UVOD

POJAM, CILJ I METODA LATINSKE PALEOGRAFIJE

- pisani spomenik ima svoje potpuno znaenje tek kad ga se deifrira, tj. proita
- pismo kao pojava nastalo je postupno i razvijalo se u fazama
- znanost koja se bavi prouavanjem postanka i razvoja pisma zove se paleografija
- ima onoliko paleografija koliko ima sustava pisma
- paleografija je rije grkog porijekla: paleos-star i graphos-pismo
- paleografija prouava starije faze pisma
- latinska paleografija prouava postanak i razvoj latinskog pisma
- predmet paleografije ogranien je uglavnom na ono to je pisano na tzv. mekim
materijalima: povotenim tablicama, papirusu, pergameni i papiru
- donja granica prouavanja latinskog pisma je poetak 1.st., a gornja druga polovica
15.st.
- latinska paleografija prouava latinsko pismo kojim su pisane knjige i one kojim su
pisani slubeni spisi
- najvei dio tih pisanih spomenika pisan je latinskim jezikom

- ciljevi paleografije: ispravno itanje starih tekstova razrjeavanjem kratica, priblino

odreivanje mjesta i vremena nastanka teksta, otkrivanje eventualnih izmjena i dopuna
- ispitivanje tko je sve pisao tekst, koje je njihovo porijeklo i kultura
- paleograf ne smije zanemarivati na ornamentacija, tj. iluminaciju i ilustraciju rukopisa
- u umjetniku opremu kodeksa pripadali su upotreba zlata, uvez, izboene zakovice i
kope
- paleografija se, kao i svaka drutvena znanost, slui znanstvenom periodizacijom radi
lakeg prouavanja pojedinih faza i oblika latinskog pisma
- osobitu tekou prilikom itanja starih tekstova predstavljaju kratice

LATINSKA PALEOGRAFIJA KAO POMONA ZNANOST OSTALIH

DRUTVENIH ZNANOSTI

- latinska paleografija nastala je zbog potrebe kritika tekstova pa je stoga u blioj ili
daljoj vezi sa svim drutvenim znanostima koje prouavaju stare tekstove
- u najblioj je vezi s povijeu
- paleografija povjesniaru pomae da, na temelju karakteristika pisma, smjesti neki
dokument u odreeno vrijeme i prostor
- u povijesti umjetnosti paleografija pomae datiranju slikarskih djela na kojima se nalaze
razni natpisi
- u notarskim spisima gradskih kancelarija nalazimo prvi put spomenute neke nae rijei,
to je vano filolozimaomoguuje stvaranje rjenika latiniteta neke regije
- vana i za etnologiju, povijest glazbe, medicinu, farmaciju, kemiju

1
POSTANAK I RAZVOJ LATINSKE PALEOGRAFIJE

- u razvoju latinskog pisma opaa se da se jedan tip pisma javlja prvo u primitivnim
oblicima, potom se usavrava do neke granice, a onda se kvari do te mjere da ga je
potrebno reformirati
- posljedica tog procesa je da jedan tip pisma nestaje, a drugi se postupno preobraava u
novi tip
- jo u kasnoj antici javljau se pokuaji da se imenuju neki stalni tipovi pisma: sv.
Jeronim-litterae unciales
- pri opisivanju nekog rukopisa u SV izvorima esto se nalaze izrazi antiquus...
- nekada se pismu daju oznake s obzirom na njegovu veliinu: littera grossa, parva,
mediocris...
- pod nazivom antiqua najee se podrazumijevala karolinka minuskula: ona se kasnije
transformirala u goticu
- nesumnjivo je da su pismeni ljudi u srednjem vijeku znali razlike u morfologiji pisma,
ali nisu pokuavali sistematizirati ili periodizirati tipove pisama

- postanak latinske paleografije vezan je uz postanak diplomatike

- Mabillon prvi sistematizira latinsko pismo (u 11.poglavlju knjige)
- njegova knjiga oznaila je roenje lat. paleografije, ali istodobno i diplomatike
- Mabillon prouava knjino pismo i pismo kojim su pisane diplome: ta podjela ostaje
konstantna
- knjino pismo podijelio je u 5 vrsta: Romana antiqua, Gothica, Saxonica, Franco-gallica
i Langobardica
- te termine preuzima iz ve poznate terminologije, ali pridodaje nazive Merovinigica i
Carolina
- ipak, budui da je njegovo djelo poetak nove discipline, imena su vie deskripitvna
nego genetika
- uino greku smatrajui da su gotica, saksonica, langobardica i frankogalica proizvod
naroda po kojima su pisma dobila ime, a nije uvidio da su sva ta pisma specifini
morfoloki oblici istog latinskog pisma
- ipak, jasno razlikuje pisma antike od onih srednjovjekovnih

- naziv paleografija prvi upotrebljava Bernard de Montfaucon u djelu iz 1708.g.

- prvi novi doprinos nakon Mabillona dao je talijanski pjesnik Scipione Maffei
- on je izjavio da tzv. nacionalna pisma nisu tvorba barbarskih naroda, ve nastavak
rimskog pisma koje su ti narodi primili od Rimljana zajedno s ostalim tekovinama i na
svoj ih nain razvijali
- prema tome, latinsko se pismo javlja u 3 razliita oblika: majuskula, minuskula i kurziv
- benediktinci Charles Francois Toustain i Rene Prosper Tassin nastavljaju rad na polju
paleografije
- vei procvat paleografija doivljava kad se na zapadnoeuropskim sveuilitima uvodi
kao povijesna disciplina
- poinju se javljati istaknutija sredita u kojima se prouavala paleografija i diplomatika:
Gttingen-katedru paleografije osniva Christofor Gatterer (Elementa artis diplomaticae
universalis)

2
- klasificira latinska pisma koristei Linneov sustav prirodnih znanosti, ali njegova
klasifikacija nema puno veze s pravom znanstvenom paleografskom metodom
- on pismo dijeli s obzirom na njegovu upotrebu u praksi: artificiale, librarium, notariale,
privatum
- kapitala-Ennium, uncijala-Ciceronianum, kurziv-Suetonium
- njegov nasljednik Karl Schonemann izdaje udbenik u kojem paleografiju odvaja od
diplomatike smatrajui je zasebnom znanou
- pismo dijeli na majuskulu i minuskulu; minuskula se dijeli na uspravnu i kurzivnu, a
majuskula na kapitalu i uncijalu
- u Italiji i panjolskoj pojavljuju se brojna djela na temu paleografije i diplomatike
- u Francuskoj je razvoj zaustavljen revolucijom
- iz francuske revolucije potekao je nacionalizam, a s njim i kult nacionalne prolosti
- 1821.g. u Parizu je osnovana prva paleografska kola Ecole des Chartes: prvotni joj je
cilj bio obrazovati mlade knjiniare i arhiviste (Leopold Delisle)

- drugo znaajno sredite bila je Ecole practique des Hautes Etudes

- pronalazak fotografije prekretnica je u tehnici reprodkucije pisanih dokumenata:
poveava se broj faksimila
- u Italiji su dva vana paleografska sredita: Firenca-Cesare Paoli napisao je udbenik
- Luigi Schiaparelli najdublje je prodro u problematiku razvoja latinskog pisma
- drugo sredite je kola osnovana na poticaj pape Lava XIII. pri Vatikanskoj knjinici:
Ehrle, Katterbach i Giulio Battelli
- Giorgio Cencetti iz Paleografskog instituta u Rimu

- u Njemakoj paleografija dobiva zamah osnivanjem Drutva za prouavanje starije

njemake povijesti 1819.g.
- u 2.pol.19.st. sredite paleografije u Njemakoj postaje sveuilite u Munchenu-Ludwig
Traube jedan od najistaknutijih profesora
- u Austriji je razvoj vezan uz Teodora Sickela koji je bio uenik u Ecole des Chartes

- u Hrvatskoj se paleografija kao znanost razvija kasnije, ali ve je Ivan Lui ocjenjivao
starinu pisma oslanjajui se na rukopis
- Anselmo Banduri bavio se grkom paleografijom
- Ivan Kukuljevi Sakcinski
- Franjo Raki prvi je primijenio znanstvena dostignua latinske paleografije u kritici
diplomatikih izvora
- Documenta historiae Croaticae periodum antiquam illustrantia (1877.g.)
- prvi teoretski prikaz lat. paleografije sreemo u raspravi V. ania O paleografiji
sredovjenoj latinskoj
- napretku latinske paleografije je najvie pridonio Viktor Novak
- Josip Nagy objavljuje prvi prirunik, Nacrt latinske paleografije
- Mate Tentor, Zvonimir Kulundi, Miho Barada, Antonin Zaninovi, Dragutin
Kniewald-prouava minijature, Franjo Fancev, Stjepan Antoljak...

