You are on page 1of 18

1

TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

Lasimplicacionesdelamodernidad/colonialidad:Decmolanaturalezasevuelvemercanca.

Autor:CanudasMadrigalHelenaMarina

UniversidadNacionalAutnomadeMxico

FacultaddeCienciasPolticasySociales

Correoelectrnico:marina_hcm@hotmail.com

Introduccin

Laenormetransformacinquehaimplicadolamanodelhombresobrelanaturalezaengran
medidaadependidodelaformaencmoespensadalamisma.Desde1850conelsurgimientodel
credobaconiano:conocimientocomoutilidad,lanaturalezapasoaserlamateriainertequeel
hombrepormediodelconocimientoyelpodertecnolgicoutilizaraparasuutilidadyporlotanto
dominaraalamisma.ApesardequelaideadeNaturalezaestaacuadaadiferentesconceptos
hayquedesentraarlaespecificidadylavisinquesehaidoconstruyendoacercadelaideade
Naturalezaquehapermitidoforjareltipoderelacincaractersticodelapocamoderna.Paralo
anteriorutilizareelrecuentoquehaceGudynassobrelaideadeNaturalezaysusdistintos
conceptosypropsitosconlosqueselehaasociado.ElvocabloNaturalezaprovienedellatn
naturaqueserefiereanacimiento,dedondesurgendosusoscomunes:a)Naturaleza:cualidades
ypropiedadesdeunobjetooser,yb)Naturalezaparareferirsealosambientesquenoson
artificiales,esdecirquetieneciertosatributostantobiolgicoscomofsicos.Paraelanlisisen
cuestinseutilizarlasegundadefinicin.

LaConquistaesunmomentoclaveparaentenderlacolonizacinintersubjetivaquetraecomo
consecuencialacolonialidaddelaNaturaleza.SiguiendoaGudynasenunprimermomentodela
ConquistapredominounaconcepcindelaNaturalezacomoespaciossalvajes,esdecircomouna
Naturalezaincontrolableenlacuallossereshumanosdebanadecuarsealosritmosdelamisma
(lluvias,sequas,fertilidaddelsuelo,disponibilidaddeagua),ademslosespaciossalvajeseran
sitiospotencialmentepeligrososporlosanimalessalvajesylasenfermedadesquepudieran
albergar.EstocambioradicalmenteconlaideaqueintroduceDescartesendondelaNaturaleza
eraunamquina.Elcambioclaveyladiferenciaconotrascosmologascomolagriegaque
concebalaNaturalezacomoorganismovivo,dotadodecuerpo,menteyalmatuvolugarenel
RenacimientodondesecomienzaainterpretaralaNaturalezacomounamquina(productodel
dualismomente/cuerpopostuladoporDescartes)yenconsecuenciaseintroducelaposibilidadde
2
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

manipulacindelamisma.Sedauncambioenelobjetivodelconocimiento,yanoescomopara
losgriegoslasimplecontemplacinyentendimiento,sinoquesepretendapormediodel
conocimientolamanipulacinpremeditada.Despusdelacolonizacindeaquellafronterasalvaje
laNaturalezabajolapremisadelconocimientoyporendelamanipulacin,sepasaaunavisin
dondelaNaturalezafungecomocanastaderecursos.Sepierdelavisindeconjunto,esdecir,de
unorganismoconectadocontodo,regulndoseasmismoyseanalizacomounconglomeradode
recursosseparados,endondeelvalorestadadoconformealautilidadhumanaquebrinde,en
generalseanalizancomosatisfactoresfsicos.Deloanteriorsederivaquenoslosedioun
traspaseculturalencuantoalasideassobrelaNaturaleza,sinoquetambinlasprcticas
instrumentalesfueronexportadasalnuevocontinente.PorlotantoentrminosdeQuijanosedio
unacolonizacindeintersubjetividadesquehizoposiblelaconcepcinmodernadelconceptode
Naturaleza,duranteeldesarrollodelaponenciasebuscadaraconocerelprocesoporelcualla
mercantilizacinoeconomizacindelaNaturalezaescaractersticadelactualsistemahegemnico
modernocolonial.Parafinesdeanlisisconceptualesnecesarioentenderalamodernidad
/colonialidadcomounrgimenderepresentacinydeigualformaalaeconomacomoalgoms
queunaprctica,laeconomacomounmodelocultural,esdecir,entenderquelaideade
Naturalezaesunconstructosocialqueesindispensableparalareproduccindelactualmodelo
econmico:elcapitalismoqueesheterogneo,hegemnico,globalyestructurante.Unmodelo
culturallegitimalasprcticasyhbitosquesellevanacaboconlaNaturaleza,endondeenlas
ltimasdcadasconmayorintensidadapartirde1980sehadadounconstanteintentode
economizacindelaNaturaleza,reforzndoseasenantropocentrismoendondelautilidady
valoracindelamismaestadadaporelvalordeusoycambioasignadoporelhombre.Enotras
palabraslaNaturalezasecontabilizaendineroyelvaloreconmicoprevaleceysubordina
cualquiermbitodelavida.

Dichaformaespecficadeconcebiralmundosocialyelnatural,dondesedaunasupresindel
segundoporelprimero,ascomounaconsecuenteexternalizacinyobjetivacin,tieneraces
histricasquesernexpuestasconmayorclaridadenelprimerapartado,sinembargohayque
resaltarquelavisinmodernacolonialnaturalizaunarelacinasimtricadeexplotaciny
dominacinconlanaturaleza.Enotraspalabraslautilidaddelanaturalezaenlaactualidad
nicamenteesmedible(clculoracional)encuantoalaproduccinyextraccinderecursos
naturales,entrminoscapitalistas:losproductosquesepuedenobtenerylamercantilizacindel
medioambiente.Enelactualsistemaeconmico,elcapitalylasformasnocapitalistasson
condicindelmismoyactanenconjuntoparaestructuraryconfigurarlatotalidaddelasociedad,
tantopoltica,comosocialycultural.Cualquiermbitodelavidahumanaquedasubordinadoy
reducidoatrminoseconmicos.Delmismomodo,lanaturaleza:suconstruccinyvisinacerca
delamisma,quedaatrapadaenloslmitesdelactualsistemahegemnicodepoder:el
capitalismo/moderno/eurocentrado.Elproyectomodernocolonialimplicaunaejerciciode
biopodersobrelanaturaleza,esdecirlasubordinacinydisposicinporpartedelhombredelos
espacios/territorios,delosrecursosnaturales,delaflorayfauna.

3
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

Elobjetivoadesarrollarenlaponenciaesdemostrarcomolanaturalezasehaconcebidoenla
modernidad/colonialidadcomoobjeto,visinnecesariaparalaacumulacindelactualrgimen
capitalista.ExplicarelprocesointersubjetivoporelcuallaNaturalezanicamentetienecabida
dentrodelciclodeproduccin,acumulacinygananciayporlotantocomobajolaracionalidad
instrumentalcaractersticadelsistemahegemnicoestructuranteespensadacomorecurso.
Ubicandolaconstruccindelanaturalezadesdeelejedeundiscursomoderno/colonial
/eurocentrcoparalocualsedividiren3parteslaponencia:

1)Laprimerapresentaunaexposicincrticadelamodernidadargumentandoquenoesun
fenmenopropioointernodeEuropasinoqueestasustentadoenlacolonizacindeAmrica,y
porotroenlajerarquizacindelapoblacinmundialbajolaideaderazacomoinstrumentode
dominacin.Demodoqueseestablecelalegitimacindeunasolahistoriauniversal,linea,
evolutiva,desdeEuropaparaAmricayelmundo.

