UNIVERSITETI:FAN.S.

N
OLI
FAKULTETI I EKONOMIS
PROGRAMI I STUDIMIT:MENAXHIM

Perspektiva e Sektorit t Fasonit n Kushtet e

Krizs Ekonomike

Realizuan :
Eglantina ALISHOLLARI
Pranoi:
Ela PACI
Lorenca BABO Dr.Suela GRDHE
 Falenderime !

Falenderojm profesoren Suela Grdhe, q na udhhoqi dhe ndihmoi n realizimin

e ksaj teme.

Nj falenderim i veant pr t gjitha pedagoget e Departamentit t Menaxhimit

pr angazhimin e tyre dhe ndihmn gjat ktyre tre viteve t studimit.

Falenderojm bizneset e fasonit n qytetin e Kors dhe miqt tan q na kan

ndihmuar pr t realizuar studimin.

2
 PARATHNIE

Industrit e veshjeve dh kpucve jan zakonisht industrit e para q vendosen n ekonomit e

vendeve n zhvillim si Shqipria, pr shkak t kostove t ulta t fuqis puntore dhe aftsive
minimale menaxheriale t krkuara. Edhe pse n nj mjedis ekonomik t vshtir pas viteve
1990, ky sektor sht rritur me ritme t shpejta dhe ka trhequr nj numr t konsiderueshem
investimesh t huaja. Industria fasoniste z nj pesh t rndsishme n ekonomin shqiptare
sidomos n kontekstin e eksporteve.
Shqipria sht br pjes prbrse e nismave pr liberalizimin dhe lehtsimin e tregtis
n nivel rajonal dhe m gjer. Pjesmarrja aktive n kto nisma shton mundsit e sektorit t
fasonit pr tu zhvilluar dhe njkohesisht krkon angazhime n drejtim t rritjes s
konkurrueshmris. Treguesit e tregtis s jashtme t ktij sektori, reflektojn rndsin e madhe
q ka pr ekonomin shqiptare, pr kt arsye analiza dhe vlersimi i ksaj industrie merr nj
rndsi t veant.
Kjo tem synon t paraqes nj analiz t industris s fasonit t veshjeve dhe kpucve n
Shqipri e fokusuar kryesisht n efektet direkte dhe indirekte t krizs ekonomike n kt sektor.
Tema sht strukturuar n tre pjes.
N pjesn e par trajtohet historiku i fasonit t veshjeve dhe kpucve n Shqipri,
karakteristikat, rndsia ekonomike dhe sociale e ksaj industrie .
N pjesn e dyt trajtohen vshtirsit me t cilat u perball industria e fasonit si rezultat i
krizs ekonomike. N kt kuadr trajtohen edhe politikat qeveritare q kan ndikuar negativisht
n kt sektor si dhe angazhimi i prfaqsuesve t biznesit pr t prballuar situatn. Gjithashtu
n kt pjes trajtohet dhe pozicioni konkurrues i Shqipris krahasuar me vendet e tjera t
Ballkanit dhe t Europs Qndrore dhe Juglindore.
N pjesn e tret trajtohet efekti i krizs ekonomike n rajonin e Kors dhe dimensioni
social i sektorit bazuar n nj studim n disa firma t fasonit. Gjithashtu nj rndsi i sht
kushtuar edhe mundsive q ka ky sektor n Shqipri pr tu zhvilluar n t ardhmen. Pjes e
rndsishme e tems jan rekomandimet pr qeverin, bizneset e fasoneve dhe sindikatat pr ta
br sa m konkurrues kt sektor jo vetm n nivel kombtar por edhe europian.

3
 ARSYET E ZGJEDHJES S KSAJ TEME

Rndsia q ka sektori i fasonit pr ekonomin shqiptare dhe pr rajonin e Kors.

Sektori i fasonit u prek m tepr nga kriza ekonomike pr shkak t strukturs t
organizimit q ka.
N rajonin e Kors nuk sht br asnj studim pr kt sektor, prandaj studimi ofron
nj baz analitike pr fasonet.

QLLIMI I PRGJITHSHM

Tema ka pr qllim analizimin e industris s fasonit (veshje +kpuc) n Shqipri gjat

krizs ekonomike, ndikimet e dyfishta negative dhe pozitive t saj dhe identifikimin e
alternativave dhe ndrhyrjeve t veanta me qllim shfrytzimin e oportuniteteve t
tregut pr zhvillimin e mtejshm t ktij sektori.

OBJEKTIVAT

T japim nj paraqitje t shkurtr t historikut, karakteristikave dhe rndsis s fasonit

n Shqipri.
T analizohet ndikimi i krizs ekonomike dhe reformave t qeveris n industrin e
fasonit n Shqipri
T analizohen avantazhet dhe disavantazhet e Shqipris n sektorin e fasonit krahasuar
me vende t tjera.
T analizohet ndikimi i krizs ekonomike n bizneset e fasonit n rajonin e Kors dhe
aspekti social duke evidentuar disa nga problemet me t cilat ndeshen punonjsit e ktij
sektori.
T identifikohen oportunitetet e sektorit pr tu zhvilluar n t ardhmen.

METODOLOGJIA

4
Studimi i efekteve t krizs ekonomike n sektorin e fasonit t veshjeve dhe kpucve n rajonin
e Kors bazohet n kombinimin e informacioneve prej burimeve primare dhe sekondare. Pr t
prftuar informacione primare jan realizuar 13 pyetsor pr firmat e fasonit pr t par si ka
ndikuar kriza ekonomike n aktivitetin e tyre n terma t shitjeve, rezultatit financiar dhe
punsimit. Pyetsori u strukturua me pyetje t hapura dhe t mbyllura me nj/disa mundsi
zgjedhje. Nga 13 firma t marra n studim 12 ishin prodhues t konfeksioneve t veshjeve dhe 1
pr prodhimin e kpucve.
Gjithashtu u realizuan dhe 155 pyetsor pr punonjsit e ktyre firmave nga t cilt 5
ishin t pavlefshm. Pyetsori u fokusua n element t till si kualifikimi, sigurimi, kontratat e
puns, pagat, kushtet e puns t punonjsve. Studimi u realizua gjat muajit maj, 2011.
Si burime sekondare jan prdorur informacione statistikore dhe jostatistikore zyrtare t
raportuara nga: INTAT, ACIT, BB, OECD, informacione nga shtypi i shkruar, Drejtoria e
Doganave n Kor, EUROSTAT.

KUFIZIMET E STUDIMIT

Studimi ka patur disa kufizime q lidhen me faktor t jashtm si:

T dhna statistikore t vjetra ose munges e tyre pr disa tregues q lidhen me i
Investimet e Huaja Direkte n Shqipri n sektorin e fasonit, investimet n teknologji, t
dhna kontradiktore n lidhje me punsimin n kt sektor.
Mungesa e gadishmris t disa firmave pr t pranuar pyetsorin sidomos at q lidhej
me punonjsit.
Studimet e kufizuara n sektorin e fasonit nga ana e organizmave shqiptare. N
prgjithsi studimet jan br nga institucione t huaja. Mungesa e studimeve n kt
sektor n rajonin e Kors.

PRMBAJTJA

5
PJESA E PAR
HISTORIKU DHE RNDSIA E FASONIT N SHQIPRI .. 7
1.1. Industria e fasonit n Shqipri
1.1.1. far sht sektori i fasonit?
1.1.2. Historiku i fasonit n Shqipri
1.2. Rndesia e sektorit t fasonit
1.2.1. Sektori i fasonit si pundhnsi m i madh n industrin e manifakturimit
1.2.2. Trheqja e investimeve t huaja direkte
1.2.3. Forcimi i aftsive thithese teknologjike t firmave lokale
1.2.4. Zri kryesor i eksporteve shqiptare

PJESA E DYT
NDIKIMI I KRIZS EKONOMIE TEK FASONET N SHQIPRI 14
2.1. Kriza ekonomike n nj vshtrim t prgjithshm
2.2. Nisja e krizes ekonomike n sekorin e fasonit,efektet e saj
2.3. Ndikimi i reformave qeveritare n sektorin e fasonit
2.4. Pozicioni konkurrues i Shqipris n tregjet globale
2.4.1. Disavantazhet e Shqipris n krahasim me vendet e tjera
2.4.2 Avantazhet konkurruese t Shqipris

PJESA E TRET
STUDIMI I EFEKTEVE T KRIZS N RAJONIN E KORCS 31
3.1. Rasti i studimit
3.2. Perspektiva e industris s fasonit n t ardhmen

KONKLUZIONE ... 41
REKOMANDIME . 42
ANEKS ... 44

PJESA E PAR

HISTORIKU DHE RNDSIA E SEKTORIT T FASONIT N SHQIPRI

Industria e veshjeve dhe kpucve ka qn ndr m kryesoret gjat periudhs 40 vjeare t

sistemit komunist ku prodhimi vinte si rrjedhoj e nj rrjeti t brendshm t gjer q realizonte
gjith ciklin e prodhimit. Pas viteve 1990 kjo industri ndryshoi drejtim dhe sot lndet e para
furrnizohen kryesisht nga importet, duke perdorur avantazhin e punes se lire per te prodhuar ne
Shqipri.

Kjo industri sht rritur n mnyr progresive gjat ktyre 20 viteve si rezultat i interesimit
nga investitort e huaj, duke u shndruar n nj nga industrit m me pesh n vend. Kjo pjes

6
do t fokusohet n analizimin e veorive t sektorit t fasonit dhe t rndsis s tij n drejtim t
punsimit, terheqjes s IHD-ve, t forcimit t aftsive teknologjike t firmave vendase dhe
rndsis n eksporte.

1.1. Industria e fasonit n Shqipri

1.1-1.far sht sektori i fasonit?

Fason do t thot t punosh/prodhosh me material t porositsit. Pra deri tani firmat

shqiptare t specializuara n qepjen e rrobave t ndryshme dhe t proceseve t prodhimit t
kpucve, marrin pjes vetm n hallken e prodhimit. Ndrsa sigurimi i lndve t
para, teknollogjia, marketingu, tregjet e shitjes s produktit t gatshm etj, sigurohen nga firma
porositese e huaj.
Produkti i prodhuar dhe eksportuar m gjersisht nga Shqipria jan veshjet dhe kpuct
q krkojn nj prqendrim t krahut t puns n prodhim dhe jo ato tekstile q krkojn nj
prqendrim relativisht m t madh drejt kapitalit per tu prodhuar. Pra industria e fasonit sht e
organizuar sipas sistemit me material porositsi (fason) t gatshm ose gjysm t gatshm, pr
tregjet e huaja prgjithsisht drejt vendeve t BE ose ndryshe njihet si regjimi i prpunimit aktiv1.

Industria e tekstileve dhe kpucve paraqet disa veori:

sht nj sektor i bazuar intensivisht mbi krahun e puns
si avantazh kryesor konkurrues, kjo industri ka koston e lir t fuqis puntore;
industria sht trsisht e varur nga kontraktort dhe ka kosto t fiksuar t materialeve
dhe mimeve t shitjes, q prcaktohen nga partnert e huaj. Pra industria nuk mund t
manovroj ndaj nj rritjeje t kostos se fuqis puntore, duke rritur mimet, sic ndodh me
industrit e tjera
sht industria q ka raportin m t lart shpenzime personeli/shifra e afarizmit 2, n
krahasim me t gjith sektort e tjer t ekonomis. Sipas prfaqsuesve t sektorit ky
raport arrin n rreth 75%.

1 Prpunimi Aktiv sht ai rregjim doganor q t lejon t importosh mallra n Shqipri, ose t prdorsh
mallra me origjin shqiptare, me qllim t prpunimit ose procesimit, dhe rieksportimin e mallrave
kompensuese nga Shqipria. Kodi Doganor

2 Shifra e afarizmit (t ardhurat nga shitja ose xhiroja)

7
1.1.2. Historiku i sektorit t fasonit
Sektort e kpucve dhe veshjeve jan piknisja m e zakonshme pr zhvillimin industrial
n ekonomit n zhvillim. Kto kan qn dy nga industrit kryesore t ekonomis shqiptare deri
me fillimin e tranzicionit n vitin 1990. Para vitit 1990, ndrmarrjet shteterore t cilat vepronin
nn nj sistem ekonomie t planifikuar prodhonin nje sr produktesh q shrbenin n zinxhirin e
prodhimit dhe gjithashtu produkte prfundimtare pr konsumatort vendas.

Pas vitit 1990 ndrmarrjet shteterore u privatizuan dhe t gjitha firmat e sotme jan n
pronsi private. Veprimtaria e tyre prqndrohet tek prodhimi i rrobave dhe kpucve sipas
regjimit pr prpunim t jashtm t BE. N kontrast, konsumi vendas i veshjeve dhe kpucve
plotsohet n mnyr primare nga importet.

N vendin ton numri i ndrmarrjeve t fasonit sht rreth 480 prej t cilave, rreth 300
jan t prfshira n sistemin e kompjuterizimit t shrbimit doganor ASYCUDA, dhe q
qarkullojn mbi 4.5 miliard lek si xhiro ekonomike. Prqndrimi m i madh i investitoreve t
huaj n kt industri si dhe numrit t firmave gjendet n qytetet e Tirans,
Durrsit,Kors,Shkodrs,Vlors. Arsyet e prqndrimit n kto zona:

Jan zona me t ardhura m t larta

Kan nj infrastruktur m t zhvilluar
Tregu i puns sht m i madh
Pozita gjeografike sht m e favorshme

Pjesa e brendshme qndrore si dhe verilindja e vendit, jan ndr zonat m pak t preferuara
nga investitoret e huaj. Prve infrastrukturs t pazhvilluar t ktyre zonave dhe marketingut t
munguar, nj rol t rndesishem mndohet t ket luajtur migrimi i brendshem dhe i jashtm, i
cili vshtirson gjetjen e fuqis puntore .

Disa karakteristika t ndrrmarjeve shqiptare n kt sektor :

Jan kryesisht me madhsi t vogl ose mikrondrmarrje (SME)

Ndrmarrjet m t mdha bazuar n numrin e punonjsve jan kryesisht t huaja ose me
pronsi t prbashkt

8
 Jan t integruara horizontalisht (ofert vetm n nj produkt ose shrbim), mungon
oferta e integruar vertikalisht.
Firmat jan kryesisht n nivelin e prodhimit CM/CMT.

N fakt proesi i prmirsimit t prodhimit kalon n disa faza si m posht:

Montimi: Prodhuesi shet vetm shrbimet e prodhimit, montimin e prbrsve t prer t

konfeksioneve apo kpucve t importuara nga blers t huaj.

CM (Prit-Bj): Prodhuesi shet shrbimet e prerjes dhe prodhimit dhe n mnyr t

prkohshme importon t gjitha materialet, t cilat jan pron e klientit.

CMT (Prit-Bj-Rregullo): Njsoj si CM vese prodhuesi blen disa nga aksesort si penjt
e qepjes, kopsat, etj

Paket e plot: Prodhuesi blen t gjitha materialet sipas specifikimeve t klientit dhe n
shprndarje pret nj fatur me mimin e plot t produktit. Ky nivel njihet si Prodhim nga
Pajisjet Fillestare (OEM).

