AKTET ISSN 2073-2244

Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org

Revist Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright Institute Alb-Shkenca

TERMINOLOGJIA SI VEPRIMTARI NDRDISIPLINORE DHE MUNDSIT E

BASHKPUNIMIT T ALB- SHKENCS
THE TERMINOLOGY AS INTERDISCIPLINARY ACTIVITIES AND OPPORTUNITIES FOR
COOPERATION ALB-SCIENCE

EMIL LAFE
Akademia e Shkencave e Shqipris, Tiran, SHQIPRI
Email: encikloped@yahoo.com

AKTET VI, 4: 347-351, 2013

PRMBLEDHJE
Instituti i Gjuhsis dhe Letrsis (Tiran), ku ka qen e prqendruar veprimtaria n kt fush, sot nuk e luan dot
m rolin e mparshm. Ndrkaq detyrat q nxjerr praktika jan gjithnj n rritje. Prpjekjet e viteve t fundit pr
organizimin e nj veprimtarie t prbashkt t institucioneve t Shqipris e t Kosovs pr terminologjin nuk
kan dhn ende frytet e pritshme. Ndrkaq shtjet e terminologjis diskutohen gjithnj e m shum n
veprimtarit gjuhsore (sidomos nga profesor t gjuhve t huaja n universitetet shqiptare), por edhe ndrmjet
antarve t Alb-Shkencs, si ishte rasti me gjetjen e barasvlersit m t prshtatshm shqip pr stem cells. Nisur
nga kjo, mendoj se seksionet e Alb-Shkencs mund t prfshijn n veprimtarin e tyre diskutime pr shtje t
terminologjis s fushave prkatse, duke krkuar bashkpunim edhe nga specialist jasht institutit. Prfundimet
q dalin paraqesin rekomandime pr zbatim. N kumtes propozohen disa forma pune pr kt veprimtari.
Fjalt els: terminologji, profesionalizm, shkencore, ndrdisiplinore, gjuhsi, shqiptare, institut, letrsi.

SUMMARY
Institute of Linguistics and Literature (Tirana), where activity has been concentrated in this area, today did not play
anymore previous role. However duties issues are growing practice. Efforts in recent years to the organization of a
joint activity of Albania and Kosovo institutions have not yielded fruit terminology expected. Meanwhile terminology
issues are discussed more and more language activities (especially foreign language professors in Albanian
universities), but also between members of the Alb-Science, as was the case with finding suitable equivalents
Classifieds for stem cells. Given this, I think sections of Alb-Science can include in their discussions on issues relevant
fields terminology, seeking cooperation from specialists outside the institute. Conclusions arising paraqesinn
recommendations for implementation. In the paper proposed some form of work for this event.
Key words: terminology, professional, scientific, interdisciplinary, Linguistics, Albanian, literary, institution.

1. Bashkrendimi i forcave akademike prvoj t mir organizative e shkencore n

mbarkombtare
Rregullimi i terminologjis prbn nj veprim-
tari t vijueshme shkencore ndrdisiplinore. Ajo
ecn krahas zhvillimit ekonomik e kulturor t
nj shoqrie dhe n koht moderne sht
burim kryesor i pasurimit t leksikut kulturor t
nj gjuhe. Gjuhsia shqiptare ka fituar nj
kt fush. Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis
(Tiran), ku ka qen e prqendruar veprimtaria
pr terminologjin, sot nuk e luan dot m rolin
e mparshm. N vitet 70-80 n kt Institut
ka pasur nj sektor t veant t terminologjis
me shtat punonjs; tani n sektorin e
bashkuar t leksikologji-leksikografis dhe

