Antyimperializm w polityce zagranicznej

pastw latynoamerykaskich
midzy retoryk a praktyk
Katarzyna Cholewiska

W Ameryce aciskiej walka przeciwko imperializmowi jest dzisiaj decyduj-

ca. Jeli jest decydujca, wszystko pozostae jest drugorzdne pisa Jules Rgis
Debray w 1967 r. o rewolucji kubaskiej1. Chocia w Ameryce aciskiej czasy rewo-
lucjonistw walczcych z karabinami na ramieniu zdaj si odchodzi w niepami,
sowa te paradoksalnie nie trac na aktualnoci. Jeszcze w latach 90. XX w. zostay-
by najpewniej zaguszone przez obowizujcy wwczas dyskurs neoliberalny, ale
wraz z nadejciem nowego tysiclecia partie lewicowe zaczy ponownie zyskiwa
na popularnoci. Przeomem okazay si wybory prezydenckie w Wenezueli w grud-
niu 1998 r., w wyniku ktrych do wadzy doszed Hugo Rafael Chvez Fras. Zafa-
scynowany kubask rewolucj i podzielajcy ideay braci Castro Chvez zapowie-
dzia seri przemian w duchu tych ideaw zarwno w kontekcie polityki
wewntrznej, jak i zagranicznej Wenezueli.
Wybr Chveza na prezydenta zapocztkowa trend, ktry wywoa swoisty
wyborczy efekt domina. Pastwa latynoamerykaskie jedno po drugim decydo-
way si powierzy wadz politykom lewicowym, ktrzy chtnie odwoywali si do
rewolucyjnej retoryki XX w. i nie kryli si ze swoimi nacjonalistycznymi pogldami.
W konsekwencji jednym z najwaniejszych zadeklarowanych przez nich celw bya
walka o faktyczn suwerenno pastwa, z ktr wedug nich musiaa wiza si
wrogo wobec wszelkich przejaww polityki imperialistycznej.
W Ameryce aciskiej antyimperializm nie jest jednak pogldem, przy jakim
politykom atwo wytrwa. Pastwa tego regionu od czasw uzyskania niepodlego-
ci byy uznawane przez Stany Zjednoczone, ktre przez ostatnie dwa wieki osi-
gny status hipermocarstwa, za ich wyczn stref wpyww. Chocia nie tylko
USA prowadzi polityk, ktr mona uzna za neokolonialn (przykadem takiego
pastwa s take wspczesne Chiny), to tylko ono postrzegane jest jako realne
zagroenie dla niezalenoci Ameryki aciskiej.

1
M. Chmara, Ideologia rewolucji kubaskiej (1959-1970), Pozna 1991, s. 96.

55
Katarzyna Cholewiska

W perspektywie historycznej Stany Zjednoczone s jednak stosunkowo modym

aktorem na midzynarodowej scenie politycznej na pewno modszym ni zjawisko
latynoamerykaskiego antyimperializmu, ktrego pocztki sigaj jeszcze czasw
sprzed wojen o niepodlego w XIX w. Ze wzgldu na swj status kolonii, narody
Ameryki aciskiej po raz pierwszy stawiy opr wanie wadzy metropolitalnej. Jed-
nak coraz mniejsze zainteresowanie byych mocarstw kolonialnych sytuacj na
zachodniej pkuli (co przypiecztowao ogoszenie tzw. doktryny Monroe w 1823 r.2)
spowodowao, e rzeczywistym zagroeniem dla suwerennoci modych republik
latynoamerykaskich stay si Stany Zjednoczone, ich niedawny sojusznik, z ktrego
wielu wczesnych przywdcw Ameryki aciskiej chciao bra przykad.
Antyimperializm jest zjawiskiem niewtpliwie interesujcym. Wspczenie
kojarzy si raczej pejoratywnie jako ruch nie do koca penoprawny pod wzgldem
politycznym. W rodowisku europejskich intelektualistw do dzi pokutuje niech
do kategorii (czy to politycznych, czy ekonomicznych) zwizanych z nurtem mark-
sistowskim, z ktrego koncepcja imperializmu si wywodzi. Jednak bez wzgldu na
lekcewaenie, z jakim antyimperializm spotyka si w koach stricte akademickich,
jest ruchem rozwijajcym si niezwykle dynamicznie oraz bardzo popularnym,
wystpujcym w niemal kadym regionie wiata. Antyimperialistyczne hasa mog
towarzyszy jakiemu problemowi od pocztku jego powstania albo pojawia si
doranie; mog je wygasza sprzeciwiajcy si zbyt mao asertywnej polityce zagra-
nicznej decydenci oraz studenci protestujcy przeciwko podwykom cen biletw;
mog mie wymiar polityczny, ekonomiczny, spoeczny, ale i kulturowy czy ekolo-
giczny. Antyimperializm jest wic pojciem szerokim, ktre moe mie rne impli-
kacje dla pozycji midzynarodowej pastw i relacji midzy nimi.
Najszybciej antyimperializm rozwija si w pastwach Poudnia, bdcych cz-
sto byymi koloniami. Pocztkowo skierowany przeciwko europejskiej ekspansji
kolonialnej, w XX w. zacz by coraz czciej utosamiany z postaw antyamery-
kask3. Wizao si to z faktem, e po zakoczeniu zimnej wojny Stany Zjednoczo-

2
Twrc tej doktryny, nazwanej imieniem urzdujcego prezydenta Jamesa Monroe, by amery-
kaski sekretarz stanu, John Quincy Adams. Doktryna ta przede wszystkim miaa zapewni nie-
ingerencj potg europejskich w sprawy zachodniej pkuli. W. Dobrzycki, Historia stosunkw
midzynarodowych 1815-1945, Warszawa 2006, s. 83.
3
Warto zauway, e przypisywanie przymiotnika amerykaski" tylko Stanom Zjednoczonym
wywouje wspczenie pewne kontrowersje. Logicznie rzecz ujmujc, powinien on odnosi si
do pastw obu kontynentw amerykaskich. Tak byo jeszcze w XIX w., kiedy to Jos Mart
pisa w swoim eseju Nasza Ameryka", e wszyscy jestemy Amerykanami", majc na myli
rwnie mieszkacw Ameryki Poudniowej, rodkowej i Karaibw (dzisiaj okrelanych jako
Latynoamerykanie lub Latynosi). Prb zrnicowania jzyka polskiego w tym wzgldzie podj
m.in. Wiesaw Dobrzycki, ktry dla opisania postawy wrogiej Stanom Zjednoczonym uywa
pojcia antyjankeski" (od sowa Jankes", bdcego pejoratywnym okreleniem obywatela
USA). Koncepcja ta jednak nie przyja si w polskiej literaturze, w ktrej nadal dominuje sowo
amerykaski" i jego pochodne. W zwizku z tym, e w jzyku polskim nie funkcjonuje
powszechnie akceptowany przymiotnik pochodzcy bezporednio od nazwy Stany Zjednoczo-
ne, w poniszym artykule amerykaski", zgodnie z obowizujcym ususem, bdzie odnosi si
do Stanw Zjednoczonych.

56
 Antyimperializm w polityce zagranicznej pastw latynoamerykaskich midzy retoryk a praktyk

ne stay si wiatowym mocarstwem, z ktrym nie mogo si rwna kilka kolej-

nych krajw razem wzitych. Ponadto najaktywniej i w sposb najbardziej otwarty
realizoway one swoje imperialistyczne ambicje, w zwizku z czym wielu pastwom
jawiy si jako powane zagroenie dla ich niezalenoci.
Z tej perspektywy szczeglnie interesujcy wydaje si przypadek regionu laty-
noamerykaskiego. Z jednej strony Ameryka aciska dowiadczya zarwno bycia
pod kolonialn wadz, jak i walki w celu jej obalenia; z drugiej za, jako ssiad Sta-
nw Zjednoczonych, niemal stale znajduje si w ich strefie wpyww. Synn fraz
prezydenta Meksyku Porfirio Daza: Biedny Meksyk! Tak daleko od Boga, tak blisko
Stanw Zjednoczonych!4 mona by wic odnie do sytuacji caego regionu. To
wanie ze wzgldu na specyficzne dowiadczenia historyczne w wielu pastwa
latynoamerykaskich tak prnie rozwija si ruch antyimperialistyczny. Poczwszy
od antykolonialnych wystpie ludnoci tubylczej, a po antyamerykask retoryk
wspczesnych przywdcw tego regionu, Ameryka aciska zawsze znajdowaa si
w stanie konfliktu z jak form imperializmu.
Jednak w XXI w. konflikt ten tylko pozornie przypomina ten z poowy poprzed-
niego stulecia. W zmienionej rzeczywistoci midzynarodowej, bez ogranicze
wynikajcych z zimnowojennego porzdku, rewolucje w Ameryce aciskiej maj
obecnie charakter o wiele mniej krwawy, a o wiele bardziej medialny. Na ile
w zwizku z tym antyimperialistyczna jest rzeczywicie polityka zagraniczna przy-
wdcw nowej lewicy latynoamerykaskiej, a na ile tylko ich retoryka? Czy anty-
imperializm w tym regionie znajduje przeoenie na decyzje polityczne, czy pozo-
staje jedynie chwytliwym hasem? Aby odpowiedzie na te pytania, analizie naley
podda z jednej strony wypowiedzi tych politykw, ktrzy sami okrelaj si jako
antyimperialistyczni, a z drugiej ich decyzje, polityk gospodarcz oraz stosun-
ki, jakie utrzymuj z najbardziej imperialistycznym z mocarstw czyli ze Stanami
Zjednoczonymi.

