You are on page 1of 201

XJN N NTXJ

Narraciones Mazatecas con Glosario


Mazateco de Jalapa de Daz y espaol

Froyln Prez Moreno


Compilador y redactor
XJN N NTXJ
Narraciones Mazatecas con Glosario
Mazateco de Jalapa de Daz y espaol

Froyln Prez Moreno


Compilador y redactor

Segunda edicin, electrnica

Publicado por el
Instituto Lingstico de Verano, A.C.
Apartado Postal 22067
14000 Tlalpan, Mxico, D.F.
Tel. 5-573-2024
www.sil.org/mexico
2009
Narradores: Varios hablantes de mazateco
Compilador y redactor: Froyln Prez Moreno
Dibujantes: Cathy Moser Marlett, John Landis (El cuento del conejo)
Asesora lingstica: Judith L. Schram, Terry L. Schram

2008 por el Instituto Lingstico de Verano, A.C.


Esta obra puede reproducirse para fines no lucrativos,
siempre y cuando no se altere en forma alguna.

Primera edicin, 50 ejemplares, 2008, ISBN 968-31-0347-2


Segunda edicin, electrnica, marzo 2009
http://www.sil.org/mexico/popoloca/mazateca-jalapa/P007-Narraciones-maj.htm
INTRODUCCIN

K nch xi bnjm xt nankin, kui xi


tjnntut xjn xub. Yet xjn chuba nch
tah mjena nga xt nankin k xt xi najmi 
nankih sk nga najmi t nku stil ma nent. Ma
t nent nn, k b t tsn chjhr xi nkhu
stil. Najmi tjn kinte nkjhin nn k
nkjnkah ts xt xi kj. Ngayje tkj n xi
ne chjen nga chubanjmk xink, kui xi bak
chji xi nk tsn tse k nnk tja kjmh n
Ntxj.

En este libro se presenta una coleccin de relatos: cuentos, mitos, dilogos,


costumbres e historias que usted podr disfrutar y saborear. Al final de cada relato
aparece una traduccin al espaol. Tambin se anexa un glosario que contiene las
palabras que se encuentran en los relatos. Todo esto es una parte de la cultura
mazateca de Jalapa de Daz y de su gente. Los relatos fueron narrados por
miembros de la comunidad mazateca.
El propsito de este libro es que parte de la variedad de la literatura oral de
Jalapa de Daz est disponible en forma escrita a la comunidad mazateca y a las
personas interesadas en la lengua mazateca. Su objetivo es hacer que los lectores
tengan conciencia de la riqueza de la literatura oral de la lengua mazateca, y de la
posibilidad de su preservacin por medio de la escritura. Sera muy lamentable que
a travs del tiempo algunas de nuestras tradiciones orales se perdieran como ha
sucedido con las de otras culturas. Las pginas de este libro son como ventanas que
se abren y permiten al lector asomarse a contemplar la variedad de las estructuras
gramaticales del mazateco de Jalapa de Daz y la amplitud de su lxico.

i
Hoy en da el mazateco de Jalapa de Daz es una de las lenguas indgenas que
an conserva su autenticidad. Esto lo sabemos porque raramente recurrimos al uso
de palabras tomadas del espaol para expresar nuestros conceptos. Es un orgullo
contar con un vocabulario tan extenso y rico, comparable al de los idiomas que
gozan de prestigio lingstico. El glosario que se ha incluido aqu refleja solamente
una pequea parte de ese vocabulario.
La recopilacin de los relatos que aqu presento la realic de la siguiente manera.
Para los cuentos y mitos, hice una seleccin de personas del pueblo, los visit y les
expliqu que quera hacer un libro de relatos mazatecos. Despus, solicit a cada
uno que me contara un cuento o mito, y con el debido consentimiento de cada
persona, los fui grabando. Para los dilogos, costumbres e historias tena acceso a
algunos textos recopilados hace unos aos por miembros del Instituto Lingstico
de Verano, grabado de la misma manera con el debido consentimiento de cada
persona como expresin de la cultura mazateca. Transcrib estos materiales y los
estructur. Para llegar a esta etapa tuve que hacer varias revisiones y correcciones
gramaticales.
Ha sido un placer para m realizar este trabajo. Mi anhelo es que usted tambin,
en un futuro no lejano, pueda experimentar el mismo placer al escribir en
mazateco. La nica manera de lograrlo es intentarlo una y otra vez.
Froyln Prez Moreno

ii
ACLARACIONES
El alfabeto
El alfabeto mazateco tiene las siguientes letras:
a b ch d e f g h i j k l m n o p r rr s t u x y z '
Las letras c, ll y q aparecen solamente en palabras que son tomadas del espaol.
El orden del alfabeto mazateco es el mismo que el del espaol.

Sonidos del mazateco


La mayora de las letras en mazateco se pronuncian igual que en espaol,
aunque hay algunas excepciones.
La letra e se pronuncia diferente a la e del espaol. Escuche bien la palabra te
que quiere decir diez y notar la diferencia.
Todas las vocales pueden ser modificadas con un sonido nasal. La n al final de
una slaba indica que las vocales de la slaba se pronuncian sacando el aire por la
nariz. Por ejemplo: jin ocho, t)on dinero.
El smbolo ' (saltillo) representa una oclusin ligera de la garganta, y sirve para
escribir palabras como ts' huipil, x'+n pobre, ni'ya casa o 'ma escondido.
Algunas agrupaciones de letras en mazateco se pronuncian diferente al espaol.
Por ejemplo: ie de lk zopilote, iu de n+t coco, dy de ndyj) escoba y dz de
ndzjen claridad.
En el mazateco, a diferencia del espaol, cada slaba se pronuncia con su propio
tono, y a veces el tono es la nica diferencia entre palabras que se escriben con las
mismas letras. Por eso se indica el tono de cada vocal, pues as se especifica el
significado de la palabra. El tono alto se representa con un acento escrito sobre la
vocal o la n, el tono bajo se representa con una rayita debajo de la vocal o de la n,
y el tono medio se reconoce por no tener ni acento ni rayita.
Ejemplos:
ts'nx trabaja
ts'/nx trabajar
ts'inx trabajar

j hombres
ja ya
j+ guila

0tahi hola
1te lugar

iii
PRIMERA SECCIN: CUENTOS
Los cuentos, al igual que otros relatos, forman parte de nuestra tradicin oral. Nos
identificamos tanto con ellos que es un deleite escucharlos. Cuando somos nios
solicitamos a los mayores que nos cuenten uno, luego otro, y as sucesivamente, y se nos
queda la costumbre porque cuando crecemos, an lo seguimos haciendo.

nch ts nd xi ngjita nasu


Nku x nd tja xh mba . Nkuh, tjn xh
x xi tsn nd mba h , b tjn. s i x
bichsinjanta nd mba h m x nga tsnx.
B x tsu nd mba h nd, b tjn:
Ji, mba hi, jmi mjeheri tsa miteai nasu
nanki xub$? Chj 'kjn x nasu y tsu xh,
b tjn.
A x b h, mba hi. T sahr kfnte $ch
nasu an tsu x, b tjn.

s i x ngji nd. Ngjinchsen kust x nasu.


s i x ngjik kjin nasu.

1
Cuentos

Ngjita x m nga kinekjoh, b tjn.


s i x tsichuk nasu y n$ ma. Jh !, x
tsichutndzjo m x nga ja k ta nasu.
Tsichukntu chji x, b tjn. 3dai n$yt4 x
tsichukntu ni.
T jai xh jjun nga b x jaitsh:
Y xi b katshi nga 4$ kaj$tendzjohoni
nasu? A najmi yan tsa n$yt ni$? 4$
kaj$tendzjohoni nasu? mi xh, b tjn.
Najmi, seor. Nd xi tjah nankin
kaban ch na. Machj 'kjn x nasu 4$, b$
katsna. Kuihi nga 4$ kaj$tendzjohona nasu
tsu x.

Kj nda n4$. Chj yai nasu. Tink


nghani nasu mi xh nd, b tjn. tah
tsa najmihi ma, jah yai. Tsa kinku n$y
kj$tendzjo sai nasu 4$, nb y k$tjs4$n mi
xh, b tjn. Chj ya nghani nasu. Tink$
mi xh.

2
Cuentos

K ta x nasu, ttsu xhu kai. Tnga t


jjun xh b jaitsh, b tjn. Tsan ch
xh nd mba h nga machj x nasu y m nga
kitsnkjih$.
s i x jya ngha nasuh nd xn.
Ngjikjanya x nasu, b tjn.
Ja x kamo, $s i x kits $h$ $ch k$ch sen,
b tjn.
J4$n, k$ch sen $ch$. N4chjen mi
xh. Jjun x xi b kitsn, b tjn. Kits $
xh $ch k$ch sen nd.
Ja x kamo, dh$, t kamajyuntain xh nd
xn, nkia nga ja kikjanya x nasu. s i x jai
m sja nku niya xi tjchja. Niyah jndyje4, y
x jai nd, b tjn. Y x kitsehe ch
kj nkjn. Ch ton kj nkjhn jndyje4. Y
x juaik chh jndyje4, b tjn. Y x
juaikntu chh jndyje4, nkia nga ja
tsnndyje. t ton x n xi tjnntu m nga jai
nd!

3
Cuentos

N$stjin chnchn xh ni. Kuihi x nga y


jaikiejaha nd nga jaikiejankihi. Nchn
'kjn x tmah nga jai niyah jndyje4, b
tjn. Nkjin x maha jndyje xi t$nchayn m
nga jaitukj nd.
Jaitsnkjaya x nd. Ja x masen n$stj4n
ni. T$ncha x ton kj nkjn bi, b tjn. x
kust h x n ton t$ncha m nga jaitukj nd.
K x ndj4h4 jndyje4 t$nchatayn y, niya m
nga t$ncha nih$, b tjn. Kjintuf x jndyje4
bi. x txuya xh jndyje4 nga kjintuf.
Nkuh, ton $ch xi kits $ xh nd bi, xi
kitsj xh jjun, b x kits nd: M nihi xi
ch tsehen k$ch sen $ch xi kuatsjn j 4$ n$,
dh$?, tsu x nd, b tjn. Tsa najyun
ch tse, mi s k tente4 jnt ni. T sah nku
mask r $ch ch tse, tsu x.

Nkuh, kui x mask r $ch ya nd nga


jaitsnkjaya x niyah jndyje4.

4
Cuentos

Yejanki x nd y, $tah nchn x tmah ,


b tjn. T n$nt$ 'kjn xh mah 'kjn nd nga
kabejata nd. Nda xhu mi be m ngjn
'kjn. T sah kjin mask r n, dh$. b
'kjn tsn n$nt$ mahan!, tsu x. s i x yjin
mask r h nd.
Ttsnktjiya k$4$, ttsnktjiya ngja x
'kjn nga kabeja. Nkuh, taxn x tmjeh4
n$nt$ 'kjn, b tjn. Ttsnktjiya,
ttsnktjibe x nd 'kjn nga kabeja.

t j xhr nku nd ndyje4 y n$ ma, nga


tbase xhr nd nga b ttshin! s i x jyu kji
kik xh n x$ntsja xinkjn j.
Y xi b tjn kabejanki? Xi ttsn x
tsu xh xinkjn j, b tjn.
s i x j tente xh jndyje4, $tah b x
ttsn nd nga kabejanki y, b tjn. Ni xi
chon x tjn mask r kabjin 'kjn nd.
Ttsnktjiya k$4$, ttsnktjiya ngja x nd,
$tah n$nt$ x xi taxn tmjeh4 'kjn, b tjn.

5
Cuentos

Tnga kui xh jndyje4 chon x tsn


tmankjih$n.
Y xi b tjn kabejanki? tsu xh
xinkjn jndyje4.
Ja x kamo, $s i x tsisintj4n jndyje4,
dh$. T kjintustn xh jndyje4 nga tsisintj4n.
Nkiah x tsanka y n$ ma. T x incha tsanka
xh, b tjn. Tsanka xh nd xi b tsn
kabejanki, $tah nd ninda x ttsnma nd.
Ja x kama y n$, dh$, t k x n kui nd
tsisintj4n nkia nga tsanka jndyje4. M xi
kamah j, dh$?, tsu x.

Tsanka x jndyje4. Kui x nd xi


kabejanki tbiyuh. t k x n kui
tsisintj4hen nga tsankaha xi nkhu jndyje4, b
tjn! T k x n kui tj4nnkiyhn j nga
ngjik. Nkisa ma x n yn tsanka sa jndyje4
nga ja tj4nnkiyhn nd.

6
Cuentos

T tbanka x n nd xi kabejanki, $tah :


M xi kamah j, dh$?, ttsu x bi, b tjn.
Kui x kj ha nga k kui tsankaha. Ni xi nkjn x
tsn t$ncha banka jndyje4 nga tbanka nkjn
xh nd.
s i x kitsya ngha nd xi yjin mask r
m t$ncha tohn jndyje4. Jaikj x ton.
s i x kitsnkanji ndj4 ton, b tjn. Jaik
x niyah . t ndj4h4 ton x n xi jaik nd xi
ngjita nasu!

s i b x tsuh nd mba h , nd xi


kitsnkjitah nasu:
y4$ n$, mba $chn ! Kj kix$ kjhin ni
xi kikinn. T x machjh nasu. ton 'kjn
kj$k 4$ n$! tsu xh nd mba h , b tjn.
T x chjh nasu y! tsu x, nga tsichuk ndj4
xi yenji ton.
Jmi b txihin, mba ? Machj 'kjn n
nasu y tsu x nd xub, b tjn. Nkuh,
t sah an ma kfnk ng, mba hi. An ma kfnk
ng tsu x.

7
Cuentos

Yai, mba . Tink$ nasu. T x machjh


nasu y tsu x nd xi nku.
Ja x kamo, $s i x ngjik nd xub nasu.
T x yah ton nd, dh$. T x machj
kj kix$hr nasu, tsu x nd xi kinchj nkakun
bi, b tjn. s i x $x ndj4 xh kitsnkanji
nasu nga ngjik.
Nkia ja k$chuk$ nasuh$ ma, $s i 'dai
n$yt4 t tendzjoi. T x machjh nasu y! T
x batseh j ni! tsu x nd xi nku bi, b
tjn.
Jho tsu x.
s i x tsichuk nasu nanki xi m nga ngjik
nd xi tjun. Tsatndzjo x nasu 'dai n$yt4.

Nkia nga ja x tsatndzjo nasu, $s i:


A mi b h kixihin? t tsu x ngh r
jjun nga jaiseh4. Tsa kinku n$y kj$k sai
nasu, ja nb y k$tjs4$n. Jmi b$h kixihin?
t kj$kh nghani nasu? A jmi jih xi b
kixihin? tsu xh jjun.

8
Cuentos

Kuihi nga t kichjub xh ni nd xub. T


nb y xh kinekj nga tsichutndzjo nasu,
$tah ja x kikinyah nga najmi t y x
k$chkho.

Tnga najmi kui xh nd xi tjun ngji ni.


Nd xi kinchj nkakun k x nd xi nku ni, kui
x nd ha xi tsichutndzjo nasu n$y xi ma joho,
b tjn. T nb y xh kitsnkjah$n nd xub
nga x tsichutndzjo nasu.
B tsn bichkje nch ts4 nd xi ngjita
nasu.
Narrado por Ral Prez Moreno

9
Cuentos

El cuento del hombre que fue a vender ceniza

Dicen que haba una vez un hombre que tena un compadre. El hombre se
dedicaba a realizar sus labores y su compadre siempre iba de mirn a donde l
trabajaba.
Un da el hombre le dijo a su compadre:
Oiga, compadre! Por qu no se anima a ir a vender ceniza a la ciudad?
Dicen que se vende a un precio muy alto.
El compadre le respondi:
Creo que s, compadre! Mejor ir a vender ceniza.
Entonces aquel hombre ech ceniza en un costal y se fue a donde la vendera.
Cuando lleg al lugar que le haban recomendado ir, zaz, zaz, zaz!, esparci la
ceniza por la orilla de la calle para mostrarla.
En eso llegaron unos soldados a decirle:
Quin te dijo que podas esparcir aqu tu ceniza? Acaso no sabes que sta
es una calle? Por qu llegaste a esparcir aqu tu ceniza?
A lo que el hombre contest:
Seor, un paisano mo me enga porque me dijo que aqu se vende muy
bien la ceniza. Es por eso que vine a esparcirla en este lugar.
Entonces los soldados le respondieron:
Haznos un favor. Recoge tu ceniza y vete por donde viniste, porque si no lo
haces, atente a las consecuencias. Si vuelves a esparcir tu ceniza aqu, te
meteremos a la crcel. As es que, recoge tu ceniza, y vete!
El hombre haba pensado vender su ceniza, pero los soldados no se lo
permitieron. Su compadre le haba mentido cuando le dijo que en ese lugar se
venda muy bien la ceniza. As que el pobre hombre recogi su ceniza y la fue a
tirar a otro lugar. Al hacer eso, los soldados le dieron una monedita y le dijeron:
Utilzala para lo que t desees.
Para entonces ya haba cado la noche.
Cuando ya era medianoche, el hombre lleg a una casa que estaba cerrada.
Era la casa de unos ladrones. All ellos llegaban con sus cargas despus de
robrselas. Haba muchsimas cargas de dinero. Haba una cantidad enorme de
dinero! Hasta costales llenos de dinero haba all! Ah tambin estaban atados los
caballos de los ladrones.
Era invierno y tena muchsimo fro. Por eso, busc refugio en esa casa. Haba
muchos ladrones encerrados all. El hombre entr a donde tenan una fogata
prendida y los ladrones dorman tranquilamente. Hasta roncaban de tan dormidos
que estaban.
Pues, antes, el hombre se haba puesto a pensar qu hara con la monedita que
le dieron los soldados, y se haba dicho a s mismo: Qu ser bueno comprar? Si
compro ropa, no me alcanzar para comprarles a todos mis hijos. Ser mejor que

10
Cuentos

me compre una mscara. Y eso hizo, y traa esa mscara cuando lleg a descansar
a la casa de los ladrones.
Se sent cerca de la fogata, pero le llegaba mucho humo a la cara. No saba
adnde dirigir la mirada. Sera mejor ponerme la mscara pens. Cmo me
molesta el humo.
As que el hombre se puso la mscara. Al tratar de evadir el humo, mova todo
su cuerpo y mova su cabeza de un lado para otro.
Cuando estaba haciendo esto, uno de los ladrones se despert y muy quedito
code a otro para que se despertara, y le dijo:
Quin ser se que est sentado ah? Mira lo que est haciendo.
Despus despertaron todos los dems ladrones porque les llam la atencin lo
que haca el hombre que estaba all sentado. La mscara que traa era muy fea y l
se mova de un lado a otro volteando la cabeza para evadir el humo, pero los
ladrones estaban pensando mal.
Quin ser se que est sentado all? se decan los unos a los otros.
Los ladrones se llenaron de temor y as envueltos en sus cobijas se echaron a
correr. Pensaron que el hombre con la mscara era el diablo.
El hombre que venda ceniza, al verlos, se levant tambin. Se dijo: Qu les
habr pasado a esos hombres? Y se ech a correr tambin.
Los ladrones, al ver que les segua ese hombre, corran an ms rpido porque
pensaban que l los estaba persiguiendo. Y l corra para escaparse del mal que
vena detrs de los ladrones. As que corrieron rapidsimo.
Despus de correr tanto, el hombre de la mscara regres a la casa en donde
los ladrones guardaban el dinero. Carg los caballos que estaban all con todo el
botn. Este hombre, que haba ido a vender ceniza, volvi a su casa con muchos
caballos cargados de dinero.
Despus, cuando lleg, le dijo a su compadre:
Querido compadre, era cierto lo que me dijo. De verdad que se vende
mucho la ceniza en el lugar que usted me dijo. Mire, he trado una enorme
cantidad de dinero! Se vende muy bien la ceniza en ese lugar.
Acaso no se lo dije yo, compadre, que all se venda mucho la ceniza? Ser
mejor que yo vaya a vender algo de ceniza esta vez, compadre. Pues, me toca a m
ahora.
ndele, compadre. Llvese la ceniza. All se vende muchsimo dijo el
hombre. Ah!, y cuando llegue, esparza su ceniza a la orilla de la calle y ver
cmo se la compra rpido la gente.
Est bien dijo.
Entonces se fue aquel hombre que haba hablado con malas intenciones.
Pens: Cunto dinero trajo ese hombre! Es verdad que se vende mucha ceniza
all. Y hasta carg sus caballos con ceniza y se fue.
Lleg, entonces, a la ciudad donde el primer hombre haba estado. All
esparci su ceniza en la orilla de la calle para que la gente llegara a comprarle.
En eso, llegaron unos soldados al lugar y le dijeron:

11
Cuentos

Acaso no te lo advertimos? le dijo un soldado. Te dijimos que si


volvas una vez ms, te meteramos a la crcel. No qued claro que no trajeras
ms ceniza a este lugar? Porqu volviste a traer la ceniza? No eres t a quien le
dijimos esto mismo?
Al hombre lo apresaron y fue llevado a la crcel porque haba esparcido la
ceniza en la calle cuando se lo haban prohibido. Aunque l no haba sido el que
haba ido primero, pero s era l quien haba engaado a su compadre. As que lo
nico que se gan el hombre que fue a vender ceniza por segunda vez a ese lugar
fue que lo metieran a la crcel.
As es cmo termina el cuento del hombre que fue a vender ceniza.

12
Cuentos

nch ts chnts

Nku x chn ts kisakuy xh nku n$jm.


s i x yntj4 chn ts4 kui n$jm4, b tjn.
Nga x ja kuma nka x jnh chn ts4, $s i x
b kits: Tsa t sah $ch kuent nj$ kfih$nnchh$
j kai, dh$, tsu x.

Is i x ngjinki kuent nj$. Ttjun ttjun x


nku x chte ngjiseh4. B x tsu xh:
Ptahi, chukjuan chte tsu x nga x
tsichu.
Ptahi, seor conejo mi xh.
Kuent nj$h tbankia $ch an kai. Nkutsa
tb $n $ch kuent nj$ tsu x chn ts4.

13
Cuentos

Nk tjn ni xi mjehi kai? tsu x chukjuan


chte4, b tjn.
Q t joh yub ni xi txian kai tsu x
chn ts4, b tjn. s i x kits $h$.
T sah x nt ma kfih$ns4 ngh , tsu x.
Ngjise x ngh x nt.
Ptahi, chukjuan x nt tsu x ngh x nt
chn ts4, b tjn. Nkutsa tb $n $ch kuent
nj$. B$h txian an kai. Kuent nj$ n mjena kai
tsu x chn ts4.
Nk tjn ni xi tbixn? tsu x x nt.
Q jo yubh ni xi mjena ngjuen kai tsu x
chn ts4. s i x kits $h$. s i x ngji.
T sa xin xh ngji ng. T sa xo xh ngjise
ngh . B x t tsu ngh r :
Seor tigre tsu x ng, tsa tnen $ch
kuent nj$ ji kai tsu x ng, b tjn.
Nk tjn ni xi tbixn? tsu x seor tigre.
Q t joh yub $ch ni xi txian kai tsu x.
A b h? K ma tsu x. Kitsj x xo xi
jo yub.
Ja x kuma. s i x ngjise x ngh j x$n
stj.
Kuent nj$h mjena $ch an kai. Nkutsa
tb $n $ch kuent nj$ tsu x ngh j x$n stj
chn ts4, b tjn. s i x kits $ ngh jo yub
ni.
Jin x yub kitsjeh4n ch, b tjn. Nku x
tutsin jn xi sjah .

14
Cuentos

Kuihi, nga ja x kuma ng y n$, $s i x ngjise


ngh j, b tjn, nga ja x kuma ch jnh.
Ttjun ttjun x chte4 ngjise ngh .
Chukjuan chte, kui ni $chh$ n ja
knchjai kai. Jah kuma ni tsu x ng, b
tjn.
Jho tsu x chte4. Tsjo 'kjn x mah
chte4 nga ja x ngj $kj x nj$h$.
s i x ngji chn ts4. Ngjise kitiu kitiu xh
j nk x tjn j xi kitsjh kuent , b tjn.
s i x tsichu chte4. Nj$h$ x tsichukj.
Nkuh, b$ x tsn tja x chn ts4 y n$, b
tjn, nga tnchj n$jmk x chte4. t nd $
xh t x nt nib ja ngha, b tjn, $tah nj$h$
x nibkj. s i x kitsn nga ma x chte4.

15
Cuentos

T$ymaih$! Gallin h ja nib y! tsu x


chn ts4, b tjn. Jah nib gallina. Nibkj
nj$h$. T$nchunmh$ y ji. Tin kinte ndj$ ji.
Jho x tsu. Tj4n ntsu ntsu x jasennki
kinte ndj$.
Nkuh, tnchj n$jmk x xinkjn, b tjn.
t b x tsu xhu chn ts4:
Ji, gallina, a jmi mjehi chte4 kabejanki
ndj$ jn? tsu xh xinkjn.
M n$? tsu x x nt.

Xhn!, x b$ tsn tsase. t chte


chnko x kjinkihi! Tr h !, x ngjikj.
Nd $ x ja kindyja xi jo yub, b tjn.

16
Cuentos

Isa nku tju x y n$, b tjn, tnchj n$jmk


x ng x nt. Kabejak x ng. t nd $ x xa
chkants nib ngha. B x tsu chn ts4:
T sah tin nko! tsu xh x nt, b
tjn. Xoh ja nib y! tsu xh.

Xhn!, x kikjannka yjoh x nt. Tkjin


ngjitj4n xh x nt nka niyo.
Nkuh, nga x kuma y n$, b tjn,
tnchj n$jmk x xo nga kabejak.
s i x t kui xh kitsyatain x ngha
x nt:
Jmi mjehi gallina kabejaa nko? tsu
x chn ts4.
M n$? tsu x xa chkants, dh$.
Nga x kikjannka yjoh nka niyo,
tr h !, x kikjannkasun yjoh. Nd $ x x nt
kisakuh xo. Ni xi nkjn x tsn kikjintya x
x nt.

17
Cuentos

Ja x kuma. Kindyja x xi ju yub y n$,


b tjn. Ja x isa nku tju x, t j x$n stj
xh nib ngha!
T sah t$nchunmh$ j! J x$n stj
nib y! tsu x ngh xa chnko.

18
Cuentos

T y xh ngjikiejasun x ngha $sun


n chon bi. Kuihi y x tjaha y n$, b tjn.
T kui xh j jai.
Nih ja kj$chja$ kai tsu x j x$n stj.
s i kfinchj ni. Jmi mjenu seor tigre
kabeja nko? tsu xh ni!
M n$? tsu x j, dh$, nga x
kingjennjinki stjh.
Nd $ x, pj h !, kitsn x j ch
chkants, dh$. Kien xh j xa chkants.
Ja x kuma. Kindyja x nj$. Jun x yub ni
ja kuandyjah ja y.
s i x ngjik j.

19
Cuentos

nku x n channte nka chnka ja kafi


tsnnda ngha, b tjn. s i x ngjik j m x
sja jn xi nku tutsin. Tnga nkaya 'kjn x
xnk m x nga xi tj4hen nga kafitsnnda
n channte4.
s i x ngjisinja. Ngji suba x $sun
n channte4. Y x kamje nku n. Nkia x ngji
j y n$, b tjn, ja x sja ngabant jn bi.
Kui nga maseh4n mama x xnk tj4hen j
y n$, nga x tsateyn x chn ts4 n. Tkjin
$ya xnk jn xh kjin kjin ngji j nga ja x
tsixuntuy.
B x tsn kuatsnndyjaha ch ngatente4 ni
xi tsanki, b tjn.
Y bichkje xub ma.
Narrado por Genaro Prez Moreno

20
Cuentos

El cuento del conejo


Hubo una vez un conejo que se encontr un grano de maz. El conejo lo
sembr, y cuando creci la milpa, se dijo a s mismo: Vayamos a pedirle mazorca
prestada a la gente a cuenta de nuestra milpa.
Entonces el conejo se prepar para ir a pedir mazorca a crdito. A la primera
que fue a ver fue a la cucaracha, y cuando lleg, le dijo:
Hola, Ta Cucaracha.
Hola, Seor Conejo contest la cucaracha.
Mire usted, estoy pidiendo mazorca a crdito. Ser que usted est dando
mazorca a crdito? dijo el conejo.
Cunto es lo que usted desea? pregunt la cucaracha.
Pues, nicamente estoy pidiendo dos zontles de mazorca dijo el conejo.
La cucaracha le entreg los dos zontles de mazorca al conejo y ste se dijo
nuevamente a s mismo: Ahora vayamos a ver a la gallina para pedirle mazorca a
crdito.
Entonces el conejo se fue en busca de la gallina, y cuando la encontr, le dijo:
Hola, Ta Gallina le dijo el conejo. Vine a verla para ver si acaso est
usted dando mazorca a crdito.
Cunto es lo que desea? dijo la gallina.
Pues, nicamente estoy pidiendo dos zontles de mazorca dijo el conejo.
Ella, entonces, le entreg al conejo los dos zontles de mazorca. Luego de esto el
conejo se march, pero se fue en busca del tigre. Cuando lo encontr, le dijo lo
mismo que a la cucaracha y a la gallina:
Hola, Seor Tigre dijo el conejo. Ser que est usted dando mazorca a
crdito?
Ah!, s, claro que s! dijo el tigre, y le entreg tambin dos zontles de
mazorca.
Luego fue a ver a los cazadores.
Yo quisiera mazorca a crdito. A lo mejor ustedes estn dando mazorca a
crdito dijo el conejo a los cazadores quienes le entregaron tambin dos zontles
de mazorca.
Para ese tiempo el conejo ya deba ocho zontles, pero slo tena una mata de
maz. Cuando su mata ya haba crecido, fue a ver a todos los que les deba en el
mismo orden que lo hizo al principio.
Primero, antes que nada, visit a la cucaracha y le dijo:
Ta Cucaracha, vine a avisarle que ya puede ir a recoger la mazorca que le
debo porque ya cosech.
Est bien dijo la cucaracha que estaba muy contenta de recuperar lo que le
prest al conejo.

21
Cuentos

La cucaracha y el conejo se sentaron para conversar un poco. Mientras


conversaban, el conejo vio llegar a la gallina que vena tambin por su mazorca.
El conejo le dijo a la cucaracha que se escondiera porque vena la gallina. Al
entrar la gallina a la casa, el conejo le dijo:
Escndase!, escndase debajo de aquella piedra.
Est bien dijo la cucaracha y de inmediato se meti bajo la piedra.
Luego la gallina y el conejo se pusieron a conversar. En eso, el conejo le dijo a
la gallina:
Oiga, Seora Gallina, no le gustara comerse una cucaracha?
S, dnde est? pregunt la gallina.
Est escondida debajo de esa piedra dijo el conejo.
De repente la gallina vio a la cucarachota que estaba all metida y, zas!, se la
comi. Eso desapareci la deuda que tena el conejo con la cucaracha.
Ms tarde el conejo y la gallina se sentaron a hablar. En esos momentos lleg el
enorme tigre. El conejo le dijo a la gallina:
Ser mejor que se vaya para arriba porque ah viene el tigre.
La gallina se subi volando al tapanco que haba en la casa. Despus de que se
escondi la gallina, lleg el tigre, y se sent a conversar con el conejo.
Estaban en la gran pltica cuando el conejo le dijo al tigre:
No querr comerse una gallina?
S, dnde est? pregunt el tigre.
Por all est escondida dijo el conejo.
Cuando el tigre la vio, pum!, se la comi.
La gallina cacare mucho cuando se la estaba comiendo el tigre. De esa manera
desapareci tambin la deuda de los dos zontles que le deba el conejo a la gallina.
Despus de lo sucedido, se sentaron a conversar el tigre y el conejo.
Al estar conversando, el conejo vio a lo lejos que venan los cazadores, y le dijo
al tigre:
Seor Tigre ser mejor que se esconda porque acabo de ver que vienen por
el camino los cazadores.
El tigre rpidamente se subi y se ech encima del tapanco. Llegaron entonces
los cazadores, y le dijeron al conejo:
Vinimos hasta ac a cobrar la mazorca que nos debe.
Entonces el conejo les dijo:
Despuecito se llevan la mazorca. Por lo mientras, no quieren llevarse al
Seor Tigre que est echado all en el tapanco?
Dnde, dnde? preguntaron apuntando hacia arriba con sus armas.
Estaban en eso los cazadores cuando se dieron cuenta dnde estaba el animal
y, pum!, le dispararon y lo mataron.
As tambin desapareci la deuda que tena el conejo con el tigre que era
tambin de dos zontles de mazorca.

22
Cuentos

Luego el conejo convenci a los cazadores de acompaarlo a donde estaba su


nica mata de milpa. Anticipadamente, el conejo haba construido un puente que
estaba mal hecho en un barranco muy resbaladizo y profundo.
El conejo se par sobre el puente que haba construido y que slo era un palo
atravesado amarrado con una reata. Entonces les dijo a los cazadores:
Vengan, vengan, no pasa nada. Miren como yo paso muy bien por el puente.
Los cazadores se animaron, y cuando estaban cruzando el puente, el conejo que
ya estaba del otro lado, cort la reata y los cazadores se fueron al fondo del
barranco profundo.
De esta manera fue como el conejo hizo que desaparecieran todas sus deudas.
As pues, es cmo termina este cuento.

23
Cuentos

nchh Ju Nasu.


Ju Nasu x kikin nku nd . Yejak x n x
n ah . Kui x n ah nd Ju Nasu ts4 x nd re$
juatsba. Juatsbaya. Y x b $h$ $ch ni xi
kjinek nd Ju Nasu. T suba xh nk
bejanki nd Ju Nasu bi. Mi tsnx x.
Tnga nku x n$y kuma sti xh nd Ju
Nasu, $tah t x sih$n n ah juatsba. T$ncha
'kjn xh n jyn n ah nd Ju Nasu. T kui
xhu ngjinch t$x n x$ ch.

Kuihi, nga ja x jaihi xt chjn ch, t ja


xh jmi t tjhin n jyn. Je xh tsankisjai
chh, t mi t kisaku xhr .
s i b x kits nd Ju:
Tinch tsei libr. Tinch tsen nku libr k
nku nisu ni xi kuasejihinna chh$ kits x.

24
Cuentos

s i x ngji xt chjn ch. Ngjikatse x


nku libr k x nku nisu ni. s i x kitsya ngha
xt chjn ch. Jaik x libr k x nisu ni.
Nkuh, $s i x kikasejin nd Ju. Tsasejin x
n jyn. Ttsnya x xjhn y n$, k x tbasejin
ntniju. T ngasten xh kaba xjhn nga x
ttsnya.
Jnjun, jnjun chb ttsu xh nga x
tbasene ni, $tah jmi ma xh xjn nd. Tnga
tban ch xhr n ah .

Kuihi, nga ja x kumaha, $s i b x kitsh


n ah :
Kjin 'kjn t$ncha ch. Nkiah tsa nku
x nt n4tsjn, kui xi kua nga kfnkonsj4 ch.
Kfnkja ch m t$ncha. Kjin 'kjn t$ncha
ch tsu xh n ah .

25
Cuentos

Jho x tsu n ah .
Ni xi tsjo x mah . s i x kitsnkieh4n nku
x nt k kitsntsjuh. Kui x ch tsju y n$ ma
xi kitsa nd nga x ngji. T nda xhu jmi kjin ngji
nd. T t y xhu yeja n nki niyah , santa nk
xhu jeh4 x nt tsjuh nga kikjine.
Nk xhu kuma nkixun nkia xh kjin
kikonsje ngha ch m x t$nchah t$x n x$.
Kuihi, nga ja x kuma nkixun jma jmaha y n$, b
tjn, nkia x tmotya j j x n jyn. Nkia
x nga ja tsichuk ch, ni xi tsjo x mah n ah ,
b tjn. Kisaku x ngha n jyn.
Kj x n$y ngha tsichu x ng xt chjn
ch niyah nd re$. T kabeja ba ba xh nd
re$. Kabeja nusin nusin x nd re$.

s i b kits x xt chjn ch:


Ji, Seor Re$, m nihi xi kamahi? b
ne kabinchun ba bahani, kabinchun nusin
nusihinni? tsu x xt chjn ch.

26
Cuentos

T nda xhu jmi t tnchj khr nd re$. T


chan xh kinchj k kj yhn:
Jndyje4h kafik tente tonn , seora
tsu x nd re$.
A b h, Seor Re$? tsu x xt chjn
ch. An xi b t kumatan nd $hi ngha. B
tsn ngji tente n jynn tsu x xt chjn
ch. Tsa najmih Ju n tsasejihin ch! B
tsn kisaku nghana n jynn an. T ja n
mankjih$n Ju n . Ja mah basejin. Nkutsa b
tsn k s4jin ts$ kai tsu xh nd re$ xt chjn
ch.
T sah b tih$n nd Ju ma, kanibsena
ma tsu x nd re$, b tjn.
Jho tsu x xt chjn ch.
Tj4n ntsu ntsu x nga jaiseh4 nth$, b tjn,
nd Ju Nasu.
Ja x kuma, t b xh tsu nd Ju:
ji kamichan ch h r$ nd? tsu x nd
Ju. ji mahi chb tchan ch hr$ nd re$,
nga b tbixhinni, nga ji tbixnyah r$? tsu x.
Tnga ni xi tsn xh nd Ju, b tjn. t
yn xh ts kjh$n nd re$ jsih$nr . nku x
chjn chnka nasu baha. s i x fiktjiyandai
'dai niyah nd re$. t y mama xh tsbaha
nd Ju, nkia x nga tsichu xhu jndyje4 bi, b
tjn. Kitse x nd Ju nga x tsichukj tohn
nd re$ jndyje4. s i x kitsjennk ma xhr .
Kitsjennk ma xh jndyje4 nd Ju. Ngjik x.
Yntu yntu xh nasu nd Ju m x n$y ngji
jndyje4 santaha nk xhu tsichu m x jasen
t$x n x$ jndyje4. s i x kjiniba ngha nd Ju
bi ma.

27
Cuentos

Kuihi nga ja xh behe nd Ju y n$, b


tjn, m xi tj4hen kajuasenk jndyje4 ton.
Kuihi, $s i x b kitshr n ah ma:
B tih$n nd re$ ma. Tsa kj kix$ nga
mjeh4 nga an kuasejian tohn, b tih$n nd re$,
tsa tsjha nna ts kjh$n kai tsu xh, b tjn.
T tsankjn xh ma xt chjn ch nga x
b k$tsh nd re$. s i x ngji ngha.
T b xh tsu nd re$:
A nib? tsu x.
Nda xh jmi makun xt chjn ch nchj ,
$tah nd re$ ni, b tjn.
t b$h t kuatshuna ntn tsu x.
Tsa tsjha nna ts kjh$n nd re$ kai. B$h t
kuatsna. Nkia x nga k s4jin kai. B$ kuatsna
tsu x xt chjn ch.

28
Cuentos

B tih$n kanib. Tsjah ma tsu x nd


re$, b tjn.
Nkuh, $s i x jaikinyah nd Ju ni. Jai
x xt chjn ch.
s i x ngji. Kitsa x libr chnkah k x
nisu nih$. Nga x tsichu nd, b tjn, kisas$nj
xh y.
Nkuh, $s i x kikinyah nd ni xi kuma.
Nda tjn tsu x nd. Ch s4jin ma b h
tsu x.

s i x kixinchah ntnijua nisu nih$ k x


jakj librh. T ngasten xh kitsa libr. s i
x kabinchatah $stinchjh$n nd re$. T t$ncha
bntsa xh xinkjn jmi, $tah t ngasten xh
kaba nd xjn. Nda xhu jmi nkjn tmah jmi.
M xjn kmah ch xi b tjn? ttsu
x. T ngastehn kaba xjhn ttsu x.

29
Cuentos

Jnjun, jnjun chb ttsu xh nd nga


tbasene x ni. s i chb tbasejin xh
ntniju.
Ja x kuma, $s i b x kits:
Te jjun xi k $n, k te ndj4 xi k $n.
Kfnk nd $ tsu x, b tjn.
s i x kits $h$ te ndj4 k x te jjun. s i
x kitsjen ttjuhn j nga ngjik. Nkuh, m
sk4he jjun bi, b tjn? s i t nasu xh
tbak n$yh nd bi. Nk x tsn kjintu nasu,
b x tsn ngji. N$yh nasu x ngjiya nk xhu
tsichu m xi tj4hen jasenk j ton.
T yn xh kitikj 'kjn ttsn nga ja x
tj4n ttjuhn j. Ngjik n$y n$y x de j y n$
ma. s i kui x tjun jasen ng t$x n x$. s i x
yyn tente jndyje4. s i x kitsnnibk
jjun, k x ton kitsnkanji tente ndj4, te x
ndj4 ton. Kuihi nga jai x ngha ton y n$, b
tjn. X te xh ndj4 ma ngha tohn nd re$.
Jaik x nd Ju, b tjn. Kitsn x nd Ju.
Nkia x n ni xi nkjn x kumah $stinchjh$n
nd re$ y n$ ma, b tjn. Ni xi nkjn x mah .
A kj kix$h nga mah ch ni? T x
chohn kun ch ma! mi xh, b tjn. T
t x beh ch! mi xh, b tjn.
Ni xi nkjn x kuma x y n$ ma. Kinekixan
x nd, b tjn. Kinekixan x nd Ju.
Ja x kuma y n$, nga ja x kinekixan nd,
b tjn, kits $ xh niyah nd. Kits $ xh
niya xi ts4. Kits $ xh ngayje4 ni xi machjeh4n
nd, n chan xi kjjasun nd, sta xi
ts$nchjen x nd tsa masunk x k x tsa mati.
tah mi t bitjusjejyhun j, b tjn. Kits $
xh ch$nka jma. Kits $ xh tj b nts xi ts4 j
nch$n.