2)Lasegundapartiendodesdelacolonialidaddelpodertratademostrarelprocesoatravsdel
cualseestablecequelanaturalezaesunobjetocomofactorcentralparasumercantilizacincon
baseenlaracionalidadinstrumentaldentrodelcapitalismo.

3)Laterceraconbaseenelanlisisprevioseexpondrnlasprincipalesconclusionesdela
ponencia.

1.Lamodernidad:unamiradacrticadelamismadesdelacolonialidaddelpoder

ElaparatointerpretativodelProgramaM/Creposaenunaseriedeoperacionesquesederivande
sucaracterizacindelacolonialidadcomoelcomplementonecesario,opuestoysistemticamente
ocultodelamodernidad.

ConeldescubrimientodeAmricallevadoacaboporCristbalColn,financiadoporlamonarqua
espaola,enoctubrede1492sedainicioalencuentrodedosformasdistintasdevida:laeuropea
ylalocal.Despusdeunprimerchoqueculturalsellevacabolaconquistacomomomento
fundamentalenlaconstitucindelamodernidad.Sinlacolonizacindeaquellosterritorios
salvajesylasubordinacindelosnativospormediodelaidearazanohubierasidoposiblela
propulsindelamisma.Landersitalaconquistaibricadelcontinenteamericanocomoel
4
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

momentofundantedelahistoriaposterior:lamodernidadcolonialylaorganizacincolonialdel
mundo.

Enprimerlugarporquelamodernidadautodenominadayautoproclamadacomoprocesopropioo
internoyexclusivodeEuropanosehubierapodidoconcretarsinlaexplotacinmercantilque
experimentaronlascolonias,tantolosterritorioscomoloshabitanteslocales.Laconquistade
Amricahizoposiblequeloscolonizadorespudieranexplotarlosrecursosnaturalesygeneraran
riquezayexcedentesparaEuropa.Laexplotacinestabalegitimadaporlasrelacionesde
dominacinexistentesquesebasanenlaideaderaza,esdecirlarazacomounconstructo
ideolgicoquenaturalizalasdiferenciasentrecolonizador/colonizadofundndosebajoeste
choqueasimtricocomouninstrumentodedominacin.Impuestacomocriteriobsicode
clasificacinsocialuniversaldelapoblacindelmundo,segnellafuerondistribuidaslas
principalesnuevasidentidadessocialesygeoculturalesdelmundo.Deunaparte:"Indio","Negro",
"Asitico"(antes"Amarillos"y"Aceitunados"),"Blanco"y"Mestizo".Delaotra:"Amrica",
"Europa","Africa","Asia"y"Oceana".Sobreellasefundeleurocentramientodelpodermundial
capitalistaylaconsiguientedistribucinmundialdeltrabajoydelintercambio.Sobrelaideade
razasejerarquizaronyconstruyerontodaslaidentidadesgeoculturalesdelmundo,endondeel
blancorepresentyhastalafecharepresentasinnimodedesarrolloymximonivelde
civilizacin.Laideaderazaentoncesesunaconstruccinsocialquesederivaoesresultadodela
dominacincolonial,atravsdelanaturalizacindeesepatrndeclasificacinsocialse
naturalizaronlasrelacionesdedominacinbajounsupuestobiolgico.

Loscolonizadoresblancosfueronautodenominadossuperiores,conlocualseautorizaylegitima
laconquistajuntoconlarepresindelosuniversossimblicosprimitivos(mejorllamados
prehispnicos)ascomosusformasdeorganizacinsocial,paraimponerunsistemadeideasy
organizacinoccidentalconbaseenelcualseranjerarquizadostodoslospueblosyculturasdel
mundo.Labrigadacolonialistatuvocomoexcusaalaviolentaimposicineurocntrica:la
expansindelacivilizacinalospueblosbrbarosconquistados.Deloanteriorsederivaquela
ideaderazaesunaconstruccinideolgicaquesustentaundeterminadopatrndepoderelcual
estformadoporunatriada:dominacin,explotacinyconflicto.Lacolonialidadintersubjetivaes
unelementocentraldelproyectocolonizador,porquelegitimaynaturalizaciertasrelacionesde
poder.LacolonialidadintersubjetivasebasaenelhechodequeEuropaeselcentrohegemnico
delaproduccindelasformasdecontroldelasubjetividad,enlapocadelaconquistaestofue
posiblepor3aspectos:1)laexpropiacindelosdescubrimientosdelasregionesconquistadas
tilesparaeldesarrollodelcapitalismo,2)larepresindelosuniversossimblicosydelasformas
deproduccindeconocimiento,delmarcodesentidodelasconquistados,3)laimposicinde
aprenderparcialmentelaculturadeloseuropeosparapermitirlareproduccindeladominacin.

Existeentoncesunprimermitodelamodernidadsustentadoenelconstructoideolgicoderaza:
existendiferenciasdenaturalezabiolgicaencuantoalacapacidaddedesarrolloculturalymental
queimplicanlasntesisdelamodernidadEuropeaoccidentalcomolaexpresinmximadel
desarrollohistrico.
5
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

LaexperienciaEuropeaseproclamacomosuperioracualquierotraycomomximaexpresindel
desarrolloylacivilizacinporlocualadoptaunpapelparroquialfrentealosdemspasesdesde
lacoloniahastalaactualidad,unejemplodeestosonlaspolticasdesarrollistasquehan
implementadolospasestercermundistasconelobjetivodealcanzarlosgradosdeurbanizacine
industrializacindelospasesprimermundistas.

Elsegundomitoesaqulquedefinequedichoprocesouniversalesproductointernoyexclusivo
deldesarrolloEuropeo.Ambosmitosapoyadosenlomencionadoanteriormentehanlogrado
sustentarelcarctersuperiordeEuropayocultarlaconstitucincolonialdelaorganizacindel
mundoydelamodernidad.Enotraspalabrassonpartedeunaconstruccindiscursivaqueha
clasificadoyjerarquizadoalasculturasyterritoriosbajounaescalaquevadeloprimitivoalo
civilizado,enelcualEuropaestasituadoenelmximonivelylasdiferentesculturassevan
jerarquizandodeacuerdoacomosehanidohomogeneizandoenunaluchaporparecerseo
alcanzarlosidealeseuropeos.Podemosconcluirdeestoqueelcolonialismomsqueunaetapa
pasajeraesunprocesodelegitimacinynaturalizacindeunpatrndepoderqueseha
extendidohastanuestrosdas,sinembargo,laconquistaeselmomentofundanteporquedesde
esapocaEuropasetorncomoidentidadgeoculturalycentrohegemnico.Fueascomose
construyunanarrativatotalizadorayuniversalquepredominarasobreelrestodelasdems:la
eurocntrica/moderna/colonial/capitalista.

