You are on page 1of 158

1 Bsico

Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiapa

L ENGUA A YMARA / T EXTO DE E STUDIO

Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 3 03-07-15 13:09


Este libro te lo ha hecho llegar gratuitamente el Ministerio de Educacin
de Chile a travs del establecimiento educacional en el que estudias.

Es para tu uso personal tanto en la escuela como en tu casa; cudalo


para que te sirva todo el ao.

Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 1 03-07-15 13:09


PEIB, 2015
Programa de Educacin Intercultural Bilinge
Ministerio de Educacin
Gobierno de Chile

Inscripcin Registro de Propiedad Intelectal N 229.728

Equipo Autora:
Celia Challapa
Elsa Flores Huanca
Marianela Mamani
Dev Thadani
Beatriz Gonzlez Flle
Alejandra Caballero
Carolina Hirmas

Equipo Editorial:
Felino Garca Choque
Jimena Benavides Machuca
Juan Tapia Santibez
Beatriz Gonzlez Flle
Mara Magdalena Browne

Traduccin:
Elsa Flores Huanca

Ilustraciones:
Soledad Sebastin
Macarena Salazar
Juan Jos Fernndez
Loreto Salinas

Fotografas:
Paula Faras

Diseo:
Mara Jos Garrido Bermdez

Produccin General:
Pehun Editores

Impresion:
Trama Impresores S.A.

Tiraje:
3.000 Ejemplares

Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 2 03-07-15 13:09


Presentacin

E
l Programa de Educacin Intercultural Bilinge del Ministerio de Educacin ha iniciado, por
primera vez en la historia de la educacin chilena, un camino hacia la enseanza y aprendi-
zaje de las lenguas Aymara, Mapuzugun y Quechua, dirigido a nios y nias indgenas, y no
indgenas que estudian en las escuelas bsicas del pas.

La lengua originaria es el elemento primordial de identidad, y es adems un patrimonio inmaterial


de la humanidad. Preservarla es tarea fundamental de Estado; por ello, al momento de elaborar
este texto pretendemos que nuestros alumnos y alumnas, por sobre todo, valoren la riqueza de su
lengua originaria.

El desafo para la elaboracin de este texto fue intenso, ya que uno de los elementos culturales ms
importantes de los pueblos originarios en Chile es el carcter oral de sus lenguas, pues a travs
de ellas se transmiten los conocimientos, la historia, las luchas, los sueos y esperanzas. Por esta
razn, el presente texto de estudio contiene actividades con nfasis en la tradicin oral y en el de-
sarrollo de la oralidad.

Respecto del desarrollo de la escritura y teniendo presente que esta habilidad es un hecho social,
no natural, hubo que buscar estrategias que emanaran de las propias comunidades donde habitan
los estudiantes. La propuesta que se plasma en este texto es, precisamente, considerar a la escritura
como un producto cultural y no una traduccin literal impuesta del castellano.

El compromiso es continuar con la elaboracin de textos de estudio para toda la enseanza bsica.
Esperamos cumplir con sus expectativas y hacerlos tiles y valorados por los estudiantes.

Sabemos que nunca la tarea es perfecta: haremos los esfuerzos para que los prximos textos esco-
lares sean an ms pertinentes, ms completos, ms tiles y ms hermosos.

Porque los nios y nias de nuestras escuelas se lo merecen.

Ministerio de Educacin
Gobierno de Chile
Santiago, mayo de 2013.

4
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 4 03-07-15 13:09
Kunjamaniw

A
ka luratax Programa Educacin Intercultural Bilinge uka Ministerio de Educacin jupan-
kix, aka my sutipan nayraqat aptapxiwa, uka kunjam yatichaax aka Aymara, Mapuzugun
uka Quechua arusanakax ukatakix m thaki qalltapxiwa, ukat taqi imillanakataki lluqalla-
nakataki jiwasan arusax khusa yati utanakan aka markasan yatintapxaatakiwa.

Nayra arunakax khusa kunjamastan satakiw, ukhama ukaxa khusa jiwasan munatarakiw, uka
patrimonio inmaterial de la humanidad ukaw sapxiwa. Ukhama jakaatakixa, Estado jupanakaw
ujaapax; ukata, aka laphi qilqatax ukaw muni ukata taqi yatintirinaka nayra arunakax khusa
munasipxani.

Aka qilqat laphixa luraatakixa muspa chama lurasin apsutawa, ukax aka walja arusax munataw,
uka taqi yatianaka aka arusampi yatintaawa, uka kunjama irnaqaapa, chamapa, samkaapa,
suyaanakapa uka arusax yatichi. Ukata aka qilqata laphixa walja luraanaka, arumpi yatianaka
ukanaka apsutawa.

Uka qilqatanaka akham luratawa uka taqi sarnaqaatakixa uk amtasin lurataw, ukax sapa mayni
markanakan kunjama qilqasi ukat apsutaw ukan yatintirinaka uthasipxi. Ukat aka qilqata luratax
akham siwa, kunjama arusistan ukhama yatintaanixa uka janiw arusax ukhamaki istata qilqaaxa
ukax castellano yatia arupawa.

Ukhamasti taqpach maranakan yatintirinakataki uka qilqata laphi munat luraa uthaskiwa. Jiwasan
munataxa taqpacha yatintirinaka khusa aka yatintaa apnaqasiani.

Jiwasax aka luratax muspa chama apsu ukhama janiraki walispaxa, ukata jiwasax muspa chama
apsupxaani uka luraataki, ukax sumapxam, kachakipxan sum lurasiataki.

Aka yatintir imillanaka lluqallanaka wali mayi jupanaka yatiataki arsupxi.

Ministerio de Educacin
Gobierno de Chile
Santiago, mayo de 2013.

5
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 5 03-07-15 13:09
ndice

Presentacin ....................................................................... 4

Rito Inicial
Gracias Madre Tierra ....................................................... 8

Unidad 1
Mi familia .............................................................................. 10

Unidad 2
Mi comunidad ..................................................................... 28

Unidad 3
Cantemos todos juntos .................................................. 44

Unidad 4
Canciones de la naturaleza ........................................ 60

Unidad 5
El jiliri y mi comunidad ................................................ 76

Unidad 6
Las familias de mi comunidad ...................................... 96

Unidad 7
Festejemos en nuestro pueblo .................................. 118

Unidad 8
Carnaval .................................................................................. 136

Canto y danza de despedida


Cacharpaya ............................................................................ 156

Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 6 03-07-15 13:09


Qalltawi

Kunjamaniw ...................................................................... 5

Wakichtata
Yuspajara Pachamama ............................................... 8
Maya unidad
Wila masi .............................................................................. 10

P unidad
Naya Markhana .................................................................. 28

Kimsa unidad
Taqpachani kirki ................................................................ 44

Pusi unidad
Pachamamana kirkiajapa/kapa ............................ 60

Phisqa unidad
Jilirixa markajampi .......................................................... 76

Suxta unidad
Markaxan wila masinaka .............................................. 96

Paqalqu unidad
Markasan uruchaapa lurasiani ............................ 118

Kimsaqalqu unidad
Anata ........................................................................................ 136

Kirkia ukat kacharpall thuqua


Cacharpaya .......................................................................... 156

Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 7 03-07-15 13:09


Yuspajara
Phawt'asinsa Pachamamaru Tata intiru phuqachasinsa
yuspajarpana churapta, ukampi jallalla jallalla, khusa
wawanakaru yaticha qalltaani.

En la ceremonia andina damos gracias a nuestra Madre Tierra y


nuestro Padre Sol. Deseamos mucho xito y un buen inicio del ao
escolar.

Kunaraki Pachamamaru mayisi munta?

8
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 8 03-07-15 13:09
Pachamama

9
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 9 03-07-15 13:09
10

Wila masi
Mi familia

10
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 10 03-07-15 13:09
Kamisaraki, kunamasjta masinaka!
Wila masinakaru ujasir saraani, ukata taxpachani suma
aymara arsua yatintaani. Uka kunata suma yatintaaxa, suma
jilirinakaru ist'aarakiwa ukanaka yatintaaniwa.

Hola amigas y amigos!


Los invito a conocer a los miembros de la familia aymara, para que
juntos aprendamos de nuestra lengua y cultura. Vamos a saber por qu
es importante saludarnos y escuchar a nuestros mayores.

1 UNIDAD
Kunas uka laphin ujta?
Khiti wila masima uka laphina ujta?
Wila masimata siwa sawinaka, arunaka ist'iritat uka jach'a tatama?
Jach'a mamama?Kunjama aymarata aruntasiaja yattati?

11
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 11 03-07-15 13:09
TRADICIN ORAL
Wila masi ist'aa yatintaa
Saber escuchar a la familia

Kunasa lluqallanaka luri?


Uka lluqallanaka jach'a mamaparu ist'apjit? Kunata?
Jach'a tatanitati? Jach'a tatamampi uthasina kun luririta?

12
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 12 03-07-15 13:09
Yatichirimana jarawi ulllitapa ist'ama.
Escucha el relato que te leer tu educador.

Tiwtirixa taychimpi

N
ayra pachan m awatirija uthatayna, jupax awatirinakan
phuchhapatayna jupanaka uywax pamparu ujasiritayna. Alwata
qhantatsin sartasiriwa phisqa uraspachana, alwata sartasina
lurasiriwa, uka qawraqallu alpachqallu ujasirixa. Jupanaka wali parita
maq'asipqiritayna, phuku wallaqasin jichhat ninat aparasita. Jupanaka
ratuki maq'aapana, uywa tamaru jitxataataki jan papamparu sarkasin.

1
M urunxa tajpachani wila masin p'isara phayasipjatayna, uka juyra
k'axt'ata maq'asiataki. ukata taych'i, tulqaru siwa ratuki maq'am

UNIDAD
ratuki! runkhasin jupaja amuki jach'at jach'at ratuki muspa parit p'isara
maqt'asi. Ukhuma ukata awatiri ratuki pamparu uywa unjsiri sari.
Ukata suma awatasin phuchaxa m puraka muspa usu, jani kamachasin
muspapiniw usu. Ukhumasin usutpacha awatirixa uywa awati, ak'aki
uywa qallunaka apthapi. Purakapa muspapiniw usu jani sarnaqajama.
Ukhuma m t'ularu chukt'asi ukaruraki jiwji. Ukata chachapa katu
jiwata, awatiri warmipa puraka katusin jiwjatayna. Ukata jupanaka
yati muni, kunat warmi jiwxi, ukhuma purakapa kharipxatayna ukat
ratuki, m tiwtiri jalti, uka chiwchixa purakapa ch'ar nakhatakirakiwa.
Taych'ipa uka yatisin muspa jachi, jupaxa
wakt'ayasin uka p'isara parit awatir warmiru
ratuki maq'ayasinsa jiwxi. Jach'a tatanaka siwa
jicha urun tiwtirinaka ch'ar purakaniwa, uka
chiwchinaka awatir purakaru nakhasinsa.