3
 I. MATERIJA RUKOPISA

OPI MATERIJALI

- da bismo neki spis mogli u potpunosti kritiki prouiti, potrebno je prouiti i materijal
na kojem je tekst zapisan
- to pomae odreivanju provenijencije rukopisa i autentinosti spisa, a ponekad je nuno
analizirati i tintu, nain pripreme rukopisa...
- ovjek za pisanje upotrebljavao sve materijale na kojima je bilo mogue neto
zabiljeiti
- od najstarijih vremena za pisanje se upotrebljavaju glinene ploice
- Rimljani su za pisanje upotrebljavali metal: vojnike diplome
- olovo se upotrebljavalo za tablice kletve i peate
- drvo se kao jeftin materijal oduvijek upotrebljavalo za pisanje: srednjovjekovni
kalendari esto su bili zapisani na drvu
- Plinije Stariji u svome djelu Naturalis historia kae da se prvo pisalo na palminu liu,
a za pisanje su koristili metalnu iglu
- liko od drveta, volujska i janjea koa-Prezijanci, idovi i Grci
- platno se rijetko upotrebljavalo zbog neotpornosti na vanjske utjecaje
- obukani zidovi-Pompeji i katakombe

POVOTENE TABLICE

- povotene tablice poinju se rano koristiti jer je priprema bila jednostavna

- tablica se sastoji od drvene kvadratne ploice s izdignutim rubom; tekuim voskom
ispunio se obrubljeni prostor: poto se vosak ohladio, po ploici se moglo pisati
- na takvim se tablicama pisalo stylusom (graphium), kojem je jedna strana otra, a druga
plosnata
- plosnatim dijelom tekst se mogao ispravljati, to je velika prednost tablica
- na povotenim tablicama pisali su se rauni, pisma, trgovaki ugovori, oporuke...
- Rimljani su ih nazivali tabulae, tabulae ceratae, cerae, cerussatae pugillares
- danas je najei naziv tabulae ceratae
- ploica s koje je skunit tekst naziva se tabula rasa
- od povotenih tablica nekad se prave knjige: dvije spojene ploice nazivaju se diptih,
tri triptih

- najstarija povotene ploice naene su 1875.g. u Pompejima

- drugu veliku skupinu ini 25 ploica pronaenih u Transilvaniji
- trea skupina naena je u Egiptu, ali fragmentarno
- smatra se da su Grci otkrili ploice, pa su ih od njih preuzeli Rimljani
- konzularni diptisi-od slonove kosti, konzuli su ih darivali prilikom imenovanja
- varijanta: umjesto voska u udubinu se stavljao gips; zvale su se album, pisalo se
grafitom
- kod nas su votane ploice naene u Solinu, Ninu

4
PAPIRUS

- glavni nedostatak votanih ploica jest bio taj to su zauzimale puno mjesta; zato je
papirus imao prednost
- usto, itljivost je bila vea na papirusujer je pisaljka, calamus, ostavljala trag tinte, a ne
trag urezanog slova kao sa stilusom
- na papirusima su pisana djela grke i rimske knjievnosti
- papirus se odrao u SV ak i kad se pregamena poela koristiti
- papirus potjee iz Egipta; pravili su ga ve u 3.tis.pr.Kr.
- biljka od koje se radi, Cyperus papyrus, raste u movarama gornjeg Nila i u delti
- srika se uzima samo od onog dijela koji je bio u vodi
- rezane vrpce srike slau sena na vlanu dasku jedna do druge uzduno, a potom i
poprijeko u drugom sloju
- prvi se sloj namazao ljepilom od brana ili kuhanog kruha, nakon ega se suio, tijetio,
izravnavao i glaao slonovom kosti
- prvi sloj naziva se schedae ili philtra
- list sloen od dva sloja suprotbo sloenih scheda zove se plagula
- arak od 20 plagula zove se scapus; scapus potpuno spreman za pisanje zove se charta
- jedan ili vie skapusa savijao se u svitak ili rotulus koji se jo zove liber, biblion, tomos
i volumen

- za pisanje se rabila pisaljka od trstike, calamus

- opirne podatke o proizvodnji papirusa donosi Plinije Stariji
- Rimljani nisu proizvodili papirus, ali su ga doraivali
- papirus bolje kvalitete zvao se Augusta, Liviana, Hieratica-bio je bijel, tanak i gladak
- Egipani nastavljaju proizvoditi papirus i nakon arapske invazije u 7.st., a u 10 st.
proizvodio se i na Siciliji, u Palermu
- Arapi u 8.st. iz Samarkanda u Europu prenose tehniku izrade papira
- velik broj sauvanih spomenika pisanih na papirusu
- tri kategorije papirusnih spomenika:
1. egipatski papirusi-ta se skupina najveim dijelom odnosi na veliku koliinu papirusa
pronaenih 1877.g. kod Faijuma; jedan dio nalazi se u Dravnoj knjinici u Beu, a drugi
u British Museumu u Londonu
- latinski spomenici iz te skupine datiraju se od 4. do 11.st.
2. Herkulanski papirusi-naeni u vili grada Herkulanuma
3. srednjovjekovni papirusi -diplomatiki i knjievni materijal
- diplomatiki iz te skupine dijele se na tri grupe: diplome Merovinga iz 7.st., dokumenti
privatnopravnog sadraja i papinske diplome iz Ravenne 5-10.st. i papinske diplome do
polovice 11.st.
- najvjerojatnije se i u Dalmaciji upotrebljavao papirus (oponaanje papinskog uzora),
koji se nabavljao iz Italije

5
PERGAMENA

- teko ustanoviti od kad se koristi

- prema legendi, Ptolemej II zabranio je izvoz papirusa iz Egipta u Pergam, gdje je kralj
Eumenes II nastojao osnovati knjinicu koja bi nadmaila Ptolemejevu Aleksandrijsku
- tada je u Pergamonu zapoeta proizvodnja specijalno preraene koe koja se nazvala
pergamenom
- Herodot govori da su Jonjani pisali na pergameni koju su nazivali difthera
- klasini pisci pergamenu zovu membrana, to se zadralo i u SV
- naziv pergamenum ne nalazimo prije 4.st.
- charta, charta membranacea, charta pergamina
- pregamena se moe savijati , vra je, na njoj se lake pie, lake se vee, prikladnija je
za svitak i kodeks
- ipak, mnogo je skuplja od papirusa
- proizvoai pergamene zovu se membranarii

- za proizvodnju pergamene, koa se nekoliko dana natapal u kiselinama i vapnenoj

otopini, nakon ega su se skidali ostaci mesa i dlake
- najvaniji in bilo je razapinjanje na drveni okvir da se koa osui
- debljina pergamene ovisila je o ivotinji i njenoj dobi; najfinija pergamena pravila se od
koe fetusa
- pergamena se dobivala najee od koe teleta, koze i ovce
- u srednjovjekovnim dokumentima pergamena ima naziv prema ivotinjama od kojih je
izraena: charta vitulina (telea), caprina-kozja, ovina-ovja...
- ona napravljena od fetusa nazivala se charta virginea
- kvaliteta je ovisila i o proizvodnji: talijanska je bila fina i bijela, njemaka i francuska
deblja i ukasta
- velika skriptorska sredita imala su vie iskustva u proizvodnji, pa je i njihova
pergamena bila kvalitetnija: dalm. kvalitetnija od sjevernohrvatske