SiguiendoaQuijanopodemosrecapitularlasideascentrales:enprimerlugarquelaconquistade
Amricajuegaunpapelfundamentalperoocultoenlaconstitucindelamodernidad
colonialidad,ensegundoquearazdelaconquistaselegitimaynaturalizaunpatrndepoderque
esenprimerainstanciacolonial:alplantearsebajorelacionesasimtricasdedominacin
sustentadasenlaideaderazacomoejedeclasificacinsocialbsica,ademsesmundial:porque
abarcayconstruyeatodaslasculturas,territoriosopueblosdesdeundiscursoorgimen
representativoyeseurocentrado:porqueEuropaseconvierteenelcentrohegemnicodesdeel
cualseescribelahistoriaamanerademetarrelatouniversal,queabarcacualquierrealidad.

2.Lanaturalezacomomercancaycanastaderecursos.

2.1.Delosorgenesdelaapropiacindelanaturalezaysutransformacinenproductomercantil

6
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

ConeldescubrimientodeAmricallevadoacaboporCristbalColn,financiadoporlamonarqua
espaola,enoctubrede1492sedainicioalencuentrodedosformasdistintasdevida:laeuropea
ylaindgena.Hechoquellevaaunintercambiosocial,cultural,econmicoypolticoqueseve
reflejadoenlascostumbres,modosdeproduccin,creenciasreligiosas,modelosdegobiernoy
modosdevida;ascomoenlainterpretacindelmundo.

CuandoEspaa,enelaode1521,llevaacabolaconquistadelosterritoriosmexicas,alosque
llamaNuevaEspaaendondeimplantaungobiernovirreinal,supoderopoltico,econmico,
militaryterritorialsevioincrementadosustancialmente;mientrasque,porotraparte,elrecin
territoriocolonizadoviomermadasulibertad,susriquezasnaturales,ysucapacidadpolticayde
gestin,entreotras.

Encuantoalaspectoreligioso,seenfrentarondosconcepcionesantagnicas:entantolos
espaoleseranmonotestas,losaztecasprofesabanelpolitesmo.

EsasquelaConquistaespaolasignificunchoquedeculturasquesediobajounalgica
asimtrica,sometiendoalassociedadesexistentesaadoptarnuevosesquemasosistemasde
ideaspormediodeloscualespercibirlavidacotidiana.

Dentrodelosbeneficiosparaloscolonizadoresestuvoelenriquecimientoencuantoabienes
materialesynaturales,yconocimientosque,enconjunto,propiciaronlaconfiguracinyexpansin
deunsistemaespecficodeideas:eloccidental,quediopiealalegitimacinynaturalizacinde
relacionesdedominacin/explotacin(colonizador/colonizado)quefueronpatentesduranteese
periodohistricoyqueconllevalacolonialidadque,enpalabrasdeMaranPimentel
(2012:35),[se]refierealaideaderazacomofundamentodelpatrnuniversaldeclasificacin
socialbsicaydedominacinsocial.Elpatrnrazanaturaliz,internalizylegitimdesdela
conquistaelsistemadepoderdondeladominacinfavorecilasrelacionesdeexplotacintanto
deloshombresporloshombres,comodeloshombresalanaturaleza.

Porpartedeloseuropeoshubounprocesoderepresindeluniversosimblicodelas
comunidadesquehabitabanenAmrica,paradeesamaneraimplantaryreproducirla
dominacinasimtricacolonial.Deestaforma,lasrelacionesintersubjetivasytodoeluniversode
sentidoquedcolonizadoporunmarcodesentidoeurocntrico;lasrelacionesdedominacinse
extendieronhastalarelacinnaturaleza/sociedad,endondelaprimerapasasertomadacomo
objetoymsespecficamentecomoobjetodeapropiacinporpartedeloshombresblancos.

Sedejaunladoelmodelodeunasociedadorganizadasobrelabasedeunasolidaridadentrela
naturalezaylaspersonas,paradarpasoaunordensocialquetuvieracomounodesusejesla
apropiacindelanaturaleza,dichomodelofuemodificandoconeltiemposusmodosycantidad
deapropiacinparadarpasoalsistemacapitalista.

Laapropiacinutilitariadelanaturalezatienesusorgenesenladicotomasujeto/objeto,
humano/naturaleza,enelcualseconformaunprocesodeexternalizacindelanaturalezadonde
7
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

elserhumanosepiensa,seveysesienteseparadodelamisma.Dichaseparacinlepermita
legitimarunsistemadeapropiacinderecursosnaturalesy,porlotanto,concebirelvalordela
naturalezaporelusoinstrumentalderecursoscontenidosenella.

Lainternalizacindeesteesquemafavorecielsaqueoderecursostantohumanoscomo
materialesporpartedeloseuropeos,loquepermitielprocesodemodernizacinenEuropa,el
cualtuvosusustentoenlaarticulacindeunordensocial,poltico,econmicoyculturalquehaca
posiblelareproduccindelahegemonadelviejomundo.Laarticulacindetodosestosejesfuela
basedelamodernidadeuropea,caracterizadaporelcontroldelasubjetividad,laculturaydela
produccindeconocimiento,comosealaMaranPimentel(2012).

2.2.EldevenirdelaModernidad/Colonialidadydelcapitalismocomosistemaheterogneo
estructurante

Eleurocentrismoesunadeterminadaformadesaber,esdecir,unadeterminadaformade
construirconocimiento,deconocer,quefueposiblealacolonizacindelasrelaciones
intersubjetivasllevadaacaboenelcolonialismo.Consolidndosecomomarcodesentidonico,es
decir,comounaformacolonialdelpensamiento:deser,sentiryhacerenelmundo,procesoque
seextendihastalarelacinentresociedadyNaturaleza,esoesloqueQuijanodenominacomo
colonizacinintersubjetiva,esdecir,lasupresindecualquierotrotipodesaberporel
eurocntricocolonial,elcualestbasadoenlaideaderaza,ascomolainstauracindelaciencia
occidentalcomolanicacientficaconvalidez.ParapoderexplicarlacolonialidaddelaNaturaleza
ylarelacinespecficaentresociedadNaturalezaesnecesarioentenderlaconformacindela
cienciaeurocntricaoccidentalyeldevenirdelprocesomoderno.Latransicindelapoca
medievalalapocamodernaestuvodictadaporlastransformacionessocialesquese
experimentaronalolargodelossiglosXVXVIybsicamentepor3impactosculturalesque
culminaronporsentarlasbasesdelanuevasociedadmoderna:

a) Losavancesenlaciencia:nuevasideasyconocimientosenfsica,astronoma,biologa,
medicinayqumica,quedieroncomoresultadolaacumulacindeconocimientosytcnica.

b) Lareformaprotestantequecomenzacuestionaryahacervisibleslosviciosydesordenes
delaIglesia,conlocualstapierdepartedelpoderabsolutodelmundocristiano,entantosus
dogmasylaautoridaddelPapasonpuestosenteladejuicioantelaevidenciadequeanteponan
susintereseseconmicoypolticoporencimadelreligioso,situacinostensiblementepalpableen
laacumulacindegrandesbienesyriquezasporpartedelacpulaeclesistica.
8
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

c) ElHumanismo,quefueunmovimientoquetratderecuperarlapotencialidaddel
hombre,queriendodejaraunladolasexplicacionesreligiosasydandopasoalantropocentrismo;
ycuyacaractersticaeselhechodeponerenprimacalaeducacindelosindividuos.Demanera
questadejadeserexclusivaparaelcleroylanobleza,ycomienzaaserpartedelaformacinde
todoslosciudadanos;convirtindoseenlabasedelaasimilacindelaculturageneralydel
perfeccionamientohumano.Deahqueelusodelarazncomienceaganarfuerzaysevuelvael
sustentodelacultura,vistacomovirtudycualidadhumanas,alejndosedelaposturateocntrica.

