et1neoffendatur sacratssimafides parteexaltera.Inhacenimdiscer-
tacionem sivedisputacione stetitAristotilescontraPlatonem inaltioribus passibustocius
, in
Metaphisicen quodhoc Plato0 videtur ponere rem universalem extra singularia.Sed
adverte, quodconsimilem questionem huicmovetAristotiles Septimo MetaphisiceP~capi-
tuloquartoP, utrum quidquid eratesseQ~nonestunumquodque necestaliuddiversum
ab eo, sedestidemsibisecundum essenciam, distinctum tamen ab ipsosecundum esseQ.
Sicradpropositum dico,quodhumanitas nonestcorpusnecanimaloquendo cumpreci-
sioneet absolute necestaliudab animaracionali et carne8,cumydemptificatur in ho-
rnin, sed estdistinctam* ab eis secundum viresproprienature11, cuiusfundamentum
hocvestw : quiaex communi concepcione* animiy-Libricausarumy effectuszcausaruma
particularium vigunturb in effectuc causeprime.Effectus autemcauseprimeestessed.
Illationeme (?) f-exPrimo *Metaphisice*: Deusvidetur omnibus esse,causare11 et vivere;
i_etPrimo Celi:abhocquidem entecausatum estomnibus esseetvivere1. Ideoradixquidi-
tatumsingularium estesse.Tuncultracausalitas primecauseintimior estrei,quam
causalitaspropriorum principiorum essencialium eiusJ.Cumergoin generacione ho-
minis anima a Deo creatauniturk etconiungitur materie1 hominis seusemini, tuncetmin
istaunionen-etconiunctione11 animeet corporis ex partecorporis concurrunt agencia
particulada, scilicetgenerancia0 hominem. ErgoPeciamQ oportebit, quodcausaprima in
taligeneracione1", cumnonsitociosa8,quodillasconiunctiones animecumcorpore
preveniat operaciocauseprimet-queoccultaest,et in materia,unionecorporis et
anime1. u~Etillaoperacione causeprime uinhomine genitocausata estuniversalisnatura,
scilicethumanitas, v-tamquam radixv, inquaanimaracionalis etcarouniuntur, sicutin
unototoessehominis. Hocwessehominis x_universalisnonestidem,seddiversificatum
in utroque singulihomine* indiversis materiisv, inquibuscontrahitur z-adversus parti-
culareshomines55. Et sicoptimeestnotificatum universale1
perAristotilem c-inPrimo
Priorm percesseinmultis etdiciddemultis.De natura ergouniversalis estnonesseextra
singularia,non tamen e~habet esse abstractum a et
singularibusepropter illaduodistincta
esse,unitatarnen' in eodemsupposito, naturasollicitaest"circageneracionem, ita
scilicet,quod universale est divinum, quod non potestsalvariextrasingularia
a erintB.; babusivumW.; c_catquedificillissimam W.; ddiscesserum.; enescentes .; tamen
W.; htutela
W.; difficilime W.; 1om.B.; Jadd.error .; kdiscensum .; 1om.W.;mdiscep-
cione.; nphilosophie W.; om..; p-pom.B.; -i nonestidemcumeo,cuiusest,etideo
formaliterseuexnatura rei,sedestdistinctum abeo,etideodicitesseidemsibisecundum esse
limitatum etdistinctum abeosecundum esseproprienature,sivesecundum esseillimitatum W.;
rsedW.; 8corpore W.; 1distinctum B.; unatura B.; vom.W.; wadd.illudW.; decep-
almutate
cioneW.; y-y om.W.; z causeeffectus W.; a om.W.; bvigitur
con.exfigiturB.; ceffectum W.;
dom.W.; eom.W.; f_ i 2 W.; add.etW.; hdareW.; 1_1
om.W.; JreiW.;kvivit .; 1nature W.;
madd.et W.; n"nom. W.; 0generans .; PetergoW.; om.W.; r om.W.; 8add.sed W.;
t-tom. W.; u_uom. W.; v-vom.B.; wSedhoc W.; x~xom.W.; ymodis estW.; z~zom.W.;
a optificatumW.; buniversalem W.; c_com.W.; ddicereW.; e_eestabstracte B.; add.
singularia
secundum esseW.; om.W.

129

12:01:28 PM
a_nececiamin unosingularia,
quiabdestructounosingulari
salvatur
inalio. Quoniam
c: destructis
in Predicamentis
dicitAristotiles1 primis substanciisd estaliquid
impossibile
aliorumremaneree.

<II> CAPITULUMDE YDEISIN LIBROVITE


,
IN PRIMOLIBROCOMPENDI
QUODCONTINETUK I THEOLOYCE
VERITATIS*

Ideererum etexemplaretraciones sicutin Deo sunt.(fol.29V)Ideasimportt causam11


efficientem conformem effectui,sed exemplarcausamformalem, racioverocausa
finalem.Deusenimrerum omnium estprincipium, a quo forme sunt,et1exemplares
sunt,etfinis,
ad eiusimitacionem-i adquemsunt.Hectriasicakse differunt, quiaexem-
plar unum est,eo quod connotai causalitatem; causata veroin causa sunt unum. Sed
raciones1et ydeepluressunt,quiaistamrespectu rerumdicuntur. Suntitaqueplures
ydee,quiaconno tantcognicionem11.Cognoscibilia autemdifferunt sivedistinguuntur
in
cognoscente. et
Similiter racionesin Deo pluressunt,quiasingularia0 creata
suntpro-
priisracionibus.Absurdum estenimdicere,utaitAugustinus3, equumea racionecrea-
tum,quaPhominem.
Dicendum estergo,quodlicetraciones inDeo velydeesuntunaVeritas etunaluxetuna
essencia,dicuntur^ tamen plures racioneset ydeepropterpluralitatem ideatarumr,
cuiusexemplum habemus in naturis.
Videmus enim,quodomneliniecirculoferun-
turs;remotoautem1 circulodifferuntab invicem. Suntautemydee,ut dicitbeatus
forme
Augustinus, principales rerum, quev divina continenturw.
intelligencia
Dicendum ergoesttquod sicut*in mente artificis
prius estforma rei,antequam inopus
exeat,sicvideererum antemundi constitucionem inmentecreatoris erant.Nonzenim
secundum
extrase aliquidinspiciebat, quodmundum faceret.
Exhiispatet,quodomnis creatura priusinDeo extitit,quaminse ipsa,lindecumabeo
pera creacionem ab
processerit13,ipsoquodammodo distarecepitc.Underacionaliscreatu-
ra ad ipsumreddired debet,cui primoconiunc tafuit,antequam essetetehocperideas,
que nonaliud,quamipseDeussuntet erant.Sic autemadlocumundeexeuntflumina
revertunturf.5ResproutsuntinDeo dicuntur vitah.Dicuntur eciamlux,queimportt

a~aom.W.; bnamW.; clibro predicamentorum W.; dom.W.; eadd.Ethecdecapitulo sufficiunt.


Sequitur:Item nota B.; *Ideo B.; Ideo B.; hracionem B.; 1om.W.'Junionem .; kad W.;
1racionem W.; mita W.; n con.exconnictionem B.; connotationem W.; 0singula
W.; putW.;
*dicuntB.; radd.rerum W.; 8formitur.; 1verocorr. exferro W.; uom.W.; vquaetW;wcon-
etW.;xom.W.;*sicutW.; z namW.; a pro.; bprocesserai
tinetur .; dreddere
W.; ccapit
W.; eadd,inse W.; add.per.; referentur.; eisW.; hadd.eant.; add.queimporttratio-
nem boni,Johannis
primo: quodfactum estinipsovitaeratW.

1Categoriae
, 2b$.Translatio 'Siergoprimae
Boethii: substantiae
nonsunt, estaliquid
impossibile
esseceterorum'(Arist. Lat.I 1-5,ed.L. Minio-Paluello, 1961,p. 8,lignes
Bruges-Paris 12-13);
Guillelmi
translatio deMoerbeka: 'Nonexistentibus
igitur substantiis
primis aliorum
impossibile
esse'(ed.cit.,p. 88,3-4).
aiiquid
2editusinterOperaOmnia b. AlbertiMagni a S.C.A. Borgnet, Paris189$,p. 28-29,
voi.xxxiv,
cap.25.
3Dediversis LXXXIII,
quaestionibus PL.40,30,2. Ibid.
5Eccles.
, 1,7.
13

12:01:28 PM
racionem veri,lindeAugustinus superGenesml: Creature in Deo suntlux; hecautem
ideobdicunturc, quiadinDeo non sunt malanece falsa.
Diffrencia estinterexemplar et librum viteet speculum. Exemplar diciturrespectu
rerum et exeuncium, liberverorespectu rerum redeuncium, sed-speculum respectu
rerum existencium. De librovitedicitHugode SanctoVictore2 : liberviteest,cuius
origoeterna,incorruptibilis essencia, cogniciohvita,scripture indelebilis1,
inspection
doctrina
desiderabilis, sciencia
facilis, dulcis,profunditas verbainnumera-
inscrutabilis,
bilia,tamen unumverbum omnia.
Animamoraliterk loquendomultipliciter est in Deo, scilicetsicutramusin arbore,
apis1in flore,navisin fessus
littore, in thalamo, inagro,scriptum11
thesaurus111 inlibro,
obsessus incastro,avicolainnido0,piseisinrivo,quelibet resinessesuoproprio, stella
infirmamento, imagoinspeculoP, cerainsigillo,gemma inauro,meiinfavo.Q

<III>
Cumanimadverterem modernorum figmenta et pluresdeviarea doctrina Aristotelis1",
in
presertim cognicione universalium, que, ait Princeps
ut Peripateticorum capitulo
ultimo Secundo Posteriorum, suntprincipia artisetsciencie, inhecverba3 : universale vero
preter8 multa,quod,cumin omnibus situnum,illudestartisprincipium et sciencie,
qui<n)teciamdistinctione predicamentorum, queu,ut clamattotarealistarum series
orevPorphirii*, decern predicamenta sunt decern rerumw principia. Predicta siquidem*
magne controversiey multique erroris occasiones essevidentur iuxtamentem Aristotilis2
Primo Celitractatu secundo(fol.3or) capitulo primos-, qui enimin principio recedita
ventate, decies a_in finea velb plus et milesies. Et sanctus Thomasinprincipio Deentec
etessencia6: parvuserrorinprincipio, maximus eritinfine.Ideoqueegod,veri tatisperi-
pateticeemodicusf professor, h_taliter decrevih dictis1figmentis obviare, utinichil
ex me, sed ex principiis philosophik aliorumque approbate1 auctoritatisantiquorum
colligamm, n-quibus pusillialiquo modo erroribus hiis et falsitatibus resistere valeant11.
a creaturaW.; bindeoBetW.; cdiffrant B.; dque ; eut ; existencium W.; -ora. W.;
hcognite W.; 1con. exindebilis BetW.;Jcon.exin speculo BetW; kmaterialiter W.; 1aspis
W.; mthaurus BetW;nscriptura W.; 0mundo W.; p specula B.; *addEttantum de capitulo.
Sequitur B:eteeterisW.; radd.etW.; 8propter B.; tconi, exquoniam WetquiB.; uquorum W.;
vesseW.; wadd.prima W.; xadd.estB.; ycontroversione B.; z om.W.;a-aom.B.; bom.W.;
c esseB.; deo W.; eperipatetici W.; add.cuius Aristotilesestprinceps W.; monitus W.; add.
etsubtilitatismagneinterpretis domini Alberti Magni, quondam Ratisponensis episcopi,incultus
discipulus ~heciamdocuiW.; 1predictis
W.; 11 W.; i om.B.; kAristotelis W.; 1con.exappro-
batur B. etobprobate W.; mcolligant B.; n_nquibus falsitatis
error illedatur
(lege:elidatur)W.
1DeGenesi adlitteram
, PL.34,248(?). 2 Declaustro animae , PL.176,1172C-D: 'De
hoclibroquidam sapiens dixitquod'eiusorigo sitaeterna, etc.. . .'
3Anal. Post.II,19,1ioa 19-21 (translatioanonyma, ed.L. Minio-Paluello, Lat.IV2,Bruges-
Arist.
Paris195-3, P78): 'Ex experimento autem illudquodex omniquiescente universaliinanima,
unum preter multa,quodinomnibus unum inest illisidem, artis principium etscientie, sicirca
generationem quidem, siautem
artis, circaexistens, scientie'
.
4 Cfr.BoethiusinPorphyriumcommentariorum InPorph. Isag.II,ed.Brandt (C.S.E.L.48,Vienne 1906)
pp.220,12-221,2 (versioBoethii): 'Ingeneribus autem etspeciebus nonsesichabet. equeenim
estcommune unum genus omnium ensnecomnia eiusdem generis sunt secundum unum supremum
genus, quemadmodum dicitAristotelis,sedsintposita, quemadmodum inpraedicamentis,prima
decern genera quasiprima decern principia'. 5 Decoelo , A 271b 8-13: 'Siquidem qui
modicum fuerit
transgressus a veritatefitlonge plusdecies millies' (versio antiqua).
6 Inprooemio. Ed.crit.M.-D.Roland Gosselin (Bibi.Thomiste VIII),Paris1948.
Hl

12:01:28 PM
*-Sineigitur argiimentis procedendo contra terministasa, circaprimum principale hicb
incidunt quesitac : an universalia sint extra animam a parterei; ansintseparata a singu-
laribus velsintin singularibus ; andsintmateriae, formavel totum* compositum; an
sintcorporalia vel incorporalia ; an sinttantum quinqu.Similiter circasecundum:
primo, andecern predicamenta distinguuntur etquomodo ; anDeusponaturh inpredica-
mentosubstancie, sicutpluresymmo brevi teromnesterministe vel1nominales opinan-
tur;ansecundum predicamentum, scilicetquantitas nominat J~entitatem distinctamJ a
primok, sciliceta substancia ; anqualitas1 distinguatur a substancia etquantitatem. Etpre-
cipuequestioestde secunda et quarta11 speciebus ; anquartum predicamentum, scilicet
relacio,distinguatur a tribusprimis.Illisenimquestionibus, queprincipaliores0 huius
materie videntur, lucidepertractatis, etexdoctrina Aristotilis etaliorum doctissimorum
evidenter discussis, lucidum eritvidere, quodfructuosa etfidelis estsciencia antiquorum
et vituperabilis P~adinvencio novaPmodernorum. Hoc eciamQ stilopueriprioribus fig-
mentis involuti siver_veris principiis1" nondum eruditiad8 modicum4 veritatispreno-
minateu Dei favente graciamanuducentur vestigium.
Adhasvdubitaciones veredifficiles pluresterministe modosatisfaciliac puerili nituntur
responderew falsa
potiusx Empoidoclis quorundam et platonicorum quam doctissimi ac
illustrissimiAristotilisy, summi philosophorum principis2, dietaracionibus communibus
etschophisticisb defensantes, de quibusloquitur Philosophus Primo degenera cionetractatu
primocapitulo secundo0, dicens eosd esse de numero indoctorume, quoniam* ad pauca
respicientes de facili enunciante. Item apostolus sanctus Paulus ad Thymotheum quarto
dicit1: eritenimtempus11, cumsanam1 doctrinam nonsustinebunt, sedad suadesideria
coacervabunt sibimaistros prurientes auribus et a veri tatequidemavertent auditum,
adifabulas autemconvertentur.
Respondent enimnominales ad questiones dietasin hac forma.Ad primumk dicitur1
loquendo de universali predicamentali2 : Universale esttriplex, scilicetmentale, vocale
et scriptum. Primumm estconceptus inanimaexistens11, secundum estvox,tercium est
Tunc
scriptura. arguitur sic: universale est triplex, ergo universale est, dicentes conse-
quenciam0 essebonama proposicione de 'es tercioP adiacente ad'est9secundum adia-
cens,que consequncia licet materialiter bonaQ sit,r~quoniam includitr consequens
necessarium, tamen secundum mentem etintencionem eorum8 nonvidetur michi* digna
solucione11. DicitenimAristotiles Secundo Elencorum circafinem secundi capituli, quod
oracio,in quavestmanifestusw defectus in materia et in*forma, illaestvdignadespici.
Sic2estinproposito, igitur etc.Namarguendo de proposicione a_de'es tercioadia-
cente adproposicionem de'essecundob adiacente nonvaletconsequncia, utnonsequi-
tur: 'Socratesesthomo , ergoSocrates escfquoniam, utaitPorphirius, Socrates semper est
a"aideocontra modernos sineargumentis incidunt dubia seuquesita W.; bom . W.; cscilicet W.;
dvel.; eadd.aut W.1om.W.; ex utriusque (sic)W.; hponitur W.; 1siveW.; J-Jentitate
distincta.; kprima .; Quantitas W.; mqual itateW.; n3a W.; 0principalioribus .; p-pet
ventor novo.; qestW.; r_r viresin principiis .; 8 et .; 1 modum W.;ucorr. exprenomi-
nante; om.W.;v add.igitur W.; wresponderi W.; xpotus.;vAristoteles .; z principiisW.;
a add.prineipis.; bzophistice W.; cadd.etlibroelenchorum W.deasW.; ecorr. exinduetorum
W.etinduetarum .; quam.; * add.falsum W.; hom..; Jvanam W.; Jet .; kprimam W.;
1om.W.' mprimus .; nom.W.;0propositionem W.; ptercia .; om..; r"rcommuni con-
cludit.; 8rerum W.; 1om.W.; ucorr . exsoligione .; vquamW.; wmanifestis .; *om.W.;
ydebetW.; z SedsicW.; a_aesttercia adiacentem . ; abesttercio adiacente W.;b3a. ; com . .
1 2 Tim.4,3.- 2Cfr.Wilh.Ockham, Tractatusminor , ed.E. Buytaert, Francisc. Studies24(1964),
p. 56.
I32