- antika koristila pergamenu

- Kumranski svici-pisani na pergameni: najznaajniji oni rukopisi koijm su pisana pravila
esenske sekte i fragmenti starozavjetnih biblijskih knjiga
- od 4.st. pergamena preuzima ulogu papirusa
- iz 4. ili 5.st. potjee velik broj kodeksa klasinih pisaca, osobito Vergilija
- 677.g. pergamena ulazi u merovinku kancelariju
- hrv. knjinice koje posjeduju pergamenske kodekse: dominikanska i franjevaka
knjinica u Dubrovniku, knjinica samostana sv. Frane u ibeniku, knjinica trogirskog
kaptola
- najstariji pergamenski spisi nalaze se u splitskom kaptolu
- uporaba pergamene se zadrala i nakon to se u Europi poeo proizvoditi papir: parika
Sorbonne imala je patronat nad proizvodnjom pergamene u dravi
- najstariji pergamenski kodeks je Splitski evanelistar
- posebno vrijedni kodeksi bili su obojani purpurnom ili crvenom, rjee plaviastom
bojom

6
- na takvim se kodeksima pisalo zlatnom ili srebrnom bojom pa se jo nazivaju i codex
aureus i codex argenteus
- purpurni kodeksi karakteristini za razdoblje 5-7.st., ali ih se nalazi i do pol. 12.st.
- izvanredan primjer srebrnog kodeksa je Wulfilin prijevod Biblije na gotski: nastao u
Italiji u 6.st., danas se uva u Upsali
- zbog njene skupoe, pergamena se esto nekoliko puta koristila, a prethodni tekst se
brisao
- na taj nain nastaju palimpsesti ili codex rescriptus
- ima primjera na kojima se na istom kodeksu tri puta pisao novi tekst, pa se onda
sauvani tekstovi nazivaju scriptura anterior, scriptura intermedia, scriptura posterior
- palimpseste prvi otkriva prefekt Vatikanske knjinice Angelo Mai: on je otkrio
nepoznata djela Cicerona (De re publica), Plauta, Frontina, Simaha
- Tabula Petingeriana-na pergameni

PAPIR

- tri glavne faze proizvodnje: kineska, arapska, moderna

KINESKA FAZA

- Kinezi su dugo upotrebljavali svilu kao pisai materijal

- uz svilu koristili su i bambusove ploice
- Caj-Lun 105.g. proizveo je papir od smrvljene ahure svilene bube, vlakana bambusove
trske, krpe i ribarske mree i to sve ulio u gaeno vapno
- tajnu proizvodnje papira prvi od Kineza doznaju Koreanci, a potom Japanci
- najstariji papir kineske proizvodnje naen je u Turkestanu

ARAPSKA FAZA

- 751.g. Kinezi napadaju Arape, ali Arapi ih pobjeuju i zauzimaju Samarkand u

Uzbekistanu, pri emu od zarobljenika doznaju tajnu proizvodnje papira
- kao sirovinu upotrebljavaju lanene krpe, a umjesto bambusova sita upotrebljavaju sito
od metalnih ica
-najvee radionice razvijaju se u Siriji, u Damasku
- prva europska radionica papira otvorena je u panjolskoj, u gradiu Jativi
- najstariji pisani dokument na papiru je pismo sicilske kneginje Adelaide iz 1109.g.
pisane grkim i arapskim
- papir u Europu prodire kada se na Mediteranu poinju razvijati komune, gdje su
notarske kancelarije bile okosnica poslovnog ivota
- u 12.st. papir iz panjolske prodire u Francusku
- najstarija talijanska radionica papira je ona u gradu Fabrianu kod Perugie
- na nastariji papirni spomenik je Trogirski evangelijar iz 1259.g.
- iz arapskog jezika potjeu izrazi arak i rizma
- rizma he sveanj od 500 araka

7
MODERNA FAZA

- Jacob Christian Schffer prvi proizvodi papir iz drveta

- Europljani uvode upotrebu filigrana (vodenih znakova)

FILIGRANI ILI VODENI ZNAKOVI

- filigrani su zatitni znak tvornice, tj. radionice koja je proizvela papir

- pomou tih znakova moe se priblino datirati spomenike koji nemaju nikakvu drugu
mogunost datiranja, daju potvrde o provenijenciji papira, to pomae utvrivanju
autentinosti
- ipak, filigranoloka metoda moe se primijeniti samo onda kad je vodeni znak
dokumenta ve konstatiran na nekom drugom datiranom dokumentu koji nosi isti znak
- prvi vodeni znakovi nalaze se na papiru proizvedenom 1271.g. u Fabriani
- vodeni znak je otisak lika, slova, imena ili itavog zapisa oblikovanog od metalne ice
koji se stavlja u kau dok se ona nalazi na situ
- ponekad se osim glavnog na istom papiru javlja i sporedni znak koji se zove
kontramarka
- fligrani se postavljaju kao zatitni znak i garancija kupcu za kvalitetu
- u 13. i po. 14.st. kao znakovi javljaju se kri, trokut, zvijezda...
- sredinom 14.st. javljaju se filigrani u obliku grbova
- znak traje priblino 30 godina, a budui da se metalni znak upotrebom deformira,
javljaju se njegove varijante: svaka varijanta traje jednu do dvije godine
- filigrani su se poeli ispitivati krajem 17.st.
- Vladimir Moin

II. OBLIK RUKOPISA

- pod oblikom podrazumijeva se oblik materije rukopisa, a definiran je samom

materijom

SVITAK

- u starom vijeku najraireniji oblik rukopisa

- najprije se javlja u Egiptu, potom ga preuzimaju Grci, a Rimljani ga zovu volumen
- u SV terminologiji svitak se zove rotulus
- svitak prevladava do 4.st., ali je karakteristina za stari vijek
- odmotati svitak do kraja na latinskom se kae explicare: na kraju svitak nalazilo se
explicit liber, to je oznaavalo kraj djela
- svitak se odmotavao pomou tapia koji senaziva umbilicus, a privrivao se na
poetku ili kraju svitka: na njemu se nalazila pergamenska vrpca na kojoj je bio napisan
naslov
- najee su se ispisivali s jedne strane; oni ispisani s obje nazivali su se opistografi
- u starom vijeku pisalo se u stupcima, a u srednjem po duljini svitka

8
- pergamenski se vsitak po potrebi mogao produiti priivanjem jednog ili vie komada
jednake irine
- u antici svici se uvaju u glinenim loncima, a u srednjem vijeku u konim valjcima koji
se zovu capsa ili theca

KODEKS

- dvije ili vie povotenih tablica posjenih vrpcom ini kodeks: o tom govori Seneka
- u srednjem vijeku se pod pojmom kodeks podrazumijeva knjiga pisana rukom, prvo na
pergameni, a onda na papiru
- kodeks se smatra neposrednim preteom tiskane knjige po svom obliku i unutarnjem
sastavu
- nalazimo ih ve u 1.st.pr.Kr.
- od 4.st. kodeksi se poinju vie upotrebljavati: u 4. i 5.st. biblijski kodeksi
- kodeksi malobrojni u 6.,7. i 8.st.
- u 9.st. poinje nagla proizvodnja kodeksa
- kodeks se satoji od listova ili folija
- etiri dvostruka lista tvore svei zvan quaternio
- nalazimo kodekse sastavljene od tri, pet ili est dvostrukih folija
- za list postoje dva izraza: tabella i folium
- srednji vijek jedva da poznaje izraz pagina, stranica
- pisar je najprije oznaavao prostor u koji e pisati tekst
- numeracija folija je relativno kasna pojava

- prednja strana folija naziva se recto, strana verso

- tekst se pisao prije uveza u korice
- korice su najee tvrde i od pergamene, koe, drva obloenog koom ili srebrom
- budui da je velik broj kodeksa sadravao pravne propise i carske reskripte, pojam
kodeksa oznauje zbirku pravnih propisa
- zbirke javnih i privatnih isprava iz SV takoer se nazivaju kodeksima
- Codex juris canonici-zbirka crkvenih zakona
- pravni kodeksi popraeni su tumaenjima osnovnog teksta pisanog crvenom tintom
- takve crvene upute zovu se rubricae: mogu biti pisane na dnu ili sa strane, a najee se
nalaze prije novog poglavlja ili odlomka

