Adama Czerniakowa dziennik getta

warszawskiego 6 IX 1939-23 VII 1942

Opracowanie i przypisy Marian Fuks

Spis treci
Przedmowa .............................................................................................................................................. 3
Adam Czerniakw i jego Dziennik ........................................................................................................... 6
Notatnik Pierwszy (6 IX 1939 - 30 XI 1939) ........................................................................................... 34
Notatnik Drugi (1 XII 1939 - 14 III 1940) ................................................................................................ 51
Notatnik Trzeci (15 III 1940 -19 VII 1940) .............................................................................................. 75
Notatnik Czwarty (20 VII 1940 - 13 XII 1940) ...................................................................................... 107
Notatnik Pity ...................................................................................................................................... 139
Notatnik Szsty (23 IV 1941 - 20 VIII 1941) ......................................................................................... 140
Notatnik Sidmy (21 VIII 1941 - 30 XI 1942) ....................................................................................... 167
Notatnik smy (1 XII 1941 - 10 III 1942) .............................................................................................. 188
Notatnik Dziewity (11 III 1942 - 23 VII 1942) ..................................................................................... 207
23 VII 1942 12 V 1943 (M. Fuks) ....................................................................................................... 245
Aneks 1. Autoryzowany yciorys A. Czerniakowa ............................................................................... 262
Aneks 2. Wiersze i sonety A. Czerniakowa .......................................................................................... 263
Aneks 3. Kronika Getta od 14 XII 1940 do 23 IV 1941 (zamiast zagubionego notatnika pitego) ...... 266
Aneks 4. Protok likwidacji Urzdu do Walki z Lichw i Spekulacj .................................................. 273
Aneks 5. Struktura organizacyjna Gminy............................................................................................. 276
Aneks 6 Hitlerowskie naczelne wadze................................................................................................ 278
Aneks 7 Hitlerowskie naczelne wadze................................................................................................ 279
Aneks 8 Hitlerowskie naczelne wadze................................................................................................ 280
Aneks 9 Hitlerowskie naczelne wadze................................................................................................ 281
Aneks 10. Wyroki na hitlerowskich zbrodniarzy wojennych ............................................................... 283
Aneks 11. Obwieszczenie Rady ydowskiej dotyczce rejestracji przesiedlecw............................. 285
Aneks 12. Ostatni list Szmula Zygelbojma ........................................................................................... 286
Aneks 13. List Felicji Czerniakw do dra Henryka Szoszkiesa.............................................................. 288
Aneks 14. Protok przesuchania Felicji Czerniakowej z dnia 18 IV 1946 r. ....................................... 292
Aneks 15. Protok przesuchania wiadka (F. Czerniakowej) z dnia 10 VII 1948 r. ............................ 295
Wykaz skrtw .................................................................................................................................... 298
Mapa getta warszawskiego ................................................................................................................. 300
Autografy ............................................................................................................................................. 302
Ilustracje wkadkowe ........................................................................................................................... 312
Ilustracje tekstowe .............................................................................................................................. 381
Literatura i rda ................................................................................................................................ 398

Przedmowa

Na proces dziejowy skadaj si fakty, wydarzenia, zjawiska, idee, postawy. Czasy wojen to gwnie
wydarzenia na frontach i poza nimi oraz ksztatowanie si postaw tak zbiorowych jak indywidualnych.
Dziennik Adama Czerniakowa to odnotowanie, rejestracja wydarze, jakie znaczyy drog wiodc
ydw europejskich w Warszawie, poprzez skupienie ich w getcie, do likwidacji i zagady jego
mieszkacw, genocydu. Ale to nie tylko kronika getta, jak w wypadku odzi. Jest to rwnie,
aczkolwiek w mniejszym zakresie, zapis postawy samego autora i otoczenia, ukryty za ostronie
dobranymi sowami, zapis czowieka odpowiedzialnego za los Gminy ydowskiej - przewodniczcego
Judenratu - a do przedednia jej agonii. Wrd historykw nie brak rozbienoci co do wartoci
Dziennika, jako dokumentu lub jako rda autobiograficznego. Ci ydzi, ktrzy w czasie dramatu
wojennego znaleli siy, by wczy si w szeregi organizacji ruchu oporu, jak i ci z generacji
nastpnej, ktrzy takie zachowanie wobec wroga stawiaj na otarze jako jedynie godne, niezbyt
skonni s przyda warto wysok temu przekazowi informacji o przeszoci. Przecie dotychczasowe
dyskusje o Judenratach, mimo rnic stanowisk wobec nich, kwalifikuj je na og negatywnie,
potpiajc najczciej. Przez pierwsze dwa dziesitki lat kwalifikacja Judenratw jako formy
kolaboracji bya jednoznaczna. Teraz rozrnia si pozytywy i negatywy. O pozytywach w dziaalnoci
przewodniczcego Judenratu warszawskiego pisze wydawca. Do saboci Czerniakowa zaliczaj
historycy brak ingerencji w kontrasty socjalne, tolerowanie biegunowoci w pooeniu materialnym,
zy dobr wsppracownikw oraz brak kontaktu z ruchem oporu skupionym w ydowskiej
Organizacji Bojowej, z lewic gettow. Przed kilkunastu laty w pracy Polityka III Rzeszy w okupowanej
Polsce prbowaem obiektywnie oceni saboci i zasugi prezesa Judenratu warszawskiego. Nie mam
podstaw, by zmieni ten pogld na autora Dziennika, a zawarte w nim zapiski uwaam za dokument
o duej wartoci mimo autocenzuralnych wzgldw, o ktrych wydawca napisa. Stanowi on do
pewnego stopnia odbicie stanu wiadomoci, jest wyrazem rozeznania w komplikujcej si sytuacji.
Autorem Dziennika jest yd zasymilowany, zyty z Polakami, zapisy dokonane zostay w jzyku
polskim. We wstpie do wspomnianej ju mej ksiki tak napisaem o losie spoecznoci ydowskiej
na ziemiach polskich: By to wprawdzie fragment wielkiej europejskiej tragedii ydw, ale
jednoczenie integralna cz dziejw okupowanego pastwa polskiego. Dziennik Czerniakowa
potwierdza t opini, ukazuje t tragedi bardziej jako cz skadow losu okupowanej Polski ni
europejskiego ydostwa.

Wiele dziennikw napisano podczas wojny, jak nigdy dotd pisali je ludzie ciemieni, niszczeni: i ci
zepchnici do obozw koncentracyjnych, i ci z gett, i ci deportowani na rne strony Europy. Dziennik
Czerniakowa rni si od tamtych. Jest zapisem czynnoci i na p refleksji, pochodzcym od
czowieka, ktry rzdzc czterystotysiczn spoecznoci ydowsk, przez wroga-okupanta
totalnie zdemonizowan czy uwaan za pasoytw do wyniszczenia, sam by poniewierany, bity.
Tego przedstawiciela spoecznoci ydowskiej uznanego za niegodnego traktowania jak czowieka
cywilizowanego wyposayli okupanci hitlerowscy w pewne akcesoria wadzy, to on mia rozstrzyga,
jak przetrwa umierajc, jakim grupom dane bdzie przey, ocale, komu dane bd preferencje
w zakresie udzielanej pomocy. Rwnoczenie bdc poza gettem, przymuszany by przez najniszego
urzdnika niemieckiego do zdejmowania nakrycia gowy. A wobec nadzoru niemieckiego
obowizywa go absolutny posuch.

Ile waha, niepokojw, przey, kryje si za niektrymi zapisami Dziennika, lakonicznie

sformuowanymi, mwicymi o decyzjach podejmowanych czy podjtych. Ile odsania on
niejasnoci. Przeczytawszy Dziennik, nie wiadomo, kiedy Czerniakw przejrza intencje ludobjcze
niemieckich wadz. Czy wtedy, gdy rozeszy si na ten temat pogoski, czy gdy notowa wypowied
ony, czy te, gdy pyta urzdnikw w tej sprawie, a ci zaatwiali go typowo niemieck formu:
Unsinn und Quatsch. A ile niejasnoci zawiera odnotowany epizod wizyty w gettcie generaa
gestapo z Berlina w towarzystwie oficera SS z warszawskiego sztabu dowdcy SS i policji Jesuitera,
w dniu 16 marca 1942 r. Bya to pierwsza wizyta oficera SS tak wysokiego szczebla. Czerniakw nie
odnotowa nazwiska generaa, bo przecie nie wypadao przedstawi Untermenschowi tak wysokiej
rangi nadczowieka. Taki bezimienny dygnitarz SS wydawa si groniejszy, zapewne ju wkrtce sta
si symbolem bezimiennej zapowiedzi zagady. Przyby przecie po brzemiennych w konsekwencje
naradach na temat ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, po znanej konferencji u Heydricha
w Wansee i tej drugiej odbytej u Eichmanna z pocztkiem marca. Nastpn wizyt oficera SS tej rangi
byo ju przybycie Stroopa, likwidujcego getto.

Podobnie jak wydawcy, posta i los A. Czerniakowa kojarzy mi si z losem Zygelbojma. A jednak co
ich dzieli, innego rodzaju beznadziejno. Pierwszy przerwa ni ycia swego nie tylko w obliczu
beznadziejnoci getta, ale i w obliczu kolejnych wielkich sukcesw wojennych Rzeszy hitlerowskiej,
ktre zdaway si przesdza los wojny w Europie. W tym momencie starcie wojenne przerastao
w masowy mord pokonanych, w likwidacj niedobitego przeciwnika wewntrznego, wobec Polakw
zapocztkowaniem tego stan si wysiedlenia zamojskie. Wyczuwano zagroenie to mimo
zamaskowania wprost doskonaego. S. Zygelbojm popeni samobjstwo wiosn 1943 r., kiedy szale
wojny ju si przechyliy na korzy aliantw, na jej dalszy bieg mona byo patrze optymistycznie.
Uczyni to na znak protestu przeciw biernoci aliantw wobec losu ydw europejskich, w tym
polskich. Z porwna A. Czerniakowa ze Stefanem Starzyskim i Julianem Kulskim tylko to drugie
przekonywuje.
W ponad czterdzieci lat od mierci in. Adama Czerniakowa dochodzi do skutku edycja Dziennika
w jzyku oryginau, w jzyku polskim, w postaci ksiki. A przecie powinien si on tu ukaza
w pierwszej kolejnoci ju w latach pidziesitych. Niestety, brak poczucia odpowiedzialnoci za
zabezpieczenie tego rodzaju dokumentacji naukowej przesdzi, e stao si inaczej. Najpierw wydano
go w rnych tumaczeniach za granic. Dziki dr. M. Fuksowi, naprawione zostaje to zaniedbanie.
Jest i tego strona dodatnia. Czas oddziaa korzystnie na oceny aktorw sceny wojny, zaistnia dystans
umoliwiajcy wywaon ocen tak samego autora Dziennika, jak i treci w nim zawartej.

Wydawcy Dziennika nie wykorzystali dotd szansy skonfrontowania poprzez odsyacze zapiskw A.
Czerniakowa z informacjami o jego poczynaniach zawartymi w dokumentacji niemieckiej. Do
dyspozycji stoj raporty gubernatora warszawskiego Ludwiga Fischera i dokumentacja nadzorcy nad
gettem Heinza Auerswalda. Mona mie nadziej, e wykona si ten trud przy nastpnym wydaniu
Dziennika z getta warszawskiego.

Czesaw Madajczyk
Adam Czerniakw i jego Dziennik

Oddajemy do rk Czytelnikw ksik niezwyk. Niezwyk ze wzgldu na jej tre, na czasy,

w ktrych powstaa i dotyczy, a przede wszystkim ze wzgldu na osob jej autora. Jest to po prostu
Dziennik, ktry w zamierzeniach autora prawdopodobnie nie mia stanowi dziea literackiego ani
materiau do publikacji. Z lakonicznych, miejscami wrcz chaotycznych, pozornie przypadkowych,
suchych i aluzyjnych notatek: prezesa Gminy ydowskiej (Judenratu) w okupowanej Warszawie,
inyniera Adama Czerniakowa, powsta unikalny na skal wiatow dokument, robicy wstrzsajce
wraenie.

Powstay w szczeglnych warunkach Dziennik Czerniakowa to przejmujcy tekst z ogromn mas

zawartych tam zdarze, o nieprawdopodobnej wrcz iloci problemw, przey osobistych, odczu,
faktw, obserwacji - przeraajcych niekiedy opisem zawartym w jednym tylko zdaniu.

Notatki Czerniakowa, prowadzone dzie po dniu, od 6 IX 1939 roku do 23 VII 1942 roku, s nie tylko
autentycznym rdem informacji o wydarzeniach nie mieszczcych si w granicach ludzkiej
wyobrani, o dziejach jednego z najwikszych koszmarw II wojny wiatowej - getta warszawskiego,
ale s take obrazem tragicznego losu czowieka dziaajcego samotnie, w gmatwaninie dramatw
prawie pmilionowej spoecznoci ydowskiej z jej instytucjami, dziaajcymi w warunkach, jakich
dzieje ludzkoci nigdy nie zaznay. S wreszcie te notatki odbiciem przey czowieka o wybitnej
inteligencji, niewtpliwej uczciwoci, o wielkiej sile ducha, cho sabego zdrowia, czowieka, ktry, jak
sam to okreli, spenia misj. Ta misja zaciera jego tragedie osobiste i rodzinne, wyaniajce si
z kart Dziennika, jak tragiczny margines wielkiego, totalnego nieszczcia.

Adam Czerniakw, dziaajcy w koszmarnym natoku codziennych wydarze gettowego pieka,

w atmosferze cigego zagroenia - z godnoci i stoicyzmem znosi ponienia, a nawet tortury ze
strony okupanta. Bez sowa skargi i usprawiedliwienia przechodzi obok pomwie i oskare tych,
o ktrych losy i ocalenie, jak by przekonany, walczy.

Me przesta te by romantykiem i marzycielem. W chwilach najciszej prby i na skraju zaamania

ucieka w wiat marze, szukajc zapomnienia lub wytchnienia w poezji i arcydzieach literatury,
ktrej by znawc i mionikiem.

Dziennik, ktry od dwudziestu lat, a zapewne i dotychczas, dla badaczy i historykw oraz sdziw
zbrodni hitlerowskich stanowi kapitalny dokument - obok spraw o ogromnej wadze historycznej,
zawiera wydarzenia pospolite, czasami drobne, pozornie moe niezbyt wane, a niekiedy wrcz
dziwaczne - w sumie stanowi literatur o niesychanie dramatycznej wymowie. Powaga i tragizm
miejscami graniczy z grotesk, z ironi, z dowcipem, ktry zdumiewa dramatyzmem faktu, ktrego
dotyczy. Eseistw i krytykw Dziennika Czerniakowa zdumiewa nie tylko lawina wydarze, ktre tu s
odnotowane, ale take jego niezamierzona literacko.

Jest te ten Dziennik wstrzsajcym dokumentem wiary w czowieka, wicej - w czowieczestwo.

Jego autor dziaa w sferze zudze, cho by realist, wierzy, przynajmniej pocztkowo, e okupacja
hitlerowska, mimo swojej okropnoci, bdzie jednak do zniesienia i pozwoli, jeeli nie wszystkim, za
ktrych czu si odpowiedzialny, to przynajmniej znacznej czci mieszkacw getta warszawskiego,
przetrwa wojn. Sam, z czasw studiw w Niemczech, nie wyzby si fascynacji kultur niemieck.
udzi si, e drastyczne restrykcje, opaski, mury getta, grabie i wyzysk, niewolnicza eksploatacja
ludzkiej pracy, wyrafinowane przeladowania i Bg wie jakie jeszcze mki, ostan si wreszcie na
jakiej granicy zbrodniczoci. Prowadzi on walk, jak niektrzy to nazywali - gr na przetrwanie. Gra -
co dzi dla nas jasne i oczywiste - skazana na przegran. Obecnie wiemy, jaki by w kocu los getta
warszawskiego i jego mieszkacw. Ale w czasach, kiedy jego tragicznym prezesem by Adam
Czerniakw, nie tylko on udzi si nadziej na szybki koniec wojny. Mao kto przewidywa, e potrwa
ona tak dugo i e wiat z tak obojtnoci bdzie si przyglda tragedii, jaka si rozgrywaa
w okupowanej Polsce. Nadzieje Czerniakowa nie byy jednak utopi, nie by on w tej nadziei
odosobniony. Dlatego te dziaa konsekwentnie, twardo, logicznie - nie baczc na poniajce jego
godno osobist, fizyczne i moralne katusze ze strony hitlerowcw (chocia i oni czsto podziwiali
jego hart i dum), ale i inwektywy ze strony tych, za ktrych ycie czu si odpowiedzialny.

W literaturze Dziennik Adama Czerniakowa jest zjawiskiem unikalnym, wymagajcym lektury

w skupieniu i zadumie, wymagajcym bliszego poznania warunkw, w ktrych jego autor dziaa
i spisywa swoje codzienne sprawy, przeycia osobiste i dzieje getta warszawskiego. Obojtne, czy to
byy zapisy w jakim stopniu selektywnie czynione przez ich autora, czy powstaway spontanicznie,
notowane pro memoria - faktem pozostaje, e jest to jedyny w swoim rodzaju dokument pisany na
samym dnie piekie, jakim byo getto warszawskie oraz cay jego koszmarny klimat i otoczenie.

II wojna wiatowa przesza do historii ludzkoci jako najwikszy kataklizm dziejowy. Trwaa sze lat,
uczestniczyy w niej 72 pastwa z ponad ptora miliardem mieszkacw. Jej rezultatem, pomijajc
ogromne zniszczenia, straty materialne i kulturalne, byo ponad 50 milionw polegych,
zamordowanych lub zmarych na skutek stworzonych przez faszystw hitlerowskich nieludzkich
warunkw ycia, godu, chorb, epidemii, zaama fizycznych i psychicznych.

Wrd pastw, ktrym ta wojna najdotkliwiej daa si we znaki, Polska znajduje si na czoowym
miejscu. Na skutek dziaa wojennych i eksterminacyjnej polityki okupanta stracio tu ycie 6
milionw obywateli, w tym okoo 3 miliony ydw polskich. Ta ostatnia liczba stanowi w przyblieniu
poow z zamordowanych przez hitlerowcw 6 milionw ydw w Europie. Wielu ydw, nie
bdcych obywatelami polskimi, na skutek przesiedle znalazo si w gettach na terenie Polski,
przede wszystkim w getcie warszawskim, ktre byo dla nich etapem do Owicimia, Majdanka,
Treblinki i innych obozw zagady.

Na mapie martyrologii ydw getto warszawskie stanowi zjawisko szczeglne. Dzieje tego skupiska
ludzi skazanych na zagad w swojej dramaturgii i tragizmie s koszmarem dla przecitnego czowieka
naszych czasw wrcz niewyobraalnym. ycie i zagada ludnoci getta warszawskiego jednak nie
zaciera si w pamici wspczesnych. Dzieje si tak, mimo e liczba wiadkw wydarze z tego okresu
zmniejsza si do nielicznych jednostek, do osb, ktre cudem ocalay z pieka zagady, przeyy
koszmar i dowiadczyy okruciestw na wasnej skrze i na losie swoich bliskich i przyjaci.

Zjawiskiem szczeglnym, dla wielu - zaskakujcym jest fakt, e stosunkowo dua liczba ydw,
zamknitych w gettach, prowadzia zapisy, notatki, dzienniki, pisaa pamitniki i wspomnienia. Jedni
czynili to w sposb prymitywny, tak, jak im na to pozwala poziom intelektualny i wyksztacenie, inni
w sposb bardziej wyrafinowany, z du inteligencj, bystroci umysu i zdolnoci nie tylko
obserwacji wydarze, ale take ich rozumienia, wcznie z wyczuciem nastpstw, jakie aktualne
wydarzenia miay lub mogy za sob pocign. Jedni pisali bardzo subiektywnie, zapatrzeni przede
wszystkim w losy wasne i najbliszej rodziny oraz otoczenia, inni czynili to na tle wydarze oglnych,
niekiedy wykraczajc w swoim opisie poza mury getta. Wrd diariuszalistw znajdowali si te do
czsto piszcy i o faktach mniej im znanych z autopsji, o krcych wieciach, pogoskach i plotkach.
Ale byli i tacy, co pisali prawd obiektywn, opart na wasnych przeyciach, nierzadko poddajc j
krytycznej ocenie, a nawet opierajc j na rnego rodzaju dostpnych im lub posiadanych
dokumentach.

Bardzo rnorodna i odmienna w swoim gatunku memuarystyka wymaga na og krytycznego

odczytywania. Nie naley zapomina, e wiele z tych materiaw powstawao nie tylko
w specyficznych warunkach, ale i w okrelonych stanach emocjonalnych piszcego. Nie bez znaczenia
pozostaje i cel, jaki przywieca piszcemu. Jeeli kto prowadzi dziennik lub pisa wspomnienia
z myl o ich opublikowaniu - wywoywa w wyobrani obraz tego, co przey i co przemino, ale
nadawa temu okrelon form literack, co nie pozwalao unikn zamierzonej lub mimowolnej
ornamentyki faktw i wydarze, po prostu ich zamierzonego lub mimowolnego beletryzowania.
Pamitnik, gatunek nieco odmienny od wspomnie, moe ju by bardziej wiarygodny, poniewa
czsto bywa pisany bez zamiaru jego ogoszenia drukiem, chocia nie wyklucza si take i denia do
nadania mu formy literackiej, pisanej w pierwszej osobie.

Do najbardziej wiarygodnych materiaw tego rodzaju naley niewtpliwie forma dziennika, notatek
prowadzonych systematycznie, codziennie, najczciej o charakterze osobistym. Dziennik bywa
zazwyczaj, bardziej wiarygodny, jeeli nie jest prowadzony z zamiarem opublikowania. Klasycznym
takim dziennikiem jest dla przykadu dziennik okrtowy.

Do tego rodzaju i gatunku naley zaliczy Dziennik Adama Czerniakowa, dzi w literaturze
memuarystycznej czsto nazywany Dziennikiem getta warszawskiego, co niezupenie jest
uzasadnione, poniewa Czerniakw nie prowadzi Dziennika getta (np. na wzr dziennika
okrtowego). Notowa tylko to, co dotyczyo jego funkcji i spraw z tym zwizanych, wasnych przey
i dozna, pozostawiajc na uboczu wiele problemw zwizanych z gettem. By to osobisty dziennik
Czerniakowa, obejmujcy ca panoram getta i jego spraw, zwizanych z jego dziaalnoci. Powsta
w ten sposb jeden z najbardziej autentycznych i dramatycznych dokumentw martyrologii ydw
polskich. O wadze Dziennika Czerniakowa wiadczy take fakt, e w literaturze tego gatunku stawia
go si ze wzgldu na autentyzm historyczny oraz fascynujc, cho zupenie nie zamierzon literack
form, a nawet swojego rodzaju poetyk, obok tak sawnych dziennikw, jak Ostatnia wyprawa
Scotta (Warszawa 1960), Dzienniki Samuela Pepysa (wydanie polskie w wyborze Marii Dbrowskiej,
Warszawa 1952) czy te Dziennik czasu wojny Zofii Nakowskiej (Warszawa 1970) - uzasadniajc to,
mimo rnorodnoci i odmiennoci tych dzie i mimo i Dziennik Czerniakowa prowadzony by przez
czowieka, ktrego zawodem nie byo pisanie - m.in. tym, e Czerniakw pisa bez wtpienia prawd,
ukazujc nie tylko otaczajcy go wiat, ale rwnie najgbszy wiat przey wewntrznych1.

Martyrologia ydw polskich w latach II wojny wiatowej ma obfit literatur. Liczne opracowania
rdowe i studia naukowo-historyczne nawietlaj rne aspekty i wydarzenia tej haniebnej, bez
precedensu w dziejach ludzkoci, karty historii dwudziestego stulecia. Liczne dokumenty, w tym
rwnie archiwum zebrane podczas okupacji przez ydowskiego historyka dra Emanuela

1
Zob. esej R. Zimanda, W nocy od 12 do 5 rano nie spaem - Dziennik Adama Czerniakowa - prba lektury, Pary
1979, s. 79 oraz Warszawa 1982, s. 128.
Ringelbluma2 oraz tysice wspomnie i relacji tworz przeraajc panoram ludobjstwa
hitlerowskiego i gehenny spoecznoci ydowskiej. Trudno byoby jednak nawet z najbardziej
wymownych dokumentw i opracowa historycznych stworzy obraz ycia w gettach i obozach
zagady, gdyby nie kilka kapitalnych wprost dla tego tematu dziennikw, kronik, relacji, zbiorw
notatek i zapisw dokonanych w owych dniach - bezporednio i na gorco - w atmosferze
nadcigajcej totalnej zagady, w warunkach nienormalnego, nieludzkiego ycia setek tysicy ydw,
odgrodzonych murem od reszty spoeczestwa swego kraju, osaczonych sieci drakoskich praw,
nakazw i zakazw ustanowionych przez okupanta.

Klimat getta warszawskiego, jego ycie codzienne i narastanie atmosfery grozy, a wreszcie buntu -
znakomicie, cho nie zawsze obiektywnie, oddaje Ringelblum w Pismach z getta3
i fragmentarycznie Ludwik Landau w swojej Kronice4, oddaj je take liczni autorzy pamitnikw
i wspomnie, ktrzy w tej gehennie yli, midzy innymi Hilel Seidman5, prof. Ludwik Hirszfeld6, Chaim
Aron Kaplan7 i Abram Lewin8.

Wrd tej dokumentalno-kronikarskiej czy te pamitnikarskiej literatury osobliwe miejsce zajmuj

odnalezione, w ponad dwadziecia lat od dokonania ostatniego zapisu, notatniki prezesa Gminy
ydowskiej w okupowanej Warszawie, pniejszego przewodniczcego Rady Starszych, tzw.
Judenratu, a nastpnie burmistrza getta warszawskiego - inyniera Adama Czerniakowa.

Jeszcze za ycia Czerniakowa wiedziano, e prezes z pedantyczn skrupulatnoci notuje

najwaniejsze wydarzenia dnia, aktualne problemy getta, otrzymywane od okupanta polecenia,
rozmowy, spotkania i swoje wasne przeycia, ktre wiadczyy o skomplikowanej - dla jego otoczenia
czsto niezrozumiaej - roli, jak musia odgrywa.

Prof. Hirszfeld, piszc w swoich wspomnieniach o wielkim posiedzeniu, zwoanym przez

Czerniakowa w dniu 1 VII 1942 r.9, podaje, e Prezes wygosi przemwienie, odczytujc ustpy ze
swego pamitnika. Byy wstrzsajce przez sw lakoniczno: Tego a tego dnia rozstrzelano tylu

2
Odnalezione w ruinach getta warszawskiego, w metalowych skrzynkach i bakach, czciowo 18 IX 1946 r.,
a czciowo 1 XII 1950 r. pod gruzami domu przy ul. Nowolipki 58. Istniejca prawdopodobnie trzecia cz
tego archiwum, mimo poszukiwa, nie zostaa odnaleziona. I i II Archiwum Ringelbluma znajduje si obecnie
w zasobach ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce, w Warszawie i zawiera 1690 jednostek
archiwalnych. Szczegy zob. m.in. Archiwum Ringelbluma - Getto Warszawskie, lipiec 1942 - stycze 1943
w oprac. Ruty Sakowskiej, Warszawa 1980, ss. 412.
3
E. Ringelblum, Ksowim fun getto (Pisma z getta), 1939 - 1943, wyd. Idisz Buch, t. I, Warszawa 1961, ss. 447;
t. II, Warszawa 1963, ss. 383 (cyt. dalej: Ksowim). Notatki z getta byy take publikowane w przekadzie polskim,
na amach Biuletynu IH nr 2, 1951, s. 81 -207; nr 3, 1952, s. 46-82; nr 11 - 12, 1954, s. 122 - 166; nr 13-14,
1951, s. 211 -267; nr 15 - 16, 1955, s. 245-290 i nr 25, 1958, s. 3-30.
4
L. Landau, Kronika lat wojny i okupacji, t. I, Warszawa 1962, ss. 831, t. II, Warszawa 1963, ss. 562, t. III,
Warszawa 1963, ss. 802. Sprawy getta stanowi wprawdzie margines pracy Landaua, s jednak wanym
przyczynkiem do niektrych wydarze.
5
H. Seidman, Tog-Buch fun Warszawer Getto (Dziennik warszawskiego getta), Buenos Aires-New York, 1947,
ss. 336.
6
L. Hirszfeld, Historia jednego ycia, Warszawa 1964, ss. 370; II wyd. - 1957.
7
Ch. A. Kapan, Ksiga ycia (Dziennik getta warszawskiego), w przekadzie polskim: Biuletyn IH nr 45-46,
1963, s. 174-211; nr 50, 1964, s. 101-122.
8
A. Lewin, Dziennik z getta warszawskiego, w przekadzie polskim: Biuletyn IH nr 19-20, 1956, s. 169 -206;
nr 21, 1957, s. 125- 137; nr 22, 1957, s. 85 - 107; nr 23, 1957, s. 71 - 79; nr 24, 1957, s. 42 - 55 i nr 25, 1958, s.
119 - 130.
9
L. Hirszfeld, op. cit., s. 272. Omyka Hirszfelda: posiedzenie to odbyo si 28 VI.
a tylu, tego a tego dnia zadano kouchw, tego a tego dnia udao si wykupi tylu a tylu, tego
a tego dnia byo tyle a tyle pogrzebw....

Ju po samobjczej mierci Czerniakowa, niestrudzony zbieracz materiaw historycznych dla

podziemnego archiwum, dr Ringelblum, auje, e nie wszed w posiadanie tego wanego
dokumentu: Prezes Warszawskiej Gminy, nieszczsny in. Czerniakw, prowadzi dziennik co do
wszystkiego, co zachodzio w getcie w czasie jego prezesury. Ten dziennik, albo waciwie
powiedziawszy notatnik, jest prawdopodobnie bardzo ciekawy, albowiem Czerniakw dzie po dzie
by w kontakcie z rnymi niemieckimi czynnikami wadzy, z polskimi wadzami komunalnymi oraz
jako prezes Gminy mia nici ydowskiego ycia spoecznego w swoich rkach10.

Dziennik jednak zagin na dugie lata, uwaano nawet, e bezpowrotnie11. Historycy lat wojny
i okupacji, szczeglnie zajmujcy si dziejami okupowanej Warszawy i getta warszawskiego,
pozbawieni zostali w ten sposb na wiele lat niezwykle wanych, autentycznych informacji,
pochodzcych z pierwszej rki. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e w getcie jednym z najlepiej
poinformowanych o rzeczywistej sytuacji warszawskiego ydostwa by wanie Adam Czerniakw.

W 1964 r. ocalonych osiem notatnikw zostao, po dugich rokowaniach, zakupionych za bardzo

wysok cen od jakiej osoby z Kanady12.

Notatniki zakupi Instytut Yad Vashem w Jerozolimie, powoany do bada naukowych i upamitnienia
martyrologii ydw pod okupacj hitlerowsk.

Dziennik, a waciwie notatniki Czerniakowa - pisane po polsku - skadaj si z oprawionych w czarn

cerat omiu brulionw, obejmujcych 1056 kartek. Pierwotnie notatnikw byo dziewi, jeden
z nich - pity - zagin, prawdopodobnie w kwietniu 1941 r. podczas aresztowania Czerniakowa przez
gestapo13.

10
Ksowim, t. II, s. 98.
11
B. Mark, Walka i zagada warszawskiego getta, Warszawa 1959, s. 15, 16
12
Sprawa przedostania si tych materiaw do Kanady nie zostaa dotd wyjaniona. Dr Felicja Czerniakw po
mierci ma in. Adama Czerniakowa opucia przy pomocy przyjaci getto i ukrywaa si przez 10 miesicy
u koleanki ze studiw dr Grabowskiej, a nastpnie u prof. Apolinarego Rudnickiego, dyrektora I Gimnazjum
Zwizku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich Szk rednich przy ulicy urawiej 49 (informacje p. Pawa
Merlenda, kolegi szkolnego Jana Czerniakowa).
W roku 1947 lub pniej, dr Felicja Czerniakw zgosia si do ydowskiego Instytutu Historycznego w
Warszawie z propozycj odpatnego przekazania posiadanych po mu Notatnikw. Kierownictwo lH
z niewiadomych przyczyn (na pewno nie finansowych, co potwierdzio kilka osb, ktrym sprawa ta jest znana),
odmwio zakupu Notatnikw, ze wzgldu prawdopodobnie na swj bardzo wwczas negatywny stosunek do
Czerniakowa. Wdowa po Czerniakowie yjca w bardzo zych warunkach materialnych, jak wyjania piszcemu
te sowa kuzynka Czerniakowa pani Maria Reznik, z domu Czerniakw, zam. w Woominie k/Warszawy - nie
chciaa darmo odda materiaw take dlatego, i uwaaa, e potraktowano ca spraw zbyt lekcewaco.
Przekazaa cao, na krtko przed swoj mierci, krewnemu wyjedajcemu do Francji z nadziej na
zainteresowanie si Notatnikami przez jak ydowsk instytucj lub wydawnictwo. Jak materiay przedostay
si do Kanady, nie wiadomo.
13
Mona przypuszcza, e Notatnik Dziewity zakoczy si na zapisie z dnia 20 VII 1942 r. i autor rozpocz
w dniu 21 VII 1942 zapisywanie w nowym notatniku, na co wskazuj inne ni dotychczas uywane przeze
bruliony (nieliniowane, nowy za by w kratk). Nowy brulion zawiera ju tylko 8 zapisanych kartek i jest
zaliczany do Notatnika Dziewitego.
Odczytanie Dziennika, pisanego na kartach podrcznych notatnikw, o maym, kieszonkowym
formacie (9,816,5 cm), w popiechu, czsto bardzo nieczytelnie, z licznymi przekreleniami,
poprawkami i niejasnymi skrtami byo prac bardzo mudn. Wiele zapisw, robionych przede
wszystkim dla wasnej pamici - ich autor liczy zapewne na to, e po wojnie szczegowo je
opracuje i rozszyfruje - jest niezrozumiaych. Stawia to przed wydawcami Dziennika niesychanie
trudne zadanie rozszyfrowania jego zagadek, dopowiedzenia pewnych szczegw, skomentowania
sytuacji i wyjanienia setek bardziej lub mniej znanych nazwisk. Na dobr spraw kada kartka
notatnika mogaby sta si przedmiotem studiw nad faktami, ktrych dotyczya.

Aeby mc lepiej wnikn w gbi, sens i si emocjonalnej i historycznej treci Dziennika Adama
Czerniakowa, trzeba bliej pozna jego osob i instytucj - Gmin Wyznaniow ydowsk w
Warszawie, z ktr zwizany by przez wiele lat przed wojn i przez tragiczne 34 miesice swojej
dziaalnoci w okupowanej Warszawie, pocztkowo w jej tzw. Dzielnicy ydowskiej, a od poowy 1940
roku w getcie warszawskim.

W chwili popenienia samobjstwa Czerniakw mia niespena 62 lata. Urodzi si 30 XI 1880 r. w

Warszawie14, w inteligenckiej rednio zamonej rodzinie mieszczaskiej. Tu ukoczy gimnazjum
i studia wysze, uzyskujc w 1808 r. na Politechnice Warszawskiej dyplom inyniera chemii, a w
1912 r. drugi dyplom na Wydziale Przemysowym Politechniki w Drenie. Uczszcza take do Wyszej
Szkoy Handlowej w Warszawie, zna kilka jzykw obcych. Prac zawodow rozpocz jako pedagog
w Szkole Rzemielniczej im. dra Ludwika Natansona przy Warszawskiej Gminie Wyznaniowej. W
1909 r. by wiziony przez wadze carskie za dziaalno niepodlegociow. Po wojnie, w latach 1919-
1921, zajmowa stanowisko kierownika wydziau w Ministerstwie Robt Publicznych. By jednym
z wsporganizatorw i prezesem Zwizku Rzemielnikw ydw w Polsce, czonkiem Stowarzyszenia
Inynierw-ydw.

W latach 1922- 1928 peni funkcj kierownika Komisji Odbudowy Zniszcze Wojennych w miastach
polskich, a w latach 1927- 1934 by radnym miejskim z ramienia ydowskich organizacji
rzemielniczych. W Radzie Miejskiej bra czynny udzia m.in. w pracach Komisji Rozwoju Miasta.
W wyborach uzupeniajcych w 1931 r. zosta wybrany do Senatu Rzeczypospolitej. Z jakich
wzgldw formalnych funkcj t peni jednak bardzo krtko. Przez wiele lat by radc Gminy
ydowskiej w Warszawie, reprezentujc interesy rzemiosa i szkolnictwa zawodowego. Zasuy si
w rozbudowie Muzeum im. Matiasa Bersohna przy Gminie, ktrego pniej by honorowym
kustoszem. Przed wybuchem II wojny wiatowej pracowa w Instytucie Rozrachunku Zagranicznego
(Zahan).

By aktywnym dziaaczem owiatowym w rodowisku ydowskim, pedagogiem i wszechstronnym

publicyst, piszcym na tematy nauki, kultury i wychowania. Jego prace publikowane m.in. na amach
Izraelity, Naszego ycia, Miesicznika ydowskiego, Gosu Gminy ydowskiej, a przede
wszystkim organu rzemielnikw ydowskich Handwerker Cajtung (1927 - 1938), a wczeniej
Handwerker un Industri- Cajtung (1925 - 1927). By autorem licznych prac naukowych, m.in.
nagrodzonej na konkursie w 1919 r. ksiki pt. Silniki wybuchowe, Zniszczenia wojenne w Polsce
(1921), rozpraw o cukrownictwie, piekarnictwie i wielu innych prac powiconych chemii

14
Zob. m.in. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. II, Warszawa 1963, -s. 735; S. oza, Czy wiesz kto to jest?
(Uzupenienie), Warszawa 1939, s. 49. Zob. Aneks 1; Encyklopedia Judaica, t. 5, Jerusalem 1972 (w jz. ang.), s.
1210-1211.
przemysowej i uytkowej. Pisywa take wiersze, co autor ironicznie wspomnianego w Dzienniku
Czerniakowa pod dat 3 VI 1941 - panegiryku, wydrukowanego w Gazecie ydowskiej, uzna za
romantyzm, poniewa: Pod zimn pokryw rzeczowego, trzewego, pedantycznego inyniera, bije
serce poety...15 e Czerniakw by marzycielem, wida take z niektrych jego notatek.
W najciszych chwilach ycia ten czowiek duego wzrostu, tgi, o mocno wysunitej szczce, co
czynio go podobnym do Mussoliniego16, lubi si zagbia w literaturze, czyta Don Kichota, ksiki
z dziedziny historii lub o treci politycznej, ale take ksiki o przyrodzie i mioci, co zreszt znajduje
odbicie w licznych aluzjach i cytatach przytaczanych w Dzienniku. A e pisanie wierszy przez
Czerniakowa nie byo tylko sabostk a ju na pewno nie grafomani, wiadcz niektre jego wiersze,
jakie udao nam si odnale. S to wiersze napisane przeze z okazji szczeglnych uroczystoci, jak
na przykad odnowienia i otwarcia Muzeum im. Matiasa Bersohna, znanego i zasuonego
kolekcjonera dzie sztuki, przy Gminie ydowskiej Warszawskiej, czy te fragment wierszowany jego
przemwienia na uroczystoci zwizanej z 60-leciem Szkoy Rzemielniczej imienia dra Ludwika
Natansona17. Pod dat 27 VI 1941 r. - Czerniakw odnotowa: Otrzymaem w podarunku od modej
uczennicy kursw graficznych kilka moich sonetw przez ni ilustrowanych. aowa naley, e nie
zachoway si one.

Czerniakw by typowym przedstawicielem ydowskiego, zasymilowanego mieszczastwa

warszawskiego, rzecznikiem pracy organicznej. Nie nalea jednak do plutokratycznej elity
zasymilowanego ydostwa. Identyfikowa si raczej ze stanem rednim, ze rodowiskiem sfer
rzemielniczych, stanu, do ktrego naleaa jedna trzecia ydostwa polskiego. Chocia uwaa si za
bezpartyjnego, twierdzono, e jest pisudczykiem. To chyba odpowiada prawdzie, wiadczy o tym
m.in. fakt, e mimo niejednokrotnych grb ze strony hitlerowcw, nie zgodzi si zdj wiszcego
nad jego fotelem, w Gminie, ju w getcie, nad portretem rabina-patrioty Bera Meiselsa - duego
portretu Pisudskiego. Ludwik Hirszfeld pisze m.in.: W jego gabinecie w Gminie wisia wielki portret
Pisudskiego, ktrego nie zdj. Emblemat i symbol wczesnej pastwowoci polskiej18. Bya to
demonstracja wymagajca w czasach okupacji odwagi i determinacji. Spotyka si te twierdzenia, e
nalea przed wojn do dziaaczy prosanacyjnych19.

Uwaa si za yda-Polaka (niektrzy to nazywali: Polak wyznania mojeszowego), by autentycznym

polskim patriot. Przeywa antagonizmy polsko-ydowskie i trudnoci, jakie stay na drodze do
integracji yjcych obok siebie narodowoci. Przemawiajc na uroczystej akademii, powiconej 60-
leciu Szkoy Rzemielniczej im. dra L. Natansona, ktra podlegaa Gminie, wyrazi to sowami: Kto
sdzi, e atwo jest problemat dwunarodowoci [...] w sobie przetrawi, zasymilowa oba pierwiastki
i stworzy z nich konglomerat stopiwszy w wartociowy alia, ten jest w bdzie... A dalej, w tym
samym przemwieniu, jakby dla podkrelenia faktu, e sam si identyfikuje z postaw patriotyczn,
patrona szkoy - doda: Kocha bowiem Polsk, tak jak wszyscy ydzi polscy, ktrych mio nie jest
koniunkturalna, wszystkimi fibrami swej duszy. Nie zhabi si jednak ucieczk z ludu, z ktrego
wyrs. Uczy dzieci polskie i ydowskie. Uczy i kocha. Zaprzastwo byo mu obce., Mia nie tylko
pikn twarz, ale i nie mniej wznios dusz. Nie mia ycia usanego na rach. Jak kady yd polski,

15
S., Burmistrz dzielnicy ydowskiej, Gazeta ydowska nr 44 z 3 VI 1941 (dalej cyt. G).
16
L. Hirszfeld, op. cit., s. 95.
17
Zob. Aneks 2.
18
L. Hirszfeld, op. cit., s., s. 204. Portret ten jest widoczny na zachowanej w Muzeum Historycznym m.
Warszawy hitlerowskiej kronice filmowej z getta.
19
B. Mark, op. cit., s. 32.
miewa cikie przejcia. Pamitam, jak z bolesnym umiechem opowiada mi o tym, jak to w okresie
okupacji przez Niemcw w jakiej instytucji spoecznej powiedziano mu, e za kadym
niepodlegociowcem stoi yd. A byo to ju po mierci jedynego jego syna, polegego w
Legionach20.

Z dum przy wielu okazjach mwi o udziale ydw w odbudowie kraju po zniszczeniach I wojny
wiatowej21 oraz w budowie ycia spoecznego i gospodarczego Polski Niepodlegej.

W spoeczestwie ydowskim by szanowany, czsto bra udzia w oficjalnych delegacjach ydostwa

polskiego na uroczystoci pastwowe, czy te w delegacjach do wadz najwyszych, jak na przykad
do marszaka Pisudskiego. Nie by natomiast ubiany w ydowskich rodowiskach lewicowych, co
zreszt znajduje uzasadnienie nie tyle w jego postawie polityczno-spoecznej, ale ju w samym fakcie,
e by przez wczesne wadze pastwowe dobrze widziany. Po rozwizaniu przez Komisarza Rzdu na
m.st. Warszaw, wojewod Wodzimierza Jaroszewicza, na skutek strajkw pracownikw Gminy
i mianowania jej Tymczasowego Zarzdu - na jednego z jego czonkw powoany zosta in. Adam
Czerniakw, ktry zosta take zastpc przewodniczcego Zarzdu Maurycego Mayzla. Ju sam ten
fakt zaciy na stosunku lewicy, a take skrajnej prawicy ydowskiej do Czerniakowa, co znalazo
swoj kontynuacj w getcie, gdzie nie mia poparcia ani ugrupowa rnych przedwojennych
organizacji syjonistycznych, ani ortodoksw spod znaku Agudy i Mizrachi (ortodoksyjni syjonici), ani
rodowisk lewicowych, jak Poalej Syjon-lewica, czy najsilniejszego w getcie Bundu i komunistw. W
tym oczywista analogia do opozycyjnego stosunku caej polskiej lewicy do komisarycznych rzdw w
Warszawie, ktre reprezentowa prezydent Stefan Starzyski.

Komisaryczny Zarzd ydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie w szcztkowym ju skadzie sta

si baz, na ktrej uformowaa si z nakazu wadz hitlerowskich Gmina, nazwana przez nich Rad
Starszych - po niemiecku Judenrat. Sam Czerniakw nazw instytucji, ktrej przewodniczy, w swoim
gbokim przekonaniu, jako kontynuacj nominacji, otrzymanej od prezydenta Starzyskiego,
zaaprobowanej przez okupanta, okrela zawsze mianem Gmina, wyranie uwaajc nazw Judenrat
nie tylko jako pejoratywn, ale wrcz uwaczajc.

Par sw o Gminie do wybuchu wojny i podczas okupacji. ydowska Gmina Wyznaniowa w

Warszawie, podobnie jak wszystkie gminy ydowskie w kraju, w okresie midzywojennym ograniczaa
swoj dziaalno - na zasadzie samorzdu, do spraw wyznaniowych i religijnych. Przynaleno do
ydowskiej Gminy Wyznaniowej dla ludnoci ydowskiej bya formalnie automatyczna, jej jurysdykcji
podlegay nie tylko osoby wyznania mojeszowego, ale rwnie ydzi bezwyznaniowi. Gmina
organizowaa ycie religijne, utrzymywaa domy modlitwy, rabinat, kpiele rytualne, cmentarze,
zaopatrywanie w miso z uboju rytualnego (tzw. koszerne), szkolnictwo religijne, dziaalno
dobroczynn, w tym take utrzymywanie jej instytucji itp. Do Gminy naleay take czynnoci dzi
bdce w kompetencji urzdw stanu cywilnego (metryki urodzenia, lubu, zgonu itd.). Wyznaniowe
Gminy ydowskie podlegay nadzorowi Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego.
Nadzr nad Gmin warszawsk sprawowa Komisarz Rzdu na m.st. Warszaw 22

20
A. Czerniakw, Tym co odeszli... Glos Gminy ydowskiej nr 7-8 (25 - 26), 1939; Numer powicony 60-leciu
Szkoy Rzemielniczej im. dra Ludwika Natansona, s. 148 - 151
21
In. A. Czerniakw, Udzia ydw w odbudowie zniszcze wojennych w Polsce, Gos Gminy ydowskiej nr 10
-11, 1938, s. 276 - 278; Numer powicony w caoci XX-leciu Polski Niepodlegej.
22
Zob. R. Sakowska, Ludzie z dzielnicy zamknitej, Warszawa 1975 s. 24-26.
Wybuch wojny we wrzeniu 1939 r. dezorganizuje dziaalno Gminy. Dnia 6 wrzenia prezes
Maurycy Mayzel wraz z grup pracownikw z oglnym exodusem na wezwanie pukownika Romana
Umiastowskiego opuci Warszaw. Czerniakw, jako jeden z zastpcw prezesa, 13 IX 1939 r.
odnotowuje: Zorganizowano ponownie urzdowanie Gminy. Zalegalizowano yd[owski] kom[itet]
Obywatelski m.st. Warszawy i zlokalizowano go w gmachu Gminy. W dziesi dni pniej, 23
wrzenia, odnotowuje m.in. Zostaem nominowany przez prez[ydenta] Starzyskiego prezesem
Gminy Wyzn[aniowej] ydowskiej w Warszawie. Historyczna rola w oblonym miecie. Postaram si
jej podoa. Te sowa i potraktowanie tego faktu jako historyczn rol - zdeterminoway ju do
samej jego mierci misj, jak uwaa, e ma do spenienia z polecenia najwyszego autorytetu
w oblonej Warszawie, ostatniego przedstawiciela legalnej wadzy pastwa, ktrego czu si
wiernym obywatelem i patriot. Prezydent Stefan Starzyski (1893 - 1943), chocia znacznie modszy
od Czerniakowa, zna go od dawna, prawdopodobnie z czasw swoich studiw na Kursach
Handlowych im. Mianowskiego (pniejsza Wysza Szkoa Handlowa), gdzie Czerniakw ju po
uzyskaniu dyplomw inynierskich, doksztaca si w dziedzinie ekonomiki. Prezydent Starzyski
bardzo wysoko ceni dziaalno spoeczn, pedagogiczn i organizatorsk Czerniakowa w dziedzinie
ydowskiego rzemiosa (stanowio ono ok. 50% rzemiosa w Polsce w ogle) oraz jego prace na rzecz
stolicy, m.in. w Komisji Odbudowy Zniszcze Wojennych, a przede wszystkim w rnych komisjach
jako radny miejski w latach 1927 1 1934. Dowiedziawszy si o dezorganizacji Gminy, reprezentujcej
wwczas interesy jednej trzeciej ludnoci miasta, prezydent Starzyski niezwocznie mianowa na
opuszczone stanowisko jej przewodniczcego - Adama Czerniakowa23. W pierwszych dniach swojego
oficjalnego ju urzdowania, Czerniakw kilkakrotnie odwiedzi prezydenta Starzyskiego
w sprawach organizacyjnych i porzdkowych, ostatni raz prawdopodobnie 12 padziernika - co
odnotowa w Dzienniku: odwiedziny u Starzyskiego.

Ale bya to ju Gmina nie tylko dziaajca w cakowicie odmiennych, tragicznych okolicznociach, ale
take o zupenie innym, narzuconym przez okupanta zakresie dziaania. Na swoim stanowisku
podczas okupacji, Czerniakw nigdy, poza kontekstem jakiej cudzej wypowiedzi, nie uywa sowa
Judenrat, w zapisach jego figuruje zawsze Gmina - co podkrela, powtrzmy to jeszcze raz, e
traktuje urzd swj jako kontynuacj tego dziaania, do ktrego przystpi z nakazu wadzy Polski
Niepodlegej.

Po oficjalnym ustanowieniu przez okupanta w dniu 4 X 1939 r. Judenratu - Czerniakw odnotowa

tego dnia: Zostaem odwieziony do Alei Szucha24 i tam zakomunikowano mi, bym dobra 24 ludzi do
Rady Gminy i stan na jej czele.

23
Autorowi niniejszego opracowania wyjanie udziela, w toku opracowywania (w roku 1971 - 1972)
oryginalnej wersji polskiej Dziennika, do wojny wiceprezydent m.st. Warszawy i kierownik Zarzdu Miejskiego
Warszawy w latach 1939 - 1944, przyjaciel prezydenta Stefana Starzyskiego - pan Julian Kulski. Dziki panu
Kulskiemu, ktry wprawdzie przed wojn bliej z Czerniakowem si nie kontaktowa, ale sysza o nim
niejednokrotnie, udao si wiele trudnych do sprecyzowania i do zrozumienia zapisw Czerniakowa - wyjani.
Podczas okupacji obaj kilkakrotnie si spotykali. Na prob piszcego te sowa, pan Kulski napisa rwnie
Wspomnienie o Adamie Czerniakowie opublikowane w Biuletynie IH nr 1/81, 1972, s. 3 - 15. Dotycz one
tylko czasw okupacyjnych.
24
Miecia si tam siedziba niemieckiej suby bezpieczestwa, Einsatzgruppe IV - waciwie gestapo.
Organizacja, rozwj i losy Gminy od tej chwili, jej rola i zadania, znajduj ju wyrane odbicie w
Dzienniku Czerniakowa25.

Wielu historykw martyrologii ydw i getta warszawskiego prbowao znale odpowied na

pytanie, dlaczego i po co Czerniakw prowadzi swj Dziennik. Po zapoznaniu si z jego treci, staje
si oczywiste, e z chwil wybuchu wojny uwiadomi sobie, jak wane i dramatyczne nadchodz
czasy, ktrych wiadkiem jest midzy innymi i on, czowiek i aktywny dziaacz przed, podczas i po
I wojnie wiatowej, wiadek epoki, w dodatku intelektualista gboko mylcy i wyksztacony. Zacz
tedy nie zapisywa, a odnotowywa, w stenograficznym niemal skrcie, w celu jemu samemu moe
jeszcze niejasnym, wydarzenia, wasne przeycia i odczucia. Czyni to najprawdopodobniej, jak ju
powiedzielimy, by kiedy w przyszoci, po wojnie, opisa zdarzenia, ktrych by nie tylko niemym
wiadkiem, ale uczestnikiem, bohaterem i tragiczn, jak si w przyszoci okazao ofiar. Najmniej
uzasadnione s, czsto spotykane u historykw martyrologii ydw, pogldy, e Czerniakw swj
Dziennik prowadzi gwoli usprawiedliwienia w przyszoci swojego postpowania, swojej postawy
wobec wadz okupacyjnych, poczyna, swojej, jak to czsto okrelano, kontrowersyjnej pozycji
w spoeczestwie ydowskim. Zamierza pono w ten sposb uchroni si od pomwie lub wrcz
oskare o kolaboranctwo. Przeczy jednak temu fakt, e swj Dziennik zacz on prowadzi u samego
zarania wojny26, w chaosie pierwszych dni wrzenia 1939 r., ktre jeszcze nie daway wyobraenia
o dalszym przebiegu wojny, ani o losach Gminy, na czele ktrej przyszo mu stan. Ta, jego, jak to
odnotowa, historyczna misja, ktr uwaa za swojego rodzaju pomazanie, misja, ktrej
przyrzek sobie w duchu, moe zaprzysig, sprosta - daje si odczu w lekturze caego Dziennika.
Z tego posterunku, mimo niejednokrotnie stworzonych mu moliwoci opuszczenia Warszawy i kraju
(wedug relacji osb zblionych do Czerniakowa, mia on posiada honorowe obywatelstwo woskie,
prawdopodobnie w uznaniu za udzia w pracach zarzdu Towarzystwa Ubezpiecze Riunione
Adriatica di Sicurta, oddzia w Warszawie. Towarzystwo to przyczynio si do umoliwienia wyjazdu
spod okupacji hitlerowskiej pewnej liczbie ydw, co potwierdza prawdopodobiestwo
zaproponowania take Czerniakowowi i jego rodzinie wyjazdu z Polski), postanowi nie odchodzi, nie
opuszcza Warszawy i jego getta w najtragiczniejszym czasie. 12 II 1940 r. m.in. odnotowa:
Zaproponowano mi certyfikat do Palestyny odmwiem wniesienia mnie na list. Odmwi, mimo
e znaleli si znani dziaacze, ktrzy skwapliwie zgodzili si opuci nard w jego najtragiczniejszej
chwili - co znajduje odbicie w niektrych zapisach Czerniakowa, nazywajcego ich zakamanymi
witoszkami. W jednej z notatek (20 II 1940) zapisa. Niejaki Kirszblum, parszywiec - wyjeda do
Palestyny i twierdzi, e nie ma 600 z do zapacenia Gminie podatku. Na wychodnem, kiedy si nie
zgodzi, powiada ja to bd pamita. A ja na to: parszywcze, ja popamitam, e udawa pan
wodza i teraz uciekasz z podobnymi sobie, pozostawiajc mas w okropnej sytuacji.

Nieraz zauwaa si chwile saboci - i psychicznej i fizycznej - u Czerniakowa, ale si dodaje mu to, co
odnotowa 24 XII 1939 r.: Potrzebny jestem jeszcze innym. Najmniej potrzebny jestem sobie. Ze

25
O dziaalnoci i organizacji Gminy pisze obszerniej R. Sakowska, op. cit. w rozdziale Judenrat w Warszawie,
zakres dziaalnoci i struktura organizacyjna, s. 263 - 272.
26
Doc. dr Zofia Stefanowska twierdzc, e pokolenie Czerniakowa pisao dzienniki - to by jej zdaniem taki nag
wczesnej inteligencji - wyraa pogld, e moe i Czerniakw mia od dawna taki zwyczaj i e prowadzi zapiski
ju przed 6 IX 1939 r. (data pierwszego zapisu w notatniku). Zob. Dyskusja nad esejem o Dzienniku Adama
Czerniakowa, Biuletyn IH nr 2/90, 1974, s. 100.
stoicyzmem znosi upokorzenia ze strony wadz hitlerowskich, gestapo, ktre nie waha si co pewien
czas go aresztowa pod byle pretekstem, ale i nieludzko katowa - mimo e co waniejsi
przedstawiciele warszawskich wadz okupacyjnych okazywali mu nierzadko respekt, a nawet
szacunek dla jego mnej postawy, godnoci i dumy. Musia zapewne cierpie z powodu izolacji, jak
otaczali go, odmawiajc wsppracy z Gmin, dziaacze niektrych organizacji, przede wszystkim
lewicowych, okazujc mu nie tylko wyran niech, ale j wrcz dezaprobat i potpienie. Wyraay
to m.in. rodowiska zblione do Ringelbluma. Ciepo i yczliwo otaczaa go ze strony grona
przyjaci, ktrzy lepiej rozumiejc jego postaw, dziaalno i gboki dramat wewntrzny - dodawali
mu otuchy i si do wytrwania. Tymi ludmi byli nie tylko dr Janusz Korczak, prof. Majer Baaban,
zamony kupiec i dziaacz spoeczny Abraham Gepner, ale take proci ludzie. Gdy po kilkudniowym
pobycie w katowni gestapo wrci do domu, odnotowa 5 XI 1940 r.: Wieczorem byo u mnie 3
lekarzy i felczer. Zrobiono mi opatrunki na ciemi, jedn i drug nog i rk. Chodzi mog z trudem.
Jutro pjd do Gminy. Nastpnego dnia m.in. pisze: W domu ogrd kwiatw. Powiadaj, e wczoraj
z mego powodu dolar spad. 7 XI 1940: Otrzymuj zewszd kwiaty. Delegacja zieleniarzy z hal
dorczya mi kwiaty. I to dodawao mu otuchy, czu si potrzebny.

W Dzienniku Czerniakw odnotowywa nie tylko najwaniejsze wydarzenia, otrzymywane polecenia

wadz okupacyjnych, spotkania, rozmowy, a take pozornie mao wane epizody, osobiste odczucia
i refleksje, a nawet najbardziej intymne myli. Z ogromn skrupulatnoci i pedanteri odnotowywa
wszystko, od drobnych spraw, jak na przykad temperatura i pogoda (co w zwizku z brakiem opau
oraz odziey i bezdomnoci wielu jego podopiecznych nie byo rzecz obojtn), do sytuacji na
frontach i powanych wydarze politycznych na arenie midzynarodowej. Jego notatniki s jak gdyby
fotografi ycia codziennego w getcie, atmosfery jego ulic, zbiorowiska ludzi o rnej mentalnoci
i moralnoci, ycia ndzarzy i bogaczy, bo i tacy byli, odbiciem walki o ndzny kawaek chleba
i instynktu ycia, ktry wyzwala u czci mieszkacw getta niesychany wprost spryt i zaradno. S
wanym dokumentem ilustrujcym prac Gminy, jej instytucji, sub, agend, wreszcie ukazuj
konflikty ideowe i po prostu midzyludzkie. S obrazem i charakterystyk ludzi, jakimi otoczony by
ich autor, ludzi uczciwych z jednej i zdegenerowanych kolaborantw z drugiej strony. Sta bowiem na
czele instytucji, pozornie samorzdnej, ale uzalenionej od wadz okupacyjnych. W Gminie i jej
agendach pracowao od dwch do trzech tysicy ludzi. Byo wrd nich wielu uczciwych urzdnikw
i dziaaczy (okoo 50% pracownikw przedwojennej Gminy), ale byy i kanalie, agenci narzuceni mu
przez okupanta albo przez kolaborujcych z nim instytucji w rodzaju osawionej trzynastki
Gancwajcha. Posady w Gminie obsiedli ludzie szukajcy tu azylu, zudnych moliwoci atwiejszego
przetrwania gehenny, uchronienia rodziny od godowej mierci. Do walki z korupcj, z naruszaniem
adu i przestpstwami - nie naley zapomina, e getto warszawskie byo zbiorowiskiem okoo p
miliona ludzi, w tym prawie 150 tysicy przesiedlonych z innych miejscowoci, e nie mogo tu
zabrakn i elementw przestpczych, mtw spoecznych, osobnikw erujcych na niedoli innych -
Czerniakw w porozumieniu, moe raczej z nakazu wadz okupacyjnych powoa Sub Porzdkow
(Ordnungsdienst). W czasie organizowania Suby Porzdkowej Czerniakw sam angaowa ludzi,
moliwie o jak najlepszej reputacji. Ale i tu nie zabrako kanalii i nie obyo si bez stopniowej
degeneracji tej, tak zwanej, policji ydowskiej, a po godne najwyszego potpienia wspdziaanie
z hitlerowcami przy wywzkach, a ju szczeglnie przy deportacji, ktra nabraa rozmachu po mierci
Czerniakowa. Zreszt i za ycia Czerniakw musia dla wywizania si z nakadanych na
wielotysicznych kontyngentw ludzkich na katornicze roboty posikowa si ow Sub
Porzdkow. Sam scharakteryzowa t sytuacj - co w Dzienniku nie jest rzadkoci - cytatem
z literatury. Pod dat 7 I 1942 m.in. czytamy: W Popioach eromskiego czytam: Albo to i ja nie
mam pod swoj komend zbirw, siepaczw, mordercw, a przecie ich szczdz i ceni, bo ci
najlepiej umiej [...]. Najlepiej ci wanie wywiod z nieszczcia, w razie obskoczenia. S to sowa
kapitana Wyganowskiego.

Czerniakw nie ukrywa niesprawiedliwoci spoecznej, istnienia pasoytw i bezlitosnych hien

w onie spoeczestwa getta. Sam, aczkolwiek czsto bezradny, stoi po stronie godnych
i potrzebujcych (na przykad w lipcu 1941 r. wydawano dziennie po ponad 100 tysicy obiadw),
opieki nad bezdomnymi, uruchomienia szkolnictwa, ocalenia kultury. Do czoowych trosk prezesa
nale sprawy gospodarcze, organizowanie pracy rzemiosa i handlu, dystrybucji ndznych
przydziaw ywnoci, myda, zapaek.

Wobec Niemcw wystpowa zawsze z godnoci, ze stoicyzmem znosi nie tylko upokorzenia z ich
strony, ale i ataki mieszkacw getta, ktrzy jego obwiniali za swoje krzywdy, za nieskuteczno
interwencji u wadz hitlerowskich. Przeceniano jego moliwoci i znaczenie w tej dziedzinie. Do
najtragiczniejszych przykadw naley sprawa 53 mczyzn, zakadnikw wzitych z domu przy ul.
Nalewki 9 za zabicie polskiego policjanta przez recydywist ydowskiego, ktremu udao si zbiec. SS
naoyo kontrybucj na Gmin w wysokoci 300 tysicy z. Zebranie tak wielkiej sumy byo istn
gehenn i nadludzkim wyczynem ze strony Czerniakowa. Kontrybucj wpaci, a hitlerowcy mimo
wszystko zakadnikw nie uwolnili. 25 XI 1939 r. w Dzienniku prezes zapisa: 7-ma delegacja z
Nalewek 9. Nastpnego dnia: Rano skandal matek z Nalewek 9. I tak przez kilka dni z rzdu -
interwencje, rozpacz rodzin, oczekiwanie na powrt ojcw, mw, synw niewinnie aresztowanych.
Mimo wpaconej, z takim trudem zgromadzonej kontrybucji, hitlerowcy zakadnikw rozstrzelali.
28 XI 1939 r. Czerniakw m.in. zanotowa: Scena trudna do opisania... Potem zorzeczenia w moim
kierunku. O 1 wyszedem z Gminy. Ofiary czepiay si doroki. 1 XII 1939 r.: rodziny 53-ch szukay
koza ofiarnego, kt mg si do tego nadawa lepiej ode mnie? Wona mwi, e jedna nazywaa
mnie morderc... Inni rozpuszczali pogoski, e kontrybucja zostaa wpacona za pno. Inni znw, e
wiedziaem o skazaniu i to ukrywaem. Sprawa 53-ch cigna si dugo, nastpiy trudnoci
z odzyskaniem cia - by to bowiem jeszcze koniec roku 1939 i takie sprawy, jak odzyskiwanie cia
zamordowanych uwaano za moralny obowizek.

Z caoci Dziennika, mimo niesychanej lapidarnoci i skrtowoci zapisw, wielu niejasnoci,

niedopowiedze i aluzji, noszcych znamiona konspiracyjnoci zapisu, notatek zrozumiaych tylko dla
ich autora, fragmentarycznoci odnotowywanych wydarze - wyania si okrutna dramaturgia ycia
w getcie warszawskim. Czerniakw ma przy tym swj osobliwy, celowo sterowany sposb
zapisywania faktw i okrelania ludzi. Jeeli o kim pisze niejaki (27 XII 1939 - niejaki dr
Feldschuh) - to wcale nie znaczy, e bya to osoba mao wana i nikomu nie znana, daje to raczej
wyraz pogardzie Czerniakowa dla osobnika, ktry si splami niegodn postaw lub wspprac
chociaby z agentur gestapo, ktrej przewodzi niejaki Gancwajch (obrzydliwa, ohydna posta -
25 II 1942). Jeeli odnotowuje liczb zmarych - rozumie przez to zamordowanych. Nawet pojcie
szczcie ma tu swoj wymow: 30 XII 1939 - ...kto znalaz szcztki ojca w szpitalu w. Ducha -
nazywa to szczciem. To samo dotyczy nielicznych zreszt zapisw w jzyku niemieckim. Maj tu
one specyficzn wymow, podkrelaj w sposb autentyczny otrzymywane w tym jzyku polecenia
i rozkazy od wadz hitlerowskich.

Pozornie suche zapisy s czsto nasycone gbok treci, niesychan ekspresj i wymow, mwi
wicej ni cae strony czy rozdziay w beletrystyce lub literaturze faktu. Tote mimo e mia to by
tylko notatnik, powiedzmy Dziennik - jest to literatura chwilami nasycona niezamierzonym piknem,
czy jak to okreli Roman Zimand - poetyk. Jest tam ogromne nasycenie i gsto faktw i zdarze,
czsto nawet w notatce z jednego dnia, w zapisie skadajcym si z kilku zda. Caa okrutna specyfika
drakoskich zarzdze, depczcych godno ludzk, hitlerowska polityka ju nie tylko samego
wyniszczenia i eksterminacji narodu, ale ponienia godnoci czowieka - przewija si w rnych
fragmentach Dziennika, dotyczcych wielorakich problemw i spraw, setek ludzi - wybitnych i z
samego dna spoecznego marginesu.

Warto przytoczy kilka przykadw z codziennych kopotw Gminy i jej prezesa. Chociaby sprawa
opasek z gwiazd Dawida, nakazanych do noszenia przez ydw z dniem 1 XII 1939 r. W Dzienniku ma
ona swoj,, cignc si bez maa rok histori. Czerniakw zapisuje 1 XII 1939: Rano SS w sprawie
opasek... wieczorem ogoszono, e opaski odroczono na dwa tygodnie. N[iunia] [ona, dr Felicja
Czerniakw] musiaa wyj z opask. Ja si jeszcze nie mogem zdoby na to. Nie byo atwo zdoby
si Czerniakowowi na to poniajce godno czowieka oznakowanie. Podobne opory musiao mie
i wicej osb. Ale prezes Gminy musia da przykad, wiedzia bowiem, czym grozi niewykonanie
rozkazu SS. Tote zapisuje: 3 XII 39, Niedziela. Rano przez miasto pieszo z opask. Demonstracja
wobec pogosek o odoeniu sprawy noszenia opasek konieczna. Specjalnie wstpiem do cukierni
w tyme celu.

Opaski stay si dla Gminy take udrk finansow. Hitlerowcy sprowadzali do Gminy osoby bez
opasek i bez grosza przy duszy, dajc ich wykupienia po 100 z. Nowy, nieprzewidziany wydatek
dla bardzo czsto pustej kasy Gminy. Zapisw na ten temat jest sporo: to sprowadzono 10 (1000 z),
to 61 ydw i ydwek (6100 z) itd. 27 I 1940 r. Czerniakw m.in. zapisa Do Gminy zjawi si
niemiecki komisarz VII Komisariatu i poprosi o zapacenie za 8 opaskowiczw po 100 z, bo umr
z godu. Bywao, e gdy kasa Gminy bya pusta, jej urzdnicy skadali si, by wykupi opaskowicza.
29 I 1940, obok innych spraw znajduje si notatka: W Gminie dzi pobici urzdnicy z okazji 2 ydw
bez opasek. Tego rodzaju sadyzmu na tle opasek byo wicej. Niektrzy hitlerowcy bawili si
opaskami na swj, nie pozbawiony pikanterii sposb. 20 II 1940 czytamy: Nad Wis opask zdjto
ydowi, e do pracowa i naoono Polakowi. Ironia, ktrej Czerniakowowi nie brak, przebija si
w zapisie z 12 VII 1940: yd zapytany w wizieniu, dlaczego nie nosi opaski, odpowiedzia, e -
wedug przepisw - w domu nie ma obowizku nosi opaski, a e w wizieniu czuje si, jak
w mieszkaniu, opaski nie nosi.

Izolacja getta, a szczeglnie jego obmurowanie, ma take nie koczc si, tragiczn histori w
Dzienniku. Ju w pocztkach listopada 1939 r. powstaje dla ydw strefa osiadoci, zalek getta ze
supami z napisem: Achtung Seuchengefahr, Eintritt verboten - Uwaga zagroenie zaraz, wejcie
wzbronione. Wreszcie rozpoczyna si historia murw. Budowane przez ydw, na koszt ydw, cigle
wedug zmieniajcych si planw, zwizanych z systematycznym zmniejszaniem strefy osiadoci
i wyczaniem coraz nowych ulic mimo wzrastania liczby ludnoci wtaczanej do getta z wielu innych
miast, a take z zagranicy. Powstaj dziwaczne, niesamowite sytuacje: Cmentarz ydowski na
Okopowej - znalaz si poza obrbem getta. Przy tak ogromnej miertelnoci, -codzienne zabiegi
o pochowanie zmarych, zwizane z uzyskaniem przepustki przez bramy getta staj si istn udrk.
12 IX 1941: Byem na Stawkach [...]. Na teje ulicy biedny kamasznik z on (starcy) maj pracowni
w maym sklepiku. Przez ten sklepik przechodzi ludno na Nisk. Nawet trupy si tdy przenosi.

Mimo potwornoci sytuacji, mimo cigej, nieustajcej szarpaniny w sprawie murw, m.in. budowy
sawetnego mostu na Chodnej, czcego getto po obu stronach tej ulicy (mamy postawi, znowu
mury) - Czerniakowa sta jeszcze wci na waciwy mu sarkazm i ironi. Odnotowujc dowcip
daje charakterystyk okrutnego zjawiska. 7 V 1941: Jeden z licznych dowcipw: powiadaj, e jaki
yd da w posagu dziur w murze, ktra jest czynna ca dob. Uwany czytelnik Dziennika znajdzie
na innych jego kartach wiele tragedii zwizanych z owymi dziurami dla szmuglerw, dla dzieci
przemycajcych woreczek kartofli lub bochenek chleba, padajcych trupem od kul stranikw.

Samo getto, ju obmurowane, niezalenie od cigej zmiany tej potwornej topografii dzielnicy, jest
rdem staej udrki prezesa i Gminy. Bezustanne wsiedlenia i przesiedlenia staj si codzienn
trosk, spdzajc sen z powiek prezesa. Do getta, przy wci zmniejszajcej si jego powierzchni
przesiedlono okoo, moe i ponad 150 tysicy, nikt dokadnej liczby nie zna, ydw z innych miast.
Trzeba ich byo rozmieszcza, nakarmi, przyj. Czerniakw raz po raz jest informowany przez
wadze hitlerowskie o nadchodzcych transportach przesiedlecw. Czsto godzinami sam oczekuje
ich na dworcu. To ma przyby 1000 - 2000 ydw z Berlina, to 1000 z Hannoveru (1 IV 1942), to 642 z
Niemiec (4 IV 1942), to znw 1025 z Berlina (5 IV 1942) itd., nie mwic ju o tysicach, dziesitkach
tysicy wtaczanych do getta warszawskiego ydw z okolicznych miast polskich, gdzie likwidowano
mae getta, przygotowujc jedno z centralnych zbiorowisk w okolicach Umschlagplatzu.

Jakby mao byo kopotw z ydami, do getta zostaj przesiedleni take Cyganie. 22 IV 1942: Do
ydowskiego wizienia przekazano 10 Cyganw i Cyganek z krlem Kwiekiem na czele. Cyganie nie
chc je w wizieniu ydowskim. 23 IV 1942: znowu przywieziono Cyganw. Jutro ma by
dostarczona wiksza partia. Jutro ma nadej transport niemieckich ydw. Czerniakw nie wybroni
si te od razu od przyjcia do getta ebrakw polskich. Z ulg odnotowuje 17 VI 1942: Cyganie maj
podobno by wysiedleni z getta. W ten sposb przestan by cesarzem Etiopw.

Osobliwoci wrd kopotw Czerniakowa byy take problemy religijne. Do getta bowiem
przesiedlano take katolikw i ewangelikw pochodzenia ydowskiego. Niektrym naiwnym ydom
wydawao si, e zmiana wiary moe im uratowa ycie. 19 XI 1939, wrd innych spraw, figuruje
jedno sowo: Chrzty!. Brzmi to jak sygna ostrzegawczy o nowym zjawisku. Oczywicie te chrzty
okazay si bezcelowe. Na terenie getta, w jedynym tu czynnym kociele katolickim, proboszczem by
ks. Tadeusz Puder, pochodzenia ydowskiego. W Gminie dziaacze ortodoksyjni usiowali odmwi
chrzczonym ydom praw i pomocy przyznawanej ydom. Sporzdzano raz po raz listy mechesw
(przechrztw), by ich w jakim sensie wyczy z przywilejw i usug. Czerniakw na to nie wyraa
zgody. Odnotowa to nawet Ringelblum piszc: Na zarzut, e Czerniakw toleruje neofitw i mianuje
ich na odpowiedzialne stanowiska (jak np. prof. Hirszfelda), odpowiedzia, e nie moe podchodzi do
tego zagadnienia z ydowskiego punktu widzenia, ale z oglnego, pastwowego. Getto nie jest
pastwem ydowskim, ale terenem, na ktrym mieszkaj take wychrzczeni ydzi i dlatego naley ich
traktowa na rwni27. Tym te uzasadnia mianowanie na stanowisko komendanta Suby
Porzdkowej przedwojennego oficera polskiej Policji Pastwowej, przechrzty Szeryskiego. Wedug
Czerniakowa osoby fachowo bardziej kompetentnej ni proponowany przez niektre koa znany

27
Ksowim, s. 241 - 242.
przed wojn adwokat i dziaacz zwizany z PPS, obroca m.in. winiw politycznych adwokat Leon
Berenson.

Jednym z najtragiczniejszych zjawisk w getcie warszawskim - by gd i choroby, dziesitkujce

ludno. Sam Czerniakw odnotowa, e okoo 150 tysicy mieszkacw getta korzysta musi z opieki
spoecznej. Pomijam tu wielk w tej dziedzinie dziaalno rnych instytucji pomocy spoecznej,
towarzystw opiekuczych, komitetw domowych, ziomkostw przesiedleczych z innych miast, akcje
doywiania obejmujce do 120 tysicy posikw dziennie, pomocy dla przesiedlecw, samopomocy
ssiedzkiej, opieki nad dzieckiem itd. Do tych spraw ponownie odsyam czytelnika do pracy Ruty
Sakowskiej28.

Gmina nie odseparowywaa si od tych akcji, ale wsppraca midzy spoecznymi instytucjami
pomocy a Gmin nie zawsze ukadaa si dobrze. Te sprawy Czerniakw dyskretnie pomija, zapewne
wysoko ceni t dziaalno, chocia wiedzia, e i w tej dziedzinie musiao si dzia nie najlepiej, e
sporo byo naduy i nieprawoci. Ilustruje to m.in. zapis z 16 IX 1940: Korczak opowiada, e
rozpuszcza o sobie pogoski, i jest zodziejem. Sdzi, e w ten sposb dostanie si do zarzdu
pewnego sierocica.

Dziaalno Czerniakowa skupiaa si wok troski o stan zdrowotny, o wyywienie, a ju szczeglnie

o dzieci, ktre byy jego najwikszym, zmartwieniem. By czowiekiem bardzo uczuciowym, tote
niektre jego pozornie suche zapisy, dotyczce dzieci s przejmujce: 29 V 1941 - Glcksberg kupi
mi pudeko proszkw od blu gowy. Jaki chopiec wyrwa mu na ulicy i zacz zjada proszki.
27 X 1941 - Belli ydowski chopiec wyrwa o zmierzchu paczk ze wiec stearynow i pocz j
zjada. Kiedy mu odebraa, zauway opask lekarsk i paczc przeprasza, e to uczyni z godu.
Czerniakw walczy nie tylko o jedzenie i o dach nad gow dla dzieci, ale o kady dla nich skrawek
zieleni. Piszc o uroczystoci otwarcia ogrdka na ul. Grzybowskiej 21 (7 VI 1942) zaznacza: Balsam
na rany, a w tydzie pniej, w niedziel 14 VI 1942, urzdzi w tyme ogrdku poranek dla dzieci z
Izby Zatrzyma. S to ywe kociotrupy, rekrutujce si z ebrakw ulicznych. Cz ich odwiedzia
mnie w Gminie. Rozmawiali ze mn jak doroli - omioletni obywatele. Wstyd powiedzie, e ju
dawno tak nie pakaem. Daem im po tabliczce czekolady. Poza tym wszyscy otrzymali zup.
Przeklestwo tym z nas, co sami jedz i pij, a o tych dzieciach zapominaj. Czerniakw, by ratowa
dzieci nie tylko od mierci godowej, ale take od moralnej deprawacji - czyni prby organizowania
szkolnictwa, czciowo udane, zabezpieczenia sierocicw itp. W walce z godem dzieci organizuje
dorane akcje rekwizycyjne w sklepach i restauracjach, zabierajc przy pomocy Suby Porzdkowej
luksusowe artykuy dla sierocicw, proponuje nawet, aby odebra zamoniejszym kartki chlebowe
i rozdawa je dzieciom (2 VI 1942).