12:01:28 PM
homoetracionalis, nontamen semper est,utnotum. Igitur oppositum contradictorium
consequentis potest stare cum antecedente ; quareconsequencia non valet.
Eciamain dictoargumento antecedens estfaisum,nisib loquantur0 grammaticaliter ; quod
sifecerint, nichiladpropositum. Eciamconclusiod secundum eosestfalsa.Dicuntenim:
oportete proposicionem affirmativam (fol.3ov) de inesseetdepresenti, cuiussubiectum
pro nullo supponit, essefalsam* ; sed conclusio eorums est huiusmodi ; falsa.Minor
igitur
patet,quia universale predicabile non supponit pro re ad extra, ut ipsi concedimi. Nech
supponit protermino vel conceptu, quodprobatur perAris totilemPrimo Periermenias
tractatu secundocapitulo secundo dicentem : rerum quedamuniversalia, quedamparti -
cularia;etimmediate1 posti diffinitkuniversale perpredican. Item sanctus Anshelmus1:
qui dicituniversalia esseterminos et nonformas rerum, illum1 nonmdyalecticum, sed
dyalectice hereticum appellamus. Itemarticulus Parisiensis2 excommunicato et con-
dempnatus, claredicens:humanitatem esseformam racionistantum11 et nonreierror
est0.IgiturP responsio eorumad primam questionem falsai.
Ad secundam questionem dicunt, suppositar prioridivisione, quod universalia8 vocalia
et scripta sunt4inrerum natura extraanimam, sedmentalia suntinanima. Adterciumu,
quoduniversaliav vocaliaet mentalia suntin singularibus, quiasuntaccidencia, scripta
veropossunt perse subsistere. Adquartumw, quoduniversalia vocaliaetscripta* sintv
forme accidentales et eciamquedamuniversalia scripta, sicutesseillosterminos : Jesus
Nazarenus RexIudeorum in sacramento altaris.Quedamverouniversalia scripta sunt
substancie, ut patetde aliisscripturis, et taliasuntcomposita ex materia et forma.
Quedamenimscripture, ut aiunt,suntlignumz, quedamlapis,quedamdomusa,ut
patet circa distinccionemb et Ad
figure figurati. quintumc dicunt, quoduniversalia men-
taliasintd incorporaba, vocalia vero et scriptae corporalia vocant, ut corpus estde genere
quantitatis. Ad sextum : sunttantum quinquuniversalia adsensum inproprium, idest
tantum quinqusunttermini specifice distincti, sedsimpliciter loquendosuntnumero
infinita apudnos. Ad aliamquestionem dicunt, quoddecernpredicamenta, que sunt
decerntermini, distinguuntur pereorummodosdicendi,qui suntipsitermini met,
hocest : predicamenta se ipsisdistinguuntur. Adaliamdicunt, quodDeusponiturinpre-
dicamento. Dixerunt enimquidam,utnarrat Porphirius: sumusenimh~nature racio-
nalis11
substancie1, utdii,sedmortale nobisadditum separat nosab illis.AdseptimumJ
dicunt, quodquedamquantitas estsubstanciak, quedamestqualitas, etquodomnissub-
stancia materialis estquantitas, et quodomniasuntad aliquid,1_cuius contradictorium
dicit1Aristo tilesQuarto Metaphisice contra similiter In
opinantes. quibusquidemrespon-
sionibusipsis,heum,multum dolendum11 est, quoniamcontradicunt0 virissanctisP,

a add.estW.; bnonW.; cloquitur W.; dadd.eorum .; eomnem W.; falsum B.; *om.W.'
hIgiturnecW.; 1inmente B.; Jom.W.; kelicit add. estB.; nom.W.; om.B.;
W.; 1illudB.; 111
W.; 8universale
PIdeoW.; i nullaB.; rpresupposita .; 1sintB.; utertiam W.; add.respondent
W.; vom.B.; wquartam W.; add.dicuntW.; xscripture
B.; ysuntW; zligne B.a DeusB.; bdis-
positionemW.; c corr.existam B.; quintamW.; dsuntW.; escriptura B.; radd.dicunt,quod
W.; 8respondent ; h~hcorr.
*W. exnaturas B.etW.; 1om.W.; i alias(?)
racionales B.; kadd.etquod
W.; 1-1quibus citW.; mseu.; ncondolendum
contradi W.; contradicit
.; psanctissimis
W.

1Epistola verbi
deincarnatione , OperaOmnia2 (ed.F. S. Schmitt,
Romae 1940),p. 9,21-22:illi
nostri
utique dialectici,
temporis immodialecticae quinonnisiflatum
haeretici, vocisputant
uni-
. . .' 2Chart.
essesubstantias
versales Univ. ed.cit.,p. 49.
Paris,,
133

12:01:28 PM
etexpertissimis,
solemnissimis
doctissimis, scilicet
Augustino, sanctoThome,Aristotili,
Alberto,Scoto,quiomneponunt universaliarealiaetpredicamenta entiaadistincta,
ut
eorumloycalibus,
patetclareinprocessibus phisicalibus, methaphisicalibusettheoloyca-
libus.Quibuseciampotestdici cumAristotile Primo degeneracione tractatusecundo
capituloprimo,b-quodcontradicuntb sensui,racionic, sibidipsis,etsineracione omnia
affirmant.Negantenimindictise magnitudinem et figuram nedum, sedomniasensibilia
communia, quesensuiapparentperfse,etsuntobiectaeorum adequata, quaremanifeste
contradicuntssensui.
Dicunteciamsolumterminos conceptus essehuniversalia et nonresetc.1.Et tarnen
dicuntquosdamterminos essescripturaset figuras, et illas scripturasquasdami esse
sicut
lapides, k_terminos in et esse
scriptosklapide quedam1 lignumm etceteris,
quesunt
veraenciarealia.Similiterdicuntsolumquinquesse11 universalia,quia solumsunt
quinqutermini,et tarneninfinita etea omniaessePterminos.
esse0universalia
Iam(fol.3ir) patet,quomodoQ sibiipsisclarecontradicunt, et quiasemper dicuntde
terminis,quipuread placitumsunt secundum illud: sicut volo, siciubeo,sitpro racione
voluntas,ideoqueomniasineracioneaffirmant. Quapropter secundum Aristotilem,
Octavo merito
Phisicorum1, iliafigmenta
<dicta)r velfigmentis similia enuncupanturs.

Hiisitaqueomnibus dimissisad quesitapriussecundum promissum brevissimealiter


Et ad
respondebo. primo primm4 sic: universaleest. Quod sit,sic apparet. Omne
existens unumin multis,quibusdat esse,nomenet racionem11, estv;universaleest
huiusmodi; ergow~universale estw.Antecedens* estAristotiles
QuintoetSeptimoMethaphi-
, ubivult,quoduniversale
sice estsubstanciavelyessenciadansessemultis2. Confirmatur:
Particulareest,ergo8, universaleest. Consequencia tenetto-adlocumbab effectu ad
causam adtotum,
auta partesubiectivac autperlegemopposicionis subalterneetadrela-
tiveoppositis.Sedantecedens notum estadsensum. Secundoe. Essedivinum constituens
speciem et finem nature
intencionis est.Hoc* estuniversale,ergouniversale est.Maior
estPhilosophi Primo% et Secundo
Posteriorum Minoresteiusdem
Periermineas. ineodemet
SecundoDe anima , ubidicitgeneracionem et corrupcionem perpetuamh salutem speciei
essef.
Item.Essehocpresupponit esseincommuni, sicutessealbumpresupponit essesimpli-

a eciam.; b~bquidcontradicit .; com.W.; d sine.; edoctisW.; ex W.; gcontradicit


B.
hom.B.' 1om.W.'i quosdam W.; k_k terminus W.; 1quosdam
scriptus W.; mlignaW.; nom.B.;
om.B.; Pom.B.; ; quam .; rcorr. W.; *primam
exdicit.etW.; 8nuncupantur W.; uadd.illud
W.; vadd.sedW.'w_w om.B.; xMaiorW.; ysiveW.; z inmultis W.;add.Minor esteiusdem,
primo posteriorum, ubidicit:universaleestunum inmultis
etunum demultisW.; aadd.ergo.;
omW.; csubiecta .; dom.W. ; e add.sicW.; SedhocW. ; gom.W.; hadd.secundum W. ;
1corr.
exest.; om.W.

1Arist.ViliPhysic. 762: 'Sednonaliquando quidem erat(motus),aliquandoautemnon;etnamque


assimilatur sicdicerefigmento magis'. Cfr.Commentarium Aq.: 'Sicenim
S. Thomae dicere sicutipsi
(se. Empedocles et Anaxagoras) posuerunt, assimilatur cuidam figmento, quiascilicetabsque
rationehocponebant; omneenimquodponitur absque velauctoritate
ratione divina,fictitium
essevidetur'. InViliPhysic.1.III , 991.- Cfr.Albertus Magnus,Liber tr.I,c. VII,text,
VIIIPhysic,
etcomm. 13et14:'. . .itaquodsinecausa aliquando quidemerit,aliquandononerit,hocprocul
dubiostultum estetfigmento assimilatur.Similiter autem figmento quoddixitEmpe-
assimilatur
docles. . .' (ed.S. C. A. Borgnet, OperaOmnia , III,(Paris1890),
p. 3.
134

12:01:28 PM
citer;sedessehocest,ergoessecommune est,quodestesseauniversale1. Maiorfiin-
daturin loco0a partein modumd ad suumtotum.Sedminoreme docetexperiencia et
ideononegetostensione'. &_Ad intellectum Octavo Phisicorumt advertendum tarnen est,
quodlicethiisracionibus etquampluribush testimoniis certum
Aristotilis, estuniversale
esse,non1tarnen estperparticipacionem, sicutsingulare, sedi-perinfluenciam forma-
lem.)k_etideo,quiaesseperinfluxum formalek secundum racionem pocius
intelligendi
fieriquamessedicitur. lindedicitBoecius1 : essesiveuniversale quodestesseetnonens
secundum Aristotilem Septimo , nonpropriedicitur
Metaphisice esse,sed nondum esse,
quoddsignt1 perpreteri tumm imperfectum 'erat'11,dicendo,quodquideratessevel
aliquid0eratesse
, idestessequoderatquidvelaliquidP, ex quo<lnonsequitur essesimpli-
Nonenimvaletconsequncia:
citer1*. hocestesses_quod eratquid,ergoestesse8,sed
pocius:ergoest essequod1nondum est. U-Iuxta illamproposicionem Boeciiinsuis
Ebdomatibus2: est
quod participt formam essendi, utsit; ipsumveroessenondum estu.
Ex hocsurgit modusdicendiv antiquorum, quo affirmant universaleesse quo est,et non
proprie quodest,quiaomnequodest,unumnumero est,et singulare w~est,secundum
Boecium ubisupraw.3
Quodautemuniversale sitensextraanimam patetsic. QuiadicitPhilosophus in Ante-
, quodeorumque suntx,quedamdicuntur
predicamentis de subiectoy~etnonsuntin
subiecto, et quedamdicuntur de subiecto et suntin subiectoy, universalia2
intelligens
degenere accidentisa,ergo universaliasunt de numero eorumque sunt.Sedquecumque
sic denominan turessesimpliciter, suntextraanimam, utpatetperPhilosophum Primo
Priorumy ubinegatistamconsequenciam Aristomines: est,ergoipseest,
intelligibilisb
c_ergo isteestc,quiaesseinanimaestessesecundum quid,uthabetur Octavo ,
Topicorum
TercioDe anima , SecundoPeriermineaset Sexto Metaphisice.Preterea. Universaleestresetd
aliquidextraanimam, ergouniversale est. Tale maiorpatetper Philosophum Primo
inilladivisione
Periermineas rerum:alieuniversales, alieparticulares. Minoresteiusdem
Sexto , ubivult,quodenciaracionis,
Metaphisice que suntein anima,suntintenciones et
nonsuntveraenciavelres.Preterea. DicitPhilosophus PrimoPriorm , quoddicideomni
estidemcumesse intoto,intelligens per illudtotumuniversale universaliter*
sump-
tum,quod oriturab universali in aptitudine, quod est (fol.31v) inhre eo, quod

aom..; badd.estB.; clocum W.; dinmodoW.; e Minor W.; add.Itemeadem suntpredica-


menta, res
quibus estet res
quibus cognoscitur, res
quia cognoscitur, utestinactu,utvultAristo-
teles7metaphisice.
Sedscientianonestnisideuniversai
ibus,
primo ergoresnonest
posteriorum,
nisiperillud, inrerum
ergouniversale
quodestuniversale, naturaW.; *-*om.W.; hquamplurimis
W.; 1om.B.' 1"Jinfluentia
formali W.; k~kom. W.; 1add.philosophusibidem
etinmultis aliis
locisW.; mpredicamentumB.; nom.W.; 0add.quodW.; pquittitasW.; QhocW.; rsimplex W.;
8-8om.W.; 1quidB.; u~uom.W.; vessendi B.; w~w om.W.; xetB.; y-vom.B.z universale
W.;
a add.etquedam dicunturdesubiecto, insubiectoveronullosunt,intelligens
universales
sub-
B; bintelligibiles
stantias B.; c_com.W.; dom.W.; eom.W.; om.B.; aptitudinem B.; hdeB.

1Ubi?
2 Quomodo
substantiae
bonaesint
, PL64,1311B: 'Diversum estesseetidquodest:ipsum enimesse
nondum est;atveroquodest,accepta essendiforma, estatqueconsistit.Quodest,participare
aliquo sedipsum
potest: essenullo modo aliquo . -3Ibid
participt' ., C: 'Omnequodest,participt
eo quodestesse,utsit:alioveroparticipai,
utaliquid sit:ac perhoc,idquodest,participt
eo
quodestesse,utsit;estvero, utparticipetalioquolibet.Omnesimplex, etidquod
essesuum,
estunum Omni
habet. composito aliudestesse,aliudipsum esse'.