Geneza antyimperializmu w stosunkach midzynarodowych.

Problemy definicyjne
W swoim podstawowym znaczeniu antyimperializm sprowadza si do kierun-
ku w polityce midzynarodowej, ktry polega na przeciwstawieniu si imperiali-
zmowi. Bez wzgldu na to, czy rozumiany bdzie jako ruch spoeczny, program poli-
tyczny czy jeden z nurtw myli spoeczno-politycznej, antyimperializm moe by
definiowany tylko negatywnie, w opozycji do tego, czemu si sprzeciwia. Dlatego
te krtkie scharakteryzowanie imperializmu okazuje si by niezbdne dla podj-
cia jakichkolwiek rozwaa na temat natury wspczesnego antyimperializmu
w ogle.

4
Zdanie to (Pobre Mexico! Tan lejos de Dios y tan cerca de los Estados Unidos!) tradycyjnie ju
przypisuje si Porfirio Dazowi, chocia nie ma adnych dowodw na to, e to wanie on jest
autorem tych sw. R. Keyes, The Quote Verifier: Who Said What, Where, and When, Nowy Jork
2006, s. 387.

57
Katarzyna Cholewiska

Pojcie imperializm wywodzi si od aciskiego sowa imperium, oznaczaj-

cego wadz, panowanie czy te moc rozkazywania. W 1950 r. William Keith Han-
cock, australijski historyk, stwierdzi, e: Imperializm to pseudo-koncept, ktry
mia uczyni wszystko prostym, a ostatecznie wszystko skomplikowa5. Rzeczywi-
cie, pewna semantyczna pynno tego terminu powoduje, e w zalenoci od celu,
jaki przywieca stosujcym go osobom, zmienia si jego wydwik. Imperializm
przeszed dug drog od sowa o nacechowaniu wzgldnie neutralnym, do synoni-
mu wszelkiej niesprawiedliwoci i wyzysku w systemie midzynarodowym. Ewolu-
cja ta pokazuje, jak jzyk moe z jednej strony odzwierciedla przemiany zachodz-
ce w postrzeganiu rzeczywistoci, a z drugiej jak poprzez przypisanie staych sym-
boli zmiennym w czasie zjawiskom, pomaga zmiany te ukrywa6.
Pocztkowo imperializm wskazywa konkretnie na ekspansywn polityk
zagraniczn pastwa, opisujc dziaanie jednego narodu w celu podporzdkowania
sobie drugiego. W epoce wiktoriaskiej imperializm przynalea bez najmniejszych
wtpliwoci do sfery ycia politycznego pastwa oraz zawsze implikowa uycie siy
militarnej. Podobnie jak kolonializm, imperializm by take nierozerwalnie zwiza-
ny z geografi, odnoszc si do przestrzeni i jej zdobywania7. Z czasem jednak zakres
pojciowy imperializmu by poszerzany, tak aby mona nim byo obejmowa coraz
to nowe dziedziny aktywnoci ludzkiej. Ekonomiczny wymiar imperializmu pod-
krelali przede wszystkich John Hobson, Wodzimierz Lenin oraz kontynuujcy
myl tego ostatniego marksici; aspekt moralny tego zjawiska interesowa przede
wszystkim jego zwolennikw, takich jak Cecil Rhodes; podejcie strukturalne repre-
zentowali tzw. dependyci, neomarksici oraz zwolennicy teorii systemu wiatowe-
go Immanuela Wallersteina; natomiast kwestie kulturowe i cywilizacyjne zwizane
z imperializmem stanowi o zainteresowa wielu wspczesnych badaczy z tzw.
szkoy postkolonialnej, na przykad Edwarda Saida.
Poniewa tak wiele jest sposobw rozumienia zjawiska imperializmu, nie ist-
nieje rwnie jedna definicja antyimperializmu. Przede wszystkim trzeba pamita,
e termin ten ma wymiar gwnie praktyczny jest ruchem, dziaaniem, postaw
lub przekonaniem o wpisanej w obecny system midzynarodowy gbokiej niespra-
wiedliwoci, ktrej rde upatrywa naley w agresywnej i skoncentrowanej na
dominacji jednych pastw nad drugimi polityce. Splata ze sob wiele rnych wt-
kw, ktre pojawiay si w pracach teoretykw imperializmu przez cay XX w., cho-
cia jego korzenie sigaj jeszcze ruchw antykolonialnych. Synny manifest Aim
Csaire'a Rozprawa o kolonializmie nieprzypadkowo zaczyna si sowami: Cywili-
zacja niezdolna do rozwizania problemw, ktre sama tworzy, jest cywilizacj
dekadenck. Cywilizacja zamykajca oczy na jej najbardziej palce problemy, jest

5
W. K. Hancock, Wealth of Colonies, Cambridge 1950, s. 17, za: M. F. Proudman, Words for Scho-
lars: The Semantics of Imperialism", The Journal of the Historical Society" 2008, t. 8, nr 3,
s. 395.
6
M. F. Proudman, op. cit., s. 397.
7
Ibidem, s. 400. Por. D. Gregory, R. Johnston, G. Pratt, M. Watts, S. Whatmore (red.), The Dictio-
nary of Human Geographies, Oxford 2009, s. 189.

58
 Antyimperializm w polityce zagranicznej pastw latynoamerykaskich midzy retoryk a praktyk

cywilizacj zagroon. Cywilizacja stosujca wasne zasady, aby oszukiwa i kama,

jest cywilizacj umierajc. () Europy nie da si obroni8.
Wraz z utrat przez kolonialne mocarstwa ich zamorskich posiadoci punkt
cikoci omawianego problemu zacz si przesuwa z Europy na inny region,
a raczej na inne pastwo Stany Zjednoczone, ktre pocztkowo koncentroway si
tylko na podboju wasnego kontynentu. To wtedy wanie narodzi si tzw. mit
amerykaskiej wyjtkowoci (The Myth of American Exceptionalism). Mit ten p-
niej wpynie take na amerykask polityk zagraniczn, w ktrej stopniowo
zacznie dominowa przekonanie o koniecznoci dalszej ekspansji najpierw tery-
torialnej, a pniej gospodarczej. Jako bya kolonia Stany Zjednoczone same nigdy
nie prowadziy polityki stricte kolonialnej, ale i tak zdoay sobie nieformalnie pod-
porzdkowa wiele, czsto bardzo oddalonych od swoich granic, obszarw wiata.
Antyimperializm nie jest ruchem homogenicznym. Posiada bogat histori, na
ktr skada si opr wobec kolonializmu, kapitalizmu, globalizmu, klasycznego
i nowego imperializmu, nierwnej dystrybucji dbr i szeroko pojtej niesprawiedli-
woci spoecznej. Ma korzenie w myli marksistowskiej i republikaskiej, moe by
zwizany zarwno z lewic, jak i z prawic, mie charakter narodowy lub interna-
cjonalistyczny, wystpowa w krajach bogatej Pnocy i biednego Poudnia. Co naj-
waniejsze jednak, jego formua cigle si nie wyczerpaa tak jak imperializm
zmienia si i ewoluuje wraz ze zmianami i ewolucj systemu midzynarodowego,
tak antyimperializm przybiera coraz to nowe formy. W XXI w. jest wci ruchem
ywym i popularnym, zakadajcym postrzeganie polityki zagranicznej mocarstw
w pozbawiony zudze, nieufny sposb i dlatego nie naley go pomija we wsp-
czesnych analizach stosunkw midzynarodowych.