Do gwnych wtkw przewijajcych si przez cay Dziennik naley problem pracy przymusowej.
Trudno powiedzie, co wiedzieli o tej sprawie historycy, dziaajcy w pierwszych kilkunastu latach po
wojnie, piszc, czsto po do gruntownej penetracji archiww, w tym take hitlerowskich, o tym
problemie przed odnalezieniem Dziennika Czerniakowa, widzcego te sprawy od wewntrz getta. To
przecie on by gwn transmisj hitlerowskich drakoskich da w tej dziedzinie oraz ich pozornie
bezlitosnym i brutalnym realizatorem w getcie. Bdc w tej dziedzinie midzy przysowiowym
motem a kowadem, Czerniakw stara si nadludzkim wysikiem agodzi ten koszmar. Batalion
Pracy, zaopatrujcy okupanta w ydowsk si robocz, by czstym przedmiotem jego troski.

28
R. Sakowska, op. cit., s. 117 - 186.
Chodzio nie tylko o dostaw ludzi na kade, najbardziej nieoczekiwane dania hitlerowcw,
przewanie przekazywane mu za porednictwem SS lub gestapo, czsto w dniu najuroczystszych
wit, jak na przykad w Jom Kipur (Sdny Dzie), ale o ich zaopatrzenie, odzianie, wyywienie.
Problem pracy przymusowej ydw ma ju swoj obszern literatur, ale jake dramatycznie jest on
widziany przez pryzmat Dziennika. Pocztkowe - Mam o 7 rano dostarczy 500 ludzi (20 X 1939),
ssiadujcy z zapisem dnia nastpnego - 21 X 1939: Tum 2000 bezrobotnych do pracy przed Gmin
- jeszcze nie s zapowiedzi pniejszych okropnoci. Wkrtce zaczynaj ju nadchodzi wieci
o nieludzkich, morderczych warunkach pracy przymusowej, przede wszystkim w obozach pracy. Zapis
w rodzaju 1000 ydw tygodniowo do obozu pracy (20 VIII 1940), i to na og z ekwipunkiem od
Gminy, powtarza si raz po raz i z powodu nadchodzcych wieci o warunkach pracy - jest daniem
coraz trudniejszym do zrealizowania. Czerniakw, jakby z ulg, odnotowuje: Dostawa 700 ludzi do
wyjazdu na dzie dzisiejszy udaje si (23 VIII 1940). Za par dni pisze: Robotnikw do obozu
niewielu. Z rana okoo 300, a trzeba 700. Rozsya si do domu nakazy (27 VIII 1940). Wreszcie: Na
Kawczysk [by tam punkt zborny dla wysyanych do pracy ydw - MF] prawie nikt si nie stawi
(3 IX 1940) . To ju zaczyna by grone, a dla Czerniakowa dramatyczne. Dylemat - czy bra si, za
pomoc swojej policji - Suby Porzdkowej - by wrcz okropny, ale najczciej nieunikniony.
26 IV 1941 r. zapisze: Z obozw pracy wieci smutne, a w dwa dni pniej, 28 IV 1941: Dorczyem
memo w sprawie traktowania naszych robotnikw w obozach (9 nie yje). Opowiedziaem jak mody
robotnik wrci z ki bez butw i ubrania, ktre mu dano w Gminie. Cigle nadchodz smutne,
przeraajce wiadomoci z obozw i wci rosn idce w tysice dania dostarczenia siy roboczej
dla potrzeb SS, gestapo, armii. Wzmaga si w spoecznoci getta nienawi do policji ydowskiej,
z nakazu Gminy (Czerniakw!) zmuszajcej na si do wyjazdu do obozw pracy, o ktrych ju
wszyscy wiedz, e to koszmar, gd, bicie, utrata zdrowia jeeli nie ycia.

Cigle jeszcze, nawet ju na wiosn roku 1942, w Dzienniku nie ma okrelenia obozy zagady,
chocia lakoniczny, umieszczony bez komentarza zapis: Tendencja do wydalenia z Warszawy
120 000 ydw (22 XII 1941) , jest zowrebny i niepokojcy. Nie wiadomo, co Czerniakw w tym
zapisie zakodowa.

Jedn z najbardziej wyczuwalnych luk w Dzienniku Czerniakowa - jest problem planowanej przez
hitlerowcw akcji wymordowania caej ludnoci ydowskiej. 20 I 1942 r. w podberliskiej, luksusowej
willi przy ulicy Am Groen Wannsee, jak to pniej zezna Adolf Eichmann, jeden z gwnych
wsporganizatorw ludobjczych planw zagady ydw - 15-osobowa grupa przywdcw NSDAP
opracowaa ostateczn wersj rozwizania kwestii ydowskiej - Endlsung der Judenfrage,
okrelonej kryptonimem Einsatz Reinhard.

Ju od drugiej poowy 1941 r. zaczy nadchodzi do Warszawy, pisaa o tym take podziemna prasa
ydowska w getcie, wiadomoci o masowych mordach, o funkcjonowaniu ju niektrych fabryk
mierci. W marcu 1942 r. pracuje ju Beec, w maju Sobibr, dziaaj komory gazowe, anie
z cyklonem, samochody z duszcymi spalinami, piece krematoryjne. Fala eksterminacji rozlewa si po
kraju. Nie mg oczywicie o tych sprawach nie wiedzie Czerniakw. Nie by ani naiwny, ani
krtkowzroczny. Obraca si wrd ludzi przynoszcych mu wiadomoci od uciekinierw z obozw
zagady, otrzymywa z ca pewnoci wiarygodne informacje i ostrzeenia. Zreszt metody
fizycznego tpienia ydw datoway si ju od pocztkw 1941 roku, pocztkowo drog fizycznej
degradacji, chorb, epidemii, godu - gdy te sprawy omawiano dyskretnie w Gwnym Urzdzie
Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA), o czym take Czerniakw wiedzia. Tote dziwi si mona, e temat
ten w Dzienniku nie pojawia si prawie wcale, przynajmniej w kontekcie zagada. Znajc reguy,
jakimi kierowa si Czerniakw prowadzc swoje notatki, mona przypuszcza, e akcj i fakt jeszcze
za jego ycia rozpocztej totalnej zagady zakodowa dla swojej wiadomoci, okreleniami
wydalenie, wysiedlenie itp. - raz po raz przez wadze hitlerowskie wobec niego dementowane,
czemu nie dawa zapewne wiary, ale unika zapisywania tego w notatniku, prowadzonym, jak ju
powiedzielimy, pro memoria. Naley wic przypuszcza, e dziaay tu ustanowione przez autora
Dziennika reguy, ktre steroway metod konspiracyjnych zapisw, notatek, ktre dla piszcego
w przyszoci byyby jednoznacznie czytelne.

W styczniu 1942 r. w Dzienniku pojawia si po raz pierwszy wzmianka o Treblince. Na razie jako
miejsca zesania kilku szmuglerw zdolnych do pracy (17 I 1942). Od lutego co pewien czas wysya
si do Treblinki po kilkudziesiciu, stukilkudziesiciu ludzi do pracy. Obz w Treblince istnia jeszcze w
1941 roku, ale by to tzw. Arbeitslager Treblinka I, przeznaczony dla tzw. gorszych elementw i
przestpcw politycznych (take Polakw) zatrudnionych przy niewolniczej pracy w wirowniach.
Wspomniane wyej wysyki do pracy w roku 1942 ydw z getta warszawskiego, miay miejsce do
odlegego o kilka kilometrw nowo powstajcego obozu tzw. Treblinka II, gdzie ju wkrtce
mczesk mierci miao zgin ponad 800 tysicy ydw.

Ci wysyani pocztkowo do pracy byli zapewne potrzebni do budowy bocznicy kolejowej, barakw,
fundamentw pod piece krematoryjne, pomieszcze na anie do zabijania cyklonem nagich kobiet,
mczyzn i dzieci. Na wiosn 1942 r. Czerniakw, jak i moe nikt w getcie warszawskim, nie
wyobraa sobie, e powstawaa jedna z najwikszych mordowni na wiecie, nie znane w dziejach
ludzkoci bestialstwo, ktre tylko w tym jednym punkcie na mapie wiata zgadzio setki tysicy
ydw, w tym wielu pochodzcych z rnych krajw Europy.

Wzmagajcy si w pierwszej poowie roku 1942 niepokj, uzasadniony konkretnymi wieciami,

stwarza sytuacj dla Czerniakowa, nie do zniesienia. Coraz trudniej jest mu utrzymywa w ryzach
i zmuszan do apanek Sub Porzdkow, policj dalece ju zdegenerowan i znienawidzon.
W jego notatkach, ktre przecie od pocztku pozbawione byy krzty optymizmu, wyczuwa si jednak
tlc si sab nadziej na uratowanie chocia pewnej liczby ludnoci getta, pracujcej chociaby dla
potrzeb niemieckiej machiny wojennej. Ale narasta wci w notatkach niepokj i defetyzm, a czsto
take rozpacz, ktr autor stara si zakamuflowa. Ten czowiek, zahartowany pozornie szeregiem
potwornych akcji, jak na przykad akcja futra i filmiarze, zaczyna si wyranie zaamywa, chocia
cigle stara si to ukrywa. Wrmy jeszcze nieco wstecz, do wspomnianych wyej akcji.

Hitlerowska grabie mienia ydowskiego ma ju swoj literatur, pisaa o tym duo m.in. Tatiana
Berenstein-Brustin29. Autorzy wielu opracowa na ten temat, nie znajc jeszcze wwczas Dziennika
Czerniakowa, nie byli w stanie wyobrazi sobie sadyzmu i zbrodniczoci grabiey, godzcej ju nie
tylko w ydowskie przedsibiorstwa, ale wprost w ydw indywidualnie, yjcych ju i tak
w nieludzkich warunkach getta. Nkanie Gminy, a tym samym spoecznoci, od ktrej musiaa ona
egzekwowa haracze i kontrybucje pienine, byy zjawiskiem normalnym, codziennym. Natomiast
akcja rekwizycyjna futer przerasta swoim okruciestwem wszelkie gospodarcze poczynania
hitlerowcw..

29
M.in. w Biuletynie IH w latach 1957 - 1969.
W dniu 24 XII 1941 r. Czerniakw wyjecha z on i Szeryskim do Otwocka, spodziewajc si moe
kilku spokojnych dni w zwizku ze witami Boego Narodzenia. Notuje tego dnia m.in.: jestem
zazibiony. Wieczorem rozchorowaem si w Zofiwce. Mdoci, wymioty. Zawiadomiono mnie z
Warszawy, e - w myl - zarzdzenia - naley odda wszystkie futra mskie i damskie. Osobicie
jestem odpowiedzialny. Termin do 28 XII 1941. Nastpnego dnia, chory, o 8-ej rano wraca do
Warszawy, zapewne wstrznity nieludzkim zarzdzeniem w toku srocej si zimy. Trudno tu
zrelacjonowa kilkadziesit zapisw w Dzienniku, dotyczcych tej sprawy. Czerniakw
i zmobilizowany przeze zesp nie mogli w aden sposb wywiza si z nakazanego terminu,
chocia przed punktami odbioru tworzyy si ogromne ogonki zdajcych futra, wytworne i byle jakie,
nowe i zniszczone, w strzpach zdejmowane z grzbietw biedoty, lisy srebrne, niebieskie, czerwone,
mufki, czapki itp. Sam Auerswald przyglda si tej akcji w Gminie i na punktach odbioru. Czerniakw,
jak buchalter, skrztnie odnotowuje liczby. W dniu, kiedy akcja miaa by zakoczona (29 XII 1941),
po drobiazgowym wyliczeniu, zapisa:: Wydano 25 569 pokwitowa. To nie zadowolio okupanta.
Akcja zostaa przeduona do koca stycznia, a poniewa ludzie ju nie mieli prawie nic do zdawania,
utworzono komitet zbirki pienidzy i dokonywania poyczek na dodatkowy zakup kouchw poza
gettem. Wreszcie w Dzienniku jest ju dokadny bilans futer, z dokadnym wyszczeglnieniem
asortymentw dostarczonych futer. Prosz zajrze do zapisu z 31 I 1942, razem ...181 788 sztuk.
Dookoa bya sroca si zima, dajca si zapewne we znaki take wojskom niemieckim szykujcym
si do nowych ofensyw na froncie wschodnim.

Akcja futrzana w getcie przebiegaa wrd niezliczonych innych kopotw dnia codziennego,
regulacji murw, przesiedle, godu. Czerniakw w sposb lakoniczny sygnalizuje swoje zmczenie:
25 I 1942 ...Marzenie nocne: urodziem si na Zimnej [jedna z ulic w Warszawie MF], pragn umrze
na Chodnej, gdzie aktualnie mieszka.

I wreszcie inna akcja, zorganizowana przez goebbelsowsk propagand, by pokaza zgnilizn i dno
moralne ycia w getcie warszawskim, by ujawni rozpasanie i przepych ycia bogaczy oraz ich
obojtno wobec otaczajcej ich ndzy. 5 V 1942 - ...Filmiarze dalej robi zdjcia. Kracowa ndza
i luksus (kawiarnie). Filmowano rozpust, orgie erotyczne i zdziczenie seksualne, prac Gminy -
Judenratu, jego prezesa i prominentw. Reyseria tych scen sza w kierunku pokazania ludzi i ycia
getta w taki sposb, by nikt nie aowa, e ten, zgniy, parszywy wiat zosta zlikwidowany. Akcja,
ktr Czerniakw odnotowywa sucho, beznamitnie, jest przeraajca swoim cynizmem
i okruciestwem. Przebiegaa ona przez cay maj 1942 r., na trzy miesice przed rozpoczciem
Wielkiej Deportacji. 12 V 1942, Czerniakw m.in. zanotowa: Zjawi si Avril z filmowcami i zada
zdjcia w mykwie na Dzielnej. Na opisanie tego bestialstwa zbyt ubogi jest nasz jzyk. Odsyamy po
prostu czytelnika do notatek Czerniakowa i zawartych tam uzupenie. Nie omino filmowanie
i mieszkania samego Czerniakowa, gdzie zaaranowano przyjcie, organizowano, wedug pomysw
reyserw filmu, bale z kwiatami: 21 V 1942 - Przed wieczorem widz przez okno, e wioz kwiaty na
bal z cmentarza na karawanie.

Wspomniane tu wydarzenia, akcje itd., toczyy si wrd niezliczonych codziennych trosk, ktre
z enigmatycznych, czsto zaszyfrowanych notatek Czerniakowa tworz obraz, ktry trudno byoby
przekaza innymi rodkami zapisu historycznego czy literackiego.

Z nielicznych zapisw na tematy osobiste z Dziennika wyania si sylwetka i charakter jego autora,
czowieka ze zwykymi kopotami i cierpieniami, fizycznymi, moralnymi, psychicznymi. Tragedia
rodzinna Czerniakowa i jego ony, dr Felicji Czerniakw, ktr zdrobniale nazywa Niunia - zapisana
jest od czasu do czasu pojawiajcym si imieniem Ja. Ju 11 IX 1939, Ja po stjce pod kulami
prowadzi lepca do domu. Jedyny syn wyjeda do Lwowa. 24 XII 1939 - Jedyny promie, list od
J[asia]. Przypomina urodziny Jasia (Niunia pakaa), .gdzie Ja itd. - te wszystkie lapidarne zdania
s wyrazem tsknoty i obawy o los jedynego, wwczas dwudziestopicioletniego syna. Wtoczone
w zapisy codzienne, wydaj si jakby marginesem, ale na pewno nim nie byy.

Ciekawe, e bardzo mao Czerniakw pisze o materialnej stronie swego ycia. Za funkcj prezesa
formalnie nie pobiera uposaenia, zup najczciej jada w Gminie, co take odnotowuje, w domu
rozpada si pod nim kanapa: 20 VI 1940 - Trzask w kanapie. Ju po raz drugi zamay si w niej nogi.
O zdrowiu swoim pisze take, jakby od niechcenia: Bl gowy - stale, Hexenschuss (lumbago),
9 III 1942 - 2 zastrzyki (atak sercowy?).

O sytuacji na frontach pisze mao. Od czasu do czasu odnotowuje tylko co waniejszego

z komunikatu wojennego. Robi wraenie, e ma coraz wiksz nadziej na zwycistwo aliantw, na
nieuchronn klsk Niemiec. W 1941 roku Ameryka, przystpuje do wojny, Wehrmacht jest ju po
klsce na kilku frontach radzieckich, rezygnuje z frontalnego ataku na Moskw, ale s jeszcze przed
klsk stalingradzk. W sumie wieci z frontw wojny dodaj otuchy Czerniakowowi, ktry to zapisa
w sposb do osobliwy, z sardonicznym humorem 22 VI 1942: Optymizm ydowski: 2 ydzi stoj
pod szubienic. Jest dobrze, powiada jeden, nie ma dla nas amunicji.

Czerniakw by erudyt - nie tylko w swoim zawodzie inyniera i ekonomisty, ale take by humanist.
By oczytany i sam pisywa jak ju wspomnielimy wiersze, sonety (zob. Aneks 2). Czyta duo take
w getcie, dawao mu to wytchnienie. Roman Zimand30 spostrzega w Dzienniku, obok regu
konspiracyjnoci i reguy codziennoci, take regu cytatu, ktra jest jedn z najwaniejszych regu
Dziennika. 12 IV 1940 r. zapisa: Wieczorem poiem si lektur Adolf Racier - 35 lat walki
z dolegliwociami ng, jestem bardzo zmczony. Bd czyta w nocy ycie zwierzt Brehma.
Przypuszczam, e odpoczn (26 V 1941) . W Dzienniku naliczy mona ponad 30 odwoa do
literatury. Nie s one przypadkowe, s raczej utosamieniem z cytatem lub aluzj literack do swojej
sytuacji, swoich przey wewntrznych, myli. 9 VII 1942: Po obiedzie ulicznicy polscy ciskaj
kamienie przez murki na Chodn [...]. Czsto zadawaem sobie pytanie, czy Polska, to jest Mickiewicz
i Sowacki, czy te ten ulicznik. Prawda ley porodku.

Czerniakw popiera ludzi pira i sztuki, by protektorem ydowskiej Orkiestry Symfonicznej,

dziaalnoci teatralnej, wspiera malarzy i rzebiarzy, udzielajc im zamwie na witrae do
pomieszcze Gminy i na portrety. Bywa za t rozrzutno i pozorn megalomani napastowany
i potpiany, ale jemu chodzio o pomoc, jakiej potrzebowali artyci, unika dawania jej w formie
jamuny, chcia te, by zachowali swoj kondycj artystyczn i zawodow.

Wielu historykw martyrologii ydw nazywa Adama Czerniakowa jedn z najbardziej

kontrowersyjnych i tragicznych postaci getta warszawskiego. Zarwno za ycia, jak i po samobjczej
mierci bardzo rozmaicie i skrajnie bywa oceniany. Krytykowali go przede wszystkim historycy,
nawet wybitni, nie znajcy jeszcze Dziennika, ktry dwadziecia lat przelea gdzie w ukryciu,

30
R. Zimand op. cit., s. 18-21.
dokumentu, bdcego take niezamierzon spowiedzi czowieka, posiadajcego pozory wadzy.
W wietle tego kapitalnego dokumentu Czerniakowa trudno nazwa postaci kontrowersyjn. Jego
dziaalno bya zdeterminowana dwoma czynnikami: wypenienia misji, jak mu powierzy prezydent
Starzyski i nadziej uratowania ycia chociaby czci ludnoci getta warszawskiego, za ktrych czu
si moralnie odpowiedzialny. To byo motto caej jego dziaalnoci, to dodawao mu si do znoszenia
upokorze i fizycznych ciosw ze strony hitlerowcw.

W swoim yciu i dziaalnoci od 6 IX 1939 roku do 23 VII 1942 roku by samotny. Oprcz grona
najlepszych przyjaci, jak Korczak, Baaban, Gepner i jeszcze kilku osb - bywa zaledwie tolerowany
albo wrcz potpiany, jak na przykad przez ca lewic ydowsk i przez ydowski ruch oporu.
Potpia go m.in. Emanuel Ringelblum i, rzecz znamienna, e ten problem stanowi jedn z luk w
Dzienniku Czerniakowa. On wiedzia doskonale o dziaalnoci Ringelbluma i jego akcji pod
kryptonimem Oneg Szabat (kryptonim ten znaczy dosownie Rado Sobotnia), ktra zajmowaa
si tworzeniem podziemnego archiwum getta warszawskiego. Czerniakw podobno wysoko ceni t
akcj, ale w caym ponad tysicstronicowym notatniku nazwisko Ringelbluma nie pojawia si ani
razu. Prawdopodobnie Czerniakw t spraw przemilcza celowo, by w adnym przypadku jakim
ewentualnie dekonspiracyjnym zapisem nie zaszkodzi Ringelblumowi. To samo dotyczy ydowskiej
prasy podziemnej. Czerniakw nieraz dostawa do rk rne konspiracyjne pisma ydowskie, co
potwierdzaj osoby, ktre si z nim stykay. Nie zabiera jednak nigdy gosu na ten temat, nie liczc
kilku wzmianek na zwrcone mu w tej sprawie uwagi ze strony wadz hitlerowskich.

Jest rzecz znamienn, e w rodowisku polskim nikt nie potpia, i susznie, osoby Juliana Kulskiego,
przedwojennego wiceprezydenta miasta, a w czasie okupacji kierownika Zarzdu Miejskiego w
Warszawie, faktycznie jej burmistrza, chocia i Kulski, jak sam opowiada piszcemu te sowa,
z wewntrzn dezaprobat, a nawet wstrtem znosi przymusowe kontakty z wadzami niemieckimi,
znoszc take niemao udrk i upokorze. W getcie natomiast, jak ju wspomnielimy, Czerniakowa
najczciej potpiano. Sam Ringelblum, w gbokim ukryciu prowadzcy swoj wan akcj Oneg
Szabat, by zupenie, lub bardzo mao zorientowany w pozycji i w dziaalnoci Czerniakowa, o ktrym
obiektywnie prawie nigdy si nie wyraa. Byy oczywicie take wyjtki wrd dziaaczy ruchu oporu
i instytucji opieki spoecznej, ktre rozumiay pozycj i dziaalno Czerniakowa obiektywnie i bez
uprzedze. Jeden z dziaaczy w dziedzinie opieki nad dziemi, sekretarz generalny Centralnego
Towarzystwa Opieki Spoecznej - Centos - Jzef Gitler-Barski, wspomina m.in.: Z przewodniczcym
Judenratu in. Adamem Czerniakowem do czsto si stykaem, od niego bowiem zaleao
udzielenie zezwolenia na realizacj zamierze organizacyjnych czy urzdzenie imprez Centosu (np.
przydzielenie lokali dla placwek opiekuczych, zgoda na prowadzenie zbirki i innych przedsiwzi
dochodowych itp.). In. Czerniakw mia yczliwy stosunek do opieki nad dziemi, organizowanej
przez Centos. Sprawia na mnie wraenie czowieka, ktry znalazszy si w przymusowej sytuacji
wierzy, e pracujc w tych warunkach powica si dla dobra ogu. Czsto powtarza, e chocia
Rada ydowska podlega wadzy niemieckiej i musi wykonywa jej zarzdzenia, to jednak chroni
ludno getta od bezporedniego zetknicia si z hitlerowcami i od bezporednich represji okupanta.
Uwaa, e dziaalno Rady daje szanse ludnoci ydowskiej duszego przetrwania (rozpoczta przez
hitlerowcw w poowie 1942 roku masowa deportacja ludnoci getta zadaa kam tym nadziejom
Czerniakowa). Z relacji wielu naocznych wiadkw wiadomo mi, e in. Czerniakw w rozmowach
z przedstawicielami wadz okupacyjnych (czy to wezwany do nich, czy te w gmachu Rady),
zachowywa si zawsze z wielk godnoci, stara si o zagodzenie ich zarzdze dyskryminacyjnych
w stosunku do ludnoci getta.
Warto moe przytoczy w tym miejscu moj rozmow z dr Felicj Czerniakw w pierwszym dniu
wielkiej deportacji ludnoci getta. Rozmowa odbya si w mieszkaniu Czerniakoww przy ul.
Chodnej. By ze mn wtedy dr Adolf Berman. Felicja Czerniakowowa bya czonkiem Komitetu
Centosu. Mwilimy o niebezpieczestwie grocym dzieciom Domw Sierot i innych placwek
opiekuczych Centosu. Wyrazilimy obaw, e deportacja obejmie sierocice, prosilimy
o interwencj u ma (na pocztku ydowska Suba Porzdkowa kierowaa ludzi na Umschlagplatz).
Nazajutrz dr Felicja Czerniakw zakomunikowaa nam, e in. Czerniakw wyda kategorycznie
zarzdzenie komendzie ydowskiej Suby Porzdkowej, aby zabezpieczaa Domy Dziecka przed
deportacj (komenda Suby Porzdkowej potwierdzia nam pniej otrzymanie takiego polecenia).
Zapytalimy wwczas Czerniakowow, co bdzie, jeeli hitlerowcy rozka wywie rwnie dzieci
Domw Sierot. Dr Czerniakowowa - po porozumieniu si i mem - odpowiedziaa, e in. Czerniakw
swoim yciem gwarantuje, e do tego nie dopuci.

Na drugi dzie hitlerowcy podwyszyli dzienny kontyngent ludzi do deportacji i przejli kierownictwo
akcj. In. Adam Czerniakw, po wyjciu z jego gabinetu hitlerowcw (odmwi wwczas podpisania
do druku plakatu w tej sprawie), ktrzy mu to zakomunikowali, zay trucizn przygotowan na taki
wanie wypadek31.

O ratowaniu dzieci autor powyszej relacji, Jzef Gitler-Barski, 20 lub 21 VII 1942 roku take
rozmawia z Czerniakowem, pytajc, jak trzeba bdzie postpi, jeeli nie uda si dzieci zabezpieczy
przed deportacj. Na to Czerniakw odpowiedzia: Nie wiem, mnie ju wtedy nie bdzie. Wynika
z tego, e nosi si ju od pewnego czasu z zamiarem popenienia samobjstwa, czego dowodem jest
fakt znany kilku osobom z jego otoczenia, e trucizn nosi zarwno przy sobie, jak i przechowywa
w swoim sejfie, w Gminie32.

Stosunek Czerniakowa do gettowego ruchu oporu by wykadnikiem przyjtej taktyki postpowania

ostronego, denia do przetrwania cikich czasw, unikajc zbdnego jego zdaniem zaostrzania
sytuacji i rozdraniania okupanta. Nie notowa tedy nic prawie na temat ruchu oporu, o ktrym
niewtpliwie by dobrze poinformowany. Zawsze liczy si z ewentualnoci odebrania mu notatnika,
jak to ju prawdopodobnie miao miejsce z Notatnikiem Pitym. 19 IV 1942 r. odnotowa: Zjawi si
Gepner, Sztolcman, Graf, Kobryner. W sprawie ostatnich wydarze, owiadczaj, e tajne pisma
mog wyrzdzi wielkie szkody ludnoci ydowskiej. W dwa dni pniej, 21 kwietnia zapisze: Rano u
Brandta. Owiadczy, e powodem represji zastosowanych w nocy s tajne pisma, ukazujce si
w getcie i e zastosuje si surowsze rodki o ile dalej pisma bd wychodzi33. 22 IV 1942 r.
Czerniakw zosta wezwany wraz z komendantem Suby Porzdkowej Szeryskim do tego Brandta,
ktry im owiadczy, e wykryto organizacj W getcie. Na czele jej wedug B[randta] stoj
cudzoziemcy-ydzi.

31
Barski, O niektrych zagadnieniach warszawskiego getta (Odpowied na ankiet IH w Warszawie), Biuletyn
IH nr 49, 1964, s. 35 - 45.
32
Relacja ustna udzielona autorowi opracowania.
33
W getcie warszawskim ukazywao si w jzyku polskim, ydowskim i hebrajskim okoo 70 czasopism
konspiracyjnych rnych organizacji - od skrajnej prawicy do lewicy i partii komunistycznej. Zob. M. Fuks,
ydowska prasa w okresie okupacji hitlerowskiej w Polsce (1940- 1943), Kwartalnik Historii Prasy Polskiej r.
XVI, nr 2, 1977, s. 99-116; H. Piasecki, Ruch oporu i powstanie w getcie warszawskim w prasie podziemnej,
Biuletyn IH nr 2 - 3/86 - 87, 1973, s. 189 -216 oraz ydowska prasa podziemna w Warszawie (w jzyku
hebrajskim, teksty i komentarze) t. I - VI, 1979 - 1981, wyd. Yad Vashem Jerusalem, pod red. J. Kermisza.
Poza tymi, nielicznymi notatkami - temat ten stanowi dla Czerniakowa tabu, co wcale nie znaczy, aby
nie by w tych sprawach dobrze zorientowany.

Przywdcy lewicy getta jeszcze za ycia Czerniakowa uwaali, e jego taktyka wica si z nadziej
przetrwania jest bdna i niesuszna, i e moe opni w konsekwencji opr zbrojny, a nie zdoa
natomiast ocali ydw warszawskich. Jaka wic bya alternatywa dla dziaalnoci Czerniakowa? Ju
po jego mierci uwaano, e powinien by umrze z fajerwerkiem, wezwa do walki i oporu. Do
walki - czym i w oparciu o co? Bya poowa 1942 roku, nie on jeden wierzy w zwycistwo aliantw,
nie on jeden udzi si szybkim zakoczeniem wojny. Poza tym istniej przesanki, e by on mimo
wszystko zwizany z ruchem oporu, ale nie w getcie, a z polskim, prolondyskim, ruchem oporu.

Niektrzy historycy s zdania, e nalea do ydowskiego Zwizku Wojskowego (ZW), dziaajcego

w ramach Organizacji Wojskowej (OW-KB)34, a podobno 21 VII 1942 r., a wic na trzy dni przed
mierci, bra take udzia w zebraniu kilkunastu czonkw komendy ydowskiego Zwizku
Wojskowego35. Jeeli tak byo, musia Czerniakw doskonale si orientowa, e na jakikolwiek zryw
zbrojny jest za wczenie, nawet dla polskiego ruchu oporu.

Czerniakowa ze strony postpowych rodowisk ydowskich getta otaczaa obojtno, a nierzadko

i wzgarda. Zreszt by trudny w obcowaniu z ludmi, cechowaa go skryto, oscho, moe pozorna,
niektrzy uwaali, e by wyniosy.

W Dzienniku Czerniakowa przewija si caa galeria osb, z ktrymi mia styczno, jego
wsppracownikw, wrogw i przyjaci, Niemcw, w tym z caym zbrodniczym aparatem SS, Sipo,
gestapo dystryktu warszawskiego (zob. Aneksy 6 - 9), Polakw, ydw - obcokrajowcw, Cyganw.
Niektrzy z jego otoczenia, dzi jeszcze yjcy lub zmarli niedawno, wspominaj Czerniakowa jako
czowieka, ktry nie splami swoich rk haniebnym czynem, ktry, chocia mia charakter twardy i
elazn zdolno panowania nad sob, nie by egoist, czego dowodem m.in. jest fakt, e nie
skorzysta ze stworzonych mu moliwoci ucieczki, uwaajc za swj obowizek pozostanie na
trudnym i niebezpiecznym stanowisku (zob. zapis z 12 II 1940).

Posta, waciwie problem Czerniakowa czeka jeszcze na badacza, ktremu na pewno pomoe
Dziennik odnaleziony w ponad dwadziecia lat po jego mierci i dopiero w ostatnich latach
publikowany. Dziki Dziennikowi staje si oczywiste, jak krzywdzce byy oceny jego osoby i jego
dziaalnoci ze strony lewicy getta warszawskiego, ugrupowa, ktre uwaay, e prowadzi on
polityk ucisku klasowego i zwalcza wszelk myl o ruchu oporu36 oraz jego dziaaczy i pras
podziemn37. Zarzucano mu, e by zwizany z buruazj ydowsk, co jest wrcz absurdalne, i e by
dziaaczem prosanacyjnym38, z czym mona si zgodzi, ale co ostatecznie w kontekcie czasw,
w ktrych y i jego statusu spoecznego - nie jest w sensie moralnym zjawiskiem pejoratywnym.

Interesujca byaby alternatywa, jak chcieliby widzie wczeni przeciwnicy Czerniakowa, jego
dziaalnoci, Gminy - Judenratu i jej agend. Kto mia zamiast Czerniakowa i jego ponad

34
Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, Warszawa 1970, s. 226.
35
Ibidem, s. 227.
36
B. Mark, op. cit., s. 66.
37
M. Passenstein, Getto ydowskie w Warszawie w okresie II wojny wiatowej, Maszynopis w archiwum IH, s.
83.
38
B. Mark, op. cit., s. 32.
dwutysicznego (bez Suby Porzdkowej) aparatu by organizatorem ycia w getcie z jego
komunalnymi utrapieniami, kto mia przyjmowa i usiowa agodzi naciski i uderzenia wadz
okupacyjnych, realizowa pod grob mierci - nie wasnej, ale tysicy mieszkacw getta -
kontrybucje, restrykcje, dania egzekwowane z niesychan brutalnoci przez SS, gestapo itd. Tak
samo, jak musia dziaa po tzw. aryjskiej stronie Warszawski Zarzd Miejski w latach 1939 - 1944, tak
samo musia istnie jej odpowiednik w postaci Gminy w getcie warszawskim, organu dla poowy,
przynajmniej pod wzgldem liczby ludnoci, miasta. Takiej alternatywy, dotychczas aden z
ydowskich historykw jeszcze nie dojrza.

Problem Judenratw, organizowanych przez wadze hitlerowskie - zreszt nie tylko w Polsce - by ju
przedmiotem wielu sesji39 i prac naukowych. Nie ma jednak w tej sprawie jednolitego
i sprecyzowanego pogldu. Nie pozbawione susznoci jest zdanie, e Judenraty, bdce elementem
hitlerowskiego planu zagady, stworzyy dla spoecznoci ydowskiej pewne iluzje autonomii.
Judenraty faktycznie nie posiaday wadzy, musiay dziaa w myl brutalnych nakazw hitlerowskich.
Dlatego te okrelenie Judenrat ma sens pejoratywny, ale przesad s stwierdzenia, e byy one
skupiskiem zdrajcw i tchrzw zaprzedanych Niemcom. Pracownik naukowy instytutu Yad Vashem
w Jerozolimie, Nathan Eck stwierdza, e Judenraty, istniejce pod rnymi nazwami w caym zasigu
hitlerowskiej wadzy w Europie - stanowiy jednak zbiorowe przywdztwo milionw ydw. W tych
powoanych przez Niemcw Judenratach dziaali spoecznie i pracowali zawodowo czonkowie
i funkcjonariusze byych gmin ydowskich, wyprbowani w swym oddaniu sprawom ogu. Tote Eck
kwestionuje rozpowszechniany historyczny werdykt potpiajcy wszystkie Judenraty i ich ludzi bez
gbszych docieka i zbadania wszystkich skomplikowanych aspektw tego problemu40.
W polemikach na temat Judenratw najczciej nie dostrzega si wiadectwa osb, ktre przeyy
getta lub pozostawiy obiektywne, bez emocjonalnych uprzedze - relacje i wspomnienia.
Rzeczywistego obrazu ycia w gettach, a w tym take dziaalnoci Judenratw - wedug opinii bardziej
obiektywnych historykw - nie mona odtworzy li tylko na podstawie materiaw urzdowych
i oficjalnej korespondencji. Tote historycy czsto ami si, szukajc rozwizania problemu. Nie
chcc by w tej sprawie sdziami - proponuj niekiedy zebranie ankiet przez ydowskie instytuty
naukowe, od osb, ktre przeyy i ktre by odpowiedziay na pytania dotyczce Judenratw i ich
ludzi41. Nie biorc Judenratw w obron, bardziej umiarkowani i dziaajcy bez apriorycznych
uprzedze historycy, jak na przykad Nachman Blumental, przypominaj, e nie dziaay one w prni,
e nawizyway do dziaajcych wedug przedwojennych zasad gmin42.

Na skomplikowany problem Judenratw jaskrawe wiato rzuci wanie odnaleziony w dwadziecia

lat pniej Dziennik Adama Czerniakowa. Nie prbujc tu rehabilitowa tego czowieka,
minimalizowa szeregu jego niewaciwych posuni ani oczyszcza i grzechw, naley stwierdzi,
e prby bagatelizowania tego unikalnego Dziennika jako dokumentu bez wikszego znaczenia43 s
zaskakujce i bywaj czsto wynikiem stereotypu osobowoci Czerniakowa, jaki uksztatowa si

39
M.in. Yivo-Colloquium w Nowym Jorku, 2-5 XII 1967. Materiay opublikowane w: Imposed Jewish Governing
Bodies Under Nazi Rule - Arojfgecwungene jidisze reprezentancen unter der nacyszer memszule; wydanie
dwujzyczne, angielskie (s. 120) i ydowskie (s. 144), wyd. Yivo-Institute For Jewish Research, New York 1972.
(Omwienie tego wydawnictwa opublikowane w Biuletynie IH nr 4/88, 1973, s. 61 - 72 w opr. J. Leskiego).
40
Ibidem.
41
Ibidem.
42
Ibidem.
43
Np. I. Gutman, Adam Czerniakw - The Man and His Diary [w:] The Catastrophe of European Jewry pod red. I.
Gutman i L. Rothkirchen, Jerusalem 1976, s. 451 - 489.
wanie tu po wojnie, przed odnalezieniem jego Dziennika i przed zapoznaniem si z opiniami osb,
ktre stykay si z przewodniczcym warszawskiego Judenratu (m.in. wspomniany ju prof. Ludwik
Hirszfeld, Leon Tyszka-Tenenbaum, Henryk Kroszczor, Jzef Gitler-Barski, Julian Kulski i wielu innych).
Trzeba sobie uwiadomi bezsporny fakt, e ten wanie dokument spisany w najwikszym getcie w
Europie, w centrum zbrodni hitlerowskiego ludobjstwa, rk Obmana warszawskiego Judenratu -
jest dokumentem pod wzgldem historycznym nie kwestionowanym co do jego wagi i znaczenia. Jest
on rwnie kapitalnym przyczynkiem do wci jeszcze dyskutowanego problemu Judenratw
w ogle, a warszawskiego w szczeglnoci. Czerniakw, co wynika wyranie z jego Dziennika,
dezaprobowa formu Judenrat, bdc przekonany o pejoratywnej, narzuconej przez okupanta
formie tego tworu. Z kart jego Dziennika wyczyta mona wyranie, e swoj misj i urzd, ktremu
przewodniczy take z nakazu wadz hitlerowskich - traktowa mimo wszystko jako kontynuacj
przedwojennej Gminy. Oczywicie nie rehabilituje to w szczeglnoci Judenratw, jako narzuconej
przez okupanta ydowskiej reprezentacji, organu, ktry wreszcie mia suy do realizacji
ludobjczych celw nazistowskich.

Nie prbujemy da tu oceny postawy moralnej Czerniakowa jako prezesa Gminy czy te tzw. Rady
ydowskiej w getcie warszawskim, pozostawiamy to badaczom i czytelnikom jego Dziennika. Chyba
nie wszystko z tego, co robi, byo suszne ze spoecznego i politycznego punktu widzenia, nawet
w deniu do ratowania tego, co si da. Faktem jest, e nie zdoa dojrze w por rzeczywistych celw
polityki hitlerowskiej stajc si mimo woli narzdziem w rkach okupanta.

Faktem jednak jest, e by czowiekiem o nienagannych walorach moralnych, ktry znalaz si na

najbardziej trudnym, jawnym posterunku w kraju [...]. Wobec Niemcw zawsze wystpowa
z godnoci44, nierzadko przeciwstawia si drakoskim zarzdzeniom lub z uporem dobija si ich
zagodzenia. A o tym, e nie by lepym narzdziem w rkach hitlerowskich, wiadcz fakty
niejednokrotnego wizienia go i katowania za odmow wykonania niektrych polece. Jego powana
argumentacja i godna postawa budzia niejednokrotnie respekt nawet u dygnitarzy hitlerowskich,
a demonstracyjna mier wywara wstrzsajce wraenie i zrehabilitowaa go nawet w oczach
przeciwnikw45.

Analiz i ocen dziaalnoci i postawy Czerniakowa prbowao przeprowadzi wielu historykw,

midzy innymi dr Ringelblum, ktry napisa: Samobjstwo Czerniakowa - za pno, oznaka saboci -
powinien by wezwa do oporu - saby czowiek - jego opinia pokrywa si zreszt z raportem
podziemnych organizacji getta, w ktrym czytamy m.in. Jego obowizkiem byo [...] wezwa cae
spoeczestwo ydowskie do czynnego i biernego oporu wobec okupanta. Tego rodzaju odwane
wezwanie mogoby wyrwa masy ydowskie z letargu. Ofiara Czerniakowa z wasnego ycia okazaa
si bezuyteczna i znika w tumulcie szybkiego biegu wypadkw46.

Moliwe, e Czerniakw do ostatniej chwili rzeczywicie nie wierzy w moliwo cakowitej

eksterminacji ydw. wiadczy o tym m.in. raport zjednoczonych organizacji getta, przekazany
15 XI 1942 r. drogami kurierskimi AK i Delegatury Rzdu do Londynu: W sobot dnia 18 lipca prezes

44
Cz. Madajczyk, op. cit., s. 226 - 227, a take J. Kulski, Wspomnienia o A. Czerniakowie, s. 106; tego:
Z minionych lat ycia 1892 - 1945, Warszawa 1982, s. 339 - 342.
45
M. Passenstein, op. cit., s. 95.
46
E. Ringelblum, Notatki z getta, Biuletyn IH nr 13 -14, 1955, s. 250.
Czerniakw urzdowo powiadomi Sub Porzdkow i urzdnikw, e wadze niemieckie
kategorycznie zaprzeczaj wszelkim wieciom o majcym nastpi przesiedleniu47.

W momencie kiedy Czerniakw poj, ca prawd, a tym samym i tragizm swoich dotychczasowych
nadziei i wysikw - popeni samobjstwo. Opisuj to Adolf i Barbara Bermanowie: Stao si to
w nastpujcych okolicznociach. Okoo godziny 8 wieczorem zadzwoniono do niego do domu,
komunikujc, e w Gminie czekaj na niego przedstawiciele gestapo. Prezes natychmiast uda si do
Gminy, gdzie gestapowcy zakomunikowali mu szereg zarzdze w sprawie wysiedlenia. Po wyjciu
gestapowcw prezes poprosi dyurnego policjanta o przyniesienie szklanki wody. Prezesowa,
zaniepokojona dusz nieobecnoci ma, przysza do Gminy, zastaa go ju nieywego; otru si
cyjankiem potasu.

Wiadomo o mierci Czerniakowa rozniosa si lotem byskawicy; wywara wstrzsajce wraenie

przede wszystkim dlatego, e widziano w tym akcie rozpaczy zapowied dalszych tragicznych
wydarze. Jak przypuszczano, gestapo dao Czerniakowowi do zrozumienia, e akcja wysiedlecza
jest rwnoznaczna z likwidacj getta warszawskiego. Samobjstwo Czerniakowa byo zapowiedzi
zagady ydw warszawskich48.

Na stole jego znaleziono krtki list do ony, w ktrym napisa: daj ode mnie bym wasnymi
rkami zabija dzieci mego narodu. Nie pozostaje mi nic innego, jak umrze. Zostaa te notatka dla
Zarzdu Gminy: Byli u mnie Worthoff i towarzysze [sztab przesiedlenia, MF] i zadali przygotowania
na jutro transportu dzieci. To dopenia mj kielich goryczy, przecie nie mog wydawa na mier
bezbronne dzieci. Postanowiem odej. Nie traktujcie tego jako akt tchrzostwa wzgldnie ucieczk.
Jestem bezsilny,; serce mi pka z alu i litoci, duej znie tego nie mog. Mj czyn wykae
wszystkim prawd i moe naprowadzi na waciw drog dziaania. Zdaje sobie spraw, e zostawiam
Wam cikie dziedzictwo.. Leon Tyszka pisze: T kartk oddaem wiceprezesowi Lichtenbaumowi
[...]. Wieczorem w duej sali posiedze, mieszczcej si obok gabinetu prezesa, do ktrego drzwi byy
otwarte, i z ktrego dochodzi lament ony i innych wiernych przyjaci, rozpoczo si posiedzenie
Rady. Radcw byo niewielu, gdy wikszo siedziaa na Pawiaku jako zakadnicy. Tematem obrad
by wybr nowego przewodniczcego [...]. Obok zwoki prezesa Czerniakowa, z gabinetu jego
dochodz, szlochy, lament i pacz. Cigle wpadaj SS-mani i gestapowcy, eby obejrze niecodzienne
dla nich widowisko [...]. W tych tragicznych i trudnych chwilach nikt z radcw ani wiceprezes
Lichtenbaum nie zgadzaj si na objcie prezesury...49.

mier Czerniakowa bya, jak napisa dowdca Gwardii Ludowej w getcie warszawskim Gustaw Alef-
Bolkowiak, wstrzsem i ostrzeeniem50.

A o tym, jak narastaa tragedia, mwi wanie pozostawiony przez. Adama Czerniakowa Dziennik -
jeden z najwaniejszych dokumentw z getta warszawskiego.

47
Likwidacja ydowskiej Warszawy, Biuletyn IH nr 1, 1951, s. 64, zob. take ydzi - Polacy, opr. S. Wroski i
M. Zwolakowa, Warszawa 1971, s. 98.
48
A. i B. Bermanowie, Zagada getta warszawskiego, Biuletyn IH nr 45 - 46, 1963, s. 140 - 141.
49
Wedug wspomnie sekretarza osobistego i przyjaciela Czerniakowa - Leona Tyszki, na podstawie jego
maszynopisu ycie dobiega koca, ss. 101, zapis ze s. 63 - 64. Maszynopis w posiadaniu M. Fuksa.
50
ydzi - Polacy, s. 163.
Pierwsze wydanie Dziennika Adama Czerniakowa ukazao si w 1968 roku w tumaczeniu hebrajskim
nakadem Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie51.

ydowski Instytut Historyczny w Polsce, doceniajc wag dokumentu, zwrci si do kierownictwa

Instytutu Yad Vashem z prob o udostpnienie materiaw zarwno w wydaniu ksikowym, jak
i faksymilw, penego, roboczego maszynopisu polskiego oryginalnego tekstu oraz o zezwolenie na
ich druk. Materiay i zezwolenie otrzymano, za co w tym miejscu edytor i autor opracowania
oryginalnej, polskiej wersji jzykowej wyraa podzikowanie kierownictwu Instytutu Yad Vashem,
a przede wszystkim dyrektorowi jego archiwum, drowi Jefowi Kermiszowi. Dziki temu historycy
i czytelnicy w Polsce, a take varsavianici i zainteresowane instytucje otrzymuj edycj Dziennika
w jzyku, w jakim by pisany - w jzyku polskim.

Przystpujc do przygotowania Dziennika do druku autor natkn si na powane trudnoci. Chocia

otrzymany maszynopis i edycje Yad Vashem uatwiy prac, naleao jednak dokona jego weryfikacji
z faksymilami oryginaw. Okazao si bowiem, e sprostowania wymagaj niektre nazwiska, nazwy
ulic Warszawy, a nawet poszczeglne sowa i zwroty. Ucilenia te i na nowo zweryfikowany materia
przyczyni si do tego, aby obecny tekst Dziennika by oddany jak najwierniej.

Pierwszy, naprdce opracowany tekst Dziennika, bez wyczerpujcego aparatu, komentarzy,

uzupenie i wyjanie opublikowano w Biuletynie ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce
nr 3-4/83-84, 1972, s. 292 (opracowanie i redakcja M. Fuks przy wsppracy Leo Hochberga). Na
podstawie tego wydania, w Stanach Zjednoczonych AP wydano w tumaczeniu Stanisawa Staronia,
w opracowaniu Raula Hilberga i ze wstpem Jzefa Kermisza - angielskie tumaczenie Dziennika - The
Warsaw Diary of Adam Czerniakw (New York, I wyd. 1979, s. 420, II wyd. 1981)52. Istnieje rwnie
przekad niemiecki, dotychczas nie wydany, ale od wielu lat sucy za materia dowodowy
w procesach hitlerowskich zbrodniarzy wojennych w Republice Federalnej Niemiec53.

Jak ju wspomniano, trudnym problemem byo waciwe odczytanie, skomentowanie caoci,

opracowanie przypisw i wyjanie. W znacznym stopniu pomoga praca wydawcw wersji
hebrajskiej. Po niektre komentarze trzeba byo sign do literatury rodzimej, wydanej w kraju,
w jzyku polskim i ydowskim - umoliwio to take dokonanie konfrontacji niektrych wydarze
zanotowanych przez Czerniakowa m.in. z Notatkami z getta Ringelbluma, z Kronik Landaua i innymi
materiaami. Wiele cennych informacji autor niniejszego opracowania otrzyma od osb znajcych
niektre wydarzenia z autopsji i bdcych w kontakcie z Czerniakowem. Nieocenione wyjanienia
pochodz od pana Juliana Kulskiego, byego wiceprezydenta m.st. Warszawy, a podczas okupacji
kierownika Zarzdu Miejskiego w Warszawie. Julian Kulski (zmar w 1976 roku) subowo styka si z
Czerniakowem i zna wiele spraw, dotyczcych obsugi komunalnej getta, zaopatrzenia, rekwizycji itp.
Panu Kulskiemu za cierpliwe i wane wyjanienia, autor tej edycji wyrazi serdeczne podzikowanie.
Rwnie i inne osoby, a przede wszystkim znajcy z autopsji wiele spraw i osb czonek kierownictwa

51
A. Czerniakw, Joman geto Warsza (Warsaw Ghetto Diary) - (Dziennik getta warszawskiego) 6 IX 1939
23 VII 1942, ss. 395 + 264 strony faksymilw + 24 strony wstpu w jz. hebrajskim i 21 stron wstpu w jz.
angielskim pira dra J. Kermisza + mapa getta warszawskiego i ilustracje, I wyd. Jerusalem 1968, II wyd.
Jerusalem 1970, bez faksymilw oryginau. Opracowanie caoci i komentarze N. Blumental, N. Eck, J. Kermisz i
A. Tartakower.
52
Zob. M. Fuks, The Warsaw Diary of Adam Czerniakw, recenzja, Biuletyn IH nr 4/112, 1979, s. 128 - 129.
53
Osobiste wyjanienie p. Leona Tyszki, rzeczoznawcy w procesach dotyczcych zbrodni hitlerowskich w getcie
warszawskim.
Centosu w getcie warszawskim pan Jzef Gitler-Barski oraz intendent szpitali, dyrektor Henryk
Kroszczor (zmar w 1979 r. w wieku 85 lat) - udzieliy wielu cennych wyjanie. Podobnie rwnie
pomg autorowi tego opracowania, zamieszkay obecnie w Londynie, byy sekretarz osobisty
i przyjaciel Czerniakowa, wsppracownik Abrahama Gepnera w Wydziale Zaopatrzenia, pan Leon
Tyszka (Tenenbaum), ktremu w tym miejscu take wyraam podzikowanie54. Par drobnych
szczegw, dotyczcych rodziny Czerniakoww, w rozmowie bezporedniej, wyjania pani Maria
Reznik z domu Czerniakw, kuzynka prezesa.

Nie wszystko jednak udao si wyjani, s bowiem w tekcie Dziennika liczne aluzje do nieznanych
zdarze, mniej znane nazwiska, notatki, ktrych waciw, celowo zapewne zakodowan tre mg
zna tylko ich autor. W niektrych przypisach podajemy rda, skd wyjanienia pochodz, czasami
je pomijamy, poniewa wzite s z rnych, nawet ustnych informacji. Jest to moe pewne
uchybienie formalne, ale nie powinno ono zaciy na caoci Dziennika, poniewa on wanie jest
gwnym przedmiotem tej publikacji.

Do niniejszej edycji wprowadzono uzupenienie zastpujce zaginiony Notatnik Pity. Nic oczywicie
nie jest w stanie zrekompensowa utraty oryginau, ale chodzi o to, aby polski czytelnik by
zorientowany, co dziao si w getcie warszawskim w dniach od 14 XII 1940 r. do 22 IV 1941 r. -
w okresie stanowicym luk w notatkach Czerniakowa. Postarano si te w ostatnim rozdziale
przedstawi ogln sytuacj w getcie warszawskim ju po samobjczej mierci Czerniakowa, od
chwili rozpoczcia wielkiej deportacji a po ostateczn likwidacj getta, po jego ostatnim heroicznym
dramacie, jakim byo powstanie rozpoczte w dniu 19 IV 1943 roku.

Dobr ilustracji wykonany zosta z myl wizualnego przekazania warunkw ycia, klimatu i sytuacji
fizyczno-moralnej getta warszawskiego, a szczeglnie warunkw, w jakich dziaa Adam Czerniakw
i w ktrym po jego mierci toczyo si ycie i powstanie w getcie warszawskim.

Chocia wydawca pod zdjciami umieci cytaty z odpowiednich zapisw w Dzienniku Adama
Czerniakowa - nie s one, z maymi wyjtkami (jak np. fot. nr 85 - o wizycie filmiarzy hitlerowskich
w gabinecie Czerniakowa), autentyczn ilustracj zanotowanego wydarzenia. Maj jednak cechy
prawdopodobiestwa i s zblionym jego obrazem. Stanowi wic wane uzupenienie tekstu, ktry
swoim zapisem czsto przekracza wyobrani ludzk. Ilustracje i faksymile dokumentw dotycz
zarwno samego Dziennika i umieszczonych do omwie i komentarzy, jak rwnie wydarze, ktre
miay miejsce ju po mierci Czerniakowa.

Ilustracje pochodz ze zbiorw ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce, z Archiwum Gwnej

Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, z Instytutu Pamici Narodowej Yad Vashem w
Jerozolimie, Archiwum YIVO w Nowym Jorku, z Bundesarchiv w Koblencji, RFN (77 - 84) oraz ze
zbiorw wasnych autora niniejszej edycji. Reprodukcje wykonano m.in. w pracowniach Biblioteki
Narodowej w Warszawie i Centralnej Agencji Fotograficznej w Warszawie. Fotografi grobu rodziny

54
Zob. L. Tyszka, Wspomnienia, Biuletyn IH nr 1/89, 1974, s. 109 - 126, a take tego Opinia o in. A.
Czerniakowie w posiadaniu wydawcy
Czerniakoww i paszportu Jana Czerniakowa oraz niektre reprodukcje dokumentw i faksymile
notatnikw wykona Wodzimierz Praszek.

Marian Fuks
Notatnik Pierwszy (6 IX 1939 - 30 XI 1939)

6 wrz 19391 - W nocy od 12 do 5 rano nie spaem.

7 wrz 1939 - Z plecakiem na grzbietach wyruszyli rni w nieznane2.

8 wrz - Noc niespokojna.

9 wrz sobota - Kanonada.

10 wrz - Zapisaem si do Stray Obywatelskiej3. Z nieba bomby. Poszedem do Gminy.

11 wrz4 - W nocy rozbito sierociniec na Jagielloskiej5. Przez radio nawouj do robienia szarpi.
Czyby nawet tego nie byo? Mimo woli przypomnie sobie naley z Don Kichota nastpujcy ustp
o onierzu: Nakadaj mu beret z kutasem na gow, uczyniony z szarpi, ktrymi opatrzy sobie ran,
gdy mu kula przez skronie przejdzie, albo kalek bez rki i nogi uczyni. Zbiokorski6.

Koskie miso - synny wierzchowiec Emira Rzewuskiego7.

Ja8 po stjce pod kulami prowadzi lepca do domu.

1
Sposb odnotowywania dat przyjto wg oryginalnego rkopisu Dziennika.
2
Niemcy zbliali si do Warszawy. 7 wrzenia, jak pisze Landau (L. Landau, Kronika lat wojny i okupacji, t. I,
Warszawa 1962, s. 7) by jak si zdaje kulminacyjnym momentem w akcji nalecej do najtragiczniejszych
stron tych czasw: wychodzenia modych mczyzn z Warszawy. Rozpoczo si ono o pnocy 6 wrzenia
na dramatyczne wezwanie rzecznika Naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiego pk. dypl. Romana
Umiastowskiego. Apel pk. Umiastowskiego wynika z narady Naczelnego Dowdztwa, podczas ktrej
stwierdzono nienaleyte z punktu widzenia militarnego przygotowanie ludnoci i miasta do obrony. Wezwaniu
Umiastowskiego ulega cz ludnoci ogarnita psychoz ucieczki. Uciekali nie tylko modzi mczyni, zdolni
do noszenia broni, ale take znaczna cz personelu zakadw komunalnych, a nawet Stray Ogniowej. Ta
paniczna ewakuacja nie bya aprobowana przez gen. bryg. Waleriana Czum, Dowdc Obrony Warszawy.
(Zob. M. M. Drozdowski, Alarm dla Warszawy, Warszawa 1964, s. 90 - 91). Gen. Czuma za ten apel zawiesi
Umiastowskiego w czynnociach. Wrd opuszczajcych w panice miasto znalazo si duo modych ydw,
a take cae ydowskie rodziny, uciekajce przed najazdem, szczeglnie gronym dla ydw, chocia nie
zdawano sobie jeszcze sprawy z zamiarw totalnej zagady ydw przez hitlerowskich okupantw. Wrd
opuszczajcych miasto znalaz si take urzdujcy prezes Gminy ydowskiej w Warszawie Maurycy Mayzel.
3
Komisarz Cywilny Obrony Warszawy, prezydent Stefan Starzyski, 6 wrzenia powoa t Stra Obywatelsk,
ktra miaa utrzymywa ad i porzdek w miecie oraz przeciwdziaa nie uzasadnionej panice ewakuacyjnej,
uspakaja ludno, bra j w opiek... (M. M. Drozdowski, op. cit., s. 91).
4
Jagielloska 28. Byo to czciowe uszkodzenie gmachu, w ktrym znajdoway si liczne instytucje kulturalne,
m.in. Tow. Tarbut (Kultura). Budynek stoi do dzi.
5
Nazwisko nieczytelne (Zbickowski - ?)
6
Wygodniaa uboga ludno wyrzynaa dla celw konsumpcyjnych miso koni padych pod obstrzaem lub
w wyniku bombardowa. Wierzchowiec Emira Rzewuskiego to reminiscencja z lektury wiersza Juliusza
Sowackiego Duma o Wacawie Rzewuskim (zwanym Emir Tad ul Fehr, 1785 (?) - 1831) o legendarnej postaci
polskiego romantyzmu, podrniku, uczestniku powstania listopadowego. Sowacki m.in. pisze: Ko jego
arabski by biay bez skazy, podkrelajc umiowanie konia przez Emira (J. Sowacki, Dziea Wybrane, t. I,
Warszawa 1954, s. 22-27).
7
Jedyny syn Czerniakowa. Stjka - dyur w ramach obywatelskiej obrony przeciwlotniczej.
8
Dwukrotnie wpisana data 11 IX 1939 r.
11 wrz - Kierownictwo strach oblecia. Urzdowaem w Gminie na Grzybowskiej 26. Pod nr 27
wybuch, 3 osoby zabite. Rannych opatrywano w Gminie. Zaangaowano chalucw9 do obsugi
tworzcemu si Komitetowi ydowskiemu. Posiedzenie u Gepnera10 w sprawie utworzenia Komitetu.

12 wrzenia 1939 - Zebranie Komitetu: Gepner, Hartglas, Czerniakw, Lichtenbaum, Koerner,

Hartglas [sic!], prof. Weiss. Ukonstytuowano si11.

Wieczorem telefon, e wadze wojskowe rekwiruj pomieszczenia Muzeum im. M. Bersohna,

kancelari Gimnazjum Mechanicznego12 i Rabinat. Jutro bd interweniowa.

Kanonada dzi saba.

13 wrzenia 1939 - Muzeum bdzie miao stranika. Zorganizowano ponownie urzdowanie Gminy.
Zalegalizowano yd[owski] Kom[itet] Obywatelski m.st. Warszawy i zlokalizowano go w gmachu
Gminy.

14 wrzenia 1939 - Na cmentarzu yd[owskim] 130 trupw od bomb zapalajcych w d. 13-go.

Byem w Gminie. Potem na posiedzeniu Komitetu Obywatelskiego. Zahan13 obejmuje pewno opiek
nad przedsibiorstwami, ktrych waciciele uciekli. Nareszcie opucia nasze mieszkanie horda
tatarw cywilnych14. Idea o zwrcenie si do ydw caego wiata o pomoc charytatywn. Komitet
Obywatelski uchwali.

9
Pionierzy (hebr.), modzi czonkowie kolektywnych gospodarstw rolnych - kibucw, przygotowujcych
modzie do pracy na roli w Palestynie.
10
Abraham Gepner (1872 - 1943), znany warszawski kupiec, przemysowiec, czonek prezydium Centrali
Zwizku Kupcw, dziaacz Gminy, radny miejski, filantrop, pniejszy przewodniczcy Wydziau Zaopatrzenia
Rady Starszych w getcie.
11
W zwizku ze zdekompletowaniem zarzdu Gminy ydowskiej w Warszawie i nowymi, trudnymi
zagadnieniami, w obliczu ktrych stana ludno ydowska Warszawy po wybuchu wojny z Niemcami, chodzio
o powoanie do ycia komitetu reprezentujcego spoeczno ydowsk stolicy. Komitet taki zosta pierwotnie
utworzony 1 IX 1939 r. jako Komitet Spoeczny dla Spraw Zwizanych z Obron Pastwa przy Gminie
ydowskiej w Warszawie w skadzie: adw. Apolinary Hartglas, konsul Maksymilian Friede, in. Mojesz Koerner,
Leon Lewite, dr Salomea Lewite, prezes Gminy ydowskiej Maurycy Mayzel, pose Szymon Seidman rabin, prof.
dr Mojesz Schorr, senator Rafa Szereszewski, dr Henryk Szoszkies, pose Jakub Trockenheim, red. Samuel
Wokowicz, doc. Abraham Weiss, senator dr Zdzisaw migryder-Konopka (Cywilna obrona Warszawy we
wrzeniu 1939 r., Warszawa 1964, s. 16). Naley podkreli, e w skadzie tym nie ma Adama Czerniakowa.
O dziaalnoci Komitetu pisa Nasz Przegld 4 IX 1939 r.: Komitet przystpi do natychmiastowej pracy.
W tym celu utworzono 5 komisyj, ktrych dziaalno obejmuje wszystkie dziay pracy spoecznej, koniecznej
w chwili obecnej. S to komisje: finansowa, prawnicza, propagandy, sanitarna oraz opieki spoecznej (Cywilna
obrona, s. 20). Komitet, o ktrym pisze Czerniakw 12 IX 1939 r.., jako ydowski Komitet Obywatelski m.st.
Warszawy (por. zapis z 13 IX 1939), mia zastpi Komitet powoany do ycia 1 wrzenia.
12
Muzeum przy Gminie ydowskiej, zaoone z inicjatywy Mathiasa Bersohna (1829-1908), bogatego kupca
i dziaacza spoecznego, fundatora licznych dzie sztuki ydowskiej wieckiej i sakralnej oraz eksponatw
dotyczcych historii ydw take dla muzew polskich. Gimnazjum Mechaniczne - bya to szkoa rzemielnicza,
ktrej dyrektorem by in. A. Czerniakw, penicy take do wybuchu wojny funkcj przewodniczcego
Wydziau Szkolenia przy Gminie ydowskiej w Warszawie.
13
Zahan (Instytut Rozrachunkowy Zagranicznego Handlu), instytucja z udziaem kapitau rzdowego, w ktrej
pracowa Czerniakw (w dalszych jego notatkach wystpuje jako biuro).
14
Chodzi prawdopodobnie o uchodcw spoza Warszawy, ktrzy w sposb dziki napynli m.in. do
mieszkania Czerniakowa.
15 wrzenia 1939 - Ca noc kanonada cikiej artylerii, gwnie w okolicy, w ktrej mieszkam. una
od poaru owietlia miasto. Komitet Obywatelski zosta zalegalizowany przez prezydenta miasta
Starzyskiego z wymienieniem w egzekutywie osb: Gepnera, Koernera, Szereszowskiego,
Czerniakowa, Lichtenbauma15. Do Komendy Stray Obywatelskiej na razie ydw nie powoano.

16 wrzenia 1939 - Podczas obiadu w A la fourchette16 szrapnele zaczy wyrywa kaway muru
w gmachu. Po krtkim schronie w budujcym si podziemnym kinie, wdrwka do domu trwajca
godzin na przestrzeni od Zotej do Wsplnej. Po obiedzie i przez ca noc kanonada.

17 wrzenia 1939 niedziela - Z rana kanonada na dworzec w pobliu. Po poudniu bardzo silny
obstrza artyleryjski. Uszkodzony Zamek i koci w. Jana.

18 wrzenia 1939 - Posiedzenie Kom[itetu] Obywatelskiego. Utworzenie sekcji.

Prezydium - propaganda i prasa,

Weiss i Kahanwna - informacje,
Milejkowski17 - pomoc sanitarna i lekarska,
- komisja funduszowa,
- lista organizacji ydowskich.
Urzdzamy szpital na 100 ek pod egid Gminy. Zielna 35. rodki opatrunkowe i leki damy. W nocy
stjka w bramie od 11 do 218.

19 wrzenia 1939 - Ogldziny lokalu biura na Sienkiewicza, dokd 18-go wpad szrapnel, ktry nie
wybuch i ley na pododze oddzielony od zapalnika. Rano posiedzenie Komitetu Obywatelskiego. Jak
zwykle poszukiwanie prowizji.

20 wrzenia 1939 - Ca noc straszna kanonada. Nad domem wybuchay granaty. Trafiy blisko nas na
Poznask na ambasad sowieck. Staem do 5 rano w bramie. 40 bombowcw walio dzi.

21 wrzenia 1939 - Rano w biurze. Zaatwiem tumaczenie tekstu odezwy do ydw. Byem u pk.
Eile19 w sprawie uprawnie dla czonkw Zarzdu Gminy. Dzie wzgl[dnie] spokojny. Jaka bdzie
noc? Rano bomba w Komisariacie XI, w ktrym jestemy ja i J[a]. - Noc cika, pociski trafiy do
naszej szkoy20.

22 wrzenia 1939 - Rano posiedzenie egzekutywy Komitetu Obywatelskiego21. List do Starzyskiego

w sprawie udziau w Komitecie Obywatelskim. Po obiedzie 2 naloty na Warszaw. Zamieszkaa u nas
Malwina Goldsoblowa.

15
Odnotowuje to z gorycz dr Emanuel Ringelblum w swoich Pismach z getta (w jidisz Ksowim fun getto, t. I,
s. 38), piszc: ydowski Komitet Obywatelski [...] Polityka. Nie wszed do Polskiego Komitetu Obywatelskiego
ani jeden yd.
16
Znana warszawska restauracja ydowska na ulicy Marszakowskiej rg Zotej.
17
Dr Izrael Milejkowski, lekarz i dziaacz spoeczny, w Gminie kierownik Wydziau Zdrowia. Organizator bada
naukowych nad godem w getcie.
18
W ramach dyurw zorganizowanych przez OPL (obron przeciwlotnicz).
19
Pk w st. spocz. Henryk Eile, ur. 1878 - prawnik, pisarz, historyk, b. onierz Legionw, pracownik Zarzdu
Miejskiego m.st. Warszawy (S. oza, Czy wiesz kto to jest?, Warszawa 1936, s. 165; Cywilna obrona, s. 332).
20
Szkoa rednia przy ul. Marszakowskiej prowadzona przez on autora, dr fil. Felicj Czerniakw, wsplnie z
Eugeni Zweibaumow.
21
Chodzi zapewne o ydowski Komitet Obywatelski, poniewa skad oglno-warszawskiego KO, podany
w komunikacie dowdcy Armii Warszawa, nie zawiera w ogle dziaaczy ydowskich.
Dzi Sdny dzie - naprawd sdny. Ca noc kanonada. J[a] na subie od 4 w nocy do 8 rano.

23 wrzenia 1939 - Od duszego czasu brak chleba. Misa nie ma. Zaczto sprzeda koniny,
zachwalajc jej smak w gazetach nawet na zup. Zostaem nominowany przez prez[ydenta]
Starzyskiego prezesem Gminy Wyzn[aniowej] ydowskiej w Warszawie. Historyczna rola
w oblonym miecie. Postaram si jej podoa. - Ca noc bombardowano miasto i to moe silniej ni
przedtem. Szkody w budynkach i ludziach bardzo wielkie. Od spalonego dworca paday iskry na
szko. W biurze po raz drugi (Sienkiewicza 4) pad szrapnel na 5 pitro, demolujc 2 pokoje.
Przenosimy si na 4 pitro.

24 wrzenia 1939 - Ca noc kanonada. Nie ma gazu, wody, elektrycznoci, chleba. Straszliwy dzie.
Na dom, w ktrym mieszkamy, pady 4 bomby zapalajce i szrapnel. J[a] je gasi piaskiem. Potem
bomby z bombowcw. Nastpnie poary ze wszystkich stron. Wszystkie szyby z okien wyleciay.
Rodzina przeniosa si wieczorem na Wilcz. Ja zostaj na noc na Wsplnej.

25 wrzenia 1939 - Rodzina wrcia z Wilczej razem z gospodarzami. Caa noc w schronie. Warszawa
dalej bombardowana strasznie.

26 wrzenia 1939 - adnych wiadomoci o sytuacji. Wody nie ma dalej. O chlebie ani mowy. Noc -
silna strzelanina. Z rana histeria w domu. Noc - schron; Truskiera22 zicia, crk i wnuczk zasypao.

27 wrzenia 1939 - W nocy wielka strzelanina. Masa zabitych i rannych. W rodku dnia odprenie.
Ludno wylega na ulic w nastroju optymistycznym. Co si stao. Pogosek wiele. Starzyski wyda
odezw w sprawie wody etc. Strzelanina po obiedzie ustaa. pimy w domu. Noc spokojna.

28 wrzenia 1939 - Rano aeroplany z krzyem niewiadomego na razie pochodzenia. W biurze rozdano
pobory. Na ulicy wyrzynaj kaway misa z padych koni. Stjka w bramie 2 - 5 w nocy. Wypata pensji
w biurze.

29 wrzenia 1939 - Z rana rabunek skadnicy na Barbary. Koszmarny widok. Rabunek w skadnicy
i obrabowywanie rabusiw. Podaem si na zakadnika Niemcom23.

22
Adolf Truskier, senator Rzeczypospolitej, dziaacz spoeczny, czonek prezydium Centrali Zwizku Kupcw,
zmar w 1941 r.
23
Jeden z warunkw kapitulacji Warszawy we wrzeniu 1939 r. brzmia: jako gwarancja przeciwko aktom
sabotau naley wybra dwunastu zakadnikw, zoonych z powanych obywateli; przejd oni honorowe
uwizienie; czas i miejsce ich umieszczenia wyznaczy dowdztwo niemieckie (z rozkazu dowdcy Armii
Warszawa, gen. J. Rmmla, w sprawie ukadu kapitulacyjnego z 28 IX 1939, por. Cywilna Obrona, s. 127).
Czerniakw zgosi gotowo zostania zakadnikiem, nie zosta nim jednak (por. zapis z 30 IX). Jak wyjania
wczesny wiceprezydent Warszawy, Julian Kulski, na posiedzeniu KO, zgoszono postulat powoania do tej
grupy rwnie jednego z dziaaczy ydowskich. Zwrcono si do Szmula Zygelbojma, ktry bez wahania wyrazi
zgod i zosta jednym z dwunastu zakadnikw.
Julian Kulski na prob autora przypisw i niniejszego opracowania Dziennika, odby z nim kilka spotka,
udzielajc niektrych wyjanie. Na prob tego napisa rwnie Wspomnienie o Adamie Czerniakowie.
Zlustrowaem Gmin. Spotkaem Bryl24. Spotkaem Mayzlow25 - zburzony dom, zostaa w jednej
koszuli. Kierownik Wydziau Pogrzebowego26 zasypany na mier. Grzebaem trupy na skwerku koo
Wgierkiewiczowej27. Po drodze do domu - uciekinierka wozi rzeczy na drewnianym koniku. J[a]
nosze - Nieboszczyk uciek z noszy.

30 wrzenia 1939 - Rano w Gminie. Wyznaczyem posiedzenie na niedziel.

Na zakadnika mnie nie wzito. 1 p[o] p[oudniu] posiedzenie ydowskiego] Komitetu

Obywatelskiego. Polska ma by etnograficzna (15 mil. ludzi), w tym 2 mil. ydw.

1 padziernika 1939 - Podzia funkcji w Gminie. Sind Sei ein Jid28? Starzyski zada, abym wyda
odezw w imieniu Gminy do ludnoci ydowskiej celem skonienia jej do utrzymania porzdku przy
wydawaniu strawy.

2 padz. 1939 - U prezydenta Starzyskiego

1) odezwa do ludnoci ydowskiej,

2) opaski dla urzdnikw Gminy,
3) przydzia ywnoci.
Na dziedzicu Gminy Grzybowska 26/28 pochowano pade konie. Posiedzenie yd[owskiego]
Komitetu Obywatelskiego. Oddanie do druku odezwy. Posiedzenie Rady Gminy. Poszukiwanie
ywnoci. Zakup cebuli z 1.80 1 kg.

3 padz; 1939 - Biuro. Gmina posiedzenie. Poszukiwanie ywnoci. Stra Obywatelska w sprawie
rugw. Korekt odezwy zatrzymano na ulicy. Wysannika wzito do robt. Kajut otrzyma odezw.
Wpacono na pochowanie do Gminy zakrwawionymi banknotami wyjtymi przez krewnego z kieszeni
trupa. Muzeum Bersohna w porzdku. Uruchomimy szkoy gminne. Skargi.

4 padz. 1939 - Biuro. ona w ogonkach. Zjawi si ojciec prezesa Wencla29 w poszukiwaniu syna.
Daem mu mieszkanie 3-pokojowe Nowerowej. Przed Gmin syn profesora Dicksteina30 zawiadomi
mnie, e ojciec zmar, prosi o pogrzeb. Niestety po wejciu do Gminy zostaem zatrzymany i na razie
nic zrobi nie mog. Zostaem odwieziony do Alei Szucha i tam zakomunikowano mi, abym dobra 24
ludzi do Rady Gminy i stan na jej czele. Opracowaem kwestionariusz statystyczny.

24
Chodzi prawdopodobnie o dra Brylla, czonka zajmujcego si sprawami ewakuacji Stoecznego Komitetu
Samopomocy Spoecznej.
25
ona b. prezesa Gminy Maurycego Mayzla, ktry po rozkazie pika Umiastowskiego wraz z grup pracownikw
opuci Warszaw.
26
Waciwa nazwa to Wydzia Cmentarny Zarzdu Gminy Wyznaniowej ydowskiej w Warszawie. Zasypany na
mier - to Zygmunt Goldfeil (zob. L. Przysuskier, Cmentarze ydowskie w Warszawie, Przewodnik Ilustrowany,
Warszawa 1936, s. 79).
27
Koo kawiarni Wgierkiewiczowej na rogu Jasnej i Boduena.
28
Powinno by: Sind Sie ein Jude (czy jest pan ydem). Czerniakw nawizuje do pyta, jakie zadawali
przechodniom onierze niemieccy.
29
Prezes Wenzel, funkcjonariusz II Komisariatu Stray Obywatelskiej przy ul. Miodowej 8 (Cywilna obrona, s.
113).
30
Dr Samuel Dickstein ur. w 1851 r. w Warszawie, zm. 28 IX 1939 tame, matematyk, prof. Uniwersytetu
Warszawskiego, dugoletni czonek Zarzdu Gminy w Warszawie, dziaacz spoeczny, owiatowy, autor wielu
prac naukowych.
5 padziernika 1939 - Z rana nie mona byo przedosta si przez Aleje Jerozolimskie do 1 pp.
Siedziaem na stacji filtrw w ogrdku. O 1 pp. do Gepnera. Nie zastaem, bo siedzi jako zakadnik w
Ratuszu31. Zwouj na 9 rano jutro posiedzenie w sprawie 24-ch32.

6 padziernika 1939 - Posiedzenie w sprawie 24-ch. Miao by!

Posiedzenie na Szucha p. Batz33, Hauptsturmfhrer Sicherheitspolizei Executive [kierownictwo] -

(5+6). Ausweis, piecztka.

Kasse [kasa]
Schulen [szkoy]
Friendhof [cmentarz]
Taufe34 [chrzest]
Nie odbyo si, czekaem od 12 do 6 pp. Polecono mi z Meisingerem35 si komunikowa o 10 rano
nazajutrz. Wracaem na podstawie Ausweisu ciemn noc do domu.

W bankach obwieszczenia o stanie kont.

7 padziernika 1939 - Posiedzenie na Szucha. Lebenswichtige Betriebe in der Lebensmittel Branche

[wane przedsibiorstwo w brany artykuw ywnociowych],

Leute - ltesten Rat [ludzie - Rady Starszych]

Statistik [statystyka]
Bauern? [chopi]
Ordnung, Name, Wohnung, Beruf [porzdek, nazwisko, mieszkanie, zawd],
Mittwoch - 11 Uhr (zu Meisinger) [roda godz. 11 (do Meisingera)] Beirat (Zustimmung meine) [Rada
(moja aprobata)].

Zatrzymany na rogu Poznaskiej i uliskiego.

8 padz. 1939 - Rano od 8.30 do 12 w SS. Czekaem na klucze. Potem pojecha ze mn Wachtmeister
celem otworzenia sali gminnej. Reszt zapiecztowa. W sali ustawiono 24 krzesa i spisano
inwentarz. Sala bez okien, sufit z dziur od szrapnela. Zwiedziem szko zawodow na liskiej. Nie
zniszczona. Przygodne rodziny zarekwiroway sobie mieszkania.