30
Cuentos

Nkuh, ja x kuma, b tjn, t yn


'kjnr x kikjinehe n$ nga ja tsixan! T ni xi
kitsn xh, b tjn, nda xhu mi sta xi
kits $h$r tsatiyha! t tj b nts jma $chh$ x
n tsatiy sesehe! T tj b nts jma $chh$ xh
tsatiy sese!
s i x tsanka tj4nnkih$ chjhn. Tsanka
tj4nnki xh n.
Y bichkje nch.
Narrado por Genaro Prez Moreno

31
Cuentos

El cuento de Juan Ceniza

Hubo una vez un hombre llamado Juan Ceniza, quien era hurfano de padre y
viva con su mam. Ella iba con frecuencia a la casa del rey donde le daban algo de
comida que comparta con su hijo. Juan Ceniza se la pasaba sentado debajo del
brasero y no trabajaba.
Pero un da Juan Ceniza se molest con su mam porque a ella le gustaba
caminar mucho. Su madre tena muchos guajolotes. As que l decidi encerrarlos
en una cueva. Cuando regres la anciana, ya no estaban los guajolotes. Los busc
por todas partes, pero no los encontr.
Juan le dijo a ella as:
Ve a comprarme un libro y una jcara roja para que yo adivine dnde estn
tus guajolotes.
La mam se fue luego luego a comprar lo que Juan le pidi. Despus de un
rato, regres con las cosas y se las dio a Juan, quien abri el libro y miraba atravs
de la jcara llena de agua para adivinar el paradero de los guajolotes. Haca que lea
el libro, aunque lo tena al revs mientras lo haca.
Aj, aj deca, haciendo como que lea, porque no saba leer. Pero estaba
tratando de engaar a su mam.
Dijo entonces a su mam:
Puedo ver que los guajolotes estn muy lejos. Slo ir a buscarlo si me asas
un pollo para llevrmelo como comida cuando vaya a sacarlos de donde estn.
Est bien dijo su mam, y se puso muy contenta. Entonces mat un pollo,
lo as y Juan se lo llev cuando se fue a buscar los guajolotes.
Pero no fue muy lejos. All mismo abajito de su casa se sent hasta que termin
de comer su pollo asado.
En la tarde sac a los animales de la cueva donde los tena encerrados. Ya
estaba muy oscuro cuando apareci arreando todos los guajolotes. Cuando lleg,
su mam se puso muy contenta.
En otra ocasin lleg la mam de Juan a la casa del rey quien estaba sentado
muy triste y pensativo.
Entonces la anciana le dijo:
Seor Rey, qu le sucede? Por qu est sentado as tan triste y pensativo?
pregunt la anciana.
Pero el rey ni siquiera le contestaba. Finalmente a la fuerza le respondi:
Seora, unos ladrones se llevaron todo mi dinero dijo el rey.
De verdad, Seor Rey? dijo la anciana. Hace tiempo a m me robaron
mis guajolotes. Pero mi hijo Juan adivin en dnde estaban, y de esa manera
recuper a mis animales. Mi hijo ya sabe de esas cosas y quizs pueda hacerlo para
usted.

32
Cuentos

Dgale por favor a Juan, que venga a verme dijo el rey.


Est bien respondi la anciana.
Inmediatamente la mujer fue a ver a su hijo, Juan Ceniza, y le cont lo
sucedido.
Entonces Juan le dijo:
Cmo pudiste decirle eso al rey? dijo Juan. Cmo te atreviste a
mentirle al contarle lo que yo hice? dijo.
Juan tena una costumbre: l cargaba siempre un cesto grande lleno de ceniza
y como le gustaba la hija del rey se iba a rondar la casa de ste. Y precisamente all
estaba cuando llegaron los ladrones y los vio llevarse el dinero del rey. Entonces
Juan se fue detrs de ellos siguindolos sin que stos lo vieran. A su paso, Juan iba
echando cenizas en el camino que tomaron los ladrones hasta llegar a una cueva a
la que entraron. Luego Juan se regres.
Por eso Juan saba, pues, dnde haban entrado los ladrones con el dinero.
Entonces le dijo a su mam as:
Dile al rey que si de verdad desea que yo adivine dnde est su dinero,
solamente ir si me concede la mano de su hija le dijo.
La anciana sinti temor de ir a decirle esto al rey, pero fue.
Entonces el rey le pregunt:
Ya viene Juan?
La anciana no se atreva ni siquiera a hablar porque ese seor era el rey.
Pero finalmente le dijo:
Qu cree usted?, mi hijo me dijo: Solamente ir si me concede la mano de
su hija. As me dijo. Solamente as adivinar dnde est el dinero dijo la
anciana.
Dile que venga. Le dar lo que pide, pues contest el rey.
Entonces la anciana fue a decrselo a Juan.
As que Juan fue a ver al rey. Llev consigo su libro grande y su jcara roja.
Cuando lleg Juan, le dieron una silla y lo pusieron al tanto de lo que haba
ocurrido.
Est bien dijo Juan. Adivinemos, pues.
Le ech agua a su jcara roja y tom su libro. Pero lo tom al revs. Las hijas
del rey, que estaban paradas a su lado, se miraban haciendo gestos de desagrado,
porque l tena el libro al revs. No estaban impresionadas.
Qu va a saber leer este hombrecillo? decan. Mira, hasta tiene el libro
al revs.
Juan deca Aj, aj fingiendo que poda leer el libro y mirando en el agua.
Al rato dijo:
Deme diez soldados y diez caballos. Me los llevar ahora mismo.

33
Cuentos

Entonces le dieron lo que pidi y Juan sali dirigindolos. Juan se dejaba guiar
por la ceniza que haba regado antes. Cmo iban a saber los soldados? Sigui el
camino de ceniza hasta que lleg a donde los ladrones haban entrado con el
dinero.
Juan iba al frente de los soldados con mucha valenta. l fue el primero en
entrar a la cueva y at a los ladrones los cuales entreg a los soldados. Carg los
diez caballos con el dinero y as fue cmo lo recuper.
Juan regres con los diez caballos que cargaban todo el dinero del rey.
Entonces las hijas del rey, al ver a Juan, se sorprendieron muchsimo.
Verdaderamente este hombre sabe adivinar? Es muy astuto y tiene
conocimiento de muchas cosas! decan, hablando de l.
Despus de lo sucedido hubo un gran acontecimiento. Casaron a Juan y le
regalaron lo necesario para vivir. Le regalaron una casa, una cama para dormir y
una bacinica que ocupara si le daban ganas de orinar o defecar. Le dieron eso
porque los ricos la usan para no salir de la casa en la noche. Tambin le dieron un
saco negro y un sombrero negro de los que usan los ricos.
Despus de esto, probablemente comi demasiado cuando se cas y ni siquiera
defec en la bacinica que le dieron. Defec mucho en su sombrerito negro y su
mujer lo corri.
Aqu termina el cuento de Juan Ceniza.

34
Mitos

SEGUNDA SECCIN: MITOS


Para nosotros, los mazatecos de Jalapa de Daz, no existe una diferencia formal
entre el mito y el cuento, ya que tienen la misma estructura narrativa.
Pero me pareci conveniente agrupar en una sola seccin aquellas narraciones
antiguas que relatan la formacin del mundo y el origen de las cosas, para diferenciarlas
de las que se usan comnmente como pasatiempo.

Jch stjn

Nku x nd ch kiseja xh nku tj b.


Bsun y x chh. s i x juatsbak x chh.
Tsntsubek x.

Jua chji x m x tjyju jo $stinchjn. s i


tsjo %kjn x mah $stinchjn ch, b tjn. B
x tsuh nd ch $stinchjn:
Ji, nchuba, tejan$ $ch chh$. Tsjo %kjnn$
chh$. b tsjo tsn kjintha! tsu x
$stinchjn, b tjn.

35
Mitos

Kma kuejnu, b tjn, tnga nkiah


tsa b nho xi nk nga tsih$n chn an tsu x
nd ch.
Nk neih$ chh$ ma, nchuba? b
bixhinni? tsu x $stinchjn.
M3n h bejsan chn nga juafe tsu x
nd ch.
5 kma b n3$h$ ma. Tejan$ ma tsu x
$stinchjn.
s i x yjah , b tjn.
Nkuh, ja x ngha nd ch kuma ndyjun.
T ja xh katsnxkn ch. s i x b tsu
$stinchjn nga ja x ja nd ch:
Jah katsnxkn ch, nchubah$h$! tsu
x.
tah najmi b ha kanoho xi nk txinnu.
Jmi nkiah tsa b nho ch tsakai, jmi chumi
ni xi kmah ? tsu x nd ch.
J teja jan$ ma. Tejan$. B n3$h$ ma
tsu x.
J kuejnu, tnga b h nho tsu x
nd ch. s i x t yjah ngh r .
s i x b kitsn jmi ma. M3h3 x
yntusn ch. Nga ja x kumase3n, t chj
ntnt xh ja tjnntunkh$ jmi, b tjn. s i x
b tsuh xinkjn:
Ji, ts kjh$hin, chj! Nk n3h chj
3$ n$? tsu xh xinkjn. Chj kabe an tsu
xh xinkjn.
Chj nitj3ba, ts kjn. Chj nitj3ba.
Tj b nt t$ncha ni tsu xh. s i
kfinchj niya $ya xnk ma, $yah nt tsu x.

36
Mitos

Ja x kuma, $s i x ngjik. Ngjikjantj3ba x


chj. T y xh tjma j ch stj3n, nd ch
x y n$ k x xt chjn ch. K x t$ncha
jya $ya xnk.
s i x ngjikj nd ch kui tj b nt. T
chj ntnt xh t$nchah ni! Ni xi tsjo x
mah xt chjn ch stj3n.
Kuan an, nchubah$h$. X nt
ngjuasnynnkih$ an tsu x.

37
Mitos

s i x kingjasunyn. X nt h x
kingjankih$ chj ntnt. Nga ja x kitukj
chj y n$, b tjn, $s i t jnt xh
kitukjh jo.
Kuma ch x jnt. s i t x$n %kjn xh
kuma j. Me %kjn xh ch.
Kuihi, nga t chan xh k nd ch ngjikho
j. T ni xi kitsn xhr nd ch j, t tsitj
xh. s i x kikjuya ngha. s i x tsinch sun
suhn chj t3. Chj t3 x tsinchh . s i x
tsasntanji nku $ta y. s i x tnchj 33 x
nd ch nga kabasinja.

Kuihi, nga ja x kumaha, b tjn, $s i x b


tsu jnt:
Ji, n ch, tj3n kuatsn nib xhi n$jmh
ch n min$ 3$ tsu x, b tjn.
Tsichuk x jnt n$jmh ch xi kame xh,
b tjn.

38
Mitos

Tj3n techjn xhuni ni$, b$ ttsu tsu x


jnt.
Jho tsu x xt chjn ch.
Tsjo %kjn x mah . Ychjan x n$jmh ch
xi tsichuchh . K tne x tshin ni nga ngjikj
ntnijua, nga ja x kichjn ni.
t y xh kitsnsubayah r chkt!

jmi subah r ? Chj n$jmh x$h$n


tnehe! tsu x chkt.
Kuihi, $s i x tsasinne tsasinfe xhu chkt,
$tah b x ttsuh.
Kuihi, nkia nga jai xhu xt chjn ch y
n$, b x tsuh jnt, b tjn:
Ji, minu $sti, b$ ttsuhu chkt?
jmi subah r ? Chj n$jmh x$h$n tnehe!
b$ ttsuhu? an kuatsnsubayahana chkt,
$sti? tsu x xt chjn ch.

39
Mitos

Tsa kuisinne kuisinfei, n ch. ji b


ttsuhuri? tsu x jnt, b tjn.
J b n kuatsih$n ch, $sti. B kuatsih$n.
A t %kjn kuatsihnr ! tsu x.
Fi nkay nkay x n chkt nkia kai, b
tjn. Kui x kj ha nga b kuentuhu ch nga t
finiah sa nd $, b tjn.
Is i x ngji ngha jnt:
Kuanknchj ma ngh n$ n min$ tsu x.
Kuanknchj ngh n$ n min$ b tsu x.
s i x b tsu ng, t jaikan ch x
ngh r :
Ji, n ch, tsa t sah knchja sb mai
kai. Mhi n ni xi kamah ? Najmi t yuhr
nibha. T tsjo b h tmi$h$ j$n. T jmi
tnibkhn$. T nku tnchj 33h. Tnchj ti
nga kabasinja tsu x, b tjn. K ch $ nku
y. Kui xi tjaih$ tsa najmi yuh n$ba. P3n,
p3n!, n3$ ma. Tjaih$ ma tsu x.

40
Mitos

Jho tsu x xt chjn ch. M xi


kamah ma? b tsn kabasihin? tsu x.
s i x tsichuseh3.
Ji, nchuba, jmi knn?, b tjn.
najmi tmikhoni $sti? b tneheni? Jmi
knn? tsu xh. b tjin n$ tsu xh.
T nda xh jmi tnib x nd ch. T nku
kabasin xh nd ch. s i x b tsu xt chjn
ch:
b tneheni ma, nkia nga najmi
tnibhani nga tnchjahara? tsu xh nga x
kindzjah y ma. Kindzja xh y xi ye
xt chjn ch.
Ja x kuma y n$, b tjn, $s i x t chj t3
%kjn xh tsitju.

Tsitju %kjn x chj t3 xi t$ncha tj b xn


tiyah nd ch, b tjn. x ngjitikjk xh
xt chjn ch ch. Ni xi nkjn x mah nga ja
x b kineh3, nga ja kikjineh3 chj t3 %kjn.

41
Mitos

Chyo tsu b ! Kfnkja manu tsininu xi


nda. b kuaneh3ru n minu ma? Kfnkja
manu tsininu xi nda. b kuanehenu? jun
mah nu kanekiehennu n minu? tsu x.
s i x b tsuh xinkjn jnt:
Y xi kfikj, nd ? tsu xh xinkjn
jnt.
N$yujun xi kfikj tsu x nd ch xi kma
ts.
s i x b tsuh xinkjn:
Nk n3 y3$ n$ ma?
Stj kntu n$y, nd tsu x.
s i x yntu n$y n$y stj jnt. Kuihi,
nga ja x jaihi n$yujun, tj3n n$nt$ n$nt$ x ch
%kjn. Nkjin %kjn x maha n$yujun.

42
Mitos

s i x b tsu jnt:


T$ntsbo. T$ntsbo, tsini. T$ntsbo.
jun kafitsnniyh nu? jun kafikan ch nu
n chn$?, b tjn. jun kafitsnniyh nu?
T$ntsbo jun tsu x. %te tjn y tsu xh.
s i x kitsj %te xh. Yentu x. Kitsenk
xhu ch kinte stj3. Ja x kuma, $s i x $x
ytjindai xhr j nd stj3 bi, b tjn. Yti
x stj3 j. Kit tente x n$yujun %kjn.

Ja x kuma y n$, b tjn. Kjan %kjn x


mah xt chjn ch.
A kj kix$hnu ma, $sti! b tnehenu?
jun kuanekjehenu tsininu?, b tjn. T sah
kfnkja manu tsininu xi ndaha b tsu x.
Y xi tsu, de? tsu x ngh xinkjn
jnt.
Xo xi ttsu, de tsu xh xinkjn.
Nk n3 3$ n$ ma? tsu x nd ch xi nku.

43
Mitos

Nku t$x n3nda tsu x ng nd ch xi


kma ts, b tjn.
K$ts k$ts x kitsnnda nku t$x n nk
chnka. s i x kingjajasun nkjn nkjhn nku
nija chnka. s i x tsasnjasun nku yxil3.
Nkia nga ja x kuma y n$, b tjn, $s i t
xa chkants xh nib nga kj$n3 x jnt kai.

44
Mitos

T b x tsu jnt:
Ji, tsini. T$nchin, tsini. T$nchin. ji
kafitsnniyhari? ji kafikjhari n chn$?
T$nchuin. T$nchuin y, tsini tsu xh.
Jho x tsu xa chnko.
Tj3nntsu xh ngjikiejasun x yxil3. Nga ja
x yejasun x ch yxil3, tj3nn$y xh ngji
santa kinte jn kjin. K$ts k$ts x tsinchneh3
ninte jnt. s i x kiseyanji x ch chnko.
Kien x ch, b tjn.
Kjan %kjn x mah xt chjn ch.
b kuaneh3ru tsininu xi nda, $sti?
Chyo b h kfnkja manu b . A b x t n3
ngho tsininu xi yn nda? Kfnkja janu tsu
x ng y n$.
Y xi tsu, de? tsu x ngh xinkjn
jnt.
J xi tsu, de tsu x.
Nk n3 j y n$ ma? tsu x nd ch xi
nku.
Niya n3nda nku, nd tsu x.
s i x kitsnnda nku niya. Nku niya ym
x kitsnnda. T suba xh y kitsnndaha
niyo. s i x y tsinchanki jnt kinte niya
$ch, b tjn.
s i x b tsuh xinkjn j:
Nkia nga ja kj ch n$, nd , kui
chjbn y. T$tjusj3$ nga t$chonney ch. s i
y3$ kjeyn sjai an tsu xh xinkjn jnt.

45
Mitos

Nkuh, nkia nga ja x jai ch chkants,


nga ja x jaikieta x niyo, tj h !, x jaikieta
x m xi tj3hen kabentu jnt. T niya xh
sjaneh3 jnt bi.
Ts3h3n!, x kikjeyn xhu sjai ch.
Kikjej3nyn x $ya jn sjai. s i x, kui tsitjuh
nku nd ch. P3h3n p3n!, x ngjikon ch.
Kien x ch chkants.
Ni xi nkjn x mah xt chjn ch, dh$.
T kuanekiehn nghanu tsininu xi nda.
A b x n3 ng 3$ n$ ma? Kfnkja ma janu
tsininu xi kj kix$hi 3$ n$hi b h tsu x.
s i x b tsuh xinkjn jnt:
Kuih xub xi jmi t yahan nk n3h3r ,
nd hh$. Tjin 3$ n$hi b h tsu x.
Tsanka x jnt y n$ ma.

46
Mitos

Ngji x. Ja x ma ndyj ma xh jnt.


Nga x nga tsichusesun nku nka n x$, t
nd ch xi nku xh, xi kma x s, b tjn, kui
x xi kisateh3 chj$jn. tah nd ts ja x
kamojenntjai yjoh n x$, b tjn. Kuihi x jmi
kisateh3r bi.
Nkuh, kien x nd ch y n$, b tjn. s i
x ni xi tsjo x kumah xt chjn ch,
xt chjn ch stj3n.
s i x b tsu x: T sah s n3 3$ n$hi
b h , tsu x. S n3, tsu x, b tjn.
Ni x nkjn x kuma. S x kuma. Kichine x
nd ch, b tjn.
Tnga ni xi kitsn x ng nd ch xi nku y
n$, nd ch xi kma ts, b tjn, nku x na
yx. Kui x xi jeh3 ninta %kjn nga yja. Nku
jne nku jne x ninto tfik ch m x kabeja nki
j nd ch, b tjn.

47
Mitos

tah nd ch x yx na. B x tsn


santaha nk xhu jeh3 na ninto nga yja. T
nintak xh nd ch xi ndyja ja y n$ nga s kh
na. T jmi t be xh ni nk tsn s khr ,
$tah tkunnta x xt chjn ch nintak, b
tjn.
Nk n3 3$ n$?, tsu x nd ch. T sah
b$ n3 ngha b h . Tn$k ma n3tnki ngha.
A kj kix$ xh ma?, tsu x.
s i x kitsntnkih$ tn$k . T nda xhu
najmi t nkjn tmah r xt chjn ch, tsa
k s3nkjn xh tn$k , $tah nintak x xi
tjanta, b tjn. tah na x sjanda nga
tfik x ninto. Kui x jmi t tbankah r
nintak.
Kuihi, $s i x jaihi xi b jaitsu xhr , b
tjn:
ch ma ch s3nkjh$n ch, ji. A t %kjn
tsjoh ttsn tn$k ! Ch s3 mar$ $ch mi xh.
Najmi kjin kjin tsu x xt chjn ch.
Najmi kjin kjin. Nku na tsba 3$. Jmi t nkjn
ttsn. Makj3h3 ninto nga tfik. Nintak chn
kjijana 3$ tsu x.
Tsa t nkutin $ch ch s3kj $s i kai mi
xh, b tjn. Ni xi tsjo ttsn ch.
J x kuma, xhn!, x ngjisekj x de $ch
xt chjn ch y n$, $tah tsjo %kjn x ttsn
ch ntnt, b tjn. Nd $ tkjin ngjikj xh
nintak na.
Ni xi nkjn x mah xt chjn ch y n$.
Ni xi nkjn x tsn tj3nnkih$ ch. Tbja xh y
na. Chb tbnkijo xh sa.

48
Mitos

Ngji x na bi. Tsankak x nintak.


Tsichuk xh nd ch m x kabejak ninta xi
nkiso.
Ja kuma 3$ n$, tsu x nd ch. Nk n3
ngha?, tsu x.
T sa n$yh x ni ch ngjikiejachja ng y
n$ ma, b tjn. Ngjikiejachjak x ng ninto,
$tah xk$ biyajn3 x jua ch. Kjija xh n$y
ch m x incha jua. Kuihi, y x
ngjikiejachjaha.
Kui nknk x ch xi tjua xhu y n$
tmjenankiya xh:
A nib ja xt ? ttsu x.
Tjua x ngayje3 xi nk tjn ku ch xi tjn
kinte nki j. Santaha x nkhu jeku y n$ ma, t
chn ts3 xh xi tj3nnki kjin, b tjn.

49
Mitos

Jmi t cha nibha y. T b tjn ahn sa


tsu x chn ts3.
Xhn!, x jakjh nd ch, b tjn.
Najmi tsinuhun. sunnteh ch s3suin ji nga
k$tsutjai tsu x, b tjn. T ni xi tsihnra 3$
n$, b tjn, nitsihn xi kuateka $ch tsu xh.
s i x tsateku x nitsin chn ts3 nd. Kui
x kj ha kutuhu nitsin chn ts3 nd $.
s i x tsatndzjojnu xuu xuu xh jnh$
chn ts3 ninta xi ja kabxanyah nd ch.
Nga x ja kisatejnh jn ninto, t tsisintj3n
x ngha nd ch, nd ch xi ki3n, b tjn.
Tsisintj3n x. Yejakutu x. T kjesuy xh nd
y n$ nga x ja kuisintj3n.
t kuasefe tjaihnna, nd hh$! tsu xh
xinkjn.

50
Mitos

B h sti tbixn ji, nd . Ndaha jmi yai tsa


ja kikjinehi xt chjn ch. Jmi jah kichinehi
ji? T yaha kuasakuna nintah$. Tsa jmihhi
na kabex an! B tsn kumak ngha nintah$.
K nintakui t yaha kuasakuna tsu x.
A kj kix$, nd ? tsu xh.
Ji, nd , t sah tjih$ns3 xt chjn ch,
m xi tj3hen s kn nd $ tsu x.
Tjin ma tsu xh xinkjn jnt, b
tjn. Tjin. Tjih$ns3 xt chjn ch tsu x.
T tjchja xh niyo. Tjchja x xi
tnchj kh $ya jan.

Ktahi t$ncha tsu x jnt.


Ktahi ttsu x.
T nda xhu najmi ndzjen tjn xi tnchj .
Yha, nd hh$? Yha? tsu xh xinkjn
jnt.

51
Mitos

T ndj$nisuchb xh ni.
M xi tj3hen kafi xt chjn ch? tsu x
jnt.
Jmi tjn nk tsin kuakuhnu ma. Jmi tjn
tsk. Jmi be nk tsin kfnkuhnu tsu x.
Ndj$nisuchb x xi tnchj k xh jnt.
Tjanchu x $nchu ju.
s i x b tsuh jnt:
A mjehri ntsj chikin ma? A x mjehri
ntsj nkitsjhen ma? M ntsj ha xi mjehi ma?
s i t kn$ m xi tj3hen kafi xt ch tsu x.
J kuihi, ntsj chikih xi mjena tsu x
ndj$nisuchb.
s i x kits $ xh ntsj chiki. s i x kuma
tsisintj3n ndj$nisuchb, b tjn. s i x tsak:
B$ tsn kafi 3$ tsu x.
s i x ngjitj3nnki x xt ch. T ngabant
ntj3 xh ja tsba xt ch.
T sah na tsinma yjon , nd tsu x
nku nd ch, nd ch xi k ma ts. Nd ch x nku
x ng y n$, n jyn x kitsnma ng yjoh.

52
Mitos

s i x kikjetj3n n jyn. Ngji x. K x


na kikjesn x nt.
Ni xi tsjo x mah xt ch.
Chn nib tsu x. N jynn nib,
nan nib tsu x xt ch.
s i x t jaikh ngha jnt niyah , b
tjn. Xt chjn ch jaik x ngha jnt.
Kuihi, b x tsuhr xt chjn ch jnt:
Ji, n ch, tsa ch$n3yn ma jai $ch tu kai.
Kuank$nnchsja$ tu. tah , a ji x xi stj
tutsin 3$ n$?, b tjn tsu x jnt.
Jun, jmi j ahn xi stj tutsin, $sti? An
n xi stj tutsin tsu x.
J kuank$nnchsjai ma ja$ tu xi ch$n3yn jai
ma. tah xi jah tutsin stj ma tsu xh
jnt.
s i x ngjinkisjai x tu jnt. T chjistun x
jaik j. T xi kitsn xhr j, b tjn.
tah tsnkjfe tjain xn chjistun.
s i x kikjine xt chjn ch chjistun. T
kisefe x n xt chjn ch.

53
Mitos

Kisefe x. Kisefe x santaha nkhu xhu


kitju kjin kjin ts. 5 kui x nd ch xi ngjikjh
tu xt chjn ch, kui x xi kuma tshi ma!, b
tjn. Kui x xi kuma ts.
Kuihi, t ja xh nka ts jah r xt chjn
ch. Ja x tja ntsentse ts nga ja x ngh r
xt chjn ch.
Kitsnndyja x xt chjn ch. Jmi kui x
xi kumaha ts. Kui x nd ch xi kma ts, kui x
xi kitsnngan h , b tjn. Nkuh, kumajyun x
ng y n$, nd $ x s niba ntsentse ng. Nd ch
xi nku x ng xub.
Kui xt chjn ch kitsnch jnt xi jo, b
tjn, xi kuma ts k xi kuma s .
B tsn bichkje y ma.
Narrado por Genaro Prez Moreno

54
Mitos

Los ancianos ignorantes

Cuentan que un anciano tena un loro. Siempre lo colocaba sobre un palo y


sala a pasear con l. Pasaba por donde vivan dos muchachas. Y las muchachas
estaban embelesadas con el animal. As que, le dijeron al anciano:
Oiga, seor, djenos un rato a su animal. Nos gusta muchsimo. Qu bonito
canta! dijeron las muchachas.
Claro que puedo dejrselo, pero solamente si lo tratan como yo lo trato
dijo el anciano.
Pues, qu le hace a su animal, seor? Por qu dice eso? le preguntaron
las muchachas.
Cuando me acuesto a dormir, coloco mi animal sobre mi pecho contest el
anciano.
Pues, podemos tratarlo de la misma manera. Djenoslo, por favor dijeron
las muchachas.
Entonces, se lo dej.
Por la maana del da siguiente el anciano pas nuevamente. Pero ya el
animal estaba lnguido. Luego, le dijeron las muchachas al anciano cuando pas:
Oiga, seor, su animal ha languidecido! dijeron.
Porque no lo trataron como les dije. Solamente si lo tratan bien, no le pasa
nada.
Djenoslo, por favor, una vez ms. Djenoslo. Lo trataremos bien dijeron.
Pues, se lo dejar, pero trtenlo como les dije dijo el anciano. Luego se lo
volvi a dejar.
Esta vez, las muchachas siguieron la indicacin. Colocaron el animal sobre su
pecho. Cuando amaneci, descubrieron que haba unos huevecitos debajo de ellas.
Luego se dijeron entre s:
Mira, hermana, huevos! Qu vamos a hacer con ellos ahora? Yo puse
huevos se decan una a la otra.
Arrojmoslos al agua, hermana. Arrojmoslos al agua. Echemos los huevos
en un calabazo dijo una de ellas. Luego vayamos a tirarlos al barranco, al
arroyo, pues dijo.
Despus de esto, los llevaron. Fueron a arrojar los huevos al agua. Pero all
andaban los ancianos ignorantes, es decir, el anciano y la anciana. Estaban
recolectando caracoles en el arroyo.
Entonces el anciano fue por el calabazo. Pero, en el interior del calabazo haba
unos huevecitos. La anciana ignorante se puso muy contenta.
Yo me los llevo, viejecito. Har que la gallina los empolle dijo.
Meti los huevecitos debajo de su gallina, y la gallina los empoll. Cuando ya
se cascaron los huevos, salieron dos nios.
Los nios crecieron. Y fueron excelentes cazadores. Cazaban muchos
animales. Por eso el anciano se anim a irse con ellos. Pero ellos despellejaron al

55
Mitos

anciano. Luego cosieron su piel. Despus la llenaron hasta el tope de avispas y la


apoyaron en un rbol. Pareca como si el anciano estuviera parado all rezongando.
Despus de esto, los muchachos llegaron a la casa y dijeron:
Oiga, abuela, nuestro padre le enva, por lo pronto, los testculos del animal
que cazamos ellos dijeron.
Llegaron diciendo que eran del animal que habian matado.
Cueza usted por mientras estas cosas, dice el abuelo dijeron los
muchachos.
Est bien dijo la anciana.
Ella se puso muy contenta. Coci los testculos que le trajeron. Una vez
cocidos, los iba comiendo mientras iba a traer agua. Pero all el sapo la ridiculiz!
Pero no tiene vergenza? Se est comiendo los testculos de su marido!
dijo el sapo.
Por eso ella pis al sapo. Lo pisote, porque la estaba ofendiendo.
Cuando la anciana regres, les habl a los muchachos as:
Oigan, muchachos, por qu el sapo anda diciendo esto? Pero no tiene
vergenza? Se est comiendo los testculos de su marido! Por qu anda
diciendo esto? Por qu me ridiculiz el sapo, muchachos? pregunt la anciana.
Lo hubiera pisado, pisoteado, abuela. Por qu le dijo as? dijeron los
muchachos.
Pues, as le hice a ese animal. Cmo le hice! dijo.
Dicen que antes los sapos caminaban bien erguidos. Pero por eso caminan
encorvados hoy en da.
Despus los muchachos volvieron otra vez al monte.
Abuela, nosotros vamos a encontrarnos con nuestro abuelo para pedirle que
regrese le dijeron. Vamos a encontrarnos con l para pedirle que regrese.
Despus fueron otra vez y le mintieron a su abuela:
Oiga, abuela, ser mejor que usted misma vaya por l. Quin sabe qu le
pas? No quiere regresar. En vano le rogamos. Pero no quiso regresar con
nosotros. Solamente est murmurando. Est refunfuando all parado dijeron.
Llvese un palo y dle duro con l si no quiere venir. Zas, zas!, que suene.
Pguele, pues dijeron.
Est bien dijo la anciana. Qu le habr pasado? Por qu estar all
parado? dijo.
Despus se acerc a verlo.
Oye, viejo, entonces, no vas a regresar? Por qu no has querido regresar
con los muchachos? Por qu te ests portando de esta manera? No vas a
regresar? le dijo. Ven, vmonos ya le dijo.
Pero el anciano no se mova. Segua all parado. Entonces le dijo la anciana:
Por qu te ests portando as, por qu no quieres venir cuando te estoy
llamando? le dijo cuando empez a pegarle. Le dio con el palo que traa.
Entonces, salieron muchsimas avispas. Salieron todas las avispas que estaban
en la piel vaca del anciano. Hasta rod la anciana con los animales. Le dolieron
muchsimo los piquetes de tantas avispas.

56
Mitos

Esperen un momento, pues! Ir a traer a su to, el bueno. Por qu le


hicieron esto a su abuelo? Ir a traerles a su to, el bueno. Por qu le hicieron
esto? Cmo pudieron matar ustedes mismos a su abuelo? dijo.
Entonces los muchachos se preguntaron:
A quin fue a buscar, hermano?
Fue por las hormigas cazadoras dijo el muchacho que se convertira en el
Sol.
Luego se preguntaron entre s:
Qu hacemos ahora?
Alinearemos hojarasca, hermano dijo uno.
Inmediatamente los muchachos pusieron la hojarasca en hileras. Cuando
llegaron las hormigas cazadoras, llegaron como nubes negras. Eran muchsimas
hormigas cazadoras.
Luego dijeron los muchachos:
Tomen asiento. Tomen asiento, tos. Por qu los fue a molestar nuestra
abuela? Por qu los fue a engaar? Por qu los fue a agitar? Tomen asiento.
All hay lugar les dijeron a las hormigas.
stas tomaron asiento aglomerndose debajo de la hojarasca. Entonces los
muchachos le prendieron fuego a la hojarasca. Quemaron la hojarasca y en ella a
todas las hormigas cazadoras.
Ya pasado todo esto, la anciana se enoj muchsimo.
Pues, ahora vern, muchachos! Por qu hicieron esto? Por qu acabaron
con sus tos? Ahora, pues, mejor les ir a buscar a su to, el bueno dijo.
De quin se tratar? se preguntaron esta vez los muchachos.
Se trata del len, hermano contest uno de ellos.
Qu hacemos ahora, pues? pregunt el otro.
Hagamos un hoyo dijo el muchacho que se convertira en el Sol.
Rpidamente hicieron un hoyo grande y profundo. Despus tendieron
cuidadosamente sobre el hoyo un petate grande. Luego pusieron una silla sobre el
petate.
Al cabo de un rato, apareci el len enorme que vena a devorar a los
muchachos.
Pero los muchachos dijeron as:
Oiga, to. Sintese, to. Sintese. Por qu lo fue a molestar nuestra abuela?
Por qu lo fue a buscar? Sintese, to le dijeron.
Est bien dijo el len grandote.
Enseguida fue a sentarse en la silla. Cuando se sent, se fue directamente hasta
el fondo del hoyo. Los muchachos muy rpidamente lo cubrieron de tierra. As fue
como qued sepultado el len grandote. Muri, pues, el animal.
La anciana se enoj muchsimo.
Por qu le hicieron esto a su to el bueno, muchachos? Ya veran, pues, a
quin voy a traerles en este momento. A ver si le hacen lo mismo a su to el mejor.
A l ir a buscar les dijo esta vez.
De quin se tratar, hermano? se preguntaron entre s los muchachos.

57
Mitos

Se trata del guila dijo uno de ellos.


Qu le vamos a hacer al guila ahora, pues? pregunt el otro muchacho.
Construyamos una casa, hermano contest el primero.
Entonces construyeron una casa. Construyeron el esqueleto de una casa. La
construyeron nicamente con palos. Despus permanecieron parados en el interior
de la casita.
Platicaban de esta manera:
Hermano, cuando llegue el animal, toma inmediatamente un palo. Luego te
sales a pegarle. Mientras tanto aqu yo le jalo las patas se dijeron uno al otro.
Pues, cuando lleg el animalote a pararse sobre el techo de la casa, zas!, se
pos donde estaban los muchachos. Pero la casa los estaba protegiendo.
Zas!, uno le jal una pata al animal. La jal con fuerza hacia adentro.
Enseguida sali el otro muchacho. Zas, zas!, fue a pegarle. As muri el
animalote.
La anciana se sinti muchsimo por esto.
Mataron a su to el bueno. A ver si hacen lo mismo ahora, pues. Ir a
buscar en esta ocasin a su to el verdadero dijo.
Entonces dijeron los muchachos:
Hermano, ya no sabemos qu hacer contra se. Huyamos en este momento
dijeron.
Los muchachos huyeron, pues. Se fueron. Estaban a punto de ocultarse.
Cuando ya haban llegado a la cumbre de un cerro, uno de ellos, el que se
convertira en la luna, fue alcanzado por una flecha. El muchacho que se
convertira en el sol ya se haba tirado al otro lado del cerro. Por eso no fue tocado
por la flecha.
As, pues, muri el muchacho. Y la anciana ignorante se puso muy feliz.
Luego dijo as: Ser mejor que hagamos una fiesta ahora, dijo. Tengamos
una celebracin, dijo.
Fue magnfico lo que pas. Hubo fiesta y se comieron al muchacho.
Pero el muchacho que iba a ser el sol comision a un perro para que acarreara
todos los huesos de su hermano. Uno a uno conforme iban cayendo los huesos
debajo de la mesa, los iba acarreando al monte donde estaba el muchacho. As lo
hizo hasta que termin de acarrear todos los huesos. Lo nico que le faltaba
conseguir era la cabeza del muchacho. No saba que hacer para conseguirla,
porque la anciana estaba vigilando la cabeza.
Qu vamos a hacer ahora?, se dijo el muchacho. Mejor hagamos esto.
Esta vez hagamos bailar a los pajaritos. A ver qu hace la anciana, pues.
Luego hizo bailar a los pajarillos delante de la anciana. Pero ella ni siquiera
mostraba inters en admirar a los pajarillos, porque estaba custodiando la cabeza.
El perro estaba listo para llevarse los huesos. Por esa razn ella no se apartaba de
la cabeza.
Entonces, lleg alguien a decirle a la anciana:
Oiga, seora, vea aunque sea un momentito a los pajaritos. Estn actuando
maravillosamente. Admrelos aunque sea un momentito le dijo.

58
Mitos

Definitivamente no contest la anciana. Definitivamente no. Aqu anda


un perro. Est insoportable. Ha estado llevndose todos los huesos. Y la cabeza de
mi animal est aqu dijo.
Por favor, asmese nada ms un poquito le dijo. Estn actuando muy
bonito los pajaritos.
Entonces, zum!, la anciana fue a asomarse un ratito, porque los pajaritos
estaban actuando muy bonito. En eso el perro fue inmediatamente por la cabeza.
La anciana lo sinti muchsimo. Se fue siguiendo desesperadamente al animal.
Trataba de pegarle con un palo, pero golpeaba sin atinar.
El perro se fue. Huy con la cabeza. La llev a donde estaba el muchacho con
los dems huesos.
Ya est, dijo el muchacho. Qu vamos a hacer esta vez?, se pregunt.
En esta ocasin fue a bloquear el camino de los animales. Fue a bloquearlo
con los huesos. Los animales tenan su propio camino por donde pasaban cada
viernes. Por eso fue a bloquear all.
Y a cada animal que pasaba por all lo interrogaba:
Viene ms gente? les preguntaba.
Estaban pasando toda clase de animales que hay en el monte. Hasta que por
ltimo, vino el conejo, pues, que vena muy retrasado.
Ya no viene nadie ms. Soy el ltimo dijo el conejo.
Zas!, lo agarr el muchacho.
No te voy a hacer dao. Vas a seguir viviendo1dijo el muchacho. Lo
nico que te voy a hacer en este momento es despuntar un poco tu cola le dijo.
Entonces el muchacho despunt la cola del conejo. Por eso hoy en da se ven
mutiladas las colas de los conejos.
Luego, roci abundantemente la sangre del conejo sobre el esqueleto que ya
haba armado con los huesos.
Cuando las gotas de sangre cayeron sobre los huesos, el muchacho que haba
muerto se levant otra vez. Se levant, se sent en el suelo, y estir los brazos
cuando se levant.
Hermano, dorm profundamente! dijo.
Eso es lo que t dices, hermano. Ni siquiera sabes que te comi la anciana.
Ya fuiste comido! Me cost mucho recuperar tus huesos. Si no hubiera
comisionado al perro, no hubiera podido reunir tus huesos. Y tu cabeza me fue
ms difcil de recuperar dijo.
De veras, hermano? le pregunt. Oye, mejor vamos a visitar a la
anciana, en cualquier lugar donde est ahora.
Vamos, pues se dijeron los muchachos. Vamos a visitar a la anciana
dijeron.
La casa estaba cerrada cuando llegaron. Alguien les habl desde adentro.
Hola! dijeron los muchachos.
Hola! les contestaron.

1
Literalmente: En tu andar mirars sobre la faz de la tierra.

59
Mitos

Pero no se vea al que estaba hablando.


Oye, quin ser? quin ser? se preguntaban entre s los muchachos.
Era una piedra de balanza la que estaba hablando.
A dnde se fue la anciana? preguntaron los muchachos.
No s cmo mostrarles. No tengo pies. No s cmo ir a indicarles
respondi.
La piedra de balanza, que estaba en el rincn, era la que estaba hablando con
los muchachos.
Luego pregunt uno de ellos:
Quieres un vello de mi tetilla? O quieres un vello de mi sobaco? Cul
quieres, pues? Para que luego nos muestres a dnde se fue la anciana.
Pues, quiero el vello de la tetilla contest la piedra.
Entonces el muchacho le dio el vello de la tetilla. La piedra, entonces, pudo
pararse. Y seal:
Por aqu se fue.
Luego los muchachos fueron en pos de la anciana, pero ella andaba por el otro
lado del ro.
Oye, mejor me voy a convertir en perro dijo el muchacho que sera el sol.
Y el otro se convirti en guajolote. Despus, el guajolote alete y se fue. El perro
comenz a nadar.
La anciana se alegr muchsimo.
All vienen mis animales dijo. Viene mi guajolote y tambin mi perro.
Despus regres nuevamente con los muchachos a su casa. La anciana los trajo
nuevamente.
Entonces ellos le dijeron a la anciana:
Oiga, abuela, debera comer frutas por ltima vez. Iremos a buscar frutas.
Porque, es cierto que usted va a salir maana por el oriente? preguntaron los
muchachos.
S, no soy yo quien saldr por el oriente, muchachos? Soy yo quien saldr
por el oriente dijo.
Entonces, iremos a buscar frutas para que coma por ltima vez ya que saldr
por el oriente dijeron.
As que fueron a buscar frutas, pero trajeron anona silvestre. Lo hicieron de
pura maldad. Porque dicen que la anona silvestre hace dormir pesadamente.
Entonces la anciana comi la fruta y de inmediato se qued dormida. Estaba
an dormida cuando sali totalmente el sol. El muchacho que fue a buscar fruta
para la anciana fue quien se convirti en el sol. l fue quien se convirti en el sol.
La anciana despert cuando el sol ya estaba en lo alto del cielo. Ya estaba en
todo su esplendor cuando despert.
La anciana perdi. No fue ella quien se convirti en el sol. El muchacho que
estaba destinado a convertirse en el sol, fue quien le gan. Y cuando anocheci,
apareci brillante la luna. Era el otro muchacho.
La anciana cri a los dos muchachos, al que se convirti en el sol y al que se
convirti en la luna.