Mark Private: Prodhuesi bn dizajnin e koleksioneve n mnyr t pavarur ose s

bashku me klientin. Produkti me vlern e plot shprndahet me markn e klientit. Ky nivel njihet
si Prodhim me Dizajn Fillestar (ODM) ku prodhuesi jo vetm e prodhon nj produkt por
gjithashtu bn dizajnin dhe prfton pronsi intelektuale mbi produktin apo mund ta liensoj at,
por srish e shet produktin nn emrin e marks s klientit.

Pronsi Marke: Firma shet produktin q prodhon me markn e saj. Ky nivel njihet gjersisht
si Prodhim me Mark Origjinale (OBM).
Periudha kohore pr t kaluar kto nivele sht e gjat pr do kompani dhe sidomos pr
sektor kaq t ndjeshm ndaj ndryshimeve t mods si konfeksionet dhe kpuct. Pra si shihet
pjesa m e madhe e firmave shqiptare jan n fazat fillestare.

1.2.Rndesia e sektorit t fasonit

Rndesia e sektorit t fasonit shfaqet n disa drejtime:
1.2-1. Sektori i fasonit sht pundhnsi m i madh n industrin e manifakturimit

9
 1.2.2. Trheqja e investimeve t huaja direkte
1.2-3. Forcimi i aftsive thithse teknologjike t firmave lokale
1.2-4. Zri kryesor i eksporteve shqiptare

1.2.1. Rndsia e industris s fasonit n punsim

Fasoni i veshjeve dhe kpucve sht sektori m i rndsishm i industris s
manifakturimit n punsim ku numri zyrtar i t punsuarve sht rreth 65 mij, por numri real
llogaritet n rreth 110 mij. Rreth nj e treta e tyre punojn n firmat e kpucve dhe pjesa tjetr
n firmat e veshjeve. Mbi 90% e t punsuarve jan femra q kan kualifikim t ult dhe nj
pjes e madhe e tyre jan nga zonat rurale. Mundsi punsimi n kt sektor kan edhe femrat e
komunitetit rom. Ky sektor prbn rreth 14% t punsimit total.

1.2.2. Rndesia e sektorit n terheqjen e investimeve t huaja

Investimet e huaja direkte n kt sektor luajn nje rol t rndsishem dhe investitoret m
t mdhenj jan Italia, Gjermania dhe Greqia. M tepr se 70 % e firmave t mdha (q kan mbi
50 puntor) n kt sektor kan pronsi t huaj dhe kjo tregon rndsin e IHD. Q pas vitit
1990 kemi nj vrshim t IHD n sektorin e veshjeve dhe kpucve, q arritn kulmin e tyre n
vitin 1995 kjo si rezultat i heqjes s taksave pr kt industri n vitet 1992-1995, por kemi dhe
nje ulje t numrit t investimeve t reja q prej vitit 1997 si rezultat i situats politike dhe
imazhit t vendit n kt periudh. Flukset e investimeve t huaja kan patur luhatje t
vazhdueshme n vendin ton. N ndryshim, ekonomit e tjera t rajonit kan patur nj fluks t
njtrajtshm t IHD3.

Arsyet e terheqjes s investitorve

a-kostot e ulta t fuqis puntore

b-afrsia me tregjet europiane

a-Kostot e ulta t fuqis puntore

Kostot e ulta t krahut t puns n Shqipri krahasuar me standardet rajonal mbeten nj
avantazh ky pr trheqjen e IHD-ve. N segmentet e mesm t tregut global pr veshjet dhe
kpuct ku Shqipria dhe vendet e tjera t Evrops Lindore marrin pjes, kostot e puns zn

3 Dokument i BB Shqipria .Rritja e konkurrueshmris n Shqipri Raporti II. Tetor 2009

10
rreth 50-60 prqind t kostove totale t prodhimit4. Si pasoj, kostot e ulta t puns pr prodhim
n Shqipri n t gjitha nivelet relative ndaj konkurrencs rajonale, por veanrisht pr grupet
gjysm t afta dhe ato t pa-trajnuara, mbeten nj burim i rndsishm pr t krijuar avantazh n
trheqjen e IHD-ve.

b-Afrsia me tregjet europiane

Avantazhi afatgjat i Shqipris n kta dy sektore sht afrsia e saj me tregjet e BE.
Afrsia gjeografike e Shqipris me BE lehtson tregtin me kto tregje dhe prmbush nj nga
krkesat thelbsore t konsumatorve evropiane: shprndarje t shpejt dhe fleksibl. Shqipria
sht nj ur lidhese e shklqyer ndrmjet Europs Perndimore dhe tregjeve n vendet e tjera t
Ballkanit.

1.2.3. Prhapja dhe prmirsimi teknologjik i firmave t fasonit

Sektori i fasonit ka nje rndsi t madhe edhe n forcimin e aftsive absorbuese

teknologjike t firmave lokale. Prfitimi i njohurive teknike dhe teknologjike pr indusrin e
leht ndihmon n prmirsimin industrial, ndikon n zgjerimin e eksporteve n tregjeve m t
prparuara dhe krijon mundsi pr eksporte t teknologjis m t lart. IHD ndikojn n
transferimin e teknologjis nprmjet investimeve t reja, transferimit t informacionit dhe
lehtsimit t prhpajes s teknologjis npr firmat vendase.
Prhapja teknologjike n vendet n zhvillim si Shqipria, varet nga dy faktor ky:
1.nga masa e ekspozimit t firmave ndaj njohurive t huaja, veanrisht n terma t IHD-ve,
importet e t mirave kapitale dhe eksporteve t teknologjis s lart .
2. nga kapaciteti i firmave vendase pr t thithur teknologjit e reja dhe t avancuara.

1. Marrja e njohurive prej eksportit.

Importet e huaja t pajisjeve dhe makinerive t avancuara jan burimi kryesor i transferimit
teknologjik pr vendet n zhvillim, t cilat mundsojn rritjen e produktivitetit q sipas
studimeve, mund t arrijn nj nivel prej 50-120 %, n vartsi t intensitetit t prmirsimit
teknologjik. Pjesmarrja n tregjet e eksportit me prqendrim-teknologjik sht par gjithashtu si
nj kanal prmes t cilit teknologjia shprndahet n vendet n zhvillim. Shum studime kan
treguar se firmat e eksportimit n vendet n zhvillim prfitojn nga transferimet implicite dhe

4 Dokument i BB Shqipria .Rritja e konkurrueshmris n Shqipri Raporti II. Tetor 2009

11
eksplicite t teknologjis gjat procesit t ndrveprimit me blersit e huaj t cilt shpesh kan
standarde m t larta se sa klientt lokal.

2. Kapaciteti i firmave vendase pr t thithur teknologjit e reja

Ekspozimi ndaj teknologjive t prparuara, njohurive dhe aplikimit t tyre prmes tregtis
IHD-ve dhe rrjeteve globale t prodhimit sht i nevojshm pr prmirsimin teknologjik, por
masa e shprhapjes s ksaj teknologjie dhe njohurie n ekonomin lokale vendoset nga aftsit
thithse t ksaj teknologjie nga ana e ndrmarrjeve. Ndrkoh q kapaciteti thiths i nj firme
varet nga tre grupime faktorsh kryesor:
-Faktori i par i brendshm pr firmn, q prfshin n veanti aftsit teknologjike t forcs
puntore dhe kapacitetet menaxheriale.
-Dy faktort e tjer jan t jashtm dhe prfshijn;
klima e investimeve dhe mjedisi ku bizneset veprojn i cili ndikon n iniciativn e tyre
pr t investuar dhe pr tu rinovuar (duke prfshir aksesin ndaj financimeve, qeverisjes,
shrbimeve infrastrukturore etj);
cilsia e infrastrukturs dhe politikave t tjera publike.

1.2.4. Sektori i fasonit si zri m i rndsishem n eksportet shqiptare

Ky sektor sht shndruar ndr m t rndsishmit prsa i prket prqindjes q z n totalin
e eksporteve shqiptare. Shqipria ka prjetuar nje rritje te fuqishme t eksporteve t sektorit t
fasonit q prej vitit 2000. Eksportet e fasonit prbjn gati 50% t eksporteve totale t vendit
ton dhe rreth 5% t GDP-s duke patur nj ndikim t ndjeshm n futjen e valuts dhe n
bilancin tregtar (grafiku 1.1 tregon % q z ky sektor n eksporte dhe importe n periudhn
2005-2010). Italia sht destinacioni m i madh i eksporteve shqiptare. M tepr se 70% e
eksportit t veshjeve dhe rreth 90% e eksportit t kpucve shkon pr kt treg dhe pjesa tjeter e
eksporteve kan si destinacion Greqin dhe Gjermanin. Shqipria renditet si vendi i gjasht n
bot pr eksportin e kpucve.

Disa faktor kan ndikuar n nivelin e lart t eksporteve:

Preferencat tregtare t BE jan nj shkak i rndsishm pr vrshimin e eksporteve

shqiptare q prej vitit 1999. Q n vitin 1992, Shqipria ka prfituar nga Sistemi i
Prgjithshm i Preferencave t BE. Liberalizimi i mtejshem i tregetis s fasoneve u

12
 krye prmes Preferencave Tregtare Autonome ndrkoh q n vitin 2000, Preferencat
Asimetrike Rajonale ju dhan Shqiperis dhe vendeve t tjera t Ballkanit (Bosnj-
Hercegovina,Kroacia dhe Maqedonia), q lejoi detyrime doganore zero pr eksportet
n Tregetin pr Proesim t Huaj (OPT), konkretisht eksporteve q ishin prodhuar duke
prdorur materiale q e kishin origjinn nga BE apo vendi prfitues. Gjithashtu Shqipria
sht anetare e OBT q prej vitit 2000 si dhe prfiton nga Marveshjet e Tregetis s Lir
disa prej t cilave jan:
Marrveshja e Prkohshme Shqipri - BE
Marrveshja e Tregtis s Lir e Evrops Qendrore (CEFTA)
Marveshjet Dypalshe
Shoqata Europiane pr Tregtin e Lir (EFTA). Bazuar n kto marveshje taksat pr
produktet shqiptare q hyjn n tregun europinan ulen n zero.

Gjat muajve t fundit t vitit 2008 dhe n vazhdim t vitit 2009 si rezultat i krizs s
prgjithshme botrore, pati nj ulje t eksporteve dhe nj sr pasojash t tjera q e vun n
vshtirsi kt industri.

PJESA E DYT
NDIKIMI I KRIZS EKONOMIE TEK FASONET N SHQIPRI

Kriza ekonomike globale e vitit 2008 preku dhe ekonomin shqiptare. M tepr efektet e krizs u
ndjen n sektort e orientuar nga eksporti. Sektori i fasonit pr shkak t karakteristikave q ka
dhe varsis nga tregu i huaj vuajti m tepr pasojat e krizs.
N kt pjes do t trajtohet ndikimi i reesionit global n industrin e fasonit dhe efektet
zinxhir negativ n tregues t till si: rrnia e eksporteve, prodhimi, rritja e papunsis, dhe
humbja e aftsive konkurruese. Do t trajtohen edhe disa politika t qeveris q nga biznesi i
fasonit jan cilsuar si diskriminuese dhe kan thelluar m tej krizn.
Gjithashtu do t analizohet pozicioni konkurrues i Shqipris n tregun europian duke
trajtuar disa probleme q kan penguar konkurrueshmrin, por edhe avantazhet dhe potencialet
q ofron ky sektor pr trheqjen e investitorve t huaj. Interesi i ktyre t fundit pr Shqiprin

13
sht n rritje si rezultat i disa efekteve indirekte positive q solli kriza dhe disa politikave
stimuluese nga ana e qeveris shqiptare.

2.1. Kriza ekonomike n nj vshtrim t prgjithshm

N vitin 2008 bota u prball me krizn m t madhe ekonomike q prj vitit 1930 e cila i
pati fillesat e saj n SHBA. Shkak i ksaj krize ishin kredit e pasurive t patundshme n SHBA.
Shum institucione financiare deklaruan falimentimin duke sjell nj sr pasojash zinxhir
brenda dhe jasht ekonomis amerikane q u pasua dhe n vende t tjera. Shum shpejt kiza
financiare do t shndrohej n nj kriz ekonomike n shkall botrore.
Ndikimit t krizs botrore nuk mund ti shpetonte dot as Shqipria megjithse efektet e saj
kan qn m t moderuara n krahasim me vendet e tjera europiane. Sipas FMN integrimi i ult
i ekonomis shqiptare n at botrore dhe n tregjet financiare zbuti efektet e krizs 5. Pasojat e
krizs globale kan ndikuar n rrnien e ritmeve t remitancave dhe t depozitave t kursimit,
dobsimin e lekut ndaj euros dhe dollarit .
Ndikimi direkt i krizs ekonomike mbi vendet n zhvillim si Shqipria, sht rrnia e
krkess pr produktet e eksportit, rrnia e investimeve t huaja direkte dhe shtrngimi i
kushteve t huamarrjes. Nga ana tjeter, rritja e ulet e kredis dhe e oferts monetare, treguesit e
prkeqsuar t besimit t biznesit dhe t konsumatorit, ngadalsimi i t ardhurave buxhetore dhe
treguesve specifik t sektorve t caktuar t ekonomis, bn q ritmi i rritjes ekonomike t
zvoglohej.
Sektori i ndrtimit, bizneset eksportuese dhe ato t industris prpunuese jan m t prekur
nga pasojat e krizs ekonomike botrore. Sipas bankave, bizneset e ktyre sektorve t
ekonomis kan m shum vshtirsi n shlyerjen e kredive bankare. Eksportet n 2009 rran me
8.1% krahasuar me 2008. Eksportet pr lndt e para rran me 24% dhe pr produktet e
konfeksionuara -32%6. Nj ndikim t ndjeshm kriza ekonomike e pati n nj nga sektort m t
rndsishm t ekonomis shqiptare, at t fasonit.

5 IMF:Preliminary Report 2010

6 ACIT Dimensioni Social i krizs globale n Shqipri. Rast studimi: Industria e fasonit. Qershor 2010

14
2.2-Nisja e krizs ekonomike n sektorin e fasonit, efektet e saj

Kriza ekonomike glabole i zhyti n nj kolaps kompanit fasoniste. Efektet e saj filluan t
ndjeheshin n muajin tetor t vitit 2008, duke patur nj ngadalsim t dukshm t rritjes s
eksporteve n kt sektor.

Edhe n Europ sektori i tekstil-kpucve ka qn mjaft i ndjeshm ndaj ndikimit t krizs

ekonomike. Kt e tregon edhe nj vzhgim i KPMG/Market ku jan anketuar 3700 prodhues
nga vende t ndryshme europiane dhe midis sektoreve industriale n Europ m pesimistt kan
qn prodhuesit e veshjeve dhe kpucv. Sipas ktij studimi pritshmria mesatare si pr
perspektiven e fitimeve dhe t punsimit n sektorin e veshjeve dhe t kpucve ka kaluar pr
her t par n vlera negative (-19.1%), q kur ky vzhgim filloi n janar t vitit 20067.

Kriza ekonomike n Europ ka ndikuar ndjeshm n kt sektor n vendin ton edhe pr

faktin se fasoni sht trsisht i varur nga ecuria e siprmarrjeve tekstile europiane, sidomos
atyre italiane, sepse punon trsisht me material porositsi nga kontraktort e huaj. Krkesa m e
ult nga partnert ndrkombtar ka qn dhe nj nga arsyet kryesore t stepjes s eksporteve t
tekstileve e kpucve.