31
Sprawa niewyjaniona, J. Kulski twierdzi, e jedynym zakadnikiem - ydem by Zygelbojm, mogli by jednak
i inni zakadnicy.
32
Z rozporzdzenia szefa Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (Reichssicherheistshauptamt - RSHA), R.
Heydricha, w sprawie zaoe i metod rozwizania problemu ydowskiego na okupowanych terytoriach
(telefonogram R. Heydricha do szefw grup operacyjnych Policji Bezpieczestwa z 21 IX 1939 r.): ydowskie
Rady Starszych 1) W kadej gminie ydowskiej naley ustanowi ydowsk Rad Starszych, ktr w miar
monoci naley utworzy z pozostaych na miejscu osobistoci i rabinw. Rada Starszych winna obejmowa do
24 ydw (mczyzn), zalenie od wielkoci gminy ydowskiej. Rad naley obarczy pen odpowiedzialnoci,
w caym tego sowa znaczeniu, za dokadne i terminowe wykonanie wszelkich wydanych lub wydawanych
polece. 2) W razie sabotowania tych polece naley zagrozi Radom Starszych najostrzejszymi sankcjami (W.
Bartoszewski i Z. Lewinwna, Ten jest z ojczyzny mojej, wyd. IX, Krakw 1969, s. 880. Dokument norymberski
83-3363).
33
Dr Bernhard Baatz kpt SS, funkcjonariusz Einsatzgruppe IV. Po wojnie popeni samobjstwo.
34
Czerniakw czasami zapisuje po niemiecku (zapewne z premedytacj) polecenia otrzymywane od Niemcw
lub sprawy ich dotyczce. Tumaczenia w nawiasach kwadratowych pochodz od wydawcy.
35
Josef Meisinger SS-Standartenfhrer do wrzenia 1940 r., komendant Sipo i SD w dystrykcie warszawskim.
9 padziernika 1939 - Jeden z czonkw Rady jest ranny. Drugi do niczego. Naley ich zastpi. Zgosi
si dziaacz robotniczy do Komitetu. Rozesaem zaproszenia do 24 na 12 jutro.

10 padziernika 1939 - Rano biuro. Klin Dawid - Barkowa 2a m 17. Handwerker Verband [Zwizek
Rzemielnikw] cz[onek] sekretariatu. Posiedzenie Altestenratu [Rady Starszych]. Wybr czonkw
listy 24 i wnioski. Odwiedzi Gmin pan Starczewski36 z Zarzdu miasta, proszc o taksy cmentarne dla
wadz niemieckich. Kaminer37 pojecha na cmentarz i wyda polecenie. W nocy wezwano mnie do
Ratusza. Perypetie ca noc.

11 padziernika 1939 - Posiedzenie w SS nie odbyo si.

12 padz. 1939 - Biuro. Posiedzenie w SS. 1) Lista, 2) Formularz statystyczny, 3) Kasa, 4) ludzie do
robt, 5) Gutszechter, Kahan, Rogoziski, 6) Szkoy, Opieka, rabinat, skadka, cmentarz, buchalteria -
urzdnicy, 7) Muzeum38.

12 padz. 1939 - Odkopywanie na ul. Jasnej. Biuro. SS - 1) Altesten Rat [Rada Starszych], 2) Stat.
Formular [formularz statystyczny], 3) Schulabt. Frsorge, Rabinat, Steuerabt. Buchhaltung,
Friedhof, Museum39 [Wydzia Szkolny, Opieka Spoeczna, Rabinat, Wydzia Podatkw, ksigowo,
cmentarz, Muzeum].

Grb dra Rosiskiego - suca. Sprawa cmentarzy - odwiedziny u Starzyskiego. Ograniczenia

dewizowe. W SS nie zastaem nikogo. Zamwiony na jutro w sprawach Ratu.

13 padz. 1939 - 1) SS - List der Mitglieder des Aera40, Ausweis fr die Mitglieder [SS - wykaz
czonkw Rady Starszych, legitymacje dla czonkw].

2) Stat. Formular - Evidenzbureau [formularz statystyczny - Biuro Ewidencji].

3) Gemeinde [Gmina], Kanzlei, Frsorge, Rabinat, Steuer, Abt., Buchhaltung, Schulabt., Fachschulen
[szkoy zawodowe] Friedhof, Statistik.

4) Arbeiterbrigaden [brygady robocze],

5) Verffentlichung der Kompetenz des Schulrats [ogoszenie kompetencji Rady Szkolnej],

Byem w SS - zapowiedziana wizyta.

Do Gminy zjawi si Batz w towarzystwie kolegi. Zapowiedzia otwarcie niektrych wydziaw.

Ostemplowano w midzyczasie wszystko na nowo. Bonifer 4541.

14 padz. 1939

36
Jan Starczewski, kierownik Wydziau Zdrowia i Opieki Spoecznej Zarzdu Miejskiego.
37
Meszulem Kaminer, czonek Gminy z ramienia Agudy (ortodoksw), penomocnik do spraw cmentarzy. Zmar
w getcie na tyfus.
38
Tekst zanotowany przez Czerniakowa pod t dat zosta w notatniku przekrelony.
39
Tekst od Altesten Rat do Museum zosta w notatniku przekrelony.
40
Aera, skrt od Altestenrat - Rada Starszych.
41
Adolf Bonifer (kapitan, nast. major) SS-Sturmfhrer z wydziau III SD; 45 to prawdopodobnie nr pokoju,
w ktrym urzdowa.
 Friedhof - Zimmer 4 [cmentarz]

Steuer - 6 [podatki]

Kasse - 1 [kasa]

Gabinet - 1 [gabinet]

Frsorge - 5 [opieka spoeczna]

Konferenzsal - 1 [sala konferencyjna]

Buchhaltung - 2 [ksigowo]

Wirtschaftsabt. - 2 [wydzia gospodarczy]

SS-Gabinet - 1

Rechtanwalt - 3 [radca prawny]

2642

10 - 10 przyjad - entsiegeln Aera [zdj pieczcie z pomieszcze Rady Starszych].

Ausweis - Angestellte [pracownicy] - Armbinden [opaski] - Kasse - [kasa] Lebenslaufe [yciorysy] -

Steuer [podatki] - Beitragspflicht - [skadki] - Vorschlag in welcher Hhe [proponowana wysoko] -
Fr die Zwischenzeit eine Anleiheaufnahme bis die Steuer eingehen [poyczka w okresie
pocztkowym do chwili wpynicia podatkw ] - Statistik fr jedes Stadtbezirk [statystyka dla kadej
dzielnicy] Arbeiterbrigaden [brygady pracy]. Aufruf - [wezwanie] - Projekt w poniedziaek. Syn
Statystyka.

Organisationsplan mit Personen [plan struktury organizacyjnej43 z obsad personaln], Schoeffler 8-9
Lederhandschuhe [rkawiczki skrzane].

1) Parteien - Organisation: 1) ganz Polen,2) Warschau, 3) Institute [partie - organizacja: 1) caa Polska,
2) Warszawa, 3) instytuty],
2) Jdische Kulturgemeinde - - fhrende Leute - wo sie sind? [gdzie s dziaacze ydowskich gmin
religijnych?]

3) Der wirtsch. Aufbau der Gemeinde 1) Vermgen wie verwaltet 2) Budget [odbudowa gospodarki
gmin 1) jak zarzdza si majtkiem, 2) budet].

4) Mayzel44.

42
26 pokoi w budynku Gminy przydzielonych poszczeglnym jej organom.
43
Czerniakw odnotowywa prawdopodobnie problemy, ktrych rozpracowania zadali Niemcy, albo je ustnie
Niemcom referowa.
44
Maurycy Mayzel, ur. w 1872 r. w Warszawie, zm. w 1940 lub 1941 w ZSRR. Przemysowiec. W 1920 r. jeden
z komisarzy Rady Obrony Stolicy. Wybitny dziaacz spoeczny, prezes oddziau Zwizku Strzeleckiego im. Berka
Joselewicza, przewodniczcy Kom. Rew., radny, wiceprzewodniczcy Rady Miejskiej m.st. Warszawy, sdzia
handlowy, wiceprezes Centrali Zwizku Kupcw, jeden z zaoycieli Instytutu im. Fr. Chopina, dziaacz licznych
ydowskich i polskich instytucji spoecznych. Do wybuchu II wojny wiatowej prezes ydowskiej Gminy
5) Organisationsplan der Jd[ische] Gemeinde (Warschau) mit Personen [plan struktury
organizacyjnej Gminy ydowskiej (Warszawa) z obsad personaln] 1) Wirtchaft [gospodarka], 2)
Kulturleben [ycie kulturalne], Theater, Wissenschaft [nauka], Volkstum [narodowo], 3)
Gesundheitswesen [suba zdrowia], 4) Kunstinstitut [instytut sztuki], 5) Literatur, 6) Agentur, Presse
[agencje, prasa].

6) Komunismus - Judentum [komunizm - ydostwo],

7) Podzia na syjonizm, ortodoksw etc.

8) 24 - czym kto jest? (4 Durchsch. Pokj 45).

9) Deutschland - Verhalten Russland - Polen [stosunki z pastwem niemieckim, Rosja - Polska].

10) Waluty (stos. do tej sprawy).

11) Problem przechrztw.

12) Hartglas45 - Montag 9 Uhr Hartglas - [Poniedziaek 9 godz.] Auswanderung der jdischen
Bevlkerung nur mit vorher. Genehmigung der deutschen Beherden erfolgt [wyjazd ludnoci
ydowskiej moe mie miejsce po uprzednim uzyskaniu zgody wadz niemieckich],

Arbeiterbrigaden - Montag [brygady robocze - poniedziaek].

Ausweise - dla urzdnikw.

Bander [opaski] - dla wszystkich.

Muzeum - nie.

W korytarzu SS spotkaem nieznanego mi Kom[isarza] S[tray] Obywatelskiej] Regulskiego46

z towarzyszami, ktrzy mi zabrali opask i legitymacj S[tray] O[bywatelskiej]. W tej sprawie zwrc
si do Starzyskiego.

15 padz. 1939 - Rano w Gminie 10-ta odprawa urzdnikw. Od 12 do 2 pp. rewizja SS.
W midzyczasie posiedzenie Aera. Potem przemwienie Batza do 24-ch.

Wieczorem przygotowanie materiaw dla konferencji w SS na jutro. Po obiedzie konferencje.

Zagroony runiciem dom zosta na rogu Marszakowskiej i Wsplnej wysadzony w powietrze.

Zabawa przed Gmin - brody47.

Wyznaniowej w Warszawie (M. Fuks, Mayzel Maurycy, Polski Sownik Biograficzny, t. XX/2, zeszyt 85, Krakw
1975, s. 284 - 285).
45
Apolinary Maksymilian Hartglas, ur. w 1883 r. w Biaej Podlaskiej, zm. w 1953 r. w Tel Avivie, adwokat,
czonek CK Organizacji Syjonistycznej w Polsce, pose na Sejm, publicysta i pisarz (oza, op. cit., s. 24).
46
Janusz Regulski, Komendant Gwny Stray Obywatelskiej.
47
Obcinanie przez hitlerowcw brd ortodoksyjnym ydom.
16 padz. 1939 - Od 5 rano przy pracy - zestawienie statystyczne48 i metody pracy. Rano biuro. Od 12
Gmina do 4 pp. O 5-ej materiay dane przedstawione przez Gmin niem[ieckim] wadzom. O 4 pp.
zwrot kluczy rnych wydziaw i kasy. Usunicie z kasy - papiery. Wieczorem otrzymaem Ausweisy
dla czonkw Rady.

17 X 1939 - Od 6 na nogach. Wezwanie z S[tray] O[bywatelskiej] - Wytumaczenie swoich funkcji.

12 w SS. Wezwani na 6 pp. O 6 pp. wezwanie na 18 X 39 na 10 rano. Omwienie z urzdnikami

Biura Statystycznego] planu pracy.

Odwiedzi mnie Tausendknstler49 Alfred Nossing50.

19 X 1939 - Rano biuro. Od 12 pp. Gmina. Posiedzenie Aera. Szykowanie Batalionu Pracy na sobot 7
rano. Po obiedzie konferencja z Biurem Statystycznym.

20 X 1939 - Rano Biuro. 11-ta Gmina. 2 razy byli z SS w sprawie uboju rytualnego. O 3 pp. Batz w
Gminie, a ja u niego w SS. Zapowiedzia represje, o ile si nie zjawi. O 5 pp. w SS omawiaem
statystyk, finanse, szkolnictwo i Batalion Pracy. Definitywnie zaatwiam Batalion Pracy. Mam o 7
rano dostarczy 500 ludzi dla Magistratu. Odezw o statystyce etc. wyda SS.

21 X 39 - 7 rano Gmina. Tum 2000 bezrobotnych do pracy. O 8.30 zjawio si SS. Wzito
kilkudziesiciu do SS etc. Potem 120. Magistrat si nie zjawi51. Obstalowano na niedziel etc. po
kilkadziesit. Na wtorek znw 500 dla SS. Maj da je i pienidze.

Biuro rano. Od 12 posiedzenie Biura Statystycznego do 2 pp. O 3-ej SS do 6 pp. Konferencja z Batzem.
Zwracam uwag, e 1-go Wszystkich witych, a 2-go Zaduszki - std przenie trzeba na 3-go spis
ydw. Batz kieruje mnie do innego. Duga cika konferencja, ustala si spis na 28-go. Poleca
zaatwi z Urzdem Dewizowym wydatki Gminy na spis. O 6 pp. pojechaem na danie do domu
razem z nim, wziem drukarza i pojechaem do drukarni na Tward. Tam omwiono druki52. Mam
znale rozklejaczy na miecie odezwy niemieckiej. W nocy wrciem w czci autem wadz. Na rogu
Alei Jerozolimskich] zatrzymany przez patrol. Mj Ausweis nie wystarcza. W domu wymioty.

22 X 1939 - Od rana Gmina. Przygotowanie spisu. Wyznaczenie 26 komisarzy.

48
Rady ydowskie winny przeprowadzi w swoich rejonach pomocniczy spis ludnoci ydowskiej, stosujc
w miar monoci podzia wedug pci (grupy w zalenoci od wieku): a) do 16 lat, b) od 16 do 20 lat i c) powyej
20 lat oraz wedug najgwniejszych grup zawodowych i w najkrtszym czasie zoy meldunek o jego
wynikach (z rozporzdzenia Heydricha z 21 IX 1939 r. w sprawie ydowskich Rad Starszych, por. przypis 32).
49
Ironiczny zapis Czerniakowa Tausendknstler znaczy kuglarz, sztukmistrz, czarodziej. W zapisie oryginau
zapewne omykowo cudzysw postawiony przy nazwisku Alfred Nossig.
50
Alfred Nossig, ur. we Lwowie w 1864 r., pisarz, publicysta, dramaturg, autor m.in. libretta do opery Manru
Ignacego Paderewskiego, rzebiarz. Zajmo-wa si szczeglnie zagadnieniami ydowskiego spoeczestwa.
W czasie II wojny wiatowej znalaz si w Warszawie. O Nossigu pisze Bernard Mark: Obok agenta Gestapo
Gancwajcha dziaa na terenie getta drugi szpieg niemiecki, stary publicysta ultranacjonalistyczny, dr Alfred
Nossig... Obaj agenci skadali tygodniowe lub miesiczne raporty niemieckiej subie bezpieczestwa i dalej:
Aktem wymiaru sprawiedliwoci byo wykonanie przez czonkw OB wyroku mierci na agencie niemieckim
na terenie getta, 75-letnim dr. Alfredzie Nossigu (B. Mark, Walka i zagada getta warszawskiego, Warszawa
1958, s. 67 i 207). Wyrok wykonano w styczniu 1943 r.
51
Przedstawiciele Magistratu nie zjawili si po ludzi wyznaczonych do pracy.
52
Druki dotyczce spisu, ludnoci ydowskiej.
23 X 1939 - 7 Gmina. Zebranie Rady z udziaem SS. Przygotowanie spisowe.

24 X 1939 - Z rana 300 ludzi do pracy z Gminy. Biuro, potem Gmina. o 3.30 do SS B[atza].

25 X 1939 - Rano biuro. Oddanie radia53. Od 11 pp. Gmina. Interesanci - pocieszenia, skargi.

26 X 1939 (czwartek) - Rano biuro. Kwestia aryjska. Od 12 Gmina. Od 1-ej objazd komisariatw
spisowych. Po obiedzie skargi - pociecha.

27 X 1939 (pitek) - Biuro - 12. Gmina - Sprawdzenie komisarzy. Szoszkies54. Czy ma radio?

Do 6 pp. w Gminie (spis etc.). Wolno na ulicy do 7 wieczorem. Ogoszenie General.-gubernatorstwa.

mier Koeingsteina55. Taktyka Szoszkiesa.

28 X 39 - Rano Gmina. SS. Zoyem memo o uruch[omienie] szkolnictwa, o prawach starszego

odzi56, o wypat zalegych poborw. Spis idzie dobrze - formularze przewanie oddane przez
rzdcw. Ze wszystkich stron pytania, co do celw spisu. Do Gminy kto przynis zwoki i zoy
w bramie.

29 X 39 - Rano - Gmina. Po obiedzie SS.

30 X 39 - danie Bonifera57.

31 X 39 - Bonifer. Ilo ydw 360 00058. danie 100 robotnikw. Nagroda dla ratujcych dom.
Wony i dozorca wynajmuj mieszkania na liskiej59.

1 XI 39 - Zamwiono na 2 XI [19]39 - 300 osb. Bd zapaceni. Memoriay. Polecono statystyk do

12-go opracowa. Zapotrzebowanie oprcz kierownictwa 60 osb.

2 XI 39 - Rano Devisenstelle. Jeszcze nie zezwolono na upynnienie wpaconych do Banku

Dyskontowego pienidzy. Nie mam na wypat urzdnikom, na statystyk, Batalionowi Pracy, etc. Na
cmentarzu chowaj zmarych na tyfus i czerwonk.

Wczoraj delegacja z sierocica, ktremu miasto odmwio zapomogi (500 000 z rocznie, 500 sierot)
pod pretekstem, e Gmina winna utrzymywa t instytucj60.

53
Za oddawanie radioodbiornikw przez ydw odpowiedzialno ponosia Gmina.
54
Chaim (Henryk) Szoszkies, dziennikarz, dziaacz spoeczny. Przed wojn sta na czele ydowskiego ruchu
spdzielczego. Czonek Gminy w pocztkowym okresie okupacji. Szoszkiesowi udao si wydosta
z okupowanej Polski na pocztku 1940 roku. Zmar w Stanach Zjednoczonych w 1964 r. (Zob. Aneks 13).
55
Koenigstein, przemysowiec warszawski aresztowany przez gestapo.
56
Chodzi tu zapewne o pozornie wiksze uprawnienia i lepsz sytuacj pod rzdami Przewodniczcego
Starszestwa ydw w odzi Mordechaja Chaima Rumkowskiego, ironicznie nazywanego Krlem Chaimem I.
57
Jak wspomina jeden z czonkw Gminy, Hartglas, Bonifer zada od niego, by w cigu 24 godzin da
szczegowe informacje na temat moliwoci przesiedlenia ydw do Palestyny i innych krajw. Mimo grb
i krzykw takiej informacji Bonifer otrzyma nie mg (A. Hartglas, Wspomnienia cyt. za hebrajsk edycj
Dziennika Czerniakowa, s. 19).
58
Aktualna liczba ydw w Warszawie.
59
Budynek szkoy rzemielniczej podlegajcej Gminie ydowskiej.
60
Zastpca Komisarza Rzeszy na m. Warszaw, dr Oskar Dengel, zaraz na pocztku swego urzdowania wyda
prez. Starzyskiemu pisemne zarzdzenie, zakazujce czynienia przez Zarzd Miejski jakichkolwiek wypat na
rzecz ydw i ich organizacji. Podobne, czy to samo, zarzdzenie zakazywao rwnie wypat na rzecz
Posiedzenie Rady - aprobata pracy. Po obiedzie posiedzenie w Zahanie.

3 XI 39 - Rano Sz[oszkies] melduje, 7.30 na Marszakowskiej, kiedy szedem do Gminy, e cz

robotnikw zdezerterowaa, cz ebrze. Stosunek do nich by na forcie Bema nieprzyjazny. Idzie
celem pertraktacji z wadz na forcie. Wczoraj raportowalimy w Alei Szucha, e do 1 pp. w ogle nie
zatrudniono pracownikw. Mam dzi by u Bonifera o 12-ej. Byem.

4 XI 39 - Rano biuro. Gmina. Trudnoci z wypat. Mia by niem[iecki] urzdnik dewizowy o 9.30, nie
przyby. onierz z SS przyby z daniem zwoania Rady na 3 pp.

O 11.30 onierz z SS zada posiedzenia w imieniu wadz Rady Starszych i zastpcw. Na

posiedzenie cz radcw i zastpcw si nie zjawia. Oddzia SS zada skompletowania listy.
Wzilimy przygodnych zastpcw61. Zakomunikowano nam o strefie osiadoci62. Zastpcy zostali
usunici z sali63.

5 XI 39 - Audiencja u komendanta miasta gen. Neumana-Neurode. Zapowiedzia pisemne

zawiadomienie o ew[entualnej] strefie. Po obiedzie u Batza. Strefa zostaa skurczona. Pod oknami
Gminy tumy. Do mieszkania setki ludzi.

jakichkolwiek organizacji wyznaniowych. Ustanowiono wtedy take niemieckich kontrolerw asygnat, celem
wizowania ich przed dokonaniem wypat z kasy miejskiej. To bya istotna przyczyna odmowy wypat
instytucjom ydowskim, niezalenie od takich czy innych motyww, wskazywanych zainteresowanym przez
poszczeglnych urzdnikw finansowych Zarzdu Miejskiego (wyjanienie J. Kulskiego).
61
Hitlerowcy nie przyjli wyjanienia Czerniakowa, e cz osb nie przybya z powodu choroby, dali 20 minut
na sprowadzenie nieobecnych. Czerniakw kaza stranikom Gminy sprowadzi paru ydw spord
przechodniw (A. Hartglas, Pierwsze miesice okupacji nazistowskiej, Jerozolima 1959, s. 501).
62
Pierwotnie wadze niemieckie zamierzay utworzy getto ju w listopadzie 1939 r., nastpnie odstpiy od
tego zamiaru, urzeczywistniajc go dopiero 2 X 1940 roku. Ludwik Landau pod dat 5 XI 1939 r. notuje na ten
temat: Przystpuj okupanci do realizacji rwnie olbrzymiego, jak nieludzkiego projektu przesiedlenia ydw
w Warszawie, skupienia ich na zwartym obszarze ghetta. Pogoski o zamiarze takim kryy ju dawno. Rwnie
dawno ju opowiadano mi o wydanym w Piotrkowie zarzdzeniu, na mocy ktrego ydom w tym miecie wolno
mieszka tylko na trzech ulicach. Wydawao si jednak, e wprowadzenie takich projektw w wielkim miecie,
jakim jest Warszawa, jest zupenie nieprawdopodobne. Tymczasem dzi rano rozesza si wie, i z
byskawiczn szybkoci rozpowszechnia si wrd caej ludnoci, a zwaszcza wrd ludnoci ydowskiej, e
wadze niemieckie realizuj ju projekt stworzenia ghetta ydowskiego. Tocz si mianowicie pertraktacje z
Gmin ydowsk, ktrej podano wykaz ulic, na ktrych jedynie ydom wolno bdzie mieszka, i wyznaczono
rod (8 XI) jako termin ostateczny zwolnienia mieszka w innych dzielnicach; pertraktacje dotycz jedynie
wykazu ulic, ktre Gmina chciaaby rozszerzy, i terminu, o ktrego przeduenie Gmina si stara. atwo sobie
wyobrazi panik, ktra obja ludno ydowsk. Rozproszonym po caym miecie, zasymilowanym z ludnoci
polsk rodzinom kae si przenosi do dzielnic ydowskich, do rodowiska, z ktrym ju czsto nie maj nic
wsplnego; kae si stoczy w dzielnicach ju przeludnionych [...] Pod wieczr doszy wiadomoci o uzyskaniu
pewnego rozszerzenia wykazu ulic; sytuacja wyjani ma si jutro - okoo godz. 10 ma by rozplakatowane
obwieszczenie. Nie jest te jasne - i, to prawdopodobnie jutro si nie wyjani - kogo dotyczy maj te
zarzdzenia, kto ma by traktowany jako yd. Podobno decydowa ma kryterium wyznaniowe, bez wyranego
jednak stwierdzenia tego; jest to droga najatwiejsza dla okupanta, tak samo postpowano przy spisie ludnoci
ydowskiej, ktry widocznie wanie t akcj mia na oku (Kronika lat wojny i okupacji, t. I: wrzesie - 1939 -
listopad 1940, s. 57).
63
Baatz owiadczy 48 zebranym w Gminie (24 czonkom Aera i 24 - przewanie przygodnym - zastpcom)
gniewnym tanem, e ju od 7 listopada powstanie odrbna dzielnica, motywowa to niebezpieczestwem
epidemii tyfusu. Gwarancj wykonania tego zarzdzenia miaa by kontrybucja, a na razie wzito jako
zakadnikw 24 zastpcw Rady Starszych (A- Hartglas, Pierwsze miesice okupacji nazistowskiej). Std aluzja
Czerniakowa do usunicia z sali zastpcw. Osadzono ich w wizieniu przy ul. Daniowiczowskiej (por. zapis z
10 XI). Po drodze do wizienia byli przez gestapowcw okrutnie pobici.
6 XI 39 - Tumy. U Batza z rana. Czerniewski64 z Magistratu by u Batza. Ustali list ulic. W Gminie o 4
pp. posiedzenie instruktorskie. Uwiadomienie wysiedlecw.

7 X 39 - Rano Gmina. Tum wdar si do gabinetu. Wyrzuty z powodu zakadnikw. Rano 3 baby
awanturuj si o to, e Wsplna ulica wolna. Po obiedzie u Bischofa65 odoenie do poniedziaku caej
pracy. Szoszkies!

8 XI 39 - 9 XI 39 - Rano biuro, Gmina. Nakaz dotyczcy szpitala na Czystem, 5000 z na drzewo, na

dach, szko, szklarze, blacharze, 500 ek, kocw, poduszek, przecierade etc.

Po obiedzie u Bischofa memo o szkolnictwie, opiece spoecznej, Wydziale Skadek. Jutro pojedzie kto
z SS i otworzy wydziay. Prosiem o zaaresztowanie mnie i Rady w zamian za 24 zakadnikw.
Obiecano jutro wypuci rano wszystkich.

10 XI 39 - 8 rano SS. Do 1 pp. czekaem. Interwencja u Bischofa, na skutek czego zwolnienie na

Daniowiczowskiej 24 zakadnikw. Dwaj oficerowie pojechali ze mn na Dani[owiczowsk] i zwolnili.
O 5 pp. wyszli. Potem do Banku, aby mi zaatwi dewizy. Potem do Gminy celem otwarcia Wydziau
Skadek i opieki spoecznej.

W poniedziaek mam by w sprawie wysiedlenia. Bg wie, jaki to bdzie dzie! Kobryner66 wyrzucony
z mieszkania. Na podwrzu Gminy wysiedleni z Sierpca67. Areszt czonka Rady in. Szereszewskiego68
i wielu innych.

11 XI 1939 - Rano Gmina do 3 pp. Pacz przed Gmin - zastrzeleni na mocie jacy ydzi w aucie. 3 pp.
SS zamwienie 300 robotnikw.

12 XI 1939 - Rano Gmina. Wysiedleni z innych miasteczek. Obrady nad przyjciem szpitali. Umar
Adalberg69. W domu samotno i ponuro70.

64
Pk Marian Czerniewski, byy przedwojenny dyrektor miejskiego Wydziau Wojskowego, by w owym czasie
kierownikiem miejskiego Wydziau Kwaterunkowego, podlegego nadzorowi niemieckiemu z ramienia
Komisarza Rzeszy na m. Warszaw i kolejnych jego zastpcw. Nadzr peni niemiecki Urzd Kwaterunkowy,
pozostajcy pod kierownictwem Brauna, penicego te obowizki adiutanta kolejnych szefw warszawskich
urzdw nadzoru okupacyjnego nad Zarzdem Miejskim. Wydzia Kwaterunkowy z natury rzeczy musia
zajmowa si midzy innymi przesiedleniami Polakw ze strefy mieszkalnej, przeznaczonej przez okupanta dla
ydw, przejmujc lokale zwalniane przez tych ostatnich (wyjanienie J. Kulskiego).
65
Helmut Bischof SS-Sturmfhrer, major SS, zastpca Baatza.
66
Edward Kobryner, ur. w 1880 r. w Warszawie, zm. w 1943 r., w okresie midzywojennym wiceprezes Zarzdu
Gwnego Zwizku Kupcw, sdzia handlowy, czonek zarzdu Kasy Chorych, Pastwowej Rady Ubezpiecze
Spoecznych, czonek Rady w getcie (S. oza, op. cit., s. 346).
67
Przybyli do Warszawy wysiedleni ydzi z Sierpca, to jeden z pierwszych zwiastunw dalszych wysiedle
ydw z zachodnich ziem Polski, przyczonych do Rzeszy. Rozporzdzenie Heydricha postanowio (por. przypis
32): W miar monoci naley terytorium (Gdask, Prusy Zachodnie, Pozna, Wschodni Grny lsk) oprni
z ydw, a przynajmniej dy do tego, by zostali oni skoncentrowani w niewielkiej liczbie miast.
68
In. Stanisaw Szereszewski, przed wojn prezes Toporolu (Tow. Krzewienia Rolnictwa wrd ydw), czonek
Rady, kierownik Wydziau Finansowego i prezes warszawskiego zarzdu JSS (Jdische Soziale Selbsthilfe).
Zastrzelony przez hitlerowcw w kwietniu 1943 r.
69
Samuel Adalberg (1867 - 1939), zbieracz przysw polskich, autor monumentalnej Ksigi przysw,
przypowieci i wyrae przysowiowych polskich, badacz i wybitny znawca folkloru polskiego, radca w Min.
WRiOP, Komisarz Rzdowy fundacji barona Hirscha (Sownik folkloru polskiego, Warszawa 1965, s. 11 -12).
70
Jedyny syn Czerniakowa, Jan, opuci Warszaw, i uda si na tereny objte przez ZSRR.
13 XI 1939 - Rano bank. Laschtoviczka71. Po obiedzie SS. Laschtoviczka, znw SS. Jutro mam si stawi
do Batza w sprawie przesiedlenia. Rano w Gminie mam by w sprawie robotnikw na
Daniowiczowskiej. Lon robotnikw z 4 z zredukowa na 3 z. Do dnia dzisiejszego uratowaem dla
nich 4 z. Szk nie otwieraj.

14 XI 1939 - 7 rano Gmina. Wypaty Batalionowi Pracy. Przygotowanie do rozmowy z Batzem

w sprawie przesiedlenia etc. Byem w SS. Sprawa wysiedlenia nie jest aktualna. Mno si sprawy
Deutschvlkischer z ydami - oskarenia, e ydzi s winni i nie pac. Dano mi wezwanie dla ydw,
aby si zgosili do SS. Gmina musi poredniczy w dostarczeniu im wezwa. Jutro 8.30 mam by w SS,
rozmowa z Batzem o uruchomieniu Gminy. Dzi pozwolili podnie 30 000 z z Banku Dyskontowego.
Co by byo, gdyby nie cofnito przesiedlenia? Wyrzuty ydw byyby nie do zniesienia!

15 XI 39 - Chmurny poranek. Godzina 6-ta. Deszcz leje. Musz by w SS o 8.30.

Listopad. 30-go kocz 59 lat i wkraczam w szedziesitk. Podzieliem sobie w swoim czasie
w teoretycznym planie na trzy czci: I - nauka i zabawa, II czyny, III - pojednanie z Bogiem i ycie
z samym sob. Los zrobi Strich ber die Rechnung. Od 1905 roku ja, ktry nikogo nie wyzyskiwaem
i nie yem z pracy innych, pac koszty handlowe za tych, co to robili. Takich jak ja jest zreszt legion.
Kad si spa codziennie wobec godzin policyjnych o godzinie 9-ej. W rezultacie budz si o 2-iej i z
przerwami pi do 6 rano. W przerwach czytuj Don Kichota. O jake by si przyda bdny rycerzu
dzi.

Od skarg, ktre mnie dochodz, gowa puchnie. Z Annopola72 wyrzucono z barakw wszystkich
ydw. Zwalono mi na gow 4 wysiedlone miasteczka, szpital73, domy sierot, Annopol i luzem
wariatw. W gowie si mci.

16 XI 39 - Dzie godzina 7 rano zaczty od pogrzebu. Zmar na anewryzm serca majster szkoy
rzemios Likiert. Chodzi o darmowy pogrzeb. Posiedzenie Rady.

17 XI 39 - SS zgadza si na kuchnie i kpiele. 300 000 z ma si zebra na Batalion Pracy. Wieczorem

wezwany do SS. Kontrybucja 300 000 zotych do poniedziaku74. 5 zakadnikw z Rady zagroonych -
losowanie. Na biurku model nagrobka ydowskiego. Rada wezwana na jutro na 10 rano.

18 XI 1939 - Rano 8-a SS w sprawie kontrybucji, albowiem podniosem, e s trudnoci bankowe.

Dano mi termin do poniedziaku 21 XI 39 na kontrybucj.

71
Karol Laschtoviczka, kierownik niemieckiego zarzdu finansowego w Warszawie. Obywatel austriacki, przez
wiele lat przed wojn mieszka w Polsce (we Lwowie, nastpnie w Warszawie), zajmowa kierownicze
stanowiska w bankowoci polskiej. Po Anschlussie sta si automatycznie obywatelem Rzeszy (edycja Yad
Vashem bdnie okrela go jako Volksdeutscha, ktry dopiero pniej sta si Reichsdeutschem). Z chwil
wybuchu wojny, 1 wrzenia rano jako obywatel Rzeszy zosta przez wadze polskie internowany. W maju 1940 r.
przeniesiony zosta do zarzdu finansowego GG do Krakowa, jego miejsce zaj - dr Fribolin.
72
Na Annopolu (Praga) znajdoway si w okresie midzywojennym baraki dla bezrobotnych i bezdomnych.
73
Szpital Starozakonnych na Czystem.
74
W domu przy ul. Nalewki 9 przestpca - 20-letni recydywista Pinchas-Jakub Zilberring, 13 listopada zastrzeli
policjanta polskiego, a drugiego zrani. Zabjcy udao si zbiec. Gestapo w drodze odwetu aresztowao
wszystkich mczyzn (53), przebywajcych w czasie zabjstwa w tym domu, nawet przybyych przypadkowo.
Kontrybucja, jakiej zadano od Rady Starszych, miaa by okupem za zwolnienie aresztowanych. Na
wpacenie kontrybucji udzielono dwudniowego terminu. W razie jej nieuiszczenia aresztowani mieli by
straceni (W. Bartoszewski, Warszawski piercie mierci, Warszawa 1967, s. 22 - 23).
Ghetto odoono na kilka miesicy. Gmina na kracach ghetta umieci supy z napisami Achtung
Seuchengefahr, Eintritt verboten [Uwaga, zagroenie zaraz, wejcie zabronione]. Przejcie szpitala,
sierocicw i domu starcw odoono do 31 XII 39. W sprawie przejcia szpitala porozumie si z dr.
Schrempfem75.

W sprawie kontrybucji udaem si do Laschtoviczki celem otrzymania wykazu zablokowanych

ydowskich kont. Otrzymaem fragmentaryczne zestawienie tylko wolnych kont.

19 XI 39 - Od wczesnego rana posiedzenie Rady. Cay dzie zbirka kontrybucji. Po obiedzie spotkanie
w Czerwonym Krzyu z delegatem Junod. Zapowiedzia pomoc dla ydw, medykamenta i art[ykuy]
spoywcze. Wieczorem dalej zbirka. Zebraem gotwk, przelewami z zablokowanych kont i starych
okoo 260 000 z. Jutro rano jeszcze zbirka. Potem musz wnie kontrybucj do SS. Chrzty76!
Architektura.

20 XI 39 - Statystyka ydw w Warszawie ukoczona. 8-ma rano Gmina - Kontrybucja. 11 rano

zanosz gotwk 40 000 z i przelewy w sumie z 260 000 do SS. Potem do Urzdu Dewizowego
o zezwolenie.

Do ghetta bd prowadzi drogowskazy z napisem Achtung Seuchengefahr, Eintritt verboten.

Z boku rozplakatuje komendantura, e onierzom wchodzi nie wolno. W Gminie dalej zbirka. Mam
przyj szpital etc. Gospodyni nie chce da nagrody tym, co ratowali dom przed poarem.

Od 4 pp. SS w sprawie kontrybucji. O 5 pp. znw SS w tej samej sprawie. Stamtd do Komisji
Dewizowej na Freta w sprawie upynnienia czekw.

Tymczasem biuro, ktre mi daje chleb, zaniedbaem. Z czego y bd, Bg raczy wiedzie, a to tym
bardziej, e z Gminy nic bra nie chc. A tymczasem do niej dokadam (lokomocja kosztuje i napiwki -
doroka 4-5 z za kurs). Kad si spa o 9 wieczorem, czytam. O 2 w nocy si budz. I tak do 5 - 6
rano, kiedy wstaj. Buty.

21 XI 1939 - 8.30 w SS celem udania si do Komisji Dewizowej w sprawie upynnienia kontrybucji.

Czekaem do 11-ej bezowocnie. Pojechaem do Gminy. Wczoraj przyszli jacy ydzi wieczorem pod
ochron. Zadano wypacenia im lonu za jakie prace. Obecni musieli zapaci z 150.

Delegacja mieszkacw Nalewki 9 w sprawie aresztowania wszystkich mczyzn z tego domu.

Wieczorem interweniowaem w Gestapo. Naley interweniowa u policji polskiej wg owiadczenia
komisarza.

22 XI 1939 - Rano 8.30 w SS w sprawie upynnienia kontrybucji. Abstynencja77 radnych. Gazety

jaowe. Skad urzdnikw Gminy. Rewelacja statystyczna co do iloci rzemielnikw ydw w
Warszawie. Przypuszczalnie brak kart rzemielniczych wpywa na dotychczasowy faszywy obraz

75
Dr Schrempf, kierownik Wydziau Zdrowia w niemieckim zarzdzie Miejskim Warszawy, pierwszy urzdowy
Amtsarzt nadzoru okupacyjnego. Wyrnia si, jak wspomina J. Kulski, niezwyk wrogoci do Polakw i
ydw, by brutalny wobec lekarzy i innych osb - zmuszonych do stykania si z nim, utrzymywa cise kontakty
z gestapo, mia cechy sadysty. (Por. rwnie Hirszfeld, op. cit., s. 187).
76
Adnotacja dotyczca prawdopodobnie wzrastajcej liczby ydw przechodzcych na wiar chrzecijask.
Nie wyczyo ich to jednak spod szczeglnych przeladowa.
77
Chodzi prawdopodobnie o absencj.
statystyczny78. Wypaty dostawcy Schreyerowi. Cigle sprawy pa ze sucymi. Szabesgoje. Skd
wzi pienidze na nowy budet Gminy?

Po obiedzie SS. Matki z Nalewek 9. Sdy w Gminie.

23 XI 39 - Rano biuro. Od 10 Gmina. Delegacja matek (pacz i krzyk). O 12-ej wezwanie do SS.
Czekaem do 2, potem od 3 do 4.30. O 4.40 pojechali ze mn do Komisji Dewizowej, lecz tam nie
zastano nikogo. Na ulicy owiadczy mi komisarz Mende79, e Kommandeur80 nie zgadza si na
przekazy i da do soboty 6 pp. gotwki. Cika scena.

24 XI 1939 - 7 rano delegacja kobiet z Nalewek 9. 8 rano posiedzenie Rady w Gminie. Mj wniosek -
listy domowe dorczone gospodarzom wzgl. administratorom. Zbirka w Gminie. Wieczorem okazaa
si moliwo wniesienia 100 000 z do SS. Jutro ma by reszta. W midzyczasie o g. 12 otrzymaem
wezwanie stawienia si w SS o g. 3 - 6 rabinw, 6 powanych osb ze spoeczestwa, 5 radcw.
Wobec tego udaem si do Batza i zaniechano tego. Brandtowi81 zakomunikowaem, e stawiam
siebie w zamian do ich dyspozycji.

25 XI 39 - 7-ma delegacja z Nalewek 9. Rano 8-ma Gmina. Wizyta w Banku. Delegowaem buchaltera
do Kom[isji] Dewizowej w sprawie upynnienia czci przekazw. Do godziny 12-ej zebrano okoo
40 000 z. Taktyka Komisji Dewizowej. Zaniosem o 5.30 do SS 102 300 z. Brak jeszcze 38 000. Bya
cika chwila, w kocu zgoda na reszt w poniedziaek. Interwencja w sprawie zatrzymanych Nalewki
9. Polecono mi zwrci si na Daniowiczowsk do Kluge wzgl. Binia. Rabini nie mogli agitowa za
wpatami, bo do bnic ludzie nie przychodz w obawie apania do robt.

26 XI 39 - Rano skandal matek z Nalewek 9. Potem skandal z pracownikiem instytucji pogrzebowej

(metoda b. prezesa - kupa ludzi w pokoju).

27 XI 39 - Rano interwencja w urzdzie ledczym w sprawie Nalewek 9. Polecono przyj jutro o 9

rano. Biuro. Potem Gmina.

28 XI 39 - Dr Kluge owiadczy, e 53 mieszkacw Nalewek 9 rozstrzelano82. Bliszych informacji

o miejscu pochowania odmwi (godzina 9 rano). O 11-ej rodziny w Gminie. Radni namawiaj, eby
na jutro odoy zawiadomienie rodzin. Nie zgodziem si na to. Wezwaem ich w obecnoci jednego
radnego (reszta skwapliwie skorzystaa z propozycji wyjcia z pokoju). Scena trudna do opisania.
Potem na wyrywk coraz to inna ofiara. Potem zorzeczenia w moim kierunku. O 1 wyszedem z
Gminy. Ofiary czepiay si doroki. C im mogem pomc.

78
Z powodu uciliwych przepisw obowizujcych rzemioso przed wojn, w Polsce wielu rzemielnikw nie
rejestrowao swoich warsztatw i dlatego nie znaleli si w oficjalnej statystyce
79
Gerhard Mende 28-letni sierant SS z wydziau ydowskiego (IV B4) SD.
80
Kommandeur, komendant Sipo i SD Meisinger (por. przyp. 35). Komisarzami nazywano oficerw
hitlerowskich wadz bezpieczestwa.
81
Karl Georg Brandt, zastpca szefa wydziau ydowskiego (IV B4, SD).
82
Pomimo udzielanych Czerniakowowi przyrzecze i odraczania terminu zoenia kontrybucji oraz pomimo jej
przyjcia przez wadze niemieckie, 53 mczyzn, aresztowanych na Nalewkach 9, zostao straconych.
Wydawany pod auspicjami hitlerowcw Nowy Kurier Warszawski pod dat 30 XI donis o zabjstwie
w domu przy ul. Nalewki 9 oraz o tym, e za karygodne zachowanie si zamieszkaych w tym domu 53
mczyzn rozstrzelano (Bartoszewski, op. cit., s. 23).
O 3-ej poszedem do SS celem odebrania zwok przez rodziny. Niestety, nikogo z miarodajnych osb
nie zastaem. Mam by jutro. W domu zastaem delegacj ofiar. Jutro id do dra Richtera83 w sprawie
przejcia szpitala na Czystem. Przyjem delegacj ze szpitala.

29 XI 1939 - Rano do Richtera. Przyj nas Schrempf. Poleci wobec rozbienoci uda si do dra
Dengla (Stadtprsidenta)84, na co odpowiedziaem, e bez zgody SS nie mog uda si do niego.
Gmina - pogoski o Nalewkach.

30 XI 39 - Rano SS. Dzi kocz 59 lat. Posiedzenie Rady. W kocu posiedzenia przyniesiono gazet
Nowy Kurier Warszawski z obwieszczeniem o opaskach ydowskich85, znaczeniem sklepw
ydowskich, tudzie o rozstrzelaniu 53 z Nalewek 9. Opaski obowizuj od jutra. Wieczorem
wezwanie z SS na 2 XII 39 do Fischera86.

83
Prof. Georg Richter, szef niemieckiej suby zdrowia dystr. warsz.
84
Dr Oskar Dengel. Pisze o nim L. Landau pod dat 6 XI: Mianowany zosta Niemiec - prezydent miasta: jaki dr
Dengel. Dowiedzielimy si o tym w ten sposb, e zjawiy si dzi z jego podpisem jako prezydenta dwa
obwieszczenia: wezwanie do rejestracji kwitw rekwizycyjnych oraz wyznaczenie cen maksymalnych na miso
[...]. Co si stao ze Starzyskim - nie wiadomo; kr pogoski, e zosta rozstrzelany (Kronika, t. I, s. 58).
85
Stosownie do rozporzdzenia generalnego gubernatora H. Franka z 23 XI 1939 r. o oznaczaniu ludnoci
ydowskiej - wszyscy ydzi i ydwki przebywajcy w Generalnym Gubernatorstwie, a majcy ukoczone 10
lat ycia, obowizani s nosi, zaczynajc od 1 grudnia 1939 r., na prawym rkawie ubioru i wierzchniego ubioru
biay pasek szerokoci co najmniej 10 cm, zaopatrzony w gwiazd syjosk. Opaski te winni ydzi i ydwki
sprawi sobie sami i zaopatrzy odpowiednim znakiem. Winni wykroczenia podlegaj karze wizienia. Dla
zawyrokowania waciwe s Sdy Specjalne. Landau notuje pod dat 30 XI, e dotyczy to rwnie osb
pochodzenia mieszanego oraz e istnieje obowizek oznaczania w ten sam sposb (niebieska gwiazda
Syjonu na biaym tle) wszelkich przedsibiorstw ydowskich, przy czym w tym wypadku waciciel mieszanego
pochodzenia nie jest traktowany jako yd (.Kronika, t. I, s. 107).
86
Dr Ludwig Fischer, SA-Gruppenfhrer, gubernator dystr. warsz., obj to stanowisko 6 listopada.
Notatnik Drugi (1 XII 1939 - 14 III 1940)

Barwy s czynami i cierpieniami wiata

(Goethe)

Alfred Paczkowski, Piusa 16 A

Szulc, Wsplna 621

1 XII 1939 - Rano SS w sprawie opasek. Noc nieprzespana - proszki od blu gowy. Wieczorem
wezwano mnie na jutro 2 XII 39 do SS (inny wydzia). Jak si dowiaduj w Gminie rodziny 53-ch2
szukay koza ofiarnego. Kt mg si do tego nadawa lepiej ode mnie? Wona mi mwi, e jedna
nazywaa mnie morderc. Inni rozpuszczali pogoski, e kontrybucja zostaa wpacona za pno. Inni
znw, e wiedziaem o skazaniu i to ukrywaem. Charakterystycznym jest, e podczas gdy sam jeden
zostaem w gabinecie w Gminie, a obok nieszczliwi rozpaczali w przylegym pokoju, jeden z moich
kolegw przysa mi w sukurs urzdnika, aby mnie broni. Sam si ulotni.

Rano godzina 8-ma przyniesiono mi opaski z herbem Dawida. Otrzymaem w ten sposb nowe
odznaczenie w innych warunkach ni w swoim czasie komandori wgiersk. Poleciem w Gminie
zamwi stempel do odbijania herbu. Praca w biurze niemoliwa3. Po pierwsze nie ma jej. Po wtre
musz ustpi z zarzdu na skutek paragrafu aryjskiego. Z czego bd y, nie wiadomo.
Powiedziaem Zarbskiemu4, e si zrzekam.

Przyj mnie Batz. Odmwi wydania cia5. Poleci zrobi list ydw, chccych wyemigrowa do
Ukrainy. Bd, jego zdaniem, mogli wywie po 5000 z. Pokazaem mu wezwanie do pokoju 45
(Fischer). Wzi wezwanie i poleci nie chodzi.

Nalewki. Znw odwiedziny rodzin i jakich 2 nowych osb, podajcych si za rodziny. Gmina do 2 pp.
Wieczorem praca w domu dla Gminy.

Zar. siostra chwali stosunek do ydw, bo rzekomo w Brzeciu le si odnosz do Polakw.

Wieczorem pogoski, e opaski odroczono na 2 tygodnie. N[iunia]6 musiaa wyj z opask. Ja si
jeszcze nie mogem zdoby na to.

1
Motto i adresy odnotowane s na okadce notatnika. Paczkowski i Szulc - zob. zapis z 21 I 1940.
2
Zob. Notatnik pierwszy, przypisy 74 i 82.
3
A. Czerniakw by jednym z dyrektorw Zahanu - Polskiego Towarzystwa Handlu Kompensacyjnego w
Warszawie; (Zob. Wspomnienia Leona Tyszki (Tenenbauma), przyjaciela i osobistego sekretarza Czerniakowa),
Biuletyn IH nr 1/89, 1974, s. 111.
4
Jeden z urzdnikw Zahanu.
5
Chodzi o ciaa 53 zamordowanych; zob. zapis z 28 XI 39 i tame przypis.
6
Dr Felicja Czerniakw, ona Czerniakowa.
2 XII 1939 - Rano do biura. Wczoraj zawezwaem do Gminy nowych kandydatw do Rady. Wstpuj
Szpinak7, Zabudowski8, dr Glcksberg9. II szczepienie przeciwtyfusowe. W nocy gorczka.

3 XII 39 Niedziela - Rano przez miasto pieszo z opask. Demonstracja wobec pogosek o odoeniu
sprawy noszenia opasek konieczna10. Specjalnie wstpiem do cukierni w tyme celu. Na gmachach
Gminy rozkleiem plakaty o obowizku noszenia. Rwnie do 70 kuchen posaem plakaty. Szpinak
aresztowany, nie mam wic czonka Rady. Biece sprawy w Gminie.

4 XII 1939 - Poniedziaek - Rano biuro. Sprawa mojej dymisji11. zaatwienie poowiczne, jak to u nas
we zwyczaju. W poudnie wezwanie przez p. Pitkowskiego12 do szpitala na Czystem w sprawie
przejcia szpitala13 na g. 10 rano caej Rady. 3-cia SS w sprawie P.14

5 XII 39 - 9-ta Gmina. 10-ta szpital. P[itkowski] si nie zjawi. Spisano protok i przesano SS. Rabin
zapany na robot, obieca 50 ludzi z Gminy i rzeczywicie Gmina ich dostarczy (z 150).

6 XII 1939 - Proklamacja w sprawie przesiedlenia Ukraicw i Biaorusinw etc. Rano biuro. Po
obiedzie SS. Plotki. Listy mechesw15. Aryjczyk o posad. Opaski na rami a nie na mankiet.
wiadectwo pracy dla cznikowych gocw. Po obiedzie SS. Starania o zwolnienie Gamarnikowa16.

7 XII 39 - Rano biuro. Kpiele daj dochd. Kpiel dla brygady. Gmina - wypadek z robotnikiem.
Kradzie 1200 z ofiarowanych szpitalowi na Czystem w szpitalu. Wezwanie Pitkowskiego, aby
wypaci now sum. Ciki, bardzo ciki dzie. Kamienicznik Lotte pacze w biurze, e jest biedny.
Potem wymyla.

8 XII 39 - wito. Rano biuro - Rada Zahanu w sprawie usunicia ydw z Rady i Zarzdu. Jezuityzm
ocukrzony. Za moimi plecami nowy czonek Zarzdu (inspiracja Zarbskiego?) Midech. Potem

7
Arnold Szpinak, jeden z czonkw Rady w Gminie, waciciel przedsibiorstwa farmaceutycznego.
8
Beniamin Zabudowski, dziaacz spoeczny w wielu przedwojennych instytucjach ydowskich, min. czonek
komisji rewizyjnej Instytutu Nauk Judaistycznych. W Radzie Gminy prowadzi dzia personalny.
9
Dr Glcksberg, przedwojenny dziaacz kupiectwa ydowskiego.
10
Pogoski o odroczeniu sprawy noszenia opasek nie sprawdziy si. Landau pod dat 4 XII notuje: Opaski dla
ydw wchodz ju powszechnie w ycie, wiadomo o przedueniu terminu na 12 dni nie potwierdzia si;
natomiast w wielu wypadkach nastpiy ju ostre represje za nienoszenie opasek, w mniej czy wicej legalnych
formach - aresztowania czy pobicia (Kronika, t. I, s. 116). Wczeniej jeszcze, 28 XI, omawiajc sytuacj, jaka
powstaa w odzi, Landau pisa: Od czasu wprowadzenia wyrniajcych opasek ydzi s tak cigle naraeni na
szykany, na bicie - e staraj si, zwaszcza mczyni, jak najmniej wychodzi. Jeden objaw pocieszajcy - ze
strony ludnoci polskiej chrzecijaskiej na og ujawnia si raczej wspczucie, a w kadym razie nie wystpuj
objawy antysemityzmu (Kronika, t. I, s. 104).
11
Dymisj Czerniakowa z zarzdu biura (Zahan) spowodowao zarzdzenie wadz okupacyjnych o usuwaniu
ydw ze wszystkich aryjskich instytucji i przedsibiorstw.
12
Stanisaw Pitkowski, mgr farmacji, pracownik Zarzdu Miejskiego.
13
Szpital ydowski na Czystem (obecnie Kasprzaka) przed wojn by szpitalem miejskim z budetem 2 700 000
z rocznie. Z Zarzdu Miejskiego otrzymywa 1 300 000 zotych, z Ubezpieczalni Spoecznej 400 000 z, reszt
z rnych instytucji i od osb leczcych si na koszt wasny.
14
Nazwisko nie rozszyfrowane, moe to by St. Pitkowski.
15
Przechrztw, prawdopodobnie take Polakw ydowskiego pochodzenia.
16
Jakub Gamarnikow, adwokat, zastpca czonka Rady Starszych, aresztowany wraz z innymi 4 XI, wkrtce
zwolniony i ponownie aresztowany, zmar w wizieniu 30 XII 1939 r.
Gmina. Praktyczne zajcia ywota witych. daj, abym dostarczy chleba dla wysiedlonych z
Nasielska i Serocka17. Nie wolno tego.

9 XII 39 - Rano SS. Przedstawiem spraw robotnika18. Potem zlecono mi przyj do Gminy dra
Nossiga19. Zapowiedziano, e w styczniu nadejd z Berlina dyrektywy o emigracji. (Czy nie
rezerwat?)20 Julek21 zrujnowany. ona wci pacze. Wczoraj mnie zapano na roboty na Zielnej.
Modzi ydzi, jak gsi z klatki, w samochodzie do roboty. Ausweisy pomogy, do roboty mnie nie
wzito. Jednego z czonkw Rady wezwa komisariat do roboty. Musia wzi zastpc z ulicy za 8 z.

Polecono zaoy nowy szpital na 500 ek. Wezwany jestem do Reichskommissara (urzdnik na
Daniowiczowskiej) w sprawie szpitala.

SS wyjanio mi dzisiaj, e nie jest bezporednio zwierzchnikiem naszym, ale tylko egzekutyw do
spenienia zlece rnych wadz. Ingerowali w sprawie szpitala. Stano na tym, e miasto pokryje
koszty grudniowe, ale my mamy je spaci jako poyczk. W kasie Gminy 20 000 z. Sama wypata
robotnikom jutro wynosi 40 000 z. A co bdzie z pensjami personelu na 15-go? A co bdzie
z przejciem szpitala, sierocicw?

10 XII 39 - W kasie 5000 z. W poczekalni Reichskommissara22 (zastpcy) wony syn Kowalskiego.

Z rana wyjecha Pawe. Byem u Laschtoviczki. Gmina ma otrzyma poyczk 250 000 z z sum
zablokowanych w 2 bankach23. Nie zastaem Bartla24, ktry ma to zaatwi u Szereszewskiego i w
dzkim Banku Depozytowym.

Baronowa - paac - podzikowanie za dobry stan - danie uzupenie (wino etc.).

17
E. Ringelblum odnotowuje (8 XII): 15 tysicy wywieziono z Suwak, 800 ydw z Serocka. Dzisiaj byem na
praskim dworcu kolejowym. Nie udao mi si przedosta do nich... (Ksowim, s. 34). Wiadomoci nie byy
pewne, wiezionych z tych miast ydw zatrzymywano etapami w rnych maych miastach.
18
czy si to zapewne ze spraw, ktr opisuje Ringelblum: 11 grudnia. Szczegy o zabjstwie 30-letniego
robotnika z Batalionu Pracy. Przez okno wlaz do gmachu Ministerstwa Spraw Wewntrznych na Nowym
wiecie, po pewnym czasie mia on - jak pozostali koledzy - adowa meble dla Alei Szucha gestapo - stranik
kaza mu wykopa grb - a kolegom rozkaza zakopa. Wygosi przemwienie, przeoone na polski, e
zastrzelono go, gdy nieuczciwie pracowa. (Ksowim, s. 36).
19
Ringelblum odnotowuje, e Nossig otrzyma od wadz niemieckich nominacj na stanowisko kierownika
Wydziau Emigracyjnego w Gminie. (Ksowim, s. 36).
20
Pierwotnie hitlerowcy zamierzali stworzy w okolicach Niska (nastpny projekt wymienia Lublin) rezerwat,
w ktrym mieli by osiedleni ydzi z Reichu, Austrii i Czech. Zim 1939/1940 r. poczto ich przywozi na tereny
polskie, lecz w kwietniu 1940 projekt ten upad.
21
Prawdopodobnie chodzi o in. Juliana Poznaskiego (1880 - 1949), wieloletniego pedagoga Szkoy
Rzemielniczej Gminy, przyjaciela Czerniakowa.
22
Reichskommissar (fr die Stadt Warschau), niemiecki naczelnik miasta w okresie administracji wojskowej,
nastpnie funkcj t peni Stadtprsident, a od wrzenia 1941 r. - Stadthauptmann.
23
Poyczka na biece wydatki Gminy bya konieczna, poniewa ludno ydowska nie posiadaa adnych
funduszw. Stosownie do zarzdzenia wadz okupacyjnych z 12 X 1939 r. ydzi byli obowizani zoy wszelkie
posiadane przez siebie kosztownoci, zoto, srebro, drogie kamienie, obligacje itp. ydowi wolno byo posiada
najwyej 2000 z gotwki, wszelkie nadwyki mia obowizek wpaci do banku na swj rachunek zablokowany;
z tego rachunku wolno mu byo pobiera do 250 z tygodniowo.
24
Rudolf Bartel, dugoletni pracownik banku warszawskiego, obywatel argentyski, mianowany przez wadze
okupacyjne Treuhnderem (powiernikiem), prowadzcym sprawy domu bankowego Szereszewskiego, ktrego
wacicielami byli bracia Rafa (b. senator) i Micha Szereszewscy. dzki Bank Depozytowy by bankiem
z kapitaem ydowskim.
11 XII 1939 - Rano 8.30 dzki Bank Depozytowy. Czekam na Bartla. Smutne, e nie mam si kim
wyrczy w takiej sprawie. Jakie ydostwo spoeczne jest ubogie. Kiekuje we mnie idea udania si do
Holandii, o ile zezwol, celem zaaranowania zbirki na rzecz ydw polskich w general-
gubernatorstwie.

Zaangaowany przedwczoraj dr Nossig nie zjawi si wczoraj do pracy. Zapaciem mu z gry za

miesic. Zdaje si, e pociechy z niego nie bdzie. ydowskie apteki przestay istnie25. Szk
ydowskich nie mona uruchomi.

12 XII 39 - Po obiedzie w mieszkaniu trzej z Devisenschutzkommando, aby Gmina podaa adresy

bogatych ydw celem zarekwirowania mebli, lamp, pocieli etc. Wieczorem wezwanie do SS na 8
rano.

13 XII 1939 - Rano SS. Odczytano mi, e Polacy i ydzi, przesiedleni do General Gouv[emement] z
Reichu, bd rozstrzelani, o ile wrc do dawnych siedzib. W sprawie zmarego robotnika winna
Gmina si zwrci o wydanie ciaa rodzinie.

Z rana wezwano mnie do Urzdu ledczego (Sittendelickt)26. Okazao si, e supw z napisem
Achtung Seuchengefahr naley zwikszy ilo. Potem w Devisenschutzkommando w sprawie
poyczki dla Gminy. Obroca rabina Zylbersztajna - Frydman27. Dzi yd jaki ofiar z 10 - na Gmin.
Okazao si, e lekarz sanitarny Niemiec kar za brudy poleci mu wpaci do Gminy.

Rozmowa z komisarzem Bartlem w sprawie poyczki 250 000 z. Okazuje si, e s to pienidze
biedakw, otrzymujcych z nich po 20 z miesicznie (Szereszewskiego bank).

Idea - aby zbirk zamiast rewizji28. Poza tym na szpital in natura. Posiedzenie Komisji Emigracyjnej.
Nossig nie chce kolegialnie pracowa, ale w pojedynk z kadym si rozmwi. Gepner rozmwi si z
Barcikowskim29 w sprawie odszkodowania z Zahanem. Na razie sowa, sowa z strony: ----

Idea uruchomienia pisma (Flugblattu) gminy30.

25
Na obszarze Generalnej Guberni, na wzr Rzeszy, zabroniono ydom prowadzenia aptek. Warto zaznaczy, e
dopiero w getcie wolno byo ydom prowadzi apteki, ale pod nadzorem Gminy.
26
Sittendeliekt, wykroczenie przeciw obyczajnoci, polegao na tym, e napisy Uwaga! Niebezpieczestwo
zarazy! nie byy w pojciu hitlerowcw do widoczne i sporzdzone w niedostatecznej liczbie. Mimo e na
razie zrezygnowano z utworzenia zamknitej dzielnicy ydowskiej, napisy te byy umieszczone przy wejciu do
ulic, w ktrych znajdoway si najwiksze skupiska ydw.
27
Rabin Jakub Zylbersztein wraz z innymi ydami, modlcymi si w sobot, zosta zabrany z mieszkania przy ul.
Brukowej 30 na Pradze do robt. Po drodze rabina szykanowano i bito. Jeden z jego wsptowarzyszy,
Awigdor (Wiktor) Frydman, zwrci si z prob o interwencj do prowadzcego grup zatrzymanych
volksdeutscha, ktry nie tylko odmwi, ale nadto zwymyla Frydmana. Ten ostatni w zdenerwowaniu zawoa:
Czekaj, czekaj i na was przyjdzie kolej! Frydmana zabrano do gestapo, gdzie by torturowany i zosta
zamordowany. W pogrzebie jego wzi udzia olbrzymi tum ydw. Niemiecki Sd Specjalny ogosi
13 XII 1939 r., e Frydman (i szereg innych) zosta skazany na kar mierci.
28
Chodzi prawdopodobnie o rekwizycj, a nie rewizj.
29
Wyszy urzdnik Zahanu.
30
Pomys wydawania czasopisma Gminy nie uzyska zezwolenia wadz okupacyjnych (por. zapis pod dat
15 I 1940).
14 XII 1939 - Dowcip puszczony o mnie, e jak id do wadz, to po drodze api mnie do roboty, zosta
kilka dni temu zrealizowany. Z trudem dziki Ausweisom wydostaem si z opresji ku zdumieniu
modych ydw, zaadowanych na ciarowe auto na Zielnej i wynurzajcych gowy jak gsi z klatki.

Julek - akcesoria. Zachowanie si przygodnych tragarzy. Zachowanie tragarzy na Gsiej31. Nieufno

Nalewek (75 000). Wydobywanie trupw w ogrdku na ul. Kredytowej.

15 XII 1939 - Rano SS. Prba uwolnienia mebli spldz[ielni] stolarskiej. Projekt zbirki na szpitale
w materiaach. Otworzenie jednego pokoju. Prba otwarcia warsztatu lusarskiego, krawieckiego
i bieliniarskiego. Interpelacja w sprawie fotografii Gminy w Berliner Illustrierte Ztg32. Schrempf
w szpitalu na Czystem. Rotstadt i 3 towarzysze33. danie oszklenia kwarantanny wobec braku szka.
Komisja emigracyjna.

16, 17 XII 39 - Gmina. 3 osoby z kwarantanny34 na Lesznie ucieky, koce ukrady. Na ulicy obkana
zaczepia ydw i zrywa im czapki z gowy, bijc. Otwieram Wydzia Szpitalnictwa i zaangaowaem na
kierownika Fliederbauma35, dawnego intendenta szpitala na Czystem.

18 XII 39 - Rano. Na ulicy ydzi prowadzeni przez onierzy nosz tzw. spanische Reiter (drut
kolczasty na kozach). W sprawie poyczki na szpitale udaem si do dzkiego Banku Depozytowego.
Bartel poleca si komunikowa z Laschtoviczk. Bischof da zawiadczenia SS.

H[artglas] i K[oerner]36 owiadczaj, e otrzymali certyfikaty do Palestyny. K[oerner], zakamany

witoszek, uwaa jeszcze za potrzebne opatrze to komentarzem. H[artglas] milcza. Dziki
staraniom moim zwolni si w rod Rotstadta i tow.

19 XII 39 - Rano 8-ma Laschtoviczka. Zaatwi 250 000, w Devisenschutzkommando wpaty do bankw,
123 000 BGK [Bank Gospodarstwa Krajowego].

Jazda moja do Holandii jest w tej chwili nieaktualna. Wadza nad Gmin, jak owiadcza SS.

O 1 pp. Rada - wybr komisji. O 2 w SS. Nie pozwalaj w szeregu bnic na mody. Wadza nie SS,
ale rni...37. O 6 pp. u Schrempfa w sprawie szpitali. Zastosowano kwarantanny w szpitalu dla lekarzy
i personelu. Prezent woda za szyj. Wieczorem u Schrempfa. Na dole wanie przyjcie. Na grze

31
Wielu tragarzy wiedziao o miejscach ukrycia towarw przez wacicieli wytwrni, zakadw rzemielniczych
i sklepw. Niektrzy zdradzali Niemcom miejsca ich przechowywania.
32
W nr 50 Berliner Illustrierte Zeitung (1939) zamieszczono 6 zdj lokalu Gminy ydowskiej w Warszawie
oraz broni znalezionej rzekomo na ydowskim cmentarzu. Pismo opatrzyo te zdjcia tytuem: Waffen in
Grbern verdeckt. Der deutsche Sicherheitsdienst bei einer Razzia im Warschauer Ghetto (Bro w grobach
ukryta. Niemiecka suba bezpieczestwa podczas rewizji w warszawskim getcie).
33
Dr Julian Rotstadt, ordynator oddz. fizykoterapii oraz dyrektor szpitala na Czystem po aresztowaniu dra
Adama Zamenhofa (syna Ludwika - twrcy jzyka esperanto) wraz z innymi zosta aresztowany w szpitalu na
Czystem. Czerniakw kilkakrotnie interweniowa w sprawie ich uwolnienia (por. zapisy z 18 i 27 XII); (dr H.
Fenigstein, Warszawer Jid. Szpital besen nazireim, w jz. yd. Frankfurt a/Mein 1948, s. 4).
34
Gmina z nakazu wadz utrzymywaa kwarantanny dla chorych na tyfus, ich rodzin i wspmieszkacw.
35
Ignacy Fliederbaum, dugoletni intendent szpitala, prezes Tow. Chesed Weemes (Ostatnia przysuga).
36
Adw. Apolinary Hartglas i senator in. Mojesz Koerner jako dziaacze syjonistyczni uzyskali zezwolenie na
wyjazd do Palestyny na skutek stara Biura Palestyskiego w Genewie. Biuro to utrzymywao kontakty
z warszawskimi dziaaczami syjonistycznymi za porednictwem pracownikw woskiej Riunione Adriatica di
Sicurta, ktra miaa oddzia w Warszawie jeszcze w latach przedwojennych. Genewskie biuro nadesao im
jednoczenie wiz wjazdow do Triestu.
37
Niedokoczone zdanie dotyczy zagadnienia, kto jest wadz nad Gmin (por. zapisy z 9 XII).
kwestia powitania. Omwiono ze Schrempfem kwesti szpitalnictwa, zwolnienia z kwarantanny
lekarzy etc. (Na Czystem). Palta z szatni.

20 XII 39 - przed poudniem do Laschtoviczki. Na dole onierz pouczy, abym si nauczy jzyka.
L[aschtoviczka] poleci przez wonego, abym si zjawi jutro rano. Godzina 12 - Gmina. Polecenie
zamknicia bonic dla modw. Pogoski o Pradze (ghetto)38.

21XII 39 - Rano Laschtoviczka. Zgoda na 260 000 z. Potem Bischof, Bartel. Zbirka bielizny etc. dobra.
Kupiec zapany na Polnej do sprztania mieszkania - chleb z marmolad. W biurze krtactwo
z odszkodowaniem.

Wczoraj na pogrzebie 3 robotnikw naszych zabitych przy wyadowaniu amunicji (granat wybuch)
byo kilku wojskowych niemieckich. Zarzut, e Gmina pochowaa ich przy pocie.

Kanalia Lebenfisz!

22 XII 39 - Rano 8-ma SS w sprawie zwolnienia Rotstadta etc. Raschitsch39 poleci skomunikowa si
ze Schrempfa asystentem. Pojecha First40 - obietnica zwolnienia. Do wieczora nie zwolniono.

23 XII 39 - Rano Gmina. Sprawa Rotstadta etc. Trup w bramie przywieziony przez policjanta.
Wawrzecki zaprasza mnie do Celestynowa.

24 XII 39 - Gmina zamknita na d. 24, 25-go. Dyury czynne. Take Wydzia Pogrzebowy i kasa.
Otrzymaem 25 000 z a conto 250 000 z, trzyma si je w kasie Gminy nie bez obawy.

Zuyem dzie dzisiejszy na odwiedziny szpitala na Czystem, szpitali dla ozdrowiecw i podejrzanych
na elaznej i Lesznie. Cudowne szkoy miejskie. W oddziale odwszania na Czystem musiaem
zachowa rodki. Podejrzani o tyfus graj w loteryjk. Ostronoci o ile to byo moliwe. Potrzebny
jestem jeszcze innym. Najmniej potrzebny jestem sobie. Na obiad przyby Korczak. Jedyny promie
list od J[asia]. Suca posza na ca noc.

25 XII 39 - w Gminie wito. Rano byem do 1 pp. W domu pokrzywdzona proszc o interwencj.
Niestety, nic nie mog poradzi. Wawrzecki zosta zabity przez zamaskowanych bandytw w
Celestynowie.

26 XII 39 - Caa noc nieprzespana po mierci Wawrzeckiego. Cikie myli o nowych gzajrach41
w styczniu (emigracja) i o skargach poszkodowanych, na ktre nie ma sposobu. Czytam w nocy duo
i zazdroszcz wszystkim bohaterom powieci, e yli w innych czasach. Zaraz pjd do Gminy. Na
schodach, w mieszkaniach na I-ym pitrze, wisz amulety w postaci kart wizytowych, naturalnie
aryjskich.

38
Na Pradze od 1 II 1940 r. miaa powsta dzielnica ydowska.
39
Prawdopodobnie Herbert Raschik, funkcjonariusz z wydziau ydowskiego SD (IV-B-4).
40
Izrael First, b. intendent ydowskiego Domu Akademickiego na Pradze, w czasie okupacji kierownik Wydziau
Gospodarczego Rady. B. Mark pisze o nim: 29 listopada 1942 r. ydowska Organizacja Bojowa wydaa wyrok
mierci na znienawidzonego w getcie zdrajc, kierownika Wydziau Gospodarczego Judenratu i agenta wroga,
Izraela Firsta, ktry by cznikiem midzy wadzami niemieckimi a Judenratem i zym duchem Czerniakowa.
Zamach zosta wykonany w chwili, kiedy First wraca na rikszy ze strony aryjskiej od swych mocodawcw czy te
z zabawy. Wyrok wykona czonek ZOB Dawid Szulman. (B. Mark, Walka i zagada, s. 152).
41
Gzajra - dekret wadzy dotyczcy przeladowania jednostek lub grup ludzi.
Taksa za odniesienie wgla (opaska). Paszcz Dejaniry42. Gsiory z wiszniakiem. A. Rotwand43,
Wasong44 (meches). Wieczorem melduj, e jeden z robotnikw Batalionu Pracy zaaresztowany
(sekcyjny?). Potem Rotstadtowa w sprawie ma. Id rano w tej sprawie do Gestapo. Pawe
okradziony.

27 XII 1939 - Rano Gestapo w sprawie zwolnienia winiw z Czystego. Potem biuro (Wawrzecka),
wreszcie Gmina. Odwiedzi mnie niejaki dr Feldschuh45 w sprawie emigracji. Poleciem kontakt z
Jaszuskim46 jako prezesem komisji. Batz zosta odwoany do Berlina. Na jego miejsce Bauer. Dzieo
sztuki Kona.

28 XII 39 - Rano Gmina. Szpital. Na ulicy wariatka (!) w biaym kitlu bije ydw. Tragedia w Wawrze47.

29 XII 39 - Rano Gmina. Posiedzenie Komisji Szpitalnej. Interwencja w policji w sprawie wariatki.
Wariacje Nossiga.

30 XII 39 - 9 rano pogrzeb Wawrzeckiego. Mrz straszny 15. mier Gamarnikowa.

Ekscesy podobno na Pradze i Woli. Posiedzenie w sprawie budetu szpitala na Czystem 150 - 200 000
z miesicznie oprcz remontw, inwestycji etc.

Po obiedzie w domu odwiedziny petentw pogrzebowych. Kto znalaz szcztki ojca w szpitalu w.
Ducha - nazywa to szczciem. Szereszewski w opresji.

31 XII 39 - Obawa o bibliotek Baabana48. Monitowanie Nossiga. W Gminie pogrzeby: 1) robotnik

wypad z okna (?) w Zamku, 2) Gamarnikow, 3) ojciec nieszczliwej ofiary nalewkowskiej, znaleziony
wrd gruzw szpitala w. Ducha. Powiedziaa, e to prawdziwe szczcie, e poznaa ojca. Nowa
definicja szczcia. Syt sawy do domu. Byli jacy dwaj i zapowiedzieli rekwizycj mieszkania. Jak na
Nowy Rok, to chyba do.

42
Dejanira - posta z mitologii greckiej, ona Heraklesa. Dejanira przesaa Heraklesowi paszcz (szat)
przesycon krwi. Naoony przez Heraklesa paszcz spowodowa straszny bl. Dejanira z rozpaczy popenia
samobjstwo. Paszcz De-janiry sta si symbolem cierpienia, od ktrego nie ma w yciu ucieczki.
43
Andrzej Rotwand, naczelny dyrektor Banku Zachodniego.
44
Wasong, prawdopodobnie jeden z dyrektorw PKO. Obaj chrzecijanie z rodzin ydowskich.
45
Okrelenie niejaki - jest co najmniej dziwne, poniewa dr Ruben Feldschuh, dziaacz syjonistyczny, by
w rodowisku ydowskim znanym publicyst, m.in. w latach 1936 -1937 by redaktorem czasopisma Jidn -
Staats-Front (ydzi - Front pastwowy, ukazao si 47 numerw) oraz autorem ydowskiego Leksykonu
Spoecznego (Jidiszer gezelszaftecher leksykon), ktrego tom I Polska i Warszawa ukaza si w Warszawie w
1939 r. Podobnie jak Koernerowi i Hartglasowi (por. przypis 36) udao si wydosta do Palestyny.
46
In. Jzef Jaszuski, kierownik ORT-u w Polsce, czonek Judenratu i czonek kierownictwa JSS w czasie
okupacji.
47
Na skutek zabjstwa dwch onierzy niemieckich w wyniku ktni pijackiej w karczmie, gestapowcy
aresztowali i rozstrzelali 26 i 27 grudnia w Wawrze i Aninie 107 mczyzn (w tym kilkunastu ydw), nie
majcych nic wsplnego z zajciem (W. Bartoszewski, op. cit., s. 26-31). Ringelblum na ten sam temat pisze: 28
grudnia. W Wawrze zastrzelono 140 (inni mwi 160) ludzi, wrd nich 40 (inni mwi 8) ydw za zabicie
dwch niemieckich onierzy [...]. ydw, ktrych rozstrzelano, zapano [...] w Midzylesiu (Ksowim, s. 57).
48
Dr Majer Baaban (1877 -1942), profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wybitny historyk dziejw ydw
(gwnie polskich), autor wielu dzie. Zmar w getcie warszawskim w 1942 r., pochowany na Cmentarzu
ydowskim przy ul. Okopowej.
1 I 1940 - Rano Gmina. O 1 pp. przyjcie u Koniawy. Wspomnienia drezdeskie49. Delegacja
uciekinierw z Kalisza.

2 I 1940 - Rano Gestapo. Okazao si, e rekwirujcym mieszkanie jest niejaki Alfred Paczkowski,
Piusa 16a, figurujcy jako Szulc, Wsplna 62. Pono szofer rozwocy czy te wydzielajcy zupki. SS,
ktremu si poskaryem na rekwizycj mieszkania, obiecao interwencj. Na razie nie chc wyciga
konsekwencji, ktre moe naleaoby w stosunku do rekwirujcych wycign.

Rano widziaem mi osob K. Barcikowskiego z Zahanu. Nie zatrzyma si na ulicy. W ogle

przyjemna figura. Doszli do przekonania, e nawet jako urzdnik mog zaszkodzi towarzystwu.
Typowy jezuityzm! Tym bardziej, e Niemiec Laschtoviczka wyranie zaznaczy, e nie ma
rozporzdzenia zakazujcego pracowa.

3 I 1940 - Rano PKO. Niegrzeczny urzdnik. Napis na cianie o bezdusznym zaatwianiu. Pedant - 3
dokumenty nie starcz dla zawiadczenia, e ja jestem ja. Potem Gmina. Brak pienidzy, Schrempf
grozi aresztowaniem, o ile komory dezynfekcyjne nie bd na 7-go zamiast na 12-go. Na PKO napis,
e bezcelowe przychodzenie po pienidze.

4 I 1940 - Rano Gmina. Wczoraj po raz drugi na cmentarzu praskim w poszukiwaniu brylantw pobito
pracownikw. Do biura przyby Rinde (Bote)50 z podbitym na Nalewkach okiem i Wasserman51
z rozbitym nosem przez tum uliczny na pl. Teatralnym, kiedy stoczy walk w obronie katowanego
przez tene tum yda.

Zaatwiem spraw subwencji dla sierocicw na Wolskiej. Przyjem inteligentniejsze siy do biura.
Przeniosem niejak Szperlingow z buchalterii do Bat[alionu] Pracy. Naokoo tchrz urzdnicy, bo
si boj jej ma, ladaco, ktrego kazaem wyrzuci z Gminy (wci przesiadywa w korytarzach).
Poleciem wywiesi ogoszenie, e si zabrania poredniczy przy pogrzebach.

5 I 1940 - Wspomnienia z modoci, kiedy si staraem o posad (Dickstein, Fleischer52, podawanie

rki). Mnogo poda obecnie. Urzdnicy a tempo pracy (kulawy w za pogrzebem).

Prby stworzenia biurokracji ydowskiej. Wus iz mir anafkemine [co mi za rnica] - Albo czujemy
si dobrze, tylko rzeczy coraz mniej. yd o spalonej synagodze to jest raczej zmartwienie Pana
Boga.

Wezwano mnie dzi do Stadtprsidenta53. Byem na Dani[owiczowskiej] 3, wezwa mnie Kluge.

