Matematik Dnyas, 2005 K

Geometri Kesi
Mustafa Yac / yagcimustafa@yahoo.com
www.mustafayagci.com

Dokuz Nokta (ya da Feuerbach) emberi

genin emberleri deyince akla ilk gelen - evrel ember merkezi Oyla, i ember merkezi

genin evrel emberi ve i emberi olur.

evrel ember, genin kesinden de
geen emberdir; i emberse genin kenarna
Iyla, d ember merkezleri de IA, IB ve IC simge-
leriyle gsterilirler. te resim:

da iten teet olan emberdir.

IB
A
IC

B C

IA
genin evrel emberinin varlna az szle yle ikna
olabiliriz: ki sabit keden geen byk bir ember izip
bu emberi gene ayn kelerden geecek biimde yava
yava kltelim. Bu emberler bir zaman sonra nc
kenardan geecektir.
genin evrel emberinin merkezi, keye eit
uzaklkta olduundan, kenarn ortadikmelerinin
kesiimindedir.

Bu yazmzda bunlar kadar ok bilinmeyen

I
genin i emberinin varlna (gene az szle) yle
ikna olabiliriz: ki kenara teet olan kk bir ember izip
bu emberi gene ayn kenarlara teet olacak biimde yava
yava bytelim. Bu emberler bir zaman sonra
nc embere teet olacaktr.
genin i emberinin merkezi, her kenin iki kenarna
eit uzaklkta olduundan, iaortaylarn kesiimindedir.
lk anda akla gelmeyebilir ama genin baka
zel emberleri de vardr. Hem de srsne bere-
ket derler ya, o kadar. rnein, genin kenarla-
rna dtan teet emberler vardr. tane olan bu
emberlere de genin d teet emberleri veya k-
saca d emberleri denir. Bu emberler zel olduk-
larndan merkezlerine de zel isimler verilmitir.
ama en az bunlar kadar nemli bir baka emberi
ve merkezini konu edeceiz: Dokuz nokta emberi-
ni ve merkezini. Adndan da anlalabilecei zere,
bu ember, zerinde genin 9 zel noktasn barn-
drr. Hangi noktalar m? Az sonra...
Dorusal olmayan her noktadan tek bir
emberin getiini biliyoruz. O halde, genin
zel noktasndan geen bir ember genin zel bir
emberidir.
rnein eer gen dik deilse, genin
yksekliinin ayandan geen ember, genin
zel bir emberidir. Bu geni bir sonraki sayfada
izdik. ekilde T noktasna F deseydik daha iyi
olurdu. Ancak F harfi geleneksel olarak (bu yazda
greceimiz) bir baka nokta iin kullanlr.