- iluminacija-ilustracije
- prikazi iz samog teksta
- inicijali-poseban oblik ornamentacije kodeksa
- u merovinko doba razvijaju se ornitomorfni i ihtiomorfni inicijali: vrhunac u
anglosaskim rukopisima
- vrhunac iluminacije kodeksa dosegao je Julije Klovi
- jedan od naih posljednjih minijaturista je fra Bono Razmilovi

9
IV. SREDSTVA ZA PISANJE

- u kamen se slova urezuju dlijetom i ekiem, u glinene ploice utiskuju se zailjenim

metalnim, drvenim ili kotanim tapiem
- za pisanje po votanim ploicama koristi se stilus
- calamus-trska, ima oblik dananjeg pera
- ptije pero pokazalo se kao najbolje sredstvo za pisanje
- tintu su poznavali ve Kinezi u 3.tis.pr.Kr.
- radili su je od ae, smole i vode
- tinta na bazi ae zove se atramentum, a ona od ekstrakta hrastovih iarica i eljeznog
sulfata incaustum

V. OD POJAVE PISMA DO LATINSKE ABECEDE

- u uem smislu pismo je sustav znakova koji vizualno reproduciraju odreene elemente
govornog jezika
- prvi stupanj u razvoju pisma je piktografsko, drugi stupanj ideografsko ili pojmovno
pismo, atrei stupanj je silabiko pismo
- posljednji stupanj je alfabetsko pismo

VI. LATINSKO PISMO RIMSKOG RAZDOBLJA

KLASIFIKACIJA I OPA PERIODIZACIJA LATINSKOG PISMA

- prva klasifikacija pisma nastala je na temelju uoptrebe: latinsko pismo dijeli se na

knjino (scriptura libraria) i dokumentarno (scriptura documentaria, diplomatica)
- s obzirom na opi smjer razvoja, Maffei je pismo podijelio na majuskulu, minuskulu i
kurzivu
- majuskula: velika slova, minuskula mala, kurziva nagnuta slova
- Cesare Paoli razlikuje tri razdoblja latinskog pisma: od 5. do kraja 12.st., od 13. do
15.st., od 16.st. do danas
- Steffens dijeli pisma na: 1. pisma rimske epohe, 2.nacionalna pisma srednjeg vijeka,
3.karolinka minuskula, 4.gotika minuskula, 5.humanistika i moderna gotica
- postoje tri razdoblja: rimsko, srednjovjekovno i moderno
- u prvo razdoblje (rimsko) spadaju oni tipovi latinskog pisma koji su nastali u doba RC
- najstariji tip zove se arhajska kapitala; potom se razvijaju kvadratna, rustina i kurzivna
kapitala: pripadaju domeni epigrafije
- iz tih tipova razvijaju se oblici knjine kapitale: elegantna kapitala, rustina kapitala,
kurzivna majuskula (kurzivna minuskula je posljednji stupanj raspada kapitale)
- ovom razdoblju pripadaju i uncijala i poluuncijala

- drugo razdoblje obuhvaa latinska pisma srednjeg vijeka na europskom tlu: vizigotsko,
merovniko, beneventansko pismo koja su nastala iz rimske kurzivne minuskule i
inzularna pisma Engleske
- ovom razdoblju pripadaju i prekarolina, karolina, karolino-gotica, gotica i humanistika

10
- pisma papinske kancelarije: starija i mlaa kurijala
- treem razdoblju pripadaju derivati humanistike ili moderna pisma i bullatica-tip pisma
papinske kancelarije
- vea panja posveena pismima naih arhiva i biblioteka, a to su beneventana, karolina,
gotica i humanistika

PRVA POJAVA LATINSKOG PISMA I NJEGOV RAZVOJ DO 1.ST.

- latinska abeceda nastala izravno iz grkog alfabeta

- Feniani piu sdesna nalijevo, ne poznaju oznake za vokale
- alfabet u Italiju dolazi iz Halkide u Eubeji, u koloniju Kumu u Kampaniji u 8.st.pr.Kr.
- Italici ga prilagoavaju pa nastaje etruanski, oskijski, umbrijski, faliskijski i latinski
alfabet
- Italici alfabet primaju posredno, preko Etruana, a ne izravno od Grka iz Magne
Graecie
- najstariji spomenik koji sadrava slova latinske abecede je Lapis niger, naen 1899.g.
na rimskom Forumu, u blizini slavoluka Septimija Severa podno Kapitola
- kapitala primitivnog oblika, nastao najvjerojatnije u 6.st.pr.Kr., pisan kao bustrofedon
- taj tip kapitale naziva se arhajskom kapitalom
- Fibula Praenestina smatrala se drugim po straosti spomenikom, ali je proglaena
krivotvorinom 19.st.

- arhajska kapitala ima 21 slovo

- polovicom 1.st.pr.Kr. Rimljani preuzimaju slova Z i Y; danas latinska abeceda ima 26
slova
- u 11.st. uvodi se slovo W, a u 17.st. poinju se razlikovati I od J i U od V
- arhajska kapitala s vremenom se uljepavala: o karakteru spomenika ovisilo je koliko e
se paljivo slova ispisivati
- sveani natpisi nazivaju se tituli
- najsveaniji oblik pisma za titule zove se capitalis quadrata; manje svean oblik je
capitalis rustica
- slova kvadratne kapitale mogu se upisati u kvadrat
- spomenici pisani kvadratnom kapitalom mogu se nai irom RC: vrhunac u Augustovo
doba
- kod nas kod Nina i Solina

- slova rustine kapitale mogu se upisati u pravokutnik

- poseban oblik rustine kapitale nalazi sena vojnikim diplomama i naziva se actuaria:
slova su izduena, neproporcionalna i nepravilna
- primjer: diptih naen 1909.g. u Kupi kod Siska
- kurzivna kapitala pismo je slobodnih poteza: pismo pokazuje da tekst nema ire ili ope
znaenje
- pisano je stilusom
- analogna kurzivnoj majuskuli koju nalazimo na olovnim ploicama

11
- nekad se kao poseban tip navodi polukurzivna kapitala

KNJINA KAPITALA

- ne moe se pratiti prije 4.st.: zbog neotpornosti papirusa nema sauvanog nijednog
primjerka djela klasinih rimskih pisaca
- najstariji primjerak jednog knjievnog djela je ep Carmen de bello Actiaco, pisan na
papirusu, a naen u ruevinama Herkulaneja
- u knjinoj kapitali razlikujemo dva tipa: epigrafskoj kvadratnoj kapitali odgovara
knjina elegantna kapitala, a epigrafskoj rustinoj kapitali odgovara knjina rustina
kapitala
- razlika je gotovo jednaka kao i u sluaju epigrafikih varijanti: uglavnom u odnosu
visine prema irini slova
- stil slova ovisio je o materijalu na kojem se pisalo i pisaljci
- mnogo vie kodeksa pisano je rustinom nego elegantnom kapitalom
- elegantnom kapitalom pisana su 2 kodeksa: Vergilius Augusteus i Vergilius Sangallensis
- pisana su vjerojatno krajem 4.st.
- prvi se naziva augustovski jer su neki paleografi smatrali da je elegancija svojstvena
Augustovom vremenu
- Vatikanska knjinica ima vie kodeksa Vergilijevih djela pisanih rustinom kapitalom:
Vergilius Vaticanus, Mediceus, Romanus, Palatinus
- iz 4. i 5.st.

