ISSN18578896

Nr.34,Shkup2014

UDK811.18
Punimstudimor

EmilLAFE,NebiCAKA,AgronDURO,MusaRIZAJ
UniversitetiiTirans&UniversitetiiPrishtins
Email:encikloped@yahoo.com,nebi.caka@gmail.com
albpaneu@albmail.com,musa.rizaj@unipr.edu



TERMINOLOGJIAPROFESIONALESIVEPRIMTARI
NDRDISIPLINOREDHEDETYRATEALBSHKENCS
PROFESSIONALTERMINOLOGYASINTERDISCIPLINARY
ACTIVITIESANDTASKSOFALBSCIENCE

1.NvitetpasthemelimittShoqrisstShtypuriShkronjaShqip,q
njihet edhe si ShoqriaeStambollit (1879), kur lvrimii gjuhs shqipe mori
prmasa t panjohura m par, gjuht kombtare t kontinentit ton kishin
krijuar, n vija t prgjithshme, sistemet terminologjike t fushave t
ndryshme t dijes e t mjeshtrive. Mungesa e autonomis kulturore, e
shkolls kombtare dhe prapambetja ekonomike e kishin ln mjaft prapa
gjuhn shqipe n kt drejtim. Pa hyr n historikun e zhvillimit t
terminologjis1, le t prmendim se rregullimi i terminologjis shqipe si
veprimtari shkencore e organizuar nis n vitet 50 t shekullit t kaluar me
ngritjenesektorittterminologjisnInstitutineShkencave(1955).Punae
ktijsektoridheebashkpuntorve,ematerializuarnnjvargfjalorsht
seris Terminologjia teknikoshkencore, nj pjes e mir e t cilve
fatmirsishturibotuannKosov(1969),qenjprvojemirdhenjnxitje
prhartiminefjalorveterminologjikedhejashtatijsektori.
Terminologjia e rregulluar dhe e standardizuar sht element dhe tipar
thelbsorinjgjuhestandarde.Dobindherolinefjalorveterminologjikt

1
Pr kt shih nj varg monografish e artikujsh n pjesn Bibliografi e
terminologjis te vllimi Gjendja dhe zhvillimi i terminologjis shqipe Probleme
dhe detyra (Konferenc shkencore). Akademia e Shkencave e Shqipris Akademia
e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs, Tiran, 2009, f. 244-294.