Enprimerlugarlavisinclsicadelacienciabuscabaconocerlarealidadbajoalgntipode
validacinemprica,elenfoqueclsicodelacienciaestafundamentadoendospremisas:1)el
modelonewtonianoelcualpresuponequehayunasimetraentrepasadoyfuturoquepretende
certidumbreatravsdelconocimiento,enotraspalabrasesposiblegenerarcertezasdelfuturoa
travsdelanlisisyconocimientodelpasado.2)eldualismocartesianoquefundamentaque
existeunadistincinoseparacinentrelamateriaylamente,premisaqueseextiendehastala
relacinNaturaleza/sociedad.Lacienciaeurocntricasefundamentaenlasdospremisas
anterioresylageneracindeconocimientoestguiadaporlabsquedadeunaobjetivacindel
mundoyelconocimiento,tantoenlacienciasocialcomoenlanatural.Deigualformala
ilustracinjugounpapelimportanteenlaconstruccindelasociedadmodernaydelaformaen
comostaconstruyeconocimientoporelhechodeemanciparaloshombrespormediodela
razn,esdecir,sepasadeunasociedadteocntrica(dioscomocentrodelascosas)auna
sociedadantropocntrica(elhombrecomomedidadetodaslascosas).Dichocambio
paradigmticosignificlarupturaentrelasociedadmedievalylamoderna,sepasodela
concepcindeunsujetopasivoaunoactivo,enotraspalabraslacapacidadderaciocinioes
libertadparaelhombre:elhombreconstruyesudestinoenbaseaunaracionalidadespecfica:
mediosfines(raznformal).Laraznsematerializo/definicomounarazninstrumentalpunto
claveparaexplicarlarelacinconlaNaturaleza.Estaformadeterminadadeaprehendery
conocerelmundo,mediantelacualseforjanmarcosdesentidoatravsdeloscualeslos
individuospiensanyarazdelascualesguansusaccionesenelmundocotidiano,llevaaquela
sociedadprecedaalindividuoconscienteypensante,esdecir,queantesdequecualquier
individuoacteenunasociedaddebeaprenderlassignificacionesdelamisma.Demaneraque,
parainteractuar,losindividuospasanporunprocesodesocializacinqueimplicalaaprehensin
deciertoscdigos,smbolos,yhbitosdeconductaypensamiento,aslapocamodernamarca
unarupturaconlaformaencmoeraconcebidoelindividuo.Porlotanto,cambialaformade
aprehender,conocerydaraconocerelmundo.Todaslassignificacionesycognicionesdelmundo
seaglomeranenunsistemadeideasque,asuvez,moldeanlosmodosenqueelmundo
occidentalsecomprendeasmismo.Ahorasetenacomoejerectoralarazn,lacualdictalos
criteriosevaluativosdelarealidad(marcodesentidonico).

Losmovimientosqueantecedenalaedadmoderna,comofueronelrenacimiento,elhumanismo,
lareformaprotestante,lailustracin,entreotros,condujeronalaincesantebsquedadela
9
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

ciencia,esdecir,alaformulacindeunconocimientosistemticoyconvalidacinemprica.La
edadmodernaprivilegielconocimiento:objetivo,neutralyacumulativo,parahacerinteligibles
laspretendidasleyesuniversalesdelmundo,conelfindeobtenerunacapacidadde
predictibilidadenlosfenmenos,naturalesysociales,yconellogenerarunanocindecertezaen
elimaginariocolectivo;enelentendidodequelacertidumbrepresuponeunasimetraentre
pasadoypresentey,porlotanto,brindalaposibilidaddequesiseconoceunfenmenosepuede
predecirenestadosfuturos.Estaideafuelabasedelassociedadesmodernas,principioenelcual
depositaronsuconfianza,tomandocomoejeeldualismocartesiano(separacin
naturaleza/humanos,cuerpo/alma,mundofsico/mundoespiritual)paradesarrollarseyalcanzar
elprogreso.

DurantelaRevolucinIndustrialsurgierontransformacionessocioeconmicas,tecnolgicasy
culturales,arazdelainnovacinideolgicadelailustracin,queocasionaronunarupturaconlos
supuestosdelteocentrismosobreloscualessefundabalavidasocialdelaEuropamedieval.Fue
entoncesqueelhombretomelcontroldelmundonaturalysocialpormediodelconocimiento.
Unodeesoscambioseselhechodequeeltrabajomanualcomienzaareemplazarseporla
industrializacindelmismo,locualimplicaunaumentoenlacantidaddeproductosyunmenor
tiempoparasuproduccin:nacelaproduccinenserie.Unadelasprincipalesafectaciones
provocadaporeseprocesoindustrialeseldeterioroambientalyladegradacindelpaisaje,
debidoaunmodelodeexplotacinirracionaldelatierrayaquenoseconsideralacaracterstica
desufinitud.Conelnacimientodelaconcepcinabstractadelamercancaylaimportanciadel
intercambiodelamismasehacenecesarioparaelsistemacapitalistaelclculodelarealidad
tantosocialcomonatural.ElprocesodeacumulacinquesellevacaboenEuropahizoviablelos
iniciosdelcapitalismoyconellolamodernizacinequropea,lasrelacionessocialesmodernas
eurocntricastienencomobaseelvalordecambio,dejandodeladoelvalordeuso,como
productodelamercantilizacinylaacumulacinderiquezas:queeselespritudelapoca
capitalista.Elmodelocapitalistaterminasiendounfenmenoglobal:concebidocomounaforma
expansivaimperialistadeproduccin,quesefundamentaenlasrelacionesdedominaciny
explotacinentodoslosmbitosdelavidasocialynatural,subordinandotodoaun
reduccionismoeconmico/material.

Elcapitalismo,porsumodoeurocntricodeconstruirconocimientoeimaginario,partedela
separacinentresujetoyobjeto,lamismaqueseextiendealarelacinentreserhumanoy
naturalezaycultura/naturaleza.ComomencionaMaraon,elcapitalismoestableceuna
relacininstrumentalconlaNaturalezaendondeelserhumanosepiensaseparadodela
naturaleza,legitimandoaselusoinstrumentaldelosrecursos,deloquesesiguequela
naturalezaylosrecursoscontenidosenellanicamentetienencabidaenlalgicadeproduccin,
consumoyacumulacin.ElserhumanoseexteriorizadelaNaturaleza(sepiensaseparadodela
misma)ynoconcibealecosistemacomolacondicinelementalparalareproduccindelavidalo
quelegitimalaformainstrumentaldepercibiralaNaturalezacomounobjetoomediopara
alcanzarlosfinesdelasociedadmoderna:Progreso,desarrollo.Dichaperspectivaeurocntrica,
enpalabrasdeMaranPimentel(2012:26),colonizeluniversodelasrelaciones
10
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