Aka siw sawi sumat jumataki?


Siw sawin irnaqir jaqinaka arsum.
Wila masimampi parlasitat?
Kuna urupachan parlasipta?
Kunas taxpachan lurasipta?

13
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 13 03-07-15 13:09
COMUNICACIN ORAL
Wila masi aruntawi
Saludos a la familia

Uthi ujasim "Uka markajaru/nharu aruntasianaka".


Mira el video "Los saludos en mi comunidad".

Los saludos en mi comunidad

0:05/2:19

Kunjama juma jilatanakamaru aruntasirita?


Kunjama juma tatamaru mamaru uka jach'a tata jach'a
mamaru?
Kunjama wila masin yaqha jaqinakaru aruntasirita?

14
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 14 03-07-15 13:09
Uka laphiaka ujama.
Observa la imagen.

1 UNIDAD
Kuna ujta aka laphina?
Kunjamasa lluqallanakana chuymapaxa?
Ukata kunat sumaki arunt'asiaxa?

Urupachana mayjat mayjata arut'asipta. Uka laphinaka ujama.


Segn la hora del da, saludamos de distinta manera. Observa las imgenes.

Suma uru Suma jayp'u Suma arama/ aruma

15
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 15 03-07-15 13:09
P tama apthapisia.
Se arman dos grupos.

Mayni amparampi kachipun aruntasi lurapxi (Laphinakan mistuta


ujam).
Un integrante seala con las manos un saludo (observar los dibujos).

Mayniraki sapxi aymarata: Suma uru, Suma jaypu, Suma arama/aruma.


Los dems contestan en aymara: Suma uru, Suma jayp'u, Suma arama.

Suma uru

Suma jayp'u

Suma arama/ aruma

16
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 16 03-07-15 13:09
LLuqallanakana aruntasianakapa, wasitat wasitat yatiqiri
masinakampi lurapxan.
Practica el saludo con tus compaeros y compaeras.

Suma uru kullalla/ka.


Waliki jilalla/ta,
kunamasjta?
jumasjti?

1 UNIDAD
Aka aymara uthirinsa, jilirinakaru uka markanxa aruntasiaxa walja
suma ujataw. Aruntasinsa suma yaqaasiptan, uka sumaraki ujasiptan
uka lurasinsa suma taxpachan sumaraki qamaasiptana.
En la cultura Aymara el saludo a nuestros mayores y a la comunidad es muy
importante. Al saludar demostramos respeto y amabilidad, lo que nos ayuda a lograr el
suma qamaa que es vivir en armona con uno mismo y con los dems.

17
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 17 03-07-15 13:09
COMUNICACIN ESCRITA
Qilqata qullunaka
Glifos en los cerros

Aka qilqata qullunaka uaqama.


Observa las siguientes imgenes de algunos geoglifos andinos.

Kawkina uka luratanaka qilqatasa?


Kuna luratanaka jani amuyasta?
Juma amuyasina kunata uka luratanaka qullunakaru
apsupxatayna?
Uka luratanaka jak'a uthaamana ujiritana?

18
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 18 03-07-15 13:09
Uka qullunakaru uka qalanakaru luratanaja glifos satawa, uka nayra
pachan jaqinaka apnaqasirinwa uka aru churaataki.

Las guras que hay dibujadas en los cerros y en las piedras se llaman glifos, las
utilizaban nuestros antepasados para comunicar una informacin o un mensaje.

Uka video ujam Geoglifos qullunakaru yatichirinma uachata.


Mira el video "Geoglifos en los cerros" que te presentar tu educador.

1 UNIDAD
Geoglifos en los cerros
0:05/2:19

Kuna geoglifos ujta uka video?


Uka glifos Kawkiriraki chiq ujta?
Kawki yaqhachaqana uka glifos mistu?

19
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 19 03-07-15 13:09
Aka glifos ujama ukata yatiqir masinakampi parlasipjam kunas
ukaja sasina.
Mira estos glifos y conversa con tus compaeros sobre su signicado.
Ukanakata may ajllisim ukat suma qilqt'asim.
Elige uno y dibjalo.

20
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 20 03-07-15 13:09
Uka grafemario aymaran kimsa vocales qilqaataki apnaqaaxa.

En el grafemario aymara se usan tres vocales: a, i, u. Aprendamos vocales con


palabras sobre la familia.

Laphin uachataxa uka vocales uakipam a, i, u.


Observa los dibujos y las vocales a, i, u.

1 UNIDAD
anuqara inti uta

Uka nayraqat vocal uthi aka laphin uachataski ukampi qilqt'asin.


Escribe las vocales aymara.

_a _a _a _a _a _a _a
_i _i _i _i _i _i _i _i _i
_u _u _u _u _u _u _u
21
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 21 03-07-15 13:10
Aka vocales arunakana uthi muytasin qilqt'asma ukata uk
arsurakima.
Encierra en un las vocales en las siguiente frase y pronncialas.

Wila masi aruntaa

22
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 22 03-07-15 13:10
Uka arunaka vocales ucht'asina phuqachma.
Completa las palabras usando las vocales.

Jach 'a _tata


Jach' a mama

1 UNIDAD
Mama
Tata
Kullalla/ka
Jilalla /_ta
23
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 23 03-07-15 13:10
TALLER INTEGRADOR
Glifos waxt'atanaka
Glifos de regalo

Aruntasi anataani.
Juguemos a los saludos.

M glifo laphin uachma. Aka glifo kikpak lurasin m


Dibuja un glifo en una cartulina. laphiru ukata plasticina
ucht'asin muyt'asma.
Modela su contorno con plasticina.

a
all
Jil

Tata

lla
lla
a
all
ull

M wila masimajaqi ukatasim, Yatichirixa m laphi


ukat sutipa qiqtam m laphin ukata churtmanixa uka wila masi
kunkamat wayusim. utatma imantata sutipampi.
Elige a un miembro de la familia aymara; El educador te entregar un papel
escribe su nombre en un cartel y culgalo de con el nombre de tu familiar secreto.
tu cuello.

24
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 24 03-07-15 13:10
Taqpachani jumax, m muytasipxan amparat katusinsa, uka suti qilqata
kunkat wayusinsa.
Formar una ronda, cada uno con su cartel colgando en el cuello.

1
a
Mam alla Jilalla
Kull

UNIDAD
Tata

Wila masi imansitaru aymarat aruntasma ukat uka glifo chuarasma.


Saluda en aymara a tu familiar secreto y entrgale el glifo de regalo.

25
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 25 03-07-15 13:10
M yatiqiri masimampi aka parlasita yant'ama.
Practica con un compaero el siguiente dilogo.

Suma uru jilalla/ta.

Suma uru, kullalla/ka.


Waliki. Jumasti?

Kunamasjta?
Jikhisikama.

Kullalla/ka
Waliki kullalla/ka.
Jikhisikama. /ta
Jilalla

26
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 26 03-07-15 13:10
Apumaka

Suma uru Suma jayp'u Suma arama

1
Jach'a tata Jach'a mama Kullalla/ kullaka

UNIDAD
Kullaka/ Kullalla Tata Mama

Wila masi Inti Uta

27
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 27 03-07-15 13:10
2 Naya Markhana
Mi comunidad

Kamisaraki! Markajat yatintanha/ja. Uka kunjama lurasi,


kunaraki sutipax sa muni.

Hola! vamos a aprender sobre nuestra comunidad. Tambin


investigaremos cmo se form y qu signica su nombre.

28
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 28 03-07-15 13:10
2 UNIDAD
Kunaraki uka laphin uachata ujta?
Kuna markanakas ujt'a?
Kunaraki marka jaqinaqas lurapxi?

29
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 29 03-07-15 13:10
TRADICIN ORAL
Markachasia
Los orgenes de mi comunidad

Uka marka siw sawinaka jach'a tatanakan uka jach'a mamanakan


yatiqastan. Aka marka aptasi yatintaani.

Los relatos sobre el origen de la comunidad son transmitidos por los abuelos o
abuelas. Escucha la historia de la formacin del Pueblo de Ancuaque.

Janq'u uraqi

M
aru uthi uka Mamani wila masinaka sarnaqatayna uka uywa
thakinakata Bolivia markat jutatayna aka qhirwa markanakaru,
ukata arumatija jupanaka ukaruki samart'asitayna sapa purinsa.
Ukata uka wila masisti m jisk'a uta lurasi ukaru thiya juqhuru uka
uraqi K'uchu uta satayna aymarat sasna uta k'uchunkiwa. Ukasti Jaya
urunja yaqha wila masinaka sarnaqaritayna uka k'uch'una Mamani
sarakitayna.
M maranaka jaqi markanaka ukaru ut lurasipxi
uka patat sum utasiawa, ukat ukaru Janq'u
uraqi sapxi. Uraqi samipax janq'urakiwa uk sasiwa
ukaxa thiyapankiwa.
Ukhuma pacha maransa jaqinaka markan m
iglesia, uyu, utanaka, lurapipxiwa ukaru.

Wila Masi sarnaqiri kuna satawa?


Kunata uka juqhu thiyaru jaqinaka ut lurasipxi?
Kuna janq'u uraqi saa muni ukhumaraki kuna uta k'uchu
saa muni?

30
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 30 03-07-15 13:10
Jumax yatiritat aka Iquique markaxa, iki iki sataynaxa ukax
ikiatakiwa sasin?

Iquique viene de la palabra Iki iki que signica lugar de sueos.

Yatiqiri masinakampi, markamana m jiliriru jist'apxama:


Junto a un grupo de compaeros, pregunta a un jiliri de tu comunidad:

Markasana sutipax kuna siwa?

2
Kunata ukhuma satawa?
Kunjama markasax lurasixa?

UNIDAD
Kunax jumaru satma uk laphiru uachasin.
Dibuja lo que te cont.

31
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 31 03-07-15 13:10
COMUNICACIN ORAL
Sutichasianha
El origen de mi nombre

Aka khititansa uk ist'ma ukata jumaraki akankatuwa sama:


Escucha la siguiente presentacin y luego presntate t:

Nayana sutinhaxa Pedro


Nayaxa Visviri markata purjta

Aka video ujam Wila masijan markajan juthawipata ujam.


Mira el video "El origen de mi familia y mi pueblo" .

El origen de mi
familia y mi pueblo

0:05/2:19

Tataman sutiyaa kun siwa?


Juman markaman kunjam lurasi yattati?
Kunat uka sutini?

32
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 32 03-07-15 13:10
Kunanakas juman uthaaman uthi? M muytampi qilqt'am uka
kuna uthaaman uthi.
Qu elementos de la naturaleza son propios de tu entorno? Marca con un
los lugares de tu entorno.

a) Jawira d) Quta

2 UNIDAD
b) Qullu e) Juqhu

c) Phuju Otro:
(Dibujo)

33
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 33 03-07-15 13:10
M yatiqiri masimampi aka parlasita yant'ama.
Practica el siguiente dilogo con un compaero o compaera.