- ve u epigrafskoj kapitali nailazimo na kratice

- suspenzije: kratice u kojima se izostavljau posljednji dijelovi rijei
- gdje je rije kraena, postoji znak koji na to upozorava
- tokom se krate dativi i ablativi mnoine tree, etvrte i pete deklinacije i veznik que
- jedna ravna ili valovita crta i toka ispod nje oznauje da je izostavljeno slovo M
- iz 5.st. rukopisi kranskog sadraja imaju posebne kratice: nomina sacra: DS-DEUS,
DMS I DNS-DOMINUS
- nexus litterarum-posljednji potez jednog slova slui kao prvi potez drugog
- to su tzv. litterae contiguae

KURZIVNA MAJUSKULA

- trei stupanj razvoja knjine kapitale

- slobodan duktus, slova nejednake veliine, slova se spajaju ligaturama, oblik slova je
time deformiran
- nastala radi potrebe za brim pisanjem
- nazivala se jo i stara kurziva, rimska, rimska kurzivna majuskula...
- njome su pisani ugovori, potvrde o isplaenim raunima, privatna pisma...
- pisalo se na povotenim tablicama, olovnim ploicama, papirusu i zidovima, a pisalo se
stilusom ili calamusom
- to je vano jer su materija i pisaljke utjecale na oblik slova
- spomenici potjeu ve iz 1.st.pr.Kr.: iz Herkulaneja i Egipta-papirusi i povotene tablice
iz Erdelja

12
- ope karakteristike: povrnost oblika, ligature i nejednaka visina slova
- slovo E sastoji se od dvije okomite usporedne crte; slovo M od etiri okomite usporedne
crte
- karakteristina slova su E, F i M
- ligature najee imaju slova A, B, E, R, S
- uporaba ligatura karakteristika je mlaih rukopisa

UNCIJALA

- preteno majuskulno pismo rimske epohe koje je nastalo u doba carstva

- u prvom redu tipino knjino pismo
- na kamenim spomenicima javlja se u 3., a na knjinim u 5.st.: koristi se do 9.st.
- nejasna pojava: Traube dovodi pojavu uncijale u vezu s prijevodima Biblije s grkog na
latinski
- Vulgata-novi kritiki tekst Biblije; sv. Jeronim revidirao stari tekst zvan Itala
- grka i irilska uncijala obino se nazivaju ustavnim pismom
- naglaena kaligrafija-ovalnost slova
- kodeks je stariji to su mu slova vea, ljepa, ograniena na dvocrtni sustav
- u starijim kodeksima rijei nisu rastavljene; iroka slova M i N znak su starosti kodeksa
- kratice za BUS, QUE, M, N, nomina sacra u svim padeima
- litterae contiguae
- u mlaim kodeksima upotrebljava se interpunkcija, ali se jo ne provodi dosljedno
- otprilike 400 sauvanih uncijalnih kodeksa

POLUUNCIJALA

- preteno minuskulno knjino pismo oblih oblika koje se upotrebljavalo od 5. do 9.st.

- smatra se tipinim kranskim pismom, kao i uncijala
- karakteristina slova a, g, r
- oblik pojedinih slova mijenjao se tijekom stoljea, to moe posluiti za datiranje
kodeksa
- sustav kratica uglavnom je isti kao i kod rukopisa pisanih majuskulnim knjinim
pismima
- u tekstovima vjerskog sadraja krate se nomina sacra
- 4 razdoblja poluuncijale:
1. razdoblje formiranja prije 5.st.
2. razdoblje usavravanja u 5. i 6.st.
3. razdoblje opadanja u 7.st.
4. razdoblje potpunog opadanja u 8. i 9.st.

- osnovni znak kvarenja je smanjena ljepota uncijalnih slova

- poluuncijala mnogo vie koristi ligature: slovo se jednim svojim potezom spoji s iduim
- litterae contiguae su rijetke

13
- najstariji rukopisi pisani poluuncijalom su Fasti consulares-palimpsest iz kaptolske
knjinice u Veroni, Didascalia Apostolorum-palimpsest iz Verone, Pismo Hilarija,
Chronica Sulpicija Severa
- Splitski evangelijar

KURZIVNA MINUSKULA

- nastaje u 4. st. posljednji stadij raspadanja kapitale = TEMELJ SVIH KASNIJIH

SREDNJOVJEKOVNIH PISAMA
- stara kurziva, mlaa rimska kurzivarazbijena forma slova, neproporcionalnost, ligature
- oblik slova ovisio o pisaru
- pismo s ekree izmeu 4 imaginarne crte
- u kurzivnoj minuskuli prvi se put javlja ligatura tako da se jedno slovo spoji s iduim
gornjim dijelom posljednjeg duktusa, pri emu se idue slovo nerazmjerno smanji, ili
obratno
- jedna od osnovnih karakteristika je mnotvo ligatura
- posebnoj skupini pripadaju ligature kombinirane sa slovom a
- kasnija srednjovjekovna nacionalna pisma preuzimaju ligature kurzivne minuskule:
ligaturu fi i ri nalazimo u beneventani
- koriste se i suspenzije: pie s eprvih nekoliko slova, a ostala se izostavljaju, i
kontrakcije-unutar jedne rijei izostavlja se jedno ili vie slova
- kurzivna minuskula: pismo poslovnih dokumenata i privatnih pisama, ali se u 7. i 8.st.
njome piu i kodeksi

- prvi tragovi javljau se u Dioklecijanovom mramornom natpisu De pretiis rerum

venalium iz 301.g.
- razvoj se sustavno moe pratiti od 5.st., na temelju ravenskih papirusa od 5. do 10.st.
- od 6.st. upotrebljava se kao knjino pismo: tipian primjer polukurzivne minuskule u
djelu Josipa Flavija Antiquitates Judaicae
- Trogirska olovna ploica-vjerojatno iz 6.st., tabella defixionum-ploica sa zapisima
protiv uroka; kranskog je sadraja
- u zemljama zapadnoeuropskog Sredozemlja poprima u 7. i 8.st. lokalne karakteristike
koje e dovesti do pojave nacionalnih pisama

MINIJATURA KODEKSA RIMSKOG RAZDOBLJA

- teko je o njoj govoriti jer nije sauvan nijedan primjerak stariji od 4.st.
- Plinije Stari donosi mnogo podataka o praksi iluminacije
- drugi vaan izvor je Marko Valerije Marcijal
- dva nasjtarija iliminirana kodeksa rimske batine su Vergilius Vaticanus i Vergilius
Romanus
- iluminacije kodeksa iz kranskog rimskog razdoblja su rijetke: fragment Itale

KRATICE

- broj kratica varira ovisno o vremenu postanka rukopisa

14
- poznavanje kratica ima dva cilja: praktiki i kritiki
- praktiki se sastoji u tome da moemo tono itati pisane tekstove, a kritiki da prema
njima odredimo mjesto i vrijeme postanka
- svrha: kraticama se tedi vrijeme i prostor
- upotreba see jo u rimsko doba
- u latinskom se nazivaju abbreviaturae, abbrevitationes, siglae, notae
- kratice se dijele u dvije skupine: kratice rimskog razdoblja i kratice srednjeg vijeka

KRATICE RIMSKOG RAZDOBLJA

- najstraije rimske kratice nalazimo na natpisima i spadaju u tzv. suspenzije

- takve su se kratice nazivale litterae singulares, a kasnije samo siglae
- dvostruko slovo znai mnoinu; imenica enskog roda oznaavala se tako da se slovo
okrenulo, vieslona rije krati se tako da se biljei samo poetni suglasnik svakog
sloga...
- u kasnorimskim rukopisima ponekad se na kraju reda izostavljalo slovo M i N
- posebna skupina kratica su notae tironianae: upotrebljavale su se u govornikim spisima
- svaka takva kratica sastoji se od glavnog i pomonog znaka
- najstarije primjerke nalazimo u merovnikim kraljevskim diplomama iz 7. i 8.st., u tzv.
rekogniciji referendara ili notara
- ponekad ih nalazimo i u privatnim ispravama 9. i 10.st.