intersubjetivasdelsistemamundomoderno/colonial,alplantearsecomoperspectivauniversal.
Lacolonizacindelasrelacionesintersubjetivas,implicunacolonizacindelaNaturalezayuna
determinaformaderelacinentrelaNaturalezaylasociedad.Elproyectocolonizadorhasido
arrastradohastalaactualidad,elmundomodernolatinoamericano,ensudimensiones
complementarias:lasocialylanatural,hasidopartcipedelcolonialismobasadoenunarelacin
deexplotacin,dominacinyconflicto.Larelacinespecficaentrehombresblancosynativos
derivadadelasituacincolonialterminporextendersusbarrerashastaelmundonatural,es
decir,lanegacin,inferiorizacinydominacindeesaotredadtambinesunpatrnactualenla
relacinsociedad/Naturaleza.Enprimerainstanciaporqueseconsideraqueexisteotro,es
decir,seestableceunadistincinconbaseenciertospatronesoccidentalesyporlotantoesa
otredadesexteriorizada.DeesaformalaNaturalezaqueespartedelhombrepuestoqueesel
ecosistemaquepermitelavidadelmismo,estomadacomoalgoexternoadisposicindel
hombre.Elhombreforjmarcosdesentidoquelepermitieransepararsedelanaturalezay,porlo
tanto,naturalizarconductasenlosindividuosrespectodelamisma,conductasquelegitimanlos
actualessistemasproductivos.Esasquelanaturalezaquedatrapadaenelengranajecapitalista,
porloquesuvalorestdadoconformeasuutilidadmaterial.Esdecir,queesvaloradaysevuelve
tilencuantoproporcionasatisfactoresfsicosparaelmundodelhombre.

Enlaexplotacinysubordinacindelmedionatural,lanaturalezaesconsideradaunobjetoyse
estableceunarelacinantropocntricaconlamisma,locualpresuponeunarelacinasimtrica
dondestaseencuentraalserviciodelhombre;enotraspalabras,elhombretienederechode
saquearlayexplotarla.Estosignificaquelanaturalezanicamentetienecabidaencuantoentreen
lalgicadeproduccin,acumulacinyconsumoquelegitimaelordeneconmicoimperante.Esto
semanifiesta,porejemplo,enelhechodequeenAmricaLatinaseprivilegieunaestrategiade
intensaextraccinyapropiacinderecursosnaturales.Laperpetuacindeunesquemade
dominacinyexplotacinquesereproduceatravsdeundiscursodepoder,sehacepresenteen
losplanespolticosmundiales,alosqueMxiconohasidoajeno.Lacontinuacindeesesistema
esevidenteenelmodelopromovidoapartirdelosaoscincuentadelsiglopasado,dondeel
desarrolloesunapalabraclavequelosustentayledarazndeser.Eldiscursodelpoderyla
supremacadelospasesquehistricamentehandictadolasreglassobrelasquedebemanejarse
elintercambiomundialhahechoqueesaseconomas,autodenominadascomoprimermundistas,
hayantrasladadosusregmenesderepresentacindelmundoalospasesclasificadosdentrodel
TercerMundoomundosubdesarrollado,instaurandoenellosunaideadedesarrollogestadaenel
PrimerMundo,permeandolosplanesdegobiernodelospaseslatinoamericanos,conelfinde
recolonizarycontrolarlassubjetividadesbajounarelacinentreconocimientoypoder.Ese
desarrolloesmedidoentrminosdecrecimientoeconmicoydistribucindelmismo,queesel
sustentodelaimplantacinideolgicadeldesarrolloeconmicocomoprincipioyfindela
civilizacin.

Paraterminardecomprendereldevenirdelamodernidadydesucaractersticopatrndelpoder
delcapitalismoesnecesarioremitirnosalaideadedesarrollo,laideadeunprogresolinealesta
ancladaenelcorazndelproyectomoderno/colonial/eurousacentrado.Paraquienesforman
11
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

actualmentelasdosterceraspartesdelapoblacindelmundo,pensareneldesarrolloen
cualquierclasededesarrollorequiereprimeropercibirsecomosubdesarrollados,contodalacarga
deconnotacionesqueestoconlleva.Delacitaanteriorpodemosinferirquelapalabra
desarrollo,elconceptoens,esunaconstruccinsocialentrminosdiscursivos,quepermitela
reproduccindelactualpatrndepoder.Esnecesarioparaelanlisisdelacolonialidaddela
Naturalezapensareldesarrollocomodiscursorepresentacional,esdecir,quepormediodel
mismoseconstruyenimgenesyaccionesenelmundo,eldesarrolloentendidocomounmodelo
culturalrepresentacional.Eldesarrolloentrminosdecontextualizacinseexpandiysecoloc
comounacertezayunanecesidadaltrminodelasegundaguerramundial.Larealidad,en
resumen,habasidocolonizadaporeldiscursodeldesarrollo,yquienesestabaninsatisfechoscon
eseestadodecosastenanqueluchardentrodelmismoespaciodiscursivoporporcionesde
libertad,conlaesperanzadequeenelcaminopudieraconstruirseunarealidaddiferente.Lo
quedebemosresaltarparaintersdelanlisispresenteeselhechodecmolaconstruccin
discursivaayudaanaturalizarposturas,valores,supuestosentornoalavida.Esdecir,comose
construyenynaturalizanlosmodosyformasdevidasmodernascolonialespormediodediscursos
representacionales.ComomencionaEscobarenellibroLainvencindeltercermundo.
Construccionydeconstruccindeldesarrolloelanalizareldesarrolloentrminosdiscursivosnos
permitetomareldesarrollocomounespacioculturalenvolvente.Porlotantoeldesarrolloes
entendidocomounrgimenderepresentacinconstruidodesdeelactualpatrndepoder,esuna
concepcinoccidentalqueformaunadeterminadaformadeentenderelmundodesdelacual
unossonconsideradosyautodenominadoscomodesarrolladosylosdemscomo
subdesarrollados,eldiscursoconllevaunaactitudpaternalistaporpartedeEuropaademsque
reproducelasupuestasuperioridadylahegemonadelamisma.Laproduccindediscursobajo
condicionesdedesigualdadenelpoderesloqueMohantyyotrosdenominanlajugada
colonialista.Jugadaqueimplicaconstruccionesespecficasdelsujeto/colonial/tercermundista
en/atravsdeldiscursodemanerasquepermitanelejerciciodelpodersobrel.

Deloanteriorsederivalaconstruccindeunmetarrelatoenelcualelcentrodelahistoria,dela
modernidad,ydelcapitalismoestaEuropa,esdecir,Europaseconvierteenelpatrnde
referenciadelomodernoycivilizado,unpatrnparamedirelprogresoodesarrollodelasdems
sociedades.Enescobareldesarrolloesentendidocomolacolonizacindelarealidadpormedio
deldiscurso.Esundiscursobasadoenlacienciayenlatecnologa,sinembargoesunaciencia
colonial,eurocentrada.AlserimportadaslasestrategiasdesarrollistasalTercerMundo
podemosencontrarunsinnimomodernizacin=urbanizacineindustrializacin.Sedaun
reduccionismoeconmicopormediodelaconquistadelcapitalacualquiermbitodelavida
social.Loanterioresreferidocomoelprocesodemercantilizacindelavidaydetodaexperiencia
social,elpatrndepoderactualhareducidoysubordinadocualquiermbitoaleconmico,dicha
patrndepodercapitalistaescolonialporqueestabasadoenlaideaderaza.Siguiendolalneade
anlisistenemosporunladolateoradelamodernidad/colonialidad/eurocntricayporotrola
colonialidaddepoder.Parapoderanalizarlarelacinactualconlanaturalezaesimportante
explicarcomoyporqueseconsideraalproyectomodernounfenmenocolonial,yeurocntrico,
12
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

explicacincontenidaenlaprimerteora.Deigualformacomodichofenmenosenaturalizay
legtimaatravsdeundiscursodepoderinvisibilizado,elcualseinstauraenlaexperienciasocial
yenelimaginariocolectivopormediodeconceptoscontenidosendiscursospolticoscomolaidea
dedesarrollo,ymsespecficamenteeldesarrolloconcebidocomocrecimientoeconmicoa
partirdeladcadade1950,ascomolamodernizacincomounsinnimodelnivelde
industrializacinyurbanizacin.