6|E.Lafe,N.Caka,A.Duro,M.Rizaj

gjuhs shqipe e karakterizon m s miri ky vlersim i albanologut Armin

Hetzer,qkandjekurngaafrprocesinenjsimitetkodifikimittshqipes
standarde: Vetm nprmjet ktyre botimeve gjuha e shkruar shqipe fitoi
nivelin e nj gjuhe kulture plotsisht t zhvilluar me t ciln mund t
shpreheshintgjithadenotateteshoqrismoderneindustrialenmnyrt
standardizuar ... Mund t thuhet se shqiptart mekt fond dhe kto vepra
kan arritur nj gjendje q, pr nga pikpamja leksikografike, i bn ata t
matenmepopujtfqinj.(Hetzer2009:36).
2. Rndsia e veprimtaris shkencore t organizuar n fushn e
terminologjis sht theksuar edhe nj her n konferencn shkencore
Gjendja dhe zhvillimi i terminologjis shqipe probleme dhe detyra
(Tiran,19qershor2009),veanrishtnreferatinembajturngaprof.Hna
Pasho e prof. Agron Duro. Shembujt e puns nga vende e gjuh t tjera, q
solln n referatin e tyre n kt konferenc prof. Nebi Caka e akad. Latif
Susuriebjnedhembindserndsinepunssistematikeetorganizuar
n shkall kombtare pr terminologjin e gjuhs shqipe. Rregullimi i
terminologjis sht nj shtje e dits pr shum gjuh, pasi terminologjia
duhet t pasqyroj gjuhsisht edhe zhvillimin e sistemeve konceptore t
shkencave dhe prparimin e tekniks. Normzimi dhe standardizimi i
terminologjisparaqetnjsfidprdokomb,icilikaprsynimafirmimine
vetkulturordheekonomik(Caka&Susuri2009:544)shprehenN.Cakae
L. Susuri n referatin e tyre t siprprmendur. N rastin e gjuhs shqipe
normzimi dhe standardizimi i terminologjis i shrben njsis dhe
homogjenitetit t kulturs kombtare shqiptare. Terminologjia e
standardizuar sjell lehtsi n qarkullimin e dijeve shkencore, veanrisht n
sistemin arsimor n gjuhn shqipe n t gjitha shkallt n Shqipri, n
Kosov, n Maqedoni e m gjer. Dua t prmend me kt rast se njsimi i
terminologjis shkollore sht trajtuar edhe n veprimtarit e Institutit t
IntegrimittKultursShqiptare.
Pr arsye t njohura ka jo pak dallime n terminologji ndrmjet
Shqipris dhe Kosovs e trojeve t tjera shqiptare n ishJugosllavi. Pr
dallimet n emrtesat teknike ka trhequr vmendjen me koh kolegu Nebi
Caka,icilikapropozuaredheqthartohetnjllojfjaloripraktiktktyre
dallimeve, p.sh. serbator n Shqipri rezervuar n Kosov etj. Por kjo
gjendje vihet re edhe n fusha t tjera. N kumtesn e paraqitur n
konferencn e terminologjis t vitit 2009 nga akad. Esat Stavileci (jurist)
gjejm edhe kt pohim: Kam krahasuar praktikat n Shqipri e n Kosov
n fushn e terminologjis administrative dhe kam vn re nj shkall
relativisht t lart t mosnjsimit... Shkalla e mosnjsimit ndonjher arrin
kuotn emoskuptimit dhe nevojn e sqarimit term pr term pr t kuptuar
thelbineproblemit,edhepseprdoretnjgjuhenjfjalor.(Stavileci2009:
81).AjoqkavrejturE.StavileciseterminologjiaadministrativenShqipri
njkohtgjatkaqenendikuarprejgjuhvethuaja,ndrsanKosovka
qenendikuarkryesishtngaserbokroatishtja(Stavileci2009:81)vlenedhe
prterminologjitefushavettjera.
 TerminologjiaprofesionalesiveprimtarindrdisiplinoredhedetyrateAlbshkencs|7

Nga kto shihet se krahas puns q duhet br pr rregullimin e

terminologjisshqipe,sitthuash,nvetveteeprvetveten,duhetpunuar
edheprnjsiminesaj,d.m.th.prmnjanimin,satjetemundshmem
shum,tdallimeveShqipriKosovemgjer.Mendojmseshtjanuk
shtethjeshtprtuzgjidhurnkuptiminqterminologjiaeprdorurn
Shqipri,sishtetqkahyrnshekullinedyttjets,shtkurdoherme
drejta, m e prshtatshmja, prandaj njsimi t bhet n baz t saj. Ktu
duhet shqyrtuar me kujdes do rast, duke marr parasysh parimet e
terminologjis,krkesatprndrtimindheprzgjedhjenetermave,shkalln
e ngulitjes s termit n prdorim etj. Natyrisht kjo nuk sht nj detyr q
mbetetbrenda gjuhsis. Terminologjia shtveprimtari ndrdisiplinore, ku
gjuhsia sht njra pal e prhershme, ndrsa pala tjetr sht fusha
prkatse edijes a e veprimtaris, d.m.th. sistemi i koncepteve t asaj fushe
me nnsistemet e tij. Pikrisht specialistt e fushs jan ata q krijojn t
partterminologjinfushssvet,ecilampasunnshtrohetrregullimeve
therpashershmeedhemebashkpuniminegjuhtarve.
3. Ashtu si dhe pr gjuh t tjera, problemet kryesore t zhvillimit t
gjuhs shqipe n ditt tona i prkasin rrafshit t leksikut dhe t
terminologjisnveanti.Sprovatdhendihmesatespecialistvengafushat
ndryshme kan nevoj pr nj shoshitje gjuhsore, n mnyr q fjalt e
prshtatshmetstandardizohenempastbhennorm.
Nseancnedytdotdgjojmdykumtesaprrisitdheproblemetn
terminologjin e vreshtaris dhe t vertaris. Vet fjalt vertar e vertari
jan neologjizma t qlluar t prof. Andrea Shundit, q pasurojn gjuhn
shqipe dhe zvendsojn fjalt e huaja enolog, enologji dhe vinikultor,
vitikultur, ashtu si jan zvendsuar m par vitikultor e vitikultur me
vreshtarevreshtari,tcilattashmkanznvendnfjalorteshqipes.N
botimet e prof. A. Shundit me bashkpuntor t tij gjejm edhe nj varg
fjalshterma t ndrtuara nga brumi i shqipes, si p.sh.: ermim, flokzim,
flluskim, ksulz (e shishes s vers), lastarizon, lastarizim, lisnim, lisnohet
(vera merr amsimin e drurit t lisit nga voza), lisnim, mbushtore (vendi ku
mbushen shishet me ver), moshim dhe pjekurim (i vers), motsim
(stazhionim),ngjrues(degustator),ngjrim(degustim),pezulli(suspension),
prshenjje,pjerrtoj,pjerrtim,purror,qimezon,qimezim,riensoj,riensim,
rruazon, rruazim, sythor, shihedhje, shishezim, (lnd) shkojzore,
tapanxjerrse, ujdashs, urzon, vreshtoj, vreshtim, zhgazohet, zhgazim etj.
Njohja e leksikut t fushave t caktuara semantike dhe e prpjekjeve t
specialistvepr ta pasuruar at duke u mbshtetur kryesishtmbibrumine
shqipes,dotshrbejprhartiminenjfjaloritardhshmtgjuhsshqipe
(q t ket t paktn dyfishin e fjalve t FGjSSh) dhe pr mnjanimin e
fjalvethuajatpanevojshmengaprdorimi.
Nseancnedytdotdgjojmedhenjkumtesproblemore,qkat
bjmeterminologjineqarkullimitrrugor,ecilapomerrprhapjegjithnje
m t gjer dhe shum terma kalojn kshtu n leksikun e prgjithshm,
ashtu si ka ndodhur edhe n gjuh t tjera. Autorja (Irda Dervishi) ka