Gjat muajve t par t vitit 2009, industria eksportuese e fasonistve vuajti pasoja t
rnda, por m t goditurit ishin prodhuesit e veshjeve. Prodhuesit e kpucve u prballn
gjithashtu me rrnien e krkess nga Italia dhe vende t tjera perndimore, duke u detyruar t
shkurtojn nj pjes t forcs puntore. Por rrnia pr kt segment ishte m e vogl krahasuar
me at t veshjeve. Kriza ekonomike solli nj sr efektesh negative zinxhir si m posht:

Reduktimi i eksporteve duke ndikuar negativisht n bilancin tregtar dhe at t pagesave

Rrnie t prodhueshmris
Rrnie t nivelit t punsimit
Ndikimi n aftsit konkurruese t firmave t fasonit

Kriza e ekonomike q filloi ti jepte efektet e saj n tre mujorin e fundit t vitit 2008, pati
nj ndikim m t ndjeshm n vitin 2009. Eksportet kan shnuar gjat muajit dhjetor t 2008
rrnien m t lart mujore historike gjat ktyre viteve t fundit. N vitin 2007 rritja e eksporteve

7 Revista monitor: Artikulli Kriza godet fasonin Prill 2009

15
ishte me 19%, n fund t vitit 2008 kjo rritje ishte vetem 4.5 %. Eksportet e konfeksioneve t
veshjeve n 2009 rran me 11 % dhe t kpucve me 5.2% n krahasim me 2008.

Mbi 50 ndrmarrje n rang vendi ndrpren pjesrisht apo trsish veprimtarin e tyre
prodhuese gjat periudhs s krizs. Kjo situat pati ndikim n punsim, ku rreth 11 mij
punonjs n shkall vendi jan pushuar ose larguar prkohesisht nga puna. Kjo ndikoi dhe n
nivelin e prgjithshm t papunsis8. Ndikimin e krizs i tregon edhe nj studim i ACIT.

Qndra Shqiptare pr Konkurrueshmerin dhe Tregtin (ACIT) mbshtetur nga

Fondacioni SORROS dhe n bashkpunim m DHKPV, realizoi nj studim pr t par efektet e
krizs n industrin e fasonit9. Pjes thelbsore e studimit ishin dy pyetsor: nj pr fasonistt
dhe tjetri pr t punsuarit e ktyre bizneseve. Kto kategori u prfaqsuan nga 77 biznese dhe
225 punonjs t shprndar n tre qytete t ndryshme: Tiran, Kor, Shkodr.

Rreth 57% e kompanive deklaroi q kishte patur rrnie t shitjeve gjat vitit 2009.
Prafrsisht e njjta shifr reflektohej edhe n tremujorin e par t 2010 (58%). Prsa i prket
rezultatit financiar, rreth 55% e kompanive t pyetura deklaruan q norma e fitimit sht ulur
ndjeshm gjat vitit 2009. T pyetur mbi shkaqet e ktyre rezultateve, prfaqsuesit e kompanive
shprehen se faktor kryesor jan rrnia e krkess n tregjet e eksportit, rritja e kostove t
prodhimit dhe mosrespektimi i kontratave nga ana e partnerve t huaj.

N prgjithsi kompanit kishin pritshmri pozitive dhe optimiste pr vazhdimin e vitit

2010. Ndrkoh kan marra disa masa n reagim t ksaj krize, si: krkimi pr tregje t reja,
prmirsim i cilsis dhe imazhit t produktit, paksim i forcs puntore dhe kredi shtes ose
ristrukturim i kredive ekzistuese.

Ajo q shumica e kompanive krkonte nga institucionet shtetrore ishte mbshtetja n

tregjet ndrkombtare me an t marketingut, mbshtetja pr kreditim dhe lehtsirat fiskale.
Prgjigjet e marra nga pyetsori i puntorve reflektuan gjithashtu prezencn e krizs.

8 Bardhi Sejdarasi: Kur flasim pr krizn .Gazeta Kora Shkurt 2010

9 ACIT: Social Dimensions of the Global Crisis in Albania. The Fason Industry as a Case Study. Qershor 2010.

16
 Gjate vitit 2010 kjo industri filloi t rimkmbej duke shnuar nj rritje te eksporteve.
Ecuria e tregtis me jasht q kryen sektori i prodhuesve t veshjeve dhe kpucve, ka pasur nj
trend pozitiv. N shtat muajt e par t vitit, ka patur nj rritje me rreth 14 pr qind t eksporteve
me prodhime t fasonit, veshje dhe kpuc. Arsyeja e prmirsimit t treguesve ekonomik t
fasoneve gjat vitit 2010 ka qn rikuperimi i ekonomis s atyre vendeve me t cilat punojn
prodhuesit shqiptare,Italis dhe Greqis.

Nga totali i eksporteve t ktij sektori, rreth 70 % i z Italia, me 27 miliard e 876 milion
lek, Gjermania me rreth 2 miliard, Greqia me 1 miliard e 755 milion lek, e m pas vendet e
tjera, q zn nj pesh monetare eksporti rreth 1 miliard e 700 milion lek. Vetm n muajin
korrik, eksportet e tekstileve dhe kpucve kan psuar nj rritje t konsiderueshme me rreth 700
milion lek, ose gati 13 pr qind, me nj vler 5 miliard e 495 milion lek. Arsye e rritjes se
eksporteve n kt periudh sht dhe ndrimi i stinve. Kshtu n vitin 2010 eksportet e
10
konfeksioneve u rritn me 7.3% ndrsa eksportet e kpucve me 26.6 % (tabela 2.1). N
rritjen e eksporteve t kpucve ka ndikuar edhe vendosja e nj tarife 20 % nga BE pr kpuct e
eksportuara nga vendet aziatike. Megjithat luhatjet e vazhdueshme n treg t ktij sektori
reflektojn pranin e krizs. Pozitat e sektorit t fasonit jan vshtirsuar jo vetm nga kriza
ekonomike, por edhe nga disa reforma t qeveris q jan cilsuar si diskriminuese nga biznesi i
fasonit.

2.3.Ndikimi i politikave qeveritare n sektorin e fasonit.

Rritja e mimit t energjis, rritja e pagave minimale si dhe ndryshimet e shpeshta fiskale
n mes t vitit kan dmtuar kt sektor, pr shkakun e thjesht se kompanit fasoniste punojn
me kontrata t mbyllura q n fillim t vitit, pra me mime t fiksuara nga kontraktort e huaj
dhe do ndryshim ndikon ndjeshm n normn e tyre t fitimit. Kshtu disa nga reformat q kan
patur efekt negative jan:

a) Rritjet e pags minimale dhe paga e referencs

b) Problemet me rimbursimin e TVSH-s
c) Ritja e akcizs dhe mimit t energjis

10 ACIT: TRADE RAPORT 2010

17
 a)Rritjet e pags minimale dhe paga e references

Nj nga nismat e Qeveris q ka ndikuar ndikim m t madh negativ n sektorin e fasoneve

ishte vendosja e pags s referencs. Skema e pagave referuese u vendos pr her t par n mes
t vitit 2007, me synimin pr t rritur t ardhurat e sigurimeve shoqrore.

Ky vendim rriti ndjeshm pagn minimale mbi baz t s cils paguhen sigurimet
shoqrore pr kt industri. Pr puntor t pakualifikuar paga minimale bhet 17,000 lek, nga
14,000 q ishte m par, ndrsa pr puntort e kualifikuar bhet rreth 26,000 leke, nga 15,000
deri 18,000 leke qe paguan aktualisht. Pra kemi nj rritje mesatare t pages minimale prej 20-
40%. Pagat e referencs konsiderohen nga biznesment e ksaj fushe si mekanizmi m i
dmshm q nuk lidhet me krizn ndrkombtare.

Pundhnsit detyrohen t paguajn nj pag minimale prej 17 mij leksh pr t gjith

punonjsit, pa marr parasysh faktin se nj pjes e tyre mund t realizojn prodhim me vler m
t ult si dhe t paguajn tatimet dhe sigurimet shoqrore mbi kt pag referenc. Rritja e kostos
kur qeveria vendosi pagen minimale 17000 lek llogaritej t ishte rreth 13 pr qind m shum, dhe
n shifra absolute kjo rritje sht (pr nj ndrmarrje me 50 puntor) rreth 367 mij lek m
shum pr pagat e punonjsve, ndrsa ajo me 200 puntor rreth 1.3 milion lek m shum.
Kshtu pagat e puns variojn nga 60-70% t shpenzimeve, ndrsa pjesa e sigurimeve shoqrore
z 1520% t shpenzimeve, ndrkoh q sektor t tjer zrin e shpenzimeve pr paga e kan n
nivelet 8-10% te shpenzimeve.

N terma t fitimit, sipas prllogaritjeve t DHKPV n nj ndrmarrje me 50 puntor ka

nj humbje t fitimit vjetor prej 1,08 milion lek, q sht afrsisht sa gjysma e t gjith fitimit.
Pr ndrmarrjet e mdha n numr punonjsish humbja e fitimit sht akoma m e madhe dhe
prllogaritet n mbi 4 milion lek t reja. Sipas t dhnave DHKPVK, prllogaritet se n total
sektori i fasonit ka nj humbje prej rreth 750 milion leksh nga vendosja e pagave t
referencs11.

b)Problemet me rimbursimin e TVSH-s.

11 Bardhi Sejdarasi: Kur flasim pr krizn artikull n gazetn Kora Shkurt 2010

18
 Duke qen se industria e fasoneve n formn e organizimit punon pr eksport dhe pr
pasoje z nj pesh relativisht t konsiderueshme n futjen e valuts s huaj n vend, e cila
ndikon pozitivisht n zhvillimin ekonomik t vendit, por dhe duke marr n konsiderat
dispozitat ligjore t vendeve fqinj e me gjer, TVSH-ja pr kt sektor rimbursohet. Por n t
vertet problemet pr rimbursimin e TVSH-s jan t shumta pr shkak t procedurave
burokratike nga ana e administrats tatimore. Sipas prfaqsusve m t lart t ktij biznsi koha
pr rimbursim shkon deri n m tepr se nj vit, gj q prbn nj rrezik t vazhdueshm pr
biznesin e fasonit. Sipas nj studimi t ACIT, vonesat n rimbursimin e TVSH kan nj ndikim t
lart n nivelin e likuiditetit pr firmat e fasonit12.

c)Rritja e akcizes dhe mimit t energjis

Rritja e akcizs, pr ambalazhet q prdoren n sektorin e veshjeve dhe kpucve, ndikoi
negativisht n treguesit financiar t ktyre kompanive. Edhe rritja e mimit t energjis, pr
shkak se ky produkt vjen i dyt n radhn e shpenzimeve t planifikuara, pas atij t pagave dhe
sigurimeve shoqrore e shndetsore, ka dhn ndikim n uljen e efektivitetit t investimeve n
kompanit fasoniste, n mungesn e likuiditetit dhe t kapitalit pr t prmirsuar teknologjin
dhe n prgjithsi n performancn e ktyre kompanive, n kushtet kur konkurrenca n kt treg
rritet dita dits.

Pra si shihet efektet e ktyre reformave pr shkak t strukturs s kostos jan shum t
ndjeshme. Kshtu rritjet e vazhdueshme t pagave minimale n periudhn 2007-2010 (17000,
18000,19000 lek) si dhe reformat e tjera t prmendura m lart jan shoqruar me nj sr
efektesh zinxhir negativ si :

Rritja e ndjeshme e kostos s prodhimit

Ulja e avantazhit konkurrues t kostos s lir t fuqis puntore
Interes m t ult t investitorve aktual dhe atyre potencial
Reduktim i norms s fitimeve pr ndrmarrjet.
Rritja e kostos s fuqis puntore do t dekurajoj pundhnsit pr deklarimin real t
numrit t punonjsve dhe prfshirjes s tyre n skemn e sigurimeve.

Krkesat e firmave t fasonit pr qeverin

12 ACIT: Studim mbi Rimbursimin e TVSH pr Eksportuesit . Qershor 2010

19
 Vshtirsit me t cilat u prball sektori kto vitet e fundit si nga kriza ekonomike dhe nga
politikat qeveritare ka br q t rritej edhe m shum angazhimi e prfaqsuesve t ktyre
bizneseve. Pr fasonistt, jo vetem kriza ekonomike botror por edhe reformat qeveritare kan
dobsuar ecurin e industris. Prandaj ata kan krkuar vazhdimisht ndrhyrjen e qeveris pr t
ndihmuar kt sektor n kaprcimin e krizs. Krkesat kryesore t tyre prqndrohen n disa
pika:

Heqja e takss s tatim-fitimit pr sektorin e fasonit pr nj periudh 3-5 vjecare.

Subvencionimin e pagess s kontributit t sigurimeve shoqrore dhe shndtsore pr
punonjsit e rinj pr nj periudh 1-3 vjet, duke marr prsipr q pundhnsi t paguaj
pagesn e papunsis pr sigurimin nga aksidentet n pun. Prjashtimin deri n 50% t
pagess s kontributit t sigurimeve shoqrore dhe shndetsore pr t gjith t
punsuarit n kt sektor pr periudhn e krizs. Heqja e plot e TVSH-s dhe taksave
doganore pr importimin e linjave t paisjeve t prodhimit dhe mbeshtetje te tjera fiskale
pr ato biznese qe kalojn nga forma fason i pastr n prodhim Made in Albania
Pagat mbi t cilat t paguhen detyrimet e sigurimeve shoqrore dhe shndetsore t jen
pagat reale t sektorit dhe jo ato referuese.
Mbshtetje pr kualifikim professional dhe nxitjen e punsimit.

Kriza ekonomike boterore edhe ndikimi i qeveris kan patur efekt t dyfisht pr
industrin e fasonit, nga njra an e kan vn n nj situat t vshtir kt sektor por nga ana
tjetr jan shoqruar edhe me efekte indirekte positive duke ndikuar n aftsit konkurruese. N
pjesn n vazhdim do t trajtohet potenciali konkurrues i Shqipris n industrin e fasonit n
raport m konkurrentt rajonal.

2.4.Pozicioni konkurrues i Shqipris n tregjet globale

Shqipria sht pjes e rrjetit global t prodhimit t veshjeve dhe kpucve. Pas viteve 1990
prodhuesit shqiptar u prfshin n rrjetet globale t oferts pr segmentet e mesme t tregjeve t
ktyre produkteve. N kto kushte Shqipria prballet me nj konkurrenc jo vetm n rajon por
edhe m gjer pr terheqjen e investitorve. Globalizimi i ekonomis e kan br konkurrencn
gjithnj e m dinamike.

20
 Pjesa m e madhe e projekteve t IHD-ve n Europ jan lokalizuar n vendet aziatike dhe
n vendet europiane n zhvillim. Shqiperia ka qn n gjendje t kap disa nga kto investime.
Por edhe pse ka patur nj prani t huaj t ndjeshme n sektorin e fasonit n Shqipri, gjat viteve
t fundit ka patur pak investime t reja duke ndikuar n konkurrueshmrin e vendit ton. Vendet
kryesore pr projekte t IHD-ve n kt industri kan qn Kina, Vietnami, India, Indonezia.
Kto vende jan shum m konkurruese se Shqipria n sasin m t madhe t lnds s par,
kapaciteteve t avancuara, tregjeve shum t mdha t brendshme si dhe kan tregje pune
shum her m t mdha s vendi jon.