60
Mitos

sunnte nk#ia

Nkuh, xt xi kise x nkia nga najmi kj3he


tju ts, yentujyn x, b tjn. Nkuh, t xt
nda xh ni, tnga j kisti xh.
Nkia x nga ja kitju ts, $s i x incha
tsanka tente x. Incha tsanka xh ts nga ja
kitju. Tsanka nkjn xh ts, b tjn. K x
xi kumaxat nga tsanka. Nkuh, kui x xi kama
jtananki. K xi najmi kumaxat, kui x xi kama
ng ndj$ xub.

B x tsn tja nku 3$ n$y Ntnay.


Ntnay, y x tja nku ndj$. Jmi be an, b
tjn, tnga y xh tja nku. Xt ndj$
chkants x. Ndj$ n x$ x, tnga xt xh ni,
b tjn.
Nkuh, j ch xi najmi kumaxat x nga
tsanka, kui x xi kuma ndj$. K xi kumaxat x
jtananki x kuma, b tjn.
B tsn fe n xub$.
Narrado por Genaro Prez Moreno

61
Mitos

El mundo antiguo
Dicen que las personas que vivieron antes de que apareciera el sol vivan a
oscuras. Tambin dicen que eran personas normales, pero desnudas.
Luego cuando sali el sol, huyeron todas. Huyeron del sol cuando sali porque
le tenan miedo. Algunas lograron huir a tiempo. stas se convirtieron en hombres
de la tierra2. Y a las que no les dio tiempo, se convirtieron en rocas.
Rumbo a Arroyo Espina hay una de esas rocas. Yo no la he visto, pero dicen
que all hay una. Dicen que es una enorme persona de roca. Es una roca, pero
dicen que es una persona.
Dicen que los ancianos que no lograron huir a tiempo son los que se
convirtieron en rocas. Y a los que s les dio tiempo, se convirtieron en hombres de
la tierra.
As termina este relato.

2
Expresin que significa: duendes o chaneques.

62
Dilogos

TERCERA SECCIN: DILOGOS


Estos dilogos son conversaciones que tienen la finalidad de conseguir favores,
servicios o convenios.
Sabemos que para cada ocasin hay un dilogo especfico; por ejemplo: cuando un
muchacho est cortejando a una muchacha, cuando alguien est pidiendo dinero
prestado o cuando una pareja est carendose en el Palacio Municipal. En todos estos
casos se emplean expresiones particulares en donde se hace gala del buen mazateco para
convencer y llegar a un acuerdo.

Nk tsn nchj j sti nga bndak% xinkjn

Mje kjnna ji.

A mjehi an?

Mjena ji. Chyan ndyjunn. Chbanjma.

M kuyha?

ya Ntje chyan.

63
Dilogos

M chb#ha?

Tsa chb# yatu.

J'('ho.

T x tsjohna ji. Kt jak'ho. Ngayje


nstjin b(# xian nga (yn mjena sn nstjihn.

A b(# bixn?

Jun, b(# xian. Kxank'ho tsa yuhi ni xi


xhin.

A kxank'n? A najmi tch(an#ch#n?

Najmi tb(an#ch#ha. Kj#kix ni xi txihin.


Kj tjnna chjn.

Jmi tch(an#ch#n? A kj tjn kj#kixhi


chjn?

Jun, kj tjn kj#kixna. Jih xi (yn mjena


ji. Ngayje nstjin b(# xian nga (yn mjena ji.
Mjena kuankih n#(mih ji. Tnga tsa jmi tsjna ji
n#(mih.

Tsjhi an tn#. B(# tsu nga nchj#: Tsa y xi


k#nkihi, tsjah# ji. B(# tsu nga nchj#.

A b(#h? Nda tjn tsa b(# tsu n#(mih nga


nchj#. Kuankihi. Kxank'hra ma. X (yn
mjena ji. Ts(inxk# n#(mih. Tsjnk# n#(mih tsa
nga tsjna ji.

B(#h tsuna tn# nga nchj#k'na: Tsa nku


nd# xi k#nkina ji, tsjo kjn k#mana, tsuna tn#
nga nchj#k'na. Kuihi, tsa knchhin, santa k'
tn# k#ma tsjoh'.

Mje kjnna kuankihi. Kuankihra ma. Tsa


s#k mana t'on nga kuankihi. Tsa nga najmi tsjna
ji n#(mih, t sah kfnk'ndyjehe.

64
Dilogos

9 nk(ia kfin ma, tsa jmi tsjhi an tn#.


Kfnk'ho. T# jmi t# be tn# nk kts ngha ma,
nk(ia ja k(nk'nhi ma, tsa kui xi jmi tsjhi an.
t(ah# tjaihn x (yn mjena ji nga b(# t(min. Tsa
(yn mjehi an, t# (yn kjn mjena k' ji.

K(#n nku pa chh tsa nga (yn mjehi


an.

Tsjaha. Ndyjunn nib chyan m batia. Y'


tsjaha tsa nga (yn mjehi an.

J'('ho. Kjkuyaha ndyjunn.

T(ihns n nga k#majyun ni(yan#.

M chb#ha j(hi?

Chb# ju j(na. B(# chun t(ihns n.

A chb# ju kfnsehe?

Jun. Chb# ju t(ihns n.

65
Dilogos

Jmi j(k'hi n#ah?

Najmi. J( sb#hna.

J'('ho. K#ma kfnnchjak'ho ndyjunn. Tsa


sk na n#(mih n ma?

J# m xi kts tn# tsa sk hi ma? Juafe


kjn tn#. Juafe kjn. Jmi tsubeh sk hi.
Najmi t binkjuin. T(ihns n. X (yn mjena ji.
Tsjo kjnna ji.
Narrado por Toms Morelos Antonio

66
Dilogos

Lo que se dicen los jvenes cuando se estn cortejando


Quiero decirte que te quiero mucho.
Me quieres?
S, te quiero. Podemos platicar maana?
En dnde?
En Arroyo Crecido.
A qu hora?
Como a las siete.
Est bien.
Me gustas mucho y quiero vivir contigo. No puedo apartar tu rostro de mis
pensamientos.
De verdad?
S, de verdad. Quiero casarme contigo, si aceptas mi propuesta.
De verdad te casaras conmigo?, o, me ests mintiendo?
No te estoy mintiendo. Soy un hombre soltero y quiero casarme contigo.
No me estars mintiendo? Realmente eres soltero?
S, y a ti te quiero mucho. Todos los das pienso en lo mucho que te quiero.
Es ms, me gustara hablar con tu padre para pedirle tu mano, pero temo que no
me la d.
Mi padre te la dar. l me ha dicho: Si alguien me pide tu mano, se la
dar.
Ah!, s? Eso dice tu padre? Qu bien! Entonces le pedir tu mano y me
casar contigo porque te quiero muchsimo. Trabajar con tu padre y lo
acompaar si me concede tu mano.
Cuando mi padre platica conmigo, me dice: Si alguien me pide tu mano, me
alegrar mucho. Por eso, si t vas a pedirle mi mano, se alegrar.
Quiero pedirle tu mano a tu padre, y lo har. Slo necesito conseguir algo de
dinero. Y si tu padre no me concede tu mano, nos fugamos.
Pues, si mi padre no te concede mi mano, me ir contigo, y entonces l ya no
podr decir nada. Te quiero mucho y me gusta cmo me hablas. Si t me quieres,
yo ms.
Si de verdad me quieres mucho, reglame un pauelito tuyo.
S, te lo voy a dar, esprame maana en la barranca, ah te lo llevo.
Est bien, ah te espero.
Ve a verme a mi casa en la noche.
A qu hora te levantas?
A las cuatro.
A esa hora quieres que vaya?
S, a esa hora.
No te despiertas al mismo tiempo que tu mam?
No. Yo me despierto primero.
Est bien. Te veo maana. Pero, y, si me descubre tu pap?
No te descubrir, tiene el sueo pesado. No tengas miedo. Ve a verme. Te
quiero mucho.

67
Dilogos

Nk tsn nchj nku nd xi tbenya t%on

T'ohn mjena ch kai. Machjenna ch


t'on. Nk bixn? Jmi ksnk'n ch?

Nk tjn ni xi machjehin?

Mjena jo unchahan kai.

A b(#h? A b(# tjn ni xi machjehin?

B(# tjn ni xi machjenna kai. Machjenna


ch t(ah# ni(yan# ts(innda. Nk(ia k#machjenna
ch t'on.

A xh ni(yah n n( ndai?

Ni(yan# ts(innda kai. B(# ts(n chjehenna


t'on xi tbankihi.

68
Dilogos

Jmi b(# bixn. K#ma ksnk'ho. Jmi b(#ha


t mahi. K#ma tsjaha. Nk tjn t'on xi mjehi?

J# jo unchan mjena kai.

Tsjaha. Jmi b(# bixn.

9 tsa ksnk'n ch, nda tjn. K' b(# ts(n


ksnk' nghara tsa ji. Xi nk ts(n bisink'n, b(#
ts(n tsnk' ngn ch nd(#.

Jmi b(#ha t bixn. K#ma ksnk'ho.


Mankjinna ni xi tchubai. Machjen xi (mih t'on.
Nk(ia nku ni(ya tn(enda, (yn fen t'on. t(ah#
x (yn chj tma ni xi tjn nd(#. B(# maha nga
(yn machjehen xi (mih t'on. K#ma tsjaha. Jmi
b(# bixn. A t b(# tjn ni xi jo unchan
machjehnri?

69
Dilogos

Jun, t b(# tjn machjenna. J# an xi be.


Kuanki ngha nga ja mjena. K#ma kuankihi nga ja
machjen ngna, tsa nk ts(n machjen nghana.
K#ma kuinchjak' ngha.

Nda tjn. Chbak'n tsa machjen nghi.


K#ma tsjaha. Ben nga nda anm#h. Tjona ji,
t(ah# nda anm#h.

Nda tjn. Najmi mjena tsa ts(inndyja ni xi


tbankihi. Xi nk ts(n tsjona nga tbankihi, b(#
ts(n tsjona nk(ia nga k(uechj ni xi tbankihi.
Najmi mjen tsa nk n( k# xink, tsa
n( kjank# xink. Jmi tsjon ni xu(b'. Mjen nga
nda tchubak# xink. N( (yntakunn ni xi
kjxihin. Ja tfin .

Yandai y(. Jmi b(# bixn.


Narrado por Toms Morelos Antonio

70
Dilogos

Cuando se pide dinero prestado


Necesito dinero y quisiera ver la posibilidad de que usted me hiciera un
prstamo. Qu dice? Me podra ayudar, por favor?
Cunto necesita?
Pues, quisiera doscientos.
sa es la cantidad que usted necesita?
S. Quiero construir mi casa y para eso necesito el dinero.
De manera que piensa construir su casa.
S, as es. Por eso estoy aqu.
No se preocupe, yo le puedo ayudar; yo puedo hacerle un prstamo. Cunto
dijo que necesita?
Pues, quisiera doscientos.
No se hable ms, cuente con el dinero.
Est bien, gracias. Yo espero poder tambin ayudarle a usted en el futuro.
Por el momento, pens que como usted me ha ayudado en otras ocasiones, tambin
lo podra hacer ahora.
No se preocupe. Comprendo que lo que se llama dinero es indispensable, y
cuando se est construyendo una casa, es mucho lo que se gasta. Ms ahora que las
cosas estn subiendo mucho de precio. Slo necesita doscientos?
S, creo que por ahora es todo lo que necesito. En caso de que me haga falta
o necesite otra cosa, vendr otra vez.
Est bien. Si necesita ms, no se preocupe, venga conmigo otra vez. Yo s
que usted es de buen corazn, por eso lo estimo.
Yo no pienso malgastar el dinero que le estoy pidiendo. As como se lo estoy
pidiendo, tambin se lo pagar con gusto. No quiero que haya disgustos ni pleitos
entre nosotros; es mejor que sigamos teniendo una buena amistad. Me tengo que ir.
Y disculpe la molestia que le vine a causar.
No se preocupe. Que le vaya bien.

71
Dilogos

Nd xi ngjitjne chjhn niya mase3n

B)* kits nd- xi ngjitjne chj/h/n ni)yamase0n:

(Yn kjan tts(n chjnn#. (Yn kjan


chjnn#. Tsa chbaih ch k( . Kjan mah# nga
nchjak#. T kuih tjun kjan. Nda ch jmi
benkjnna, b(# tjn. Xi kuih xi sk nkjnna, t
kuih xi kjan! Jmi nstjin b(ja anm#h#, tsa
ts(nkj(tsjen. Xi nkhu nga kisakuna, t nk b(#
ts(n kjahn. Tnga ahn xi jmi mjena kjank#,
t(ah# tsa k#ma uhn. Najmi mjena kj#. Ch(on
tjn tsa kma uhn. s(#i kj(#tj y' n ma.

72
Dilogos

Kuih kj#ha, t sah b(# txihinna. K( 


tb(endak'hona. T chahn ts(enkina nga b(#
tts(n. Najmi t# mjehena ni xu(b'. Ngayje nstjin
nga b(# ts(n. Najmi ts(nnkjin kun.

T tnchj#tih n#(mih nga txinyah#. Ji x


xi kjain, b( ttsu ntn#, ttsu n#(mih. Tma
s(ejihn n#(mih ni xi tnchj#. Najmi nda tjn ni xi
tts(n.

K' najmi kts# ttsjna n. K' t kjahn


tmah# nga tbankih n. T nchj#tih. T
kjahn ts(n. Ndaha jmi tsjoh' tsa ts(nkjenna ch.
Xih nga bjohna, kuihi chjn tsankihina.

73
Dilogos

T# ndaha jmi b(# tsuh n#(mih: Xat tjeihn


n x(hn. Xat n( kjn x(hn. Xat kakjine.
Tsa tsu n#(mih, tnga jmi nchj#h. T tsjo
fixinyahr# n#(mih. T nchj#tih n#(mih.

K' n#ah# t nchj#tih. Jmi tjhn kj#txuma


n#(mih, k' jmi tjhn kj#txuma n#ah#. A b(#h
kts tsa tjhn kj#txuma? Jmi b(#ha t n(ei.
Jyu tnchuin ni(yah. N( x ni(yah, kts.

T kjahn mah#. T ch(ohn mah# nga b(#


(mihh. Kuihi, t sah ni(yamase n kjhina
nd(#. T sah ji t#texumaih ch, t(ah# jmi
nt((n.

Tsa najmi mjeh an, t sah kat(eja. Kj(#


x(n katankisjai ngha, tsa najmi mjeh an. K'
kj(# chjn kuankisjai nghana k' an.

74
Dilogos

Nkutsa kj he sakh xi tsjoh'. Nkutsa kuihi


kjan tts(nk'hona. Nkutsa nga ja s#kh xi mjeh ,
najmi t# kjan ts(nk'ho xu(b'. T sah kat(eja
tsa jmi yuh. Tsa najmi yuh nga knt((n,
kat(eja. Kj(# x(n katankisjai. Kj(# x(n katsj
ngh#r# n#(mih.

Kuankisjai nghana kj(# chjn. S#kna


chjn. jmi s#khuna? Tjn jminchjn xi
nt((n k' tjn xi najmi nt((n.

Jmi tsjona ni xi b(# n(e . K' jmi mjena kjan,


t(ah# tts(inxn. K' jmi mjena nb#y. K' jmi
mjena tsa xn t(b#, t(ah# ch(ohn ts(nk'n x'n.
Ts(nk(ienn xi (mih xn, kuihi jmi mjehena.

T ts(nchnkan anm#n# nga b(# ttsuna.


Jmi mjena kjan. (Yn tts(inchkj#. B(# maha, b(#
t(ihnr ch. Chbak'honi ch.

75
Dilogos

1s)-i b)* kits nd- xi tjn x2 nga kinchj-k2 x/t-chj//n:

A b(# x n(ei, mar ? B(# ttsu mbo' nga jmi


nda tjn ni xi n(ei. Jmi b(#ha t n(ei. Ch#nkjn
x(hn, t(ah# x(hn n ni. Ja tsixank'hi mbo'.
Xih nga mjehr# ji mbo', kuihi tnchj#k'
kj#ndahari. Tsa jmi mjeh ji mbo', kjank'hi,
k(sik'hi.

Tn(y(hn mbo' ni xi ttsuhi. Jmi nda tjn


ni xi n(ei nga b(# n(ei. Ch(on n(ei nga b(# n(ei. Tsa
(yn kjan k#mah# mbo', ts(nk(iehin. Nk
kxn? t(ah# ch(on tjn ni xi tn(ei. Tsa b(#
kik(ihn mbo' nga tsankihi, Jmi mjena ji, tsa
kik(ihn. chb# kin(ej'('hni nga tsankihiri?
A skahan mjehi kj(#? A skahan
tn(enkjntakuin? A skahan tchasei? jmi nga
tjuhun kichaseheni?

76
Dilogos

Jmi tsa t'on tbixahann? T'on jeh mbo'


nga tsixank'hi. A chb# tsakh t'o'n? Jmi
tsa kj#nm# tn(e nga tsakn t'on?

Jmi nda tjn ni xi tn(ei. Tsa nga najmi


k#sinjui, nku xjn chjstj n xi m nga jmi t#
mjeheri mbo'. Nku xjn ksntj n. Jmi t
skahan b(# kxn ng nga tbixan mbo'. t(ah#
tjhn jminchjn. Kxan ngha mbo'.

K' ji, tnchsjai nghani kj(# x(n, tsa najmi


mjehi mbo'. Kj(# x(n tnchsjai nghani. Nku xi
jmi mah# kjine n tnchsjai, t(ah# tsa n
mah# kjine mba# xu(b. Nku xi jmi mah# kjine
n tnchsjai. Bjohn nga tbinchisj chjn.
Xih nga bjohn, kuihi nga chjn tbinchihin.

77
Dilogos

N( kuent# ni(yah. T#techai yah tsa stj.


T#neyai stjh tsa nga si. Jmi t n(etsubei. Jmi t
sufei. b(# n(eheni? Jmi nda tjn ni xi n(ei.

s(#i k(  tjtej y' n ma, nga tn(e(unnu.


Tkjank'na x(nn#. Tts(nk(ienna x(nn#. B(
tjxn ni(yamasen. s(#i juhn tjhnnu j tsa
tn(ek(iennu. Kj#(yn tjhn tma kjah#n xi x(n,
t(ah# jmi nda tjn ni xi tchubo. Jmi nda n xi
tchubo.

Najmi yankjn x(hn. Yankjhn xi jx(n.


Jih xi kjain. B(# maha, b(# ttsuhu mbo', nga tma
kjanjah#r# mbo' nga b(# tts(hinri.

Tsa najmi k#sinjui ni xi txihin,


ngjuay(ynjaha. Nb#y jan syai, t(ah# jmi
nda tjn ni xi tn(ei nga b(# tn(ei. Kuihi, nb#y
k(njahani. A t nd(#hhin b(# tn(eheni. Kuihi
nga sya(ynjahani, tsa jmi kn(y.

s(#i ksntj n nku xjn xi m nga najmi t#


mjeheri mbo' k' m nga k(jahi mbo'. Jmi t#
tjhinri n xi chbai ma. Jmi t# ma batejheni ma,
nga ksntj n xjn. K#ma k(jak' ngha kj(#
chjn mbo', tsa jmi mjehi. K#ma t# knchunk'
kj(# x(n k' ji. Knchsjai x(n xi mjehi. T#
k#nkisjai ngha chjn xi mjeh mbo', t(ah# b(#
tn(ei.

Jmi nda tn(ei. Ji xi tjhin j. n jmi jah


tchaseheni? n jmi nda tchaseheni? Jmi
kinchj#k'hri mbo'? Jmi tsankihri?

9 kuih x(nn# xi kjan, mbar kits


xt#chjn.

78
Dilogos

Najmi, mba# kits ngha nd'. 9 kuih


chjnn# xi ch(on kun.

79
Dilogos

Kuih chjnn# xi jmi nda. Jmi ma chubak'


chjnn#. (Yn kjan chjnn#. (Yn tsa(a
chjnn#. (Yn mah# n. Jmi kts# ttsjna n,
tsa n tbankih. K' tjn nstjin nga tfikjint
j. Tjn nga tb(a n. Tjn nga najmi tb(a n.
Jmi nda tjn ni xi ts(nk'na. T kuih kjan. X
(yn jmi nda chjnn#.

Kuih xt# x(nn# xi ch(on kun, mbar


kits ngha xt#chjn. T xi ttsuhu.
Tb(an#ch#hi nga b(# ttsu. Kuih x(nn# xi kjan.
(Yn stinta x(nn#. Jmi ma chubak' x(nn#.
Narrado por Toms Morelos Antonio

80
Dilogos

El hombre que fue a denunciar a su esposa al Palacio Municipal

Un da un hombre fue a denunciar a su esposa al Palacio Municipal y dijo:


Mi mujer se est portando muy agresiva, es muy enojona; hable con ella
aqu, por favor. Se enoja cuando le hablo, ella siempre es la primera en enojarse.
No me tiene ningn respeto, ella debe respetarme, pero es muy agresiva! De
ninguna manera quiere sentar cabeza, no piensa. Desde el da en que la conoc,
siempre ha sido enojona. Yo no quiero pelear con ella porque la puedo lastimar y
no quiero problemas. Si algn da la llego a lastimar, vendr inmediatamente a
demandarme.
Por esa razn estoy aqu. Quiero llegar a un acuerdo con ella en este lugar. Ya
me estoy fastidiando de lo que ella hace, ya no quiero saber ms de esto. Todos los
das hace lo mismo, no razona.
Su pap vocifera cuando le digo lo que hace su hija. l me dice: Mi hija dice
que t eres el enojn y su pap cree lo que ella le dice. Eso no est bien.
Adems, no me da de comer pronto, se enoja cuando le pido de comer.
Rezonga, no le gusta servirme la comida. Para eso me cas, para que me atienda.
Su pap tampoco le dice: Dale de comer a tu marido, srvele temprano. Si
por lo menos le dijera algo as su padre, pero no le dice nada. En vano me quejo
con su pap, mejor me regaa. Tambin su mam me regaa. Ellos no tienen
autoridad, no haran eso si tuvieran autoridad. Si la tuvieran, le diran: No est
bien lo que ests haciendo. Estate en paz en tu casa. Trabaja.
Pero se molestan cuando uno se queja con ellos, ponen mala cara. Por eso
mejor vine ahora al Palacio Municipal. Mejor disciplnela usted un poco porque no
obedece.
Si no me quiere, mejor que se vaya, que se busque otro marido y yo tambin
me busco otra mujer. A lo mejor todava no encuentra a su hombre ideal, tal vez
por eso se porta tan agresiva conmigo; supongo que cuando lo encuentre, no se
portar agresiva con l. Si no me quiere obedecer, mejor que se vaya, que se
busque otro marido. Es ms, que su padre le consiga otro marido.
Yo volver a buscar otra esposa y la encontrar, por qu no habra de
encontrarla? Hay mujeres obedientes y hay mujeres desobedientes.
No me gusta su actitud y no quiero pelear porque soy un hombre trabajador y
no quiero ir a la crcel. Tampoco bebo aguardiente porque es nocivo para la salud.
Eso, a lo que se le llama aguardiente, mata, por eso no lo quiero.
Me molesta mucho que me hable mal, no me gusta pelear con ella. Ya le he
aguantado muchas cosas. Por eso dgale, hable con ella, por favor.
Entonces el presidente municipal habl con la mujer, y le dijo:
Es cierto que eres as, comadre? El compadre dice que no est bien lo que
ests haciendo. Prtate bien, respeta a tu marido, porque l es tu marido. El
compadre se cas contigo porque te quiere, por eso te est hablando a la buena. Si
el compadre no te quisiera, peleara contigo.

81
Dilogos

Obedece al compadre en lo que te diga. No te portas bien cuando te alteras, y


si algn da el compadre se llega a enojar mucho, te va a matar. Qu me puedes
decir? Nada, porque sabes que est mal lo que ests haciendo. Cuando el compadre
te pidi le hubieras dicho: No te quiero. Pero por qu accediste?, o es que,
ahora quieres a otro?, qu, hasta ahora ests reflexionando?, qu, hasta ahora
ests abriendo los ojos?, por qu no miraste bien desde el principio?
Crees que no se gasta dinero cuando uno se casa? El compadre gast mucho
dinero cuando se cas contigo. Y, acaso crees que el dinero se puede conseguir sin
esfuerzo? No sabes que es necesario trabajar para conseguirlo?
No est bien lo que ests haciendo. Si no vas a obedecer, vamos a levantar un
acta en donde se haga constar que ya no quieres al compadre. No ms no te vayas a
lamentar cuando el compadre se case con otra, porque hay otras mujeres y el
compadre se puede casar nuevamente. T, bscate otro marido tambin si ya no
quieres al compadre. Bscate un marido que no coma tortillas, porque mi compadre
s come. Queremos que nos atiendan, por eso buscamos una esposa.
Cuida tu casa, brrela cuando haya basura, lava los trastes si estn sucios. No
pasees, no te la pases durmiendo. Por qu eres as? Eso no est bien.
Despus vienen aqu al Palacio Municipal a quejarse porque las maltratan y
dicen: Mi esposo est peleando conmigo, mi esposo me est matando, cuando son
ustedes las culpables del maltrato. A fuerza tiene que enojarse el hombre para que
ustedes se porten bien y no digan malas palabras.
T no respetas a tu marido, y a los hombres se les debe respetar. Eres muy
agresiva. Por eso, el compadre ha venido a quejarse. Finalmente lo has hecho
enojar.
Si no escuchas mis consejos te voy a encarcelar, te voy a recluir en la crcel
porque no est bien lo que ests haciendo. Desde hace mucho te ests portando
mal. Por eso, irs a la crcel si no quieres entender.
Despus, se levantar un acta en donde se haga constar que ya no quieres al
compadre y se registrar que l te va a dejar y t no podrs decir nada. Despus
que se levante el acta, no podrs quejarte. El compadre podr conseguir otra esposa
y tu tambin podrs tener otro marido, el que desees tener.
No est bien lo que ests haciendo. T eres la culpable. Por qu no piensas
bien las cosas de una buena vez? No te cortej el compadre? No pidi tu mano?
La mujer le respondi al presidente:
Mi esposo es el enojn, compadre.
El hombre respondi:
No, compadre. Mi esposa es la mala, es una malvada. No se puede hablar con
ella, es muy agresiva, y muy grosera. No me da de comer rpido cuando le pido.
Hay das que me voy al campo en ayunas. A veces llevo comida, a veces no llevo
nada. No est bien que ella haga eso conmigo. Mi esposa es muy mala de verdad.
La mujer declar:
Mi esposo es el malvado, compadre. Est mintiendo. Le est engaando al
decir todo eso. l es el agresivo, es muy exigente, no se puede hablar con l.

82
Costumbres

CUARTA SECCIN: COSTUMBRES


Tenemos muchas costumbres en nuestro pueblo. Pero voy a referirme a una en
especial: la que trata de los mediadores o embajadores.
Los mediadores, como sabemos, son personas respetadas que gozan de una
envidiable facilidad de palabra. Hacen alarde de palabras mazatecas muy convincentes
para cumplir su misin, que consiste en mediar entre los padres de la novia y los del
novio. Van y vienen con la informacin. Ellos son los que formalizan la relacin de una
pareja, y su compromiso termina cuando los novios se casan o cuando, despus de varias
visitas, la respuesta de los padres de la muchacha es negativa.
No todos tenemos la habilidad de hablar con elegancia como ellos lo hacen.
Emplean palabras de sentido profundo, y dan cuenta de la manera de cmo la ideologa
mazateca concibe la realidad. Tienen un gran poder de convencimiento. Frecuentemente
se les escucha decir este enunciado: Si los animales, siendo animales, buscan su pareja,
cunto ms nosotros que somos cristianos!

Nk tsn nchj jxtch xi kise nkia


Nd-x/t-ch0 bich ni2yah- ts-kjn xi tbinchu k0
nchj-n4jmk0 n-2mih4 ts-kj/n.
tahi, mba .
tahi, mba

83
Costumbres

Be, mba . Nyntakuin. Kjsehe


nkhn. Kjsehe niyah. Neyntakuin. Mi
kj un, mi kj nte kjhina. Nda x yn
nchnkai anm h.
T x ngayjehe kun, t x ngayjehe anm h
nt nd ch nga x tbankihi, tbjasjaiya nt
chh. K& x ngayjehe kun, k& x ngayjehe
anm h nga x b tsn ttsnnkjin kun. Ja x
kitsnnkjin kun. Ja x kitsnnkjin anm h .
(tah najmi kjhe xi xt h. Jmi t kjhe
. T ch, t nse t jo tjn, t jo kji nga tjma.
Jmi t kjhe xi kristi n .

Xi nk tsn kabja Nt n nga


kajuaitjusinja, xi nk tsn kajuaitjusinja
Nt n, t nyh, t chb h kabjan. Nkuh,
kui ni xi tbanknchjayah r , nkia nga b ne
tnej yjon. Tbinchisj n an xi ma joho.
Tbinchisj xi tsnkjen, xi tsnkin.

84
Costumbres

B t jminchjn, t xi nk joyaha n mih


jminchjn nga ja kuixank . N a, tmih.
K& n mi ttsun. (tah tnekjn nda.
Jah kuakiejan sn. Jah kuakiejan
jin nstjin n an bi. Ja kamah kuatsnchn
xub&. Jah kuakinnkfen. Ja kamach. Ja
kamachh n mi n an.

T ch, t nse ja machh yjoh&. T ja ttju


nk h . Ja tfitjn.
B maha, b x tsn fihi, nkia nga
ttsnnkjin x kun. X x chnka ttsnnkjin kun.
X x tse ttsnkjtsjen. Ja x kitsnnkjihn kun
nkia x nga tsnjo x yjoh&. Ja x be nk x
tsn kjn, nk x tsn k. K& ja x tnchj k&
n mih nt nd ch.

85
Costumbres

Nyntakuin ttsu n mih ts kjn.


Tsinknchj man ntn tsa nga yuh. Najmi ma
tsa nga an tsihnr kj yn. (tah najmi b ha
maha sunnte, najmi b ha maha tsa an tsihnr
kj yn. B maha nga ngjuasjya mah r .
Tsinknchj man. Nkia ma chba nghan.
A b h, mba ? ttsu ngha
nd xt ch&. Nda tjn, mba . Nda tjn. K mah
chba nghan. Kfink& ndju nghan n xi
tchuba.
B maha. B n tinyah r ts kjn chh nga
b x tsn ttsnnkjin kun nd ch, nga t x
ngayjehe kun, t x ngayjehe anm h . (tah ,
nk tsn najmi knchsjai nyh r yjon? Ja
tmach. Ja tmajmn. Ja tma xt . B maha
nga tbjasjaiya xhu, nkia x nga b tsn
ttsnkjtsjen. T x ngayjehe kun nt ch,
nkia x nga b ttsu.

86
Costumbres

Mi kj un, mi kj nte kjsehera. Najmi an


be nk chun yah. Najmi an be nk chun n tsihn.
Tnga kj suniah kjk&ho. B maha nga
kjsehera ya nkhn, ya niyah.
Kjnchjak&ho nku jo ntsba n.
Nkuh, nyntakuin. Kj kj bayo& bi,
mba . Kj kj ndyjo& bi. (tah x jyun, x
ntan. Najmi ya m nstjihin nga k y. Jmi
ya m nstjihin. Kichanji kichankan
kj bayo& nga tinima. B maha nga b tsn
tbankisjai ny xhr yjoh& nd ch.

Tbicha ch j. Tbicha ch xk .


Tbema, tbeya yjo si, yjoninten, nkia nga
tinima, nkia nga x jyunn, x ntan bi. Najmi
ya kj bayo&. Tjajin, tjaahn kj baya
kj ndyjo&, nkia nga tinimajihn. Najmi ya.
T nku jo nstjihn tinima, ndaha tsa nda
tchajna, ndaha tsa nda tchuba.

87
Costumbres

Kj ntj&. Kj ts. Ndzjehn tnibkjane,


ndzjehn tnibkie xub&. Tnga x yn ma, x
yn yjo tjan kj bayo& bi. Tnga kj ntj&.
Kj nub& bi. Tja chji, tja ndzjehn ni xub&.
Ja kabjane kabjatainn Nt n, b t
xi xn, k& b t nt stinchjn. Ja kabja
Nt n ni, xi nk n nj yjon, xi nk n
chn k& nk n s, nga tsnkjen k& tsnkin
chjnn, nga ja kuasakun, nga ja kuanej
yjon.
B maha nga b x ttsu xhu nd ch, nga
x tsnjo x yjoh&. X x yn ngayjehe kun nt
nd ch nga tbjasjaiya x ts kjn chh.

A b h, mba ? ttsu n mih ts kjn.


Nda tjn. Nkuh, xi k mah kjeb hn, tnga
tsinknchj man ntn . K& b ma xhn n ah .
K& b ma xhn j tsinih. Kuinchjanjmk& man
jnts. (tah najmi t nku an be. (tah tjyjuh
jnts. Nkuh, tsa nga yuh ma, k mah chba
nghan. Kfnk& ndja n.

88
Costumbres

Mb chjhr nd ch nga b ttsu. B n


tinyah. B n chbanjmk&. Chba nghan,
b tjn, nkia nga ja kuasendan kj&.
Tsinknchj man ntn .
Nda tjn, mba ttsu ngha nd xt ch&.
Nda tjn. B tsin xnyah . B tsin
tsinkjasehn.
Tsa tnga jaha n tjnndah r yjoh& ttsu
ngha n mih ts kjn. (tah najmi b maha
nga tse beja kj . (tah tjn xi bankajin kj&.
Tjn xi nib nga nchj jnu nchj ta. Tsa nga ja
tjnndah yjoh& nd ch, k mah nndj ni.
K ma nndj ni xi tnchj .
Nda tjn, mba . Nda tjn ttsu
nd xt ch&, nkia nga ja tfi ngha niyah .

89
Costumbres

Fik0 n kix4 nd-x/t-ch0. 5skahan t- j2uaichase


ngh-r- n-2mih4 ts-kj/n. Y0 nga j2uaichj2a n kix4.
Kjsehe. Kjse nghara, mba .
Nda tjn, mba ttsu ngha n mih
ts kjn. Ja kitsinknchj n ntn . Nda tjn nga
b ttsu nd ch. M xi nhen?, b ttsu
n ah . M xi nhen ntn? T sa xhu chjb
n xi ttsun. Nkjan n xi ttsu. Tjink& ndju
x ni xi ttsu. M xi nhen ntn? Xih j b h
ne tmachhan xi xt h. B ttsu n ah .

Tsa t najmi t ndyjunn nkinh nga skhe,


b tjn. (tah t ndyjun t nkih ttsn kj
xt . Tbinchandju niyamasen. Ttsnk& kj
xinkjn. Tsa t najmi nkiah nga tsnnkjihn kun.
Tsa t najmi nkiah k ma mjehr kj chjn.
Tsa t najmi nkiah sk chjn xi mjeh. Tsa
ndanda ttsnnkjin kun nd . B maha b n
tinyah r. B n chbanjmk&.

90
Costumbres

Jah b kixihn ntn . Ja kitsinknchj . K&


ja be bi nk ne chine. Jah tsnkjenna, ja
tsnkina. Ja be nk tsn tsjna ch. (tah b h
ne tnechhan ntn xi xt h.
Nda tjn, mba ttsu nd xt ch&. Nda
tjn. B tsin xnyah y, mba .

Mb chjhiri nga b tbixn. (tah jah


kabne kabchinn Nt n ni, nkia nga jo tjn
jo kji knima. T ndaha tsa ch xi tjn nki j&,
t ndaha tsa ch xi tjn nki xk&, t jo tjn t jo kji,
najmi t kjhe xi xt h nkia nga najmi nj
yjon? (tah b tsn kabjanen Nt n, nkia
nga kajuaitjusinja sunnte.
B maha nga b n tinyah r nd ch nga
k mah kjeb n xi ttsuna ttsu n mih
ts kjn. Mb chjhr nd ch nga b ttsu, k&
mb chjhiri nga b tbixn. Kunntah , b tihn.

91
Costumbres

Nkj nga b tsn nd ch? Nkj nga


kxan? Nkj khe nstjin nga kxan?
Knda maha ch yjoh&, mba ttsu ngha
nd xt ch&. K nkisjai ny maha ch. Tsa
nku s kjah r , tah ch x ni sakn. A
kjih najmi k nkisjai ny ch? (tah , a kjih,
b tjn, kntsb k& tiya xink? (tah jah b
tsn tja nyn. Nku x nt , nku ch tbinchisj.

Nku x s kjah r nd ch nga kxan,


tah xi jah kjtsba nta xinkjn jntnt ma.
Xi b h, mba ttsu ngha n mih
ts kjn. Xih j b h tsn tja ni. Xi k mah
kjtsba nd ch. Xih jah kuakiendan ni.
Ja kuachuba n. Katjatsba nd ch. Xih jah
niyah nd ch k, b tjn. K ma kj . K&
ni xi s kh ch k nji k nka ch nga
kjtsba, tsa jo chikn, tsa jo nj kj k&.

92
Costumbres

Nkjoh&on nga b tsn k snu nd ch


ttsu nd xt ch&. K sta k sjnuh
nd ch niyo& bi, m xha xi tjhin. K& tsa m
nihi xi tnei, tinyah. K ma tsj ngayhin. K ma
k snk&hi. Tsnxta tsnxjnuhi ch.
Nda tjn, mba ttsu ngha n mih
ts kjn. Nda tjn tsa ngayjehe kun nd ch ni xi
ttsn. Xih j b h tsn tsjnnki, tsjnjnuna. K&
b tsn kuankisja tsinjna nd ch.

Tsa m ni xi ndyjah , j ahn tja.


Kuatseta, kuatsejna ch. (tah xi nk joyaha
ntn h ni. Ntn h najmi tjona tsa nga an nk
tsihn nd ch.
K& katsyana tsa m ni xi ttshn ntn . Tsa
najmi nda ttshn, an katsyana. K& b kui,
najmi t kui tshn kj yjoh&. (tah an tjana
nhu ma. An tja nga ngjuah , b tjn. An
tsjah kj txuma m nga najmi b tjn ni xi tsn
ntn . An kuatexumah . (tah nga neh kj

93
Costumbres

yjon, niyamasen bichk&n kj&. B maha nga


ahn tjun katsyahana. J ahn xi be nk tsin
kuatexumah , b tjn. B n tinyah. B n
chbanjmk&.
Tsa ngayjehe kun ni xi ttsn, nkuh, jah
kuakjebn hn. Najmi t tjn sa tsa t nkija
tsinkjhena kj . Jah kuakiendan ni. Ja
kuachuban.
Kanchj kats xi nk ttsu bi. Najmi kui nihi
xi nsejin. (tah nib xi tbincha, xi ttsj n,
jbincho&, nga b tncha tsu: B kun, b ma.
Mi nda j&. Jchh ni. Tnga t xi ttsuh ni
bi nga b tncha tsu, nga tbinchun.
Ttsnuntain nt sti. B maha kanchj subaha
xi b ttsu. Najmi tjhin nga kui ni xi nsejin.
B n tinyah nd ch. Mi nda tjn tsa m
nihi xi kxan, tsa t chjn ndju kfin. Jah
kuma  n. Ja kuakiendan ni, b tjn.
Kunntah nd ch. B tihn.
Narrado por Juan Morelos Antonio

94
Costumbres

As hablaban los mediadores de antao


El mediador llega a la casa de la muchacha y habla con su padre de parte del
joven que quiere pedirla para casarse con ella. La conversacin se desarrolla de la
siguiente forma:
Hola, compadre.
Hola, compadre responde el dueo de la casa a quien est visitando.
Disculpe usted, compadre. Vine a verle bajo la sombra de su casa. Disculpe.
No vine a visitarle para algo doloroso o funesto. Le pido que abra su corazn para
escuchar lo que le he venido a comunicar.
Hay un joven que est pensando con su mente y corazn en pedir a su hijita.
Lo ha pensado1 y meditado en su corazn.
Si los animales y pjaros buscan y andan por parejas de dos en dos, cunto
ms nosotros que somos cristianos?
Cuando nuestro Dios apareci, nos mostr tambin el camino y las huellas a
seguir. Pues, es lo que estamos haciendo al buscar de esta manera a nuestra pareja.
En determinado momento buscamos una pareja, como una segunda madre, alguien
que nos d de comer y de beber.
De igual manera, cuando nos casamos con una mujer, llegamos a ser tambin
como su padre. Nosotros la llamamos mam y ella nos llama pap porque somos
los que la seguimos alimentando bien.
Al casarnos, dejamos todo; dejamos a nuestra madre porque ella ya nos cri.
Nos desligamos de ella. Ya nos hicimos adultos. Ya nos criaron nuestros padres y
madres.
Como los animales, como las aves que al crecer le salen las alas y vuelan, as
tambin nosotros hacemos lo mismo.
El muchacho que est interesado en su hija ha estado pensando y meditando en
todo esto. Est seguro que es tiempo de buscar una pareja. Sabe ya cmo trabajar
para tener qu beber y qu comer Tambin ya ha platicado con su padre de este
asunto.
Despus de todo lo que el mediador dice, el padre de la muchacha responde:
Disculpe, usted, pero tengo que preguntarle primero a mi hija a ver si est de
acuerdo. Yo no puedo obligarla, y no est bien que lo haga. Por eso voy a platicar
con ella, luego volvemos a hablar.
Est muy bien, compadre. Proseguiremos con esta pltica en otra ocasin.
Por favor, dgale a su hija lo que el joven ha estado pensando y ha decidido de
corazn. Porque, cmo no vamos a buscar nuestro bienestar? Ya somos adultos,
personas. Por eso el muchachito est pidiendo a su hijita.
No vine a visitarle para algo doloroso o funesto. No s cmo usted vive, ni
cmo es su casa.2 Pero le traje saludos. Por eso vine a visitarle bajo la sombra de
su casa y a platicar con usted.