Tradycja antyimperialistycznego oporu w Ameryce aciskiej

Ponad dwie dekady neoliberalnych reform nie przyniosy w Ameryce aciskiej
diametralnej poprawy poziomu ycia; nie sprawiy rwnie, e region ten dogoni
pod wzgldem rozwoju Zachd. Wrcz przeciwnie, nierwnoci spoeczne, tak
w granicach poszczeglnych pastw, jak i regionu, byy widoczne bardziej ni kie-
dykolwiek. Ta sytuacja sprzyjaa postulatom diametralnych zmian w systemie spo-
ecznym wielu krajw Ameryki aciskiej. Fali protestw, ktre przetoczyy si
przez kontynent, przewodzili weterani antyimperialistycznej walki z czasw zimnej
wojny, lewicowa stara gwardia zoona z dziaaczy partyjnych i zwizkowych.
Wkrtce doczyli do nich przedstawiciele nowych ruchw spoecznych, reprezen-
tujcy najbardziej ucinione w systemie neoliberalnym grupy spoeczne: bezrobot-
nych, emerytw, ludno tubylcz i mniejszoci etniczne, dzieci i modzie, a take
t cz klasy redniej, ktra z powodu niestabilnoci rynku stracia dotychczasowy

8
A. Csaire, Discourse on Colonialism, http://www.rlwclarke.net/Theory/SourcesPrimary/Cesa-
ireDiscourseonColonialism.pdf (data dostpu: 15 lipca 2013). Tum. za: A. Loomba, Kolonia-
lizm/postkolonializm, Pozna 2011, s. 194.

59
Katarzyna Cholewiska

majtek i zasilia szeregi tzw. nowej biedoty9. Podstawy ideologicznej hegemonii

neoliberalizmu zostay podwaone, a Ameryka aciska zacza si coraz bardziej
skania ku wszelkim ruchom o charakterze antyestabliszmentowym.
Pocztek XXI w. w pastwach latynoamerykaskich bezsprzecznie nalea do
partii tzw. nowej lewicy. Dobra passa socjalistw rozpocza si, jak ju wspomnia-
no, w 1998 r., kiedy w Wenezueli stanowisko prezydenta obj Hugo Chvez. Kolej-
ne zwycistwa lewicy odnotowano w Chile, Brazylii, Ekwadorze, Panamie, Argenty-
nie, Urugwaju, Boliwii, Kostaryce, Gwatemali, Peru, Nikaragui, Paragwaju i w kocu,
w 2009 r., w Salwadorze, w ktrym do wadzy powrcia rzdzca na pocztku
lat 80. partia Front Farabundo Mart dla Wyzwolenia Narodowego (Frente Farabun-
do Mart para la Liberacin Nacional, FMLN).
Chocia wspczesna lewica latynoamerykaska nie jest jednolitym i spjnym
blokiem politycznym, to jednak powszechne, obejmujce prawie ca Ameryk
acisk zwycistwo lewicowych politykw (tak radykalnych, jak i umiarkowanych)
wydawao si wydarzeniem nie majcym precedensu w historii tego regionu. Do
pewnego stopnia to prawda, bo nigdy przedtem niemal jednoczenie nie zostao
wybranych w demokratycznych wyborach tylu prezydentw o lewicowej prowe-
niencji. Jednak Martin Nilsson uwaa, e dotychczasowe analizy tego zjawiska nie
uwzgldniy w zadowalajcym stopniu kontekstu historycznego oraz spucizny sta-
rej lewicy10. W Gwatemali w latach 40. i w Chile w latach 70. ju raz pojawili si
radykalni politycy pragncy transformacji caego porzdku socjoekonomicznego,
z ktrego to powodu zostali obaleni przez (inspirowane lub wspierane przez Stany
Zjednoczone) wojskowe zamachy stanu. W historii regionu pojawiay si rwnie
przykady umiarkowanych rzdw lewicowych, takich jak w Kostaryce czy Wenezu-
eli w latach 50.
Std pytanie, czy rzeczywicie mamy do czynienia z zupenie now opcj poli-
tyczn, czy jedynie z kontynuacj pewnej tradycji latynoamerykaskiego ruchu lewi-
cowego? Odpowied bdzie miaa istotny wpyw na kontekst, w jakim pojawiaj si
obecnie w Ameryce aciskiej tendencje antyimperialistyczne. Jak ju wspomniano,
z jednej strony nigdy przedtem tak wiele pastw latynoamerykaskich jednocze-
nie nie znajdowao si pod rzdami przywdcw i partii lewicowych. Z drugiej ist-
nieje wiele znaczcych podobiestw pomidzy dawn i now lewic. Wspczesne
partie lewicowe przypominaj swoje poprzedniczki radykalnym, powszechnym
i nastawionym na inkluzj wykluczonych charakterem. Poza tym propagowane
przez nie idee reform politycznych, ekonomicznych i socjalnych nie rni si wiele
od hase popularnych w Ameryce aciskiej p wieku wczeniej. Z kolei przedsta-
wiciele umiarkowanej lewicy i chrzecijascy demokraci, bdcy zwolennikami
podejcia bardziej pragmatycznego, faktycznie przyznaj racj tym politykom, kt-

9
R.A. Dello Buono, J. Bell Lara, Introduction: Neoliberal Crises and the Resurgent Left in Latin
America, Critical Sociology" 2006, t. 32, nr 1, s. 9.
10
M. Nilsson, The Latin American Left in the 2000s: Have We seen This Before?, Asian Journal
of Latin American Studies" 2011, t. 24, nr 2, s. 93.

60
 Antyimperializm w polityce zagranicznej pastw latynoamerykaskich midzy retoryk a praktyk

rzy w XX w. upatrywali drogi do rozwoju Ameryki aciskiej w pogbianiu demo-

kracji liberalnej i kontynuowaniu polityki wolnego rynku11.
Mona zaryzykowa stwierdzenie, e wspczesna lewica latynoamerykaska
jest bardziej antyimperialistyczna ni lewica lat 50. czy 60.12 lub przynajmniej bar-
dziej skuteczna w swoich dziaaniach. Latynoamerykaski antyimperializm mia
w tym okresie dwa wymiary pastwowy i pozapastwowy. W sferze pastwowej
znajdowa swj wyraz w polityce majcej na celu pooenie kresu ingerencjom Sta-
nw Zjednoczonych w sytuacj wewntrzn kraju. Za przykad mog posuy posu-
nicie prezydenta Gwatemali Jacobo Arbeza i szefa rzdu porewolucyjnej Kuby Fide-
la Castro, ktrzy po przejciu wadzy dyli przede wszystkim do odebrania amery-
kaskim koncernom i inwestorom kontroli nad swoj ziemi i zasobami, aby dzi-
ki temu przywrci faktyczn niezaleno tych pastw. Reimy te oczywicie nie
stanowiy prawdziwego zagroenia dla bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych,
nawet jeli naruszay ich interesy w regionie. Antyimperializm w ich wydaniu mia
wic charakter poredni, stajc si elementem nacjonalistycznej retoryki, a nie
celem samym w sobie. Rzucenie wyzwania amerykaskiemu mocarstwu byo
konieczne dla ostatecznego wyzwolenia ich narodw. Arbenz wychowa si w cza-
sach dyktatury Jorgego Ubico, Castro Fulgencio Batisty. Zarwno Ubico, jak i Bati-
sta rzdzili w sposb wykluczajcy jakiekolwiek reformy spoeczne, jednoczenie
cieszc si poparciem Stanw Zjednoczonych. Nic wic dziwnego, e Arbenz i Castro
zaczli postrzega wanie ten kraj jako najwiksz przeszkod dla jakiejkolwiek
transformacji spoecznej, politycznej czy ekonomicznej. Wyrwanie si spod amery-
kaskiej dominacji wymagao przejcia aparatu administracji pastwowej i oczysz-
czenia go z obcych wpyww13. Arbenz popeni jednak zasadniczy bd, pomijajc
w swoich kalkulacjach wojsko ostatecznie zosta obalony przez niezadowolonych,
wspartych przez CIA, wojskowych. Nieprzypadkowo doszo do tego niedugo po pr-
bie przeprowadzenia przez niego reformy agrarnej, na ktrej najbardziej ucierpiaby
wielki amerykaski koncern, United Fruit Company.
Castro wycign z przypadku gwatemalskiego odpowiednie wnioski i usun
z armii wszystkich, na ktrych mgby pa chocia cie podejrzenia o probatistow-
skie sympatie lub dziaanie na rzecz amerykaskiego imperializmu. Ponadto kuba-
scy rewolucjonici oficjalnie utrzymywali zaye stosunki z radykaln lewic Stanw
Zjednoczonych, dystansowali si od radzieckiego komunizmu i w tym samym cza-
sie przygotowywali program reform finansowych i rolnej. Przejcie przez Castro ca-
kowitej kontroli nad Kub uderzyo w amerykaskie interesy, pozbawiajc USA
moliwoci interweniowania w przypadku niechcianych zmian. W odpowiedzi na t
sytuacj Stany Zjednoczone naoyy na Kub embargo i postanowiy przeprowadzi
inwazj na wysp przy udziale Kubaczykw przeciwnych rewolucji. Co ciekawe,
Castro posdzi spiskowcw nie o dziaania imperialistyczne, a antynarodowe. To,
w jaki sposb wykorzysta aparat pastwowy do stawienia oporu hegemonii Stanw