Gjat vitit 2005, industria e tekstileve e kpucve n rajon u prball me konkurrencn

aziatike, pr shkak t rnies s porosive nga partneret europian, t cilt vuajtn vrshimin e
mallrave t lira kineze drejt vendeve t BE-se (si rrjedhoj e heqjes s kuotave me BE-n sipas
Marveshjes Multi-Fibr n 2004) 13.

Konkurrenca n kt sektor po bhet gjithnj e m intensive midis vendeve t Ballkanit.

Shum nga konkurrentt e drejtprdrejt t Shqipris n trheqjen e IHD-ve jan vende t
Evrops Lindore Polonia, Rumania, Kroacia, Serbia, Maqedonia dhe, me nj rritje t
vazhdueshme, vende t ish Bllokut Sovjetik si Moldavia dhe Ukraina si dhe vendet
afrikanoveriore; Tunizia, Egjipti, Libia dhe Maroku t cilat konkurrojn duke zhvilluar
mundsit e tyre pr tju prgjigjur sa m shpejt porosive nga tregjet evropiane.

Edhe pse ky sektor ka psuar nj eksperience zhvillimi t rndsishme n Shqipri, shum

nga firmat e kan patur t veshtir t prballojn sfidat e konkurencs n rritje si n nivel lokal
dhe rajonal, si pasoj e kapaciteteve t pamjaftueshme t prodhimit, cilsis s ult t produktit
dhe shrbimit, prpjekjeve t pamjaftueshme n marketing, mungess s kapaciteteve dhe
aftsive manaxheriale pr t pozicionuar produktin e tyre n tregjet nacionale apo rajonal,
madhsia e vogl, makinerit dhe pajisjet e vjetra, mungesa e kapitaleve t veta dhe e kapitalit t
huaj, mungesa e informacionit mbi kushtet e tregjeve ndrkombetare pr prokurimet dhe shitjet,
mungesa e kontakteve me kto tregje si dhe integrimi vertikal i dobt.

2.4.1. Disavantazhet e Shqipris n kt sektor shfaqen n disa drejtime:

Klima e investimeve

13 Dokumenti i BB Shqipria .Rritja e konkurrueshmris n Shqipri Raporti II. Tetor 2009

21
 N prgjithsi katr kan qn faktort m problematik n kt drejtim q kan penguar
aktivitetin prodhues t firmave shqiptare si dhe terheqjen e IHD-ve: infrastruktura, shtjet e
fuqis puntore, mjedisi rregullator dhe gjetja e financimeve. Kta faktot sipas studimeve t
OECD kan qn m shqetsues n Shqipri n krahasim me vendet e tjera t rajonit duke
ndikuar n aftsin konkurruese t vendit ton. IHD jan n nivel m t ult krahasuar me
vendet e tjera t rajonit. Italia sht partneri kryesor i Shqipris n investime por gjat periudhs
2007 2009, vlera e investimeve italiane ka qn m e ult krahasuar me vendet e tjera t
Ballkanit14.

-Infrastruktura
Krkesat burokratike, logjistika e tregetis dhe infrastruktura n Shqipri jan shum m
penguese se n cdo vend tjetr t rajonit dhe shkaktojn vonesa n shprndarjen e produktit.
Problemi kryesor n kt drejtim ka qn mungesa e energjis elektrike, q ka patur nj ndikim
negativ n koston e prodhimit dhe n sofistikimin teknologjik edhe pr firmat e huaja q
veprojn n Shqipri. Megjithat kto dy vitet e fundit energjia elektrike nuk sht m nj
problem.

-shtjet e fuqis puntore

Numri i vogl i puntorve t trajnuar apo gjysm-t-trajnuar prbn nj penges m e
rndsishme pr firmat fasoniste. Kjo mangsi puntorsh t edukuar lidhet me migrimin dhe me
sistemin e dobt t arsimit profesional si dhe me skemat e ri-trajnimit t cilat nuk po mundsojn
mjaftueshm puntor gjysm-t-trajnuar dhe teknik pajisjesh. Pajisja e firmave me trajnime
formale t punonjsve t tyre sht shum e ult krahasuar me standardet rajonale, gj q
reflekton q drejtuesit e firmave gjersisht t mos priren t bjn investime si n kapitalin fizik
dhe at human si nj nevoj urgjente pr stimulimin e teknologjis dhe pr t prmirsuar
konkurrueshmrin ndrkombtare t Shqipris15. Sipas nj studimi t QKZH, mungesa e fuqis
puntore t kualufikuar prbente nj penges shqetsuese pr 63 % t firmave fasoniste 16.
14 Eleonora Cutrini, Francesca Spigarelli, (University of Macerata) Italian FDI integration With
Southeast Europe: country and firm-level evidence Mars 2011

15 Dokumenti i BB Shqipria.Rritja e konkurrueshmris n Shqipri Raporti I. Tetor 2009.

16 QKZH:Rezultatet e vrojtimit t biznesit dhe konsumatorve. Qershor 2007

22
-Mjedisi rregullator
Pasiguria mbi politikat tatimore dhe zbatimin e tyre si dhe shqetsimet pr praktikat
informale t zyrtarve publik prbejn nj tjetr problem pr m tepr se 70 % e firmave 17.
Ndryshimet e vazhdueshme n politika dhe zbatimi jokonsistent i mbshtetjes s veant pr
eksportuesit e veshjeve dhe kpucve si psh. rimbursimi i TVSH-s, dekurajon investimet
afatgjat dhe e bn ekonomin m pak trheqse pr IHD me cilsi t lart. Bizneset e reja dhe t
vogla kan m tpr probleme n kt drejtim.

N ndryshim disa vende kan patur politika m favorizuese. Psh.Tunizia q prej 10 vitesh
nuk ka br asnj ndryshim fiskal n sektorin e fasonit, duke u shndruar n nj nga vendet m
joshese pr investitort. Investitort e huaj kan pasur mundsin t punojn t prjashtuar nga
taksat e detyrimet shtetrore pr disa vjet n disa vende si Tunizi, Libi apo Egjipt, ndrkoh q
edhe punonjsit e ktyre ndrmarrjeve prfitonin lehtsi, qoft n transport (paguanin vetm
gjysmn e mimit pr biletat e autobusit), qoft n edukimin e fmijve (shkollim falas) 18. Kto
lehtsira synonin t ndihmonin femrat, q zn edhe pjesn drrmuese t punonjsve n kt
sektor.

-Gjetja e financimeve
Sektori i fasonit sht pothuajse i padshirueshm nga bankat e nivelit t dyt pr t'u
kredituar. Arsyet jan t shuma si: rentabiliteti i ult i ktyre kompanive, mungesa e kolaterialit,
kompanit n shumicn e rasteve nuk kan prona por punojn n objekte ish-shtetrore t marra
me qira, si dhe pasiguria n vijimsin e kontratave me partnert e huaj, gj q i bn bankat t
mos jen t sigurta n financim. Pr bankat kta sektor shihen si ciklik dhe me risk t lart
biznesi. Numri i kufizuar i instrumenteve t kredis sht gjithashtu nj penges pr eksportuesit
n Shqipri. Ka disa instrumente t veanta q ofrohen n Evropn Lindore dhe vende te tjera
por jo n Shqipri t tilla si: kredi pr sigurimin e eksporteve kundra mos-pagesave apo anulimit
t porosis n aspektin afatshkurtr dhe afatmesm dhe pr arsye politike apo komerciale, bono

17 QKZH:Rezultatet e vrojtimit t biznesit dhe konsumatorve. Qershor 2007

18 NOA, Oltjana Zoto:Investimet e Huaja Direkte, pse jan t sigurta n Shqipri Prill 2010

23
q kan t bjn me eksportuesit si pr shembull ofert, rendiment, pagesa paradhnie, bono
mbajtse, sigurim ndaj luhatjeve t pafavorshme t valuts apo informacion pr kredin19.

Shkalla e lart e prqndrimit t eksporteve n krahasim me vendet e tjera

Struktura e shports s eksporteve shqiptare n veshje dhe veanrisht n kpuc mbetet
shum m e prqendruar se ajo e vendeve t tjera t rajonit si nga pikpamja e produkteve dhe
nga ajo e tregjeve ku mbrrijn kto produkte. Tabela 2.2 krahason diversifikimin e eksporteve
shqiptare ndaj Sllovakis dhe Rumanis, si dy konkurrent m t prparuar n Evropn Lindore.
Eksportet shqiptare jan t prqndruara n tre tregje kryesore, Itali, Greqi, Gjermani, ndrsa
Rumania dhe Sllovakia eksportojn n mbi 30 tregje 20. Prqndrimi i theksuar i shports s
eksporteve shqiptare sht n njfar mase normal sepse prodhuesit shqiptar filluan t
integrohen n ekonomin globale vetm pas vitit 1990 dhe si pasoj nisn nga nj pik e ult.

Vlera e shtuar dhe produktiviteti i ult n krahasim me konkurrentet

Vlera e shtuar e eksporteve shqiptare dhe vlera e shtuar pr puntor sht e ult n
krahasim me standardet rajonal dhe nuk ka psuar rritje gjat ktyre viteve t fundit edhe pse
eksportet pr puntor jan thuajse n t njjtin nivel me mesataren e rajonit. Edhe produktiviteti i
firmave shqiptare sht m i ult krahasuar me vende t tjera t rajonit 21 (grafiku2.1).
Teknologjia e vjetruar dhe niveli i ult i kualifikimit t fuqis puntore kan ndikuar n
produktivitetin e ult22.

Investimet e ulta n teknologji

19 Dokument i BB Shqipria .Rritja e konkurrueshmris n Shqipri Raporti II. Tetor 2009

20 Dokument i BB Shqipria .Rritja e konkurrueshmris n Shqipri Raporti II. Tetor 2009

21 OECD Private Sector Development Division. Investment Compact for South East Europe. Maj
2008

22 Sipas manualit t OECD Matja e produktivitetit, matja e produktivitetit t puns si raport i treguesit
t vlers s shtuar ndaj atij t faktorit pun, tregon shkalln e eficiencs s prdorimit t puns pr t
gjeneruar vlern e shtuar n nj periudh t caktuar kohe. Ndryshimi i produktivitetit i llogaritur n kt
mnyr pasqyron ndikimin e prbashkt q kan ndryshimet n kapital, ato teknike dhe teknologjike si
edhe ato organizativo-administrative.

24
 Investimet n prftimin e teknologjis m t fundit nga firmat shqiptare t veshjeve dhe
kpucve jan t ulta n krahasim me standardet rajonale.
Ka disa faktor pr nivelin e kufizuar t prmiresimeve teknologjike:
Mundsit e kufizuara financiare pr t ndryshuar makinerit e vjetruara.
Vshtirsit e punonjsve pr t prdorur teknologji t automatizuar.
Firmat e huaja t cilat nuk kan pengesa financiare nuk sjellin pajisjet me kualitetin m
t lart nga frika se do t dmtoheshin si pasoj e mungess s elektricitetit.
Shum prej menaxherve t firmave t prodhimit t veshjeve jan t pavetdijshm pr
vlern e shtuar nga prmiresimi teknologjik. Kapaciteti i kufizuar menaxherial pengon
prmirsimin e paisjeve. Sipas Sondazhit t OECD pr Aftsit Rajonale t vitit 2008, vetm 27
% e firmave shqiptare e konsideronin mungesen e investimeve si nj nga tre pengesat m t
mdha n kryerjen e aktivitetit t biznesit te tyre. Ndrkoh i njejti tregues pr t gjith zonen e
Ballkanit Perndimor zinte nj pesh prej 38%. Vetm nj e treta e firmave shqiptare t veshjeve
prdorin standardet e simbolit pr Kodin Uniform t Produktit (UPC) pr t menaxhuar nivelet e
inventarit (grafiku 2.2). Kjo procedur sht m se e zakonshme n Evropn Perndimore ,por
prqindja e prdorimit t saj n Ballkanin Perndimor sht sa gjysma e mesatares evropiane.
Nuk ka asnj firm shqiptare q t zbatoj Sistemet e Prodhimit Modular (MPS) pr t
prmirsuar kohn e prpunimit dhe vetm shum pak prej tyre prdorin teknologji t
automatizuar23. Kto dukuri shfaqen n termat e nj produktiviteti m t ult.

2.4.2. Avantazhet konkurruese t Shqipris

Pozita gjeografike
Pozita gjeografike strategjike e Shqipris sht shum m e favorshme se e
Rumanis,Bullgaris,Kroacis dhe vendeve t tjera t Afriks Veriore. Aksesi i shklqyer me
tregjet greke dhe ato italiane,i krijon mundsi Shqiperis pr nj logjistik tregtare m t shpejt
dhe fleksibile, q sht shum e rndsishme pr investitort. Afrsia gjeografike e bn
Shqiprin shum konkuruese pr porosit n sasi t vogla t klientve t huaj. Kostoja e
transportit m e ult krahasuar me vende t tjera dhe shum m e ult krahasuar me vendet
aziatike (tabela 2.3). Sipas OECD, kosto e transferimit t produkteve nga Shqipria n Itali sht
e barabart me 1.43 % t vlers s importeve, dhe e prafrt me mesataren e Ballkanit

23 OECD,(RCS 2008)

25
Perndimor prej 1.48 % por shum m e ult se 11.8 % q nevojiten pr t transferuar produktet
nga Kina. Treguesi i avantazhit krahasues (RCA) i industris s veshjeve n Shqipri ishte 6.8,
q tregon se vendi ka pasur nj avantazh t dukshm n eksportin e veshjeve n BE krahasuar me
vendet e tjera24 .

Dinamika e zhvillimit t produkteve

Sektort e veshjeve dhe kpucve jan sektort m dinamik n Shqipri n terma t
prezantimit t produkteve t reja. Shqipria ka zhvilluar m tepr linja t reja t produktve n
krahasim me vende t tjera t Ballkanit Perndimor. Sipas studimit t OECD t vitit 2008 m
tepr se 60% e firmave t anketuara kan hedhur n treg linja t reja produktesh n periudhn
2004-2007(grafiku 2.3). Po sipas t njjtit studim n Shqipri po prmirsohet gjithnj e m tepr
rrjeti elektronik pr shkmbim t dhnash n krahasim me Maqedonin, Kosovn dhe Bosnj-
Hercegovinn25 (grafiku 2.4). Ky sht nj aspekt pozitiv sepse shkurton kohn dh koston pr
firmat, duke par zhvillimin dhe rndsin q po merr sot E-business.

Ligjet e punsimit
Ligjet e punsimit jan shum m favorizues n Shqipri se n vendet e tjera t rajonit.
Investitort europian dhe sidomos ata italian i kan patur t dislokuara teknologjit e tyre drejt
tregjeve t Europs Lindore, kryesisht n Rumani, Bullgari, etj. Me hyrjen e ktyre dy vendeve
n BE u krijuan vshtirsi t panumrta pr kta investitor. U standardizuan kushtet dhe
kontratat e puns sipas ligjeve t BE-s mes pundhnsve dhe punonjsve. Po kshtu lvizja e
lir e njerzve solli probleme pr gjetjen e krahut t lir t puns teksa vetm numri i
emigrantve rumun n Itali sht rreth 1 milion26.
Ligjet e punsimit dhe ndikimi i kufizuar i sindikatave prbjn nj element pozitiv. Ktu
mund t kishim rregulla m strikte pr investitort n respektimin e kushteve t puns, higjiens
apo ambientit t cilat e bezdisin investitorin por jo q ai mund t'i evitonte respektimin e tyre.