US

12:01:28 PM
intellectusfaciensuniversalitatem in actunonvaditin actum,nisiaipse sitbmotus
obiectivea re,utpatetTercio Deanima etNono Metaphisice.Item.DicitPhilosophus Trimo
PosteriorumcontraPlatonem, quod universale prdicat unam nturm singularium. Sed
unanatura singularium estextraanimam eo,quodlapisnonestinanima, sedspecies eiusc,
ut diciturTercio De anima.Item.DicitPhilosophus Primo Celi, quodomnetotumet
perfectum idem sunt.Sed totalitas etd perfeccio sunt extra animam, ergoe<et>omneitas.
Seduniversale estomne,ergouniversale eritextraanimam'.Item.Ineodemdicit,quod
forma celiex aptitudine suematerie quamhabetextraanimam, potestinveniri inpluri-
bus,licetprohibeatur esseinmultispropter totalitatemsuematerie, ergoidemhquod
prius.Item.DiciturSecundo Celiet1Octavo Phisicorum, Secundo Degeneraciones SecundoDe
anima et Duodecimo Metaphisiceconcorditer, quodad hocordinatur perpetuitas celestium
motuum generacioniset corrupcionis, ut saivareturessedivinum seuspecies.Sed tale
esseestuniversale extraanimam, ex quosalvatur per accidens et passiones natureextra
animam existentes,ergo etc. Et si quisiplura discurrat per seriemk textuum Aristotilis,
ubi loquiturde universali, noninvenerit1 quidpiam huicm sentencie contrarium, sed
consonum cuiquam. Verum esttarnen, quoddicitAristotiles Primo Deanima , sicuteciam
concorditer Gelbertus
profitentur11 Porritanuset Temistius1, quodomne0universale aut
nichilestautposterius est,quodnonestintelligendum de universalinatura,quoniam illa
utiqueestextraanimam, sicutsatistestimonio Aristotiles
ostensum est.IlludPintelligitur
de actuuniversalis, quemconfert intencionibus intellectusagens,sicutvultAverrois,
quod intellectusagensagit^ universalitatem in rebus.
Iamresttprobare,quod universale nonsitrseparatum a singularibus, sicutaiunt
et-
Platonici, quod non est omnino abstractum velut communis conceptus et intencio
t_seunodo1- singularium,sicut dicunt moderni. Nam siesset velud
separatum, ydeau perse
subsistensutvydeale paradigma wseusimilitudoxymaginum, y"adquoddatorv formarum
respiciensex eis tamquam ex quibusdam z_traducitz
sigillis, ymaginem a_quam ina
singularibusinprimuntb inc similitudinem ydearum, d-sicuta sigilloarticuli
vestigiacon-
forma reprimuntur cere,perquevestigia illaceradicitur participare sicutdicunt
sigillo0,
Platonici.
Sequiturprimoe,secundum Philosophum Primo Posteriorum, quod universalia essent
monstra ad demonstracionem ex
inepta', quo demonstracio est ex universalibus,auts
predicaturh dandoeisesse,nomenet racionem.
de singularibus Sedtalesydee,cumnon
a non.; bsuntW.; c lapidis W.; dom.W.;com.B.; 1om.W.'nature W.; hadd.infertur
W.;
1om.W.;i aliquis W.; kseriesW.; 1inveniat W.; mhanc.; ncorr.
exprovitere W.;
B.; profitetur
animal W.; restW.; 8dicunt
B.; pSedilludW.; facit W.; t_tom.W.; uom. B.; vom.B.; wpara-
tina(sic).; xom..; y~yscripsi;coli.Heym. a CampoTract. Problem,quidicitur;om.adB.et
W.'dicitur .; daturW.; z~z et ut sic . etW.; traducit , coll.Heym.
scripsi a Campo Tract.
Problem,quidicitur;a-aom.W.; bimpriment W.; csecundum W.; d_dsicutinsigillo illa
vestigia
ceradicitur similitudinem
participare W.; eom.W.;rincepta
sigilli .; *queW.; hpredicantur
W.
1Themistius, eorum
Paraphrasis quaedeanimaAristotelis
, lib.primus:Genus quidem enim conceptus
summatim
estsinehypostasi extenui
collectus singularium similitudine
etautomnino nihil estgenus
autmulto singularibus,
posterius autem
species naturaquaedam vultesseetforma. . .' (ed.G.Ver-
beke;trad,deGuill.deMoerbeke;Paris-Louvain
19^7,p. 8-9,lignesii-i.
Cfr.Gilb.Porr. Librum
inBoecii Euticben
contra ' Genus
etNestorium: nichil
vero aliud
Expositio putan-
dumestnisisubsistentiarum
secundum totamearumproprietatem exrebus secundum speciessuas
similitudine
differentibus comparata ed.N. M. Hring,
collectio'. Thecommentaries onBoethiusby
ofPoitiers
Gilbert 1966,p. 312,119(= PL64,1389D).
, Toronto,
I36

12:01:28 PM
insinta_perinformacionema, et predicari sumitur ab inesse,nonpossunt de pluribus
singularibus predicarib plusquamsigillum de cera sigillata; quo autem modo sigillum
forisexistensdiceretur decera,c-tamen nullaforma impressa cere0,posset inrectopredi-
caride eademdcerae.lindepatetperPhilosophum Septimo Phisicorum dicentem, quod
hecfestracioquareinquarta nonestmotus, *motus' debet
speciequalitatis quiaterminus
predicari de mobili.Sedforma velcircahocaliquidconstans figuranonpotestpredicari
de eo, cuiusest,ergoetc.
Sequitursecundo, quoduniversale haberet actumsueuniversali tatisextraanimam, qui
actusestsalvaeius(fol.32r)realiet actualicommunicabilitate communicari pluribus
particularibus11tempore, locoet subiecto diversis,quodsoliDeo convenit, et percon-
sequens universalehocmodonichilest.Sedsi ponatur1 essesecundum actumiliumsue
communicabilitatisi, tuncposterius estin animaabstrahente ipsumk a singularibus, sicut
patet Primo De anima .
Sequitur tercio,quod1universale essetsingulare et per consequens nec scibile01 nec
sciencie principium primum. Patet,quiaomnesubsistens perse estsingulare. Seduni-
versale platonicum esthuiusmodi, ergoetc11. Secundum patet,quiaomneuniversale est
hicet nuncet aliis0accidentibus individuantibus circumscriptum, quePabstrahit intel-
lects. Hec estracioPhilosophi Septimo Metaphisice, ubiadditiuxtaillamposicionem,
quod essetplurium discretorum numero natura una,quodestimpossibile. Sequeretur
eciam,quodnullum essetuniversale inessendo, sedsolumincausando. Etsicnichilesset
commune! permodumessendiin pluribus, sed solumpermodumessendiad multa.
Si enimessetuniversale dumtaxat r_quid abstractumr inanima, sicutquidamconceptus8
in animaet tenuissimilitudo singularium, ut dicunt moderni, sequitur primofalsitas
istius*dictiPhilosophi Primo Posteriorum dicentis, quodscienciaestuniversalium perse
inherencium, et ex quo necessitas et perseitas suntcondiciones rerum, quashabent ab
ordineet potencia suarum causarum, ut dicitur Quinto Metaphisice. Nulla enim sciencia
sicessetrealis,sedomnisu sermocinalis, ex quo scienciedenominantur a suissubiectis,
Primo Posteriorum
, etnonsecarenturv quemadmodumw res,dequibus sunt, utasserit Philo-
sophusTercio De anima , sedpociusdistinguerentur iuxtadiffrencias modorum conci-
piendi.Etsicinaneessetdictum Philosophi Tercio Deanima etSexto Metaphisice, ubi*con-
formiterdicit,quodcomposicio etdivisioinintellectu causata estab aptitudine compo-
etdivisibilitatis
nibilitatis inre. EtSecundo Metaphisice , ubidicit,quodunumquodque sic
se habetad veritatem, sicutse habetad entitatem. Et Tercio eiusdem , quodeademsunt
principia v-essendi et cognoscendiv. Et utad omniadicamz:dicentes* taliterbnonsunt
professores0 peripatetice veritatisd, cuiusarchidoctor et princeps fuitAris totiles,sed
suntepicurilitteralese sequentes condempnatam parisius occanicamS discoliam cum
coUegiis suis,h_scilicet Biridani et Marsiliih, qui Occan anglicus1 fuitemulator paterna-
rumtradicionum etnoninsecutor Aristotilisetaliorum antiquorum, quicumAristotilis
consorcioneJ nonacquiescunt. Ideocumilliset quibusdamk aliisin scienciaAristotilis
recusamus disputare.
Nuncrestt probare, quoduniversalia sintinsingularibus. Primosic1.Universalia sunt,
a_aformatur B.; badd.et.; c~com.W.; dom.W.; e ceroW.; fqueW.; s add.de.; hsingu-
laribusW.; 1 ponitur W.; Jcommunitatis W.; kexinde W.; 1add.si W.; mfabile W.; nom.W.;
ceteris
W.; pquemW.; om.W.;r_r om.W.; 8add.estW.; i om.W.;uom.W.;ysecantur W.;
wadd.etW.; xveroB.; v~vquesunt cognoscendi etessendi W.; zcott. exdictum B.etdictaW.;
exdicensB.etW.;bom.B.; cprocessores
*corr. B.; d virtutis W.; elitteram W.; f parisiensis
W.; acconnotatam B.; add.etB.; h-hom.W.;1angelicus B.; i conseccionem .; kquibus .;
i om.W.

137

12:01:28 PM
et nontantum inanima necextraanimam, separata a singularibus, utnuncprobatum est,
ergoa~suntin singularibus. Secundo sicb.Universalia suntforme rerum dantesesse,no-
menet racionem singularibus, uthabetur primo
Vigiliti c DeanimalibusA utepatetinductive,
de* singulis.Humanitas enim&, equineitash, corporei tas1-etsic de aliisisuntforme
dantesesse toti, quia homoesthumanitate homo,et*equusequineitatek equusetc.
Sedomnisforma tociusestuniversale secundum sue
aptitudinem essencie, habeat cum
racionem tocius1_etevidens1 secundum preallegata111. Terciosic. NamnutvultPorphi-
riusmanifeste in capitulode specie,quodspeciesesttotumet pars,(pars)quidam0
subiectivagenerisP ettotumaliisQ, scilicetindividuis ; vulteciam,quodgenus assimiletur
principio generacionis, scilicetprimo inr hoc, s_quod est essenciale principium (fol.
32v)specierum, et speciespulchritudini seuforme, inhoc(quod)estforma(formata)
differenciisintrinsecis seu essencieterminis8. Vulteciaminsuper,quod diffrencia1
caretuintensionev et remissione, ex eo quodw-nominat essesubstanciew, quodestindi-
et quodspeciesestesserei,cuiuspartes
visibile, suntgenusetdiffrencia. *~Quarto sic*.
De proprio, quodestnatura inherens, qui acciditomnisolivet semper, subiungens de
accidente, quod adest et abest,id est contingenter ita
inest, quod tota litterade univer-
salibusPorphirii estpienade rebus.Indesicz.Quodaestbessevelinesse,estin illis,
quorum estessevelquibusinheret. Universalia0 sunthuiusmodi, ergoetcetera.Minor
patetinductive. Namgenus,species,diffrencia suntessereisingularis, utpatetex iam
dietis,et proprium0 et accidenssuntresinherentes eisdeme, ergo etc.. Quintosie.
Quecumque se sichabent, quodhdestrueto unodestrui turet reliquum ineodem,illud
reliquum estin eo iuxtaregulam: destruetis nobisdestruentur ea, que in nobissunt.
Seddestruetis singularibus est
impossibile aliquid universalium remanere, utdiciturin
. Sextosic1.NamdicitPhilosophus
Predicamentis Primoi Topicorum, quodgenusetdiffren-
cia substantialiter insunthiis,de quibuspredicantur, eo quodkpredicari sumiturab
inesse.Proprium vero1 etaccidensaccidentaliter insunt et,utad omnedicam,ubicum-
quede universali loquitur, diffinitmipsumsemper peressein. Etlicetloycasitnsciencia
racionalis,tamen ad eliciendum errores opinancium : universale 0_est solum0 quidfabri-
catumab intellectu, invoceloquiturP semper realiter Q-dicendo : animala predicatur de
homine. Etquodsicsehabetomnino inveri tateetfalsitate, sicutresadessevelnonesse.
Etquoduniversale diciturralicui8automniautnulliinesse,etcetera4.
Modocontingit bene dubitare,cumomnequod sit in singularibus, sit materia aut
formaU_que estendelchia et actusmaterie, auttotumesse,an universale sitin genere
alicuiushorum.Et si queratur:quidsit?dico,quoduniversale nec est materia nec
formau partismaterie proporcionata, nec eciamhocaliquidcompositum ex utrisquev,
sedestesseseuquiditas velwforma tocius,x_queformat totum compositum*, etforma-
litereciamesseparticipai.

-om.W.; bom.W.; 16W.; *add.etW.; om.W.;' dicitB.; s add.etW.; *add.etW.;


1-1eteeterisW.; 1om.W.; kequitate W.; 1-1om.W.; madd.igitur W.; nadd.ut.; om.W.;
Padd.ettotum B.; i universale
eteeteris W.; retW.; 8-8quodestforma etterminus
intrinseca
sueessentie W.; 4diffrt
B.; ucareat W.; vintransicioneW.; w~whabetessesubstantiale
W.;
x-xleg
itHeymericusa Campo insuoTractatu
Problematico: textus
citationem
Etaddit:, continuons ipsius
De proprio
Porphyrii: W.; a add.quodW.; bom.W.; cadd.autem
etc.vsoloB.; z add.sequitur
W.; eeiusdem
W.; dadd. similiter W.; om.W.; *om.W.; hom.W.; 1om.W.; i om.B.; kadd.
omneW.; 1om.W.; mdicitW.; nom.B.; 0-0subesse .; ploquorW.; om.W.; rdicitW.;
8aliquiB.; 1om.W.; u_uom.B.; vutriusque (sic!).; wseuW.; x~xcompositiW.