Nayana sutinhaxa
Kunas sutimaxa? Mario, jumasti?.

Nayana sutinhaxa
Celia Challapawa. Kawki markata
purjta?

Nayaxa Pisiga Carpa


Nayaxa Iquique
markata purjta,
markata purjta.
jumasti?

34
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 34 03-07-15 13:11
COMUNICACIN ESCRITA
Kunas kipuxa?
Qu es el kipu?

Yaqha parlasia pata jaqinakan uthataynaxa uka Kipu satarakiwa. Uka


m jach'a chakumpi luratawa ukat jisk'a chakunaka wayuqirakiwa
sapa maynisa yaqha chinumpirakiwa ukhuma yaqha saminarakiwa.

2
Otra forma de comunicacin que tuvieron los pueblos andinos fue la del Kipu. Sirve
para contar y est hecho con una cuerda principal de la que cuelgan varias cuerdas

UNIDAD
de colores, y con distintos nudos, formas y tamaos.

Aka uachata ujama.


Observa la siguiente imagen.

Kunaraki uka uachatan ujta?


Kunjama kipu apnaqaa yattati?
Kuna yatita ukampi imasiritasma?

35
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 35 03-07-15 13:11
Aka Kipuna, saminakas kawkinkisa uk siwa ukhumaraki
chinutapa qhawqhasa siwaraki.
En el kipu, las lana de diferentes colores indican cosas y los nudos, cantidades.

Aka Internet ujam: Kipu apnaqaa uka inka markana MCAP:


http://youtu.be/Yzoy2bl0SRA
Observa en internet el video : Animacin Uso del Kipu en el Imperio Inca MCAP.

M muyumpi imantma uka walikixa.


Encierra en un la alternativa correcta.

Kunas kipuxa?
a) M K'achachasiataki b) M suma jakhuataki c) M anataataki

Kunatakix kipux apnaqaasitaynaxa?


a) Aru amtasiataki b) Anatxayaataki c) Aru apayaataki

36
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 36 03-07-15 13:11
Kipunpi apsum uka qhawqha kullakanita jilatanita uthi wila
masimana sataki.
Arma tu propio kipu para indicar cuntos hermanas y hermanos son en tu
familia.

1. M Janqu chankampi, kullakaxaw sasin kipuru chitam, ukat m


chara chankampiraki jilatanakaw sasin chinurakim kipuru.
1. Cuelga 1 hebra de lana clara (hermanas) y una hebra de lana oscura (hermanos
varones) sobre la lana principal de tu kipu.

2. Uka janqu chankanaka qhawqha kullakanakaw uthi siwa. Char


chankax qhawqha jilatanakaw uthi wila masina uk siwa.
2. Recuerda: la lana blanca signica cantidad de hermanas. La lana oscura signica
cantidad de hermanos varones en tu familia.

3. M chinu luram aka sapa maynit wila masin jilatax kullakax uthi.
3. Haz un nudo por cada hermano y hermana de tu familia.

2
4.Yatiqiri masinakaru kipuma uastama. Ukata qhawqha kullakanit
jilatanit, wila masina, uk sama.

UNIDAD
4. Muestra a tu compaero tu kipu y pdele que descifre cuntos hermanos y hermanas
hay en tu familia.

Ritaxa m jilataniwa Pedro satawa ukat kullakapa Pica


satarakiwa. Jupaxa kiputana kimsa chinu luri uka sapa
mayni jilatanakapatakiwa.

37
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 37 03-07-15 13:11
M aru aka glifos satax lurasim, aka qullu patana.
Disea un mensaje con glifos sobre este cerro. Puedes dibujar un llamo,
avestruz, cndor, lagarto u otros que t inventes.

38
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 38 03-07-15 13:11
Aka aymara vocales qilqt'am.
Copia las vocales aymara.

Ayllu Ayllu Ayllu

Inti Inti Inti Inti

2 UNIDAD
Uraqi Uraqi Uraqi
Yatichirimpi arunaka arsusma ukata m muyumpi muytam uka
qilqata u, i, a.
Pronuncia con tu educador las palabras y encierra en un las vocales u, i, a.

Quta Qullu Jawira

39
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 39 03-07-15 13:11
TALLER INTEGRADOR
Sutinakampi anatasinsa
Jugando con los nombres

Aka laphi wakisita yatichirimpi phuqachma, suti markanakampi,


tata sutiyaanakampi.
Completa este listado con tu educador, con nombres de pueblos y apellidos
aymara.

Suti wakischata:
Ejemplo de apellidos:

Mamani Larama

Ch'uqi Challapa

40
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 40 03-07-15 13:11
Marka sutinaka wakichata:
Ejemplo de pueblos y lugares:

Parinacota Pica

2 UNIDAD
Parinacota

Putre Surire

Aymara arunaka yatintata amtasima ukata ukankiwa sataki.


Kunas ukax yattat?
Pronuncia estas palabras para designar lugares. Sabes qu signican?

Quta Qullu Jawira

Phuju Juqhu Qhirwa

41
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 41 03-07-15 13:11
Apthapasin anataa
Juego en grupos

Apellido

Chuqi
Suriri

Laphiru irnaqaa sutinakampi, Laphinakan uachata aptapam


jaqina sutinakampi uachtaa. ukata sapa yuqalla m laphi
Dibujar tarjetas con nombres de lugares y apsupxan.
apellidos. Mezclar las tarjetas y cada nio saca una
al azar.

Turkartasin sapa mayni jilirinaka Amuyasirixa jacha arumpi


unuqasinsa arupa apsuni. aymarat arsuni.
Por turno los integrantes del grupo El que adivina lo dice en voz alta en
representan mediante mmica y seas su aymara.
palabra.

42
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 42 03-07-15 13:11
Apumaka

Quta Qullu Jawira

2
Phuju Juqhu Uraqi

UNIDAD
Marka Kumiri Ch'uqi

Challapa Suri Parina

43
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 43 03-07-15 13:12
3 Taqpachani kirki
Cantemos todos juntos

Kamisaraki munat masinaka!


Kirkia muniriptati? Nayax m kirkianaka waxt'ayama uka wila
masixa yatichituwi aka phusaanaka chhajraanaka kirkiataki
thuquataki apnaqasiriptwa. Ukhumaraki jawarinaka laxra
chinunaka yatintaani.
Hola amigos y amigas!
Les gustan las canciones? Los invito a conocer algunas que mi familia
me ha enseado y algunos instrumentos que usamos para cantar y
bailar. Tambin vamos a aprender adivinanzas y trabalenguas.

44
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 44 03-07-15 13:12
Uka laphina uachata ujama ukata kirki ist'aa amuyasim.
Kunas uka laphina uachata mistu?
Wila masin kirkianakapa kirkitapa ut'astat?

3 UNIDAD

45
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 45 03-07-15 13:12
TRADICIN ORAL
Wila masi kirkiaja/ka
Canciones de la familia

Jisk'a wawasina kirkipxitama? M kirkima amtastati?


Te cantaban canciones cuando eras guagua? Recuerdas alguna?
Kirkia muniritati? Munata kirkiama utjiti?
Te gusta cantar? Tienes alguna cancin favorita?

Aymara jaqinaka taqpachani kusisipxi kirkisan taqi kuna lurasipxi


sapuru. Kirkianakampi suma taqpachani suma arusiptwa.

Los aymara comparten la alegra en sus actividades diarias y lo hacen cantando


entre todos. Las canciones son una forma de comunicarse entre las personas y
la naturaleza.

Aka kirkia ist'ama Kunturi Tiya Celia kirki uka video ujaa.
Escucha la cancin "El cndor" que canta la ta Celia en el video.

Kunturi
0:05/2:19

46
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 46 03-07-15 13:12
Taqpachani kirkiani.
Cantemos la cancin entre todos.
Uka amuyusita arunaka siqt'ama.
Subraya las palabras que reconoces.

Kunturi

Achachi kunturi thuquski


Alqamirilla thuka lurallaani

3
Ajill malkulla pumpiru

UNIDAD
Achulla markallparu
M manilla qapustatay

Kirkitata taqita munatama jamuqama.


Dibuja lo que ms te gust de la cancin.

47
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 47 03-07-15 13:12
Yatichirimpi ullisma ukata wila masina luratapa kirkianaja
parlasipxama.
Lee con tu educador y comenta las distintas actividades familiares en las
que se canta.

Awatjawi kirkia Pachamamaru kirkia

Wawaru kirkia Rutucha kirkia

Uywaru kirkia Yapuru kirkia

48
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 48 03-07-15 13:12
COMUNICACIN ORAL
Janhusia, laxra chinuqanti
Adivinanzas y trabalenguas

Jawarinakas laxra chinunakaxa aka aymarana suma


qamaatakiwa ukhumaraki anataatakiwa uka uthaasa sum
yatintan.
Los trabalenguas y adivinanzas son parte de la cultura aymara y nos sirven para
jugar y aprender de nuestro entorno.

3 UNIDAD
Aka laxra chinuri aru ist'am ukat wasitat jumaraki arsum:
Escucha y pronuncia el siguiente trabalenguas:

T'arwa t'axsirixa,
T'axsatayna t'arwa
T'ist'asa t'ist'asa

Yaqha laxra chinu ut'ati? Amtastati?


Conoces otros trabalenguas? Te acuerdas de alguno?

Yatiqiri masinakampi parlasipxama.


Comprtelo con tus compaeros.

49
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 49 03-07-15 13:12
Aka jawari ist'am ukata wasitat jumaraki arsum:
Escucha y pronuncia las siguientes adivinanzas, qu es?

Kunasa kunasa?
Umaru manti jani
llanch'uchaskiti
Ninaru manti jani lakhayaskiti
Kunasa ukaxa?

kunasa kunasa?
Kunas Kunas
Walja waranq
Waranq mar sayir.
(khunu qullu)

Kunat qulluru janq'u awki p'iqini sapqi?


Por qu se dice que la montaa es un anciano de cabeza blanca?

Yatichirimpi ullma ukata laphiru jamukama uka jawarin chiqt'ata.


Lee con tu educador la siguiente adivinanza. Dibuja la respuesta.

Kunasa kunasa?
Taqpacha munapxitu
Naya jani muniritwa
Taqpacha jaripxitu
Naya jani jariritwa
Taqpacha umapxitu
Naya jani umiritwa
Kuna kunasa?

Uka jawarinaka laxra chinunaka wila masimaru jist'am.


Pregunta en tu familia por otras adivinanzas y trabalenguas.

50
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 50 03-07-15 13:12
COMUNICACIN ESCRITA
Wiphala
La wiphala

Glifos ukhumarakixa, wiphalan arupax arsurakiwa: Sapa mayni


saminakax m markaniwa aka jacha pata uraqina.
Al igual que los glifos, la wiphala tambin tiene un signicado. Sus colores
representan los distintos pueblos que habitan el territorio andino.

