GEOFFREY PARKER

The Ohio State University

Department of History

Od domu oraskiego do domu Bushw:

czterysta lat rewolucji militarnej1

wiat zachodni zdoa zdoby i utrzyma swoj dominacj dziki serii istotnych udos
konale w technice militarnej, ktre miay swj pocztek w XV w. Rozwj cikich, odle
wanych z brzu dzia sprawi, e od lat dwudziestych XV w. moliwe stao si zniszczenie
wszelkich tradycyjnych wysokich fortyfikacji, chocia w sto lat pniej pojawienie si bu
dowli obronnych o geometrycznej konstrukcji z bastionami na powrt dao przewag
obrocom. W tym samym czasie konstruktorzy okrtw zaczli umieszcza na ich poka
dach cikie dziaa, tworzc w ten sposb niezdobyte pywajce fortece, ktre pokona
mogy jedynie jednostki tego samego typu; jednoczenie wprowadzenie w piechocie ognia
cigego pozwolio zdyscyplinowanym europejskim oddziaom pobi duo liczniejsze siy
nieprzyjaciela, niezalenie od tego, czy byo to kawaleria czy piechota. Do roku 1775 to
poczenie broni palnej i agli pozwolio stosunkowo nielicznym grupom Europejczy
kw zdoby i utrzyma posiadoci w Ameryce, poudniowej Azji, na Syberii i Filipinach,
zaoy stae placwki handlowe na Wschodzie, w zachodniej Afryce i Indonezji, i zyska
kontrol nad wikszoci mrz i oceanw wiata. Przemysowa produkcja precyzyjnej bro
ni, rozpoczta w drugiej poowie XVIII w., umoliwia Europejczykom znaczne rozsze
rzenie kontroli nad Afryk, Indiami, poudniowo-wschodni Azj, a take podporzdko
wanie sobie Chin. Zachd, ktry w 1450 r. obejmowa jedynie 15% powierzchni ldw
wiata, do roku 1800 obejmowa ju 35%, a w roku 1914 kontrolowa 84% ldw i prawie
wszystkie oceany. W tej cigej ekspansji podstawow rol odgryway nowe odkrycia
w zakresie techniki militarnej. Jednak, pomimo pojawiania si kolejnych nowych roz
wiza technicznych (w tym okrtw podwodnych, samolotw bojowych, czogw i broni
jdrowej), w poowie XX w. Zachd utraci wszystkie swoje kolonie, a take, na pewien
czas, moliwo prezentowania swej siy. Dopiero nowa, niewidzialna technologia
(stealth technology) przywrcia jego kluczow rol w latach dziewidziesitych XX w.

1 Jestem szczeglnie wdziczny Ericowi Richtmerowi za podkrelenie podstawowej roli dokumentu, o kt

rym mowa w tym artykule, a ktry analizowa on w swojej pracy OSU Senior Honors pt. The Diffusion of the Mi
litary Revolution in England. Alison Anderson, Mary Elizabeth Berry, Ben Cox, Maureen Donovan, Anthony
Grafton, Ann Janetta, Michiel de Jong, Matthew Keith, Jeanine de Landtsheer, Carlos Lechner, John Lynn, Al
lan Millet, John Stapleton i Jan Waszinkzechc przyj moje podzikowania za cenne sugestie, a Maurizio Arfa-
ioli, Taguchi Kojiro i Vera Votrubov za pomoc przy zbieraniu materiaw.

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCVI, 2005, ZESZ. 2, ISSN 0033-2186

218 GEOFFREY PARKER

Kade z tych udoskonale stanowio cz wikszego systemu zmian w sposobie wal

ki, a niepowodzenie w ich przejmowaniu pocigao przykre konsekwencje. Stosowany dzi
akronim opisujcy to zjawisko to RMA (Revolution in Military Affairs rewolucja w kwe
stiach militarnych). Okrelenie to ukuto w Office of Net Assessment w Pentagonie, aby
opisa relacje midzy systemem zbierania, analizowania, czenia i przekazywania infor
macji tym, ktrzy stosuj je na polu walki i aby umoliwi zastosowanie precyzyjnej siy.
The Office of Net Assessment uywa okrelenia RMA zamiennie z terminem rewolucja
militarna (Military Revolution), zwykle stosowanym przy opisie wczeniejszych innowa
cji, ktre przyczyniy si do powstania decydujcej nierwnowagi si pomidzy walczcymi
stronami. W tym sensie uywam tego terminu w niniejszym tekcie2. Podstawowe pytania,
na ktre staram si odpowiedzie to: po pierwsze w jaki sposb si one pojawiy i, po
drugie dlaczego okazay si tak decydujce? Odpowiedzi na te kwestie bd szuka
w dziejach wczesnej rewolucji militarnej wynalezieniu i upowszechnieniu ognia pie
choty, a nastpnie w wietle rozwaanego problemu spojrz na obecn rewolucj
w kwestiach militarnych.

I. NARODZINY OGNIA CIGEGO

Cigy ogie zosta w XVI w. wynaleziony dwukrotnie: po raz pierwszy w Japonii,

a nastpnie w Zjednoczonych Prowincjach Niderlandw. Pierwsi Portugalczycy, ktrzy
przybyli do Japoniiw 1543 r. przywieli ze sob kilka arkebuzw gadkolufow, adowa
n od przodu bro o dugoci okoo 1,3 metra, strzelajc dwudziestogramowymi oowia
nymi kulami. Kraj, do ktrego przybyli, pogrony by w wojnie domowej, ktra doprowa
dzia do rozbicia archipelagu na dziesitki konkurujcych ze sob pastewek. Wielu lokal
nych wodzw, dostrzegajc zalety wykorzystania nowej potnej broni, rozkazao natych
miast rozpocz jej produkcj. Kada bro adowana od przodu posiadaa jednak podsta
wow wad: jej ponowne zaadowanie zabierao duo czasu. Co wicej, poprawa celnoci
wymaga cilejszego dopasowania pocisku do lufy, co automatycznie wydua czas przea
dowania. Wczesnonowoytni onierze starali si zatem zachowa rwnowag pomidzy
jednym i drugim. Jednak Japoczycy stawiali na pierwszym miejscu celno, co doskonale
pokazuj podrczniki powstae na zlecenie szk strzeleckich: za przykad moe posu
y rkopis Ksiga 32 pozycji strzeleckich, pochodzcy z lat pidziesitych XVI w.,
przygotowany przez nauczycieli ze szkoy Inatomi. 30 z 32 zawartych w nim ilustracji uka
zywao pozycje, jakie powinni przybiera strzelajcy w czasie polowania, walki lub wi
cze, polegajcych na strzelaniu do zwizanych winiw3.

2 L. F r e e d m a n , The Revolution in Strategie Affairs, Oxford 1998, s. 11. Przykady zastosowania przez
A. W. M a r s h a 11 a, dyrektora Office of Net Assessment, terminw Military Revolution i Revolution in Mi
litary Affairs niemal wymiennie znale mona w: idem, Statementpreparedfor the Subcommittee on Acquisition
and Technology, Senate Armed Service Committee [USA], 5 May 1995. (Pragn wyrazi panu Marshallowi swoj
wdziczno za przesianie mi kopii jego uwag). Nieprzekonujce prby ich rozrnienia zostay podjte we wst
pie do The Dynamics o f Military Revolution, 1300-2050, wyd. M. Kn o x , W. M u r r a y , Cambridge-New
York 2001.
3 Miaem okazj korzysta z rkopimiennych kopii Inatomi-ryu tepp densh [Podrcznik strzelecki szko
y Inatomi], znanej rwnie jako Sanjuni-so Ezu [Ksiga ukazujca 32 pozycje] w Tenri Central Library (dwa eg
zemplarze: Ms 3995.15:508470 i 508471) z lat 1554-1555; rwnie w New York Public Library, Spencer Collec-
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 219

W latach szedziesitych XVI w. Oda Nobunaga, jeden z dowdcw prbujcych

zdoby kontrol nad archipelagiem, zapewne inspirowany typow taktyk japoskich
ucznikw, zazwyczaj strzelajcych w rotacji, zda sobie spraw, e strzelcy korzystajcy
z broni palnej ustawieni w rzdy mogliby utrzyma stay ogie, gdyby pierwsze rzdy prze
adowyway bro, w czasie gdy kolejne oddawayby strza. W 1575 r. Nobunaga zastosowa
t metod z doskonaym efektem w bitwie pod Nagashino, gdzie 3 tys. jego onierzy zdo
ao utrzyma cigy ogie. Rczna bro palna stanowia przez nastpne pidziesit lat
podstawowe wyposaenie japoskiej piechoty4. Coraz liczniej zaczy pojawia si szkoy
strzeleckie, a wielu pracujcych w nich nauczycieli stao si autorami piknie ilustrowa
nych podrcznikw, z ktrych wikszo pozostaa w rkopisie, bowiem zawieray one
poufne informacje do uytku wtajemniczonych. Bro palna miaa odegra kluczow rol
zarwno w procesie zjednoczenia kraju, do ktrego udao si doprowadzi w latach
osiemdziesitych, jak i w japoskich prbach podboju Korei w nastpnym dziesicioleciu.
Pomimo kopotw z dopasowaniem naboi, japoscy strzelcy potrafili niewtpliwie
utrzyma do szybkie tempo ognia chocia, jak podaje Zhy Monogatari (Opowie
onierska), wojskowy podrcznik pochodzcy z drugiej poowy XVII w.: Po piciu lub
szeciu kolejnych wystrzaach lufa moe si nazbyt rozgrza, co utrudni dopasowanie po
cisku lub adowanie. Dlatego te naley zwraca uwag na ciar nabojw i trzyma je od
dzielnie w pudeku na amunicj, tak aby atwo mona byo je rozpozna, szczeglnie te,
ktre nie nadaj si do uycia, kiedy lufa staje si zbyt wska. W przeciwnym wypadku,
jak ostrzega podrcznik, onierze mogli by zmuszeni do obgryzania oowianych poci
skw, aby uczyni je odpowiednio mniejszymi (tak jak to czyniono w Europie).
Lata trzydzieste XVII w. przyniosy jednak zmierzch popularnoci broni palnej w Ja
ponii: wadze zarzdziy jej konfiskat i zmagazynowanie w arsenaach. Podstawow bro
ni japoskich wojownikw, a do XIX w., sta si ponownie samurajski miecz5.
Czy Europa moga przej technik cigego ognia, zwanego kontrmarszem z Japo
nii? Przecie Nobunaga podejmowa wielu przybyszy z Zachodu, a prowadzenie rozmw

tion: Japanese Ms 53, a 1607 egzemplarz z 1595 r. (cz ilustracji reprodukowa: N. P e r r i n, Giving Up the Gun.
Japan s Reversion to the Sword, 1453-1879, Boston 1979, s. 44-57). Dodatkowo w Kuri ta Library, Nagoya, znajdu
j si trzy kopie (wedug Kokusho Somokuroku [rev. edn., 8 tomw, Tokyo: Iwanami, 1989], 1:270), datowane na
lata 1607-1613; Gakushin University Library rwnie posiada trzy kopie (wedug internetowego katalogu tej
biblioteki) z lat 1607-1610; Muzeum Narodowe w Tokio posiada dwa egzemplarze (nowo nabyte, cf. U. T e -
h i s a,Hojutsu densho wa jidaino kagami, Rekihaku, t. CVIII, 2002, s. 2-5, z ilustracjami). Szkoy Tatsuke i Ka-
sumi rwnie korzystay z wasnych rkopimiennych podrcznikw, szczegy, cf. Kokusho Somokuroku, t. II,
s. 473; t. IV, s. 285; t. V, s. 552, 755, 799; t. VII, s. 266, 686. Na temat zachowania tajemnicy (dotyczcej technik
ukadania kwiatw, ceremonii parzenia herbaty, kwestii medycznych, jak rwnie broni palnej) i dzielenia jej je
dynie z wybranymi osobami vide: . o r n i i, The book in Japan. A cultural history from the beginnings to the
19th century, Honolulu 2001, s. 101. Pomimo tego pojawio si kilka drukw pokazujcych, jak naley posugiwa
si broni paln, przykady w: N. P e r r i n, op. cit., s. 34, 37-38, 40.
4 Wicej o Nagashino: G. P a r k e r , The Military Revolution. Military innovation and the rise o f the West,
1500-1800, Cambridge 2000, s. 140-142 i 231-232 nn., 77-79. Vide te: F. M a s a y u i, Nobunaga no Sengoku
Gunjigaku, Tokyo 1997, s. 223-232, gdzie autor zauwaa, e fragmenty, w ktrych rola Nobunagi w bitwie zostaa
szczeglnie mocno uwypuklona i w ktrych przedstawiono ogie cigy, powstay duo pniej. Inn wspczes
n prb przedstawienia tego okresu jest film Kagemusha/The Shadow Warrior (1980) Akiro K u r o s a w y .
5 Zhy Monogatari powstaa w okresie pomidzy 1657 a 1683 r., jej autoremby prawdopodobnie Matsudai-
ra Nobuoki, czonek klanu Tokugawa i syn jednego z generaw. Cyt. za: S. T u r n b u 11, The Samurai Source-
220 GEOFFREY PARKER

na tematy militarne, take z nimi, byo jedn z jego pasji6. Chocia dotychczas adne znane
zachodnie rdo nie wspomina o japoskim ogniu, to jednak milczenie rde nie moe
by uznane za przesdzajcy dowd. Odkrycie tylko jednego listu powiedzmy w ar
chiwach Towarzystwa Jezusowego w Rzymie, w ktrym europejski misjonarz opisaby
ogie cigy, w poczeniu z informacj, e adresat listu wspomnia o tym jakiemu onie
rzowi, moe cakowicie zmieni dotychczasowy obraz. Gdyby nawet do takiego odkrycia
doszo, to nie mogoby ono sta si dowodem, e w wanie w taki sposb Holendrzy poz
nali t technik. W tym bowiem przypadku narodziny pomysu ponad wszelk wtpliwo
ukazuje inne rdo dugi list adresowany do hrabiego Maurycego z Nassau, napisany
przez jego kuzyna, a rwnoczenie szwagra, Willema Lodewijka 8 grudnia 15947.
Jak kady szanujcy si czowiek renesansu, Willem Lodewijk sigajc po piro nigdy
nie ogranicza si do uycia tylko jednego jzyka, skoro mg posuy si kilkoma. List
rozpocz po francusku, omawiajc ustawienie rzymskich onierzy w czasach Cesarstwa,
idc w tym za Taktyk przypisywan panujcemu w IX w. Bizancjum cesarzowi Leonowi
VI. Na kolejnych dwch stronach przedstawi niemieckie i niderlandzkie odpowiedniki
trzydziestu czterech aciskich poj pochodzcych z innego, wczeniejszego, bo napisa
nego w I w. dziea Taktyka Eliana. Kolejne trzy strony dotyczce rozwaa tego autora
na temat rnych typw kontrmarszu, umoliwiajcego piechocie przemienne wykorzys
tanie wczni i oszczepw, napisa po niderlandzku8. W kocu, na ostatniej stronie listu
(gwnie po niderlandzku, ale z licznymi wtrceniami po francusku, niemiecku, acinie
i hiszpasku) Willem Lodewijk opisuje, w jaki sposb wykorzysta t sam technik w wi
czeniach z onierzami uzbrojonymi w bro paln. Odkryem ex evolutionibus [dziki wi
czeniom Eliana] metod, dziki ktrej muszkieterowie i inni onierze mog nie tylko wi
czy si w strzelaniu, ale take utrzymuj niezwykle efektywny porzdek bitewny (co zna
czy, e nie strzelaj bez rozkazu albo zza bariery). Kiedy tylko pierwszy szereg odda strza,