24Program pr mbshtetjen e SME-ve pr tu br m konkurruese n tregun europian:Strategjia e

Inovacionit dhe teknologjis s Biznesit 2010

25 OECD,(RCS 2008)

26 NOA, Oltjana Zoto:Investimet e Huaja Direkte, pse jan t sigurta n Shqipri Prill 2010

26
Kostot e lira t fuqis puntore
Edhe pse kostot e fuqis puntore dhe t prodhimit jan ritur, prsri ato jan m t ulta n
krahasim me disa vende t tjera t Evrops Juglindore. Paga minimale n vendit ton esht ndr
m t ultat midis vendeve q kan potencial konkurrues n industrin e fasonit.(grafiku 2.5).

Efektet pozitive n konkurrenc si rezultat i krizs ekonomike

-Prfaqsuesi e biznesit fasonist kan marr nj sr masash pr t prballuar krizn;

Mareveshja e unifikimit: Sipas nj drafti t prgatitur nga GTZ dhe USAID, Dhoma e
Fasonisteve t Shqiperis u unifikua me Dhomn Kombetare t Veshjeve dhe Kpucve, duke
nnshkruar nj memorandum mirkuptimi t prbashkt. Ky unifikim ka patur si qellim
prfaqesimin e interesave t kompanive antare t tyre, pr t siguruar nj forum pr diskutime
dhe vendime n ndrmarrjen e veprimeve t prbashkta nga kompanit antare si dhe pr t
forcuar pozitn e kompanive shqiptare t fasonit n tregjet globale.

Kalimi n ciklin e mbyllur t prodhimit: Ndrsa m par e gjith industria e fasonit punonte
me material porosits nga jasht, kriza ka br q nj pjes t firmave t kryejn t gjith
procesin e prodhimit n vend, nga materiali q e gjejn vet, deri te hallka e fundit, prodhimi i
gatshm.

Krkimi i tregjeve t reja: Industrialistt e fasonit u prpoqn t prshtaten me kushtet e

reja, duke krkuar porosits alternativ n vende t ndryshme nga tregjet tradicionale, si Italia
dhe Greqia. N vitin 2010, kontrata t reja u siguruan n Spanj, Zvicr e Holand dhe kjo
strategji rezultoi e suksesshme. Gjat periudhs janar-shkurt t ktij viti, drejt Zvicrs u
eksportuan 1.1 miliard lek mallra, ndrkoh q nj vit m par, eksportet ishin praktikisht zero.
E njjta gj ndodhi edhe me Spanjn, ku u eksportuan 778 milion lek mallra27. Pra kriza bri q
biznesi t gjente strategji t reja q ndikuan pozitivisht.

-Treguesit e qndrueshm ekonomik:

27 INSTAT,2010

27
 Impakti i krizs ekonomike globale ka qn i ndryshm n n vende t ndryshme. N vitin
2009 mesatarja e rritjes s GDP-s n Europn Juglindore ishte - 6.2 %, ndrkoh q n Shqipri
rritja ekonomike ishte 3.3% dhe inflacioni sht ne nivele t ulta. Situata ekonomike ofron m
shum siguri pr investitort.(tabela 2.4). BB e ka cilsuar Shqiprin si vendin me ekonomin
m t hapur dhe m dinamike n rajon.

-Largimi i investitorve nga tregjet aziatike dhe afrikanoveriore:

N kushtet e krizs s prgjithshme botrore investitort jan br m t kujdesshm n
vendimet pr t investuar. Vshtirsit q po hasin investitort strategjik veanrisht n uljet e
kostove t shpenzimeve, mund t jet nj element i rndsishm pr gjetjen e interesit nga ana e
tyre pr investime t huaja direkte n vendin ton. Koht e fundit tregjet aziatike kan hasur jo
pak probleme pr investitort q besuan n kapacitetet e ktyre tregjeve kryesisht tek krahu i lir
i puns dhe teknologjia.

N nj situat t till, shum kompani perndimore jan larguar nga zonat e tyre t
mparshme t puns si Rumania, Polonia, Kina,Vietnami etj, ku shkak kryesor kan qn kostoja
shum e lart e transportit,kostoja e lart e puns dhe pagesa e krahut t kualifikuar t puns.
Kompani t mdha, por edhe shum t tjera m t vogla q jan larguar tashm prej ktyre
vendeve, jan duke krkuar hapsira t reja, t afrta gjeografikisht dhe me kosto m t ult.
Edhe n kushtet kur vendet e Afriks Veriore jan prfshir nga trazirat, investitort jan duke u
larguar nga kto tregje, duke krkuar mundsi m t sigurta pr t investuar. Shqipria prbn nj
mundsi t mir pr kto kompani investuese. Krkesa m e madhe pr mallra shqiptare pritet t
vij m shum nga ndrmarrjet italiane dhe gjermane, q kan punuar me Tunizin, Libin apo
Egjiptin 28.

Politikat nxitse qeveritare

Kur tashm pr tregjet aziatike po krijohen jo pak probleme n shkmbimet tregtare, kostot
e fuqis puntore dhe t transportit jan n rritje si n tregjet aziatik dhe n vendet e Europs
Juglindore, ndrtimi i politikave strategjike n thithjen apo nxitjen e ktyre investitorve tashm
t provuar n investime, do t ishte nj element mjaft pozitiv pr zhvillimin e ekonomis s
vendit ton.N kt drejtim qeveria shqiptare e ndikuar edhe nga krkesat e vazhdueshme t

28 Revista Monitor: ArtikulliNj dhurat nga Lindja e Mesme. Mars 2011

28
prfaqsuesve t fasonit, ka ndrmar disa politika favorizuese pr sektorin q kan prmirsuar
klimn e investimeve, sidomos n thithjen e investimeve t huaja dhe n forcimin e aftsive
konkurruese t ktyre firmave.

Politikat favorizuese t Qeveris:

Taksa e shesht.
Heqja e tarifes doganore 12.5 %
Fondi pr nxitjen e punsimit
Amnistia fiskale
Ulja e kontributeve t sigurimeve shoqrore pr pundhnsit me 5% (nga 20% n 15%)

-Taksa e shesht
Prgjysmimi i tatimit mbi fitimin nga 20% ne 10%, n 2008 n kuadrin e takss s shesht,
do t nxit investimet n ket sektor, sepse Shqipria ka taksn e tatim-fitimit m t ult n rajon.
Shqipria nuk ka kufizime pr investimet e huaja.

-Heqja e tarifs doganore 12.5%

N muajin prill t vitit 2011 qeveria hoqi tarifn doganore pr fasonet, e cila m par ishte
12.5%. Ky vendim sht prkrahur nga fasonistet. Heqja e kesaj tarife do te inkurajoj m tepr
kt industri n rritjen e prodhimit, t eksporteve por njekohesisht edhe n nxitjen e
punsimit.Heqja e ksaj takse pritet t rrit interesimin e siprmarrsve q prodhonin n vendet
arabe dhe q dshirojn t investojn n Shqipri, duke e konsideruar si nj vend me klim t
prshtatshme pr biznesin n Europn Juglindore.

-Fondi pr nxitjen e punsimit

Fondi i kreditimit me interesa t buta pr investime n makineri dhe teknologji, fondet e
promovimit pr eksportuesit t menaxhuara nga AIDA, projektet e ndrmjetsimit t transferimit
teknologjik, programet e trajnimit jan disa nga masat e marra t qeverise shqiptare pr t
mbshtetur sektorin e fasonit. Kto masa do t stimulojn m tepr kt sektor pr t hapur
vende t reja pune.

-Amnistia fiskale
N kuadr t amnistis fiskale, biznesit t fasoneve iu faln gjobat dhe kamatvonesat.N fakt
gjobat dhe kamatvonesat kan qn tepr t larta pr kt sektor dhe prbnin nj problem serioz.

29
-Prmirsimet n infrastruktur
Prmirsimet e vazhdueshme n infrastruktur kan patur nj ndikim t ndjeshm pozitiv
n forcimin e pozitave konkurruese t ktij sektori . Prmirsimi i situats energjetike n vend do
t ndikoj n nxitjen e investitorve, sepse m par ky faktor prbnte pengesn m madhore. Po
kshtu jan lehtsuar proedurat e regjistrimit dhe t liensimit t firmave.
Aderimi me t drejta t plota n NATO, garanton padyshim siguri n radht e investitorve
t huaj pr investimin e kapitaleve t tyre n vendin ton.

Tabela 2.5 Avantazhet dhe disavantazhet e Shqipris n sektorin e fasonit

Avantazhet Disavantazhet
Pozita gjeografike strategjike ndikon n: Shkalla e lart e prqndrimit t produkteve
-koston e ult t transportit
dhe t tregjeve t eksportit
-logjistiken e shpejt dhe fleksible
Investimet e ulta n teknologji n krahasim me
Kostot e ulta t fuqis puntore
Ligjet e punsimit standartet rajonale
Dinamika e zhvillimit t linjave t reja t Vlera e shtuar dhe produktiviteti i ult
Disa probleme n lidhje me klimn e
produkteve
Efektet pozitive t krizs n trheqjen e investimeve n drejtim t:
investimeve t huaja. -gjetjes s financimeve
Treguesit e qndrueshm makro-ekonomik: - mjedisit rregullator
-rritja e qndrueshme e GDP-s
-inflacioni i ult - kualifikimit t fuqis puntore
Politikat nxitese pr t prmirsuar klimn e
investimeve;
-taksa mbi tatim-fitimin m e ult n Europ
-prmirsimet n infrastruktur
-heqja e takss doganore 12.5 %

Politikat nxitese t qeveris ,rritja e angazhimit t prfaqsuesve t fasonit si dhe efektet

indirekte t krizs kan patur ndikim favorizues pr industrin e fasonit, duke rrritur aftsit
konkurruese t sektorit n t ardhmen.

PJESA E TRET

30
STIDIMI I EFEKTEVE T KRIZES EKONOMIKE N RAJONIN E
KORS

Rajoni i Kors sht ndr m t rndsishmit prsa i prket sektorit t fasonit. N kt rajon
jan rreth 40 firma fasoniste nga t cilat 2 firma jan pr prodhimin e kpucve, 1 pr
prpunimin e lkurs dhe pjesa tjeter i prkasin konfeksioneve. Pr shkak t pozits gjeografike
pjesa m e madh e investitorv jan grek. Rajoni i Kors ofron nj potencial t madh pr
zhvillimin dhe zgjerimin e mtejshm t ktij sektori prodhimi n t ardhmen.
N kt pjes do t trajtohet ndikimi q ka pasur kriza ekonomike n firmat e fasonit n
Kor krahasuar edhe me qytete t tjera si dhe aspekti social duke u fokusuar n disa nga
problemet me t cilat ndeshen punonjsit e firmave fasoniste.

3.1 .Rast studimi

Qllimi i pyetsorit ishte t studionte efektet e krizs ekonomike n sektorin e fasonit n
Rajonin e Kors dhe aspektin social t ktij sektori.
Studimi u bazua n dy pyetsor njri pr pundhnsit dhe tjetri pr punonjsit. Pyetsori i par
kishte n fokus ndikimin e krizes ekonomike n firmat e fasonit. N studim u morrn 13 firma, 1
firm kpuce dhe 12 pr konfeksionete veshjeve. Pyetsori i dyt ishte pr punonjsit e firmave t
fasonit. Gjithsej u shprndan 155 pyetsor nga t cilt 5 ishin t pavlefshm. Pyetsort ishin
strukturuar me pyetje t hapura dhe t mbyllura , me nj / disa mundsi zgjedhje.

Rezultatet e pyetsorit pr firmat paraqiten si m posht:

A.Profili i firmave

-Viti i krijimit:
Nga 13 firma t anketuara 30.7 % ishin themeluar n periudhn 1990-1995, 30.7 % n vitet
1996-2000 dhe pjesa tjetr pas vitit 2001(Grafiku 3.1). Pra mbi 60 % e firmave kan fituar
eksperienc dhe nj prvoj mbi 10 vjeare n kt sektor. Firmat q ishin themeluar para vitit
2000 kishin edhe numrin m t madh t punonjsve. Firmat e themeluara pas vitit 2001 ishin t
gjitha n pronsi shqiptare.
-Pronsia:

31
 Dy firma ishin me pronsi t prbashkt greko-shqiptare,ndrsa dy firmat e tjera me
pronsi t huaj,nj nga Greqia dh nj nga Qiproja. Pozita gjeografike e Kors ka br q
investitoret t jen kryesisht nga Greqia (grafiku 3.2).

-Madhsia e firmave bazuar n numrin e punonjsve:

15.3 % e firmave kishin nga 1-9 punonjs, 15.3 % kishin 10-25 punonjs, 23.4 % nga 26-
50 punonjs , 7.6 % nga 51-80 punonjs dhe 38.4 % e firmave kishin mbi 80 punonjs. 4 nga 5
ndrmarrjet q kishin mbi 80 puntor ishin n pronsi t huaj ose t prbashkt (grafiku 3.3).
Kjo tregon se investitort e huaj kan m tpr kapacitete pr zgjerim se ata shqiptar. Numrin
m t madh t punonjsve e kan firmat e krijuara para vitit 2000.

B.Ndikimi i krizs

-Periudha e fillimit t efekteve t krizs:

Pjesa m e madhe e firmave (38.7%) kan ndjer efektet e krizs n muajt e fundit t 2008
dhe n fillim t vitit 2009 (tabela 3.1). Edhe n nivel kombtar efektet e krizs filluan t
shfaqeshin m tepr n kt periudh. N kt koh edhe tregjet europiane ishin n vshtirsi.

-Shitjet n 2009 krahasuar me 2008:

Gjat vitit 2009 shitjet jan ulur n 5 firma , n 4 firma shitjet nuk kan ndryshuar dhe n 4
t tjera ka patur rritje(grafiku 3.4). Sipas studimit t ACIT nga 15 firmat e marra n studim n
Kor ,n 6 firma ka patur ulje t shitjeve, n 5 firma shitjet nuk kan ndryshuar dhe n 4 t tjera
shitjet jan rritur.
N qoft se do ta krahasonim Korn me dy qytetet e tjera t marra n studim nga ACIT ,
duket se kriza ka patur m pak efekte negative pr kompanit n krahasim me qytetet e Shkodrs
dhe t Tirans, pavarsisht nga lidhja me tregun grek(grafiku 3.5). N kt situat ka ndikuar fakti
q pr firmat n Kor nuk ka patur anullime t kontratave si ka ndodhur n qytetet e Shkodrs,
Tirans apo Durrsit. Kto qytete n ndryshim nga Kora kan m tepr lidhje me tregun italian.

-Shitjet n 2010 krahasuar me 2009:

32
 Gjat vitit 2010 niveli i shitjeve ka qn m i ult se 2009. (grafiku 3.6). 6 firma kan patur
rrnie t shitjeve, 4 nuk kan patur ndryshim dhe 3 kan patur rritje n shitje. Edhe deklaratat e
eksportit29 t Drejtoris s Doganave n Kor tregojn pr nj nivel m t ult t shitjeve n
2010 krahasuar me 2009 (grafiku 3.8). Sipas studimit t ACIT n 3 mujorin e par t 2010 n
krahasim me 3 mujorin e par 2009 ka patur m tepr rrnie t shitjeve n Kor ku nga 15 firma
8 kan raportuar ulje te shitjeve, ndrsa firmat n Tiran dhe Shkodr nuk kan ndonj ndryshim
n krahasim me 2009.