- u kranskom periodu javljaju se kratice kranske crkvene terminologije-nomina sacra

- notae iuris ili pravne kratice etvrta su skupina kratica iz rimskog perioda
- nastaju na 8 naina: u prvu skupinu idu kratice koje nastaju pomou apostrofa
postavljenog na desnu stranu u visini gornjeg dijela slova, drugu ine suspenzije, treu
kontrakcije, etvrtu kratice nastale upotrebom napisanih slova manjih dimenzija, petu
kratice koje se sastoje od jednog slova i crte, estu kratice relativne zamjenice qui, quae,
quod, sedmu kratice iz tironskih nota, osmu specijalne kratice
- u 7. i 8.st. notae iuris gotovo nestaju u Europi

KRATICE U SREDNJEM VIJEKU

- nisu este u najranijem razdoblju; najvei broj za upotrebe gotice

- polako nestaju u doba humanistike
- najee kratice:
1. suspenzije
2. kontrakcije
3. kratice koje nastaju upotrebom znakova koji imaju stalno znaenje
4. kratice koje nastaju upotrebom znakova s relativnim znaenjem
5. kratice koje nastaju upotrebom natpisanih slova krate r ili n
6. kratice nastale upotrebom konvencionalnih znakova

15
BROJEVI

- u srednjem vijeku tri naina pisanja brojeva: grki, rimski i arapski

- grke brojke nalazimo u crkvenim spisima i pismima kanonskog sadraja
- jednim dijelom alfabeta oznauju se jedinice, drugim desetice, treim stotice
- upotreba arapskih brojki u srednjem vijeku je ograniena

VII. LATINSKO PISMO U SREDNJEM VIJEKU

OPI POGLED NA RAZVOJ PISMA OD 7. DO 12.ST.

- nakon raspada RC nastaju tri nova kraljevstva: u panjolskoj vizigotsko, u Galiji

franako, u Italiji langobardsko
- latinski jezik i dalje ostaje slubeni; s njim i latinsko pismo
- jedino nestaje kurzivna majuskula
- svi ostali tipovi ulaze u srednji vijek: kapitala kao pismo naslova, uncijala i poluuncijala
kao tipino knjino pismo, kurzivna minuskula kao pismo poslovnih dokumenata i
kodeksa
- na osnovama kurzivne minuskule poinju se izgraivati novi tipovi pisama, specifini
za pojedina podruja
- od 7. do 12.st formiraju se nacionalna pisma: talijanska prekarolinka minuskula,
beneventana u Dalm. i junoj Italiji, merovingika u Francuskoj i vizigotika u panjolskoj
- karolina se uspjela nametnuti kao jedinstveno zapadnoeuropsko pismo
- samostani: Vivarium, Monte Cassino, Bobbio (osniva ga Kolumban)
- San Gallen u vicarskoj: iz njega dolazi Gottschalk; samostan u Fuldi
- vanost karolinke renesanse u pogledu razvoja pisma i kodeksa
- osim nacionalnih pisama u Irskoj i Engleskoj nailazimo na tzv. inzularna pisma, u
papinskoj kancelariji javljau se starija i mlaa kurijala

TALIJANSKA PREKAROLINKA MINUSKULA

- u 2.pol.8.st. iz polukurzivne minuskule razvio se novi tip minuskulnog knjinog pisma s

mnogo varijanata
- u sjevernoj Italiji to je pismo u 9.st. zamijenjeno karolinkom minuskulom, na jugu
beneventanom
- pokazuje utjecaje uncijale i poluuncijale
- razvoj se moe pratiti u sjevernoj Italji gdje je djelovalo nekoliko kapotolskih kola:
Ivreja, Novara, Vercelli, Verona i Lucca
- ornamentacija kodeksa je siromana

16
KURIJALNO PISMO

- diplomatika dijeli razvoj papine kancelarije u 5 razdoblja

- 1. do 772.g.-iz tog doba nema nijednog originalnog dokumenta
- 2. od 772-1049-od Hadrijana II do Lava IX
- starija kurijala uglavnom se poklapa s razdobljem kada se kao pisai amterjal koristio
papirus, tj. do kraja 1000.g.
- slova starije kurijale su iroka i velika, haste duge, razmak izmeu redova je velik
- karakteristina slova: a, e, q, t
- sustav ligatura gotovo isti kao i u rimske kurzivne minuskule; mali broj kratica-najei
znak je horizontalna crtica
- po. 11.st. poinje se uvoditi pergamena, ime se razvija mlaa kurijala: slova su manja,
haste su ukraene

BENEVENTANA

- u vrijeme langobardske vlasti nad Italijom nije bilo gotovo nikakve knjine djelatnosti,
naroito ne na jugu
- tek krajem 8.st., obnovom samostana Monte Cassino oivljava djelatnost tog skriptorija
- sudbina samostana u uskoj vezi s burnim politikim zbivanjima: 581.g. rue je
Lnagobardi do temelja
- obnovljen 717, ali 883 napadaju Saraceni
- u 7. i 8.st. u junoj Italiji, osim uncijale i poluuncijale, upotrebljava se i kurzivna
minuskula koja u montekasinskom samostanu krajem 8.st. zadobiva specifinosti, ime
nastaje novo pismo, beneventana
- osim naziva scriptura beneventana u izvorima nalazimo i naziv littera langobardisca:
Mabillon ga naziva scriptura langobardica, pogreno ga smatrajui langobardskom
varijantom latinskog pisma
- naziv beneventana upotrebljava se od 1038.g.

- najstariji datirani beneventanski spis je Ars grammatica od Donata (779-797-nastanak

rukopisa)
- jo stariji je montekasinski rukopis Etymologiae Izidora Seviljskog
- 4 razdoblja beneventane
- 1. poeci-od 2.pol.8.st. do kraja 9.st., ili do 896. kad redovnici sele u Capuu-pokazuje
oito kurzivno porijeklo
- 2. razdoblje formiranja-od kraja 9. do kraja 10.st.-zove se i kapuansko razdoblje,
morfoloke osobine, ligature i kratice postaju konstantne, rijei se piu odvojeno, poinje
se koristiti interpunkcija
- 3. razdoblje savrenstva-od 11. do kraja 12.st.-razdoblje opata Teobalda i Deziderija;
rukopisi doseu vrhunac u oblikovanju pisma i dekoraciji; nastaje uglati tip beneventane
- 4. razdoblje opadanja-od kraja 12. do kraja 13.st.

- beneventana se javlja istodobno kad i karolina: ive jedno pored drugog u junoj Italiji i
Dalmaciji

17
- sjeverna demarkacijska linija ide od Gaete na Tirenskom moru preko grada Sulmone i
Chietija do jadranske obale
- u Kalabriji i Lukaniji gotovo nema tragova beneventane, jer je taj prostor bio pod grko-
bizantskim utjecajem, a Sicilija pod arapskim
- Tremiti, Salerno, Gatea, Fondi, Veroli, Sora, Sorrento, Capua, Napulj, Benevent,
Sulmona, Chieta i Bari
- beneventana nastaje kaligrafiranjem knjine kurzivne minuskule

- beneventana u prvom redu nastaje kao knjino pismo, ali upotrebljavala se i u

kancelarijama i Italiji i Dalmaciji
- nepodudaranje miljenja o tome kad je beneventana dola u Dalmaciju: Barada smatra
da su donijeli benediktinci iz Monte Cassina
- Viktor Novak smatra da se morala pojaviti ranije
- beneventana je najvjerojatnije dolazila preko dva puta: trgovake veze izmeu dalm.
gradova i Apulije, i izravno iz Monte Cassina, preko opatije Tremiti
- vea sredita beneventane: Osor, Rab, Zadar, ibenik, Trogir, Split, Dubrovnik i Kotor
- najznaajniji skriptorij samostana Sv. Krevana u Zadru: evangelijar opatice Vekenege,
Horae monasticae, danas u Oxfordu, u knjinici Bodleiana
- beneventanom je pisana i Historia Salonitama pontificum; nastao nakon 1266.g.
- kartulari: Kartular sv. Krevana, kartular sv. Marije i jedna stranica iz kratulara Sv. Petra
u Selu
- kartulari pisani oblom beneventanom, a HS malom poluuglastom
- beneventanom je u najveoj mjeri pisan na najstariji diplomatiki materijal