6 Na temat upodobania Nobunagi do rozmw na tematy zwizane ze sprawami militarnymi vide: A. V a -

1i g n a n o , Sumario de las cosas de Japn 1583, wyd. J. L. A l v a r e z - T a l a d r i z , Tokyo 1954, s. 152.
7 Koninklijke Huisarchief, s Gravenhage (dalej: KHA), A22-1XE-79, Willem Lodewijk z Nassau do Mau
rycego z Nassau, Groningen, 8 grudnia 1594, minuta przygotowana przez Everarta van Reyda z poprawkami
Willema Lodewijka. (Hrabia czsto stosowa kalendarz juliaski, tak wic list moe pochodzi zarwno z 8, jak
i 18 grudnia 1594. Niestety, nie byem w stanie ustali tego z ca pewnoci); G. G r o e n v a n P r i n s t e r e r ,
Archives ou correspondance indite de la maison d Orange-Nassau, 2e srie, 1.1, Utrecht 1857, s. 334-336 (prze
druk czci); L. M u l d e rJoum aalvan Anthonis Duyck, Advokaat-Fiscaalvan denRaadvan State, s Gravenha
ge 1862-1865,1.1, s. 717-723, przedruk w caoci uzupeniony przez afzonderlijke aanteekening na temat zmian
porzdku bitewnego (ibidem, s. 723-724). List by rwnie dwukrotnie publikowany w caoci przez Wernera
H a h 1w e g a (ktry stwierdza, e afzonderlijke aanteekening przytoczone przez Muldera zagino): W. H a h 1-
we g , Die Heeresreform der Oranier und die Antike. Studien zur Geschichte des Kriegswesens der Niederlande, Deu
tschlands, Frankreichs, Englands, Italiens, Spaniens und der Schweiz vom Jahre 1589 bis zum Dreissigjhrigen Krieg,
Berlin 1941; reprint Osnabrck 1987 (dalej .Antike), s. 255-264; idem, Die Heeresreform der Oranier. Das Kriegs
buch des Grafen Johann von Nassau-Siegen, Verffentlichungen der historischen Kommission fr Nassau
t. XX, Wiesbaden 1973 (dalej: Kriegsbuch), s. 606-610. Korzystaem z wersji Kriegsbuch porwnywanej z orgi-
nalem.
8 Vide: The Tactics ofAelian, or the Embatailling o f an Army afterye Graecian Manner, Englished and Illustra
ted with Figures throughout and Notes upon ye Chapters o f ye Ordinary Motions o f ye Phalange by John B i n g h a m,
London 1616 (facsimile, New York 1968), rozdzia 28, s. 125-133: O f Countermarches, and the divers kindes the
reof, with the manner how they are to be made. Kademu fragmentowi odpowiadaa tam ilustracja. Take: ibidem,
rozdzia 54, The words o f command, s. 151.
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 221

na komend cofa si do tyu. Drugi szereg, albo przesuwajc si do przodu albo pozostajc
na swoim miejscu, otworzy ogie, tak jak poprzedni. Po nim trzeci i kolejne robi to samo.
Kiedy ostatni z nich koczy, pierwszy zdoa ju ponownie naadowa bro, tak jak to wida
na rysunku: mae punkciki [stippelckens] pokazuj, ktrdy poszczeglne szeregi wycofuj
si po tym jak ju wystrzel.
Rysunek Willema Lodewijka pokazywa dokadnie, co mia on na myli. Zdawa sobie
jednak spraw z tego, e wprowadzenie nowej taktyki nie bdzie wcale atwym zadaniem
i prosi Maurycego, aby ten wiczy j jedynie wraz z przyjacimi, poniewa dla ludzi mo
e ona by powodem do kpin. Mia take pen wiadomo, jak potn si dawa mo
go jej wykorzystanie, poniewa swj list koczy proszc o zachowanie tajemnicy: Wo
labym, aby raczej nie wiedziano o niej powszechnie, poniewa Pan Vere i inni pukownicy
zaczliby j kopiowa9.
Willem Lodewijk, podobnie jak Maurycy, studiowa wczeniej w Lejdzie pod kierun
kiem jednego z najwybitniejszych europejskich znawcw antyku Justusa Lipsiusa, o kt
rym wyraa si z uznaniem jako nie tylko o uczonym filozofie, ale take o czowieku wie
dzcym wiele o polityce, z rozmw z ktrym obaj moi bracia powinni wiele wynie10.
W 1589 r. Lipsius opublikowa Sze ksig o polityce, w ktrych cay rozdzia powici
temu, czego wadca mg si nauczy z opisw wojen pozostawionych przez antycznych
autorw. W pracy tej Lipsius widzia w piechocie najwaniejsz formacj na polu bitwy
swoich czasw, tak jak to miao miejsce w czasach rzymskich. Twierdzi, e wspczesna
piechota powinna nauczy si walczy w maych oddziaach podobnych do rzymskich ma-
nipuw, powinna wiczy z broni rwnoczesne manewry i rwny krok marszowy, tak jak
potrafili to robi Rzymianie. We wszystkich bitwach deklarowa Lipsius powtarzajc
za antycznymi autorami umiejtnoci i musztra bardziej przyczyniaj si do zwycistwa
ni przewaga liczebna i zwyka lepa odwaga11.
Ju w nastpnym, 1590 r. Willem Lodewijk zacz wprowadza te sugestie w ycie. Jak
podaje jego sekretarz, Everhart van Reyd: Widzc, e staroytna sztuka wojenna, a take
korzyci, jakie nis antyczny porzdek bitewny, szybko, z jak kierowano, przesuwano,
zamykano i rozcigano szyki (bez ich rozdzielania), dziki ktrym staroytni Grecy i Rzy
mianie dokonali tylu wielkich czynw na polach bitewnych, zniky i zostay pogrzebane
w niepamici, i e nie mg on [Willem Lodewijk] ju znale ani jednego oficera-wetera-
na, ktry byby w stanie go ich nauczy------ kad chwil woln od zmaga z nieprzyj arie
lem (ktry nie dawa mu wiele wytchnienia) powica na lektur starych ksig, szczegl
nie za pism greckiego [bizantyskiego] cesarza Leona, i stale szkoli swoich onierzy,

9 Kriegsbuch, s. 610, porwnany z orginaem w KHA. Sir Francis Vere dowodzi} angielsk brygad w armii
holenderskiej. Cf. take uwagi van Reyda i Franois de la Noue, Discours politiques et militaires (1587) na temat
wymiewania pierwszych prb wprowadzenia nowej musztry, przyp. 33poniej. Oryginalne wersje wszystkich cy
tatw w jzykach europejskich mona znale w wersji tego artykuu opublikowanej w Militaire Spectator
t. CLXXII, 2003.
10 G. G r o e n v a n P r i n s t e r e r, Archives, 1.1, s. 131, Willem Lodewijk do ojca, maj 1590.
11 J. L i p s i u s , Politicorum sive Civilis Doctrinae Libri Sex. Qui ad Principatum maxime spectant, Leiden
1589, ks. V: In omni proelio, non tam multitudo et virtus indocta, quam ars et exercitium solent praestare victoriam
(V. 13.) Doskonay komentarz do tego fragmentu: W. R e i n h a r d, Humanismus und Militarismus. Antike-Re
zeption und Kriegshandwerk in der oranischenHeeresreform, [w:] Krieg undFrieden im Horizont der Renaissancehu
manismus, wyd. F. J. W o r s t b r o c k , Wernheim 1986, s. 185-204, na s. 191-192.
222 GEOFFREY PARKER

grupujc ich w dugie i wskie oddziay, zamiast wielkich kwadratw, i wiczy z nimi r
nego rodzaju manewry.
Szkolenie wymagao jednak czasu. Wedug van Reyda na pocztku byo to niezwykle
trudne, a e dla wielu wydawao si te i dziwne, uwaali t technik za wart jedynie wy
miania12.
Maurycy take zacz szkoli swoich onierzy na sposb rzymski i kiedy kuzyni
w padzierniku 1594 r. poczyli swe oddziay pod Arnhem, zaprezentowa ich umiejt
noci. Willem Lodewijk nie by jednak pod wraeniem pokazu. Taktownie zasugerowa, e
sposobem na udoskonalenie musztry mogoby by zastosowanie komend i manewrw opi
sanych przez Eliana, z ktrych sam korzysta. Maurycy poprosi kuzyna, by podzieli si
z nim swoj wiedz, a ten uczyni to we wspomnianym ju licie z 8 grudnia13.
W tym czasie Maurycy kontynuowa swoje oparte na lekturze tekstw antycznych
eksperymenty. Mody uczony pochodzcy z hiszpaskich Niderlandw, przebywajcy
w s Gravenhage, opisa w licie do Lipsiusa, wtedy ju profesora na katolickim uniwersy
tecie w Leuven, kolejny pokaz14. Wiosn 1595 r. hrabia podzieli swoich onierzy na dwie
grupy, ktre miay walczy ze sob na rzymski sposb: 60 ludzi okrelanych jako pedites
hestati (co prawdopodobnie oznaczao, e ich wyposaenie stanowiy piki, ktre jak
przypuszczali niektrzy byy broni wykorzystywan przez pierwszy szereg legionu)
staro si z czterdziestoma innymi, nioscymi tarcze, przypominajce rzymskie (przypusz

12 E. V a n R e y d, Historie derNederlantscher Oorlogen, begin ende voortganck tot den Jaere 1601, Leeuwaar-
den 1650, 162a. Duyck bardzo szczegowo opisywa musztr z broni i porzdki wojenne organizowane
przez Willema Lodewijka 15 i 18 ipca 1592, co moe sugerowa, e widzia je wwczas po raz pierwszy (L. M u 1-
d e r , Joumaal, s. 104-105). Jak zauway H. L. Z w i t z e r, Willem Lodewijk najwyraniej odgrywa dominujc
rol we wprowadzaniu reform w holenderskich oddziaach (The Eighty Years War, [w:] The exercise o f arms. War
fare in the Netherlands, 1568-1648, wyd. M. v a n d e r H o e v e n , Leiden 1997, s. 36-39).
13 Jedynym miejscem, gdzie pod koniec 1594 r. spotkay si oddziay Maurycego i Willema Lodewijka, byo
Arnhem: L. M u l d e r , Joumaal, s. 486 (Willem Lodewijk przyby do Arnhem 11 padziernika i by tam na
dal, kiedy Duyck opuszcza miasto 16 padziernika), s. 498 (Maurycy wyjecha 29 padziernika), G. G r o e n
v a n P r i n s t e r e r, Archives, 1.1, s. 325-328, Willem Lodewijk do ojca, Arnhem, 17 padziernika 1594 nowego
stylu, opis jego spotkania z Maurycym (chocia podaje dat 7 padziernika jako dat nowego stylu, musi by to
data starego stylu, tj. 17 padziernika). Wnioskuj, e po obejrzeniu popisu oddziaw Maurycego Willem Lode
wijk poradzi swojemu kuzynowi wykorzystanie musztry opisanej w Taktyce cesarza Leona, a nastpnie przesa
mu egzemplarz tej pracy, poniewa w swoim licie z 8 grudnia 1594 pyta, czy ksika ju dotara i powoywa si
na konkretne folia i tekst znajdujcy si obok folio 144, de variis aciebus instruendis. Antike, s. 256, przyp. 21, zau
waa, e tytu adnego z rozdziaw w pracy Leona nie odpowiada temu, ale sugeruje, e hrabia mg myle
o rozdziale 18: De diversarum gentium et Romanorum studio in aciebus instruendis, ktry zaczyna si od k. 144 wy
dania J o h n a C h e k e a z 1554. (Leonis I, imperatoris de bellico apparatu liber, egraeco in latinum conversus, loan
Checo Cantabrigiensis interp., Basilea 1554). Kolejnym potwierdzeniem jest fakt, e hrabia Janz Nassau posiada
w swoich dokumentach kopi caego rozdziau: Kriegsbuch, s. 347-350. W 1608 r. w bibliotece Maurycego znaj
dowaa si kopia Taktyki Leona, prawdopodobnie przesana przezjego kuzyna, Van Maurits tot Munster: tactiek
en triomfvan het Staatse Leger, wyd. J. P. P u y p e, A. A. W i e k a r t, Delft 1998, s. 43.
14 Sylloges epistolarum a viris illustribus scriptarum tomi quinque, wyd. . u r m a n, 1.1II, Leiden 1727,1.1,
s. 743-744, Sandelin do Lipsiusa, Amsterdam, 16 lipca 1595, zostanie wkrtce opublikowany ponownie [w:] Iusti
Lipsii Epistolae, t. VIII, wyd. J. d e L a n d t s h e e r , Brussels (w druku) (dalej: ILE t. VIII). Pragn gorco po
dzikowa dr de Landtsheer za udostpnienie mi rkopisu jej pracy. Sandelin stwierdzi, e Maurycy zaczerpn
pomys od Fabricio prawdopodobnie uwaga ta odnosi si do Fabrizio Colonny, jednej z gwnych postaci
w dialogu o wyszoci antycznych metod prowadzenia walki w Sztuce wojennej Machiavellego, opublikowanej po
raz pierwszy w 1521 r. W ksidze drugiej Fabrizio zaleca formowanie piechoty w bataliony liczce 450 ludzi,
z ktrych 300 powinno by uzbrojonych w tarcze; cf. N. M h i a v e 11 i, The Art o f War, New York 1965, s. 61.
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 223

czalnie tak jak triarii, trzeci szereg legionu, ktry uywa swoich tarcz jako broni)15. Cho
cia zadowolony z zainteresowania rzymsk sztuk wojenn, jakie okazywa jego dawny
ucze, Lipsius nie by do koca usatysfakcjonowany. Rzymskie legiony zawsze pokony
way falang, ale tylko jako zwarta formacja. Nigdy nie wystawiano naprzeciw siebie poje
dynczych wojownikw, zawsze za cae manipuy16.
Krytyka Lipsiusa oparta bya na jego wczeniejszej lekturze i badaniach, ktre prze
prowadzi piszc De Militia Romana ksik, w ktrej jedna z czci powicona bya
musztrze i w ktrej pojawiay si liczne odwoania do antycznych autorw (w tym synny
aforyzm Jzefa Flawiusza goszcy, e dla Rzymian wiczenia byy bezkrwawymi bitwa
mi, bitwy za krwawymi wiczeniami). Drukarnia Platina w Antwerpii wydrukowaa
w czerwcu 1595 r. ptora tysica egzemplarzy tej pracy, z ktrych kilka zostao zakupio
nych przez osoby pochodzce z Pnocnych Niderlandw lub trafio tam jako prezenty.
Jedn z obdarowanych osb by te Maurycy z Nassau17. Kilka tygodni pniej, jak podaje
admirator Lipsiusa, jedyn przyjemnoci hrabiego w czasie prowadzonej wanie kam
panii bya lektura De Militia Romana i czste wiczenie swych oddziaw zgodnie
z zawartymi w niej wskazwkami18.
Szczliwie jestemy w posiadaniu bezporedniego wiadectwa pozostawionego
przez Antoniusa Duycka, obserwatora z ramienia Rady Stanu, ktry mia okazj przypa