72

A A
E E
T
H
B C
D
genin ykseklik ayandan
geen ember
A
P N
G drtgeni M merkezli BM yarapl emberin stn-
B C
M
genin kenarortay
noktalarndan geen ember
A
Y
Z I
B C
X
genin iaortay ayandan
geen ember
Ayn genin (gen dik olsa da!) kenaror-
tay ayandan geen emberi de izebiliriz. ge-
nin iaortay ayandan geen emberi de... Bu
ember yukarda grnyor.
lk iki ember ne kadar da birbirine benzi-
yor... (Mikroskapla bakmak lazm!) Bizimki de laf!
Sanki birbirine benzemeyen iki ember olabilirmi
gibi... Ama bunlar bir baka benziyorlar, sanki
benzemekten de te eitler. Evet yleler...
Bu elii ilk olarak Euler 1765da farketmi: Bir
genin ykseklik ayaklarndan geen ember kena-
rortay noktalarndan da geer.
Bu emberin zerinde u an 6 zel nokta var.
Tahmin ettiiniz gibi 3 zel noktadan daha getii-
ni bulacaz ama nce u ilk ksm bir kantlayalm.
Alt Nokta emberinin Kant. ABC geninin
ykseklik ayaklar srasyla D, E ve T olsun. ABC
geninin yksekliklerinin DET geninin i aor-
taylar olduunu MD-2004-III, sayfa 57de kant-
lamtk. (DET genine ABC geninin ortik -
geni denir.)
[BC] kenarnn orta noktas M olsun. T, D, M,
E noktalarnn embersel olduunu kantlayabilir-
sek, ayn kant [AC] ve [AB] kenarlarnn orta
noktalar iin de yapabileceimizden kant bitecek.
BTC ve BEC dikgen olduklarndan, BTEC
Matematik Dnyas, 2005 K
T
H
B 2
C
D M
dedir. Demek ki TM = MCdir. m(TCM) = olsun.
O zaman m(CTM) = m(TCM) = ve m(TMB) =
2 olur. Ayn zamanda m(TED) = 2 olduundan,
TDMEnin bir kiri drtgeni olduu kar. stedi-
imiz oldu.
Unutmadan syleyelim, Euler de ancak bu ka-
darn bulabilmi; birazdan bulacamz dier
noktay o da fark edememi.
imdi bu drtgenin evrel emberini izip, ka-
ntn ikinci ksmna geiyoruz.
A
Y E
T
H
P N
X
2
Z
B
C
D M
Dokuz Nokta emberinin Kant. TDME kiri
drtgeninin evrel emberi CH dorusunu Xte kes-
sin. TED asyla TXD as ayn ember zerinde
ayn yay gren evre alar olduundan eittirler.
m(XCD) = ve m(TXD) = 2 olduundan XDC
asnn ls de dr. Dolaysyla DX = XC. Do-
laysyla, HDC dikgen olduundan, X noktas
[HC]nin orta noktas. Benzer ekilde Y noktas
[HA]nn, Z noktas da [HB]nin orta noktasdr.
Bylelikle 9 noktay bulmu olduk. Sayalm: ABC
geninin ykseklik ayaklar D, E, T, kenarortay
noktalar M, N, P ve diklik merkezini kelere bir-
letiren doru paralarnn orta noktalar X, Y, Z.
kinci Kant. Eer ABC geninin dokuz nokta
emberini kenarortay noktalar olan M, N, P nok-
talarndan geen ember olarak tanmlasaydk, bu
73
Matematik Dnyas, 2005 K

durumda bu emberin D, E, T ve X, Y, Z noktala- A

rndan getiini kantlamalydk. imdi bunun son Y E
derece sade bir kantn sunuyoruz: T
nce ABC geninin orta geni olan MNP
H N
genini izelim. BMNP paralelkenar olduundan P
MNP ile MBP genlerinin elii aikr. X
A Z

B C
D M
nc Kant.
P N
nce, nc kant-
mzda kullanaca-
mz bir teoremi su-
B C nup kantlayalm.
M
Fransz matematiki
Pierre Varignona
A (1654-1722) ait olan
bu ilgin teoremin
E
mutlaka bilinmesi
gerekir. Pierre Varignon (1654-1722)
P N

Varignon Teoremi. Bir drtgenin kenarortay

noktalar bir paralelkenar belirtir ve bu paralelke-
narn kenarlar kegenlere paraleldir.
B C
M D
S
O halde MNP ile MBP genlerinin evrel em- A
berleri de etir. Hem de MP dorusuna gre simet- R
K
riktirler. Bu durumda B noktasnn PMye gre si- P
metrii olan E noktas da MNP geninin evrel
emberinin stnde olmaldr. Ayrca, PM, ABC B C
Q
geninin kenarortaylarn birletirdiinden, E
Kant: Drtgenimiz ABCD ve bu drtgenin AB,
noktas AC kenarnn stnde olmaldr. Simetrinin
BC, CD, DA kenarlarnn orta noktalar da srasy-
tanmndan dolay, BE dorusu PMyi ve dolaysy-
la P, Q, R, S olsun. P ve S orta noktalar olduun-
la ACyi dik keser. Demek ki E, Bye ait ykseklik
dan ABD geninde [PS] orta tabandr. Benzer e-
ayadr. Ayn ilemleri ANP ve MNC genleri
kilde [PQ], [QR] ve [RS]nin de orta taban olduu-
iin de yaparsak, D ve T noktalarnn da dokuz
nu buluruz. Orta tabanlar, ilgili tabanlara paralel
nokta emberi zerinde olacan anlayabiliriz.
olacandan PQRS drtgeni bir paralelkenardr.
imdi bu kantladmz kullanarak emberin
ayrca X, Y, Z noktalarndan da getiini kantla-
Bu paralelkenara Varignon paralelkenar denir.
yalm. Bir sonraki ekilden takip edin.
Varignon paralelkenarnn i a lleri, drt-
AHB, BHC ve CHA genlerine odaklanyo-
genin kegenlerinin belirttii alarn lleriyle ay-
ruz. Bu genlerin ykseklik ayaklarnn ABC -
ndr. Bunu, DKC ile SPQ alarnn kollarnn bir-
genininkilerle ayn olduunda yatyor kant. O hal-
birlerine paralel olmasna borludur.
de bu genlerin dokuz nokta emberleri, ABC -
O halde bir dikgenin, yani A S
geninin dokuz nokta emberiyle ayn olur. Sonu D
kegenleri dik olan bir drt-
olarak, bu emberler, yukarda grdmz zere,
genin Varignon paralelkenar P R
AHB, BHC ve CHA genlerinin kenarortay nok-
bir dikdrtgendir.
talarndan da gemeliler. Kant tamamlanmtr. B C
Q