- njene ope karakteristike pokazuju vezu s prekarolinkom minuskulom: upuuje na

zajedniki postanak od rimske kurzivne minuskule
- uglatost se postie prekidanjem duktusa
- karakteristina slova: a, e, r, t; rijetko se javljaju slova z i k
- najee ligature: ei, fi, gi, ri, ti
- osim ligatura sree se i spajanje slova (unio litterarum)-nastaje zbijanjem jednog slova
uz drugo tako da se posljednji duktus jednog slova spoji s prvim duktusom drugog slova
- znakovi za kraenje: horizontalne crtice, toka zarez, kosa crta koja sijee slovo,
apostrof, znak oblikovan kao mala 2 iznad slova, znak poput broja 3
- kratice za 4 faze beneventane:
1. u 8. i 9.st. nestalan sustav kratica
2. u 10.st. sustav kraenja postaje stalniji
3. u 11.st. novi oblici kraenja
4. u 12. i 13.st. poveava se broj kratica

- kao kriterij datiranja beneventane mogu posluiti i interpunkcijski znakovi

- za razdoblje 8. i 9.st. karakteristino je to da nema stalnog sustava znakova
- do 11.st. nema posebnog znaka za upitnik
- u Dalm. beneventana poprima tzv. obli oblik; upotrebljavala se i uglata
- sauvani kodeksi: Marko Terencije Varon-De lingua Latina, Tacit-Historiae, Annales,
Apulej-Metamorphoses, Florida...
- opati Theobald i Deziderije dali napisati velik broj kodeksa

18
- u montekasinskom skriptoriju nastaje prijepis Registra pape Ivana VIII: pie Zdeslavu,
Branimiru, ninskom biskupu Teodoziju...
- u ornamentiranju se opaaju utjecaji Istoka i Zapada
- vrhunac ornamentacije u treem razdoblju: Legenda sv. Benedikta i sv. Maura
- u to doba javlja se i utjecaj njemake minijaturne kole otonskog razdoblja

- dalm. rukopisi pokazuju karakteristike montekasinske kole: teratoloko-pleterni motivi,

vjeti likovi svetaca, inicijali slova I u obliku vrpce
- primjeri: Pasional, Osorski evanelistar, Horae monasticae B.M.V zadarske opatice
ike i Evangelijar opatice Vekenege, fragment Rapskog evangelijara
- etvrtom razdoblju, kad opada iluminacija, pripada Trogirski evangelijar

MEROVINGIKA

- latinsko pismo nastalo na osnovi rimske kurzivne minuskule u merovinkoj dravi od 6.

do 8.st., a upotrebljavalo se u knjigama i diplomatikim dokumentima
- u pismu se oitovale politike prilike: u 6.st. kurzivna minuskula poinje poprimati
odlike iz kojih e nastati merovingika
- kada se pol. 8.st. karolinka vlast iri, pismo pruezimaju vicarska, Z Njemaka i S
Italija
- upotrebljavala se i u kraljevim diplomama i u knjigama; smatra se da je nastalo u
kraljevskoj kancelariji
- ta kancelarijska forma pokazuje slinosti s kurzivnom minuskulom, dok knjina ima
odlike skriptorija u kojima je nastala
- scriptura merovnigica ili francogallica
- osobine: duge osi slova, obilje ligatura, zbijenost slova koja su uglavnom nagnuta
ulijevo

- kancelarijska merovingika: 37 diploma Merovinga koje se uvaju u Archives Nationales

u Parizu
-prve tragove merovingike imamo u rukopisu koji sadri pisma i homilije sv. Avita,
biskupa iz Vienne
-prvi sigurno datirani spomenik je diploma Klotara II iz 625.g. koja je i prototip svih
kasnijih diploma kraljevske kancelarije
- knjina merovingika javlja se u skriptorijima
- tipovi: tip skriptorija opatije u Luxeuilu, tip skriptorija samostana u Laonu, samostana
Corbie, tip l, tip h ili burgundski tip, prekarolinka minuskula u dijelu Njemake i
vicarske
- ornamentacija ukazuje na vie sredita
- Homilije sv. Augustina, Galikanski lekcionar, Missale Gothicum, Hieronymi epistolae
- openito, ornament merovinkih tekstova je siromaan

19
VIZOGOTIKA

- latinsko pismo, razvilo se iz kurzivne minuskule, upotrebljavalo se samo na Pirinejskom

poluotoku od 2. pol. 7.st. do kraja 12.st.
- dokumentarna i knjina vizigotika
- knjina pokazuje utjecaje uncijale i poluuncijale; utjecaji arapskog pisma
- iskljuivo plod panjolskih skriptorija
- littera toletana, littera mozarabica
- samostani Ripoll, Toledo, Silos, Leon, Tuy
- glavno sredite bila je Sevilla
- dokumentarna je potrajala do 14.st.; knjinu vizigotiku ve u 9.st. zamjenjuje karolinka
minuskula
- karakteristina slova: a, g, t
- kratice se oznauju horizontalnom ili valovitom crticom iznad koje je toka
- nepravilan sustav kratica
- srcoliko slovo O, V ima poprenu crtu kao A
- razdoblja: razdoblje formiranja-8 i 9.st., razdoblje usavravanja-8 do 10.st., najveeg
uspona-10/11.st., opadanja-12.st.
- slabije razvijena ornamentacija: nevjeto prikazivanje ljudskih likova

INZULARNA PISMA-IRSKA I ANGLOSASKA SV PISMA

- pisma koja su se razvila iz uncijale i upotrebljavala se od 6.st. do kraja SV u Irskoj, a u

Engleskoj do normanske invazije 1066.g.
- osvajanje Britanskih otoka dovrio je Agrikola; polovinom 5.st. prodiru plemena Angla,
Sasa i Jita; Irska nikad nije dola pod rimsku vlast
- nije se uhvatila rimska kurzivna minuskula; vjerske knjige koje su dolazile iz Rima bile
su pisane uncijalom i poluuncijalom
- najranije pojave inzularnog pisma javljaju se u 2. pol. 6.st.: ima dva oblika-obli i otri
- u irskim rukopisima 11. i 12.st. upotrebljavala se i specijalna kurzivna minuskula
- 4 skupine rukopisa: irski iz Irske, anglosaski iz Engleske, irski na europskom tlu i
engleski na europskom tlu
- na europskom tlu inzularna pisma nazivaju se scriptura scottica
- najstariji kodeksi su evnagelijari: Book of Durrow ili Codex Durchmanesis, Lindisfarne
Gospels, Book of Kells, Echternach Gospels
- Beda Venerabilis-Historia ecclesiastica gentis Anglorum

- hasta poinje malim trokutom nagnutim u lijevo

- sustav kratica osobit jer se temelji na sustavu iz rimskog doba
- znaajke variraju ovisno o vremenu i skriptoriju
- izrazito oblo pismo, poluuncijalno, majuskulna su slova D, F, N, R, S
- karakteristina slova: a, r ,s
- velik broj ligatura
- poseban tip inzularne minuskule je kurziva koja se upotrebljava u dokumentima i manje
vanim pismima
- iluminacija predstavlja znaajan umjetniki domet

20
- jak utjecaj keltske tradicije: osnovni motiv isprepletena spiralna vrpca
- zamren meandarski sustav pletera, spirala truba, likovi izoblienih ivotinja
- posebna vrsta iluminacije su pojedinane slike evanelista i njihovih simbola
- prevladavaju uta, zelena, crvena i smea