i38

12:01:28 PM
Primm patetperAristotilem Septimo Metaphisice, ubidicit,quodnecmateria necpars
materialisa suntde veritateb essencie et quiditatis ; seduniversale estformalis substancia
seuessencia singularium,utpatetineodem;ergouniversale nonestmateria. Probacioc.
Universale estunumin multis, nondivisum in illissecundum essenciam, sed tantum
secundum esseet potestatem, utvoluntd Aristotiles et Porphirius. [Heym. a Campo1 in
Tract.Problem . legit: "Sedmateria substantialiter dividituret sic divisain singularibus
numeratur, alioquincuiuslibet specieiessetnisiunumsubiectum singulrem, cumdicat
Philosophus Primo celiet XII. Metaphjsice quod ab hoc celumestunumquia estex
materia suatota.Preterea. Omneindividuum estex speciesuatotasednonexmateria
suatota,utclaretetc."]utclaretinhiisque ab uniusspecieipluralitatee individuorum
aguntur; ergouniversale nonest materia.Maiorest Aristotilis; minorest omnium
loycorum* dicencium, quodspeciesesttotumh esseindividuorum, salvata in quolibet
secundum essenciam et potestatem. Item.Materiaest principium individuacionis et
sensibilis
cognicionis1, cum sit,qua est hoc aliquid ens et apparens, ut habetur Duodecimo
. Seduniversale
Metaphisice estprincipium communicabilitatisJ etagnicionisk inte 1leetus,
iuxtaillud: universale est,dumintelligitur, singulare verodumsensitur1, igiturm idem,
quodprius.Item.Universalia suntperpetuaet incorruptibilia, Primo Posteriorum; sed
materia estradixcontingencie et corruptibilitatis, Sexto Metaphisice et Secundo Degenera-
tone;n-ergo etc.n.
Dico eciam,quoduniversale0 nonestPformai partis.Tumprimo, quiaforma partis est
particularis tantum corruptibilisr in uno singulari. Tum secundo, quia forma parts dat
essetantum, et nonnomen, que omniadatuniversale, et ideononpredicatur de toto,
utpreallegatum est8ex t_Decimo et Sexto4 Tum
Metaphisice. tercio,(fol.33 quiaforma r)
partisest elementaliteru concurrens ad constitucionem compositi v, ut habetur Primo
; sedparsnonpredicatur
Phisicorum w_de eow,cuiusestpars,Quarto Topicorum ; ergoforma
partisnonestpredicabilis. Indesic.Omneuniversale estpredicabile deprima substancia,
uthabetur inAntepredicamentis ; ergoforma partsnon est universalis,quiaSeptimo Meta-
phisicecircafinemvultPhilosophus, quod preter*elementa tociusoportetponere
aliquidaliumundefluitessetociusformaliter; sed hoc vocatum estuniversale; ergo
etceteris.
Dicoeciam,quoduniversale nonesttotumcompositum, quiaidemvestsynolon etcom-
positum secundum Philosophum Tertioet Septimo Metaphisice: universale nonestsynolon,
ergonon2compositum. Maiorpatetex racionenominis, quia 'synolon' dicitur quasi
simultotum a 'sin'*,idbestcon,et 'oon: totum, quasi simulc totum.d_Item. Universale est
naturacommunicabilis ; sed quodlibetcompositum est singulare et hoc aliquid,ut
volunt Philosophus et Boeciusd. Item.Universale estprincipium artisetsciencie, Primo
Posteriorium et Primo Metaphisice ; sed omne universale est in genere forme et actus,
OctavoEiusdem; e_ergo universale estforma et nontotumcompositum. Item._Omne
totum compositum estperse terminus faccionis et generacionis, Septimo Metaphisice ;
seduniversale nonestterminus faccionis per se, sed ex consequenti et peraccidenss,
ut vultGilbertus Porritanush et Aristotiles Primo et Septimo Metaphisice; ergononest
compositum. Item.Totumcompositum est illudquod recipitesseet predicacionem
a naturalis
.; bimitate .; c Probatur W.; dvult .; einplural itatem.; locorum .; *om..;
hcausa.; 1om..; i communitatis W.; kcognicionis W.; 1sciret .; m om.W.;add.ergo.;
n-nom.W.; 0 universalia W.; &suntW.; * forme W.; r reperibilis W.; 8om..; t_t10W.;
uelementalis .; vsupposit W.; w_w deo.; xom.W.; vnon.; 2add.estW.; a inW.; bquod
W.; com.W.'d-dom.W.'e_eom.W.'r-f om..; s consequens W.; hom.B.
1Lectionimss.B.etW.quaecorruptior sit,lectioHeymerici praeferendaest.

I39

12:01:28 PM
universalis; sed subiectum nonestpredicatimi, Primo Phisicorumy cumpriusbsit eo,
nec participans potestesseparticipatum respectu eiusdemc;ergoetcA Item.Omne
compositum estcorruptibile, uthabetauctorLibricausarum1; seduniversale estincorrup-
tible, Primo Posteriorum ; ergorelinquitur ex predictis quoduniversale nonestmateria,
nequeforma partis, nectotumcompositum.
Dicoe,quod universale estessesiveforma tocius,resultans inscomposito ex unione
potencie etactus siveh materie et forme partis unione, in qua illapotencia et actus unius
existencie conveniunt ad esse,de qua loquitur Philosophus Septimo Metaphisice , 1_cum
dicit1: partesdivisionis, que suntactuset potencieintrinsece continentes ipsam,non
essemateriales Jk~sedformalesk tantum, nominibus generis etdifferenciis signifcatas; et
Octavo Eiusdem , ubidicitactumdepotencia predican etpotenciam esseeandem quodam-
modoactuisibi proporcionabili, que non possuntintelligi de potenciasubiectiva
ex
materie, quo illa potencia1 cum forma constituit singulare et hoc aliquid,sed de
potencia formali formabili111 in
derelicta11 materia ex essencia forme stantis subinfluencia
universalisagentis. Sicutenimex0-substancia materie et essenciaformeP rsultat sub-
stanciacomposita, que dicitur hocaliquid,itaexQesseformali formabili1, et essefor-
mante forme rsultat in8talicomposito esseformtm *~etperfectum, utestproporcio-
naos*actustocius.Etideodicitur forma tocius, queest11 exaptitudine
universalis essencie
sue,nonsolumreperte in hoc composito, sed eciamin aliissimilem componibilitatis
analogiam habentibus. Hecvenimdicitur quiditas, substancia, essencia seunatura secun-
dumdiversa, que sibi accidunt. Sicutwenim se habet paries confusis* pictorisy z~lineis
prefiguratis2 ad ymagines determinatas ex illislineisconfusis formandas1, ita0potencia
d_insuecreacionis exordiod estoccultiseformarum essenciisformaliter confusa, que*ad
essespecieideterminate* prodeunth post contactum1 formativm infrioris agentis.
Pariformiterk confusio picturarum per actumpictorisdeterminate1 et particularis
invencionism venitn ad esseperfectum. ExillaergopreiacenteP (fol.33v)formali poten-
cia latente^ in materia et actuformativo generantis particularis,rsultat in composito
esseformtm, quodocculteperracionem resolvi turinesseformale formabile1*, nomine
generis significatum, etinesse8formale formans, quod4nominediffrencie significatur2.
Ex quo sciturqualiternaturaocculteoperatur in universalibus, iuxtatestimonium
Gilberti Porretanis. Ex dictisu patet universalia non esse corporalia, sedv~incorporales
naturasiPrimosic: omneuniversale quadruplex habetesse,scilicetydealeet inwin-
tellectu primecause,cuiusestquedamexemplairs* species,quomodoloquitur de ipso
Aristotiles Septimo Metaphisice , y-cum dicity: domum ab extra fieria domo ab intra,

W.; toprimus
a predicatio .; ceodem .; dom.W.; eaddergoW.; 1om.W.; *exW.; hsicutW.;
1-1om.W.; Jnaturales.; k_k om..; 1om..; mom.W.; ndelicta .; 0om..; p-pmateria
sub-
stancie
etessencieforma W.; 1quodW.; rom.W.;8exW.; t-tom.W. ; uom..; yom..; wadd.
enim W.; xconfususW.; vvictoriarum B.; z_zom.W.; a corr.
exymaginem .etW.; bcotr.exfor-
mandis. etW.; cista.; d_dcorr.exinsuacreacione exordium .; estsuacreacionis
exordium
W.; eoccultiusW.; quod.; determinata W.; hprodunt B.; 1contractum W.; 1inferiorum
W.; kadd.ut^.j1 determonato W.; mintencionis W.; nveludW.; 0 ilioW.; pcorr. expreia-
centi. etW.;*corr. exlatenti. et W.; r om. W.; 8 racione W.; 1ut W.; predictis W.;
v"vincorporaba W.; wom..; xexemplrm W.; om.W.

1prop.27: Omnissubstantia autestcomposita


nonsempiterna
destructibilis autestdelata
super
remaliam.ed.A.Pattin, Louvain1966,p. 102.
2 Videinfra,
p. 143,etannot.
3 Liber
sexprincipiorum lat.I, 6-7,ed.L. Minio-Paluello,
, I, 9. Arist. 1966,
Bruges-Paris p. 37.
I40

12:01:28 PM
idestydealea exemploexistente15 in mentepracticaartifcis, eteandem dicitcspeciem
esseseuquiditatem ydealemd habitus et privacionis. Secundo modo esse universalisest
intellectualee tantumet formale, sicutfestluminis corporalis et influxush ipsiusa
simpliciemanacione a sole; et esseforme1 artificialis
in spiritu vehente ipsumad organa
seuverius inlumineintellectus practicprocedentek adformacionem spiritusymagina-
cioniset organorum, de quo esseuniversalis loquitur Philosophus1, Primo Posteriorum
,
cumdicituniversalia essemsempiterna etincorruptibilia eteciam11 eorum, quesemper et
frequenter fiunt. Et Porphyrius dicit0 : siveSocratesP sitsivenonsit,semper homoest
Q-racionalis etrisibilis^. Etrin Phisicis cum
Aristotilis, dicit,quodforma, queconstituit
in natura speciem, estquiddivinum, optimum, manens perpetuum et indissolutum in
suaessencia, et aptitudinem dandipluribus esse,s~quamquam totalitas8materie hanc*
aptitudinem inhiisque suntex materia suatotaab actuprohibeat, etuinNono Metaphi-
, ubidicitactumprecedere
sice potenciamv natura et causalitate,intelligens peractum
formam prehabentem essenecessarium etsempi ternum ingenere velinspecie.Tercium
estuniversalis formale et formtm in singularibus repertum iuxtapriusw expositum
modum, de quo loquitur Gilbertus Porritanus1, cumdicitformam essecomposicioni*
consequentemv, et resultare ex unionematerie et forme.Et Philosophus, Primo Phisi-
corum, cumdicituniversale essenocius2 apudsensuma, quamsingulare, et alibi,cum
dicitsensum^ esseuniversalium, sentire verocparticularium2. Etubiprius allegatum estd,
quod universale generatur perconsequens, et destructis primis substanciis impossibile
estaliquide aliorumf remanere*, idestretiere existenciam localemettemporalem, ut
ibihpriusallegatum est,universale esttotumet perfectum et omne,etc. Quartum est
esse1universalis inintellectu abstrahente ipsuma contagioneJ materie perresolucionem
ipsiusin simplicem intencionemk, que estessencialis similitudo omni singularium, de
quo loquitur Philosophus, Primo Posteriorum , cumdicituniversalia essenociorain in-
tellectu,et Primo De anima , cumdicit,quodaut1universale nichilestautposterius est,
et ubidicitintellectum esseuniversalium, sensum veroparticularium, et ubidicituni-
versalegenerari inanimam perviamsensus,memorie etexperimenti, Primo et Secundo
Posteriorum etPrimo Metaphisice , ubidicit,quoduniversale estunuminmultis, predicabile
autem11 quomodolibet in formakathegorie et predicacionis ordinabile. De universale
primomodolocutaestscolaplatonicorum, 0-deeodemterciomodo0 scolaepicurorum,
P-quarto modoPscolamodernorum^ nominalium. Seddehiissecundo modoperscrutata
estscolaperipateticorum, quorumr princeps (fol.34.r)duxfuitegregius
et Aristotiles,
cuiusperfectissima doctrina est8in hac materia,et perconsequens in omnimateria
sciendi,ex quoomnissciencia estuniversalium, utdicunt pariterplatonici etperipate-
tici.Ex hiisigitur sic arguitur*: quodlibet horumu estincorporalev, ergoincorporaba
suntuniversalia. Consequncia tenetw-perlocumw a sufficientidivisione*. Antecedens
a ydeale b
W. ; existentis c
W.; om.W.; ydeale d e
.; intellectualem 1
W.; etsicW.; om.W.
hinfluxuW.; 1formale W.; Jperactici .; kposite W.; 1AristotelesW.; mom.B. ; nom.B.; om.
B.; Pforma W.; add.animal B.; om.W.; retigitur W.; 8-8tamquam rationalis
B.; totalitas
corr.
ex rationalitasW (rlitas-tolitas) ; t habeat B.; u sed W.; v potencia B.; wadd.prius.; x
posicioni.; v contingens W.; z novus.; a speciem W.; bspeciem W.;cadd.singularium
siveW.; dom..; e add.est.; 'eorumW.; * om.W.' h om.W.; 1 om.W.' j regionem .;
kintransicionem W.; 1animal.; mecclesia.; naut 0_0detertia W.; p~pdequarta W.;
qom.W.; r cuiusW.; 3 om.B.; larguunt?.; ueorum W.'vcorruptibile W.; w_waloco W.;
*divisioni
.
1Libersexprincipiorum, I, 1. Arist. lat.I, 6-7ed. L. Minio-Paluello, Bruges-Paris1966,p. 35:
'formaveroestcompositioni contingens'. 2Videtarnen infra. 3 Videsupra, p. 130.
4

12:01:28 PM
patetinductive, namesseydealea estesseforme simpliciter fluentis, nedum abcontagione
materie contactumc. Eteciamesseabstractumd inanima.Sedomniaistaessesuntpenitus
immaterialia, quareeeciam*incorporalia, ex quo dimensiones suntmaterie.Quare
secundum Commentatorem et Aristotilem, Octavo Phisicorum, ubi ex incorporalitates
primimotoris concludit eiusimmaterialitatem11 seuintellectualem naturam, et similiter1
inDuodecimo Metaphisicei, ex immobilitatek primi principii1immaterialitatem etpercon-
sequens incorporalitatem. Et idem vult Philosophus, Primo Periermenias, cum dicit:
universaleestmpotestate sensibile11corpus, numquam separatum0 a morpheisP etQpassio-
nibus.Similiter inPrimo etDuodecimo Metaphisice , ubi r_principium substancie1"corporee
ponit materiam et non naturam simplicem. Ideo universale ante remydealiter pre-
existens8,et universaleanteremnatura et racionis ordine,et universale postremsunt
incorporalia.Sedquodeciamsitinuniversali inrepatet,quiaillud* necuestmateria nec
forma partisnec totum compositum ex ut
illis, visum est,sed esse formale resultans ex
unioneformali materie cumforma iuxtadictum modm. Secus autemestde totocom-
posito,quodrsultat exdementali unione materie corporee et forme eivproporcionate.
Et ideosicutw includitin suasubstancia substanciam materie, itaet corporalitatem sub-
stancialiter
includit, quamobremx substanciav equivocez dicitur de composito et univer-
sali,ut diciturSeptimo Metaphisice. Ex hiisevidensesta,quodaliterdicitur universale
incorporeum et punctus. Namuniversale dicitur incorporeum disparate et quemadmo-
dum(= (quodammodo) ?) contrarie, punctus veronegative1*. Sednonestpretermitten-
dum,quodmuitos movet, quomodo corporeitas0 de generesubstancie etcorpus degenere
quanti quesuntuniversalia,
tatisd, possunt absolvi a corporalitatee, quiarevera f~hoc modo,
secundum' quoduniversalia suntincorporalia, possunt essede naturacompositorum
substancialivelsaccidentali composicione. Et sic utiquecorporeitas ab eisnonpotest11
absolvi.Possunt eciamessenomina universalium quiditatum, et sicincorporea manent,
eo quodmateriam <ex)cludunti secundum modum predictum.
J~ExhocJ apparet, quomodo differunt theoricek sivespeculative sciencie.Theoria1 enim
primi"1 universalis estn theologica; theoria secunda est metaphisica0, scilicetprimaP
philosophia; theoria*!terciaestrphisicaet mathematica; theoria8 quartauniversalis
estloycacommuniter dieta.De primosollicitus fuit4Plato, et ideo dicitur a Boecio
divinus,et theologizans a beatoAugustino. De secundoet terciofuitsollicitus in pre-
locis
allegatis Aristotiles.De quarto similiter11 fuit sollicitusin loyca, quamv, tamquam
obumbraculumw theoriarum precedencium, amplexi* suntepicurii moderni sivenomi-
nales,velantes etv obnubilantes z_per illam meretriculam loquacem et cecamz omnium
aliarum theoreticarum principia sic,quiaain to_nulla aliascienciab aliudsapiunt quam

a ydealem W.; bom.W.; ctactum W.; dsubstratum .; equorum W.; { add.non.; 8 corpo-
.; hmaterialitatem
rabilitate .; 1add.concludit W.; 1add.et W.; k mobilitate W.; 1 add.con-
cluditW.; m esseW. ; nsensuale W. ; 0 corr.exseparataB. etW.; pnerveisW.; i W.; r_r
ora. super
W.; 8existens W.; *add.est.; unonW.;vom.W.;* sic W.; x quam rem.; vsubstanciam .;
.; a om..; bnegativa
z illeg. .; com.W.; d qualitatis .; e corporabilitateW.; t~tsecundum
hune modum W.; etW.; hposset .; 1includunt. etW.;i-ietsic W.; k theologie W.; 1the-
ologiaW. ; corr.ex Theorie .; m primo W. ; nom..; metaphisiceW.; pprimo W.; theologia
W.; r om..; 9theologia W.; 1eratW.; "simileW.;vom.B.' wadumbraculum W.; *ampiexa
W.; ysiveW.; z~zscripsi ; coll.Heym. a Campo Tract.Problem,quidicitur;perillam macebam
loquacem etrerum .; parvam mrculam loquacem etresW.; a quodW.; b_b ullam aliamscien-
ciam.