8|E.Lafe,N.Caka,A.Duro,M.Rizaj

shqyrtuar disa dokumente ligjore t Shqipris e t Kosovs dhe ka vrejtur

nj varg dallimesh. Po prmend, duke ua ln komentet autoreve t
kumtesave, disa shembuj (termi i par i Shqipris, i dyti i Kosovs):
distributorpomp,karrexhatshiritrrugor,korsishiritikomunikacionit,
korsi emergjence shirit i komunikacionit pr ndalje emergjente, shpejtim
nxitim, leje drejtimi patent shoferi, leje qarkullimi leje komunikacioni,
drejtues i mjetit ngass, ndenjse ulse, pist shteg, qarkullim
komunikacion,(rrug)interurbaneregjionale,kryesoremagjistrale,semafor
shenjndriuese,senskahetj.Skadyshimsenjgjendjeetillnukmund
tjetepranueshme.MegjithseShqipriaeKosovajandyshtetemvete,
jovetmterminologjia,poredhendrtimieprmbajtjaekodittqarkullimit
rrugormundtishteenjjt.
4.Pasparashtrimittmsiprm,letvshtrojmprsafrmicilatdot
ishindetyrateAlbShkencssiinstituciondhetantarvetsajnfushne
terminologjis.
Nisurngafaktiseidejaeprof.MusaRizajtprnjkonferencetposame
pr terminologjin n Takimin e sivjetshm u mirprit dhe u vlersua,
mendojm se detyra jon e par sht q ta bjm t prvitshme kt
konferenc. Me kt terminologjia do t mbetet shtje e prhershme n
programin e takimeve tona vjetore, pavarsisht nga tema bosht e takimit.
Kemi bindje se problemet e terminologjis jan t tilla q e ushqejn nj
konferenc t prvitshme si kjo. Pr ta mbuluar organizativisht kt nism
propozojm ngritjen e nj kshilli pr terminologjin n AlbShkenca, ku t
prfaqsohen me nga nj antar (si person ndrlidhs) secili nga nnt
seksionet dhe ve ktyret ket 45 antar, q do t jen pjesa operativee
kshillit. Personat ndrlidhs do t mbledhin n seksionet e tyre shtjet
terminologjike q krkohet t shtrohen pr diskutim n konferencn e
ardhshme; kshilli do t ndrtoj programin e puns, do t caktoj
prparsit duke pasur parasysh edhe mundsit konkrete, si dhe do t
organizojbashkpuniminndrmjetspecialistveegjuhtarve.
Dukekaluarmtej,mendojmsenfushneterminologjisAlbShkenca
dotbjatqmundtbjsinjinstitucionvullnetardhepabuxhetnga
shteti. Pr kt arsye gjykojm se AlbShkenca nuk i ka mundsit pr t
hartuar fjalor t plot terminologjik shumgjuhsh pa ose me shpjegime
dhe t luaj rolin e nj institucioni pr normzimin e terminologjis.
Normzim n terminologji do t thot q nj sistem termash t fushe t
dhn t marr miratimin e nj institucioni me autoritet shkencor e ligjor,
pra t zyrtarizohet, t bhet norm (Caka &Susuri 2009: 4344). Le t
shpresojm ndrkaq q veprimtaria pr terminologjin n nj t ardhme t
afrtdotmbulohetmmirngainstitucionetespecializuarashtetrore.N
ktorrethanaAlbShkencamundtjapndihmesndy drejtimekryesore:
spari,ntrajtimineshtjeveteorikeepraktiketterminologjisshqipesi
deg e veant e gjuhsis dhe si veprimtari ndrdisiplinore; s dyti, n
diskutimin e shtjeve konkrete q kan t bjn me standardizimin e
terminologjis pr fusha t veanta, duke shpallur disa kshillime a
 TerminologjiaprofesionalesiveprimtarindrdisiplinoredhedetyrateAlbshkencs|9