Poleci w imieniu Richtera zamkn bonic, synagogi, mykwy54. Na zakoczenie w doroce dostaem
kul niegow jako Jude od chopcw. Zarekwirowanie A la fourchette. W nocy czytaem jak
powie Nakowskiej. Nie pisze ona dla czytelnikw, lecz raczej dla krytykw.

49
Czerniakw studiowa na politechnice drezdeskiej.
50
Goniec Mendego.
51
Pinchas Wasserman, kierownik Wydziau Ewidencji Gminy przed wojn redaktor organu Gminy Gos Gminy
ydowskiej.
52
Dr fil. Fleischer, kier. Wydziau Statystycznego Zarzdu Gminy ydowskiej w Warszawie.
53
By nim dr Oskar Dengel (por. zapis z 29 XI 1939).
54
Naley przypuszcza, e zamknicie bnic, mykw (ani) itd. byo upozorowane przez wadze sanitarne
epidemi tyfusu i innych chorb zakanych.
6 I 1940 - Rano do Gminy. Po drodze dwch Polakw i 1 Polka uprzedzia mnie o apaniu na rogu
Krlewskiej i Marszakowskiej] do robt. W biurze brak kompletu urzdnikw z tego powodu.
Mecheska do domu, abym zbada, czy jest w ksigach Gminy, bo nie chce nosi opaski. Diamand na
robotach przymusowych w Politechnice.

7 I 1940 - Rano Gmina. Przestudiowanie referatu o emigracji. Schrempf da nowej kwarantanny (z

100 000).

Pani Wiktoria opowiada, e ssiadka ze spalonego domu na witokrzyskiej opowiada, e tylko jej
litaniom zawdziczaj mieszkacy ocalenie. Dowodem tego jest, e jedyny mieszkaniec, yd,
Pompiaski, muzyk, z matk i on si spali. Nawiasem mwic nie mogli P[ompiascy] znie starej
chorej matki z 4-go pitra i dym ich udusi. Pani W[iktoria] odpowiedziaa, e jest te ydwk. Ale od
10 lat jest pani ochrzczona i to pani uratowao, brzmiaa odpowied.

8 I 1940 - 8-ma w SS w rnych sprawach. Potem w paacu Blanka55 wezwany, dlaczego lepsze sfery
nie nosz opasek. Zwrciem uwag na konsekwencje noszenia opasek na ulicach. Nastpnie byem u
Laschtoviczki, lecz nie zastaem. W SS powiedziano mi, e kto wyjecha do Rosji, temu nie wolno
wraca.

Przeprowadziem, e w warsztatach przy Gminie bdzie si robio ka. Potem Gmina - biece
sprawy. Propozycja ze strony przyjaci (Zabud[owski]). Rano do Gminy danie, aby zarekwirowa
gabinet mski dla urzdu, oszkli, okitowa etc.

9 I 1940 - Rano Laschtoviczka poleci przyj (przez wonego jutro). JDC56 poyczy 50 000 z na
szpitalnictwo. yd z ZSRR, ktrego mylnie zapisano przy spisie jako yda. Twierdzi, e jest
nadbatyckim Rosjaninem. Pokaza z gorliwoci paszport.

10 I 1940 - Od kilku dni szalone mrozy (z rana -24 -25) a wgla nie ma. W Gminie si siedzi
w zimnych, nieopalonych pokojach.

Z rana u Laschtoviczki. Rozmowa oglniejsza. Nastpio uporzdkowanie stosunkw i bdzie si

wiedziao, co wolno, a czego nie wolno. Potem Gmina. Po drodze zatrzyma mnie onierz zbierajcy
50 z na wykup ydwki, ktra nie miaa opaski. W Gminie zastaem kartk wachmistrza, ktry
przyszed z onierzem, aby Gmina wykupia 10 ydw i ydwek po 100 z, bo nie mieli opasek.
Skierowaem radc Rosenthala57 do Gestapo o interwencj. Maj zaatwi. Po obiedzie mam
posiedzenie szpitalne w domu. Jutro mam konferencj w JDC w sprawie opieki spoecznej. Wczoraj
r[ano] Barta58 zapano do robt. Praca przy mrozie bez palta. Da sobie rad. Wieczorem posiedzenie
w domu w sprawie szpitala na Czystem. Maj do szpitala podobno da komisarza.

55
Paac Blanka (przy pl. Teatralnym) wczesna siedziba Stadtprsidenta.
56
JDC, American Joint Distribution Committee - amerykaska ydowska instytucja charytatywna, ktra
posiadaa oddzia w Warszawie. W pniejszym okresie dziaalno JDC zostaa zakazana, ale bya
kontynuowana nielegalnie.
57
Rosenthal, czonek Rady, kierownik Wydziau Pomocy Socjalnej z ramienia rzemiosa, czonek Zarzdu Gminy
rwnie przed wojn.
58
Tadeusz Bart - kierownik Wydziau Kwaterunkowego Gminy. Deportowany do Treblinki w styczniu 1943 r.
piewaczka mieszka pode mn. Kochaa koleg z teatru. W czasie nalotu bomba wyrwaa mu jelita.
Wasnymi rkami wepchna mu do wntrza. Potem zawioza do szpitala. W szpitalu zmar.
Pochowano go we wsplnym grobie. Wykopaa go i pochowaa sama w osobnym grobie.

12 I 1940 - Rano SS. Potem Gmina - danie 2000 z po 100 z od osoby za nienoszenie opasek przez
20 ydw, inaczej Rosenthal cz[onek] Rady zostanie aresztowany.

13 I 1940 - Rano u Blumenthala NVT59, da Komitetu dla Warszawy. Rosenthal zaatwi spraw 1000
z, bo byo tylko 10 bez opasek, a waciwie mieli opaski. W biurze60 zlikwidowali ze mn stosunek po
tylu latach (3-miesiczna gaa rozoona a na 12 miesicy zamiast odszkodowania rocznego). Potem
z cikim sercem Gmina - posiedzenie Komisji Koordynacyjnej61. Rozporzdzenie o przymusowej
pracy62.

14 I 194063 - Rano Gmina. Wezwany do SS w sprawie zaaresztowania niejakiego dra Szalmana64

urzdnika z JDC. Poza tym sprawy biece.

15 I 1940 - Rano SS. Zwolnienie dra Szalmana z JDC. Nachrichten blatt65 nie dozwolony. Interwencje
w sprawie pldrowania i napadw na ulicy. Przymus pracy jeszcze nie wyrany. Potem Gmina.

16 1 1940 - Jak si okazuje w domu moim mieszka gony antysemita O.66, ktry teraz prosi SS
o zwolnienie go od noszenia opaski.

59
NVF, Nationalsozialistische Volkswohlfahrt, na czele oddziau warszawskiego sta Blumenthal.
60
Por. Zahan (Zob. przypis 3).
61
Komisja Koordynacyjna powstaa przy utworzonym 1 IX 1939 r. Stoecznym Komitecie Samopomocy
Spoecznej. Uczestniczyy w niej ydowskie organizacje spoeczne (TOZ, CENTOS, ORT i in.), przy udziale JDC
(Jointu) (por. przyp. 56). W pierwszym okresie swego istnienia Komisja Koordynacyjna udzielaa pomocy
uchodcom z innych miejscowoci, pogorzelcom itp. Po wkroczeniu Niemcw do Warszawy NVF przekaza
nadzr nad Komisj niemieckiemu Zarzdowi Miejskiemu i odtd wszelka dziaalno dobroczynna Komisji
ustaa. Na pocztku 1940 r. Komisja zostaa przeksztacona w ydowsk Samopomoc Spoeczn (Jdische
Soziale Selbsthilfe), dziaajc w zasadzie poza Gmin i od niej niezalen.
62
Na podstawie rozporzdzenia gen. gub. H. Franka z 26 X 1939 r., SS-Obergruppenfhrer Krger 12 XII wyda
rozporzdzenie wykonawcze o pracy przymusowej, wydrukowane w Warschauer Zeitung 13 I 1940 r. Landau
pisze w tej sprawie pod dat 13 I: Wrd ludnoci ydowskiej w Warszawie ogromne wraenie wywoao
ogoszone dzi w Warschauer Zeitung rozporzdzenie wykonawcze do rozporzdzenia genera-gubernatora
o przymusie pracy dla ludnoci ydowskiej [...]. Przymus pracy obejmowa ma ca ludno ydowsk od
ukoczonego 14 do ukoczonego 60 roku ycia - bez wzgldu na pe, bez wzgldu na to, czy s zatrudnione,
czy bezrobotne. Przymus pracy trwa przez dwa lata, moe by jednak przeduony, gdyby w cigu tego okresu
ich cel wychowawczy nie zosta osignity. W najbliszym czasie nastpi ma zarejestrowanie caej mskiej
ludnoci ydowskiej od 12 do 60 roku ycia; rejestracj [...] przeprowadza maj rady ydowskie [...], powoani
ydzi [...] obowizani bd zgasza si w okrelonym punkcie i o oznaczonej porze z ywnoci na dwa dni i z
dwoma kocami; w innym miejscu mwi si, e praca wykonywana bdzie w warunkach-ycia obozowego [...]. O
adnej pacy oczywicie nie ma mowy (.Kronika, t. I, s. 193).
Na ten sam temat Ringelblum zapisa pod dat 28, 30 I 1940 r.: Istnieje wielkie zaniepokojenie z powodu
obozw pracy. Poczynajc od trzeciego lutego Gmina przeprowadzi rejestracj wszystkich od 12 lat. Spisy bd
przekazane Magistratowi. Pracujcy bd podzieleni na sze grup, w tym pi grup bdzie pracowao w Polsce,
szsta w Prusach Wschodnich. Pi grup bdzie zatrudnionych przy regulacji Wisy (Ksowim, s. 79). W sprawie
rejestracji do pracy przymusowej por. zapis z 29 I 1940 r.
63
W rkopisie zapis ten (jak rwnie zapis z 15 i 16 I) jest mylnie oznaczony rokiem 1939.
64
Dr Jzef Szalman, jeden z inspektorw Jointu, ktry objeda miejscowoci prowincjonalne.
65
Zamierzone wydanie czasopisma Gminy (por. przyp. 30).
66
Nazwisko nie rozszyfrowane.
Rano Gmina. Przyszed list z Zurichu w sprawie pomocy odzieowej i medykamentw (Hilfsaktion fur
notleidende Juden in Polen, Zrich) [akcja dla potrzebujcych pomocy ydw w Polsce, Zurich], List
Generalogouvernement fr die besetzten Polnischen Gebiete z d. 15 I 1940. Abteilung
Volkswohlfart, w ktrym zabrania si (w odpowiedzi na sprawozdanie, e 7000 uchodcw bez
rnicy wiary i narodowoci znalazo schronienie w yd[owskiej] Opiece Spoecznej) zajmowania si
aryjczykami. W nocy przypomniaem sobie, jak to jeszcze przed wejciem Niemcw zapa mnie do
roboty policjant. Tak niedawno jego kolega, kiedym wychodzi z poselstwa wgierskiego po przyjciu
na cze bawicego w Warszawie Gmbsa67, narzuci mi si, e mi sprowadzi moje auto, ktrego
zreszt nie miaem.

17 I 1940 - Musz przygotowa dzi zeznanie o moim majtku ydowskim68. Niestety niewiele go
posiadam i to jest dzi szczciem.

18 I 1940 - Z rana Gmina. Potem wezwany do SS i zatrzymany godzina 12.30 do 6 pp. jako zakadnik
a do zaaresztowania 100 innych69. Sprawa jakiego komplotu [Konspiracji - ?]. Podobno yd bra
w nim udzia [poza szeregiem - ?]. Lohengrin70.

19 I 1940 - Rano Gmina. Rodziny aresztowanych. Posiedzenie Rady. Udzieliem dyspozycji. W nocy
czytaem powie Pielgrzymi puszczy - Grey Ovl - Szara Sowa. Puszcza, dzikie zwierztka - raj.
Lichtenbaum71 Sie wollen unsere Sachen nicht kaput machen [Pan nie chce zaprzepaci naszych
sprau?].

20 I 1940 - Wezwanie do SS razem z rabinem Alterem72, ktrego w mieszkaniu nie zastano. Altera
mieszkanie opiecztowane. Rodzina znika. Owiadczono mi, e w cigu tygodnia winien si zjawi i
e nic mu si nie stanie. Poszukiwanie Mendla Korenpuda, Mendel imi, a nie nazwisko. Da innego
Mendla. Mieszka Mendel Rosenduft, owiadcza informator. Okazuje si, e Rosenduft 2 lata temu
zmar. Informator zwia. Tak anegdot kto mi opowiada.

Dzi rozplakatowano o Kocie 2000 z nagrody z fotografi73. Jutro codzienna orka w Gminie. Na
skutek interwencji mojej zezwolono mi wnie podanie o zwolnienie z licznego grona aresztowanych
lekarzy ze szpitala na Czystem.

67
Wgierski prezes rady ministrw z 1938 r. (nawizanie do komandorii wgierskiej - por. zapis z 1 XII 1939).
68
Na mocy rozporzdzenia prezydenta miasta z 18 XI 1939 r.
O zameldowaniu majtku ydowskiego, ydzi byli obowizani zgosi cay stanowicy ich wasno lub
znajdujcy si w ich posiadaniu majtek w postaci przedsibiorstw wszelkiego rodzaju, domw i placw oraz
innych nieruchomoci, nalenoci hipotecznych, posiadanej gotwki i ruchomoci domowych, jeeli czna
warto ich przekraczaa 2000 zotych na rodzin. O rozporzdzeniu tym pisze Landau pod dat 18 XII 1939 r.:
Rozporzdzenie przyjte zostao oczywicie jako zapowied nowego uderzenia - kontrybucji czy konfiskaty
jakiej czci majtku, ale raczej ju z pewn obojtnoci, do ktrej dosza ludno ydowska po
dotychczasowych dowiadczeniach (Kronika, t. I, s. 144).
69
Wzicie zakadnikw byo zwizane ze spraw Kazimierza Andrzeja Kotta (por. zapis z 20 I i przyp. do tego).
70
Czerniakw by mionikiem i znawc muzyki. Skojarzenie trudne do rozszyfrowania - moe by aluzj do
modzieca, Lohengrina, ktry przybra posta abdzia, w romantycznej operze R. Wagnera. Moe po prostu
przypomniaa mu si melodia z tej opery.
71
Marek Lichtenbaum, inynier, czonek zarzdu Rady, po mierci Czerniakowa jej przewodniczcy, rozstrzelany
przez hitlerowcw w czasie powstania w getcie 23 IV 1943 r. Stosunek ludnoci ydowskiej do niego by wrogi.
72
Rabin Alter, prawdopodobnie cadyk z Gry Kalwarii.
73
Poszukiwany przez gestapo za nagrod Kazimierz Andrzej Kott, syn warszawskiego optyka, student
politechniki w Liverpoolu, ktry po wybuchu wojny wrci do Polski, by jako ochotnik dosta si do ktrego
Wobec zarzdzenia, e 500-ki i setki naley skada do depozytu, zamiera ycie handlowe. W Gminie
nie mog kupi wgla do szpitali i ywnoci etc. Jedynie Urzd Skarbowy przyjmuje wpaty74.
Podobno wielu skazano za pasek.

21 I 1940 - Rano Gmina. List do wadz w sprawie aresztowanych. Zapany na rogu Krlewskiej i
Marszakowskiej do roboty. Wyperswadowaem, e nie naley apa, bo Gmina dostarczy ludzi. Po
przybyciu do Gminy skierowaem 20 ludzi. Posiedzenie Komisji Emigracyjnej w sprawie Feldschuha75
etc. Scena ze zdunem i ydwk. Kupcowa wykupia na poczcie towar, zapacia co, a wtedy
oczekujcy jaki nicpo zabra jej towar. Rozdarcie drzeworytu przedstawiajcego mnicha.

22 I 1940 - Zauwayem z rana brak guzika u spodni. Nawet najwikszy czowiek moe przy takim
braku sta si mieszny. Rodziny aresztowanych. Wieczorem wezwany do SS w sprawie interwencji
o aresztowanych lekarzy etc. Owiadczono, e 100 rozstrzelano76. Zapowiedziano dalsze
rozstrzelania.

W domu przyjcie szpitalne. Z blem gowy do ka.

23 I 1940 - Rano w hotelu u prezesa Krakowskiej Rady77 (polecenie SS). Potem Gmina - codzienna
udrka. Aresztowa masa. Jutro mam pj do SS z lekarzem, ktry pracuje w Wydziale Szpitalnictwa
i rabinem. Obwiecilimy, e szukamy 2000 robotnikw do uprztania niegu. Wezwaem do
stawienia si tych, ktrzy nie wpacili podatku robotniczego. Pienidzy gminnych nie moemy
zmieni, bo 100 i 500 z zmieniaj, albo w ogonku z trudem to robi. A tymczasem pienidzy nie
mog wypaca personelowi, robotnikom i dostawcom. Cud, e w gowie si nie mci.

z oddziaw wojskowych, by z pochodzenia ydem. Urodzony w 1919 r. w wieku lat 17 ochrzci si. Kott by
jednym z przywdcw (komendantem wydziau bojowego) organizacji konspiracyjnej pn. Polska Ludowa Akcja
Niepodlegociowa. Aresztowany 15 I 1940 r. w wyniku wielkiej wsypy kierownictwa PLAN, zosta
przewieziony do siedziby gestapo w al. Szucha, skd uratowa si brawurow ucieczk (J. Drewnowski, K.
Koniewski, Pierwsza bitwa z Gestapo, Warszawa 1969, s. 81 - 84; T. Strzembosz, Odbijanie winiw w
Warszawie 1939 - 1944, Warszawa, 1972, s. 13; Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. II,
Warszawa 1970, s. 214; Ksowim, s. 77, zapis z 191 1940; por. przypis 69). W tej sprawie Landau pod dat 20 I
pisze: Mimo e ydowsko poszukiwanego jest czysto teoretyczna, zgosili si podobno Niemcy do Gminy
ydowskiej o pomoc w poszukiwaniach; gdy za owiadczono im, e Gmina nie moe si tego podj,
zapowiedzieli wzicie zakadnikw. Istotnie, dokonano masowych aresztowa, podobno stu kilkudziesiciu
osb, ze rodowiska inteligencji ydowskiej i chrzecijaskiej - spord lekarzy, adwokatw, inynierw itd.
(Kronika, t. I, s. 209).
74
O wycofaniu z obiegu banknotw 500- i 100-zotowych Landau notuje pod dat 17 I: Dzi po poudniu
rozplakatowano rozporzdzenie przynoszce przewrt gospodarczy: rozporzdzenie genera-gubernatora
o wycofaniu z obiegu banknotw 500- i 100-zotowych. Rozporzdzenie gosi, e wszelkie banknoty tej wartoci
[...] podlegaj obowizkowi zoenia do depozytu w Niemieckiej Kasie Kredytowej (Reichskreditkasse) w czasie
od 22 do 31. I dalej 18 I: Gwnym zagadnieniem chwili staa si wymiana banknotw 100- i 500-zotowych.
Jak to byo do przewidzenia - zapanowa w stosunkach zupeny chaos [...]. Tote nieufno do zapewnie
o normalnym przebiegu wymiany jest powszechna - najwiksza prawdopodobnie wrd ydw (Kronika, t. I, s.
201 - 204).
75
Dr Ruben Feldschuh (por. przyp. 45) z ramienia organizacji syjonistycznych czyni starania u wadz
niemieckich (gestapo, zarzd miasta Warszawy i in.) o uzyskanie zezwolenia na emigracj ydw do Palestyny.
76
Chodzi prawdopodobnie o aresztowanych w zwizku ze spraw Kazimierza Kotta (por. przyp. 73).
77
Przewodniczcy krakowskiej Rady Starszych, Marek Biberstein, przedstawiciel ydw w Radzie Gwnej
Opiekuczej, w skad ktrej wchodzili m.in. hr. Tarnowska i hr. Ronikier. Prcz przedstawiciela ludnoci
ydowskiej by w niej rwnie przedstawiciel ludnoci ukraiskiej.
24 I 1940 - Rano SS w sprawie zwolnienia dra Wortmana78. Zaatwiono. Rwnie towarzyszyem
rabinowi Alterowi do SS. Wyszed obronn rk. Potem biuro. Naley zapaci 1200 z za 12 osb bez
opaski w Komisariacie VII-mym. Pienidzy nie zmieniano. Musz jutro o 8-rano wobec niedostwa
urzdnikw pj do Laschtoviczki celem zaatwienia tej sprawy. Mki z brakiem biurokratw
ydowskich.

25 I 1940 - Rano mka w sprawie 500 i 100. Laschtoviczka nie przyj. Potem obieca co zrobi. Bank
Dyskontowy moe poyczy co drobnych. Potem Gmina. Dwaj policjanci wezwali mnie do Polizei
Regiment Warschau. Legiony rodzin aresztowanych. Nic im nie mog pomc.

26 I 1940 - Wezwany do policji (Oberstleutnant Daume)79. Gmina do jutra ma zapaci 100 000 z (sto
tysicy) za pobicie Volksdeutschin. Inaczej 100 ydw bdzie rozstrzelanych80. Zwrciem si do
Gestapo, aby mnie zwolniono od wpaty, a potem, aby rozoono na raty, a wreszcie, aby zwolniono
nas od dawania robotnikw do uprztania niegu, co by dao nam pewn oszczdno. Nic z tego nie
wyszo. Zapaci musimy i to jutro rano. Wobec tego w Gminie zaczem zbirk pienidzy. Trzeba
sobie poyczy 100 000, a potem cign od patnikw. Jednoczenie wzywa nas policja, abymy
zapacili z 6100 za 61 ydw i ydwek, ktrych zapano bez opasek. Na tle tych przey zwrciem
si do SS, by mnie i zwolniono z prezesury, bo w tych anormalnych warunkach nie mog prowadzi
Gminy. W odpowiedzi usyszaem, e nie radzi mi si tego robi. Otrzymaem list od Reichskreditkasse
w sprawie wymiany stuzotwek i 500-zotwek na drobne. Jutro znw dzie mki.

27 I 1940 - Dzi rano mam zanie 100 000. Czekaem wanie na pienidze do Gminy. Przyniesienie
ich i odniesienie wobec cigego niebezpieczestwa na ulicy jest powanym zagadnieniem. Czy
otrzymam pokwitowanie?

Zapaciem i otrzymaem pismo nastpujcej treci:

Polizei Regiment Warschau 20 I 1940

Bescheinigung
Von den Jdischen Kulturgemeinde Warschau (Altestenrat) 100 000 z (Hundert Tausend) als
Gebusse fr einen berfall auf eine Volksdeutsche NSV-Helferin empfangen zu haben
bescheinigt.
Daume
Oberstleutnant d. Sch.
[Puk Policyjny Warszawa 20 i 1940. Zawiadczenie. Zawiadcza si otrzymanie 100 000 z
(sto tysicy) od ydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie (Rady Starszych) jako grzywny
za napad na folksdojczk, czonkini NSV. Daume ppk Schupo].

Po wpaceniu powiedziano mi, e jeeli nowy wypadek nastpi, kara bdzie surowsza.

78
Dr Antoni Pawe Wortman, kierownik Wydziau Szpitalnictwa Rady.
79
Max Daume, ppk, szef Ordnungspolizei w Warszawie od padziernika 1939 do 31 III 1940 r. Po wyzwoleniu
skazany przez sd polski na kar mierci.
80
Pobicie volksdeutschki miao miejsce, wg Ringelbluma, w czasie dezynfekcji dokonywanej w domu
zamieszkanym przez ydw. Chora umysowo ydwka (por. zapis Czerniakowa z 20 VII 1940) pobia
sanitariuszk-volksdeutschk. Niemcy zatrzymali wszystkich mieszkacw domu. Gdy si wyjanio, e
sprawczyni pobicia jest nienormalna, mieszkacw zwolniono, lecz na Gmin naoono kontrybucj
w wysokoci 100 000 zotych (Ksowim, s. 78).
Czekaem 3 godziny w korytarzu Setzen Sie sich [Niech pan siada], Do Gminy zjawi si niemiecki
komisarz VII Komisariatu i poprosi o zapacenie za 8 opaskowiczw po 100 z, bo umr z godu.
Reszt, tj. 17, wypuci, bo si wystarali o 100 z. Obiecaem zaatwi jutro. Na Marszakowskiej i
Poznaskiej bito dzi ydw. W dzie i wieczorem81.

28 I 1940 - Rano (codziennie proszek od blu gowy) do Gminy.

O g. 2 pp. gromada obuziakw, ktra od kilku dni bije ydw, defilowaa przed Gmin, wybijajc
szyby naprzeciwko. Wysannik Gminy in. Friede przez drug grup na ul. Elektoralnej pobity do krwi.
Arkusik skrwawiony przedstawi jutro SS.

Otrzymalimy pismo z Magistratu w sprawie rejestracji do pracy przymusowej. Przygotowujemy

punkty, plakaty i druki. Musz pj jutro o 8 rano do SS, aby nam pozwolili rozplakatowa.
Naturalnie, jak zwykle, otrzymujemy polecenie w ostatniej chwili, z tym e jutro ma by plakat.
Tylko od nas da Magistrat tempa. Pojutrze jest wito j niemieckie82, wszystko bdzie zamknite.

29 I 1940 - Rano na 8-m do SS. Po kilku dniach znw temperatura spada z - 6C do - 9C. A wgla jak
nie ma, tak nie ma. Maj by wprowadzone mniejsze racje chleba dla ydw, a misa w ogle dla
ydw nie bdzie.

SS - 8 rano. W sprawie Rabinerw, w ktrej wniosem skarg, polecono, aby przyszy kobiety
i opowiedziay co si stao. Zaaprobowano teksty plakatw o rejestracji do robt. Przypomniaem
brak Ausweisw dla radcw nowych. Opowiedziaem o biciu ydw. Polecono zoy memo do
Polizeiregimentu IV Aleja Szucha 23. Do Gminy przyszed onierz z 2 ydami - jeden bez opaski.
Zada 200 z kary, inaczej yd - wizienie etc. Odmwiem. Zaproponowa urzdnikom, aby po 10 z
si zoyli, celem pomocy bratu.

Do domu wrciem o 3 pp. Okazao si, e bya rewizja (2 w uniformach). Przerzucono wszystkie
rzeczy i zabrano 2 flaszki oliwy, teczk skrzan, czekolad, herbat etc. Wniosem bezzwocznie
zaalenie do SS. Tchrzostwo miesz[kacw] spod 62. W Gminie dzi pobici etc. urzdnicy z okazji 2
ydw bez opasek.

31 I 1940 - Rano Gmina. Plakaty cenzura zaaprobowaa (rejestracja przymusowej pracy).

W Reichskreditkasse wymieniono 70 000 z na drobne (100 z i 500 zotwek). Reszt do 115 000 z
zatrzymano w depozycie. Wieczorem jak zwykle niepokj, czy nie wejdzie kto do mieszkania. Kad
si w nadziei, e noc bdzie spokojna. Do domu tumy w sprawie rejestracji. Jutro rano do SS i do
Ordnungspolizei w sprawie ulicy.

1 II 1940 - Rano Ordnungspolizei memo (Regiment IV - Obertsleutnant Daume) w sprawie ekscesw

przeciw ydom. Przed tym Gestapo w sprawie rejestracji do pracy. Tumy przychodz o informacj do

81
Zaznaczone przez Czerniakowa bicie ydw miao charakter zorganizowany. Landau notuje 28 i: Inn
metod walki politycznej zastosowan przez okupantw jest pobudzanie awantur antysemickich. Trwaj one -
poczone z biciem i grabieniem ydw - od kilku dni, dzi jednak przybray wielkie rozmiary. Niestety, ludno
daje si prowokowa do atwo, w czym oczywicie znajduje wyraz przygotowanie gruntu przez dawne
rzdy polskie (Kronika, t. I, s. 228 - 229). Pisze o tych sprawach rwnie Ringelblum pod dat 28, 30 I, e
napady antysemickie s przez kogo organizowane. Bior w nich udzia mode dziewitnastoletnie chopaki
(Ksowim, s. 78, 79).
82
30 I, sma rocznica objcia przez Hitlera wadzy w Rzeszy.
domu. Wezwano mnie na pl. Krasiskich w sprawie opasek - kar za nienoszenie. Wniosem zaalenie
na policjanta, ktry pobiera w Gminie po kilka zotych od urzdnikw za 2 ydw bez opasek. Na
ulicy sprzedaj formularze spisowe. Powsta wic ju drugi przemys (pierwszy opaski z ptna,
celuloidu, gumy i jedwabiu sztucznego). Dzi widziaem policjanta prowadzcego za brak opaski na
ramieniu - sprzedawc opasek.

2 II 1940 - 9 rano - Gmina. cisk niebyway w Gminie (rejestracja, brygady pracy etc.). Wracam do
domu w niepewnoci, czy zastan swoje rzeczy. Opublikowano now ankiet w sprawie majtkw
ydowskich (ubrania...).

3 II 1940 - Rano 9-ta - Gmina. Okoo 12-ej przyszed policjant z pl. Krasiskich z karabinem
i zaaresztowa mnie. Na pl. Krasiskich] czekaem do 1. Okazao si, e mamy zapaci 6600 z za
jakie Entlausungsscheiny [zawiadczenia o odwszeniu], bo si ydzi nie zameldowali do odwszenia.
Mam pienidze wpaci do 12 w poniedziaek 5 bm.

Wieczorem wrciem do domu okoo 12-ej. Odmroziem sobie palec u nogi, na pl. Krasiskich.
W nocy straszne ble.

4 II 1940 - Rano Gmina. O 6.30 meches dorany. Wczoraj zatrzsienie mechesw83. Wypeniem
arkusz rejestracyjny przymusu pracy.

Otrzymaem w odpowiedzi na zaalenie o biciu ydw przez wariatk etc. odpowied od

Kommandeur der Ordnungspolizei fr den Distrikt Warschau: Ich teile mit, dass ich die mir
erforderlich erscheinenden Anweisungen gegeben habe (2 II 1940). [Dowdcy policji porzdkowej
dystryktu Warszawa: Informuj, e wydaem zalecenia, ktre uwaaem za konieczne]84.

Do yda z opask zwraca si kto: panie poruczniku. Ja nie jestem porucznik. Ale Pan jest, bo jedna
gwiazdka.

5 II 1940 - Rano SS w sprawie zapaty 6600 z Ordnungspolizei. Nie uzyskaem nic. Omwiono spraw
ew[entualnego] podporzdkowania Gminy Stadtprsidentowi. Zwrcono mi uwag, e memo
o emigracji jest teoretyczne i nie daje widokw realnych. Zadano od Gminy, aby dostarczya dane
o wyjedzie czonkw Rady. Przesaem 6600 z policji na pl. Krasiskich, ale na razie do zezwolenia SS
nie wpaciem. Otrzymaem list od prezydenta miasta85, e za dezynfekcje domw ydowskich bdzie
pacia Gmina.

83
Chodzi prawdopodobnie o tych ydw, ktrzy przyjli chrzest w ostatnim czasie, aby unikn przeladowa
antyydowskich ze strony Niemcw. Od listopada 1939 r. do marca 1940 r. przyjo chrzest ponad 200 ydw w
Warszawie, byy to osoby przewanie wolnych zawodw.
84
J. Kulski wspomina: Gdy sam raz interweniowaem na pimie u nadzoru niemieckiego (daty sobie nie
przypominam) w sprawie odbywajcej si napaci mtw na ydw na ul. Dugiej, otrzymaem stamtd
odpowied podobn do cytowanej przez Czerniakowa: zarzdzenia dla przywrcenia porzdku zostay wy-
dane. Tnna rzecz, e w owym przypadku grupa obuzerii, dokonujca napaci z niewtpliwej inspiracji
niemieckiej, ju przedtem rozproszya si. Ofiar wwczas nie zanotowano.
85
Tu Czerniakw raczej wyjtkowo uywa polskiego okrelenia prezydent miasta na oznaczenie niemieckiego
Stadtprsidenta. Polski prezydent miasta, Stefan Starzyski, by ju wtedy od dawna wywieziony przez
gestapo do Niemiec i nikt z Polakw nie mg by uprawniony do uywania tego tytuu (wyjanienie J.
Kulskiego).
6 II 1940 - Rano goniec z SS w sprawie uzupenienia listu, dokd wyjechali czonkowie Rady. Przed 10-
t pod paacem Brhla86. Nie mogem si dosta do dra liga87 (sprawa przejcia nadzoru nad Gmin
przez Stadtprsidenta). Wysaem list. Jutro znowu bd si stara.

Z rana znowu w czasie nieobecnoci by kto w sprawie rekwizycji. Materace Mani - kara 150 z.
Odmroone palce u ng (rany). W Gminie (nie pali si prawie wcale) nie daj mi spokoju. Kad si
spa jak zwykle w niepewnoci, czy w nocy nie bd musia wsta.

7 II 1940 - Rano do biura - odmowa uregulowania stosunku. Potem Gmina. Ilo urzdnikw etc.
Gminy przekracza 800. Przed kwarantann na elaznej pobito wczoraj urzdnikw. Robi to wyrostki.
Zdjem dzi szyldzik z moich drzwi. Na vis a vis domu rekwizycje. Zajcie Tadeusza. Wczoraj
naadowano auto dziewicami z Polonii88.

8 II 1940 - Rano SS. Owiadczono, e ukrc dziaalno wariatki na ulicach. Przedstawiem spraw
rejestracji do pracy. Kwestia ydw ochrzczonych. Prosiem o kontyngent adwokatw ydowskich.
Urzdnikw w tej chwili jest 254 w samej Gminie, w szpitalu na Czystem 496, w szpitalach
kwarantannowych 32, razem 782.

Julek - nowe nieszczcie -- Palto gumowe.

9 II 1940 - Rano Gmina. ydom zabroniono jazdy kolej. Dwaj zadali na podstawie dokumentu 20
ydw celem przewiezienia koni do Siedlec. Gmina ma zapaci przewz i da jedzenie ludziom. Dano
20 ludzi. Nasilenie tyfusu plamistego ronie. Grozi nam nowa kwarantanna.

10 II 1940 - Mrz znowu - 22C. Id 9 rano do Gminy. Do wczoraj rano zarejestrowao si 105 000
ludzi do pracy przymusowej. Wadze daj traktowania przechrztw tak samo jak ydw. Do dnia
dzisiejszego zarejestrowano 112 620 osb. Otwarte biura bd jeszcze Elektoralna, Brzeska,
Nowolipie. Delegacja rodzin dzi obrzucia mnie wyrzutami, twierdzc, e Gmina podaa nazwiska 100
(?) lekarzy89.

Wstpiem do skromnej jadodajni, trafiem na rekwizycj szklanek i kieliszkw.

86
Paac Brhla, przed wojn siedziba Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W okresie okupacji urzdowa tam
kierownik niemieckiego zarzdu okrgu (distrikt) warszawskiego.
87
Dr Alfons Ilg, kierownik Wydziau Ludnoci i Opieki Spoecznej (Bevlkerunswesen und Frsorge) przy
niemieckim prezydencie miasta. Z tego tytuu by on przedstawicielem niemieckiego Czerwonego Krzya na m.
Warszaw.
88
Hotel w Al. Jerozolimskich o nienajlepszej sawie.
89
Chodzi prawdopodobnie o lekarzy aresztowanych w zwizku ze spraw Kot-ta (por. przyp. 73).
Mam zaproszenie do dra Ilga u Stadtprsidenta na 10 rano w poniedziaek. Po obiedzie opracowaem
materia dla niego z drem Weichertem90. Jadc do Gminy powiadam sankarzowi, e do Gminy. A on:
prezesa woziem wczoraj. Jak to mnie? - Nie - Pinkierta91.

11 II 1940 - Rano Gmina. Odwiedzi mnie jaki Dolmetscher tumacz proszc o wsparcie dla yda,
ktrego popieram. yda wsparem.

Serum przeciwko mijom z Belgii.

12 II 1940 - Rano dr lig u Stadprasidenta z dr Weichertem. ydw nie chcemy mie u siebie. Zapalia
si komora dezynfekcyjna na elaznej w kwarantannie. Zaproponowano mi certyfikat92 do Palestyny -
odmwiem wniesienia mnie na list.

13 II 1940 - Rano SS.

14 II 1940 - Rano Gmina. Na ulicy api do robt. Pogoski o ghetcie i wysiedleniu. Pomoc dla yda
przez chrzecijanina.

15 II 1940 - Rano Gmina. Obmann z Sosnowca93. 3 pp. sprawa paszportw w SS. Bezowocne
poszukiwania dyrektora. Po obiedzie opracowanie organizacji JSS94. Gowa pka od skarg. Jutro o 6
wstaj, o 8-ej podpisywa paszporty wzgl[dnie] zwolnienia z Gminy dla nich.

16 II 1940 - Rano 7 - Gmina. Pochd robotnikw Gminy (tysice ludzi) z opatami przez
Marszakowsk. Zwiedziem kuni, w ktrej wyrabiamy szufle i drgi.

O 1 pp. posiedzenie Komisji Zdrowia. Uchwalono zbirk myda etc. SS od ydw wyjedajcych za
granic pobiera pewne sumy na rzecz Gminy. Dzi przekazano Gminie przez p. Bermana
(przewodniczcego Wydziau Finansowo-Budetowego) z 5000 od 10 emigrantw. Zbieram
sprawozdanie wydziaw Gminy. Dar z Zurichu95 nie udaje si sformalizowa. J[a] cauje nasze
fotografie.

90
Dr Micha Weichert, przed wojn adwokat w Warszawie, popularny znawca teatralny i reyser. W czasie
okupacji powici si dziaalnoci dobroczynnej, stan na czele ydowskiej Samopomocy Spoecznej (JSS - por.
przyp. 6) w Warszawie, a nastpnie rozszerzy zakres dziaalnoci tej instytucji na ca Generaln Guberni
z siedzib w Krakowie. Opracowanie materiaw dla dra Ilga wizao si z pismem Stadtprsidenta, dra Dengla,
z 23 stycznia, ktrym Czerniakw zosta zobowizany do powoania w Warszawie do ycia ydowskiej
Samopomocy Spoecznej. Dziaalno Weicherta, jako przewodniczcego JSS (SS), budzia powane
zastrzeenia organizacji podziemnych i ydowskich dziaaczy spoecznych w getcie. Po wojnie sprawy te byy
rozpatrywane m.in. przez ydowski Sd Spoeczny, ktry potpi jego dziaalno, przede wszystkim zwizan
z uzyskiwaniem i rozdziaem pomocy zagranicznej dla ydw. Dopatrzono si w jego dziaalnoci (take ju po
likwidacji getta, w 1943 r.) elementw szkodliwych, dezinformacj opinii wiatowej i ydowskich orodkw za
granic. Zmar po wojnie w Izraelu.
91
Mordche Pinkiert, waciciel ydowskiego przedsibiorstwa pogrzebowego. Chesed szel Emes - Ostatnia
Posuga byo przed wojn stowarzyszeniem charytatywnym.
92
W sprawie certyfikatu na wyjazd do Palestyny por. przyp. 36.
93
Mosze Merin, przewodniczcy centrali Rad Starszych wschodniego Grnego lska (Ost-Oberschlesien)
z siedzib w Sosnowcu.
94
Stosownie do zarzdzenia wadz okupacyjnych, ydzi, ktrzy uzyskali zezwolenie na wyjazd za granic, musieli
otrzyma zatwierdzenie Rady, za co SS-owcy pobierali specjaln opat na rzecz Gminy ydowskiej (por.
zapis z 22 II).
95
Darem z Zurychu miaa by odzie i lekarstwa.
17 II 1940 - Zaprasza mnie kilkakrotnie jeden z dyrektorw banku. Nie mog niestety znale na to
czasu. Tym si rni od witych, e mam mniej od nich czasu. Znany unaradawiacz handlu ma
pono na obczynie 180 z pensji miesicznej (dzi tona wgla kosztuje od 600 do 800 z w Warszawie).
Na pociech ma import, odebrany ydom i eksport.

18 II 1940 - Rano Gmina. Zawieja i mrz. Zarzd Miasta zakomunikowa, e caa rejestracja jest na nic,
gdy s nowe rozporzdzenia. Na jutro zwouj Rad w tej sprawie. Obiad przerwaa mi kierowniczka
sierocica. Musiaem pj bezzwocznie w tej sprawie do SS. Nie ma chwili spokoju.

18 II 194096 - Rano odwiedziny p. Maliniak. Skierowaem do SS. 10 posiedzenie w sprawie nowej

rejestracji. ony aresztowanych odsyane przez adwokata do mnie. Podczas obiadu bicie w drzwi.
Przyszed z SS Mende i zawiz na Dworzec Wschodni. Tam, po do dugim czekaniu na mrozie,
powiedzia mi Bahnhofsoffizier, e naley dostarczy jedzenia dla 150 jecw wojennych i 350.
Pierwsi maj by pozostawieni w Warszawie, drudzy do Lublina. 150 chcia, abym umieci gdzie w
Warszawie, ale z odpowiedzialnoci co 5-go. Wyszedem przed dworzec, aby pojecha do miasta.
Jaki onierz pobieg za mn i chwyci za konierz odprowadzajc do posterunku. Ausweis odczyta
jaki kolejarz niemiecki i ledwo mnie zwolnili.

Pojechaem do JDC na Jasnej. Nie zastaem nikogo. Std do dra Weicherta, nie znalazem. W kocu do
Bornsteina97. Obieca posa dzi chleb i herbat. Jutro koty Czerwonego Krzya. Skierowaem
Lustberga na jutro 8 rano, by sprawdzi, czy zaatwione. Tchrzostwo na Jagielloskiej98.

19 II 1940 - Rano Gmina. Wczoraj JDC dostarczyo chleba, marmolady, cukru, herbaty jecom.

Dzi otrzymuj list od Stadtprsidenta, aby w Entlausungsanstalt porozumie si leutnantem

Hesse w sprawie jecw ydowskich. Skierowaem dra Weicherta, Rosenthala i urzdnika, do tej
instytucji. Naturalnie, e Rosenthalowi byo zimno i poszed sobie. Po obiedzie otrzymuj list od
Dengla Durch einen militrischen Transport sind 79 jdische Kriegsgefangene in Warschau
angekommen. Dieselbe, werden Ihnen hiermit ergeben. Sie haben ber sie Liste zu fhren und sie im
Rahmen der bestehenden Gesetze zum Arbeitseinsatz zu bringen. Ebenso haben sie bei meiner
Abteilung V die Anmeldungen einzuliefern. Sie haften in jeder Richtung fr die Entlassenen.
Stadtprs. Dengel. [Transportem wojskowym przywieziono do Warszawy 79 ydowskich jecw
wojennych. Zostaj oni panu przekazani. Naley prowadzi wykaz imienny i skierowa do pracy
w ramach obowizujcych przepisw. Meldunki naley przesya do mojego, V Wydziau. Ponosi pan
odpowiedzialno za zwolnionych pod kadym wzgldem. Prezydent miasta Dengel].

Wieczorem zakomunikowano mi, e przyprowadzono do Gminy (urzdnik Goldfeil99) 78 jecw

i rozpuszczono ich do domw. Jutro maj si zameldowa w Gminie i w urzdzie.

20 II 1940 - Rano Gmina. Nowa wiadomo o 45 jecach. Skierowaem ludzi na Dworzec Wschodni.
Od Stadtprsidenta list, aby spieniy papiery wartociowe na cele szpitalnictwa.

Nad Wis opask zdjto ydowi, e do pracowa i naoono Polakowi.

96
Dwukrotnie wpisana data 18 II.
97
Izaak Bornstein, kierownik delegatury JDC (Jointu) w Warszawie.
98
Przy ul. Jagielloskiej nr 28 na Pradze mieci si Dom Sierot ydowskich.
99
Norbert Goldfeil, adwokat, kierownik Batalionu Pracy, nastpnie kierownik Wydziau Pracy Rady.
Supinger100 przewiduje uycie ludzi od 14 do 25 lat przede wszystkim do rozbirki domw etc.

Niejaki Kirszblum, parszywiec - wyjeda do Palestyny i twierdzi, e nie ma 600 z do zapacenia

Gminie podatku. Na wychodnem, kiedy si nie zgodzi, powiada ja to bd pamita. A ja na to:
parszywcze, ja popamitam, e udawa Pan wodza i teraz uciekasz z podobnymi sobie,
pozostawiajc mas w okropnej sytuacji.

21 II 1940 - Rano do dra Ilga u Stadtprsident. Wieczorem byli u mnie z TOZ-u101, e kilkudziesiciu
jecw w komorze na Spokojnej ma by wysanych na prowincj. Proszono, aby ich powierzy
Warszawie, celem odtransportowania ich na prowincj nie ciupasem.

U dra Ilga przedstawiem spraw nowej rejestracji - nie wie nic o niej, przeladowania ydw
(poleci napisa memo).

Delingowski102 poleca zrobi rejestracj 35 000 ludzi (16 - 25 lat) do 29 II 1940. Interwencja u
Bechera103 (Stadtprs.) bezowocna - nie przyj delegacji. Wieczorem opracowanie planu JSS.

22 II 1940 - Rano SS w sprawie rejestracji. Odradzono interwencji u wadz wyszych, w sprawie

terminu. Owiadczono, e wpywy od emigrantw winny by wpacone na specjalne konto Gminy bez
prawa zuytkowania tej sumy przez Gmin, chyba za zezwoleniem SS.

W sprawie Maliniakowej polecono przedstawi bieg zdarzenia, co uczyniem.

W Gminie okazao si, e Sztolcmanowi104 i Rozenstadtowi105 owiadczono w Zarzdzie Miasta, e

bezapelacyjnie do 29 II 40 rejestracja 35 000 osb musi by przeprowadzona (na maszynie) i kady
winien si zgosi osobicie. 10 lekarzy bdzie badao chorych. Odwiedziny dra Kubickiego106 i dra
Sikorskiego107 ... w Gminie.

Rejestruj si, oglda jajka, stoi przy sklepie, krajamy chopcw.

23 II 1940 - Rano Gmina. Przygotowanie rejestracji. Wezwany do SS, pojechaem z 2-ma SS do

kwarantanny na elazn. S tam jecy. Chodzi o stae miejsce dla jecw ydw. Podpisaem 53 listy
do lekarzy ydw, powoujc ich do Rady na pewien okres, celem badania chorych przy rejestracji.
Odwiedzi mnie dr Stein108 ze szpitala w Czystem w sprawie rnych bolczek.

24 II 1940 - Rano Gmina. Korekta odezwy do rejestracji. 80-ciu wydaem wiadectwa na wyjazd. O
3.30 wyszedem z Gminy i dorok udaem si z Lichtenbaumem do domu. Na Zielnej przed Radiem

100
Starszy radca Stadtprsidenta nadzorujcy miejski Wydzia Techniczny (sprawy budownictwa, czystoci
utrzymania porzdku na ulicach itp.).
101
TOZ, Towarzystwo Ochrony Zdrowia ludnoci ydowskiej, podczas okupacji dziaao w ramach ZSS.
102
Jan Delingowski, dyrektor Wydziau Ewidencji Ludnoci Zarzdu Miejskiego m. Warszawy.
103
Max Becher, Naczelnik Wydziau Meldunkowego i Kwaterunkowego (Meldewesen, Quartierwesen)
Stadtprsidenta.
104
In. Abraham Sztolcman, czonek Rady. Przed wojn sekretarz Zwizku Kupcw ydowskich w Warszawie.
105
Adwokat Bolesaw Rozenstadt - czonek Rady.
106
Dr Kubicki, lekarz w wydziale Schrempfa dla spraw sanitarnych w getcie, o niesychanie wrogim stosunku do
ydw.
107
Dr Henryk Sikorski, komisarz szpitala na Czystem, mianowany przez wadze niemieckie.
108
Dr Jzef Stein, dyrektor szpitala na Czystem, mianowany przez dra Konrada Orzechowskiego dyrektora
Wydziau Szpitalnictwa Zarzdu Miejskiego. Zgin wraz z rodzin w Treblince.
wywleczono nas z doroki i kazano pj do pracy. L[ichtenbauma] uderzono nahajk. Ledwo si
wydostalimy. Pendant do dzisiejszego memo do Stadtprsidenta o apanie na ulicy.

Rano poleciem wypuci jecw zatrzymanych na kwarantannie na elaznej na wolno.

Sprowadzono nowych okoo 47. Odwil, lizgawica.

25 II 1940 - Rano Gmina. -3 zimna. lizgawica. Praca. Powrt do domu z dusz na ramieniu. Wizyta z
Krakowa109.

26 II 1940 - Rano 8-ma konferencja z JDC i prezesem Gm[iny] Krakowskiej w sprawie jazdy Bornsteina
z JDC do Krakowa. Dyrektywy: JDC w Warszawie, a jego Delegatura w Krakowie etc.110

Do Gminy list od Prsidenta, aby si dzi o 4 pp. zjawi w wanych sprawach rzemielniczych.
Rozen111 i Hasensprung112 wezwani do SS w sprawie niedostarczenia pewnej iloci robotnikw.
Rejestracja wczoraj do saba, dzi bardziej oywiona. Wyszedem z Gminy po 3 pp., wrciem do
domu bez szwanku. Wieczorami na Grzybowskiej etc. wyrostki bij i bior okupy. Rejestracja posza
dzi do kiepsko.

27 II 1940 - Rano Gmina. Dojazd bez szwanku. Grzybowska pokryta lodem. Przejcie midzy ruinami
cikie.

Zaaresztowano intendenta i pomocnika na cmentarzu na Pradze. Zaproszenie do Stadtprsidenta

dotyczyo rzemiosa ydowskiego. Mamy zorganizowa zwizek. Rejestracja idzie ciko. Kobiety
obskoczyy mnie w Gminie, e handluje si talonami113 do wypat.

Zlustrowaem biura Batalionu. Selbstschutz nakazuje 6 polece - architekta, stolarzy, tragarzy

fortepianw i przebudow gmachu. Skierowaem Lichtenbauma i Zabudowskiego. Siostra sekcyjnego
Grynberga zwraca si o brata, ktry nie wrci z Siedlec (konie prowadzone przez ludzi z Batalionu
Pracy z Warszawy do Siedlec). Daem zrobi grafikon dziaw Gminy. Rysownik oprawi mnie
(obmanna) w ramk z wawrzynami. Czy nie lepiej koron cierniow?

28 II 40 - Rano Gmina. Lustracje robt rejestracyjnych przez dyr. Delingowskiego. Pogoski o ghetcie
na Pradze. Matki i dzieci aresztowanych w Gminie. Poszukiwania kandydata na prezesa Zwizku
Rzemielnikw. Kandydatura Wolfowicz114 . Dzi poszo okoo 7000 robotnikw do pracy. Bornstein i
Weichert115 do Krakowa.

29 II 1940 - Rano na Daniowiczowsk do in. Supingera w sprawie robt miejskich. Przedstawiem

ew[entualny] plan robt publicznych. S[upinger] poleci, aby ydzi oddawali ukony116. Odrzekem, e

109
Por. zapis z 26 II.
110
W Warszawie miao pozosta kierownictwo JDC, a w Krakowie miaa by tylko Delegatura. Jednak ze
wzgldu na to, e centralne wadze Generalnej Guberni mieciy si w Krakowie, a do grudnia 1941 r., gwna
rola przypada oddziaowi w Krakowie. Po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny dziaalno JDC
zostaa zakazana.
111
Chil (Hilel) Rozen, kierownik Wydziau Pracy Rady.
112
Naczelnik Batalionu Pracy.
113
Talony do wypat otrzymywali zatrudnieni przymusowo ydzi od swoich pracodawcw. Opacaa je Gmina
ydowska.
114
Byy dyrektor ydowskiego gimnazjum Chinuch w Warszawie. Od kwietnia 1941 r. czonek Rady.
115
Por. przyp. 90 i 97.
116
Oddawanie ukonw Niemcom przez zdjcie czapki.
nie mam monoci bez pisma zawiadomienia ich o tym. Potem Laschtoviczka (auto117, do robt,
Zielna, JSS), etc. Niech Pan wemie 2 krzesa. Bez szwanku o 3 do domu.

1 III 1940 - Rano 9-ta Gmina. Honorowy aryjczyk Or. (?). Emigracja codzienna. Rejestracja do 28
wcznie 23 000 modziey od 16 do 25 roku ycia. Wezwanie do SS w sprawie zebra (podatek
szpitalny, rzemioso). O 3 pp. do domu bez szwanku. Intendenta na cmentarzu praskim wypuszczono.
Nominuj nowego intendenta.

2 III 1940 - Rano SS - sprawy emigracji. Potem wezwa Klaus w sprawie ew[entualnej] dostawy
opasek, odpowiedziaem, e powstaa caa industria. Do w. Piotra zgosio si 30 nieboszczykw. Nie
wpuszcz, bo w nekrologach byo 20118.

Przed Gmin owy119. Do domu bez szwanku. Po obiedzie konferencja w sprawie szpitala - wsplne
zakupy z JDC ywnoci i wypata urzdnikom za grudzie 1939.

3 III 1940 - Rano -5. Znw spad duy nieg. Znowu ogromne koszty dla Gminy, bo Gmina musi
wyrcza Zakad Oczyszczania Miasta120.

Niedawno jeszcze rano wstpowaem na kaw do Hirschfelda121. Wobec apania na ulicy jad teraz
wprost do Gminy. Kiedy si zjawiam czasem w kawiarni kelnerzy mwi, e nie widzc mnie
niepokoili si, e znw jakie nieszczcie grozi.

W Gminie midzy jednymi a drugimi drzwiami oszklonymi przy wejciu ulokowa si handlarz
z cukierkami. Wony w hollu - pogawdka, nie widzi tego. Dziko w Gminie nie do zniesienia (wygld
papierw, biurek, wychodzcych listw etc.). Do Gminy przybyo dzi za wiele robotnikw. Nie chcieli
pj do domu.

4 III 1940 - Rano czekam (9-ta) na Laschtoviczk. Naleaoby moe pj do Banku Dysk[ontowego]
do dyr. Mikuleckiego122, aby nie traci czasu. Ale c! Po drodze zapi do roboty. Czekam wic nadal.
Nie doczekaem si. Odwiedziem Mikuleckiego. Nie godzi si na odoenie dugu 100 000 z. Moe
poyczy pniej. Weichert wrci z Krakowa. Oderfeldowa123 mechesk (?).

Po obiedzie od Mende[go] - Rinde, abym Halberowi124 da 2 pokoje z 5 innego yda.

117
Laschtoviczka czyni starania o auto, ktrym miaby si posugiwa Czerniakw ze wzgldu na konieczno
odwiedzania urzdw, majcych siedziby w rnych punktach miasta. Starania te odniosy pozytywny skutek
(por. zapis z 21 III 1940).
118
Dowcip o nieboszczykach, ktrzy zgaszali si do w. Piotra, polega na tym, e Niemcy stale podawali
mniejsz liczb swych strat osobowych od rzeczywistej.
119
Tzw. apanki ydw do pracy przymusowej.
120
ZOM, zgodnie z zakazem okupanta, nie mg dziaa na terenie dzielnicy ydowskiej.
121
Jzef Hirszfeld, waciciel kilku kawiarni i restauracji w Warszawie.
122
Dr Wiktor Mikulecki, dyr. Banku Dyskontowego Warszawskiego jeszcze sprzed wojny. W czasie okupacji
zachowa swoje stanowisko i by mianowany przez Niemcw Treuhnderem tego banku.
123
Cecylia Oderfeldowa, czynna dziaaczka na polu owiaty wrd ludnoci ydowskiej. Jedna z zaoycielek tzw.
Paath (Wiedza). Zmara w getcie. Nie bya chrzczona (mecheska).
124
Maurycy Halber, jeden z kierownikw Batalionu Pracy. Czerniakw by o nim jak najgorszego zdania (por.
zapis z 5 VI 1940).
6 III 1940 - Rano SS. Proba o poyczk z fund [uszu] emigracyjnego125. Halberowi poyczk dam,
a nie mieszkanie. Mende mwi, e plajta oczekuje Gmin.

Rano Rosenthal, Kupczykier126 i Wolfowicz u Snopczyskiego127. Owiadczy, e ydzi nie bd mieli

cechw, ale zwizki robocze. Napomkn o ghetcie - nie to dla warsztatw, ale to dla ludnoci.
Czerniecki128 z Wydziau Kwaterunkowego w sprawie rekwizycji mebli przez miasto, aby Gmina to
przeja. Z Ubezpieczalni przyszed kto, aby Gmina zapacia dwiecie kilkadziesit tysicy zotych129.
Nowe uderzenie.

7 III 1940 - Pogoda dzienna -7C. Na ulicy gsty nieg. W Ubezpieczalni powiedziano (Schayer), e jeli
dzi o 12-ej nie wpacimy 32 000 zotych, to kierownictwo za to odpowie. Czekam w tej chwili
w przedpokoju u Laschtoviczki, aby mi pomg. Niestety, godzina 10 a jego nie ma. Tak si zjada
serce. Gmina bya winna ponad 500 000 z, zredukowano jej w swoim czasie wicej ni poow.
Dlaczego nie pacili choby ratami? Przyczynek do ich gospodarki. O g. 12.30 nastpi sekwestr w
Gminie i kasy. W midzyczasie zjawi si adw. Goldfeil, ktrego skierowaem do Schayera z polecenia
Laschtoviczki, aby w porozumieniu z Jurkiem i Weryho rozoy na raty. O 3 pp. wrci G[oldfeil], Na
razie 5000 z., w cigu tygodnia mamy przedstawi plan.

Otrzymaem od komisarycznego burmistrza m. Warszawy pismo z d. 6 marca 1940, nominujce mnie

czonkiem Komitetu Pomocy130 przy prezydencie miasta; prezydent: liwiski Artur131, zastpca
Klarner Czesaw132, Strzelecki Jan, Polna 40, czonkowie Landsberg Emil, Starzewski Jan, Machnicki
Janusz, Czerniakw A.

8 III 1940 - Rano Gmina. O 3 pp. do dra Weicherta przy Stadtprsidencie z Lichtenbaumem i
Sztolcmanem. Chodzi mu o dane co do sprzedawcw obuwia i wkiennikw. Do domu bez szwanku.

9 III 1940 - Rano Gmina. Opracowanie statutu zwizku rzemielniczego. Kopoty finansowe Gminy.
Dug 100 000 z. Papiery wartociowe spadaj. Bank Dysk[ontowy] na zlecenie Laschtoviczki daje nam
z tytuu sprzedanych papierw 50 000 z. Na jeden zb, bo jutro wypata Batalionowi, co samo wynosi

125
Fundusz Emigracyjny zosta utworzony ze wzgldu na to, e w pierwszym okresie okupacji, do kwietnia
1940 r., istniay jeszcze moliwoci wyjazdu ydw za granic, przede wszystkim do Palestyny (por. zapis z
18 XII 1939 oraz z 22 II 1940).
126
Leopold Kupczykier, przedstawiciel ydowskich rzemielnikw, czonek Rady.
127
Antoni Snopczyski, przewodniczcy cechw rzemielniczych w Polsce.
128
Marian Czerniewski (u Czerniakowa mylnie Czerniecki), dyr. Wydziau Kwaterunkowego Zarzdu m.
Warszawy.
129
ydw pozbawiono prawa korzystania z pomocy i wiadcze Ubezpieczalni Spoecznej, ale musieli paci
skadki
130
J. Kulski, wspomniany tu przez Czerniakowa, jako komisaryczny burmistrz m. Warszawy, wyjania: Nie
byo Komitetu Pomocy przy prezydencie miasta, czyli Stadtprsidencie. Mogo natomiast chodzi
o powoanie Czerniakowa do wsppracy w komisji bdcej agend Zarzdu Miejskiego lub Komitetu
Obywatelskiego. Wwczas tylko istniaa podstawa do wysania przeze mnie zaproszenia. Komisje Komitetu
Obywatelskiego zbieray si dugo jeszcze pod okupacj, kiedy zaniechano ju cakowicie zwoywania zebra
plenarnych tego organu spoecznego. Poza czonkami powoanymi przez sam Komitet Obywatelski, dopraszano
do udziau w pracach komisyjnych dalszych znawcw zagadnie. O ile miaby to by natomiast organ
Stoecznego Komitetu Samopomocy Spoecznej, moje zaproszenie nie byoby na miejscu, gdy bya to instytucja
spoeczna cakowicie autonomiczna, cho blisko wsppracujca z Zarzdem Miejskim.
131
Polityk, b. premier w okresie przedwojennym.
132
Dziaacz gospodarczy, reprezentujcy koa wielkokapitalistyczne, b. prezes Izby Handlowo-Przemysowej w
Warszawie.
z 40 000 za tydzie. Ponadto szpital, ktry wci poera ogromne sumy, jecy etc. Jecw naley
odtransportowa do miejsc zamieszkania na koszt Gminy.

Wrci sekcyjny Grynberg, ktry w swoim czasie prowadzi transport koni do Siedlec. Zaaresztowany
na skutek, jak twierdzi, faszywego doniesienia jednego z 2-ch stalujcych ca imprez, posiedzia
kilka tygodni. Obecnie siedzi pono donosiciel, ktry si w dodatku okaza defraudantem.

10 III 1940 - Rano 1 ciepa. nieg na ulicy bardzo gsty. Czy dojd do Gminy spokojnie? Cukierenka
na Grzybowskiej. Wstp ydom wzbroniony. Pracuj 7 dni w tygodniu. Dlaczego Bg nie da 8-go
dnia, aby odpocz.

11 III 1940 - Rano od 10.30 zwiedzanie instytucji charytatywnych z Radziwiem133, hr. Ronikierem134,
Nicholsonem i Taylorem135 etc. Po obiedzie TOZ, sierociniec ydowski na Lesznie i przytuek dla
uciekinierw na Dzielnej.

O 5.10 herbatka u Radziwia. Przemwienie prof. Richtera136 z zapowiedzi nowej kwarantanny.

W cigu dnia wezwano, aby Gmina dostarczya do 15 b.m. niesychan ilo mebli137, pocieli, w tym
15 fortepianw, pieskw do obuwia etc.

12 III 1940 - Rano Gmina. Na Okciu zaaresztowano 30 robotnikw z Batalionu z sekcyjnym. Byem u
Stadprsidenta w sprawie mebli. Nikt nie chcia mnie przyj. Na 3 wezwany do SS. Meblami nie
chc si zaj. Natomiast sroga wymwka, e na Okciu dzi robotnicy nie poszli z obawy. Jeeli tak
dalej pjdzie, 100 bdzie skazanych.

W mieszkaniu prywatnym zarzdca komisaryczny da za 3 mies[ice] komorne w cigu 3 dni.

Zawiadomiono mnie z Gminy, e uniformowani funkcjonariusze i cywilni weszli do Muzeum Gminy
okoo 4 pp.

Na Szerokiej robotnicy podczas rozkopywania znaleli bro.

13 III 1940 - Rano do biur prezydenta miasta138, w sprawie rekwizycji mebli w mieszkaniach
ydowskich.

Toaleta na Daniowiczowskiej z napisem.

Laschtoviczka w sprawie mebli skierowa mnie do Bechera i sam do niego poszed. Becher poleci
pj do paacu Brhla do dra Gaudicha139. Zastaem na jego miejscu Schlossera. Ten zawoa

133
Janusz Radziwi, prawnik, polityk, b. przewodniczcy komisji spraw zagranicznych Sejmu.
134
Adam Ronikier - jeden z zaoycieli Stronnictwa Narodowego. W czasie I wojny wiatowej prezes Zarzdu
Rady Gwnej Opiekuczej (rozdzia ywnoci, odziey i zasikw pieninych). W czasie okupacji ponownie
przewodniczy Radzie Gwnej Opiekuczej. By te prezesem Naczelnej Rady Opiekuczej, ktra koordynowaa
prace RGO, ydowskiej Samopomocy Spoecznej (JSS) (por. przyp. 61) oraz Ukraiskiej Rady Gwnej.
135
James Thomas Nicholson - przedstawiciel amerykaskiego Czerwonego Krzya - oraz towarzyszcy mu
Wayne Taylor byli delegowani przez Commission for Polish Relief w Stanach Zjednoczonych Ameryki dla
udzielenia pomocy ludnoci Polski. Wg relacji Landaua (Kronika, t. I, s. 331) przywieli do Generalnej Guberni
cztery wagony z darami amerykaskimi, zwaszcza z ciep odzie, dla ludnoci chrzecijaskiej i ydowskiej.
136
Por zapis z 28 XI 1939 oraz przyp. tame.
137
Wg Ringelbluma od Gminy ydowskiej zadano mebli do wyposaenia 200 mieszka (Ksowim, s. 97).
138
Chodzi tu o Stadtprsidenta, Dengla.
139
Kierownik Wydziau Gospodarczego niemieckiego Zarzdu Okrgowego.
Maurera. Maurerowi wytumaczyem, e Gmina nie moe si zajmowa rekwizycjami. Zawoa
Czerniewskiego z tym, e Gmina utworzy Komitety Domowe celem zbirki, a miasto dostarczy
Niemcom urzdzenia. First skierowany do Cz[erniewskiego] wrci z tym, e Cz[erniewski] przekona
Maurera o rekwizycjach przez Gmin. Jutro id znowu do L[aschtoviczki]. Wezwaem 80 osb na jutro
w tej sprawie.

Rodziny robotnikw, ktrzy poszli na Okcie, pacz w Gminie. Dzieci nie ma. Wczoraj zgin pono
Unteroffizier z Okcia, ktry nas odwiedzi w Gminie. Przyjecha Mende i zaaresztowa Hasensprunga.
U[nter] O[ff izier] si jednak znalaz na ulicy.

Muzeum zarekwirowano wczoraj.

14 III 1940 - Rano JDC. Wrcili Guzik i Neustadt140. Potem Gmina. Rodziny z Okcia pacz. Krakw
zaprosi141. Mende w Gminie: Batalion (biuro) ma pracowa 9 godzin. Jutro o 6 rano zbirka na
Twardej 6. Zebranie Komitetu Meblowego w Gminie.

650 z
Schreyer Hasensprung
Dr Milejkowski - Orla 5
Lustnerg - Wsplna 5
Fiel - Ogrodowa 49 m 17
Fuerst - Okrg IIIb
Kot (?) - Czernichowska m 7
Bornstein - Krlewska 35
Weichert - Duga 8a
(Leszno 13 - skady)
Dr Ringelblum - Leszno 18
Steuerbezahler - Vermgensanlage als Basis 50%
Keine alte Konten anerkannt.
Mende 109
Raschich Tel. 270
Laschtoviczka 569-20 wewn. 120
Nossig Krasiskiego 21 m 33

140
Dawid Guzik i Lejb (Leon) Neustadt, czonkowie dyrekcji JDS na Polsk. Ringelblum notuje, e Lowa
(Neustadt) wrci z niczym (Ksowim, s. 97); w przypisie do tej notatki wyjania si, e chodzi o ich powrt z
Krakowa.
141
Zaproszenie do Krakowa miao nastpi z inicjatywy Commission for Polish Relief (por. przyp. 134) oraz
Polskiego Czerwonego Krzya w celu powoania do ycia instytucji, majcej zaj si rozdawnictwem darw
amerykaskich dla osb poszkodowanych przez wojn. W tej sprawie byli wezwani w lutym do Krakowa
Bornstein i Weichert do dra Fritza Arlta, kierownika Wydziau Ludnoci i Opieki Spoecznej rzdu Generalnej
Guberni. Druga konferencja odbya si u dra Arlta w kocu marca (por. zapis z 28 III); uczestniczy w niej take
Czerniakw.
Notatnik Trzeci (15 III 1940 -19 VII 1940)

15 III 1940 - Rano 5-ta na Tward (lustracja wychodzcych robotnikw). Zjawi si M[ende] w asycie.
Robotnicy zaczli si zbiera 6.30. Spnionych karano na miejscu doranie. Pejcz do naprawy1.

W Gminie rodziny w sprawie Okcia, pacz i gwaty. Przyby Czerniewski z tym, e Becher porozumia
si z Maurerem i wanie gminie grozi, o ile rekwizycji mebli nie przeprowadzi2.

16 III 1940 - Rano SS. Interwencja w sprawie Okcia 30 (nie zakadnicy, ale
Untersuchungsgefangene)3. Musz siedzie do ukoczenia ledztwa. Mende wyjeda. Zastpuje go
Brandt. Zada danych o miertelnoci tyfusowej w 1939 i 1940 (stycze, luty)4. W poniedziaek
konferencja w sprawie finansw Gminy. Nie mam w Gminie grosza nawet na pensje.

O 10-ej posiedzenie Komitetu Pomocy5 w Magistracie. W Gestapo wyraono mi wspczucie, e mj

los jest ciszy od tego, co na ulicy nieg uprzta. Przyjd do Gminy i znw bdzie pacz rodzin z
Okcia. Z rana SS zrobio przegld robotnikw do pracy. Lustracja wypada wedug sw Mende lepiej,
tj. mniej opnie. O 1 przyszli wypuszczeni z Okcia.

Odbyo si posiedzenie u burmistrza w sprawie Komitetu Pomocy. Wczoraj nie wypaciem pensji.
Dzi nic nie ma w kasie. Tak nas urzdzi Bank Dyskontowy, sprzeda papiery, wzi sobie 120 000 z za
stary dug.

1
Przy ul. Twardej nr 6 odbywaa si zbirka ydw wyznaczonych do pracy przymusowej. Poniewa ze wzgldu
na godzin policyjn nie wolno byo wychodzi na ulic przed godz. 5 rano, ydzi mieszkajcy dalej nie mogli
zdy do pracy na godz. 6 rano. Mende zapowiedzia swoje przybycie 15 III, aby samemu rozprawi si ze
spniajcymi; do tej rozprawy byli zaproszeni Czerniakw i inni czonkowie zarzdu Gminy. Wszyscy
spnieni robotnicy poddani zostali chocie, przy czym sam Mende tak mocno bi, e zama mu si pejcz - std
zapis Czerniakowa o pejczu do naprawy, ktrej miano dokona na koszt Gminy.
2
J. Kulski wyjania: Z nakazu Brauna Wydzia Kwaterunkowy mia prowadzi magazyn mebli, zarekwirowanych
przez Niemcw, i - o ile pamitam - rzeczywicie przez pewien czas prowadzi. Nie jest mi znany fakt udziau
pracownikw tego wydziau w rekwizycjach. Podobnie dyspozycje co do przeznaczenia mebli, zwiezionych do
skadu, naleay tylko do organw niemieckich.
Rekwizycja mebli z instytucji i mieszka ydowskich odbywaa si w sposb niesychanie brutalny. Np.
Ringelblum pisze m.in.: Dzi na Tomackie 2 onierze zabrali meble i wszystko inne. Kazali chorej kobiecie
wyj z ka, wzili je wraz z pociel. U jednego yda tak szybko zabrali biurko, e nie zdyli wyj z szuflady
zawiadczenia, ktre zwalniao go od rekwizycji (.Ksowim, s. 112). Najczciej ydzi, u ktrych zabierano meble,
musieli sami znosi na ulic i zaadowywa je na wozy.
3
Winiowie ledczy aresztowani na Okciu (por. zapis z 12 III). W tej sprawie Ringelblum pisze: Okropna
sprawa na Okciu. Zabito 2 Niemcw. Aresztowano 30 ydw, pracujcych z ramienia Gminy, i 90 Polakw -
powiadaj, e wszyscy zostali zamordowani (Ksowim, s. 96).
4
Wg danych statystycznych Rady na tyfus zmaro: w grudniu 1939 r. 944 ydw, w styczniu 1940 r. - 1004
ydw, duy odsetek zmarych dotyczy zwaszcza uchodcw.
5
Por. przyp. 130 Notatnika 2.
17 III 1940 - Rano -8C, przeklty nieg pada. Znw bd musia dostarczy tysicy robotnikw do
uprztania miasta6. Do wtorku mamy dostarczy meble etc. Utworzyy si Komitety Domowe dla
zbierania. Rejestracja do pracy przymusowej si ukoczya.

Zaproszenie do Krakowa na 27 III 407.

18 III 1940 - Rano SS. Sprawa poyczki z funduszu emigracyjnego dla Gminy. danie, aby ydzi
wartowali na Krasiskiego wgiel, ktry kradn. danie, aby Gmina odrutowaa ghetto, wbia pale
etc. oraz pilnowaa tego potem. Halber zakomunikowa kierownictwu spoecznemu Batalionu o bliej
nieokrelonych nieporzdkach.

19 III 1940 - -6C. Rano Gmina. Dzi pierwszy dzie dostawy mebli. Dobrowolnie oddano jedno
pianino i setki rnych mebli, ek etc.. Pomimo to daleko do caoci. W kasie pustki. Pensja jeszcze
nie wypacona. Zjadaj szpitale, Sikorski i Stein.

Po obiedzie zakomunikowano mi, e w Szkole Rzemios by jaki kapitan z Okcia i poleci na jutro
8.30 otworzy szko dla lustracji. Ogldajcy nadmieni, e dla jego celw urzdzenie si nie nadaje.

20 III 1940 - Uzyskano zezwolenie na mac dla ydw. Posiedzenie w sprawie memo o Batalionie
Pracy dla SS. Odoono redakcj do dnia jutrzejszego.

21 III 1940 - Czekam 9 rano na Oberfhrera Leista8, do ktrego mnie skierowa Laschtoviczka.
Kilkakrotnie zgaszaa si do mnie o interwiew jaka osoba z Warschauer Ztg. Dzi ma rwnie si
zgosi. O 1 pp. posiedzenie w sprawie jazdy do Krakowa.

Leist przyj mnie. Poleci da Gminie auto bez pienidzy. Przedoyem sprawy apania Zielnej 259.
Obieca zaatwi. Przedstawiem finanse Gminy, zwracajc uwag na cige nowe ciary. Prosiem
o zwolnienie od rekwizycji mebli. Poleci wstrzyma t robot. Na 2 wezwany przez Brandta do SS.
Richter da uruchomienia nowych azylw dla jecw i uchodcw.

22 III 1940 - 0C. Wielki Pitek. Rano do Gminy. W kasie pustki. Biuro o 12-ej. Wyszedem o 2. Do
domu bez szwanku.

23 III 1940 - +2C. Urzdowanie wstrzymane z powodu wita. W gminie o 8. Robotnicy nasi id
ulicami do pracy. Nie ma pienidzy dla urzdnikw. SS odmwio zezwolenia na poyczk
z funduszw emigracyjnych 100 000 z. Pooenie, jak to si mwi, bez wyjcia. Tyle takich pooe
miaem w yciu. W domu ona zapakana - list od J[asia] bardzo czuy i peen tsknoty.

24 III 1940 - Po raz pierwszy od wejcia Niemcw siedz dzi w domu. Pisz memo dla Krakowa, do
ktrego zostaem wezwany razem z radcami Jaszuskim, Milejkowskim, Sztolcmanem tudzie dr

6
Wg Ringelbluma: przy uprztaniu niegu Gmina zatrudnia tysice ludzi. Liczba ich siga dziesiciu tysicy.
Otrzymuj po 3 zote dziennie (Ksowim, s. 80).
7
Zaproszenie do Krakowa do dra Fritza Arlta w zwizku z przyjazdem do Polski przedstawicieli amerykaskiej
Commission for Polish Relief (por. przyp. 135 i 141 Notatnika 2).
8
Ludwig Leist, SA-Oberfhrer, penomocnik szefa dystryktu na m. Warszaw, od wrzenia 1941 r. naczelnik
(Stadthauptmann) Warszawy.
9
Przed przedwojennym budynkiem Polskiego Radia, por. zapis z 24 lutego.
Weichertem i Bornsteinem (JDC)10. Gmina dzi zreszt nieczynna. Po obiedzie na ulicach ydowskich
bicie ydw z wybijaniem szyb., Rodzaj pogromu11.

25 III 1940 - Rano 9-ta Gmina. Posiedzenie w sprawie Krakowa. W kasie pustki. Jestem winien
Batalionowi Pracy 90 000 z, urzdnikom szpitala 25 000, funkcjonariuszom rejestracji 50 000. Na
ulicach pogromy. Na rogu urawiej bito i wybijano szyby. Baba bijca ydw grasuje znw na ulicach.

26 III 1940 - Rano przygot[owanie] do Krakowa. Na ulicy bij (hale). Kieruj pismo do odnonych
czynnikw.

Wyjechaem do Krakowa 4.43, przyjechaem po 12-ej. Po drodze omwilimy z Weichertem,

Jaszuskim, Milejkowskim, Sztolcmanem plan rozmw12.

27 III 1940 - Krakw, Rano 6-ta wstaem. Przygotowaem mow.

1. Bezpieczestwo
2. Gmina - referat
3. ycie gosp[odarcze], Rechtslage [sytuacja prawna] - Sztolcman
4. Arbeitsproblem [problemy pracy] - Jaszuski
5. Gesundheitszustand [stan zdrowotny] - Mil[ejkowski].