15 Sandelin nie podaje, kiedy odbywaa si musztra, stwierdzajc jedynie, e miao to miejsce, kiedy Maurycy
przebywa w s Gravenhage (dum Hagae in ocio est). Antonis Duyck poda, e hrabia wyjecha z s Gravenhage
eyntelijck 1 lipca (L. M u 1d e r, Joumaal, s. 601); jest to data, przed ktr musiay odby si wiczenia.
16 Sylloges, 1.1, s. 745, Lipsius do Sandelina, Leuven, 8 sierpnia 1595: Romanae semper legionesphalangitas vi
cerunt, sed junctae. List ten zostanie wkrtce opublikowany w ILE t. VIII. A. M o m i g li a n o , Polybius between
the English and the Turks, [w:] idem, Sesto contributo alla storia degli studi classici e del mondo antico, Storia e let-
teratura. Raccolta di studi e testi t. CXLIX, Rome 1980, s. 135-138, take omawia te listy i sugeruje, e analiza
obu listw moe przynie bardzo interesujce efekty (s. 135, przyp. 11).
17 J. L i p s i u s , De militia Romana libri quinque. Commentarius ad Polybium, Antwerpia 1595; Lipsius dato
wa editio princeps prawdopodobnie na lata 1595-1596, poniewa tom dotyczcy rzymskich metod oblniczych,
Poliorcetica, opublikowany w roku 1596 uwaa za drug cz dziea. Szczegy: J. d e L a n d t s h e e r, Justus L i
psiuss De Militia Romana . Polybius revived or how an ancient historian was turned into a manual o f early modem
warfare, Intersections. Yearbook for Early Modern Studies 1.1, 2001, s. 101-122. Na temat dyskusji o meto
dach musztry, vide: De Militia, ks. V, dialog XIV (Josephus, cyt. na s. 306). Informacje na temat egzemplarza
przesanego Maurycemu: ILE t. VIII, Gerard Buytewech do Lipsiusa, 10 sierpnia 1595.
18 ILE t. VIII, Raphelengius do Lipsiusa, 29 sierpnia 1595. Maurycy posiada rwnie francuskie tumacze
nie (moje podzikowania dla Jeanine de Landstheer, ktra zidentyfikowaa rkopis La milice romaine w Konin-
klijke Bibliotheek w s Gravenhage jako tumaczenie Lipsiusa, a nie Patriziego, jak to podaje katalog). Take
hrabia Jan z Nassau mia okazj dokadnie zapozna si z treciZJe militia, o czym moe wiadczy jego dokad
ne niemieckie streszczenie opublikowane w: Kriegsbuch, s . 3 1 - 8 6 . Uyteczne omwienie zwizkw midzy
antykiem a holenderskimi reformami militarnymi znale mona w: H . E h 1e r t, Ursprnge des modernen Mi
litrwesens. Die nassau-oranischen Heeresreformen, Militrgeschichliches Mitteilungen t. XXXII, cz. 2,1985,
s. 27-56; C. R k, Rmische Schlachtordnungen im 17. Jahrhundert?, [w:] Tradita et inventa: Beitrge zur Rezep
tion derAntike, wyd. M. B a u m b a c h , Bibliothek der klassischen Altertumswissenschaften, Heidelberg 2000,
cz. 2, N. F. 106, s. 165-186; W. R e i n h a r d, Humanismus, H. K l e i n s c h m i d t , Using the Gun. Manual Drill
and the Proliferation o f Portable Firearms, Journal of Military History t. LXIII, 1999, s. 603-610, przekonuje, e
za reformami Maurycego stay trzy czynniki: formacja limaka Landsknechtw, angielskie komendy dla uczni
kw i znajomo klasycznych autorw, jednak moim zdaniem dowody potwierdzaj jedynie wpywy antycznych
tekstw. Kleinschmidt nie prezentuje adnych bezporednich dowodw oprcz interesujcej (jednak niejedno
znacznej) ilustracji z 1587 r. prezentujcej kapitana i limacz formacj w tle (ibidem, s. 610).
224 GEOFFREY PARKER

trywa si tym pierwszym prbom. 6 sierpnia 1595, kiedy holenderska armia zgrupowana
bylawobozie w Rhineland, Maurycy postanowi wykorzysta wielkie tarcze, ktrych wy
konanie wczeniej zleci, aby przekona si, czy batalion onierzy uzbrojonych w piki b
dzie w stanie si przez nie przebi, tak jak ju to kilkakrotnie wczeniej czyni w s Graven-
hage. Naley jednak zauway, e tym razem w wiczeniach wzi udzia batalion, czyli
kilkuset ludzi, a nie jedynie setka, jak to miao miejsce w s Gravenhage. Przez nastpne
dwa dni nic si nie dziao z powodu ulewnego deszczu, jednak 9 sierpnia pogoda si popra
wia i Maurycy wraz z Willemem Lodewijkiem rozkaza aby trzecia cz armii opucia
swoje kwatery i zacza prbowa rne porzdki bitewne, sposoby ustawienia bojowe
go. Jak podaje Antonius Duyck, obaj dowdcy kazali swoim onierzom odwraca si
i zmienia pozycje, schodzi si razem i rozdziela, po to aby przyzwyczai ich do utrzyma
nia szeregw takie wiczenia to z pewnoci wicej ni musztra z tarczami. W owym
czasie jedna trzecia holenderskiej armii to okoo 2 tys. ludzi. Dlatego te Maurycy rozsd
nie zacz od wicze z kompani (w s Gravenhage), nastpnie z batalionem (6 sierpnia)
i w kocu ze wszystkimi siami, ktrymi dysponowa (9 sierpnia)19. Od tego czasu onie
rze wiczyli codziennie, ale doniesienia Duycka na temat tych wicze staway si stop
niowo coraz krtsze. Dugo jego listw z 6 i 9 sierpnia mwi zatem sama za siebie: zawar
to w nich tyle szczegw, poniewa bya to pierwsza okazj a od czasw upadku Rzymu, aby
mie okazj obserwowa musztr caej armii20. W cigu czterech lat, jak podaje inny na
oczny wiadek, rekruci zbierali si dwa albo trzy razy w tygodniu, aby uczy si, jak zacho
wywa szereg, zmienia krok i maszerowa po oniersku. Maurycy niekiedy sam bra
udzia w tych wiczeniach, a jeli kapitan nie podawa lub nie zna waciwej komendy, Je
go Ekscelencja mwi mu, a czasami pokazywa [co robi]21.
Maurycy zreorganizowa rwnie holendersk piechot. Ograniczy, zgodnie z zale
ceniami Lipsiusa, liczebno oddziaw i wykorzysta najnowsze osignicia techniczne,
aby wzmocni jej si ognia. Przede wszystkim jednak zdecydowanie zwikszy liczb
muszkieterw onierzy uzbrojonych w bro gadkolufow, adowan od przodu, wa
c ok. 7 kg i mierzc ok. 1,4 m (i dlatego wymagajc specjalnej podprki), z ktrej
strzelano oowianymi nabojami o ciarze 38 gramw22. Wedug Humfreya Barwicka, kt
ry z dum podkrela swoje ponadczterdziestoletnie dowiadczenia w subie niderlan

19 L. M u 1d e r, Joumaal, s. 636. Co ciekawe, oddziaem zaangaowanym w cae przedsiwzicie byli Angli

cy Mr. V ere, przed ktrymi jeszcze osiem miesicy wczeniej starano zachowa ca spraw w tajemnicy. Duyck
24 lipca ocenia rozmiary armii na co najwyej 7800 piechoty i 1000 konnych (ibidem, s. 619).
20 Plan wicze i opis Duycka w. Antike, s. 300-301.
21 Cyt. za: A. van u h e 11, Diarium 1560-1599, wyd. G . B r o m , L. A . v a n L a n g e r a a d, t. I-III, Wer-
kenuitgegeven door het Historisch Genootschap gevestigd te Utrecht Amsterdam 1907, t. III, s. 470, zapis z lip
ca 1598 r. Van Bucheil doda: drillen, id vocant voce (ni fallor) Anglo-Saxonica, Maurits prins van Oranje, wyd.
K. Z a n d V1i e t, Zwolle 2000, s. 251; cytuje Filipa von Hainhoffer. Dodatkowo, wedug Jana z Nassau kadego
dnia, jedna z kompanii garnizonu w Groningen wychodzia w pole, aby wiczy: G. G r o e n v a n P r i n s t e -
r e r, Archives, 1.1, s. 403, Jan z Nassau do ojca, 6 maja 1598.
22 The Ordre op de wapeninge wydane przez Stany Generalne w 1599 r. stwierdzao, e wszyscy muszkieterzy
powinni nosi 10 naboi do funta i strzela 12 naboi do funta, albo 38-gramowych kul: M. d e J o n g, Staet
van Oorlog, Wapenbedrijf en militaire hervormingen in de Republiek der Verenigde Nederlanden, 1585-1621,
praca doktorska na Uniwersytecie w Lejdzie, 2002, s. 14. W 1690 r. dokadny przegld wojsk dowid, e 6 pukw
nadal byo uzbrojonych w bro strzelajc 12 naboi do funta, Algemeen Rijksarchief, Den Haag (dalej: ARA),
Staten Generaal 12,579/122, Verbael gehouden bij de heeren Heinsius, van Dijkvelt ende Schuurman, lipiec
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 225

dzkiej i innych armiach, w roku 1594: Muszkiety s broni o wielkiej sile, iw dzisiejszych
czasach------ wielu szczeglnie si jej obawia, poniewa adna zbroja nie moe ochroni
przed ich si, niezalenie czy najlepsza czy ndzna.
Barwick, ktry w modoci by doskonaym ucznikiem, uwaa, e muszkieter ktry
moe ustawi swoj bro na specjalnej podporze by w stanie strzela celniej ni jakakol
wiek osoba uzbrojona w kusz23.
W tym czasie muszkiety byy jednak cigle nowoci. Hiszpaski garnizon w Afryce
Pnocnej wykorzystywa je co prawda ju od poowy XVI w., jednak ksi Alba wyposa
y w nie po raz pierwszy swe oddziay liniowe (15 ludzi w kadej kompanii) w 1567 r., gdy
zostay one skierowane do zdawienia rewolty niderlandzkich poddanych Filipa II. Liczba
muszkietw wykorzystywanych w Niderlandach szybko wzrastaa: ju w roku 1571 w hisz
paskich oddziaach liczcych w sumie 5900 onierzy, 600 uzbrojonych byo w t wanie
bro (co stanowio nieco ponad 10%, dodatkowo 1300 innych wyposaono w arkebuzy).
Dwadziecia lat pniej Martin de Eguiluz, autor traktatu o wojskowoci i uczestnik wy
prawy Alby, wyraa nadziej e adna wroga nacja nie bdzie ich uywa, poniewa ich
wykorzystanie w walce przynosi nam wielkie korzyci24. Nadzieja okazaa si ponna.
Chocia gwny arsena Holandii w Delft posiada w 1574 r. tylko trzy muszkiety, to
w 1591 r. byo ich ju 1078, a w 1599 r. 1929. Zwykle byy one wykonane wedug tego sa
mego wzoru, poniewa po dugotrwaych testach Maurycy i Willem Lodewijk przesali ho
lenderskim rusznikarzom pi modelowych muszkietw wraz z rozkazami, aby w przy
szoci kada wyprodukowana przez nich sztuka broni bya ich dokadnym odwzorowa
niem i by wszystkie one strzelay pociskami o tym samym standardowym kalibrze. Maury
cy zwikszy rwnie liczb muszkieterw w kadej holenderskiej kompanii do 30, pod
czas gdy 40 onierzy uzbrojonych byo w arkebuzy i tylko 40 w piki25.
Pomimo znacznych nakadw finansowych (Holandia wydaa na bro w 1599 r. wi
cej ni w jakimkolwiek innym pomidzy 1585 a 1621 r.) szersze wprowadzenie zmian wy

23 H. a rw i ck, Breefe discourse concerning the force and effect o f all manuallweapons offire, London 1594,
k. 10v-ll. Thomas D i g g e s , weteran wojen niderlandzkich w swoim traktacie zatytuowanym Stratiotocos,
II wyd., London 1590, s. 108,122, twierdzi, e oddziay powinny by szkolone tak, aby mc dosign celu oddalo
nego o 130-160 m (eight to ten scorepaces), ale uznawa, e kula moe dolecie tak daleko tylko wtedy, gdy bdzie
dobrze dopasowana do lufy. W innym przypadku zasig kuli by ograniczony do 100paces (80 metrw, przyjmu
jc, e military pace to okoo 2,5 stopy.) D . d e A l a v a y V i a m o n t, E l perfecta capitn instruido en la disciplina
military nueva ciencia de la artilleria, Madrid 1589; nowe wydanie: Madrid 1998, s. 323, sugeruje, e z muszkietu
mona strzela nawet do 200pasos. Ostatnie eksperymenty z wczesnonowoytn broni pochodzc z Arsena
u w Grazu pokazuj, e pocisk wystrzelony z muszkietu przebija pancerz gruboci 2 mm lub nawet 4 mm z odle
goci 100 metrw. Vide P. r e n, Von alten Handfeuerwaffen: Entwicklung Technik Leistung, Graz 1989:
Verffentlichungen des Landeszeughaus Graz nr 12; idem, Test-firing selected 16th-18th century weapons,
Military illustrated t. XXXIII, 1991, s. 34-38.
24 Na temat pocztkw wykorzystania muszkietu vide: Don Bernardino de M e n d o z a, Comentarios de las
Guerras de los Paises Bajos, Biblioteca de Autores Espaoles t. XXVIII, Madrid 1948, s. 405 (naley zwrci
uwag, e chocia Comentarios po raz pierwszy ukazay si drukiem w 1591 r., Mendoza ukoczy pierwsze cztery
ksigi w 1569 r., vide: ibidem, s. 441-442; M. d e E g u i l uz, Discursoy regla militar, Madrid 1592 (ale ukoczone
w 1586 r.; nowe wydanie: Madrid 2000, s. 115-116, fol. 62-63 w oryginalnym wydaniu). Obaj wraz z ksiciem Alb
udali si do Niderlandw. Archivo General de Simancas (dalej: AGS), Estado 547/99 bis, musztra tercio z Lom
bardii, Sycylii i Neapolu, 12 maja 1571.
25 M. d e J o n g, op. cit., s. 14-19. Kuzyni upowszechnili rwnie pi modeli arkebuzw (roers), majcych
20 naboi do funta, strzelajcych 24 naboi do funta, jak to zostao okrelone w Ordre op de Wapeninge.
226 GEOFFREY PARKER

magao czasu. W 1601 r. w elitarnym fryzyjskim regimencie 26% ludzi wyposaonych byo
w muszkiety, 31% w arkebuzy a 41% w piki; w 1604 r. w regimencie zelandzkim proporcje
te wyglday nastpujco: 44% onierzy posiadao muszkiety, 2% arkebuzy, a 41% piki.
Jednak w 1607 r. w tym samym regimencie 51% wyposaenia stanowiy muszkiety, tylko
36% piki, a arkebuzy zaniky zupenie26. Dwa lata pniej Stany Generalne zdecydoway,
e naley zacz w ogle odchodzi od arkebuzw, a w 1616 r. owiadczyy, e zbliajc si
do wroga kolejne szeregi muszkieterw powinny oddawa strzay w nastpujcy sposb.
Dwa szeregi powinny zawsze by gotowe rwnoczenie------ pierwszy szereg powinien
oddawa strza najpierw. Gdy tylko si wycofa, drugi powinien zaj jego miejsce i wy
strzeli, a nastpnie take si wycofa. Tak szybko, jak dwa pierwsze szeregi opuszcz swo
je miejsca i przejd do tyu, dwa kolejne stojce za nimi powinny by ju gotowe do odda
nia strzau------ wszystkie pozostae szeregi w caej dywizji powinny postpowa w ten sam
sposb, jeden za drugim 1.
Tak oto punkciki opisywane przez Willema Lodewijka nabray miertelnej mocy.