3 UNIDAD
Kunaraki aka laphin jamuqata ujta? Kunaruraki kikpaxa?
Qu ves en estos dibujos? En qu se parecen?

51
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 51 03-07-15 13:12
Uka wiphala aymarata arsut saminakampi phanachasma.
Pinta la wiphala segn los colores que se indican en aymara.

_l
ch k`
q` _j
_l ch` q`
k` _l ch` _j
_j

ch Chupika ch` Ch'uxa


_l Larama q` Q'illu

_j Janq'u _j Jaruma/arumita

k` K'ulli-kulli

52
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 52 03-07-15 13:12
Arunaka qilqt'ma uka vocales pisi phuqachma tukuyaataki.
Completa las palabras con las vocales que faltan.

chu
ch piikka
upi
up
chupikaka
qq_i
_illu
_ill
llu
q_illu
_j_janqu
_ja aanq
nqu
nqu

3
Awatiriru uka sat saminakampi phanachasma.
Pinta al pastor con los colores que indican las echas.

UNIDAD
Chupika
Larama
Janq'u
Ch'_uxa
Q'_illu

53
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 53 03-07-15 13:12
Kirkianakaxa thuquanakaxa wila masiru phusaanakampi
chhajraanakampi phuqachaawa.
Muspaw wayra ist'asita ukax wirutanakat kaatanakat apsutawa.

Los cantos y los bailes en la familia se acompaan con instrumentos musicales.


Muchos imitan los sonidos del viento en el altiplano y son hechos con caas de
madera.

Yatichirimpi aka arunaka wasitata arsuma.


Junto con tu educador, pronuncia las siguientes palabras.

Qina Charanku Tarka

Siku/phusa Wankara Pinkillu

Kawkinakasa akata chhajraa, phusaaraki apsupxi


markamana?
Kuna mayni phusaa chhajraa ut'astat?
Kawkirisa jumaru yatintaa muniristaxa?

54
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 54 03-07-15 13:12
M muyumpi muytam qilqasin uka phusaanaka chhajraanaka
uka laphin jamuchata.
Encierra en un los nombres de los instrumentos que aparecen en la
imagen.

3 UNIDAD
Siku T_arka
W_ankara Qina
Charanku P_inkillu

55
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 55 03-07-15 13:12
TALLER INTEGRADOR
Uywa wayu
La esta del oreo

Masinakampi markamana apthapsiani aka killpa apsuataki.


Juma ut'at uka killpa apsua? Juma apsuritat uka killpaxa?

Junto a tus compaeros y tu comunidad, nos prepararemos para la prxima


esta del oreo. Sabes en qu consiste esta esta? Has participado alguna
vez de ella?

Uka youtube ujam uka video:


"Aymara Karikima Marka" http://youtu.be/1XDGI6-8Jh4
Observa en youtube el siguiente video:
"Comunidad Aymara de Cariquima" http://youtu.be/1XDGI6-8Jh4

Ut'astat uka ujata?


Kuna phusaa chhajraa apnaqasi lluqallanaka?
Kuna jaqinaka luri uka video?

56
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 56 03-07-15 13:12
Juma yattati kunata k'achasianaka uywaru uskupxi uka killpa
urupana?
Sabes por qu se ponen adornos de lana a los animales para esta esta?

3 UNIDAD

Jilirinakaru markamana jist'am, kunas uka killpa kunata luraawa.


Pregunta a los jiliris de tu comunidad, qu signica esta esta y por qu se hace.

57
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 57 03-07-15 13:13
Yarichirimpi masinakampi uka awatiri kirkipxama.
Con tu educador y compaeros canten la cancin Awatiri.
Uka chhajraa phusaa utmax yaticha utaru apanma.
Si tienes instrumentos musicales los llvalos a la clase y tcalos.
Yaqha marka jaqinakaru kirkiataki phusaataki, chhajraataki
jawsam.
Invita a cantar y tocar a otras personas de la comunidad.

Awatiri

Awatir t'alla,
awatiri,
Kawkisa jila qallu,
awatiri.
Awatiri mallku,
awatiri,
kawkisa kuyratama,
awatiri.
Awatiri mallku,
awatiri,
qullus pampachill,
awatiri.
Jump'itma qaritma,
awatiri,
kawaliswa,
awatiri.

58
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 58 03-07-15 13:13
Apumaka

Wankara Qina Siku

Tarka Awatiri Charanku

3 UNIDAD
Pinkillu Chupika Larama

Janq'u Ch'uxa Q'illu

59
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 59 03-07-15 13:13
4 Pachamamana
kirkiajapa/kapa
Canciones de la naturaleza

Kamisaraki masinaka! Uka pacha ch'axminaka ist'apxaani


ukay kirkiani thuquani pachamamaru yuspajarpaataki.

Hola amigos! Vamos a escuchar sonidos de la naturaleza.


Vamos a cantar y bailar para agradecerle a la Pachamama.

60
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 60 03-07-15 13:13
Kunaraki uka uacht'ata?
Uka uthaamaru kikpakiti?
Kunjamaw uka uthaman pachaxa?

4 UNIDAD

61
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 61 03-07-15 13:13
TRADICIN ORAL
Surin thuqupa
El baile del avestruz
Paula Faras

Aka isimpi jaqi isintata ujiritat?


Kuna kirki kirkipxi ukat thuqurakipxi?
Kuna uywanakaru jupanaka yatxapayasi?

62
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 62 03-07-15 13:13
Uka video youtube mistux (http://youtu.be/_w_fdUh6kGU)
ukan ujam Sikuri ukata yatiqiri masinakampi m kirkia
thuqua kikpak apsupxam.
Observa en youtube el video del Sikuri y prepara con tus compaeros una
presentacin de la msica y del baile. (http://youtu.be/_w_fdUh6kGU)

4 UNIDAD
Sikurina sikuripax uka thuquapax umarux kikpak mistu;
ukhumaraki thuqupax kiwlaru isipax suri chuku kikpakirakitayna.

La msica y danza del Avestruz representa, en su meloda, el


sonido de agua; en su coreografa, el baile de la perdiz; y en su vestimenta la
apariencia de un avestruz.
Paula Faras

63
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 63 03-07-15 13:13
Uka kirki Jiljiru Pilaxchulla ist'am ukat yatiqiri masinakampi
kirkipxama.
Canta con tus compaeros la cancin "Jiljiru Pilaxchulla" y luego marca con
un los animales que se nombran Qu sonidos emiten?

Jiljiru Pilaxchulla

Jiljiru pilaxchulla
Phisaxallan machanxatayna
Msuru Wruru
Allpachu wanakunti
Suri thanthallin
Walipachar thuqthatayna
Larilla pinkillullpan
kumpantatayna

64
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 64 03-07-15 13:14
Taqi kirkianaka uka pachan uthi ukata mistu ukaxa uma,
wayra q'iju ukanakawa.

La mayor parte de la msica andina proviene de los sonidos de la naturaleza


como el agua, el viento y los truenos.

Ukanakana Sutinakapa arsum ukat q'asatpa qasarakim.


Nombra estos elementos e imita su sonido.

4 UNIDAD
Uma

Thaya

Q'ixu/arnaxa

65
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 65 03-07-15 13:14
COMUNICACIN ORAL
Arunaja/ka ist'aa
Escuchar sonidos de palabras

Uka uywaxa q'asapampi wakthapim


Relaciona el animal con su sonido.

Phisi / misi waw waw

Allpachu miau

Anuqara chiw chiw

Chiwchi weee

Khuchi ux ux

Qarwa iink

66
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 66 03-07-15 13:14
Ist'am uacharakim, ukat jach'a arut wasitat arusim.
Escucha y seala, luego repite en voz alta.

Qillwa Uywa

4
Thaya Jawira

UNIDAD
Uma Wichhu

M muytasin chinuram uka _u litrampi arunak qalltasi.


Encierra en un las palabras que comienzan con _u y dla en voz alta.

_a
Uka arunakax litranixa siktasin qilqt'asin.
Subraya las palabras que slo tienen _a
y dla en voz alta.
M X chimpurum uka arunakax litranixa._i
Marca con una X las palabras que tienen _i
y dla en voz alta.

67
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 67 03-07-15 13:14
COMUNICACIN ESCRITA
Qilqatanaja ut'jawi
Conozco mis vocales

Uka arunaka yatichirimpa ullita ukat ist'am, uachayma ukat


jach'a arut arsum. M muyumpi chimpt'am uka ujatanaka mistu.
Escucha, seala y pronuncia en voz alta. Marca con un los elementos
que aparecen en la lmina.

Tunqu tunqu Nina

Thaya Uma

Wichhu Kunturi

Jawira Qala qala

68
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 68 03-07-15 13:14
Pachamamarux amuyuaw, ukat ujaaraki, arxataaraki.
Kunaraki purintaspa jani ujasistan?
A la Pachamama tenemos que cuidarla y protegerla,
qu pasa si la dejamos de cuidar?

M pachamaman wawapa sutipa qilqt'am uka chhaqaskiw sasa


juma amuyusin. Yatiqiri masinakama arsusin amuyt'ayasma
kunata uka chhaqi.
Escribe el nombre de un elemento de la naturaleza que piensas se
encuentra en peligro. Explcale a tus compaeros por qu.

4 UNIDAD
Uka vocales sapa arunakan qilqt'am uka cuadrado lurata.

Escribe en los todas las vocales de cada palabra. Imita su sonido.

Qala qala Liqi liqi Chiwchi

69
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 69 03-07-15 13:14
Uka laphina uachata ujam, ullmaraki ukat aru phuqachma.
Observa la imagen, lee y completa la palabra.

T_haya _ist aa
T_haya

Jawira _ist aa

Uka arunaka phuqachama uka vocales a, i, u nakampi.


Completa las palabras con las vocales a, i, u.

Um
U
Uma
maa
m Kunturi
Ku
Kuunt
ntuurrrii
ntu
Qullu
Q
Qu
uullllu
llu Quta
Quutttaa
Qu
70
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 70 03-07-15 13:14
Jakhua aymarat yatintaani! Ukhumaraki pachamaman
uthaapa jakhusiani.
Aprendamos a contar en aymara! As tambin podemos contar
elementos de la naturaleza.

Yatichirin yanapt'asinsa aka kirkia kirkt'am.


Canta esta cancin con ayuda de tu educador.

Mayata tunkaru

1 Maya, paya, kimsa, pusi

4
Phisqa, qulilitay.
Suxta, paqallqu, kimsaqallqu,

UNIDAD
8
Llatunka, tunka. 7
Ukham sasina kirkiani
Qulilitay 10
9
Aka jach'a anat urunxa
Thuqthasiani
(Grupo Awatias)

Ist'am ukat wasitat arsum. Ukata phuqhayma


wakhuanakanti.
Escucha y pronuncia. Luego completa cada con el nmero que
corresponda.