11
Ibidem, s. 105-107.
12
A. McPherson, The Anti-American Century, Nowy Jork 2007, s. 60.
13
Ibidem, s. 55.

61
Katarzyna Cholewiska

Zjednoczonych, okazao si najskuteczniejsz strategi antyimperialistyczn w tam-

tym czasie14.
Wspczesna lewica latynoamerykaska bez wtpienia przeja t strategi
dziaania. Swoich szans upatruje przede wszystkim w dochodzeniu do wadzy
w wyniku powszechnych wyborw, ktre stanowi najlepsz legitymizacj jej rz-
dw. Jej walka z imperializmem obejmuje jednak nie tylko sfer czysto polityczn,
ale angauje wiele grup spoecznych przede wszystkim tych do tej pory wyklu-
czonych, nierzadko pozbawionych pewnych podstawowych praw. Prekursorami
takiego podejcia do walki z imperialistycznymi wpywami nie byli jednak przy-
wdcy z czasw Arbenza i Castro, a rewolucjonici dziaajcy o wiele wczeniej.
Antyimperialistyczna dziaalno aktorw pozapastwowych odegraa kluczo-
w rol ju w 1929 r., kiedy to w haitaskim miecie Aux Cayes doszo do serii anty-
pastwowych strajkw, spowodowanych trwajc ju pitnacie lat okupacj wyspy
przez oddziay marines. Protesty zakoczyy si masakr, w ktrej mier ponioso
dwudziestu kilku Haitaczykw, kilkudziesiciu za zostao rannych. Na wydarze-
nia te wpyny dwa czynniki: pierwszym by brak zaufania amerykaskich polity-
kw do Haitaczykw i ich zdolnoci do rzdzenia samymi sob; drugim by wzrost
aktywnoci i liczebnoci ugrupowa partyzanckich, poczony z daniami haitani-
zacji zdominowanej przez biaych wyspy15. Z kolei w latach 20. w Nikaragui zorga-
nizowane przez Augusta Sandina oddziay chopskie rzuciy wyzwanie wojskowej
potdze Stanw Zjednoczonych i wbrew wszelkiej logice odniosy nawet kilka
zwycistw nad prbujcymi ich spacyfikowa marines. I w tym przypadku przy-
czyn powstania bya interwencja Stanw Zjednoczonych oraz faktyczna okupacja
teoretycznie suwerennego pastwa, jakim ju wwczas bya Nikaragua. Antyim-
perializm Sandina, inaczej jednak ni haitaski, wykracza poza granice jednego
pastwa. Mia charakter ponadnarodowy i internacjonalistyczny, jako e Sandino
solidaryzowa si z sytuacj mieszkacw Hondurasu, Salwadoru, Dominikany
i Meksyku16.
Do tej tradycji sigaj przywdcy nowej lewicy latynoamerykaskiej, czc ze
sob strategie walki z dwch rnych epok. Castro doszed do wadzy w duej mie-
rze dziki kreolskiej modziey z klasy redniej; przywdcy pokroju Chveza, Mora-
lesa czy Correi odwouj si do spoeczestwa inkluzyjnego, obiecujc udzia
w yciu publicznym tym, ktrym do tej pory go odmawiano. Win za ogromne nie-
rwnoci spoeczne obarczaj za obce siy, przede wszystkim USA.
Bogata tradycja oporu wobec imperialistycznej polityki Stanw Zjednoczonych
w stosunku do pastw Ameryki aciskiej dostarcza wystarczajco duo materiau
do stworzenia swoistej analizy porwnawczej trzech pokole dziaaczy ruchw
antyimperialistycznych (z lat 20., 60. i z pocztku XXI w.). W przypadku kadego

14
Ibidem, s. 56.
15
R.M. Schneider, Latin American Political History. Patterns and Personalities, Cambridge 2007,
s. 279-280.
16
M.C. Eakin, Historia Ameryki aciskiej. Zderzenie kultur, Krakw 2009, s. 310-311.

62
 Antyimperializm w polityce zagranicznej pastw latynoamerykaskich midzy retoryk a praktyk

z nich kluczow rol odgrywao pastwo jako gwny orodek zorganizowanego

oporu wobec obcej ingerencji w sprawy wewntrzne danego narodu. Gwnym
orodkiem sprzeciwu wobec amerykaskiej polityki stawali si aktorzy niepa-
stwowi wwczas, gdy USA de facto kontrolowao wszystkie legalne instytucje pa-
stwowe, a przenosi si on na powrt w ramy pastwa, gdy amerykaski wpyw na
sytuacj wewntrzn mala. Nic wic dziwnego, e wczeniejsze generacje latyno-
amerykaskich antyimperialistw uwaay si tak naprawd za nacjonalistw. Ich
antyimperializm, zwykle sprowadzajcy si do antyamerykanizmu, przejawia si
tak na poziomie lokalnym, jak i regionalnym. Pokolenie Castro uwaao, e domi-
nacja Stanw Zjednoczonych w regionie w czasie zimnej wojny zmalaa na tyle, e
mona wreszcie pozbawi wadzy dyktatorw cieszcych si amerykaskim wspar-
ciem. Alan McPherson uwaa, e wspczesn lewic charakteryzuje to, e udao jej
si zmobilizowa przeciwko imperializmowi Stanw Zjednoczonych dwie siy, ktre
w promowanym przez nie neoliberalnym porzdku zostay uznane za nieistotne lub
anachroniczne biednych i pastwo17.
Fidel Castro nie tylko utrzyma si przy wadzy, ale i przez ostatnie p wieku
skutecznie odpiera ataki Stanw Zjednoczonych na ustanowiony przez niego porz-
dek. Pomimo to nie stanowi ju wzorcowego przykadu latynoamerykaskiego anty-
imperializmu. Kubaski przywdca promuje idee jednoci i solidarnoci regional-
nej, ale jego retoryka jest przestarzaa. Obecnie najwiksz niech wobec imperia-
lizmu deklaruj spoecznoci lokalne, ludno rdzenna, biedota miejska. Grupy te
przypominaj zwolennikw Sandina eksponowaniem swojej nieeuropejskiej tosa-
moci i umiejtnoci dziaania poza oficjalnymi instytucjami pastwowymi. Potra-
fi jednak skutecznie wykorzystywa takie niedostpne pokoleniu Sandina rodki
jak nowe media, czerpi z kilkudziesiciu lat dowiadczenia politycznego i przede
wszystkim koncentruj si na wygrywaniu wyborw, co gwarantuje ich przedstawi-
cielom odpowiedni legitymacj. Moliwe, e s najsilniejszym ruchem antyimpe-
rialistycznym w historii kontynentu poudniowoamerykaskiego18.

Stara retoryka w nowej formie,

czyli istota latynoamerykaskiego antyimperializmu
Antyimperializm we wspczesnej Ameryce aciskiej jest pogldem, ktry moe
by reprezentowany zarwno przez politykw, dziaaczy spoecznych czy spontanicz-
nie protestujcych obywateli. Poniewa jednak gwnymi aktorami w stosunkach mi-
dzynarodowych pozostaj pastwa, szczeglna uwaga powinna zosta powicona
temu, w jaki sposb antyimperializm przejawia si w sowach i dziaaniach decyden-
tw politycznych. Ze wzgldu na specyfik systemw politycznych pastw latynoame-
rykaskich, uwaga ta zostanie skupiona na ich przywdcach, ktrzy zwykle dysponuj
najszerszymi kompetencjami w sferze wadzy wykonawczej i tym samym maj decy-
dujcy gos w kwestii m.in. polityki zagranicznej.