142

12:01:28 PM
sophisticalem garritum. Utinam, quiadhuccecibsunt,perchecdocumenta velint redire
ad scienciam peripateticorum, que est sciencia veritatis.
Finaliter,quodtantum quinqu suntuniversalia, enodeturd. Ex premissis e_enim patete,
quoduniversale estunum inmultis peraptitudinem dandiesse,et (fol.34V)estdemultis
peraptitudinem dandinomen, quiaomneuniversale estprincipium essendi etnominandi
suainferiora; autergo<dat)essesubstancale autaccidentale.
Si primm, hocesttriplex* : autdat11 "esseformale formabile, sic estgenus ; autesse
formale formans, sic est diffrencia; authesseformale formtm, et sic est1species1.
Que enimsuntdiffrencie ipsiusessesubstancialis, utprevisumi est.Quorumprimum
est essekpotencie1 formalis; secundum est<esse>actustalipotencieproporcionatus ;
terciumestessetociusex unionehorum resultans. Primum fluit
ab essencia forme non
existentishocaliquidinactusedin potencia confusa et indistinctam, utdicitur11 Octavo
Metaphisice.Secundum fluit ab eadem essencia in materia iam proporcionata et stante sub
actucausecomponentis0 ipsiusforme. Tercium fluitabeademessencia intotocomposito
exmateria etforma inmateria. Etideosicutesseformtm incomposito etesseformans
illudPsuntuniusQ communicabilitatis, sed esse formale communius estet confusiusr,
ideohorum trium universalium iaminductorum8 diffrenciaet specieseque4communia
suntu, sedgenusexceditipsa. Ex quo consurgit, quodgenusnonsalvatur in unaspecie
totaliter secundum potestatem v_sueformalisv communicabilitatis, sed secundum
potestatem, quamnominat diferenciaw constituens talemspeciem.
Si verotaledatesse*accidentale, hocestduplici ter:autenimilludesseacrdi tvspeciei;
autindividuo. Primum2 estproprium etasecundumb estaccidens.
Etnonpotest daritercium, quodaccidit generi, eo quodaccidens advenit entiperfecto et
completo, quale non est genus eque intra eque extra.Ideoque0 nichil accidit ei ^se-
cundum rem,sedsecundum racionem tantum accidunt eiddiffrencie, tamquam quali-
tateseeius.
Si autemaccipiatur universale utdictum' nominis, quoinpredicando appellat suasingu-
laria,hocestdupliciter: autenimdatnomenet racionem; autnomentantum. Si pri-
mum,hocesttripliciter, quiaveldatnomenvelracionem predicacione dicentequid
confusum, et sic estgenus ; autpredicacione dicenteh-quidformtm etdistinctum,
(quod)1 alio nomine dicitur hoc aliquid, et sic est species; aut predicacione dicenteh
quale,et sicestdiffrencia. Si secundum, hocestdupliciter: autenimdatnomenuni-
vocum, etsicestproprium; autdenominativumJ, etsicestaccidens.
Pluresalii suntmodideterminandi k-quinarium universalium numerumk, sedhiisunt
magis realesetfundamentales. Ethecde1questiunculism prime partissufficiunt.

a garritaW.; b ortiW.; c pre.; d con.ex enudetur W.; evidenter .; e_eantepriusW.;


exest. etW.; *dupliciter
tconi. W.; h_h om.W.; 1suntW.; Jpremissum .; kom.W.; 1poten-
.; mindeterminata
cionale W.; nprobatur W.; 0compositis W. ; pom.W.; ullius B.; rcon-
fusioW.; 8dictorum W.; 1aqua.; uom.B.; v-vsiveformalitatis W.; add.siveW.; wdifferen-
cialW.; * om.W.; v includit .; z add.et sic W.; a si W.; badd.etsicW.; cideoquiaW.;
d_d om.W.; equantitas
W.; faliquidW.; vel.; h-hom.W.; 1quoB.; i denominatum .; k~kqui
arguuntuniversalium
numerus W.; 1om..; mquestioniculis W.

1Joh.de Novadomo, deesseetessentia:


Tractatus '. . . vocaturformale etsignifcatur
formabile,
nominegeneris;
comparatum veroad formamgeneris, vocaturformale et signifcatur
formans,
nominedifferentiae
; comparatumveroadidcuiusestperseprimo, vocatur
formale et
formtm,
nomine
signifcatur speciei'. Geschichte
(ed.G. Meersseman, I, p. io).
I43

12:01:28 PM
Nuncigitur procedendo ad soluciones questionum secunde partisprincipalis
respondeoa
breviterb. Ad primam, quodpredicamento distinguuntur. Probatur primoauctoritate
Aristotilis, quiponitea distincta inlibroPredicamentorum et incQuinto Metaphisice;
igitur
suntdistincta. d~Secundo sice.Predicamento distinguunturd racione exnatura reiforma-
liter',realiter, essencialiter, se totissubiective et secundum se totisobiective;ergo
predicamento distinguuntur. Consequencia tenet ab inferioriad superius vela partein
modoad suumtotumaffirmative et -sinedistribuciones. ^-Antecedens probatur pro
prima parte*1 : quecumque sicsehabent, quodunumnonestracio1 alterius,necderacione
alterius, i~necraciouniusestnomen velin racionealterius, illadistinguuntur racioneJ,
ut patetper diffinicionemk distinccionis racionis;sed predicamento sunthuiusmodi,
utestmanifestum inspicienti; igitur distinguuntur racione.Secunda parspatet.Quecum-
que distinguuntur omniactuintellectus circumscripto, distinguuntur 1-exnatura1, ut
patetiterum ex se; sedm predicamento sunt huiusmodi; igiturdistinguuntur ex natura
rei.Minor11, quiasuntipsadecern rerum (fol.3^r)principia, utpriuspatuit0.Eciamsunt
partessubiective entisrealis,ut patetper Aristotilem Quinto et Sexto , ubi
Metaphisice
dividitensrealeindecern kathegorias ; igitur distinguunturetopponuntur acturacionisP
circumscripto. Terciaparsantecedentis probatura. Quecumquese sic habent,quod
unumab aliorultimate abstracto8 nonincludit aliudquiditative seu in suo conceptu
quiditativo, ilia distinguuntur formaliter. Eciam:que se sic habent,quodaliquid* ex
naturareiattribuitur illa
alteri, distinguuntur formaliter, ex
quoniam opposito conse-
quentssequituroppositum antecedentis; sed predicamento sunthuiusmodi, ut patet
u~indicendo11 desingulis; igiturdistinguuntur formaliter.Quarto parspatet.Quecumque
suntenciapositiva et natura reidistincta, sicutrealitaset realitas,sicutreset res,et
unumpotestessesinealiov,illadistinguuntur realiter;predicamento sunthuiusmodi ;
igiturdistinguuntur realiter.Quinta pars patet. Essencie predicamentorum sunt inper-
mixte,utaitTemistiusWI; eciamAristotiles Primo Posteriorumdicitcoordinaciones* pre-
dicamentorum esseinpermixtas; igiturdistinguunturv. res uniuspredicamenti
Item:
potest2 ponisinere alterius predicamenti, ut docetfidesinsacramento altaris,et est
Magisti ina QuartoSentenciarum**, distinccione duodecima02; ideod distinguuntur
essencialiter. Sextaparspatet,quiaquorumcumquee realitates
suntdistincte numero
velh-individualiter ac1in actualiexistencia, velhquorumrealitas uniusestdivisaa
realitatealterius, illadistinguuntur se totissubiective, i-sicutestpredicamentis, utprius
claruit; igitur distinguuntur se totissubiectivei. Septima parspatet.Illadistinguuntur
se totisobiective, a quibusnonpotestabstrahik aliquis1conceptus univocusm realissive
prime intencionis; sed predicamento sunt huiusmodi, ut satisclaret,Porphirius dicens :
ensestequivocum et nonunivocum ad decernpredicamento. Ex illisfaciliter
colligi11
a respondebo W.; bom.W.; com.W.; d~dom.W.;eadd.racione .; format
.; nondistinc-
tioneW.; h-hAntecedentur perprimam partem B.; 1totumB.; J om.B.; kdistinctionem W.;
1-1extranaturam W.; mom.W.; nadd.probatur W.; 0patetW.; pnominis W.; add.quiaW.;
ralia .; 8 abstractum .; 1aliquod.; u_uom.W. dicendo corr.exducendo .; valia.;
wThemixtius .; Theumixtius W.; x coordinacionem W.; v om..; zpossunt.; aom.W.;
bom.W.; com.W.; digitur W.; equocumque B.; fcorr.exrealitasWetB.; et W.; h_h indi-
viduatur.; 1velW.; i-Jom.W.;kcontrahi W.; 1aliusW.; munius.; nintelligi
W.

1Paraphrasis,
lib.VI: Conceptus enim nostri
sunt etnonelementa
genera sedsintpraedi-
entium;
camenta ed.cit.,p. 8i, 9-11.
elementa,
2 Cit.adsensum.

144

12:01:28 PM
quodaseptem
potest, suntmodidistinccionis. Etuniuscui usque1*distinccionisdiffinicio0
sivedescripcio pro maiori proposicioned situata est.
Nuncrestt probare Deumnonreponiin aliquoepredicamento, quodprobatur primo
auctoritate beatiAugustini dicentis, quodpredicamenta' artisdyaletice a Deo removen-
tur1.Itemdoctorsubtilis, distinccione octava, questione secundas : nonestenimh aliquis
conceptus communis Deo et creature1 communitate generis2. Item beatusAugustinus,
SeptimoDe trinitate, capitulooctavo:manifestum est,inquit,Deumabhusive dicisub-
stanciam1.ItemAvicenna, Octavo Metaphisice , capitulo quarto:Deusnonestingenere4.
ItemAristotiles, Quinto , capitulo
Metaphisice departe: genusestparsspeciei.Deusautem
nulliusreiparsestneceiusaliquaresestpars.Probatur eciamJ racione.Primok racione
Augustini Septimo De trinitate , capitulo octavo1 : substancia dicitur, quiasubstatacciden-
tibus.Deus autemnulliusaccidentibus substat*; igiturm. Secundo11: si Deus essetin
predicamento substancie, vel esset ibi ut0 generalissimm vel ut contentumP subgenera-
lissimo;nonprimum, quiatuncDeuspredicaretur de omnisubstancia, quodestabsur-
dum;necsecundum, quiasic superaddereturQ aliquidultragenus,quodestprimum1"
etsimplicissimum omnium contentorum subeo; quodnonest,cumsitsumme simplex.
EciamDeisicnatura essetcontracta etlimitata, quiaadgenus, quodnoncongruit Deitati,
cumDeussitinfini tusetillimitatus. Item8~bonitas Deisnonestinpredicamento*1 quali-
tatisnecmagnitudo inpredicamento11 quanti tatisv ; igiturwnecsubstancia Dei*inpredi-
camento substancie persimile.Item.(fol.3v)Deusnonestspecies, cumomnisspecies
componi turex genereet diffrencia, uthabetPorphyrius. Deusvero v est35
simpliciter
nec
simplex individuum, quia de racione individui est materia4 etcondiciones individuan-
Deusautemest0immaterialis
tes15. et sineomniaccidente; igiturd etc.e.
Nuncrestt probare, quodquantitasf distingui turrealiter a requantasivea&substancia,
quodprobatur primoauctoritate Aristotilis, Primo Phisicorumdicentis: Sihsubstanciaet
quantum sunt1, plura sunt et non unumJ est quodest; sed omnia pluraet multasunt
quiaaliasessent
distincta, unumet idemet nonmultak; igitur1.Item. Omne accidens
distinguitura substancia, cumsubstancia et accidens sintm primo diversa. Sedquantitas11
estaccidens ; igiturdistinguitur a substancia. Minorpatetex Predicamentis et0ex Quinto
et Sexto
Metaphisice. Item. Omnis est
quantitasP per se sed
divisibilis; nulla substancia
est

a et W.,buniuscuiuscumqueW.; com.W.;dproposicioni W.; eom.W.;'predicamentis W.;


*add.dicit,quodW.; hom.W. ; 1creaturis
W. ; JenciaB.; k add. sicW.; 1add.ubidicit,
quodW.;
mergoW.; nadd.probatursicW.; om.B.; ptentum B.; i superadderet B.; rpurumW.; 8-8eter-
nitasW.; 1predicamentis
B.; upredicamentis.; vqual
itatis .; waliter.; xeiusW.; v autem
W.; z om.W.'a materiam
W.; b add.habere W.; c om.W.; d ergoW.; eom.W.'fqualitas B.;
om.W.; hsedW.; 1om.W.; 1om.W.; kmutantur B.; 1om.W.; msunt W.; nqualitas
.; om.
B.; pqualitas
B.

1Cfr. DeTrinitate
Augustinus, V,c.i,n.2 (PL42,912).-Cfr. Joh.DunsScotus,Ordinatio I,Dist.8,
i,
pars q. 3 : 'ContraestMagisterinlittera,
etadducit Augustinum,- etostenditurpereumquod
'removentur a Deoillapraedicamentaartis
dialecticae*
. (OperaOmniaIV,ed.Vatic.1966), p. 170,
n.43.- P. Lombardus, InI Sent.
d. 8,7(PL192,^45)aprs letextedeS. Augustin:'Eccesisubti-
literintendas,ex hisatquepraedictis illapraedicamenta
aperitur, artisdialecticaeDei naturae
minime convenire,quaenullissubiecta - 2op.cit.y
estaccidentibus'. dist.8, pars1,q. 2: 'cum
divina
simplicitate nonstatquodsitaliquis conceptus communi Deoetcreaturae . . .' (ed.cit.,
p. 171,n.44).-3PL42,942.- Cfr.P. Lombardus, d. 8.8;PL.192,54$.- *In8 Metaph
InI Sent.y ,
cap.4: 'Primus igiturnonhabet genus,etideononhabet differentiam cfr.cap.g. Opera
Venice
Philosophical io8(Rimpr. Louvain
anast. 1961),99B infine. - s PL42,942.