terminologjis ka vetm nj antar pr kt
fush. Komisioni i Prhershm pr pastrimin
dhe pasurimin e mtejshm t gjuhs letrare
shqipe (19791990) i dha nxitje puns pr
terminologjin n gjith sistemin e lart
arsimor dhe n institutet krkimore-shkencore
t Shqipris. M 1980 n protokollin e
bashkpunimit ndrmjet Universitetit t
Tirans dhe Universitetit t Prishtins ishte
prfshir edhe ripunimi e plotsimi i fjalorve
terminologjik t botuar deri ather, duke
organizuar diskutime pran katedrave
prkatse dhe me pjesmarrjen e antare e s cils sht edhe Shqipria), s
terminologve t Institutit t Gjuhsis e t
Letrsis (Tiran). Demonstratat e pranvers s
vitit 1981 dhe represioni i Serbis solln
ndrprerjen e plot t bashkpunimit deri
ather t mbar ndrmjet dy Universiteteve.
N koht e fundit u bn prpjekje pr t
gjallruar bashkpunimin n fushn e termino-
logjis ndrmjet institucioneve t Shqipris
dhe t Kosovs. M 2003 u botua nj fjalor
1
shumgjuhsh i emrave t bimve , si
bashkpunim ndrmjet specialistve t
Akademis s Shkencave t Shqipris dhe
Akademis s Shkencave dhe Arteve t
Kosovs. Nj fjalor i termave t informatiks i
botuar nga Qendra pr Edukim dhe Prparim
2
n Prishtin sht gjithashtu fryt i nj
bashkpunimi t till. M 2009 u mbajt n
Tiran konferenca shkencore me tem Gjendja
dhe zhvillimi i terminologjis shqipe - Probleme
e detyra, e organizuar nga Akademia e
Shkencave e Shqipris dhe Akademia e
Shkencave dhe e Arteve e Kosovs n
1
Feriz Krasniqi, Babi Ruci, Jani Vangjeli, Latif R.
Susuri, Alfred Mullaj, Qazim Pajazitaj: Fjalor i emrave
t bimve latinisht, shqip, anglisht, gjermanisht,
frngjisht/ Dictioanary of Plant Names in Latin,
Albanian, English, German and French. Akademia e
Shkencave e Shqipris, Instituti i Krkimeve
Biologjike - Akademia e Shkencave dhe e Arteve e
Kosovs, Seksioni i Shkencave t Natyrs. Tiran
Prishtin, 2003, 556 f.
2
Lulzim Shishani, Adelina erpja, Anila epani:
Fjalor i termave t informatiks (Shqip-anglisht;
Anglisht-shqip). Qendra pr Edukim dhe Prparim.
Prishtin, 2010, 703 f.
348 AKTET, Vol VI, Nr 4, 2013
Lafe
bashkpunim me Qendrn e Studimeve
Albanologjike n Tiran dhe me institucione t
3
tjera t shkencs e t arsimit t lart . Si sht
njoftuar, n mars t ktij viti Kshilli
Ndrakademik pr Gjuhn Shqipe mori n
shqyrtim nj parashtres pr shtje t
terminologjis.
N Shqipri n fushn e terminologjis jep ndi-
hmes t rndsishme Drejtoria e Standa-
rdizimit pran Ministris s Ekonomis, e cila
prshtat n gjuhn shqipe fjalort e prgatitur
nga ISO (International Standard Organization
bashku me standardet e objekteve. Nj pun t
madhe prballon edhe Drejtoria e Prkthimit
pran Ministris s Integrimit, e cila prkthen
n gjuhn shqipe legjislacionin e BE-s, q ka
nj vllim prej rreth 100 mij faqesh e mbulon
35 fusha me rreth 70 mij terma. Sa sht e
bashkrenduar veprimtaria e institucioneve
akademike me institucionet e administrats
shtetrore, sa sht e standardizuar terminolo-
gjia q prdoret, kjo sht nj shtje tjetr.
Nuk jam n dijeni nse n Kosov ka insti-
tucione t ngjashme q merren me terminolo-
gjin n gjuhn shqipe ose bashkpunojn me
institucionet e Shqipris. Pr sa i takon Ma-
qedonis, nuk besoj se i ka ardhur radha ktij
problemi.
2. ka mund t bj Instituti Alb- Shkenca?
Terminologjia prbn nj fush pune ku
kryqzohen interesat shkencor t disiplinave
t ndryshme edhe krkesat e gjuhsis son
pr pasurimin dhe pastrimin e fjalorit t
shqipes. shtjet e terminologjis diskutohen
gjithnj e m shum n veprimtarit gjuhsore
(sidomos nga profesor t gjuhve t huaja n
universitetet shqiptare), por edhe ndrmjet
antarve t Alb-Shkencs, si ishte rasti me
gjetjen e barasvlersit m t prshtatshm
shqip pr stem cells. Pr kt arsye mendoj se
3
Shih vllimin: Gjendja dhe zhvillimi i terminologjis
shqipe probleme e detyra (konferenc shkencore).
Akademia e Shkencave e Shqipris - Akademia e
Shkencave dhe e Arteve e Kosovs. Tiran, 2009, 296
f.