II. ALTERNATYWNE DROGI

Przedstawienie rozwoju cigego ognia piechoty jako procesu linearnego jest z pew
noci ujciem poprawnym, cho moe wprowadza w bd, poniewa droga wybrana
przez dom oraski bya tylko jedn z moliwoci rozpatrywanych przez wspczesnych.
Przede wszystkim kilku wytrawnych znawcw antyku uwaao bro paln za produkt szyb
ko przemijajcej mody. Francesco Patrizi w swojej pracy La militia romana di Polibio, di
Tito, Livio, e di Dionigni Alicarnasso (Ferrara 1583), ktrej egzemplarz posiada Maury
cy, zapewnia swych czytelnikw, e nowy wynalazek nazywany artyleri nie pocign
za sob istotnych zmian. Take Lipsius (ktry korzysta z Patriziego) twierdzi w De mili
tia Romana, e dowdcy powinni pozosta raczej wierni pikom, oszczepom, tarczom, ka-
tapultom i innym broniom, ktrych skuteczno zostaa potwierdzona przez Rzymian28.
Chocia Maurycy odrzuci t rad, nie zaprzesta rozpocztych jeszcze w 1595 r. prb
z ofensywnym wykorzystaniem na rzymsk mod tarcz i zdecydowa, by wielkie tarcze
stay si czci wyposaenia zarwno jego wasnej stray przybocznej, jak i stray
chronicych go wyszych dowdcw29. Stworzy rwnie, obok biblioteki i zbioru map,
zbrojowni, ktra suya jako rodzaj laboratorium, w ktrym testowano nowe rodzaje

26 Ryksargyf, Leeuwarden, Fries Stadhouderlijk Archief, 5, Verscheide slag en togtordres 1592,1595,

1601, spisz 16 listopada 1601 (dzikuj Olafowi van Nimwegenowi za wskazwki); M. d e J o ng, op. cit., s. 16
(musztra regimentu z Zelandii), s. 22 (pokazuje, e w 1599 r. Holandia wydala 600 tys. florenw na uzbrojenie
swojej armii).
27 The tactiks ofAelian, s. 156 (cz The exercise o f the English) bezporednie tumaczenie z ARA, Stadhou-
derlijke Secretarie 1449, Ordre bij sijne Excellenccie, sijne gen. graeff Willem Lodewijck van Nassauw, stadthou-
der &c------ volgens de Resolutie der Ho. Mo. Heeren Staten-Generael van den 2. e may 1616, geraempt om deser
landen crijchsvolck, soo te peerde als te voete tot derselver landen dienst bequamer te maecken ende te houden als
tselve tot noch toe is geweest, 5 grudnia 1618. (Dzikuj Olafowi van Nimwegenowi za t informacj).
28 Zawarto ksigozbioru hrabiego w 1608 r. zostaa omwiona [w:] J. P. P u y p e, Wiekart, Van Maurits tot
Munster, s. 16-52 (praca Patriziego wymieniona na s. 46); J. L i p s i u s, De militia, V dial. 20 (fragmenty w: J. De
L a n d t s h e e r , Justus Lipsiuss De militia, s. 113).
29 J. P. P u y p e, Hervorming en uitstraling: Tactiek en wapens van het Staatse leger tot de Vrede van Munster en
hun invloed in andere Europese landen, [w:l 1648. Vrede van Munster, feit en verbeelding, wyd. J. D a n e, Zwolle
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 227

broni. Zgromadzi w niej wszelkiego rodzaju prototypy i modele rnych rodzajw broni,
modele fortec, a take zestaw oowianych onierzykw z penym ekwipunkiem, ktre
okazyway si niezwykle pomocne, gdy wraz z Willemem Lodewijkiem rozwizywali prze
rne problemy natury taktycznej30.
Inni dla odmiany twierdzili, e wprowadzenie broni palnej przekrelao wszystkie an
tyczne precedensy. Jzef Scaliger, ktry w kocu zosta nastpc Lipsiusa w Lejdzie, prze
widywa w 1581 r., e: Si Monsieur le prince dOrange na aultres conseillers que ceux qui
ne bougerent jamais de lentour de Livius, et Spartianus, le duc de Parme lui reseroitbien-
tost la barbe. Po 1595 r. Scaliger zapeni marginesy swojego egzemplarza De militia Ro
mana (ktry by zreszt podarunkiem od autora) kliwymi uwagami na temat brakw
warsztatowych Lipsiusa (wskazywa np. na wykorzystanie tekstu Vegetiusa do odtworze
nia realiw z czasw Polibiusza, pi wiekw wczeniejszych) i saboci przytaczanych
przez niego argumentw: Asinina omnia haec, ridicule errat, falleris31.
Scaliger mia jednak racj: hiszpaska armia Flandrii cay czas staraa si
wzmocni sw si ognia. Przegld wojsk z 1601 r. wykaza, e 19% piechoty wyposaone
byo w muszkiety, 23% w arkebuzy, a 50% w piki. Dane te niewiele rniy si zatem od
tych dotyczcych uzbrojenia fryzyjskiego regimentu Willema Lodewijka, pochodzcych
zreszt z tego samego roku. Oprcz tego przynajmniej w czci oddziaw zastosowano
nowy sposb musztry. W roku 1588, czyli dwa lata przed Willemem Lodewijkiem, hisz
paski pukownik Tercio wieo przybyy do Flandrii wiczy swoje oddziay dwa lub trzy
razy w tygodniu, prbujc z nimi formowanie szyku i musztrujc je, ile to byo tylko moli
we32. W nastpnym roku, znw wczeniej ni Willem Lodewijk, Don Diego de Alava
y Beamonte (kolejny weteran Armii Flandryjskiej) stwierdzi, e piechota powinna by

1998, s. 56-57. A. v a n B r e e a,De Nassausche Wapen-handelinghe van schilt, spies, rappierende targe, s Graven-
hage 1618. Ilustracje przedstawiajce istniejce przykady: Het arsenaal van de wereld. Nederlandse wapenhandel
in de Gouden Eeuw, wyd. J. P. P u y p e , M . v a n d e r H o e v e n , Amsterdam 1993, s. 102-103; K. Z a n d v 1i e t,
op. cit., s. 266-267. Potwierdzona zostaje tam opinia Keesa S c h u l t e n a, Prins Maurits (1567-1625), legerher-
vormer en vemieuwervan de krijgskunde, o f trendvolger, Armamentaria. Jaarboek Legermuseum t. XXXV,
2000, s. 7-22. Dowody nie s jednak do koca przekonujce, poniewa Maurycy wprowadza rwnie wiele in
nych innowacji. Na przykad w 1606 r. wprowadzi do walki konnych muszkieterw, z czasem nazwanych drago
nami; w 1622 r. poprosi Stany Holandii o zapewnienie zo secreet mogelijk 100 vierroers, dwa lata pniej stworzy
cztery kompanie uzbrojone w nowe flintocki (J. P. P u y p e, Hervorming en uitstraling, s. 57-58, 55); o innowa
cjach Maurycego w oddziaach konnicy vide: ibidem, s. 68-71. W sumie wydaje si on by bardziej hervormer
en vemieuwer ni trendvolger.
30 . Z a n d v 1i e t, op. cit., s. 51,262-265, tam doskonae omwienie wapenkamer i prezentacja wartocio
wych reprodukcji.
31 A. G r a f t o n, Rhetoric, philology and Egyptomania in the 1570s. J. J. Scaliger's invective against M. Guilan-
dinuss Papyrus, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes t. XLII, 1979, s. 193-194, cytuje list Scaligera
z 1581 r. na temat Wilhelma Oraskiego i Lipsiusa, a take glossy marginalne w nalecym do niego egzemplarzu
De militia Romana. Scaliger zapewnia rwnie swoich studentw, e praca Lipsiusa jest jedynie plagiatem z Pa-
triziego.
32 AGS Estado 618, unfol., musztra armii polowej w dniu 24 marca 1601 (w sumie 22 453 ludzi); Archivio
di Stato, Neapol, Carte Farnesiane 1722/11, bez foliacji, Don Luis de Queralt do ksicia Parmy, 17 lipca 1588:
he comenado a ponellas [jego wojska] en escuadrny exercitallos lo mas que se pudiere. W Art o f War M h i a -
v e l l i (1521) podkrela potrzeb prowadzenia musztry, zarwno w batalionach, jak i regimentach oraz ar
miach, ale stwierdza tam, e wiczenia raz lub dwa razy do roku cakowicie wystarczaj: vide s. 61 angielskiego
wydania z 1965 r. (s. 62-76 na temat musztry). Don Sancho d e L o n d o n o, Discurso sobre la forma de reduzir
la disciplina militara meyory antiguo estado [oryg. wydanie Brussels 1589], Madrid 1993, s. 43-44, podkrela, e
228 GEOFFREY PARKER

musztrowana w grupach. Jeszcze wczeniej, bo w 1586 r., Martin de Equiluz (dowiad

czony wojskowy, majcy za sob 24 lata suby, z czego wikszo spdzi walczc z Holen
drami) zaleca ustawianie onierzy uzbrojonych w muszkiety w trzech rzdach (po piciu
w kadym), ktre umoliwiyby utrzymanie staego ognia w trakcie potyczki. Do zudzenia
przypomina to kontrmarsz33.
Chocia nie wydaje si, aby ktrykolwiek ze wspomnianych wanie wojskowych
przeglda antyczne traktaty w poszukiwaniu proponowanych pniej przez siebie roz
wiza, wielu innych pisarzy pozostajcych w subie Hiszpanii lub jej sojusznikw bez
wtpienia takwanie czynio (wliczajc w to Lipsiusa, ktry zadedykowa swoj De mili
tia Romana infantowi przyszemu Filipowi III). Wydana w 1583 r. i dedykowana ksi
ciu Urbino (zagorzaemu sojusznikowi Hiszpanii) La militia romana Patriziego sigaa
do Polibiusza i innych antycznych autorw, by zaprezentowa porzdek bitewny polega
jcy na ustawieniu wojsk w szachownic zoon z maych oddziaw. W 1594 r. (na rok
przed sawniejsz ksik Lipsiusa) Patrizi opublikowa De parallel militari. Ne quali si
fa paragone delle milizie antiche in tutte le parte con le moderne, w ktrej dokona nowej
interpretacji rzymskiej praktyki wojennej w wietle pojawienia si naszej broni palnej
i zamieci istotny fragment na temat potrzeby wprowadzenia regularnej musztry, naj
pierw w maych, a nastpnie wikszych grupach34.
Z antycznych przykadw czerpa te zapewne Thomas Digges, ktry walczy w an
gielskiej armii wspierajcej Holendrw. Chocia w pierwszej edycji swego traktatu Stra-
tiotocos (1579) proponowa, aby niedowiadczeni onierze ustawiani byli w kwadraty, to
jednak wyszkoleni muszkieterowie powinni: Zgodnie z rzymskim zwyczajem formowa
trzy lub cztery rzdy, zostawiajc wystarczajco duo przestrzeni dla pierwszego z nich,
aby mg si wycofa swobodnie i zrwna z drugim, a oba one aby mogy uczyni to samo
z trzecim, jeli bdzie to konieczne.

taka metoda musztry nie bya stosowana w jego czasach (Londoo mia za sob kilkadziesit lat dowiadczenia
jako dowdca piechoty, kiedy koczy w Niderlandach swj tekst w 1568 r.).
33 D. A l a v a y V i a m o n t , i perfecta capitan, s. 128-129; M. de E g u i 1u z, Discurso y regla militar,
s. 189-190. Istotny traktat F. d e L a N o u e , Discours politiques et militaires [1587], wyd. F. E. Sutcliffe, Geneva
1967, s. 370-372, omawia ustawienie pikinierw, muszkieterw i onierzy uzbrojonych w arkebuzy w szeregi
i dodaje paravanture que quelques uns se mocqueront, disans que toutes ces petites observations sont plus propres
pour estrespratiques aux ballets ou masquerades qu la guerre.
34 F. P a t r i z i , La militia romana, s. 89-92, i szczeglnie rycina obok, s. 92; idem, Paralleli militari, parte II,
Della militia riformata nella quale saprono i modi e lordinanze varie degli Antichi accommodate a nostri fuochi,
zwaszcza sekcje II. b.6-8. Lake w Rzymie jezuita Giovanni Antonio V a 11r i n i napisa De Re Militari veterum
Romanorum libri VII, opublikowane w Kolonii (najwyraniej bez zgody autora) w 1597 r. Lipsius zna te prace za
nim jeszcze zostay opublikowane i zamwi dwa egzemplarze, vide: ILE t. VIII, Andreas Schott do Lipsius,
Rzym, 24 lipca 1595; Leiden, Universiteitsbibliothek, Ms Lipsius 59 (pomiertny inwentarz biblioteki Lipsiusa
z 1606 r.), fol. 11 i 17v (moje podzikowania dla Jeanine de Landtsheer za potwierdzenie tej informacji). Wicej
na temat rozpowszechnionego zaintersowania Renesansu rzymsk praktyk militarn vide: Kriegsbuch; idem,
Antike, i przyp. 19 powyej, vide: W. H a h 1w e g, Griechisches, rmisches und byzantinisches Erbe in den hinterlas-
senen Schriften des Markgrafen Georg Friedrichs von Baden, Zeitschrift fr die Geschichte des Oberrheins
t. XCVIII, 1951, s. 38-120; G. O e s t r e i c h , Geist und Gestalt des frhmodemen Staates, Berlin 1969, s. 11-34,
101-156,311-355 (czciowe tumaczenie: G. O e s t r e i c h , Neostoicism and the early modern state, Cambridge
1982); D. A. Neill, Ancestral Voices: the Influence o f the Ancients on the Military Thought o f the Seventeenth and
Eighteenth Centuries, Journal of Military History t. LXII, 1998, s. 487-520.
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 229

Digges proponowa rwnie wprowadzenie marszu okrnego (ring march), polega

jcego na wykorzystaniu 25 ludzi, ktrzy kolejno oddawaliby strzay i wycofywali si tak,
e ci na pocztku zdoaj zawsze zaadowa bro, zanim ci na kocu wystrzel. W drugim
wydaniu dzieka, pochodzcym z 1590 r. (na cztery lata przed punkcikami Willema Lo
dewijka) Digges sugerowa, e dowiadczeni strzelcy powinni walczy rzdami, przy czym
strzelaliby tylko onierze z pierwszego z nich, a ci z drugiego i trzeciego rzdu mieli jedy
nie przeadowywa bro i podawa j do przodu35.
Digges przyznawa jednak, e jego opis odnosi si jedynie do tego, w jaki sposb
chciaby wiczy podlegych mu onierzy, a nie, w j aki sposb wygldao to w rzeczywisto
ci. Ze smutkiem dodawa: Wiem, e moje propozycje, jako wielce odmienne od obo
wizujcych norm, bd nie tylko nielubiane, wyszydzane, ale i potpiane przez wielu
z tych wojskowych, ktrzy przywykli do starych zasad36.
Tymczasem Maurycy i Willem Lodewijk inaczej ni ich zwolennicy Digges i Scali-
ger, a take oponenci: Alva, Eguiluz, Lipsius i Patrizi mogli wykorzysta w praktyce wie
dz wyniesion z lektury tekstw wasnych lub cudzych. Pocztkowo wprowadzone przez
nich wiczenia mogy by traktowane jedynie jako dawanie innym okazji do miechu,
jednak zastosowane w bitwie przynosi zaczy spektakularne efekty.
W czasie spotkania z Maurycym w padzierniku 1594 r., jak wspomina pniej Wil
lem Lodewijk, pewnego dnia w Arnhem, kiedy podrowalimy razem w zamknitej ka
recie, wyjaniaem Waszej Ekscelencji [Maurycemu] w jaki sposb Hannibal, dysponujc
jedynie 40 tysicami ludzi, zdoa okry i roznie w py 70 tysicy Rzymian [pod Kanna
mi] i zadaem sobie trud liczbowego oszacowania formacji kadej z armii. Poniewa
Maurycy chcia wiedzie, w jaki sposb jego kuzyn mg by tak pewny swych opinii, ten
uzna za konieczne rozpocz dalsze poszukiwania, i w wolnym czasie Willem Lodewijk
zacz od znanego aciskiego tumaczenia opisu Polibiusza z Historii rzymskich, ale
uzna je za niewystarczajce. Dlatego zleci wykonanie nowego tumaczenia tego frag
mentu, ktre wyjaniao nieco bardziej, w jaki sposb Hannibal odnis zwycistwo. W te
dy spdziem nieco czasu rozrysowujc ustawienie obu armii, przyjmujc, e kady
onierz zajmowa stanowisko na trzy stopy szerokie i na siedem gbokie37. W kwietniu
1595 r. hrabia przesa Maurycemu kopi nowego tumaczenia, wyniki oblicze i kilka ry