1
Literalmente: recordando
2
Literalmente: Yo no s cmo es el interior de su casa. No s cmo es su patio.

95
Costumbres

Disclpeme, pero usted sabe que desconocemos lo que el futuro nos depara.
Por ejemplo la muerte o la prdida, no sabemos cundo nos llegar. No nos damos
cuenta de que la traemos a cuestas. Es por eso que el muchacho est buscando de
esta manera su bienestar.
Podemos estar cortando algo de hierba, algunas hojas. Cubrimos nuestro
cuerpo, andamos y desconocemos lo que el futuro nos depara. La muerte est entre
nosotros, andamos en ella. Nuestra vida es muy corta y no sabemos cunto
viviremos. Aunque estemos riendo alegremente o hablando bien, podemos morir.
El sol es una cosa, el viento es otra. A uno lo vemos y al otro lo sentimos. Su
presencia se nota, se manifiesta. Pero la muerte es un misterio. Es como una
espada filosa entre nosotros.
Dios nos dej esto como tarea, tanto a hombres como a mujeres. l ya dispuso
cmo vamos a buscar a nuestra pareja3, cmo vamos a comer y beber. Y tambin
que nuestra mujer, la elegida, nos dar de comer y beber cuando nos casemos4. Por
eso el muchacho est pensando en buscar pareja5 y ha preguntado por su hija.
El padre de la muchacha le dice al mediador:
Est bien, compadre. Podra yo decirle al muchacho que s ahora mismo,
pero no he hablado con mi hija. Djeme hablar con su mam, tos y hermanos.
Porque yo no soy el nico responsable de ella, y todava viven sus hermanos.
Cuando hable con ella y la familia, si ellos aceptan, entonces continuaremos con
esta pltica.
Dgale al muchacho que le agradezco su declaracin y honradez. Dgale lo que
hablamos y que hablaremos nuevamente cuando hayamos hablado sobre esto con
toda la familia. Djeme hablar con mi hija.
Bien, compadre. As lo har responde el mediador.
El padre finaliza diciendo:
Espero que el muchacho ya est preparado. Ya ve usted que suceden muchas
cosas si no celebramos la boda pronto. Hay personas que se entrometen en el
compromiso e inventan chismes, y se dicen cosas por aqu y por all, pero si el
muchacho ya est preparado, podemos cerrar el trato.
Est bien, compadre. Est bien.

El mediador lleva el resultado de la conversacin a los paps del joven. Un tiempo


despus vuelve a dialogar con el padre de la muchacha:
Compadre, vengo a visitarle otra vez.

3
Literalmente: duplicarnos
4
Literalmente: duplicamos
5
Literalmente: duplicar

96
Costumbres

El padre de la muchacha le dice:


He hablado con mi hija y ella est de acuerdo con lo que dice el muchacho.
Cuando habl con su mam, me dijo: Para qu queremos a nuestra hija? Es
mejor que le tomemos la palabra de casamiento al muchacho y prosigamos con el
acuerdo. Para eso crecemos los humanos.
No vaya a ser que el joven se arrepienta. De un da para otro la gente se
presenta en el juzgado. Se carean. No vaya a ser que despus se arrepienta y haga
lo mismo. Ni sea que conozca a otra mujer y la quiera. Si el muchacho ya lo pens
muy bien, dgale que ya he hablado con mi hija. Ella ya sabe cmo alimentar a una
familia. Me sirve de comer y beber a m sin ningn problema. Para eso hemos
criado bien a nuestros hijos.
Est bien, compadre. As lo har saber.
Gracias por lo que ha dicho. Dios nos dej como tarea el andar en parejas,
incluso los animales del monte y los que estn debajo de las hojas andan de dos en
dos. Cunto ms nosotros tenemos que buscar pareja?6 Porque as lo orden Dios,
cuando vino al mundo.
Dgale al muchacho que acepto su palabra. Se le agradece por hacer la
peticin, y gracias tambin a usted. Dle mis saludos al muchacho.
Tambin queremos saber, cundo se llevar a cabo todo esto? Cundo se
casarn? Qu fecha fijar para la boda?
El muchacho se va a preparar un poco para todo eso, compadre contesta el
mediador. Va a buscar recursos para correr con todos los gastos. Fijemos la
fecha para dentro de un mes porque es difcil conseguir los animales. Tiene que
buscar la manera de reunir lo que necesita porque no se ve bien que no ofrezca
nada. Es una costumbre entre nosotros. Buscaremos una gallina u otro animal.
Aunque se tiene planeado que se casen en un mes, ya se pueden frecuentar los
muchachos.
El padre de la muchacha responde:
Claro que s, compadre. Esa es la costumbre. El muchacho ya puede
frecuentar a mi hija. Puede ir y venir.7 Hemos hablado ya del compromiso, as que
sta ya es su casa. Siempre que venga a visitarla, deber traer lo que pueda, ya sea
algo de lea o unas cuantas mazorcas.
El mediador entonces le dice al padre:
Reciban bien al muchacho cuando venga a visitarles. El muchacho estar
observando todo lo que se hace en la casa y tambin lo que usted est haciendo. Si
necesita ayuda, pdale que lo ayude ya que trabajar para usted en lo que sea.
Trabajar para usted aqu y all.
Est bien, compadre. Est bien. Si lo que est haciendo el muchacho le est
naciendo del corazn, me acompaar todo el tiempo. De mi parte, buscar la
manera de vestirlo. Si le hace falta algo, pues para eso estoy yo, para comprarle

6
Literalmente: duplicarnos
7
Literalmente: andar

97
Costumbres

todo lo que l necesite. Ahora ya es mi hijo. No amo a mi hija si le hago algn mal
al muchacho.
Que me avise si mi hija le hace algo. Si ella le est haciendo dao, que me lo
diga. Que no haga justicia por su propia cuenta. Yo soy quien tiene el mando8 y
quien puede pegarle. Le dar consejos cuando no est haciendo bien las cosas.
Quiero que sea as porque cuando hacemos justicia por nosotros mismos, el
problema puede llevarnos hasta el juzgado. Por eso le pido que me avise a m
primero si pasa algo. Yo s cmo aconsejarla. Dgale eso, pues.
Si est hablando de corazn, pues, ya he tomado su palabra. Ya no puedo
romper el compromiso que hicimos.
Si alguien dice algo, que diga lo que quiera. No debemos creer en sus palabras.
Porque vienen los que aconsejan mal, traen chismes9 e intriga y dicen: As son.
As hacen. No es gente buena. Son unos borrachos. Pero estn mintiendo al decir
esto. Envenenan a la gente con sus palabras y desean que los muchachos sufran.
Por eso, no hay que hacerles caso.10 No hay que creerles.
Hgale saber al muchacho que ya no hay ms que arreglar. No est bien si
decimos algo dems, si damos ms largas al asunto, porque ya todo est arreglado.
Hasta aqu llegamos. Dele mis saludos al muchacho.

8
Literalmente: la reata
9
Literalmente: est dando palabra
10
Literalmente: que hable slo el que est diciendo eso

98
Historias

QUINTA SECCIN: HISTORIAS


Las historias son narraciones y hechos que merecen ser recordados, y para
preservarlas para la posteridad, muchos pueblos se han valido de la escritura. Han
descubierto el verdadero valor de su historia, y lo transmiten a travs de sus obras
literarias. Para escribir, se inspiran en todo cuanto hay en sus pueblos, y lo hacen en
sus propios idiomas. Saben que esto les crea prestigio y respeto ante la dems gente.
Porque se dice que cuanto ms conoces a alguien, ms lo aprecias y respectas.
Don Joaqun Rubio y Don Mariano Lpez, que en paz descansen, tuvieron a
bien narrar sus memorias, las cuales fueron grabadas por el doctor Pablo Kirk a
mediados de los aos cincuenta. De este material tan valioso he seleccionado las
narraciones que hablan tanto del origen de Jalapa de Daz, como de los sucesos
relevantes acontecidos en nuestro pueblo.

Xi nk tsn kitsatutsn s Sebastian


Chbaya ma
ch kjh s xi ma Ntxj.
N
stjin tse jan, nkia nga kuma ndzjenna
sunnte,
bitju s San Felipe. Kui x xi patrohn Ntxj
nkia. Tnga najmi mah tsa nts
n, tsa sata ni,
b tjn.

99
Historias

Nkututu s Sant xi bitju nga kitse, b tjn.


Kuih xi ma nts
n xub. Juai xtmba, juai
xt Nkifi, juai xt Ngs, juai xt Tsah Nt,
juai xt Tsian. Nkjin xt xi juai nkia nga ma
s San Antonio n
stjin nkia.
Nkuh, kuichu n
stjin y n
, nga ytaxna
j. N 1920 kitsian ndtjx.
Jtsjenna nga nd Sebastin Ortiz tjo
kitsnna. Ndyjana nga kuma ndjuhn nte
Sebastin Ortiz. Nkuh, ndchn, b tjn. Tjion
ju nn. Tjo kitsnna nte Sebastin. Nkuh, t
chb nga mjehna bankih
ton. Tsjna ton nd
general Ortiz, b tjn. Nd Sebastin Ortiz.
Nkuh, tjo kitsnna.

Kuihi, nkia nga tstjahana ndtjx,


kitsinnda nku xjn k kitsinkj Tj, k Nkifi,
k Ngs, k N
nktse, k Nx
jn k Ngachon.
Kui xjn xi kitsya ni xi kma nga k
tju s
Sebastian nga kan tjhn s enero.

100
Historias

An tjun tjun kitsatuts


h
nr s Sebastian, b
tjn. Kise ykastiy, k kitsin kjyhnr xt
Ntxj nga kitsnnda niyants
n. 4si tsata xn
k ntnijua. Yyju niyants
n ntnth
xt, b
tjn.
Nkuh, n 1921 t ahn ytax ngha xt
nx
nant, k bh t tsn kitsinnda nghana
nku xjn. Nkisa yn tsitju ja s n xub.
Nkisa yn jai sa xt. Kui n
stjin tjh
n sind
k
nd Perfecto Martnez.
Nkuh, n 1922 ktaxh j nd Perfecto
Martnez. T kfitjnkih ngha nd Perfecto
Martnez s, k nkisa yn kuma sa s Sebastian.
N 1922 k n 1923 nkisa yn tsatiu jai ja xt.
Nkuh, nd

n
, kui s xi yn chnka.
4tah juai xt xi nibha santaha Ts
nt, k
Ngs, k Nanki Tabo, k t m kjihn ni nibha
xt nga juai. Ja yn chnka s nd
. Nku
n
stjin mah s nga kitsatuts
h
nr. N xi ma
joho t chahn jo n
stjin, k nd
jan n
stjin bich
maha s.
Nkuh, ahn yejtuts
hinna s Sebastian,
b tjn. Santaha n 1920 kjin kjinibatuts
h
nr.
Kjha nga tjo kitsnna nd General Sebastin
Ortiz, b tjn, kui nga yejhana sh
nga kan
tjhn s enero.
Narrado por Joaqun Rubio Cruz

101
Historias

El origen de la fiesta de San Sebastin

Platicar un poco acerca de las fiestas que se celebran en Jalapa de Daz.


Cuando ya tena edad en la que me daba cuenta de las cosas,1 se celebraba la fiesta
de San Felipe. l era el santo patrn de Jalapa de Daz. En ese entonces no haba
plaza ni se venda nada.
nicamente se celebraba la fiesta de San Antonio en la cual s haba plaza. A
esta fiesta llegaba gente de Huautla, Ayautla, Teotila, Santo Domingo y Ojitln.
Mucha gente llegaba cuando se celebraba la fiesta de San Antonio.
Lleg el tiempo en el que me eligieron como presidente municipal. Eso fue en
1920. Haba un seor que se llamaba don Sebastin Ortz el cual me estimaba
mucho y yo fui su soldado. Era yo muy jovencito, tena 19 aos. A la hora que yo le
peda dinero, me lo daba, pues me estimaba bastante.
Cuando era presidente, hice un escrito y lo mand a Huautla, Ayautla, Teotila,
Ixcatln, Soyaltepec y Ojitln. En el escrito le deca a la gente lo que iba a suceder
en la celebracin de la fiesta de San Sebastin, el 20 de enero.
Yo fui el iniciador de la fiesta de San Sebastin. En la fiesta hubo toritos,2 y
obligu a los de Japala a poner sus puestos, y vendieron en ellos aguardiente y
agua fresca.
Despus, en 1921, la gente del pueblo me eligi otra vez como presidente
municipal e hice nuevamente otro escrito. En ese ao la celebracin de la fiesta fue
ms grande, y lleg mucha ms gente. En ese tiempo el sndico era Perfecto
Martnez. En 1922 Perfecto Martnez fue elegido presidente municipal. Se continu
haciendo la fiesta de San Sebastin, pero mucho ms grande. En 1922 y 1923 lleg
mucha ms gente a la fiesta.
Hoy en da es la fiesta ms grande porque llega gente de Veracruz, Teotila,
Tierra Blanca y de cualquier tierra lejana. Cuando yo inici la fiesta, duraba un da,
pero el segundo ao fueron dos das y ahora la celebracin de la fiesta dura tres
das. Yo fui quien inici la fiesta de San Sebastin y se celebra desde 1920. Debido
al cario que me tuvo el General Sebastin Ortz, decret que se celebrara su fiesta
el 20 de enero.

1
Literalmente: cuando se me ilumin el mundo
2
Literalmente: castillos

102
Historias

Xi nk tsn kjinibatutshnr' Ntxj)


B tsu nga nchjn
jm j ch, j ch xi j ch
mih
, b tjn, j xi yn nkjin n tjh
n.
N 1500 x kumanda Ntxj. Nkia x nga jai
x j gachupin, j espaol, b tjn. Kinchjja
xh nx
nant. ju x maha nx
nant xi
kinchjja xh j gachupin.

Nku nx
nant xi mih
La Loma de Santo
Toms. Y x kiseja x nku nx
nant xi mi
Santo Toms. Tja Hteh n
nk ch
sunnka
tjnnk
jan.
K nku x xi mi ngh San Agustn. Tja
n
nk chh
ta nx
jan xi tjhen m fintjai ts.
Nkuh, k nku tja ng m tsuh j Ntxj.
Nt xi tnibha
ta nx
 nga ndaa jan, kui xi
tsuh j Ntxj. Y tja ng nku xuba n
nk xi
tsu ngh j San Juan. Y x kjinibaha nx
nant
xub.

103
Historias

K nku x xi kjinibaha Nx


ndzjen jan. Najmi
yah nk mi nanki xub, tnga tjah Hteh
n
nk Nx
ndzjen jan, b tjn. Tja m nga
kisasja niya sakristiy, k niya curato, k
niyah jnmi, b tjn. Nkuh, tja m nga
kixincha ngatente. Nkuh, najmi yah nk de n
mi nx
nant, tnga tjah xjh, xj xi m nga
kisasja n
nk, b tjn.

Nkuh, kuma nkujin x xt, nga kinchjja


xh nx
nant xi ju j gachupin, b tjn. B
x tsn kumandaha nx
nant xi mih
nx
nant
Ntxj nd
. Kits
jh
n Ntxj, b tjn.
Tnga jan kjinibaha jn xi b mi, nx
nant xi
tja jan m tsuh j La Loma de San Juan. Y
tja nku nt xi tsuh j Ntxj. Y x kjinibaha,
Loma de San Juan, jn xi mih
Ntxj nd
, b
tjn, m tsuh j Jalapa nd
. Tnga j
gachupin xi kinchjja xh j, nx
nant xi ju,
b tjn.

104
Historias

Nkuh,
si n kuatsnnda x j n
nk
chkants xi kti j n 1925, b tjn, n 1925,
nkia nga tjh
n x nd Jos Lpez Delgado.
Nkuh, nkiah kuandyja n
nk xi kitsnnda j
espaol, b tjn.
Nkuh, t xjh n, t ruinh n obrh j
espaol tja sa nd
, b tjn. Nkuh, t turh
t
nchah sa. Najmi t tjhin xi kha, tsa xj xi
m nga kiseyjusn yxubah niyo nkia. Ja
kixuya ngayje ni xub. K t sakristiy tjah
sa k nku arco xi tja Hkjn altar mayor, b tjn.
Nkuh, t kui tjah sa.
B x tsn kumandaha Ntxj, nkia nga
kinchjjah j gachupin nx
nant xi ju, b
tjn.
T b tjn ni xi ben. Jmi t be sahana xi
nkiso nk de n tsn fi sa.
Narrado por Joaqun Rubio Cruz

105
Historias

El origen de Jalapa de Daz

Cuando los ancianos, hombres que tienen muchos aos de vida, platicaban,
decan que Jalapa de Daz se fund en el ao 1500, que fue cuando llegaron los
gachupines, es decir, los espaoles. stos convocaron a la gente de cuatro
comunidades para que se reuniera y se juntara en un solo lugar.
Una de estas comunidades era un pueblo llamado Santo Toms, el cual se
encontraba en Loma Santo Toms. En esa loma todava estn las ruinas de la
antigua iglesia.
La otra comunidad se llamaba San Agustn. Las ruinas de la iglesia estn en la
falda de ese cerro, por all por donde se pone el Sol.
Donde le llaman Arroyo Gravilla haba otra comunidad. Al agua que baja por la
falda de ese cerro se le conoce como Arroyo Gravilla. All est el solar de la iglesia
que se conoce como San Juan.
Dicen que la cuarta comunidad provena de la Sorpresa. Se desconoce el
nombre verdadero, pero all estn las ruinas de su iglesia. Estn los cimientos de la
sacrista, de la casa parroquial y de la casa de los sacerdotes.
Al reunir a todas las personas de esas comunidades, los gachupines hicieron
que se formara una sola comunidad. De esta manera fue cmo se fund el pueblo
que se conoce como Jalapa de Daz. Se le bautiz con el nombre Ntxjo,3 el cual
proviene de la comunidad que est en la Loma San Juan. En ese lugar pasa un
arroyo que se llama tambin Ntxjo.
Despus construyeron la iglesia grande que fue la que se incendi en 1925
cuando Jos Lpez Delgado era el presidente municipal. A causa de este incendio se
arruin la iglesia que los espaoles construyeron.
Ahora solamente quedan los muros, las ruinas de lo que los espaoles hicieron.
Ya no estn las paredes en las que descansaban las vigas de la iglesia. Se
derrumbaron. Slo quedan las torres, la sacrista y el arco que estaba frente al altar
mayor.
Esa es la historia de cmo se fund Jalapa de Daz cuando los espaoles
reunieron a la gente de cuatro comunidades para formar una sola.
Eso es todo lo que yo s. No s qu pas despus.

3
Literalmente: Arroyo Gravilla

106
Historias

Nk tsn kit nnk.


Lesi x tma nkia nga kit n
nk. Lesi x
ttsn xt,
tah xk
n tsnkntjaiya ndtjx.
Kj x ttsn xt. 4si t incha kikjank xh
xinkjn.

4si ni xi kama, t nku xh niya kit. 4si


x kama yn nd. Ngjinka x nd. Ni xi nkjn
x kama. B x tsn kithi nkjin niya.
M mi sacrista, Hte xi tjatah n
nk, kui xi
ndj
tsathe j. Kui x ndj
 xi ngjinkak nd
k kikajnh niya sta. B x tsn kithi n
nk.
N 1925 nkia kit n
nk. Jo n
stjin k nku
n
stjn x kamah nga kit n
nk. Jh!, x
tsixuya niya sta. Tsixuyak x y nkia nga ja
tti.

107
Historias

4si x kitsonsje j sant. Chb ngjinch


xh nku niya nga ja kitsonsje. K k x xi kit
k k x xi tsakjan y
ya n
nk.
4si kitsnnda ngha xt nku niya xkjn.
Kitsnnda ngha n
nk xi tjhen y xi t kith
ngha nga kuma ng ntj. Yh nga kit kjin sant
ma. Nga ja kit sant,
si t nasuh n kisentu.
B tsn jehe sant ma. Najmi t tjhin sant
santaha nd
.

4si x ngjijenntjai nd n


y Nanki Ni. Y
kjin kjin x tsichu nd. Kitr x chte k kat
niya kui n
stjin. T ni x kiseja xuba xubah
ni, nkia ngji nd. T ni x kiseja ntsentseh
nd kui n
stjin nga kama ntj. Ni xi kjkix
hi,
ni xi nkjn kama!
Kit x xnt. Kit x nn. Kit x brr.
Kit x ch. Ngjitjn x ch. Ni xi nkjn x kama
n
stjin nga kit n
nk. Kjchn kiseh nx
nant
kui n
stjin.

108
Historias

Nd
ja kitsntjaiya
sunnte. Ja kjijyu
nd
. K najmi b t ttshin xt tsa tkjan.
Nkuh, mah sa kj, tnga jah mankjih
n xt k
ja be. Ja tjn ndzjehn nd
sunnte, b tjn.
K ja tmankjin kun xub
xubh. Tmah xjn
k ja tmah stil. Ja tbixnki tunkn xi nk tjn
maha xt xi tmach nd
, xt tsts xi tjn
nd
. Tnga xt xi tjn nkia, kj tsn kama
ch.
Narrado por Mariano Lpez Cortez

109
Historias

Cmo fue que se incendi la iglesia

Era el tiempo en que se celebraban las elecciones cuando se incendi la iglesia.


Cada ao cambiaban de presidente municipal. La gente empezaba a discutir y haba
pleitos y peleas entre ellos.
Fue en 1925 cuando sucedi esta tragedia y tard 2 das y una noche en
quemarse toda la iglesia. Todo comenz cuando empez a quemarse una casa y el
fuego se propag. Las llamas eran muy altas y el fuego lleg a otras casas.
La sacrista de la iglesia estaba techada con zacate y fue lo que provoc que el
fuego ardiera ms. Fue muy espantoso lo que sucedi en ese lugar!
Haba una parte que era de lmina, pero los pilares que la sostenan eran de
madera. El fuego quem los pilares y toda esa parte qued derrumbada. La gente
del lugar empez a sacar a los santos de la iglesia para que no se quemaran y los
pusieron provisionalmente en una casita que construyeron rpidamente.
Algunos de los santos se quemaron y otros se rompieron cuando estaban en la
iglesia. La casita provisional que haban construido era de palma, pero como haba
mucho viento, ste ocasion que tambin se incendiara ese lugar. Al pasar esto, se
quemaron totalmente los santos y quedaron slo cenizas de ellos, y hasta la fecha
no tienen ningn santo.
El viento era tan fuerte que hizo que el fuego llegara hasta el Barrio Colorado.
Se dice que probablemente se quemaron ochenta casas y que cuando iba pasando el
fuego de color rojo brillante, se desmoronaba todo a su paso. Fue verdaderamente
espantoso!
El fuego tambin arras con toda clase de animales. Se quemaron burros, patos,
etc. Todo esto sucedi en el pueblo cuando se quem la iglesia y sus alrededores.
Ahora todo4 ha cambiado. Hay paz entre la gente y ya no estn pelendose.
Todava hay asuntos que se tienen que arreglar, pero la gente ya se comprende
mejor y sabe cmo arreglar de mejor manera los asuntos. La luz ya ilumina al
mundo. Muchas de las personas de ah estn aprendiendo muchas cosas. Estn
adquiriendo nuevos conocimientos que vienen de diferentes lugares. Estn
aprendiendo a leer espaol. Tienen mejor visin de las cosas porque son una nueva
generacin. La gente de antes se cri y creci de otra manera.

4
Literalmente: el mundo

110
Introduccin del glosario

GLOSARIO

Mazatecoespaol y espaolmazateco

Este glosario es el primer intento de una tarea compleja. La seccin mazateco


espaol, pginas 115 a 156, contiene en orden alfabtico todas las palabras
mazatecas que se presentan en los textos y las races de ellas, junto con su
traduccin en espaol. Los verbos se citan en la forma de tercera persona
atemporal, ya que el mazateco no tiene la forma infinitiva.
El orden alfabtico de los tonos es de alto hacia bajo.
Cuando el saltillo se encuentra al principio de una palabra, sta aparece al final
de la seccin de palabras que empieza con la letra que sigue al saltillo. Por
ejemplo, la palabra bh, se le da, aparece al final de la seccin de palabras que
empieza con b.
Se ha tratado de hacer este glosario de tal forma que sea fcil de usar, y al
mismo tiempo evitar redundancias innecesarias.
En mazateco la forma del verbo no diferencia entre t y usted. Pero siendo que
la forma para usted no se distingue de la forma para l en espaol, en este glosario
se traduce la segunda persona del singular de las formas mazatecas con la forma
familiar t, an cuando en el contexto de la narracin se prefiera la forma de
respeto usted.
En mazateco raramente se distingue entre la tercera persona del singular y la
tercera persona del plural. En este glosario estas formas se traducen en singular al
espaol, aunque en el contexto de la narracin se use el plural. Los pocos verbos
que tienen distintas formas plurales en la tercera persona se traducen en plural.

La seccin espaolmazateco del glosario, paginas 157 a 191, contiene en


orden alfabtico las palabras en espaol mencionadas en el glosario mazateco
espaol con su traduccin al mazateco. Los verbos se citan en la forma del
infinitivo del espaol y despus se dan las formas como aparecen en mazateco. Las
subentradas estn ordenadas primero con las formas bsicas, seguidas por las
formas compuestas. Para encontrar todas las formas mazatecas citadas que son
asociadas con un concepto, se pueden buscar bajo las entradas de palabras
sinnimas.

111
Introduccin del glosario

Abreviaturas usadas en el glosario

TIEMPO DEL VERBO (prefijo antepuesto al verbo):


At atemporal (Se usa en diversas situaciones. Frecuentemente se
usa para referirse a una accin que no tiene referencia
de un tiempo o aspecto especfico.)
Pr progresivo
Rm pasado remoto
Rc pasado reciente
In pasado inmediato
Ft futuro
Pa pasado indeterminado
Im imperativo

PERSONA (sufijo agregado a un verbo o un adverbio con que


termina una frase verbal o agregado a un sustantivo o
un adjetivo con que termina una frase nominal):
1sing primera persona del singular: yo, me, m, mi
1pl incl primera persona del plural inclusiva (incluye al oyente):
nosotros, nos, nuestra/nuestro(s)
1pl excl primera persona del plural exclusiva (excluye al oyente):
nosotros, nos, nuestra/nuestro(s)
2sing segunda persona del singular: t, te, ti, tu
2pl segunda persona del plural: ustedes, les, las, su
3 tercera persona del singular o del plural: l, ella, ellos, ellas,
le, la, les, las, su
3pl tercera persona del plural: ellos, ellas, les, las, su

RELACIONES GRAMATICALES (sufijo agregado a un verbo o un


adverbio con que termina una frase verbal o agregado a
un sustantivo o un adjetivo con que termina una frase
nominal):
def artculo definido: el, la
dem artculo demostrativo: este, esta
enf indica la palabra o frase que recibe el nfasis en la oracin
ref se refiere a otra persona o cosa como parte de la accin del
verbo o indica pregunta o conexin lgica

OTRAS ABREVIATURAS
hablante fem hablante femenino
hablante masc hablante masculino
pas voz pasiva del verbo

112
Introduccin del glosario

ndice de sufijos mazatecos

-a, - 1sing (El tono depende del tono final de la raz.)


-, -, - 1pl incl (La vocal depende de la vocal final de la raz.)
-, -, -o, - - def (La vocal depende de la vocal final de la
raz.)
-h, -h, -h, -h, -h enf (La vocal depende de la vocal final
de la raz.)
-ha, -he, -hi, -ho, -hu 1sing + 2sing (Sufijo compuesto: 1sing
sujeto con 2sing complemento. La vocal depende de la
vocal final de la raz.)
-ha, -he, -hi, -ho, -hu ref (La vocal depende de la vocal final
de la raz.)
-h, -h, -h, -h, -h 3 (La vocal depende de la vocal final de
la raz.)
-hi, -h 2sing
-hi, -h, -h indica exclamacin
-i, -, - 2sing (El tono depende del tono final de la raz.)
- dem
- 1pl excl
-n 1pl incl
-na, -n 1sing
-n, -n 2sing + 1sing (Sufijo compuesto: 2sing sujeto con 1sing
complemento.)
-ni 2sing
-n 1pl excl
-n 2pl + 1sing (Sufijo compuesto: 2pl sujeto con 1sing
complemento)
-nu 2pl
-nu 2pl
-o, -u 2pl
-ra 2sing
-ra, -r pues
-r 3
-r 1pl incl (-r ms -)
-ri, -r 2sing (-ra ms -i, o -r ms -)
-r 1pl excl (-r ms -)
-ru 2pl (-r ms -u)

113
Introduccin del glosario

La posicin del sufijo en mazateco

Un sufijo puede aparecer agregado a un verbo o a un sustantivo, pero tambin


puede posponerse a la palabra final de una frase verbal o nominal. Cuando aparece
terminando la frase, el verbo o sustantivo de la frase puede tener una forma bsica
sin sufijo que no se pronuncia como forma aislada. Esto resulta a veces en palabras
en el glosario que no se pronuncian como forma aislada, ya que el glosario da una
lista de palabras que aparecen en combinaciones con otras palabras en las
narraciones.

Ejemplos:

1) El sustantivo chte la cucaracha tiene dos partes: chte cucaracha y el


sufijo -, que indica el artculo definido. En la frase nominal chte chnko la
cucaracha grande el sufijo aparece pospuesto a la palabra final de la frase, chnka.
Ya que la forma chnko aparece como una palabra en las narraciones, tambin
aparece en el glosario como una sola palabra y se traduce como grande (def).
2) El verbo kits ihn le hice tiene dos partes: kits ian hice y el sufijo -h a l.
En la frase verbal kits in kj yhnr les obligu pues, los dos sufijos -h a ellos
y -r pues se presentan pospuestos a la palabra final de la frase, kj yn
obligacin. Ni la forma kits in ni la forma kj yhnr pueden aparecer como
palabras aisladas, pero como frase verbal aparecen juntas. Sin embargo, aparecen
separadas en la lista de palabras en el glosario. Kits in se traduce como hice
[forma bsica sin sufijo] y kj yhnr se traduce como obligacin (3)
(pues).

114
a? n Ntxj -stil bati

a? adverbio (indica pregunta) bankih le pido, le solicita


interjeccin (indica admiracin o bankisjai verbo busca
vacilacin) base verbo observa, mira
?, n?, han? adverbio por qu? basejin trasv, mira entre, adivina
 adverbio pues basejnu observa detenidamente
 kui adverbio enseguida basekj se asoma
t adverbio en eso basene mira sobre, observa sobre
a x adverbio o basenkjn admira, contempla
an pronombre yo basesun mira sobre, observa sobre
ahn yo (enf) baseta observa de lado
anm sustantivo corazn; difunto basin verbo se para
anmh su corazn basinfe pisotea
anmh tu corazn basinja se pone de pie, se para, se
anmn mi corazn incorpora
ba adverbio tristemente basinjandju se pone de pie, se para
bahani tristemente (ref) (2sing) basinjane pisa sobre, se para sobre
b, bh interjeccin pues basinjanki se para debajo, se
ba1 verbo lleva refugia
baha lleva (ref) basinjata se para al lado
banka carga en brazos basink ayuda
ba2 verbo enlaza, combina basinne pisa
b adverbio as basnja verbo pone de pie, erige
bha as (ref) basnjasun erige sobre
bh as (enf) basnju escucha, oye
b tjn adverbio as es basntanji recarga, reclina
bajnu verbo re, se re bate verbo corta
bakjn verbo desgaja, quiebra, excava, bateku despunta, poda
romperse bateyn corta de golpe
bak verbo muestra, ensea bat verbo techa
bakny muestra el camino, gua batcha verbo barre
bakya verbo ensea, instruye batj verbo denuncia, demanda
banch verbo engaa, miente batejheni denuncias, demandas (ref)
banya verbo lava por dentro, jabona batjnu verbo vaca sobre, roca sobre
banji verbo lleva a cuestas, carga sobre batndzjo verbo riega, esparce
el lomo batndzjojnu riega sobre, vaca
banka verbo huye, abandona sobre
bankajin se entremete bata verbo vende
bankak huye con batxuma verbo manda, gobierna,
bankama huye a esconderse aconseja, disciplina
banki verbo pide, solicita bati verbo defeca

115
batia n Ntxj -stil bichcha

batia defeco bja verbo deja; hereda


batiy defeca dentro de beja dejamos
batiuh verbo exagera bjaa coloca en la punta, coloca en
batse verbo compra el borde
batseh compra (enf) bjane deja encima
batsejnu le compra ropa bejsan dejo sobre
batseta compra una parte bjasun deja sobre
batutsn verbo inicia, comienza bjatain deja sin permiso
be verbo veo; s, conozco; ve; sabe, bjatutsn deja iniciado, inicia,
conoce empieza
behe te veo; te conozco beja verbo se sienta
beh ve; sabe, conoce (enf) bejaa se encarama, se sienta en el
ben yo veo; yo s borde
benkjn verbo respeta, honra bejajin se sienta entre
benkjhn le respeta, le honra bejajyun pasa la noche en vela,
benkjnna me respeta, me honra trasnocha
b verbo pega, fija, pone bejak se sienta con, vive con,
bchin adeca, arregla habitar con
bchja cierra bejakutu se encuclilla, se sienta; se
incorpora
bchjan cocina
bejama se esconde, se encubre
bchj paga
bejanchu se sienta en el rincn
bjin coloca en el rostro
bejanki se sienta debajo, se refugia
bma encubre, tapa
bejanta se sienta a custodiar,
bne aplasta, coloca encima
custodia
bnkijo avienta, dispara, lanza bajo
bejasun se sienta sobre
el agua
bejata se sienta a un lado
bntj( siembra
bentu se sientan [3pl At de beja]
bntsa gesticula con la boca
bnda verbo arregla, prepara
bja acarrea
bndak arregla con, conviene con,
bsik rie con
acuerda con
bsun coloca sobre; aade
bntu verbo dejan, abandonan [3pl At
btax asigna, designa, nomina
de bja]
bti enciende, quema
bntuny alinean
btjindai rodea, circunda, ronda
bntusn sobreponen, dejan sobre
bx comisiona, delega
benya verbo pide prestado
bxanya empatar, juntar
bi pronombre se
bya deposita, echa
bichonney verbo se apalea
byju dejan
bich verbo llega
byjusn sobreponen, dejan sobre
bichcha se lleva
byn ata, la, amarra, encadena

116
bichkja n Ntxj -stil chnka

bichkja llega a poner bixuya verbo se derrumba


bichkntu llegan a poner bixuyak se derrumba con
bichkj llega a agarrar, llega a traer biyajn( sustantivo viernes
bichkje se termina, se acaba b adverbio as
bichk llega con bh as (enf)
bichk n llega con nosotros, nos bja verbo pega, apalea, castiga
conduce bjanki verbo coloca debajo
bichse llega a ver bjasjaiya verbo pregunta, averigua,
bichsesun llega sobre inquiere, interpela
bichsinjanta llega a pararse para bjasunyn verbo pone a encobar,
vigilar, llega a pararse para curiosear pone a empollar
bichtndzjo llega a regar, llega a bjasunynnki pone a encobar
vaciar, llega a esparcir debajo, pone a empollar debajo
binch verbo echa, deposita, coloca, bjayanji verbo sepulta, entierra
ubica bjo verbo se tiene hambre
binchh le echa, le deposita bjoh tiene hambre
bincha aconseja, conspira bjohna tengo hambre (enf)
binchne echa encima bjohn tenemos hambre (enf)
binchun envenena, crea enemistad brr sustantivo Vase chbrr
binchanki verbo se refugian, se paran bh verbo se le da [3 At Pas de tsj]
debajo [3pl At de basinjanki] bi verbo bebe, toma
binchata verbo se paran al lado [3pl ch1 sustantivo hombre (hablante fem)
At de basinjata] ch2 adjetivo viejo, antiguo
binkfn verbo suelta, desliga chh viejo, antiguo (3)
binkjuin verbo tienes miedo [2sing At ch sustantivo carga
de tsankjn] chh su carga
bisink n verbo me ayudas [2sing At cha pronombre nadie
de basink ]
chbrr sustantivo burro
bisntj(n verbo se levanta
ch verbo llvate, llevars [2sing Im o
bistj(n se levanta Ft de ba]
bitj verbo despelleja, pela, monda chjn sustantivo cesta
bitju verbo sale; se celebra chkants adjetivo enorme
bitjusje se sale chkants enorme (def)
bitjusjejyn sale de noche chkt sustantivo sapo
bitjusjejyhun sale de noche (ref) chkt sapo (def)
bixan verbo se casa chan, chahn Vase t chahn
bixank se casa con chn adjetivo fro
bixnki verbo se entreabre chnts sustantivo conejo
bixn verbo dices [2sing At de tsu] chnts( conejo (def)
bixhinni dices (ref) (2sing) chnka adjetivo grande

117
chnkah n Ntxj -stil chbanjma

chnkah grande (3) chjistun sustantivo anona silvestre


chnko grande (def) chjistun anona silvestre (def)
chnkjn verbo respetars, respeta chj sustantivo huevo
[2sing Ft o Im de benkjn] chj huevo (def)
chs( verbo se mirar [Ft Pas de base] chjb verbo se agarra, se sujeta
chs( mirars, t mira chjb agarremos, sujetemos
chs(jin se trasver; trasvers, t chjbn agrrame, sujtame
trasv, mira entre, mrale al rostro chjstj(n verbo levantaremos,
chs(kj se asomar levantemos, alzaremos, alcemos [1pl
chs(kj asomars, asmate incl Ft o Im de kjestj(n]
chs(nkjhn admralo, lo chjn sustantivo esposa
admirars chjhn su esposa
chs(suin mira sobre, mirars sobre chjnn nuestras esposas
chte nmero cincuenta chjnn mi esposa
chatse verbo se compra chon adjetivo malo, perverso; astuto
chtse compraremos, compremos chohn malo, perverso; astuto (enf)
chtsehen compraremos, ch 1 sustantivo seor, hombre (def)
compremos (ref) (1pl incl) (hablante fem) Vase ch
chikn sustantivo lea ch 2 adjetivo viejo (def) Vase ch
chine verbo se come ch sustantivo animal
chine comemos chh tu animal
chn( comeremos, comamos chh su animal
chn(yn comers hasta hartarte chn mi animal
chn(yn comer hasta hartarse chuba sustantivo poco
chnka sustantivo camisa, saco chb1 adverbio en vano, no ms
chjan verbo se cuece chb2 sustantivo hora, medida, huella
chjnitj(ba verbo arrojmoslo en el chbha hora, medida, huella (ref)
agua [1pl incl Im de kjantj(ba] chbh hora, medida, huella (enf)
chjt( sustantivo avispa chuba verbo se habla
chjya verbo se recoger chba hablaremos, hablemos
chjyai recoge, recogers chbai hablars, t hablas; habla
chjen verbo se ocupa; se necesita chbaih llmale, lo llamars; llmale
chjehenna ocupo; necesito (ref) chubak se le habla
(1sing) chbak  hblale, hablars con, le
chj adjetivo caro hablars
chjh caro (enf) chbak honi hblale, le hablars
chji adjetivo claro (ref) (2sing)
chjjn sustantivo flecha chbak n hblame, me hablars
chjn( ndju sustantivo prolongacin del chbanjma conversaremos,
asunto, bordado largo conversemos

118
chbanjmk  n Ntxj -stil fixinyah

chbanjmk  conversa t con l, fikiejachjak va a sentarse para


conversars con l bloquear con, va a bloquear con
chbaya se critica, se hablar de fikiejasun va a sentarse sobre
chbaya criticaremos, critiquemos, fikti va a encender, va a quemar
hablaremos de, hablemos de fiktjiyandai va a rondar
chukjuan sustantivo ta fikj va a traer
chumi pronombre nada fikjantj(ba va a arrojarlo al agua
chun verbo es (de aspecto) fikjanya va a tirar, va a desechar
chnchn sustantivo invierno fikjya va a recoger, va a recolectar
chte sustantivo cucaracha fikjint va en ayunas, va sin comer
chte( cucaracha (def) fik va con, lleva
chya verbo se espera, se aguarda fikon va a azotar
chyan me esperars, esprame, me fik ndyje roba, hurta
aguardars, agurdame fikonsje va a sacarlo, va a expulsarlo
chyo ustedes esperarn, esperen, fik va a mostrar
ustedes aguardarn, aguarden finch va a depositar, va a echar
de interjeccin pues finchsen va a depositar a dentro, va
de sustantivo amigo, compaero a echar a dentro, va a introducir
dh interjeccin (Indica exclamacin.) finchjk va a hablarle
n sustantivo palabra finia camina encorvado
(n palabra (def) finiah camina encorvado (enf)
h(n su palabra finka se eleva, toma vuelo
( adverbio aqu finkak se eleva con, toma vuelo con
( n adverbio ahora, en este momento; finki va a pedir
he aqu finkisjai va a buscar
nch sustantivo cuento, historia fintjai se oculta, se pone, se declina,
nchh su cuento, su historia se decae
nch cuento, historia (def) fise va a ver
fe verbo se acaba, se agota, se gasta fisekj va a asomarse
feh( acaba, agota, gasta fisinja va a pararse
feku finaliza, llega a su fin fitjne va a denunciar
fen acabamos, agotamos, gastamos fita va a vender
fi verbo va, camina fitikjk rodea con
fihi va, camina (ref) fitj(n vuela, aletea
fijenntjai va cuesta abajo fitj(nnki va a alcanzar, va a seguir
fija va por fin fitsnnda va a construir, va a hacer
fikanch va a engaar, va a mentir fitsnniy va a mover
fikatse va a comprar, va de compras fitsuya va a avisar, va a anunciar
fikiejachja va a sentarse para fixinyah voy a avisarle, va a
bloquear, va a bloquear anunciarle