Alb-Shkenca mund ta bj terminologjin
veprimtari t prhershme t saj. Po far mund
t bjm ne, n drejtim mund t jet e
dobishme puna dhe ndihmesa jon. Kt do t
provoj t trajtoj n vijim.
Dihet se terminologjia ka aspektin konceptor
dhe aspektin gjuhsor. Aspekti konceptor ka t
bj me ndrtimin e sistemeve t koncepteve
t nj fushe t shkencs; aspekti gjuhsor me
shnimin e ktyre koncepteve nprmjet
fjalve m t prshtatshme. Ndrtimi i
sistemeve konceptore t nj shkence sht
pun e specialistve t asaj shkence (p.sh.
sht pun e gjuhtarve t ndrtojn sistemet
e klasifikimit t tingujve, t fjalve, t fjalive
etj.). Caktimi i shprehjes gjuhsore sa m t
prshtatshme pr kto koncepte sht pun e
prbashkt e gjuhtarve dhe e specialistve t
fushs prkatse. Terma t veant shpesh
krijohen nga studiues t ndryshm, por
terminologjia si sistem termash sht
prgjithsisht krijim kolektiv.
Kolegu yn Nebi Caka n kumtesn e prgatitur
me akad. Latif Susurin pr Konferencn e
4
terminologjis t vitit 2009 t prmendur m
lart, kan shpjeguar qart se pr sa i takon ans
gjuhsore n terminologji dallohen dy procese:
standardizimi dhe normzimi. Standardizimi ka
t bj me gjetjen e termit m t prshtatshm
(fjal a togfjalsh) nga ana e krkesave
gjuhsore. N terminologjin e gjuhs shqipe si
krkes themelore dhe e prhershme mbetet
prparsia e fjals shqipe ndaj fjals s huaj.
Kjo krkes sht vn n jet duke gjetur fjal
t prshtatshme n leksikun e prgjithshm t
gjuhs pr ti fisnikruarsi terma ose duke
krijuar fjal t reja terma, shpesh sipas
modeleve t gjuhve t tjera. Normzim n
terminologji do t thot q nj sistem termash
t nj fushe t dhn t marr miratimin e nj
institucioni me autoritet shkencor e ligjor, pra
t zyrtarizohet, t bhet norm.
Mendoj se Alb-Shkenca mund dhe duhet t
jap ndihmesn e saj n standardizimin e termi-
4
Standardizimi dhe normzimi i terminologjis
shkencore dhe profesionale, - shih vep. cit. n
shnimin 3, f. 42-52.
AKTET, Vol VI, Nr 4, 2013
Lafe
nologjis s nj vargu fushash q mbulojn
nnt seksionet e saj: 1. Filologji, Histori, Ku-
ltur; 2. Drejtsi; 3. Bujqsi; 4. Shkencat e
Mjedisit; 5. Ekonomi; 6. Shkencat e Natyrs; 7.
Mjeksi; 8. Inxhinieri e Teknologji e Info-
rmacionit; 9. Shkenca Shoqrore dhe Politike.
Diskutimet pr terminologjin mund t bhen
nj veprimtari e prhershme e Alb-Shkencs
dhe tem diskutimesh n takimet tona vjetore.
Kjo mund t arrihet me bashkpunimin e
antarve t seksioneve t ndryshme me
antart gjuhtar t Alb-Shkencs, t cilt
besoj se do t shtohen.
Dshiroj t shtroj pr diskutim n seksionin
ton nj propozim: t ngrihet nj grup pune i
prhershm pr terminologjin, q t nxit e
t organizoj diskutimet dhe t bashkrendoj
punn. Besoj se z. Nebi Caka do t pranonte q
t ishim s bashku n kt grup dhe t
mendonim edhe pr nj a dy t tjer. Do t
ishte e dobishme q n do seksion t
ngarkohej nj antar pr t nxitur interesimin e
seksionit ndaj shtjeve t terminologjis, pr
ti grumbulluar ato, sepse dihet q diskutimi
sht m i frytshm, kur merret n shqyrtim nj
grup termash.
Sipas pikpamjes sime, Alb-Shkenca nuk do t
synoj t dyzoj punn e institucioneve t tjera.
Ajo do t ndihmoj pr gjallrimin e dis-
kutimeve rreth terminologjis dhe pr pr-
mirsimin e standardizimit t saj n kto
drejtime kryesore:
(a) n zvendsimin e termave t huaj q jan
n prdorim, me terma shqip t prshtatshm;
(b) n mnjanimin e sinonimis;
(c) n njsimin e terminologjis q prdoret n
Shqipri, n Kosov, n Maqedoni, veanrisht
n sistemin arsimor t t gjitha shkallve;
() n gjetjen e zgjidhjeve sa m t prshtatsh-
me pr krkesat e reja q mund t shfaqen, si
qe rasti i diskutimit pr stem cells.
Alb-Shkenca nuk e ka tagrin e nj institucioni
normzues. Por ne mund t japim reko-
mandime normative t argumentuara. An-
tart e Alb-Shkencs n universitete e n ins-
titute krkimore mund t ndikojn q kto
349