Po obiedzie przyjcie przez dra Arlta13 i tow. Heinricha14. Wypowiedziaem mow na temat
bezpieczestwa ycia i mienia. Opowiedziaem o jednym dniu przey w Gminie i zakoczyem

10
O przygotowaniach Czerniakowa i innych dziaaczy ydowskich do wyjazdu do Krakowa pisze Landau:
Przedstawicieli ludnoci ydowskiej, z Czerniakowem na czele, wezwano do Krakowa na posuchanie do
Franka, przy czym zarezerwowano dla nich miejsca w wagonie sypialnym. Przypuszczenia id w tym kierunku,
e Niemcom idzie o opini obserwatorw amerykaskich i e czy si to ze spraw propozycji pokojowych
(Kronika, t. I, s. 363).
11
W okresie wit Wielkanocnych rozpocza si, niewtpliwie zorganizowana przez wadze okupacyjne,
akcja bicia ydw na ulicy, rabowania ydowskich sklepw itp. Wedug Ringelbluma: Poczynajc od pitku
(22) marca do dzisiejszego czwartku, 28 marca, zachodz ekscesy przeciw ydom na wszystkich prawie
ydowskich ulicach, w szczeglnoci na tych ulicach, ktre granicz z gettem ydowskim, jak Leszno, Rymarska,
abia, plac Bankowy, Graniczna, plac Za elazn Bram (tam przedwczoraj odby si wiec z antyydowskimi
hasami), Grzybowska, Rynkowa, elazna, Chodna, Mazowiecka i in. Wszdzie rabowano ydowskie sklepy
(powiadaj, e na Niecaej i w innych polskich dzielnicach nic o tym nie wiedziano) [...]. Dzi rabowano na
Karmelickiej i Franciszkaskiej. Tam doszo do prawdziwej walki ydw z chuliganami (Ksowim, s. 105) i dalej:
Syszaem o oburzeniu wielu chrzecijan: oni obrzucaj Polsk botem, dzi napadaj na ydw, a jutro? [...]
Wiele byo wypadkw, gdy chrzecijanie uprzedzali ydw, aby nie szli w tym czy innym kierunku, bo tam
grasuj chuligani [...]. Chuligani krzyczeli pod adresem polskich policjantw ydowskie pachoki (ibidem, s.
107 -108). U Landaua pod dat 25 III czytamy: Zajcia przeciwydowskie utrzymuj si i rozszerzaj [...]. Trudno
sobie wyobrazi, aby wypadki takie odbyway si wbrew woli wadz niemieckich. Jeli za dzieje si za ich
wiedz, to rwnie prawdopodobne, e i z ich inicjatywy [...]. Antysemityzm nie jest dzi przejawem
samorzutnym - jest wyranie i niewtpliwie narzucony przez Niemcw, dcych do rozdmuchania
antagonizmw midzy ludnoci chrzecijask i ydowsk (Kronika, t. I, s. 366, 367, 369).
12
Wedug relacji dr. Weicherta po drodze do Krakowa podzielono tematy midzy czonkw delegacji w ten
sposb, e Czerniakw mia relacjonowa sprawy biece Gminy (jak wyglda dzie pracy), przedstawiajc
wszystkie przeladowania, ktre dotkny ydw w Warszawie, Jaszuski mia referowa problemy zwizane
z zatrudnieniem i prac przymusow, Sztolcman mia omwi sytuacj gospodarcz ludnoci ydowskiej, dr
Milejkowski - sprawy zdrowia i sanitarne.
13
Dr Fritz Arlt, penomocnik generalnego gubernatora i kierownik referatu do spraw ludnociowych i opieki
spoecznej.
14
Dr Herbert Heinrich, referent spraw pomocy spoecznej i spraw ydowskich w rzdzie Arlta.
apelem o bezpieczestwo ycia i mienia, wskazujc na to, e opaski deklasuj ydw i wskazuj
przestpcom drog. Opowiedziaem o pogromach w Warszawie, ktrych nie byo od 1880 r. Wreszcie
przedstawiem stan Gminy (finansowy).

Arlt co do bicia ma wtpliwoci. onierze nie odrni kobiet lekkich obyczajw, o ile nie maj
opaski. Zwrcono mu uwag, e te o ktrych mowa, opask zdejm. Wskazaem na to, e niektrych
zwalniaj, e mnie proponowano, abym wnis podanie do Stadtprsidenta, bo wezwany np. w nocy
nie bd mg si zjawi, e s zielone opaski, zwalniajce ydw, a wic wadze uznaj
niebezpieczestwo. Jaszuski, Sztolcman, Milejkowski referowali o przymusie pracy15,
ograniczeniach, epidemii, Arlt poprosi o uzupeniajcy materia o finansach gminy, robotach
publicznych, statystyki urodze (abortw).

28 III 1940 - Rano 8-ma. In. Reicher16 (przyjecha z Bornsteinem) zawiadamia o pogromie wczoraj.
Buchweitz17 nie mg dotrze do Gminy na Grzybowsk. Wobec tego postanowilimy pj do Arlta.
W midzyczasie nadjeda wona Wojnarowska18 z owiadczeniem, e bito, gromiono i z listem od
Lichtenbauma, e raniono Rozena i Rosenthala po drodze z SS do Gminy, e Gmina oblona. Batalion
Pracy tylko mia 1500 robotnikw. Arlt przyj nas i zadzwoni do dra Gauweilera19, ktry owiadczy,
e ju rodki przedsiwzito. Odczytaem mu list Lichtenbauma. Uproszony owiadczy, e zadzwoni
do Meisingera. (Rzeczywicie, porozumia si z SS Krgerem20 i - jak mniemam - z Meisingerem).
Poleci nam wyjecha dzi do Warszawy i skomunikowa si z Leistem, Meisingerem i Gauweilerem.

Midzy 12 a 1-sz zadzwoniono do nas, abymy si zgosili do Arlta. Przyj nas Heinrich i po kolei
przyjmowa protokolarne zeznania, o tym, co widzielimy w Warszawie. Znw poruszyem spraw
bicia. Postanowilimy za zgod Arlta zostawi na miejscu Sztolcmana jako cznika midzy nami.

Ustali Arlt, e w myl listu, ktry pjdzie do Warszawy (urzdowy i do nas), uzgodnimy z Siebertem21,
szefem Innere Verwaltung (Unterabteilung Bevlkerungswesen) Alleinige Befehlsgewalt
Kreishauptmann wzgldnie [Stadthauptaman]. W odniesieniu do Judenratu, Arbeitseinsatzu.
Frsorge. Finanzielle Mglichkeiten der Gemeinde. Executiwe-Gewalt lokale Behrde die
Finanzexecutive. Treuhndlerw Sperrconto einzelner Personen (bis zur Neuordnung des
Bankwesens (im Gange) alte Guthaben noch ohne Dezision.

15
Na posuchaniu u Arlta Jaszuski (wg relacji Weicherta) przedstawi obfity materia statystyczny, wykazujcy,
e nage wykluczenie z ycia gospodarczego 11% ludnoci kraju i 32% ludnoci Warszawy nie mogo nie
wywoa wielkiego wstrzsu. Poruszy te spraw zatrudnienia za porednictwem Gminy licznych, rzesz
rzemielnikw, robotnikw dla dobra caej ludnoci.
16
Pracownik JDC.
17
In. Rafa Buchweitz, ur. 1893, od 1924 r. dyrektor ydowskiej Szkoy Rzemielniczej na Stawkach.
18
Wojnarowska jako nie-ydwka moga pojecha z Warszawy do Krakowa kolej, na co ydzi musieli uzyska
od wadz okupacyjnych specjalne zezwolenie.
19
Dr Otto Gauweiler, kierownik Wydziau Spraw Wewntrznych (Innere Verwaltung) w Urzdzie Szefa
Dystryktu w Warszawie.
20
Friedrich Wilhelm Krger, SS-Obergruppenfhrer, wyszy dowdca SS i policji w GG.
21
Dr Friedrich Wilhelm Siebert, SS-Standartenfhrer, kierownik Wydziau Gwnego Spraw Wewntrznych
(Hauptabteilung Innere Verwaltung) w rzdzie GG. Jemu podlega dr Arlt. Zarzdzeniem Sieberta sprawy
warszawskiej Gminy i wszelkie zagadnienia ludnoci ydowskiej miay odtd by zaatwiane nie przez SS, lecz
przez cywilne wadze niemieckie. W istocie jednak, poniewa SS nie chciaa wypuci tych spraw spod swojej
opieki, sprawami ydowskimi zajmoway si nadal obie wadze.
Idea z opaskami. Wyjazd sleepingiem 22.20 do Warszawy. Wedug zalecenia Arlta mam jutro
odwiedzi Leista, Gauweilera, Meisingera. Nie zmruyem oka.

29 III 1940 - Wstaem o 5 rano. Dojazd do Warszawy na 6.20. Po przyjedzie wstpiem do SS. W
Gminie nowe polecenia zamurowania ghetta, stworzenie azylu dla 3000 ludzi wysiedlonych i Reichu
etc.

O 1 pp. zwoaem Rad i zreferowaem przebieg konferencji w Krakowie22. O 3 pp. Milejkowski

rozmwi si z Sztolcmanem. Wiele aresztw z obaw etc.

30 III 1940 - Od rana pogoski o ghetcie. Byem u Laschtoviczki, odradzi pj dzi do Szefa. Potem u
Leista, dorczyem dania Richtera o utworzeniu poczty ydowskiej, kwarantanny dla 3000
wysiedlecw z Reichu i list nasz w sprawie niemoliwoci zrobienia murw (naruszenie instalacji
wodocigowych, sieci elektr[ycznej], kabli etc.).

Zreferowaem Krakw. Odpowiedzia, e on jest bezporedni wadz i od nikogo nie bra polece.
Da kart wizytow ze swoim telefonem W Banku Dyskontowym min. Mikulecki obieca poyczk
160 000 z (spaty kwartalne). Kulski23, ktrego odwiedziem, by po mnie u Leista. Ma by cznikiem
midzy nami a Leistem (kolizja24). Po obiedzie wizyta u Gepnera i wyjazd z nim.

Pretensja ony M.25, abym oddawa pensji, ktrej w Gminie w ogle nie pobieram.

1 IV 1940 - Do kadej rzeczy bior si z takim wysikiem, jak do podry. Rano u Laschtoviczki.
Poradzi uda si do Leista w sprawie murw26 etc. Tymczasem na zarzdzenie Ordnungspolizei
zaczlimy dzi rano o 7-ej kopa doy pod mury. W nocy przesunito czas o godzin. Temperatura
+1C.

22
Na temat pobytu delegacji ydowskiej w Krakowie kryy w Warszawie rne wiadomoci. Ringelbaum
notuje w kocu marca: Czerniakw przedstawi w Krakowie wyczerpujco, jak wyglda dzie dziaalnoci
Gminy, jak ze wszystkich stron nadchodz ponure wiadomoci. Tam kogo zastrzelili w czasie pracy, gdzie
indziej chwytaj do pracy, w innych miejscach inne wydarzenia. Zarzuca si jednak Czerniakowowi, e zbyt
wiele miejsca w swym przemwieniu powici sprawie opasek, co miao si sta gwnym problemem dyskusji
(Ksowim, s. 112). Landau notuje pod dat 31 III: Delegacja ydowska wrcia z Krakowa, nie przywoc, wbrew
oczekiwaniom, adnych sensacyjnych zmian. Pogoska o zamiarze wprowadzenia ghetta okazaa si faszywa.
Natomiast podczas pobytu w Krakowie zoya delegacja wadzom niemieckim memoria w sprawie zaburze
antyydowskich. W ten sposb swj cel Niemcy osignli. Podobno uczestnicy napadw niezalenie od udziau
w upie otrzymywali swoje dniwki po 5 z dziennie (Kronika, t. I, s. 378).
23
Julian Kulski (zm. 1976 r.), przed wojn wiceprezydent m.st. Warszawy, po aresztowaniu prezydenta
Starzyskiego zosta jego zastpc. Do 1944 r. kierowa Zarzdem Miejskim Warszawy i by komisarycznym
burmistrzem m. Warszawy, J. Kulski, Wspomnienie o Adamie Czerniakowie, Biuletyn IH nr 1 (81), 1972, s. 3-
16.
24
Chodzio prawdopodobnie o to, e Zarzd Miejski nie mia kompetencji do zajmowania si problemami getta,
posiadajcego wasn administracj bezporednio podleg nadzorowi Niemcw. Poniewa jednak by to
dopiero pocztek formowania si getta - moliwe, e i niemieckie wadze miejskie nie byy jeszcze w tej sprawie
cakowicie ustawione i traktoway dzielnic ydowsk poniekd jako integraln cz miasta. Leist by
penomocnikiem szefa dystryktu na Warszaw, a wic mia nadzr take nad Zarzdem Miejskim, ktrym w tym
czasie kierowa Julian Kulski.
25
Chodzi o on b. przewodniczcego Gminy ydowskiej, Maurycego Mayzla.
26
Wadze okupacyjne zobowizay Gmin ydowsk do ogrodzenia okrelonej czci ydowskiej dzielnicy
miasta murem. Pierwotnym pretekstem do tego byo izolowanie strefy tyfusowej, aby zapobiec rozszerzeniu
zarazy. Wg zapisu Czerniakowa z 4 IV adiutant Leista mia wyjani, e mury s po to, by ydw broni przed
ekscesami, Czerniakw notuje obok: idea ghetta (por. przypis 31).
Jad od kilku dni autem. Wczoraj odwiedziem Rozena. Ma zaman rk i pknite ebro. Jutro
przywiezie si go karetk pogotowia do lecznicy-chirurga.

Leist - problematy

1) mury
2) poczta
3) azyl dla uchodcw.

Rozmowa z adiutantem Leista.

Krochmalnia bis 38 abgesiegelt, ein Teil von der Rynkowa und Walicw. Ciepa bei der Kreuzung um
Krochmalna muss geschlossen werden [Krochmalna do nr 38 odgrodzona, cz ul. Rynkowej i
Walicw. Ciepa przy skrzyowaniu z Krochmaln winna by zamknita].

1-38 3 Stellen zu machen (nicht Mauer nur Bretter-Holzpfachle) [1-38 zrobi 3 miejsca (nie mur, lecz
parkan z desek i pali)].

(2 Polizisten)

Lebensmittel gestattet [Dozwala si rodki ywnociowe]

So hoch wie die Mauer [Na wysoko muru]

Durchfahrt - Krochm. 56 [Przejazd - Krochmalna 56]

Poleca zamkn Krochmaln od Rynkowej do Ciepej i Walicowa. Postawi poty i dowozi ywno
mieszkacom, ktrzy musz siedzie w domach. Mury naley w rnych miejscach miasta postawi.
Jutro Laschtoviczka powie, kto pokryje koszty. Poczt rozpatrz na posiedzeniu jutro. Felsdschuh
i drugi w sprawie emigracji. Prosz o porady i chc ehrenhalber [honorowo] radzi w sprawach
emigracyjnych.

2 IV 1940 - Rano u Laschtoviczki. Czekam od 8 do 10. Prosz o zezwolenie na zacignicie poyczki w

B[anku] Dysk[ontowym] 160 000 z; sprawa finansowania obmurwki ghetta, poczta etc.
L[aschtoviczka] prosi o notatk o instytucjach, bo je zwiedzi. Do Gminy przyszli inynierowie
tramwajw w sprawie ew[entualnego] uszkodzenia sieci. Skierowaem do Kulskiego27, ktrego
zreszt sami odwiedzilimy w tej sprawie.

Weichert z Bernsteinem maj pj do Messinga28 ew[entualnie] do dra Gauweilera. Rejestracja

rzemielnikw idzie opornie.

27
Wyjanienie J. Kulskiego: Wielkie przedsibiorstwa miejskie odczuway w wikszym stopniu ni inne
jednostki administracji miejskiej zawiso od nadzoru okupacyjnego. Specjalny decernat warszawskiego
nadzoru okupacyjnego pod kierownictwem Drrfelda wyrnia si tendencj do usuwania tych jednostek
organizacyjnych spod kompetencji polskiego Zarzdu Miejskiego. Opisaem t spraw w ksice Zarzd Miejski
Warszawy - 1939 - 1944, Warszawa 1964, na s. 23 - 28. Skierowanie przez Czerniakowa przedstawicieli
Przedsibiorstwa Tramwajw i Autobusw do mnie byo przejawem lojalnoci wobec polskiej administracji
miejskiej, a nie tylko chci zaatwienia sprawy w sposb prawidowy.
28
Kierownik Bevlkerungswesen und Frsorge (Wydziau Ludnoci i Opieki Spoecznej).
3 IV 1940 - Rano 8-ma do Laschtoviczki. Wczoraj przed autem w podwrzu Gminy rce robotnikw
o pienidze. W kasie ani grosza. Wezwani do Hufskyego29 (skarb). Zagroono kontrybucj 500 000 z,
o ile ydzi...30

4 IV 1940 - Rano u Brauna (adiutant Leista). Mury s po to, aby ydw broni przed ekscesami31.
Cegy mog przynie sami ydzi, kady od 10 do 60 lat po kilka. Idea ghetta.

Laschtoviczka daje 60 000 z od 2 bankw ydowskich. Na 100 000 z wymaga hipoteki, ale nie w
ydowskiej dzielnicy. Poleca pj w sprawie poczty do Schuberta do dystryktu.

W Gminie awantury na tle ulicy Krochmalnej32. Zamknito j od Rynkowej do Ciepej. 18 000 ludzi jest
bez chleba, bo nie wolno nikogo ani wpuszcza, ani wypuszcza. Mac nie chc przydzieli, wzgl[dnie]
mki. Ewentualnie dadz za dewizy. Weichert by u Herzoga. Mam zamiast u Schuberta by jutro
u niego. Hufsky (Steueramt) pismo, aby Gmina wypacia 500 000 z do koca kwietnia za opornych
patnikw.

Rozenthal by w Gestapo w sprawie aresztowanych. Na razie bez skutku.

5 IV 1940 - 0C. Cikie oowiane chmury. Mam pj do Herzoga w paacu Brhla. Czy ghetto jest
rzeczywicie ju aktualne?

Konferencja u Herzoga bezpodna. W Gminie przyniesiono odpis listu do urzdnikw, aby opuszczali
ghetto. Urzd Kwaterunkowy zapytuje, czy Gminie wiadomo co o tym, bo przychodz reflektanci
na mieszkania. Konferencja w sprawie wyjazdu do Krakowa (Sztolcman). Jeden z Krochmalnej zmar
dzi na podwrzu z godu.

6 IV 1940 - -2C. Id do Meisingera i Kamlaha w sprawie ghetta. Przyj mnie Brandt, ktremu
powiedziaem o swoich obiekcjach w sprawie murw. Nastpnie do Brauna adj[utanta] Leitsa - to
samo. Poruszyem spraw mac33. Odpowiedzia, e Wirtschafts Abtg. w dystrykcie. Zostawiem
notatk i zapowiedziaem, e o 9 rano bd u niego. 2 razy byem w komendanturze u majora
Kamlah, lecz go nie zastaem. Siedzi na vis a vis pokoju Richtera, o ktrego linii mam pomwi. Pjd
w poniedziaek do niego.

Byem u Laschtoviczki. Wyraa zgod na poyczk na dom Gminy na Jagielloskiej. Mamy si uda do
min[istra] Mikuleckiego w tej sprawie. Zgadza si da list, e bez Stadtprsidenta nie mona nic
wydatkowa, a wic nie przyjmowa cudzych zlece. Rano w Gminie by leutnant z Rohstoffstelle
[referat surowcw] i wpaci za 3 dni pracy robotnikw 4000 z. Ponadto daje 1500 zielonych opasek
dla pracujcych dla nich funkcjonariuszy i robotnikw z odpowiednimi Ausweisami.

29
Urzdnik Urzdu Podatkowego dystr. warsz. (Steueramtu).
30
Niedokoczone zadanie dotyczy ydowskich opornych patnikw podatkw (por. zapis z 4 IV).
31
Jedno z kamstw hitlerowskich, majcych obok groby tyfusu uzasadni potrzeb budowy murw.
32
Zamknicie ul. Krochmalnej z cakowit izolacj zamieszkaej tam ludnoci byo upozorowane epidemi
tyfusu.
33
Zbliay si ydowskie wita Wielkanocne (Pesach), podczas ktrych religia zabrania spoywania chleba.
Zastpuje go w tym czasie maca. Okres ten trwa 8 dni (z tego 4 dni s dniami powszechnej pracy). Problem dla
wierzcych ydw w getcie mia charakter dramatyczny.
7 IV 1940 - Rano Gmina. -3C. Posiedzenie w sprawie mac. Rada uchwala w odpowiedzi burmistrzowi,
e religia zabrania spoywania chleba i prosi burmistrza, aby si zwrci do wadz niemieckich
o przydzia mki na mace.

8 IV 1940 - -2C. W programie Stadtprsident i major Kamlah w komendanturze w sprawie linii

Richtera. Rano u Brauna. Zarzuca, e chodz do dystryktu w sprawie murw. Mace nie do nich
nale. Major Kamlah w komendanturze wysucha mnie w sprawie murw i poruszy t spraw.
Burmistrz Kulski poleca34 zredagowa list macowy inaczej, poczyni starania, cho - jego zdaniem - ze
skutkiem wtpliwym. Poruszyem mury. Na 2 dni, celem uzgodnienia z wydziaem technicznym,
przerwana praca. (My dalej kopiemy).

Posiedzenie w Gminie (mace). Realizuj moj ide: administratorzy ydowskich domw zaprowadz
porzdek w domach.

Richter [wyraz nieczytelny] do SS list w sprawie zwolnienia dra Bieleki35.

Supinger: Jeeli nie przyjdzie 1000 ludzi do pracy dla ZOM [Zakad Oczyszczania Miasta], bdzie apa
na ulicy kobiety.

9 IV 1940 - -2C. Wezwany na 8.30 do SS. Poruszyem spraw Bieleki. Brandt prosi o zawiadomienie
go, kiedy mace nadejd. Poruszyem spraw murw. Daem materia.

W Gminie onierz z ydem, aby mu wypacili za robot. Zawiadomienie od leutn[anta] Franke, e

o ile jutro w 15 punktach nie rozpocznie si robt, to mnie zaaresztuj. Lichtenbaum uruchamia
w kilku punktach budow. Wzywam na jutro administratorw, aby uprztnli domy. Lekarze szpitalni
z naczelnym w delegacji - sprawa administratora szpitala etc.

Niemcy wkroczyli do Danii i Norwegii.

10 IV 1940 - +2C. Noc kiepska, ble wtroby, krew z nosa etc. Rano Gmina biece sprawy. Powrt z
Krakowa bez rezultatu36.

Milejkowski zapany do roboty (Ausweis nie pomg), zapyta onierza po co na deszczu bez roboty
stoi, na co onierz, a ja po co? 10 ydw podawao sobie po 1 cegle. Brak Zionstern [gwiazdy
Dawida] na pudeku przekupnia z irysami. W kilkunastu punktach zacza Gmina wznosi mury.

11 IV 1940 - +1C. Rano godzina 7-ma. Rodziny z Nalewek 937 z paczem do mieszkania. Wydano im
ciaa zmarych. Prosz o grb oddzielny na cmentarzu. Jad do Gminy, a potem na cmentarz praski.
Jest tam kilkanacie cia a ma Zak[ad pogrzebowy] tam przywie jeszcze 40. W Gminie rodziny kc

34
Wyjanienie J. Kulskiego: Uycie w dzienniku Czerniakowa zwrotu poleca nie oddaje dokadnie sprawy.
Z reguy doradzaem i zalecaem okrelone formy postpowania, nie stosujc formy nakazu, do czego zreszt
nie miabym jakichkolwiek uprawnie. Oczywicie i w opisanym przypadku (listu w sprawie wypieku mac)
doradzaem zastpienie zwrotw, w moim przekonaniu nie do zrcznych, innymi, mogcymi powikszy
szanse pozytywnego zaatwienia przez adresatw niemieckich.
35
Znany lekarz ydowski dr Owsiej Bieleki. Zgin w 1943 r. w obozie w Poniatowej, dokd zosta wysany
z getta warszawskiego.
36
Chodzi o podr do Krakowa Stolcmana (por. zapis z 5 IV).
37
Por. zapis z 28 XI 1939.
si z Kaminerem o miejsce na cmentarzu praskim. Skierowaem Zabudowskiego na Prag
i zaatwiono spraw.

Wezwanie do Urzdu Skarbowego o podatek dochodowy z [lat] 1930/1/2/3 - dawno zapacony.

Nossig pisze niepotrzebne listy do wadz. Zmonitowaem go.

Jaszuskiego, kiedy wraca do Rozena na posiedzenie, zapano do robt. Kazano piewa niemieck
pie o biblijnym Mojeszu. Zaalenie skierowaem do SS.

12 IV 1940 - +2C, Rano na 9-t do SKSS38. Wiejska, blisko synny Sejm, piewy39. Siedz przed
drzwiami z napisem zastpcy skarbnika, te synnego prof. Rybarskiego40, e nie ma zasikw
pieninych. Guzik i Neustadt maj wyjecha znw po pienidze za granic. Trudnoci z macami.
Jutro mam pj do Wanderofa u Distriktschefa w tej sprawie. Wieczorem poiem si lektur Adolf
Racier 35 lat walki z dolegliwociami ng41.

13 IV 1940 - -1C. Pikna pogoda. Na 8-m u Laschtoviczki, potem gmina, nastpnie u Wanderofa
(mace). Las[chtoviczka] o murach. Emigr[acyjny] Fundusz ma zosta w SS. Za mury zapacimy42.
Wanderof da za 250 ton mki pszennej srebro lub zoto. Zrezygnowaem. Supinger chce
wprowadzi przymus pracy dla Warszawy do Batalionu.

Odwiedziny Bonifera i 2 towarzyszy. da sprawozdania z dzia[alnoci] Gminy. Rekwizycja resztek

Muzeum.

14 IV 1940 - Nieprzyjemna konferencja u Rozena. Po obiedzie jego list z przeprosinami.

15 IV 1940 - +2C. SS - mury (interwencja u SS w Ordnungspolizei). Bieleki. Prosz o klucze od

Muzeum. Zawiadpmiem, e reorganizuj Batalion Pracy.

U Supingera okazuje si, e urzdnicy Gminy sugeruj przymus pracy. Nadmieniem, e wydalam
Hasensprunga i w cigu tygodnia reorganizuj Batalion. Wezwany do Rittmeistra [rotmistrza] Schu43.
Powiada, e bdzie w czci paci robotnikom za prac. Jutro skieruj do niego delegacj. W Gminie
zamianowaem kierownikiem Batalionu adw. Goldfeila [?], uzupeniem komisj Batalionu
Zabudowskiego. Nominowaem prezesa kupcw wkienniczych Grafa. Powouj go do Rady.

Zabudowski by u Hufskyego. Poda tre odezwy, ktr musz rozplakatowa w sprawie pacenia
podatkw. Na pensje nie mam nic. W banku poycz z 60 000, w cigu 2 tygodni jednak to wpynie.
Nowy przemys: kobieta, ktra za pewn opat idzie za inne do parwki sanitarnej. Siostra
Maltaska44.

38
Stoeczny Komitet Samopomocy Spoecznej.
39
W gmachu Sejmu pracowali przymusowo sprowadzeni ydzi, ktrzy zmuszani byli przez nadzorcw do
gonego piewu.
40
Prof. Roman Rybarski, ekonomista, historyk, wybitny dziaacz Narodowej Demokracji, prof. Uniwersytetu
Warszawskiego, zamordowany w Owicimiu w marcu 1942 r.
41
Racier - waciciel popularnego w przedwojennej Warszawie zakadu usuwania odciskw.
42
Koszt wznoszenia murw wynie mia w tym czasie ponad 80 000 z.
43
Rotmistrz Schu, kierownik magazynw wojskowych.
44
Wzmianka dotyczca prawdopodobnie siostry zakonnej szpitala maltaskiego, ktra bdc pochodzenia
ydowskiego zmuszona bya do noszenia opaski z gwiazd Dawida.
16 IV 1940 - +6C. Rano Gmina. Stoimy przed bankructwem, duni robotnikom 120 000 z,
pracownikom pensj. Szpital nas poera. Mury wznosimy pomimo stara. Inspektor podatkowy
Hufsky poleca wyda odezw do patnikw ydw o pacenie podatkw.

Gmin odwiedzi kpt. Baltazar z Rohstoffw [surowcw] i zapowiedzia lepsze traktowanie

robotnikw, bada spraw benzyny w ustach jednego z robotnikw. Jego zwierzchnik Rittmeister
Schu ma w czci za robot paci robotnikom.

O 3 pp. zjawi si do Gminy Brandt z SS z 2-ma pomocnikami celem obejrzenia medykamentw,

nadesanych ze Szwajcarii. Przedtem z SS przyszed Avril45, pytajc o ekscesy etc. i dajc
sprawozdania z dziaalnoci Gminy. Brandt zada po obejrzeniu specyfikacji medykamentw.

17 IV 1940 - +10C. Rano JDC. Guzik i Neustat nie maj jeszcze paszportw. W ogle Troper46 bdzie
okoo 1-go maja w Europie. Do Gminy zjawi si Leutn[ant] Teicher w sprawie niezapacenia 80
robotnikom. Po obiedzie Rinde: Mende zarzdza, aby 69 robotnikom (materace Krlewska) wypaci
lony. Powtrnie zjawia si [?], e Brandt bdzie w Gminie, gdzie obejrzy mace.

18 IV 1940 - +9C. Ca noc ble wtroby. Musz wyj o 8-mej, a przedtem klienci do mieszkania.
Rano 9-ta Brandt i Mende w Gminie, prosiem o zezwolenie na dostarczenie witecznego jedzenia
do wizienia. Zezwolono.

Wezwany do Ordnungspolizei na jutro na 9-t. Mury wstrzymano na oliborskiej etc. H. wsplnik

Helianis zosta wezwany do wpacenia podatku dochodowego za r. 1930 i kilka lat nastpnych.
Okazuje si, e teraz cofa si ulgi przyznane w swoim czasie przez wadze.

19 IV 1940 - + 10C. Kpt. Rochlin [?]. Wezwany z Weichertem w sprawie zwolnienia z noszenia
opasek47. Potem SS (Fundusz Emigr[acyjny], Mende nie bdzie prowadzi Batalionu). Delingowski z
Magistratu wzgl[dnie] Korzeniowski [?] bdzie dyrygowa robotnikami. Do Gminy przyszed
Dienstman i zrobi awantur, e si robotnikom nie paci. Portier w Ordnungspolizei: skd mam auto?
Rozen si zjawi z maszyn48 do Gminy. Zundelewicz49 prosi o urlop. Rejestracj mebli50 zajmie si
CZK51.

20 IV 1940 - +9C. Pojechaem do Laschtoviczki na 8-m. Biuro nieczynne z powodu urodzin H[itlera],
Potem Gmina. Brak pienidzy.

45
Sierant SS Franz Avril (z Kds/III-B-4).
46
Morris C. Troper, dyrektor JDC na Europ. Po zajciu Belgii przez Niemcw przenis europejsk siedzib JDC
do Lizbony.
47
O zwolnieniu z noszenia opasek bya mowa na posuchaniu w Krakowie u dra Arlta (por. zapis z 27 III).
48
Ta maszyna - to prawdopodobnie ryksza.
49
Adwokat Bernard Zundelewicz w okresie midzywojennym prezes Zwizku Drobnych Kupcw, czonek Rady,
zajmowa si Batalionem Pracy i problemami zatrudnienia. Zgin wraz z rodzin w Treblince w styczniu 1943.
50
Rejestracja mebli zostaa zarzdzona przez wadze okupacyjne 28 II, kiedy powoano specjaln instytucj
Bewirtschafungsstelle fr Metalle im General-Gouvernement. Spowodowane to byo wielkim
zapotrzebowaniem na meble dla celw wojennych. Landau zaznaczy pod dat 17 IV 1940 r., e przejawem
trudnoci niemieckich, zwaszcza na skutek trudnoci w dowozie rudy szwedzkiej do Niemiec, jest ogoszona w
GG zbirka elastwa: przystpiono u nas energicznie do szukania elastwa [...]. Gwnym obiektem jest
elastwo ze zniszczonych domw, ktrego adowanie jest podobno teraz gwnym zajciem branych na roboty
ydw (Kronika, t. I, s. 412).
51
CZK, Centrala Zwizku Kupcw zrzeszajca w okresie midzywojennym kupiectwo ydowskie w Polsce.
21 IV 1940 - +14C. Rano do Gminy. Biedacy oblegaj Gmin. (Zasiki na wita). JDC na jutro da mi
5000 z. Dzi wypacono 2000 z. Po obiedzie awantura z delegacj kwarantann (pensje)
w mieszkaniu.

22 IV 1940 - +10C. 7-ma rano Dawidsonowa z krzykiem, e jej ma posaem do pracy.

Plakat (odezwa moja) do ydw w sprawie podatkw (do cenzury!). Rano Laschtoviczka - Budet.
Jutro z Arltem bdzie konferencja. Lascht[oviczka]. Dorczyem budet.

Do Gminy z kolei funkcjonariusz domaga si lonu dla robotnikw. Schrempf do Gminy w sprawie
aktw zejcia. Zabroni chowania na Pradze we wsplnych grobach. Rozmowa z Milerow52. O 8-mej
list od dyurnego z Gminy, e rabuj w Bagnie. Interweniowaem w komisariacie na Poznaskiej.
Okazao si, e przy rekwizycji stumiono pono zakusy rabusiw.

Rano z Gminy zabrano do roboty 3 wonych i jednego porzdkowego.

23 IV 1940 - +3C. Gmina dzi zamknita z wyjtkiem Batalionu. Jad do Gminy. Ciekaw jestem, czy
dzi robotnicy przyjd z opaskami. Honor, jak wida, zaczyna si od dobrobytu. Baaban da mi swoj
broszur o mordach rytualnych. Co ja biedny czowiek mu zrobiem?

24 IV 1940 - +5C (6 rano). 8.30 bd u Laschtoviczki. Lasch[tov iczka] zamwi mnie na pitek rano.
Dzi i jutro bdzie konferencja z Artlem. W Gminie zapa Hauptversorgungsamt oliborz 40 osb.
W domu ksika z czytelni strasznie brudna. Nie mog czyta takich ksiek, brudne od czstego
dotyku. S to najnudniejsze i najbanalniejsze ksiki.

25 IV 1940 - +12C (8 rano). W Gminie niejaki Lesselbaum zjawi si w towarzystwie niemieckiego]

urzdnika, ktry zada 10 z dziennie dla L[esselbauma] za prac. Zainterpelowany Mende
przywoa go do telefonu i pono mia powiedzie, e to jest wymuszanie. Urzdnik z kolei przyszed do
mnie i to powtrzy. Powiedziaem mu, e Druck [nacisk] by. Potem M[ende] zadzwoni, polecajc,
aby go o tego rodzaju interwencjach zawsz zawiadamia. M[ende] poleci zaangaowa do Batalionu
Rinde, dotychczasowego goca. Od kilku dni mam ble w okolicy serca.

26 IV 1940 - +14C (6 rano). Bl gowy - proszek, Niunia chora od kilku dni - kaszel.

Na 8.30 do Laschtoviczki. L[aschtoviczka] komunikuje, e 1) Gmina podporzdkowana Leistowi, 2)

bdzie referat Bevlkerungsrata, 3) Gmina bdzie prowadzia roboty wedug budetu, 4) nowe
zadania otrzyma Gmina, o ile ma pokrycie, 5) w Krakowie znajdzie si rdo regul[owania]
dochodw, 6) zmiana co do samopomocy ydowskiej, aby zagr[aniczni] ydzi nie zniechcili si do
wydatkowania sum (pflegliche Behandlung der Frsorge) [troskliwe traktowanie spraw opieki], 7)
cz kosztw Batalionu bdzie zwrcona (robotnicy w czci patni). Wszystko zaatwi ostatecznie
Krakw.

27 IV 1940 - Rano pieszo do Gminy. Zapany do robt przez onierza z ydem na platformie na ul.
rawiej. W Gminie dyr[ektor] Delingowski owiadczy, e wadze dadz kademu robotnikowi z 2 za
dniwk, a Gmina drugie tyle. Kosztowaoby to 500 000 z bez biura miesicznie. Dzwoniem do
Laschtoviczki. U Kulskiego bd w poniedziaek w tej sprawie.

52
ona dra Milera, kierownika otwockiego sanatorium dla umysowo chorych Zofiwka.
28 IV 1940 - +8C. Ddysto. Ssiad 20-letni umar na suchoty. Jutro mam by u Kulskiego
z programem finansowania Batalionu. Rano Gmina. Potem cmentarz na Okopowej. Ochrona
Samopomocy Spoecznej da muru=64 000 z przez niemieckie wadze. Na cmentarzu ani jednego
drzewa, wyrwane z korzeniami. Pomniki potrzaskane. Parkan razem ze supami dbowymi
rozkradziony. Obok na Powzkach drzewa nie ruszone.

Po obiedzie lekarz, znalaz serce zmczone.

29 IV 1940 - 4C (6 rano). O 8-ej do Laschtoviczki etc. Lasch[toviczka] owiadczy, e chodzi tylko

o dodatek dla 2000 robotnikw Schu53. Potem u Kulskiego w teje sprawie tudzie co do mieszka
w domach miejskich54 oraz dania, aby si ydzi zrzekli niektrych mieszka (wypadek aresztu
rodziny, ktra si zrzec nie chciaa). Potem Gmina. Na 12.30 do Izby Rzemielniczej] (prezes Mach).

30 IV 1940 - +2C (6 rano). Jad o 8 do przyjemnego Urzdu Skarbowego. W Gminie przy apaniu ludzi
do pracy poraniono dwch. Posiedzenie w sprawie uchodcw. Schrempf zarzdzi azyl na Spokojnej.
Komisja Koordynacyjna nie spenia zada. Jutro Komisja rozway t spraw. Z Banku Dysk[ontowego]
100 000 z jak z kamienia.

Znw lokatorzy z rnych ulic, ktrym nakazuje si podpisa owiadczenie, e opuszcz dobrowolnie
lokal. Izba Rzemielnicza zmienia ustpy w statucie Zwizku Rzemielnikw ydowskich - zamiast
cechw grupy rzemios. Ze zmianami wystpia Izba do szefa dystryktu. Kupiem zapas kogutkw55.

1 V 1940 - 6 rano +4C. Gmina. Dzi niemieckie wito urzdowe. W Gminie biece sprawy. Byli 2
Niemcy z tym, eby Gmina wydaa polecenie kupcom abonowania Verordnungsblattu [Dziennika
zarzdze],

2 V 1940 - 7C (6 rano). Id do Gminy. Rano odwiedziny cmentarza praskiego, potem sierociniec na

Jagielloskiej. Daem dzieciom czekolad. Nagrobek Zbytkowera56 potuczony. Drzewa wycite.

3 V 1940 - 8-ma rano +10C. Rano Gmina. Jak zwykle do 3.

4 V 1940 - +12C. Rano u Laschtoviczki. Odoy na poniedziaek 9 rano. Potem Gmina. O 9.30 do
burmistrza Kulskiego w sprawie uruchomienia szkolnictwa57.

5 V 1940 - +10C. Pochmurno. Na ulicy pustka. Filatelista goszczony w swoim czasie zapyta o zbiory,
wybra znaczki i pragn naby. Mende skierowa goca Rinde na posad do Gminy. Wobec
nieporzdkw w Batalionie Pracy bd zmuszony po obiedzie przyjeda do Gminy celem
uporzdkowania stosunkw. Stare kierownictwo zawiodo. Kierownika usunem. Trzeba bdzie da

53
W danym wypadku chodzi o Schutzpolizei.
54
Miasto byo wacicielem pewnej liczby budynkw mieszkalnych, niektre znalazy si w obrbie dzielnicy
ydowskiej, inne poza ni.
55
Proszki od blu gowy z kogutkiem.
56
Szmul Jakubowicz Zbytkower (1756 -1801), bogaty kupiec, filantrop, bankier, dostawca i faktor krlewski
Stanisawa Augusta. Waciciel wielkich posiadoci na Pradze, od ktrych powstaa nazwa dzielnicy
Szmulowizna. Podczas synnej rzezi Pragi uratowa setki Polakw i ydw, wykupujc ich z rk Kozakw.
57
Szkoy podstawowe dla dzieci ydowskich uruchomiono w grudniu 1939 r. zaledwie na kilka dni, gdy zostay
one zamknite ze wzgldu na epidemi tyfusu. Wszelkie starania Czerniakowa o ponowne ich otwarcie nie
daway wyniku. Nauczyciele na wasn rk organizowali tzw. komplety w mieszkaniach prywatnych. Rwnie
przy kuchniach dla dzieci organizowano tajne nauczanie, maskujc nauczycieli jako kelnerw. Po dwch latach
stara, 5 IX 1941 r., uzyskano zezwolenie na uruchomienie w getcie warszawskim szk podstawowych.
dyktatora. Komitety sanitarne pracuj dobrze. Podobno na Chmielnej polecono zamurowa
w domach okna na parterze.

6 V 1940 - 6 rano +9C. jad na 9-t do Laschtoviczki. Z Krakowa nie ma L[aschtoviczka] wiadomoci,
cho 14 dni temu Arlt obieca napisa. Gmina otrzymuje prawo egzekucji. Do Gminy przyjecha
Schrempf w sprawie Haendla58 (chyba w gr wchodzi ul. Krochmalna). Nawoywa do ukoczenia
murw na 20-go. Haendel, jak twierdzi, przyapa na czym sekcyjnego59 na Krochmalnej. Niemiecki
urzdnik zawiesi go w urzdowaniu, zastpujc tamtym. U Schrempfa ma by dzi o 4 pp. oprcz
niego Milejkowski. Wczoraj wpyw by 40 000 z, sam Batalion da 21 000. Dzi zmieniamy pienidze
w banku na mynarki60. Ogonki koo Banku Polskiego wychodz na szereg ulic.

Rabini protestuj przeciwko trefnemu jedzeniu w szpitalach. Zwoaem ich na Komisj Szpitaln. Dzi
jedno z licznych zebra komitetw domowych sanitarnych. Z Samopomocy w sprawie gupiej baby,
ktra bronic swojej krowy podobno inspirowaa [?] mur na cmentarzu, nie mona si dogada. ~

Czytam po obiedzie, e gdzie pokazuj filmy. Jak dawno nie mamy monoci pjcia do kina czy
suchania radia. Przeczytaem Zbyszewski ego Niemcewicz od przodu i tyu. Pomijajc niechlujny
styl i sprone grubiastwa, duo w tej ksice prawdy i odbrzowienia. Szkoda tylko, e
prawdomwny autor te nie ma obiektywnego i ludzkiego stosunku do wielu zagadnie i ludw
zamieszkujcych Polsk. W negacji jest mocny, w pozytywnym zawodzi.

Od Zwizku Esperantystw otrzymaem list, czy mog przesa pienidze dla rodziny Zamenhofw61.
Jasz[uski] z mego polecenia odwiedzi Biteka [?] w sprawie szkolnej.

7 V 1940 - Rano Gmina. Mende kieruje 5 ydw za kar na miesic do Batalionu Pracy. Delingowski
zada do 13 bm. nowego uzupenienia 5000 kart z kartoteki robt przymusowych (dochody
poszczeglnych osb). Krochmalna ulica zamknita. W zamkniciu 30 nowych wypadkw tyfusu.
Podobno 2 kamienicznicy od 9 miesicy nie wywieli mieci.

8 V 1940 - +13C. Wezwany na 6.30 do SS. Zaaresztowano 6 faszerzy piecztek Batalionu. 5-ciu z
7 V 40 to ydzi, co pono przekupili apicego do robt na Dynasach. Dostali 15 batw i miesic pracy

58
Marian Haendel, pniejszy inspektor policji ydowskiej w getcie, cznik midzy wadzami okupacyjnymi a
Gmin ydowsk. By na usugach gestapo.
59
Sekcyjny w Batalionie Pracy.
60
Niemcy utworzyli w Generalnej Guberni Bank Emisyjny pod kierownictwem b. dyrektora Banku Polskiego
Feliksa Mynarskiego. W zwizku z wycofaniem z obiegu polskich banknotw Bank Emisyjny wypuci nowe
banknoty okupacyjne (majce obieg tylko na terenie GG) opatrzone podpisem Mynarskiego. Std popularna
nazwa nowych banknotw mynarki. O olbrzymich ogonkach przed bankami pisze Landau: Zblia si
kocowy termin wyznaczony na wymian banknotw 5-zotowych. O ile w pocztkach praca w bankach sza
do sprawnie i dokona wymiany mona byo bez wikszego trudu, o tyle teraz potworzyy si przed bankami
potwornej dugoci ogonki, do ktrych nieatwo ju si dosta. Teraz okazuje si, e termin na wymian
wyznaczony by zbyt krtki (Kronika, t. I, s. 457, zapis z 6 V).
61
Dr Adam Zamenhof, syn twrcy jzyka esperanto dra Ludwika Zamenhofa, lekarz-okulista, by ordynatorem
szpitala ydowskiego na Czystem, a od 16 IX 1939 r. peni funkcj dyrektora tego szpitala. Wkrtce po
wkroczeniu Niemcw do Warszawy zosta wraz z on i siostr aresztowany (obie byy take lekarkami).
przymusowej. Drozdowski z Samopomocy dzwoni w imieniu liwiskiego62. Staniszkis63 nie chce si
zrzec potu na Okopowej. Powiedziaem mu swoje zdanie. Staniszkisy si nie poprawi nigdy.

Esperantyci z Genewy chc pomc rodzinie Zamenhofw. Poleciem Sztolcmanowi rozmwi si z

Messingiem u Distriktschefa. Chalucowie z fermy w Grochowie64 przynieli mi w darze pierwsze
zbiory (rabarbar i szparagi). W sobot mam ich odwiedzi. Polacy zaczynaj nosi ydowskie opaski65.
Puszczono plotk, e staralimy si o to, aby bro Boe nie zdjto nam opasek.

9V 1940 - +13C. Rano Gmina. Wpywy mae. Wracam po obiedzie w sprawach Schu i batalionw. Na
ulicach pustki. Majfeld oparzony papierosami66. Projekt Schu. Co najmniej 2000 robotnikw, choby
paci po 2 z to stan bdzie taki sam jak przedtem, to dam okoo 3000 dla niego i dla innych, a bd
musia wypaca punktualnie. Skd na to pienidzy? Jutro pjd sam do niego.

10 V 1940 - +13C. Rano Gmina. Wczoraj rob[otnik] yd[owski] z urzdnikiem sterroryzowa kasjera, 4
adunki, 1 wystrzelony na przeciwlegy dom. Kasjer wypaci pewn sum. Poleciem Halberowi
zameldowa o tym w SS. Do prokuratora oddalimy urzdnikw Batalionu za przywaszczenie.
Dostaem dzi Skizze des Sperrgebietes Warschau [Szkic zamknitego rejonu Warszawy]. Mimowoli
ghetto. Typografa67 wyrzucono z mieszkania. Zrobi to jaki futrzarz. Polecono mu przenie si na 4-
te pitro tego domu. Niemcy wkroczyy dzi o wicie do Holandii i Belgii.

Po obiedzie u rotmistrza Schu. Owiadczy, e nie chce sklaventum [niewolnictwa]. Bdzie bra 1300
patnych. Poleci si w sprawie przeszoci od maja rozmwi z Ungerem.

11 V 1940 - +15C. Rano Gmina. O 6 rano byli lotnicy z robotnikami (pienidze, lon). Potem znw
podobne sceny. Gestapo wezwao 3 onierzy] (z karabinami) do siebie cznie z towarzyszami.

Zwiedziem ferm w Grochwie. Modzie pracuje. Przygodny mieszkaniec nie chce opuci jednego
z lokali. Okoliczne mty kradn. Rabarbar te kradnie nicpo w czapce studenckiej. Gocie na fermie
mwi chalucom o Rotszyldach. Niedawno by u mnie adw[okat] B. Wysucha mego ujemnego
zdania o tych ydach, co uciekli i uciekaj, o dziaaczach, co jeszcze obudnie - jak Koerner - dodaj, e
tam pomog nam (ofiarami pieninymi). Kiwn gow i aprobowa ywo, a w kocu owiadczy, e
wanie... chce wyemigrowa i to gwnie, aby nam pomc. Mwi to dziadyga ze zwiotczaym
miniem sercowym.

62
Henryk Drozdowski i Artur liwiski, urzdnicy Miejskiego Komitetu Samopomocy Spoecznej.
63
Prof. Witold Staniszkis, jeden z czoowych przywdcw Narodowej Demokracji, rwnie czonek ww.
Komitetu.
64
Mimo okupacji utrzymay si farmy chalucw, przechodzcych przygotowanie rolnicze, na Grochowie i
Czerniakowie. Centrala ich miecia si przy ul. Dzielnej. Dopyw modziey ydowskiej do farm by na pocztku
wojny bardzo znaczny, tym bardziej e zwalniao to od robt przymusowych zarzdzanych przez okupantw.
Farm na Grochowie Niemcy zlikwidowali na jesieni 1941 r., natomiast na Czerniakowie istniaa jeszcze na
wiosn 1942 r. i skupiaa wtedy 140 osb.
65
O Polakach noszcych ydowskie opaski pisze rwnie Ringelblum pod datami 6 III i 20 IV -1 V. Wielu
chrzecijan, aby unikn schwytania do przymusowych robt w Niemczech (czego nie stosowano wobec ydw)
ratowao si przed apankami zakadajc opaski z gwiazd Dawida (Ksowim, t. I, s. 92 i 124).
66
Majfeld, przewodniczcy Centralnego Zwizku Drobnych Kupcw ydowskich. Oparzenie papierosami
niewtpliwie przez hitlerowskich oprawcw.
67
Dr Typograf, lekarz szpitala ydowskiego.
12 V 1940 - +9C. Rano Gmina. JDC nie ma grosza, depeszuje o pienidze do USA. Prosi Gmin, aby
te depeszowaa. Zmniejszone wpywy w Gminie. Wielkie kopoty z robotnikami wobec braku lonu
dla nich. Dzi i jutro chrzecijaskie wita - Gmina, jak zwykle, czynna.

Korczak powiada, e wieczorem wracajc do domu piewa do wuja starca rzeko dziewcz raz.
Kupujc kasz w sklepiku w ogonku zwraca si do kupcowej: jak mi Pani przypomina moj starsz
wnuczk. W rezultacie kupcowa si rumieni, daje szybko paczk i starannie zawija j w papier.
Innym razem prosi motorniczego, aby zatrzyma tramwaj, gdybym by mod dziewczyn, to bym
Pana uciska za zwolnienie ruchu, bo chc wyskoczy na rogu. Nie potrzebuje mnie Pan caowa -
odburkn motorniczy i pokrci korb w myl jego yczenia.

13 V 1940 - Rano +5C. Otrzymaem II list chrzczonych. Sabe wpywy - bunty sekcyjnych. Jeden
z mechesw rzek mi, e chrzci si tylko na pewien okres, tj. niby wygodne miejsce w tramwaju.

Wiadomo od zawszonego Jzefa ... etc.68Ju tak Bg urzdzi, e Ty si bdziesz cae

ycie mczy.

14 V 1940 - Rano +3C. Do Gminy. O 11-ej przyszli uzbrojeni, zmuszajc do wypaty z 1700. O 12-ej
zjawi si major Kaczor z dwoma policjantami w sprawie zarekwirowania maszyn ze szkoy
rzemielniczej. Owiadczyem, e wikszo naley do JDC. Zarekwirowali 3 tokarki, i wiertark i 1
szlifierk. Robotnicy sprowadzaj i terroryzuj w sprawie wypat. Mam wraenie, e macza w tym
rce Hasensprung i Halber, a potem opowiadaj gdzie indziej o nieporzdkach. Zundelewicz i Rozen
zawiedli zupenie - mali i nieudolni ludzie. Na jutro wezwa mnie Mende. Ponadto o tej samej porze
mam by u Laschtoviczki.

15 V 1940 - Rano SS. Polecenie wypat 150 rob[otnikom] z alei Szucha. Mende twierdzi, e ydzi s
samowystarczalni na podstawie grafikonu struktury i e mog y sami dla siebie. 300 000 z nie chce
si nam upynni69, bo moe bd potrzebne na Umsiedlung [przesiedlenie] po zawarciu pokoju.
Halbera naleaoby wzi do Rady70. Zwrciem uwag, e czonkowie Rady nie s patni, a on jako
urzdnik winien pac otrzymywa.

Laschtoviczka, do ktrego si spniem o 30 minut, nie mg mnie przyj i owiadczy, e zadzwoni,

kiedy mam przyj.

Holandia si wedug popoudniowego pisma poddaa. Leodium miao pa. Wilhelmina miaa zbiec do
Anglii.

16 V 1940 - +5C. W Gminie ogonek w sprawie zaaresztowanych ostatnio na ulicach. Tragiczna

sytuacja z robotnikami. Pensji dla urzdnikw nie ma. Wstrtna baba z miasta mwi, e bior pensj
w Gminie. 77-letnia baronowa Rostocka71 powoana do pracy w Batalionie. Z drugiej strony 1 letnie
dziecko te.

68
Pocztkowe wyrazy rosyjskiego porzekada: Ot sumy i tiurmy nie otriekajsia (torby ebraczej i wizienia nie
wyrzekaj si)!
69
Chodzi tu o tzw. Fundusz Emigracyjny (por. zapisy z 18 i 23 III).
70
Dokooptowania Halbera do Rady da prawdopodobnie Mende, gdy Czerniakw by o nim jak najgorszego
zdania (por. zapis z 5 VI 1940).
71
Rostocka (Julia?), crka Jana Bersohna, znanego przemysowca i filantropa.
W Warschauer Ztg komunikat, e poddaa si Festung Holland.

Do gminy Avril i towarzysze72 z zapytaniami co do nastrojw wrd ydw. Mende dzwoni, e

Hasensprungowi naley zmniejszy pensj do 250 z.

Do Zarzdu Miejskiego brunecik w jasnym palcie z owiadczeniem, e wpyw 150 000 na Batalion,
a wydatki 80 czy te 100 000. Pewien historyk73 przynosi mi od czasu do czasu swoje ksiki do
czytania. Co ja biedny jemu zrobiem, e mnie tak obarcza. Zestawienie Batalionu wykazao, e
jestemy winni okoo 400 000 Batalionowi.

17 V 1940 - +7C. Rano Laschtoviczka - Judenrat - samorzd z prawem egzekucji. Magistrat ma mie
urzdnikw ydw do tego. Poleci opracowa statut egzekucji. Prosi o podanie, jakie formacje
wojskowe przychodz do Gminy razem z wierzycielami. Owiadcza, e Treuhnderzy domw czy
interesw winni paci na Gmin. Robotnicy dla miasta i Rohstoffw winni by opacani.
Treuhnderzy winni paci 3 z dziennie.

W Gminie dzi wpywy lepsze. Rejestrowane dokumenty (1 z od osoby) day ju ponad 30 000 z.
Natomiast Batalion ju nic nie daje prawie od poowy miesica.

Wezwa mnie Schrempf w sprawie desek, ktrych brak w pocie na Krochmalnej. Wanie ja musiaem
si stawi (od 3 pp do 6 pp). Supinger zadecydowa ostatnie zmiany w murach. Na Lesznie
w kwarantannie - jak widz - s wszy, bo wypadek tyfusu plamistego.

2 proszki od blu gowy - pogoda adna, lecz zmienna. Od J[asia] wiadomoci - dziecko w drodze74.

18 V 1940 - Rano Gmina. Potem SS. W Gminie machlojka w Batalionie. Od yda, ktry na Bat[alion]
da za maj 100 z, zadano 400 z ponadto. W sklepie by u niego nasz grupowy i onierz. Mocno
podejrzany jest urzdnik. Sprawa w toku. Legitymacje trzeba chyba co miesic zmienia w kolorze. Co
by byo, gdyby taka hoota miaa pastwo, trzeba by co miesic zmienia np. banknoty.

19 V 1940 - + 12C. Deszcz. Rano do Komisji Koordynacyjnej. W nocy migrena. W Gminie wiadomo,
e wczoraj wezwani na Szopena Goldfeil i Halber. Pierwszy 20 batw75, drugi 10 batw. Bi nasz
robotnik. Jutro wnios skarg. W Batalionie brudy - wymuszenia od ludzi pienidzy (Lekachmacher
wpaci z 100 za maj, daj od niego 400 z).

20 V 1940 - + 13C. Lepsza pogoda. Jad do SS w sprawie Goldfeila. Na niadanie otrzymaem

kawior. Jest to podobno skrzek abi, zabarwiony na czarno. Pudeko 3 zote. Herbat piem
sztuczn -litrowa flaszka tego pynu 3,60 gr. W SS zoyem zaalenie w sprawie Goldfeila etc.
Ponadto ponownie w sprawie 300 000 z Emigracyjnego Funduszu.

72
Funkcjonariusze SS (zapis z 16 IV).
73
Prawdopodobnie chodzi o prof. M. Baabana.
74
Syn Czerniakowa mimo oczekiwania nie przyjecha do Warszawy.
75
Ringelblum notuje pod datami 9 - 28 V, e kierownik Batalionu Pracy adw. Goldfeil otrzyma 20 batw,
poniewa nie dostarczy dostatecznej liczby robotnikw (Ksowim, t. I, s. 131).
Burmistrzowi Kulskiemu zoyem memo w sprawie racji ywnoci dla ydw76. 2 pokoje mebli
Kulskiego77.

Na dziedzicu Gminy wykopano konie pokryte wapnem. Wyglday jak due ledzie przed
smaeniem!

21 V 1940 - +10C. Pochmurno. Zawrt gowy. Monit z Okcia, e zamiast 1800 przyszo 400
robotnikw. W Warschauer Ztg wiadomo o robotach wodnych w okrgu warszawskim -
zapotrzebowanie na yd[owskich] robotnikw bezpatnie.

Delingowski zjawi si do Gminy w sprawie archiwum78 i zapowiedzia, e jutro bdzie Kulski w teje
sprawie w Gminie.

Schu obieca na 4-t dzi da zaliczk na robotnikw. W midzyczasie z sekcyjnym zjawi si jaki
Dienstman. Musiaem mu da pienidze. Schrempf objecha punkty uchodcw. Dorczono mu
dzisiaj memo o zwalczaniu epidemii.

22 V 1940 - +15C. Rano u Laschtoviczki. Projekt statutu podatkowego (kartki chlebowe). Wysiedlenie
z Krakowa. Optymici, pesymici, sofici79.

Schu ma nareszcie paci robotnikom. Na pensje nie ma. Dugi 160 000 zotych poza Batalionem
Pracy. Projekt urzdzenia zjazdu 4 gmin80.

23 V 1940 - +16C. Jutro maj przyjecha Amerykanie i zwiedzi szpital na Czystem. Id na 8.30 do SS.
daj dla Berlina [?] danych o ujednostajnieniu ycia ydowskiego na caej przestrzeni
Gubernatorstwa.

Z Krakowa wiadomo, e 15 000 ma zosta, reszta ydw ma by wysiedlona po 5000 tygodniowo.

24 V 1940 - +17C. Na 8 do Gminy. O 8.30 by burmistrz Kulski81 z Delingowskim w sprawie archiwum.

U rejenta podpisaem akt kaucji na poyczk 100 000 w Banku Dyskontowym.

76
Zarzd Miejski rozprowadza karty aprowizacyjne rwnie dla getta, ale wg dyspozycji wadz okupacyjnych
(ktre zreszt nie byy cile przestrzegane). Memoria Czerniakowa mg posuy jako jeden z przyczynkw do
wystpie Zarzdu Miejskiego o zwikszenie przydziaw.
77
Prawdopodobnie chodzi o danie wadz niemieckich dostarczenia do Zarzdu Miejskiego jakich mebli.
78
Jan Delingowski, dyrektor Wydziau Ewidencji Ludnoci Zarzdu Miejskiego. Chodzio prawdopodobnie
o sprawy zwizane z aktami stanu cywilnego ludnoci Warszawy, w tym take ydw i Polakw przesiedlonych
do innych dzielnic.
79
Trudna do rozszyfrowania aluzja Czerniakowa, dotyczca zapewne pogldw na rozwj wydarze. W getcie
wielu jego mieszkacw spodziewao si szybkiego zakoczenia wojny, m.in. na podstawie najbardziej
absurdalnych rozwaa, domysw, plotek, a nawet wrb. ydzi z oficjalnych doniesie hitlerowskich z frontu,
z liczb strconych przez aliantw samolotw niemieckich - wizali due nadzieje. Jeszcze w marcu Ringelblum
odnotowa, e rabbi z Kozienic stuk dzban i powiedzia Koniec wojny! - jest to gra sw: dzban po ydowsku
nazywa si krig - [po niemiecku Krieg]. Rabbi mia zawoa Aus Krig. Ludzie podchwycili to i ogosili
zawieszenie wojny. W tramwajach ydowskich jest wesoo... - pisze Ringelblum, a dalej Na Paskiej -
odpowiadaj - urodzio si dziecko, ktre od razu zaczo mwi. Zapowiedziao, e w Rosz Haszana [ydowski
Nowy Rok, przypada w 1940 r. 3 X nastpi wybawienie ydw i natychmiast umaro..., (Ksowim, s. 109). Co si
tyczy sofistw - chodzi zapewne o wiadome wyciganie dla rnych celw wygodnych im wnioskw.
80
Chodzi prawdopodobnie o 4 najwiksze gminy ydowskie: warszawsk, krakowsk, lubelsk i radomsk.
81
J. Kulski wyjania: Byem osobicie tylko jeden raz u Czerniakowa w siedzibie Gminy ydowskiej, ale wtedy
towarzyszy mi dr Emil Kipa, a nie dyr. Delingowski. Z tym ostatnim nigdy nie odwiedzaem Gminy ydowskiej.
Schu nareszcie daje 2 z od robotnika. Jeden z naszych robotnikw polewa kwiaty podczas ulewnego
deszczu. Zgwacona stara baba zjawia si dzi z umalowanymi ustami, ufryzowana etc. Odmodniaa
co najmniej o 20 lat. Kto poleci przyj komu do cukierni celem odebrania zapaconych ciastek
i zapomnia je zamwi. Zmartwienie przedwojenne na tle dzisiejszych zmartwie nieco wikszych.

25 V 1940 - +19C. Rano do Berensona82 (500). Potem Gmina. Laschtoviczka, niestety, odchodzi do
Krakowa. Schrempf oburzony na referat w sprawie zwalczania epidemii. Mam by w tej sprawie
wezwany do Leista. Wzruszajcy list siaczki z Zawichosta. W sprawie statutu podatkowego zwouj
na jutro posiedzenie Rady.

Vlkischer Beobachter 24 V 1940 ciekawy artyku Franzsische Kolonialtruppen demolieren

belgische Wohnungseinrichtungen [Francuskie wojska kolonialne demoluj belgijskie urzdzenia
mieszkalne].

26 V 1940 - +19C. Radc Templa83 wczoraj zaaresztowano. Rodzina do mnie rano. Wedug
niemieckiego] komunikatu zajte Boulogne, Calais otoczone. Straszna droyzna. Tanie papierosy
i tramwaje. Kto powiedzia, e warto kupi 1000 abonamentw tramwajowych. W 1916 r. paskarz
kupi wagon apendicita [?].

Urodziny J[asia] bez J[asia], Burza z piorunami. Bardzo cikie posiedzenie Rady w sprawie podatku
od chleba. Statut parszywy uchwalono84. Z cikim sercem wioz go jutro do wadz. Laschtoviczka
odchodzi.

27 V 1940 - +13C. Pochmurno. Jad na 8 rano do Laschtoviczki. Ubrania nie mog odda do
prasowania.

U L[aschtoviczki] omwienie statutu podatkowego. Zaproponowaem, e bd do niego dojeda do

Krakowa dla omwienia spraw finansowych Gminy. Ma to uzgodni ze swoimi wadzami.

Wezwany do policji kryminalnej w sprawie owiadczenia paserom ydom i ukrywajcym bandytw

o odpowiedzialnoci rwnorzdnej z przestpcami.

W zapisku Czerniakowa musiaa nastpi wic pomyka co do nazwiska. Mam te wraenie, e moja bytno w
Gminie ydowskiej bya pniejsza od daty, pod jak zapisa j Czerniakw. W szczeglnoci w ksice Zarzd
Miejski Warszawy 1939 - 1944 (s. 71) odnotowaem, e byo to ju w zamknitym obszarze dzielnicy
ydowskiej. Z drugiej jednak strony musz stwierdzi, e osobicie za getto uwaaem tak zwany
Seuchensperrgebiet, czyli obszar izolacji ydw pod pretekstem ochrony przed rdem epidemii tyfusu. Mimo
tego owiadczenia, naley raczej przypuszcza, e w tym przypadku pami zawioda p. Kulskiego.
82
Adwokat Leon Berenson (1882 -1941), wybitny obroca w sprawach karnych, w latach 1920 - 1923 radca
w ambasadzie polskiej w Waszyngtonie, obroca w procesach czonkw PPS w latach 1905 - 1907, w okresie
midzywojennym - w procesie brzeskim. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN (Warszawa 1962, t. I, s. 707)
okrela go, jako jednego z najwybitniejszych przedstawicieli demokratycznej adwokatury. Zmar w getcie.
500 - Czerniakw chyba omykowo zapisa liczb - powinno by 50. Chodzi prawdopodobnie o to, aby dla
zaspokojenia da Niemcw, do obozw za porednictwem Gminy zgaszaa si pewna liczba ochotnikw.
Berenson zaproponowa, by ich byo 50. Wspomina o tym take Ringelblum (Ksowim, s. 254). Prawdopodobnie
t spraw Czerniakw chcia omwi z Berensonem.
83
Adwokat Tempel w pierwszych miesicach okupacji przebywa na terenie objtym przez wadze radzieckie,
po czym wrci do Warszawy. O jego dalszym losie wspomina Czerniakw pod dat 3 VIII 1940 r.
84
Ringelblum notuje pod datami 9-29 V: W Gminie mwi si o opodatkowaniu kartek chlebowych dwoma
zotymi. Dotknie to przede wszystkim najbiedniejszych, ktrzy nie bd w stanie wykupi kartek. Ostatnio
zmniejszono racje chlebowe ydw o poow - z 500 gramw do 250 (.Ksowim, t. I, s. 311).
Do Gminy zjawi si Brandt z koleg i zada danych o Gminie, JDC i JSS 300 000 z Funduszu
Emigracyjnego nie wolno zuy. Potem przybyli z SS Avril z towarzyszem celem otwarcia Muzeum.
Klucze nie pasoway, zapowiedzieli przybycie na 9 rano jutro, przenios reszt Muzeum do jednego
pomieszczenia i zamkn, reszt pomieszcze zwolni. Zapytali, czy ludzie mwi, e o 6 pp. nie bdzie
wolno chodzi po ulicy. Zapytaem, czy to prawda, odpowiedzieli, e nie. Powiedzieli, e Calais zostao
wzite onegdaj.

Otrzymaem nareszcie z banku 100 000 z. Komisja podzielia 40 000 z.

28 V 1940 - +13C. Pochmurno. Na 8-m do Laschtoviczki. Nie mg si porozumie z Leistem

z powodu przyjazdu dygnitarza do Warszawy. Dorczyem statut. Co dalej bdzie - nie wiem.

W Gminie delegacja - zaaresztowano wszystkich mczyzn od 18 do 50 lat z ulicy Gsiej 7 i 10.

Gestapo miao otworzy pomieszczenie Muzeum, lecz nie otworzyo. Wezwany do SS w sprawie
Gsiej. Mieszkacy maj za, porednictwem Gminy wpaci za Volksdeutscha - pobitego, jak
owiadcza, wraz z on przez ydw - 4000 z dla niego. Zaaresztowano 43 ydw. Winni maj
ponie kar, reszt po niejakim czasie maj zwolni.

Czytam Prousta W cieniu zakwitajcych dziewczt. Powiada: zwycistwo przypada temu

z przeciwnikw, ktry umie cierpie kwadrans duej, jak powiadaj Japoczycy.

29 V 1940 - +13C. Do Gestapo zawiozem kontrybucj 4000 z od mieszkacw Gsiej 7 i 10 dla

pobitego Volksdeutscha.

Na tle mnocej si fali mechesw - oto jaki list Gmina dzi otrzymaa: Do Batalionu Pracy przy
Gminie na rce p. Goldfeila Aleksander Mietelnikow zam. przy ul. eromskiego 32 (Bielany)
owiadczenie: Z dorczonych mi nakazw pracy, opatrzonych znakiem P/70 dowiedziaem si, e
Batalion Pracy traktuje mnie jako wychrzt. Tym tumaczy naley okoliczno, e jestem jedynym
ydem w zamieszkiwanej dzielnicy, ktra otrzymuje nakazy. W zwizku z tym owiadczam, e nigdy
wychrzt nie byem i nie jestem. W 1939 r. wystpiem z Gminy yd[owskiej] jako bezwyznaniowy.
Nie wystpiem z Gminy Wyzn[aniowej] yd[owskiej] po to, by przyj inn lepsz lub gorsz wiar -
a jedynie wobec nieuznawania w ogle adnej religii. Zaliczanie mnie do chrzczakw - ogu przeze
mnie rwnie pitnowanego, utosamianie mnie z nimi - jest dla mnie krzywd moraln. Prosz Was,
Szanowny Obywatelu, o naprawienie mimowolnie wyrzdzonej mi krzywdy przez usunicie mojej
ewidencji z pudeka wychrztw i umieszczenie mnie w odpowiedniej wedug komisariatu kartotece.
Warszawa d. 29 V 1940. Aleksander Miet[elnikow].

30 V 1940 - +13C. Rano u Makowskiego85 w sprawie paszportw dla dyrektorw JDC. Leist odmwi.
Wyjazd mia si odby do Budapesztu, celem spotkania si z dyr[ektorem] JDC Troperem.

Sekcyjny nie przyjty przeze mnie zagrozi, e pjdzie do wadz na skarg, e go nie przyjem.
Odpowiednio musiaem zareagowa. Wpywy dzi nieco wiksze. W Warschauer Ztg wywiad z der
Chef der Kanzlei des Fhrers, Reichsleiter Bouhler z 30 maja. Twierdzi, e opaski, ghetto i zakaz jazdy
kolej dla ydw jest suszny.

85
Hans Makwski lub Makowsky, urzdnik w Urzdzie Szefa Dystryktu.
Czytam w nekrologach, e umar niejaki Bohatiuk, dyr[ektor] biura Auswanderungsbureau.
Niedawno odwiedzi mnie ten Ukrainiec o herkulesowej budowie celem nawizania stosunkw z
Gmin, jako e ma si zaj emigracj ydw z Polski. Wykaza si atestem gminy w Gdasku. ,A teraz
jeden z pierwszych wyemigrowa.

31 V 1940 - +15C. Pochmurno - bl gowy. Gmina JDC - nie ma rodkw. Wpyw do Gminy dzi do
znaczny, wczoraj rekordowy 31 000 zotych bez sztucznych zastrzykw. Zofiwka86 z powodu braku
rodkw zagrozia wypdzeniem chorych umysowo.

O godz. 2 pp. melduj o ekscesach przeciwko ydom na Chmielnej i w okolicy Gminy. Zarzdzono
pogotowie. O 3 pp. pono uspokoio si.

Niunia po poudniu zaniemoga, sprowadziem lekarza - zastrzyki. Jutro jej urodziny.

Tow[arzystwo] Kompensacyjne87 pomimo ustpienia akcji przez ydw i wystpienia z Zarzdu i Rady
ydw jest dalej ydowskie. Jak wida potrzeba yda, aby z nich zrobi aryjsk firm.

Haendel si dowiedzia, e z ghetta nie bd wypuszcza i do niego nie bd wpuszcza z innych

dzielnic. Jutro ma przyjecha Biberstein88 z Krakowa. Musz z nim sparaliowa [?] co w rodzaju Izby
Gwiadzistej89.

1 VI 1940 - +13C. Urodziny Niuni. Wstaa po wczorajszej chorobie. Co Ja myli o nas dzi? Na 8.30
id do Gestapo wraz z Zabudowskim i Goldfeilem (Batalion Pracy). Jzef bardzo le. W nocy czytaem
Spraw brzesk. Okazuje si, e i my potrafilimy.

W Gestapo omwilimy sprawy Batalionu Pracy. Badaj ze swej strony, jak owiadczyli, naduycia
z piecztkami, zwalniajcymi od pracy. Okcie grozi represjami, o ile nie dostarczy si odpowiedniej
iloci robotnikw.

Pomnik Szopena ju nie egzystuje.

2 VI 1940 - +7C. Myl o Jasiu. Proust powiada w Cieniu zakwitajcych dziewczt o mioci crki do
ojca, ktra go kocha od zawsze. Rozen by na Okciu. Spokojnie. Intryga Halbera.

W Gminie znaczniejsze wpywy. Z Bibersteinem omwiem spraw ew[entualnej] wsppracy na

terenie opieki spoecznej. Wpywy na Batalion znaczny.

3 VI 1940 - +13C. W nocy bl gowy. Rano do Gminy. Przywoanie do porzdku JSS. Jaki Geller
odwiedza wadze w imieniu Judenratu.

4 VI 1940 - +15C. Rano Gmina. 10 rano w paacu Brhla u Herzoga (202). 1) na ulicach zapisy do szk
powszechnych, 4 VI na Daniowiczowskiej Schmidt konferencja o powsz[echnym] szkolnictwie
polskim. 2) Denkschrift [memorandum], 3) Eisenbahnbenutzung [korzystanie z kolei], 4) Statut. [Tekst
punktw 2, 3, 4 przekrelony.]

86
Zofiwka, sanatorium dla umysowo chorych ydw w Otwocku utrzymywane przez Tow. Opieki nad
Umysowo Chorymi ydami.
87
Instytucja (Zahan), w ktrej Czerniakw pracowa przed wybuchem wojny.
88
Marek Biberstein przewodniczcy Gminy ydowskiej w Krakowie, zgin w obozie w Paszowie w 1944 r.
89
Pod Izb Gwiadzist Czerniakw mia prawdopodobnie na myli zjazd 4 gmin, o ktrym wspomina 22 V.
Herzog twierdzi, e wypowiedzia si za szkoami ydowskimi. Tymczasem na zebraniu na
Daniowiczowskiej powiedziano, e otwarcie szk90 w Seuchensperrgebeit uzalenia si od lekarza
sanitarnego, prawdopodobnie Schrempfa.

Dzi o 7.30 mia by odbir murw. Odoono na pitek.

W Gminie zebranie administratorw i wacicieli domw. Jak zwykle przemawiaem do nich,

nawoujc do wydawania obiadw przez zamoniejszych, czystoci w domach, uregulowania spraw
robotniczych etc. Dzie by dla Kasy Gminy bardzo dochodowy, a to z powodu jednego pogrzebu
(18 000) (radcy do fotografii).

Herzoga zapytaem, dlaczego Gmina pokrya koszty murw. Zada materiaw: naszego memo do
Krakowa i sprawozda tygodniowych.

5 VI 1940 - +15C. Niejaki Halber, mija w Batalionie, podburza przeciwko Radzie robotnikw i ich
pracodawcw. Nie ma go po caych dniach, bo si szwda i intryguje. Musz tej hydrze eb urwa.
Dzi dzie niedobry, wpywy sabsze. Na liskiej znowu kwarantanna z powodu tyfusu. W szpitalu91
po obiedzie bdzie delegat Hoovera.

6 VI 1940 - +13C. Wezwany do Gestapo. Zamwienie do kwarantann na 500 wszy (dostarczono 700).
Zapacono 300 z za to.

Rano dr Kuhn, docent z Tbingen. Rozmowa z prof. Baabanem na tematy archiwalne i biblijne.
Obejrza Archiwum. Muzeum otwarto - zbiorw ani gablotek nie ma.

7 VI 1940 - +20C. Rano Gmina. Mende z docentem Kuhn otworzyli skrzyni gdask. Same akty bez
znaczenia. M[ende] zlustrowa Batalion Pracy, zawezwa Halberta i przywoa go do porzdku.
Wpywy sabe. Po obiedzie posiedzenie w sprawie statutu JSS92. Komisja ma go opracowa. Nadeszo
zezwolenie na statut podatkowy.

Lustracja murw przez Schrempfa i Supingera. Otrzymalimy do wypchania ptaka. Wezwano

robotnikw na Szopena, rzekomo z powodu niedyskrecji.

Dzie niezwykle upalny. Od rana do 8 wieczorem bez jedzenia, bo nie starczyo mi na to czasu.

Wosi pono daj od Francuzw przez USA Korsyki.

8 VI 1940 - +12C. Chodno. Rano Gmina. Zjawi si niejaki Lesselbaum, zamieszkay w

Postbauleitung, i zapyta dlaczego go zwolniono. Nadmieni, e z ramienia wadzy siedzi w Gminie.
Wkrtce zadzwoni Chef Ehrwulf u Postbauleitung, e ma pracowa i otrzyma ga. Da termin do
poniedziaku rano. Lesselbaum kieruje wsppracownikw do domw bogatych ydw i wymusza
datki na rzecz Batalionu. Jest to zgrana grupa z Halberem.

90
Rada Gminy wielokrotnie, bezskutecznie zabiegaa u wadz okupacyjnych o zezwolenie na uruchomienie szk
dla dzieci ydowskich. Dopiero w kwietniu 1941 r. uzyskano zezwolenie na otwarcie szk dla 5000 dzieci.
91
Szpital dla dzieci im. Bersohnw i Baumanw. Bya to ju druga zarzdzona kwarantanna.
92
Jdische Soziale Selbsthilfe. ydowska Samopomoc Spoeczna, dziaajca w zasadzie poza Gmin i od niej
niezalena.
W czasie odwiedzin komisarza Sikorskiego ze szpitala na Czystem dzi w sobot chcia zapali
papierosa towarzyszcy mu dr Stein. Zwrciem uwag, e pali nie wolno. Dodaem Sikorskiemu, e
jemu wolno. Odpowiedziaem przy tym, e .p. adw. Korwin Krukowski, ktry mia klientel ydowsk
i chopsk, wchodzc do kancelarii mawia Niech bdzie pochwalony i dodawa Panowie
starozakonni mog siedzie. Sikorski wyszed z gabinetu i spotka na korytarzu dra Milejkowskiego
z papierosem - Tu nie wolno pali! - krzykn energicznie.

9 VI 1940 - +15C. Pochmurno. Rano do Gminy. Rozmowa z sekcyjnym Batalionu. Na cmentarzu

porzdkowi zaatwili si z mtami (Babice). W JDC zaproponowaem plan poyczki bankowej.

10 VI 1940 - +15C. Do Gestapo w sprawie Batalionu Pracy. Tam pono badaj faszerstwo piecztek
Batalionu. Zaaresztowani tumacz si tym, e wszak tylko oszukali Gmin. Wyrzuceni ze szpitala
urzdnicy zadenuncjowali zarzd, e rzekomo dekuje inteligencj przed przymusem pracy. Na 10 rano
jutro zamwiono mnie do Leista. Wpywy bardzo sabe. Rzecz nie do zniesienia.

Wochy przystpiy do wojny.

11 VI 1940 - +12C. Audiencja u Leista. Leist w towarzystwie Kunze93 etc. Omwiem spraw JSS,
zwrotu Funduszu Emigracyjnego, pracy przymusowej, rejestru ydw w Gminie. Wpywy w Gminie
przed witem sabe. Zjawi si Rap z inynierem miejskim - omwilimy spraw ZOM-u.

12 VI 1940 - +14,5C. Do Gminy. Dzi Szewuoth94. Wpywy mierne. Karaim Wachsmacher. Po obiedzie
zebranie w sprawie JSS (statut i kandydaci do Rady). Przeforsowaem przekazane ew[entualne]
zmiany statutu komisji trzech. Do nominacji komisja - Gepner i ja. W Gminie zaczlimy przyjmowa
depesze.

13 VI 1940 - +15C. wito w Gminie. Jestem od 9 rano. O 2 pp. zjawia si Feldgendarmerie z

daniem sprowadzenia niejakiej Sadowskiej, pracujcej w Batalionie Pracy. Wysza i skierowali si
do niej, jak sdzi naley do mieszkania. Wpywy adne. Rozpisuj listy do 200 patnikw celem
zebrania choby niewielkiej sumy, bo tak dalej instytucji prowadzi nie mona.