-Shitjet n tremujorin e par 2011 krahasuar me tremujorin e par 2010.

61.53 % e firmave kan patur rrnie t shitjeve n 3-mujorin e par t 2011 krahasuar me
t njjtn periudh t 2010 (grafiku 3.7). T pyetur nse situata politike ka ndikuar n kt
periudh, drejtuesit e firmave jan shprehur s nuk ka patur asnj ndikim. Por vonesat n pagesa
nga ana e porositesve vazhdojn t jen problem shqetsues.

-Shkaqet e rrnies s shitjeve:

Shkaku kryesor i rrnies s shitjeve pr 62.23 % t firmave n Kor sht rrnia e

krkss n tregjet e eksportit q shoqrohet edhe me shkakun e dyt, mungesn e likuiditetit.
Vetm 1 firm ka patur problem mosrespektimin e kontratave nga firma porositese. Paksimi i
furnizimit me lnd t par ka qn problem vetm pr 15.38 % t firmave dhe kryesisht firmat e
vogla.(tabela 3.2). Edhe n nivel kombtar sipas studimit t ACIT rrnia e krkess ka qn
faktori kryesor pr 71% t firmave. Prsa i prket faktoreve q kan ndikuar n kriz ka
ndryshime midis rajoneve.
Firmat n Kor nuk kan patur anullim t kontratave nga partnert e huaj dhe paksimi i
furnizimit me lnd t par nuk ka qn problematik. N ndryshim firmat q operojn n Tiran
dhe n Shkodr kan patur anullim t kontratave nga ana e kontraktuesve sidomos atyre italian.
Rreth 50 % e firmave n Tiran kan patur rrnie t furnizimit me lnd t par, ndrsa pr
firmat n Kor dhe n Shkodr ky faktor nuk prbnte nj problem t ndjeshm.
N nivel kombtar vetm 28 % e firmave e shikonin likuiditetin si problematic pra ky
faktor nuk ka patur shum ndikim. N ndryshim pr rajonin e Kors likuiditeti ka patur dhe

29 Deklaratat e eksportit tregojn numrin e eksporteve

33
vazhdon t ket ndikim t ndjeshm. Kompanit si n Kor dh n qytetet e tjera nuk e shohin
konkurrencn vendore dhe at rajonale si problematike.
N 6-mujorin e dyt t 2011 rreth 30.77 % e firmave presin nj rritje t shitjeve, 53.85 %
shprehen pr mosndryshim t nivelit t shitjeve dhe 15.38 % e firmave rrnie t tyre.
Pritshmrit e firmave pr nivelin e shitjeve reflektojn q kriza sht akoma prezente.

Performanca financiare

Gjat vitit 2009, 30.77 % e firmave kan patur nj rrnie t fitimeve q ka ardhur si
rezultat i rrnies s shitjeve dhe t ritjes s kosos s prodhimit nga rritja e pags minimale. 38.46
% e firmave q kan patur rritje t shitjeve gjat vitit 2009 kan patur edhe rritje t fitimeve
krahasuar me 2008. Ndrsa pr 30.77 % t kompanive fitimi nuk ka ndryshuar. Asnj firm nuk
ka patur rezultat financiar negativ. Edhe gjat vitit 2010 paraqitet prafrsisht e njjta situate ku
38.46 % e firmave kan patur prmirsime t fitimeve, pr 38.46% nuk ka ndryshuar dhe 23.08
% kan ulje (grafiku 3.9). Rritjet e kostove t prodhimit si t mimit t energjis elektrike,
kaburanitit dhe pags minimale kan patur m tepr ndikim n performancn financiare n
Tiran dhe sidomos n Shkodr sesa n Kor30.
Gjat tre mujorit t par t 2011 situata paraqitet m pesimiste prsa i prket fitimeve,
sepse 53.86 % e firmave jan shprehur se fitimet kan qn m t ulta krahasuar me 3- mujorin e
par t vitit 2010 (grafiku 3.10). Rrnia e shitjeve ka ndikuar n nivelin e ult t fitimeve.

Punsimi

-Punsimi n 2009 krahasuar me 2008 :

Gjat vitit 2009 nga 13 firma t anketuara vetm 2 prej tyre kan ulur numrin e
punonjsve, 6 firma nuk ka patur ndryshim dhe n 5 prej tyre numri i punonjsve sht
rritur(grafiku 3.11).
Edhe prsa i prket punsimit ka patur tregues t ndryshm midis qyteteve. Reduktimi i
numrit t punonjsve ka qn m i madh n qytetet e Shkodrs, Tirans, Durrsit sesa n Kor.

30 ACIT: Social Dimensions of the Global Crisis in Albania. The Fason Industry as a Case Study.
Qershor 2010

34
Kt e tregon studimi i ACIT ku nga 15 firma n Kor vetem 1 ka reduktuar punsimin, n
Shkodr nga 19 firma 5 kan ulur punsimin dhe n Tiran kjo ka qn m e ndjeshme ku 9 nga
27 firma t prgjigjura kan ulur numrin e punonjsve n 2009 (grafiku 3.12)

-Punsimi n 2010 krahasuar me 2009:

Gjat vitit 2010 ka patur m tepr firma q kan ulur numrin e punonjsve n qytetin e
Kors. 5 nga 13 kompanit e pyetura kan ulur numrin e punonjsve dhe 3 firma kan rritur
numrin e tyre ( grafiku 3.13).
Sipas studimit t ACIT n 3 mujorin e par t 2010, 4 nga 15 firmat e anketuara n Kor
kishin ulur numrin e punonjsve, ndrsa n 6 prej tyre kishte rritje. N qytetet e tjera ka patur m
tepr firma q kan ulur numrin e punonjsve (tabela3.3). Kjo tregon q n kto qytete kriza ka
patur ndikim m t madh se n Kor.

Tabela 3.4 Masat e marra nga firmat pr prballimin e krizs

Krkimi i tregjeve t reja t shitjes s produkteve
Bashkpunim me kompani t huaja
Prmirsim i cilsis s produkteve
Krkes pr kredi nga sistemi bankar
Shtyrje t pagave t punonjsve dhe t detyrimeve t ndryshme ndaj administrats tatimore
Reduktim numrit t punonjsve
Shtim i linjave t prodhimit duke kaluar nga forma fason i pastr n formn e prodhimit pr
eksport me materialet e para dhe lend ndihmse t blera dhe prpunuara nga vet firma.
Investime n teknologji t reja

Tabela 3.5 Mbeshtetje q firmat fasoniste krkojn nga shteti

Lehtesira qe firmat krkojn nga qeveria N %
Mbshtetje n marketing sidomos at ndrkombetar 46.5
Lehtsira fiskale 46.15
Mbshtetje n kreditim 30.76
Mbeshtetje pr kualifikim profesional 30.76

Rezultatet e pyetsorit pr punonjsit

-Grupmosha ;

35
 Numrin m t madh t punonjsve t anketuar, rreth 39 % e prbnte grupmosha 36-45
vje dhe 21 % grupmosha 26-35 vje. 7 % e punjonjsve ishin nn moshn 18 vje, kshtu
pundhnsit shkelin legjislacionin pr ndalimin e punsimit t minorenve (grafiku 3.14). N
fakt sektori i fasonit ka nj numr t madh t punonjsve nn mosh. Rreth 60% e punonjsve
kishin m tepr se 5 vjet pun n firm, duke treguar pr nj qndrueshmri t forcs puntore.

-Arsimi:

6 % e t anktuarve ishin me arsim fillor, 42 % me 8-vjear, 48 % me arsim t mesm, dhe

vetm 4 % me arsim t lart (grafiku3.15). Pra si shihet ky sektor trheq nj numr t madh t
punonjsve me kualifikim minimal.
Edhe sipas studimit t ACIT puntort n industrin e fasonit kan kualifikim shum t
ult. Nga 225 punonjs t pyetur 24.8 % ishte me arsim fillor, 8.2 % arsim 8-vjear, 37.6 %
arsimin e mesm, 23 % arsimin e mesm profesional dhe vetm 12.7 % arsimin e lart31.

-Sigurimi i punonjesve:

Anketa tregoi se nj numr i madh punonjsish (32 % ) ishin t pasiguruar duke treguar
edhe n kt drejtum shkeljen e Kodit t Puns nga ana e pundhnsve (grafiku 3.16). T gith
punonjsit nn moshn 18 vje dhe punonjsit n fasonet e vogla me m pak se 10 punonjs
ishin t pasiguruar. Shpesh firmat pr t mos siguruar punonjsit i nxjerrin n asistenc kryesisht
ata t komunitetit rom.

-Kontratat e puns:

T gjith punonjsit e pasiguruar nuk kishin kontrata(grafiku 3.17). Pr personat e siguruar

dhe, me kontrata, pundhnsit preferojn m tepr kontratat 1 vjeare q prsriten
(grafiku3.18). Punonjsit me kontrata mbi 1 vit ishin ata n postet m t rndesishme si
ekonomistt,prgjegjsit dhe specialist t tjer.

-Paga mujore:

31 ACIT: Social Dimensions of the Global Crisis in Albania. The Fason Industry as a Case Study.

36
 M tepr se 45 % e punonjsve paguheshin me pag nn minimalen pra m pak se 19 000
nga t cilt, 19 % e tyre kishin nj pag deri n 15 000 lek, 42 % e punonjsve kishin paga midis
19 000-25 000 lek dhe vetm 13 % e tyre kishin paga mbi 25 000 lek (grafiku 3.19). Edhe n
kt aspekt del qart abuzimi q bhet me punonjsit e ktij sektori duke treguar se n Shqipri
industrit e konfeksioneve dhe kpucve kan pagat m t ulta pr punonjsit dhe nj pjes e
konsiderueshme e tyre paguhen me paga nn minimalen.

-Afati i marrjes s pagave:

Rreth 35 % e punonjsve kan patur vonesa n marrjen e pages (grafiku 3.20). Por kto
vonesa nuk varen nga firma por vin si rezultat i mungess s likuiditetit nga firmat porositse.

-Puna me orar t zgjatur dhe pagesa pr ort shtes:

46 % e punonjsve punonin m orar t zgjatur ( grafiku 3.21).

Pagesa pr ort shtes si dhe pagat n rastet e diteve t festave dhe diteve pushim sht m tpr
sa paga pr 8 or, duke reflektuar prsri mosrespektimin e legjislacionit nga ana e
pundhnsve. 67 % e punonjsve pr ort shtes paguheshin sa 8-orarshi dhe vetm 33 % e tyre
paguheshin me 125 %. Asnj punonjs nuk paguhej me 150 % pr pun n ditt pushim dhe n
rast festash (grafiku 3.22).

-Vlersimi i kushteve t puns:

18 % e punonjsve i vlersonin kushtet e puns shum t mira, 66 % e tyre i vlersonin n nj

nivel mesatar dhe 14 % si t kqija (grafiku 3.23).

-Prmirsime q krkonin punonjsit:

Rritje t pagave
Ulje t normave t prodhimit
Prmirsim t kushteve t puns si t ngrohjes ,ndriimit,pastrti t ambjentit, reduktim t
zhurmave,sigurim t transportit.

3.2.Perspektiva e industris s fasonit n t ardhmen

37
-Ritja e interesit t investitorve europian
Interesi i investitorve europian pr t prqndruar investimet n Ballkanin Perndimor
po vjen gjithnj e n rritje pas krizs ekonomike. Shtetet e BE-s po i shohin vendet e vogla t
rajonit t Ballkanit si nj Kin e vogl pr industrin e veshjeve dhe kpucve. N kt kuadr
Shoqata Europiane e TekstileveEurotex ka filluar nj projekt nn vzhgimin e Komisionit
Europiann q prfshihen pes shtete t rajonit t Ballkanit Perndimor mes t cilve edhe
Shqipria. Qllimi i ktij projekti sht t ndihmoj sektorin e veshjeve, t integrohet n
zinxhirin e prgjithshm t vlerave t industris europiane.

Industria e konfeksioneve dhe e kpucve n Shqipri sht konsideruar tashm, edhe nga
analistt ndrkombtar, si mundsi reale pr t zhvilluar kapacitete prodhuese me orientim drejt
tregjeve ndrkombtare. N nj vorbull t dyfisht efektesh t krizs, mundsit e tregut shqiptar
(n trsi t Ballkanit Perndimor) jan pr m shum porosi dhe investime n teknologji nga
siprmarrsit e Europs Perndimore.

Avantazhet konkurruese shtojn mundsit pr m shum investime dhe mundsi reale pr

krijimin e ndrmarjeve t prbashkta midis siprmarrsve t huaj dhe atyre shqiptar.
Prmiresimi i klims s bisnesit n prgjithesi, ulja e barrs tatimore, prmiresimet n
infrastruktur jan faktor t rndsishm pr mbshtetjen e ktyre avantazheve dhe kjo e
kombinuar me rritjen e cilesis se manaxhimit dhe aftesive njerzore pr nj performanc m
efikase t biznesit fasonist, synon t sjell rezultate pozitive.

Nj mundsi e madhe pr sektorin e fasonit sht edhe nj vendim i marr nga BE i

cilsuar si kumulimi trigonal Turqi-Shqipri-BE. Ky vendim favorizues lejon q prduktet e
fasonit t veshjeve q prodhohen n Shqipri dhe kan si destinacion tregun europian, zhvishen
nga taksat doganore n qoft se lnda e par q prdoret pr prodhimin e tyre vjen nga nj vend i
komunitetit europian. Po kshtu BE ka vendosur edhe nj tarif 20 % pr kpuct e eksportuara
nga vendet aziatike.

-Tregjet e reja

38
Hapja e tregjeve dhe heqja e barierrave doganore shtron mundsi t mdha pr t ardhmen e
ksaj industrie. Hollanda, Franca, Gjermania, Spanja, Zvicra, jan disa nga tregjet q po tregojn
m shum interes nga fasonistt. mimet e shitjes s produkteve n kto vende jan m t larta
se ato n Itali dhe Greqi, me t cilat sht kryer pjesa drrmuese e eksporteve deri tani. Kjo do t
thot se mimet q iu ofrojn firmat shqiptare ktyre tregjeve t reja,t huajve iu duken shum t
leverdishme dhe rrjedhimisht, kan interes pr t bashkpunuar me tregun shqiptar. Kriza
ndihmoi biznesin vendas q t krkoj tregje t reja prtej atyre tradicionale dhe t rrise shanset
q n periudh m t qt ekonomike t ket rritje cilsore t eksporteve.

-Projektet pr t ardhmen

Dhoma e Fasonistve t Shqipris sht tashm e angazhuar n zhvillimin e nj studimi

analitik pr shanset dhe kapacitetet q ka sektori fason. Qllimi kryesor i ktij studimi analitik
sht ndrtimi i nj programi strategjik kombtar, q do t mbledh nj sr instrumentesh
operacionale, projekte teknike dhe fonde financiare n formn e nj prqasjeje t integruar n
funksion t modernizimit teknologjik, inovacionit, rritjen e kapaciteteve dhe aksesin e tregjeve t
eksportit. N bashkpunim me METE, me agjenci t specializuara t investimeve t biznesit dhe
me nj sr konsulentsh t identifikuar tashm, Dhoma e Fasonistve po ndrmjetson pr hapat
konkrete t zhvillimit e realizimit t ktij programi32.