I4S

12:01:28 PM
perse divisibilis; igiturnullasubstancia estquantitas, etperconsequens omnisquantitas
distinguitura substancia. Consequncia estin Camestres. Maioret minorsuntAristotilis
Primo Phisicorum a-inhocverboa : raciodivisibilitatisb quantitaticconvenit et nonsub-
stancienecqualitativ Maioreciamhabetur Quinto Metaphisice inhecverba:quantum est,
quodestperse divisibile6 in ea que insunt*. ItemPrimo Posteriorum.Omnisiliaestim-
mediates veraet necessaria, in qua unumgeneralissimm de alio negatur; igiturdat
exemplum: nulla qualitas est quantitas. Item. Si sic, sequeretur quod generacio esset
motusad quantitatem, eciamgeneracio essetaugmentado11 et e contra.Consequens est
falsum et contraAristotilem, Primo De generacione , Quinto Phisicorum et Undcimo Meta-
i-Undcimo
phisice, etDuodecimo capitulis1; igitur etantecedens. Item.Omnesmutaciones
et motusreales,realiter distincti,habentterminos realiter distinctos, ut patetperi
Aristotilem in locisiamdictis.Sedgeneraciok, augmentado1, alteraciosuntnumero111
realiterdistincte mutaciones, ut patetibidem;igiturtermini eorumrealiter11 distin-
guuntur. Sed terminus generacionis estsubstancia, terminus augmentacionis0 quantitas,
terminus alteracionis qualitas;igitur realiter distinguuntur. P~Item.In omnimutacione
subiectum et terminus a quorealiter distinguunturP, quia subiectum manetQ etterminus
a quoabicitur et corrumpitur ; seddiminucione quantitas perfecta est terminus a quoet
substancia est subiectum; igiturdistinguuntur realiter.Item.De sacramento1" altaris
arguitur: panismutatur incorpusChristi ; sedquantitas panissivepondus manet inpane
subiecto, utdocetfideset Magister Sentenciarum in Quarto Libro,8 distinccione duodeci-
ma11; igiturnonsuntidem.Itemuarguitur. Illepanismutatur incorpusChristi, et ille
panisest quantitas, ut dicitadversarius; igiturquantitas mutatur in corpusChristi.
Consequncia tenetexpositoriev interciafigura. Maiorestnotaperfidem. Etulteriusw:
quantitas mutatur in corpus Christi; ergo accidens mutatur in corpus Christi.Conse-
qunciatenetab inferiori ad superius velperaddicionem minoris, quodomnisquantitas
estaccidens, uthabetCommentator* Primo Phisicorum2. Eciam.Quantitas panismanetv,
panisnon manet ; ergo si sunt idem, tunc idem manet2 et nonmanet, idemestetnonest,
quodestcontra primm principium, quodaest,est13 velnonest,et contra Aristotilem,
Quarto Metaphisice ; hec suntabsurda;igiturc. Item.Si quantitas hominis essethomo,
sequeretur quodhomomagned quantitatis nonessetsubstancialiter illeidemhomo,qui
fuit,dumfuitparvus, etperconsequens sequeretur, quod homo magnus nonessetbapti-
zatus;quod est inconveniens. Sequelaprobatur ponendo,quod (fol. 36r)sit homo
magnus viginti annorum et sitebaptizatus inprimoanno,quando'fuitparvus. Tuncar-
guitur demonstrando quantitatem s magni hominis : illaquantitas non est baptizata,etilla
quantitas estillehomo,uttudicis; igitur illehomononesthbaptizatus. Consequencia est
syllogismus expositorius et1bonus.Maiorpatet,quiaiiliamagnaquantitas nonfuitin
primoannoilliushominis; igiturtuncnonfuitbaptizata. Si autemaliquisconcederet
argumentum de homine, et quod quantitas hominis non essetdistincta, dicensnonessek
similede quantitate hominis, et argumentum1 rerumnaturalium, huic poterisdicere

a-ainhecverba W.; cqualitati


W.; bdiversibilitatis .; dquantitati .; fsunt
W.; edivisibilitate
W.; coTT.
eximmediata .; hargumentado .; 1-1et 11 et i2 deanimalibusW.; iom.B.ikadd.
et.; 1argumentado .; mom.W.' Dom.W.; argumentacionis .; p~pom.W.;* materiam
.; rsacramenta.; 8add.de .; 4om.W.; uom.W.; vexpositione .; wultima W.; * corr.
ex
commentatur .; ymateriam .; z materiam.; a quodlibet W.; b om.W.; c add.etcetera W.;
dingenere .; sic.; quoniam .; quantitatumW.; hom.B.; 1om.B.; JquodW.; kestW.;
1aliarumW.
1Cit.adsensum. - 2Comm. Averrois(videp. 149,2), 13a.
146

12:01:28 PM
exemplum de magno equovelasino,probando, quodsitdandus equusa-velasinusa non
vel tus;
productus geni igiturb. Ultimo probatur perexperienciam, tas
quodquanti non
sitresquanta. Namvidimus0 d_adsensumd, quode_foramina follise claudantur*perfected,
quodlateraeiusnonpossunt comprimi propter resistenciam intusexistentis. Sed illud
resistensnonestaerh,ex quoaeri1nonrpugnt essein minoriJ loco, similiter materie
et forme aeris,utpatetetkcircacondensacionem1. Nec estaliquaqualitas,quiam qua-
cumquequalitate remotaab aerevel aqua11 idem0experimur; ergorelinquitur quod
illudresistens sitquanti tasdistinctaab aliis.
Addeterminandam aliamquestionem respondeboP probando modice,quodsecundaet
quartaspeciesqualitatis distinguuntur a substancia. Primm^ probo de potenciis anime,
secundum1, de figura.Ad primum dico,quodsuntplurespotencie animeinterse et ab
animarealiter distincte. Probatur perAristotilem8, Secundo De anima , tractatuprimo,
capitulo secundo, in
quod1 plantis etu aliisviventibus est una anima, potencieautem
plures,et insecundo tractatu posteavw-inprincipio* enumerat plures potencias; igitur
prima parsest*vera.Itemibidem inprimotractatu, capitulosecundo ait: reliquaautem
parsanime siquidem et aliudsentireet aliudoperariv. Item. Idem dicitin primo tractatu,
secundocapitulo, quodz"sensitivo et operativo2 alterum estesse,et differunt racione
a~cumhoc,tarnen et ultrahoc; videtur dicereea differre essencialiter. Dicitenim:
reliquebautempartes animesiquidem etaliudsentire etaliudoperari0. Aliudenimdicit
differenciam essencialem, ut dicuntgramatici, sedquodloquaturd in eodemetnonin
diversisepatet,quiadicitante:relique* autempartesnonsuntseparabiles. Ex quibus
verbisAristotilis satispatetVeritas conclusionis. Item.Aristotiles, Quarto ,
Metaphisice
capituloduodecimo, arguens contradicentes omniaque apparent, essevera,assignat
causamerroris, quiaipsicredebant sensum et intellectum esseeandemnaturam; et
dicitibidem,quod stultumh erateis inquirere veritatem, quasisicutphilozophari*
essetiprosequi volanciak sive avesvolantes. ItemAristotiles, Quinto , dividit
Metaphisice
potenciam inactivam et passivam, que divisionon est anime; igitur anima non estsua
potencia. MinorpatetperAristotilem, Secundo Deanima: necesseestanimam esseimpas-
sibilem1. Itemarguiturm auctoritate beatiAugustini dicentis Super11Genesim, capitulo
duodecimo1, quod delectado carnisest in carne et spiritu, sed talisdelectado pertinet
ad appetitum sensitivm; igiturappetitus sensitivus includit carnem et animam. ~Et
simili0racionealie potenciesensitive includunt carnemet animam;ergoP(fol. 36V)
realiterdistinguuntur ab anima.ItemAugustinus Q-inLibro Q deecclesiasticis
dogmatibus:
inhomine unamdieimus animam1", que et8corpussua4societate in searbitrii11
vivificai,
libertatem habens2.Vel ergo Augustinus per societatem animevintelligit animam

a~aom.W.; bergoW.; cvidemus W.; d_dom.W.;e_ecorr. exvoramina vollis


.; ferominafollis
W.; clauduntur W.; perfecto W.; hmaiorW.; 1aereW.; Jadd.inW.; k om.W.; 1condensio-
nemW.; mom.W.; naliqua .; 0om.W.; pom.W.; primo W.; rsecunda.; 8add.inW.; 1 om.
B.; uadd.inW.; vpostB.; w~w om.W.;xom.B.; voperinari B.; z~zsentireetoperari W.; ope-
rativo
corr.exopinativo B.; a_aom.W.; breliquaB.; copinari
B.; dloquiturW.; edifferentiis
W.;
rreliqua.; om.B.; hsaltim.; 1philosophicari
W.; Jessent.; add.essent.; kvolencie.;
1impassibile.; mprobatur W.; nsupra taliW.; pigitur
.; -essesimiliter W.; -lom.W.;
rcorr.excausam .; essenciamW.; 8estW.; 1suam .; ucorr. .; om.W.; v causeW.
exarbitrey

1DeGenesi , PL34,41$(lib.x, cap.xii,20): 'Exutroque


adlitteram fit:exanima
enim scilicet,
quodsineilladelectado
nulla excarne
sentitur; autem,quodsineillacarnalis nonsenti-
delectado
tur'- 2PL42,Appendix 1216,cap.ig.
I47

12:01:28 PM
a-velpotenciam distinctama ;nonprimm, quiadicitibidemb : nequeduasanimas0 dicimus
inhomine ; igitur.EtAugustinus, Decimo SuperGenesm: animad racionalis nonsolume carni
prebet animalem vitam, f-verum eciam secundum ipsam carnem aliquidconcupisciti
Si ergoanimaracionalis prebatanimam vitam,sequitur, quodspropter eamh nonopor-
teretponereanimam sensitivami, et perconsequens relinquitur secundum, videlicet
quodper societatem Augustinus intelligit potenciam anime ab anima distinctami.Item
sanctusk Dyonisius, De divinisnominibus , capitulo secundo : substancie separatedividun-
turin essenciam et1virtutem sivepotenciam et operacionem2 ; ergoeciamin anima
aliudest essenciaet aliudpotencia.Consequncia tenetper locuma minori.Item
m_sanctus Thomasm3 expresse tenet illam in
opinionem Prima partesueSumme, questione
septuagsima septima, articulo primo, et probat earn duabus racionibus. Primaracio:
actuset potencia dividunt enset quodlibet entisgenus ; sic suntin eodemgenere, sed
actussiveoperacio etanimanonsuntineadem,etperconsequens necpotencia. Tunc11
arguitur.Potencia etanimadistinguuntur predicamentaliter, ergorealiter. Consequncia
tenetab inferiori ad superius velperaddicionem minoris0, quiadistinctioP predicamen-
talisestrealis,ut priuspatuit.SecundoQ-probat sanctus Thomas*. Animasecundum^
suamsubstanciam estactus,ergosiressencia animeessetimmediatum principium opera-
cionum, tuncactusshabens animam semper1 habere t operavite,quodfalsum est;igitur
principium immediatum estpotencia aliaab essencia.Item.IdemprobatAlbertus" in
Secundav Parte suewSumme s. Quecumque sunteademuniterciosingulari ter
singulari et
unitate,interse sunteadem;ergosi intellectus etsensus suntidemxunianime,interse
eruntidem,quoddicitessevfalsum, etestexpresse contraAristotilem, SecundoetTertio
De anima , dicentem intellectum esse incorruptibilemz, sensum vero corruptibilem, et
dicitunumposseseparari ab alio1,tamquam incorruptibilemc a corruptibili.Item
Commentator AristotilisSuper d Primume De anima6 dicit,quodanimadividitur inpoten-
ciassuas,sicutpomum dividitur' in rotundums et sapidum. Sedhecestdivisio inacci-
dencia; ergo eciam divisio anime in suas h~et
potencias perconsequens potencie distin-
guuntur11 ab anima sicut accidens a substancia1. Item i_Aristotiles dicit*Secundo De
animaet Tercio k Metaphisice: potencie1 distinguuntur per actus,sed pluressuntactus
anime,ergoet plurespotencie, et cumsolumsitunaanima,ut dictum est,sequitur,
quodpotencie distinguuntur ab anima. Arguitur. Nullaanimaestinanima, sedpotencie111
suntin anima;igiturpotencienonsuntanima11; consequencia est in festino.Maior
patetex Quarto Phisicorumy tractatu de loco: idemnon est in seipso.Minorpatet

a-aestpotencia .; binidemB.; caliasB.; danimam


distincte .; esaltimB.; _om.W.; kom.
B.; heumW.; 1sensuum W.; kbeatus
W.; Jdistincta W.; 1om.W.; m_m Doctor W.ncum
Sanctus
W.; 0minorum .; q-Qdicitdoctor
B.; pdistincto sanctusW.; rsunt.; 8actu.; 4add.se.;
udoctorM. W.; vsuaW.; wsuaW.; *eadem .; a separatum
.; vom.B.; z incorruptibile B.;
bom..; ccorruptibleB.; dsupra .; eprimo W.; 'dicatur.;*callidum B.; h_hom.W.;
W.; i-iom.B.; knonoW.; 1potencia
1subiecto B.; mpotencia.; add.est.; nom..; om.B.

1PL34,417(lib.X,cap.12); CSEL28, 1,31o.-2Cfr.DeCaelesti cap.xi: 'caelestes


Hierarch.
dividuntur
spiritus virtutem
inessentiam, etoperationem', citparS. Thomas,S. Th.I, 77,1sed
contra;
qui continue: 'Multo
igitur magis inanima aliudest et
essentia, aliud
virtussivepotentia'.
Cfr.Dionysiaca, ed.Ph.Chevalier, II,p. 930.- 3S. Th.I, 77,1.
* S. Th.I, 77,i. - s Summa xii,q. 70,membr.
, p.II,tract,
Theol. II,sedcontra2. OperaOmnia, ed.
S.C.A. Borgnet, vol.33 (Paris1895)p. 22.- 6Corpus comment. inAristot.,
Averrois vers.lat.VI,1.
rec.F. Stuart Crawford, Cambr. Mass.1953,p. 123.