14 VI 1940 - +17C. Pogody s ostatnio bardzo pikne. Niemcy 20 km od Parya. (Wczoraj). (Po
poudniu) podobno Pary wzity.

Byem w JDC po pienidze, bez skutku. Potem w Banku Komercyjnym - s widoki na 50 000
wzgl[dnie] 100 000. W Gminie Halber z innymi pobi opornego do pracy. ledztwo w toku.

15 VI 1940 - +18C. Wczoraj Halber i tow[arzysze] obili nahajk sprowadzonego yda do pracy. Dzi
zawezwaem H[albera] i zawiesiem go. Przedtem Zab[udowski] zapyta wadzy, jak si do niego
ustosunkuje. H[alber] zosta zawezwany i potem zameldowa si w Gminie. Wpywy dobre.
Konferencja w Gminie w sprawie 7-miu do JSS w Krakowie, tudzie wytycznych do statutu. O 6 pp.
konferencja na Tomackiem w sprawie JSS. Delegacja do Krakowa Weichert i Jaszuski - szereg
postulatw w sprawie JSS.

93
Friedrich Kunze, urzdnik finansowy nadzoru niemieckiego nad Zarzdem Miejskim, jednak waniejszy i z
wikszymi kwalifikacjami od innych nadzorcw finansowych. W hierarchii urzdnikw finansowych nadzoru
niemieckiego by trzeci postaci po Laschtoviczce i Fribolinie.
94
Zielone wita.
16 VI 1940 - + 18C. Do Gminy. Zebranie obywateli celem pomocy finansowej dla Gminy. Halber
ordynarny list do Zabudowskiego. Ostatnie 15 000 z z poyczonych 50 000 wydatkowaem na
Gmin.

Wiadomo, e Bank Kom[ercyjny] poyczy nam 100 000 z na przysze wydatki. Wypuszczono 417
ydw z Gsiej, oskaronych o pobicie Januszewskiego95.

17 VI 1940 - +20C. Rano w sprawie opieki spoecznej koo Tomackiego. Potem Kulski: 1) statut
podatkowy, 2) z domw miejskich wysiedl ydw, 3) racje poza chlebem jednakowe na miesic dla
wszystkich.

Zebranie w Gminie w sprawie poyczki u rnych obywateli. Wpywy dzi mierne: 7000 z. Rap
monituje: zamiast 500 rob[otnikw] do Tiefbauamtu zgosio si 62. Haendel dorczy wypchanego
ptaka. Wczoraj pogoski, e si Francja caa zaamuje. Pary od kilku dni wzity. Nad wie Eiffla
sztandar niemiecki. To samo w Wersalu. Kwatera Gwna 17 VI 1940. Prezes nowo utworzonego
rzdu franc[uskiego], marsz. Petain, owiadczy w przemwieniu radiowym do ludnoci francuskiej,
e Francja zmuszona jest zoy bro. Wskaza przy tym na podjte wanie przez siebie kroki celem
powiadomienia rzdu niemieckiego o tej decyzji i poznania warunkw, pod jakimi Niemcy gotowe s
speni yczenia francuskie. Kanclerz Hitler spotka si z krlewsko-woskim premierem Benito
Mussolinim, celem odbycia narad, podczas ktrych ustalone bdzie stanowisko obydwu pastw
(dodatek Nowego Kuriera Warszawskiego w poniedziaek 17 czerwca 1940 r. o godzinie 20.30).

18 VI 1940 - +17C. Do Gminy. Kogo Pan uwaa za najbardziej imponujcego czowieka wrd
politykw angielskich? Ale, Winstona Churchilla, naturalnie. Jest to czowiek o ywym umyle
i wybitnej inteligencji, rozumny, obdarzony wyobrani, utalentowany i ambitny, wspaniay mwca,
zdolny pisarz. Na nieszczcie Winston Churchill stawia zawsze na niewaciwego konia. Do
wspomnie Dardanele, awantur Denikina i pienidze, ktre na to poszy, jego opozycj w stosunku
do sprawujcej wadz Konserwatywnej Partii w przeddzie wyborw i nacjonalistycznego rzdu. On
stawia zawsze na stracon spraw. Lord Reading. Uwaam go za jednego z najwikszych Anglikw.
Wielka to szkoda, e nie jest on teraz na urzdowym stanowisku i miem twierdzi, e w polityce
midzynarodowej wiele by si polepszyo, gdyby on sta na czele Foreign Office (wyjtek z ksiki
Rom. Landau, Paderewski)96.

W Gminie o 11-ej dwch policjantw niemieckich] z niejakim Popiokiem, sekcyjnym w Uniwersytecie

o pienidze dla robotnikw, Raab grozi, e zrobi obz koncentracyjny] z 20 000 ydw, jeeli za mao
bdzie przychodzio ydw. O 12-ej konferencja z obywatelami celem zasilenia kasy Gminy. Wpyw
okoo 17 000 z, jak zwykle za mao. Jaszuski z Weichertem wyjecha do Krakowa. Laschtoviczka,
niestety, by w Warszawie, ale wrci do Krakowa. Jednego z kolegw zaczepi na Daniowiczowskiej
jaki Polak i pod pozorem, e opask przykryto paszczem, zrewidowa i zaprowadzi do Uniwersytetu.
Targ: 20 z, 100 z, 200 z. W kocu rzuci okiem na zegarek na rku (wartoci przedwojennej 15 z)
i zapyta ile wart - 300 z - Daj Pan zegarek i zwolni.

19 VI 1940 - +15C o 6 rano, o 7-ej ju 17. W nocy czytaem pamitnik Moje wspomnienia St.
Wojciechowskiego. Rodzaj nudy przecitnego czowieka na trjk z plusem.

95
W sprawie aresztowa na ul. Gsiej, por. zapisy z 28 i 29 V.
96
Jest to cytat z ksiki Romana Landaua, Paderewski, Musicien and Sttetsman, New York 1934.
W Gminie rano dwaj lotnicy z sekcyjnym, e mu si naley 400 z. Na moj uwag, e nie powinien
uywa interwencji odpowiedzia, e jest z Makkabi, ale... Potem wobec strajku robotnikw i grocej
rewolty kobiet na podwrzu Gminy udaem si do Kunze. Obieca jutro pomwi z Meisingerem o
300 tys. zotych. Do Gminy dzwoni adj[utant] Braun, e o ile tak dalej pjdzie wycignie
konsekwencje (obz?). Wstpiem do niego, nie zastawszy powiedziaem sekretarce o wizycie u
Kunze. Zdaje si, e bd przez policj polsk sprowadza do pracy. Wpywy dzi mierne. Od kilku dni
wzywamy ydw na konferencje celem udzielenia Gminie poyczki. Koczy si na sowach. Zmuszony
jestem zastosowa danin przymusow.

20 VI 1940 - Rano 6 +20C w cieniu. Co to za ar bdzie dzi? Dzi ubezpieczalnia z 7000. A w kasie
nie ma nic. Ponadto, jak zwykle, trzeba z 30 000.

Rano. Do Gminy Niemiec z robotnikiem o wypat lonu. Obruszy si na moj uwag, e przychodzi
podburzony. Sekcyjny - obecny przy tym - nadmieni, e jednak podburzono przeciwko Gminie.
Potem Templowa z paczem, krzykiem i wyrzutami, e nic nie zrobiem dla jej ma i e o 6 rano dzi
go wysano. Celem uspokojenia jej pojechaem z ni do Gestapo i interweniowaem. Tam nic nie
wiedz o wysyce. Zbadaj. Wrciem do Gminy. Wezwanie od Finanz-Inspektion Warschau-Land.
Pojechalimy z Zabudowskim. Przyj nas Smetkala z awantur, e nic nie zrobilimy z opornymi
patnikami podatkw.

Powrt do Gminy. Robotnicy si burz, cz strajkuje. Po obiedzie o 5 pp. przemawiaem na

zebraniu sekcyjnych. W korytarzu krzyk zrewoltowanych robotnikw. Zjawili si przedstawiciele
Norddeutscher Lloyd celem omwienia sprawy rejestracji przyszych emigrantw.

Powrt do domu. Trzask w kanapie. Ju po raz drugi zamay si u niej nogi.

21 VI 1940 - 6 rano +19C w cieniu. W nocy czytaem na przemian wspaniae dzieo Fabrea
Souvenirs entomologiques i nudne wspomnienia Wojciechowskiego. Z ydw - powiada - zaufanie
mona byo mie tylko do cudownego dziecka Perla97. Mendelson98 dziwnie zmieni przekonania,
a on nie.

Bank Komercyjny nie mg jeszcze sfinalizowa poyczki. Widoki na przyszy tydzie. Guzik te nie
mg dzi pomc. Poyczyem 8000 z ze Zw[izku] Rzemielnikw. Przez cay dzie delegacje
uzbrojone z robotnikami. Delegacja ze szpitala i lekarze, pielgniarki i robotnicy etc. Bardzo burzliwe
posiedzenie z nami.

Po obiedzie do Kunze. Nie przyj mnie, wysza ukowska i powiedziaa, e w przyszym tygodniu
otrzymam odpowied na moje listy. Na zapytanie o 300 000 z odrzeka, e jest odmowa. Znw wic
zacznie si mka. W hallu na dole Daniowiczowskiej usiadem. Przechodzcy urzdnik w cywilu
poleci mi wsta. Policjanci i suba zwrcili mi uwag, e powinienem mu by powiedzie kim jestem.

Baaban i Weisberg (Bibl[ioteka] Judaistyczna) wezwani na Szucha w sprawie ksiek ydowskich.

Docent Kuhn te poszukiwa ksiek ydowskich. Syt sawy wrciem do domu o 4.30. Gorco
straszliwie. Od rana do obiadu tylko szklanka herbaty.

97
Feliks Perl (1871 - 1927), jeden z przywdcw i teoretykw PPS, wieloletni redaktor Robotnika.
98
Stanisaw Mendelson (1857 - 1913), jeden z zaoycieli PPS.
Interwencjonistw prawdopodobnie nasya Halber et Cie.

22 VI 1940 - +20C o 6 rano w cieniu, pomimo e deszcz pada. Po poudniu 26 - nieznony ar. W
Gminie 8-miu po kolei interwencjonistw w sprawie Batalionu. Wrcili Weichert i Jaszuski. Naley
jak najszybciej uruchomi JSS. Z Krakowa wysiedl kilkadziesit tysicy ydw z dzielnicy ydowskiej,
naley wybra 4 czonkw do prezydium JSS z Warszawy (2 bdzie z Krakowa). Wniosem podanie do
SS o zwolnienie aresztowanych w styczniu 256 (18 do 25 I 1940).

Waffenstillstand [zawieszenie broni) Niemcy-Francja (warunek Wochy).

23 VI 1940 - Rano Gmina. Kopoty finansowe. Nominacje do 7 czonkw prezydium JSS w Krakowie99.
Z Warszawy czterech: Zabudowski, Weichert, adw[okat] Wielikowski100, Jaszuski. Zebranie daniny.
Wpywy mierne. Robotnik-yd zjawi si niby to w imieniu M[endego], wylegitymowany - inne
nazwisko i adres.

25 VI 1940 - 6-ta ar +21C. Rano na 9-t do Leista. Przyj mnie Braun - owiadczy, e w cigu 3-4
tygodni bdzie opracowana Selbstverwaltung101 ydw. Omwiem z nim spraw poyczki w Banku
Komercyjnym z 100 000. Na to odrzek, e raczej zwolni 300 000 z Funduszu Emigracyjnego.
Udaem si bezzwocznie z listem Gminy do Kulskiego. Jutro na 8 rano mam by u Brauna.
Poruszyem spraw opodatkowania nieruchomoci i wiadectw przemysowych. Leist powiedzia
mimochodem, e czyta list o maltretowaniu ydw na robotach i wycignie konsekwencji.
Poruszyem z Braunem spraw egzekucji i nalenoci od chorych etc.

Baaban otrzyma polecenie przy pomocy urzdnika Gminy i 2 robotnikw Batalionu rekwizycji ksig
ydowskich.

Haendel u Fischera (ptak). In. Rindermann (Niemiec) skierowa do Schrempfa pismo w sprawie
zachowania si kolumny sanitarnej na Krochmalnej. Wyamano drzwi w szafach i tylne ciany, pobito
kobiety (rany), bo nie chciay da apwki, ukradziono srebrne yki.

25 VI 1940 - 6 rano +22C w cieniu. Pochmurno. Na 8 rano do adiutanta Leista, Brauna. Nie zastaem.
Nie ma nikogo z powodu podpisania wosko-francuskiego ukadu o zawieszeniu broni. O g. 19.15
i wejcia w ycie z tego powodu niemiecko-francuskiego ukadu. Dziaania wojenne wstrzymano o g.
1.35 rano. Wartownik przed zameldowaniem si moim na ulicy przed paacem Blanka zwrci mi
uwag, abym zdj kapelusz frhzeitig [zawczasu].

W Gminie codzienne kopoty. Ponadto uchodcy z Krakowa. 9 osb umieszczono w azylach. Zebranie
b. liczne administratorw etc. Z Zarzdem Miejskim omwiono spraw kart chlebowych (Rozenstat,
Bart-Iwanko102, Jaboski103 etc.). Od Leista otrzymaem pismo, e SS odmawia uycia Funduszu

99
Z Krakowa do JSS weszli: dr Chaim Hilfsztajn, Elijahu Tisz i prof. Marek Biberstein.
100
Gustaw Wielikowski, ur.- 1889 w Wolkowysku, adwokat, autor ksiki Filozofia Kanta.
101
Rzekomy samorzd ydw, ktrego wprowadzenie hitlerowcy wizali z tworzeniem gett.
102
Iwanko - omyka Czerniakowa - Aleksander Ivnka, dyr. finansowy Zarzdu Miejskiego.
103
Felicjan Jaboski, dyr. Miejskiego Zakadu Aprowizacyjnego dziaajcego pod narzucon przez okupanta
nazw Wydzia Rozdziau i Kontroli Urzdu Wyywienia (Ernhrungsamt).
Emigracyjnego na zapacenie lonu robotnikom. List jest datowany z 21 bm., a wczoraj 24-go Braun
poleci na ten temat zaatwi spraw z Kulskim104.

26 VI 1940 - 6 rano +21C. Nieco chmur. Wpywy Gminy sabe. Mia przyj Schrempf. Zabiegi
Fajnsztajna na ul. Krochmalnej (in. Rindermann) - wasne kolumny sanitarne ydowskie pod
kierownictwem] niem[ieckim], Do Brauna nie mogem si dosta. Mende da przyjcia grupowych
i reg[ularnych] wypat. Zatrudni tych robotnikw w al. Szucha.

27 VI 1940 - Rano +17C. W nocy deszcz. Dzwoniono do mnie o 9 rano z Gminy, e gmach Gminy
obsadzia policja. Przyjechawszy da Gminy zastaem na podwrzu kilkunastu policjantw z
Ordnungspolizei z leutnantem i feldfeblami. daj pienidzy na lony. Rozmow moj z nimi
przerwali Brandt i tow[arzysze], ktrzy przyjechali w innej sprawie do Gminy. Udaem si do nich,
tymczasem O[rdunugs] P[olizei] odjechaa i polecia przywie pienidze do O[rdnungs] P[olizei] do
Domu Akademickiego. Zawieziono jej 1500 z.

Udaem si do Leista, skd Braun dzwoni do majora Mayfelda105 (?) do O[rdnungs] P[olizei], ktry
o niczym nie wiedzia. Potem w sprawie 300 000 z znw dzwoni do SS i poleci mi uda si do Kunze.
Ten skierowa mnie do referenta, z ktrym omwiem rne sprawy. W midzyczasie nadeszli z
Ursusa 2 Niemcy ktrzy daj nie dzieci, ale dorosych robotnikw i chc paci po 1 z od
robotnika dziennie. O[rdnungs] P[olizei] namwi niejaki Berger do zajcia Gminy (sekcyjny).
Zaaresztowany zosta wczoraj dyr. JDC w Warszawie Guzik.

28 VI 1940 - Rano +15C. Pochmurno. Gmina. Z daniny grosze. Cige interwencje. Widoki na 300 000
sabe. Nowy podreferent Heilmann106. Delegacje w asycie.

Rano w Gestapo. Sprawy aresztowanych w styczniu. Prosiem o zezwolenie na korespondencj bez

podawania miejsca obozu. ydowskich administratorw domw chc wyrzuci. Domy maj przej
pod zarzd KKO107.

29 VI 1940 - 8 rano po burzy w nocy +17. Wczoraj powaniejsze pogoski o ghetcie. Musz je
sprawdzi dzisiaj. Poza tym stan finansowy Gminy. Jest si czym martwi. Rano u Heilmanna i
Kunzego na Daniowiczowskiej. Kunze odesa mnie do H[eilmanna], Sekretarce ukowskiej
opowiedziaem o stanie Gminy, proszc o powiadomienie Kunze. Za chwil wysza i powiedziaa, e
Gminie zwolni si dzi 100 - 200 000 z. Podczas konferencji z Heilmannem obaj zostalimy wezwani
do Leista. Przyj nas Braun. Owiadczy, e 300 000 zwolniono. Mam przedstawi Kunze plan
pokrycia nalenoci robotnikom. Jednoczenie poleci, aby ydzi oddawali honory uniformom
niemieckim wojskowym i urzdniczym wszystkich szar przez zdjcie czapki, ydwki przez ukon
gow. Poruszyem spraw rabinatu i szkolnictwa. Odesa mnie do radcy Szmidta.

Auto z Okcia zostao skierowane do apania opornych do pracy na Okciu. Zapano dzi 150 ludzi,
midzy nimi byli tacy, co si wykazali legitymacjami opat w Gminie. Katz [?] zosta wezwany do SS
celem wytumaczenia si, dlaczego nie nosi opaski. Na poniedziaek wezwano jego on w tej

104
Chodzi o uzyskanie funduszy na opacenie robotnikw. Skierowanie w tej sprawie do Kulskiego byo jednym
z przykadw perfidii wadz okupacyjnych, ktre zakazay Zarzdowi Miejskiemu udzielania jakiejkolwiek
pomocy i wiadcze Gminie ydowskiej. (Wyjanienie J. Kulskiego).
105
Znak zapytania w zapisie Czerniakowa. Prawdopodobnie chodzi o majora Richarda Maiwalda z policji.
106
Por. zapis z 4 VII 1940.
107
Komunalna Kasa Oszczdnoci.
sprawie. Domy ydowskie ma obj KKO. Domy te pono miesicznie daj dochodu 4 mln z. Czyni
starania, aby administratorw ydw nie wyrzucano. W biurze Gepnera wymwiono prac
pracownikom ydom. Magistrat otrzyma list w sprawie ghetta i opracowuje dane108.

30 VI 1940 - 6 rano +20C w cieniu. Niebo czyste. Niedziela, jak zwykle do Gminy. Zwiedziem
cmentarz na Okopowej i na Pradze. Nagrobek Zbytkowera mocno uszkodzony. Wyrostki wchodz na
cmentarz i rozbijaj motami nagrobki. Nowy grb matki i 7-ga dzieci, zabitych podczas
bombardowania. Groby 53.

Opracowano plan wypaty zalegoci Batalionowi Pracy. Stan zalegoci na 1 VII 1940 wynosi z
482 011, w tym robotnikom 282 563. Poyczka otrzymana z naszego konta emigracyjnego wynosi z
300 000. Jeeli znw sprawa ghetta nie zawrci nam gowy, moe wyleziemy jako z tej matni.
Niestety, boj si, e spokojnie nie bdziemy mogli pracowa.

1 VII 1940 - W nocy z boku na bok - ghetto. Rano +19C. Na Daniowiczowskiej przedstawiem
Heilmannowi plan podziau 300 000 z i czekaem do dugo na pismo, ktrego jednak w sprawie
owych 300 000 nie otrzymaem. W korytarzu spotkaem Weicherta, ktry przede wszystkim zacz
wyjania, e si odnosz niesprawiedliwie do niego, posdzajc o jakkolwiek nielojalno.
Owiadczy, e jedzie do Krakowa jutro i e razem z Heinrichem bdzie objeda dystrykty celem
tworzenia Hilfskomitetw. Przed tym ma si zobaczy ze mn. Na prezesostwo wzgl[dniel
wiceprezosostwo nie liczy. Ale z drugiej strony Jaszuski nie ma, jego zdaniem, walorw na to.
Sztolcman by w Krakowie i przedstawi Arltowi spraw wydalania ydw z ydowskich
przedsibiorstw.

Do Gminy zgosili si pierwsi pobici za nieoddawanie honorw. Wpywy (1-szego) nieco lepsze.
Podatek szpitalny daje mono wypaty poborw. Plaga petentw. Baganie o prac (spadek po
Szoszkiesie), przyjty, bo chcia pracy fizycznej, zy Lottego109, arogancja bogaczy, spekulacja na moj
dobr wol. Tumy petentw, prniactwo docenta (Biblioteka).

Mendego prosiem o Graetza110. Zada, bym da ksik Baabana Die Judenstadt von Lublin, bo
z jego dzie brak tej ksiki. W midzyczasie Baaban poda, e oprcz ofiarowanego mi egzemplarza
ma inne. M[ende] powiedzia, e wojna si skoczy za miesic i e my wyjedziemy na Madagaskar111.
W ten sposb idea syjonistyczny si zici.

108
Zapewne chodzi o list Leista, komunikujcy o ustalonych granicach wydzielonej dla ydw dzielnicy
i wzywajcy Zarzd Miejski do wypowiedzenia si na ten temat. Odpowied wskazywaa stosunek liczbowy obu
czci ludnoci, jako podstaw do rewizji ju przesdzonych przez okupanta granic dzielnic ydowskiej i
aryjskiej. Opracowanie danych, jak to okrela Czerniakw w dzienniku, oznaczao dostarczenie przez miejski
Wydzia Statystyczny liczb dotyczcych dotychczasowego zaludnienia poszczeglnych rejonw miasta
(wyjanienie J. Kulskiego).
109
Lotte, waciciel kilku kamienic w Warszawie. Gdy Gmina zwrcia si do o pienidze, ali si, e nic nie
posiada.
110
Chodzi prawdopodobnie o wielotomow Histori ydw (jz. niem., wydana take w tumaczeniu polskim,
Warszawa 1919), wybitnego ydowskiego historyka Heinricha Graetza (1817 -1891), m.in. b. profesora
Uniwersytetu Wrocawskiego.
111
W kocu czerwca, po kapitulacji Francji, w niektrych koach kierowniczych Rzeszy powsta plan
przesiedlenia wszystkich ydw z Europy na Madagaskar, wczesn koloni francusk. Mia to by gigantyczny
obz pracy pod nadzorem SS.
Poleciem wywiesi w Gminie plakat o ukonach ydw i ydwek.

2 VII 1940 - Rano 6-ta +16C. O 8-ej siga +20. ni mi si w nocy Mayzel, ktremu przekazaem
Gmin. Co za pikny sen. Odwiedziny Avrila. Zamach na kas (10 000 z) Urzdu Skarbowego za
podatek z 1934 r.-Otrzymaem list z Daniowiczowskiej w sprawie 300 000. Biurokratyzm
Mikuleckiego. Zgaszaj si ydzi, ktrych bij za to, e si kaniaj. Konferencja z Batalionem
w sprawie 300 000. Konferencja i Weichertem przed wyjazdem do Krakowa. Nalegam, aby Jaszuski
by przewodniczcym112. Koncepcja Weicherta, aby Gepner nim by w razie odmowy Arlta na
J[aszuskiego], Zapewnia o lojalnoci.

3 VII 1940 - 6 rano +18, 8-ma +21C. Aresztowano dra Typografa, Rubinsteina etc. Jutro id do SS
w ich sprawie. Ghetto w wielu miejscowociach. Wpywy do Gminy lepsze. Dzi otrzymaem z Banku
pierwsze 30 000 z. Poyczka dla instytucji Koordynacji113.

4 VII 1940 - +20C. Przedstawiem SS spraw zwolnienia (list od Rady ydowskiej) dra Typografa i
Rubinsteina, pracujcych w ambulatoriach Gminy. Poruszyem spraw aresztowanych w styczniu,
proszc o prawo korespondencji bez podania miejsca. Udaem si do Magistratu. Niestety Kulski
aresztowany wczoraj114. W Gminie odwiedzi mnie Heilmann. Jest to Polak przydzielony przez
Magistrat do Kunzego i ma referat finansowy Gminy. Wpywy do znaczne. Podniosem drugie
30 000 z w Banku Dyskontowym. JDC skierowa do mnie list w sprawie Guzika, nieodzownie, ich
zdaniem potrzebnego w JDC. Mam si odnie do wadz, aby odpowiada z wolnej stopy.

5 VII 1940 - Rano +20C. Z Krakowa dementuj ghetto. W Misku Mazowieckim aktualne - starania w
Krakowie. Wpywy rednie w Gminie.

6 VII 1940 - 6 rano +15 - 8 rano +18. Zawrt gowy. O 10 rano do Arbeitsamtu wezwany w sprawie
Batalionu. Otrzymali kartotek ydw do pracy przymusowej z Krakowa. Twierdz, e ydzi zastpi
Niemcw i Polakw wzitych do pracy. Regierungsdirektor Hoffmann115 jest drezdeczykiem. Jego
pomocnikiem jest Kraft. Zada danych o strukturze116 ydw etc. Do Gminy zjawili si
administratorzy117, e zabior domy ydowskie i ich si pozbawi posad.

112
Chodzio o przewodnictwo w JSS. Ostatecznie zosta nim Weichert, a Jaszuski jego zastpc.
113
W sprawie Komisji Koordynacyjnej, por. zapis z 30 IV.
114
Powodem aresztowania Kulskiego byo znalezienie u niego miesicznika amerykaskiego, datowanego po
wrzeniu 1939 r. Przebywa kilka dni w gestapo w al. Szucha i na Pawiaku. Zosta zwolniony za
wstawiennictwem Leista. Landau notuje 3 VII, e w Warszawie nastpiy masowe aresztowania. Od wczesnego
rana dzisiaj niemieckie auta policyjne rozjedaj po caym miecie, wypeniaj si aresztowanymi, ktrych
nastpnie odstawiaj na Pawiak [...]. Uwiziony zosta urzdujcy prezydent miasta, burmistrz Kulski, ostatni -
po aresztowaniu Starzyskiego i Pohoskiego - czonek dawnego prezydium miasta [...]. Geneza aresztowa
tymczasem jest niewiadoma (Kronika, t. I, s. 562).
115
Kurt Hoffmann, kierownik niemieckiego Arbeitsamtu w Warszawie, nastpnie kierownik tego urzdu
w getcie.
116
Chodzio o specjalnoci zawodowe.
117
Na miejsce administratorw-ydw (w ich administracji znajdowao si przeszo 6000 domw ydowskich)
mieli by powoani aryjczycy.
7 VII 1940 - Rano +17, potem +21. Wpywy sabe. Wadze odmwiy upynnienia 123 000 z w BGK
(Fundusz Emerytalny), polecajc wypaci emerytom pensje z nieokrelonych wpyww. Delegacja
administratorw. Jutro id w tej sprawie, Guzika118 etc. Podobno Khn119 na miejsce Kulskiego.

Szpital grozi godwk, pomimo e co dzie paci si 2 - 3000 z na pobory. Wczoraj wypuszczono
aresztowanych 8 maja.

Anglicy si schwytali cz floty francuskiej (Oran).

Pragnem wczoraj albo dzi odpocz kilka godzin w Otwocku. Niestety, od 11 miesicy ani jednego
dnia odpoczynku nie miaem i dzi tak samo.

8 VII 1940 - +18 (6-ta), +21 (8). Rano do Gutha (karny wydzia Devisenschutzkommando) w sprawie
Guzika. Poleci przyj w czwartek, bo w midzyczasie przyjedzie jego podwadny Zimmermann,
prowadzcy spraw.

Gmina, awantury na tle da szpitala (znowu gro strajkiem godowym), sierocice z Wolskiej etc.
Rzemioso (organizacja) nie zajmuje si spraw dostawy rzemielnikw, np. krawcy patrz spokojnie,
jak si Gmina boryka, opacajc 70 krawcw po 10 z dziennie.

O 1 pp. w KKO w sprawie domw ydowskich. Sdy Grodzkie rozsyaj listy w sprawie rejestracji
domw. Poszczeglni waciciele otrzymuj nakazy oddawania domw Treuhnderom. Dzi
zamknito drukarnie, przewanie ydowskie, odbierajc klucze. Delegacje u mnie, poleciem napisa
memoria. Wpywy za Batalion malej, natomiast frekwencja lepsza.

Niedawno, wedug gazet niemieckich na dugo przed zajciem Francji przez Niemcw, mia Ironside
powiedzie, e niemieccy generaowie s za modzi. Jeeli sobie pozwoli na takie gupstwo, to
naleaoby mu przypomnie, e 14 czerwca 1800 r. (bitwa pod Marengo) mia Bonaparte 31 lat,
Desaix 32, mody Kellermann 30, Marmont - 26, Lannes - 31, za Melas (Austriak?) - 70. W bitwie pod
Austerlitz Napoleon mia 36 lat, Berthier - 52, Bernadotte - 42, Davout - 35, Soult - 36, Lannes 36,
Bessieres - 37, Murat - 38, Mortier - 37, Kutuzow mia wtedy lat 60.

W domu po obiedzie mka. ona przyjmuje w caym mieszkaniu interesantw Gminy. Ja siedz
w dusznym pokoiku jak w wizieniu. Przy tym cige pretensje ydw. Na Gmin paci nie chc,
interwencji si domagaj w sprawach prywatnych, nieszcz. A jeeli interwencja si nie udaje albo
si przedua, pretensje bez koca, tak jak gdyby to byo zalene ode mnie. A czsto i awantury.
Gepner zapyta dzi mnie, skd bior rwnowag i opanowanie. To s wyniki mego cikiego
dziecistwa i warunkw w domu rodzicielskim. Nauczyem si tam cierpie.

9 VII 1940 - Rano +23C. Niebo bez chmur. Znw bdzie jak wczoraj gorco ponad 30. Program dnia
jeszcze nie ustalony. Rano SS w sprawie Typografa i styczniowcw120 potem ghetto etc. Po obiedzie

118
Dawid Guzik, dyr. finansowy JDC na Polsk. Wadze okupacyjne JDC zarzuciy mu, e przyjmuje od ydw
pienidze na rachunek JDC, ktre byyby zwracane wpacajcym po zakoczeniu wojny. Istotnie, w czasie
rewizji znaleziono u niego kwity i weksle opiewajce na sumy dolarowe. Pienidze te szy wycznie na cele
opieki spoecznej (Centos-u, TOZ-u, Komitetu do Spraw Pomocy Uchodcw itp.).
119
In. Alfons Khn, wwczas dyrektor Elektrowni Miejskiej, byy polski minister komunikacji, przed wojn
dyrektor Tramwajw Miejskich w Warszawie.
120
Prawdopodobnie chodzi o zakadnikw aresztowanych w styczniu w sprawie Kotta (por. przyp. 73 z
Notatnika 2).
gocie - klienci do Gminy. Jedyna rozrywka gra rzeniczki na fortepianie. Baba way ze 110 kg. Gra
naturalnie La prire dune vierge Bdarzewskiej.

Do J[asia] nie mog teraz nic pisa.

10 VII 1940 - Rano do Gminy. +21C. Pochmurno, ar, duszno. Dorczyem preliminarz budetowy
Heilmannowi. Do Gminy Avril z towarzyszem, zada preliminarza, grafikonu pracy. Byem u
Kulskiego w sprawie domw ydowskich. Okazuje si, e w wielu domach s ju wyznaczeni
komisarze121. Komornik, niejaki Zaremba, zgosi si do dozorcy domu na Miodowej, owiadczajc, e
lokatorzy maj paci komorne nie gospodarzowi, gospodarz otrzyma 250 z miesicznie. W bloku 10
domw komisarzem zosta Antoni Jurkowski, bogaty prawnik. Treuhndstelle wydaa polecenie
Wydz[iaowi] Gospodarczemu Sdu Grodzkiego zebra materia o domach. Z kolei zlecono to
komornikowi. Sd Grodzki wyznacza zarzdcw z grona adwokatw, sdziw, urzdnikw sdowych.
Z Krakowa wiadomo, e zarzd domami przekazany bdzie gminom ydowskim.

Wpywy osaby, wydatki niestety nie.

11 VII 1940 - Rano +20C. Byem w sprawie Guzika. Zezwolono na widzenie w gabinecie Gutha
z przedstawicielami JDC celem odbycia rozmowy w sprawach biecych.

Gmina. Sprawa zwolnienia biednych z opat za karty chlebowe. Wpywy bardzo sabe. Wysano 10
przedstawicieli na miasto do opornych patnikw, aby wpacili danin. Do Gminy nadszed list z
Generalgouvernement (Abt[eilung] Treuhandstelle), w ktrego myl zarzd domem Gminy przy
Grzybowskiej 26 przejmuje kto (podpis niewyrany). Zabrania pobierania komornego, zapowiadajc,
po zbadaniu sytuacji, ile bdzie wypaca wacicielom. Reszta ma by wpacona na Sparrkonto.
Analogiczne listy otrzymali inni waciciele domw. Jutro w tej sprawie id do Leista.

12 VII 1940 - Obstalowany na 8 rano do Leista, nie zastaem nikogo. Zoyem pismo w sprawie
nieruchomoci, drukarni, litografii, stereotypowni. Odpis pisma w sprawie nieruchomoci odszed do
SS.

Poruszyem dzi spraw aresztowanych Typografa, Rubinsteina, Orzecha122 etc., na razie bez
rezultatu. Rozmowa z Guzikiem (Bornstein) nastpia dzi w Devisenschutzkommando.

Radomska Gmina przeja pono domy ydowskie. Do Gminy w Warszawie zjawi si polski adwokat,
komisaryczny nadzorca.

yd zapytany w wizieniu, dlaczego nie nosi opaski, odpowiedzia, e - wedug przepisw - w domu
nie ma obowizku nosi opaski, a e si czuje w wizieniu jak w mieszkaniu opaski nie nosi.

121
Niemcy nie konsultowali si z Zarzdem Miejskim w sprawie sposobu zarzdzania domami ydowskimi, ani
Zarzd nie bra udziau w pniejszej ich administracji (wyjanienie J. Kulskiego).
122
Maurycy Orzech (1891 -1943), dziaacz Bundu, publicysta, redaktor pism partyjnych. Dziki pomocy
ambasady angielskiej udao mu si wyjecha neutralnym statkiem do Szwecji. Na statku, zatrzymanym przez
jednostk floty niemieckiej, aresztowano Orzecha wraz z kilkoma innymi dziaaczami. Z wizienia w Berlinie,
gdzie go osadzono, zosta odtransportowany do getta warszawskiego (IV 1940). Dziaa tu w konspiracji.
Zamordowany przez gestapo w sierpniu 1943 roku. W tym mniej wicej czasie zgina take jego ona, Janina
i crka. (Zob. M. Fuks, Orzech Maurycy, Polski Sownik Biograficzny, t. XXIV/2, z. 101, s. 273 - 274).
ar straszliwy. Po obiedzie pochmurno, deszcz przy +23C. Jutro pragn po raz pierwszy od 11
miesicy wyjecha z Warszawy na dnia do Otwocka.

13 VII 1940 - Sobota - pochmurno - +21, potem +17. Mam wyjecha o 12 pp. do Otwocka na
odpoczynek do jutra rana.

Nie udao si wyjecha, tkwi w domu.

14 VII 1940 - +13C. Deszcz. Do Gminy. Konferencja w sprawie zwolnienia od dopaty na kartki
chlebowe.

15 VII 1940 - +14C. Deszcz ca noc i teraz. Ogon w Gminie - zwolnienie od dopat do kart
chlebowych. Zajmowanie domw wstrzymano do rody. W rod mam by u Leista. Weichert. Po
obiedzie konferencja celem doprowadzenia W[eicherta] do porzdku. Skoczyo si obraz
i opuszczeniem sali przez niego.

16 VII 1940 - Ddysto +16C. 8.30 jad do Devisenschutzkommando w sprawie Guzika. Niestety,
odmwiono zwolnienia go. Mam by w przyszym tygodniu w jego sprawie.

Przed Gmin ogony zwalniajcych si od dodatku do kart chlebowych. Zwolniono ponad 40 000 osb.
O 1 pp. musiao si zamkn Gmin. Wpyw do dnia wczorajszego 100 000 z za 50 000 kart, czyli
bardzo mao. Dzi frekwencja wiksza. Termin przeduy si o 2 dni.

W Misku Mazowieckim ghetta pono nie bdzie. Wczoraj podobno odbyy si konferencje w sprawie
ghetta w Warszawie. Zapada uchwaa o nietworzeniu ghetta.

Sprawa domw odoona do 15 sierpnia. Pogoska, e cz yd[owskich] domw bdzie

administrowana przez KKO, cz przez sdziw, a cz przez jak trzeci jednostk. Jutro mam
w sprawie domw odwiedzi Leista. Rwnie w sprawie drukarni, litografii etc. Dzi przybyli dwaj
oficerowie z Arbeitsamtu, omwili kwesti pracy przymusowej, obejrzeli biura.

17 VII 1940 - +17C. Rano u Leista. Odroczy przyjcie do poniedziaku na 10-t rano. Wezwany do SS.
Owiadczono mi w odpowiedzi na mj list, e na 260 z listy aresztowanych w okresie od 18 do 25
stycznia rb. zbadano los 113. Z nich yje 37.

18 VII 1940 - Rano +17C. W Gminie rodziny zaaresztowanych w styczniu, szturm do drzwi. Przyjem
delegacj 4 osb - obiecaem do wtorku da informacj.

Konferencja z Weichertem i reszt delegacji do Krakowa. Do wczoraj wcznie na karty chlebowe

wpacono z 420 000. Dzi i jutro wydaj jeszcze karty.

19 VII 1940 - +17C. Pochmurno.

1. Cajtlin Tauba Sienna 69

2. First Izrael Okrg 3-b/7
3. Fliderbaum Ignacy Ceglana 17
4. Goldfeil Norbert Chmielna 49/19
5. Horensztejn Szmul Sienna 44
6. Hasensprung Jzef Grzybowska 30
7. Halber Maurycy Mia 45/13
 8. Lustberg Mieczysaw Wsplna 5
9. Maamud Efroim ks. Mackiewicza 3 m. 6
10. Milner Salomea Ogrodowa 5
11. Popower Izrael Lubeckiego 3/6
12. Seidman Hilel Grzybowska 22
13. Syrkis Dacha Sosnowa 8
14. Wasserman Pinkus elazna 101
15. Wortman Antoni Pawe Leszno 36123

Hasensprung, Grzybowska 30/19124

123
Pismo maszynowe. Karta przypita spinaczem do notatnika bez daty.
124
Adres rcznie dopisany, obok caa kartka (nazwiska, numery pokojw i telefonw) z rnymi nieczytelnymi
i niezrozumiaymi notatkami - przekrelona.
Notatnik Czwarty (20 VII 1940 - 13 XII 1940)

20 VII 1940 - Dzi o 7 rano po raz pierwszy od tylu miesicy pozwoliem sobie wzi urlop na dob -
wyjedam do Otwocka. Pogoda pikna, 5 rano +16C.

W Brijusie1 zwiedzanie zakadu dla grulikw, potem Zofiwka. W Zofiwce awanturnica, ktra
nas kosztowaa z 100 0002, furiaci i dzieci. Jedno w kaftanie bezpieczestwa, bo sobie samemu robi
krzywd. Twarz pokryta muchami. Inne grzebie w ranach w gowie. piewaczka w ku piewa arie:
wystpowaa we Woszech. Inne przy fortepianie gray i pieway, a ja z nimi. Kto wybudowa sobie
grb na cmentarzu i opatrzy tablic ze swoim nazwiskiem. Tam odsya wierzycieli.

21 VII 1940 - Rano powrt do Gminy z Otwocka. Naley zawiadomi rodziny aresztowanych. Jutro id
do Leista w sprawie domw. Na og: man darf das Kreuz tragen aber nicht schleppen [krzy naley
dwiga, ale nie wlec].

22 VII 1940 - Leist przyjmie mnie jutro o 9-ej. Dzi rozmawia pono z Treuhandaussenstelle.
Ohlenbusch3, Propaganda Abt[eilung], poleci dawa materiay niejakiemu Langierowi dla Gazety
ydowskiej4. Dzi przynis do Gminy Langier prospekt Gazety ydowskiej5.

W zestawieniu styczniowym Bojko Azriel figuruje pod liter A i pod liter B. Raz - wedug informacji -
yje, raz nie. Wobec tego prosilimy o ponowne sprawdzenie listy. Jedna z on nie wierzy w mier,
bo jej jasnowidz powiedzia, e m yje. W nr 171 Warschauer Ztg ukazao si sprawozdanie
z odczytu docenta dra Seraphima6 o ydach. Pisze on, e konstruktive Lsung erforderlich. Man
muss sich dabei die wesentliche Erkenntnis vor Augen halten, dass die Restriktion des Judentums
allein nicht gengt. Anstelle der Einschrnkung des Einflsses und anstelle der Isolierung des
Judentums muss vielmehr eine konstruktive Lsung treten, die die oben bezeichneten Massnahmen

1
Brijus - Zdrowie, sanatorium ydowskiego Towarzystwa Przeciwgruliczego w Otwocku.
2
O owej chorej umysowo, por. przyp. 80 z Notatnika 2.
3
Wilhelm Ohlenbusch, kierownik Wydziau Gwnego Propagandy (Oberregierungsrat der Propaganda
Hauptabteilung) w rzdzie GG.
4
Gazeta ydowska ukazywaa si w Krakowie od 23 VII 1940 r. do lipca 1942. Wydawana bya z inspiracji
i pod kontrol wadz okupacyjnych (zob. Das Deutsche Ceneralgouvernement Polen, wyd. i oprac. M. F. du Prel,
Krakw 1940, s. 301 oraz II wydanie, Wrzburg 1942, s. 150). Drukowana w jzyku polskim miaa by organem
Rad ydowskich (Gmin) GG. Komplet numerw pisma znajduje si w ydowskim Instytucie Historycznym w
Polsce (por. M. Fuks, ycie w gettach Generalnej Guberni na tle Gazety ydowskiej 1940 - 1942, Biuletyn IH
nr 3/79, 1971, s. 3 - 48; nr 4/80, 1971, s. 23 - 42; nr 1/81, 1972, s. 41 - 70).
5
Z czasem, mimo zlokalizowania redakcji i wydawnictwa w Krakowie, Gazeta ydowska (dalej: G)
powicona bya w przewaajcej mierze sprawom getta warszawskiego. W Warszawie posiadaa oddzia
redakcji przy ul. Elektoralnej 4 m 1. Ukazywaa si 2 razy w tygodniu (we wtorki i pitki), przez pewien okres 3
razy tygodniowo, w objtoci od 8 do 16 stron, czasami 6 stron, w for-macie 4329 cm. Drukowano j
w bdcej pod nadzorem komisarycznym Drukarni Polskiej w Krakowie. Redaktorzy nie byli ujawnieni. Wedug
zapowiedzi wydawcw, G miaa wkrtce sta si dziennikiem, co nie doszo do skutku. Stosunek A.
Czerniakowa do G by od pocztku negatywny, co m.in. wynika z wielu zapisw w jego notatnikach, np. z 23
VII 1940 r.
6
Dr Peter Heinz Seraphim z Instytutu Pracy Niemieckiej na Wschodzie, autor obszernej ksiki (wyd. 1939) O
ydach Wschodniej Europy, pniejszy funkcjonariusz Oberkriegsverwaltungsrat Armii Niemieckiej na Ukrainie.
O wspomnianym pisaa take G w nrze 1 z 23 VII 40.
wirkungsvoll ergntz. [Konieczne jest konstruktywne rozwizanie. Trzeba mie przy tym na wzgldzie
t istotn rzecz, e same ograniczenia wobec ydostwa nie s wystarczajce. W miejsce ograniczenia
wpyww i w miejsce izolowania musi nastpi konstruktywne rozwizanie, ktre by skutecznie
uzupenio wymienione poczynania.]

23 VII 1940 - +17C. Deszcz. Id do Leista na 9-t. Przyj mnie Braun. Sprawa domw musi by
oparta o Krakw. Na og moe by zaatwiona w sposb zbliony do naszego memo. Franczke
pociga si do odpowiedzialnoci. Drukarniom i litografom nic nie zrobi przerwa 8-dniowa. Decyzja
o domach za dni 8. Moliwa znw poyczka 300 000 z.

W Gminie delegacja kobiet styczniowych. Wyszed dzi I-szy numer Gazety ydowskiej7. Nie wiem,
dlaczego przypomniaa mi si z dziecistwa szkoa zodziejw na Ptasiej.

24 VII 1940 - +16C. Z Krakowa zarzdzono wysiedlenie wszystkich ydw8. Bersohn i Bauman9,
Brijus, Zofiwka, w Gminie bez rodkw.

25 VII 1940 - Rano +16C. Bl gowy w nocy. Gmina zablokowana przez tum o kartki chlebowe.
Wydalimy dzi darmo kartki. Jutro i pojutrze - ostateczne terminy kartek. Sprawa domw pono na
dobrej drodze.

26 VII 1940 - +15C. Dzi zdaje si decydujcy dzie w sprawie domw. Polecono mi czeka na
odpowied. W miecie mno si wypadki zabierania urzdze domowych. Wniosem memoria
w sprawie zakazu sprzeday ksiek. ydom zabroniono bra ksiki z czytelni. Wstp do Parku
Ujazdowskiego wzbroniony10.

27 VII 1940 - + 14C. Chodno. W Gminie normalnie.

28 VII 1940 - + 14C. Pogoda pikna. Gmina. Lichtenbaum jr i Haendel id na zabaw, kawior, oso
i koniak. Rozporzdzenie: ydom nie wolno do Parku Ujazdowskiego. Ponadto na ulicach opatrzonych
tabliczkami. Hexenschuss [lumbago] w opatce.

29 VII 1940 - +10C. Dorczyem preliminarz Heilmannowi. Wniosek o 300 000 poyczki. Ma on dzi
otrzyma od Leista rezolucj w sprawie domw. Grupa chrzczonych odwiedzia mnie w domu

7
Na caej pierwszej stronie tego 12-stronicowego numeru artyku wstpny Informowa - Zespoli - Pomaga.
Nasze zadanie. Mimo uzasadnionej i zrozumiaej niechci Czerniakowa do tej Gazety, jak si pniej okazao,
publikowaa ona, poza oficjalnymi zarzdzeniami okupanta, sporo materiaw, dotyczcych codziennego ycia
w gettach GG, przede wszystkim Warszawy i Krakowa, ktre chyba byy obojtne i niekontrolowane przez jej
mocodawcw. Jest nim m.in. caostronicowy artyku o ydowskiej Samopomocy Spoecznej w Warszawie,
artyku o Wydziale Pracy przy Gminie ydowskiej w Warszawie oraz o trzech najwikszych ydowskich
komitetach niesienia pomocy w wiecie (Joint, Hias, Hicem). Dla wielu znaczcych i drobniejszych informacji,
o wielu szczegach i aspektach ycia codziennego w gettach GG - G jest czstokro jedynym rdem.
8
Wiadomo ta okazaa si na razie nieprawdziwa (por. zapis z 31 VII).
9
Mowa o szpitalu dziecicym im. Bersohnw i Baumanw przy ul. Siennej 60 - liskiej 51.
10
W tej sprawie Landau notuje 25 VII: Ograniczenia dla ludnoci ydowskiej mno si: w nielicznych
pozostaych jeszcze w uytkowaniu parkach warszawskich - jak Park Ujazdowski - pojawiy si napisy zakazujce
wstpu ydom (Kronika, t. I, s. 603).
w sprawie nienadsyania im do domw wezwa o danin etc. (wstydz si on aryjek etc.). Szkoa
zawodowa taca w Melody Palace11. Jedyna poza szko pielgniarek w szpitalu12. Hexenschuss.

30 VII 1940 - +11,5C. Gmina. O 1.30 zebranie administratorw. Co najmniej 600 osb. Po naszych
przemowach zjawi si Paemeler13, inspektor Arbeitsamtu, i przemwi, e robotnikw zgasza si za
mao i e zastosuje sankcje, o ile to dalej tak trwa bdzie.

W SS owiadczono, e szwagrowa dr Zamenhof i Minc nie yj.

Otrzymaem list od Leista, e po zbadaniu okazay si nieprawdziwymi zarzuty skierowane przeciwko

zemu traktowaniu robotnikw. Na przyszo bd karane faszywe zaalenia.

31 VII 1940 - +12C. List od majora Kamlah w sprawie niejakiego Judta14. Zaaresztowanie
Mandelbauma, jego ony i 2 porzdkowych za rewizje u M. Krakw nie wysiedli wszystkich. Roma i jej
meble.

1 VII 1940 - +13C. Wnosimy prob o kina. Przeduamy rejestracj szyldw15. Omawia si z dr
Fraenklem16 w paacu Blanka penomocnictwa dla Obmanna w stosunku do Gminy. Wnosimy podanie
o koncerty celem zatrudnienia muzykw. Wpywy na Batalion i frekwencja sabe. Auto o 4 pp.
zatrzymano ze mn na Krlewskiej, szofer musia pj po ksig kontroln jazd. Od kilku dni jesienne
pogody. Jutro rano id w sprawie domw.

2 VIII 1940 - +12C. Zaproszony do Treuhandaussenstelle na rod rano w sprawie domw. Aleje
Ujazdowskie zamknite dla ydw. Mieszkacy ydzi nie mog si tam porusza. Starania
o przesunicie tablicy do Piusa. Z 641 000 z za kartki chlebowe zostao ju okoo 30 000 z.

Komisarz domu Gminnego na liskiej zada czynszu od uchodcw. Rozmowa z Wydz[iaem]

Finansowym na Daniowiczowskiej. Podatek od nieruchomoci bdzie wprowadzony na rzecz Gminy.
Od przedsibiorstw przypuszczalnie 50% dodatek.

Na schodach Gminy uchodcy z Krakowa17.

3 VIII 1940 - +14C. Chd. O 7.30 do Gminy. Sprawa domw niejasna. Sytuacja Templa za.
Arbeitsamt zwrci si do opornych. Wedug pewnych danych ydzi maj by wysiedleni ze wszystkich

11
Szko taca zaoya niejaka Judtowa. Istnienie tej szkoy wywoao wielkie oburzenie wrd ydw, lecz nie
mona byo doprowadzi do jej zlikwidowania, gdy Judtowa utrzymywaa bliskie kontakty z Niemcami
(Ksowim, t. I, s. 215).
12
W styczniu 1940 r. wznowia dziaalno szkoa pielgniarek przy szpitalu ydowskim na Czystem. Po
przeniesieniu szpitala na ul. Leszno i Stawki - szkoa zostaa umieszczona w budynku zwolnionym przez
Ubezpieczalni Spoeczn przy ul. Mariaskiej 1.
13
Powinno by: Peemller.
14
List ten dotyczy Judtowej, ktr miay czy bliskie stosunki z majorem niemieckim Kamlah. Prcz szkoy
tanecznej w Melody Paace miaa ona udzia w kilku teatrach.
15
Szyldy podlegay opodatkowaniu.
16
Niemiecki radca prawny okupacyjnego zarzdu miasta, zasadniczo urzdnik Leista.
17
Landau notuje 6 VIII: Wysiedlanie ydw z Krakowa wbrew pogoskom trwa, termin jego nie zmieni si.
Dzisiejszy nowy numer Gazety ydowskiej peny jest tylko wiadomoci o tym, daje te o tej akcji wiadomo
Warschauer Zeitung (Kronika, t. I, s. 662).
poprzecznych ulic, przylegajcych do Alei Ujazdowskich (Lindenallee). Polecenia na prowincji
oddawania rnym Polakom i Polkom sklepw z towarem za kilkadziesit zotych.

4 VIII 1940 - +18C. Rano do Gminy. Miao si odby posiedzenie w sprawie uchodcw
krakowskich18. Pono odprenie. Odroczono do wtorku konferencj. O 1.30 wyjechaem do Otwocka
na kilka godzin. W sanatorium Brijus spotkaem po raz pierwszy w yciu kobiet weterynarza,
niejak Neufeldwn. Jaki wariat uciek z Zofiwki. Przejecha go pocig. Trupa przywioza policja.
O 8 wieczorem powrt do Warszawy. Autem godziny.

5 VIII 1940 - +18C. Rano Gmina. Cz wybrzea ma by odydzon. (Wiejska, Ksica, Rozbrat etc.).
Po obiedzie zebranie w sprawie SS19 (memo do wadz o udzia w podatkach, tramwaje, gaz,
elektryczno], pogwne).

6 VIII 1940 - +16C. Leist mnie dzi w sprawie domw nie przyj, poleci przyj pojutrze.
Treuhandaussenstelle dzwonia, abym w tej sprawie si zgosi jutro o 11.30. Byem w
Finanzabteilung o 300 000 z poyczki. Byem u Kulskiego, zawiadamiajc, e zwrc si do wadz o
udzia w obcieniach gazowych, elektrycznoci etc. Jutro mam pj w sprawie Guzika. Listy
styczniowej w SS nie otrzymalimy. Jutro pono mamy j otrzyma.

7 VIII 1940 - +16C. Daniowiczowska. Nie zaatwione z 300 000. Wezwaem Gepnera i
Szereszewskiego w sprawie ukonstytuowania si i reorganizacji JSS w Warszawie. O 3 pp. byem u dra
Droessla20. Zapowiedzia, aby wezwania do Treuhaenderw kierowa do niego z umotywowaniem
sum danych. Zjawi si niejaki Kazimierz Mahler, Treuhnder Brauna i Rowiskiego do Droessla
w mojej obecnoci. Zaskary mnie, e nie zwalniam jego robotnikw od pracy, wzgl[dnie] od opat.
Owiadczyem, e moe si uda do Arbeitsamtu na skarg.

Po obiedzie zebranie w Gminie w sprawie sierocica na Wolskiej. Przemawiaem i ona.

O domach Droessel mwi nie chcia, kierujc mnie do Ballreicha21.

8 VIII 1940 - +16C. Leist i Braun mnie odesali dzi do Kulskiego. Hoffmann z Arbeitsamtu owiadczy,
e od 15 bm. wadze bd opacay robotnikw. Natomiast cz ydw pjdzie do obozu pracy. Tak
mu owiadczono w Krakowie. Po obiedzie posiedzenie w SS w sprawie uchodcw z Krakowa.

Schrempf zgodzi si na oddanie kwarantanny na Zotej na punkt etapowy dla uchodcw. Taki sam
punkt urzdzi si w naszej szkole na Podchorych. Dzi skierowano 30 osb na lisk, kilkadziesit na
Jagiellosk. Studiuje si projekt osiedlenia na linii Otwockiej.

18
Gazeta ydowska nr 3 z 30 VII 1940 r., ktra tego dnia musiaa dotrze dopiero do Warszawy zamiecia na
s. 2 artyku Powane chwile dla ydostwa Krakowa. Przesiedlenie faktem nieuniknionym - Zamiast zudze
gotowo! Czytamy tam m.in. Byoby... nieodpowiedzialnym gdybymy jako jedyny organ ydowski na terenie
caego Generalnego Gubernatorstwa chcieli... budzi faszywe nadzieje. Dlatego wypowiadamy od razu gorzk
prawd:
Jest wol Wadz przeoonych, e zasadniczo wszyscy ydzi musz zosta wysiedleni z Krakowa (podkr.
oryginau). Jako termin ustalono 15 sierpnia.
19
Skrt odpowiadajcy Jdische Soziale Selbsthilfe (JSS), ktrym Niemcy oznaczali ydowsk Samopomoc
Spoeczn.
20
Niemiecki funkcjonariusz Wydziau Powiernictwa.
21
Dr Hans Ballreich, Kierownik Wydziau Powiernictwa (Treuhandwesen) w dziale gospodarki przemysowej.
Od Messinga otrzymaem list, e SS jest czci skadow Judenratu22. Wzywa do przedstawienia mu
planu organizacyjnego.

9 VIII 1940 - +15C. Rano u Heilmanna. Nic nie wie. Jego szef Drrfeld nie chce mnie przyj, bo nie
wie, czy sprawami ydowskimi si bdzie zajmowa. Pobiegem do Kulskiego. Zapytano go, czy
300 000 zotych wpacono do Banku. Wyszo rozporzdzenie o tym, e ydzi z poudnia mog
zmienia mieszkanie na mieszkanie za murami. Uchodcy tylko do ghetta. Przewiduje si wyrzucenie
ydw z wybrzea - Nowy wiat, Grnolska, Mczna etc. W Gminie awantury z rodzinami
styczniowymi. Domagaj si odpowiedzi o losie aresztowanych.

Arbeitsamt nakazuje dostarczy 600 robotnikw w najblisz rod i 600 w pitek. Wyjad do obozu
pracy. Gmina ma wyekwipowa. Kilka dni temu kierownik kwarantanny na Lesznie znalaz w piwnicy
radio i zameldowa o tym do SS. W tej sprawie jestem wzywany na jutro 8 rano do SS.

Cay dzie mki. W dodatku Hexenschuss w szyi i bl gowy.

10 VIII 1940 - +14C. Do Gestapo w sprawie styczniowej etc. Rozen i Zabudowski mieli wczoraj
zbada w Arbeitsamcie warunki obozu i przesun dat rozpoczcia. W Gestapo pokazali mi list
styczniow. W poniedziaek 8.30 rano ma j odebra Rosenthal. Arbeitsamt domaga si
kategorycznie 600 robotnikw do obozu na rod, 600 na pitek. Zarzdzam zbirk odziey.

W ostatnim sprawozdaniu tygodniowym poruszyem wraenie, jakie odnieli ydzi na skutek

zarzdzenia, aby nie mogli uczszcza do parkw etc. Na to otrzymaem dzi list, datowany 9 bm.
Auf Seite 9 Absatz 11 Ihres Ttigkeitsbereiches v. 26.7. bis zum 1.8.1940 erlauben Sie sich, die
Anordnungen vom SS Oberfhrer Leist zu kritisieren. Ich mache Sie darauf aufmerksam, dass in
Wiederholungsfalle mit den schrfsten Massnahmen geantwortet wird. (-) Drrfeld23. [Na s. 9 ustp
11 Paskiego sprawozdania z dziaalnoci za czas od 26 VII do 1 VIII 1940 pozwoli Pan sobie podda
krytyce zarzdzenia oberjhrera SS Leista. Zwracam Panu uwag, e w wypadku powtrzenia si
odpowied nastpi w postaci najostrzejszych zarzdze. Drrjeld].

11 VIII 1940 - +18C. (5.30 rano). Czytaem w nocy ksik Malickiego, Marsz. Pisudski a sejm.
Uderzyo mnie chuligastwo p. Staniszkisa w zwizku z tablic ku czci Narutowicza.

Do obozu zgosio si kilkaset osb dobrowolnie. Zarzdziem zbirk wyekwipowania robotnikw.

Z rana zgosio si do pracy za wiele ludzi. Zwiedziem cmentarz na Okopowej. Konferencja z SS
w sprawie stowarzysze, ktre zostay przez wadze generalnie rozwizane24. Jutro udam si do
Messinga. Rwnie do Supingera. Refleksja na cmentarzu. Czy dadz spokj nam tu. Zreperowany
pomnik prababki. Zamiast drzew - akacje i chwasty.

22
ydowska Samopomoc Spoeczna uwaaa si za organizacj nie podleg Radzie i dziaajc poza ni,
wywoywao to niejednokrotnie konflikty z organami Rady, ktre traktoway SS jak organizacj sobie
podporzdkowan. SS (JSS) pomylana bya w zasadzie jako istniejca niezalenie od Rady (Landau notuje
6 VII: Obecnie z polecenia wadz niemieckich tworzy si w Krakowie ydowska Centrala Samopomocy
Spoecznej, w skad jej wchodzi ma 7 czonkw, w tym 4 z Warszawy (Kronika, t. I, s. 568). Dopiero jednak
20 I 1942 r. wadze GG wyjaniy, e JSS jest instytucj niezalen od Gminy (przyp. Yad Vashem z powoaniem
si na M. Weicherta, Aleinhilf, s. 23).
23
Ernst Drrfeld, funkcjonariusz w urzdzie Szefa Dystryktu w Warszawie.
24
Na skutek rozporzdzenia gen. gub. Franka z 23 VII 1940 r. Dotyczyo to Centosu, TOZ-u, ORT-u i in. Mimo
formalnego ich rozwizania, dziaay one nadal w ramach SS.
ANORDNUNG
Betr.: Wohngebiet der Juden.
Auf Grund des 10 der Verordnung ber die Verwaltung der polnischen Gemeinden vom 28.
November 1939 wird fr den Bereich der Stadt Warschau folgende Anordnung erlassen:
1. Juden die in den Bereich der Stadt Warschau zuziehen, drfen ihren Wohnsitz nur in dem
Teil der Stadt nehmen, der durch die Absperrmauer begrenzt wird.
2. Juden, die im Bezirk der Stadt Warschau ihren Wohnsitz haben, drfen beim Wechessel
ihrer Wohnung eine neue Wohnung nur in innerhalb der durch die Absperrmauer
eingegrenzten Stadtgebiete nehmen.
3. Personen, die nichtjdischer Abstammung sind, drfen einen neuen Wohnsitz innerhalb
des oben bezeichneten Sperrgebietes nicht begrnden.
4. Hausbesitzer, Hausverwalter und Meldungsfhrende haben die Beachtung der
vorstehenden Anordnung beim Abschluss neuer Mietvertrge und bei Moeldungen zu
beachten.
5. Zuwiderhandelnde gegen diese Anordnung weorden mit Geld-oder Haftstrafe geahndet.
Daneben kann Aufenthaltsverbot fr den Bezirk der Stadt Warschau ausgesprochen werden.
Die Anordnung des unmittelbaren polizeilichen Zwanges zur Herstellung des durch diese
Anordnung angestrebten Zustandes bleibt vorbehalten.
Warschau, den 7 August 1940.
Der Beauftragte des Distriktschefs
fr die Stadt Warschau
gez. Leist
SA-Oberfhrer

[ZARZDZENIE
Dotyczy: dzielnicy ydowskiej
Na podstawie 10 Zarzdzenia o administrowaniu gmin polskich z 28 listopada 1939 r.
wydaje si nastpujce zarzdzenie dla obszaru m. Warszawy.
1. ydzi przybywajcy na obszar m. Warszawy mog zamieszkiwa tylko w tej czci miasta,
ktra zostanie ograniczona murem.
2. ydzi zamieszkujcy na obszarze Warszawy winni przy zmianie mieszkania zajmowa nowe
mieszkania tylko na terenie dzielnic otoczonych murem.
3. Osoby pochodzenia nieydowskiego nie powinny przeprowadza si do nowych mieszka
wewntrz ww obszarw zamknitych.
4. Waciciele i administratorzy domw oraz osoby prowadzce meldunki winni przestrzega
postanowie tego zarzdzenia przy zawieraniu umw o najem oraz meldowaniu lokatorw.
5. Osoby nie przestrzegajce tego Zarzdzenia bd karane grzywn lub aresztem.
Ponadto moe by wydany zakaz przebywania na obszarze m. Warszawy. Zastrzega si
wprowadzenie zarzdze o bezporednim przymusie policyjnym dla realizacji niniejszego
Zarzdzenia.
Penomocnik
Szefa Dystryktu dla m. Warszawy
 Leist
SA-Oberfhrer]

12 VIII 1940 - +16C. Rano u Bolenbacha25 i Kunza w sprawie pomocy dla JSS w Warszawie. Potem u
Heilmanna w sprawie JSS tudzie Rady, 300 000 z etc. Sprawa 4% od domw - zastrzeenie
Finanzinspekteur Warszawa II.

Otrzymaem wiadomo, e kilkanacie ulic niedostpne dla ydw26. Na szczcie yje tam okoo
1800 ydw. O 2 wic w Gminie. Zjawi si Paemeler i wygosi przemwienie o obozie pracy,
mwic, e ma syna i crk w takim obozie. Jest okoo 500 ochotnikw. W rod wyjazd. Otrzymaem
list styczniowcw. Teraz trzeba zawiadomi rodziny. 158 osb nie yje na 260. Jutro jest Tyszebow27.

13 VIII 1940 - +18C. Pochmurno. 300 000 zezwolono poyczy. Wyjazd 600 robotnikw odroczono
do pitku. Cz powoanych przez Arbeitsamt nie zgosia si. Cz ochotnikw rwnie. Robotnicy
maj by skierowani do punktu rozdzielczego, a stamtd moe nawet rozproszeni. O 3 pp. przyby do
Gminy Supinger. Poruszyem z nim sprawy domw, kursw fachowych, kin, parkw etc. Powiedzia,
e szukaj parku dla ydw. Ogrd Krasiskich nie wchodzi w gr. Kursy bd dozwolone. Domami
zajmuje si Treuhandstelle.

14 VIII 1940 - +14C. 7.30 dwie ony w sprawie ich mw. Pono wysani. Nie otrzymalimy jeszcze
zezwolenia na listowne zawiadomienie rodzin. Heilmann odwiedzi mnie w Gminie i omwi
uzupenienie statutu podatkowego. Z 300 000 bd musia z 100 000 da na JSS. Zbirka na
robotnikw daje ju rezultaty. Scena z Rask. Po obiedzie zebranie w sprawie organizacji JHK28.
Syt laurw o 9 wieczorem do domu.

15 VIII 1940 - +12C. Od Leista nie otrzymaem penomocnictw dla sdw etc. Odmowa na
umieszczenie uchodcw krakowskich w Jarosawiu w willi Gminy. Zezwolenie na poyczk 300 000
dla Gminy i JSS. Do Gminy zjawi si jaki funkcjonariusz i pobi za niewypacenie lonw Goldfeila i
Aronsona. O 4 pp. do Gestapo w sprawie Typografa i Rubinsteina oraz listy styczniowej. Rozental,
ktry by ze mn, zosta zwymylany za monit przez M[endego].

16 VIII 1940 - +15C. Do Gminy. Na miecie rekwizycje urzdzenia domowego na podstawie

zarzdze Gubernatorstwa, podpisanych przez dra Hartmanna. Dzi otrzymano zezwolenie na
zawiadomienie rodzin styczniowcw o losie najbliszych. Rozesano 10 par porzdkowych29 do tych,
ktrych krewni nie yj. Ponadto zawiadomiono tych, ktrych krewni yj. Wszystko ustnie.

25
Heinrich Bouenbach, niemiecki referent spraw gospodarstwa rolnego w Warszawie.
26
Wadze okupacyjne wyday zarzdzenie, zawierajce wykaz 27 ulic w Warszawie, na ktrych zabroniono
mieszka ydom.
27
Tyszah bAw - (hebr.: dzie dziewity m. Aw). Dzie postu dla upamitnienia zburzenia wityni
Jerozolimskiej (pierwszej w r. 586 p.n.e., oraz drugiej w r. 70 n.e.).
28
Jdische Hilfskomitee (Komitet Pomocy ydom). Stosownie do regulaminu JSS we wszystkich
miejscowociach - siedzibach Kreishauptmannw lub w miastach wydzielonych - siedzibach Stadthauptmannw
miay powsta JHK w skadzie po 5 osb
29
Porzdkowi, zalek przyszej Suby Porzdkowej, tzw. policji gettowej, o ktrej utworzeniu mowa
w zapisie z 20 IX 1940 r. Porzdkowi dziaajcy w lecie 1940 r., w liczbie ok. 100 osb, uywani byli przewanie
do odprowadzania i przyprowadzania grup ydowskich robotnikw na miejsce i z miejsca pracy.
Dzi o 9 wieczr wyjeda I-sza partia do obozu pracy. Z Paemelerem i naszym radc Zabudowskim.
Nie wiadomo, czy w Verteilungsstelle30 nie bd rozproszeni. Dalimy im papierosy, koszule, buty etc.
Niewiele tego, niestety, byo.

17 VIII 1940 - 0 7 rano do Otwocka do Brijusu. O 9 przyjechaa ona niejakiego dra Rubinsteina
z prob o ponown interwencj w sprawie jej ma. W Zofiwce dowiedziaem si, e umar
pacjent zakadu, stary yd krl angielski. Ten, co ma w sobie czarne wiece, zaczepi mnie.
Wykrciem si, e nie jestem prezesem.

18 VIII 1940 - Rano powrt do Gminy. Wczoraj i dzi 80% rodzin, ktre zawiadomiono,
z interpelacjami do Gminy, midzy innymi Zamenhofowa i Mincowa. Od wadz zezwolenie na
prowadzenie kursw fachowych31. W miecie wyrzucaj z domw na Koszykowej, Marszakowskiej
ydw. Rzeczy musz zostawi. 16-go opuci Warszaw transport z Miska miasta 57, z Miska
powiatu 23, Grjca i Warki 24, Falenicy i okolic 27, owicza 98, Piaseczna 35, Skierniewic 35,
Warszawy 435. Jeden robotnik usiowa uciec z punktu zbornego na Kawczyskiej. Arbeitsamt odda
go w rce SS. Z grupy Piaseczno ucieko 14 osb. Lekarze Batalionu zbadali prowincjonalistw i wielu
zwolnili. W grupie warszawskiej na 435 osb byo 360 ochotnikw. Wyekwipowanie fatalne.

Skarga Knasterwny ( la fourchette). W Bacelonie [?] w szpitalu umara niejaka Blochowa

(Datynerwna). Zabudowskiego nie dopuszczono do wyjazdu.

19 VIII 1940 - +15C. Pochmurno. Darcie w starych kociach. W Gminie wiadomo, e rozszerzono
dzielnic niemieck w Warszawie. Blok ten ograniczony jest lew stron Marszakowskiej (od
Krlewskiej) do Wisy. W bloku tym mieszka okoo 20 000 ydw. Poza tym wyrzuca si ydw i z
innego bloku.

Na Pradze pobito w tramwaju Wassermana, urzdnika Gminy32. Dzi przybiegli rabini przestraszeni
zapowiadanym pogromem33. Ponadto znw przybiega Rubinsteinowa, bagajc o pjcie do SS. O
3 pp. byem w SS, gdzie owiadczono mi, e si zatelefonuje do Ordnungspolizei o wysanie patroli na
Prag. O R[ubinsteinie] owiadczono, e yje i nie wyjdzie teraz.

Wobec tendencji zmniejszenia terenu ghetta i tak niewielkiego, zapytalimy wadze niemieckie
o wyjanienie i otrzymalimy wyjanienie (p. odwrotnie). mier ojca piewaczki Szereszewskiej na
Koszykowej przy opuszczeniu domu.

Kaminer nie ma wikszego zmartwienia, jak sprowadzenie jabek rajskich na wita. Powoaem
komisj szkolnictwa fachowego celem uruchomienia kursw.

Erklrung

30
Punkt rozdzielczy.
31
Rada Gminy otrzymaa 15 VIII zezwolenie na zaoenie kursw nauki rzemiosa. Por. w tej sprawie zapis z
22 VIII.
32
Pinchas Wasserman by kierownikiem Wydziau Ewidencji w Gminie.
33
Wg Ringelbluma: 15 i 16 (sierpnia) ekscesy na Pradze. [...] Rabowano ydowskie sklepy. Powodem bya
bijatyka ydowskiego rzenika z chrzecijaninem (Ksowim, t. I, s. 133).
 in Angelegenheit der Anordnung des Beauftragten des Distriktschefs fr die Stadt Warschau
von 7. August 1940 betreffs des Wohngebietes
fr Juden
Durch die in der erwhnten Anordnung angefhrte Bezeichnung Teil der Stadt, der durch
die Absperrmauer begrenzt wird (Sperrgebiet) ist der durch die nachstehenden Strassen
begrenzte Stadtteil der Stadt Warschau zu verstehen
[Wyjanienie dot. zarzdzenia penomocnika szefa dystryktu dla m. Warszawy z 7 VIII 1940 r.
w sprawie, dzielnicy mieszkaniowej dla ydw.
1. Przez okrelenie zawarte w ww zarzdzeniu cz miasta otoczona murem
odgradzajcym (obszar zamknity) naley rozumie cz m. Warszawy ograniczon niej
wymienionymi ulicami]: Marschallstrasse [Marszakowska], Hopfenstrasse [Chmielna],
Srebrnastrasse, Towarowastrasse, Okopowastrasse, Mociskastrasse, Boskastrasse,
Dzikastrasse, Stawkistsrasse, oliborskastrasse, Bonifraterskastrasse, Konwiktorskastrasse,
Zakroczymskastrasse, Wjtowskastrasse, Rybakistrasse, Brzozowastrasse, Celnastrasse, Alter
Markt [Stare Miasto], Stojaskastrasse [witojaska], Schlossplatz [Plac Zamkowy],
Senatorskastrasse, Honigstrasse [Miodowa], Krasiskiplatz, Sto-Jerskastrasse, Nalewkistrasse,
Nowolipkistrasse, Przejazdstrasse, DIugastrasse, Brsenstrasse [Hipoteczna], Theaterplatz,
Senatorenstrasse, Bankowyplatz, sowie weiterhin die durch den Schsischen Garten von den
Bankowyplatz bis zur Marschallstrasse geplante Strasse. 2. Alle Ligenschaften sich in den die
Grenzen des Sperrgebietes bildenden erwhnten Strassen - und Platzabschnitten von den
dieses Gebiet angrenzender Seite befinden, gehren diesem Gebiet an.
[2. Wszystkie nieruchomoci znajdujce si na obszarze zamknitym, utworzonym przez
wymienione odcinki ulic i placw, znajdujce si po wewntrznej stronie tego obszaru nale
do niego].
3. In allen sich in dem im. P. 1 bezeichneten Gebiet befindendem und in dem P. 2 erwhnten
Ligenschaften knnen neuankommende Juden wohnen und sind demzufolge dortselbst
anzumelden. Warschau, den . [ . August 194034.
[3. Nowo przybyli ydzi mog zamieszkiwa i w zwizku z tym meldowa si we wszystkich
nieruchomociach obszaru wymienionego w pkt. 1 i 2. Warszawa, dnia... sierpnia 1940],

20 VIII 1940 - +14C. Pochmurno - ddysto. Wiadomo z pl. Teatr[alnego]35 o nowej dzielnicy -
tempo mniejsze. Interwencja w sprawie mebli, rzeczy w domach poza t dzielnic. Podpisano plan
dzielnicy ydowskiej (rozszerzonej). Tylko ydzi mog si meldowa po stronie Marszakowskiej
z numerami nieparzystymi do dworca. Dokument zabraniajcy rekwizycji maszyn w szkole. 1000
ydw tygodniowo do obozu pracy.

21 VIII 1940 - +9C. Gmina. Pocztwka robotnika z Lublina do rodzicw, pena zwtpienia. Telefon
Rady z Lublina36, e robotnicy z Warszawy przybyli nie maj co je. Obiecaem za 3 dni zapaci 3000
z za jado. Arbeitsamt powiadomiony i skutku nie osignie. Kieruj Zabudowskiego do Lublina.

34
Owiadczenie w sprawie ograniczenia obszaru zamieszkania ydw z 7 VIII 1940 r. Dokument drukowany,
wklejony do notatnika przy zapisie z dnia 19 VIII 40.
35
Na placu Teatralnym mieci si polski Zarzd Miejski.
36
Dotyczy pierwszej grupy robotnikw ydowskich, skierowanych do obozu pracy w Jzefowie Lubelskim.
Zanielimy do Magistratu granice dzielnicy ydowskiej. Od poniedziaku meldowanie bdzie
waciwe. Zwiedziem Stawki37. W cigu 3 dni uruchomilimy kursy zawodowe.

22 VIII 1940 - +14C. Rano Gmina. Zbirka - pewna obywatelka ofiarowaa na robotnikw do obozu
biusthalter. Do Gminy niejaki Abramek... - z onierzem, Abramek wyrzucony z Batalionu przynis
list Hauptmanna, e jest niezbdnie potrzebny. Nie zgodziem si i skierowaem z wyjanieniem
Signera38. Wyjecha Zabudowski do Lublina w sprawie obozu. Po poudniu depesza z Lublina od
inspektora (Arbeitsamtu), aby przysa dla 500 robotnikw kubki, koce etc. Konferencja szkolnictwa
zawodowego. Uruchamiamy na razie kursy na 300 uczniw.

Podobno dozorcy, suce etc. w domach na kracach dzielnicy obramowanej murami zoyli memo
do wadz o wyrugowanie ydw z domw. W Izbie Przemysowo-Handlowej niejaki Glinicki zgosi
wniosek o wyrugowanie ydw z handlu ulicznego z tym, eby to poda wadzom.

23 VIII 1940 - +9C. Zjawili si do Gminy dwaj przedstawiciele obozu pracy (inspektor Holzheimer)
opowiadajc, e nasi robotnicy s w Jzefowie pod Lublinem, e maj gdzie spa i kantyn. Zada
od nas, w myl swej depeszy, ekwipunku dla 500 robotnikw. Powiedzia, e niepotrzebnie dalimy
pienidze Judenratowi w Lublinie, ktry ze wszystkich stron domaga si pienidzy. Powiedzia, e
robotnicy otrzymuj 1,50, 2 i 2,50 zalenie od wydajnoci - roboty melioracyjne39. Zaprosi kilku
czonkw Rady do obejrzenia obozu. W sprawie ekwipunku ma si odby posiedzenie z Paemelerem
o 3 pp. Dostawa 700 ludzi do wyjazdu na dzie dzisiejszy udaje si.

24 VIII 1940 - +10C. Rano Gmina. O 12 do Grochowa - pokaz nowej stajni40. Maj 2 konie i poyczon
krow. Bollenbach by u nich kilka razy i si w tej robocie zakocha. Twierdzi, e rzuci wszystko
i przeniesie si do nich. Obieca, e dostarczy im krw, nakazujc dostaw... mnie. Wyraziem
wdziczno gospodarzom, e dali mi mono odbycia podry z Egiptu do Palestyny. Dano nam
kanapki i barszcz z kartoflami.

Rekwizytor mebli u znajomych powiedzia, e auje, i nie ma encyklopedii (Meyers Lexikon).

Otrzymaem w podarunku dla Gminy antyczne krzeso z napisem nec temere nec timide [bez
obawy i trwogi].

yd, zaczepiony w kolejce o Entlausungsschein przez konduktora polskiego, zapyta, co to waciwie

obchodzi konduktora. Na to odpowied: obchodzi, bo dostaj za to zotwk. Prof. Cent[nerszwer]41
do Grochowa przyszed pieszo. Nie ma na tramwaj.

25 VIII 1940 - +9C. Rano do Gminy. Zapyta mnie kto, na czym polega moja prezesura.
Odpowiedziaem, e to jest amortyzacja brzucha.