119
fixinyahr n Ntxj -stil jaihi

fixinyahr voy a avisar, va a yah adentro de (2sing)


anunciar (enf) (3) j sustantivo hombres, gente (hablante
fiya camina en medio, camina a travs masc)
de jbincho aconsejadores,
gallinh sustantivo gallina (enf) conspiradores (def) Vase bincha
b adverbio pues jch borrachos
ch adjetivo o adverbio pequeo; jchh borrachos (enf)
poquito jjun soldados
chh pequeo, querido (2sing) o (3) jjun soldados (def)
ch pequeo (dem) jnmi sacerdotes (def)
chn pequeo (1sing) jndyje ladrones
ch pequeo (def) jndyje( ladrones (def)
jin adverbio entre jndyje(h ladrones (def) (enf)
incha verbo estn jnt nios, muchachos
nchu sustantivo rincn jntnt niitos, muchachitos (def)
isa adverbio nada ms jnt nios, muchachos (def)
si adverbio luego, despus jntse hermanos
sn sustantivo claridad jnts( sus hermanos
sn nstjin fotografa, retrato; faz, jtananki hombres de la tierra,
rostro chaneques, duendes
sn nstjihn tu fotografa, tu jxn hombres, valientes
retrato; tu faz, tu rostro jxn cazadores
skahan adverbio despus jxtch mediadores
sti sustantivo muchachos, jvenes 1
ja adverbio ya
(hablante masc) jaha ya (ref)
sti muchachos, jvenes (def) jah ya (enf)
stinchjn sustantivo muchachas 2
ja adverbio ms
stinchjhn sus muchachas
jai ms (2sing)
stinchjn muchachas (def)
ja ms (1pl excl)
sun preposicin sobre, encima
jan ms (1pl excl)
sunnka en la cima, en la cumbre
janu ms (2pl)
sunnte sustantivo mundo 1
j sustantivo guila
sunnte( mundo (def)
j2 adverbio pues
sunnteh mundo (enf)
j verbo se despert [3 Rm de j]
sunnte este mundo
jh, jah despert
ta preposicin al lado de
jahr despert (pues)
tah conjuncin porque
ja verbo pas, transit [3 Rm de jua]
x adverbio hasta
jan adverbio all
ya preposicin adentro de
jai verbo lleg [3 Rm de juai]
yah adentro de (3)
jaihi lleg (ref)

120
jaikanch n Ntxj -stil juafe

jaikanch lleg a mentir, lleg a jn pronombre nosotros (excluyendo a


engaar ustedes)
jaikieja lleg a sentarse jma adjetivo negro, obscuro
jaikiejaha lleg a sentarse (ref) jmaha negro, obscuro (ref)
jaikiejanki lleg a sentarse debajo jmi1 sustantivo hombres (hablante fem),
jaikiejankihi lleg a sentarse mujeres (hablante masc)
debajo (ref) jmi hombres (def) (hablante fem);
jaikieta lleg a posar mujeres (def) (hablante masc)
2
jaikinyah se le vino a informar, se jmi adverbio no [forma corta de
le vino a avisar najmi]
jaikj vino a llevar jmihhi no (enf) (ref)
jaik lleg con, trajo jmi tsubeh( verbo no se atrever, no
jaik h lleg con, trajo (enf) ser capaz
jaiseh( lleg a verlo jminchjn sustantivo mujeres (hablante
jaitsnkjaya lleg a descansar fem)
jaitsu lleg a decir jminchjn mujeres (def)
jaitsh lleg a decirle jne verbo cae
jaitukj lleg a aparecer, lleg a jnenkiya cae al precipicio, se
brotar precipita
jn sustantivo nombre jn sustantivo sangre
jhn su nombre jnh su sangre
jakj verbo agarr, sujet, tom [3 Rm jn sangre (def)
de juakj] jn sustantivo milpa, mata de maz
jakjh le agarr, le sujet, le tom jnh su milpa, su mata de maz
jn adverbio all j sustantivo monte, campo, hierba
jan nmero tres j monte, campo, hierba (def)
jasen verbo entr [3 Rm de juasen] jo nmero dos
jasenk entr con joho dos (ref)
jasennki se meti debajo joh dos (enf)
jya verbo recogi, recolect [3 Rm de jo dos (def)
jya] j sustantivo guila (def) Vase j
j sustantivo culpa, pecado j sustantivo hombres (hablante masc)
je verbo se acab [3 Rm de fe] (def) Vase j
jehe se acab (ref) j  ho adverbio est bien
jeh( acab joya adjetivo semejante
jeku verbo finaliz, lleg su fin Ju nombre propio Juan
j(n verbo ten! Jun mi Juan
ji pronombre t j verbo se despierta
jih t (enf) jua verbo pasa, transita, camina
jin nmero ocho juafe verbo duerme; duermo

121
juafetjain n Ntxj -stil kaba

juafetjain duerme pesadamente juaits llega a decir


jh, juah verbo despierta juaitsya llega a informar, llega a
jhi despiertas avisar
jk h despierta con jtsjen verbo se recuerda
jk hi despiertas con (ref) jtsjeh(n recuerda
jna despierto jtsjenna recuerdo
jsubah despierta solo jjasun verbo sobrepone, acuesta
jsbhna despierto solo (enf) sobre
jsbna despierto solo juajasun verbo se acuesta sobre
jh interjeccin tras!, zas! jj adverbio abundantemente
juai verbo llega jjyu verbo pone calma, calla
juaichase llega a ver juakj verbo agarra, sujeta, toma
juaichja le trajeron juanki verbo se acuesta debajo, se
juaikanch llega a mentir, llega a introduce debajo, metido debajo
engaar juasen verbo entra
juaikieja llega a sentarse juasenk entra con
juaikja llega a poner, llega a juasennki entra debajo, se mete
colocar (una cosa) debajo, se introduce
juaikiejanki llega a sentarse jsihn verbo pretende
debajo jsihnr pretende (pues)
juaikntu llega a poner (varias juatsba verbo anda, recorre
cosas) juatsbak anda con, recorre con
juaikieta llega a posar juatsbanta frecuenta
juaikinyah se le viene a informar, juatsbaya anda, recorre adentro
se le viene a avisar juaya verbo se encierra, se recluye, se
juaikj viene a llevar acuesta dentro de
juaik llega con, trae juayayn se encierra, se recluye, se
juaikuya llega a esperar, llega a encarcela
aguardar jyaynja encarcela por fin
juaise llega a ver jya verbo recoge, recolecta
juaisesun arriba sobre jun1 pronombre ustedes
juaisinjanta llega a pararse para juhn ustedes (enf)
vigilar, llega a pararse para curiosear jun2 nmero seis
juaitj llega a denunciar, llega a jnjun interjeccin aj!
demandar Ju nombre propio Juan (def)
juaitndzjo llega a regar jun adverbio s
juaitjusinja aparece primero jyu adjetivo tranquilo
juaitukj llega a aparecer, llega a jyun adjetivo oscuro
brotar, llega a nacer jyunn oscuro (1pl incl)
juaitsnkjaya llega a descansar kaba1 verbo llev [3 Rc de ba]

122
kaba n Ntxj -stil kakjine

kaba2 verbo se enlazaba, se combinaba kabxanyah los empat, los junt


[3 Rc de ba] kabentu verbo estn sentados [3pl Rc
kabanchna verbo me enga [3 Rc de beja]
de banch] kabinchatah verbo estn parados a
kabasin verbo est parado, est de pie su lado [3pl Rc de basinjata]
[3 Rc de basin] kabinchuin verbo estabas sentado
kabasihin est parado, est de pie [2sing Rc de beja]
(ref) kabinchun estabas sentado [forma
kabasinja est parado, est de pie bsica sin sufijo]
kab verbo peg, fij, puso [3 Rc de kafi verbo se fue [3 Rc de fi]
b] kafikanchhnu fue a
kabe pegu, fij, puse engaarles, fue a mentirles
kabchinn verbo nos adecu [3 Rc kafikjhi fue a traerte
de bchin] kafikjhari fue a traer (ref) (2sing)
kabjin verbo coloc en el rostro [3 kafik se fue con
Rc de bjin] kafitsnnda fue a construir, fue a
kabja verbo dej [3 Rc de bja] hacer
kabjan nos dej kafitsnniyhnu fue a moverles
kabjane dej encima kafitsnniyhi fue a moverte
kabjanen nos dej encima [3 Rc kafitsnniyhari fue a mover (ref)
de bjane] (2sing)
kabjatainn nos dej sin nuestro kai modal quizs, posiblemente; pero no
consentimiento [3 Rc de kajn verbo salta sobre, salpica
bjatain] kajuaitndzjo verbo lleg a regar,
kabne verbo aplast, coloc encima vino a regar [3 Rc de juaitndzjo]
[3 Rc de bne] kajtendzja llegu a regar, vine a
kabeja verbo est sentado [3 Rc de regar
beja] kajtendzjohona llegu a regar,
kabejaa se est encaramado, se vine a regar (ref)
est sentado al borde kajtendzjoi llegaste a regar,
kabejak est sentado con, est con viniste a regar
kabejanki est sentado debajo, kajtendzjohoni llegaste a regar,
estaba refugindose viniste a regar (ref) (2sing)
kabejanki est sentado debajo, kajuaitjusinja verbo apareci
estaba refugindose (def) primero [3 Rc de juaitjusinja]
kabejata est sentado a un lado kajuasenk verbo entr con [3 Rc de
[3 Rc de bejata] juasenk ]
kabex verbo comision, delegu kakjanya verbo disput [3 Rc de
[1sing Rc de bx] kjanya]
kabxanya verbo empat, junt [3 Rc kakjine verbo comi, que coma [3 Rc o
de bxanya] Im de kjine]

123
kal( n Ntxj -stil kfnk

kal( sustantivo alcalde kanib verbo que venga [3 Im de nib]


kama1 sustantivo jcama kanibsena que venga a verme
kama2 verbo sucedi, pas; se convirti, kanoh o verbo ustedes le hicieron
se hizo; se pudo [3 Pa de ma] Vase [2pl Rc de tsn]
kuma katankisjai verbo que busque [3 Im de
kma suceder, pasar; se convertir, bankisjai]
se har; se podr kat nmero treinta
kamach creci, se volvi adulto kateja verbo que se quede [3 Im de
kamach crecimos, nos volvimos beja]
adultos katjatsba verbo que ande, que
kamachh lo cri recorra [3 Im de juatsba]
kmachjenna necesitar katsnxkn verbo se qued lnguido,
kamah le sucedi; termin languideci [3 Rc de tsnxkn]
kmah se podr (enf) katsj verbo dio, que d [3 Rc o Im de
kmah le pasar, le suceder; podr tsj]
kamahi te sucedi kats verbo dijo, que diga [3 Rc o Im
kamajyun obscureci de tsu]
kamajyuntain le cay la noche katshi te dijo
kmajyun obscurecer, anochecer katsna me dijo
(def) katsya verbo avis, que avise [3 Rc o
kmana me suceder; podr Im de tsuya]
kamo sucedi, pas (def) katsyana me avis, que me avise
kame verbo muri [3 Rc de me] katsyahana me avis, que me avise
kamichanchh verbo fuiste a (ref)
engaarle, fuiste a mentirle [2sing Rc kan nmero veinticinco
de fikanch] kfin verbo iremos [1pl incl Ft de fi]
kamichanchhr fuiste a kfihnnchh verbo vayamos a pedirle
engaarle, fuiste a mentirle [1pl incl Im de finki]
kamje verbo tendi, colg [3 Rc de kfihns( verbo iremos a ver, iremos a
mje] visitar [1pl incl Ft de fise]
kamojenntjai verbo declin, kfihns( iremos a ver, iremos a visitar
descendi, decay [3 Rc de [forma bsica sin sufijo]
mojenntjai] kfikj verbo fue a traer [3 In de fikj]
kan nmero veinte kfinchj verbo iremos a traer [1pl
kanchj verbo habl, que hable [3 Rc o incl Ft de fikj]
Im de nchj] kfinchjniya verbo vayamos a tirarlo
kanekion verbo ustedes mataron, [1pl incl Ft de fikjanya]
ustedes maltrataron [2pl Rc de kfnk verbo ir con, llevar [1sing Ft
tsnkien] de fik ]
kanekiehennu ustedes mataron, kfnk ir con, llevar [forma bsica
ustedes maltrataron (ref) (2pl) sin sufijo]

124
kfnk ho n Ntxj -stil kinchjk

kfnk ho ir contigo kikasejin verbo trasvi, mir entre,


kfnk ndyjehe te raptar, te robar adivin [3 Rm de basejin]
kfnkja verbo ir a traer [1sing Ft de kik verbo golpe, puso [3 Rm de
fikj] b]
kfnkonsj( verbo ir a sacarlo, ir a kikti verbo encendi, quem [3 Rm
expulsarlo [1sing Ft de fikonsje] de bti]
kfnkuhnu verbo ir a mostrrselo kikin verbo se llam, se dijo [3 Rm de
(a ustedes) [1sing Ft de fik] mi]
kfnnchjak ho verbo ir a hablarte kikihn le llam, le dijo
[1sing Ft de finchjk ] kikinn me llamaste, me dijiste
kfnsehe verbo ir a verte [1sing Ft de kikinyah se le inform, se le avis
fise] kikjan verbo pele [3 Rm de kjan]
kfnte verbo voy a vender, ir a kikjank pele con
vender [1sing Ft de fita] kikjannka verbo elev, salt, brinc
kfitj(nnkih verbo fue tras la huella, [3 Rm de kjannka]
fue siguiendo (enf) [3 In de fitj(nnki] kikjannkasun elev sobre, salt
kichanji verbo llevaste a cuestas, sobre, brinc sobre,
cargaste sobre el lomo [2sing Rm de kikjanya verbo tir, arroj, desech
banji] [3 Rm de kjanya]
kichanji verbo llevamos a cuestas, kikje verbo arrebat [3 Rm de kje]
cargamos sobre el lomo [1pl incl Rm de kikjeh le arrebat
banji] kikjesn verbo nad [3 Rm de kjesn]
kichanka verbo cargamos en brazos kikjetj(n verbo vol, alete [3 Rm de
[1pl incl Rm de banka] kjetj(n]
kichankan cargamos en brazos kikjexnki verbo entreabri [3 Rm de
kichasei verbo miraste [2sing Rm de kjexnki]
base] kikjeyn verbo jal [3 Rm de
kichaseheni miraste (ref) (2sing) kjeyn]
kchsen sustantivo moneda, dinero kikjej(nyn jal hacia abajo
kichine verbo fue comido [3 Rm Pas de kikjin adverbio absolutamente
kjine] kikjine verbo comi [3 Rm de kjine]
kichinehi fuiste comido kikjinehe comi (ref)
kichjn verbo se coci [3 Rm de kikjineh( le comi; le pic, le mordi
chjan]
kikjinehi te comi
kichjub verbo fue agarrado, fue
kikjintya verbo grit, vocifer,
sujetado [3 Rm Pas de juakj]
cacare [3 Rm de kjintya]
k( adverbio aqu
kikjuya verbo cosi [3 Rm de kjuya]
kien verbo muri [3 Rm de ;me]
kikonsje verbo expuls, sac, desaloj
ki(n muri (def) [3 Rm de mosje]
kikajnh verbo le salpic [3 Rm de kinchj verbo habl [3 Rm de nchj]
kajn]
kinchjk le habl, habl con

125
kinchjk hi n Ntxj -stil kitsatutshn

kinchjk hi habl contigo, te habl kisate verbo se peg [3 Rm Pas de b]


kinchjk hri habl contigo (enf) kisateh( fue pegado
kinchjja convoc, reuni kisateh(r fue pegado (pues)
kinchjjah le convoc, le reuni kisatejnh verbo se le vaci sobre, le
kindyja verbo se perdi, se extravi [3 fue rociado sobre [3 Rm Pas de
Rm de ndyja] batjnu]
kindzja verbo peg, apale, castig, kise verbo hubo, existi [3 Rm Pas de
[3 Rm de bja] tjn]
kindzjah le peg, le apale, le kiseh( tuvo
castig kisefe verbo se durmi [3 Rm Pas de
kine verbo se hizo, fue hecho [3 Rm juafe]
Pas de tsn] kiseja verbo estuvo acostado, estuvo,
kineh( se le hizo, le fue hecho existi [3 Rm Pas de beja]
kinej  verbo accediste, consentiste kisentu verbo quedaron esparcidos,
[2sing Rm de tsnj ] quedaron tendidos [3pl Rm Pas de
kinej hni accediste, consentiste kjija]
(enf) kiseyanji verbo qued sepultado [3
kinekixan verbo lo casaron, lo Rm Pas de bjayanji]
aparearon [3 Rm Pas de tsnkixan] kiseyjusn verbo se colocaron sobre,
kinekj verbo se envi, fue enviado [3 se sobrepusieron [3 Rm Pas de
Rm Pas de tsnkji] byjusn]
kinekjo verbo se mencion [3 Rm kisti adjetivo desnudo
Pas de tsnkjo] kiti, kit verbo se quem [3 Rm de ti]
kinekjoh se le mencion kithi se quem (ref)
kingjajasun verbo sobrepuso, acost kith se quem (enf)
sobre [3 Rm de jjasun] kitr se quem (pues)
kingjasunyn puso a encobar kitikj adjetivo astuto, capaz,
kingjankih verbo le coloc debajo inteligente, listo
[3 Rm de bjanki] kitiu adverbio sucesivamente
kingjennjinki verbo apunt hacia kitju verbo sali, brot, germin, surgi,
arriba [3 Rm de mjenjinki] emergi [3 Rm de tju]
kinku adjetivo uno ms kitsa verbo llev [3 Rm de ba]
kinte preposicin abajo de, debajo de kts adverbio pronto; rpido
kisaku verbo se encontr, fue mostrado kits verbo diste, entregaste [2sing
[3 Rm Pas de bak] Rm de tsj]
kisakuh encontr, se le mostr kitsh se le dio, le diste [3 Rm Pas
kisakuna encontr, se me mostr o 2sing Rm de tsj]
kisakuy se hall, se ense kitshr se le dio, le diste (pues)
kisasnja verbo estuvo, fue erigido [3 kitsatutshn verbo inici, comenz
Rm Pas de basnja] [3 Rm de batutsn]
kisasnj verbo le pusieron

126
kitsatutshnr n Ntxj -stil kitsntjaiya

kitsatutshnr inici, comenz kitsnngama verbo hizo esconder,


(pues) ocult [3 Rm de tsnngama]
kitse verbo vi, vio [1sing o 3 Rm de be] kitsnngan verbo gan, triunf,
kitse verbo estuvo lleno [3 Rm de tse] venci [3 Rm de tsnngan]
kitsehe estuvo lleno (ref) kitsnnganh le gan, le triunf, le
kitsenk verbo se aglomeraron debajo, venci
se amontonaron debajo [3 Rm de kitsnnibk verbo hizo venir con [3
tsenk] Rm de tsnnibk ]
kitsn verbo hizo [3 Rm de tsn] kitsnnkjin verbo multiplic,
kitsian hice reprodujo, prolifer [3 Rm de
kitsin hice [forma bsica sin sufijo] tsnnkjin]
kitsnna me hizo kitsnnkjin kun pens, reflexion,
kitsnch verbo cri, nutri [3 Rm de razon, medit
tsnch] kitsnnkjihn le multiplic, le
kitsinkjyhn verbo le obligu reprodujo, le prolifer
[1sing Rm de tsnkjyn] kitsnsubayah verbo lo ridiculiz, se
kitsnkanji verbo hizo cargar [3 Rm burl de l, se mof de l [3 Rm de
tsnsubaya]
de tsnkanji]
kitsnkien verbo mat, maltrat [3 kitsnsubayahr lo ridiculiz, se
Rm de tsnkien] burl de l, se mof de l (pues)
kitsnkieh(n le mat, le maltrat kitsntnki verbo hizo bailar [3 Rm
de tsntnki]
kitsinknchj verbo hice hablar [1sing
Rm de tsnkinchj]
kitsntnkih se lo hizo bailar
kitsinknchjn interrogu kitsntsjuh verbo lo as [3 Rm de
tsntsju]
kitsnkjahn verbo acept, accedi,
recibi [3 Rm de tsnkjan]
kitsnx verbo trabaj, labor, produjo,
funcion [3 Rm de tsnx]
kitsnkji verbo envi [3 Rm de
tsnkji]
kitsj verbo dio [3 Rm de tsj]
kitsinkj envi kitsjh le dio
kitsnkjih lo envi kitsjeh(n verbo qued a deber [3 Rm
de tj(n]
kitsnkjitah lo envi a vender
kitsjen verbo se tendi, fue colgado, [3
kitsnma verbo convirti, confundi
Rm Pas de mje]
[3 Rm de tsnma]
kitsjennkma verbo fue atrs
kitsnnda verbo construy, edific [3
ocultndose, fue atrs espiando [3 Rm
Rm de tsnnda]
de tj(nnkima]
kitsinnda constru, edifiqu
kitsonsje verbo expuls, sac, desaloj
kitsnndaha construy, edifiqu
[3 Rm de mosje]
(ref)
kitsntjaiya verbo se transform, se
kitsnndyja verbo perdi, extravi [3
cambi, se mud [3 Rm de
Rm de tsnndyja]
mntjaiya]

127
kitsya n Ntxj -stil kjint

kitsya verbo regres, volvi [3 Rm de kj(he todava no (ref)


tsya] kje verbo arrebata
kits verbo dijo [3 Rm de tsu] kjeb verbo agarra, agarrar [3 At o
kitsh le dijo 1sing Ft de juakj]
kitshr le dijo (pues) kjej(nyn verbo jala hacia abajo
kitsya avis, anunci kjestj(n verbo levanta, alza
kitsyatain delat, denunci kjesn verbo nada
kitukj verbo naci, brot, germin [3 kjesuy verbo se estira
Rm de tukj] kjetj(n verbo vuela, aletea
kitukjh le naci, le brot, le kjexnki verbo entreabre
germin kjeyn verbo jala
kix adjetivo derecho, recto kjeyn jalo, jalar
kixian verbo dije [1sing Rm de tsu] kji verbo estn
kixihin te dije kjijyu est en paz, est en calma
kixihn le dije kjife verbo est durmiendo
kixincha verbo fueron echados, fueron kjih adverbio acaso
colocados [3 Rm Pas de binch] kjija verbo est acostado
kixinchah lo echaron, lo colocaron kjijana tengo plantado
kixuya verbo se derrumb [3 Rm de kjin1 adverbio definitivamente,
bixuya] totalmente
kjan verbo pelea kjin2 adjetivo lejos
kjank pelea con kjihn lejos (enf)
kjank hi pelea contigo kjine verbo come; pica, muerde
kjanya disputa kjn( comer
kjan peleo kjinek come con
kjank peleo con kjineyn come hasta hartarse, come
kjan adjetivo bravo, feroz, enojn por ltima vez
kjain bravo, feroz, enojn (2sing) kjiniba verbo vino [3 Rm de nib]
kjahn bravo, feroz, enojn (3) kjinibaha vino (ref)
kjahn bravo, feroz, enojn (enf) kjinibatutshn verbo tuvo su inicio
kjanjahr bravo, feroz, enojn por [3 Rm de nibtutsn]
fin (enf) kjinibatutshnr tuvo su inicio
kj adjetivo otro (pues)
kjhin adverbio verdaderamente kjinki verbo est metido debajo, est
kjannka verbo salta, brinca, eleva acostado debajo
kjannkasun salta sobre, brinca kjinkihi est metido debajo, est
sobre, eleva sobre acostado debajo (ref)
kjantj(ba verbo arroja en el agua kjint verbo canta, grita, ladra, llora,
kjanya verbo tira, arroja, desecha cacarea
kj( adverbio todava no

128
kjintha n Ntxj -stil kjnkjn

kjintha canta, grita, ladra, llora, kjnchjak ho vine a hablar


cacarea (ref) contigo, vendr a hablar contigo
kjintya grita, vocifera kjse vine a ver, vine a visitar
kjintu verbo estn dispersos, estn kjsehe vine a verte, vine a
acostados [3pl At de kjija] visitarte
kjintuf verbo estn durmiendo, estn kjsehera vine a verte, vine a
acostados [3pl Pr de juafe] visitarte (ref)
kjintustn verbo estn empacados, kjxihin vine a decirte
estn hechos bola [3pl Pr de tjnstn] kjtendzjoi viniste a regar, vendrs
kjistn verbo est empacado [3 Pr de a regar [2sing In o Ft de
tjnstn] juaitndzjo]
kjiyayn verbo est encerrado, est kjtendzjo viniste a regar, vendrs
encarcelado, est recluido [3 Pr de a regar [forma bsica sin sufijo]
juayayn] kjuai verbo lleg [3 In de juai]
kj sustantivo asunto, problema, kj llegar
compromiso, juicio kjk llegar con, traer
kjbaya fallecimiento, muerte kjtj llegar a denunciar, llegar
kjbayo fallecimiento, muerte a demandar
(def) kjjasun verbo se acostar sobre [3
kjbixkjan batalla Ft de juajasun]
kjchn conflicto, batalla, guerra kjkix adjetivo o adverbio verdadero;
kjha asunto, problema, verdaderamente
compromiso, juicio (ref) kjkixhi verdadero;
kjh su asunto, su problema, su verdaderamente (ref)
compromiso, su juicio kjkixh verdadero;
kj asunto, problema, compromiso, verdaderamente (enf)
juicio (def) kjkixh verdadero;
kj verbo vine [1sing In de juai] verdaderamente (3)
kjhina vine (ref) kjkixhnu verdadero;
kjchja venimos a llevar [1pl verdaderamente (enf) (2pl)
excl In de juaikj] kjkixhr verdadero;
kjk llegu con, traje, vendr con, verdaderamente (enf) (pues)
traer [1sing In o Ft de juaik ] kjkixna verdadero;
kjk llegu con, traje, vendr con, verdaderamente (1sing)
traer [forma bsica sin sufijo] kjnda sustantivo favor, gracia
kjk ho te traje kjndahari por tu bien, tu gracia
kjk  llegaste con, trajiste, llegars (ref) (2sing)
con, traers kjndyjo sustantivo prdida (def)
kjk h llegaste con, trajiste (enf) kjnm sustantivo sufrimiento,
[forma bsica sin sufijo] padecimiento, pena
kjkuyaha vendr a esperarte kjnkjn1 sustantivo temor, milagro

129
kjnkjhn n Ntxj -stil kuanknchj

kjnkjhn su temor, su milagro kuakjebn agarr


kjnkjn temor, milagro (def) kuakuhnu verbo se lo mostrar a
kjnkjn2 adverbio muchsimo, a gran ustedes [1sing Ft de bak]
escala kuandyja verbo se perdi [3 In de
kjnte sustantivo asunto funesto ndyja]
kjsunia sustantivo salutacin, kuandyjah se le perdi
saludo kuano verbo ustedes hicieron
kjsuniah salutacin, saludo kuanehenu ustedes hicieron (ref)
(enf) kuaneh(ru ustedes le hicieron
kjtxuma sustantivo ley, kuanej verbo duplicamos [1pl incl
mandamiento, orden, autoridad In de tsnjo]
kjtsba verbo andar, recorrer [3 kuanekion verbo ustedes mataron,
Ft de juatsba] ustedes maltrataron [2pl In de
kjtsbanta frecuentar tsnkien]
kjun sustantivo afliccin, tormento, kuanekiehn ustedes mataron,
tortura, asunto doloroso ustedes maltrataron (enf) [forma
kjyn sustantivo obligacin bsica sin sufijo]
kjyhn su obligacin kuanekjio verbo ustedes acabaron
kjyhnr su obligacin (pues) [2pl In de tsnkje]
kjuya verbo cose kuanekjehenu ustedes acabaron
k conjuncin y (ref)
kristin sustantivo cristiano (1pl incl) knji verbo llevar a cuestas , cargar
ku sustantivo clase sobre el lomo [3 Ft de banji]
k sustantivo caracol knka verbo cargar en brazos [3 Ft
de banka]
kua verbo llevar [1sing Ft de ba]
kuanki verbo pedir [1sing Ft de
kuan me [los] llevar
banki] [forma bsica sin sufijo]
k adjetivo algunos
kuankihi te pedir, pedir tu mano
kuachuba verbo hablamos [1pl incl In
kuankih le pedir
de nchj]
knkihi te pedir
kuachuban nos hemos hablado
kuankihra te pedir (enf)
kha verbo ser tambin
knkina me pedir
kn verbo dame, me dars [2sing
Im o Ft de tsj]
kuanknnchsja verbo iremos a
buscar [1pl excl Ft de finkisjai]
kuakiejan verbo dejamos,
abandonamos [1pl incl In de bja]
kuanknnchsjai iremos a buscar
[forma bsica sin sufijo]
kuakiendan verbo arreglamos,
preparamos [1pl incl In de bnda]
kuanknchj verbo iremos a traer
[1pl excl Ft de fikj]
kuakinkfen verbo soltamos,
desligamos [1pl incl In de binkfn]
kuanknchj iremos a traer [forma
bsica sin sufijo]
kuakjeb verbo agarr, agarr, sujet,
sujet [1sing o 3 In de juakj]

130
knkisjai n Ntxj -stil ky

knkisjai verbo buscar [3 Ft de ksnk te ayudar [forma bsica


bankisjai] sin sufijo]
kuankisja buscar ksinjui verbo escuchars, oirs
kuankisjai buscar [forma bsica sin [2sing Ft de basnju]
sufijo] kt(jak ho verbo vivir contigo
knkisjainy verbo buscar la [1sing Ft de bejak ]
manera de conseguir recursos, pedir kuateka verbo despuntar, podar
ayuda [1sing Ft de bateku]
kuano verbo ustedes hicieron [2pl In kta verbo vender [3 Ft de
de tsn] bata]
kuanoh o ustedes le hicieron kuatexumah verbo lo mandar, lo
kuasakuna verbo encontr, se me aconsejar [1sing Ft de batxuma]
mostr kuatsejna verbo le comprar ropa
kuasakun verbo encontramos, se nos [1sing Ft de batsejnu]
mostr kuatseta verbo comprar una parte
kuasefe verbo se durmi [1sing Ft de batseta]
kuasefetjain se durmi pesadamente kuatsn verbo hizo [3 In de tsn]
kuasefetjan dorm pesadamente kuatsian hice
kuasefetjaihnna dorm kuatsihn le hice
pesadamente (enf) kuatsihnr le hice (enf)
ks(jin verbo trasver, mirar entre kuatsnchn verbo nos cri [3 In de
[3 Ft de basejin] tsnch]
kuasejian trasver, mirar entre kuatsnnda verbo construy, edific
kuasejihinna trasver, mirar entre [3 In de tsnnda]
(ref) kuatsnndyja verbo perdi, extravi
ks(jnu verbo observar [3 In de tsnndyja]
detenidamente [3 Ft de basejnu] kuatsnndyjaha perdi, extravi
ks(jnuh observar (ref)
detenidamente (enf) kuatsnnib verbo hizo venir [3 In de
kuasendan verbo se nos arregl, lo tsnnib]
arreglamos [1pl incl In Pas de bnda] kuatsnsubayana verbo me ridiculiz,
ks(nkjn verbo contemplar, se burl de m, se mof de m [3 In de
admirar [3 Ft de basenkjn] tsnsubaya]
ks(nu verbo les mirar [3 Ft de kuatsnsubayahana me ridiculiz,
base] se burl de m, se mof de m (ref)
ks(ta verbo observar de lado [3 Ft kuatsjn verbo nos dio [3 In de tsj]
de baseta] kuatsna verbo me dijo [3 In de tsu]
ksnk verbo ayudar [3 Ft de kuatshuna me dijo (ref)
basink ] ky verbo moriremos [1pl incl Ft
ksnk hi te ayudar de me]
ksnk ho te ayudar

131
k n Ntxj -stil knk nhi

k verbo pegar, fijar, pondr [3 Ft k verbo beber [3 Ft de bi]


de b] kui nga conjuncin por eso
khe pegar, fijar, pondr (ref) kuichu verbo lleg [3 In de bich]
kuechj verbo pagar [1sing Ft de kchk llegar con
bchj] kchk ho llegar con (ref)
kjin verbo coloqumonoslo en el kchuk  llegars con
rostro [1pl incl Im de bjin] kn verbo irs [2sing Ft de fi]
kja verbo dejar; fijar [3 Ft de knn te irs
bja] knchn verbo me pedirs [2sing Ft
kjah lo dejar; lo fijar de banki]
kjahr lo dejar; lo fijar (pues) knchhin me pedirs (ref)
kjahi te dejar; te fijar knchsjai verbo te buscars [2sing Ft
kjah lo dejaremos; lo de bankisjai]
fijaremos knchsjainyh verbo le
kjahr lo dejaremos; lo buscaremos el camino, le buscaremos
fijaremos (pues) ayuda [1pl incl Ft de bankisjainy]
kuejnu les dejar a ustedes knchsjainyhr le
kjak verbo se sentar con, buscaremos el camino, le buscaremos
habitar con, vivir con [3 Ft de ayuda (pues)
bejak ] knchjai verbo irs a traer [2sing Ft
knda verbo arreglar, preparar; de fikj]
decidir, acordar [3 Ft de bnda] knchja irs a traer [forma bsica
kuent sustantivo cuenta sin sufijo]
kuent tu cuenta kuinchjak verbo hablar con, le
kntu verbo se sentarn [3pl Ft de hablar [1sing Ft de nchjk ]
beja] kuinchjak hablar con, le hablar
kuentu verbo parecieron [3pl Rc de [forma bsica sin sufijo]
tjn] kuinchjanjmk verbo conversar con
kntu parecern kuinchjanjmk conversar con
kuentuhu parecieron (ref) [forma bsica sin sufijo]
kntu ny verbo alinearemos [1pl knchunk  verbo sentars con;
incl Ft de bntu ny] vivirs con [2sing Ft de bejak ]
ksik hi verbo reir contigo [3 Ft knima verbo andaremos, caminamos
de bsik ] [1pl incl Ft de tsba]
ktaxh verbo lo asign, lo knjai verbo irs por fin [2sing Ft
design, lo nomin [3 In de btax] de fija]
kti verbo encendi, quem [3 In de knjahani irs por fin (ref)(2sing)
bti] knk n verbo me llevars, irs
kui pronombre l; ella; se; eso conmigo [2sing Ft de fik ]
kuihi l; ella; se; eso (ref) knk nhi me llevars, irs
kuih l; ella; se; eso (enf) conmigo (ref)

132
kntn n Ntxj -stil libr

kntn verbo obedecer [3 Ft de kumah le sucedi, le pas; convirti;


ntn] pudo
kntsbk verbo nos sentaremos kmah le suceder, le pasar;
con; nos viviremos con [1pl incl Ft de convertir; podr
bejak ] kumach verbo creci, se volvi adulto
kny verbo oirs, atenders [2sing [3 Pa de mach]
Ft de nt] kumajyun verbo obscureci [3 Pa de
kuisinfei verbo pisoteaste [2sing In de majyun]
basinfe] kmajyun obscurecer
ksnk n verbo me ayudars [2sing kumak verbo se reunieron [3 Pa de
Ft de basink ] mak]
kuisinnei verbo pisaste [2sing In de kmamjeh( verbo querr [3 Ft de
basinne] mje]
kuisinne pisaste [forma bsica sin kumanda verbo se fund, se construy,
sufijo] se hizo; se san [3 Pa de manda]
kuisintj(n verbo se levant [3 In de kumandaha se fund, se construy,
bisntj(n] se hizo; se san (ref)
ksntj(n se levantar kumasen verbo amaneci [3 Pa de
ktjs(n verbo entrars [2sing Ft de masen]
juasen] kumase(n amaneci (def)
ktju verbo saldr; se celebrar [3 Ft kumatan verbo me sucedi, me
de bitju] sobrevino [3 Pa de matain]
kts verbo dir [3 Ft de tsu] kmaun verbo se lastimar [3 Ft de
ktsh le dir maun]
ktsutjai verbo andars, recorrers kmauhn le lastimar
[2sing Ft de juatsba] kumaxat verbo le dio tiempo [3 Rm
kxan verbo se casar [3 Ft de bixan] de maxat]
kuixank nos casamos con kumayn verbo adquiri fuerza, se
kxank ho me casar contigo fortaleci [3 Pa de mayn]
kxank hra me casar contigo kun1 verbo son
(enf) kun2 sustantivo mente, alma
kxank n te casars conmigo kunnta verbo vigila, cuida
kxn verbo dirs [2sing Ft de tsu] kunntah verbo saldale
kxan diremos kust sustantivo costal
kuma verbo sucedi, pas; se convirti; kusth su costal
se pudo [3 Pa de ma] Vase kama kutu adjetivo mocho, mutilado
kma suceder, pasar; se convertir; kutuhu mocho, mutilado (ref)
se podr kuy verbo espera, aguarda
kumaha sucedi, pas; se convirti; kuyha te espero, te esperar
se pudo (ref) lesi sustantivo elecciones
libr sustantivo libro Vase xjn

133
libr h n Ntxj -stil mi

libr h su libro majmh verbo se hace libre, est


ma1 verbo se pasa, se sucede; se independiente
convierte; se puede majyun verbo obscurece, anochece
maha se pasa; se convierte; se puede majyuntain verbo le atrapa la noche,
(ref) le cae la noche
mah se pasa; se convierte; se puede makj( verbo est por terminar, est por
(enf) acabar, est por agotar
mah le pasa; convierte; puede makj(h( est terminndolo, est
mahan nos pasa; podemos (ref) acabndolo, est agotndolo
mahnu les pasa; puedan (ustedes) mak verbo se renen
mahr la pasa; puede (pues) makun verbo se atreve
mahi te pasa; puedes mama adverbio exactamente
mana me pasa; puedo manda verbo se funda, se construye, se
man nos pasa; podemos hace; se sana
manu les pasa; ustedes pueden mankjin verbo se comprende, se
ma2 adverbio casi, ya mero, est por, entiende
pues, as; por favor; de veras mankjihn comprende, entiende
ma pues (1pl incl) mankjinna comprendo, entiendo
mai pues (2sing) mankjin kun adquiere conocimiento
mar pues (2sing) mar( sustantivo comadre
m1 pronombre cual masen1 verbo amanece
m, mha?2 adverbio dnde? masen2 sustantivo mitad; adjetivo media
m3 adverbio donde maseh(n su mitad
mbchj sustantivo gracias maskr sustantivo mscara
mbchjhi gracias a ti maskrh su mscara
mbchjhiri gracias a ti por maskrn nuestra mscara
mbchjh gracias a l maskr mscara (def)
mbchjhr gracias a l por masunk verbo tiene ganas de orinar
mach verbo crece, se vuelve adulto matain verbo le sucede, le sobreviene
machh lo cra mati verbo tiene ganas de defecar
machjen verbo se necesita maxat verbo le da tiempo
machjehen se necesita (ref) mayn verbo adquiere fuerza, se
machjeh(n necesita fortalece
machjehnna necesito (enf) mba sustantivo compadre (hablante
machjehnri necesitas (enf) masc)
machjehin necesitas mbah su compadre
machjenna necesito mbahhi compadre (enf)
machj verbo se vende mbo compadre (def)
machjh se vende (enf) mbar( compadre (hablante fem)
mi adverbio no (forma corta de najmi)

134
m? n Ntxj -stil Nanki Tabo

m? adverbio qu? mi se dice (def)


mhi? qu? (ref) miteai verbo vas a vender [2sing At
mih adverbio pues de fita]
mje verbo se quiere n sustantivo mujer
mjeh( quiere na madre, mam
mjehena quiero (ref) nah su madre, su mam
mjehna quiero (enf) nah tu madre, tu mam
mjehr quiere (enf) nan nuestra madre, nuestra mam
mjeh(r lo quiere, le quiere nch abuela
mjeheri quieres (ref) nchn nuestra abuela
mjehri quieres (enf) nchan sustantivo cama, tapanco,
mjehi quieres plataforma
mjena quiero ncho n cama, tapanco, plataforma
mjen queremos (def)
mjenu ustedes quieren nchanchj( sustantivo altar
mje verbo cuelga, tiende; adeuda nchannte sustantivo puente
mjenjinki verbo apunta hacia arriba nchannte( puente (def)
mjenkiya verbo interroga, investiga najmi adverbio no
mojenntjai verbo declina, desciende, najmihi no (ref)
decae najmih no (enf)
money verbo apalea najyun sustantivo ropa, tela
mntjaiya verbo se transforma, se njyn sustantivo guajolote
cambia, se muda njynn mi guajolote
mosje verbo expulsar, sacar, desalojar nmi sustantivo padre, pap
kitsonsje expuls, desaloj, sac nmih su padre, su pap; tu padre,
motya verbo arrea tu pap
ma adjetivo oculto, escondido, nmin nuestro padre, nuestro pap
misterioso nminu padre de ustedes, pap de
me verbo muere ustedes
m( sustantivo pecho nnk adjetivo profundo
m(h( su pecho nanki sustantivo tierra, pueblo, nacin,
m(n mi pecho pas
m(nh mi pecho (enf) nankin mi tierra, mi pueblo, mi
mi1 verbo vas [2sing At de fi] nacin, mi pas
mik  vas con, llevas Nanki Ni nombre propio Barrio
Colorado
mi2 verbo se dice [3 At Pas Ir de tsu]
Nanki Ni Barrio Colorado (def)
mih le dicen
Nanki Taba nombre propio Tierra
mihh le dicen (enf)
Blanca
mih le decimos
Nanki Tabo Tierra Blanca (def)
minu ustedes se dicen

135
nnki n Ntxj -stil ndj nx

nnki sustantivo cuesta, pendiente nchubahh viejo, seor (enf)


nn sustantivo pato nda adjetivo bueno, normal
na sustantivo perro ndaha bueno, normal (ref)
nan mi perro nd sustantivo hombre, seor (hablante
na perro (def) masc)
nasu sustantivo ceniza ndch nio, muchacho
nasuh tu ceniza ndchn soy nio, soy muchacho
nasuh su ceniza ndch muchacho (def)
nasu ceniza (def) ndha hombre, seor (ref)
ntsin sustantivo patio, pasillo ndhh hombre, seor (enf) (3)
ntsihn tu patio, tu pasillo; su patio, ndjun soldado
su pasillo ndjuhn su soldado
ntsn sustantivo plaza, mercado ndndyje ladrn, ratero
nx sustantivo roca, cerro ndndyje( ladrn, ratero (def)
nx roca, cerro (def) ndninda diablo
Nxjn nombre propio San Miguel ndnt patrn, seor
Soyaltepec ndnth su patrn, su seor
nxnant sustantivo ciudad ndtjx presidente
nxnant ciudad (def) ndtjx presidente (def)
Nxndzjen nombre propio La Sorpresa ndxtch mediador
nxntsja sustantivo codo ndxtch mediador (def)
nchn sustantivo fro, hielo nd hombre (def)
nchn adjetivo rico ndaa sustantivo concavidad; adjetivo
nchj verbo habla desafilado, desdentado
nchjh habla (enf) 0dai preposicin alrededor, a la orilla de
nchjak hablo con, le hablo nd adverbio ahora
nchjk habla con, le habla ndhi hace tiempo
nchjk na habla conmigo, me habla ndhhin hace tiempo (enf)
nchjjnu nchjta verbo habla ndanda adverbio despacio, con calma
incoherencias nd sustantivo fuego
nchjnjm verbo conversa nd fuego (def)
nchjnjmk conversa con ndja completamente (1pl incl) Vase
nchjja verbo convoca, rene ndju
nchjta Vase nchjjnu nchjta ndj( sustantivo caballo
nchjti verbo rezonga, refunfua, ndj(h( su caballo
reprende, regaa ndj sustantivo zacate
nchjtih rezonga, refunfua, ndj zacate (def)
reprende, regaa (enf) ndj sustantivo piedra
nchjya verbo critica, habla de ndj nx sustantivo roca
nchuba sustantivo un viejo, un seor