1 Maya 6 Suxta
2 Paya 7 Paqallqu
3 Kimsa 8 Kimsaqallqu
4 Pusi 9 Llatunka
5 Phisqa 10 Tunka

71
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 71 03-07-15 13:14
Uywanaka jakhusim arupax uka laphin uachatampi chiqt'asina
apthapim.
Cuenta los animales y une la palabra con la imagen correspondiente.

Maya

Achaku
Paya
Suri

Kimsa

Pusi
Chiwchi
Allpachu

Phisqa

Suxta

Larilla Kunturi

72
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 72 03-07-15 13:15
TALLER INTEGRADOR
Wisq'acha kirkia
Cancin de la vizcacha

Ujam ist'am uka video wisq'acha kirkia.


Mira y escucha el video "Cancin de la wiskach'a".

4 UNIDAD
0:05/2:19

Jakhuanaka apthapim ukat laphin uachata ujam.


Une los puntos y descubre la imagen.

73
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 73 03-07-15 13:15
Uka laphin uachata ujam ukat uka arux qilqt'am arunakampi.
Une la oracin con la imagen que corresponde.

Sunina kunturi ist'aa

Jawira uma ist'aa

Uywanaja ist'aa

Quta uma istaa

Sikura kirkia
Paula Faras

Uywaru arusxayaa
Paula Faras

Imillaru aruntaa

74
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 74 03-07-15 13:15
Apumaka

Maya Paya Kimsa

4
Pusi Phisqa Suxta

UNIDAD
Paqallqu Kimsaqallqu Llatunka

Tunka Kunturi Chiwchi

75
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 75 03-07-15 13:15
5 Jilirixa markajampi
El jiliri y mi comunidad

76
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 76 03-07-15 13:15
Kuna yatit jilirinaka yatichi uka laphin uachata?
Khiti jilirinaka markaman uthaski?
Kunas aynix uk yattati?

5 UNIDAD
Markan amtatanaka amuyasiani yqaataki ukata aynimpi lurasinsa
yanapt'asiani. Arunt'asianaka arunt'asipxaani aylluna ukhumaraki m
waxt'aa lurasiani aka pachamamaru churasiataki yuspajarpaataki.
Ukhumaraki aymara arusa qilqaskaani

Vamos a reexionar sobre la importancia de respetar los acuerdos de la


comunidad y practicar el ayni o ayuda mutua. Saludaremos a otros miembros de
nuestro ayllu y seguiremos aprendiendo a escribir en nuestra lengua aymara.

77
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 77 03-07-15 13:15
TRADICIN ORAL
Ayni
Reciprocidad

Uka yatichirima siw sawi ullita ist'ama ukat uka laphina uachata
ujam.
Escucha el relato que leer tu educador y mira las imgenes.

Tunqu sata
Texto adaptado. Herminia Aliaga.
Historia de los pueblos indgenas en Chile

Kamia q'awana yapunakas yanapt'asia uthaskipiniwa uka


masinakana uka utha masinakana. Aka chachanakas ancha
warminakas yanapt'asiriwa, jani qulqi khitisa churi. Uka m
yanapt'asiatakiwa ukasti sumaki qamasiani.

78
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 78 03-07-15 13:15
Yapu uruna taqpachan
sarapxi ukat
nayraqatat pacha
mama aruntasipxi uka
ch'allasin k'usampi
sirwisampi uka sum
mistuapataki.

5 UNIDAD
Sata tukuyasana,
qatuqiri utaparu
qatuqasi. Uka aycha
maq'ampi wayk'ampi,
t'ant'ampi ukhumaraki
tunqu k'usampi suma
wakiyasita liwt'i
waxt'aataki.

Satasia qaltasi.
Chachax chuntampi
phiyanti ukata
warminakax
kimsaqalqut chiranaka
ayrurasi. Ukhumaraki
qhipat yaqhanakax
ch'allanti allinti.

79
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 79 03-07-15 13:15
Kunat wila masinakax sataanakana yanapasipxi?
kuna yaqha luraanakansa aynjasipxi?
Kunajamasa qamapxiriji jani aynjasia utjiriji ukasti?

Aymara jaqinaka aynimpi kun lurasipta, ukax taxpachana


yanapt'asinsa. Markachasiataki aynix suma wakisipiniwa.

Los aymara trabajamos practicando el ayni, es decir, la ayuda mutua


o reciprocidad. Para la conformacin de la comunidad necesitamos
practicar la reciprocidad.

Aka jilirinaka ut'astati?


Conoces a alguno de estos jiliri?

Yatiri Mallku t'alla Jiliri

Taqi markanakan jiliri uthasiwa, jupanakax walja amuyt'asipxi


ukat sumaki qamasiptana.

En cada comunidad existen los jiliri, ellos son personas con autoridad que
ayudan a mantener la armona.

80
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 80 03-07-15 13:15
Yati utamaru markaman jiliri jawsasin. Chixt'asim:
Invita a tu curso a un jiliri de tu comunidad. Averigua:

Kunapachata jumaxa yatirita?


Kunamasa yatirinaka yatintapxi?
Kunata wakisipini ayllunakana jilirinaka utjayaa?
Kunamasa jilirima sarnaqaa?
Jach'aru jilasana naya jiliririjti?
Kunasa larua wasiki jiliriataki?

Marka jaqinakax m amt'asi, jupanakax amtata wakisiriwa suma


qamasiataki.

5
Cuando las personas de la comunidad aymara toman un acuerdo, cumplen su

UNIDAD
palabra para mantener la armona.

Markaman m jach'anakat amtatapa lurataataki uk jisk'tam.


Uka amtata yatita laphiru uast am ukata masinakamaru
ut'asma.
Piensa sobre algn acuerdo que hayan tomado los adultos de tu comunidad.
Luego dibjalo y presntalo al curso.

81
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 81 03-07-15 13:15
Khitimpi yatintirixtansa? Inst'ma, ullma ukata arsum.
Con quin podemos aprender? Escucha, lee y pronuncia.

Markata yatia Jilirinajata

Awkinakata yatia Wila masita yatia

82
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 82 03-07-15 13:16
COMUNICACIN ORAL
Marka jaqi aruntaa
Saludo a la comunidad

Uka laphina jamuqata ujam ukat arsurakim.


Observa la ilustracin y responde.

5 UNIDAD

Kuna lurasiski uka jaqinaka?


Kunjama wila masinakaru aruntasirita?
Kunat aruntasiaja walipinixa?

83
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 83 03-07-15 13:16
Ullantasana aruntaanaka arsurakima.
Lee y pronuncia los saludos.

Suma uru yatiri Suma jayp'u mallku Suma arama


t'alla tatamama

Kunjasama sapa maya wila masimaru aruntasirijta?


Cmo saludaras a tus tos, abuelos y otras personas de tu familia?

Aruntasinsa m suma qamaa aptasistan. Lluqallanakas


imillanakas ukhumaraki jach'anakasti taqpachani yqasipta.
Nayra pachan amparasa janarattata luk'anas n katusinsa
aruntasiansa, ukhumaraki p'eq alias.

Cuando saludamos estamos contribuyendo a vivir en armona. Los/


as nios/as y los adultos somos igualmente respetados y saludados.
Antiguamente se saludaba con los brazos extendidos, casi tocndose los
dedos, junto a una pequea inclinacin de la cabeza.

84
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 84 03-07-15 13:16
Kunjamatayna arunt'asiaja layra pachan? Aka arunt'asinsa
uakipam.
Cmo era el saludo de los antiguos? Observa estos saludos.

5
Kunjama markaman sapa uru arunt'asipxi?
Kunjama aymaranakas arunt'asipxi ukan yaqha markaru

UNIDAD

sarasinsa?

Ist'am ukat kirkim uka Arunt'asia kirkia (tata Antonio Moscoso).


Escucha y canta la cancin Los saludos (Antonio Moscoso).

Arunt'asia

Aruntasiax
wila masijaru
Aruntasiax
jilatanakaru
M suma uru
M suma jayp'u
M suma aruma
Arunt'asiakipiwa

85
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 85 03-07-15 13:16
Jaqin pasirinsa misapan m warxata /apxata churasiristansa,
ukax jiwasax kut'aytan aka waxt'atanakas ukhumaraki
chuymampiraki churastan ukan aruntasinsa.

En las ceremonias o estas, al momento de saludar, los pasantes le entregan


al alfrez un presente en agradecimiento por las atenciones otorgadas.

Akanakaw uka churatanaka aka misan apxatasistan


pasirinakaru. Ullma ukat arsum.
Estos son algunos de los presentes que se pueden hacer al alfrez. Lee y
pronuncia.
Paula Faras

Qulqi apxata Sikura apxata Uywa apxata

Urkista apxata Maq'a apxata

M jach'a uruyaru sariritati?


Sarasana Kunasa waxt'irijta?

86
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 86 03-07-15 13:16
Amparampi m waxt'aa lurasim Pachamamaru.
Confecciona con tus manos un regalo para saludar a la Pachamama.

Taxpacha yatiqiri masinaka waxt'asia luratapa m misaru irnuqapjam.


Junto a tus compaeros pongan todos los regalos en una gran mesa.
Sapa mayni aruntasiapa.
Cada uno da sus saludos a la Pachamama.

5 UNIDAD
Paula Faras

87
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 87 03-07-15 13:16
COMUNICACIN ESCRITA
Pachan ist'aanaka
Los sonidos de la naturaleza

Pachamama ist'asana kikpa aruskipama.


Imita los sonidos de los siguientes elementos de la naturaleza.

Jallu Jawira Mathapi

Ist'am ukat arsum.


Escucha y pronuncia.

P Panqara Q Qala

J Jallu

S Sulla M Mathapi

88
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 88 03-07-15 13:16
Ujam, ist'am ukata arsum.
Une las letras y forma las palabras. Luego pronuncia.

Q a a
l

a n r

5
P q a a

UNIDAD
a
u
J ll

u ll
S a

a a p
M th
i

89
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 89 03-07-15 13:16
Ist'ma ukat wasitat wasitat arsum. Ukat qilt'am.
Escucha y pronuncia. Luego escribe las letras que faltan.

T T_utuka Ch amiku
K _ullalla Ch Cha akuma

Arunaka uka laphin uachatax mistuta qilqt'asim.


Escribe las palabras que corresponden al dibujo.

T_utuka
P
J
S
90
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 90 03-07-15 13:16
TALLER INTEGRADOR
Minkaxa
La Minka

Uka Minka Video ujam.


Observa el video La minka.

5 UNIDAD
0:05/2:19

M minkana irnaqisiritati?
Sumakiti? kunataki minkax lurasia?
Paula Faras

91
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 91 03-07-15 13:17
Mink'a chaqa arusiri siqt'ama.
Marca con una X las frases que representan una minka.

Jach'a mamaxa sapaki yapuna juyra sataski.


Jos tatapax tiyupampi mariyan utapa utachji.
Marka jaqinaka iwi picharapxi.
Celia utapana phiyasji.
Jach'a tatax allpachu awatia yatichitu.