Labasedelaracionalidadinstrumentalestacontenidaenlasdoctrinasmodernas,sinembargoel
fenmenomodernocomosehaexplicadoenlosprrafosanterioresesmuchomscomplejo,para
locuallateoradelamodernidad/colonialidad/eurocentradaayudaadesmenuzarentrminos
msespecficoselprocesoporelcualsehallegadoaesetipoderacionalidad.Deigualformala
colonialidaddelpoderincorporaelproblemadelpoderenlaconfiguracindelascaractersticas
delarealidadsocial,esdecir,hacevisibleelactualpatrndepoderysusrelacionesde
dominacin,explotacinyconflicto,permitiendoprofundizarelanlisisdelacolonizacindela
Naturaleza.

2.3.LacolonialidaddelaNaturaleza

Lamercantilizacindelanaturalezacomodelafuerzadetrabajotuvorepercusionesenlaforma
depercibiryconstruirsocialmentelaNaturalezaascomoenlasformasderelacionarseconla
misma.Paraintegrartodaslasteorasantesanalizadasenelestudiodelproblemaambiental
tenemosqueelactualpatrndepoder:elcapitalismotienecomoejerectorlaracionalidad
instrumentalqueproduceunintensoprocesodemercantilizacindelanaturaleza,dichodiscurso
delpoderesintroducido,legitimadoynaturalizadoenlosdemspasesnohegemnicos
capitalistasatravsdeundiscursopoltico(hegemnico/moderno):eldesarrollista,esdecirel
actualpatrndepodersetraduceenunproyectoeconmicopolticodentrodelcualseencuentra
laNaturalezaysuprocesodecolonizacin.

Apartirdeahoramecentraraexplicarlacolonizacindelasrelacionesintersubjetivasentorno
alconceptodenaturaleza,esdecir,aespecificarelfenmenodelacolonizacindelanaturaleza.
ParalosiguientehayquetenerencuentaquelavisinmodernadelaideadeNaturalezaesun
constructoideolgicoaligualquelaideadedesarrollo,oraza,enotrostrminos,hayuna
construccinsocialdelaideadelaNaturaleza....elcambioclavetuvolugarenelRenacimiento,y
partedecomenzarainterpretaralaNaturalezacomoelrelojdeDescartes,constituidapor
engranajesytornillos,dondeelconocertodassuspartes,permitiraentenderycontrolarsu
funcionamiento...Seintrodujolanovedaddelamanipulacin,esdecir,elobjetodel
conocimientonoeraelsimpleentendimientosinolamanipulacin,locualestuvotambinmuy
ligadoypropiciadoporelcambiodeunsujetopasivo(modeloteocntrico)aunsujetoactivo
(modeloantropocntrico)mencionadoyexplicadoanteriormente.Lavisinantropocntrica
legitimaynaturalizalasupuestasuperioridaddelhombresobrelaNaturaleza,dichavisin,
caractersticadelapocarenacentistallegaaAmricaatravsdelosconquistadoreseuropeos.
13
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

SiguiendolaimagendeDescartes,dondetodoeraenunamquina,laNaturalezaeraanalizada
ensuspiezas(conelnotableejemplodelesfuerzodecatalogacintaxonmicadelafaunayflora
delNuevoMundoemprendidaporlosexploradoreseuropeos),ydesdeallseproveenlosmedios
paralamanipulacinycontrol.Lanaturalezaeraunamquinaquedebaserentendiday
explicadamediantelaobservacinempricayracionalcomomedioparaalcanzarelprogreso,no
essinoconFrancisBaconqueseimprimeeltonomodernoalconocimiento,dondeelfindeeste,
esdecirelfindelconocimientoyexplicacindelaNaturalezaeslautilidadparaelhombre.El
verdaderoobjeto,portanto,delainvestigacindelanaturalezanoes,comopensabanlosgriegos
lasatisfaccinespeculativa,sinoelestablecimientodeldominiohumanosobrelanaturaleza.La
Naturalezaestomadacomounacanastaderecursosentendidacomounaglomeradode
recursosdisponiblesparaalcanzarmsrpidolametamodernadelprogresoyperfeccionamiento
delassociedades.SedejaaunladolavisindelaNaturalezacomountodoorgnico,dotadode
mente,cuerpoyalmaparadarpasoaunavisinutilitariadelamisma,lasvisionesanimistasdela
mismacomountodovivoyreguladonopermitiraneldesarrollodelassociedades,dela
civilizacin,sinembargoloqueenrealidadcomienzaadesarrollarseeslareproduccindelactual
patrndepoderbajounproyectopolticosubordinadoalmbitoeconmico.

Loqueselograconlaconsolidacindelcapitalismocontenidoenellasformastantocapitalistas
deproduccincomolasnocapitalistas,anpresentesenelmundocotidiano,esinstauraral
mismocomorgimenhegemnicoheterogneoyestructurantedetodoslosejesymbitosdela
vidayexperienciasocial.Comocondicinnecesariaparalareproduccinampliadadeese
rgimeneselelementodelasubordinacincolonialdepueblosynaturalezas,esdecir,queel
problemaambientalnoresidenicamenteenlarelacinsociedad/naturalezasinoenla
instauracinderelacionescomplejasqueincluyenlaviolenciayelpoder,mediadasporelementos
naturales.Quieroproponer,entonces,otradefinicindehistoriaambiental:eselestudiodelas
interaccionesentresociedadeshumanasyelmedionaturalalolargodeltiempo,ydelas
consecuenciasquedeellassederivanparaambos,incluyendolasinteraccionesnaturales
mediadasporloshumanos,ylasinteraccioneshumanasmediadasporlanaturaleza.Elanlisis
queseharealizadoalolargoenestaponenciasehabasadoenlahistoriaambientaldesdela
coloniaalaactualidad,dichaherramientametodolgicasirveparavisibilizarcostosocultosde
procesosquehansidocalificadosconlainsigniadeldesarrolloporlahistoriaeconmica.Esuna
perspectivadeanlisiscomplementariaalrostroeconmicoquehalogradoconsolidarsecasi
comonicaherramientalegitimadeanlisis,loscostosambientalesdejanenclaroquehayque
analizarelproyectoeconmicopolticoactualcomounmodelocultural,laeconomacomoun
sistemaculturalcondeterminadopensamientoydeterminadasformasdeaccin.Parapoder
entenderlahistoriaambientalesnecesarioanalizareldiscursopolticodeldesarrolloproducido
bajocondicionesdedesigualdaddepoder,desdeelcualseconstruyeelTercerMundoyporlo
tantoseconstruyelaformadeejercercontrolsobrel.Apartirdeunadefinicinestrictamente
econmicaycuantitativa,dosterceraspartesdelahumanidadfuerontransformadasenpobresy
porlotantoenserescarentesynecesitadosdeintervencincuandoen1948elBancoMundial
definicomopobresaaquellospasescuyoingresoanualpercpitaeramenoraUS$100alao:
14
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

[...]sielproblemaeradeinsuficienteingreso,lasolucineraclaramenteeldesarrolloeconmico.
Eldesarrolloeconmicofuepromovidocomolasalidaalacondicindesubdesarrollados,la
estrategiadesarrollistasebasaenlacreenciadelpapeldelamodernizacincomofuerzamotora,
dentrodelacuallaurbanizacineindustrializacinerancondicionesnecesariasdelproceso.
ProductodeestamodernizacinenlospasessubdesarrolladoscomoMxicoeselhechode
promoverestrategiasextractivistas,esdecir,laexplotacinderecursosnaturalescomomodode
obtenerunmayorcrecimientoeconmicoqueentrminosoccidentalesessinnimodeunmayor
desarrollo.