17
A. McPherson, op. cit., s. 71.
18
Ibidem.

63
Katarzyna Cholewiska

Przywdcy tzw. nowej lewicy latynoamerykaskiej czsto charakteryzowani s

jako populici19, co implikuje, e komunikowanie si z szeroko pojtym ludem
i posugiwanie si odpowiedni retoryk jest wyjtkowo istotne dla utrzymania
przez nich zajmowanej pozycji. Ta szczeglna rola wizi, jak dany polityk nawi-
zuje ze spoeczestwem, jest spucizn tradycji politycznej caudillismo20. Antyim-
perialistyczny wymiar prowadzonej przez nich polityki naley w zwizku z tym
bada na dwch poziomach: retorycznym, ktry bdzie si koncentrowa na sposo-
bie formuowania przez nich pewnych myli i idei, doborze sownictwa oraz kre-
owaniu poprzez to rzeczywistoci midzynarodowej oraz praktycznym, odnoszcym
si do podejmowanych przez nich dziaa i inicjatyw na arenie midzynarodowej.
Dopiero zestawienie tych dwch elementw da peen obraz latynoamerykaskiego
antyimperializmu, jednoczenie wskazujc przypadki, w ktrych politycy poprze-
staj na deklaracjach i pustych gestach.
Tradycyjnie propaganda jest nacechowana negatywnie. Jej najszersza definicja
obejmuje jednak kad retoryk polityczn, jako e nadrzdnym celem polityki jest
systematyczne denie do zdobycia, a potem utrzymania wadzy. W przypadku
nowej lewicy latynoamerykaskiej nie jest inaczej. Populistyczny charakter wik-
szoci rzdw lewicowych w Ameryce aciskiej dodatkowo wzmacnia znaczenie
retoryki w sprawowaniu wadzy przez czonkw tej opcji politycznej. Tacy przy-
wdcy jak Inacio Lula da Silva, Nestor Kirchner, Hugo Chvez, Evo Morales czy Rafa-
el Correa znani s ze swoich charyzmatycznych osobowoci i porywajcych sucha-
czy przemw. W wystpieniach publicznych zawsze stosowali szereg chwytw reto-
rycznych, ktre pozwalay im odpowiednio nastawi spoeczestwo do danego pro-
blemu. W tej sytuacji nie dziwi wic ich bliskie zwizki z mediami, zwaszcza e
nowe media, przede wszystkim telewizja, s doskonaym rodkiem przekazywania
politycznych komunikatw.
Doskonale zdawa sobie z tego spraw Hugo Chvez, ktry w kad niedziel
w telewizji pastwowej prowadzi swj wasny autorski program, Al Presidente.
Program ten by nadawany na ywo. Niektre odcinki Chvez powica kwestiom

19
Populizm (ac. populus lud) rzdy lub polityka opierajce si na odwoywaniu si do spo-
ecznych sentymentw i lkw; realizowane przez ruchy polityczne, ktrych przywdcy prbu-
j zdoby popularno wrd ludu, aby manipulowa nim i poprowadzi ku mglistym, jakkol-
wiek atrakcyjnie sformuowanym celom. Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current
English, Warszawa 1988, s. 647. Forma ruchw i tendencji politycznych, opierajcych si na
wieloklasowej koalicji interesw, ktrej przewodz charyzmatyczni, dcy do zbudowania sys-
temu na podstawie zasad solidaryzmu spoecznego i postpu spoeczno-ekonomicznego, przy-
wdcy. Maria Marczewska-Rytko, Populizm. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej w Amery-
ce aciskiej, Lublin 1992, s. 9-19. Katarzyna Krzywicka wyrnia trzy etapy rozwoju populizmu
w Ameryce aciskiej: populizm klasyczny (poczwszy od lat. 30 do 70. XX w.), neopopulizm,
zwany populizmem liberalnym lub elektoralnym (schyek lat 80. i lata 90. XX w.) i populizm
nowej lewicy latynoamerykaskiej. K. Krzywicka, Ameryka aciska u progu XXI wieku. Studia
i szkice, Lublin 2009, s. 182.
20
Caudillismo jest najczciej definiowane jako forma sprawowania nieograniczonej wadzy przez
latynoamerykaskich przywdcw, zwanych caudillos. H. M. Hamill, Caudillos. Dictators in
Spanish America, Norman 1992, s. 5.

64
 Antyimperializm w polityce zagranicznej pastw latynoamerykaskich midzy retoryk a praktyk

midzynarodowym, przez co Wenezuelczycy mieli wraenie, e w pewnym sensie

zostaj wczeni w proces rzdzenia pastwem tym bardziej, e formua programu
przewidywaa telefony od widzw, ktrzy mogli zadawa prezydentowi pytania i od
razu uzyska na nie odpowied. Inicjatywa Chveza staa si inspiracj dla innych
przywdcw pastw Ameryki aciskiej, m.in. Boliwii i Ekwadoru21.
Przedstawiciele nowej lewicy latynoamerykaskiej przede wszystkim musz
dokona identyfikacji wrogw i sprzymierzecw politycznych. Jest to niezbd-
ne dla przekonania odbiorcw o prawdziwoci ich wasnych sw i o zakama-
niu tej drugiej strony. Zwykle czy si to z propagowaniem dychotomicznego
podziau wiata, spoeczestwa czy krajowej sceny politycznej na swoich
i obcych22. W kontekcie deklarowanego sprzeciwu lewicy wobec imperiali-
stycznej polityki Stanw Zjednoczonych i obcej dominacji, implikacje tego zabie-
gu wydaj si by stosunkowo oczywiste. Obcy to przede wszystkim przedstawi-
ciele Zachodu mieszkacy USA, Europejczycy oraz miejscowi, ktrzy sprzeciwia-
j si obecnej wadzy.
Za przykad mogoby posuy wiele z wystpie Chaveza, ale warto przywoa
dwa. W 2008 r. Chvez ogosi wydalenie ambasadora Stanw Zjednoczonych,
Patricka Duddy'ego, z terytorium Wenezueli. Swoj decyzj uzasadnia, odwoujc
si do latynoamerykaskiego resentymentu i niechci w stosunku do USA: Wyno-
cie si, niech was pieko pochonie, cholerni Jankesi! mwi23. Ci za, ktrzy nie
akceptowali obecnoci PSUV (Partido Socialista Unido de Venezuela), partii Chave-
za, na latynoamerykaskiej scenie politycznej, byli okrelani jako agenci imperiali-
zmu. W lutym 2012 r. Chvez nazwa publicznie swojego rywala w wyborach pre-
zydenckich Henrique Caprilesa pospolit wini i oskary o to, e jest agentem
amerykaskiego imperializmu i oligarchii, ktry ukrywa si pod mask umiarkowa-
nia. Masz wiski ogon, wiskie uszy, chrumkasz jak winia, jeste pospolit
wini mwi do zgromadzonych suchaczy, retorycznie zwracajc si do nie-
obecnego oczywicie Caprilesa. Jeste wini i nie prbuj tego ukry! () Konfron-
tacji z Chvezem nie unikniesz, poniewa jest to konfrontacja z naszymi patriotami,
z nasz ojczyzn i z godnoci naszych rodakw!24
Antyimperialistyczna retoryka jest rwnie niezwykle czsto wykorzystywana
w ostatnich miesicach w kontekcie Argentyny. Prezydent tego pastwa Christina
Fernandez de Kirchner, wdowa po swoim poprzedniku Nesotrze Kirchnerze, tu po
zapewnieniu sobie drugiej kadencji na tym stanowisku stana przed starym pro-
blemem terytorialnym, zwizanym z wyspami, ktre Argentyczycy nazywaj Mal-

21
W. Grant, Chavez TV show Marks anniversary, http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/
8066511.stm. (data dostpu: 17 lipca 2013).
22
P. Nowak, Retoryka a propaganda polityczna, [w:] M. Barowska, A. Budzyska-Daca, P. Wilczek
(red.), Retoryka, Warszawa 2008, s. 214.
23
Fragment wystpienia Hugo Chaveza z 11 wrzenia 2008 r., http://www.youtube.com/watch?v=
Wroeezy2GYE (data dostpu: 12 maja 2012).
24
R. Carroll, Hugo Chavez calls opposition candidate a 'low-life pig', http://www.guardian.
co.uk/world/2012/feb/16/hugo-chavez-opposition-low-life-pig (data dostpu: 12 maja 2012).