Yatiqi masinakampi m minka lurasia amtapxam, uka yatia


utamana.
Junto a tus compaeros prepara una minka en tu escuela.

Amuyt'sianaka: yatia uta askichaa, m amuyasia uta


luraa, m yapu yatiataki.
Algunas ideas: arreglar la sala de clases, hacer una biblioteca de aula, hacer
una huerta escolar.
Jumasti kunaraki luraa munta?
Y t, qu quieres hacer?

92
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 92 03-07-15 13:17
Aruntaa wasitat wasitat arunt'ma uka laphin uachatanakampi.
Practica los saludos a las personas que aparecen en la imagen.

5 UNIDAD

93
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 93 03-07-15 13:17
Arunaka litranakampi apthapma.
Une cada letra con su palabra.

__ala
K
__allu
Ch

Q __amiku

P __ullalla

M
__ulla
I
__ataphi
S
__anqara

94
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 94 03-07-15 13:17
Apumaka

Uma Qala Panqara

Chamiku Yatiri Qulqi

5 UNIDAD
Mathapi Jallu Tutuka

Minka Sulla Mallku t'alla

95
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 95 03-07-15 13:17
6 Markaxan wila
masinaka
Las familias de mi comunidad

Jichhasti juk'ampi jiwasan wila masitat ujaani,


khitinakas uka kunjaman nayra pacha tatanaka mamanaka.
Jach'a tatanakaru mayisiani kunjaman nayra pacha wila
masinaka.

En esta unidad vamos a conocer ms sobre nuestra familia,


quines la integran y cmo eran nuestros antepasados.
Pediremos a los abuelos que nos cuenten acerca del origen de
nuestra familia.

96
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 96 03-07-15 13:17
Jach'a tatanaja kuna jawarinaka parlasipxi?
Khiti jaqinakas uka laphin jamuqata mistu?
Jupanakan kunas utji?

6 UNIDAD

97
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 97 03-07-15 13:17
TRADICIN ORAL
Layra/Nayra Wilamasinaka
Mi tronco familiar

Aka video qalltasin ujam Markaxn wila Masixn puriapa.


Observa nuevamente el video El origen de mi familia y mi pueblo.

0:05/2:19

Markasa kun satawa?


Khisti wila masinaka ustayapqi? Kunaru uthapxan?
Wila masimax kawki markat juti uk juma yattati?
Jach'a tatamakan sutipa yattati?
Khisti wila masinaka markam chhijnuqi?

98
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 98 03-07-15 13:17
Yatiqiri masinakampi, marka jaqinakan uka kawkinkisa nayra
utaxa, nayra wila masinakaja ukanaka jist'am.
Con tu curso, pregunta a las personas de la comunidad sobre el origen de
su familia e historias de sus antepasados.

Kawkin juma yuristaxa?


Kawkit wila masima puri?
Khisti wila masinaka aka markax chhijnuqi?
Nayra pachan irnaqatanaka jiwasaru arusmat?

6 UNIDAD

99
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 99 03-07-15 13:17
Aymar aylluxa m jach'a wila masiwa, uka muspa
wila masinaka uthi ukasti jupanaka m aru irnaqasipxi
ukampiraki markachasipxi.
La comunidad aymara es una familia extensa, formada por varias familias
que tienen historias comunes que las unen.

Ist'am ukat arsum jach'a arut aka wila masinakan sutinakapa.


Escucha y pronuncia en voz alta los nombres de otros miembros de la
familia.

Jiliri tiyu tata

Sullqa / pichu tata

Jiliri tiya mama

Sullqa / pichu mama

Suwrinu

100
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 100 03-07-15 13:17
Laphiru uachma yaqha ut'at masinaka uka jach'a wila
masima ukata sutipa qilqt'arakim.
Dibuja o pega fotografas de otros integrantes que conoces de tu familia
extensa y escribe sus nombres.

6 UNIDAD

101
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 101 03-07-15 13:17
Yatichimpi yatiqiri masinakampi chhiqt'ama uka wila masinakan
markan uthi.
Averigua con tu educador y compaeros acerca de las familias que forman
tu comunidad.

Masinakampi laphina uacht'ama taqpacha


Apnaqasiataki / Materiales: wila masinakama.
Jacha laphi / Cartulina Dibuja o consigue fotos de esas familias.
Jacha qilqasianaka / Plumones Laphin uachata aynacharu suti qilqt'ma.
Saminaka / Colores Escribe bajo el dibujo o la foto sus apellidos.
Khuchurasianaka / Tijeras Lipk'atam uka laphin uachata aka marka wila
Lipkataataki / Pegamento masinaka apsuta.
Pega los dibujos en la cartulina.

Markan wila masinaka

Choque Mamani
Choque M
oscoso

Choque Challapa

102
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 102 03-07-15 13:17
COMUNICACIN ORAL
Kawkiru markanitasa?
De qu comunidad eres?

Kunjama markama chhijnuqasi uka ut'astat? Aka


Los Socavones de Pica uka aru ist'am.
Conoces la historia de cmo se form tu comunidad? Escucha la historia
Los Socavones de Pica de Gabriela Moscoso Mamani.

6
Kasarasiriataki uka Pica
wasara panqart'aaspa Nayax axarasma.

UNIDAD
Janiw Amaru uthajamakiti, Walikiskiwa, Jumax suma
janiw uthi marka jumataki. Matilla markaru ukaspaw.
allchhinataw, jupampi
sarapxan. kasarasia munta.

Suma amuya M allsu


qalanakaru aymarxam
lurasij, uka uma apaataki.
Tata, aka uraqina
Sata sumapiniwa Pika sataniwa, wasara
Juma allchhijampi panqara.
jaqichasismaw.

103
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 103 03-07-15 13:17
Uka nayra jaqinaka Pikan uthirina siqt'ama.
Marca a las personas que vivan antiguamente en Pica.

Uka laphina uachata phanachama uka espaolan jaqi luratapa


aka wasara panqarachayaataki.
Pinta el dibujo de lo que realiz el espaol para orecer el desierto.

Uka Pica kun siwa uka phanachasma.


Pinta el signicado del nombre Pica.

104
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 104 03-07-15 13:17
Amtasima, ayllumana sutipaxa, kunamati uraqi
ukhamawa.

Recuerda que el nombre de pueblos y comunidades representa su


entorno geogrco y social.

Ist'asana patxapachata arustama.


Escucha y pronuncia en voz alta.

6
Nayra suti: Iki iki
Jichha suti: Iquique

UNIDAD
Kuna siwa: Lugar de ensueos

Nayra suti: Janq'u laq'ani


Jichha suti: Ancolacane
Kuna siwa: Lugar de tierras blancas

105
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 105 03-07-15 13:17
M markan arsutapa juman ujata sutipa thaqam. Uta
yatintaana arsurakim.
Averigua la historia de la formacin de una comunidad o lugar conocido y
el signicado de su nombre. Comntalo en clase.

Ullma uka arsuta ukat arsurakim.


Lee este dilogo y luego pronuncia.

kawkisa markamaxa?
Nayana markanhaxa T'axsusia isi t'aqsua
isiqapia. siwa.

Patxata arusin phuqachama ukat masinakampi jisk'taanaka luram.


Con tus compaeros(as), creen un dilogo. Cada uno elige un pueblo o
comunidad distinta.
Mayana markamaxa
Kawkisa markamaxa? Visviri.

106
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 106 03-07-15 13:17
Uthaanakan sutinakap uka kun siwaraki qilqat akan churasma.
Aqu te damos algunos nombres de lugares y su signicado.

Phuxthiri Putre: murmullo de agua

Wallat uthiri Guallatiri: lugar de guallatas

Qullpa Codpa: terreno salitroso

Parinan qutapa Parinacota: laguna de parinas

Wiss istiri Visviri: zumbido del viento

6 UNIDAD
Yatichiriman ist'am ukata patxata arsurakim.
Escucha a tu educador y pronuncia en voz alta.

Utaru saraa Markaru saraa Qulluru saraa

Kunjama yatiqaa utaru uka pamparu saraa saaspax?


Cmo se dir ir a la escuela? o ir a la pampa?

107
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 107 03-07-15 13:18
COMUNICACIN ESCRITA
Irnaqaa sutinakapa yatintwa
Aprendo nombres de lugares

Uka pachan arunakapa ist'amxam ukat patxata arsurakim.


Escucha y pronuncia las siguientes palabras.

Chhullunkhaya Khunu qullu

Phuthunku / p'ujru

Thakhi
Phaxchha / thuquri

Qhirwa

Thayanti

108
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 108 03-07-15 13:18
Ist'ma ukat kirkirakim.
Escucha y canta.

Thakin kirkipa
Thakin sarnaktwa ukat phuthunkun saraqastwa.
Qullu khununta ujastwa uka aynach kayupan
qhirwaraki.
M phuxcharu jak'achastwa ukat

6
thayaraki ist'wa.

UNIDAD
Chhullunkhayax jank'aw purintani.

It'am ukat arsurakim.


Lee en voz alta.

Ph Th Kh

Phuthunku Thakhi Khunu qullu

Qh Chh
Qhirwa Chhullunkhaya

109
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 109 03-07-15 13:18
Ist'ma ukat phuqhachama ph, th, kh, qh, chh.
Escucha y completa con ph, th, kh, qh, chh.

Ph th P_h
P_hu
P_huthunku
uuth
thunku
thunku Th kh a i
Chh kh ullun aya
Qh irwa Kh unu qullu
Uka ph, th, kh arunakan aka lienzo uthaski uk saminakampi
phanachasma.
Pronuncia las palabras y colorea los recuadros con las palabras que
contengan ph, th, kh.

P_h P_haxchha

T_h Thaya

Kh Khunu

110
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 110 03-07-15 13:18
Uka irnaqaa sutinaka ist'am ukat arsurakim.
Escucha y pronuncia los nombres de lugares.

6 UNIDAD
Apachita Qullu mallku P_huju

Markaman p luqtaa pata sutipa qilqt'ma ukhumaraki


arsurakim masinakamaru.
Escribe el nombre de dos lugares sagrados que existen en tu comunidad y
comenta lo que sepas de ellos.

111
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 111 03-07-15 13:18
Uka arunaka ullma ukat qilqama.
Lee y escribe las palabras.

112
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 112 03-07-15 13:18
Wasitat wasitat phustasinsa aru apsum.
Practica los sonidos aspirados.

Kunjama laka unxtasma phusaataki?


Kunaru kikpa arupa mistu?

M qilqat laphitat aru q'asa kuchuram ukat p aru wakichma


uka phusasin.
Recorta letras de una revista y forma dos palabras que tengan sonidos
aspirados.

6 UNIDAD

113
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 113 03-07-15 13:18
TALLER INTEGRADOR
Nayax nayra pacha wila masinaka ut'astwa
Yo conozco a mis ancestros

Yatichirimpi yatiqiri masinakampi parlasim: Nayra pach


tatanaka kunaraki markana jaytusi?
Conversa con tu educador y compaeros: Qu contribucin al desarrollo
de nuestro pueblo o comunidad han dejado nuestros antepasados?