136
ndj nisuchb n Ntxj -stil n(yntakuin

ndj nisuchb sustantivo piedra de n(k verbo tentaremos, tentemos;


balanza, pesa tocaremos, toquemos; manosearemos,
ndj nisuchb piedra de balanza, manoseemos; manejaremos,
pesa (def) manejeemos; haremos con, hagamos
ndju adverbio completamente; adjetivo con [1pl incl Ft o Im de tsnk ]
largo n(kin verbo matemos, mataremos,
ndja completamente (1pl incl) maltratamos [1pl incl Im o Ft de
ndyja verbo falta, omite; se pierde tsnkien]
ndyjah le falta; es joven n(kjan verbo aceptaremos [1pl incl
ndyjana me falta; soy joven Ft o Im de tsnkjan]
ndyjma verbo se ocultar, se n(kjank verbo nos enojaremos con,
transpondr enojemos con [1pl incl Ft de
tsnkjank ]
ndyjun sustantivo maana
n(kjn verbo alimentars, alimenta
ndyjun maana (def)
[2sing Ft o Im de tsnkjen]
ndyjunn maana
n(kjoh on verbo recbanlo,
ndzjen verbo se ve, est visible, claro
acptenlo [2pl Im de tsnkjan]
ndzjehn se ve, est visible, claro
nenda verbo se construye, se edifica [3
(enf)
At Pas de tsnnda]
ndzjeh(n ve, tiene abiertos los ojos
n(nda construyamos, construiremos
ndzjenna veo, tengo abiertos los ojos
n(ndai construirs
ne verbo se hace [3 At Pas de tsn]
n(ndj verbo completaremos,
n( se har completemos, cumpliremos, cumplamos
ne( se hace (def) [1pl incl Ft o Im de tsnndj]
n( haremos, hagamos nesejin verbo se cree [3 At Pas de
neh( lo hacemos tsnsejin]
n(hen haremos (ref) n(sejin creeremos
neheni haces (ref) n(tnki verbo bailaremos; hazlo
n(h(r lo haremos (pues) (1pl incl) bailar, lo bailars [1pl incl Im o Ft;
nei haces 2sing Ft de tsntnki]
ne hacemos n(tsjn verbo tustame, me tostars,
n( hars; haremos same, me asars [3 Im o Ft de
neih le haces tsntsju]
n(h le hars; le haremos netsubei verbo paseas [2sing At de
n(chnkai verbo engrandecers, tsntsube]
engrandece, engordars, engorda, n(x verbo trabajars, trabaja [2sing
[2sing Ft o Im de tsnchnka] Ft o Im de tsnx]
n(chjen verbo utilzalo, salo [2sing n(yntakuin verbo disculpa,
Im de tsnchjen] disculpars, dispensa, dispensars,
n(j verbo duplicaremos, dupliquemos soporta, soportars [2sing Im o Ft de
[1pl incl Ft o Im de tsnjo] tsnyntakun]

137
n(yntakunn n Ntxj -stil ngjikon

n(yntakunn disclpame, me ngastehn de cabeza (enf)


disculpars, dispnsame, me Ngs nombre propio San Pedro Teotila
dispensars ngatente adjetivo todo
nga conjuncin cuando, cual, que ngatente( todo (def)
ng adverbio otra vez, esta vez; ngayje adjetivo todo
entonces, sin embargo ngayje( todo (def)
ngha otra vez, esta vez; entonces, sin ngayjehe todo (ref)
embargo (ref) ngayn sustantivo fuerza
ngh otra vez, esta vez; entonces, sin ngayhin tu fuerza
embargo (3)
ngja adverbio all; dondequiera
ngha otra vez, esta vez; entonces,
ngji verbo se fue [3 Rm de fi]
sin embargo (ref) (1pl incl)
ngji se fue (def)
ngh otra vez, esta vez; entonces,
ngjijenntjai verbo se fue cuesta abajo
sin embargo (3) (1pl incl)
[3 Rm de fijenntjai]
nghana otra vez, esta vez; entonces,
ngjikatse verbo fue a comprar [3 Rm
sin embargo (ref) (1sing)
de fikatse]
nghan otra vez, esta vez; entonces,
ngjikiejachja verbo fue a sentarse
sin embargo (ref) (1pl incl)
para bloquear, fue a bloquear [3 Rm de
nghani otra vez, esta vez; entonces,
fikiejachja]
sin embargo (ref) (2sing)
ngjikiejachjaha fue a sentarse
nghn otra vez, esta vez; entonces,
para bloquear, fue a bloquear (ref)
sin embargo (3) (2sing)
ngjikiejachjak fue a sentarse
nghanu otra vez, esta vez; entonces,
para bloquear con, fue a bloquear
sin embargo (ref) (2pl)
con
nghara otra vez, esta vez; entonces,
ngjikiejasun verbo fue a sentarse
sin embargo (ref) (2sing)
sobre [3 Rm de fikiejasun]
nghr otra vez, esta vez; entonces,
ngjikti verbo fue a encender, fue a
sin embargo (3) (pues)
quemar [3 Rm de fikti]
nghi otra vez, esta vez; entonces, sin
ngjikj verbo fue a traer [3 Rm de
embargo (ref) (2sing)
fikj]
ng otra vez, esta vez; entonces, sin
ngjikjh fue a traerle
embargo (2sing)
ngjikjantj(ba verbo fue a arrojarlo al
ngna otra vez, esta vez; entonces, sin
agua [3 Rm de fikjantj(ba]
embargo (1sing)
ngjikjanya verbo fue a tirar [3 Rm de
ngn otra vez, esta vez; entonces, sin
fikjanya]
embargo (2sing-1sing)
ngjik verbo fue con, llev [3 Rm de
ngabant adverbio al otro lado del ro,
fik ]
al otro lado del arroyo
ngjik ho fue con, llev (ref)
Ngachan nombre propio Ojitln
ngjikon verbo fue a azotar [3 Rm de
Ngacho n Ojitln (def)
fikon]
ngasten adverbio de cabeza

138
ngjinch n Ntxj -stil njmh

ngjinch verbo fue a echar, fue a ngjuayynjaha verbo te


depositar [3 Rm de finch] encarcelar por fin [1sing Ft de
ngjinchsen fue a insertar, fue a jyaynja]
introducir, fue a depositar ngjn verbo colgar, tender;
ngjinka verbo se elev, tom vuelo [3 adeudar [3 Ft de mje]
Rm de finka] ngjuen colgar, tender; adeudar
ngjinkak se elev con, tom vuelo ng adverbio otra vez, esta vez (2pl)
con Vase ng
ngjinki verbo fue a pedir [3 Rm de ngh o otra vez, esta vez (2pl)(3)
finki] n adverbio nfasis
ngjinkisjai verbo fue a buscar [3 Rm nna nfasis (1sing)
de finkisjai] ni1 adjetivo rojo
ngjise verbo fue a ver, fue a visitar [3 nih rojo (3)
Rm de fise] ni2 sustantivo cosa
ngjiseh( fue a verle, fue a visitarle nihi cosa (ref)
ngjisekj verbo fue a asomar [3 Rm de nih su cosa
fisekj] ni cosa (dem)
ngjisinja verbo fue a pararse [3 Rm ni cosa (def)
de fisinja]
nih cosa (def) (enf)
ngjitjne verbo fue a denunciar, fue a
ni3, n adverbio pues
demandar [3 Rm de fitjne]
nhi pues (ref)
ngjita verbo fue a vender [3 Rm de
ni adjetivo difcil; tardado, demorado
fita]
nib verbo viene
ngjitikjk verbo rode con [3 Rm de
fitikjk ]
niba vino
ngjitj(n verbo vol [3 Rm de fitj(n] nba vendr
ngjitj(nnki verbo fue a alcanzar, fue a nibha viene (ref)
seguir [3 Rm de fitj(nnki] nibk viene con
ngjiya verbo camin en medio, camin nibbe verbo llega a aparecer
a travs de [3 Rm de fiya] nibchyan verbo ven a esperarme,
ngjuah verbo le pegar, le apalear, le ven a aguardarme [2sing At de
castigar [1sing Ft de bja] nibkuya]
ngjkj verbo ir a traer [3 Ft de nibkj verbo viene a agarrar, viene a
fikj] traer
ngjuasjya verbo preguntar [1sing Ft nibkuya verbo viene a esperar, viene a
de bjasjaiya] aguardar
ngjuasnynnkih verbo pondr a nibse verbo viene a ver, viene a visitar
encobar debajo de ella, pondr a nibtutsn verbo tiene inicio,
empollar debajo de ella [1sing Ft de comienza, inicia
bjasunynnki] njm sustantivo frijol; testculo
njmh su frijol; su testculo

139
njm n Ntxj -stil nkinh

njm sustantivo maz niyamasen sustantivo palacio


njm( maz (def) municipal, presidencia
nija sustantivo petate niyamase(n palacio municipal,
nijua adjetivo aguado presidencia (def)
nnk sustantivo iglesia niyamasen palacio municipal,
Nnktse nombre propio Ixcatln presidencia (dem)
Nnktse( Ixcatln (def) niyantsn sustantivo puesto, tienda
ninta sustantivo hueso ambulante
nintah tu hueso nyt sustantivo calle, carretera
ninto hueso (def) nyt( calle, carretera (def)
nintak sustantivo su cabeza niyaym sustantivo casa esqueleto
nintakui tu cabeza nyu sustantivo hormiga
ninte sustantivo tierra, suelo nyujun sustantivo hormiga cazadora
nnt sustantivo humo, nube nyujun hormigas cazadoras (def)
nnt humo, nube (def) nj sustantivo mazorca
n sustantivo tortilla, comida njh su mazorca
nse sustantivo pjaro njh mazorca (enf)
nse( pjaro (def) nj mazorca (def)
nstj(n sustantivo noche nka1 adjetivo alto
nstjin sustantivo da nka2 sustantivo cielo
nstjihin da (ref) nk sustantivo ala
nstjihn da (enf) nkh su ala
nstjihn su da nkakun adjetivo malicioso; adverbio
maliciosamente
nstjin da (def)
nkakun malicioso; maliciosamente
nisu sustantivo jcara
(def)
nitsin sustantivo cola, rabo
nkaya adjetivo precipitoso
nitsihn cola, rabo (enf)
nkay adjetivo alto (estatura)
niya sustantivo casa
nki preposicin debajo de
niyah su casa
nkia adverbio cuando, antes, entonces
niyan mi casa
nkiah cuando, antes, entonces (enf)
niyah tu casa
nkiah cuando, antes, entonces (3)
niyo casa (def)
nkia nga conjuncin cuando
ny sustantivo camino, vereda
nkn sustantivo sombra
nyh su camino, su vereda
nkhn tu sombra
nyh camino, vereda (enf)
Nkifi nombre propio Ayautla
ny camino, vereda (1pl incl)
nkin sustantivo pasado maana
nyhr camino, vereda (pues) (1pl
nkih pasado maana (enf)
incl)
nkinh pasado maana (enf)
nyn nuestro camino, nuestra
vereda

140
nkija n Ntxj -stil ntsjchiki

nkija adverbio despus, n h o le harn, hganle


posteriormente nta adjetivo desprevenido
nkisa adverbio mucho ms ntan desprevenido (1pl incl)
nkiso los dems nt sustantivo agua, arroyo
nkixun sustantivo la tarde (entre el nt agua, arroyo (def)
medioda y el anochecer) 1tahi interjeccin hola
nkj? adverbio cundo? ntj( sustantivo ro
nkjin adjetivo mucho Ntje( nombre propio Arroyo Blanco
0kjn sustantivo rostro, cara; (de) frente Ntnay nombre propio Arroyo Espina
nkjn adverbio cuidadosamente, con Ntnay Arroyo Espina (def)
admiracin, con miedo ntnijua sustantivo agua
nkjhn cuidadosamente, con ntniju agua (def)
admiracin, con miedo (3) ntti sustantivo petrleo
0kjn adverbio mucho Ntxj nombre propio Jalapa de Daz
0kjnna mucho (1sing) nte1 sustantivo arete
0kjnn mucho (1pl excl) nte2 adjetivo difunto
0kjnr mucho (pues) 0te sustantivo lugar
0kjn mucho (def) 0teh( su lugar
nko sustantivo techo; cielo (def) nt verbo oye, atiende
nk sustantivo fogn, brasero ntn verbo obedece
nk fogn, brasero (def) nt sustantivo hijo
nku nmero uno, un nth su hijo
nku uno, un (def) ntn mi hijo
nk? adverbio cmo?, cunto? ntn nuestro hijo
nk tjn? cunto?
ntnh mi hijo (enf)
nk tsn? cmo?
Ntn sustantivo nuestro Dios, nuestro
nk, xi nk, xi nkhu adverbio como
Seor
nkuh adverbio pues
ntnt sustantivo pequeitos
nkujin adjetivo unificado
ntnth sus pequeitos
nknk adverbio uno por uno, cada
ntnt pequeitos (def)
uno
ntj sustantivo viento
nkutin sustantivo un momento, un
ntsentse adjetivo resplandeciente;
poquito
rojizo
nkutju sustantivo un rato
ntsentseh resplandeciente, rojizo
nkututu adverbio nicamente,
(enf)
solamente
ntsj sustantivo vello, pelo, cabello
nkutsa adverbio a lo mejor, tal vez
ntsjha vello, pelo, cabello (ref)
n sustantivo mujer (def) Vase n
ntsjchiki sustantivo vello de la tetilla
no verbo ustedes hacen [2pl At de
ntsjchikin vello de mi tetilla
tsn]
ntsjchiki vello de la tetilla (def)

141
ntsjchikih n Ntxj -stil sejihn

ntsjchikih vello de la tetilla (def) sa adverbio ms


(enf) saha ms (ref)
ntsjnkitsjen sustantivo vello del sah ms (enf)
sobaco sahana ms (ref) (1sing)
ntsjnkitsjn vello de mi sobaco sahr ms (enf) (pues)
ntsjnkitsjhen vello de mi sobaco sai ms (2sing)
(ref) sakristiy sustantivo sacrista
ntsu adverbio velozmente, rpidamente, sakristiy sacrista (def)
prontamente sak verbo se muestra, se encuentra [3
ntsba sustantivo bocado; beso At Pas de bak]
n sustantivo ao sk se mostrar, se encontrar
nn mi edad sakh se le muestra, encuentra
n sustantivo reata skh se le mostrar, encontrar
nhu reata (ref) skhuna se me mostrar, encontrar
n reata (def) (ref)
nub sustantivo rayos del sol, luz del sol skhr se le mostrar, encontrar
nub rayos del sol, luz del sol (def) (pues)
nby sustantivo crcel sakn se nos muestra, encontramos
nusin adjetivo triste skna se me mostrar, encontrar
nusihinni triste (ref) (2sing) skn se nos mostrar,
pronombre nosotros (incluyendo a encontraremos
ustedes) sakya verbo se ensea [3 At Pas de
(( adverbio confusamente bakya]
((h confusamente (enf) sakyah se le ensea
ja1 nmero nueve santa preposicin hasta
ja2 adverbio de una vez, esta vez santaha hasta (ref)
jah de una vez, esta vez (enf) Sant1 nombre propio San Antonio
janu de una vez, esta vez (2pl) sant2 sustantivo santo, imagen
ju1 sustantivo esquina, rincn sasja verbo se erige [3 At Pas de
ju esquina, rincn (def) basnja]
ju2 nmero cuatro sata verbo se vende [3 At Pas de
pa sustantivo pauelo bata]
patro h n sustantivo su patrn Vase se adjetivo espeso, condensado
ndnth sese adverbio espesamente,
p(n interjeccin zas! condensadamente
p(h(n zas! sesehe espesamente,
pjh interjeccin pum! condensadamente (ref)
re sustantivo rey se verbo existe [3 At Pas de tjn]
ruinh sustantivo su ruina sejin verbo se cree
s sustantivo mes, luna sejihn cree

142
sejyu n Ntxj -stil techjn

sejyu verbo se calma, se calla [3 At Pas stjh su arma de fuego, su pistola, su


de jjyu] rifle
senda verbo se arregla, se prepara [3 stj verbo saldrs, brotars [2sing Ft
At Pas de bnda] de tju]
senkih verbo se fastidia suba adverbio slo, solamente; adjetivo
si adjetivo sucio, mugroso, cochambroso solo
s sustantivo fiesta, cumpleaos subaha solo (ref)
sh su fiesta, su cumpleaos subahr avergonzado (pues)
s fiesta, cumpleaos (def) sb adverbio slo (1sing)
s verbo beberemos, bebamos [1pl sbhna slo (enf) (1sing)
incl Ft o Im de bi] sufei verbo duermes [2sing At de juafe]
sja verbo est parado; est erigido sun adverbio sobre, encima
sjah tiene suhn sobre, encima (3)
sjanda est listo syai verbo te encerrars, te recluirs,
sjaneh( est parado sobre l te acostars dentro de [2sing Ft de
sin sustantivo sabor; costumbre juaya]
sihn su sabor; su costumbre syaynjai verbo se te encerrar por
sindk sustantivo sndico fin, se te encarcelar por fin [2sing Ft
stayn verbo est amarrado, est Pas de juayaynja]
atado syaynjahani te encerrar por
sjai sustantivo pie, su pie; pata, su pata fin, se te encarcelar por fin (ref)
sk( verbo ver, conocer [3 Ft de be] t adverbio tambin, asimismo
sk(he ver, conocer (ref) taba adjetivo blanco
sk(hi te ver, te conocer tabo blanco (def)
sk(na me ver, me conocer tkn verbo mustranos, ensanos
[2sing Im de bak]
sk(nkjnna verbo me respetar [3 Ft
de benkjn]
tneyai verbo jabona, lava dentro de
[2sing Im de banya]
s sustantivo luna (def) Vase s
tanknkieta verbo vayamos a
sta sustantivo lmina, bacinica
encender, vayamos a quemar [1pl incl
sta lmina, bacinica (def)
Im de fikti]
sti adjetivo molesto
ttechai verbo barre [2sing Im de
stinta adjetivo irritable, quisquilloso batcha]
stil sustantivo espaol ttendzjoi verbo rigalo, esprcelo
stj verbo saldr [1sing Ft de tju] [2sing Im de batndzjo]
stj sustantivo basura, hojarasca ttexumaih verbo aconsjalo,
stj( basura, hojarasca (def) disciplnalo [2sing Im de batxuma]
stjh tu basura taxn adverbio aparte
stj(n adjetivo ignorante, tonto te nmero diez
stj sustantivo arma de fuego, pistola, techjn verbo cocina [2sing Im de
rifle bchjan] [forma bsica sin sufijo]

143
teja n Ntxj -stil tbinchandju

teja verbo deja [2sing Im de bja] tbanknchjayah verbo estamos


tejan djanos emulndolo, estamos imitndolo [1pl
T(j nombre propio Huautla incl Pr de fikjya]
tn sustantivo mi padre tbanknchjayahr estamos
tente adjetivo todo emulndolo, estamos imitndolo
tente( todo (def) (pues)
tenteh( todo (3) tbankisjai verbo est buscando [3 Pr
1 de bankisjai]
ti verbo se quema
tbase verbo est observando, est
ti2 sustantivo joven, muchacho (hablante
mirando [3 Pr de base]
fem)
tbasejin verbo est trasviendo, est
tba verbo estoy llevando, est llevando
mirando entre; est adivinando [3 Pr
[1sing o 3 Pr de ba]
de basejin]
tb verbo ests dando [2sing Pr de
tbasene verbo est observando sobre,
tsj]
est mirando sobre [3 Pr de basene]
tbn ests dndome
tbma verbo est encubriendo, est
tbn ustedes estn dndome
tapando [3 Pr de bma]
tbak verbo est mostrando, est
tbendak verbo estoy arreglando
enseando [3 Pr de bak]
con, estoy acordando con [1sing Pr de
tbaknyh verbo est guindolo, bndak ]
est mostrndole el camino [3 Pr de
tbendak hona estoy arreglando
bakny]
con, estoy acordando con (ref)
tbanch verbo est engaando, est
tbnkijo verbo est aventando, est
mintiendo [3 Pr de banch]
disparando, est lanzando bajo el agua
tbanchha te estoy engaando, te [3 Pr de bnkijo]
estoy mintiendo
tbenya verbo est pidiendo prestado
tbanchhi te est engaando, te [3 Pr de benya]
est mintiendo
tbeya verbo estamos depositando,
tbanka verbo est huyendo, est estamos echando [1pl incl Pr de bya]
abandonando [3 Pr de banka]
tb verbo estoy bebiendo [1sing Pr
tbankah le est huyendo, lo est de bi]
abandonando
tbicha verbo estamos cortando [1pl
tbankahr le est huyendo, lo est incl Pr de bate]
abandonando (pues)
tbincha verbo estamos pidiendo [1pl
tbankia verbo estoy pidiendo, estoy incl Pr de banki]
solicitando [1sing Pr de banki]
tbinchihin estamos pidiendo (ref)
tbankihi estoy pidindote, estoy
tbincha verbo est aconsejando [3
solicitndote
Pr de bincha]
tbankih estoy pidindole, est
tbinchandju verbo se estn parando,
pidindole
se estn poniendo de pie; se estn
incorporando [3pl Pr de
basinjandju]

144
tbinchun n Ntxj -stil tjah

tbinchun verbo est envenenando, tchaseheni ests mirando, ests


est creando enemistad [3 Pr de observando (ref)
binchun] tchonney verbo apalea [2sing Im
tbinchisj verbo estamos buscando de money]
[1pl incl Pr de bankisjai] tchuba verbo se esta hablando [At Pas
tbinchu verbo se est buscando [3 Pas de nchj]
de banki] tchuba estamos hablando
tbixan verbo se est casando [3 Pr de tchubai ests hablando
bixan] tchubo ustedes estn hablando
tbixan estamos casndonos tchubak verbo estamos hablando
tbixahann estamos casndonos con, le estamos hablando [1pl incl Pr
(ref) de nchjk ]
tbixnki verbo se est entreabriendo tfi verbo est yendo [3 Pr de fi]
[3 Pr de bixnki] tfin estoy yendo
tbixn verbo ests diciendo [2sing Pr tfikjint verbo estoy yendo en ayunas,
de tsu] est yendo en ayunas, estoy yendo sin
tbixhinni ests diciendo (ref) comer, est yendo sin comer [1sing o 3
tbixnyaih ests avisndole, Pr de fikjint]
estamos avisndole [2sing o 1pl excl tfik verbo est yendo con, est
Pr de tsuya] llevando [3 Pr de fik ]
tbixnyahr ests avisndole (pues) tfitj(n verbo est volando, est
tbiyuh verbo se le est huyendo [3 aleteando [3 Pr de fitj(n]
Pr Pas de banka] tihn verbo dile [2sing Im de tsu]
tbja verbo est pegando, est tihnr dile (pues)
apaleando, est castigando [3 Pr de tihns(n verbo ve a verme [2sing Im
bja] de fise]
tbjasjaiya verbo est preguntando, tja verbo estoy, estoy sentado [1sing
est averiguando, est inquiriendo, est Pr de beja]
interpelando [3 Pr de bjasjaiya] tncha verbo estn, estn erigidos [3pl
tchajna verbo estamos riendo [1pl Pr de sja]
incl Pr de bajnu] tnchah estn, estn erigidos
tchanchh verbo le ests tnchah estn, estn erigidos (enf)
engaando, lo estamos mintiendo tnchatayn verbo estn atados [3pl
[2sing o 1pl excl Pr de banch] Pr de stayn]
tchanchhr le ests engaando, tnchayn verbo estn encerrados,
lo estamos mintiendo (enf) estn enjaulados, estn prisioneros [3pl
tchanchn ests engandome, de kjiyayn]
ests mintindome tja verbo est; vive; est sentado [3
tchasei verbo ests mirando, ests Pr de beja]
observando [2sing Pr de base] tjaha est (ref)
tjah est (enf)

145
tjana n Ntxj -stil tnchjahara

tjana tengo, poseo tmach verbo est creciendo, se est


tjan tenemos, poseemos volviendo adulto [3 Pr de mach]
tjajin est entre tmach estamos creciendo, estamos
tjanchu est sentado en el rincn, volviendo adultos
est en el rincn tmachhan estamos creciendo,
tjanki est sentado debajo, est estamos volviendo adultos (ref)
refugindose tmajmn verbo nos estamos haciendo
tjanta est sentado custodiando, libres, estamos siendo independientes
est custodiando [1pl incl Pr de majmh]
tjatah est sentado junto a l, tmankjin verbo se est entendiendo,
est a su lado se est comprendiendo [Pr de
tjaan verbo est puesto sobre mankjin]
nosotros [3 Pr de bjaa] tmankjihn est entendiendo, est
tjaahn est puesto sobre comprendiendo
nosotros (enf) tmi verbo se est diciendo [1pl incl Pr
tjua verbo est pasando, est Pas de tsu]
transitando, est caminando [3 Pr de tmih se lo estamos diciendo
jua] tmih le estamos diciendo
tjtej verbo ustedes estn llegando tmin me ests diciendo
a denunciar [2pl Pr de juaitj] tmik  verbo ests yendo con [2sing
tjxn verbo ustedes estn viniendo Pr de fik ]
a decir [2pl Pr de juaits] tmik honi ests yendo con (ref)
tkj sustantivo apartado, lado, bando tmjeh( verbo est tendindole, est
tkjh su apartado, su lado, su bando colgndole [3 Pr de mje]
tkjan verbo peleando [3 Pr de kjan] tmjenankiya verbo est
tkjank na verbo est peleando interrogando, est investigando [3 Pr
conmigo de mjenkiya]
tkjin adverbio directamente, tmotya verbo est arreando [3 Pr de
inmediatamente motya]
tkjine verbo est comiendo [3 Pr de tin verbo vete [2sing Im de fi]
kjine] tncha verbo echemos, depositemos
tkjinehe est comiendo (ref) [1pl incl Im de binch]
tkunnta verbo est vigilando, est tinchtsei verbo ve a comprar [2sing
cuidando [3 Pr de kunnta] Im de fikatse]
tma verbo se est pasando; se est tinchtsen ve a comprarme
convirtiendo; se est pudiendo [3 Pr de tnchsjai verbo busca [2sing Im de
ma] bankisjai]
tmah le est pasando; est pudiendo tnchj verbo est hablando [3 Pr de
tmahr le est pasando; est nchj]
pudiendo (pues) tnchjaha te estoy hablando
tnchjahara te estoy hablando (ref)

146
tnchjk n Ntxj -stil tsakn

tnchjk est hablando con tnenkjn takuin verbo ests


tnchjk h le est hablando reflexionando, ests pensando [2sing
tnchjk h r le est hablando Pr de tsnnkjin takun]
(pues) tneunnu verbo se les est
tnchjnjmk verbo est conversando lastimando a ustedes, se les est
con [3 Pr de nchjnjmk ] hiriendo a ustedes [2pl Pr Pas de
tnchjti verbo est rezongando, est tsnun]
refunfuando, est reprendiendo, est tnib verbo est encaminndose [3 Pr
regaando [3 Pr de nchjti] de nib]
tnchjtih est rezongando, est tnibha est encaminndose (ref)
refunfuando, est reprendiendo, est tnib ests encaminando
regaando (enf) tnibhani ests encaminando (ref)
tnchuin verbo sintate [2sing Im de tnibk n est encaminando con
beja] nosotros
tnchunmh verbo escndetele, tnibk hn est encaminndose
encbretele [2sing Im de bejama] con nosotros (enf)
tnech verbo estamos criando [1pl tnibkie verbo est llegando a
incl Pr de tsnch] aparecer [3 Pr de nibbe]
tnechhan nos estamos criando tnibkjane verbo est llegando a sonar
tne verbo est comiendo Vase tkjine [3 Pr de nibkjane]
tnehe est comiendo (ref) tinima verbo andamos, caminamos
tne verbo se hace [Pr Pas de tsn] [1pl incl de tsba]
tne estamos haciendo tinimajihn andamos entre ellos
tnei ests haciendo tink  verbo vete con, llvatelo [2sing
tneheni ests haciendo (ref) Im y Ft de fik ]
tnehenu estn (ustedes) haciendo tink vete con, llvatelo [forma
(ref) bsica sin sufijo]
tnen ests hacindome tntsb o verbo sintense [2pl Im de
tno ustedes estn haciendo beja]
tnej verbo estamos duplicando [1pl tnyhn verbo obedece [2sing Im
incl Pr de tsnjo] de ntn]
tnekiennu verbo se les est tinyaih verbo avsale [2sing Im de
matando, se les est maltratando a tsuya]
ustedes [2pl Pr Pas de tsnkien] tinyahr avsale (pues)
tnekjn verbo se le est alimentando tsak verbo se est mostrando, se est
[3 Pr Pas de tsnkjen] encontrando [3 Pr Pas de bak]
tnenda verbo estamos construyendo, tsakh se est mostrando, se est
estamos edificando [1pl incl Pr de encontrando (enf)
tsnnda] tsakn se nos est mostrando,
estamos encontrando

147
tsenkina n Ntxj -stil tymaih

tsenkina verbo estoy fastidiado ttsnnkjin verbo est multiplicando,


[1sing Pr de senkih] est reproduciendo, est proliferando
tsnk  verbo ayuda [2sing Im de [3 Pr de tsnnkjin]
basink ] ttsnnkjin kun verbo est pensando,
tsnk ayuda [forma bsica sin est reflexionando [3 Pr de tsnnkjin
sufijo] kun]
tti verbo se est quemando [3 Pr de ti] ttsnuntain verbo est odiando, est
ttju verbo est saliendo, est brotando, aborreciendo [3 Pr de tsnuntain]
est germinando, est surgiendo, est ttsinxn verbo estoy trabajando,
emergiendo [3 Pr de tju] estoy laborando [1sing Pr de tsnx]
ttjun adverbio primero ttsnya verbo est leyendo [3 Pr de
ttjuhn primero (3) tsnya]
ttjusj( verbo salte [2sing Im de ttsj verbo est dando [3 Pr de tsj]
bitjusje] ttsjna me est dando
ttsn verbo est haciendo [3 Pr de ttsu verbo est diciendo [3 Pr de tsu]
tsn] ttsuhi est dicindote
ttshin te est haciendo ttsuhu est diciendo (ref)
ttshn le est haciendo ttsuh est diciendo (enf)
ttshinri te est haciendo (ref) ttsuh le est diciendo
ttsnk est haciendo con, est ttsuhuri le est diciendo (ref)
tocando ttsuna me est diciendo
ttsnk na est haciendo conmigo, ttsun nos est diciendo
me est tocando ttsu est diciendo (def)
ttsnk hona est haciendo tx sustantivo hoyo, agujero
conmigo, me est tocando (ref) txian verbo estoy diciendo [1sing Pr
ttsinchkj verbo estoy soportando, de tsu]
estoy aguantando [1sing Pr de txihinna estoy diciendo (ref)
tsnchkj] txihin te estoy diciendo
ttsnkienna verbo me est matando, txinnu les estoy diciendo
me est maltratando [3 Pr de
txinyah verbo le estoy avisando, le
tsnkien]
estoy anunciando [1sing Pr de tsuya]
ttsnkjtsjen verbo est recordando,
txuya verbo est roncando, est
est haciendo memoria [3 Pr de
bullendo [3 Pr de xuya]
tsnkjtsjen]
tiya adjetivo vaco
ttsnktjibe verbo est volteando [3
tiya vaco (1pl incl)
Pr de tsnktjibe]
tiyah vaco (3)
ttsnktjiya verbo est volteando,
est revirando [3 Pr de tsnktjiya]
tiyant sustantivo tienda
ttsnma verbo est convirtiendo; est tiyant tienda (def)
confundiendo [3 Pr de tsnma] tymaih verbo huye para esconderte
de l, huye para encubrirte de l [2sing
Im de bankama]

148
tjb n Ntxj -stil tjun tjun

tjb sustantivo loro tjma verbo andan [3pl At de tsba]


tjbnts sustantivo sombrero tjn verbo es, existe, hay
tjbnt sustantivo calabazo tjhin tienes, posees
tjbxn sustantivo cuero, piel, pellejo tjhin es, existe, hay (ref)
tjh interjeccin zas! tjhn tiene, posee
tjaih verbo pgale, apalale, castgale tjhn es, existe, hay (enf)
[2sing Im de bja] tjhnnu lo tienen
tjain adverbio tanto; sumamente tjhinri tienes, posees (ref)
tjaihn tanto; sumamente (enf) tjnna tengo, poseo
tjaihnna tanto; sumamente (enf) tjnnu ustedes tienen, ustedes
(1sing) poseen
tjain adjetivo grueso tjn es, existe, hay (def)
tjeihn verbo dale, ofrcele, entrgale tjnjyu verbo hay paz, hay tranquilidad,
[2sing Im de tsj] hay silencio
tj(n1 adverbio por mientras; hacia tjnnda verbo est arreglado, est
tj(hen hacia; por mientras (ref) preparado, est listo
tj(n2 verbo est colgado; est tjnndah tiene arreglado, tiene
transitando, est flotando; se debe preparado, tiene listo
tj(n estamos transitando tjnndahr tiene arreglado, tiene
tj(hn est transitando (enf) preparado, tiene listo (pues)
tj(hen est transitando (ref) tjnntu verbo estn sentados, viven,
tj(h(n debe existen [3pl At de beja]
tj(hin debes tjnntunkh verbo estn debajo de l
tj(njnu verbo flota a un lado, acompaa [3pl At de bejanki]
por dondequiera tjnstn verbo est empacado, est
tj(nk sustantivo loma, cima echando bolas
tj(nny adverbio directamente tjion nmero quince
tj(nnki verbo va atrs, viene atrs tjyju verbo estn sentados, viven,
tj(nnkih va siguindolo existen [3pl At de beja]
tj(nnkiyn persigue tjyjuh estn sentados, viven, existen
(enf)
tj(nnkiyhn va persiguindolo
tjo verbo se estima, se ama
tj(nntsu adverbio prestamente,
prontamente, inmediatamente
tjoh estima, ama
tjin verbo vmonos [1pl incl Im de fi] tjona estimo, amo
tjink vmonos con [forma bsica sin tju verbo sale, brota, germina, surge,
sufijo] emerge
tjchja verbo est cerrado tjun adjetivo primero, primognito,
primerizo, principiante
tjihns( verbo vamos a ver, vayamos a
ver, vamos a visitar, vayamos a visitar
tjuhun primero, primognito,
[1pl incl Im de fise] primerizo, principiante (ref)
tjun tjun primerito

149
tjun n Ntxj -stil tsenk

tjun primero (def) tsase verbo observ, mir [3 Rm de


t on sustantivo dinero base]
t oh n su dinero tsasejin mir entre, trasvi, adivin
t ohn dinero (enf) tsasejihin mir entre, trasvi, adivin
t onn mi dinero (ref)
t o n dinero (def) tsasinfe verbo pisote [3 Rm de
trh interjeccin zas! basinfe]
tsa conjuncin si tsasnjasun verbo erigi sobre [3 Rm
tsaa adjetivo deslenguado, grosero de basnjasun]
Tsah Nt nombre propio Santo tsasinne verbo pis [3 Rm de basinne]
Domingo tsasntanji verbo recarg, reclin [3
tsakai adverbio quizs, posiblemente; Rm de basntanji]
pero no tsat verbo tech [3 Rm de bat]
tsakjan verbo se quebr, se rompi [3 tsathe tech (ref)
Rm Pas de bakjn] tst(ja verbo me sent, estuve, viv [3
tskjn sustantivo hija, muchacha, Rm de beja]
seorita tst(jahana me sent, estuve, viv
tskjhhin hija, muchacha, seorita (ref)
(enf) tsateku verbo despunt, pod [3 Rm de
tskjhn su hija bateku]
tskjn hija, muchacha, seorita tsatndzjo verbo reg, esparci [3 Rm
(def) de batndzjo]
tsak verbo mostr, ense [3 Rm de tsatndzjojnu verbo vaci sobre, roci
bak] sobre [3 Rm de batndzjojn]
tsanch verbo enga, minti [3 Rm tsata verbo vendi [3 Rm de
de banch] bata]
tsnk sustantivo algodn tsateyn verbo cort de golpe [3 Rm
tsanka verbo huy [3 Rm de banka] de bateyn]
tsankaha huy (ref) tsati verbo defec [3 Rm de bati]
tsankak huy con tsatiy defec dentro de
tsanki verbo pidi, solicit [3 Rm de tsatiyha defec dentro de (ref)
banki] tsatiu adverbio demasiado, excesivo,
tsankia ped, solicit sobrado
tsankihina ped, solicit (ref) tsatiuh verbo exager [3 Rm de
batiuh]
tsankihi te pidi, te solicit
tse1 verbo se llena
tsankihiri te pidi, te solicit (ref)
tse2 adverbio o adjetivo extenso, mucho
tsankihri te pidi, te solicit (enf)
ts( adjetivo suyo
tsankisjai verbo busc [3 Rm de
bankisjai]
ts(h(n interjeccin zas!
tsankjn verbo tiene miedo tsenk verbo se aglomeran debajo, se
amontonan debajo

150
ts(ts( n Ntxj -stil tsnkien

ts(ts( adjetivo nuevo tsnnkjin kun reflexionar, pensar


ts sustantivo sol tsnxjnuhi verbo te har cualquier
tshi sol (ref) trabajo [3 Ft de tsnxjnu]
ts sol (def) tsnxta verbo trabajar al lado de;
ts adjetivo tuyo trabajar como pen [3 Ft de
Tsian nombre propio Ojitln tsnxta]
tsichu verbo lleg [3 Rm de bich] tsn verbo hace
tsichuk lleg con tsian hago
tsichuchh verbo se le llev [3 Rm tsin hago, har [forma bsica sin
de bichcha] sufijo]
tsichukntu verbo lleg a poner [3 tsihin te hago, te har
Rm de bichkntu] tsihn le hago, le har
tsichukj verbo lleg a agarrar, lleg a tsihnra te hago, te har (enf)
traer [3 Rm de bichkj] tsihnr le hago (pues)
tsichuseh( verbo lleg a verlo, lleg a tshin hace (ref)
visitarlo [3 Rm de juaise] tsn har
tsichusesun verbo lleg sobre [3 Rm tshn le har
de bichsesun] tsinch verbo ech, deposit [3 Rm de
tsichutndzjo verbo lleg a regar, lleg binch]
a esparcir, lleg a rociar, lleg a vaciar tsinchh le ech, le deposit
[3 Rm de bichtndzjo] tsinchneh( le ech encima
tsnchjen verbo utilizar, usar [3 tsnch verbo cra, nutre
Ft de tsnchjen] tsnchnka verbo engrandece, engorda
tsnjo verbo duplicar [3 Ft de tsinchnkan engrandezco, engordo
tsnjo] tsinchanki verbo se pararon debajo, se
tsnkien verbo matar, maltratar [3 refugiaron [3pl Rm de basinjanki]
Ft de tsnkien] tsnchjen verbo utiliza, usa
tsnkiehin te matar, te maltratar tsnchkj verbo soporta, aguanta
tsnkin verbo nos har beber [3 Ft tsini sustantivo to
de tsnki]
tsinih su to; tu to
tsnkjen verbo alimentar, sustentar
tsininu to de ustedes
[3 Ft de tsnkjen]
tsnjnu verbo da en cambio
tsnk verbo palpar, tentar,
tsinjna doy en cambio
manejar, conducir [3 Ft de tsnk ]
tsnjo verbo duplica
tsnk ho palpar, tentar,
manejar, conducir (ref)
tsnj verbo accede, consiente
tsnnkjin verbo multiplicar, tsnkanji verbo hace cargar, hace
reproducir, proliferar [3 Ft de llevar a cuestas
tsnnkjin] tsnki verbo hace beber
tsnnkjihn lo multiplicar, lo tsnkina me hace beber
reproducir tsnkien verbo mata, maltrata

151
tsnkienn n Ntxj -stil tsisintj(hen

tsnkienn nos mata, nos maltrata tsinndyja pierdo, extravo; perder,


tsnkinchj verbo hace hablar, extraviar
interroga tsnndyje verbo robar
tsinknchj har hablar, interrogar tsnngama verbo hace esconder,
tsnkixan verbo casa, aparea oculta
tsnkjank verbo hace pelear con tsnngan verbo gana, triunfa, vence
tsnkjfe verbo hace dormir, lo duerme tsnnib verbo hace venir
tsnkjan verbo acepta, accede, recibe tsnnibk hace venir con
tsnkjtsjen verbo recuerda, hace tsnniy verbo mueve, acciona, agita
memoria tsnnkjin verbo multiplica, reproduce,
tsnkjank verbo se enoja con, se prolifera
enfurece con tsnnkjin kun verbo piensa,
tsnkjasen verbo entrega, cede reflexiona, razona, medita
tsinkjaseh(n le entrego, le Tsnt nombre propio Veracruz
entregar, le cedo, le ceder tsnsejin verbo cree
tsnkje verbo acaba, agota, extermina tsnsubaya verbo ridiculiza, se burla,
tsinkj acabar, agotar, exterminar se mofa
tsinkjhena acabar, agotar, tsntnki verbo hace bailar
exterminar (ref) tsntsju verbo tuesta, asa
tsnkjen verbo alimenta, nutre tsntsube verbo pasea
tsnkjenna me alimenta, me nutre tsntsubek pasea con
tsnkji verbo enva tsnun verbo lastima, hiere
tsnkjita verbo enva a vender tsinuhun te lastimar, te herir
tsnkjo verbo menciona, nombra tsnuntain verbo odia, aborrece
tsnk verbo hace con; toca tsnx verbo trabaja, produce, funciona
tsnk na hace conmigo; me toca tsnxta trabaja al lado; trabaja
tsnk n hace con nosotros; nos como pen
toca tsnxk trabaja con
tsnkntjaiya verbo transforma, tsinxk trabajo con, trabajar con
cambia, muda tsnxjnu hace cualquier trabajo
tsnktjibe verbo voltea tsnxsun hace cualquier trabajo
tsnktjiya verbo voltea, revira tsnxkn verbo se pone dbil,
tsnma verbo convierte, confunde languidece
tsinma convierto, convertir, tsnya verbo lee
confundo, confundir tsnyntakun verbo disculpa,
tsnnda verbo construye, edifica dispensa, soporta; se contiene
tsinnda construyo, construir, tsisintj(n verbo se levant [3 Rm Pas
edifico, edificar de bisntj(n]
tsnndj verbo completa, cumple tsisintj(hen se levant (ref)
tsnndyja verbo pierde, extrava