Laeconomaoccidentalesgeneralmentepensadacomounsistemadeproduccin.Desdela
perspectivadelaantropologadelamodernidad,sinembargo,laeconomaoccidentaldebeser
vistacomounainstitucincompuestaporsistemasdeproduccin,poderysignificacin.Lostres
sistemasseunieronalfinaldelsiglodieciochoyestninseparablementeligadosaldesarrollodel
capitalismoylamodernidad[...]Laeconoma[...]esantetodo,unaproduccincultural,unaforma
deproducirsujetosyrdenessocialesdeundeterminadotipo.

Elfenmenodelextractivismo,basadoenlaexplotacindelanaturaleza,esttomandofuerzaen
Latinoamricaycreandoconflictossocioambientalesdecortoylargoalcances,donde
generalmentelosproblemasambientalessobrepasanlasbarrerasterritorialesylosmayores
riesgossiempreloscorrelapoblacinmsvulnerable.TomandocomoreferenfiaaGudynas
(2012),enlaactualidadhaydostiposdeextractivismo:unoclsico,generalmenteaplicadopor
gobiernosconservadores,endondelasempresastransnacionalestienenunpapeldeterminantey
elEstadotienepocapresenciareguladoraysudesempeoestacotado,demaneraquejuegaun
rolfuncionalquefacilitalatransnacionalizacin.Elsegundo,nombradocomoneoextractivismo:ha
sidoimplementadoporgobiernosprogresistas,cuyacaractersticaeslanacionalizacindelos
recursos,endondeelEstadojuegaunpapelmsactivoyaseaporparticipacindirectaopor
mediosindirectos.Apesardequeelneoextractivismosediferenciadelextractivismoclsicoensu
formadeoperar,ambostienencomocertezalaideadepromoverlacreacinderiqueza
econmicaque,asuvez,generaeldesarrolloenelrestodelasociedad.Elsistemaeconmico
implementadoenlosltimosaosenAmricaLatinatienecomopilaresalasexportacionesylas
inversiones,conlocualsefomentalaexplotacindegrandesvolmenesderecursosnaturales.
GianCarloDelgadoRamos(2011:76)explicaquelaexportacindelosrecursosprimariosdepende
deeconomasdeenclavedelospasesdesarrollados,generandodemandasqueconllevanla
erosindelecosistemadelasregionesdondeestninsertaslasplantasproductivas,afectandocon
ellolascondicionesdevidadelosindividuosquehabitanenlascomunidades;lasexportaciones
resultanlaclavedelxitoeconmicodepasescomoEUAdebidoaquesedesligandeldao
econmicoquecausantantoambientalcomosocialmente.

Eltanaclamadomundodeabundanciapostuladoporlateoradesarrollistanuncalogr
concretarsedejandoenclarolaurgenciadecuestionarlosmodelosnaturalizadosenlosgobiernos
exctractivistascomoelcasodeMxico.Laparadojadeldesarrolloesquepretendepromoverel
mismodesdeundiscursodesigual,producidobajocondicionesasimtricasdepoder,dondeloque
15
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

sereproduceesunesquemadedominacin,explotacinyconflictodentrodelcualquedaincluida
laNaturaleza.LacolonizacindelaNaturalezasedaenelhechodeproducirunanicaimageny
formaderelacionarseconella,dichapercepcineurocntricayenlaactualidadeurousacntrica
sehaconsolidadocomoformahegemnicaydominante.Estructurandodesdetrminos
puramenteeconmicoscualquieraspectodelavidayporendelopoltico,socialyculturalsehan
reducidoysubordinadoaloeconmico.Elproblemaambientalqueenlamayoraesunproblema
derivadodeunapautaomodeloculturalcentradoenunpatrndepoder:capitalismo,esunade
laimplicacionesdelaM/C/E.Arazdelalegitimacinynaturalizacindelaracionalidad
instrumental,ascomodelaexternalizacindelmedioambientedelavidacotidiana,deldespojo
sagradodelmismoydelaconsolidacindelmodeloantropocntricooccidentalsehaceposiblela
objetivacionynecesarialamercantilizacindelaNaturaleza.Enconclusinambosprocesos(elde
objetivacinymercantilizacindelaNaturaleza)fueronposiblesporlacolonizacindelas
relacionesintersubjetivasconcretadasenmayormedidadurantelamodernidad,resultadodel
proyectocapitalista,porlocualelcapitalismoelcualesentendidocomounrgimenheterogneo,
estructurante,moderno,colonial,hegemnico.Dentrodeesergimenconsusrespectivos
discursospolticos,culturales,ysocialessehaconformadolarelacinSociedad/Naturaleza.
Dichorgimenrepresentacionalesresponsabledelintensoprocesodeobjetivaciny
mercantilizacinqueculminaenlaactualidadconlaimposicindeestrategiasbasadasenuna
intensaextraccindeproductosprimarios,sinremitiralhechodequeelmedioambienteesparte
delhombre,conunacapacidadlimitadayfinita.Esdecirlosmodelosactualesdominadosporel
reduccionismoeconmiconohantomadoencuentaalaNaturalezacomoecosistemayfactor
principaldelareproduccindelavida,ysuactualcrisiscomoproblemafundamentaldela
humanidadpropiciadoporlamaneracapitalistadepercibirla.

3.Haciaunanuevaepistemologa:laNaturalezacomosujetodederechos

Lainsostenibilidaddelsistemacapitalistahacomenzadoasercuestionadaporactoresque
histricamentehanestadoexcluidosymarginadoscultural,social,polticayeconmicamente.La
actualcrisisecolgicahacecadavezmscercanaypalpablelafinituddelmundoylaconcepcin
deunaNaturalezafrgil,agotadaquenecesitadeunproteccionismoantesladevoradoralgica
econmicaysusmodelosimperantes.Hemosllegadoaunarealidadenlaquenosencontramos
antesociedadesdbiles,enconstantedependenciaconotrasyporendesehaacuadoeltrmino
desociedadambivalente,losnivelesdebeneficioqueproponaeldesarrollonohanpodidoser
alcanzadosnisiquieraenunaspectopuramenteeconmico.Sepresentancrticascomolas
posturasposmodernashacalasnocionescomoprogresoodesarrolloqueestnfuertemente
arraigadasalaconcepcindelahistoriauniversalcomometarrelatolineal.