rekomandime t arsyetuara. Antart e AlbShkencs n universitete, n

institute krkimore e n detyra t tjera mund t ndikojn q kto
rekomandimetmerrenparasysh,osetnxitindiskutimeprzgjidhjemt
prshtatshme.NktmnyrAlbShkencadotndihmojprgjallrimine
diskutimeve rreth terminologjis dhe pr t trhequr n veprimtarin
terminologjikemshumstudiuestrinjngagjuhsiadhengafushattjera.
Kjoveprimtaridotsynoj:
a)nnjsiminhappashapitterminologjisqprdoretnShqipri,n
Kosov,nMaqedoni,veanrishtnsisteminarsimorttgjithashkallve;
po ashtu edhe n njsimin e emrtesave teknike dhe t produkteve
industriale;
b) n zvendsimin e termave t huaj q jan n prdorim, me terma
shqiptprshtatshm;
c)nprmirsiminestandardizimitdhemnjaniminetermavesinonim,
dukerekomanduarprprdorimnjrinprejtyre;
) n gjetjen e zgjidhjeve sa m t prshtatshme pr terma t rinj q
mund t hyjn n prdorim, duke ndjekur parimin e mjeksis se sht m
lehttparandaloshsesatshrosh;
d) n prputhjen e praktiks son terminologjike me prcaktimet
terminologjikendrkombtare(nrastetkurvrehenmosprputhje).
VeprimtariaeAlbShkencsnfushneterminologjisduhettshtrihet
gjatgjithvititmediskutimengrupepunesiedhendiskutimethapura
n forumin ton prmes internetit. Pjesmarrja e specialistve jasht Alb
Shkencsdotjetgjithnjemirpritur.Tmbajmparasyshsenfundt
diskutimeve duhet t arrijm n disa kshillime t arsyetuara pr gjith t
interesuarit. Gjat periudhs deri n takimin e ardhshm t shtrohen pr
diskutim m t gjer shtjet e trajtuara n kumtesat e ksaj konference,
krahasshtjevettjeraqmundtpropozohen.
Njohja dhe zotrimi i terminologjis n kohn ton sht kusht i
domosdoshm pr do veprimtari. Pa u ulur ende n bankat e shkolls,
fmijtnjohinmedhjetratermaeemrtimeteknike.Jemitrrethuarngado
nganjmoriaparatesheobjekteshdhenmarrdhnietmeadministratne
shtetitemeshoqrinnaduhettkryejmveprimeetnxjerrimdokumente,
qkantgjithaemrtimetetyretposame.Prandajterminologjiaduhett
jet e prpunuar dhe e standardizuar. Leksiku terminologjik, d.m.th. fjalt
terma dhe fjalt me kuptime terminologjike, po marrin nj pesh gjithnj e
mtmadhenfjalorinedogjuhe.Edheprgjuhnshqipenjterminologji
e standardizuar dhe e njsuar me kritere shkencore sht parakusht pr nj
fjalor shpjegues modern, q t prfshij pasurin leksikore themelore t
mbar shqipes. Puna jon krahas standardizimit t terminologjis, do ti
shrbejedhehartimittnjfjaloritrrishpjeguestgjuhsshqipemenj
strukturterminologjiketkrahasueshmemefjalortesotshmtgjuhvet
tjera.
Puna e gjuhtarit n fushn e terminologjis krkon disa njohuri dhe
shprehitposame.Njohuritqjepennuniversitetprterminologjinn