74
 Matematik Dnyas, 2005 K

Varignon teoremi sadece dbkey drtgenler gen uzunluklarna eit olduundan D, E, T nokta-
iin deil, tm drtgenler iin geerlidir. Drtgenin lar da ayn ember zerindedir. Sonuta Y, T, P,
ibkey, apraz ya da aykr olmas nermenin Z, D, M, X, N, E noktalarndan geen ember
doruluunu bozmaz. Dbkeye yaplan kantn ABC geninin dokuz nokta emberidir.
ilemleri aynen uygulanrsa bu grlr. imdi tek-
rar dokuz nokta emberine dnyoruz. Dikgende Ne Oluyor? Eer gen dikse, o
Bir ABC geni ve bu genin AD, BE, CT zaman noktalardan bazlar eitleniyor ve geriye
yksekliklerini izelim. Yksekliklerin kesitii ye- sadece be nokta kalyor. Bu durum genlerin dik
re, yani diklik merkezine her zamanki gibi H diye-
A=T=E=H=Y
lim. HA, HC ve HBnin ortanoktalar da srasyla
X, Y ve Z olsun.
P=Z N=X
stteki ekillerden de grld zere, ABCH,
ABHC ve AHBC ibkey drtgenleri dikgendir. O
B C
halde Varignon Teoremi gerei PMXY, PZXN ve D M
YZMN drtgenleri birer dikdrtgendir. Buraya
dikkat! Bu dikdrtgenlerin evrel emberleri tek
bir emberi iaret eder. Zira dikdrtgenlerin ke-
geni emberin ap olacaktr ve kegenlere bak-
lrsa YM = PX = ZN olduu grlr. Bu durumda olmad dier durumlarn limiti olduundan, -
Y, P, M, X, Z, N noktalarnn emberde olduu- genler dikletike dokuz nokta emberleri giderek
nu anlarz. Dier yandan YDM, XTP ve NEZ dik bu be noktadan geen bir baka embere, stelik
genlerinin hipotensleri de dikdrtgenlerin ke- evrel embere iten teet olan bir embere
A yaknsarlar.
Y E
T Ekenar gende Ne Oluyor? Bir baka ilgin
durum da gen ekenar olduunda ortaya k-
P H N yor. lgin dediimize bak-
A
X
mayn siz, aslnda en ilgin
olmayan durum. Bu durum- Y
da, dokuz noktadan alts T = P E=N
H
B C ikier ikier zdeleerek ge-
D M Z
A riye sadece alt nokta kal- X
B C
E
yor ve dokuz nokta emberi D=M
T iteet emberine dnyor. Kant ok kolay.

P H N Dokuz Nokta Merkezi. Dokuz nokta emberi-

X
nin merkezi genelde F veya N ile gsterilir. Biz bu
Z noktay F ile gstereceimizi yaznn balarnda ima
ettik, nk nokta Napolon noktasyla karsn is-
B C temiyoruz.
D
A A
Y E Y E
T T
H
H N N
P
F
X
Z
Z