Ademsdelascrticastambinhansurgidopropuestashaciaunanuevavisindelanaturaleza,
claroqueparaquesepresenteuncambioenlaformaopercepcindelaideadeNaturalezaes
necesariouncambioepistemolgicodelavidaenconjunto.Esdecirqueparapoderllevaracabo
16
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

unaresistenciaanteelmodeloculturalimperanteesnecesariaunaresistenciatantoeconmica,
comocultural,comoideolgica.Hayvarioscasosdondecomunidadesalverseexcluidasy
marginadaseconmicamentehanimplementadonuevasformasderelacionarsesinusarelcapital
depormedio,tambinsedanorganizacionesquerecibenelnombredecooperativasenlascuales
usaneldineroparasolventarlavidamaterial,sinembargolasrelacionessocialessoncomunales,
esdecirsedanenunplanohorizontalynoatravsderelacionesdedominacinyexplotacinen
unplanovertical.

Paraconcluirlaponenciaenelmbitodeinters:laNaturalezapodemosretomarlasnuevas
experienciasquehansurgidoentornoalapropuestadeconcebiraestacomosujetodederechos
enpropuestasqueapuntanhacialadescolonialidadyladesmercantilizacindelavida.Darel
estatusdesujetodederechoalaNaturalezaimplicaestablecerunlazoigualitarioconlamisma,es
decir,dejardepensarlabajolapremisadeldualismocartesianocomounobjetoypensarlacomo
unsujeto.Aligualqueunindividuoelsersujetoessinnimodeestardotadodeunaseriede
caractersticas,comoatribuirleinteligencia(unordenqueseregulaasmismo),almaounaspecto
espiritual,ydejardeconsiderarlocomounobjetomuerto,desprovistodeinteligencia.Dela
mismamanerasedotaradeunaseriedederechosalaNaturalezacomoalosdemsindividuos.

Estaposturacrticafuertementelaticaproductivistaqueponeenriesgolareproduccindelas
condicionesdevidaenlatierrayproponerepensarlarelacinconlanaturalezaentrminosde
solidaridad,cambiardefondoelparadigmacomolanaturalezaesconcebida.Loanteriorbajoel
argumentodeconcebirlafinituddelatierra,elplanetaesfinitoaligualquesusrecursosyel
ritmocapitalistanoesviableparaelplaneta(lugardecondicindelavida).Seproponeuna
reconfiguracinoredimensindelosconceptosconlosquesehaceyorganizalavida.Paraesta
nuevaconfiguracincosmolgicaesnecesariodotaralanaturalezadelacondicindesujetoyas
otorgarunaseriedeprincipiosbasadosenunarelacinigualitaria,simtricaycomplementaria
conelserhumano.Algunosdelosprincipiosqueseencuentranenlaleymarcodelamadretierra
son:Compatibilidadycomplementariedaddederechosyobligaciones.Nomercantilizacindela
naturaleza.Integralidad.Garantaderestauracin.Ensntesisunainterdependenciayapoyo
mutuoentredossujetos,conalmaeinteligenciapropia,enunarelacinsimtrica,dondeninguno
essubordinadoporeldominiodeotroymuchomenosdondeunoesconsideradoobjetoal
serviciodelsujeto.

Lapropuestaesdescolonialporqueplanteaunanuevaformadevivir,relacionarse,entendersey
serenelmundo.Dichaformanoestabasadaenunaracionalidadinstrumentalsinoqueenmarca
lazosdereciprocidadysolidaridadconlaotredad.Esdecirquesecorrespondealacolectividad
conlanocindelbiencomn,susobjetivocentraleslograrunabuenacalidaddevidaparalocual
esnecesariolainclusindeunaideologaarmnicaconlosdemssereshumanos(horizontaly
simtrica)ascomoconlanaturaleza.ElprincipaltericodelSumaQamaaessindudael
antroplogoXabierAbo,s.j.,paraquienestosignificaconvivirbien(ynovivirmejorquelosotros).
Nosetratasolamentedebienesmateriales,sinotambinespirituales.sedebeprimerosatisfacer
lasnecesidadeslocales,enconvivenciaconlaMadreTierrayenreciprocidadyafectoconlos
17
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

dems.Conlacitaanterioresclarolareconstruccincosmolgicayfuncionalqueplantealaidea
delbienvivir,seplanteaentrminossubjetivos,esdecirqueplanteaoproponeuna
reinterpretacindelmundo,denosotros,delosdemsydelavidaengeneralparapoder
concretardichacosmologaenaccionesyprcticassocialeseindividuales.Esdeestamanera
comodichapropuestaesdescolonialpuespartedeunarupturaconlasubjetividadeurocntrica:
Setrata,comoloescribeJosemaraTortosa,derechazarelmaldesarrolloqueconduceaun
malvivir.Porlotantoesunaposturacrticaalprogresocomosehaconcebidohastanuestros
das:bienestar=mayoresymejoressatisfactoresmateriales.Elanlisisdeunabuenacalidadde
vidanoseagotaenlosaspectosmateriales,esunfenmenocomplejoydiverso,porlotanto
alternativascomoelbienvivirplanteanrepensareldesarrolloentrminosarmnicos,integrales
conlazosdesolidaridadeigualdad,dejandoaunladolasrelacionesdedominacinyexplotacin
deunossobreotros(incluyendolanaturaleza).Esdecir,unaDes/Colonialidaddelpodercomo
puntodepartida,ylaautoproduccinyreproduccindemocrticasdelaexistenciasocial,como
ejecontinuodeorientacindelasprcticassociales.

Bibliografa

AlimondaHctor,Lacolonialidaddelanaturaleza.UnaaproximacinalaEcologa

PolticaLatinoamericana.enLanaturalezacolonizada,ecologapolticaymineraenAmrica
Latina,HectorAlimondacoordinador,BuenosAires:CLACSO,agostode2011.

BuryJohn,Laideadelprogreso,AlianzaeditorialMadrid,Madrid,1971.

EscobarArturo,Lainvencindeltercermundo.Construccinydeconstruccindeldesarrollo.
Venezuela,FundacineditorialElperroylarana,2007.P.28

GudynasEduardo;Imgenes,ideasyconceptossobrelanaturalezaenAmricaLatina,enCultura
yNaturalezaLeonardoMontenegro,ed.JardnBotnicoJ.C.Mutis,Bogot(Colombia),
2010.P.269

HoutartFranoisElconceptodesumakkawsai(buenvivir)ysucorrespondenciaconelbien
comndelahumanidad.

QuijanoAnbal,QutalRaza!,ALAIAmricaLatinaenmovimiento[enlnea]20000919,No.320:
http://alainet.org/publica/320.phtml[fechadeconsulta11defebrero2014]Disponible
en:http://alainet.org/active/929

LanderEdgardo,Lacolonialidaddelsaber:eurocentrismoycienciassociales.Perspectivas
lainoamericanas,CLACSO,BuenosAires,2000.P.14

MaraonPimentel,Boris(2012),Lacolonialidaddelpoderylaeconomasolidaria.Apuntespara
lareflexintericometodolgicadelGrupodeTrabajoEconomaSolidaria,CLACSO,en
18
TercerCongresoReddeInvestigadoresSocialesSobreAgua
9al11abril,2014

SolidaridadeconmicaypotencialidadesdetransformacinenAmricaLatina.Una
perspectivadescolonial,BuenosAires,CLACSO,P.41[enlnea]consultadoel25de
septiembredel2013.Disponibleen
http://biblioteca.clacso.edu.ar/clacso/gt/20121024023550/Solidaridadeconomica.pdf

You might also like