37
Przy ul. Stawki miecia si we wasnym gmachu wybudowanym w 1901 r. szkoa rzemielnicza Towarzystwa
Dostarczania Pracy Ubogim ydom.
38
Urzdnik Wydziau Zatrudnienia Gminy.
39
W rzeczywistoci warunki pracy w Jzefowie byy znacznie gorsze. Ringelblum notuje: Czytaem list z obozu
w Lublinie, pisze on, e lepiej rzuci si do Wisy ni i do obozu. Spord 800 robotnikw 20 zmaro. Pracuj
oni w Jzefowie lub w kamienioomach. Rany nie goj si, gdy s oni le odywiani. Brak banday i lekarstw.
Cigle s katowani (Ksowim, t. I, s. 143).
40
Farma Hechaluc na Grochowie.
41
Prof. Mieczysaw Centnerszwer (1874 - 1944), prof. chemii fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego,
zamordowany przez gestapo (Wielka Encyklopedia Powszechna, t. II, s. 343).
Wrci Zabudowski. Robotnicy s w obozie w Becu, daleko od Lublina. Obozem nie rzdzi
Arbeitsamt. Czy otrzymuj lon, nie wiadomo. Posyamy tam 4 lekarzy z przyrzdami i lekami. Wedug
owiadczenia Zabudowskiego nasi robotnicy podobno wracaj z roboty w humorze nienajgorszym
(piewy?).

26 VIII 1940 - +11C. Wiadomo, e do obozw pjdzie 20 000 ydw z Warszawy. Odbyem po
obiedzie konferencj z komisj Batalionu. Zarzdziem permanentne urzdowanie komisji. Signer z
Arbeitsamtu dowiedzia si, e opornych oddadz do SS. Zbirka na jutro 700 osb idzie le. Jutro
z rana rozelemy porzdkowych do domw.

27 VIII 1940 - +15C. Rano Gmina. Robotnikw do obozu niewiele. Z rana okoo 300, a trzeba 700.
Rozsya si do domu nakazy. Lekarzy nie mona namwi do wyjazdu. Stawio si 519, w tym 470 z
Warszawy. Kilkunastu z ulicy. Jeden si zjawi, aby zastpi brata - wzito obu. Na pitek mamy
uzupeni 180.

Naftek odkupi sprzedan sypialni i fortepian dawno sprzedany.

28 VIII 1940 - Rano Gmina. Wysiedlenie ydw z mieszka trwa z zabieraniem wszystkiego. Dzi
wywieli Mosina. Glazer musi odda nawet pachnida. Po obiedzie konferencja w sprawie montau
JHK. Z Tomaszowa Lub[elskiego] telefon o Becu. Trudnoci z wyywieniem etc.

29 VIII 1940 - Rano paac Brhla 3 okienka dla: 1) Reichsdeutsche, Volksdeutsche, 2) Polakw, 3)
ydw. Czekaem na Schuberta w sprawie przepustek kolejowych przez Gmin42. Nie doczekaem si,
bo dua konferencja.

Pogoski o ghetcie poza Warszaw odrutowanym43. Wiadomo z Beca. Obz: ze odywianie etc.
Urzdziem dwie konferencje, jedn z udziaem Neustadta. Upowaniem Obmanna z Zamocia, aby
na nasz koszt zaangaowa lekarzy do Beca. Jutro bd si stara o poyczk dla obozu.

W odzi Rumkowski44 wypuci pono wasne pienidze Chaimki. Ma on przydomek Chaim Grony.

30 VIII 1940 - +10C. Rano Zollfahndstelle. Guzik nie bdzie wypuszczony. Potem w SS w sprawie
rzemielnikw i pretensji do mnie. Po obiedzie u Paemelera, ktry odczyta Erlass z Krakowa
o robotnikach w obozach. Odczytaem mu list jednego z robotnikw i dorczyem odpis.

Maemu Z., kupiono celem pocieszenia biurko. Oywi si, przed wieczorem biurko mu zabrano.

31 VIII 1940 - +11C. Deszcz. Hexenschuss. Z Heilmannem rozmowa na temat finansw Gminy i JSS.
Twierdzi, e 4% od domw i podatki od koncesji niezgodne z prawem. Proponuje od 20 000
patnikw stawki podatkowe. Odpowiedziaem, e wydatki Gminy rwnie nieprzewidziane w prawie.
Dochodowy podatek zmniejszy wpywy. Stano na tym, e napisz memo krytyczne.

42
Istnia zakaz podrowania kolej dla ydw. W wypadkach szczeglnych mogy by wydawane indywidualne
przepustki.
43
Pocztkowo Niemcy zamierzali utworzy zamknit dzielnic dla ydw na kracach Warszawy: na Woli,
Kole, Grochowie, ewentualnie na Pradze.
44
Chaim Mordechaj Rumkowski, Przewodniczcy Starszestwa ydw (der lteste der Juden) w odzi.
W czerwcu 1940 r. puci w getcie w obieg w miejsce urzdowej marki niemieckiej Mark-Quittungen.
Do Gminy dzwonio SS, e turyci zwiedz synagog. Odbyem konferencj w sprawie obozw. Zbiera
si fundusze na obozy45. Wpyw wczorajszy 30 000 z, dzisiejszy 30 000 z. Rapaport biolog - miech
w obliczu mierci.

1 IX 1940 - +8C. Rano do Gminy. Opowiadano mi o niejakim Rapaporcie, biologu, ktry si rozemia
przed sam mierci.

W Gminie pacz matek. Zarzdziem, aby zbirka zacza si jutro. Okoo 70 osb idzie za miasto
zbiera. 500 kocw i 500 koszul daj z kwarantann. Zakupi miski, kubki i yki. Zasady: 1) onatych
nie bra, 2) rabini, inteligencja, zawodowo czynni ze wiad[ectwem] przemysowym], wiadectwem
pracy i ksieczk ubezpieczalni, chalucy w Grochowie, 3) wykupy, 4) komisja przyjmowania poda
o odroczenie, 5) komisja ustalajca wykup.

Dzi przemianowanie placu Saskiego46. Aryjczycy dziel si na pionowych i poziomych. Poziomych

nosz do chrztu, a pionowi sami id.

2 IX 1940 - +8C. Rano Gmina. Potem paac Brhla, Schubert47 (Lustberg i niejaki Wandheiler48
obecni) zaproponowa zaatwia przez Gmin przepustki na wyjazdy kolej. Przy tej okazji rozmowa
na temat obozu pracy, domw ydowskich, administratorw Batalionu Pracy, finansw Gminy, JSS.
Schubert owiadczy, e zaprosi na posiedzenie wsplnie z Kunze mnie z udziaem JSS (Weicherta).
Otrzymaem przepustk dla Fuerstenberga49 i Fausta50, ktrzy jad do Tomaszowa wzgl[dnie] do
Beca z Zabudowskim. Wysyam koce, koszule, miski, kubki, yki etc. Wiadomoci z obozw cikie.
Zadano po obiedzie, abym si zgosi do domu gubernatora na Szopena 13 o godz. 10-ej. Komisarz
domu owiadczy, e z Barbary usun ydw.

3 IX 1940 - +12C. Rano Gmina. Na Kawczysk51 prawie nikt si nie stawi. Paemeler odroczy do
pitku 1000 robotnikw.

Byem na Szopena u ... Oberscharfhrera (Schlosshauptmann). Pragnie wyrzuci Signera. Uspokoiem.

Poza tym da, aby 14 rob[otnikw] patnych, 200 rob[otnikw], 50 kobiet i 35 rob[otnikw]
wykwalifikowanych] pracowao bez zapaty z jego strony. Poza tym rne inne dania.

Byem u Bollenbacha. Loteri zaaprobuje, da wyjanie. Dorczyem mu statut JHK. Byem u

Heilmanna - dorczyem mu w sprawie podatkw 4% etc. wywody prawne. Byem u K.52 w sprawie
obszaru ydowskiego. Podobno zarzucono plan dzielnicy ydowskiej. Natomiast wa si sprawy

45
O zbirce pienidzy pisze Ringelblum pod dat 6-9 IX: Gmina ju otrzymaa ponad dwiecie tysicy na obozy
pracy i zaopatruje je w ubrania, koce itp. (Ksowim, t. I, s. 138).
46
Wraz z przemianowaniem placu Saskiego na plac Adolfa Hitlera zabroniono na wstpu ydom (Ksowim, t. I,
s. 148, ob. take zapis z 7 IX 1940).
47
Schubert, funkcjonariusz w Urzdzie Szefa Dystryktu w Warszawie, prawdopodobnie Wydziau Spraw
Wewntrznych.
48
Dr Aleksander Wundheiler, odpowiedzialny za dzia rzemiosa i przemysu w getcie.
49
Jurek Frstenberg, syn bdziskiego przemysowca, pniejszy oficer Suby Porzdkowej Gminy, by
cznikiem Rady z wadzami niemieckimi, uchodzi za agenta policji niemieckiej. W 1943 r. zgadzony z wyroku
podziemia w getcie w mieszkaniu przy ul. Zamenhofa.
50
dzki dziaacz-spoeczny, czonek ORT-u.
51
Na ul. Kawczyskiej by punkt zborny dla wysyanych do pracy ydw.
52
Prawdopodobnie chodzi o J. Kulskiego.
ghetta (Pelcowizna, Praga ew[entualnie] Sperrgebiet). By Pressdorf w Gminie, zada danych
o emigrantach krakowskich, zbirce etc.

Do Lublina wyjechali z darami dla robotnikw Zabudowski, Faust, Fuerstenberg. Zawieli 10 000 z
dla obozu. Lamprecht53 zada 20 lekarzy dla obozw.

4 IX 1940 - +9C. Rano Gmina. Awantury dorokarzy, ktrym odebrano koncesje. W tej sprawie
wniosem podanie - niecierpliwi si. Na wczorajsze wezwanie Gestapo odpowiedziano dzi listem
o obozach etc.

Robotnicy zwolnieni z Jzefowa opowiedzieli swe dzieje. Wysyamy do Jzefowa delegacj

z pienidzmi i ekwipunkiem.

Wobec rozbienoci zda midzy Arbeitsamtem a inn wadz, skomplikowaa si sprawa

dostarczenia robotnikw. Zamiast nich pracuj winiowie.

5 IX 1940 - +16C. Rano Gestapo w sprawie robotnikw do pracy z Batalionu tudzie zaaresztowanych
wczoraj na pl. Unii. Nie s oni wg M[endego] zaaresztowani, tylko pocignici do pracy przymusowej.
Siedz na Zielnej, bo nie ma innego pomieszczenia. Rzecz bdzie trwaa 2 miesice. B.
zaproponowaem, e bd z Opieki utrzymywa rodziny rzemielnikw pracujcych w SS.

W Gminie odwiedzi mnie w towarzystwie SS-owca i kierownika Ernhrungsamtu [Urzd Wyywienia]

z odzi Rumkowski. Twierdzi, e ma ministerstwa54 i e budet jego wynosi Mk 1 500 000. Na
zapytanie, dlaczego listy nie dochodz do niego, odrzek, e wkrtce sprawa bdzie uregulowana.

Wczoraj w Otwocku nie stawiono si do pracy do obozw. Zastrzelono kilka osb.

6 IX 1940 - +9C. Rano o 8-ej u Paemelera i jego szefa Boernera w sprawie warunkw w obozach
pracy. Dzi ma si zgosi 1000 robotnikw. Nie zgosio si wielu55. O ile we wtorek nie bdzie
licznych zgosze, wadze wycign konsekwencje. Omwiem spraw Opieki w wysokoci lonw dla
rzemielnikw pracujcych w alei Szucha. Zjawia si do Gminy delegacja tych rzemielnikw
z owiadczeniem, e zaaresztowano 25, a reszt z pracy zwolniono. W dzie 25 ma pracowa, 2 konie
cign nasz wz. Staramy si o auto ciarowe na jutro do Jzefowa.

7 IX 1940 - +12C. Rano SS w sprawie 25 rzemielnikw. Obiecano, e si zajm ich spraw.

Tymczasem pracuj na Pawiaku, dokd przeniesiono urzdzenie.

Z gazet: Karol abdykowa, do granicy szwajcarskiej odwiz go Antonescu. Do wszystkiego trzeba mie
szczcie. Dlaczego w Gminie nie ma elaznej Gwardii, ktra by mnie odwioza do Szwajcarii.

53
Kierownik Wydziau Zdrowia okrgu warszawskiego.
54
Ringelblum notuje pod dat 6-9 IX: Przyjecha dzi, 6 IX, Rumkowski z odzi. Nazywaj go krl Chaim, 70-
letni starzec, czowiek o wybujaych ambicjach i troch pomylony. Opowiada cuda o getcie. Jest tam ydowskie
pastwo, majce 400 policjantw i 3 wizienia. Ma on ministerstwo spraw zagranicznych i wszelkie inne
ministerstwa (Ksowim, t. I, s. 137).
55
Wedug Landaua (zapis z 4 IX): Najbardziej alarmujc ydw spraw jest w chwili obecnej wysyanie do
obozw pracy. Zgaszanie si osb wzywanych do zgoszenia si przez gmin warszawsk odbywa si z rn
intensywnoci; jednego z ostatnich dni zgosio si podobno na 1000 wezwanych 27 osb (Kronika, t. I, s.
672).
Z Brhla dzwoni jaki oficer, e mu ydowscy robotnicy ukradli pienidze. Gmina winna mu zapaci.
Zapacono. Wczoraj wyjechao do obozu 620 rob[otnikw], w tym 250 z Warszawy. W nocy policja
polska wycigaa z domu opornych.

Wedug obwieszczenia Leista nie wolno ydom przechodzi przez plac Adolfa Hitlera. Wedug
obwieszczenia wolno chodzi po ulicach nie do 10 (ydzi przedtem tylko do 9), ale do 9 wieczorem.

Do biura przyszed uniformowany dajc 300 z dla robotnikw. Aronson pobity. Pyta o mnie;
Akselradowi zabrano ka z pociel i w ogle wszystko.

8 IX 1940 - +12C. Zebranie delegatw Gmin, JDC i JSS w sprawie pomocy dla obozw. Zebranie w
Gminie (setki ludzi) w sprawach obozw56.

9 IX 1940 - +15C. Deszcz, grzmoty. Wobec tendencji: ghetto na czci Grochowa i za Wol,
przygotowuj memo. Wola ma 32 225 mieszkacw w 9821 izbach. Koo (XIX Komisariat) ma 4000
izb o 13 523 mieszkacach. 400 000 ydw=30 osb na 1 izb. Grochw 39 000 mieszkacw=17 000
izb. 400 000=25 na 1 izb.

W Gazecie ydowskiej wypad na Gmin57 (kartki chlebowe etc.). Zemsta niejakiego Langiera58. Do
obozu (do Hrubieszowa) stawio si 310 osb. Wysaem Goldfeila na punkt zborny z chlebem etc.
Karty chlebowe dzi zamiast 70 000 tylko 700. Miasto nas monituje. Z lekarzy zgosi si na wyjazd do
obozu jeden59. Niestety, podobno by w Domu Zdrowia.

10 IX 1940 - + 14C. Przed 9-t do Supingera. Notatka w sprawie zaludnienia i warunkw

mieszkaniowych na Grochowie i Woli. Potsdorf przyby do Gminy. Sprawa Gazety ydowskiej60. Po
poudniu SS w sprawie adresw mieszka ydowskich. Po obiedzie posiedzenie w sprawie szkolnictwa
zawodowego i obozw.

56
Na tym zebraniu czonek Rady Zabudowski poda do wiadomoci, e w rozmowach z Niemcami uzyskano
przyrzeczenie, i robotnicy w obozach bd otrzymywali wyywienie, odzie, mieszkanie i pomoc lekarsk
zamiast dziennej wypaty po z 1,60. W istocie za potraktowano robotnikw jak winiw: nie otrzymali
odziey, ani mieszkania, ani pomocy lekarskiej (przypis Yad Vashem z powoaniem si na wspomnienia Kapana,
s. 325 - 330).
57
Gazeta ydowska nr 15 z 10 IX 1940 r. (widocznie antydatowana) w nie-podpisanym artykule (dziau
Kroniki Warszawskiej) pt. Kilka uwag z dziaalnoci Gminy ydowskiej m.in. pisaa: Naley raz jasno
powiedzie, e Gminie ydowskiej w Warszawie brak inicjatywy do jakichkolwiek istotnych poczyna dla dobra
spoeczestwa ydowskiego i dalej: Dzisiejsze dochody zawdzicza Gmina rozmaitym przypadkowym
okolicznociom, ktre najboleniej daj si odczu szerokim spauperyzowanym warstwom spoeczestwa. Ten
system jest niesprawiedliwy. Gmina Warszawska bya np. pierwsza, ktra wpada na pomys nakadania
podatku akurat [...] na karty chlebowe. W historii ydw zaprowadzono ju rozmaite podatki, lecz podatek od
chleba jest pierwszym tego rodzaju zdarzeniem w naszych dziejach.
58
Jeden z redaktorw G (zob. zapis z 22 VII 1940).
59
Landau notuje pod dat 7 IX: Gmina ydowska w Warszawie wezwaa do zgaszania si do pracy w obozach
pracy lekarzy; zgoszenia te jednak nie nastpuj mimo przyrzekanego uposaenia 300-zotowego, widocznie
w zwizku z warunkami ycia w obozach i obaw koniecznoci brania udziau w zncaniu si nad robotnikami;
w kadym razie gmina musiaa zapowiedzie, e z braku zgosze bdzie musiaa powoywa lekarzy do obozw
na prawach robotnikw (Kronika, t. I, s. 677 - 678).
60
Sprawy Gazety ydowskiej - Czerniakw by nagabywany przez wsppracownikw tej gazety o informacje
i wywiady, ktrych z zasady odmawia, o co miay do niego pretensje wadze niemieckie. (Zob. Zapisy z 13, 14 i
15 IX 1940).
12 1X 1940 - +9C. Deszcz. Z rana w Arbeitsamcie o warunkach w obozach. Jad do Krakowa
(Regierungsdirektor Hoffmann i Boerner)? Zapowiedzia, e o ile nie bdzie kontyngentu ludzi
postawi przed Sondergerichtem.

W Gminie. Dzwoni Lublin, e wyda Fuerstenbergowi 6000 z dla obozu. Nadszed raport od
Fuerstenberga z owiadczeniem, e wydaje 1500 z dziennie. Zwiedzi obozy za wyjtkiem
Cieszanowa, w ktrym nie ma co je, wszdzie antysanitarne warunki.

Z Jzefowa wrci Zukier. W obozie le. Przywiz 5 chorych z obozu (jeden na tyfus). Wszdzie daj
spodni, uywanych butw, koszul, medykamentw. Po obiedzie w domu policja z Zibkowem [?].
Zapytali, czy nie przechowuje rzeczy Obmann z Pruszkowa Czernecki.

13 IX 1940 - +9C. Rindego zatrzymali na ulicy. Musia zamieni si paltem z jednym ze schwytanych.
Ze Zotej etc. wyrzucaj ydw z mieszka. Na Sienkiewicza ndznego krawca Lasockiego
wyrugowano z mieszkania. Da maszyn do przechowania stolarzowi Bednarskiemu. B[ednarski]
twierdzi, e maszyn mu w nocy (?) ukradli. Lasocki paka rzewnymi zami. Transport do obozu nie
wyruszy dzi. Jest tylko 200 osb.

Langier poskary si w ,,Abt[eilung] Volksaufklrung u. Propaganda, e mu si nie daje aktualnego

materiau do Gazety ydowskiej. Zostaem listem wezwany do skadania mu materiau.

Podobno Fischer, Handke, Schubert, Supinger oraz Lamprecht wyjechali do odzi61. Czy to nie
w zwizku z niedawnym pobytem Rumkowskiego w Warszawie?

14 IX 1940 - +9C. Rano Gmina. Karty chlebowe day do wczoraj cznie z 230 000. Dzi ostatni dzie.
Rozmowa z Ohlenbuschem na temat niejakiego Langiera z Gazety ydowskiej, ktry mnie oskary
przed nim. Biberstein62 zaaresztowany . Ghetto za Warszaw nieaktualne. Natomiast Spergebiet.
Z obozu list, jest mi tak dobrze i dobrze mi tak.

15 1X 1940 - +9C. W nocy gorczka. Do Gminy redakcja Gazety ydowskiej z przeprosinami.

Langera wyprosiem za drzwi. Ustaliem, e ma przychodzi wycznie do Statystyki.

W ogrodzie opowiada Roma - Perykles chod do mnie, bo podare portki.

16 IX 1940 - + 9C. Informacja JHK u Messinga w obecnoci delegata Magistratu. Zabrane auto. Musz
nowe kupi. Falenty63 maj by zlikwidowane. Dalimy 100 kocw. Skierowaem delegatw do Biaej
Podlaskiej i Jzefowa. Powiedziaem Messingowi, e die Lage JHK ist glnzend aber hoffnungslos
[Sytuacja JHK jest wietna, ale beznadziejna] wobec braku rodkw. Daume im [?] Schulrat przez
sekretark, aby si zgosi po 1-ym. Kunze powiedzia, e Krakw nic nie zaatwi.

61
Prawdopodobnie zapozna si z funkcjonowaniem getta dzkiego.
62
Marek Biberstein (por. przyp. 88 Notatnika 3) zosta aresztowany i skazany na kar 1 roku wizienia za to,
e wraz z innymi osobami usiowa przekupi niemieckiego funkcjonariusza w celu zwolnienia pewnej liczby,
przewanie zamonych, ydw od obowizku opuszczenia Krakowa.
63
W Falentach pod Warszaw by majtek nalecy, wg Ringelbluma, do jednego z naczelnikw wizienia na
Pawiaku. Ringelblum pod dat 2 - 6 XI pisze: Stamtd pochodz artykuy ywnociowe, ktre otrzymuj ludzie
pracujcy na Pawiaku. Latem pracowao w Falentach 400 ydw przez 8 tygodni. Nie otrzymywali
wynagrodzenia, ale dostawali dobre wyywienie. Stosunek do nich by dobry. Cz ydw bya zatrudniona
przy stawach rybnych i polowaa na dzikie kaczki oraz na zajce, inni byli na robotach rolnych [...]. Nie s to
ydzi, lecz robotnicy [...]. Nie przepracowuj si, tam (Ksowim, t. I, s. 174).
Korczak64 opowiada, e rozpuszcza o sobie pogoski, i jest zodziejem. Sdzi, e w ten sposb
dostanie si do zarzdu pewnego sierocica. Wedla prosi o sprzeda 50 kg ziarna. Na replik
W[edla], e ydowi nie wolno sprzeda, odrzek, e jest wyjcie, niech podaruje.

17 IX 1940 - +7C. Rano Gmina. Na Kawczyskiej 318 robotnikw. Supinger o 3 pp. zwiedzi szko na
Grzybowskiej i na Stawkach. W czasie wizyty w Gminie nadszed Mende z 2 ydami etc. ydzi
faszowali kwitariusze pomocy dla obozw. Jutro mam by 3.30 w Alei w tej sprawie. Sup[inger]
o ghetcie planowanym. Wstrzymano przyjmowanie poda do obozu.

18 IX 1940 - +14C. Rano SS. Wezwany w sprawie 2 nicponiw. Zbierali na obozy i policj.
Wykazaem, e mam prawo zbirki. Zadano ode mnie pisemnych meldunkw o zebraniach w
Gminie. Zewszd meldunki o zabieraniu mieszka i urzdzenia. Dzi wyrzucono w cigu kilkunastu
minut lekarza B. Wyjaniono, e w Sperrgebiet65 nie wolno ydw wyrzuca. Mam meldowa
o kadym fakcie.

Delegacj org[anizacji] szkolnych66 przyjem, daj szk w rnych jzykach. Za auto zapaciem z
6000, bo tyle zada Becher w imieniu wadz dla Zarzdu miasta.

19 IX 1940 - +14C. Rano Heilmann. Z Krakowa nic nowego. S tylko widoki na zezwolenie sprzedania
papierw wartociowych instytucji ydowskich na rzecz JSS.

Po obiedzie u Paemelera. Wobec maej frekwencji do obozw Arbeitsamt stan na stanowisku, e

naley odda opornych do Sondergerichtu. Odczytaem wyjtki z raportu Fuerstenberga. (Notabene
F[uerstenberg] twierdzi, e win za stosunki w obozie ponosz w znacznej mierze ydzi). Rady
obozowe ydowskie handluj paczkami, przychodzcymi dla robotnikw. Wyrubowali cen kg
chleba z paczek do 6-7-12 z. Judenraty prowincjonalne plcz si i wprowadzaj chaos. Dzi
wysaem kontrolera do obozu w Cieszanowie.

Zapali dzi urzdniczk Gminy na ulicy. Po dowiedzeniu si, e jest ydwk puszczono j.
Arbeitsamt postanowi rozplakatowa odezw o przymusie pracy. Sztolcmana zapyta si dr Diotn [?],
czy to prawda, co o mnie opowiadaj. Mwi, em popeni samobjstwo, e dali mi do podpisu
jakie 15 - 16 - 18 punktw. Truskierw67 wyrzucono z mieszkania.

20 IX 1940 - Rano w Gminie zawiadomiono, e wzywa mnie Leist. Na konferencji L[eist] przedstawi
mnie jakiemu wyszemu urzdnikowi z dystryktu. Zada, aby robotnicy z Batalionu nie szli przez
aleje i plac. Potem urzdnik zaproponowa, abym zorganizowa 3000 porzdkowych. L[eist]
owiadczy, e caa policja polska ma 3000, a wic wystarczy dla nas 1000. Doda, e mamy otrzyma
Selbstndige Autonomie. Urzdnik zapyta, dlaczego siedzimy na Grzybowskiej, czy nie lepiej by
byo na Elektoralnej, wzgl[dnie] na Lesznie. Jak rozumie naley, chodzi o otwarte ghetto w
Sperrgebiecie.

64
Dr Janusz Korczak, jak wyjania dziaacz Centosu J. Gitler-Barski, mia antagonistyczny stosunek do
spoecznych zarzdw domw sierot, poniewa te, walczc o przydziay dla swoich zakadw - uszczuplay
czsto rodki dla domw dziecka Korczaka.
65
Sperrgebiet, wwczas obszar wewntrz murw.
66
Byy to liczne ydowskie organizacje szkolne, jak Tarbut, Ciszo, Jawne, Mizrachi, Beth Jaakow i in., w ktrych
prcz polskiego nauka odbywaa si w jzykach jidysz i hebrajskim.
67
Rodzina b. senatora Adolfa Truskiera wyrzucona z mieszkania przy ul. Kruczej.
Po obiedzie wezwano mnie do dra Kleina68, Schuberta etc. w paacu Brhla. Omwiono spraw
ydowsk. Na uwag, e naley ydom da pracowa spokojnie, odpowiedzieli, e wszystko to si
wie ze spraw ghetta. Wyuszczyem szczegowo sytuacj i daem, na pimie dezyderat w sprawie
ogranicze. Poczyli si z zastpc gubernatora, aby mnie w ich obecnoci przyj. Odpowiedzia, e
na razie tylko ich. Mam by zaproszony do Brhla w poniedziaek, wtorek. Tak samo Leist
zapowiedzia konferencj w przyszym tygodniu i e otrzymam pewne zlecenia. Regulamin Suby
Porzdkowej podpisze.

Do obozu dzi nie poszli. Za mao ludzi. Wrd ydw niesamowite plotki o mnie69. A to, e mnie
zaaresztowano. A to, e popeniem samobjstwo.

W domu na Wsplnej 5870 zapowiedziano, e lokatorzy ydzi nie maj prawa nic wynosi.

21 IX 1940 - +14C. Rano Gmina. O 11-ej do Supingera w sprawie ghetta. W poniedziaek konferencja
w dystrykcie w tej sprawie. Tymczasem na skutek zgosze zainteresowanych zmniejszy chce
Sperrgebiet o Sto-Jask i Sto-Jersk. Poza tym linia bdzie od Zielnej, a nie od Marszakowskiej. Dom
na Wsplnej otrzyma zawiadomienie, e ydom nie wolno wynosi rzeczy swoich z domu. Lokatora
Czerneckiego wyrzucono z mieszkania. Rzeczy zabra mu nie wolno.

22 IX 1940 - Rano Gmina. Szykuje si na jutro memo w sprawie naszego pooenia. Jutro bdzie
pewno bojowy dzie. Tymczasem nie wiem, gdzie za kilka dni bdziemy mieszkali. I czy w ogle nie
zabior nam wszystkiego. A wszystko nasze to meble i ubrania.

Auto zatrzymano w Alejach Jerozolimskich. Nasuchaem si od jdische Schweine Wie lange

werdet Ihr herumspazieren [jak dugo bdziecie si wczy] So etaws itp.

23 IX 1940 - +10C. 10 rano Gmina. 11-ta Schubert w Palais Brhl. Dorczyem memo o pooeniu
ydw. Duga rozmowa: ghetto etc. Mniemam, e zamknitego ghetta nie bdzie. Wiadomoci
z obozw cikie. Schubert prosi o przybycie Fuerstenberga do niego, aby opowiedzia o stanie
obozw.

Po obiedzie przygotowanie do wizyty u Schulrata.

24 IX 1940 - +14C. Rano Gmina. O 11-ej u Schulrata na Daniowiczowskiej. Owiadczy, e szkoy nie
mog by prywatne, lecz podporzdkowane Gminie. Jzyk wykadowy na razie pozostawiony Gminie,
7-oddziaowe. Naley stworzy Komisj Szkoln.

Z obozu lubelskiego zjawi si onierz z robotnikiem, ktry twierdzi, e Gmina obiecaa da lon etc.
Rozmowa burzliwa.

Wezwano mnie do Gestapo w sprawie rzekomej mojej skargi na kontrybucje brane od Gminy.
Musiaem zoy protokolarne zeznanie w sprawie 100 000 z, wpaconych w swoim czasie do

68
Dr Hans Klein, kierownik Wydziau Spraw Wewntrznych (Innere Verwaltung).
69
Jedn z takich plotek odnotowuje Ringelblum: Dzikie plotki [wilder kaczkies yd. dzikie kaczki,
w przenoni plotki]: [...], e Czerniakw jest Franka szkolnym koleg i dlatego on [Frank] zaprosi go do siebie
(Ksowim, op. cit., s. 98). Plotka o tyle bezsensowna, e Czerniakw (ur. 1880) by o 20 lat starszy od Franka (ur.
1900).
70
Czerniakw mieszka przy ul. Wsplnej 58, ktra bya poza murami.
Ordnungspolizei za pobicie przez obkan ydwk pielgniarki z NVW71. Ponadto zeznaem, e w
1940 SS nie wzia adnej kontrybucji i e eigenmchtig [samowolnie] aden urzdnik SS nie da
kontrybucji.

Do Gminy przynieli dwaj ydzi list z napisem Dringend [Pilne] i Geheim [Tajne], w ktrym
nawouje mnie jaki nieznany komisarz, abym ich zaangaowa, inaczej sam bdzie musia
eingreifen [wtrci si].

25 IX 1940 - +19C. Rano Gmina. Ghetto i ghetto!

Na planie zredukowano Sperrgebiet, wykluczajc Chmieln, Marszakowsk, Stare Miasto etc.

Natomiast przyczono... cmentarz ydowski. Szpital ydowski poza granic. W Otwocku zajmuj
wadze polskie Brijus. Zagroona jest Zofiwka etc.

Fuerstenberg raportowa z Rozenem o pooeniu w obozach. Po obiedzie zwoaem konferencj

w sprawie uruchomienia szkolnictwa. Wystpiem z tez: szkolnictwo zawodowe - Gmina,
powszechne - organizacje szkolne i inicjatywa prywatna. Wybrano komisj organizacyjn na tle
permanentnej.

26 IX 1940 - +9C. Rano Gmina. Ghetto!!!

Ghetto w Otwocku72. Zamach na szpital na Czystem. Po obiedzie posiedzenie w sprawie szk

powszechnych i drugie szk zawodowych.

27 IX 1940 - +6C. Rano Gmina. Wiadomo o ghecie. Obszar znacznie zmniejszony. Tomackie
z synagog, szpital na Czystem maj by wyjte z ghetta. Klin elazna Brama wraz z Halami
Mirowskimi, Elektoraln, Zimn, Rynkow, abi, Przechodni wyjd z ghetta. Kupiem skrzyni do
zapakowania ksiek. Brijus i Zofiwka na razie uratowane. Nowych chorych nie wolno
meldowa. Wszystko niespodzianki na Nowy Rok73.

28 IX 1940 - +10C. Deszcz. Interweniuj dzi w sprawie ghetta. Rano o 8-ej przyjechaem do Gminy.
Obskoczyo mnie grono kobiet, matek robotnikw w obozach. Krzyk i pacz! Pretensja, dlaczego
z obozw nie wydostaj.

Byem u Schuberta w sprawie finansw Gminy i ghetta. Ghetto si - jak mniemam - szykuje. Zapyta,
dlaczego ydzi z poudnia miasta nie wyjedaj. A na jak ulic? zapytaem. Zapowiedzia, e
wyjedzie z drem Auerswaldem74 (opieka spoeczna) do obozw na lustracj.

Z innej strony wiadomo, e opracowuje si nadal obszar ghetta. Sporne ulice Chmielna,
Marszakowska (klin od Ogrodu Saskiego do Mirowskiej, ostatnie chyba bdzie na Sperrgebiecie).
Sporne Tomackie z synagog.

71
NVW lub NSV - Niemiecka organizacja dobroczynna.
72
W istocie getto w Otwocku utworzono dopiero w styczniu 1941 r.
73
Czerniakw ma na myli ydowski Nowy Rok (Rosz Haszana), ktry w 1940 roku przypada na 3 padziernika
(wg ydowskiego kalendarza rozpoczyna si rok 5701...).
74
Dr Heinz Auerswald, prawnik, komisarz dzielnicy ydowskiej (Kommissar des jdischen Wohnviertels),
pocztkowo kierownik referatu przesiedleniowego wadz okupacyjnych.
Jaboski z Magistratu zakwestionowa nam wypat poowy wpywu z kart chlebowych. Dzwoniem
do Kulskiego. Ma pretensje o to, e przez opieszao wpat ydowskich utrudniono zaatwianie kart.
Podobno w tej materii szykuj memo do wadz.

29 IX 1940 - Rano +12C. Gmina. Ghetto. Zarzdziem ankiet na Zotej. Okazao si, e - wbrew
faszywym danym o 1/10 ydw - jest tam 50% ydw. Jutro bojowy dzie.

Korczak proponuje, aby kwitki rzucone na groby cadykw opatrze markami na opiek spoeczn75.

30 IX 1940 - Rano +7C. Gmina 7.30. Opracowanie obrony obszaru ghetta (Zota, klin Hale Mirowskie,
Stare Miasto, etc.).

Wizyta u Kulskiego. Odzyskaem zakwestionowane 200 000 z kart chlebowych. Uspokoiem co do

dalszej wsppracy w rozdawnictwie kart.

Wczoraj Orzechowski76 z towarzyszami zwiedzi szpital na Czystem. Wraenie, e szpital nam zabior.
W Otwocku burmistrz Gadomski wezwa Judenrat, owiadczajc, e bdzie ghetto. Najwysza wadza
w Warszawie nie wie nic o tym.

Ghetto w Warszawie ma by przeprowadzone w okresie 15 padziernik - 15 listopad.

1 X 1940 - +6C. Rano Gestapo. Nie zastaem Mllera77. O 12 ponownie. Przedstawiem stan
robotnikw w obozach, stan finansowy Gminy, pooenie ludnoci ydowskiej (wyrzucanie z mieszka
i rekwizycja rzeczy), sytuacj w domach ydowskich (zarzdy komisaryczne), szpitala na Czystem,
ktry ma by odebrany78, ghetta. Ostatnie pod mocnym znakiem zapytania.

Mwi o mnie Gott leistet Czerniakw (Bg dogadza Czemiakowowi)79.

2 X 1940 - +9C. Rano Gmina. Wiadomo z miasta, e oprniaj dom elazna Brama 8. Wytyczenie
granic ghetta nastpio wczoraj. Do ostatniego planu dodano, uzupeniajc ghetto, ulic Karolkow.

Z Krakowa wiadomo, e na interwencj R.80 odpowiedziano, e ghetta nie bdzie. SS wzywa mnie
na jutro rano w tej sprawie. Daniowiczowska ma mnie wezwa w sprawie instrukcji o ghecie.
Schubert dzwoni, e jutro dygnitarze zwiedz Gmin, szpital, Wolsk81 etc.

Dzwoniem do Brauna, e jutro Gmina (poza dyurnymi) bdzie zamknita. Poleci mi zakomunikowa
o tym Kulskiemu. Nomenklatura ghetto ukazaa si kilka dni temu w obwieszczeniu Ohlenbuscha o
Gazecie ydowskiej.

75
Wedug przesdw pobonych ydw, proby spisywane na karteczkach i rzucane na groby cadykw
(witobliwych) miay by speniane. W zwizku z masowoci tego zjawiska w tym czasie, mogaby artobliwa
propozycja Korczaka sta si rdem dochodw na rzecz opieki spoecznej.
76
Dr Konrad Orzechowski, dyr. Wydziau Szpitalnictwa Zarzdu Miejskiego w Warszawie.
77
Johannes Mller, komendant Sipo i SD dystr. warsz. W lecie 1941 r. zastpi go Ludwig Hahn (por. zapis z
2 VIII 1941).
78
Istotnie, szpital ydowski na Czystem pozosta poza obrbem getta. Przeniesiony zosta czciowo na ul.
Leszno 1, czciowo na Stawki 18.
79
Gra sw, gdy czasownik leisten nawizuje do nazwiska Leista (por. przyp. 8 z Notatnika 3).
80
Prawdopodobnie chodzi o hr. Bonikiera.
81
Przy ul. Wolskiej mieci si ydowski sierociniec.
S widoki na wpacenie dochodw z domw wacicielom nieruchomoci.

3 X 1940 - Rano Gmina. Nowy Rok ydowski! O g. 3 pp. nadjecha Schubert. W godziny po nim
przyjecha Staatssekrter Bhler82 w otoczeniu (Schoena83, Schuberta etc.). Po wyjanieniach,
zoonych przeze mnie w Gminie, zwiedzili szko rzemielnicz, sierociniec na Wolskiej,
kwarantann. Potem objechali cmentarz i Sperrgebiet. Z zapytania Schoena o produkcj odwszalni
i czy mam 1000 ludzi w milicji sdz, e chodzi o ghetto otwarte. (Kady wychodzcy z ghetta
bdzie musia mie wiadectwo odwszenia). Zreszt sam objazd prowadzony przez Schoena jak gdyby
wskazywa na to. Specjalnie podjechano do gmachu sdu na Lesznie (ma tu by przeniesiony szpital
na Czystem).

Rano o 9-tej byem w SS. Dziwne przyjcie u Scherera84. Robi wraenie chorego. Skierowaem pismo
do F85.

4 X 1940 - Rano Gmina. 14C. Drugi dzie Rosz Haszany [hebr. Nowy Rok]. Wiadomo, e odprenie
na odcinku ghetta. Motyw, e ydzi otrzymaliby darmo warsztaty i sklepy Polakw.

5 X 1940 - Rano przed Gmin demonstracje kobiet, matek obozowcw. Porzdkowi zatrzymali moje
auto na rogu Grzybowskiej. Musiaem zawrci i Ciep przyjecha do Gminy. Historia Rozena daa mi
si we znaki. Kcc si z Kupczykierem potuk popielnic i musiano mu opatrzy rk. Znw
przyniesiono wiadomo o ghecie.

6 X 1940 - Rano Gmina. Dzi mia mnie przyj F[ischer]. Na razie nic z tego nie wyszo. Podobno
wczoraj przez megafon obwieszczono, e ydzi poza murami mog chodzi od 8 rano do 7 wieczr.
W murach do 9 wieczr. Polacy do 11-tej.

7 X 1940 - Rano Gmina. Odprenie na terenie ghetta. Mam by wezwany do F[ischera], Otrzymaem
list od Schulrata w sprawie szkolnictwa powszechnego.

8 X 1940 - +7C. Rano Gmina. Wci jestem w uroczystym stroju86.

Wydatki w Gminie po 50 000 z dziennie. Obozy kosztuj po 20 000 z. Dzi wyjechay 2 auta
z rzeczami za 120 000 z.

Jeden z radcw powiedzia mi dzi, e jestem legend. Temu szereg lat odwiedzi mnie w piwnicy,
w ktrej zaoyem warsztat beretw, kupiec-przemysowiec a gwnie lichwiarz (?). Kiedy zobaczy
mnie w piwnicy powiedzia, e jestem bohaterem. To zabrzmiao tak jak z Plutarcha!

9 X 1940 - +5C. Rano Gmina. F[ischer] wyjecha. Podobno ma mnie przyj za 4 dni.

Obwieszczenie Leista o schodzeniu z drogi onierzom na trotuarach i o godzinach policyjnych 5 - 9

w ghecie, 8-7 poza murami.

82
Dr Josef Bhler, sekretarz stanu, w rzdzie GG.
83
Waldemar Schoen, komisarz dzielnicy ydowskiej (Kommissar des jdischen Wohnviertels) w Warszawie.
Penomocnik do spraw przesiedlenia.
84
Rudolf Schoerer, SS-Obersturmfhrer w warszawskim gestapo prowadzi sprawy ydowskie.
85
Prawdopodobnie chodzi o gub. dystryktu Warszawy L. Fischera.
86
W oczekiwaniu na wizyt u gub. Fischera.
10 X 1940 - +10C. Rano Gmina. W ostatnich czasach mno si samobjstwa wrd ydw.
Niedawno otru si Freider z on. Wczoraj Ludwik Bergson87 z on. 83-letni Ludwik Krakowski umar
w wizieniu.

Plan ghetta dalej w opracowaniu. Podobno dopasowuje si statystycznie obszar do 104 000
Polakw=110 000 ydw spoza murw. Po obiedzie narada w sprawie szkolnictwa. ydwka Regina
Judt otrzymaa koncesj na kabaret.

11 X 1940 - Rano Gmina. 11-ta u insp[ektora] Szczerby. Rozeszy si pogoski, e szkolnictwa

yd[owskiego] nie bdzie z obawy epidemii.

12 X 1940 - Pochmurno. +12C. Dzi Sdny Dzie. W Gminie tylko dyury. Sdziem, e mog dzi
z rana wyj pniej, a to z tego wzgldu, e przybycie moje do Gminy w Sdny Dzie byoby niejako
demonstracj bezbonictwa. A tu z rana nadszed list88 z Magistratu, e mam si stawi na
Daniowiczowskiej u Makowskiego o 10 rano. Chodzi o 1000 robotnikw.

O 10.30 posiedzenie u Makowskiego. Obecni: Schoen, Braun, Drost etc. Poza tym Czerniewski
i urzdnik z Magistratu. Z pocztku konferencja niemiecka, potem z Czerniewskim i towarzyszem,
a potem poproszono mnie. Owiadczono (Schoen), e w imi ludzkoci, na zarzdzenie gubernatora,
genera-gubernatora, z polecenia wyszego tworzy si ghetto. Dorczono mi plan niemieckiej
dzielnicy i oddzielnie plan ghetta. Okazuje si, e graniczne ulice ghetta przeznaczone s dla Polakw.

Polecono mi utworzy milicj ydowsk z 1000 osb. Do 31 padziernika ma by wysiedlenie

dobrowolne, potem przymusowe. Mebli zabiera nie wolno. Na moje obiekcje natury finansowej
odpowiedziano, e milicja moe by dobrowolna, poza tym w ghecie jest do rodkw materialnych.

W tej chwili (3 pp.) robotnicy magistraccy przepalaj elazne ogrodzenie ogrdkw na Barbary.

13 X 1940 - +9C. Zwoaem na dzi posiedzenie Rady na 9 rano, Wybrano komisj do opracowania
spraw gospodarczych etc. ew[entualnego] ghetta, Komisj Kwaterunkow i Komisj Weryfikacyjn
dla porzdkowych. Tumy tamoway dostp do Gminy. Wpywy wobec tego minimalne.

Przeniosem kwaterunek na Tomackie 4.

14 X 1940 - +4C. Ukazao si obwieszczenie Fischera o ghecie: Ulice nie s zgodne z dorczonym mi
planem. Z rana delegaci Gminy byli u Haniki89. Owiadczy, e z ghetta wyczaj Kercelak i sdy na
Lesznie. to-Jerska jest w dyskusji.

Po obiedzie zwoaem posiedzenie w sprawie wytycznych na jutra. Id na Daniowiczowsk.

Z Pragi legiony ydw wyruszyy do Warszawy. Na wzkach ndzne rupiecie.

87
Syn dugoletniego prezesa Zarzdu Gminy Michaa Bergsohna, kurator Domu Schronienia Starcw i Sierot
przy ul. Wolskiej, czonek Komitetu Wielkiej Synagogi.
88
Nie byo chyba rzecz przypadku, e urzdowa wiadomo o utworzeniu w Warszawie getta zostaa
zakomunikowana Czerniakowowi wanie w Sdny Dzie. Sdny Dzie (Jom Kipur), najuroczystsze wito
ydowskie, dzie bezwzgldnego postu i caodziennych modw. Jednym z najbardziej nieludzkich zarzdze
Wadz w Krakowie by nakaz, aby dzie ten by dniem roboczym.
89
Hanika, jeden z penomocnikw Auerswalda.
W Magistracie owiadczono, e w dzielnicy ydowskiej Magistrat otworzy 8 biur dla rejestracji
mieszka chrzecijaskich na zamian. To samo w dzielnicy poza murami dla mieszka ydowskich.

15 X 1940 - +4C. Z rana list od Steina o przeprowadzce szpitala. O 8.30 u Haniki. Po rozmowie z
Schnem owiadczy, e obwieszczenie w ,,N[owym] Kurierze Warszawskim bdne. Miarodajny jest
plan dorczony mi wczeniej.

O 9-ej u Kunza. 100 000 z poyczki (z wasnych funduszw Gminy), poyczone i nie poyczone.
W kocu -- mam si uda w tej sprawie do Leista. Za mury nowe moe miasto zapaci. Nowa poyczka
zabezpieczona hipotekami Gminy ew[entualnie] do dyskusji. O 10-ej u Schrempfa. Szpital (porozumia
si z Schnem) na Czystem musi by przeniesiony. Wchodzi w gr cz gmachu sdw, szpital
ewangelicki etc. Lekarze maj do ghetta wej ostatni. Nominowaem 8 delegatw do biur miejskich
celem przyjmowania do wymiany chrzecijaskich mieszka w ghetcie, yd[owskich] mieszka poza
ghettem.

Wrci Kupczykier z objazdu obozw. W jednym z obozw komendant poleci czonkom Judenratu
stan w rodku. Naokoo nich ustawi robotnikw, ktrzy odpiewali obelyw piosenk pod
adresem Judenratu i moim.

Jaka babina zjawia si w moim mieszkaniu z ramienia komisarza Buhta [!] celem zajcia mi
mieszkania.

16 X 1940 - +14C. Goldfeil wrci z obozw. Opowie o Dorohusku. Bity i sponiewierany, 3 razy
ucieka przed gonicymi go robotnikami. Nie chc przyj darw - daj powrotu do domw. Mieli
otrzymywa 2 - 2,5 [z].

17 X 1940 - +4C. Obwieszczenie Leista o ghetcie90.

18 X 1940 - +1C. Rano Gmina. Poszukuj mieszkania. Dzi objazd naszych urzdnikw z urzdnikami
Magistratu. Targi o poszczeglne ulice. Kwestia naronych domw (sklepy aryjskie), ilociowy
stosunek ydw do Polakw. Targi dla mnie wstrtne - nie braem w nich zreszt udziau. A na
miecie ruch, rwetes. Na wzkach wioz kulisi91 ubogi dobytek ndzarzy z Pragi. Dozorcy domw
i rni ludzie koniunktury bior od nieszczliwych haracz.

O mnie powiadaj, e wychodz z Gminy po to, by si dowiedzie, co si dzieje w Gminie.

List od Zabudowskiego z prob o interwencj u wadz. O 6 pp. byli u niego z paacu Brhla od mjra
Ditmana celem zarekwirowania mebli etc. Zawiadczenie nie pomogo.

19 X 1940 - +1C. Korczak zapyta, czy mam mieszkanie. Doda, e jeeli nie mam, to moe mi poda
nazwisko urzdnika w Gminie, ktry za apwk da mi mieszkanie.

90
Landau notuje 17 X: Dzisiaj wreszcie zjawio si rozporzdzenie wykonawcze Leista w sprawie utworzenia
dzielnicy ydowskiej. Rozporzdzenie ustala ostatecznie granice ghetta [...]. Termin dobrowolnych
przeprowadzek pozosta ustalony na 31 X [...]. Ciekawsze od tego jest to, czego w obwieszczeniu nie ma,
w przeciwiestwie do rozporzdzenia Fischera, to nie zawiera adnych przepisw o zabieraniu rzeczy przy
przesiedleniach. Zdaje si, e jest to ciche zniesienie mocy przepisw, ktre przestrzegane i tak nie byyby
(Kronika, t. I, s. 746).
91
Powszechnie uywane do przewoenia ludzi i rzeczy riksze rowerowe.
Po poudniu rzekomo przez megafon podano, e ghetto zostao zredukowane o pas od elaznej,
Wolno (jest w nim 24 000 ydw na 62 000 ludnoci). Ghetto byoby podzielone na dwa. Wielkie
zaniepokojenie.

Przed obiadem by urzdnik niemiecki od Lilpopa, Raua i Loewensteina92 i zada, powoujc si na

Makowskiego, abymy mu na 9 rano w poniedziaek dostarczyli 250 mieszka dla robotnikw wedug
listy i to nie na Pradze. Inaczej wyrzuci ydw z mieszka.

20 X 1940 - +2C. Rano Gmina. Z dzielnicami chaos. Pogoska, e Wronia, a nie elazna ma by
granic, e Sienna zagroona. Ludzie lataj jak bdni. Jutro id z memoriaem do Leista - tre:
autorytatywne stwierdzenie granic ghetta. Weichert wyjecha do Krakowa.

21 X 1940 - 1C. Rano u Leista (Braun). Dorczyem pismo w sprawie zmian obszaru w ghetcie. Nic
o tym nie wiedzia. Pokazaem Warschauer Ztg z notatk. Zadzwoni do dystryktu. Okazao si, e to
zarzdzenie gubernatora. Poleci mi, abym zawiadomi ludno yd[owsk]. Na to odrzekem, e
prestige wadzy nie zezwala na to. Wol, aby wadza ogosia. Jedyne, z czym wyszedem, to
przeduenie wymiany do 15 listopada. W sprawie 100 000 naszych pienidzy odrzek, e nie ma
czasu na rozpatrzenie tej sprawy.

22 X 1940 - 0C. Rano Gmina. Krakw poleca stronom si porozumie w sprawie obszaru ghetta. JSS
zwraca si z memo do Mesinga. W kasie Gminy kilka tysicy zotych.

Znaleziono mi mieszkanie. Przeduono wymian mieszka do koca miesica.

Szrubsztaki w szkole na Stawkach po raz drugi chc zarekwirowa.

23 X 1940 - +1C. Znw zabrano ulic Ceglan. Haberbusch93 objeda miasto (Mylna etc.) i pono
otrzymuje kwiaty. Machnicki94 owiadczy JSS, e powani dziaacze polscy - zwolennikami ghetta95.
Moje nowe mieszkanie problematyczne.

24 X 1940 - 0C. Rano SS - ghetto. Nie przeciwstawiaj si. Potem dyr[ektor] Makowski - nie wie nic
o zmianach. Potem do Kunzego. Z Heilmannem omawiaem finanse Gminy. Kunze nie chce pj do
Leista.

25 X 1940 - +2C. Pochmurno. Z Gminy wezwany do Schoena na 10 rano. Mohns96 w obecnoci

Makowskiego owiadczy na moje wywody: 1) zmian dalszych nie bdzie, 2) prolongaty nie ma, chyba
e do poniedziaku 28 bm. udowodni, e tempo przesiedlania ydw due. Dorczyem notatk o
elaznej i Ceglanej. Potem do Schuberta - rozmowa o sznurze na szyi.

92
Fabryka wyrobw metalowych przejta przez okupanta.
93
Wspwaciciel browaru Haberbusch i Schiele w Warszawie przy ulicy Krochmalnej. Kwiatami miaa mu si
odwdzicza cz ludnoci tych ulic, ktre dziki jego wstawiennictwu u Niemcw zostay wyczone z obszaru
getta.
94
Dr Janusz Machnicki wraz ze Stanisawem Wachowiakiem stanowili dwuosobowe kierownictwo Rady
Gwnej Opiekuczej w Warszawie. Poprzednio Machnicki by w Stoecznym Komitecie Samopomocy
Spoecznej.
95
Twierdzenie wtpliwe, nie poparte adnymi faktami ani materiaami.
96
Otto Mohns, zastpca Waldemara Schoena.
Po obiedzie u penomocnika (Hanika) - odwojowanie czci elaznej, czci Skrzanej etc. -
Sierociniec na Wolskiej demonstrowa 20 dzieci, ktre skierowa do zimnego lokalu.

26 X 1940 - 0C. Motoch dzi bi ydw. Wona zapytuje, czy to prawda, e dla ydw bd
drewniane pienidze. Pogoski, e ksidz na Lesznie [rozpowszechnia] ulotki o tym, eby Polacy si
nie ruszali z Leszna. Pucilimy w ruch badanie tempa przesiedlenia na podstawie ankiety.

27 X 1949 - Rano u Mohnsa. Przedstawiem tempo przesiedlenia. 5400 mieszka zamieniono z

ydami, 3200 w formalnym zaatwianiu, czyli razem 8600 na ogln ilo aryjskich mieszka
w ghetcie 11 567. Reszta 3000 mieszka skada si z 2500 (stre, personel fabryczny) nie do zamiany
i 500 do zamiany. Przenioso si 58 000 ydw, a do 3200 + 500 mieszka przeniesie si 22 000
ydw, czyli razem 80 000. Pozostaje 55 000 ydw bez dachu nad gow. Na podstawie powyszego
Mohns uda si do Schoena i do gubernatora, u ktrego uzyska prolongat do 15 listopada. Potem
zreferowaem dr Kleinowi, dr Auerswaldowi i Schubertowi stan finansowy Gminy. Prosz o 100 000 z
poyczki z wasnych funduszw Gminy, poyczk z bankw, zatwierdzenie 2 statutw (nieruchomoci
i przedsibiorstwa) etc. Mohns zada, abym zorganizowa biuro wydawania przepustek do wyjcia
z ghetta na inne ulice.

Wczoraj zaangaowaem na kierownika stray porzdkowej podpukownika Szeryskiego97.

28 X 1940 - Kas Gminy zaj Urzd Skarbowy.

29 X 1940 - -4C. Podobno Fhl98 i Kundt99 przyjedaj z Krakowa do Warszawy.

30 X 1940 - -2C. Rano Gmina. Polecono (Supinger) wstrzyma budow nowych murw oprcz tego,
co si robi. Wezwano mnie do Gestapo i zapowiedziano, e ja, Rada, modlcy si i organizatorzy
modw jestemy odpowiedzialni za to. Nielegalny dom modlitwy mieci si, wedug owiadczenia
Mende, Grzybowska 11 m. 79100 - Rabin Najhaus. Poza tym zapytano, czyje jest auto osobowe na
Stawkach 36. Egzekutor z Urzdu Skarbowego zrobi zajcie maszyn do pisania i rachowania w
Gminie.

31 X 1940 - +1C. Objazd murw przez urzdnikw penomocnika. Polecenie - wszdzie budowa za
wyjtkiem zachodniej strony ghetta. Mohns obieca obwieci prolongat do 15 listopada dzi.

97
Ppk Jzef Andrzej Szeryski (oryg. nazwisko Szynkman), yd chrzczony, do wybuchu wojny inspektor w
Komendzie Gwnej Policji Pastwowej. Czerniakw mia do niego stosunek pozytywny, jako do organizatora
ydowskiej Suby Porzdkowej i pewnego adu spoecznego w getcie. W maju 1942 roku, za ukrywanie kilku
futer przeznaczonych do rekwizycji, zosta aresztowany. Na krtko przed rozpoczciem akcji likwidacyjnej getta
wypuszczony z wizienia, prawdopodobnie obj swoje poprzednie stanowisko. W czasie akcji wysiedleczej
i likwidacyjnej okaza si wraz ze swoim zastpc Lejkinem nader gorliwy we wsppracy z okupantem, za co
obaj zostali wyrokiem ydowskiej Organizacji Bojowej skazani na kar mierci. Wyrok na Szeryskim
25 VIII 1942 wykona Izrael Kana, ranic go ciko. Po wyleczeniu si z ran, w styczniu 1943 roku, po pierwszych
walkach OB-u z Niemcami - popeni samobjstwo.
98
Kierownik Wydziau Gwnego Spraw Wewntrznych (Hauptabteilung Innere Verwaltung) w rzdzie GG.
99
Ernst Kundt, zastpca sekretarza stanu (Staatssekrter) w rzdzie GG.
100
Wszystkie bnice w Warszawie zostay zamknite w styczniu 1940 r. pod pozorem walki z epidemi tyfusu.
Mimo to, jak podaje Ringelblum (s. 137), na jesieni tego roku istniao w Warszawie ok. 600 minionw (grupa
10 mczyzn - minimalna liczba umoliwiajca wg rytuau odprawienie zbiorowego naboestwa). Pod dat 2 -
6 XI Ringelblum notuje, e Czerniakowowi owiadczono, i Miniony s kategorycznie zabronione i jeeli bd
miay nadal miejsce, to on zostanie osadzony w obozie koncentracyjnym (Ksowim, t. I, s. 172).
(Megafony po obiedzie naday). Leist udzieli wczoraj wywiadu midzy innymi w sprawie ydw w
Warszawie.

1 XI 1940 - 0C. Ddysto. wito (rwnie w urzdach). W Gminie brak funduszw.

Obwieszczenie Leista: ydzi musz wykupywa z tramwajach 5-z otowe karty (w zarzdzie
tramwajw Mynarska 2) z fotografiami. Wycznie posiadacze takich kart maj prawo uici
normaln opat w tramwajach (ydowskich)101. Bez karty cena biletu czterokrotna.

2 XII 1940 - Rano 0C. O 2.30+8C. W Gminie cisza. Naturalnie poza chronicznym paczem matek
obozowiczw, przychodzcych po wsparcie.

3 X1 1940 - +4C. Napisalimy memo w sprawie pozostawienia ydw na Pradze etc. Zoliwi
nazywaj ghetto ogrd-miasto Czerniakw102. Przed Gmin i na podwrzu matki obozowiczw. Na
vis a vis moich okien w zburzonym domu uruchomiono warsztat trumien. Jest to jedyny widok
z moich okien.

Otru si jeden z sekcyjnych Batalionu, 27-letni. Powd przesiedlenie, pobicie na mocie, kiedy wraca
z pracy.

4 X1 1940 - +6C. Ddysto. Normalne zajcia w Gminie do 3. o 3 usyszaem z gabinetu omot do

drzwi Gminy i brzk stuczonych szyb. Jaki onierz z oficerem dobijali si. Weszli i prowadzeni przez
niejakiego Sachsenhausa - pobili Popowera103, Firsta etc., poszli do Batalionu i pobili Signera,
Zylbermana. Zadzwoniem do Gestapo, polecono, abym do telefonu poda kogo z uzbrojonych.
Zawoaem do telefonu przechodzcego onierza, ktry wzburzonym gosem odmwi i rozkaza
pj ze sob. Kiedym si znalaz w Batalionie rzuci si na mnie dowodzcy oficer i tak dugo bi po
gowie a upadem. Wtedy onierze zaczli mnie kopa butami i potukli. Kiedym si zerwa, rzucili
si na mnie i zrzucili ze schodw. Na II podecie znw mnie pobili. W kocu powleczono mnie do auta
ciarowego, z ktrego kazano mi si przesi do innego. Woono mnie razem z Signerem,
Zylbersztajnem104 i Popowerem do Alei Szucha, Pawiaka, Uniwersytetu, znw Aleja Szucha i znw do
Pawiaka, w ktrym nas wszystkich osadzono. Wsadzono mnie do celi w podziemiach. Oprcz mnie 5
towarzyszy. Cela 3 kroki wszerz, 6 krokw wzdu. Jeden z winiw na ku, reszta na pododze na
cienkich siennikach. Na domiar zego jeden z winiw, zaaresztowany za pobicie jakiego
Volksdeutscha (Sosnkowskiego) po pijanemu, dosta biegunki i ca noc si zaatwia obok mego
siennika. Jak powiada, zaszkodzia mu woda, ktrej si napi w wizieniu. Wida do wody nie
przyzwyczajony. (Wasser dient auch zum Trinken [woda suy take do picia] - napis na wystawie
higienicznej w Drenie).

101
W sprawie kart tramwajowych Landau pisze: Niemcy nie ustaj w pomysach udrk dla ydw. Dzi
30 X ogoszono zarzdzenie wymagajce od ydw, chccych jedzi tramwajami, wykupywania co miesic
specjalnej legitymacji z fotografi, kosztujcej 5 z. Jest to powikszenie kosztu jazdy, ale nie tylko to [...],
wprowadzenie legitymacji, uciliwe i kosztowne [...] moe mie na celu tylko zniechcenie do jedenia
tramwajami (Kronika, t. I, s. 772).
102
W okresie midzywojennym na obszarze penej zieleni dzielnicy Warszawy Czerniakw bogaci obywatele
budowali sobie wille i luksusowe kamienice. Potocznie dzielnic t nazwano Czerniakw - miasto-ogrd.
103
Izrael Popower, gwny ksigowy Gminy. Ocala i po wojnie mieszka w Warszawie jako Karol Ignacy
Popowski.
104
Chodzi prawdopodobnie o wymienionego wyej Zylbermana.
5 XI 1940 - Po nieprzespanej nocy o 6 rano apel - wsta, sprzta! Potem dano kaw (kademu du
misk), notabene solon, i chleba. Nastpi prysznic i odwszanie. Mokry musiaem si ubra, bo
przyjechali po mnie i towarzyszy z Gestapo. Tam spisano protokoy. W oczekiwaniu na przesuchanie
u Meisingera przesiedziaem w podziemiach urzdzonych jak tramwaje. O 4.30 przyj mnie
Meisinger. Zarzuca, e si niewaciwie wyraa [no] o SS itp. (Sachsenhaus). Wreszcie zwolni
wszystkich. O 6 pp., po zoeniu zeznania o pobicie, pojechaem do domu. Do Gestapo przywieziono
mi palto i kapelusz. Wieczorem byo u mnie 3 lekarzy i felczer. Zrobiono mi opatrunki na ciemi,
jedn i drug nog i rk. Chodzi mog z trudem. Jutro pjd do Gminy.

6 XI 1940 - Rano Gmina. Zjawi si Scherer, Mende i tumacz. Okazao si, e kto pobi
Sachsenhausow i zagrozi zemst Krochmalnej ulicy105. Wydaem odezw do pracownikw Batalionu
uspokajajc i wpynem na mw zaufania, aby uspokoili Krochmaln. W domu ogrd kwiatw.
Powiadaj mi, e wczoraj z mego powodu dolar spad.

7 XI 1940 - Rano Gmina. Otrzymuj zewszd kwiaty. Delegacja zieleniarzy z hal targowych dorczya
mi kwiaty.

Byem u Schuberta i u Kunze. Koncepcja Schuberta - rekwizycji towarw ukrytych w czci na Gmin.
Obieca, e w cigu 2 dni omwi finanse Gminy. Kunze prosi o list w sprawie finansowania murw
przez spoeczestwo, o odroczenie spat 100 000 z z kartek chlebowych.

8 XI 1940 - Ciemno. +4C. Deszcz. Na jutro wzywa mnie Mende. Major Hohenauer106 wezwa mnie na
konferencj w sprawie Suby Porzdkowej. Byem z Szeryskim. Mam przedstawi w poniedziaek
plan regulaminu.

9 XI 1940 - Rano 8.30 ciemno. Wezwany do Gestapo razem z Signerem. Ponadto Brafman,
Lesselbaum i Modeski (?). Owiadczono mi, e zostali aresztowani. Wrciem do Gminy.
Zarzdziem przeprowadzk moich ruchomoci.

10 XI 1940 - Cay dzie w Gminie. W domu pakowanie. Posiedzenie w sprawie policji ydowskiej,
przesiedlenia. Jutro mam by na Daniowiczowskiej w sprawie policji etc.

Wpywy minimalne. Wszyscy zajci przeprowadzkami. Ja nie mniej.

11 XI 1940 - Wezwano mnie na 4 pp. do Leista. Wezwa mnie jeden z pomocnikw Schoena (Steyer)
razem z kilku czonkami Rady. Po przybyciu do paacu Blanka okazao si, e Leist nic o tym nie
wiedzia. Udalimy si na Daniowiczowsk. Tam przyj mnie jednego tylko Schoen w towarzystwie
Mohnsa, Makowskiego, Steyera etc. Po kilku epitetach na temat ydw owiadczy, e nie ma mowy
o przedueniu terminu po 15-tym i e zawiadomi o biernoci ydw Kommandeura107. Od 16-go
represje w stosunku do opornych. Zapyta o policj.

12 XI 1940 - Rano u Kulskiego. Pisze do wadz o 2 tygodnie po 15-ym, aby z okresu dobrowolnych
umw nie wkroczy w przymus, raczej naley na podstawie bada spokojnie przesiedli ludno. My

105
Przy ul. Krochmalnej mieszkao wielu znanych awanturnikw.
106
Major Hohenauer, funkcjonariusz Wydziau do Spraw Policji wadz niemieckich.
107
Prawdopodobnie chodzi o ydw - agentw gestapo, podlegajcych bliej nieokrelonemu
Kommandeurowi.
skierowalimy dzi pismo do Umsiedlungsamtu: 1) kilka tygodni po 15 bm., 2) hala targowa, 3) szpital,
sierocice etc., 4) milicja.

O 3.30 byem z Szeryskim u majora Hohenauera: statut milicji, problematy etc. Zbada i wezwie.

13 XI 1940 - Rano wezwany do Schrempfa. Owiadczy, e wzywa mnie po raz drugi, a za trzecim
razem mnie poleci uwizi. Chodzi o przesany wadzom grafikon o zwalczaniu epidemii przez
Judenrat.

Potem w paacu Brhla. Obecni dr Klein, Auerswald, Krepel, Schubert. Zapytali, co si ze mn stao.
Klein powiedzia, e wrd ydw s nicponie w rodzaju Sachsenhausa. Na to zapytaem, czy pamita
fizyk i wskazaem na III-ci zasad Newtona108. Potem na temat uzdrowienia finansowego Gminy.
Nie chce i na obcianie nieruchomoci i kaucji, ale wkrtce mi poda, w jaki sposb zdoby rodki
ze sprzeday zapasw w ghetcie. Usiowaem przekona, e raczej naley w majestacie prawa bra
podatki. Steyerowi dosalimy projekt rekwizycji furmanek ydowskich na 14 i 15-go celem
przewiezienia chudoby praskiej. da na 15 bm. zbirki milicjantw.

14 XI 1940 - Rano 8.30 u Kulskiego. Idzie na 10 do Leista w sprawie ghetta. O 12-ej wiadomo, e
Leist poleci sobie zoy memo na temat zoonego ju przedtem memo. Byem u Schuberta
w sprawie finansw Gminy, jako te uatwienia mi sytuacji w zwizku z przeyciami.

Steyer poleci Haendlowi i Szeryskiemu, abym wyda odezw o przepustkach z ghetta, tudzie
wydawa przepustki.

15 XI 1940 - Rano 8 Gmina. Wezwaem furmanki i wzki ydowskie, aby stawiy si do przewoenia
ydw z Pragi. Na razie (8 rano) prawie nikt si nie zgosi.

Z dystryktu przyby Haendel z owiadczeniem, e nie my wydawa bdziemy przepustki, ale Passtelle
(Fabisch-Oko) i tylko takim, co pracuj w przemyle. Wobec tego udaem si do dystryktu. Udao si
raz rozcign przepustki na rne zapotrzebowania. Ponadto my wystawimy, a Umsiedlungsamt
zatwierdzi. Zadano, aby jutro o 7 rano przy wylotach ulic stao po 10 naszych milicjantw.

Po przybyciu do Gminy wezwano Haendla i Lichtenbauma do dystryktu. Maj drutem kolczastym

w nocy okry ulice nie zamurowane.

O 4 nad ranem przyszed First, dajc, abym w 5 minut si ubra i zszed na ulic, na rozkaz Steyera.
Steyer przedtem by w Gminie i zada, aby wony Adler zawiz go do Haendla, Firsta i mnie.
Zawieziono go do Maamuda109. Potem do Firsta. Na ulicy nie zastalimy adnego auta. Wobec tego
udalimy si do Gminy.

16 XI 1940 - Przez cay dzie formacje zatrudniajce naszych robotnikw zjawiay si, dajc
przepustek, ktre Gmina ma wydawa, stemplujc je u Steyera. W pewnej chwili zjawi si Steyer
z kilku towarzyszami i energicznie zada, aby Gmina ca noc pracowaa i aby mu na 12 w niedziel,
tj. na jutro, dostarczy do ostemplowania Passierscheiny. Ponadto zada, aby mu dostarczono dwie

108
III prawo Newtona: Kademu dziaaniu towarzyszy rwne i przeciwnie skierowane dziaanie; inaczej mwic:
akcja rwna jest reakcji.
109
Skarbnik Rady.
Tory110, ksiki niemieckie o ydach, gazety niemieckie wydawane przez ydw w Polsce, machzor111
etc.

Pnym wieczorem udaem si do domu. Pooyem si nie rozbierajc, bo a nu znw w nocy bd

musia wsta.

17 XI 1940 - Niedziela. Na granicy ghetta Ordnungspolizei. Tumy ydw przechodz koo placwek
z obnaonymi gowami112. O 12-ej Haendel, First i Lewkowicz udali si do Steyera. Nie zatwierdzi
wikszoci przepustek. Potraktowanie Lewkowicza. Znw zarzdzi, aby w nocy pogotowie w Gminie,
urzdnik przy telefonie i adresy czonkw Rady i mj.

Maamud kuleje. ydzi gimnastykuj si na ulicy i myj rce w rynsztokach. Bollenbach dzwoni, czy
pracujcy na Grochowie113 s zwolnieni, bo zostali zatrzymani. Doniesiono mu, e ich zwolniono.

Do Gminy zjawi si Schubert. Do szpitala114 od 2 dni nie mog si dosta lekarze.

18 XI 1940 - Rano Gmina. Otrzymaem sam z trudem przepustk. Pewn ilo dalszych przepustek
wydano dzi. O 12.30 byem w SD na wezwanie. Zreferowaem stan ghetta, sceny na elaznej (strza
do rowerzysty etc.). Owiadczono, e bd interweniowa.

Mende pokaza mi anonim polski, wedug ktrego miabym bra apwki za mieszkania cznie z
Czerniewskim. Brandt doda, e wrd ydw s otry, donosiciele. Mende pokaza mi list, na skutek
tego, e poruszyem kwesti paczek dla Signera115, owiadczajc, e nie warto si przejmowa losem
innych. Zapytaem Brandta o Templa, pono yje.

O 2 pp. przyby Pressdorf dajc planw ghetta i rnych danych.

19 XI 1940 - Od 3 dni ley w kotowni na Jagielloskiej nr 28 palacz, ktry si powiesi. Nie mona go
pochowa, bo nie mona wysa ludzi z zakadu pogrzebowego z powodu braku przepustek. A w
ogle zabroniono grzebania zwok na praskim cmentarzu.

Naszych milicjantw dzi nad ranem gimnastykowano. Nadeszli do Gminy straszliwie umorusani
i zaboceni. Sekretarz szkolnictwa zawodowego gimnastykowa si z 2 cegami.

Szpital na Czystem ma pono by nam odebrany.

Cz przepustek dzi rano podpisano. O 4 pp. dalszy cig. Na jutro na 10 rano mam by w
Umsiedlungsamcie.

110
Tora - Pentateuch, Picioksig. Rytualne egzemplarze synagogalne spisywane s rcznie na pergaminie
i zwijane w roday. Roday takie s na og bardzo kosztowne, ozdobne; zaopatrzone w nie byy wszystkie
synagogi i bnice, wiksze posiaday po kilka egzemplarzy.
111
Modlitewnik witeczny; na poszczeglne wita byy drukowane odrbne Machzory.
112
Ringelblum pisze, e 16 XI by straszny dzie. Na wszystkich rogach ulic stay posterunki niemieckich,
polskich i ydowskich policjantw, ktrzy sprawdzali, kto ma prawo przejcia. Na rogu Chodnej i elaznej
wiczenia gimnastyczne z kamieniami lub cegami dla tych, ktrzy spnili si ze zdjciem nakrycia gowy
(Ksowim, t. I, s. 182).
113
Chodzi o chalucw, pracownikw farmy na Grochowie (por. przyp. 64 z 8 V 1940).
114
Szpital na Czystem nie by jeszcze przeniesiony do dzielnicy ydowskiej. Nastpio to w grudniu 1940 r.
115
Pracownik Gminy, Signer, by wwczas aresztowany.
20 XI 1940 - Rano Gmina. O 10 rano w Umsiedlungsamcie. Schoen, Mohns, Fabisch (z
Daniowiczowskiej), Steyer, Schoen owiadczy, e: 1) poczta Zamenhofa 41. Na 15 I 1941 bdzie
poczta ydowska, 2) Naley zorganizowa Stckgut Warenlade - Verladungsstelle rwnie dla
rodkw ywnociowych blisko dworca kolejowego, 3) Stworz Transferstelle116 blisko ghetta. Mamy
umeblowa 20 pokoi. Miesiczne Regie bdziemy opaca 10 000 z. Termin 1 grudnia 1940. Do
28 XI 1940 mamy przedstawi zestawienie artykuw zapotrzebowanych i ywnoci. Ekwiwalentem
maj by dewizy (dolary) i gotowe towary. Transferstelle ma udziela obstalunkw rzemielnikom
i robotnikom. Tr[ansferstelle] ma opiekowa si niemieckimi i polskimi wierzycielami i odwrotnie
ydowskimi. Tr[ansferstelle] ma przej Arbeitereinsatz z przedstawicielami Arbeitsamtu. Polecaj
utworzy odwszalnie (Backsteinfen 1000 na godzin).

Przepustki, ktre wydawalimy po ostemplowaniu, naley wstrzyma, rozpuszczajc aparat (72

osoby). Bdzie je wydawa Fabisch. Przepustki ograniczone dla robotnikw SS, wojska.

Na Pradze cmentarz zamkn. Do cmentarza na Okopowej doda si boisko Skry.

21 XI 1940 - Rano ony aresztowanych w zwizku z Sachsenhausem. Na danie Pressdorfa Gmina

sporzdzia 5 planw ghetta z zaznaczeniem instytucji, Rady etc., ponadto opis przesiedlenia. Byem u
Brandta w sprawie Signera i towarzyszy. Nie wysani, ale obz ich oczekuje. Okazuje si, e B[randt]
wyda nakaz aresztowania mnie, gdy by dyurnym wieczorem.

Z ghetta wykrojono dzi hale rybne. S zakusy na pl. Grzybowski. ydzi sklepikarze wol teraz mie
sklepy poza ghettem ze wsplnikami aryjczykami.

O 3 pp. zjawi si dr Droessel w sprawie hurtowni, drogerii, aptek. Sprawa nieruchomoci dzi bdzie
poruszona na posiedzeniu. Na ulicy dzi troch spokojniej.

22 XI 1940 - Rano Gmina. Potem u Heilmanna. Sprawy nowych podatkw. Z kolei Schubert i
Auerswald w sprawie nieruchomoci. Wata menstruacyjna. Radzili, aby w sprawie domw zwrci si
do Schlossera Wirtschafts-Abteilung.

Dzi znowu wniesiono poprawki do rnych punktw ghetta. Mamy postawi most drewniany na
Chodnej.

23 XI 1940 - Rano Gmina. Schubert przyby w sprawie Warmana117, ktry rzekomo obrazi. Chodzio
o przepustk dla jakiej ydwki, ony Niemca.

24 X1 1940 - Rano Gmina. Od 11 XI 1940 mieszkamy na Elektoralnej 11. Przygotowanie skadu

przeadunkowego. Zarzdzenie Schoena: 1) o 7.30 27 XI 40 - 50 rzemielnikw, ktrzy w 24 godziny
maj wyremontowa biuro Transferstelle (Krlewska 23), 2) 20 pokoi zaopatrzy w nowe meble
biurowe, wiszce i stojce lampy, firanki, 2 pokoje w urzdzenia luksusowe. St na 30 osb.
Materiay pisemne etc., 6 nowych maszyn Continental, central telefoniczn, 3) 26 000 z wpaci do
Banku, w tym 6000 z na Opel-Olympia118, 4) yciorysy i po 3 fotografie rabinw warszawskich.

116
Placwka przekanikowa suca gospodarczej wymianie midzy dzielnic ydowsk a wiatem
zewntrznym. Uruchomiona natychmiast po utworzeniu getta, pomimo i zarzdzenie gen. gub. o jej
powoaniu wydane zostao dopiero 14 IV 1941 r.
117
Adwokat Zygmunt Warman, sekretarz Rady, nastpca Horensztejna.
118
Opel-Olympia - niewielki samochd przydzielony Czerniakowowi.
25 XI 1940 - Rano Gmina. Ostatni dzie przepustek wydawanych przez Rad ydowsk. Na 4 pp.
wezwany przez Umsiedlungs Amt. Owiadczono, e:

1) wadz nad Rad jest Transferstelle, z innymi wadzami konferowa przez U[msiedlungs] A[mt],

2) Regie: Transferstelle 20 000 z.

3) Markstelle naley urzdzi blisko Dworca Gdaskiego. Przeprowadzi rozmow z kolej

o poczenie (bocznic).

4) Zrobi zestawienie posiadanych w ghetcie rodkw ywnociowych, wgla i surowcw.

W uzalenieniu od tego zrobi zapotrzebowanie na 28 bm. Zestawienie tygodniowe
(Versorgungsperiode).

5) Poda, ile piekarni jest wzgl[dnie], co jest mniej podane, ile chlebw naley dowozi.

6) 15 grudnia domy yd[owskie] w ghetcie pod zarzd Judenratu. 10% komornego dla Rady. Jeeli za
mao - specjalny podatek bdzie mona na domy naoy.

26 XI 1940 - Rano Gmina. Haendel by u Steyera, nie otrzyma adnej dyspozycji. Aryjczycy, pracujcy
w Gminie, nie otrzymali jeszcze przepustek. Staram si przez Kulskiego. Miasto zawiadomio nas, e
od 1- go grudnia maj polecenie przekaza kartki chlebowe Gminie, sami si tym zajmowa nie bd.