Jach'a tatax azufre minana


trawajt'asipxi ukhumaraki
jirrukarrilaru.

Jach'a tataxa quqhu


yani apsupxix, ukampix
yanapt'arakiwa.

Wila masinakax taqi pachan utachasipxiwa, ukataraki jichuru


markanakax sutinakapax api.

Las familias aymara se fueron estableciendo en determinados territorios, por ello


sus apellidos son propios de ciertos lugares.

114
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 114 03-07-15 13:18
Yatiqir masinakampi yaqha markanakan uthasirinaka uka wila
masinak sutipa thaqam.
Investiga con tus compaeros sobre los apellidos de familias que viven en
otros poblados aymara.

Suma uru, nayana sutinhaxa Dev Thadani.


Nayana markanhaxa Iki Iki.

Suma uru, nayana sutinhaxa Elizabeth


Mamani. Nayana markanhaxa Mauque.

6 UNIDAD
Paula Faras

Saminakampi phanachasma uka kawkit markat wila masima puri.


Colorea el territorio del que proviene tu familia.

Quta Suni Qhirwa

115
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 115 03-07-15 13:18
Laphin uachat ullma, wasitat arsum ukat apthapim kawki
markat jutta ukampi.
Lee, pronuncia y une el lugar de procedencia con su imagen.

Nayana markanhaxa Chhullunkani.

Nayana markanhaxa P uta.

Nayana markanhaxa Wila qullu.

Arunaka yatinta akanxa apsum uka litranak apthapisin.


Completa las palabras con la letra que corresponda.

Chh T_h P_h Kh


_unu _uthunku
_akhi _ullunkhaya
116
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 116 03-07-15 13:18
Apumaka

Phuthunku Phuju Phaxchha

Uyu Khunu Khunu qullu

6 UNIDAD
Qhirwa Qhatha Chhijchi

Chullunkhaya Quta Suni

117
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 117 03-07-15 13:18
7 Markasan uruchaapa
lurasiani
Festejemos en nuestro pueblo

118
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 118 03-07-15 13:18
Pachamamaru phuqasiataki kut'ayaataki kirkiani ukat
thuxt'asiani. Uka qhaxsi saa kuns yatichi ukhumaraki
yaqha q'axchanaka aymara arusan yatintaani.

Vamos a cantar y bailar, para celebrar y agradecer a la Pachamama.


Conoceremos las enseanzas que nos dejan los refranes y
aprenderemos otros sonidos propios de la lengua aymara.

7 UNIDAD

Kunat jaqinaka kusisipxi?


Kunaraki pasirinaka luraski?
Kuna kirki kirkipxi?

119
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 119 03-07-15 13:18
TRADICIN ORAL
Uraqinaja kirkjawi luraa
Cantando en el trabajo del campo

Uka video t'awranakampi luratanaka ujam.


Observa el video Los trabajos con la lana.

Los trabajos con lana


0:05/2:19

Uywa yawiraa yanapt'iritat?


Kunat uywa yawirasin waxt'asiaja?
Uka uywa yawirasi kirkianaka ut'at jani uka
qawranakan kirkipax yattat?

120
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 120 03-07-15 13:19
Aka aymar qamaanxa churaa uthi uka kirkianakampi waxt'aax
uka yapuchaanakaru. Uka uywax qawra allpachu wayun kirkia,
juyraru thuquaxa, ch'uqi yapuaru, tunqu yapu ukanaka.

En la cultura aymara se realizan celebraciones donde se canta para agradecer y


pedir por el trabajo productivo. Se canta y orea a los animales como llamas y
alpacas, se canta y baila a la quinoa, a la siembra de la papa, a los maizales y otros
productos del campo.

7 UNIDAD
Uywa Wayu

Pachallampi
Paula Faras

Qisiwaymama

Kuna yqhanakan lurata kirkianakax thuquanakax ujta?


Uka yaqha qawra allpachu wayunaka sariritat?
Aka yapuru churasia ukansti?

121
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 121 03-07-15 13:19
Yatiqiri masinakampi m jach'a laphi lurasipxam uka
pachamamaru uywanakaru amtasiataki.
Con tus compaeros y compaeras prepara un ache de una esta en
honor a la tierra y sus animales.

Fiesta del Sikuri

Palomita blanca

Palomita blanca, pecho colorado


Alita bordada, corazn morado
De aquel cerro verde,
bajan mis ovejas
Unas trasquiladas, y otras sin madeja.
Paula Faras

Cantorcito nuevo, canta con cuidado


No vayan a ser versos, del ao pasado

122
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 122 03-07-15 13:19
Ist'asin, wasitat aka Masuru waruru kirkim uka video
misturakiwa.
Canta la cancin tradicional Masuru waruru que aparece en el video.

Masuru waruru
Masuru waruru jay
Sunilu manjastway
Jilatanhawa alrisaw sipana
puli puli purta

Masuru waruru jay

7
Suni patjakastway
Jilatanhawa alrisa sipana

UNIDAD
Jala jala purta

Puli puli purta


Jala jala purta
puli puli purta
Jala jala purta

Versin E. Rosa Quispe Huanca

Pasirixa kuna luraanakan irnaqi?


Paula Faras

123
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 123 03-07-15 13:19
COMUNICACIN ORAL
Sawinaja/sawinaka
Refranes

Aymara jaqinakataki aka amuyasia yqasiaxa uthasinsa, ukat


ukax sawina arupax apayasna.
Para los aymara hay principios que deben respetarse toda la vida, estos se
transmiten a travs de refranes.

Ist'am, ullma ukat aka sawixa akham siwa sama.


Lee y comenta el signicado de estos refranes.

Jani ist'iri jani


jinchunimawa.

Jani aruni, jani


lakanimawa.

Jani ujiri, jani


nayranimawa.

124
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 124 03-07-15 13:19
Uka sawi laphin uachma ukat kun siwa arsurakim, uka lurasin
suma jumaru chuymacht'asi.
Cual refrn te gustara practicar para sentirte mejor? Dibjalo.

Jani ujiri, jani


nayranimawa

Jani aruni, jani


lakanimawa

7
Jani ist'iri jani
jinchunimawa

UNIDAD
Aka aymara sawi ist'ama ukat wasitat sama. Kun yatichi?
Escucha y pronuncia estos refranes aymara. Qu nos ensean?

Janiwa jayraasa Janiwa karisiasa Janiwa lunthataasa

No No No

125
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 125 03-07-15 13:19
Amtama kunamati aka kimsa sawinaka wakisiriji luraa, ukata
samuqama.
Piensa en tres situaciones en las que estos refranes sean importantes y
dibjalas.

Janiwa jayraasa

Janiwa karisiasa

Janiwa lunthataasa

Kawki sawi akan mistuta uist'i?


Cul refrn se aplica a esta situacin?
khitimpisa kunama tiyuma
phuxcharu sarta? jacha markaru sari!

Tiyuxampi
phuxcharu sartwa Mmmmmmmm

126
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 126 03-07-15 13:19
Jach'a tatanakaru markamanma ujiri sarma ukat sawinakata
jist'ma ukhumaraki kunax yatiax sum qamasiataki.
Visita a una persona mayor de tu comunidad y pregntale sobre refranes y
enseanzas de la cultura que ayudan a vivir en armona.

Kuna aymara sawinaka uthi uka juma yattat?


M uthasin mutsata uka sawih yatichata amtasmat?

7 UNIDAD
Paula Faras

Uka sawi yatintata laphirumaru qilqt'asim. Yatiqiri masinakampi


waxt'asipxam.
Escribe el refrn o enseanza y dibjalo. Comparte con tu curso.

127
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 127 03-07-15 13:19
COMUNICACIN ESCRITA
Aymara arunhana arsupa
Los sonidos de mi lengua aymara

Ist'ma ukat patxa arut ullama.


Escucha el relato.

Uywa wayu pachawa


K'illphaa ukat t'ikasia uywanakaru
Kirkiaja ukat uywirinakaru waxt'asirakiaja ch'uli phusaa
Paquchi wawa thuqua
Uywirinakarut amtasia uka allpachunaka qawranaka maq'a
churasi.

128
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 128 03-07-15 13:19
Ist'ma ukat arsurakim.
Escucha y pronuncia.

P' T' K'


P'aquchi Waxt'a K'illpha
Q' Ch'
Manq'a Ch'uli

Ist'ma. Ukat qilt'ma aka arsunaka p' t' k' q' ch'.

7
Escucha. Luego escribe sonidos p' t' k' q' ch'.

UNIDAD
P' K' Ch'
Paula Faras

P ' _aquchi _illpha _uli


T' Q'

W_ax _a Man _a
129
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 129 03-07-15 13:20
Laphin uachatax arsurakim ukat aka p' uka t' qilqatanaka
siqt'ama.
Pronuncia las palabras y marca las letras p' y t'.

P'axra T'alla T'ant'a

P'iqi Piqi q'ara

130
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 130 03-07-15 13:20
Uka arunaka aka ch' k' arsusin phuqachma.
Completa y pronuncia las palabras con la letra ch' y con la letra k'.

M chuspa uskusitawa

Jiska phusaa phusiriwa

M pumpuli chaxmi ___uspi

7
Pampana m awayu

Paula Faras

UNIDAD
Tunqumpi ___ullpi chuqimpi ___upi

Umampi phuqachasiataki ___uwa.

M waka uskusitawa ___a

M kalla ___alla

Pitaamampi

Warmi qhiparu m qara chapini


Paula Faras

uthi ___usa ___usa

131
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 131 03-07-15 13:20
Ullma uka q' ukat phanachasma. Ukat arsurakim.
Lee y pinta las letras q'. Luego pronuncia.

132
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 132 03-07-15 13:20
TALLER INTEGRADOR
Naya anatjawi kusista
Yo juego y celebro

Masinakampi m apnaqaa uka ache apsutat wakicht'ma.


Con tus compaeros prepara una actuacin de las celebraciones que
presentaron en su ache.

7
Uka yatiax sutipa sasma

UNIDAD
ukhumaraki kuna jistaxa apsu. Fiesta del Sikuri
Indica al curso el nombre de la esta
que representarn.

Pachamaru waqt'asim
chuymasiataki.
Entrega ofrendas a la Pachamama
en agradecimiento.

Uka kirkianaka thuquanaka


mistuta lurt'asipxam.
Realiza los cantos y bailes de la
celebracin seleccionada.
Palomita blanca

Palomita blanca, pecho colorado


Alita bordada, corazn morado
De aquel cerro verde,
bajan mis ovejas
Paula Faras

Unas trasquiladas, y otras sin madeja.


Cantorcito nuevo, canta con cuidado
No vayan a ser versos, del ao pasado

133
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 133 03-07-15 13:20
Ukat jach'at aymarat uka sawi arsurakim.
Recita en voz alta algunos de estos refranes.

Jani ist' iri jani


jinchunimawa.