65
Katarzyna Cholewiska

winami, a Brytyjczycy Falklandami. Spr o zwierzchno nad nimi doprowadzi

w 1982 r. do wybuchu argentysko-brytyjskiej wojny i chocia zwycistwo w niej
odniosa Wielka Brytania, to Argentyna po dzi dzie przypisuje sobie historyczne
i moralne prawo do tego terytorium. Dlatego kiedy w 2010 r. Brytyjczycy oznajmili,
e zaczn poszukiwania z ropy naftowej w okolicy wysp, reakcja Argentyny bya
bardzo gwatowna. Konflikt zosta na nowo zaogniony, co rozbudzio rwnie deba-
t na temat brytyjskiego imperializmu w regionie. O imperialistyczne aspiracje
Wielk Brytani oskary m.in. prezydent Ekwadoru Rafael Correa, ktry zapropo-
nowa naoenie przez ALBA25 sankcji ekonomicznych na Wielk Brytani26. Chvez
natomiast stwierdzi, e Wielka Brytania cigle myli o sobie jako o kolonialnej pot-
dze, chocia jest tak naprawd rozpadajcym si imperium27.
Dla politykw populistycznych, jakimi s przywdcy wspczesnej nowej lewi-
cy latynoamerykaskiej, jzyk jest jednym z najwaniejszych narzdzi pracy. Ich
celem jest bowiem nie tyle narzuci dany pogld spoeczestwu, co go do tego
pogldu przekona, wicej sprawi, eby obywatele uwierzyli, e pogld ten
wyszed tak naprawd od nich, a polityk jest tylko wyrazicielem i realizatorem bli-
ej nieokrelonej, efemerycznej woli ludu.
T tendencj wykazywaa wikszo przemwie Hugo Chveza. W ramach
swojej antyimperialistycznej polityki potpia on oczywicie wszelkie przejawy neo-
kolonializmu28, jednoczenie prowadzc polityk nakierowan na konsolidacj
bloku pastw Poudnia, okrelan te jako trzeciowiatow. Wynikao to przede
wszystkim z globalnego charakteru jego midzynarodowych zainteresowa. Chvez
nie mia zamiaru ogranicza si tylko do regionu Ameryki aciskiej, wrcz prze-
ciwnie, wedug niego Wenezuela powinna peni rol wiatowego lidera i inspira-
tora procesu rewolucyjnego o antyimperialistycznym podou, w wyniku ktrego

25
Sojusz Boliwariaski dla Narodw Naszej Ameryki (Alianza Bolivariana para los Pueblos de
Nuestra Amrica, ALBA) organizacja regionalna utworzona przez Kub i Wenezuel w 2004 r.
Zostaa powoana jako przeciwwaga dla inspirowanej i zdominowanej przez Stany Zjednoczone
ALCA (rea de Libre Comercio de las Amricas, ALCA lub Free Trade Agrea of the Americas,
FTAA) i jest przez to jednym z elementw antyimperialistycznej krucjaty Chveza na zachodniej
pkuli. ALBA ma skupia si na walce z ubstwem i zwalczaniu marginalizacji spoecznej.
Obecnie do ALBA naley 8 pastw.
26
R. Correa, przemwienie na regionalnym szczycie ALBA 4 lutego 2012 r., http://www.youtube.
com/watch?v=gW6wE1CPPKs (data dostpu: 17 lipca 2013).
27
H. Chvez, http://www.youtube.com/watch?v=WE8LmfrL4Ug&feature=relmfu (data dostpu:
17 lipca 2013).
28
Neokolonializm polega na formalnym uznaniu przez bye mocarstwa kolonialne niepodle-
goci i suwerennoci ich dawnych kolonii przy jednoczesnym utrzymaniu z nimi bliskich
stosunkw gospodarczych, politycznych i kulturalnych. Stosunki te czsto sprowadzaj si
do utrzymywania byych kolonii w faktycznej zalenoci od ich dawnych metropolii. Aktyw-
n polityk neokolonialn w stosunku do Ameryki Poudniowej w XIX w. prowadziy Stany
Zjednoczone. Wspczenie okrelenie neokolonializm odnosi si czsto do polityki pastw
wysoko rozwinitych (tzw. Pnocy) w stosunku do krajw rozwijajcych si (tzw. Poudnia).
W. Gralczyk, S. Sawicki, Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2009,
s. 121.

66
 Antyimperializm w polityce zagranicznej pastw latynoamerykaskich midzy retoryk a praktyk

zostan zerwane wizy kolonialnych zalenoci i przekroczone (bdce konsekwen-

cj m.in. zimnej wojny) bariery rozwoju29.
Dla Chveza jednak wielobiegunowo nie miaa realizowa si poprzez wsp-
prac rwnoprawnych partnerw, ale ich polityczn rywalizacj. Wedug Jarosawa
Spyry nie bya to wizja w Ameryce aciskiej nowa, a wrcz taka, ktra powinna by
interpretowana w kategoriach zimnowojennych. Tez t mona potwierdzi przy zao-
eniu, e Wenezuela traktuje pastwa rywalizujce ze Stanami Zjednoczonymi jako
sojusznikw, ktrzy mog pomc jej zwikszy pole manewru dlatego, e cigle
postrzega wiat w kategoriach koncertu mocarstw oraz stref wpyww30. Potwierdze-
nie tego faktu stanowi rwnie zawieranie przez Wenezuel sojuszy czy solidaryzo-
wanie si z takimi krajami jak Kuba, Biaoru, Iran, a nawet w pewnym momencie
Libia czy Irak, ktre, zdaniem Stanw Zjednoczonych, stanowi zagroenie dla mi-
dzynarodowego pokoju i bezpieczestwa. Chvez bardzo chtnie nawizywa i rozwi-
ja rwnie stosunki gospodarcze z tymi, ktrzy krytycznie odnosili si do ameryka-
skiej polityki, na przykad z Chinami i Rosj, dy do moliwie cisej koordynacji
polityki naftowej Wenezueli z polityk pastw arabskich, a take niezmiennie kry-
tycznie patrzy na zwizane ze Stanami Zjednoczonymi Izrael oraz Kolumbi31.
Pogldy Chaveza staway si coraz bardziej radykalne od 2002 r., czyli od czasu
feralnego zamachu stanu, w wyniku ktrego opozycja, najprawdopodobniej wspie-
rana przez siy amerykaskie, pozbawia go wadzy na ponad dwie doby. Po tym
wydarzeniu w coraz mniejszym stopniu istot rewolucji boliwariaskiej byy prze-
miany spoeczne w kraju, a w coraz wikszym wojna ideologiczna pomidzy
Wenezuel a Stanami Zjednoczonymi. Chvez gosi, e to wanie USA, ktre pro-
muje neoliberalny model rozwoju i popiera konsensus waszyngtoski, odpowiada
za niedorozwj gospodarczy krajw Poudnia, ich ogromn bied i rozwarstwienie
spoeczne. Dlatego te potpia integracj gospodarcz, ktra miaaby si opiera na
podobnych zaoeniach32. Deklarowa si rwnie jako najzagorzalszy przeciwnik
dziaalnoci MFW w regionie latynoamerykaskim i tak te postrzegano go na wie-
cie. Chvez jest wrogiem nr 1 obecnoci MFW w regionie powiedzia swego
czasu Jos Guerra, byy szef dziau bada gospodarczych w wenezuelskim banku
narodowym, a obecnie profesor Universidad Central de Venezuela w Caracas.
Uwaa, e MFW jest agentem na usugach Stanw Zjednoczonych33.

29
Por. J. Spyra, Socjalizm XXI wieku i polityka zagraniczna Wenezueli, [w:] A. Dembicz (red.),
Socjalizm XXI wieku, Warszawa 2009, s. 42-43.
30
Por. Ibidem, s. 43.
31
M.F. Gawrycki, Wenezuela i rewolucja boliwariaska w Ameryce aciskiej, Toru 2008, s. 76.
32
Wrd organizacji integracyjnych opartych na zasadach konsensusu waszyngtoskiego Marcin
Gawrycki wymienia: Stref Wolnego Handlu Obu Ameryk (rea de Libre Comercio de las Amri-
cas, ALCA), Pnocnoamerykaski Ukad Wolnego Handlu lub Pnocnoamerykaska Strefa Wol-
nego Handlu (North American Free Trade Agreement, NAFTA) i Stref Wolnego Handlu Ameryki
rodkowej (Dominican Republic Central America Free Trade Agrement, DR-CAFTA). Ibidem.
33
Za: C. Swann, Hugo Chvez exploits oil wealth to push IMF aside, http://www.nytimes.
com/2007/03/01/business/worldbusiness/01iht-imf.4768500.html (data dostpu: 17 lipca 2013).