148

12:01:28 PM
perAristotilema, SecundoDeanima , dicentem triaesseinanima,scilicet passiones, habi-
tusetpotencias. Argui tur.Ineodemcomposito potencie distinguuntur locoetsubiecto,
inbanimaveronon;igiturc distinguuntur. Maiorpatet,quia(fol.$jr) inaliolocoest
potenciaauditiva, etinaliodpotencia visiva, e-etsicdealiise.Tuncf oportet dicere, quod
in qualibetpartecorporis sitspotenciavisiva11, quod videtur esse falsum, et contra
tilem,Secundo
Aristo Deanima , etlibro1 Desensu etsensato, approprians unicuique potencie
J
specialeorganum, et esteciamk contra beatum Augustinum, 1_ubi supra1,dicentem
quodlux,quaressentitur, solumperoculosagitur, quelux,utipsedicit,inanimaest;
modoanimanonestin anima1; m_igitur. Arguiturm. Animaestpereiusessenciam et
tamennonestn_per eius11potenciam, cum sit0_per potenciam Dei0; ergo anima dis-
turrealiter
tingui a suapotencia.
Nuncrestt probare, quodfigura distinguaturP a figurato. Quodsic probol.Figuraest
sensibile, commune et per se, ut dicitur1" Secundo De anima , tractatu tercio,capitulo
secundo. Sednullasubstancia esthuiusmodi, utpatetex Aristotile ibidem;ergos_nulla
substancias figurataestfigura, etperconsequens figuraet figurata*1
suntdistinctau. Item.
Aristotiles, Tercio Phisicorum: statuefactioest motuset domificacio actusedificabilis
inquantum huiusmodi. Ettuncargui tursicv:omnismotuset omnisactusrealishabet
terminumw realem, realiter distinctum a mobile,x-utprobaturx Primo Celi.Sedstatue v
factioet domificacio sunthuiusmodi ; igitur habent terminumz realema, distinctum, et
nonnisibfiguram statueet domus;igitur estresdistincta a rebusfiguratis. ItemCom-
mentator Superc Primo Phisicorum , commento0 e_sexagesimo sextoe2 : f"quedam figurafigu-
raturin qualitate, quedamin quantitate; sednullum figuratum est huiusmodi; igitur
distinguuntur. MaioresteciamsCommentatorish Super1 Septimo Phisicorum, commento
decimaquintai in hec verba* : si quis viderit alteracionem esse in aliok genere,dignum
estquod1sitingenerequalitatism existentis n-inquantitatisn etinformis, quesunt0 in
animato. ItemAristotiles Secundo Phisicorum dicit,quodmathematica philosophicaP spe-
culatoriquantitates et figuras ; igitur suntenciarealia.ItemAristotiles1" TercioPhisicorum
et Septimo Metaphisices negat illamproposicionem : 'statuaestres' concedensillam:
'statua
estherea'i;quodnonesset,si figura essetresfigurata; a
ergodistinguitur figura
figurato.Item. Omne illud quod abest et adest preter subiecti corrupcionem, est acci-
dens,distinctum a subiectou; sedfigura, scilicettriangulan tas,esthuiusmodi, quoniam
aliquando alicuireiconvenit, aliquando non; igitur distinguitura figuratov sivesubiectow.
a philosophum W.; bom.B.; cideoW.; dalia.; add.locoW.; e~eetceteris W.; vel.; si.;
hauditivaW.; 1hocW.; Jsensibile W.; k om. W. ; 1-1om. W. ; m-m Item W.; unaperW.; 0-0po-
n-n
tenciaW.; PdistaiW.; i probatur W.; rprobatur W.; s"8nullam substanciam .; 4figuratum W.;
udistincteW.; vom.W.; wregimen W.; x~xex.; vstature .; z regimen W.; a realeW.; add.
W.; bmodo
realiter W.; com..; dcommenta .; e-e6oW.; estquedam figura, quesumitur in
W.; om.W.; hcommentator
quantitate W.; 1om..; Jg W.; k alia.; aliquoW.; 'ut W.;
mrepetitB argumenta ex verbisAugustini utsupra (p. 147)iamrecitata: delectado carnisestin
carne... velpotenciam distinctam;nonprimm, quia. . .; n_nom. W.; 0repet. sunt.;Pom.
B.; speculantur W.; rphilosophus W.; 8om.W.; 1ereaW.; uobiecto W.; vfigura .; wabobiec-
toW.
1DeGenesi, adlitteram
, PL34,228-229 : 'Aliaenim estluxquaesentitur oculis, aliaquaperoculos
utsentiatur.
agitur Illaenim incorpore, haecautem quamvis percorpus eaquaesentit percipiat,
inanima esttamen' .
2 Cfr.In7 Physic.
, comment, i^: 'existimatum estipsam (transmutationem) esseinfiguris,quae
suntingenere quaeestinquantitate
qualitatis, secundum quodestquantitas . . .' Aristot.
Operacum
Averrois vol.IV,Venetiis
commentariis, 1^62-1574 (rimpr. anast.1962),318V. - 3Ibid.

!49

12:01:28 PM
Item.Omnisquanti tasdistingui tura substancia, cumsitaccidens, sedfigura estquantitas
secundum Aristo tilemin Predicamentis de quartaspeciequanti tatisa; igitur. Item.Sifigura
lignivellapidisessetlignum vellapisetnon(fol.37v) distineta,sequeretur quodfaciens
domumsivebstatuam nichilfaceret, ex quo neccfacitlapidesnecdlignum, cumprius
fuerunt; consequens estfalsum et clarecontraAristotilem, Sexto Ethicorum. Dicitenim
quodarsesthabitus practicuse, rectaracione factivus. Eteciamcontra sensum. Etvide-
turfrustrare omneopuscuiuslibet Frustra
artificis. enimomnes&artesmechanicash
stud<er>ent1, multisi miseriis sekintermitterent1, cumipsishabitism nnichil facere pos-
sentnecfacerent ; cuiusoppositum apudomnesartifices0 manuales notum est.P_Eciam
sequeretur quodgratis diceretur domificari stature factori autsectoripecunie,cumsic
laboranda nichilfaceretP. Item.Ex ferrofitcultellus, utcommuniter asserunt cultelli
fabri;igitur ferrum etcultellus distinguuntur. Item.Impossibile estremaliteretQaliter
se haberer_sine alietate1"; sedquandoresfiguratur, resaliterse habetquamprius ; igitur
est8alietasibi,que*priusnonfuit,et nonnisiu figura; igiturdistinguiturv a figurato.
Item.Sequeretur quodessetaliquaproposicio composita ex lapidibus et lignis, utpatet
de proposicione scripta inlapidevelinligno;quodestinconveniens aputomnesloycos.
Item.Si figura nondistinguerete a refigurata, sequeretur quodresartificiales nonw di-
stinguente ax naturalibus, res
quia quefigurantur, sunt res naturales, ut et
lapides ligna.
Consequens est falsum, igituret antecedens. Falsi
tas consequentisy patetprimoper
Aristotilem, Secundo Phisicorum , dicentem, quodrerumquedamsunta natura, quedam
suntpropter aliascausas,scilicet ab arteetinmente.z~Posteaponitzdifferenciam inter
encianaturalia etenciaaartificialia, dicensb, quodnaturalia, inquantum naturalia, habent
in se principium motus,artificialia veronon; igitur.Secundoprobatur falsitas conse-
quentis sicc. Domus vel mensa destrui tur nulla red naturali destructa, ut videmus ad
sensum;igitur. Item.Sequeretur quod domus essetante domificatorem, et per conse-
quenseffectus procederei suamcausam inessereali,natura ettempore ; quodsecundum
sensum estefalsum et racionibus philosophicis contrarium. Sequelaprobatur sicarguen-
do. Istilapides, qui sunt, fuerunt ante domificatorem'; isti idem lapides domusque
sunt
est,utdicitsadversarius; ergodomusque est,fuitantedomificatorem, qui tamen fecit
domum.Sequeretur eciamquodessen thpluresdomusnonfactea domificatore, seda
natura.Quod patetsic arguendo. Ilia ligna,que sunt,creverunt in nemorei_etper
consequens producta a nullo1 ; eademi lignasunt domus ; ergo domus est,que crevitin
nemore, etperconsequens producta esta natura etnonab arte;quodreputatur falsum.
Quarerelinqueretur propositum, videlicet,quod resartificialesdistinguuntur a naturali-
bus,etkperconsequens figura a1figurato.
Nuncrestt probare, quodrelacio distinguitur a reabsoluta. Quodsicm_ostendi potestm.
Primo auctoritate beatiAugustini inlibrosuorum Predicamentorum1 , eteciamAristotilisn in
Predicamentis: proprium estrelacioni quod0intelligatur cum suo termino ; sedhoc non est
a corr.
exqualitatisW.etB.; bvelW.; cnonW.; dvelW.; e peracticus .; roctus(sic)B.; *om.
enim omnes W.; 1studuerunt
.; hpracticas W.; add.esteas.,eosW.; i multasW.; k om.W.'
1intermitterunt W.; mom.W.;nadd.intellectus W.; 0artificiales
W.; p~dom.W.; om.B.;
r"rom.W.; 8tres lineae B.; 4et.; umodoW.; vdistinguuntur
erasae W.; wideoB.; x om.B.;
yantecedentis W.; z-zPosttemporeitem B.; csicutW.; dreiW.; eet
B.; a om.W.; badd.dicens
.; add.etW.;*sicW.; herunt W.; kadd.quod.; 1et.; m_m
W.; 1-1om.W.; i illaeadem pro-
batur W.; 0add.ea W.
W. ; nestAristoteles
1Augustinus
(?) = Paraphrasis
Themistiana . lat.I i-,Categoriae
(Arist
, ed. L. Minio-Paluello, ),
1961,pp.i$6,19-20.
Bruges-Paris
150

12:01:28 PM
proprium substancie, necqualitati,necquanti tati,utpatetibidem ; ergorelacio estdistinc-
taabhiis.Raciomaioris (fol.38r)ibidem habetur, quiatotum essebrelacionis estadaliud;
igituret intelligi,c~iuxtaAristotilem, Secundo Metaphisice: sicutresse habetadesse,ita
ad intelligi0.Esseveroreiabsolute1 nonestaliud,quiatunenonessetabsoluta;igitur
etc.e.ItemAugustinus in Quinto De trinitate *, ubi declarat convertenciam de personis
divinis,et ~detalibus'similiter relativa dicuntur ad convertenciam; sed illuditerimi
nonconvenit substanciis et aliisrebusabsolutis, ut satishabetur ex determinacione
Predicamentorum* Aristotilis
; igitur.ItemAristotiles h_ponit relacionem11 essedistinctum
predicamentum in Libropredicamentorum et Quinto Metaphisice ab hiis1.Sed distinction
predicamentalis estrealis,utkpriusprobatum est;igitur1. Similiter probatur auctoritate
sanctiThome, Venerabilis Dominimdoctoris subtilisScoti11,quiomnes ponunt relaciones
esse0distincta; igitur.RacioneAristotilis sic. Ad substanciam, qualitatem etPquanti-
tatemestQmotus, sedinaliquidnon,utpatetQuinto Phisicorum et Undcimo ;
Metaphisice
illa Item.
igitur distinguuntur. Quecumque possunt in
separari esse,et unumpecedit
aliudnatura ettempore, etunum potest manere aliocorrupto , illadistinguuntur realiter
;
sedJohannes1" et suapaterni taspossunt separari, eciamJohannes8 pecedit paternitatem
naturaet tempore, et potestmanerein esse,nonmanente paterni tate,sicutdocet
experiencia1; igitur11.Maior patetv, quia, si detur oppositum, tunc ponereturw inesse,
scilicetquiaJohannes* sitpaterni tatenonexistente; velergotuncsuntidemvelnon.
Nonprimm, quiapaterni tastuncnonest,ergotunenonestpater,quamconsequenciam
ipsiconcedunt. Eciam. Paternitasreinisiinesseexistentey fundatur inprincipiis generan-
di vel actuzproducendia, ut diciturb Quinto Metaphisice:quoniamfecit,ideo0paterd.
Sedfortediceres,quandoe paternitas est,tuncesteademf-cumpatre,quandovero
nonest,tunc-nullereisesteadem.Contra11 arguitur primo1. Nonesttransitus decon-
tradictorioincontrariumJ naturaliter sinekmutacione velproduccione rei; ergosiprimo
Johannes1 nonestpater,et posthocestpater,sequiturquodsecundo habetur111aliquid
quod non habuit; sedn hoc non est0 nisi relacio; igitur. Item. P~Per concessumP Johan-
nesQestetpaternitas nonest,etsuntr idem,sicutdicis;ergoidemestetnonest; quod
destruitprimum principium. Probatur de similitudine. Aliquando8 est albedoquando
non4estsimilitudo, sicutquando11 essettantum unum album;igitur distinguuntur. Item.
Quecumque sic se habent quod unum remittitur quando aliud intenditur, illanon sunt
idem; sedsicestderelacione etfundamento ; ergo.Minor patet,quiasumptis albedinev
decern graduum et albedinequinqugraduum, tuncdecrescente albedinedecerngra-
duum,crescit similitudo, utpatetinspicienti; ergo non sunt idem albedo et similitudo.
Probatur ducendoad inconvenienciam. Primosequiturdestruccio primiprincipii, ut
statimpatuit.Secundonegabitur omniscomposicio in entibusw, quiasi unio*parcium
a quodW.; bom.W.;c~com.W.'dabre.; eom.W.; ~Aristoteles .; *antepredicamentorum
W.; h_hom.B.; 1illisW.; Jdistincto B.; 1om.W.; mom.domini
.; kigitur B.; nom.W.; om.
B.; Pom.W.; QfitW.; rLeonardus W.; 8PaulusW.; 1experigencia.; uom.W.;vadd.sic W.;
wponatur.; xPaulus W.; yexistencie .; zactumW.; a procedendi B.; bprobatur W.; cideo
W.; dadd.estW.; equodW.; om.W.' nonW.; hsedcontra W.; 1add.sicW.; i contrariam
W.; knisiW.; 1PaulusW.; mhabebit W.; nmodoW.; nom . W.; p-ppostcessum W.; 1Paulus W.;
rsimulW.; 8autquando W.; 4nisi.; uom.B.; vcorti,
exsupraalbedinem B.etW.;w artibus W.;
*venioB.

1PL.42,914,cap.vinfine:'Quamobrem sitPatrem
diversum
quamvis esseetFilium
esse,non
esttamen diversa quiahaecnonsecundum
substantia; substantiam sedsecundum
dicuntur, rela-
; - etpassim.
tivum'

'Si

12:01:28 PM
alicuiusreinonsitnisiillaabsoluta, tuncistisseparatis manebita omnisrealitas,queest
ipsarum parcium unitarum, et perconsequens b_ipsa separata1*manebunt realiterunita,
quasi0contraria1
racioni. Tercionegabitur omnis causalitasrerum, quodeadcausacionem
reisequitur debitafproporcio (fol.38V)et approximacio et noncausasabsolute. Sedhsi
dicatur,quodrelacionon1estresextraintellectum, sed estensJ racionistantum, illa
responsiodestruit ordinem tociusuniversi. Et ideosic respondentibus dicitAristotiles
Duodecimo , quod ipsiinnexamk
Metaphisice faciunt1universi substanciam, et probatur
oppositum conclusionisperAristotilem inMetaphisicam determinante110-derelacionibus0
inpluribuslibris,queestsciencia rerum siverealis.ItemEuclides pertotumprocessum
determinai de distancia, etP Item
proporcione equalitate. Q~specie arguiturQAristotiles
inDuodecimo Metaphisice:unitas universiconsistitr-induplici1,ordine.Mododarumest,
quodUlinonloquuntur de terminiss velconceptibus. Eciampluribus experienciissen-
suumexteriorum relaciones sicut
percepimus, distanciam, approximacionem et suorum
proporcionum. Quare*relinquitur, quodrelaciones suntenciarealiter a rebusabsolutis
Hocprobat
distincta. quidam u theologus de assumpcione gloriosaChristi incarnacione :
naturavelunionature humane cumDeitatesitDeitas.Tuncassumpcio siveincarnacio
Christifuitantequam virgoMariafuitnata.Si autemhumni tasChristi,sequiturquod
Deusproduxisset naturam humanam avse indistantem in essenaturali,
quodnonminus
assumpsisseteamquamnunc; que videntur absurda.
Ad probandum illamwconclusionem nec nonaliaspredictas possunt adduci,sedquia
distinccionem rerum et naturas earumx considerare ad metaphisicam pertinet,ideopro
nuncde questionibus inprincipio motisiuxtapromissumy deducta estresponsioz.

a manetW.; b~bipsoseparatoW.; cqueW.; dcontrarianturW.; equiaW.; fdictaW.; racioet


causatam.; h etW.' 1 nisiestB.; Jom.B.; kinnexi
B.; 1sciantW.; mcorr.
exmetaphisice.;
metaphisicamW.; ndeterminantemW.; 0-0om.W.; pom.B.; Q-ispecinotat(sic)W.; r_r reduci
.; 1ergoW.; uquodW.; vom.B.; waliam.; xeorum
.; 8differeneiis W.;vpremissam .;
z Etc.Etsicestfinis Nicolai
sancti
invigilia
(dominica) inZittavia
1466t0.Johannes Snehutestpos-
Anno
sessor. Domini M466to.Nonegre feratis
miche,hotmirs nichelvoruebel.; Expliciunt
figmentamodernorum W.
iP

12:01:28 PM
APPENDICE

Voici quelques passagespris du Commentaire


de Jean de Nova Domo sur
la Mtaphysiqued'Aristote, ms. Darmstadt, Landesbibl. 4 c , fol. 67V
et 68r.