35 T. D i g g e s, A n arithmeticall militare treatise named Stratioticos, compendiously teaching the science

o f numbers------ requisitefor theprofession o f a soldiour. Together with the moderne militare discipline, t. CIII-CV,
London 1579, i drugie wydanie (1590), t. CXXII-CXXIII (dalej: T. D i g g e s, Stratioticos). Opis i rysunki przed
stawiajce ring march, zawsze jednak wykorzystujce male formacje pojawiy si [w:] T. S t y w a r d, Thepathwaie
to martiall discipline, London 1581; cf. take: W. G a r r a r d, The arie ofwarre, London 1591, ale ukoczone przed
1587 r. W roku 1588 Sir Francis Walsingham, angielski sekretarz stanu domaga si, aby muszkieterzy w oddzia
ach milicji wszystkich hrabstw wiczyli in that order which theFrenchemen call la file, oras we termeytin ranke
wychodzc do przodu, aby odda strza i wracajc do tyu, aby przeadowa, gdy tymczasem inni celuj The
Loseley Manuscripts. Manuscripts and other rare documents illustrative o f some o f the more minute particulars o f En
glish history, biography and manners, wyd. A. J. e m p e, London 1835, s. 296-297.
36 T. D i g g e s, Stratioticos, s. 122-124.
37 W. H a h 1w e g, Wilhelm Ludwig von Nassau und das Cannae-Problem, Nassauische Annalen t. LXXI,
1960, s. 237-242, szczeglnie s. 240-241 (list Willema Lodewijka do Maurycego, 19 kwietnia 1595). Polibiusz
z Megalopolis by modym dowdc prowadzcym kontyngent rzymskich sojusznikw przeciwko macedoskiej
falandze w bitwie pod Pydn w 168 r. p.n.e. Rzymianie, sdzc, e ich sojusznicy mog zmieni front, zadali wy
sania 1000 modych mczyzn z najlepszych rodzin jako zakadnikw gwarantujcych ich wierno. Jednym
z nich by Polibiusz, ktry zosta nauczycielem syna Scypiona Emilianusa, zwycizcy spod Pydny, a przez adopcj
230 GEOFFREY PARKER

sunkw przedstawiajcych prawdopodobny porzdek bitewny, a take krtki traktat na

temat bitwy (w ktrym oczywicie w roli zwyciskich Kartagiczykw wystpowali Holen
drzy, a Hiszpanom przypada w udziale rola pokonanych Rzymian)38.
Teoria ustpia miejsca praktyce w 1600 r., wraz z rozpoczciem dziaa wojennych
we Flandrii. Willem Lodewijk nie by obecny, kiedy 2 czerwca Maurycy zosta zmuszony
przez oddziay hiszpaskie (zdecydowanie wbrew swej woli) do przetestowania nowego
wyposaenia i nowych metod walki na play w pobliu Nieuwpoort. Rycina wydana jaki
czas pniej pokazuje strzelajcych do siebie nawzajem holenderskich i hiszpaskich mu
szkieterw ustawionych niemal na wprost siebie, a podpis pod ilustracj informuje, e
oddziay znajdujce si na wydmach zostay zaatakowane i rozpoczy zmasowany ogie
z muszkietw i arkebuzw. Byoby zatem prawdopodobne, e bya to raczej przedua
jca si wymiana ognia ni pierwsze w Europie zastosowanie kontrmarszu. Zdaniem sir
Francisa Vere, dowodzcego przedni stra: warunki terenowe spowodoway, e nie by
limy w stanie wykorzysta naszych umiejtnoci i sprawnoci, ktre posiedlimy i w kt
rych, jak sdzimy, przewyszamy naszych przeciwnikw, dziki czemu moemy zrcznie
i fachowo manewrowa naszymi batalionami39. Jednak Vere zosta powanie ranny ju
na samym pocztku trwajcej dwie godziny bitwy i w efekcie nie mg zbyt wiele widzie.
Szczegowy opis pozostawiony przez Mario Stiviv walczcego w szeregach hiszpa
skiej piechoty potwierdza, e Maurycy: Bardzo starannie rozstawi swoje wojsko, umiesz
czajc na przodzie grup 4 tys. muszkieterw, a jeszcze przed nimi sze stanowisk artyle
ryjskich; za muszkieterami znajdoway si jeszcze dwa oddziay, ponad tysic onierzy
uzbrojonych w piki, kady po piciuset ludzi, dodatkowo wsparte przez konnic na skrzyd
ach. Wszyscy ustawieni byli w bardzo dobrym porzdku. Dodatkowo zostawi 70 lub
80 muszkieterw na pewnym piaszczystym wzgrzu, aby oflankowa nasze oddziay.
Wtedy, przez wielk chmur dymu z muszkietw, Stiviva zauway, e holender
skie oddziay zdoay oflankowa Hiszpanw zabijajc 15 lub 20 z naszych onierzy
w kadym uderzeniu. Ci, ktrzy przeyli zaczli si wycofywa, zostawiajc piechot
(w tym i Stiviv) zupenie odsonit. Teraz holenderska jazda, ktra walczya we wspa
niay sposb, uderzya na nasz piechot i nasi ludzie uzbrojeni w piki musieli sami radzi
sobie z holenderskimi muszkieterami40.

wnuka rzymskiego dowdcy spod Kann Emiliusa Paulusa. To moe tumaczy bez wtpienia obrazowy opis
bitwy pozostawiony przez Polibiusza A. M o m i g 1i a n o, Sesto contributo, s. 78.
38 W. H a h 1w e g, Wilhelm Ludwig, s. 240-241; Kriegsbuch, s. 342-347, przedrukowuje Discours du Comte
Guillaume de Nassau sur la bataille de Cannes zaczynajcy si od sw Polybe dit que; take w: Tafels V & V I repro
dukcje szkicw hrabiego przygotowanychparfe compas, w jaki sposb obie armie musiay walczy pod Kannami.
Wicej szkicw WillemaLodewijka cf. XriegsbucA, ilustracje nas. 352. Rkopimienne wersje traktatw znajduj
si wrd dokumentw Jana z Nassau i Jerzego z Baden-Durlach, egzemplarz nalecy do Maurycego ukaza si
drukiem 1675 r.:Anibal et Scipion ou les Grands Capitaines. Avec les ordres etplans de batailles. Et les annotations,
discours et remarques politiques et militaires de Mr. Le Comte G. L. de Nassau, wyd. C. d e M e s t r e, s Gravenha
ge 1675. Vide te: W. H a h 1w e g, Griechisches, rmisches und byzantinisches Erbe, s. 69-81, na temat zaintereso
wania Willema Lodewijka i Jerzego Fryderyka Badeskiego bitw pod Kannami.
39 J. J. O r 1e r s, M. V a n H a e s t e n, Den Nassausche Lauren-crans, Leiden 1610, fol. 156 i plany bitwy;
F. Ve r e, Commentaries, Cambridge 1657, s. 87-88.
40 Archivio di Stato, Mantova, Archivio Gonzaga 575/30-2, Discorse di quello che pasatto qui in Fiandra,
przesany przez Mario Stiviv (w regimencie Don Alfonso dAvalosa) do ksicia Mantui, Bruges, 16 lipca 1600.
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 231

A oto jak wydarzenia przedstawia hrabia Ludwig Gnther z Nassau, ktry dowodzi
holendersk konnic: Nasza piechota ruszya w kierunku oddziaw wroga. Hiszpaska
kawaleria, widzc, e nasi onierze postpowali w tak wietnym porzdku i byli tak dobrze
wspierani, chciaa si wycofa i ukry pomidzy wasn piechot na wydmach; ale szeregi
piechoty zaamay si i pod presj naszej kawalerii zdecydoway si na ucieczk. Grad salw
[la gresle des harquebusades] zacz rzedn, poniewa kady z walczcych po hiszpaskiej
stronie stara si ocali wasne ycie.
Oba te opisy pozostawione przez naocznych wiadkw podkrelaj, e w czasie bitwy
wan rol odegraa ciga wymiana ognia, ktr Ludwig Gnther opisa jako salwy (har
quebusades). Stwierdzenie Stivivy, e Maurycy zebra wszystkich swoich muszkieterw
w jedn grup, sugeruje za, e holenderska piechota prbowaa jednak zastosowa kontr-
marsz; byo to bowiem jedyne moliwe rozwizanie pozwalajce, aby tak duy oddzia
utrzyma sta si ognia41.
Chocia Holendrzy udowodnili pod Nieuwpoort swoj wyszo taktyczn, kampa
nia 1600 r. nie przyniosa im sukcesu. Armia Flandrii stracia na polu bitwy ok. 4 tys. ludzi,
a wielu innych (w tym zastpca gwnodowodzcego) trafio do niewoli, jednak wikszo
oddziaw zdoaa przetrwa i Maurycy zdecydowa si na odwrt42. Nieuwpoort to nie by
y Kanny. Wszystko to skonio Willema Lodewijka do ponownego rozwaenia, czy naley
dy do bitwy. W kilka lat pniej ostrzega Maurycego: Powinnimy prowadzi nasze
dziaania w taki sposb, abymy nie byli zmuszeni do podjcia ryzyka otwartego starcia,
poniewa jedna przegrana moe oznacza utrat Republiki. A e jej ocalenie zaley jedy
nie od staoci i decyzji Waszej Ekscelencji, bagam, aby nie da si przekona faszywym
poradom tych, ktrzy nie znaj wojny------ lecz aby Wasza Ekscelencja polega raczej na
wasnym osdzie, ktry mwi, e nie naley szuka bitwy, chyba e jest to w najwyszym
stopniu konieczne.
W roku 1614 znowu przypomina Maurycemu, ktry wanie wkroczy z potn ar
mi do Nadrenii: Przebieg wojny zaley niekiedy od szczliwego losu, tak jak przy grze
w koci, tak te jest on wany dla zachowania republiki i reputacji Waszej Ekscelencji, dla
tego bagam go o rozwag43.
Pomimo to, nawet mimo rozczarowania, jakie przyniosa bitwa pod Nieuwpoort, na
ley doceni osignicia holenderskiej rewolucji militarnej. Moda republika musiaa
zmierzy si z potg najwikszego istniejcego wwczas mocarstwa, dysponujcego nie
porwnywalnymi wrcz rodkami w tym armi cieszc si, nawet u swoich przeciwni
kw, opini najdoskonalszych onierzy tych czasw w caym wiecie chrzecijaskim.
Chocia czci prowincji Holandii i Zelandii udao si w 1572 r. zrzuci zaleno od Hisz
panii, to przez nastpne dwadziecia lat nie zdoay one zaj jakiegokolwiek miasta pozo

41 G. G r o e n v a n P r i n s t e r e r, Archives t. II, s. 33, Ludwig Gnther z Nassau do swojego ojca Johana,

20 lipca 1600. W swojej rekonstrukcji bitwy J. P. P u y p e, Victory at Nieuwpoort, 2 July 1600, [w:] The exercise
o f arms, s. 69-112, take stwierdza, e holenderska piechota nie moga stosowa nic innego jak kontrmarsz.
42 Szersze przedstawienie zagadnie zwizanych ze strategi: B. Co x, Vanden tocht in Vlaenderen. De logi-
stiekvan Nieuwpoort 1600, Zutphen 1986; take: P. C. Allen, Philip III and the Pax Hispanica, 1598-1621. The fai
lure o f Grand Strategy, New Haven-London 2000, rozdzia 2.
43 G. G r o e n v a n P r i n s t e r e r, Archives, t. II, s. 378-379, Willem Lodewijk do Maurycego, 15 lutego
1607; KHA A22IX E/352, tene do tego, 4 sierpnia 1614. Francuski dyplomata w Niderlandach uy tego same
go okrelenia po bitwie pod Nieuwpoort: ces Messieurs avoient bien jou leur tat un coup i i e i i : G . Gr o e n
232 GEOFFREY PARKER

stajcego pod kontrol wroga ani pokona jego oddziaw w polu. Nawet w pocztkach lat
dziewidziesitych sukcesy Holendrw przypisa naley nie tyle ich mstwu co raczej te
mu, e Hiszpania uznaa, i spraw waniejsz od odzyskania Niderlandw byo udziele
nie wsparcia francuskiej Lidze Katolickiej44. Jednak od maja 1598 r. Hiszpanie znowu
mogli skoncentrowa si na odzyskaniu swoich niderlandzkich posiadoci (i na upokorze
niu gwnego sojusznika Holendrw Anglii). W takim kontekcie naley odczyty
wa holendersk decyzj o zaatakowaniu Flandrii w 1600 r., za ktr bez wtpienia staa
ufno w umiejtnoci i sprawno, ktre posiedlimy i w ktrych, jak sdzimy, przewy
szamy naszych wrogw, dziki czemu moemy zrcznie i fachowo manewrowa naszymi
batalionami.
Holendrzy wierzyli, e ich rewolucja militarna pomoe odnie zwycistwo nad prze
ciwnikiem dysponujcym duo wikszymi zasobami, ale walczyli w tradycyjny sposb. I nie
mylili si.