152
tsitj n Ntxj -stil tnk

tsitj verbo despellej, pel, mond [3 tsju adjetivo tostado, asado


Rm de bitj] tsjuh tostado, asado (3)
tsitju verbo sali; se celebr [3 Rm de tsju tostado, asado (def)
bitju] tsya verbo regresa, vuelve
tsitjuh sali; se celebr (enf) tsu verbo dice
ts sustantivo sol (def) Vase ts tsuhu dice (ref)
tsixan verbo se cas [3 Rm de bixan] tsuh le dice
tsixank hi se cas contigo tsuhr le dice (pues)
tsixuntuy verbo se cayeron al tsuna me dice
precipicio, se precipitaron [3pl Rm de tsub adverbio pues
jnenkiya] tsba verbo anda, camina
tsixuya verbo se derrumb [3 Rm de tsbaha anda, camina (ref)
bixuya]
tsbajin anda entre
tsixuyak se derrumb con
tsubeh( verbo Vase jmi tsubeh(
tsj verbo da, dar
tsk sustantivo su pie, su pata
tsjaha te doy, te dar
tsk mi pie
tsjah le doy, le dar
tsuya verbo avisa, anuncia
tsjha dar (ref)
tsuyatain verbo delata, denuncia
tsjhi te da, te dar
tu sustantivo fruta
tsjna me da, me dar
t1 adverbio solamente
tsjeh(n verbo queda a deber [3 At Pas
t2 conjuncin pero
de tj(h(n]
t chan por fin
tsjen verbo se cuelga; flota
t chahn por fin (enf)
tsjenk acompaa
t m dondequiera
tsjnk acompaar
t nda ni siquiera
tsjnjnuna verbo flotar a mi lado; me
t nku an; no ms que
acompaar por dondequiera [3 Ft de
tj(njnu]
t sa mejor; esta vez
tsjnnki verbo ir atrs, seguir [3 Ft t sah mejor (enf)
de tj(nnki] t sahr mejor (enf) (pues)
tsjn sustantivo moho; oxidacin t tsjo en vano
tsjo1 adjetivo agradable, bonito, t x mucho
contento tya adverbio finalmente, por fin; a
tsjoh bonito (enf) duras penas
tsjo2 verbo se da gusto, se agrada tyaha finalmente, por fin; a duras
tsjoh le gusta, le agrada penas (ref)
tsjona me gusta, me agrada tukj verbo nace, brota, germina, se
casca
tsjohna me gusta, me agrada (enf)
tnga conjuncin pero
tsjohi tes gusta, te agrada
tnk sustantivo pjaro (tipo
tsjon nos gusta, nos agrada
desconocido)

153
tunkn n Ntxj -stil xjn

tunkn sustantivo ojo, su ojo xn hombres; valientes (1pl incl)


tur( sustantivo torre xin adverbio aparte
tur(h( su torre xn sustantivo cazador, cacera
tutsin sustantivo mata (de planta); base xinch verbo se echa, se deposita [3 At
(fundamento, parte inferior) Pas de binch]
tutsin mata (de planta); base (def) xinkjn sustantivo su compaero, su
tutsin el oriente; nuestra base pariente, su pareja
un1 adjetivo doloroso xink nuestro compaero, nuestro
uhn doloroso (3) pariente, nuestra pareja
un2 nmero cinco xinku adjetivo otro (def)
unchan nmero cien xnyah verbo le avisar, le anunciar
unchahan cien (ref) [1sing Ft de tsuya]
xa sustantivo tigre, len xj sustantivo pared, muro
xo tigre, len (def) xjh su pared, su muro
xo h tigre, len (def) (enf) xk sustantivo hoja
x1 sustantivo moho, oxidacin xk hoja (def)
x2 adverbio pues xkjn sustantivo palma
x sustantivo cargo, trabajo xk1 sustantivo nmero
x cargo, trabajo (1pl incl) xk2 adverbio cada uno, uno por uno
xha cargo, trabajo (ref) xkn adjetivo dbil, anmico, delicado
xh su cargo, su trabajo x n adjetivo pobre (def) Vase xn
x cargo, trabajo (def) x n sustantivo aguardiente, licor (def)
xn sustantivo aguardiente, licor Vase xn
x n aguardiente, licor (def) xo sustantivo len (def) Vase xa
xn adjetivo pobre x adverbio muy
x n pobre (def) x adverbio (indica informacin
reportada)
xnt sustantivo gallina, pollo
xhi (inf. reportada) (2sing)
xnth su gallina, su pollo
xh (inf. reportada) (enf)
xnt gallina, pollo (def)
xh (inf. reportada) (3)
xat adverbio temprano, pronto,
anticipadamente
xhr (inf. reportada) (3) (pues)
xi pronombre relativo que xhuni (inf. reportada) (ref) (2sing)
xih conjuncin as que xhr (inf. reportada) (enf) (pues)
x adverbio hasta, mucho xn (inf. reportada) (1pl incl)
xian verbo digo [1sing At de tsu] xuba sustantivo solar
xhin te dir xub pronombre ste
xhn le dir xub pronombre aqul
xn sustantivo marido, hombre; valiente xubh aqul (enf)
xhn su marido; tu marido xhn interjeccin zas!
xnn mi marido xjn sustantivo papel, hoja, libro

154
xjhn n Ntxj -stil yejtutshinna

xjhn su papel, su hoja, su libro ym sustantivo viga tijera


xnk sustantivo barranco, zanja yandai interjeccin adis
xnk barranco, zanja (def) yankjn verbo se respeta, se honra [3
xuu sustantivo sereno, roco At Pas de benkjn]
xuu xuu adverbio abundantemente yankjhn se respeta, se honra (enf)
xt sustantivo gente, humano yankjn respetas, honras
xt gente, humano (1pl incl) yatu nmero siete
xth gente, humano (enf) yxil( sustantivo silla
xtchjn sustantivo mujer, seora, yxuba sustantivo viga
dama yxubah su viga
xtchjn mujer, seora, dama ye sustantivo excremento, guano
(def) ye verbo lleva Vase ba, ya [3 At de
xtmba sustantivo gente de Huautla; ba]
huautecos y1 adverbio anda pues
xtnxnant sustantivo multitud, y2 verbo peg, fij, puso [3 Rm de b]
ciudadanos (del pueblo) ychjan cocin [3 Rm de bchjan]
xtnxnant multitud; yjin se coloc en el rostro [3 Rm de
ciudadanos (del pueblo) (def) bjin]
xtndj sustantivo estatua, gente de yntj( sembr [3 Rm de bntj(]
piedra yja acarre [3 Rm de bja]
xtnm sustantivo campesinos ytax asign, design, nomin [3
xtxnn sustantivo mi esposo Rm de btax]
xuya verbo ronca, bulle ytaxna me asign, me design,
xhn interjeccin zum! me nomin
ya verbo trae yti encendi, quem [3 Rm de bti]
yah trae (enf) ytjindai rode, circund, rond [3
y?, yha?1 pronombre quin? Rm de btjindai]
y2 pronombre quien yx comision, deleg [3 Rm de
y3 sustantivo madera, palo, rbol bx]
y madera, palo, rbol (def) yja verbo dej; hered [3 Rm de
ya verbo se sabe bja]
ya sabemos, conocemos yjah le dej; le hered
yah se conoce a l; se sabe eso yjah dej (enf)
yahan sabemos (ref) yej dej
yai sabes, conoces yejhana dej (ref)
yan sabes yejtutsn dej iniciado, inici,
y adverbio anda pues empec [1sing Rm de bjatutsn]
yha pronombre quin? yejtutshinna dej iniciado,
ykastiy sustantivo fuegos inici, empec (ref)
pirotcnicos

155
yeja n Ntxj -stil yn

yeja verbo se sent, vivi [3 Rm de yjo2 sustantivo carne, cuerpo; uno


beja] mismo
yejak se sent con, viva con yjoh su cuerpo, su carne; l mismo
yejanki se sent debajo, se refugi yjon mi cuerpo, mi carne; yo mismo
yejasun se sent sobre yjon nuestro cuerpo, nuestro carne;
yejakutu se encuclill; se sent; se nosotros mismos
incorpor [3 Rm de bejakutu] yjoninte sustantivo cuerpo
yenji verbo llevado a cuestas, cargado yjoninten nuestro cuerpo
sobre el lomo [3 At Pas de banji] y adverbio all
yentu verbo se sentaron, estuvieron y h all (enf)
[3pl Rm de beja] y n he all (pues)
yentujyn vivieron a obscuras, y madera, palo, rbol (def) Vase y
estuvieron a obscuras yu verbo se accede, se acepta, se quiere
yntu verbo dejaron [3 Rm de bntu] yuhi accedes, aceptas, quieres
yntusn dejaron sobre yuh accede, acepta, quiere
yeja verbo acarre [3 Rm de bja] yuhr accede, acepta, quiere (pues)
yyju verbo dej, puso [3 Rm de yub sustantivo zontle
byju] yubh zontle (enf)
yyn verbo at, li, amarr, yub zontle (def)
encaden [3 Rm de byn]
yaha adverbio Vase tyaha
y( adverbio aqu
yn adverbio fuerte; muy
yjo1 adjetivo filoso

156
abandonar Espaol-mazateco adulto

abandonar Vase huir banka aconsejar1 (conspirar)


aborrecer Vase odiar ts n unt ain aconseja binch a
abuela nch est aconsejando tbinch a
nuestra abuela nchn aconsejar2 Vase mandar batxuma
abundantemente jj; xuu xuu acordar con Vase arreglar con
acabar (agotar, exterminar) b ndak$
acaba ts nkje acostar
acabar ts inkj est acostado kjija
acabaron [ustedes] kuan ekjio estn acostados kjintu
acabarse (agotarse, gastarse) estuvo acostado kis eja
se acaba fe acostar debajo
acaba feh est acostado debajo kjinki
acabamos fen se acuesta juanki
se acaba bichkje acostar dentro de (encerrarse)
est por acabar makj se acuesta juaya
acarrear te acostars syai
acarrea b ja acostar sobre (sobreponer)
acarre y ja acuesta sobre jjasun
acaso kj ih acost sobre kingjajasun
acceder1 Vase aceptar ts nkjan se acostar sobre kjuajasun
acceder2 (consentir) se acuesta sobre juajasun
accede ts nj $ adecuar (arreglar)
accediste kin ej $ adeca b ch in
acceder3 (quererse) nos adecu kab ch inn
se accede yu adentro ya
accede yuh adeudar Vase colgar mje
accedes yuhi adis yandai
accionar Vase mover ts nniy adivinar (trasver)
aceptar (acceder1, recibir) adivina basejin
acepta ts nkjan est adivinando tbasejin
acptenlo n kjoh$on adivinar ks jin
acept kits nkjahn adivinar kuasejian
acompaar adivinas, adivina! chs jin
acompaa tsjenk$ adivin kikasejin; tsasejin
acompaar tsjnk est adivinando tbasejin
me acompaar por dondequiera admirar (contemplar)
tsjnjnuna admira basenkjn
aconsejador (conspirador) admirar ksenkjn
ndbinch a admralo! chs nkjhn
los aconsejadores jbinch o$ lo admirars chs nkjhn
adulto Vase crecer mach

157
afliccin Espaol-mazateco andar

afliccin (tormento, tortura, asunto algodn tsnk


doloroso) kj un alguien y
agarrar (sujetar, tomar) algunos k 
agarra juakj , kjeb alimentar (nutrir, sustentar)
le agarr jakj h alimenta ts nkjen
agrrame! chjbn alimntalo! n kjn!
agarrar kjeb alimentars n kjn
agarr jakj , kuakjeb me alimenta ts nkjenna
fue agarrado kichjub alimentar ts nkjen
agarremos chjb se le est alimentando tn ekjn
agarr jakj ; kuakjeb alineado (fila, hilera) ny ny
llega a agarrar bichkj alinear
viene a agarrar nibkj alinean b ntu ny
agitar Vase mover ts nniy alinearemos k ntu ny
aglomerar debajo (amontonar, apilar alma (mente) kun
debajo) alrededor (orilla) *dai
se aglomeran debajo tsenk
altar nchanchj
se aglomeraron debajo kitsenk
alto nk a
agotar Vase acabar ts nkje
alto (estatura) nk ay
agotarse Vase acabarse fe
alzar Vase levantar kjestj n
agradable (bonito, contento) tsjo
all jan, ngja
agradarse Vase gustarse tsjo
all y$
agua nt; ntnijua
amanecer
aguado (caldoso) nijua amanece masen
aguantar Vase soportar ts nchkj amaneci kumasen
aguardar Vase esperar kuy amar Vase estimar tjo
aguardiente (licor) xn amarrar (atar, liar, encadenar)
el aguardiente xn amarra b yn
guila j amarr y yn
el guila j$ est amarrado st a yn
agujero (hoyo) tx estn amarrados tnchat a yn
ahora nd ;  n amigo (compaero) d e
ahuyentar amontonar debajo Vase aglomerar
ahuyenta banka tj nnki debajo tsenk
ahuyent tsanka tj nnki andar1 (caminar)
ala nk anda ts ba
alcanzar Vase seguir fitj nnki andamos tinima
alegrarse andan tjnma
se alegra matsjoh$ andaremos knima
se alegrar kmatsjoh$ anda entre ts bajin
aletear Vase volar fitj n, kjetj n andamos entre ellos tinimajihn

158
andar Espaol-mazateco asar

andar2 Vase recorrer juats ba aqul xu b$


anmico (dbil) xk n aqu , k  , y 
animal ch rbol (madera, palo) y
mi animal chn el rbol y$
su animal chh arete nte
tu animal chh arma de fuego (rifle, pistola) stj
anochecer (oscurecer) su arma de fuego stjh
anochece majyun arrear
anochecer kmajyun arrea m otya
anocheci kumajyun est arreando tm otya
le cay la noche kamajyunt ain arrebatar
anona silvestre chjistun arrebata kje
la anona silvestre chjistun arrebat kikje
antes nk ia le arrebat kikje h
anticipado (pronto, temprano) xat arreglar1 Vase adecuar b ch in
antiguo (viejo) ch arreglar2 (preparar)
anunciar Vase avisar tsuya arregla b nda
aadir Vase colocar sobre b sun arreglamos kuak iendan
ao n arreglar k nda
apalear1 se arregla s enda
apalea m oney se nos arregl kuas endan
apalalo! tch onney arreglar con (convenir con, acordar
se apalea bich onney con, pactar con)
apalear2 Vase pegar bja arregla con b ndak$
aparear (casar) estoy arreglando con tb endak
aparea ts nkixan arreglado (listo, preparado)
lo aparearon kin ekixan est arreglado tjnnda
aparecer nib be tiene arreglado tjnndah
est llegando a aparecer tnibk ie arrojar Vase tirar kjanya
aparecer primero arrojar en el agua
aparece primero j uaitjusija arroja en el agua kjantj ba
apareci primero kaj uaitjusija arrojmoslo en el agua chjnitj ba
apartado (bando, lado) tkj fue a arrojarlo en el agua
ngjikjantj ba
aparte t axn, xin
va a arrojarlo en el agua fikjantj ba
apilar Vase aglomerar debajo tsenk
arroyo nt
aplastar (colocar encima)
Arroyo Blanco Ntje
aplasta b ne
Arroyo Espina Ntna y
aplast kab ne
El Arroyo Espina Ntna y$
apuntar hacia arriba
asado (tostado) tsju
apunta hacia arriba mjenjinki
apunt hacia arriba kingjenjinki asar (tostar)
asa ts ntsju

159
as Espaol-mazateco base

same n tsjn le estoy avisando txinyah


le as kits ntsjuh me avis katsyana
as b , b , b a, b  que me avise katsyana
asignar (designar, nominar) se le avis kik inyah
asigna b t ax llega a avisar j uaitsya
asign y t ax se le viene a avisar j uaik inyah
lo asign k t axh se le vino a avisar j aik inyah
me asign y t axna va a avisar fitsuya
asomar voy a avisarle fixinyah
asoma basekj avispa chjt
asomars chs kj Ayautla Nkifi
asmate! chs kj! ayudar
se asomar chs kj ayuda basink$
fue a asomar ngjisekj me ayudars ksnk$n
va a asomar fisekj te ayudar ksnk$hi
astuto1 (maoso, malo) ch on kun te ayudar ksnk$ho
astuto2 (capaz, listo, inteligente) me ayudas bisink$n
kitikj ayunar
asunto (compromiso, juicio, va en ayunas fikjint
problema) kj estoy yendo en ayunas tfikjint
el asunto kj$ azotar
su asunto kjh va a azotar fik on
atar Vase amarrar b yn fue a azotar ngjik on
atender Vase or nt bacinica (lmina) sta
atreverse la bacinica sta$
se atreve makun bailar
no se atrever najmi tsubeh hace bailar ts ntnki
an t nku hazlo bailar!, lo bailars n tnki
autoridad (ley, mandamiento, orden) hizo bailar kits ntnki
kjtxuma se lo hizo bailar kits ntnkih
aventar (disparar, lanzar bajo el agua) bajo de kinte
avienta b nkijo bando (apartado, lado) tkj
est aventando tb nkijo barranco (zanja) xnk
averiguar Vase preguntar bjasjaiya el barranco xnk$
aves de corral (gallina, pollo) xnt barrer
avisar (anunciar) barre batcha
avisa tsuya barre! ttechai!
avsale! t inyah! Barrio Colorado Nanki Ni
avis kitsya base (mata de planta) tuts in
ests avisndole, estamos avisndole la base tuts in
tbixnyaih nuestra base tuts in
le avisar xnyah

160
basura Espaol-mazateco caer

basura (hojarasca) stj burlarse (mofarse, ridiculizar)


la basura stj se burla ts nsubaya
tu basura stjh se burl de l kits nsubayah
batalla (conflicto, guerra) kjbixkjan; se burl de m kuats nsubayana
kjchn burro chbrr
beber (tomar) buscar
bebe bi busca bankisjai
bebamos s  busca! tnchsjai!
beber k buscar knkisjai
beberemos s  buscars knchsjai
estoy bebiendo t b buscar kuankisja
hace beber ts nk i busc tsankisjai
me hace beber ts nk ina estamos buscando tbinchisj
nos har beber ts nk in que busque katankisjai
beso (bocado) nts ba se buscar knchsjai
bien va a buscar finkisjai
est bien j$ $ho fue a buscar ngjinkisjai
bloquear (sentarse para bloquear) iremos a buscar kuanknnchsja
va a bloquear fik iejachja busca ayuda, recursos bankisjainy
fue a bloquear ngjik iejachja buscar ayuda, recursos
va a bloquear con fik iejachjak$ knkisjainy
fue a bloquear con ngjik iejachjak$ est buscando ayuda, recursos
bocado (beso) nts b tbankisjainy
est buscando ayuda, recursos
bonito (agradable, contento) tsjo
tbankisjainy
bordado largo chjn ndju
le buscaremos ayuda, recursos
borracho ch  knchsjainyh
borrachos jch 
caballo ndj
brasero (fogn) nk $ su caballo ndj h
el brasero nk $$
cabello (pelo, vello) ntsj
bravo (feroz, enojn) kjan cabeza
eres bravo kjain
de cabeza ngasten
brincar (saltar, elevar) su cabeza nintak
brinca kjannk a tu cabeza nintakui
brinc kikjannk a
cacarear Vase cantar kjint
brincar sobre (saltar, elevar sobre) cacera xn
brinca sobre kjannk asun
cazadores jxn
brinc sobre kikjannk asun
cada uno nknk, xk
brotar1 Vase salir tju
caer
brotar2 Vase nacer tukj
cae jne
bueno (normal) nda cae al precipicio jnenkiya
bullir Vase roncar xuya se cayeron al precipicio tsixujnenkiya

161
calabazo Espaol-mazateco ceniza

calabazo tjbnt cargamos en brazos kich ank a


caldoso (aguado) nijua cargar en brazos k nk a
callar (calmar, tranquilizar) cargar sobre el lomo Vase llevar a
calla jjyu cuestas b anji
est en calma kj ijyu cargo (obra, trabajo) x
se calma s ejyu carne (cuerpo, mismo) yjo
calle (carretera) nyt mi carne yjon
la calle nyt su carne yjoh$
calma (sin prisa, despacio) nuestro carne yjon
con calma nda nda caro chj
calmar Vase callar jjyu carta (escrito, libro, papel) xjn
cama (plataforma, tapanco) nchan carretera (calle) nyt
la cama ncho$n casa ni ya
cambiar Vase transformar la casa ni yo$
ts nkntjaiya mi casa ni yan
caminar1 Vase ir fi su casa ni yah
caminar2 Vase pasar j ua tu casa ni yeh
caminar3 Vase andar ts ba casar Vase aparear ts nkixan
camino (vereda) ny casarse bixan
nuestro camino nyn se casa bixan
su camino nyh estamos casndonos tbixan
camisa (saco) chnka est casndose tbixan
se casar kxan
campesinos xtnm; xt x n
se cas tsixan
los campesinos j kampesin
se casa (con alguien) bixank$
campo (hierba, monte) j
me casar contigo kxank$ho
cantar (gritar, ladrar, llorar, cacarear) nos casamos kuixank
canta kjint
se cas contigo tsixank$hi
capaz1 (astuto, inteligente, listo) te casars conmigo kxank$n
kitikj
cascarse Vase nacer tukj
capaz2 casi ma
no ser capaz mi tsubeh
castigar Vase pegar bja
cara (rostro) *kjn
cazador Vase cacera xn
caracol k
ceder Vase entregar ts nkjas en
crcel nby
celebrarse Vase salir bitju
carearse (presentarse en el juzgado)
ceniciento nnt nnt
se carea ts nk$ kj
ceniza nasu
estn carendose tts nk$ kj
la ceniza nasu
carga ch
su ceniza nasuh
su carga ch h
tu ceniza nasuh
cargar en brazos
carga en brazos b ank a

162
cerrado Espaol-mazateco comisionar

cerrado colocar en el rostro


est cerrado tjchja coloca en el rostro b jin
cerrar coloc en el rostro kab jin
cierra b chja coloc en el rostro y jin
cerro (roca) nx trae colocado en el rostro kab jin
el cerro nx coloqumonoslo en el rostro k jin
cesta ch jn colocar encima Vase aplastar b ne
su cesta ch jh n colocar en el borde o en la punta
cielo nk a coloc en la punta kab ja a
el cielo nk o$ colocar sobre (aadir)
cien unchan coloca sobre b sun
cierto (verdadero) kjkix colocaron sobre kis eyjusn
cima1 (loma) tj nk colocar debajo
cima2 (cumbre) sunnk a coloca debajo bjanki
le coloc debajo kingjankih
cincuenta chte
comadre mar
circundar Vase rodear b tjindai
combinar (enlazar)
ciudad nxnant
combina b a
la ciudad nxnant$
se combinaba kab a
claridad sn
comenzar Vase iniciar b atuts n
claro Vase verse ndzjen
comer (devorar, picar, morder)
clase ku
come kjine
cocer comamos chn
se cuece chjan comemos chine
se coci kichjn comer kjn
cocinar comeremos chn
cocina b chjan comi kikjine, kakjine
cocin y chjan est comiendo tkjine
cochambroso (mugroso, sucio) si fue comido kichine
codo nxntsja fuiste comido kichinehi
cola (rabo) nits in le comi kikjineh
colgar (adeudar, deber, tender1) te comi kikjinehi
cuelga mje que coma kakjine
colg kamje come con kjinek$
colgar ngjn come hasta hartarse kjine yn
colgar ngjuen comer hasta hartarse chn yn
est colgndole tmjeh comers hasta hartarte chn yn
colgarse (flotar) comida (tortilla) n
se cuelga tsjen comisionar (delegar)
fue colgado kitsjen comisiona b x
est colgado tj n comision kab ex
colocar Vase echar binch comision y x

163
cmo? Espaol-mazateco conversar

cmo? nk ts n? me conoces yan


como xi nk, xi nkhu te conozco behe
compadre (hablante masc) mba conocer sk
el compadre mbo$, (hablante fem) me conocer sk na
mbar te conocer sk hi
compaero1 (amigo) d e conocimiento
compaero2 (pariente, pareja) adquiere conocimiento mankjin kun
su compaero xinkjn est adquiriendo conocimiento
nuestro compaero xink tmankjin kun
completar (cumplir) consentir Vase acceder ts nj $
completa ts nndj conspirar Vase aconsejar binch a
completaremos n ndj construir (edificar)
completemos n ndj construye ts nnda
comprar constru kits innda
compra b atse construir ts innda
compraremos ch tse construirs n ndai
compremos ch tse construiremos n nda
compra (ropa) b atsejnu construyamos n nda
comprar (ropa) k uatsejna construy kits nnda, kuats nnda
compra una parte b atset a construyo ts innda
comprar una parte k uatset a estamos construyendo tn enda
va a comprar, va de compras fik atse va a construir fits nnda
fue a comprar ngjik atse fue a construir kafits nnda
ve a comprar! t inch tsei! construirse (fundar)
ve a comprar para mi! t inch tsen! se construye manda, n enda
comprender Vase entender mankjin se construy kumanda
compromiso (asunto) kj contemplar Vase admirar basenkjn
concavidad (desafilado, desdentado) contenerse Vase disculpar
nda a ts n yntakun
condensado (espeso) se contento (agradable, bonito) tsjo
conducir1 (llegar con) continuar
nos conduce bichk$n contina fik$ ndju
conducir2 Vase tentar ts nk$ continuaremos kfink$ ndja
continuemos tjink$ ndja
conejo chnts
el conejo chnts conversar
conversa nchjnjm
conflicto (batalla, guerra) kjchn
conversaremos chbanjm
confundir Vase convertir ts nma
conversemos chbanjm
confusamente (enredadamente) conversa con nchjnjmk$
conocer (saber, ver) conversas con l chbanjmk$
conoce be conversar kuinchjanjmk
conocemos ya
conoces yai

164
convertir Espaol-mazateco cueva

conversars con l chbanjmk$ est creciendo tmach


estn conversando tnchjnjmk$ estamos creciendo tmach
convertir (confundir) creer
convierte ts nma cree ts ns ejin
convertir ts inma cree! n s ejin!
convierto ts inma creers n s ejin
convirti kits nma creeremos n s ejin
est convirtiendo tts nma creerse
convertirse Vase suceder ma cree s ejihn
convenir con Vase arreglar con criar (nutrir)
b ndak$ cra ts nch
convocar (reunir) cri kits nch
convoca nchjja nos cri kuats nchn
convoc kinchjja estamos criando tn ech
le convoc kinchjjah lo cra machh
corazn (difunto) anm lo cri kamachh
mi corazn anmn cristiano
su corazn anmh somos cristianos kristin
tu corazn anmh criticar (hablar de)
cortar critica nchjya
corta bate criticaremos chbaya
estamos cortando tbicha critiquemos chbaya
corta de golpe bate yn cul? mha?, m nihi?
cort de golpe tsate yn cual nga
corretear cundo? nkj ?
corretea banka tj nnki cuando nk ia nga
correte tsanka tj nnki cunto? nk tjn?
lo correte tsanka tj nnkih cuatro ju
cosa ni cucaracha chte
la cosa ni
la cucaracha chte
su cosa nih
cuenta kuent
coser
cuento (historia) nch
cose kjuya
el cuento nch$
cosi kikjuya
su cuento nchh
costal kust
cuero (piel, pellejo) tjbxn
su costal kusth
cuerpo1 (carne, mismo) yjo
costumbre (sabor)
cuerpo2 yjoninte
nuestra costumbre sinn
nuestro cuerpo yjoninten
crecer (volverse adulto)
cuesta (pendiente) nnki
crece mach
crecimos kamach cueva tx nx
creci kamach, kumach la cueva tx nx

165
cuidadosamente Espaol-mazateco decir

cuidadosamente nkjn nkjn debajo


cuidar Vase vigilar kunnta debajo de kinte nki
culpa (pecado) j est metido debajo kjinki
cumbre (cima) estn debajo de l tjnntunkh
en la cumbre sunnk a deber Vase colgar mje
cumpleaos (fiesta) s deberse
cumplir Vase completar ts nndj debe tj h n
curiosear debes tj hin
llega a pararse para curiosear qued a deber kitsjeh n
bichsijanta; j uaisijanta queda a deber tsjeh n
custodiar dbil (anmico, delicado) xk n
custodia b ejanta se pone dbil ts nxk n
est custodiando tjanta decaer Vase declinar m ojenntjai
est sentado custodiando tjanta decir
se sienta a custodiar b ejanta dice tsu
chaneque (duende) ndt ananki dices bixn
dama (mujer, seora) xtchjn digo xian
dijo kits; kitsu; kats
dar (ofrecer)
dile! t ihn
da tsj
dir kts
dale! tjeihn
dirs kxn
dar tsj
diremos kxn
estn dndome [ustedes] t bn
est diciendo ttsu
dame! k n
est dicindote ttsuhi
dio kitsj katsj
ests diciendo tbixn
est dando ttsj
ests dicindome t min
ests dando t b
estoy diciendo txian
le dar tsjah
le decimos mih
le dio kitsjh
le dice tsuh
le doy tsjah
le dicen mih
me da tsjna
le dices t ihn
me dar tsjna
le dije kixihn
me dars k n
le dijeron kik ihn
me est dando ttsjna
le dijo kitsh
nos dio kuatsjn
le dir ktsuh
que d katsj
le dir xhn
se le da bh
le est diciendo ttsuh
se le dio kits h
le estamos diciendo t mih
te da tsjhi
le fue dicho kik ihn
te dar tsjhi
les estoy diciendo [a ustedes] txinnu
te dar tsjaha
me dice tsuna
te doy tsjaha
me dijiste kik inn
me dijo kitsna; katsna; kuatsna

166
decirse Espaol-mazateco desafilado

me est diciendo ttsuna te dejar k jahi


nos est diciendo ttsun deja encima b jane
que diga kats dej encima kab jane
se dice mi nos dej encima kab janen
se le dijo kik ihn dej y ejtuts n
se lo estamos diciendo t mih nos dej sin permiso kab jat ainn
te dije kixihin deja sin permiso b jat ain
te dijo katshi dejan sobre b ntusn; b yjusn
te dir xhin dejaron y ntusn
te estoy diciendo txihin dejo b ejsan
llega a decir j uaits dejar iniciado (empezar, iniciar)
lleg a decir j aitsu b jatuts n
lleg a decirle j aitsh delatar (denunciar)
estn [ustedes] viniendo a decir delata tsuyat ain
tjxn delat kitsyat ain
vine a decirte kjxihin delegar Vase comisionar b x
decirse Vase llamarse mi deleitar
declarar Vase hablar nchj hace deleitar tsjo ts n
declinar (decaer, descender) delicado Vase dbil xk n
declina m ojenntjai demandar Vase denunciar batj
se declina fintjai demasiado (excesivo, sobrado) ts atiu
defecar demorado (tardado) n i
defeca bati
denunciar1 (demandar)
defeco batia
denuncia batj
defeca dentro de batiy
denuncias batej
defec tsatiy
llega a denunciar j uaitj
tiene ganas de defecar mati
estn [ustedes] llegando a denunciar
definitivo kjin tjtej
definitivamente kjin kjin llegar a denunciar kj tj
dejar (abandonar) va a denunciar fitjne
deja b ja fue a denunciar ngjitjne
dejamos b eja, kuak iejan denunciar2 Vase delatar tsyat ain
dejan b ntu; b yju
depositar1 Vase echar binch
djanos! t ejan!
depositar2
que se deje! kat eja
deposita b ya
dejaron y ntu
estamos depositando tb eya
dej y ej
dej y ja, kab ja
derrumbarse
se derrumba bixuya
le dej y jah
se derrumb tsixuya; kixuya
le dejar k jah
se derrumba con bixuyak$
le dejaremos k jah
se derrumb con tsixuyak$
les dejar [a ustedes] k uejnu
nos dej kab jan desafilado Vase concavidad nda a

167
desalojar Espaol-mazateco duende

desalojar Vase expulsar m osje mi dinero t$onn


descansar su dinero t$oh$n
llega a descansar j uaits nkjaya Dios (Seor)
lleg a descansar j aits nkjaya nuestro Dios Ntn
descender Vase declinar m ojenntjai directamente tkjin
desdentado Vase concavidad nda a disciplinar Vase mandar batxuma
desechar Vase tirar kjanya disculpar (contenerse, dispensar,
desgajar Vase quebrar bakjn soportar)
designar Vase asignar b t ax disculpa ts n yntakun
deslenguado (grosero) tsa a disclpame! n yntakunn
disculpars n yntakuin
desligar Vase soltar binkfn
disculpa! n yntakuin
desnudo kisti
me disculpars n yntakunn
despacio nda nda
disparar Vase aventar b nkijo
despellejar (pelar, mondar)
dispensar Vase disculpar
despelleja bitj
ts n yntakun
despellej tsitj
disperso
despertarse
estn dispersos kjintu
se despierta j ua
disputar
despierta j h, j uah
disputa kjanya
despert j h j ah
disput kakjanya
despiertas j hi
despierto j na
doloroso Vase afliccin kj un
despierta con l/ella j k$h$ dnde? m?, mha?
despierta contigo j k$hi donde m
despierta solo j subah dondequiera ngja, t m
despierto solo j sbna dormir
desprevenido nta duerme juafe
despus skahan, s i, nkija duermes sufei
despuntar (podar) duermo juafe
despunta bateku est durmiendo kjife
despunt tsateku estn durmiendo kjintuf
despuntar kuateka se durmi kis efe, kuas efe
devorar Vase comer kjine duerme pesadamente juafetjain
dorm pesadamente kuas efetjaihnna,
da nstjin
kuas efetjan
el da nstjin
hace dormir ts nkjfe
diablo ndninda
hace dormir profundamente
diez te ts nkjfetjain
difcil n i dos jo
difunto anima, nte los dos jo$
dinero (moneda) kchsen, t$on duende (chaneque) ndt ananki
el dinero t$o$n

168
duplicar Espaol-mazateco engaar

duplicar encadenar Vase amarrar b yn


duplica ts njo encaramarse
duplicamos kuan ej se encarama b eja a
duplicar ts njo se est encaramando kab eja a
duplicaremos n j encarcelar (encerrar, recluir)
dupliquemos n j est encarcelado kjiya yn
estamos duplicando tn ej encarcela por fin jya ynja
echar1 (depositar, colocar, ubicar) se te encarcelar por fin sya ynjai
echa binch te encarcelar por fin
ech tsinch ngjuay ynjaha
echemos tncha encender Vase quemar b ti
le echa binchh encerrar Vase encarcelar kjiya yn
le ech tsinchh encerrarse Vase acostar dentro de
se echa xinch juaya
se le ech kixinchh
encima (sobre) sun
echa encima binchne
encobar (empollar)
le ech encima tsinchneh
pone a encobar bjasun yn
fue a echar ngjinch
pone a encobar debajo bjasun ynnki
va a echar adentro finchs en
pondr a encobar debajo de ella
fue a echar adentro ngjichs en
ngjuasn ynnkih
echar2 Vase depositar b ya puso a encobar kingjasun yn
edad (n) ao encontrar Vase mostrar bak
mi edad, mis aos nn
encubrir (tapar)
edificar Vase construir ts nnda encubre b ma
l kui encubrirse Vase esconderse
eleccin lesi b ja ma
elevar Vase brincar kjannk a encuclillarse (incorporarse)
elevar sobre Vase brincar sobre se encuclilla b ejakutu
kjannk asun se encuclill y ejakutu
elevarse Vase tomar vuelo fink a enemistad Vase envenenar binch un
empacar enfurecerse con Vase enojarse con
est empacado tjnstn ts nkjank$
est empacado kjistn engaar (mentir)
estn empacados kjintustn engaa b anch
empatar (juntar) b xanya enga ts anch
empata b xanya est engaando tb anch
empata b xanya ests engandome tch anchn
los empat kab xanyah le ests engaando tch anchh
empezar Vase dejar iniciado lo estamos engaando tch anchh
b jatuts n me enga kab anchna
empollar Vase encobar bjasun yn te est engaando tb anchhi
emular Vase imitar fikj ya te estoy engaando tb anchha

169
engordar Espaol-mazateco escuchar

llega a engaar j uaik anch entreabrir


lleg a engaar j aik anch entreabre kjex nki
va a engaar fik anch entreabri kikjex nki
fue a engaarles kafik anchhnu se entreabre bix nki
fuiste a engaarle ka mich anchh se est entreabriendo tbix nki
engordar Vase engrandecer entregar (ceder)
ts nchnka entrega ts nkjas en
engrandecer (engordar) le entregar ts inkjas eh n
engrandece ts nchnka le entrego ts inkjas eh n
engrandeces, engrandecers entregaste kin ekjas ein
n chnkai entremeterse
engrandezco ts inchnkan se entremete bankajin
enlazar Vase combinar b a envenenar (crear enemistad)
enojarse con (enfurecerse con) envenena binch un
se enoja con ts nkjank$ est envenenando tbinch un
nos enojemos con n kjank enviar
nos enojaremos con n kjank enva ts nkji
enojn (bravo, feroz) kjan envi kits inkj
enorme chkants envi kits nkji
enredadamente (confusamente) fue enviado kin ekj
enseguida  kui se envi kin ekj
ensear (instruir) se lo envi kits nkjih
ensea bakya enva a vender ts nkjita
se ense kisakuy lo envi a vender kits nkjitah
se le ensea sakyah erguido nk ay nk ay
entenderse (comprenderse) erigir
entiende mankjihn erige basnja
est entendiendo tmankjihn se erige sasnja
enterrar Vase sepultar bjayanji erige sobre basnjasun
erigi sobre tsasnjasun
entonces ng, nk ia
fue erigido kisasnja
entrar
esconder (ocultar)
entra juas en
hace esconder ts nnga ma
entrars ktjs n
hizo esconder kits nnga ma
entr jas en
entra con juas enk$ esconderse (encubrirse)
entr con jas enk$ se esconde b eja ma
entra debajo juas ennki escndetele tnchun mh
metido debajo juanki escondido (oculto, misterioso) ma
entre1 jin escrito (carta, libro, papel) xjn
entre2 escuchar (or)
est entre tjajin escucha basnju
escuchars ksinjui

170
se Espaol-mazateco fin

se bi excesivo (demasiado, sobrado) ts atiu


ese, eso kui excremento (guano) y e
en eso t existir (estar, haber, ser)
espaol (idioma) stil s2e existe, hay
espaol (persona) gachupin kis2e existi, hubo
esparcir1 Vase regar batndzjo expulsar (desalojar, sacar)
esparcir2 expulsa m osje
quedaron esparcidos kis entu expuls kits onsje, kik onsje
esperar (aguardar) va a expulsarlo fik onsje
espera kuy extenso (mucho) tse
esprame! chyan exterminar Vase acabar ts nkje
esperarn [ustede] chyo extraviar Vase perder ts nndyja
esperen [ustedes]! chyo faltar (omitir, perderse)
me esperars chyan falta ndyja
te espero, te esperar kuyha le falta, es joven ndyjah
llega a esperar j uaikuya me falta, soy joven ndyjana
vendr a esperarte kjkuyaha fallecimiento (muerte) kjbaya
viene a esperar nibkuya fastidiar
ven a esperarme nibchyan estoy fastidiado ts enkina
espeso (condensado) se se fastidia s enkih
espesamente sese favor (gracia) kjnda
espiar kj45ndah6 tu favor
fue atrs espiando kitsjennk ma faz (rostro) sn nstjin
esposa chjn tu faz sn nstjihn
mi esposa chjnn feroz (bravo, enojn) kjan
nuestras esposas chjnn fiesta (cumpleaos) s
su esposa chjnhn la fiesta s 
esquina (rincn) ju su fiesta s h
la esquina ju fijar (pegar, poner)
estar Vase existir s e fija b
ste xu b fij kab e
estimar (amar) tjo fijar k 
lo estima tjoh$ le fijar k jah
lo estimo tjona le fijaremos k jah
estirarse te fijar k jehi
se estira kjesuy fila Vase alineado ny ny
exactamente mama filoso yjo
exagerar fin
exagera b atiuh pero por fin t chan
exager ts atiuh va por fin fija
excavar Vase quebrar bakjn

171
finalizar Espaol-mazateco hablar

finalizar gesticular (con la boca)


finaliza, llega a su fin feku gesticula b nts a
finaliz, lleg a su fin jeku gobernar Vase mandar batxuma
finalmente t ya golpear Vase pegar bja
flecha chjjn gracia (favor) kjnda
flotar Vase colgarse tsjen gracias mb chj
fogn (brasero) nk $ gracias a l mb chjh
fotografa (retrato) sn nstjin gracias a ti mb chjhi
tu fotografa sn nstjihn grande chnka
frecuentar gritar1 Vase cantar kjint
frecuenta juats banta gritar2 (vociferar)
frecuentar kjuats banta grita kjintya
frente (cara, rostro) grit kikjintya
de frente *kjn grosero (deslenguado) tsa a
frijol (testculo) grueso (sumamente, tanto) tjain
su frijol njmh guajolote njyn
fro (hielo) nch n mi guajolote njynn
fruta tu guano (excremento) y e
fuego nd guerra (batalla, conflicto) kjchn
el fuego nd  guiar
fuegos pirotcnicos ykastiy gua bakny
fuerte (muy) yn est guindolo tbaknyh
fuerza kj yn gustarse (agradarse)
adquiere fuerza ma yn le gusta tsjoh$
adquiri fuerza kama yn me gusta tsjona
funcionar Vase trabajar ts nx nos gusta tsjon
fundarse Vase construirse manda nos gusta mucho tsjo *kjnn
gachupn gachupin haber Vase existir s e
gallina (pollo, aves de corral) xnt habitar con Vase sentarse con
la gallina xnt$ b ejak$
su gallina xnth hablar
ganar (triunfar, vencer) habla nchj
gana ts nngan est hablando tnchj
gan kits nngan estamos hablando tchuba
le gan kits nnganh estn hablando ustedes tchubo
gastarse Vase acabarse fe ests hablando tchubai
hablamos kuachuba, kuachuban
gente (humano) xt
hablars chbai
gente de pueblo xtnm
hablaremos chba
germinar1 Vase salir tju
hablas chubai
germinar2 Vase nacer tukj
hablemos chba
habl kanchj