N mnyr q kjo lvizje strategjike t ket premisat e saj fizike dhe financiare, Dhoma po
punon pr krijimin e nj zone industriale pilot n Tiran, ku do t prqendrohen kompanit m t
rndsishme, infrastruktura e shrbimeve, laborator modern, si dhe nj qendr koordinimi,
marketingu e informacioni kombtar e ndrkombtar. N kt mnyr do t bhet prputhja e
ktij kapaciteti t koordinuar e t integruar me kapitalin ndrkombtar dhe me tregjet e
produkteve. Disa kompani t mdha t fasonit e pranojn rndsin e zhvillimit t marks s
tyre, e cila do t krijonte m shum mundsi pr eksportin direkt drejt nj klientele t larmishme
se sa thjesht t ri-eksportoj drejt tregjeve t huaja. Interes n rritje po tregohet edhe nga
Gjermania. N prgjithsi industria gjermane e veshjeve e sheh Shqiprin si vend prodhimi, si
nj alternativ t rndsishme dhe t aft pr zhvillim n 5 deri 10 vitet e ardhshme pr tu futur
n rrjetin e firmave t fasonit t prqndruar n Evropn Qndrore dhe Juglindore. Nj kompani

32 INFOARKIV: Kryetari i Dhoms s Fasoniostve, artikulli Drejt nj industrie m autonome

39
logjistike gjermane, sht angazhuar pr t punuar me siprmarrjet e grupuara shqiptare t
veshjeve n krijimin e parkut industrial. Ndihms t madhe n kt drejtim po jep edhe GTZ.

Krijimi i nj parku industrial pr sektorin e veshjeve, nuk shmang punn n rajonet e tjera,
pasi siprmarrjet do t zhvillojn nj aktivitet t ri dhe pr m tepr do t delegojn nj pjes t
puns npr rajon. Kshtu siprmarrjet duhet t koordinojn punn, t vendosura n nj zon t
prbashkt industriale, ku t gjitha s bashku t plotsojn krkesat e plota t nj kompanie t
madhe.Krijimi i ktij blloku mendohet t hap rreth 20 mij vende pune n 5 vitet e ardhshme.

Pr t prfituar nga kto mundsi sht e rndsishme standartizimi i produkteve. Harta e

tregut t eksporteve nuk mund t zgjerohet dhe diversifikohet pa garantuar standardin.
Prfaqsuesit e DHKPVK thon se tashm nuk sht vetm nevoj, por domosdoshmri q
produktet shqiptare t ken standardet evropiane. Kjo vjen dhe nga trendi i nj tregu t hapur
dhe global n kushtet kur Shqipria ka nnshkruar marrveshjet e tregtis s lire. Kjo rrit
konkurueshmrin pr prodhimet dhe shrbimet e ksaj industrie33.

Pr sektorin e fasonit, ka nisur n shkall t gjer vitet e fundit t bhet standardizimi i

produkteve t tyre sipas standardit ISO 9001, apo dhe me standarde t tjera t njohura
ndrkombtare n varsi t destinacionit dhe krkesave q ka konsumatori. Koht e fundit nj
studio gjermane ka br nj studim pr nivelin e produkteve dhe shrbimeve q ofrohet nga
firmat shqiptare t fasoneve. Sipas ktij studimi rreth nj e treta e kompanive t vzhguara jan
t gatshme t hyjn q sot n tregun europian, sepse i plotsojn kushtet. Nj e treta e ktyre
kompanive jan t gatshme q me prmirsime operacionale dhe disa investime t vogla
teknologjike mund t jen shum shpejt pjes e tregut evropian dhe m gjer. dhe vetm nj e
treta prej tyre kan probleme, q lidhen me investimet apo me diversifikimin e proceseve dhe
produkteve q realizojn.

Si shihet oportunitetet pr tu zhvilluar n t ardhmen jan t shumta. Mbetet vetm q

firmat shqiptare t kapin ritmin e tregut dhe t shfrytzojn si duhet kto mundsi.

33 INFOARKIV: Bardhi Sejdarasi ,artikulli Njohja dhe ertifikimi i produkteve shqiptare me standartet
europiane Dhjetor 2010

40
 KONKLUZIONE

Sektori i fasonit ka patur nj rritje dhe zhvillim t konsiderueshm pas viteve 2000, duke u
shndruar n nj nga sektort m t rndsishm ekonomik n drejtim t trheqjes s
investitorve t huaj, forcimit t aftsive thithse teknologjike t firmave dhe n peshn kryesore
q z n eksportet totale. Rndsia e sektorit shfaqet edhe n apsektin social n drejtim t
punsimit.

Efektet e krizs globale u ndjen edhe n Shqipri megjithse n nivel m t moderuar.

Sektori m i prekur nga kriza ekonomike ishte fasoni duke reflektuar varsin e madhe t ktij
sektori ndaj tregut t jashtm. Kriza n kt sektor q u ndje m tepr n vitin 2009 u shoqrua
me nj sr efektesh zhinxhir si rrnia e eksporteve, ulja e prodhueshmris, fitimeve dhe
aftsis konkurruese t firmave, rritje e papunsis, thellim i defiitit tregtar.

Krahas krizs ekonomike edhe disa reforma qeveritare si rritja e pagave minimale dhe
vendosja e pagave referuese, rritja e mimit t energjis, akcizs dhe problemet me rimbursimin
e TVSH-s, kan vn n vshtirsi kt industri dhe potencialin konkurrues t saj.

Kriza ekonomike krahas efekteve direkte negative ka patur edhe efekte indirekte q kan
ndikuar pozitivisht n konkurrueshmrin e sektorit. Bizneset fasoniste kan rritur m tepr
angazhimin e tyre dhe qeveria duke par rndesin e sektorit n ekonomi ka marr nj sr
reformash pr favorizimin e sektorit duke ritur interesin e investitorve t huaj. Shqipria krahas
disa problemeve, ofron avantazhe t shumta pr investitort n krahasim me vende t tjera si,
kostoja e ult e fuqis puntore, pozita gjeografike, ligjet e punsimit dhe treguesit e
qndrueshm ekonomik.

Rezultati i studimit tregoi se edhe n rajonin e Kors biznesi fasonist ka ndjer efektet e
krizs, duke patur rnie t shitjeve dhe t rezultatit financiar gjat vitve 2009-2010 dhe shkaku
kryesor ka qn rnia e krkss n tregjet e eksportit dhe mungesa e likuiditetit. Por kriza ka
patur m pak efekte negative n qytetin e Kors n krahasim me qytetet e tjera si Durrssi,
Shkodra dhe Tirana.

Rezultatet e pyetsorit t punonjsve reflektojn nj sr abuzimesh t pundhnsve me

fuqin puntore. Shkeljet e Kodit t Puns n lidhje me mosrespektimin e ligjit pr pagat

41
minimale, punsimin e t miturve, sigurimit t punonjsve, oraret e zgjatura t puns dhe
mospagesa e duhur pr ort shtes tregojn se ky esht nj ndr sektort m problematik n kto
drejtime n gjith vendin.

Me avantazhet q ofron Shqipria dhe interesit n rritje t investitorve, perspektiva e

sektorit t fasonit pr t patur nj nivel t lart zhvillimi dhe pr t konkurruar n tregun e huaj
sht e madhe. Kjo industri, me avancimet e saj, me fuqizimin, forcimin e zhvillimin e
kapaciteteve menaxheriale t vendit, me shfrytzimin e prvojs s fituar ndr vite, po
shndrrohet gjithnj e m shum n nj industri m autonome, pra n eksportimin e produkteve
Made in Albania.

REKOMANDIME

Pr qeverin;
Qeveria duhet t jet nj partner kryesor i sektorit t fasonit n disa aspekte si:

Mbshtetje n marketing ndrkombtar n mnyr aktive n gjetjen e tregjeve t reja.

Reformim i sistemit t pagess s kontributeve shoqrore, duke u llogaritur mbi pagn
faktike dhe jo at referuese.
T ofroj m tepr ndihm n lidhjen e kontratave dhe respektimin e tyre nga investitort
e huaj.
Mbshtetje nprmjet programeve n kualifikimin dhe formimin profesional t
punonjsve.
T ofroj lehtsira fiskale si: heqja e takss mbi tatim-fitimin, zgjedhja e problemeve t
rimbursimit t TVSH-s
T ofroj nxitje mbi punsimin nprmjet lehtsirave n sigurimet e punonjsve t rinj.
Krijimin e grandeve dhe fondeve pr t nxitur investimet n inovacione dhe teknologji.
T mbshtes firmat n gjetjen e instrumentave financiare si nga burime vendase dhe t
huaja dhe t lehtsoj kreditimin e ktij sektori.

Pr firmat fasoniste:
T investojn n trajnimin e fuqis puntore dhe n zhvillimin e aftsive menaxheriale.
T prmirsojn dhe investojn n teknologji t avancuar pr t rritur kapacitetet dhe
efikasitetin e prodhimit duke prmirsuar produktivitetin.

42
 T ndryshojn orientim, nga biznese t orientuara drejt prodhmit n biznese t orientuara
nga tregu.
T rrisin prezencn n tregun e brendshm duke konkurruar produktet e importit.
Pr ato firma q duan t bhen pjes e tregut europian me produkte shqiptare obsionet q
mund t ndjekin jan:

-T krijojn markn shqiptare dhe zhvillojn nj marketing agresiv;

-T bashkpunojn me kompanit m t mdha ndrkombtare, pr t siguruar kontrata

prodhimi me cikl t plot, pr produkte Made in Albania.

-T prmirsojn cilsin e produkteve dhe t ertifikojn standartet e cilsis, q sht

shum e rndsishme pr investitort europian.

Dhoma e Tregetis t rris angazhimin dhe bashkpunimin me Qeverin pr nj

prfaqsim s m t mir t interesave t biznest t fasonit.

Pr sindikatat dhe ISHP:

Rritja e prezencs s sindikatave n vendin e puns dhe forcimi i kapaciteteve t tyre me
qllim q punonjsve tju sigurohet nj mbrojtje reale e t drejtave n ambjentin e puns.

Forcimi i kontrollit nga ana e Inspektoriatit Shtetror t Puns (ISHP), duke rritur
ndrgjegjsimin pr ato subjekte q nuk respektojn Kodin e Puns.

ANEKS

Terminologjia

43
ACIT Qndra Shqiptare pr Tregtin dhe Konkurrueshmrin
B-H Bosnja Hercegovina
CEFTA Marveshja e Tregtis s Lir e Europs Qndrore (Shqipri, Maqedoni, Kosova,
Mali i Zi, Serbi, Kroaci, Bosnja-Hercegovina, Moldavi)
EFTA Shoqata Europiane e Tregtis s Lir (Zvicra, Lihtenshtejni, Norvegjia dhe Islanda)
SME Ndrmarrje t Vogla dhe t Mesme
BB Banka Botrore
OBT Organizata Botrore e Tregetis
FMN Fondi Monetar Ndrkombtar
CM Cut-and-Make
CMT Cut-Make-Trim
OBM Original Brand Manufacturer
OEM Original Equipment Manufacturer
INSTAT Instituti i Statistikave
EUROSTAT Instituti Europian i Statistikave
MPS Sistemi Modular i Prodhimit
OPT Tregtia pr Procesim t Huaj
AIDA Agjensia Shqiptare pr Zhvillimin e Investimeve
USAID Agjensia e Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar
ASYCUDIA Sistemi i Automatizuar pr t Dhnat Doganore
NATO Aleanca Ushtarake e Atlantikut Verior
DHKPVK Dhoma Kombtare e Prodhuesve t Veshjeve dhe Kpucve
FYROM Maqedonia
GTZ Organizata Gjermane pr Bashkepunim Teknik
HDI Investimet e Huaja Direkte
ICS Sondazh pr Klimn e Investimeve
ISO 9001 Standartet pr Menaxhimin e Cilsis
METE Ministria e Ekonomis Tregetis dhe Energjitiks
OECD Organizata pr Bashkpunim dhe Zhvillim Ekonomik
QKZH Qndra pr Krkim dhe Zhvillim
RCS Sondazh pr Aftsit Rajonale
UPC Kodi Uniform i Produktit
GDP Produkti i Brendshm Bruto
TVSH Tatimi mbi Vlern e Shtuar
NOA Agjensia Kombtare e Lajmeve

44
INFOARKIV Arkiva Mediatike Shqiptare

Tabelat 52
Tabela 2.1 Eksportet e prpunimit aktiv sipas dy sektorve
Tabela 2.2 Prqndrimi i eksporteve sipas produkteve dhe zons gjeografike 1999-2007
Tabela 2.3 Kostoja e tregtis ndrkufitare n ballkanin perndimor, 2008
Tabela 2.4 Treguesit makroekonomik t Shqipris n tregti

Grafikt .... 53
Grafiku 1.1 Peshat n % t dy sektorve (konfeksione+kpuc) ndaj eksporteve dhe
importeve totale
Grafiku 2.1 Produktiviteti i firmave t disa vendeve konkurrente me Shqiprin
Grafiku 2.2 Zbatimi i simboleve t standarteve UPC
Grafiku 2.3 Zhvillimi i linjave t reja t produkteve
Grafiku 2.4 Shkmbmi elektronik i t dhnave
Grafiku 2.5 Paga minimale mujore n Shqipri dhe n disa vende t tjera konkurruese,
2010

Rasti i studimit

Grafikt ... 56
Grafiku 3.1 Viti i krijimit t firmave
Grafiku 3.2 Pronsia e firmave
Grafiku 3.3 Madhsia e firmave bazuar n numrin e punonjsve
Grafiku 3.4 Shitjet n 2009 n krahasim me 2008
Grafiku 3.5 Shitjet n 2009 n krahasim me 2008 sipas ACIT
Grafiku 3.6 Shitjet n 2010 n krahasim me 2009
Grafiku 3.7 Shitjet n 3-mujorin e par 2011 ne krahasim me 3-mujorin e par 2010
Grafiku 3.8 Deklaratat e eksportit pr do 3-mujor, 2007- 3-mujori i par 2011 n
rajonin e Kors
Grafiku 3.9 Rezultati financiar(fitimi) n 2009/ 2008 dhe n 2010/ 2009
Grafiku 3.10 Rezultati financiar n 3-mujorin e par 2011 n krahasim me 3-mujorin e
par 2010
Grafiku 3.11 Numri i punonjsve me koh t plot n 2009/2008
Grafiku 3.12 Numri i punonjsve me koh t plot n 2009/2008 sipas ACIT
Grafiku 3.13 Numri i punonjsve me koh t plot n 2010/ 2009

45
Grafiku 3.14 Grupmoshat e punonjsve
Grafiku 3.15 Arsimi i punonjsve
Grafiku 3.16 Sigurimi i punonjsve
Grafiku 3.17 Kontratat e puns
Grafiku 3.18 Afati i kontratave
Grafiku 3.19 Paga mujore e punonjsve
Grafiku 3.20 Afati i marrjes s pags
Grafiku 3.21 Puna me orar t zgjatur
Grafiku 3.22 Pagesa pr ort shtes
Grafiku 3.23 Vlersimi i kushteve t puns

Tabelat
Tabela 3.1 Periudha e fillimit t efekteve t krizs. 57
Tabela 3.2 Shkaqet e paksimit t shitjeve 59
Tabela 3.3 Numri i punonjsve me koh t plot n 3 mujorin e par 2010 krahasuar
me 3- mujorin e par 2009 (Studimi i ACIT, 2010). 61

PYETSORI

Qllimi i pyetsorit:t studioj ndikimin dhe efektet e krizs ekonomike n

sektorin e fasonit n rajonin e Kors.