rekomandime t merren parasysh, ose t nxitin
diskutime pr zgjidhje m t prshtatshme.
3. Cila sht ndihma e IASH-s?
Krahas terminologjis n kuptimin e ngusht t
fjals, ka vend pr t diskutuar edhe pr ato q
quhen fusha semantike t fjalorit. N fjalort
ato shnohen me shkurtimin prkats (anat. =
anatomi, fiz. = fizik etj.). Pr strukturn e
fushave semantike (ose strukturn termi-
nologjike) t Fjalorit t gjuhs s sotme
shqipe (1980; fjalort e tjer shpjegues t bo-
tuar pas tij kan sjell vetm ndonj prmi-
rsim t pjesshm) jan shkruar disa artikuj,
sidomos nga prof. Flutura itaku e Universitetit
t Prishtins. Por n prgatitje pr nj fjalor t
ri m t madh t gjuhs shqipe sht mir q
kto fusha semantike t merren n shqyrtim
nj pr nj, t njihet pr s afrmi far kan
fjalort dhe far duhet shtuar.
Dy punime magjistrature t ktij viti n degn e
gjuhs shqipe t Universitetit t Tirans kan
pasur si objekt fushn kuzhins e t gjelltaris
dhe fushn e veshmbathjeve e t lndve q
prdoren pr to. Pas njohjes s lnds q
prmban fjalori, autoret do t hulumtojn m
gjer kto fusha semantike n gjuhn e sotme.
Un besoj se probleme kryesore t zhvillimit t
gjuhs shqipe n ditt tona, ashtu si dhe pr
gjuh t tjera, jan problemet e fjalorit dhe t
terminologjis. Specialist t fushave t ndry-
shme, veanrisht ata q kan dashuri pr
fjaln shqipe dhe jan krkues pr nj shprehje
sa m t prpikt gjuhsore, n studimet dhe
librat e tyre krijojn fjal t reja, fisnikrojn
fjal t zakonshme n prpjekje pr ta br
gjuhn shqipe t prputhshme me gjuh t
tjera t mdha, sidomos me anglishten.
Ndihmesat e tyre kan nevoj pr nj shoshitje
gjuhsore, n mnyr q fjalt e prshtatshme
t standardizohen e m pas t bhen norm.
Vitet e fundit m ka rn rasti t njihem me ri-
sit gjuhsore t specialistve t vreshtaris
dhe t vertaris, sidomos t prof. Andrea Shu-
ndit dhe bashkpuntorve t tij. Kta jo vetm
kan mbledhur me kujdes pasurin e fjalve t
vreshtaris e t vertaris kudo n trojet
350 AKTET, Vol VI, Nr 4, 2013
Lafe
shqiptare (prfshir edhe ngulimet arbreshe
t Italis e t Greqis), por kan krijuar vet
edhe nj varg fjalsh t reja.
Fjalt vreshtari dhe vreshtar, q kan mnja-
nuar fjalt e huaja vitikultur e vitikultor, jan
tashm t njohura dhe jan prfshir n
fjalort; sipas ksaj gjedheje ata kan krijuar
fjalt e reja vertari dhe vertar. A do ti quaj-
m kto t mirqena? A jan t pranueshme
pr gjuhtart dhe pr specialistt e tjer t
ksaj dege t ekonomis bujqsore? Kjo pyetje
shtrohet edhe pr nj varg fjalsh t tjera t
reja t botimeve t fundit pr vreshtarin dhe
vertarin, si p.sh.: ermim, flokzim, flluskim,
frytshmri, gjerbim, lastarizon, lastarizim,
lisnohet (vera merr amsimin e drurit t lisit
nga voza), lisnim, mbushtore (vendi ku
mbushen shishet me ver), moshim dhe
pjekurim (i vers), motsim (stazhionim),
ngjrues, ngjrim, pasore (rimorkjo), pezulli
(suspension), prshenjje, pshtyrje, pjerrtoj,
pjerrtim, purror, qimezon, qimezim, rruazon,
rruazim, sythor, shihedhje, shishezim, (lnd)
shkojzore, shkojzim, shkumim, tapanxjerrse,
ujdashs, urzon, vreshtoj, vreshtim.
Prve ktyre fjalve, q mund t quhen formi-
me t reja, prof. A. Shundi dhe bashkpun-
tort e tij, duke dashur t shfrytzojn sa m
shum fjalorin e shqipes, kan rrmuar e kan
krkuar fjal t prshtatshme pr fushat e
vertaris e vreshtaris. Kshtu p.sh. n FGjSSh
(1980) fjala amsim shnohet si fjal e leksikut
poetik dhe shpjegohet er e kndshme. Kt
fjal e autort tan e kan ngritur n term me
kuptimin Cilsi shqisore, ermim m se i
kndshm dhe i veant, q kryesisht
prmbahet n lvore t rrushit.
Njohja e leksikut t fushave t caktuara sema-
ntike dhe e prpjekjeve t specialistve pr ta
pasuruar at duke u mbshtetur kryesisht mbi
brumin e shqipes, do t shrbej pr hartimin e
nj fjalori t ardhshm t gjuhs shqipe (q t
ket t paktn dyfishin e fjalve t FGjSSh) dhe
pr mnjanimin e fjalve t huaja t
panevojshme nga prdorimi. Po sjell dy
shembuj: n FGjSSh mungon emrtimi ver e
that (ka: Ver e mbl. Ver e kuqe/e bardh.