172
hacer Espaol-mazateco hasta

que hable kanchj ests hacindome tn en


se hablar chba hacen [ustedes] n o
te estoy hablando tnchjaha haces n ei
habla con nchjk$ hagamos n
est hablando con tnchjk$ hganle [ustedes] n $h$o
estamos hablando con tchubak har ts n
hblale! chbak$! hars n 
habla conmigo nchjk$na haremos n
hblame! chbak$n! hazlo n 
hablars con chbak$ hice kits ian
hablar con kuinchjak hicieron [ustedes] kuan o
habl con kinchjk$ hizo kits n
hablo con nchjak le hars n h
habl contigo kinchjk$hi le haremos n h , n h
le habla nchjk$ le est haciendo tts hn
le est hablando tnchjk$h$ le fue hecho kin eh
le estamos hablando tchubak le hacemos n eh
le hablar kuinchjak le haces n eh
le hablo nchjak le hago ts ihn
le habl kinchjk$ le har ts hn
me habla nchjk$na le har ts ihn
le hablars chbak$ le harn [ustedes] n $h$o
me hablars chbak$n le hice kuats ihn
se le habla chubak$ le hicieron [ustedes] kan oho$,
te habl kinchjk$hi kuan oh$o
hablaremos de chbaya me hizo kits nna
hablemos de chbaya se hace n e
se hablar de chbaya se har n
hace hablar ts nkinchj se le hizo kin eh
har hablar ts inknchj te est haciendo tts hin
hice hablar kits inknchj te har ts ihin
ir a hablarte kfnnchjak$ho voy a hacerte ts ihin
va a hablarle finchjk$ hace con ts nk$
vendr a hablar contigo est haciendo conmigo tts nk$na
kjnchjak$ho hace conmigo ts nk$na
vine a hablar contigo kjnchjak$ho haremos con n k
habla incoherencias nchjjnu nchjt a nos hace ts nk$n
hacer hacerse Vase suceder ma
hace ts n hacia tj n, tj hen
est haciendo tts n hambre (tenerse hambre) bjo
estamos haciendo tn e tiene hambre bjoh$
estn haciendo [ustedes] tn o tengo hambre mabjona
ests haciendo tn ei hasta1 x, x

173
hasta Espaol-mazateco iniciar

hasta2 santa, santaha huauteco ndmba


heredar Huautla T j$
hereda b ja huella (hora, medida) chb
le hered y jah hurfano
herir Vase lastimar ts n un vive con como hurfano b ejak$x n
hermano ndnts e viva con como hurfano
hermanos jnts e y ejak$x n
sus hermanos jnts hueso ninta
hielo (fro) nch n el hueso ninto$
hierba (campo, monte) j tu hueso nintah
hija (muchacha, seorita) tskjn huevo chj $
su hija tskjhn el huevo chj $$
sus hijas stinchjhn huir (abandonar)
hijo nt huye banka
mi hijo ntn est huyendo tbanka
su hijo nth huy tsanka
nuestro hijo ntn le est huyendo tbankah
hilera Vase alineado ny ny se le est huyendo tbiyuh
historia (cuento) nch huye con bankak$
huy con tsankak$
hoja xk
huye de miedo bankankjn
la hoja xk$
huy de miedo tsankankjn
hojarasca Vase basura stj
humano (gente) xt
hola <tahi
humildes xt x n
hombre1
humo (nube) nnt
los hombres (hablante fem) jmi
el humo nnt
hombre2 (hablante fem) ch
hurtar (robar) fik$ndyje
el hombre ch$
hombre3 (hablante masc) nd iglesia nnk
el hombre nd$ ignorante (tonto) stj n
hombre4 (hablante masc) (marido, imagen (santo) sant
valiente) x n imitar (emular)
somos hombres x n estamos imitndolo
hombres5 (hablante masc) j tbanknchj ayah
los hombres j$ incorporarse Vase encuclillarse
hombres jx n b ejakutu
honrar Vase respetar benkjn independiente (libre) majmh
hora (huella, medida) chb informarse Vase llamarse mi
hormiga n yu iniciar1 (comenzar)
hormiga cazadora n yujun inicia b atuts n
las hormigas cazadoras n yujun inici kits atuts hn
hoyo (agujero) tx inici kits atuts hn

174
iniciar Espaol-mazateco joven

iniciar2 Vase dejar iniciado va con fik$


b jatuts n est yendo con tfik$
iniciar3 ests yendo con t mik$
inicia nibtuts n fue con ngjik$
tiene inicio nibtuts n irs conmigo k nk$n
tuvo su inicio kjinibatuts hn ir con kfnk
inmediatamente (prestamente, ir contigo kfnk$ho
prontamente) tkjin, tj nntsu se fue con kafik$
inquirir Vase preguntar bjasjaiya vas con mik$
vete con t ink$
insertar
est yendo en ayunas tfikjint
va a insertar finchs en
va cuesta abajo fijenntjai
fue a insertar ngjinchs en
se fue cuesta abajo ngjijenntjai
instruir Vase ensear bakya
ir a sacarlo kfnk onsj
inteligente (astuto, capaz, listo) irs por fin k njai
kitikj
ir atrs Vase seguir tj nnki
interior
ir adelante
adentro de ya
va adelante tj n ttjun
interpelar Vase preguntar bjasjaiya va adelante de l tj n ttjuhn
interrogar1 (investigar) irritable (quisquilloso) stinta
interroga mjenkiya
irritarse ma sti
est interrogando tmjenankiya
se irrita ma stih
interrogar2 (hacer hablar) se irrit kuma stih
interroga ts nkinchj
Ixcatln Nnktse
interrogar ts inknchj
jabonar (lavar por dentro)
interrogu kits inknchj,
jabona banya
kits inknchjn
jabona! tneyai
introducir (echar)
Jalapa de Daz Ntxj$
va a introducir finchs en
Agua de Gravilla Ntxj$
fue a introducir ngjinchs en
jalar
invertido ngasten
jala kje yn
investigar Vase interrogar mjenkiya
jalar kje yn
invierno chnch n
jal kikje yn
ir (caminar) jalo kje yn
va fi jal hacia abajo kikjej n yn
est yendo tfi jala hacia abajo kjej n yn
estoy yendo tfia, tfin
jcama kama
irs k n
jcara nisu
iremos kfin
Jos Kuse
se fue kafi, ngji
vmonos tjin joven1 ti
vas mi
vete t in

175
joven Espaol-mazateco llamarse

joven2 Vase faltar leer


es joven ndyjah lee ts nya
soy joven ndyjana est leyendo tts nya
jvenes sti lejos kjin
los jvenes sti lea chikn
Juan Ju, Ju$ len Vase tigre xa
juicio (asunto, compromiso) kj levantar (alzar) kjestj n
juntar Vase empatar b xanya levanta kjestj n
laborar Vase trabajar ts nx levantaremos chjstj n
La Sorpresa Nxndzjen levantemos chjstj n
lado1 (apartado, bando) tkj se levanta bisntj n
su lado tkjh se levantar kstj n
se levant tsisintj n kuisintj n
lado2
al lado t a ley (autoridad, mandamiento, orden)
est a su lado tjat ah kjtxuma
lado3 liar Vase amarrar b yn
al otro lado del arroyo o del ro libre (independiente)
ngabant se hace libre majmh
ladrar Vase cantar kjint nos estamos haciendo libres
tmajmn
ladrn (ratero) ndndyje
ladrones jndyje libro (carta, escrito, papel) xjn
los ladrones jndyje su libro xjhn, libr$h$
lmina (bacinica) sta licor (aguardiente) xn
languidecer (ponerse dbil) listo1 (astuto, capaz, inteligente)
languidece ts nxk n kitikj
languideci kats nxk n listo2 (arreglado) tjnnda
lanzar bajo el agua Vase aventar loma (cima) tj nk
b nkijo loro tjb
lastimar (herir) luego (despus) s i
lastima ts n un lugar *te
lo lastim kits n uhn su lugar *teh
se les est lastimando (a ustedes) luna (mes) s
tn e unnu la luna s$
te lastimar ts in uhun luz (luz del sol) Vase sol ts
lastimarse ma un llamar (hablar)
se lastima ma uhn llmale chbaih
se lastimar kma uhn lo llamars chbaih
lavar por dentro Vase jabonar llamarse (decirse, informarse)
banya se llama mi
le llamamos mih

176
llegar Espaol-mazateco marido

se llaman [ustedes] minu llevar a cuestas


se llam kik in lleva a cuestas b anji
llegar1 llevado a cuestas y enji
llega bich hace llevar a cuestas ts nk anji
lleg kuichu, tsichu llevamos a cuestas kich anji
lleg a agarrar tsichukj llevar a cuestas k nji
llega con bichk$ llevas a cuestas kich anji
lleg con tsichuk$ llevaste a cuestas kich anji
llegar2 llevarse
llega j uai se lleva bichch a
llegar kj  se le lleva bichch ah
lleg j ai, kj uai se le llev tsichuch h
llega con j uaik$ llorar Vase cantar kjint
llegars con kjk$ madera (rbol, palo) y
llegaste con kjk$ la madera y$
llegu con kjk madre (mam) na
lleg con j aik$ nuestra madre nan
llega a aparecer, llega a brotar su madre nah
j uaitukj tu madre nah
lleg a aparecer, lleg a brotar maz njm
j aitukj
el maz njm
llegar sobre1 bichs esun malicioso, maliciosamente nk akun
llega sobre bichs esun
malo (maoso) ch on kun
lleg sobre tsichus esun
maltratar Vase matar ts nk ien
llegar sobre2 j uais esun
mam (madre) na
llega sobre j uais esun
mandamiento (autoridad, ley, orden)
llenar
kjtxuma
estuvo lleno kitse
est llena tse
mandar (aconsejar, disciplinar,
gobernar)
llevar1
manda batxuma
lleva b a
lo manda batxumah
est llevando tb a
lo mandar kuatexumah
llevars ch 
mndalo! ttexumaih
llevar k ua
llvate! ch !
manejar Vase tentar ts nk$
llev kab a, kits a manosear Vase tentar ts nk$
llevar2 (ir con) maana ndjyun, ndyjunn
lleva fik$ pasado maana nkin
llevas mik$ maoso (malo) ch on kun
llvatelo! t ink$! marido (hombre, valiente) x n
llev ngjik$ mi marido x nn
me llevars k nk$n su marido x hn
llevar kfnk tu marido x hn

177
ms Espaol-mazateco molestarse

ms ja, sa milagro (muchsimo, temor)


mata [de planta] Vase base tuts in kjnkjn
mata de maz (milpa) jn su milagro kjnkjhn
matar (maltratar) ts nk ien milpa (mata de maz) jn
mata ts nk ien su milpa jnh
mataremos n k in mirar (observar)
matemos n k in mira base
mat kits nk ien est mirando tbase
me est matando tts nk ienna ests mirando tchasei
nos mata ts nk ienn les mirar (a ustedes) ks nu
te matar ts nk iehin miraste kichasei
mataron [ustedes] kan ek ion, mira! chs !
kuan ek ion mir tsase
se les est matando (a ustedes) se mirar chs
tn ek iennu mira de lado baset a
mazorca nj mirar de lado ks t a
la mazorca nj mira detenidamente basejnu
su mazorca njh mirar detenidamente ks jnu
media (mitad) masen mira entre basejin
mediador (hablante masc) est mirando entre tbasejin
el mediador ndxtch$ mrale al rostro! chs jin!
mediadores jxtch mirar entre ks jin
mirar entre kuasejian
medida (hora, huella) chb
mir entre tsasejin kikasejin
meditar Vase pensar ts nnkjin kun
mira! chs jin!
mejor t sa mira sobre basesun
a lo mejor nku tsa
mira sobre! chs suin!
memoria, hacer memoria Vase est mirando sobre tbasene
recordar ts nkj tsjen mismo (carne, cuerpo)
mencionar (nombrar) l mismo yjoh$
menciona ts nkjo yo mismo yjon
se mencion kin ekjo
misterioso (oculto, escondido) ma
se le mencion kin ekjoh$
mitad (media) masen
mente (alma) kun maseh>n su mitad
mentir Vase engaar b anch mocho (mutilado) kutu
mercado (plaza) ntsn mofarse Vase burlarse ts nsubaya
mes (luna) s moho (oxidacin) tsjn, x
meterse debajo molestamente sti
se mete juas ennki
molestarse
se meti jas ennki
se molesta ma stih
miedo nkjn se molest kuma stih
tiene miedo tsankjn
tienes miedo binkjuin

178
momento Espaol-mazateco nacin

momento muchachas stinchjn


en este momento  n las muchachas stinchjn
un momento nkutin sus muchachas stinchjhn
mondar Vase despellejar bitj muchacho (hablante fem) ti
moneda (dinero) t$on, kchsen muchacho (hablante masc) ndch
monte (campo, hierba) j el muchacho ndch
el monte j$ muchachos1 (hablante masc) sti
morder Vase comer kjine los muchachos sti
morir muchachos2 (hablante masc) jnt
muere me los muchachos jnt
muri ka me, k ien los muchachitos jntnt
moriremos ky muchsimo (milagro, temor) kjnkjn
mostrar (encontrar) mucho nkjin, nkjn, *kjn, tse, x
muestra bak mucho ms nkisa
est mostrando tbak mudar Vase transformar
mostr tsak ts nkntjaiya
mustranos! tkn! muerte (fallecimiento) kjbaya
se muestra sak la muerte kjbayo$
se est mostrando tsak asunto de muerte kjnte
se mostrar sk mugroso (cochambroso, sucio) si
se mostr kisaku
mujer (dama, seora) n, xtchjn
se lo mostrar (a ustedes) kuakuhnu
la mujer n$, xtnchjn
se le mostrar skh
mujeres jminchjn
se le mostr kisakuh
las mujeres jminchjn, jmi
se le muestra sakh
se me mostrar skna
multiplicar (proliferar, reproducir)
multiplica ts nnkjin
se me mostr kuasakuna, kisakuna
est multiplicando tts nnkjin
se nos est mostrando tsakn
multiplic kits nnkjin
se nos mostrar skn
se multiplica mankjin
se nos muestra sakn, kuasakn,
kisakn mundo sunnte
va a mostrar fik el mundo sunnte
ir a mostrrselo kfnkuhnu muro (pared) xj
mostrar el camino Vase guiar mutilado (mocho) kutu
bakny muy (fuerte) yn
mover (accionar, agitar) nacer (brotar, cascarse, germinar)
mueve ts nniy tukj
va a mover fits nniy nace tukj
fue a moverles (a ustedes) le naci kitukjh
kafits nniyhnu naci kitukj
fue a moverte kafits nniyhi llega a nacer j uaitukj
muchacha (hija, seorita) tskjn nacin (pas, pueblo, tierra) nanki

179
nada Espaol-mazateco padre

nada1 chumi obligacin [deber legal] kj yn


nada2 su obligacin kj yhn
nada ms isa obra (cargo, trabajo) x
nadar observar Vase mirar base
nada kjesn ocultar1 Vase esconder ts nnga ma
nad kikjesn ocultarse (transponerse)
nadie ch a se ocultar ndyj ma
necesitar oculto (escondido, misterioso) ma
se necesita chjen, machjen ocho jin
necesita chjeh n, machjeh n odiar (aborrecer)
necesito chjenna, machjenn odia ts n unt ain
necesitar kmachjenna est odiando tts n unt ain
necesitas machjehin ofrecer Vase dar tsj
negro (oscuro) jma or1 (atender) nt
nio (hablante masc) ndch oye nt
nios (hablante masc) jnt oirs knu y
los nios jnt or2 Vase escuchar basnju
los niitos jntnt ojitecos xtts ian
no najmi, jmi, mi Ojitln Ngachan
no ms que t nku
ojo
pero no tsakai
su ojo, sus ojos tunkn
noche nstj n
omitir Vase faltar ndyja
noms (en vano) chb
orden (autoridad, ley, mandamiento)
nombrar Vase mencionar ts nkjo kjtxuma
nombre j n oriente
su nombre j hn el oriente tuts in
pone nombre tsj j n
orilla Vase alrededor *dai
nominar Vase asignar b t ax orinar
normal (bueno) nda tiene ganas de orinar masunk
nosotros (sin ustedes) jn oscurecer Vase anochecer majyun
nosotros (y ustedes) oscuro jma, jyun
nube (humo) nnt se nos hace oscuro jyunn
nueve ja otra vez ng
nuevo ts ts otro1 kj 
nmero xk otro2
nutrir1 Vase criar ts nch el otro xinku
nutrir2 Vase alimentar ts nkjen oxidacin (moho) tsjn
obedecer padecimiento (pena, sufrimiento)
obedece nt n kjnm
obedcele! tnu y hn! padre1 (pap) n mi
obedecer knt n padre de ustedes n minu

180
padre Espaol-mazateco pedir

nuestro padre n min parecer


su padre n mih parecern k ntu
tu padre n mih parecieron k uentu
padre2 pared (muro) xj
mi padre tn su pared xjh$
pagar pareja, pariente (compaero) xinkjn
paga b chj su pariente xinkjn
pagar k uechj nuestro pariente xink
pas (nacin, pueblo, tierra) nanki pasar (caminar, transitar)
pjaro nse pasa j ua
el pjaro nse est pasando tj ua
palabra n pas j a
la palabra n pasa a la vista j uachji
su palabra h n pasarse Vase suceder ma
palacio municipal (presidencia) pasear
ni yamasen pasea ts ntsube
el palacio municipal ni yamase n paseas n etsubei
palma xkjn pasea con ts ntsubek$
palo (rbol, madera) y pasillo (patio) ntsin
el palo y$ pata
palpar Vase tentar ts nk$ su pata sjai tsk
pauelo pa patio (pasillo) ntsin
pap (padre) n mi su patio ntsihn
papel (carta, escrito, libro) xjn tu patio ntsihn
su papel xjhn pato nn
su hoja de papel xjhn patrn
pararse su patrn nd nth
se para basin paz (silencio, tranquilidad)
est parado kabasin est en paz kj ijyu
se pone de pie basinjandju hay paz tjnjyu
se estn parando tbinchandju pecado (culpa) j
se para al lado basinjat a pecho m
se paran al lado binchat a mi pecho m n
estn parados a su lado kabinchat ah su pecho m h
se para debajo basinjanki pedir (solicitar)
se paran debajo binchanki pide banki
pararon debajo tsinchanki estamos pidiendo tbincha
se para sobre basinjane est pidindole tbankih
va a pararse fisinja estoy pidiendo tbankia
fue a pararse ngjisinja estoy pidindole tbankih
estoy pidindote tbankihi
estoy pidiendo tbankia

181
pedir prestado Espaol-mazateco pie

le pido bankih pena2


le pedir kuankih a duras penas t ya
me pedir knkina pendiente (cuesta) nnki
me pedirs kinchn penoso (tmido, penoso) suba
te pidi tsankihi pensar (meditar, razonar, reflexionar)
te pedir knkihi piensa ts nnkjin kun, ts nnkjin takun
te pedir kuankihi est pensando tts nnkjin kun
ped tsankia ests pensando tn enkjnta kuin
pidi tsanki pensar ts nnkjin kun
va a pedir finki pens kits nnkjin kun
fue a pedir ngjinki piensa ts nnkjinta kun
vayamos a pedirle kfihnnchh ests pensando tn enkjn takuin
pedir prestado pequeo1
pide prestado benya pequeitos ntnt
est pidiendo prestado tbenya
pequeo2 ch
pegar1 (apalear, castigar, golpear)
perder (extraviar)
bja
pierde ts nndyja
pega bja
perdi kits nndyja, kuats ndyja
est pegando tbja
se pierde ndyja
le pegar ngjuah
se perdi kindyja, kuandyja
le peg kindzjah
voy a perder ts inndyja
peg kindzja
perderse Vase faltar ndyja
pgale! tjaih!
prdida
pegar2 Vase fijar b
la prdida kjndyjo$
pelar Vase despellejar bitj
pero t, tnga
pelear
perseguir
pelea kjan
persigue tj nnki yn
pele kikjan
va persiguindolo tj nnki yhn
peleo kjan
pele con kikjank$ perverso ch onkun
pelea con kjank$ perro na
est peleando conmigo tkjank$na el perro na$
est peleando tkjan mi perro nan
hace pelear con ts nkjank$ pesa (piedra de balanza)
pelea contigo kjank$hi ndj$nisuchb
pelear contigo kjnk$hi la pesa ndj$nisuchb$
peleo con kjank petate nija
pelo (cabello, vello) ntsj petrleo ntti
pellejo (cuero, piel) tjbxn picar Vase comer kjine
pena1 (padecimiento, sufrimiento) pie1
kjnm mi pie tsk
su pie tsk

182
pie Espaol-mazateco pronto

pie2 posteriormente nkija


su pie sjai precipitarse (caer al precipicio)
piedra ndj$ se precipita jnenkiya
piedra de balanza ndj$nisuchb se precipitaron tsixujnenkiya
la piedra de balanza ndj$nisuchb$ precipitoso nk aya
piel (cuero, pellejo) tjbxn preguntar (averiguar, inquirir,
pisar interpelar)
pisa basinne pregunta bjasjaiya
pisaste kuisinnei est preguntando tbjasjaiya
pis tsasinne preguntar ngjuasjya
pisa sobre basinjane preparado Vase arreglado tjnnda
pisotear preparar Vase arreglar b nda
pisotea basinfe presidencia (palacio municipal)
pisoteaste kuisinfei ni yamasen
pisote tsasinfe presidente ndtjx
pistola (rifle, arma de fuego) stj el presidente ndtjx$
plataforma (cama, tapanco) nchan prestamente (prontamente,
la plataforma ncho$n inmediatamente) tj nntsu
plaza (mercado) ntsn pretender
pobre x n pretende jsihn
el pobre x $n primerizo, primognito,
poco chuba principiante Vase primero tjun
podar Vase despuntar bateku primero tjun, ttjun
poderse Vase suceder ma primerito tjun tjun
pollo (aves de corral, gallina) xnt el primero tjun
poner Vase fijar b prisionero
poner debajo estn prisioneros tncha yn
pone debajo bjanki problema (asunto, juicio) kj
ponerse (el sol) producir Vase trabajar ts nx
se pone (el sol) fintjai profundo nnk
poquito1 ch prohibido (con miedo) nkjn
poquito2 proliferar Vase multiplicar ts nnkjin
un poquito nkutin prolongacin
porque t ah prolongacin del asunto chjn ndju
por qu? n?, han? prontamente (prestamente,
posarse inmediatamente) tj nntsu
llega a posarse j uaik iet a prontamente (rpidamente,
lleg a posarse j aik iet a velozmente) ntsu
poseer1 Vase tener tjn pronto, prontamente (rpido,
poseer2 Vase tener tja rpidamente) kts
posiblemente (quizs) tsakai pronto (anticipado, temprano) xat

183
pueblo Espaol-mazateco refugiarse

pueblo (nacin, pas, tierra) nanki razn


puente nchannte tiene razn kjkixh
el puente nchannte tienen razn [ustedes] kjkixnu
pues ma tienes razn kjkixhi
puesto [tienda ambulante] ni yantsn razonar Vase pensar ts nnkjin kun
qu? Vase cmo? nk? reata n
que nga la reata n 
quebrar (desgajar, excavar, romperse) recargar (reclinar)
quiebra bakjn recarga basnt anji
se quebr tsakjan recarg tsasnt anji
quemar (encender) recibir Vase aceptar ts nkjan
quema b ti reclinar Vase recargar basnt anji
quem k ti, y ti, kik ti recluir Vase encarcelar kjiya yn
va a quemar fik ti recoger, recolectar
fue a quemar ngjik ti recoge j ya
vayamos a quemar tanknk iet recoge! chj yai
quemarse recogers chj yai
se quema ti recogi j ya
se est quemando tti se recoger chj ya
se quem kit, kiti va a recoger fikj ya
quererse recordar (hacer memoria)
quiere, quieren (ellos) mjeh recuerda ts nkj tsjen
queremos mjen est recordando tts nkj tsjen
querr kmamjeh , kmamjeh recordarse
quieren [ustedes] mjenu recuerda j tsjeh n
quieres mjehi recuerdo j tsjenna
quiero mjena recorrer (andar) juats ba
quererse Vase acceder yu recorre juats ba
quin? y?, yha? recorrer kjts ba
quin y recorrers ktsutjai
quince tj ion recorre adentro juats baya
quisquilloso Vase irritable stinta recorre con juats bak$
que recorra katjats ba
quizs (posiblemente; pero no) tsakai
recriminar (suceder, sobrevenir)
rabo (cola) nits in
se le recrimina mat ain
rpido, rpidamente (pronto,
se me recrimin kumat an
prontamente) kts
reflexionar Vase pensar ts nnkjin
rpidamente (prontamente,
kun
velozmente) ntsu
refugiarse1 (pararse debajo)
ratero (ladrn) ndndyje
se refugia basinjanki
rato se refugian binchanki
un rato nkutju se refugiaron tsinchanki

184
refugiar Espaol-mazateco roncar

refugiar2 (sentarse debajo) reunir Vase convocar nchjja


se refugia b ejanki reunirse
estaba refugindose kab ejanki se renen mak
se refugi y ejanki se reunieron kumak
est refugindose tjanki revirar Vase voltear ts nk tji be
refunfuar Vase rezongar nchjti rey (hablante masc) ndre
regaar Vase rezongar nchjti rezongar (refunfuar, reprender,
regar (esparcir) regaar)
riega batndzjo rezonga nchjti
reg tsatndzjo est rezongando tnchjti
rigalo ttendzjoi rico nchn
llega a regar j uaitndzjo gente rica jnchn
llegu a regar kajtendzja ridiculizar Vase burlarse ts nsubaya
vendrs a regar kjtendzjoi rifle (arma de fuego, pistola) stj
vine a regar kajtendzja
rincn1 Vase esquina ju
llega a regar bichtndzjo
rincn2 nchu
lleg a regar tsichutndzjo
est en el rincn tjanchu
riega sobre batndzjojn
ro ntj
regresar (volver)
regresa ts ya
robar (hurtar)
roba fik$ndyje
regres kits ya
te robar kfnk$ndyjehe
rer
re bajnu
robo ndyje
estamos riendo tchajna roca (cerro) nx
remitir Vase enviar ts nkji rociar sobre (vaciar sobre)
reir roca sobre batjnu
se le roci sobre kisatjnh,
rie con b sik$
kisatejnh
reprender Vase rezongar nchjti
roci sobre tsatndzjojn
reproducir Vase multiplicar
roco (sereno) xuu
ts nnkjin
rodear (circundar, rondar)
respetar (honrar)
rodea b tjindai
respeta benkjn
rode y tjindai
respeta! chnkjn!
le respeta benkjhn
rodear con
me respeta benkjnna rueda con fitikjk$
me respetar sk nkjnna rode con ngjitikjk$
se respeta yankjn rojizo (resplandeciente) ntsentse
se le respeta yankjn rojo ni
respetars chnkjn romperse Vase quebrar bakjn
respetas yankjn roncar (bullir) xuya
resplandeciente (rojizo) ntsentse ronca xuya
retrato (fotografa) sn nstjin est roncando txuya

185
rondar Espaol-mazateco sentarse

rondar Vase rodear b tjindai seguir (alcanzar, ir atrs, venir atrs)


ropa (tela) najyun sigue tj nnki
rostro Vase cara *kjn, faz sn nstjin seguir tsjnnki
saber Vase ver be va a seguir fitj nnki
sabor (costumbre) sin fue a seguir ngjitj nnki
su sabor sihn seis jun
sacar Vase expulsar m osje sembrar
sacerdote ndn mi siembra b ntj
los sacerdotes jn mi sembr y ntj
saco (camisa) chnka semejante joyaha
salir1 (celebrarse) sentar (estar, vivir)
sale bitju est sentado tja
saldr ktju estoy sentado tja
sali tsitju est sentado junto a l tjat ah
est sentado a la vista tjandzjen
salir2 (brotar, germinar, surgir)
estn sentados tjnntu
sale tju
est saliendo ttju
sentarse
saldr stj se sienta b eja
saldrs stj me sent tst ja
sali kitju se sentarn k ntu
se sentaron kab entu, y entu
salpicar (saltar sobre)
se sent kab eja, y eja
salpica kajn
se sienta b eja
le salpic kikajnh
se sientan b entu
saltar Vase brincar kjannk a
te sentaste kabinchuin
saltar sobre Vase brincar sobre sintate! tnchuin!
kjannk asun
sintense! tntsb$o!
saludo, salutacin kjsunia llega a sentarse j uaik ieja
saldale kunntah lleg a sentarse j aik ieja
San Antonio Sant se sienta debajo b ejanki
San Miguel Soyaltepec Nxjn se sent debajo kab ejanki, y ejanki
San Pedro Teotila Ngs llega a sentarse debajo j uaik iejanki
sanarse lleg a sentarse debajo j aik iejanki
se sana manda se sienta b ejakutu
se san kumanda se sent y ejakutu
sangre jn se sienta al borde b eja a
la sangre jn se sent al borde kab eja a
su sangre jnh se sienta a la luz b ejandzjen
santo (imagen) sant se sienta a la vista b ejachji
Santo Domingo Ts ah Nt se sienta a un lado b ejat a
se sent a un lado kab ejat a
sapo chkt
se sienta con b ejak$
el sapo chkt
se sent con kab ejak$

186
seor Espaol-mazateco suceder

se sentar con k jak$ sobreponer2 (dejar sobre)


se sienta entre b ejajin sobreponen b ntusn, b yjusn
se sienta en el rincn b ejanchu sobreponer3 (colocar sobre)
se sienta sobre b ejasun se sobrepusieron kis eyjusn
se sent sobre y ejasun sobrevenir (suceder, recriminar)
va a sentarse sobre fik iejasun le sobreviene mat ain
fue a sentarse sobre ngjik iejasun me sobrevino kumat an
va a sentarse para bloquear sol ts
fik iejachja
el sol ts 
fue a sentarse para bloquear
sol (luz)
ngjik iejachja
luz del sol, rayos del sol nub
va a sentarse a bloquear con
la luz del sol, los rayos del sol nub$
fik iejachjak$
solamente (nicamente) sa, nkututu
fue a sentarse para bloquear con
ngjik iejachjak$ solar xu ba
seor (hablante masc) nd, nchuba soldado (hablante masc) ndjun
seor (hablante fem) ch soldados jjun
los soldados jjun
Seor, nuestro Seor Ntn
su soldado ndjuhn
seora (dama, mujer) xtchjn
solicitar Vase pedir banki
seorita (hija, muchacha) tskjn
solo suba
la seorita tskjn
slo sb
sepultar (enterrar)
sepulta bjayanji
soltar (desligar)
qued sepultado kis eyanji suelta binkfn
soltamos kuakinkfen
ser Vase existir s e
sombra nk n
ser (de aspecto)
tu sombra nk hn
es chun
son kun
sombrear
sombro (tenebroso) jma jma
sereno (roco) xuu
sombrero tjbnts
s jun
sonar
si tsa
est llegando a sonar tnibkjane
siete yatu
soportar1 (aguantar)
silencio Vase paz yju
soporta ts nchkj
silla yxil estoy soportando tts inchkj
sndico sindk soportar2 Vase disculpar
siquiera ts n yntakun
pero ni siquiera t nda subsiguientemente kitiu kitiu
sobrado (demasiado, excesivo) ts atiu suceder (convertirse, hacerse,
sobre (encima) sun pasarse, poderse)
sobreponer1 Vase acostar sobre sucede ma
jjasun est sucediendo tma

187
sucesivamente Espaol-mazateco Tierra Blanca

le est sucediendo tmah tender2


le sucede mah quedaron tendidos kis entu
le suceder kmah tenebroso (sombro) jma jma
le sucedi kamah; kumah tener1
me suceder kmana tiene, tienen (ellos) tjhn
nos sucede man tengo tjnna
suceder kma tienes tjhin
sucedi kama, kuma tienen [ustedes] tjnnu
te sucede mahi tenemos tjnn, tjnn
te sucedi kamahi tener2
le sucede mat ain tiene, tienen (ellos) tjah
me sucedi kumat an tengo tjana
sucesivamente kitiu tienes tjahi
sucio (mugroso, cochambroso) si tienen [ustedes] tjanu
suelo (tierra) ninte tenemos tjan, tjan
sufrimiento (padecimiento, pena) tentar (tocar, manosear, manejar,
kjnm conducir; hacer con)
sujetar Vase agarrar juakj tienta ts nk$
sumamente (grueso, tanto) tjain me est tentando tts nk$na
surgir Vase salir tju tentar ts nk$
sustentar Vase alimentar ts nkjen tentaremos n k
suyo ts tentemos n k
tal vez nku tsa terminar
est por terminar makj
tambin t
est terminndolo makj h
tanto (grueso, sumamente) tjain
testculo (frijol) njm
tapanco (cama, plataforma) nchan
su(s) testculo(s) njmh
el tapanco ncho$n
ta chukjuan
tapar Vase encubrir b ma
tiempo1
tardado (demorado) n i
hace tiempo nd i
tarde (entre el medioda y el
tiempo2
anochecer) nkixun le da tiempo maxat
techar le dio tiempo kumaxat
techa bat
tienda tiyant
tech tsat
la tienda tiyant$
tela (ropa) najyun tienda ambulante (puesto)
temor (milagro, muchsimo) kjnkjn ni yantsn
su temor kjnkjhn tierra (suelo) ninte
temprano (anticipado, pronto) xat tierra (nacin, pas, pueblo) nanki
ten! j  n! mi tierra nankin
tender1 Vase colgar mje Tierra Blanca Nanki Taba

188
tigre Espaol-mazateco treinta

tigre (len) xa traer1


xoD el tigre trae y a, y e
tmido (penoso, vergonzoso) subah traer2 (llegar con)
to tsini trae j uaik$
to de ustedes tsininu te traje kjk$ho
sus tos jtsinih traer kj k$
tirar (arrojar, desechar) kjanya traers kjk$
tira kjanya traer kjk
tir kikjanya traje kjk
va a tirar fikjanya trajiste kjk$
fue a tirar ngjikjanya trajo j aik$
vayamos a tirarlo kfinchjniya traer3
tocar Vase tentar ts nk$ llega a traer bichkj
todava kj e lleg a traer tsichukj
todo tente, ngatente, ngayje viene a traer nibkj
va a traer fikj
tomar1 Vase agarrar juakj
fue a traer ngjikj , kfikj
tomar2 Vase beber bi
fue a traerle ngjikj h
tonto (ignorante) stj n fue a traerte kafikj hi
tormento Vase afliccin kj un ir a traer ngjkj
tortilla (comida) n irs a traer k nchj ai
tortura Vase afliccin kj un ir a traer kfnkj a
torre tur iremos a traer kfinchj ,
su torre tur h kuanknchj 
tostado (asado) tsju tranquilizar Vase callar jjyu
tostar Vase asar ts ntsju tranquilidad Vase paz yju
totalmente kjin, kjin kjin transformar (cambiar, mudar)
trabajar (funcionar, laborar, producir) transforma ts nk ntjaiya
trabaja ts nx se transforma m ntjaiya
estoy trabajando tts inxn se transform kits ntjaiya
trabaja n x transformarse
trabajars n x est transformndose tnibk ie
trabaj kits nx transitar1
trabajar al lado de ts nxt a est transitando tj n
trabajar como pen ts nxt a transitamos tj n
trabaja con ts nxk$ transitar2 Vase pasar j ua
trabajar con ts inxk transponerse (ocultarse)
trabajo con ts inxk se transpondr ndyj ma
te har cualquier trabajo ts nxjnuhi trasnochar (pasar la noche en vela)
trabajo (cargo, obra) x trasnocha b ejajyun
su trabajo xh trasver Vase adivinar basejin
treinta kat

189
tres Espaol-mazateco Veracruz

tres jan se vende sata


tristemente nusin nusin, ba ba va a vender fita
triunfar Vase ganar ts nngan fue a vender ngjita
t ji ir a vender kfnte
vas a vender miteai
tuyo ts
voy a vender kfnte
ubicar Vase echar binch
venderse (tener valor)
un(o) nku
se vende machj
uno por uno nknk, xk
venir1
uno ms kinku
viene nib
nicamente (solamente) isa, nkututu
que venga kanib
unificado nkujin vendr nba
usar Vase utilizar ts nchjen vino kjiniba
ustedes jun hace venir ts nnib
utilizar (usar) hizo venir kuats nnib
utiliza ts nchjen hace venir con ts nnibk$
utilzalo! n chjen hizo venir con kits nnibk$
utilizar ts nchjen viene con nibk$
vaciar sobre Vase rociar sobre venir2 Vase llegar j uai
batjnu venir atrs Vase seguir tj nnki
vaco tiya ver (saber, conocer)
valiente (marido, hombre) x n ver sk
somos valientes x n me ver sk na
valientes (hablante masc) jx n te ver sk hi
vano vi kitse
en vano t tsjo, chb vio kitse
veinte kan va a ver fise
veinticinco ka n fue a ver ngjise
velar (trasnochar) fue a verle ngjiseh
pasa la noche en vela b ejajyun iremos a ver kfihns
velozmente (prontamente, ir a verte kfnsehe
rpidamente) ntsu vamos a ver tjihns
vello (cabello, pelo) ntsj vayamos a ver tjihns
vello de la tetilla ntsjchiki ve a verme t ihns n
vello de mi tetilla ntsjchikin vine a ver kjse
vello del sobaco ntsjnkitsjen vine a verte kjsehe
vello de mi sobaco ntsjnkitsjn llega a ver bichse
lleg a verlo tsichuseh
vencer Vase ganar ts nngan
llega a ver j uaise
vender
lleg a verlo j aiseh
vende bata
que venga a verme kanibsena
vender kta
Veracruz Ts nnt$
vendi tsata

190
verdadero Espaol-mazateco zontle

verdadero (cierto) kjkix vociferar Vase gritar kjintya


verdaderamente kj hin volar1 (elevarse)
vereda (camino) ny toma vuelo fink a
vergonzoso (penoso, tmido) subah tom vuelo ngjink a
verse (claro, visible) toma vuelo con fink ak$
se ve, est visible, est claro ndzjen tom vuelo con ngjink ak$
se ve, est visible, claro (enf) volar2 (aletear)
ndzjehn vuela fitj n, kjetj n
ve, tiene abiertos los ojos ndzjeh n est volando tfitj n
veo, tengo abiertos los ojos ndzjenna vol ngjitj n, kikjetj n
vez voltear (revirar)
esta vez ja voltea ts nk tji be
de una vez ja est volteando tts nk tji be
viejo1 (antiguo) ch voltea ts nk tjiya
viejo2 (seor) nchuba est volteando tts nk tjiya
el viejo nchubo$ volver Vase regresar ts ya
viento ntj$ y k$
viernes biyajn ya ja
viga yxu ba yo an
su viga yxu bah yo mismo yjon
vigilar (cuidar) zacate ndj
vigila kunnta el zacate ndj
est vigilando tkunnta zanja (barranco) xnk
llega a pararse para vigilar zontle yub
bichsijanta, j uaisijanta el zontle yub$
visible Vase verse ndzjen
vivir Vase sentar tja
vivir con Vase sentarse con b ejak$

191
NDICE

INTRODUCCIN .................................................................... i
ACLARACIONES ................................................................... iii

NARRACIONES

PRIMERA SECCIN: CUENTOS


nch ts nd xi ngjita nasu ............................................ 1
Narrado por Ral Prez Moreno
El cuento del hombre que fue a vender ceniza.................. 10

nch ts chnts ........................................................... 13


Narrado por Genaro Prez Moreno
El cuento del conejo ......................................................... 21

nchh Ju Nasu ............................................................ 24


Narrado por Genaro Prez Moreno
El cuento de Juan Ceniza ................................................. 32

SEGUNDA SECCIN: MITOS


Jch stjn .......................................................................... 35
Narrado por Genaro Prez Moreno
Los ancianos ignorantes............................... 55

sunnte nk ia ........................................................................ 61
Narrado por Genaro Prez Moreno
El mundo antiguo ........................................... 62

193
TERCERA SECCIN: DILOGOS
Nk ts n nchj j sti nga b ndak xinkjn .................... 63
Narrado por Toms Morelos Antonio
Lo que se dicen los jvenes cuando se estn cortejando .. 67

Nk ts n nchj nku nd xi tbenya ton ........................... 68


Narrado por Toms Morelos Antonio
Cuando se pide dinero prestado ................................ 71

Nd xi ngjitjne chjhn ni ya masen .......................... 72


Narrado por Toms Morelos Antonio
El hombre que fue a denunciar a su esposa
al Palacio Municipal ...................... ................ 81

CUARTA SECCIN: COSTUMBRES


Nk ts n nchj jxtch xi kis e nk ia .............................. 83
Narrado por Juan Morelos Antonio
As hablaban los mediadores de antao ........................ 95

QUINTA SECCIN: HISTORIAS


Xi nk ts n kits atuts n s Sebastian .................. .............. 99
Narrado por Joaqun Rubio Cruz
El origen de la fiesta de San Sebastin ........ .......... 102

Xi nk ts n kjinibatuts hnr Ntxj................... ............ 103


Narrado por Joaqun Rubio Cruz
El origen de Jalapa de Daz ................... ............ 106

Nk ts n kit nnk ............................................. ............ 107


Narrado por Mariano Lpez Cortez
Cmo fue que se incendi la iglesia ........................ 110

GLOSARIO
Introduccin ....................................................................... 111
n Ntxjstil ................................................................. 115
Espaolmazateco ........................................................... 157

194

You might also like