A.Profili i kompanis

1.Viti i krijimit t kompanis ( )

2.Pronsia e kompanis;

a) pronar vendas
b) pronar t huaj
c) pronsi e prbashkt

Nese kompania ka pronar t huaj nga cili shtet jan ata? ( )

3.Madhesia e kompanive bazuar n numrin e punonjesve:

a) 1-10 punonjes
b) 11-25 punonjes
c) 26-50 punonjes
d) 51-80 punonjes
e) Mbi 80 punonjes

46
B.Ndikimi i krizs ekonomike

4.Kur keni filluar t ndjeni efektet e krizes:

a) Tre mujori i tret 2008

b) Tre mujori i katrt 2008
c) Tremujori i par 2009
d) Tjetr. Specifiko ( )

5.Shitjet gjat vitit 2009 n krahasim me vitin 2008 jan:

a) Ulur
b) Nuk kan ndryshuar
c) Jan rritur

6.Shitjet gjat vitit 2010 n krahasim m vitin 2009 jan :

a) Ulur
b) Nuk kan ndryshuar
c) Jan rritur

7.Shitjet n 3 mujorin e par 2011 n krahasim me tremujorin e par 2010 jan :

a) Ulur
b) Nuk kan ndryshuar
c) Jan rritur

8.Shkaqet e paksimit t shitjeve :

a) Paksimi i furnizimit me lnd t par apo materiale t tjera t nevojshme nga kompania
porositse
b) Mungesa e likuiditetit nga kompanit porositse
c) Mosrespektimi apo anullimi i kontratave nga kompanit porositse
d) Rnia e krkeses n tregjet e eksportit
e) Rritja e konkurrencs n vend
f) Rritja e konkurrencs n rajon
g) Rritja e kostove te prodhimit
h) Tjetr. Specifiko ( )

9.Rezultati financiar( fitimi ) gjat 2010 n krahasim me 2009 sht:

a) Prmirsuar
b) Nuk ka ndryshuar
c) Ka pasur rnie
d) Rezultati financiar ka qn negativ

47
10.Rezultati financiar gjat tremujorit t par t 2011 n krahasim me 2010 sht:

a) Prmirsuar
b) Nuk ka ndryshuar
c) Ka pasur rrnie
d) Rezultati financiar ka qn negativ

11.Gjate gjashtmujorit t dyt t 2011 prisni q shitjet :

a) T rriten
b) T mos ndryshojn
c) T ulen

12.Numri i punonjsve me koh t plot gjat 2009 n krahasim me 2008 sht:

a) Ritur
b) Nuk ka ndryshuar
c) sht ulur

13.Numri i punonjesve me koh t plot gjat 2010 n krahasim me 2009 sht:

a) Ritur
b) Nuk ka ndryshuar
c) sht ulur

14.far masash keni marr pr t prballuar situatn;

a) Keni krkuar tregje t reja t shitjes s produktit

b) Keni krkuar bashkpunim me kompani t huaja
c) Keni prmiresuar cilesin e produktit dhe marketingun e tij
d) Keni krkuar kredi nga sistemi banker
e) Masa te tjera ( )

15.far mbshtetje do t krkonit nga qeveria:

a) Mbshtetje n marketing sidomos at ndrkombetar

b) Mbshtetje pr kualifikim profesional
c) Mbshtetje fiskale
d) Mbshtetje n kreditim
e) Lehtsira t tjera ( )

PYETSOR
Pyetsori pr punonjsit e firmave t fasonit

1.Mosha:

48
 a) M pak se 18 vje
b) 18-25 vjec
c) 26-35 vjec
d) 36-45 vjec
e) Mbi 45 vjec

2.Arsimi:

a) Fillor
b) 8-vjear
c) I mesm i prgjithshem
d) I mesem profesional
e) I lart

3.Titulli i puns q keni n firm ( )

4.Sa koh keni q punoni n kt firm?( )

5.Jeni t siguruar?

a) Po
b) Jo

6.Keni kontrata pune?

a) Po
b) Jo

7.N rast se keni kontrata , sa sht afati kohor i tyre :

a) 3 muaj-6 muaj
b) 6muaj-1 vit
c) 1vit 2 vjet
d) Me tepr se dy vjet

8.Paga mujore:

a) Deri ne 15000 lek

b) Mbi 15 000-m pak se 19 000 lek
c) Mbi 19 000-25000 lek
d) Mbi 25000- 30000 lek
e) Mbi 30 000 lek

9.Pagn e merrni brenda afatit t caktuar?

a) Po
b) Jo

49
 10.Punoni me orar te zgjatur?

a) Po
b) Jo

11.N rast se punoni me orar t zgjatur si paguheni pr ort shtes?

12.N rast se punoni n ditet e festave dhe n ditt pushim si paguheni ;

a) Sa 8- orarshi
b) Me 125 %
c) Me 150 %

13.Cfar prmiresimesh do t krkonit nga firma juaj?

a) Rritje t pagave
b) Ulje t normave t prodhimit
c) Prmirsim t kushteve t puns
d) Tjetr. Specifiko .( )

Tabela 2.1 Eksportet e prpunimit aktiv sipas dy sektorve

Ndryshimi i
2006 2007 2008 2009 2010 % ndaj norms
totalit pr 2010/2009
2010
Eksportet totale t prpunimit 54,301 64,464 67,370 65,308 85,423 - -
aktiv
Sektort mln lek mln lek mln lek mln lek mln lek N % N %
Tekstile dhe artikujt e tyre 21,584.44 26,300.13 29,523.6 28,010.3 30,051.35 35.2 7.3
7 4
Kpuct 19,959.65 20,503.48 18,999.6 20,043.3 25,381.80 29.7 26.6
4 9

Tabela 2.2 Prqndrimi i eksporteve sipas produkteve dhe zons gjeografike 1999-2007
Shteti Sllovakia Shqipria Rumania
Kategoria e produktit Veshje v.jo t kpuc v. t v.jo t kpuc v.t V. jo t kpuc
t thurura thurura thurura thurura thurura
thurura
Nr.i produkt.t exportuara
73 94 22 30 53 20 99 110 28

50
 % e tre produkteve kryesore
t eksportit 34.1 30.8 73.1 47.1 69.4 71.6 34.1 25 65.4
Nr. I tregjeve t eksportit
25 29 37 3 5 4 36 41 37
% e tre tregjeve kryesore t
eksportit 76 66.4 69.2 99.7 99.7 99.9 75.2 75.6 83.4

Tabela 2.3 Kostoja e tregtis ndrkufitare n Ballkanin Perndimor (Burimi :OECD

2008)
Kosto eksporti
Shteti Renditja globale (N $ pr kontenier) Kosto e importit (n $ pr kontenier)
Shqipria 77 770 775
Bullgaria 102 1 626 1 776
Bosnja 55 1 070 1 035
Kroacia 97 1 281 1 141
Maqedonia 64 1 315 1 325
Rumania 40 1 275 1 175
Serbia 62 1 398 1 559
Mesatarja - 1 248 1 255

Tabela 2.4 Treguesit makroekonomik t tregtis n Shqipri (n milion lek)

2005 2006 2007 2008 2009 2010
GDP real (norma vjetore e 5.7 5.4 5.9 7.7 3.3 3.9
rritjes n %)
Flukset tregtare 326,023 375,720 474,602 551,622 534,546.30 641,200
Eksporti 65,818 77,441 97,155 112,539 103,438.84 161,009
Importi 260,205 298,279 377,447 439,083 433,107.43 480,191
Deficiti tregtar 194,387 220,838 280,292 326,544 327,669 319,582
Rritja e exporteve (%) 6.0 17.7 25.5 15.8 -8.1 11.4

51
 Peshat n % t dy sektorve ndaj eksporteve dhe importeve totale

60

50

40

% 30

20

10

0
2005 2006 2007 2008 2009 2010

Grafiku 1.1

Produktiviteti
80
60
40
% 20
0
i
ria

ia

ia
ria

ia
t
jip

ak
d

n
e

ma
In
ip

llg
Eg

v
lo
q

Ru
Bu
Sh

Sl

Burimi:OECD,2008

52
 Zbatimi i simboleve t standarteve UPC
90
80
70
60
50
% 40
30
20
10
0
FYROM Serbia Kroacia Kosova B-H Shqiperia
Burimi:OECD,2009

Zhvillimi i linjave t reja t produkteve

80
70
60
50
40
%
30
20
10
0
FYROM Shqiperia Serbia Kroacia Kosova B-H
Burimi: OECD , 2009

53
 Shkmbimi elektronik i t dhnave
60
50
40
30
%
20
10
0
serbia kroacia shqiperi FYROM kosova B-H
Burimi:OECD,2009

Paga minimale mujore, 2010

600 562

500

400 380 388

357
308 315
300 280

EURO 225
200 163 164 170
135
110 122 123
100 90
45 50

0
hi

ri

i
a

ia
na

ia

ia

cia
on
nj
e

ak

n
rb
es

hi

ip

oa
lo
s

ed
Se

v
ad

Bo
ra

Po

Kr
lo
aq
Sh
Uk
gl

Sl
M
n
Ba

Grafiku 2.5

54
 Viti i krijimit
60
40
% 20 30.7 30.7 38.6
0
1990 - 1995 1996 - 2000 2001 dhe n vazhdim
Grafiku 3.1

Pronsia e firmave
80

60

40

20

0
Shqiptare E perbashket E huaj
Grafiku 3.2

55
 Madhsia e firmave bazuar n numrin e punonjsve
45
40
35
30
25
20
Grafiku 3.3 15
10
5
0

js
js

js

js

js
on

on

on

on

on
un

un
un

un

un
p

p
p

p
10

25

50

80

80
bi
1-

-
11

26

51

M
Tabela 3.1 Periudha e fillimit t efekteve t krizs
Periudhat Numri I firmave N %
3mujori i katrt 2008 5 38.47
3 mujori i pare 2009 4 30.77
3 mujori i tret 2009 2 15.38
3 mujori i par 2010 2 15.38

Shitjet n 2009 n krahasim me 2008

38.48%
30.76% 30.76%

Ulur Nuk kan ndryshuar Rritur

Grafiku 3.4

56
 Shitjet n 2009/2008
30

25

20

Grafiku 3.5 15
10

0
Rritur Nuk kan ndryshuar Ulur
Burimi:Studimi i ACIT , 2010

Shitjet n 2010 n krahasim me 2009

46.15%

30.77%
23.08%

Ulur Nuk kan ndryshuar Rritur

Grafiku 3.6

Shitjet n tremujorin e par 2011/tremujorin e par 2010

61.53%

23.08%
15.39%

Ulur Nuk kane ndryshuar Rritur

Grafiku 3.7

57
 Deklaratat e eksportit pr do tremujor 2007- 3 M.I. 2011 n Rajonin e Kors
500
450
400
350
300

Numri i deklaratave 250

200
150
100
50
0
2007 2008 2009 2010 2011

Tabela 3.2 Shkaqet e paksimit t shitjeve

Shkaqet Numri i firmave N %
Rrnia e krkess n tregjet e eksportit 9 62.23
Mungesa e likuiditetit 9 62.23
Mosrespektimi apo anullimi i kontratave nga kompanite porositse 1 7.6
Paksimi i furnizimit me lnd t par apo material t tjera t nevojshme 2 15.38
nga kompania porositse

Rezultati financiar (fitimi)

Grafiku 3.9

Prmirsuar Nuk ka ndryshuar Ka patur rnie

58
 Rezultati financiar n 3 M I 2011/ 3M I 2010
53.86%

30.76%
Grafiku 3.10
15.38%

Prmirsuar Nuk ka ndryshuar Esht prkeqsuar

Numri i punonjsve me koh t plot n 2009/2008

7
6
5
4
Grafiku 3.11 3

2
1
0
Ulur Nuk ka ndryshuar Rritur

59
 Numri i punonjsve me koh t plot n 2009/2008
14
12
10
8
Grafiku 3.12 6
4
2
0
Ulur Nuk ka ndryshuar Rritur
Burimi:Studim i ACIT ,2010

Numri i Punonjsve me koh t plot n 2010/2009

6
5
4

Grafiku 3.13 3
2
1
0
Ulur Nuk ka ndryshuar Rritur

Tabela 3.3 Numri i punonjsve me koh t plot n 3 mujorin e par 2010 krahasuar me 3-
mujorin e par 2009 (Studimi i ACIT, 2010)
Qytetet Kora Shkodra Tirana
Numri total i firmave t prgjigjura 15 20 27
Ulje t numrit t punonjsve 4 6 9
Mosndryshim I numrit t punonjsve 5 9 14
Rritje e numrit t punonjsve 6 5 4

60
 Mosha

16% 7%
18%
M pak se 18 18 - 25 vje 26 - 35 vje 36- 45 vje mbi 45 vje
39% 21%

Arsimi

4% 6%

Fillor
22%
8-vjear
42% I mesm i prgjithshm
I mesm profesional
26% I lart

61
 Sigurimi i punonjsve

32%
T siguruar
T pasiguruar
68%

Kontratat e punonjsve

32%
Me kontrata
Pa kontrata
68%

Afati i kontratave

19% 17%
3 - 6 muaj
>6 - 1 vit
>1- 2 vjet
65%

62
 Paga mujore

4% 14%
9%

Deri n 15 000 > 15 000 - < 19 000 19 000 - 25 000 > 2531%
000 - 30 000 Mbi 30 000
42%

Afati i marrjes s pags

35%
Brenda afatit
Kan vonesa
65%

63
 Puna me orar t zgjatur

46% Po
54% Jo

Pagesa pr ort shtes

33%
Me 125 %
Sa 8-orarshi
67%

64
 Vlersimi i kushteve t puns

16% 18%

Shum t mira
Mesatare
T kqija

66%

LITERATURA

1. Dokumenti i BB Shqipria. Rritja e konkurrueshmris n Shqipri Raporti I. Tetor

2009
2. Dokumenti i BB:Albania. Building Competitiveness in Albania. Sector Case Studies:
Apparel and Footear, Tourism, Mining. Raporti II. Tetor 2009 (shqip+anglisht)
3. ACIT. Albania Trade Report 2010
4. Analiza e Nevojave pr Trajnimin e SME-ve (RAPORTI ANT) ,2010
5. ACIT: Social Dimensions of the Global Crisis in Albania. The Fason Industry as a Case
Study. Qershor 2010.
6. OECD Sector Specific Sources of Competitiveness in the Western Balkans. 2009
7. OECD Private Sector Development Division. Investment Compact for South East
Europe. Maj 2008
8. Albania Shoe and Leather Sector. New inward investment opportunities. Qershor 2005
9. Strategjia e Zhvillimit t Bizneseve dhe investimeve 2007-2013. Qershor 2007

65
10. QKZH Rezultatet e vrojtimit t biznesit dhe konsumatorve. Shtator 2007
11. INSTAT , publikime pr ecurin e eksporteve t fasonit.
12. Adresa interneti: www.noa.al
www.infoarkiv.com

66