III. ROZPOWSZECHNIANIE45

Nawet mimo braku spektakularnych sukcesw na polu bitwy, nowy system szybko si
rozprzestrzenia. Co prawda pocztkowo Willem Lodewijk chcia raczej utrzyma kontr-
marsz w sekrecie, ale w niedugim czasie wojskowe innowacje wprowadzane przez dyna
sti orask stay si szeroko znane. Wydaje si, e najskuteczniejszym sposobem ich roz
powszechniania staa si powstaa w latach 1596-1598 seria rysunkw sporzdzonych
przez brata Willema Lodewijka, Jana z Nassau. Przedstawiay one sposoby musztry za
czerpnite z Eliana i tworzyy zwart cao prezentujc, w jaki sposb dowdcy szko
lcy kompanie milicji w Nassau-Dillingen powinni wiczy oddziay wyposaone w piki,
arkebuzy i muszkiety, aby mogy one wspdziaa na polu bitwy46. Jan przesa swoje szki
ce Maurycemu, ktry w 1607 r. zleci rytownikowi Jacobowi de Gheyn ich opublikowanie
pod tytuem Wapenhandelinge van roers, musquetten ende spiessen, achtervolgende de
ordre van syn excellentie Maurits Prins van Ortangie (wiczenia z broni: arkebuzami,
muszkietami i pikami, wedug rozkazu Jego Wysokoci Maurycego, ksicia oraskiego).
Pokazyway one, nieomal krok po kroku, w jaki sposb onierze powinni w tym samym
czasie posugiwa si kadym z wymienionych rodzajw broni. Praca zawieraa krtkie
wprowadzenie, podajce niezbdne komendy, ale przede wszystkim 117 dokadnych rycin
in folio, ilustrujcych kady kolejny element musztry. W przeciwiestwie do pocho

44 H. r u g m a n s, Correspondentie van Robert Dudley, graafvan Leycester, t. I-III, Utrecht 1931, t. III,
s. 284286, Leicester do Burghleya, 15 listopada 1587 nowego stylu. Na temat priorytetw hiszpaskiej polityki
w latach dziewidziesitych XVI w. cf. G. P a r e r, The Grand Strategy o f Philip II, New Haven-London 1998,
rozdzia 10.
45 Uyteczny system hierarchii w systemie rozpowszechniania zaproponowa K. K r a u s e , Arms and the
State: Patterns o f Military Production and Trade, Cambridge 1992, s. 18-19. Obejmuje on nastpujce grupy: ci,
ktrzy tworz now bro; ci, ktrzy mog j przystosowywa; ci, ktrzy mog j odtwarza i ci, ktrzy mog j wy
korzystywa i utrzymywa.
46 Kriegsbuch, s. 216-248,Ein biichlein vorkrieges undBevelches leiithe, z 85 kolorowymi ilustracjami; ibidem,
s. 256-261 (inny model, z sierantem prowadzcym musztr w centrum). Hrabia Jan twierdzi w 1608 r., e przy
gotowa szkice (abreissen) 10 lub 12 lat wczeniej (ibidem, s. 613-616). Wspomina rwnie o zestawie szki
cw prezentujcych manewry kawalerii, ktre jednak nie zostay opublikowane przez de Gheyna do 1640 r.
(J. P. P u y p e, Hervorming en uitstraling, s. 67).
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 233

dzcych z tego samego okresu podrcznikw szkoy Inatome, omawiajcych 32 ustawienia

poszczeglnych strzelcw, Jan z Nassau i de Gheyn przedstawili 42 ustawienia umoliwia
jce rwnoczesne oddawanie strzau i przeadowywanie broni. W zasadzie rwnoczenie
z niderlandzk edycj wicze pierwszego wydanego kiedykolwiek ilustrowanego
podrcznika musztry ukazao si rwnie ich tumaczenie na angielski, a w niedugim
czasie take kolejne wersje: niemiecka, duska i francuska47. Na tym jednak nie koniec.
W 1618 r. Adam van Breen opublikowa starannie ilustrowane De Nassausche Wa-
pen-handelinghe van schilt, spies, rappier ende targe; beyde figuerlick afgebeelt ende ge
steh na de nieu ordening des Doorluchtigen ende Hoochgeboren Vorstes Maurits van
Nassau (wiczenia z broni tarczami, pikami rapierami i puklerzami wszystkie
ukazane i objanione w figurach wedle nowego porzdku Janie Owieconego ksicia
Maurycego z Nassau), w ktrych szczegln uwag zwracano na onierzy ze stray przy
bocznej Maurycego, uzbrojonych na wzr rzymskich legionistw.
Prace omawiajce holenderski sposb musztry publikowano rwnie za granic.
W 1603 r. w czwartej ksidze La milicie franoise rduite lancien ordre et discipline
militaire Luisa de Montgommery, monsieur de Corbouson, opisano Les evolitions et
les exercises qui se font en la milicie de Hollande avec les mots dont il faut user. Take
John Bingham, angielski onierz sucy w holenderskiej armii, doczy do swojego wy
danego w 1616 r. tumaczenia Taktyki Eliana opis wicze oddziaw angielskich
w subie Zjednoczonych Prowincji Niderlandw48.
Plagiat, cicy najwyraniej pitnem nad histori wojskowoci, przyczynia si jed
nak do rozpowszechniania nowych rozwiza. W 1609 r. frankfurcki drukarz Wilhelm
Hoffman opublikowa Bericht von den Soldaten in drei Theilen. Ta wydana in quarto
ksika zawieraa wykonane w technice drzeworytu ilustracje bdce tani kopi staran
nych rycin de Gheyna. W 1615 r. zostay one omwione na 130 stronach w pracy gdaskie
go dowdcy Johanna Jakoba von Wallhausena Kriegskunst zu Fuss. Co ciekawe, stron
tytuow tej ksiki ozdabia portret Maurycego. W tym samym czasie w Bernie ukazaa
si kolejna pozycja wykorzystujca prace de Gheyna. Bya to Kurtzer Begriff und Anlei
tung des Kriegs Exerctij, przygotowana prawdopodobnie przez miejskiego inyniera Va
lentina Friedricha, ktry sam siebie okrela pniej jako Discipulos nach der Holendi-
schen Militia, mit aller treiiw Instituiert49.

47 Wapenhandelinge van roers, musquetten ende spiessen, achtervolgende de ordre van syn excellentie Maurits
Prins van Orangie------ , figuirlyck uutgebeelt door Jacob de Gheijn, s Gravenhage 1607; faksymile ze wstpem
J. . i s t a, Lochem 1971, ktry stwierdza przekonywujco, e de Gheyn nie wykona} osobicie miedziorytw
(s. 14). Pierwowzory z okoo 1605 r., K. Z a n d v 1i e t, op. cit., s. 250-252. Na temat angielskiego wydania dedyko
wanego ksiciu Walii Henrykowi vide: A. E. C. S im o n i,A P resen t fora Prince, [w:] Ten Studies in Anglo-Dutch
Relations, wyd. J. v a n D o r s t e n , Leiden 1974, s. 51-71.
48 Inne prace to m.in.: W. D i 1i h, Kriegs-schule (1607-1608, zestawione dla Heinricha Rantzaua) i J. de
B i l i o n , Les principes de lart militaire, Rouen 1612. Obie zostay omwione starannie w: W. H a h 1w e g, Grie
chisches, rmisches und byzantinisches Erbe. Oczywicie przestay by uyteczne, kiedy zamki lontowe zostay za
stpione przez skakowe.
49 Wilhelm Hoffmann specjalizowa si w pirackich wydaniach szczeglnie poczytnych ksiek, cf.: Wapen
handelinge, s. 2425. Kriegsbuch, s. 591-598, prezentuje kilka prac Wallhausena. Kurtzer Begriffund Anleitung des
Kriegs Exercitij and Kriegskunst zu Fiiss, Bern 1619, cyt. w: F. W a 11 e r, Niederlndische Einflsse auf das eid
genssische Staatsdenken in spten 16. Undfrhen 17. Jahrhundert: neue Aspekte der Zrcher und Berner Geschich
te im Zeitalter des werdenden Absolutismus, Zurich 1979, s. 23.
234 GEOFFREY PARKER

Holendrzy take sami bezporednio przekazywali wiedz swoim sprzymierzecom.

Przede wszystkim nalece do republiki wytwrnie broni przyjmoway zagraniczne zam
wienia i eksportoway pokane iloci uzbrojenia i amunicji, a niekiedy proponoway swo
im kontrahentom swego rodzaju peen pakiet, dostarczajc im wszystko, czego potrze
bowa nowo formowany regiment i powodujc, e Holandia zacza by postrzegana jako
het arsenaal van de wereld50. Take gdy w 1610 r. Brandenburgia zwrcia si o przysanie
zwei hollndischen Drillmeistem aus dem Heere des Moritz von Oranien, holenderscy in
struktorzy zostali skierowani do szkolenia oddziaw w Baden, Brunszwiku, Hesji-Kassel,
Palatynacie, Saksonii i Wirtembergii. W sze lat pniej hrabia Jan z Nassau otworzy
w swojej stolicy, Siegen, akademi wojskow, ktrej zadaniem byo ksztacenie modych
szlachcicw w sztuce wojennej. Nauka w tej Schola Militaris trwaa sze miesicy, a stu
denci otrzymywali pancerz, uzbrojenie, rzebione modele i inne pomoce naukowe.
Oczywicie zapoznawali si jedynie z holenderskim systemem musztry51.
Ten z czasem rozpowszechni si rwnie w Ameryce. Archeolodzy prowadzcy ba
dania w Martins Hundred w Wirginii, jednej z najstarszych angielskich osad Chisapeake,
natrafili na srebrny medalion z wizerunkiem Maurycego Oraskiego. Bez wtpienia jego
wacicielem by sir George Yardley, jeden z towarzyszy broni ksicia i pierwszy waciciel
posiadoci, ktry dwukrotnie sprawowa urzd gubernatora Wirginii52. Nie by on wy
jtkiem: pomidzy 1610 i 1621 r. kady gubernator tej kolonii mia za sob dowiadczenia
w subie pod rozkazami Maurycego. Wizao si to z polityk prowadzon przez londy
sk Virginia Company, ktra regularnie powierzaa odpowiedzialne stanowiska Angli
kom walczcym wczeniej w holenderskiej armii. Take wielu przywdcw innych angiel
skich kolonii zetkno si w czasie suby wojskowej z nowym sposobem musztry. Wrd
nich byli np. Miles Standish, ktry zacz wykorzystywa j w szkoleniu swoich onierzy
wkrtce po opuszczeniu przez nich w Plymouth pokadu Mayflower; John Winthrop zde
cydowa si powierzy dowdztwo nad czterema kompaniami stanowicymi siy zbrojne
Massachussetts Bay weteranom holenderskiej armii, ktrych skoni do wyjazdu do No
wego wiata; Thomas Dudley, ktry organizowa obron drugiej purytaskiej kolonii
na karaibskiej Providence Island. Na caej trasie okrnego marszu angielskiego impe
rium dookoa Atlantyku jak napisa Stephen Saunders Webb angielscy osadnicy po
susznie wykonywali rozkazy weteranw wojen w Niderlandach53.
Dynastia oraska nie miaa take nic przeciwko dzieleniu si militarnymi odkryciami
ze swoimi nieprotestanckimi sprzymierzecami. W roku 1649 zezwolono na przygotowa

50 M. d e J o n g, op. cit., rozdzia 5: peen pakiet wspomniany na s. 117-118.

51 Szczegy za: E. V o n F r a u e n h o 1z, Das Heerwesen in der Zeit des Dreissigjhrigen Krieges, cz. II, Das
Landesdefensionswesen, Mnich 1939, s. 10-11, 30, 133; F. R e d 1i h, The German military enterpriser and his
workforce, 13th-17th centuries, cz. I, Vierteljahrschrift fr Sozial-und Wirtschaftsgechichte, t. XLVII, s. 157
nn. iL. P 1a t h n e r, GrafJohann von Nassau und die erste Kriegsschule. Ein Beitrag zur Kenntnis des Kriegswesens
um die Wende des 16. Jahrhunderts, Berlin 1913.
52 Dzikuj Johnowi Nolanowi za zwrcenie uwagi na pikny medal przygotowany z okazji nadania Maury
cemu Orderu Podwizki w 1613 r.
53 Cyt. za: S. S. W e b b, The Governors-General: the English Army and the Definition o f the Empire,
1569-1681, Chapel Hill 1979, s. 437^-38; szczegy za: D. B. R u t m a n,A militant New World, 1607-1640. Ameri
cas First Generation. Its Martial Spirit, its Tradition o f Arms, its Militia Organization, its Wars, New York 1979,
s. 135-149,155-157,496-498,520,525; take K. O. K u p p e r ma n , Providence Island, 1630-1641. The Other Pu
ritan Colony, Cambridge 1993, s. 192.
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 235

nie pyt sucych do wykonania miedziorytniczych ilustracji do rosyjskiego tumaczenia

Kriegskunst zu Fuss Wallhausena, zamwionego przez cara, ktry nastpnie podarowa
egzemplarz tej pracy kademu pukownikowi w swojej armii. Co ciekawe, bya to dopiero
trzecia wiecka ksika opublikowana po rosyjsku, w ktrej wykorzystano technik mie
dziorytu. Dodatkowo, jak podaje jeden z cudzoziemskich ambasadorw, holenderscy ofi
cerowie sucy w carskim wojsku niemal codziennie prowadzili musztr rosyjskich we
teranw poniewa ci powinni by w przyszoci w stanie samodzielnie ju szkoli nowych
rekrutw54.
Oczywicie przy wprowadzaniu nowego systemu nie mona byo ustrzec si potkni,
zwaszcza gdy brako dowiadczenia. Std te w Irlandii, wkrtce po wybuchu rebelii
w 1641 r. fatalne poczenie niewyszkolonych onierzy, modych oficerw i tego, e po
raz pierwszy znaleli si oni na polu walki spowodowao klsk angielskich oddziaw.
Stao si tak, poniewa na nonsensown komend Countermarche dan przez oficera,
strzelcy stali bez ruchu, nie wiedzc, w ktr stron naley si odwrci. To pozwoli
o przeciwnikom zaatakowa i zmusi angielskich muszkieterw do porzucenia broni
i ucieczki. Niedugo potem inny oddzia zosta nieomal rozniesiony przez wroga, ponie
wa kiedy otwarto beczki z amunicj okazao si, e jedynie niewielka cz naboi jest od
powiedniej wielkoci i mona wykorzysta je strzelajc z muszkietw; reszta bya za dua
------ Tak wic onierze zmuszeni byli obgryza nadmiar oowiu (tak samo j ak Japoczycy
opisani w Zhy Monogatori w tym samym okresie)55.
Jednak w cigu nastpnego dziesiciolecia powrt dowiadczonych onierzy wal
czcych w armiach na kontynencie przyczyni si do szybkiego upowszechnienia muszkie
tw i innych holenderskich innowacji56.

IV. DAWNE I WSPCZESNE REW OLUCJE MILITARNE

Z perspektywy XXI w. entuzjazm, z jakim przedstawiciele domu oraskiego rozpow

szechniali swe rewolucyjne rozwizania, moe wydawa si zaskakujcy. Boeing nie ofe
ruje bombowcw Stealth kademu zainteresowanemu, podobnie jak Biay Dom nie ma

54 R. M. H e 11 i e, Enserfment and Military Change in Muscovy, Chicago 1971, s. 187-188 (Uczenije i chitrost
ratnawo strojenijapiechotnych liudiej). Hellie zauwaa, e chocia tekst opublikowano w Rosji, to ilustracje po
chodziy z Amsterdamu; ustali rwnie, e tylko 134 kopie zostay sprzedane (ibidem, s. 188 iprzyp. 59). Riksar-
chivet, Stockholm, Diplomatica: Muscovitica 39 niefoliowane, ambasador Karl Anders Pommerening do krlo
wej Krystyny, Moskwa, 7 listopada 1649, dotyczy oddziau pukownika Isaaca van Boekhovena. Na temat roz
powszechnienia holenderskich wzorcw w rosyjskiej armii vide take: W. R e g e r, In the service of the Tsar: Eu
ropean mercenary officers and the reception of military reform in Russia, 1654-1667, praca doktorska na Uni
versity of Illinois 1997, s. 140-147.
55 History o f the Irish Confederation and the War in Ireland by Richard Bellings, 1.1-VII, wyd. J. T. G i 1b e r t,
Dublin 1882-1891,1.1, s. 34; R. 1e, earl of Orrery, A Treatise on the Art o f War, London 1677, s. 29. Archeolo
dzy pracujcy w forcie na wyspie Parris w Poudniowej Karolinie zauwayli lady zbw na kilku oowianych po
ciskach, ale nie mogli wyjani, w jaki sposb powstay (S. S o u t h , Archeology at Santa Elena. Doorway to the
Past, South Carolina Institute of Archaeology and Anthropology t. II, 1991, s. 55).
56 Na temat szybkiej modernizacji irlandzkich oddziaw w latach 1641-1653 vide: D. a r r o 11,
Change and Continuity in Weapons and Tactics, 1594-1691, [w:] Conquest and Resistance. War in Seven
teenth-Century Ireland, wyd. P. L e n i h a n , Leiden 2001, s. 232-244, a take G. P a r e r, Success is Never Final.
Empire War and Faith in Early Modem Europe, New York 2002, rozdzia VII.
236 GEOFFREY PARKER