67
Katarzyna Cholewiska

W 2007 r. Chvez wykorzysta zyski ze sprzeday wenezuelskiej ropy naftowej,

aby cakowicie spaci dug Wenezueli wobec MFW oraz Banku wiatowego34. Ale na
tym si nie zatrzyma niedugo potem zacz udziela poyczek innym pastwom
Ameryki aciskiej, tak aby i one mogy uwolni si od swoich dugw. Wrd bene-
ficjentw tej polityki znalazy si Argentyna, Boliwia i Ekwador. Nie akceptujemy
tej formy rozwoju, ktr promuj Bank wiatowy i MFW po to, aby zmieni nasze
nadzieje, nasze dusze, nasz bl uzasadnia swoj decyzj Chvez35. Prba osabie-
nia pozycji instytucji takiej jak MFW w Ameryce aciskiej jest jednoczenie skie-
rowana oglnie przeciwko konsensusowi waszyngtoskiemu, prywatyzacji, liberali-
zmowi, Stanom Zjednoczonym i innym bogatym pastwom Pnocy.
W 2006 r. na forum Zgromadzenia Oglnego ONZ Chvez jako najwiksze
zagroenie naszych czasw wskaza hegemoniczne aspiracje (czy te wrcz preten-
sje) imperializmu Stanw Zjednoczonych, ktry jego zdaniem wystawia na niebez-
pieczestwo istnienie rasy ludzkiej jako takiej. Swoje wystpienie Chvez zacz od
odwoania si do ksiki wydanej wanie przez Noama Chomsky'ego Hegemonia
albo przetrwanie. Amerykaskie denie do globalnej dominacji. Myl, e pierw-
szymi ludmi, ktrzy powinni przeczyta t ksik mwi s nasi bracia i sio-
stry w Stanach Zjednoczonych, poniewa groba znajduje si praktycznie w ich
domu. Diabe jest w ich domu. Sam diabe jest u nich w domu. I ten diabe pojawi
si tutaj wczoraj. Wczoraj by tutaj diabe, dokadnie w tym miejscu. Cigle jeszcze
czu siark. Panie i panowie, z tego miejsca przemawia do was wczoraj prezydent
Stanw Zjednoczonych; dentelmen, ktrego nazwaem diabem, by tu wczoraj
i mwi o wiecie tak, jakby ten wiat do niego nalea. Chyba powinnimy wezwa
psychiatr, niech zbada prezydenta Stanw Zjednoczonych kpi dalej Chvez36.
W tym samym przemwieniu przed Zgromadzeniem Oglnym ONZ Chvez oskar-
a amerykaskich politykw o denie za wszelk cen do wojny, ktra uczyniaby
z ich pastwa globalnego hegemona37.

Czy Ameryka aciska przechodzi od sw do czynw?

Praktyczny wymiar antyimperializmu pastw latynoamerykaskich
W tym miejscu rodzi si jednak pytanie: czy konflikt pomidzy Wenezuel
a Stanami Zjednoczonymi za rzdw Chveza rzeczywicie wykracza poza sfer czy-
sto ideologiczn? Czy te przenosi si na inne ni retoryka sfery wenezuelskiej poli-
tyki?
Z praktycznego punktu widzenia Chvez zawsze prowadzi polityk w sposb
niezwykle racjonalny. Nie popenia tych samych bdw, co stanowicy dla niego

34
Venezuela's Chvez Announces World Bank Debt HasBeen Paid Off, http://venezuelanalysis.
com/news/2338 (data dostpu: 15 lipca 2013).
35
C. Swann, op. cit.
36
J.L. Babbin, In the Words of Our Enemies, Nowy Jork 2007, s. 230-231.
37
Ibidem, s. 232.

68
 Antyimperializm w polityce zagranicznej pastw latynoamerykaskich midzy retoryk a praktyk

polityczn inspiracj Fidel Castro. Odkd zosta zaprzysiony na prezydenta

w 1999 r., Chvez stopniowo obsadza najwaniejsze stanowiska w pastwie swo-
imi zaufanymi ludmi; w ten sposb rwnie porednio przejmowa kontrol nad
pastwowym przedsibiorstwem naftowym, PDVSA. Ale pomimo tych zmierzaj-
cych ku ugruntowaniu swojej pozycji w kraju posuni, Chvez bardzo uwaa,
aby nie przeci ostatecznie wizw, jakie czyy gospodarki Wenezueli i Stanw
Zjednoczonych. Zdawa si zawsze doskonale rozumie, e wikszo eksportu
wenezuelskiej ropy trafia cigle do USA i e zerwanie z nim stosunkw ekono-
micznych byoby dla Wenezueli skrajnie niekorzystne. Chvez wbrew pozorom
nie wykazywa kompletnego braku poszanowania dla wolnoci politycznych
Wenezuelczykw. Co prawda przej kontrol nad pastwowymi mediami, ktre
byy zmuszone emitowa wszystkie jego wystpienia, bez wzgldu na to, kiedy
miayby miejsce i jak dugo by trway, ale Wenezuelczycy cigle mogli wypowia-
da si na jego temat krytycznie; cakowitej wolnoci sowa mieszkacom Wene-
zueli nie odebrano38.
Chvez doskonale zdawa sobie rwnie spraw ze specyfiki wspczesnych
stosunkw midzynarodowych. Jakkolwiek ceni niezaleno, to nie podejmowa
utopijnych prb oderwania Wenezueli od systemu wiatowej gospodarki, bez wzgl-
du na to, jak bardzo przesiknity neoliberalizmem by on nie by. Kiedy w 2006 r.
w Caracas zorganizowano VI wiatowe Forum Spoeczne, Chvez po raz kolejny
ugruntowa swoj pozycj symbolu midzynarodowego oporu wobec neoliberalnej
polityki wiatowego kapitalizmu pomienn przemow, w ktrej stwierdzi m.in.:
Chc naszej ropy i naszego gazu, mieli je przez sto lat, a teraz udao nam si je odzy-
ska i przeznaczamy je na rozwj naszych spoeczestw oraz najbiedniejszych kra-
jw naszego regionu. Wenezuela ju nie bdzie koloni Stanw Zjednoczonych
nigdy wicej39. Tymczasem niecae p roku wczeniej w tym samym miejscu
przedstawiciele wenezuelskiego rzdu spotkali si z grup amerykaskich biznes-
menw, aby przekona ich, e Wenezuela jest pastwem otwartym na zagraniczne
inwestycje, przyjaznym obcemu kapitaowi i e pragnie zwikszenia wymiany han-
dlowej ze Stanami Zjednoczonymi40. Administracja Chaveza nie skrpowaa do
koca wolnoci wenezuelskiego rynku, a jedynie zabezpieczya pastwow kontro-
l nad przemysem naftowym ktry ma kluczowe i strategiczne znaczenie dla tego
pastwa oraz zapewnia lepsz dystrybucj zyskw, jakie eksport ropy naftowej
przynosi. Chvez nie przeprowadzi te, jak mona by si spodziewa, biorc pod
uwag jego fascynacj i naladowanie retoryki z czasw rewolucji kubaskiej, refor-
my rolnej.
Tak wic bez wzgldu na to, jak ostre sowa Chvez kierowa w stron Stanw
Zjednoczonych, nie pogorszyo to de facto stosunkw midzy tymi dwoma pa-

38
A. McPherson, op. cit., s. 58.
39
H. Chvez, przemowa wygoszona na VI wiatowym Forum Spoecznym w Caracas, http://vene-
zuelanalysis.com/analysis/1728 (data dostpu: 20 lipca 2013).
40
J. Surowiecki, Synergy with the Devil, http://www.newyorker.com/talk/financial/2007/01/08/
070108ta_talk_surowiecki (data dostpu: 17 lipca 2013).

69
Katarzyna Cholewiska

stwami. Stany Zjednoczone wci bowiem pozostaway najwaniejszym partnerem

handlowym Wenezueli, przy czym znaczny udzia w wenezuelsko-amerykaskiej
wymianie handlowej mia eksport ropy naftowej. W 2010 r. Wenezuela dostarczaa
Stanom Zjednoczonym dziennie 1007 baryek ropy41. W 2012 r. oba pastwa
publicznie oznajmiy, e chc zmniejszy t wzajemn zaleno. Obiecywa to
zarwno Barak Obama, jak i Chvez, ktry wyranie zasugerowa, e wolaby, aby
wenezuelska ropa trafiaa raczej do Chin, Argentyny, Paragwaju czy Urugwaju, ale
aden z przywdcw nie wyszed poza sfer deklaracji42. Jednoczenie dla Stanw
Zjednoczonych Wenezuela jest pitym najwikszym rynkiem eksportowym w Ame-
ryce aciskiej. 24% wszystkich importowanych przez Wenezuel towarw pocho-
dzi ze Stanw Zjednoczonych, a 42% jej wasnego eksportu trafia na rynek amery-
kaski43.
Dlaczego wic antyimperializm w wydaniu Chveza tak bardzo niepokoi Stany
Zjednoczone, jeli jak si wydaje ogranicza si tylko do ostrej retoryki i szum-
nych gestw, a nie znajdowa przeoenia na naprawd istotne dziedziny wsppra-
cy? Wydaje si, e najwiksz obaw napawa fakt, e wenezuelski antyimperializm
by (i nadal jest) legitymizowan przez spoeczestwo czci oficjalnej polityki tego
pastwa. Jednoczenie w swoim chavistowskim wydaniu zdecydowanie odrzuca
on neoliberalny porzdek midzynarodowy, ktry nie speni pokadanych w nim
przez Ameryk acisk nadziei. Wbrew pozorom problem dla Stanw Zjednoczo-
nych stanowio to, e Chvez nie by dyktatorem zosta wybrany w demokratycz-
nych wyborach, a to oznaczao, e by legalnym reprezentantem tego kraju. Jeli
wic Chvez odmawia uczestniczenia w systemie neoliberalnym, odmawiali tego
rwnie Wenezuelczycy, poniewa to dziki nim wygrywa jedne wybory za drugi-
mi, a jego popularno nie spada a do mierci w 2013 r. Przy tym za nie wzbra-
nia si przed signiciem po pastwo jako narzdzie walki z imperializmem.