B C B C
D M D M

75
Matematik Dnyas, 2005 K

Dokuz Nokta emberinin Yarapn Bulmak. F genin neresinde? imdi de dokuz nokta
Madem her genin sadece bir tane dokuz nokta merkezinin genin neresinde konumlandna bir
emberi var, o emberin yarap genin boyutlar- gz atalm. Aadaki teoremle birlikte Fyi elimiz-
na gre ifade edilebilmeli. imdi bu yarapn nasl le koymu gibi bulabileceiz.
hesaplanacan greceiz. Hesabn ne kadar uzun
sreceini batan syleyeyim. evrel ember yara- Teorem 2. Dokuz nokta emberinin merkezi F,
pnn hesaplanma sresinden en ok 1 saniye daha genin diklik merkezi H ile evrel ember merkezi
uzun srecek, eer aadaki teoremi biliyorsanz... olan Oyu birletiren doru parasnn orta noktas-
dr. Yani |HF| = |FO|.
Teorem 1. Dokuz nokta emberinin yarap,
evrel ember yarapnn yarsdr. Ek Olarak...
A Diklik merkezi H den genin evrel em-
berine izilen tm doru paralarn dokuz nok-
Y E
T ta emberi iki eit uzunlukta paraya ayrr. r-
nein, |HY| = |YA|, |HZ| = |ZB| ve |HX| = |XC |.
H N H den evrel embere izilecek tm doru par-
P
alar iin bu eitliklerin salanacann kantn
X
Z okura brakyoruz.
A
B C Y E
D M Z
T
X
Kant: Y, Z, X noktalar srasyla [AH], [BH], H
P N
[CH] doru paralarnn orta noktalar olduun-
dan YZ // AB, ZX // BC, XY // CA olur. O halde
Z Y X
YZX ABC olur. Benzerlik orannn 1:2 olduu
sanrm aikr. ABC geninin dokuz nokta em- B C
D M
beri YZX geninin evrel emberi olduundan te-
orem kantlanm oldu.

kinci Kant: yle de dnebiliriz: ABC ge-

niyle MNP geninin 1:2 orannda benzer olduu- A

nu biliyoruz. ABC genine gre dokuz nokta Y E

T
emberi olan ember, MNP genine gre evrel
H
H
emberdir. Bu son emberin yarap da ABC ge-
ninin evrel emberinin yarsdr.
Z X
Dik genler iin hesap ok daha basit oluyor.
Dik genlerde hipotens evrel ember apna eit
olduundan, dik genlerin dokuz nokta emberle- B C
D
rinin yaraplar hipotenslerinin 1/4dr.

Dier yandan ABCnin dokuz nokta embe-

ri XYZnin evrel emberi olduundan ve
XYZ geninin evrel emberi XYZ geninin
dokuz nokta emberi olduundan, biraz nce
grdmzden, |HX| = |XT|, |HY| = |YD| ve
|HZ| = |ZE| kar.

76
 Matematik Dnyas, 2005 K

Kant: HOC genini izelim. Dokuz nokta Euler Dorusu. Fnin H ve Oya eit uzaklkta
emberinin HCyi kestii nokta X olsun. |HX| = olmas ilgin ama ayn zamanda bu noktann
|XC| olduunu biliyoruz. Xten OCye paralel izi- dorusal olmas Fye baka bir ilginlik katmakta.
len dorunun HOyu kestii nokta aranan F nok- MD 2004-III, sayfa 60da kantladmz u nsav
tasdr, nk X orta nokta olduundan HOC - bir daha kantlayacaz:
A
Y
nsav. Herhangi bir ABC geni verilsin ve bu
E
T genin evrel emberi izilsin. genin herhangi
H bir kesinin diklik A
P N merkezine olan uzak-
F
l, evrel ember E
X 2x
Z merkezinin seilmi
O H
kenin karsndaki O
B C kenara olan uzakl- x
D M
nn iki katdr. Yani C
B D M
yandaki ekle gre,
|AH| = 2|OM|.
Kant: Cden ge- A
en ap, evrel em-
geninde [FX] orta taban olur ve boyu da evrel beri Pde kessin. Ta- 2x
P E
ember yarapnn yars kadar olur. X iin yapt- lesin nl teoremi
mz Y (ve Z) iin de yapabileceimizden F ger- gerei ap gren ev- 2x H
O
ekten 9 nokta emberinin merkezidir. re alar dik olacan-
x
dan, m(CAP) =
B D M C
Altrma. evrel ember yarap R olan bir m(CBP) = 90o.
ABC geninde FA2 + FB2 + FC2 + FH2 = 3R2dir. |PO| = |OC| ve
|BM| = |MC| oldu-
Ayrca... undan, PBC geninde OM orta tabandr. |OM|
Bir genin evrel emberinin stne, diklik = x ise |PB| = 2x olur. Dier yandan PB // AD ve
merkezi ABC genininkiyle ayn olan genler PA // BE olduundan (nk m(PBC) = m(PAC) =
yerletirilirse, bu genlerin hepsinin dokuz 90o), PBHA bir paralelkenardr. O halde |AH| =
nokta emberleri ayn olur. |PB| = 2xdir.
Biri dierinin yars ve O ve F merkezli ii
ie iki ember verilsin. Ayrca OF stnde |OF| Teorem 3. Bir gende diklik merkezi H, ke-
= |FH| eitliini salayan bir H O noktas ve- narortaylarn kesiimi (arlk merkezi) G ve evrel
A rilsin. Diklik merkezi ember merkezi O dorusaldr.
H, evrel emberi Kant: ekilden takip edelim. AM kenarortay-
H byk ember, 9 dr. Dier yandan A
F nokta emberi kk AH // OM olduun-
O B ember olan bir ABC dan kelebek oluur. E
2x
D geni yle bulu- nsavdan dolay N
H G
C nur: A, byk em- |AH| = 2|OM| oldu-
O
ber stnde herhangi undan kelebekteki x
bir nokta olsun. AH benzerlik oran C
B D M
dorusu kk emberi Dde kessin. Dden 2:1dir. O halde
ADye ekilen dik, byk emberi B ve C nok- BNnin AMyi kestii
talarnda kessin. te istenen ABC geni. Kan- nokta, 2:1 oranndan
t okura brakyoruz. dolay, ABC gensel blgesinin arlk merkezi-
dir. Bylelikle kant tamamlanr.