w zwyczaju odsprzedawa innym krajom swoich ekspertw, aby ci wyjaniali im, jak
konstruowa i wykorzystywa inteligentne bomby. Wspczesne rzdy, podobnie jak szes-
nastowieczne japoskie szkoy strzeleckie, traktuj technologie wojskowe jako co, co nie
powinno by szeroko znane; sekretami mona dzieli si (jeli w ogle) tylko z innymi wta
jemniczonymi. Powszechne obecnie obsesyjne przekonanie o koniecznoci zachowania
kwestii wojskowych i przemysowych w sekrecie (jak to uj Holger H e r w i g) jest rzecz
stosunkowo now i wie si z asymetrycznoci w prowadzeniu bada, technologii i za
sobach oraz faktem, e tylko jedno pastwo (Stany Zjednoczone) moe pozwoli sobie na
finansowanie prac nad unowoczenianiem, rozwojem i wykorzystywaniem najnowszych
rodzajw broni.
Dla kontrastu, w pocztkach XVI w., kiedy te same klasyczne teksty byy dostpne dla
wszystkich i wikszo armii znajdowaa si na tym samym poziomie technicznego rozwo
ju, szybkie upowszechnienie si kadego nowego i wartego zainteresowania wynalazku
stawao si wysoce prawdopodobne. Jak wskazywa w 1622 r. swemu krlowi pewien litew
ski magnat, ktry mia okazj suy wczeniej pod rozkazami Maurycego Oraskiego,
staroytno ma swoje zalety------ [ale] z kadym stuleciem onierze maj okazj nau
czy si nowych rozwiza. Kada kampania przynosi nowe odkrycia; kada szkoa wojen
na szuka swoich wasnych metod. Dlatego sugerowa, aby w armii Rzeczypospolitej
Obojga Narodw zwikszy udzia piechoty, tak jak to uczyniono w armii holenderskiej57.
Mechanizm taki funkcjonowa w Europie bardzo dugo i nawet do niedawno wyniki
bada nad technologiami wojskowymi do atwo przekraczay granice. W pocztkach
XX w. Brytyjczycy kupili prawo do produkcji amunicji i zapalnikw od firmy Krupp, a nie
miecka flota wykorzystywaa zaprojektowane przez Anglikw koty parowe Schultz-
-Thorneycrofta i turbiny Parsonsa. Podobne sytuacje spotka mona byo rwnie poza
Europ w 1900 r. armia cesarska w Chinach strzelaa do niemieckich oddziaw kolo
nialnych z karabinw Mausera; dwa lata pniej w Wenezueli wystpujc przeciwko nie
mieckiej interwencji wykorzystano sprzt wyprodukowany przez Kruppa; najbardziej
spektakularnym ze wszystkich jest jednak przypadek bitwy pod Cuszim w 1905 r., kiedy
to japoska marynarka pokonaa Rosjan dziki okrtom i broni wyprodukowanej w Glas
gow i Newcastle58. Moe nawet bardziej uderzajcy przykad swobodnego przepywu my
li technicznej, ktry pocign za sob istotne skutki dla kwestii militarnych, pochodzi z lat
trzydziestych ubiegego wieku. Przez ca dekad zarwno eksperci zajmujcy si sprawa
mi obronnymi, jak i naukowcy mogli dokadnie ledzi i przyglda si postpom bada fi
zykw jdrowych pracujcych w rnych czciach wiata. Nie ukrywano niczego. W mar
cu 1939 r., tu po wkroczeniu wojsk Hitlera do Pragi, podczas spotkania na uniwersytecie

57 Krzysztof Radziwi, cytowany w: R. I. F r o s t, The Northern Wars. War, State and Society in Northeastern
Europe, 1558-1721, London 2000, s. 107. Dziesi at pniej krl Wadysaw IV, ktry osobicie mia okazj
przyjrze si dziaaniom wojennym w Niderlandach, zdecydowa si stworzy w swojej armii oddziay tzw. auto
ramentu cudzoziemskiego, uzbrojone i szkolone na zachodni mod (chocia wiksza cz onierzy pochodzi
a z lokalnego naboru). Vide rwnie: W. M aj e ws k i , The Polish Art o f War in the Sixteenth and Seventeenth
Centuries, [w.]A Republic o f Nobles. Studies in Polish History to 1864, wyd. J. K. F e d o r o w i c z , Cambridge 1982,
s. 185-193. Do czasu swego przeniesienia do Siegen w roku 1616 Johan Jakob von Wallhausen by komendantem
Gdaska; kolekcjonowa publikacje na temat niderlandzkiego systemu, ktre nastpnie wykorzystywa przy pi
saniu swych licznych traktatw na tematy wojskowe; cf.: W. H a h 1w e g, Die Heeresreform, der Oranier, s. 171.
58 Przykady pochodz z: H. H. H e rw i g, The Battlefleet Revolution, 1885-1914, [w:] The Dynamics o f Mili
tary Revolution, s. 126.
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 237

Princeton duski fizyk Niels Bohr poucza swoich amerykaskich kolegw prbujcych
ukry wyniki swoich bada nad atomow reakcj acuchow, e nigdy nie wolno pozwo
li, aby w fizyce cokolwiek uzna za sekret. Niemieccy, sowieccy i japoscy badacze jdro
wi z niecierpliwoci oczekiwali wic na ukazanie si Physical Review, prezentujcego
najnowsze amerykaskie ustalenia na temat rozszczepialnoci uranu. Pismo pojawio si
15 czerwca 1940 dzie po wkroczeniu niemieckiej armii do Parya59.
Tak otwarto tumaczy mona na dwa sposoby. Po pierwsze, wielka nauka jest
spraw niezwykle kosztown i przynajmniej w czasie pokoju nikt nie jest w stanie zebra
na tyle duych funduszy, by finansowa j samodzielnie. Rozwizaniem jest zatem dziele
nie bada, ale take i osigni z innymi. Na wspomnianym ju spotkaniu w Princeton
Niels Bohr zapewnia swoich amerykaskich kolegw, e nigdy nie zdoacie doprowadzi
do wyprodukowania energii jdrowej... chyba, e cae Stany Zjednoczone stan si jedn
wielk fabryk. W dwa lata pniej James B. Conant, kanclerz Uniwersytetu Harvarda
i czowiek wybrany na przewodniczcego National Defence Research Council, myla po
dobnie. Dla mnie napisa obrona wolnego wiata wydawaa si by spraw tak pa
lc i w stanie tak wielkiego niebezpieczestwa, e jedynie wysiki mogce przynie efek
ty w przecigu miesicy, gra roku lub dwch, warte byy powanego potraktowania.
Szczliwie podobnie krtkowzroczn postaw przyj rwnie Adolf Hitler i zdecydowa
si na zainwestowanie w badania nad technik atomow jedynie niewielkiej sumy. Tym
czasem Franklin Roosevelt zdecydowa, e jego kraj moe sobie pozwoli nie tylko na pod
jcie dziaa majcych zaowocowa w przecigu miesicy, ale take na wydatek 2 miliar
dw dolarw na Projekt M anhattan. Kiedy w kocu Bohr odwiedzi orodek w Los Ala
mos, przypomnia jednemu z pracujcych tam naukowcw, ktrego w marcu 1939 r. spot
ka w Princeton: Widzi Pan, czy nie mwiem, e ten cel nie moe zosta osignity bez
przeistoczenia caego kraju w wielk fabryk? Wanie to tutaj zrobilicie. Bez tych cu
downych zasobw bomba jdrowa nigdy by nie powstaa60.
Drugim powodem dla prowadzenia polityki jawnoci w badaniach jest ich zoo
no. aden pojedynczy umys, adna pojedyncza grupa nie byyby w stanie samodzielnie
nimi kierowa. Pomimo nadzwyczajnych nakadw finansowych stworzenie broni jdro
wej w tak krtkim czasie byo moliwe wycznie dlatego, e rzd amerykaski zdecydowa
si skorzysta z dowiadczenia licznej grupy niezwykle utalentowanych, a przy tym wy
jtkowych uczonych z caego wiata Brytyjczykw, Duczykw, Niemcw, Wochw,
Polakw i przede wszystkim Wgrw i Amerykanw, z ktrych kady mia do zaofe
rowania swoj wiedz i kady mg porozumiewa si z pozostaymi w tajemnym jzyku
nauki. Szybki sukces projektu Manhattan wiza si bez wtpienia z tym, e w prace nad
nim zaangaowani byli naukowcy tej klasy, co Leo Szilard (wgierski fizyk teoretyk, ktry
pierwszy rozpocz prace nad nuklearn reakcj acuchow), Enrico Fermi (woski fizyk,
ktry pierwszy zdoa j przeprowadzi) i John von Neumann (wgierski matematyk, kt
rego obliczenia efektu implozji legy u podstaw powstania bomby plutonowej), a take
Ernest Lawrence (Amerykanin, fizyk eksperymentalny, wynalazca cyklotronu) i Robert

59 Vide: R. R h o d e s, The Making o f the Atomie Bomb, New York 1986, s. 294 (Bohr), 311, 327, 346-347,
350. Rhodes zauwaa na s. 345, e Enrico Fermi, ktry nadzorowa pierwsz na wiecie reakcj acuchow,
przez pewien czas protestowa przeciwko nowej polityce tajnoci.
60 Cf. ibidem, s. 294 (przepowiednia Bohra), 367 (Conant) i 500 (ostatnia uwaga Bohra).
238 GEOFFREY PARKER

Oppenheimer (ktry zdoa zebra ten zesp genialnych naukowcw i kierowa laborato
rium w Los Alamos).
Zoono wielkiej nauki odzwierciedla z kolei dwa szczeglne, moe nawet unika
towe, elementy czce bezporednio dynasti orask i dynasti Bushw. Po pierwsze,
badania naukowe i nowe technologie zawsze miay szczeglny wpyw na sposb prowadze
nia wojny przez Zachd, poniewa od czasu wojen perskich w V w. przed Chrystusem a
do wojny w Zatoce w kocu XX w. i kampanii w Afganistanie w pocztkach XXI w. jego
przeciwnicy prawie zawsze posiadali przewag liczebn. W efekcie konieczne okazao si
przyjcie zasady, e prowadzenie wojny wymaga zaangaowania kapitau i zmasowanych
inwestycji w badania i technologie, co z kolei mogo doprowadzi do kolejnych rewolucji
militarnych.
Drugim z tych unikatowych elementw jest przyjta przez Zachd, przynajmniej od
czasw Maurycego Oraskiego, zasada, e badania te powinny mie zawsze niezwykle
szerokie podstawy. Istnieje zaleno midzy nimi a rozumieniem, kontrolowaniem i od
krywaniem dostrzegalnych regularnoci i nieregularnoci w caej przyrodzie, aby zdoby
rozleg podstawow wiedz, ktra moe zosta wykorzystana w wszych ju dziedzi
nach. Pozwala to rwnoczenie rnym ludziom stawia pytania i w kocu uzyskiwa na
nie odpowiedzi. Jak w 1620 r. napisa Francis Bacon, cieka nauk przyrodniczych nie jest
podobna do tej, ktr idzie filozof, poniewa nie tylko jeden czowiek moe stpa po niej
w tym samym czasie. Sze lat wczeniej w swojej Nowej Atlantydzie Bacon sugerowa,
e naley rozwija nauki eksperymentalne i uprawia je w instytutach naukowych. Jego
powie filozoficzna opisywaa Dom Salomona, w ktrym zatrudniano 33 osoby (nie li
czc osb pomagajcych w badaniach) przynalece do rnych grup: obserwatorw, eks
perymentatorw, zbieraczy, interpretatorw i kupcw wiata, ktrych zadaniem byo
podrowanie i zdobywanie w czasie swoich wypraw nowej wiedzy. Wkrtce naukowcy
rzeczywicie zaczli tworzy organizacje nawizujce do pomysw Bacona, takie jak In
visible College, ktry z czasem przeksztaci si w Royal Society. W roku 1646 jedna z je
go najwybitniejszych osobowoci, Robert Boyle mg pochwali si tym, e prowadzi rw
nolege badania w trzech rnych dziedzinach: filozofii naturalnej, mechanice i rolnic
twie, i to zgodnie z zasadami obowizujcymi w naszym nowym stowarzyszeniu, ktre ceni
nie tyle sam wiedz, co moliwo i sposb jej wykorzystania61.
Od czasw Bacona na te wsplne podstawy wiedzy, stanowice baz zachodniej nau
ki, skadaj si osignicia wielu dziedzin nauk przyrodniczych (a w pocztkowym
okresie take pseudonauk), historii i filozofii i to wanie one decyduj o ksztacie i for
mie innowacji. Dodatkowo wykorzystanie przez badaczy dziaajcych na wielu rnych
polach wsplnych podstaw powodowao, e nowe odkrycia czsto pojawiay si rwno
czenie i przez to staway si dla siebie dodatkow si napdow. Czasami, kiedy kilka
krajw rwnoczenie dyo do przeamania barier technologicznych, ten wysyp wiza si
z konkurencj; w innych przypadkach badacze pracujcy osobno dochodzili niemal rw
noczenie do podobnych rozwiza dlatego, e wyszli z podobnych zaoe rozpoczynajc

61 F. o n,Novum Organum, London 1620, ksiga I, aforyzm CXIII; Ch. W e b s t e r ,New lighten the In
visible College: the social relations o f English science in the 17th century, Transactions of the Royal Historical So
ciety 5th series, t. XXIV, 1974, s. 19, Boyle do Isaaca Marcombesa, 22 padziernika 1646. Chocia The New
Atlantis ukazaa si (pomiertnie) w 1626 r., Bacon napisa j w roku 1614. Kilka ze swych pomysw przedstawi
rwnie w The advancement o f learning z 1605 r.
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 23 9

badania. Czsto pojawienie si nowych istotnych odkry trudno byo przewidzie, gdy
(ku zrozumiaej irytacji rzdw) zazwyczaj rzadko uzyskuje si je na rozkaz. Mimo tego,
tak jak przewidywa to Bacon, cierpliwa praca badawcza i stanowice dla niej podstawowe
wsparcie eksperymenty spowodoway, e suma wiedzy naukowej Zachodu niepomiernie
wzrosa62.
Kultury, ktre nie posiadaj tej szerokiej bazy np. goszce fundamentalistyczne
pogldy, e prawda jest raczej zwizana z instynktem lub objawieniem, albo te, w ktrych
pastwo cakowicie kontroluje badania mog osign postp naukowy. Lecz zazwy
czaj bdzie on (jak to uj Robert M e r t o n ) technik wicerenonsu. Wicerenons by
wa zazwyczaj odkrywany przez przypadek i, cho niekiedy ich znaczenie moe by bardzo
istotne, jednak kolejne prby zastosowania i udoskonalenia bywaj zwykle bardzo ograni
czone i wkrtce znikaj63. To czciowo tumaczy, dlaczego taki, a nie inny los spotka
technik kontrmarszu wprowadzon przez Od Nobunag i to, e zostaa ona odrzucona,
kiedy w Japonii zdecydowano si na odejcie od broni palnej w poowie XVII w.
Ta zaleno zachodnich rewolucji militarnych od bada i technologii pociga za
sob trzy istotne konsekwencje. Po pierwsze, kada rewolucja wymaga czasu zanim przy
niesie efekty. Udoskonalenie kontrmarszu zajo sze lat (od punkcikw Willema Lo
dewijka w 1594 r. do bitwy pod Nieuwpoort w 1600 r.), a stworzenie bombyjdrowej jede
nacie (od 4 lipca 1934, kiedy Leo Szilard opatentowa w Londynie atomow reakcj a
cuchow zaznaczajc, e jedn z jej konsekwencji moe by wybuch do 6 sierpnia
1945, kiedy Little Boy zosta zrzucony na Hiroszim). Podobnie wszystkie elementy
wane w dzisiejszej RMA: zdalne sterowanie i celowanie, zwikszenie dokadnoci ataku
i identyfikacja celu oraz bro elektroniczna s w niej obecne ju od dziesicioleci. Satelity
zostay po raz pierwszy uyte w celach zwiadowczych w 1961 r., a w celach komunikacyj
nych w roku 1965; pierwsze komputery taktyczne zastosowano w 1966 r., a pociski
w 1967 r. Pierwszy list elektroniczny wysano w 1972 r., w tym samym, w ktrym po raz pier
wszy uyto inteligentnej broni przeciwko nieruchomym celom (przeciwko ruchomym
miao to miejsce w roku nastpnym). Wykorzystanie kadego z tych elementw pozostao
jednak do ograniczone a do chwili, gdy upadek Zwizku Radzieckiego ograniczy
(przynajmniej czasowo) grob wojny jdrowej; dopiero wtedy, tu przed rozpoczciem
wojny w Zatoce, wojskowi wprowadzili je na stae do sytemu, przeprowadzajc w ten spo
sb najnowsz rewolucj militarn, ktra trwa nadal64.
Druga konsekwencja funkcjonowania zachodniego sposobu prowadzenia wojny
wie si z tym, e tak znaczna zaleno od bada i nowych technologii pociga za sob
konieczno zaangaowania ekspertw z zewntrz. Po pierwsze, zdaniem Andew K r e
p i n e V i h a, technologie, ktre decyduj o sukcesie rewolucji militarnych bardzo czs
to rodz si w cywilu i dopiero z czasem zostaj zapoyczone i wykorzystane do celw