Podsumowanie
Antyimperializm w stosunkach midzynarodowych zarwno jako kierunek
polityki zagranicznej pastwa lub ruch spoeczny, jak i chwytliwe haso, przewijaj-
ce si przez wypowiedzi politykw lub przywiecajca pewnym inicjatywom mi-
dzynarodowym, jest ide o dugiej i bogatej historii. Ameryka aciska zajmuje
w niej wyjtkowo miejsce. Ma bowiem dowiadczenie ruchw antykolonialnych,
antyimperialnej myli filozoficzno-spoecznej i rewolucji mocno zabarwionych anty-
amerykaskim resentymentem. Pastwa latynoamerykaskie od czasw konkwisty

41
Crude Oil and Total Petroleum Imports 15 Countries. September 2011 Import Highlights, U. S.
Energy Information Administration, ftp://ftp.eia.doe.gov/pub/oil_gas/petroleum/data_publica-
tions/ company_level_imports/current/import.html (data dostpu: 19 lipca 2013).
42
H. Marquez, Joined by Black Gold, http://ipsnews.net/news.asp? idnews=106848 (data dost-
pu: 19 lipca 2013).
43
Background note: Venezuela, U.S. Department of State: http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/
35766.htm (data dostpu: 19 lipca 2013).

70
 Antyimperializm w polityce zagranicznej pastw latynoamerykaskich midzy retoryk a praktyk

hiszpaskiej znajdoway si w stanie podlegoci lub zalenoci od obcych

mocarstw. Kolonializm i neokolonializm europejski, gospodarcza zaleno, brak
faktycznej suwerennoci i prawa do decydowania o swojej polityce wewntrznej
i zewntrznej oraz hegemonia Stanw Zjednoczonych to dowiadczenia, ktre na
wiele stuleci uksztatoway nie tylko mentalno spoeczestwa latynoameryka-
skiego, ale rwnie polityk zagraniczn pastw latynoamerykaskich.
Tendencja ta bya widoczna przez cay wiek XX, jednak w ostatnich latach zdaje
si ponownie przybiera na sile i zyskiwa na popularnoci. Antyimperializm
w Ameryce aciskiej staje si powoli kolejnym utartym okreleniem, ktre moe
sugerowa wszystko i nic. Kolejni przywdcy nowej lewicy coraz hojniej nim szafu-
j w swoich wypowiedziach, take e zdaje si ono przenika kady aspekt ycia spo-
eczno-politycznego ich pastw. Antyimperializm urasta w niektrych wypowie-
dziach do rangi panaceum na wszystkie problemy regionu, za ktre win obarcza si
Stany Zjednoczone, pastwa byych metropolii europejskich i midzynarodowe
instytucje finansowe.
Tymczasem w rzeczywistoci, rewolucji boliwariaskiej Hugo Chveza, pod
wzgldem wpywu na radykalne zmiany ukadu si w stosunkach midzynarodo-
wych, daleko byo do kubaskiej poprzedniczki. Obserwacja ta skania do zadania
kluczowego w tej debacie pytania: czy tradycja antyimperialistyczna w Ameryce
aciskiej faktycznie wpywa na polityk zagraniczn tzw. nowej lewicy latyno-
amerykaskiej?
Antyimperializm moe posuy politykom jako rodek do osignicia pewnych
bardzo konkretnych celw w polityce zagranicznej. Ale retoryka nie zawsze musi i
w parze z dziaaniem. Przywdcy nowej lewicy generalnie prowadz o wiele bardziej
pragmatyczn polityk zagraniczn, ni mogoby si wydawa tylko na podstawie
ich wypowiedzi. Potrafi wykorzystywa swoje atuty i mami publiczno szumny-
mi deklaracjami, jednoczenie zachowujc si bardzo racjonalnie i logicznie. Z dru-
giej strony antyimperializm nie jest tylko pustym hasem, ktre nie ma adnego
przeoenia na sfer polityki zagranicznej. To, e przywdcy nowej lewicy nie pod-
daj si mu cakowicie i nie dostosowuj wszystkich swoich dziaa na arenie mi-
dzynarodowej do antyimperialistycznych dogmatw nie oznacza, e nie kieruj si
tym podejciem przy podejmowaniu decyzji. Tacy politycy jak Hugo Chvez w anty-
imperializmie widz przede wszystkim moliwo ostatecznego usamodzielnienia
swojego kraju i zrzucenia obcej (gwnie amerykaskiej) dominacji.
Antyimperializm jest wic jednym z tych zjawisk, ktre cz w sobie dowiad-
czenia historyczne, bolesn, pen upokorze przeszo, pragnienie lepszego ycia,
ambicje do zajmowania wyszej pozycji w midzynarodowym systemie oraz potrze-
b penej i rzeczywistej suwerennoci narodowej. Od lat jest obecny w retoryce
i polityce zagranicznej latynoamerykaskich politykw, ale balansuje gdzie pomi-
dzy anachronizmem a utopijnym idealizmem. Niewtpliwie jednak w pewnym
stopniu ksztatuje polityk zagraniczn pastw Ameryki aciskiej, szczeglnie
w odniesieniu do jej potnego ssiada z pnocy, Stanw Zjednoczonych. Poniewa
antyimperializm wyznacza stay kurs, ktrym poda wiele krajw tej czci wiata,
nie naley go lekceway i skada na karb tylko i wycznie retorycznych chwytw,

71
Katarzyna Cholewiska

z ktrymi najbardziej si kojarzy. Antyimperializm przenika latynoamerykask

sfer polityczn, nawet jeli nad ni nie dominuje. Dlatego wanie omwienie
tego, w jaki sposb zjawisko antyimperializmu ksztatuje sfer retoryki i praktyki
politycznej, daje peniejszy i bardziej klarowny obraz latynoamerykaskiej sceny
politycznej.

Streszczenie
Antyimperializm jest jednym z najbardziej zoonych i niejednoznacznych zja-
wisk we wspczesnej polityce zagranicznej. Potocznie jest kojarzony pejora-
tywnie, jako zachowanie skrajnie nieracjonalne. Jednak jako pewna tendencja
w polityce midzynarodowej jest wynikow wielu procesw historycznych,
ktre kad si cieniem na wspczesnoci. Jakkolwiek antyimperializm prze-
jawiao i nadal przejawia wiele pastw na caym wiecie, w XX i XXI w. by
szczeglnie widoczny w regionie Ameryki aciskiej. Dowiadczone zarwno
kolonializmem, jak i neokolonializmem pastwa latynoamerykaskie od XIX w.
znajduj si w strefie wpyww Stanw Zjednoczonych, mocarstwa wielokrot-
nie ingerujcego w ich polityk wewntrzn. Narastajce przez lata niezado-
wolenie z tej sytuacji przyczynio si do narodzin specyficznej retoryki, ktra
przenikna wszystkie sfery ycia spoecznego, a rzdzcy zaczli wystpowa
przeciwko imperialistycznej polityce, w ktrej widzieli rdo wszelkiej nie-
sprawiedliwoci spoecznej. Tradycja antyimperialistycznego oporu w Amery-
ce aciskiej jest niezwykle bogata i wspczeni politycy chtnie si do niej
odwouj. Doskonaym tego przykadem by prezydent Wenezueli Hugo
Chvez, a take inni politycy tzw. nowej lewicy latynoamerykaskiej. Powsta-
je jednak pytanie, na ile s w tym konsekwentni. Czy antyimperialistyczna
postawa jest rzeczywicie gwnym wyznacznikiem ich polityki zagranicznej,
czy tylko odpowiedzi na pewne spoeczne nastroje? Celem niniejszego arty-
kuu jest analiza prezentowanej przez przywdcw pastw Ameryki aciskiej
retoryki w kontekcie dziaa, ktre podejmuj na scenie midzynarodowej.

72