Ver e vjetr/e re. Ver e gazuar). N shtyp, kur
flitet pr konkurse verrash, prdoren fjalt e
huaja degustim, degustator, kur mund t
prdoren me pak guxim n fillim fjalt
shqipe ngjrim, ngjrues, t prmendura m
lart.
Shembulli i prpjekjes pozitive t specialistve
t ksaj fushe pr t krijuar dhe prdorur nj
terminologji sa m shqipe dhe njkohsisht t
prpikt, m shtyn t propozoj q n takimin e
ardhshm seksioni yn n bashkpunim me
seksionin e bujqsis, t organizojn nj
diskutim pr shtje t terminologjis s
bujqsis. Dua t prmend se Fjalori i termave
themelor t bujqsis (2006) i hartuar si
bashkpunim ndrmjet Institutit t Gjuhsis e
AKTET, Vol VI, Nr 4, 2013
Lafe
t Letrsis dhe Universitetit Bujqsor t
Tirans ka kaluar pa ndonj jehon. Prandaj
diskutimi mund t prqendrohet rreth ktij
fjalori, por do tu bhet thirrje specialistve t
fushave t ndryshme t bujqsis q t
parashtrojn paraprakisht pr diskutim edhe
shqetsimet e tyre terminologjike.
Diskutimet pr terminologjin dhe rekoman-
dimet terminologjike jan t domosdoshme jo
vetm pr mbarvajtjen e zhvillimit t gjuhs
shqipe, por edhe t shkencave n prgjithsi. Le
t veprojm edhe ne sipas nj kshille t
njohur: "Bj nj her t domosdoshmen, pastaj
t mundshmen dhe papritur do t arrish t
pamundshmen..
351