10|E.Lafe,N.Caka,A.Duro,M.Rizaj

kuadrin e lnds s leksikologjis jan mjaft t prgjithshme. Pr t nxitur

gjuhtart e rinj q t punojn n kt fush me dobi t drejtprdrejt pr
praktikn gjuhsore dhe pr shqipen standarde, do t ishte e dobishme t
prfshihejnstudimetprgradnmasternTiran,nPrishtinenTetov,
si nj nga lndt edhe Terminologjia shqipe, me nj program t
prshtatshm teorik e praktik. Kjo do t krijonte mundsi t jepeshin edhe
m shum tema doktorate nga fusha e terminologjis, t cilat do t sillnin
prparime n zgjidhjen e mjaft shtjeve konkrete. Bibliografia e pasur e
studimeve teorike dhe prvoja e hartimit t fjalorve terminologjik (ose
terminografia)lejojntndrtohetnjkursitill,qbesojsedotmirpritej
ngauniversitetetdhedottrhiqtenjnumrtmjaftueshmstudentsh.Le
tadiskutojmedhektshtjenkonferencntondhetprgatitemipr
realiziminesaj.
Ditt e fundit kryeministri i ardhshm, z. Edi Rama, sht shprehur se
qeveriaetijdotkujdesetposarishtpratqmundtaquajmdisiplina
gjuhsoreeshtetit.Prvezbatimittrregullavetnjohuratdrejtshkrimit
etdrejtshqiptimit,tgramatiksdhetpiksimit,disiplinagjuhsorekat
bj, natyrisht, edhe me prdorimin e terminologjis s standardizuar. Ne e
prshndesim kt zotim t qeveris s re dhe e vlersojm si hap t duhur
pr arritjen e standardeve evropiane t administrats shtetrore. Ky hap
meritonprkrahjetnjzshmengaopinionishoqror.InstitutiAlbShkenca
shprehmektrastgatishmrinetijprnjbashkpunimtqndrueshm,
sistematiketcilsuarmeadministratndheinstitucioneteshtetitnfushn
e ktij programi gjuhsor, duke e par kt si pjes t bashkpunimit t
prgjithshm e t ndihmess s AlbShkencs pr zhvillimin e kulturs e t
shkencsshqiptaremebindjeneplotsedritaediturisprparadotna
shpjer,drejthyrjessonnBashkiminEvropiansitbarabartndrmjett
barabartve.

Abstrakt
Terminologjia e rregulluar dhe e standardizuar sht element dhe tipar
thelbsorinjgjuhestandarde.Prrndsineveprimtarisshkencoretn
fushn e terminologjis sht shkruar shum, pr kt shtje jan mbajtur
edhe konferenca t ndryshme shkencore. Mund t thuhet se shqiptart me
kt fond dhe kto vepra kan arritur nj gjendje q, pr nga pikpamja
leksikografike,ibnatatmatenmepopujtfqinj.Prveprrregullimine
terminologjis shqipe, duhet punuar edhe pr njsimin e saj, d.m.th. pr
mnjanimin, sa t jet e mundshme m shum, t dallimeve Shqipri
Kosov e m gjer. Andaj duhet t mbahen konferenca t posame pr
terminologjin n Takimet e Albshkencs. Me kt terminologjia do t
mbetet shtje e prhershme n programin e takimeve tona vjetore,
pavarsishtngatemaboshtetakimit.

Fjaltkye:terminologji,gjuhstandarde,njsimiiterminologjis,takimeAlb
shkenca.