Jani aruni, jani


lakanimawa.

Jani ujiri, jani


nayranimawa.

Sapa mayni qilqa yatinta ukampi m aru qilqt'asim.


Escribe una palabra con cada letra aprendida.

134
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 134 03-07-15 13:20
Apumaka

Manq'a P'axra Pachallampi

T'ant'a P'iqi q'ara Arunt'aa

7 UNIDAD
Waxt'a P'iki Uywa

Q'ax Q'ax Juq'ullu Q'uthila

135
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 135 03-07-15 13:20
8 Anata
Carnaval

Thuquri kirkia saraani uka pachamaru yuspayarpaani aka maq'anaka


qatuqastansa. Ukhumasti anataani kusisipxaani masinakampi
munasipaxaani ukhumaraki machaqa arunaka yatintaani aka
pachamamansa.

Vamos a cantar y bailar para agradecer los alimentos que nos da la


Pachamama. Haremos juegos tradicionales y competencias para ser ms amigos
y aprenderemos nuevas palabras sobre la naturaleza.

136
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 136 03-07-15 13:20
Kunas uka laphin uachatax mistu?
Ujasinsa Kunas jupanaka yupaychapxi?
Kawki uruyanajuma irnaqaa munasmati?

8 UNIDAD

137
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 137 03-07-15 13:20
TRADICIN ORAL
Anatpacha
Tiempo de carnaval

M ancha suma anata ispira


Carmen Muoz Hurtado

Nakara mamaparu
uka anata lurasiataki
yanapsitayna
uka yapu apsu
tukuystan uka
pacha Pachamamaru
yupaychaaxa
ukat suma wali
yapu churistu
ukhumaraki taqpacha
churatanaka uthi.

Ukat Nakara
Mamapax suma
phuchan isipax
k'achachisixa jupax
anatan uskt'sini.
Nanaka muspa.
k'usisiwa, jupax
kacharpalla thuqu
qalltanixa.

Ukat Nakarax
mamaparu llakitaki
ujiwa uka
thuquataki jani
m machaq sapatu
alasia jikxati.
Nakarax mamaparu
qhumantiwa.

138
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 138 03-07-15 13:20
Uka arumax mamapax
m siwsawi parli, uka
wara waranakax alax
pachat jalaxti. Aka
p tawaqu pata suni
umanakaru wausiri
puri.

8
Nakarax uka wara
waranaka alax pachat
jalaqti uk samkasi,

UNIDAD
uka tawaqunaka
qutanxa uka
ukhumasti sapatupa
qulqham lliju uka quta
thiyana. Jupxa Janiw
kati.

Qhipruxa Nakarax
kacharpalla suma
thuqu. M ukat kayu
ujasi ukat qulqi lliju
sapatuniraki mistu.
Uka wara waran
churatapati?

Kawkit qutan jarisir waqunaka jutatayna?


Kunat Nakara thuqusinsa tukuyasi ukat katjasi?

139
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 139 03-07-15 13:21
Anatax waljaw markatakixa. Taqinaka tantasipxi aka Pachamamaru
yupaychaataki aka jallu pacha phaxsina febrero uka marzo, uka
yapu pachawa, uywa wayuraki, uka achunaka apthapasia.

La anata es muy importante pues la comunidad se rene para celebrar a la


Pachamama en los meses de febrero y marzo, que es tiempo de cosecha, marca
del ganado y recoleccin de frutos.

Jumax anatana anatiritati?


Kuna pachan anata luraaxa?
Khitinakax mistu? Kuna maq'anaka uka kunanaka apsupxi?
Paula Faras

140
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 140 03-07-15 13:21
141

Aka tvideo tarqueada Chapicollo-carnaval con la fuerza del sol


2011-Arica Chile. Sitio http://youtu.be/bVWa3kMuZKU.
Observa el video tarqueada Chapicollo-carnaval con la fuerza del sol
2011-Arica Chile. Sitio: http://youtu.be/bVWa3kMuZKU.

8
Kunas uka tarka phusirinaka?

UNIDAD
Kunanakas apnaqapxi phusaataki?
Kunas kacharpalla thuqua?

Tamanakxam jumanak tantasipxam ukat manqhasaya araxsaya


pata anatanxam qaltasinsa uast'apxam.
En grupos representar el encuentro de los manqhasaya (unidad territorial sur)
y araxsaya (unidad territorial norte) para el inicio de la anata.

Uka Tarkampi thuqupxama.


Presenten el baile de la tarkeada.

141
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 141 03-07-15 13:21
Qala jaqua uka janq'uru, uka ch'allaarakisa anatiritati?
Masinakampi uma wayuaru t'ijuritat? Uka ajusa k'anasia
atipasiritati?

Conoces el juego de tirar piedras al blanco, o el de la Challa? Has realizado


carreras con baldes? Has competido en trenzar ajos?

Markaman chhikt'ama uka anataanaka uka uruyana uthi


ukata yatiqiri masinakampi anatasima.
Pregunta en tu comunidad por los juegos que se realizan en el carnaval y
juega con tus compaeros y compaeras.

142
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 142 03-07-15 13:21
COMUNICACIN ORAL
Uta jak'a qamaa arunaka
Palabras de mi entorno

Yatichirimpi pachamamaru ujiri sarapxam. Sarnaqasinsa uka


parlasitanaka ist'am aka pachamamaru sarnaqatanaka.
Haz un paseo a la naturaleza con tu educador y escucha el relato que te
har sobre alguno de los lugares visitados.

8 UNIDAD
Jisk'asina m qulluru jach'a
tatajampi pataru mistwa
ukata aptastwa

143
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 143 03-07-15 13:21
Sarnaqatawinaka arusinsa anataani
Juguemos a contar historias

a
ath
Lluqallanaka imillanaka tarjitaru
pachaman sutipaj qilqit.
Escibir en tarjetas nombres de lugares de
la naturaleza.

Phu
ju

Suyt'asin mayat mayat m tarjita


apsu sapa maynita. M jisk'a aru
yatita arsupxi.
Por turnos, sacar una tarjeta y contar
una historia sucedida en ese lugar.

Yatiqir masinakax uraqit


aymarat sutinaka arsupxi.
Los compaeros nombran el lugar en
aymara.

144
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 144 03-07-15 13:21
Ist'ma ukat arsurakim.
Escucha y pronuncia.

8 UNIDAD
Q'ax q'ax Phulluqiri

Thuqhuri uma Jiwq'iyiri qullu

Kunat q'ax q'ax rayux sata?


Por qu se dir q'ax q'ax al relmpago?

145
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 145 03-07-15 13:21
Ist'am ukat uast'am. Ukhumasti aru arsurakim.
Escucha y seala. Luego pronuncia las palabras.

Quta

Qala

Qullu

P'ujru

Uma

Kunaraki sapa arux siwa?

146
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 146 03-07-15 13:21
Uka arusitapa ujam ukat yatiapa amuyum.
Observa y adivina el signicado de las frases.

Musq'a uma

8 UNIDAD
Jallu uma

Thuquri uma

Wallaqiri uma

147
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 147 03-07-15 13:21
COMUNICACIN ESCRITA
Aymar aru machaq arsunaka
Nuevos sonidos de mi lengua aymara

Ist'am, uacht'ayama ukat aru arsum.


Escucha, seala y luego pronuncia las palabras.

ik'uta / lak'uta

Nayra

Nasa
Paula Faras

Larua
Laka

Kunjama saasa jinchuxa?


Sabes cmo se dice oreja?

148
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 148 03-07-15 13:21
Ist'am ukat wasitat jach'at arsum.
Averigua cmo se escribe.

8
Paula Faras

UNIDAD
Phuxachma aka arunaka.
Completa las palabras.

_arua _asa _ikuta

_aka _ayra
149
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 149 03-07-15 13:21
Ust'am ukat arsurakim.
Escucha y recita.

Sata kirkia

Wanu uraqiru apantuwa.


Qhipat wachu lurtwa.
Yapu satan pachapawa.
lluqalla imilla
Wayuru jutapxam!

150
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 150 03-07-15 13:21
TALLER INTEGRADOR
Pachamaru phuqachtwa
Agradezco a la Pachamama

8 UNIDAD
Walinakas jisa sasin chimt'am ukhumaraki jani walispaxa janiwa
sasin chimt'arakim.
Marca s si la frase es correcta y no si la respuesta es incorrecta.

Jisa Janiwa

Chile markana, anatax yapuya tukuyasin uka


uywa killpasistan lurasiaxa.

Ayllunaka yapunaka apsuta, sum


aptasitanakaisinaka uka uast'asin waxt'asipxi.

Kunanaka phuqachtan kusistanwa Waliw


saataki waxt'asiaw yupaychaataki ukat
Pachamamax kusisiwa.

Jaya markat jutat jaqinaka jistan urun ujirinaka


ukax pasirinakaw.

151
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 151 03-07-15 13:21
Ist'am ukat arsum. Ukasti W, Y naka chimt'arakim.
Escucha y pronuncia. Luego marca W, Y.

W/w

Wanu Wachu

Y/y

Yuqalla Yapu

Aru phuqachama.
Completa las palabras.

152
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 152 03-07-15 13:21
M wayaqaru kujichanaka irnuqum ukampiraki markaman
pachamamaru yuspajarpajata.
Modela en greda un canasto con los productos que se cosechan y con los
cuales se agradece a la Pachamama en tu comunidad.

8 UNIDAD
Laphi qilqaaman, litranaka khariram ukat aymar arunaka
apsum uka phisqa litranakax churata.
Recorta letras y forma palabras aymara con las siguientes letras:

153
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 153 03-07-15 13:22
Kuna jark'aanaka jilatax/llax t'akipan katu?
Qu obstculos encuentra el jilata/lla en su camino? Nmbralos

Inicio

154
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 154 03-07-15 13:22
Apumaka

Anata Nayra Larua

Laka Lluqu ikuta

8 UNIDAD
Nasa Wachu Yapu

Wanu Phulluqiri Jiwq'iyiri qullu

155
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 155 03-07-15 13:22
Cacharpaya

Cacharpaya m taqpachan kirkisin thuqusin


irpamukt'aatakiw.

Pasirin Kacharpayapa

Nayax sarasistwa, kusik sarastwa


Aka markasata nayax yuristwa (bis)
Murat jaqi, kirkisin sartwa
Kuti urusa amtastwa
Janiw sapaki sartwa chuyma
mankharu apasisma
Chuymamaxam thuqusiskan
Janiw sapaki sartwa chuyman
mankharu apasisma
Chuymamaxam thuqusiskan
(A. Mrquez)

M marankutikama, suma chiripa!

156
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 156 03-07-15 13:22
157
Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 157 03-07-15 13:22
Esperamos que este libro te haya servido para
conocer ms de tu cultura y lengua Aymara.

Te esperamos en segundo bsico.

Aymara_1basico_correc_ finalesMAYO.indd 158 03-07-15 13:22

You might also like