KAROLINA

- tip latinske minuskule koja se upotrebljavala od dolaska na vlast Karla Velikog do kraja
12.st. u najveem dijelu skriptorija i kancelarija Z Europe
- ne pripada skupini nacionalnih pisama
- karolinka renesansa: od Karla Velikog do Karla elavog
- Alkuin, Petrus Pisanus, Teodulf, Pavao akon, Einhard, Angilbert
- sredita: dvorska kola u Aachenu, Tours, Lyon, Sankt Gallen, Fulda...
- vatikanski kodeks Liber Diurnus pisan je karolinom, nastao oko 800.g.
- ne zna se tono u kojim je uvjetima nastala karolina: mogla je nastati u Rimu, izravno
od poluuncijale pod utjecajem redovnika
- suvremeni paleografi smatraju da je karolina rezultat opih tenji reforme koja je
djelovala u brojnim sreditima sinhronino, a koju su potakli Karlo Veliki i njegovi
savjetnici
- karolina nastala reformom iz vie sredita, a oblikovala se pod utjecajem poluuncijale,
kurzive i raznih tipova prekarolinke minuskule
- krajem 8.st. javlja se u Francuskoj, sjevernoj i srednjoj Italiji, Njemakoj i vicarskoj
- u 9.st. iri se na Dalmaciju i Kataloniju, u 11.st. Engleska i papinska kancelarija, 12.st.
ostatak panjolske
- najprije osvaja skriptorije, a potom postaje pismo javnih i privatnih isprava
- naziva se i littera francigena, minuta erecta, okrugla minuskula, minuskula
- slova pravilno, jasno, itljivo oblikovana, izbjegavaju se suvine ukrasne crte, ligature
preuzete iz rimske minuskule i uncijale, rijetke kratice
- 4 razdoblja: 1. od pojave u 8.s. do kraja 9.st., 2. 10.st.-siromana oprema rukopisa, 3.
11.s., 4. 12.st.-javlja se karolino-gotica
- kraj karoline je teko odrediti: u nekim krajevima koristi se jo u 13.st.
- talijanska karolina: velika i okrugla, engleska visoka i zbijena, francuska velika i
okrugla

- u Dalm. najstariji primjerci karoline u Splitskom evangelijaru, kartular Sv. Petra u Selu,
Korulanski kodeks, Liber sequentiarum et Sacramentarium
- posebnu skupinu karolinkih kodeksa ine rukopisi iz zagrebake Metropolitane:
najstariji najvjerojatnije onaj koji je biskup Duh donio iz eke prilikom osnutka
biskupije
- Briinski spomenici-najstariji spomen slovenskog jezika, kraj 10.st.
- Gottschalkov zapis, Registar pape Grgura VII, Mletaka kronika Ivana akona
- u naoj diplomatikoj praksi, karolina se upotrebljavala od Kotora do Kopra
- diplome prvih Arpadovia takoer pisane karolinom
- kodeksi su bogato iluminirani
- dvorska kola Karla Velikog-schola Palatina-rad tekao u brojnim skriptorijima: Aachen,
Trier, Fulda, Metz, Lorsch

21
- nazivaju se Ada-skupina
- Godeskalkov evangelijarij, Dagulfov psaltir
- nova palatinska kola: Krunidbeni evangelijar
- kole u Reimsu, Toursu, Metzu, franko-saska, Corbie

OTONSKA RENESANSA

- zapoinje u vrijeme careva SRCNJN

- kola samostana Reichenau-Egbertov evangelijar, Evangelijar Otona III, Gerov
evangelijar
- kole u Trieru Echternachu, Mainzu, Hildesheimu, Regensburgu, Salzburgu, Kolnu,
Bambergu, Sankt Gallenu

GOTICA

- latinsko pismo knjinog i dokumentarnog karaktera koje se u vie varijanti

upotrebljavalo u skriptorijima Z Europe od kraja 12.st. do polovine 15.st.
- javlja se u vrijeme drutvenih i kulturnih promjena: razvoj gradova, jaanje graanstva,
uoptreba narodnih jezika
- osnivaju se sveuilita: krajem 15.st. sastoje se od filozofije, medicine, prava i teologije
- oko njih javljaju se amanuenses-velike radionice u kojima skriptori prepisuju prirunike
za studente
- umjesto benediktinaca nastupaju dominikanci i franjevci
- filozofija: okretanje aristotelizmu-Toma Akvinski i Duns Scott
- knjiga postaje trgovakom robom
- poetak gotizacije karoline neki vide u rukopisima s kraja 11.st. u sjevernoj Francuskoj
- smatra se da je gotica izravan derivat karoline

- slova su via i ira nego kod karoline, zailjena na vrhu, tijesno su zbijena, esto se
spajaju tankim crticama
- naputa se oznaka za diftong, razvijen sustav kratica
- mnogo tipova gotce:
1. littera formata-knjina gotica liturgijskih kodeksa u Francuskoj u 13. i 14.st.
2. textus, textura-pismo osnovnog teksta kodeksa, Engleska, Njemaka
3. littera rotunda-kaligrafsko pismo sjeverne Italije (littera bononiensis, littera lombarda)
4. fractura-tip prelomljenog pisma, 14.st., Njemaka
5. bastarda-tip gotice koja se upotrebljava u djelima knjinog i povijesnog znaaja,
Francuska, Njemaka
- postoje i regionalni tipovi gotice: parika je littera parisiensis, oxfordska littera
oxoniensis

22
- u Italiji, panjolskoj i Dalmaciji knjina gotica je obla, a u drugim zemljama (i sjeverna
Hrvatska) je uglata
- kurzivna gotica takoer pokazuje mnogobrojne tipove prijelaznog i potpuno izgraenog
razdoblja
- dva tipa kurzivne gotice: u vladarskim ispravama i u privatnopravnim aktima,
konceptima...
- u Italiji i Dalm. upotrebljava se poseban tip kurzivne gotice koji se naziva minuscola
cancellaresca italiana, a koristila se u 13. i 14.st.
- jedan od najpoznatijih primjera te gotice je prijepis Danteove Boanske komedije, koji
je jedan primjerak imao zadarski trgovac suknom Mihovil
- naziv scriptura gothica nema nikakve veze s Gotima
- s dolaskom humanizma gotica se u Dalm. i Italiji preobraava u humanistiku, dok se u
Njemakoj nastavila razvijati, a afirimirao ju je Gutenberg

- u Hrv. i Dalm. goticom se piu statuti i liturgijski kodeksi: Biblia sollemnis, Misal Jurja
Topuskog
- na najznaajniji gotiki kodeks je Historia Salonitana
- goticom su pisane diplome, akti, imbervijature, spisi vjerodostojnih mjesta...
- najstariji hrvatski latinini tekstovi pisani su goticom: ibenska molitva, Red i zakon,
Korulanski lekcionar, Zadarski lekcionar, Vatikanski hrvatski molitvenik
- minijature gotikih kodeksa spadaju u zlatno doba zapadnoeuropske iluminacije
rukopisa
- u Italiji je na glasu bolonjska, firentinska i lombardijska kola
- u Francuskoj je sredite parika kola

HUMANISTIKA

- tip latinskog pisma nastao pod utjecajem reforme humanista u 15.st., po uzoru na
karolinu
- naziv humaistiko pismo unijeli su paleografi u 19.st.; neki ga nazivaju i renesansnim
pismom
- naziva se i littera antiqua, lettera antica formata, rotonda, romana...
- u Italiji protiv gotice meu prvima ustaje Petrarca
- humanisti su poeli oponaati tip razvijene karolinke minuskule iz 11. i 12.st.
- sredite humanistikog pokreta i reforme pisma bila je Firenza
- zaetnici reforme pisma: Niccolo Niccolini, Francesco Poggio Bracciolini, Ambrogio
Traversari
- osniva kaligrafske kole u Firenzi bio je Niccolini
- humnistika se dijeli na knjinu i kurzivnu

- knjina oponaa razvijenu karolinku minuskulu, iako se provlae ostaci gotice: jo

uvijek se pie v umjesto u; razlika izmeu u i v nastupa u 17.st., isto kad i j i i
- prva talijanska tiskara osnovana 1654.g. u samostanu Subiaco kraj Rima; preuzimaju
knjinu humanistiku
- kurzivna prodire u kancelarije; najvie je isprava s jakim primjesama gotice-to se naziva
humanistika-gotica

23
- od naih spomenika pisanih knjinom humanistikom vaan je Statuta et leges civitatis
Spalati
- kurzivnom humanistikom pisan je najstariji primjerak HSM koji se uva u Rimu
- tip slova kurzivne humanistike i dans se naziva italique
- sredita iluminacije: Firenza, Ferrara

SCRIPTURA BULLATICA

- pismo hijeratskog tipa odreeno za papinske bule

- ukida ga papa Lav XIII 1878.g.

24