77
Matematik Dnyas, 2005 K

Dorusalln yansra |HG| = 2|GO| eitliini

de kantladmz fark ettiniz mi? Peki, ember Merkezi Nerde?
H, G, O noktalarnn zerinde bulunduklar I noktas da bu Euler dorusunun stnde
bu doruya Euler Dorusu denir. Bu doru daha mi diye merak ettiyseniz syleyeyim, her zaman
A
deil! gen ikizkenar ise stnde, deilse de-
il... genin eitkenar olduunu varsayalm. O
E halde herhangi bir kesinden geen ykseklik, i
N aortay ve kenarortayn o ke dnda ortak bir
H G noktalar yoktur. Bu durum dier keler iin de
O geerli olduundan diklik merkezi, i ember
Euler dorusu merkezi ve arlk merkezi bir gen oluturur-
B D M C
lar. Ama gen ikizkenar olursa, tepeye ait yk-
seklik, i aortay ve kenarortay akktr. Yani
H, I, G dorusaldr. HG dorusu zaten Euler
onlarca zel noktay da zerinde barndrr. rne- dorusu olduundan I da stnde olur.
in Teorem 2de Fnin de Euler dorusu zerinde
olduunu rendik.
Feuerbach Teoremi. Bir genin dokuz nokta
A
emberi, o genin i emberine iten, d ember-
lerine dtan teettir.
E
T
H
P N
F
G
O

B C
D M
H = Yksekliklerin kesiimi
A
G = Kenarortaylarn kesiimi
O = evrel emberin merkezi
F = Dokuz nokta emberinin merkezi
|HF| = |FO| ve 2|FG| = |GO|.

imdi tm bu yazy uruna yazdmz bir te-

oreme geldik.

Harmonik Sra B C

W, Y, X, Z noktalar dorusal drt nokta

9 nokta emberini 13 nokta emberi
olsun. Eer |WY|/|YX| = |WZ|/|ZX| ise Y ve Z yapan 4 teet noktas
noktalarna W ve X noktalarnn harmonik e-
lenikleri denir. Bu drt noktann da harmonik
srada olduklar sylenir.
Bu teoremi Feuerbach (1800-1834) bulmu ve
|HG| = 2|GO| ve |HF| = |FO| eitliklerinden
kantlamtr. Onun ansna bu noktalara Feuer-
|HF| : |FG| : |GO| = 3 : 1 : 2 olduunu buluruz.
bach Noktalar denir. Hatta bu teet noktalarnn
|OG|/|GF| = |OH|/|HF| = 2
belirttikleri genlere de Feuerbach genleri.
olduundan, G ve H noktalar, O ve F noktala-
(imdi on nokta emberi oldu!)
rnn harmonik elenikleridir. Bundan dolay da
Feuerbach Teoremini kantlayacak yerimiz kal-
O, G, F, H noktalar harmonik sradadrlar.
mad. Mecburen gelecek sayy bekleyeceksiniz.

78