(N.B.: les passages et les mots imprims en italiques sont des textes
d'Albert le Grand dans son Commentaire sur la Mtaphysique, repris ici
par Jean de Nova Domo).
fol. 67V. '. . . humanitasest tantum humanitaset est simplex radius
luminisintelligibile,licet alio modo dicitur radiuset alio modo natura
simplex. .
' Secunda
proposicio: omnistalis natura etforma, que est id quod est
universale,estlumenquoddamintelligencie, effluensa primaformaomnium
et
rerum procedens in omnia causata. Quam quidem naturamvocamus
simplicem naturam; omnia vero, que ipsam concomitantur,scilicet
sicut accidencia, secundum modm'.

fol. 68r. . . Unde autemhec communicabilitasnatureproveniattractatu


quartoPrimiLibriCausarum habet iste doctor, sed hoc dicitur hic, quod
hanc communicabilitatemfacitexerere sola bonitas primi principi.
'. . . Ex quo sequitur, quod comparacio ad multa non est causa com-
municabilitatis,sed econtrario, hoc est: communicabilitasest causa
comparacionis.
Cumhoc nichilsitambiens multainformanda ab ipsonisiintellectus
agens, qui
omniaambitpersuamcommunicabilitatem et qui est lumen primiintellectus
ambiens omnia, que sunt vel excogitan possunt, sequitur ipsum dare
esse omnibus que sunt, et per consequens universale. Hec ergoestprima
. Causa autem et radix secunda universalitatisest cum
radixuniversalitatis
naturaconiuncta, que primo fuitseparataactu vel potencia. Hec autem
naturahabet aptitudinemad multa, que quidem aptitudo Jacit ipsumesse
. Hec autem aptitudo licet sit adherens materie ex ea parte,
universale
qua ipsa est radius luminis intelligencie,que quidem in eo quod est
radius universalisse diffundit;et per consequens universalisaccidens,
secundum quod materia est in isto vel in ilio, manet singularisataet
individua causa. Ita quod aptitudo ad multiplicacionemvel unitatem
adheret nature non secundum quod habet esse in intellectu, licet in
1S

12:01:28 PM
intellectuistumactum universalitatisexercet; non tarnenper hoc quod
est in intellectu,hanc aptitudinemhabet, nec ex hoc quod est in re, sed
hoc quod est radius luminisintelligencie,qui quidem radiusin eo, quod
a fonte exsertus est universalis,se diffunditet per consequens univer-
saliter.
Quinta proposicio: Universale in mente existens habet esse separatum,
de quo quidem esse alias fuit dictum. Idem: universalein re existens
habet esse coniunctum,quod quidem dicit totamnaturamformalemrei.
Est ergo idem universaleante rem, natura tantumin re et post rem;
secundum autem quod habet esse in re principia individuantia,que si
accidunt ipsum dividunt.Hec ergo dicta sunt de origineuniversalis.

Instituutvoor Middeleeuwse Geschiedenis


Nimgue.

14

12:01:28 PM
Reviews

m; A Contribution
L. M. de RijK,Logicamodernoru to The History
ofEarlyTerminist
Logic.Vol.IIpartone: TheOrigin andEarly ofTheTheory
Development ofSupposition
;
Vol. II parttwo: Texts,Indices.Assen,VanGorcum,1967,24 x 17 cm., 1^32pp.
Hfl.i 2.- (Wijsgerige enstudies,
teksten XVI).
It is no exaggeration to saythatthepublication ofthesecondvolumeoftheLogica
Modernorum is a noticeable eventforanybody interested in thehistory of logic.In
thefirst part of thisvolume we receive a profound and lucid study of the originofthe
theory ofsupposition in the12thcentury. In thisfieldscholars havepreviously been
restricted to mereguesswork ; now,on thebasisofthetextswhichprofessor De Rijk
herepublishes or discusses forthefirst time,it is possibleto makeprecisestatements
as to theoriginofthedoctrine oftheproperties ofterms,whichis probably one of
themoreimportant medieval contributions to logic.
Therichmaterial contained in thesecondpartofthisvolumeis - ofcourse-
notexhaustively treated in thestudy. Thepublication ofmorethan700 pagesofpre-
viously unknown logicaltextsofthe12thcentury permits theunderstanding ofmany
in the
problems historylogic of which have so farbeen shrouded indarkness. Fortunately
thevolumeis endowed withverythorough indiceswhichfacilitate thestudy ofsingle
terms andproblems.
Professor De Rijk'smainthesis,supported bya verydetaileddocumentation,
istotheeffect thattheorigin ofthetheory ofsupposition canbefound withintwocentral
discussions ofthe12thcentury: thatoftheequivocity ofterms, andthatofthemeaning
ofappellative nounsas discussed bygrammarians andlogicians. Characteristic of the
i 2thcentury theories is whatbyDe Rijkis termed thecontextual we
approach: finda
syntactical andextensional approach to logic,emphasizing theformal relationsbetween
terms ina proposition. Inthe13thcentury we meetanother, moreintensional, psycho-
logical-ontological approach to logic,whichrenders logica "quasi cal" discipline.
-logi
The14thcentury takesuptheapproach
finally ofthe12thcentury.
I think thatthisgeneral descriptionofthedevelopment oflogicduring theMiddle
is
Ages adequate, it
though may need some qualifications. I shall here refrain froma
discussion ofparticulars andconcentrate onsomeremarks concerning thismore general
problem.
Firsc.Theapproach ofsome12thcentury logicians atleastwasmoreintensional
thanacknowledged De it is
by Rijk,though certainly thata markedtrue shiftinorien-
tationis nottraceable tillthelogicaltreatises ofthe13thcentury. Looking thegreat
bulkofmaterial madeaccessible byDe Rijkit might seemunfair to criticize whatis
notincluded.Nevertheless I thinkthatsomefeatures of thetheory of supposition,
andespecially thatofthesuppositio simplex , are betterunderstood viewedagainst the
background of sometextsthatincludea moreintensional approachto meaning. I
am thinking oftwoitemsin particular, whichhavebeenneglected by De Rijk, the
logicofGilbert of Poitiersandhispupilsandthediscussions on theconceptofcon-
signification.
Gilbert utilizestheBoethian distinction between quodestandquoestto differen-
tiatethesignification ofappellative nouns : theysignify thequodestas substance andthe
quoestas quality.PetrusHeliasalludesto thisdoctrine in a textquotedbyDe Rijk

12:01:34 PM
(II.i p. 231). Ifa nounsignifies thesubstance we havea caseofwhatis latertermed
personal supposition; whenit signifies thequality we havewhatis latertermed simple
supposition. Although Gilbertdoes notuse thislaterterminology, he does employ
theterm'suppositio' inthisconnection (P.I. 64, 1382C, Hring CEut4,46): "quamvis
eisdemnominibus rerum suppositio inpropositis enuntiationibus fiat,priores tarnen de
substantiis nominum, secundeverode qualitatibus eorundem intelligende sunt".This
seemsanother linkin theterminological development oftheterm4suppositio ', which
still- in spiteofthepenetrating efforts ofprofessor De Rijk- needclarification.
Especially interesting, however, is thefact,thatGilbert handles thesignification
of substance andthatof quality as parallelusesor "suppositions" of thesamenoun.
According to thecontext a nounsignifies eitheritssubstance or itsquality ; bothare
constituents of thingssignified. Thisis probably thestarting-point forthekindof
simplesupposition, wherethetermis standing foruniversal nature,thusbeingone
basison whichthelaterdiscussions on thenature ofsimplesupposition wereto rest.
- Eberhardt of Ypres,a pupilof Gilbert's, identifies thesubstance ofabstract nouns
withtheform or universal nature signified (N. M. Hring, Sprachlogische Voraussetzungen
derChristolog.e Gilberts vonPoitierstScholastik 32, 1957,p. 378). A further stepcanbe
found intheworksofsomelate12thcentury theologians. In scholia on the Hexaemeron
of AndersSuneson(v. 966-67,ed. Gertz,Kobenhavn 1892)we findthefollowing
statement : "Nomina personaliasupponunt personas etsignificant notiones, uthocnomen
4 ' et Nomina notionalia
patersupponit personam patris significai paternitatem. supponunt
notionem et significant notionem ut 'paternitas* ." Bearing nowin mindthat'notio* is a
"property" of divinenatureindicated byabstract terms,we canperceivean analogy
between notio andquoestandbetween persona et quodest.In thenomina notionalia we
finda use oftermswheresupposition
" definition
andsignification converge; exactly is
and that
"
thelater"intensional ofsimplesupposition, incontrast to the"extensional
onefoundin othertexts,wherethetermsstands fortheconcept, theconceptbeing
butpartofitstotalsignification. - Thelateststepofthisdevelopment canbe illustrated
from a grammatical text,published byThurot (p. 360).Ina discussion ofsimple suppo-
sitionone kindis defined withthesewords:"aliomodoquandoterminus statpro
qualitate et nonprosubstantia, ut omnenomencommune quandopredicatur". - To
thiswayofthinking thedistinction between significationandsupposition as drawnby
Petrus Hispanus andWilliam ofShyreswood appears tomakebettersensethanacknow-
De
ledgedby Rijk(p. $73ff.) There is to
nothing prevent thesignification andthesup-
position of a term from converging ; but they are nevertheless not identical: supposition
is constituted bysomeactualor virtual use. Signification is a formandas suchithasa
potential operation (suppositio habitualis ornaturalis) andanactualoperation (suppositio
secundum actumoraccidentalis).
Asto theconceptofconsignification I wishto emphasize thefactthatthisterm
wasalso employed to differentiate the signification of appellative nouns.Derivatives
e.g. are sometimes defined as "eadem significatione diversa consignificatio", where
consignificatiotakestheplaceofappellatio inthetextsquotedbyDe Rijk(e.g. p. 49).
Thisterminology seemsto belongto theschoolofChartres (cf.M. D. Chenu,Gram *
maire etThologie au Xllesicle).Lateron, thistermwasmostly usedbygrammarians;
thereason forthisis perhaps that'consignification' hastoomany intensional connotations
to be useful ina theory ofsupposition. Fortheverysamereasonitbecameanimportant
termofmedieval grammar, whichendeavoured to discuss general significationandnot
supposition ofterms.
i 6

12:01:34 PM
Thuspartofthedevelopment of logicin the i 2thcentury is due to a more
intensional approach. Thisis causedbythesources fromwhichthisdevelopment rose.
Thestarting as De
point, professor Rijk proved, has was the division of the meaning of
theappellative nounintoitssubstance andits quality.Now theexamination of the
substance led to establishing thetheory of supposition. To retainthe equilibrium,
thelogicoftheotherpartofmeaning, viz. signification, hadto be developped too.
Thispointis brought outclearly by a rather obscure grammarian of the i 3thcentury,
Richard ofHambury (cf.Hunt,Oxford Grammar Masters intheMiddle Ages , Oxford Studies
presented to DanielCallus,1964,p. 166).After dividing themeaning oftheappellative
nounintosubstance andquality, hesubdivides thelatterintosubstantial andaccidental
quality, the first
being the form, from which the noun has got itsmeaning (qua intension),
thesecondbeingthemodi significandiofthenoun.Bothpartsofthisdefinition arene-
to a
cessary give satisfactory description of the of
"logic language" as conceived bythe
MiddleAges.Iftheintensional partwassomewhat butnottotally neglected the
by 12th
century, it wasdecidedly followed up bythe13thcentury, whichthusenquired into
the"linguistic form" oflanguage as opposedto its"logical form", whichhadbeenthe
central interestofthetheory ofsupposition. Nowthestudy ofintensional logicisadmit-
tedlya difficult one.So we neednotwonder thatthe13thcentury didnotaccomplish
muchmorethanthe"accidental" viz.linguistic partofthisprogramme. Atanyrateitis
to
importantkeep these two efforts of medieval logicapart: the terminist logic,origin-
atedinthei 2thcentury, withitsanalysis ofthelogicalformoflanguage, andthemo-
disticlinguisticsandsimilar occupations ofthe13thcentury, withitsattempted analysis
oflinguistic form.Professor De Rijkhimself hasemphasized thisdistinction, though
perhaps he minimizes theimportance of thelattertopic: Eveniftheseefforts were
influenced too strongly bytheontological commitments oftheirauthors, theyraised
theproblems ofthecorrespondence between language andreality in a newandmore
differentiated way, and thus made it possible for the 14th to
century ascertain someof
thelimits ofnatural languages, wherethe12thcentury hadbeenmore(andtoomuch)
confident, tending to identify linguistic congruity andlogicalcorrectness.
Thisleadsdirectly to mysecondpoint.In myopinionprofessor De Rijkhas
treated thelogicofthe 13thcentury somewhat unjustly. It is obviousthatthebest
effortsofthiscentury aremetal ogicalrather thanlogical.Thisis dueto theinfluence
ofthe "new"Aristotle (Posterior Analytics , De anima , Metaphysics) andperhaps even
moreto thatof Avicenna:The centraloccupationof 13thcentury logiciansis
to discussthestatusoftheintentiones secundae , a termcoinedbythelatintranslation
ofAvicenna. Thesemetalogical considerations are ofcourseinfluenced by ontology,
and in so farthey"deform" logic in the sense of making it less formal.On the
otherhandthiseffort ofthe13thcentury triesto explainwhatwe are doingwhen
weareproceeding logically, a taskwhichis certainly notwithout interest. Thisinturn
might also lead to some "purely" logical ameliorations, e.g. the knowledge thatnot
everyconsequence is syllogistic- thisknowledge beingfacilitated through thediscus-
sionsoftherelations between demonstration andformal logic(e.g. in thewritings of
RobertKilwardby andBoetiusde Dacia).
Besides thisqualification, whichmaybe controversial, I wantto stress thepoint
thatthe13thcentury hasmadebetter progress within thefieldof"pure"logic,thanis
generally acknowledged. So farwe knowonlya littleaboutthisperiodin thehistory
oflogic.Thismight seemparadoxical, sincethisperiodis probably thebestknown
periodin medieval philosophy, butit is nevertheless true.In thesophismata much
1S7

12:01:34 PM
genuinelogicalknowledge stillawaitsdiscovery; thisappliesnotonlyto metalogical
problems, having ofcoursethebetterrepresentation byfar,butalso to a greatnum-
berofpurelylogicalproblems.
I shouldalsoliketo drawtheattention to theSummuiae dialecticae
ofRoger(or
Robert?)Bacon,whichhasfartoo oftenbeenneglected (thoughthe editionofSteele
unfortunately Inthissummula
isnotverysatisfactory). thetheory ofsuppositiontestifies
contextual
to a strictly approach as compared
(especially to PetrusHispanus),evenifit
admits theintensionaldescription ofsimplesupposition; alsothepageson appellation
seemofa considerable Inmany
interest. waysthisworkcontinues theeffortsofthei 2th
century muchmoreadequately thanthebetter known textbooks from thesameperiod.
Thesesupplementary remarks havenaturallynobearing onthevalueofprofessor
De Rijk'scontribution. Theyonlystressthefactthatmuchworkis stillto be done
before we havean exactknowledge ofthedevelopment ofmedieval logic.We cannot
buthopeforfurther studiesinthisfieldbyprofessor De Rijk,tobeaddedtotheastonish-
inglyrichlistofimportant workshe hasalready published.
JanPinborg
University
ofCopenhagen

Books Received

albertZimmermann, EinKommentarzurPhysik
desAristoteles
ausderPariser
Artistenfakultt
undeingeleitet
umI2j3y herausgegeben (QuellenundStudienzurGeschichte
derPhilosophie vonPaulWilpertj,BandXI). Walter
herausgegeben de Gruyter
Berlin1968(L/106Seiten),geb.DM. 48-.

i*8

12:01:34 PM

You might also like