62 R. . M e r t o n, Singletons and Multiples in Scientific Discovery, Proceedings of the American Philoso

phical Society t. CV, 1961, s. 481, 483.
63 Oglnie: ibidem, s. 470-486; J. M y r, King Kong and Cold Fusion: ountetfactualAnalysis and the His
tory o f Technology, [w:] Unmaking the West. Exploring Alternative Histories o f Counterfactual Worlds, wyd.
P. T e t 1 , N. L e b o w, G. P a r k e r (w druku).
64 Doskonaa analiza za: L. F r e e d m a n, The Revolution in Strategie Affairs, s. 21.
240 GEOFFREY PARKER

wojskowych65. Poza tym wiele elementw RMA powstaje i po raz pierwszy stosowane
jest za granic: z tych powyej wymienionych zarwno bro taktyczna, jak i inteligentne
bomby po raz pierwszy zostay uyte przeciwko ruchomym celom przez armi egipsk.
W kocu aden kraj nie moe pozwoli sobie na samodzielne badania nad wszystkimi ele
mentami koniecznymi do stworzenia systemu militarnego (obecnie USA polega na dosta
wach zapasowych czci swojego podstawowego uzbrojenia z Niemiec, Japonii i Korei Po
udniowej). Udzia w badaniach tak wielu osb z tak wielu rodowisk stanowi oczywicie
zagroenie dla bezpieczestwa tych bada. To, e chiska armia zabijaa niemieckich
onierzy z broni wyprodukowanej przez Mausera to jedno, a rozpowszechnianie zestawu
wasna inteligentna bomba zrb to sam to ju co zupenie innego. Std te wikszo
ci wojskowych zdecydowanie bardziej podoba si obecna atmosfera obsesyjnej troski
o utrzymanie wojskowej i przemysowej tajemnicy.
Co wicej, dua cz si zbrojnych Stanw Zjednoczonych nie ukrywa swojej zdecy
dowanej niechci do angaowania si cywilw, w tym rwnie politykw, w sprawy wojsko
we. Niewtpliwie czy si to z poczuciem krzywdy wyrzdzonej im przez dziaalno Ro
berta Strangea McNamary i jego bandy cywilw-cudownych dzieci w latach szedzie
sitych ubiegego wieku66. Na korzy wojskowych przemawia tu niewtpliwie zoono
funkcjonujcego teraz systemu systemw, ktra zdecydowanie utrudnia osobie z zew
ntrz, zwaszcza za politykowi z niewielkim dowiadczeniem wojskowym, jego pene
zrozumienie.
Pomimo to, jak zauway Georges Clemenceau, wojna jest rzecz zbyt wan, aby
zostawia j generaom. Doskonaa nowa ksika Eliota C o h e n a , zatytuowana Su
preme Command pokazuje, e pozostawienie prowadzenia dziaa wojennych zawodo
wym wojskowym rzadko koczy si obecnie trwaym sukcesem. Co warte podkrelenia,
wbrew przedstawionym tu opiniom, kolejne amerykaskie administracje pomidzy 1965
a 2001 r. w duym stopniu oddaway decyzje dotyczce prowadzenia dziaa wojennych
swoim wyszym dowdcom. Nie zdoay dobra waciwych generaw ani nie byy w stanie
prowadzi z nimi rozsdnego dialogu w sprawach taktyki i wszelkich innych dziaa opera
cyjnych; w kocu, nie byy rwnie w stanie ustali gwnych celw i utrzyma proporcji
w trzeba przyzna drugorzdnych konfliktach. Mwic krtko, politycy nie potrafili
wybra waciwej linii postpowania ani w Wietnamie, gdzie mielimy do czynienia z za
bjczym poczeniem bdnej strategii i niewyobraalnie sabej kontroli cywilnej, ani
podczas wojny w Zatoce, kiedy to przyjli (z opakanym skutkiem) wsk wojskow defi
nicj pojcia zwycistwo jako sukces na polu walki, zamiast raczej zapewnienie sta
bilnoci w rejonie Zatoki Perskiej67.
Trzeci konsekwencj zalenoci Zachodu od rewolucji militarnych jest zatem nie
tylko peny udzia w nich cywilw, ale take, jak nazywa go Eliot Cohen, nierwny dialog
pomidzy wojskowymi i ich cywilnymi przeoonymi. Cohen zauwaa, e ci z zachodnich
przywdcw wojennych, ktrzy odnosili najwiksze sukcesy, wsuchiwali si w opinie nie
tylko swoich wojskowych doradcw, ekspertw ds. obronnych czy specjalistw od budowy

65 A. F. r e p i n e V i h, Cavalry to Computer. The Pattern o f Military Revolution, The National Interest

1994, s. 39.
66 E. h e n, Supreme Command. Soldiers, Statesmen, and Leadership in Wartime, New York 2002, s. 179
(cytat z wypowiedzi Charlesa Coopera na temat McNamary).
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 241

broni, ale take filologw, filozofw i historykw. Tak, historykw: pamitajmy, e nowa
metoda musztry pojawia si dziki lekturze przez Willema Lodewijka dzie Lipsiusa. Pa
mitajmy rwnie, e hrabia Alfred von Schlieffen stworzy swoj synn strategi dwu
stronnego oskrzydlenia dziki byskotliwemu opisowi bitwy pod Kannami w pierwszym
tomie Historii wojskowoci Hansa D e l b r c k a68. W kocu nie powinnimy rwnie
zapomina o roli, jak odegraa praca Barbary Tu h m a n Sierpniowe salwy podczas
kubaskiego kryzysu rakietowego. 13 padziernika 1962 specjalny przedstawiciel prezy
denta Kennedyego Chester Bowles zapyta radzieckiego ambasadora w Waszyngtonie,
Dobrynina, czy zna t ksik (a kiedy ten zaprzeczy, Bowles szybko streci mu jej kilka
pierwszych rozdziaw). Dwa tygodnie pniej prezydent powiedzia do swojego brata
Roberta: Nie mam zamiaru postpowa tak, aby w przyszoci ktokolwiek mg napisa
podobn rzecz, tyle e zatytuowan Padziernikowe rakiety. (Jeli doda zna
lazby si ktokolwiek, aby to opisa)69.
Cohen podkrela rwnie, e zwycizcy zachodni przywdcy stosowali zasad nie
rwnego dialogu z wojskowymi. Polega on na tym, e obie strony otwarcie przedstawia
y swoje opinie, niekiedy nawet wrcz atakujc [drug stron], jednak zawsze pozostawa
on nierwny, gdy ostatecznie podjcie niepodwaalnych decyzji naleao zawsze do cy
wilnego przywdcy70. Analiza dziaa czterech wybitnych gwnodowodzcych Lin
colna, Clemenceau, Churchilla i Ben Guriona pokazuje, e nierwny dialog wymaga
jednak nie tylko gromadzenia i analizowania odnoszcych si do jakiego zagadnienia in
formacji ze wszystkich dostpnych rde, w tym take od cywilnych ekspertw, zarwno
wasnych, jak i pracujcych dla sojusznikw, ale i wykorzystywania ich do zadawania woj
skowym pyta i przedstawiania im wasnych sugestii. I cho aden z wymienionych tu przy
wdcw nie mia w zwyczaju cakowicie kontrolowa swoich generaw i admiraw, to
jednak kady z nich osign mistrzostwo w stawianiu im kopotliwych pyta i prezentowa
niu wasnych wtpliwoci; kady z nich wygra prowadzon przez siebie wojn.
W chwili gdy dynastia Bushw prowadzi ju drug wojn na Bliskim Wschodzie, mo
na zastanawia si, jakie pytania (gdyby dzisiaj yli) mogliby zada swoim dowdcom Lin
coln, Clemenceau, Churchill i Ben Gurion. Moliwe, e brzmiayby one nastpujco: po
pierwsze, skoro wszystkie wczeniejsze prby wyeliminowania si przeciwnika jedynie po
przez ich zmasowane bombardowania zakoczyy si klsk (ostatnio w Kosowie), dlacze
go metoda ta miaaby si okaza skuteczna w Afganistanie? Po drugie, skoro wszystkie
podrczniki historii wskazuj, e lepiej jest prowadzi wojn ze wsparciem sojusznikw
ni samemu, dlaczego Stany Zjednoczone nadal tak usilnie staraj si utrzyma swoj
przewag technologiczn, e kademu, nawet ich sprzymierzecom z NATO, trudno jest

68 Vide: W. E r f u r t h, Der Vemichtungssieg. Eine Studie ber das Zusammenwirken getrennter Heeresteile,
Berlin 1939, s. 58-76. Schlieffen po odejciu ze stanowiska szefa sztabu generalnego przez pewien czas szefowa
dziaajcemu w nim departamentowi historii wojskowoci i opublikowa kilka prac na temat bitwy pod Kannami,
cf. angielskie tumaczenie w edycji jego pism wybranych z 1913 r.: A. v o n S c h l i e f f e n , Cannae, Fort Lea
venworth: Command and General Staff School Press 1931, gdzie w rozdziale I cytuje Delbriicka.
69 US Department of State, Foreign Relations of the United States, 1961-1963. XI Cuban Missile Crisis,
Washington DC. 1988, s. 26-28, Report of conversation with Ambassador Dobrynin on Saturday, October
13 [1962], R. F. e n n e d y, Thirteen Days: a Memoir o f the Cuban Missile Crisis, New York 1969, s. 105. JFK
wspomina o znaczeniu, jakie miaa dla niego lektura ksiki Tuchman w rozmowie ze swoim bratem 23 pa
dziernika 1962 (ibidem, s. 40).
242 GEOFFREY PARKER

walczy wraz z nimi? Po trzecie, zgodnie z zasad Bismarcka, ktry mia ostrzec kiedy:
nigdy nie wolno pozwoli na powstanie prni wadzy, chyba e jest si przygotowanym
do jej zapenienia co stanie si z przestrzeni powsta przez usunicie Saddama H u
sajna? I w kocu, skoro historia uczy, e wydatki na wojsko w okresie pokoju nigdy nie s
wystarczajce, by zaspokoi wszystkie potrzeby, wielka czwrka mogaby zada osobom
kierujcym Pentagonem nastpujce pytanie: dlaczego wol stworzy tarcz antyrakieto-
w, ktrej koszty byyby ogromne, a efektywno i zagroenie przed ktrym miaaby ona
broni jej twrcw do wtpliwe, ni raczej przygotowa wicej oddziaw do walki party
zanckiej i rozwija ich umiejtnoci jzykowe i wywiadowcze, konieczne aby w skutecz
niejszy sposb radzi sobie z bezporednimi, bazujcymi raczej na koncepcie ni technice
zagroeniami? (Albo, ujmujc rzecz w inny sposb dlaczego USA nie wykorzystuje
w wikszym stopniu dowiadcze takich krajw, jak Hiszpania czy Wielka Brytania, ktre
od dziesicioleci zmagaj si z problemem organizacji terrorystycznych, do niedawna
jeszcze wspieranych i finansowanych przez swoich sympatykw z zewntrz z Francji
w przypadku ETA i z USA w przypadku IRA?)
Dynastia Bushw moe wiele wynie z przeszoci przede wszystkim za to, e aby
zwyciy w wojnie, nie wystarczy jedynie posiada przewag w badaniach i technologii,
ale trzeba rwnie sucha i uczy si. Prezydent powinien konsultujc swoje decyzje
siga daleko poza cisy krg Revolution in Military Affairs i, podobnie jak wielka
czwrka, wykorzystywa uzyskane w ten sposb informacje do starannego kontrolowa
nia tego, co dokadnie i dlaczego robi podlegajcy mu wojskowi.
Oczywicie ten nierwny dialog nie zbliy prezydenta do jego doradcw wojskowych,
podobnie jak nie uczyni tego w przypadku czwrki i jej najbliszych wsppracowni
kw. Sir Alan Brooke, przewodniczcy Kolegium Szefw Sztabw, w dwa miesice po in
wazji w Normandii napisa w swoim dzienniku o Churchillu: Nigdy do tego stopnia nie
podziwiaem i nie pogardzaem rwnoczenie adnym czowiekiem. Churchill nie wyda
wa si przejmowa w najmniejszym stopniu t sytuacj i podobnie powinien postpowa
rwnie prezydent Bush. Pewnym pocieszeniem moe by dla niego wymiana zda pomi
dzy Churchillem i jednym z jego dowdcw przepraszajcym go po tym, jak bardzo zde
cydowanie sprzeciwi si jednej z propozycji premiera. Winston umiechn si jedynie
i odpowiedzia: Drogi Panie, kiedy prowadzi si wojn, nie trzeba by miym, trzeba tylko
mie racj71. Willem Lodewijk z pewnoci myla tak samo i w podobny sposb odbiera
uwagi tych, ktrzy wymiewali jego pierwsze prby udoskonalenia musztry. W pocztkach
XXI w., tak jak i w kocu XVI stulecia, wydaje si to niewielk cen za moliwo penego
wykorzystania najnowszych wojskowych technologii. Tym bardziej e ci, ktrzy wymiewa
j zachodnie rewolucje militarne rzadko s tymi, ktrzy miej si ostatni.

(z jzyka angielskiego przeoy Micha Kopczyski)

71 Ibidem, s. 98,128. Za satysfakcjonujc naley uzna informacj, e w czerwcu 2002 r. Biay Domzamwil
trzy egzemplarze pracy Cohena, a w sierpniu tego roku prezydent Bush poinformowa, e czyta t ksik, The
Times [London], 10 padziernika 2002, s. 12 (wywiad z Eliotem Cohenem).
 CZTERYSTA LAT REWOLUCJI MILITARNEJ 243

From the House of Orange to the House of Bush:

400 Years of the Revolution in Military Affairs

The article deals with the so-called Revolution in Military Affairs a sequence
of transform ations within military technology and tactic, uninterrupted since the fifteenth
century and during the m odem era enabling European societies to conquer almost the whole
world. G. Parker analysed two examples: the emergence of the counter-m arch and steady fire
tactic (The N etherlands, end of the sixteenth century) and the construction of nuclear
weapons. U pon the basis of those instances he indicated conditions favouring the constant
m odernisation of the art of war, the extensive and interdisciplinary character of the related
research, the cooperation of num erous research centres including civilian and military, with
the form er making the inventions and the latter adapting them for military purposes, and the
cooperation between army commands and the, as a rule, civilian political leaders. Emphasis
was placed on the fact that it was possible to create this type of long-term cooperation
only within the E uropean cultural range. In other regions (e.g. in m odem Japan where the
steady fire tactic had been applied earlier than in The N etherlands) the domination of the
military-political factor over the scientific one, and the associated excessive tendency to
render the research secret, always led to a standstill or even regress.