27 XI 1940 - Rano Gmina. Haendel u Steyera. Podrni ydzi zwartym szykiem bd wyprowadzeni
z miasta na dworzec. Ja i pakt.

Jutro rano mamy dostarczy 50 robotnikw do urzdzenia lokalu Transferstelle. Przepustek dla
urzdnikw nie moemy otrzyma. Pressdorf by w Gminie i wypytywa o biece sprawy.
Totenkopfreiterstandart nadesa list w sprawie przyjcia do milicji ydw wymienionych w licie.

28 XI 1940 - Rano Gmina. Do Mohnsa w sprawie kartek chlebowych, ktrych od 1 XII 1940 miasto nie
bdzie wydawao119; w sprawie mieci w domach, wgla i kartofli, ktrych nie dostarczaj spoza
ghetta.

Otrzymaem list z Umsiedlungsamt w sprawie przejcia domw przez Gmin.

29 XI 1940 - Rano Gmina. Na Ciepej zwrcono mi uwag, e mog wyj z auta i chodzi w ogle
pieszo. Glcksberga wycignito z doroki i kazano si gimnastykowa.

Byem u Mohnsa. Kartki chlebowe przeduono na grudzie, miecie si usunie. Dorczyem memo
o zapotrzebowaniu na artykuy ywnociowe etc. Owiadczono mi, e bd si bezporednio
komunikowa z Schoenem wzgl[dnie] z Mohnsem. W poniedziaek o 4 pp. odbdzie si posiedzenie
Transferu, na ktre mnie zaproszono. Wyrwano mi dzi zb, zdjto mostek. Jutro rano musz i do
SS i do dr Ballreicha w sprawie domw.

119
Niemcy wydali zakaz dalszej dystrybucji kart chlebowych dla ludnoci ydowskiej przez miejski Wydzia
Rozdziau i Kontroli Kart Aprowizacyjnych.
30 XI 1940 - Rano Gmina. Wprowadzono mnie przez szpaler Suby Porzdkowej, ktra mnie powitaa
okrzykami cze. Potem w sali przemwi do mnie Gepner, delegaci urzdnikw. Masa kwiatw.
Ukoczyem dzi 60 lat.

1 XII 1940 - Rano Gmina. Konferencja w sprawach aprowizacji. Sachsenhaus zada przez on, aby
jej dano jak koncesj, inaczej spotka Sztolcmana taki los jak mnie.

Wczoraj dzwoni z Palais Brhl major Tunka, proszc bardzo grzecznie zreszt o zajcie si niejak
Strauchlerow (m w Rosji). Dzi zjawia si i owiadczya, e major powiedzia, i zaaresztuje nas
wszystkich, o ile jej nie da si posady. Na to poleciem w jej obecnoci Lustbergowi, aby zapyta
majora, czy to prawda. Wtedy zacza prosi, aby tego nie robi, a potem Lustbergowi powiedziaa,
e skamaa. Poleciem wobec jej ndzy (dziecko) dawa jej po 100 z miesicznie.

2 XII 1940 - Rano Gmina. O 4 pp. u Mohnsa. Szpital, o ile si znajdzie budynek na peryferiach ghetta,
choby za lini ghetta, bdzie mg by umieszczony. Poza tym M[ohns] owiadczy, e rwnie domy
aryjskie bd poddane Treuhandowi, w przyszoci wymieni si domy yd[owskie} na aryjskie. Sklepy
po stronie aryjskiej120.

3 XII 1940 - Rano Gestapo. Zapytano o Transfer[stelle]. Prosiem Scherera w sprawie Signera. Poleci
za 10 dni si zwrci.

O 1 pp. w Gminie 2 gestapowcw w sprawie Maamuda i ony, Firsta, Adlera, Haendla, Wjcika. Jutro
po nich przyl, bo nie maj przepustek. Gancwajch i Sternfeld121 przyszli do Gminy. Zadaem, aby
nie powoywali si na Rad i na mnie w swoich enuncjacjach.

4 XII 1940 - Rano Gmina. O 10-ej nadszed list od Umsiedlung w sprawie 1000 ydw wysiedlonych z
Piaseczna. Wkrtce nadjechay auta. Potem pieszo (18 km) nadeszli ludzie z tobokami. Ulokowalimy
cz w azylach. Cz si rozesza. Do Gminy zjawi si Pressdorf. Potem Scherer i Brandt w sprawie
Piaseczna. Hoeschelmann (Ernhrungsamt) nie honoruje listu Umsiedlung. Zabrania si wwozu
wszystkiego do ghetta z wyjtkiem mki na grudzie. Ale nie dla piekarzy, tylko dla Rady, a piekarze
nie maj przepustek.

O 4 pp. byem u majora Kamlah (cmentarz Praga, kanianie si etc.). Owiadczy, e wyjdzie
zarzdzenie o niekanianiu si.

5 XII 1940 - Rano Gmina. Potem u Mohnsa, ktremu wykazaem kolizje midzy zarzdzeniem
w sprawie kart chlebowych a praktyk. Obieca zaatwi.

Haendel wrci do Steyera, ktry owiadczy, e on i Lichtenbaum maj nosi opaski Judenratu etc. ...

120
Ringelblum notuje pod dat 19 20 XI, e sklepy ydowskie w aryjskiej czci miasta zostay
opiecztowane, aby nie byy rozrabowane (Ksowim, t. I, s. 182). Wedug danych niemieckich (Schoen) liczba ich
wynosia 1170.
121
Abraham Gancwajch i D. Sternfeld reprezentowali synn trzynastk - urzd przy ul. Leszno 13 (w obrbie
getta), w istocie byli agentur gestapo, noszc oficjaln nazw Urzd do walki z lichw i spekulacj.
Trzynastka otrzymywaa od Niemcw rne koncesje (m.in. administracj domw mieszkalnych). Dla
zamaskowania swojej niecnej dziaalnoci trzynastka prbowaa organizowa rne akcje przy pomocy
niewiadomych istoty rzeczy, uczciwych ludzi.
6 XII 1940 - Rano Gmina. O 11 u Fleminga w BGK. Wyoy zasady zarzdu domami. Podkreli, e
zasiga informacji o mnie - Sie sind ein ziemlich anstndiger Mensch [Jest pan stosunkowo
przyzwoitym czowiekiem]. Ale otoczony jest Pan gaganami. Zaoponowaem energicznie.
Owiadczy, e wrd 57 Beauftragte [penomocnikw] ydowskich nad domami 20 - 30 bdzie
podane przez niego. Zwrciem mu uwag, e w poczuciu odpowiedzialnoci pragnbym unikn
doboru ludzi, ktrych nie znam.

7 XII 1940 - Rano Gmina. Haendel i Lichtenbaum byli w SS. Dziwny widok i [?] z Chodnej 25. Mohns
podobno jedzie na urlop. SS go zastpi. Otrzymaem wezwanie do rozplakatowania sprawy
nienoszenia opasek, paskarstwa etc.

Oddanie bielizny do pralni jest teraz problemem.

8 XII 1940 - Rano dentystka, potem Gmina do 6 pp. Brak pienidzy, kopoty, posiedzenie.

9 XII 1940 - Rano SS w sprawie telefonw do Gminy. Potem Umsiedlung. Przyj mnie Palawer122,
ktry owiadczy, e on jest szefem. Potem Gmina.

10 XII 1940 - Rano Gmina. Wci jest ciepo. O 12-ej w Transfer [stelle]. Zadano wpaty 15 000 z
jutro, a 200 000 w cigu kilku dni. Od administratorw otrzymujemy poyczk. Jutro przedstawi list
penomocnikw do domw.

11 XII 1940 - Rano Gmina. Kaczka123 mwi jak pytia delficka. Byem u Fleminga, wniosem list
Beauftragte i administratorw, pomocnikw, strw nie chce uzna. 3% netto doch[odw] podnis
do 4% dla nas. Uwaga o mojej uwadze o elemencie na pomocnikw. Od pocztku miesica wpywy w
Gminie adne. yjemy z prywatnych poyczek. ydzi bezporednich podatkw nie pac. Meble moje
dzi.

12 XII 1940 - Gmina. Transfer. Dusza rozmowa z Steyerem i Palfingerem.

13 XII 1940 - Gmina. Rano dzwoni z BGK Fleming, e podano na licie w[acicieli] nieruchomoci.
Transfer nadesa list, aby zwolni 30 aryjskich pracownikw bezzwocznie.

122
Prawdopodobnie chodzi o Aleksandra Palfingera, ktry od 1 XII 1940 r. stan na czele Transferstelle. Jest
o nim mowa w dalszych notatkach Czerniakowa.
123
Kierownik Wydziau do Spraw Aresztowanych w Gminie.
Notatnik Pity

Notatnik, obejmujcy zapisy od 14 XII 1940 r. do 22 IV 1941 r. zagin. Zosta prawdopodobnie

odebrany Czerniakowowi podczas pobytu w areszcie gestapo od 6 do 10 IV 1941 r., gdzie by bardzo
le traktowany i niemiosiernie skatowany. Po wyjciu z aresztu z powodu zadanych mu cikich ran
i oglnego rozbicia, chory, prawdopodobnie nie prowadzi nowego notatnika do 22 IV 1941 r.

Omwienie i kronik wydarze za ten okres (od 14 XII 1940 do 22 IV 1941 r.) - podajemy w Aneksie 3.
Notatnik Szsty (23 IV 1941 - 20 VIII 1941)

Juliusz Cezar, akt I-szy, scena 1

Flawiusz: Precz std! do domu... wczgi! prniaki!
Czy, to dzi wito? C to? czy nie wiecie,
e w dzie powszedni wam, ludziom rzemiosa,
Nie wolno chodzi bez oznaki cechu?
Mw, jaki cech twj?

23 IV 1941 - Rano Gmina. Potem w Gestapo. Przedstawiem Mendemu plan odczytw Zweibauma1
etc. celem zalegalizowania ich. Dzi odbyo si pod protektoratem dra Milejkowskiego rytualne
obrzezanie w jakiej rodzinie dla lekarza etc. Gestapo. Potem demonstracja dorosego czowieka2.

24 IV 1941 - Rano Gmina. O 3 pp. pogrzeb Berensona3. Podobno, jak powiadaj, nazywa mnie w
ostatnich czasach witym.

25 IV 1941 - Rano Gmina. Mende owiadczy, e Palfinger jest ze mnie i z Rady niezadowolony.
Powinien mie 30 mln z na artykuy dla dzielnicy ydowskiej. Wezwie mnie i czonkw Rady na
konferencj.

Dr Nossig prosi mnie o pomoc materialn. Poza tym gldzi o mnie w zwizku z niedawnymi
przejciami4.

26 IV 1941 - Rano Gmina. Potem u Mendego w sprawie Lagerschutzu i wczorajszych wykrocze na

Lesznie5. U Brandta w sprawie ostatnich wypadkw. Potem u Kratza6 w sprawie epidemii.
Zameldowaem si do K., poleci przyj w poniedziaek.

Z obozw pracy wieci smutne7. ywno maa, stosunek niedobry. Wczoraj Lagerschutz wzi do
obozu 3 porzdkowych, 2 z nich zwolniono, 1 poszed.

1
Doc. Juliusz Zweibaum, ur. 1887, dr nauk przyrodniczych, specjalista w dziedzinie histologii i embriologii,
studiowa w Liege i Bolonii, adiunkt uniw. w Modenie i Warszawie, autor szeregu prac naukowych (por. oza,
op. cit., s. 850). Razem z profesorem Ludwikiem Hirszfeldem prowadzi w getcie wysze Kursy Medycyny. Po
wojnie prof. Akademii Medycznej w Warszawie.
2
Obrzdek obrzezania (Brit-Mila). Prawdopodobnie na danie gestapo zorganizowano i sfotografowano
pokazowy obrzdek chrztu.
3
Por. przyp. 82 z Notatnika 3.
4
Chodzi prawdopodobnie o pobyt Czerniakowa w areszcie (od 6 do 10 IV).
5
Warta obozowa, skadajca si z wikszoci z Ukraicw i mtw spoecznych. W przeddzie dokonali
rabunku sklepw ydowskich na Lesznie, za co zostali aresztowani (Ksowim, s. 255).
6
Otto Kratz, funkcjonariusz gestapo.
7
Ringelblum m.in. pisze: ludno ydowska znajduje si pod wraeniem strasznych wiadomoci z obozw
pracy, skd przybywa do Warszawy duo osb, ktre zbiegy lub te zostay stamtd zwolnione z powodu
choroby. Gwn przyczyn wypadkw, mierci (91 zgonw do 6 maja) jest okropne traktowanie obozowiczw
przez wikszo Ukraicw ze stray obozowej, jak rwnie za, po prostu godowa aprowizacja (Ksowim, s.
27 IV 1941 - Rano Gmina. Zwiedziem warsztaty i skad na Prostej, Tomackie 138. Potem
zlustrowaem wntrze synagogi. Otarz wywrcony. Kapitele i czci architraw[w] zniszczone. Jedna
kolumna obnaona. Dach przebity. Poleciem zwoa komitet celem zbirki funduszw na remont
i uruchomienie synagogi. Otrzymaem paczk - kiebasa, troch mki, cukru, kaszy, cukierkw.
Ubouchna, droga paczka.

O 7 wieczorem dodatek nadzwyczajny Athen von deutschen Truppen genommen [Ateny zdobyte
przez niemieckie toojsJca], Przeczytaem ponownie powie Weyssenhofa Sprawa Dogi. Ten
bohater Doga jaki mieszny!

28 IV 1941 - Rano Gmina. Potem do Brandta. Dorczyem memo w sprawie traktowania naszych
robotnikw w obozach (9 nie yje). Opowiedziaem, jak mody robotnik wrci z ki bez butw
i ubrania, ktre mu dano w Gminie! Potem miaem si zameldowa z Szerynskim do Ka[h]9. Ale
w korytarzu mnie zatrzyma Bonifer i wzi do siebie. Zapyta, czy wiem, co to jest Urzd Walki z
Lichw i czy utrzymuj z nimi kontakt. Odpowiedziaem, e zameldowali si u mnie, ale nie
otrzymawszy rozkazu nie wszedem w aden stosunek. Zapyta, po co by w Warszawie Merin10.
Wczoraj rozplakatowano moj odezw o sobocie. Pomimo deszczu zbieraj si tumnie dla
odczytania odezwy.

29 IV 1941 - Gmina. Smutne wiadomoci z obozw. Haendel z Fuerstenbergiem wrcili z Garwolina,

dokd pojechali z Hentschke i zwolnili wzitego do obozu porzdkowego Pasensteina [?]. Zjawi si w
Gminie chopiec ochotnik, ktry poszed do Garwolina. Zabrano mu buty i odzie etc.

30 IV 1941 - Rano do Gminy. Mende i wycieczkowicze z Wehrmachtu. Poinformowaem o Gminie.

Potem Zabudowski wyjecha z nimi na objazd. Byem u Mohnsa, lecz nie zastaem. Jutro wito
u wadz (1 Maja).

Podobno wczoraj obwieszczenie w Verordnungsblacie o ghetcie (ustrj etc.). Podobno do ghetta

nie bdzie si wpuszczao adnej gazety, tylko Gazet ydowsk11.

1 V 1941 - Rano Gmina. Posiedzenie z prezydium Komitetu Obywatelskiego w sprawie obozw.

Uzgodnienie z Rozenem kompetencji prezydium. Sprawozdanie Haendla i Fuerstenberga z rozmowy z
uchowskim z Garwolina. Protokoy o stanie w obozach. Zabudowski podejmowany przez 2
wycieczkowiczw.

Fotograficzne zakady i fryzjerzy prosz o zezwolenie na otwieranie zakadw w soboty.

260 - 263). Pisze o tym take M. Szwarcbard - Notatniki z getta warszawskiego [w:] Bleter far Geszichte, t. VIII,
1955, nr 3 - 4, s. 192.
8
Siedziba Zwizku Literatw i Dziennikarzy ydowskich; Wielka Synagoga miecia si przy ulicy Tomackie 7.
9
Ka - to prawdopodobnie major SS dr Ernst Kah, jeden z funkcjonariuszy hitlerowskiego Urzdu do Walki z
Lichw.
10
Mosze Merin, przewodniczcy Centrali Judenratw Grnego lska (w Sosnowcu), krewny agenta gestapo
w getcie warszawskim Abrama Gancwajcha. Bra udzia w rokowaniach (z udziaem Eichmana) w sprawie
emigracji ydw z krajw okupowanych. Brak szczegowych informacji na ten temat.
11
Mieszkacy getta - dni informacji o sytuacji politycznej i militarnej, nawet preparowanych przez
hitlerowcw - kupowali, pacc wygrowane ceny, pras niemieck i Nowy Kurier Warszawski. Okupantom
chodzio widocznie o ograniczenie informacji dla getta do materiaw podawanych przez jeszcze cilej
kontrolowan Gazet ydowsk.
2 V 1941 - Rano Gmina. Nossig opowiedzia mi, e matka-ydwka opucia dwoje dzieci na ulicy
i zaprzeczya tumowi, e to jej dzieci, cho krzyczay: mamo! W telefonicznej kabinie skradziono
puszk na cele dobroczynne z groszakami. O 8-mej rano zjawili si filmowcy z Aussendienstu i zrobili
zdjcie w warsztatach przy Gminie. Po obiedzie id z Zabudowskim do teatru.

3 V 1941 - Rano Suba Porzdkowa z Szeryskim. Mende omwi spraw zebra, o ktrych trzeba go
zawiadamia. Przyj raporty o stosunku Lagerschutzu do robotnikw w obozach.

Kratz przyj mnie z Szeryskim. Zada danych o urodzeniach i miertelnoci dzieci. Mohns w paacu
Brhla owiadczy, e albo on, albo dr Auerswald bdzie komisarzem ydowskim. Nossig owiadczy,
e nie zostaem przyjty z powodu braku czasu przez jego interlokutora. Polecili w kocu przyszego
tygodnia zameldowa. Mam wraenie, e moe bd zwolniony ze stanowiska.

Dzi pierwszy dzie sobotni z odpoczynkiem powszechnym.

4 V 194112 - Rano Gmina. Zjawili si filmowcy. Przywieziono 5 trupw z obozu. Zofiwka nadesaa
10-ro dzieci do Gminy.

Walka midzy Haendlem a Fuerstenbergem. Zjawili si rabini z Michelsonem na czele i podzikowali

za sobot. Nawoywaem ich do tego, aby stworzyli rabinat i radziem, aby wybrali naczelnego rabina
i wzili si do odbudowy bnic.

5 V 1941 - Rano Gmina. Potem w Arbeitsamcie, w ktrym z Rozenem i Altbergiem13 zoyem

deklaracj w sprawie pooenia w obozach pracy (podobno 100 zmarych). Rozen opowiedzia
szczegowo, co si w obozach dzieje i zoy meldunki. Potem pojechaem do Gestapo i daem
Mendemu jeden z protokow. Opowiedziaem o pooeniu w obozach. Zapowiedziaem, e jutro
przywioz memo Batalionu o obozach. Potem rozmowa przesza na stosunki w Transferze.

W Gminie odwiedzi nas dr Gater i Meder14 w sprawie pracy (wytwrczoci) w ghetcie etc. S za tym,
aby kupcy w ghetcie komunikowali si bezporednio z kupcami po tamtej stronie, aby si w ghetcie
utworzya spdzielnia ydowska. Judenrat tylko ma by wadz samorzdow, a Obmann
burmistrzem.

O 20.30 przyszli do mnie Rozen i Goldfeil. Dali materia w sprawie obozw. Wedug zestawienia
zgino w 10 obozach 91 ludzi. Powiadaj, e w nocy ma wyruszy transport 280 ludzi. Panuje wrd
nich wzburzenie. Pracownicy Batalionu w stanie nieomal histerii. Bg wie, jak ta noc przejdzie i co
bdzie jutro. Wiadomoci z Arbeitsamtu s tragiczne. Podobno wysze czynniki nie wierz naszym
opisom i twierdz, e wprowadza si Arbeitsamt w bd. Cikie pooenie w obozach pomnaa fakt,
e cigle padaj deszcze. Dzi spad nieg. Mona sobie wyobrazi robot w wodzie. Otrzymaem list
Steyera, odwoujcy danie podawania mu wiadomoci o rekwizycjach.

6 V 1941 - Rano Gmina. Potem zawiozem do Gestapo memo o obozach (91 wypadkw mierci).
Trupy w kwarantannie oglda Hagen15 i filmowcy niemieccy, ktrzy przypadkiem byli

12
W notatniku omykowo wpisana data 4 IV 1941.
13
Adw. Lucjan Altberg, przed wojn radca prawny Lewiatana. W Radzie - czonek Komitetu Obywatelskiego,
w skad ktrego wchodzi m.in. adw. Leon Berensohn. Zgin w czasie deportacji latem 1942 r.
14
Wysi urzdnicy Gwnego Wydziau Gospodarki (Hauptabteilung Wirtschaft) w rzdzie GG.
15
Dr Wilhelm Hagen, lekarz (Amtsartzt), kierownik Wydziau Zdrowia, nastpca Schrempfa.
w kwarantannie. Wczoraj byo w kwarantannie w nocy 280 kandydatw do obozu. Z nich wyjechao
180, pomimo i widzieli nieszczliwych.

Palfinger mnie wezwa, owiadczy, e wszystko zrobi dla polepszenia stanu aprowizacji. Potem
zapyta, co robi dr Gater i Meder z Krakowa u nas.

Gubernator czeka w sprawie obozw na raport Meissnera, ktry teraz jest w obozach.

Mende pyta, kto chodzi do Transferu z Gminy. W kasie Gminy rano groszy 29.

7 V 1941 - Rano Gmina. Odbyo si posiedzenie w Arbeitsamcie u Hoffmana. Kapitan Meissner16, szef
Lagerschutzu, owiadczy, e powodem nieszcz w obozach byy pogody, niedoywienie
poborowych, niewdroenie ich do cikiej pracy, a w czci win ponosi te Lagerschutz. Zgodzi si
na wyjazd z nim do obozw 2 czonkw Rady. Jutro o 6 rano wyjad Zabudowski i dr Wielikowski do
obozw na 3-dniow wycieczk.

Gancwajch referuje, e dla spoeczestwa istnieje problemat, czy dotychczasowy prezes Rady bdzie
mianowany burmistrzem, czy te nie. Niedawno na plakatach jakiej szkoy taca figurowaa jego
ona jako JWP Protektorka.

Jeden z licznych dowcipw: powiadaj, e jaki yd da w posagu dziur w murze, ktra jest czynna
ca dob17.

8 V 1941 - Rano w Gminie. Byem u Kamlaha (nie mogem pj do teatru, bo nie wypada z powodu
tego, co si dzieje w obozach). W rozmowie opowiedziaem o obozach.

O 4 pp. u Mohnsa. Powiedzia, e ghetto ma otrzyma budet 24 000 000 z. Naley stworzy bank
spdzielczy oszczdnociowy (nie emisyjny). Emisyjny bdzie mia oddzia. Rekwizycje s
wzbronione.

O faktach naley jemu meldowa. Na moj prob zgodzi si da do obozw kampinoskich

(Szymanw etc.) 18 wasn nasz milicj (notabene wczoraj nastpia intromisja milicji do
Dbrowicy)19. Lagerschutz odszed. Robotnicy uszczliwieni.

Mohns owiadcza, e z domw mamy mie 10% od dochodu etc. Gubernator zrzeka si pono
dochodw z domw ydowskich na rzecz Rady. W sprawie rekwizycji zwrci si Amtschef do
Wehrmachtu.

Otrzymujemy wasn gazet. Na temat naszych urzdnikw, chodzcych do Transferu, owiadczy, e

wkrtce si to skoczy.

16
Kpt Meissner z Policji Niemieckiej, ktremu podlega nadzr nad ochron obozw.
17
W getcie kry dowcip o pewnym biedaku, ktry znalaz rdo utrzymania - dziury w murze swego
mieszkania, graniczcego ze stron aryjsk. Przez otwr ten przerzucano towar i ludzi. T dziur odda crce
w posagu.
18
Obz w Kampinosie (pow. Sochaczew) zaoony na wiosn 1941 r. Pierwsza grupa, zoona z 500 ydw,
zatrudniona tam bya przy suszeniu bot. Praca w nieludzkich warunkach i gd powodoway choroby (epidemia
tyfusu) i masowe zgony. Wielu winiw hitlerowcy rozstrzelali (opis rabina Szymona Huberbanda dla
podziemnego archiwum Ringelbluma - Arch. IH, Ring. I, poz. 379, s. 34).
19
Zastpienie w obozie znajdujcym si w okolicach Skierniewic Lagerschutzu ydowsk Sub Porzdkow.
Komisarzem do spraw ydowskich zostanie, zdaje si, dr Auerswald. Mohns bdzie mia dystrykt.

Kilka dni temu Gancwajch urzdzi zebranie (herbatk). Trzyma ca noc zaproszonych20. By tam
Korczak, naturalnie Rozenberg Stanisaw21, Glocer etc. Jeden z zebranych przyszed si tumaczy,
dlaczego tam poszed. Gancwajch psioczy na Gmin, ga, e uruchomi warsztaty, no i kultur.

Berufung durch den Staatssekretr22.

Der SA. Standartenfhrer Waldemar Schoen ist mit Wirkung von 15. Marz 1941 durch den
Staatssekretr der Regierung zum kommissarischen Leiter der Abteilung Innere Verwaltung
im Amt Chefs des Distrikt Warschau unter Abberufung von seiner bisherigen Dientstellung als
Komissar des Jdischen Wohnviertels der Stadt Warschau berufen worden.

[Nominacja przez sekretarza stanu

Dnia 15 III 1941 r. SA-Standartenfhrer Waldemar Schoen zosta powoany przez sekretarza
stanu na komisarycznego kierownika Wydziau Spraw Wewntrznych w Urzdzie Szefa
Dystryktu Warszawskiego z odwoaniem z jego dotychczasowego stanowiska subowego
jako komisarza ydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej miasta Warszawy].

Byem u Auerswalda. Owiadczy, e rozmawia jako czowiek prywatny. Czy mamy do spdzielcw?
W podwrzu Brhla z auta krzyknli mi zdejm czapk. Nie zdjem. W szpitalach, punktach dla
uchodcw rzeczy straszne. Chleb kosztuje 12 zotych, wodniste mleko litr 4 - 4.50. Dzieci mr
z godu.

9 V 1941 - Z rana mokry nieg. Przyszed jaki yd w towarzystwie Danke [?] z

Totenkopfreiterstandart, ktry energicznie si domaga fryzjera yda do policji. Z kolei yd zada
posady administratora etc. Po obiedzie wrci z obozw Zabudowski.

10 V 1941 - Rano Scherer owiadczy, e przekazuje swoje czynnoci Knollowi23. Knoll zapyta,
dlaczego G[ancwajch] i St[ernfeld] chc mnie wygry z Rady. Doda, e to jaka firma. Na to
odrzekem, e to rzeczywicie firma. Knoll doda, e gdyby objli Gmin, po 10 dniach si Gmina
zawali. Z kolei Mendemu i Kratzowi dorczyem grafikon miertelnoci ydw w r. 1939, [19]40 i w
pierwszych miesicach 194124. Ponadto referat o katastrofalnym stanie na punktach dla uchodcw
i o stanie gospodarczym dzielnicy.

Potem przyj mnie Kommandeur Mller. Powiedzia, e w Falentach ydzi pracuj wzorowo, e
dobrze wygldaj. Opowiedziaem o obozach. Powiedzia, e by u gubernatora w tej sprawie.
W obozach bdzie ydowska milicja i moe 1 Niemiec. Zada, aby wszystkie Berichty dostarcza
jemu bezporednio lub adiutantowi. Byli u mnie dziaacze ydowscy etc. Prosz, aby 30% kartek
chlebowych zabra bogatym i rozda biednym etc.

20
Z powodu godziny policyjnej.
21
Przed wojn waciciel drukarni, czonek Zarzdu Gminy Starozakonnych
22
Druk wklejony do notatnika.
23
Leutenant SS Walter Knoll, podwadny Kurta Nicolausa (zob. przypis 55 z Not. 9).
24
Wedug Ringelbluma miertelno w tym okresie wzrosa w stosunku do listopada 1940 r. siedmiokrotnie,
dziennie umierao do 150 osb (Ksowim, s. 256 - 269).
A dr Auerswald zosta komisarzem do spraw ydowskich.

Wyszed plakat o przygotowaniu do obrony przeciwlotniczej, przeze mnie podpisany d. 7 bm.

Zabudowski zwiedzi z Wielikowskim i komendantem Lagerschutzu kpt. Meissnerem obozy grupy

kampinoskiej: Roztoki, Warty, Pieko. Potem Szymanw przy yrardowie. Miedniewice na rzece
Suchej i 2 obozy przy owiczu, Kapitua i Malszyce. Jedzenie niej krytyki. Robotnicy mieli otrzymywa
18 dkg chleba, 1 - 1,3 kg kartofli, cukier, marmolad, miso, kaw etc. Kartofli brak, chleba otrzymuj
12 - 15 dkg. Brak tuszczw. Firma Juske, pl. [Trzech] Krzyy 23 redukuje lon na ywno podwjnie
w stosunku do ceny kontyngentowego produktu. Baraki maj kiepsk som, wiatr wieje przez ciany.
Robotnicy w nocy marzn, kpieli nie ma. Klozetu nigdzie nie ma. Buty w mokrym piasku lub glinie
robotnicy zniszczyli. Nie ma lekarstw i opatrunkw. Stosunek Lagerschutz w wielu miejscowociach
zy. Meissner zabroni bi robotnikw. Lonu nie wypacono. Robotnicy na og przedstawiaj materia
dobry. Wszystko zaley od wyywienia.

11 V 1941 - Rano Gmina. Po obiedzie pierwszy odczyt na kursach sanitarnych (dr Stein o yciu
i mierci).

Zjawi si niejaki Jehuda Warszawiak25. Pracuje w 13-ce, ale pragnie otrzyma referat kultury i sztuki
w Gminie.

12 V 1941 - Rano Gmina. Wczoraj u Gancwajcha herbata. By tam Fuerstenberg i Haendel. Dzi
Haendel jest chory. Wida po herbacie. Gancwajch znw zaatakowa Gmin. Pijany niejaki
Gazka26 owiadczy, e Gmina nic nie robi. Zbawi ydostwo mog Gancwajch, Sternfeld i Kon.

Byem u Auerswalda. Powiedzia, e w czwartek nastpi intromisja jego i Bischofa27 (dyr.

Transferstelle). Podobno i ja mam by zaproszony. Zada planu organizacji urzdnikw Rady, ktrzy
mi podlega bd. Mam otrzyma uprawnienia burmistrza. Powiedzia, e stosunek jego do Rady
bdzie obiektywny i rzeczowy bez animozji.

Na podwrzu w paacu Brhla znw mi kazali zdj kapelusz.

Bya u mnie delegacja szpitali z Skoniecznym28 (komisarzem) na czele. Owiadczyli, e dr Hagen nie
moe pomc - ywnoci nie ma. Poleciem przygotowa memoria do wadz, z ktrym si do nich
udam.

Orzeczenie dyscyplinarne z d. 10 II 41.

d. 2 padziernika 1940 r. objedali teren szpitali karawanem, w ktrym znajdoway si zwoki

noworodka, przy tym Przygoda siedzia na kole karawanu, nawoujc konie do szybkiej jazdy,
Rotleder za i Trauman siedzieli na koniach.

25
Dziennikarz i literat.
26
Por. zapis z 17 V 1941.
27
Max Bischof przej od Palfingera kierownictwo Transferstelle.
28
Wacaw Skonieczny, komisarz szpitala im. Bersohnw i Baumanw. Wyrni si humanitaryzmem i wielk
yczliwoci dla pracownikw, chorych i spraw szpitala (por. H. Kroszczor, Szpital dla Dzieci im. Bersohnw i
Baumanw, Biuletyn IH nr 76, 1970, s. 37).
Kara - Rotleder zawieszony na 6 tygodni, 2 pozostali hultaje na 2 miesice kady.

Dzi Mende i koledzy zaczli w Gminie bada ydw, woanych do Gestapo. Jednoczenie
w archiwum otworzy skrzyni nadesan do Gminy z Gdaska czy te z Prus Wschodnich [?]. Znalaz
tam zabytkowe srebro do rytuau29.

13 V 1941 - Rano Gmina. Rozen zawiadomi, e Hoffmann szykuje grone posunicie. Poszedem
z nim do Paemelera, z Zieglerem30 weszlimy do Hoffmanna, ktry owiadczy, e gubernator
zawezwa go w sprawie obozw. Schoen na posiedzeniu powiedzia, e zastosowaby inne metody.
Poniewa H[offmann] zagrozi apaniem przez inne czynniki, yd[owska] Suba Porzdkowa bdzie
zmuszona dostarczy do jutra 1000 robotnikw do obozw.

Byem na Lesznie w aprowizacji w sprawie cukru dla przemysu etc. Zachodzi potrzeba reorganizacji
Komisji Finansowo-Budetowej. Naley powoa dyrektora finansowego Gminy. le jest, e wobec
maej iloci sprawnych radcw, niektrzy maj 2-3 dziedziny pracy kolidujce ze sob.

Dzi w gazetach wiadomo o Hessie31.

Na ulicach wyrywaj torebki, kradn chleb. Suba Porzdkowa przestrzega, e wkrtce moe
przewz chleba z piekarni nie bdzie bezpieczny. Baby noszce chleb lub buki maj koszyki z gry
odrutowane.

14 V 41 - Rano Gmina. Mohns zawiadomi, e gubernator mnie nominowa na burmistrza dzielnicy

ydowskiej.

Wczoraj okoo 1000 kandydatw do obozw dostarczya Suba. Wczoraj nadeszo 9 wagonw
towarw dla warsztatw.

Dzi ukaza si w Krakauerce32 komunikat o Hessie.

15 V 41 - Gmina Rano. Potem u Auerswalda. Owiadczy, e gubernator odoy intromisj na przyszy

tydzie. Potem u Kamlah. Dorczyem memo o obozach i o pooeniu uchodcw oraz dane
o miertelnoci.

Jeden z wezwanych przez Gancwajcha obywateli odczepi si od niego w ten sposb, e przesa mu
wiadectwo lekarskie, e ma nerwic serca i e nie moe pracowa spoecznie.

Dzi w Gminie na schodach usiowano mi zrzuci kapelusz z gowy. Rozena szantauj tym, e
rzekomo wypowiedzia sowa komu ubliajce.

29
Byy to prawdopodobnie przedmioty kultu religijnego, ktrego ewakuacj do Warszawy rozpoczy niektre
gminy ydowskie z chwil wybuchu wojny. Mogy to by lichtarze, lampy chanukowe, balsaminki itp.
30
Urzdnik Wydziau Zatrudnienia Gminy.
31
Wiadomo dotyczy Rudolfa Hessa, jednego z najbliszych wsppracownikw Hitlera, ktry 10 V 1941
(prawdopodobnie z wasnej inicjatywy) wylecia samolotem do Anglii w celu przedstawienia rzdowi
brytyjskiemu propozycji pokojowych. Projekt ten nie zosta zrealizowany, Hessa internowano. W 1946 r. przez
Trybuna w Norymberdze skazany zosta na doywotnie wizienie.
32
Krakeuer Zeitung, krakowski odpowiednik Warschauer Zeitung.
16 V 41 - Rano Gmina. Gingold, protegowany do Suby Porzdkowej, zosta schwytany na ulicy
i wywieziony do obozu w Kronie. Zjawia si jego siostra i grozi telefonem33. Zwoaem Rad
w sprawie propozycji JHK (30 000 kart zabra zamoniejszym na rzecz biednych). Wybrano komisj,
celem opracowania projektu pomocy.

Rumkowski dzwoni, e jutro przybdzie do Gminy.

17 V 1941 - Wczoraj w nocy czytaem gazet Rumkowskiego34. Trafiem na jego ordzie do wasnego
ludu. Gwnie chodzi mu o to, aby lud go nie napastowa i nie dorcza na ulicy ofert i prb. Podaje
ulic i nr, gdzie wisi na to skrzynka. Potem nastpuje opis, jak zwiedzi wizienie, ktre jest pod jego
wadz. Wikszo uwizionych to urzdnicy Gminy.

Dzi rano u Mendego, Knolla, Brandta. Mendemu pokazaem straszne fotografie dzieci z azylw.
Zatrzyma je. Knoll zapyta o jakie 120 000 w zwizku z Fuerstenbergiem. Wida jaka nowa
denuncjacja. W rozmowie o Konie i Hellerze35 nadmieniem, e nie mona bez koca dawa koncesji
jednej firmie36. (W firmie tej gwnym wodzirejem jest Gazka, ktrego poznaem w
Kompensacie37).

Brandt wprowadzi mnie i Szeryskiego do nowego szefa ich wydziau. Potem skierowano nas do
Roellera czy Koellera. Jest to nowy referent do spraw obozowych. By w jednym z obozw. Robi
wraenie chtnego do oczyszczenia atmosfery w obozach.

W Gminie Rumkowski zdawa relacj ze swojej dziaalnoci w odzi. Jednostka dla niego nie
egzystuje. Ma Sonderkommando do spraw rekwizycji. Zbiera brylanty i futra. Nie ma biedakw na
ulicach. Zwrcono mu uwag, e 150 000 odzian ucieko do Warszawy, gdzie jest gorzej, e umiera
u niego 1000 ludzi miesicznie, e ilo urodzin si zmniejsza. Odpowiedzia podraniony, e nie
mwi, i w odzi jest dobrze. W odzi jest wielu grulikw. Nawoywa do pogodzenia si w
Gancwajchem. Natomiast on jest przeciwny Merinowi. Uwaa, e sklepw zamyka w Warszawie nie
naley, z drugiej strony nadmienia, e nie naley udziela koncesji. Jak pogodzi jedno z drugim,
pozostao niewyjanione. Jest to samochwalec. Zarozumiay i gupi. Szkodliwy, bo wmawia wadzom,
e u niego jest dobrze. Dzi dr Hagenowi musia to wytumaczy dr Milejkowski.

Dzwoni Kamlah, zapytuje o stan miertelnoci w Warszawie w maju. Nossiga wczoraj wyrzucono z
Transferu (Steyer). Poskary si na nich we waciwym miejscu i nastpia dzi reakcja.

Kiedy si przysuchiwaem wywodom Rumkowskiego przypomniaem sobie mimowoli .p. adw.

wierzewskiego (znanego z dowcipu). Powiedzia on kiedy: co to by byo, gdyby skazanego na mier
nie broni adw. Sterling!

33
Prawdopodobnie donosem do Niemcw.
34
Getocajtung, oficjalny, wydawany w jz. ydowskim, organ Przeoonego Starszestwa ydw w odzi,
wydawany nieperiodycznie (zasadniczo tygodnik). Ukazao si tylko 18 numerw -- ostatni 21 IX 1941 r.
35
Moryc Kon i Zelig Heller posiadali wydane im przez Niemcw koncesje (prawdopodobnie dziki kontaktom
z gestapo), na ktrych si wzbogacili. Znienawidzeni, w celach asekuracji na przyszo, udzielali pomocy
i ukrywali duchownych ydowskich (Biuletyn IH nar 1/3, 1952, s. 76 oraz nr 15-16, 1955, s. 256 - komentarze
do Notatnika Ringelbluma).
36
Chodzi o dochodowe koncesje gospodarcze (tu prawdopodobnie o komunikacj wewntrzn w getcie).
37
Instytucja, w ktrej Czerniakw pracowa przed wybuchem wojny (Zahan).
18 V 41 - Rano Gmina, Na og cisza.

19 V 41 - Dzie peen wrae. Rano do Gestapo. Owiadczyem Mllerowi, e od 1 do 15 maja zmaro

ponad 1700 ydw i ydwek. Wytumaczyem, e to na skutek maych kontyngentw
ywnociowych (13 groszy przecitnie dziennie dla yda - 35 groszy dla Polaka). Prosiem o extra
kontyngenty dla policji i urzdnikw. Mller obieca, e zadzwoni do Ernhrungsamtu. Potem do
Brandta i do Kratza. Pierwszy pyta, czy Kon i Heller nale do 13-ki. Drugiemu powiedzielimy o
dziaalnoci 13-ki. By ze mn Szeryski.

Wrciwszy do Gminy zostaem wezwany do gubernatora Fischera. Niestety auto byo w drodze.
Spniem si i nie dotarem. Na schodach spotkaem Mllera i jego pomocnikw, Leista. Z boku
zauwayem oddzielnie Schoena. Leist zapyta, ile mamy kuchen. Mller zauway, e by
u gubernatora. Auerswald zaprowadzi mnie do siebie i owiadczy, e w rod mam si zameldowa
u gubernatora. Doda, e naley zorganizowa wsplne kuchnie, bo tego wymaga der Zug der Zeit.

Po obiedzie zjawi si do mnie dr Wielikowski i owiadczy, e by u Auerswalda ktry jest

zadowolony, e A[uersawalda] zaprosiem do Rady. Jutro o 8 rano wyjeda z Rozenem,
Auerswaldem i Hoffmannem do obozw. Dr Auerswald owiadczy, e zostaem nominowany
burmistrzem. Razem z krlem Kroacji38.

20 V 41 - Dzi po raz pierwszy w maju troch cieplej. Rano Gmina. Zjawio si dwch z daniem, aby
pokaza, jak pobieramy skadk. Zabudowski chcia wyjani, ale go odepchnito. Dzwoni do
Brandta, ktry do telefonu poprosi goci. Potem zadali, abym wyszed do nich. Wziem ich do
swego gabinetu i cierpliwie wszystko wyjaniem. O Zabudowskim powiedziaem, e jest stary. S
podobno z odzi. Pytali o Rumkowskiego. Ten znw zwoa zebranie w JDC, nawoujc do entente
cordiale z Gancwajchem. Palfinger da zamknicia interesu Kona i Hellera. Podobno napisali list do
Transferu ze skarg na Gmin. Jutro mam by u gubernatora.

21 V 1941 - Rano Gmina. Dzwoni Rozen. Byli w knie [?] i drugim obozie. Warunki straszne. Nikt nie
wytrzyma miesica. Firmy okradaj z ywnoci. Bicie ustanie. Wydajno cikiej, zreszt, pracy maa.

O 9.30 byem u Auerswalda razem z Wielikowskim. Zostalimy przyjci przez gubernatora Fischera.
Na wstpie powiedzia, e nie jest jego celem wygodzenie ydw. Racje moe bd zwikszone,
praca wzgldnie obstalunki dla robotnikw nadejd. Zwrci uwag, e ze wraenie robi trupy na
ulicach. Rzeczywicie trupy le (twarz przykryta gazet i ceg). Naley - rzek - trupy szybko
uprzta. Powiedzia, e moe extra kontyngenty bd dla policji i urzdnikw.

Gubernator jest to wzgldnie mody czowiek, po cywilnemu, w butach z ostrogami. Zachowanie byo
grzeczne. Na zakoczenie powiedzia, oczekuje wykonania inaczej...

Na zapytanie, czy zanim bdzie mona otrzyma poyczk, odpowiedzia tak.

O 3 pp. odwiedzili mnie w Gminie pp. dr Auerswald i Bischof. Wypytali o aprowizacj i wytwrczo.
Midzy wierszami wyczytaem niech do Transferu, a moe i do granic ghetta. Poruszyem spraw
ghetta. W Krakowie znaczna cz ludnoci ma przepustki i sklepy poza ghettem. Auerswald powiada,
e co innego Krakw, co innego Warszawa. Naley sta na gruncie zarzdze. Plan ghetta mu si nie

38
Aluzja do koronacji po podboju Jugosawii woskiego kolaboranta, ksicia Maspalto, na krla Chorwacji.
podoba. Zapytaem, czy nie mona wnie projektu. Odpowiedzia, e mona, bo kade przeinaczenie
granic musi by przedstawione.

Bischof zgadza si z pogldem, e Rada winna by oddzielona od Zakadu Zaopatrywania i

Wytwrczoci39. Poza ghettem bdzie utworzona wsplnota kupcw dla dostaw artykuw do ghetta.
Zapyta, czy mamy finansistw w Radzie.

Chc nam da 500 ton owsa na patki owsiane. Niestety, nie mamy mynw. Jest myn poza ghettem
na Biaostockiej na Pradze. Wydajno z kg jest 60%. Mona otrzyma z tego 14 porcji do jedzenia.

Byli z propagandy i owiadczyli, e Krakw nie yczy sobie, aby Gmina wydawaa gazet. Dr
Auerswald jest za tym.

22 V 1941 - Rano Gmina. List Wielikowskiego do Schipera40. Rzekomo zachwycony jego wstpieniem
do Rady, ucaowaem go. Poza tym, e Auerswald yczy sobie, aby zastpi Rozena na stanowisku
przewodniczcego Batalionu. Schiper pokaza list Rozenowi. Std awantura.

23 V 1941 - Rano dzwoni Palfinger, pytajc, co sycha (u niego41).

O 2 pp. byem ze Sztolcmanem i Wielikowskim u Auerswalda. Z Ernhrungsamtu by Schneider, z

Transferu Legband.

Przeprowadzono kalkulacj patkw owsianych. Ustalono pewne kontyngenty obiadw dla suby,
urzdnikw Gminy, Zytosu42, robotnikw w warsztatach. Mam plakatowa, o obiadach. Cz
obiadw bezpatna. JHK ma tylko gotowa (technika). Opieka przy Gminie ma wyda kartki na obiady.

Auerswald poleci wyj obecnym i owiadczy, e naley wydziay Gminy skoncentrowa w 6

departamentach. Na czele Frsorge winien stan Wielikowski i tene winien wstpi do JHK na 5-go.
Poza tym Auerswald owiadczy, e do obozw nie id zdrowi. Niedocignicia usun, ale le bdzie,
jeeli Rada nie zrobi swego. Gmina ma opini kiepsk. Naley j usanowa. Odpowiedziaem, e
Gmin tocz raki. Demoralizuj i s demoralizowani. Zaprosi mnie na jutro na 2 pp.

24 V 1941 - Rano Gestapo. Mende owiadczy, e wicej urn nie bd przesya43. Zmarych
w obozach pochowaj (palc w krematorium) na koszt pastwa. Kratz zada danych
o przygotowaniu do obrony lotniczej. U nas na podwrzu opatrzono wejcie do schronu z napisem
i utworzono LOPP. Na og w ghetcie jest mniej schronw ni tego wymaga ludno. Wczoraj
schwytano ebrakw na ulicy (symulantw etc.) i skierowano na punkty.

39
ZZ - Zakad Zaopatrywania. Naley zwrci uwag, e w zwizku z oficjalnym powoaniem Czerniakowa przez
gub. Fischera na stanowisko burmistrza i nadaniem dzielnicy nowego statusu - co mona uwaa za szczytowy
punkt tworzenia pozornego samorzdu ydowskiego - na jego barki spada wiksza odpowiedzialno take za
zaopatrywanie ludnoci getta w ywno. Wyodrbnionym w lutym 1941 r. Wydziaem Wytwrczoci kierowali
Mieczysaw Orlean i Beniamin Gliksman.
40
Dr praw Ignacy Schiper, historyk, doc. Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie. Zgin w getcie.
41
Palfinger prawdopodobnie chcia wiedzie, co mwi w getcie i w Gminie o podlegych mu instytucjach
Transferstelle.
42
Zytos - chodzi tu o TOZ, ydowsk instytucj Towarzystwa Ochrony Zdrowia.
43
Niektre obozy koncentracyjne przesyay rzekome prochy spalonych cia zmarych i zamordowanych
rodzinom, na ich koszt.
Od 2 do 5 byem u Auerswalda. Rozmowa intymniejsza. Dzi odbyo si zebranie, powicone
sprawom szkolnictwa zawodowego. Prosiem Auerswalda o zwolnienie z obozw chorych po
zbadaniu przez ydowskich lekarzy, zwikszenie akordowej pracy i doywienie przed ewentualn
wysyk do obozu. Auerswald proponuje, aby kierownicy 6 czy 7 departamentw otrzymywali ga.
Ja rwnie. Odpowiedziaem, e dokd urzdnicy nie otrzymali gay, nie mog ja lub radni gay
pobiera.

25 V 41 - Rano Gmina. Odbyo si uroczyste otwarcie kuchni. Jest to I kuchnia polowa, ktra bdzie
rozwozia kaw, chleb etc. Przemawialimy ja i Niunia. Potem zwiedzilimy Komend Gwn Policji
ydowskiej. Miaa ona ogrdek, ale kilka dni temu zabrano prawem kaduka ogrd i oddzielono go 4-
metrowym murem, cho posesja bya w ghetcie.

26 V 41 - Rano Gmina. O 10-ej w Ordnungspolizei u Kommandeura Petscha i szefa jego sztabu

Schaefera. Referowaem stan ludnoci i miertelno. Potem u Kamlah. Ogrodu zwrci milicji nie
moe, bo mu owiadczono, e Asko [?] si rozbudowuje na potrzeby wojska. Petsch44 owiadczy, e
za kilka dni bdzie prba zaciemnienia miasta. Kamlah owiadczy, e si maszeruje45.

O 3 pp. byem u Auerswalda w biecych sprawach.

Urzdnicy Gminy buntuj si z powodu droyzny. Chleb biay kosztowa dzi rano 24 z. O 6 pp. chleb
czarny 23 z, biay 31 z, cebula kosztuje zotwk, buka 2.50.

Na noc jestem bardzo zmczony. Bd czyta w nocy ycie zwierzt Brehma. Przypuszczam, e
odpoczn.

27 V 41 - Rano Gmina. Ludno rozpocza pldrowanie piekarni. Urzdnicy Gminy buntuj si na

skutek droyzny. Przyjem delegacj, ktrej obiecaem 100 000 zotych z ewentualnej poyczki jutro.
Byem u Auerswalda z Wielikowskim. Wielikowski referowa spraw kuchni i zosta zwymylany na
skutek niecile podanych cyfr. Po wyjciu Wielikowskiego zreferowaem spraw odezwy. W.46 nie
zaaprobowa mojej odezwy, bo moe podrani posiadajcych. Zaproponowaem na redaktora pisma
Baabana47. Poprosiem o zezwolenie na powrt do domu.

28 V 41 - Rano Gmina. Potem u Bischofa i Palfingera. Okazuje si, e nie otrzymamy 500 t owsa, ale
250 t owsa i 125 t mki. Czy to nie robota naszych ydw chodzcych do Transferu? Bischof mwi
o poyczce w zwizku z proponowanym przez Transfer wyzbyciem si przez nas Grochowa.
Poruszyem z nim spraw oczyszczania atmosfery. Poleci rozmwi si ze Steyertem na temat
telefonw i auta. Na korytarz wybieg Steyert (po rozmowie z Schoenem) i krzykn do Lichtenbauma,
Haendla i Fuerstenberga: co wy ydzi tu robicie. Na to oficerowie niemieckiej policji, ktrzy
rozmawiali z ydami, odrzekli Wir sind keine Juden. Steyert w dalszym cigu beszta groc, e on
sam do ydw przyjdzie. W tej chwili wsun gow we drzwi Sternfeld wynosi si wrzasn,
St[eyert]- nie na schody, ale na ulic. A potem do mnie. Pan chce ze mn rozmawia. Nie dzi, ale

44
Ppk policji Joachim Petsch ze specjalnymi penomocnictwami Kommandeura der Schutzpolizei.
45
Chodzi zapewne o dyslokacje wojsk w zwizku z przygotowywan napaci na Zwizek Radziecki.
46
Prawdopodobnie omyka Czerniakowa, powinno by A[uerswald].
47
Czerniakw bezskutecznie czyni starania u wadz o zezwolenie na wydawanie gazety w getcie warszawskim,
niezalenie od Gazety ydowskiej.
jutro. Naleao dawno spraw auta zaatwi. Poszedem do Auerswalda. Nie zastaem. Rozmwiem
si z jego sekretark. Mwi po rusku, jest z Rygi. Jest to ona Auerswalda.

W Gminie daem dzi urzdnikom 100 000 zotych do podziau. W warsztatach produkcyjnych
robotnicy mdlej z godu. Udaj si do wadz o prawo zakupu ywnoci na wolnym rynku.

29 V 41 - Rano Gmina. Auerswald dzi nie przyjmuje, poleci jutro wstpi z zestawieniem kuchen.
Doda, e udzieli te instrukcji co do 13-ki. Palfinger owiadczy, e prbuje mle owies w 3 mynach.
Cz mki (10 ton) otrzyma Z[akad] Z[aopatrzenia], z tego poleciem 5 ton da robotnikom
Wytwrczoci.

Bischof w rozmowie telefonicznej powiedzia, e ich pfeipfe auf Aufstellung. Chodzio o to, e mu
zapowiedziaem zestawienie kuchen. Steyert nie yczy sobie wedug Haendla, abym do niego
przyszed. Odnosz wraenie, e owiadczy Bischofowi, i robotnicy przy murach nie chc pracowa.
Prawd jest, e przedsibiorcom jestemy winni due sumy i e lony murarzy s mae. Obiecaem, e
lony podnios.

Nasza policja przeprowadzia badanie kuchen do nieudolnie. Po obiedzie odbyem konferencj z

Wielikowskim, Alpernem i Rotenbergiem48. Opracowalimy wytyczne do memoriau dla Aeurswalda.

30 V 1941 - Rano Gmina. Przygotowanie zestawienia kuchen. O 3 pp. u Auerswalda. Przedstawiem

plan odezwy doywienia ludnoci i dane z ankiety o kuchniach. A[uerswald] owiadczy, e 13-ka
zostaje podporzdkowana Radzie. Gancwajcha naley przyj do Gminy. Na zapytanie, czy mam go
przyj do Rady, odpowiedzia, e nie jest konieczne. Moe zosta (ewentualnie) referentem
prawnym. Gancwajch nadesa dzi list z prob o przyjcie go.

31 V 41 - Rano Gestapo. Memo o stanie gospodarczym dzielnicy, o droynie. Potem Transferstelle,

Palfinger, Steyert i ich sekretarka nieobecni w biurze. Byem u Bischofa. Poyczka za grami.
Wytumaczyem, e nie mamy na opacenie przedsibiorcw, roboty staj.

Potem byem z Wielikowskim u Auerswalda. Przedstawilimy kontrol w kuchniach. Przedstawiem

Szeryskiego. Auerswald zastanawia si nad moim tytuem. Doszed do przekonania, e na
blankietach winienem umieszcza Verwaltung des Jdischen Wohnbesitzes. Wyonia si idea
stworzenia rabinatu i naczelnego rabina. Scharakteryzowaem Steyerta i Palfingera. Powiedziaem, e
oczekuj charakteru1 w Transferze.

Dzi wieczorem prba zaciemnienia. Gancwajch by w Gminie i nie doczeka si mnie.

1 czerwca 1941 - Rano Gmina. O 9.30 w synagodze na Tomackiem. Wyniosem Tor i dwa razy
przeszedem z ni synagog. Na zakoczenie dnia witecznego w synagodze (Zielone witki) zasab
kantor (parali). Musiano go odwie do szpitala. Po synagodze zwiedziem aprowizacj. Omawiano
dalsz taktyk w Transferze.

Urodziny Niuni. Masa kwiatw.

48
Zwi Rotenberg, kierownik Wydziau Zaopatrzenia.
2 czerwca 1941 - Rano Gmina. wito - Zielone witki49. Przygotowanie do zaciemnienia Warszawy.
Zjawi si Gancwajch. Proponuje, e bdzie urzdnikiem do szczeglnych porucze. Owiadcza, e ma
zda raport z rozmowy ze mn Boniferowi. Poleciem Szeryskiemu, w myl rozkazu komisarza,
porozumie si co do przyjcia berwachungsstelle (Urzdu nadzoru)50.

Nocny dyur w Gminie owiadcza, e przedtem godowa w dzie. Teraz wie, co znaczy by godnym
w nocy.

3 czerwca 1941 - Rano Gmina. Najgorsze obozy: Pieko i Narty zostay zlikwidowane, bo firmy nie
mogy zdoby wyywienia. Tak samo: Roztoka, Wola Miedniewska, Zimnawoda i Ruda. Cz
robotnikw przeniesiono do innych obozw.

Byem u Palfingera. Chcia koniecznie przeforsowa swj plan podziau mki. Po burzliwej wymianie
zda zadzwoni do Auerswalda, ktry zarzdzi, aby jego plan utrzyma. A to mu przedtem
zakomunikowaem.. Wszed Bischof. Poruszyem spraw zakupu ew[entualnie] zezwoleniem E. u.L.51
kartofli etc. na wolnym rynku. Na razie si zgodzi, aby si rozmwi z E[rnhrungs] und
L[andwirtschaftsamt], Po chwili zapyta Palfingera, a ten owiadczy, e to bdzie obraz dla
urzdu. Pragnem tym sposobem ukrci szmugiel i obniy ceny. Bischof si wycofa. Tak samo
zapyta Palfingera o to, czy moja propozycja, aby radcowie wedug listy komunikowali si z
Transferem (z ktr to koncepcj si przedtem zgodzi). Palfinger przeciwstawi si temu rwnie.

Steyert nosi si z zamiarem odcicia maego ghetta a do Chodnej52. W Gazecie ydowskiej53

wydrukowano panegiryk na moj cze.

4 VI 41 - Rano Gmina. O 9-ej u Palfingera. Poruszyem spraw kuchen - mk ytni naley moe
wymieni na pszenn, bo z zupy wychodzi klajster. Atmosfera w Transferze. Bischof jako kierownik.
Zapytaem A[uerswalda], czy ma ju personel, bo na liczne listy nie ma odpowiedzi. Zwiedziem 4
kuchnie. Zupy z ytniej mki, o ile doda woszczyzny i tuszczu, nie s takie ze, jak mi opowiadano.
W kasie Gminy z rana miaem 90 groszy.

Tyfus si szerzy po stronie aryjskiej. Hagen etc. twierdz, e idzie on z ghetta i daj wykpania
mieszkacw ghetta. Sdz, e tyfus si szerzy z powodu ndzy, niedojadania.

5 VI 41 - Rano Gmina. O 4.30 u Auerswalda. Obieca ogrd Krasiskich54 i rozszerzenie ghetta.

W sprawie berwachungsstelle owiadczy, e Szeryski podporzdkowuje wszystkich jako zwykych
porzdkowych - Gancwajcha, o ile bdzie bryka, zawezwie do siebie. Chce da 3 przepustki
zwalniajce od noszenia opaski. Zgodzi si na zamian mki ytniej na inne artykuy.

6 VI 41 - Rano Gmina. Zjawi si mjr Przymusiski z Polskiej Policji z tym, e 10 policjantw w VII-ym
Komisariacie zachorowao na tyfus. Wobec tego naley stworzy areszt ydowski na 100 - 150
aresztantw.

49
Drugi dzie wit Szawuoth (Zielonych wit).
50
Osawiona trzynastka (por. przyp. 121 z Not. 4).
51
Ernahrungs und Landwirtschaft (Wydzia Aprowizacji i Gospodarki Rolnej).
52
Chodzi o poudniow cz getta, gdzie m.in. znajdoway si zabudowania Gminy przy ul. Grzybowskiej.
53
Nr 44 z 3 VI 1941, s. 2-3.
54
Czerniakw prosi o wczenie ogrodu Krasiskich w obrb getta. Obietnica nie zostaa dotrzymana.
Byem u Auerswalda. Gancwajcha przyjem w towarzystwie Zundelewicza i Szeryskiego.
Owiadczy, e poda swojej wadzy, i ludzie z 13-tki maj by podporzdkowani Subie Porzdkowej
nie jako cao, ale rozproszeni, e przy komendzie bdzie referat, a poszczeglne rewiry bd
zaatwia kontrol cen.

7 VI 41 - Rano Gestapo. Kratz zama rk. Na Ceglanej uroczysto ofiarowania karetki szpitalowi.
Potem zebranie w Gminie Patronatu nad orkiestr55. Niunia przewodniczya.

8 VI 41 - Rano Gmina. Zebranie Radcw, delegatw do wadz celem uzgodnienia tematw.

9 VI 41 - Rano Gmina. O 3 pp. u Auerswalda. Obieca w cigu 3 miesicy dostarcza do kuchni po

500 ton cukru i 10 000 kg misa. Ponadto da tuszcz (olej rzepakowy). Przedstawiem Milejkowskiego.
Z owsem problemat mielenia w ghetcie.

Po obiedzie praca w domu - przerywana jkami ebrakw pod oknem chleba, chleba! jestem
godny! godny!

10 VI 41 - Rano Gmina. O 5.30 u Auerswalda. Owiadczy, e Gancwajch ma by u mnie Beaftragte

penomocnik i przej przez wszystkie wydziay. Zlustrowaem szereg mynw, celem zbadania
sprawy przemielenia owsa.

9 VI 41 - wydano 42 625 obiadw dla dorosych i 25 372 dla dzieci. Razem 65 99756. Uruchomiono
areszt ydowski. Kierownikiem jest Lewkowicz.

11 VI 41 - Rano Gmina. Pada deszcz. Nie jest to na szczcie poczone z kosztami dla Gminy.

Gancwajch grozi. Mia by dzisiaj u komisarza. Byem z Szeryskim w Gestapo. Brandt wezwa
Levetzowa na konferencj. L[evetzow] owiadczy, e nie jest protektorem Gancwajcha.
Bratenschweis57 [?] zrobi wymwk Sztolcmanowi o kolor koszuli.

12 VI 41 - Rano ulewny deszcz. Gmina. Bl gowy. Gancwajch odby konferencj ze swoj sitw i grozi
nadal. Wczoraj rekwirowano zegarki.

Byem u Bischofa. Owiadcza, e bdzie ogoszona amnestia dewizowa, poleca zorganizowa bank
spdzielczy, poleca napisa, e Haendlowi i Fuerstenbergowi naley odebra przepustki i e nie
powinni si pokazywa w Transferze58.

13 VI 41 - Rano Gmina. O 4-ej u Auerswalda. W sprawie Gancwajcha by niezadowolony, e

wystpiem na wasn rk. Owiadczy, e si rozmwi z nim w obecnoci swego podwadnego.
Poda, e na szmugiel patrzy si przez palce. Natomiast najsurowiej si bdzie zwalczao

55
ydowska Orkiestra Symfoniczna w getcie warszawskim, zorganizowana pod koniec 1940 r., przeywaa
czste kryzysy, dla jej ratowania powoano patronat pod przewodnictwem dr fil. Felicji Czerniakowowej (por.
M. Fuks, ycie muzyczne w gettach Warszawy, odzi, Krakowa, [w:] Z Diariusza muzycznego, Warszawa, t. I,
1977, s. 9 - 46, t. II, 1981, s. 58 - 61).
56
Omyka Czerniakowa, powinno by 67 997 obiadw.
57
Alfred Lewetzow i Bratenschweis, funkcjonariusze SD.
58
Obaj byli podejrzani o kombinacje i nieczyste interesy z Transferem (por. zapis z 28 V 1941).
przechodzenie ludzi59. Powd - epidemia. Epidemia wzrasta bardzo silnie. 5 VI 41 byo 229 pewnych i
24 podejrzanych wypadkw; 12 VI - 278+4260.

14 VI 41 - Rano Gestapo z Szeryskim. Pragnem odwiedzi Kommandeura w sprawie doywienia

ludnoci. Rozen by dzi u Auerswalda. Przyniesiono listy w sprawie ydowskiej. Auerswaldowa
zauwaya jakie yjtko. Przeraeni odesali wesz do Lamprechta celem zbadania. A[uerswald]
powiedzia, e ode mnie nie bdzie przyjmowa listw. Listy nie byy z Gminy, ale z Transferu.

Robotnikom w dystrykcie warszawskim w obozach puchn nogi. W Krakowie i Lubelskim obozy s

znone.

15 VI 41 - Rano Gmina. Po obiedzie zjawi si Schiper, Frydman61 i Muszkat z owiadczeniem, e

zrzekaj si pracy62 w Gminie. Zoyli memo, ktre przekazaem dla rozmowy z nimi Jaszuskiemu.

16 VI 41 - Rano Gmina. O 9-ej u Auerswalda. Wesz nie na naszych listach. Przedoyem plan
komercjalizacji Wytwrczoci i Zakadu Zaopatrzenia. Rwnoczenie Orlean63 niepotrzebnie dorczy
to Bischofowi, ktry ma niezrozumiae dla mnie zastrzeenia. Prosiem o przynaglenie sprawy
poyczki i ogrodu Krasiskich.

17 VI 41 - Rano Gmina. Potem u Kommandeura Gestapo. Wezwa Brandta i zapyta o 13-k. Poleci
wezwa Gancwajcha, Sternfelda i Lewina. Dzwoni Bischof. Poleci wezwa Rad Gospodarcz na
posiedzenie nie do Rady, ale w Zakadzie Zaopatrzenia. Ja mam by gociem. Lichtenbaum senior i
First podali si do dymisji64.

18 VI 41 - Rano Gmina. O 11.30 u Auerswalda. Gancwajch ma zosta inspektorem w Radzie. Byem u

Bischofa z tym, e na posiedzeniu Rady Gospodarczej nie bd.

Poyczka za grami. Grochw (gwarancja) jest eingezogen [skonfiskowany], czyli sichergestellt

[zabezpieczony]65. Spraw domw naley zaatwi w Krakowie. Najlepiej zada od Magistratu
300 000 z, miesicznie na poczet nalenoci (udziau w dochodach miejskich). Koszty remontu
(270 000 z) poczty w Kramach Nalewkowskich obciaj Haushalt [budet].

O 3 pp. zgosi si Bischof i Rathje66 do Gminy. B[ischof] zapowiedzia, e chcia odby posiedzenie na
Lesznie67. Skierowaem go tam. Konferencja Rady Gospodarczej trwaa od 3.30 do 7-ej. Temat
skomercjalizowanie Zakadu Zaopatrywania i produkcji z uniezalenieniem od Gminy.

59
Chodzi o ucieczki z getta. Jako dodatkowe uzasadnienie cigania i skazywania uciekinierw, hitlerowcy
wysuwali argument, e rozprzestrzeniaj oni epidemi tyfusu w miastach prowincjonalnych (Ksowim, s. 299).
60
Epidemia tyfusu. W rzeczywistoci wypadkw zachorowa byo 3-4 razy wicej (R. Zabotniak, Epidemia duru
plamistego wrd ludnoci ydowskiej, Biuletyn IH nr 4/80, 1971, s. 9).
61
Zysze Frydman, przedwojenny sekretarz generalny ortodoksyjnej partii Agudas Israel.
62
Pracy spoecznej.
63
Mieczysaw Orlean, wsporganizator i kierownik Wydziau Wytwrczoci w Zakadzie Zaopatrywania.
64
Prawdopodobnie w zwizku z zatargiem w szpitalu na tle plac i utrzymania (por. zapis z 18 VII 1941).
65
Chodzi o zagrabienie gospodarstwa rolnego kibucu na Grochowie.
66
Dr Hans Ulrich Rathje, nowo mianowany dyrektor Transferstelle.
67
W siedzibie Gancwajcha, na ul. Leszno 13, jego, noszcy oficjaln nazw, szeroko rozbudowany Urzd do
Walki z Lichw i Spekulacj - faktycznie penetrowa wszystkie niemal instytucje dziaajce w getcie, nie
wyczajc midzy innymi Komisarycznego Zarzdu Nieruchomoci, sektora religijnego, instytucji
modzieowych, kulturalnych, tzw. Pogotowia Ratunkowego itp. Dziki zdeterminowanej postawie
19 VI 41 - Rano Gmina. W ZSS strajk. Obiady s zagroone. Wczoraj wydano ponad 103 000 porcji. O
9.30 u Auerswalda. Owiadczy, e na razie nie mam Gancwajchowi da adnej odpowiedzi.
G[ancwajch] zjawi si do Gminy o 11-ej.

Byem na obiedzie w Komendzie Suby Porzdkowej. Zupa ( l[itra]) z fasol, odrobin misa,
zacierkami - dobra. Wydaje si j z kuchni polowej. O 9-ej wieczorem prbny alarm lotniczy.

20 VI 41 - Rano Gmina. Wezwaem Sagana68, Kirszenbauma69 i Szereszewskiego70 w sprawie strajku w

ZSS. Wskazaem, e kuchnie nie mog strajkowa. Obiecaem wystara si o wiksze racje dla
urzdnikw ZSS.

O 3 pp. u Auerswalda. Owiadczy, e 13-ka ostatecznie zlikwidowana, ma przej pod komend

Szeryskiego. Gancwajch, o ile w Subie Porzdkowej bdzie Wydzia Kryminalny, bdzie nim
kierowa. Wczoraj wydano okoo 102 000 obiadw.

Zjawi si rabin Kana i prosi, e - o ile bdzie gwny rabin - to on nim by chcia by.

Ukazaa si wiksza ilo rabarbaru w ghetcie. Jest to manna ghetta.

Gancwajch tak mwi, jak gdyby kade sowo cedzi przez brudn lin i w niej przed wypowiedzeniem
my.

Haendel chodzi bez gowy. Prosi o urlop.

Przed zakadem pogrzebowym Pinkierta na Grzybowskiej ustawia si orkiestra i odegraa kilka

skocznych kawakw.

Czerniakowa - nie mia wikszych wpyww w Gminie, o co bezskutecznie stale zabiega. Zreszt sam
Czerniakw w olbrzymim, liczcym wraz z podlegymi instytucjami, aparacie z ponad dwu tysicami
pracownikw, nie mg by dokadnie zorientowany, kto jest wtyczk Gancwajcha. Czerniakw
niejednokrotnie za spraw Gancwajcha by wzywany do gestapo, a Ringelblum jest zdania, e z jego inicjatywy
Czerniakw zosta zaaresztowany i skatowany przez gestapo na pocztku kwietnia 1941 (co prawdopodobnie
stao si przyczyn zaginicia pitego notatnika - M. F.). (A. Rutkowski, Trzynastka, [w:] Bleter far Geszichte, t.
V, z. 1-2 i 3, tene: O agenturze gestapowskiej w getcie warszawskim, Biuletyn IH nr 19 - 20, 1956, s. 38 -
39). Gancwajch by postrachem getta do tego stopnia, e niektrzy, orientujcy si w jego niecnej dziaalnoci,
przedstawiciele wiata kultury i nauki - by nie naraa si na przeladowania, bywali u niego na tzw.
herbatkach, z ktrych czsto si wymawiali chorob itp.
Abraham Gancjwajch (ur. 1904 r.), publicysta, do Polski przyby z Austrii w 1936 r. By rzecznikiem stworzenia
w jednym z zamorskich krajw autonomicznego miejsca osiedlenia ydw pod opiek III Rzeszy, ktrej
zwycistwa uwaa za nieuniknione. W getcie, bdc jawnie w subie SiPO, stwarza pozory, ktre miay mu
zapewni alibi i uchroni od nienawici wsprodakw, w tym celu wspomaga niektre instytucje dobroczynne,
godujcych literatw, muzykw, aktorw. Gdy w maju 1942 r. gestapowcy rozstrzelali szereg agentw
z trzynastki - Gancwajch i Szternfeld zbiegli. Gancwajch ukrywa si przez pewien czas po stronie aryjskiej pod
nazwiskiem Piotra Chomicza. W lutym 1943 roku ponownie zjawi si w getcie, by prowadzi, prawdopodobnie
z nakazu gestapo, dywersyjn dziaalno w ydowskim ruchu oporu, ktry wyda na niego wyrok mierci.
Poszukiwao go take nadal gestapo. Zgin w nieznanych okolicznociach. (Zob. Archiwum Ringelbluma).
68
Szachne Sagan, jeden z przywdcw Poalej-Syjon-lewicy.
69
Menachem Kirszenbaum, przedstawiciel syjonistw oglnych.
70
Stanisaw Szereszewski. Wszyscy trzej byli czonkami Komitetu Doradczego przy JDC.
21 VI 41 - Rano Gestapo. Z Szeryskim u Mllera. Owiadczy e Gancwajch moe y z
Liegenschaften [nieruchomoci]71. Z Gmin nie bdzie mia nic wsplnego. Suba Porzdkowa
otrzyma przydziay aryjskie.

22 VI 41 - Rano Gmina. Niedziela. Zebranie radcw w sprawach taktyki na okres najbliszy: walka
z tyfusem, obiady, statuty zakadu zaopatrywania i wytwrczych warsztatw. O 1-ej pp. otwarcie
kuchni dla urzdnikw centrali.

Dodatek o wojnie z Sowietami. Trzeba bdzie teraz pracowa w dzie, a w nocy moe nie dadz
spa72.

23 VI 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Dla suby kontyngenty aryjskie, ale z oglnego
przydziau73.

Po obiedzie pierwszy nalot na Warszaw. Wieczorem o 11-ej drugi alarm - zeszlimy do schronu.
Wiadomoci sprzeczne, podobno Brze i Biaystok wzity. Megafon nie mwi nic.

24 VI 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Wczoraj Szeryski zmusi kupcw, aby otworzyli sklepy
i piekarzy - piekarnie. Pasek, z rana bardzo silny, pk. Gubernator zada sprawozdania z wydawania
obiadw. Sam jem codziennie zup w Gminie.

Jeden z petentw prosi o zapomog na opacenie czynszu komornianego. Dodaje, e moe umrze
z godu, ale nie chce umrze na ulicy. W Nowym Kurierze Warszawskim artyku o paskarzach. I o
dziwo ani sowa o ydach. Czyby tam gdzie ydw nie ma, byli te paskarze?

25 VI 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda w sprawie przydziaw dla pracownikw Gminy, JSS i
Suby Porzdkowej. Sprawy te i wszystkie inne nie ruszaj si naprzd.

26 VI 41 - Rano Gmina. O 3-ej u dra Rodiga, Lehbanda74 i Auerswalda z Gepnerem i Sztolcmanem.

Uchwalono, aby ZZ by podporzdkowany nadal Radzie ydowskiej. Auerswald da ustpienia dra
Milejkowskiego75. Uspokoiem, e przycign cae spoeczestwo do walki z epidemi. W nocy o 12-ej
detonacja z powodu nalotu.

Jedna z petentek pisze, e ojciec jej - nieboszczyk obecnie jest bez zajcia.

27 VI 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Poleci zarejestrowa cudzoziemcw-ydw w ghetcie.

Odwiedzi Fribolina76 (burmistrza z Karlsruhe) w sprawie budetu ghetta. Odwiedziem. (Czowiek

71
Prawdopodobnie dlatego, e otrzyma od Niemcw pewn liczb domw ydowskich do zarzdzania.
72
W tym miejscu Czerniakw zaczy Dodatek Nadzwyczajny (Extrablatt) z 22 VI 1941 r. o rozpoczciu
przez Niemcw wojny ze Zwizkiem Radzieckim (Proklamation des Fhrers an das deutsche Volk - Kampf
gegen den Bolschewismus).
73
Normy ywnociowe dla ludnoci ydowskiej byy znacznie nisze od przyznanych ludnoci aryjskiej.
ydowskiej Subie Porzdkowej przyznano normy aryjskie, ktre miay by pokryte z oglnego przydziau,
a wic kosztem pozostaej ludnoci.
74
Rodik, waciwie dr Ansbert Rodeck, oraz Lehband, waciwie Legband, funkcjonariusze Auerswalda.
75
Dr Milejkowski - ktry niejednokrotnie wypowiada si na temat nieludzkiej eksploatacji ludnoci, bez
zabezpieczenia jej elementarnych potrzeb i praw - by przez Niemcw le widziany.
76
Dr Hermann Fribolin, po Laschtoviczce kierownik finansowy i zastpca Leista. Podobno rzeczywiste jego
nazwisko brzmiao Fribolini.
grzeczny i nerwowy). Potem do Kulskiego, ktrego prosiem o skomunikowanie si z Iwank
w sprawie budetu miejskiego i ghett.

Auerswald dorczy mi (dla mnie) i dla Sztolcmana zwolnienie z opaski. Wreszcie poleci wzi
w karby Milejkowskiego, z trudem go przekonaem, eby doda M[ilejkowskiemu] dyktatora od
epidemii.

Zwoaem konferencj w sprawie zwalczania epidemii. Wysunem pocignicie Komitetw

Domowych, administratorw i dozorcw domowych do odpowiedzialnoci za ukrywanie chorych,
zawszenie etc.

Otrzymaem w podarunku od modej uczennicy kursw graficznych kilka moich sonetw77 przez ni
ilustrowanych.

28 VI 41 - Rano Gestapo. Potem Auerswald. Da mi budet miejski do opracowania naszego budetu.

Dorczyem mu statut Zakadu Zaopatrywania.

Obejrzaem na terenie dawnego szpitala w. Ducha inkubatory, w ktrych wylgaj si rozkoszne

mae kurczta.

29 VI 41 - Rano Gmina. Glcksberg kupi mi pudeko proszkw od blu gowy. Jaki chopiec wyrwa
mu na ulicy i zacz zjada proszki78. Otrzymalimy kpielisko na 1000 osb dziennie na Prostej.

30 VI 41 - Rano Gmina. Pogoski, e podobno Lww zajty. Komunikat z dnia 30 VI mwi o wziciu do
niewoli 40 000 Rosjan, 600 dzia, 2233 czogw, zniszczeniu w cigu 7 dni 4107 samolotw przy
wasnych stratach 150 samolotw. 23 VI zdobyto Grodno, 24 VI Brze, Wilno i Kowno,
26 VI Dwisk. Na wschd od Biaegostoku utworzony zosta kocio, w ktrym piercie zacienia si
nad 2-ma armiami sowieckimi.

1 VII 41 - Rano Gmina. Potem u Kulskiego z Rozenstadtem, Ivnk i wiceburmistrzem. Konferencja

w sprawie budetu Rady. Opracowujemy budet Rady. Ilo obiadw przekroczya 118 000.
Robotnikw w warsztatach jest niewiele (okoo 2100). Padaj dalej trupy. Kiedy trup ley w bramie,
wszy si rozchodz po caym domu. Dopiero dzi zauwayem, e na 10 zotwkach jest rysunek
przedstawiajcy pomnik Szopena w Alejach.

Niunia w wielkiej depresji79.

Ostatnio rozplakatowano cay szereg moich odezw w sprawie przydziau artykuw ywnoci,
rejestracji cudzoziemcw i nawoywania do spokoju.

2 VII 1941 - Rano Gmina. Potem Kratz i Mende z Szeryskim. Brandt wyjeda na kresy na 4 - 5
tygodni. Urzdziem zebranie Rady w Gminie w sprawie podwyki cen chleba. Przeciwstawiem si
temu. W rezultacie tylko opata za karty wzronie.

77
Czerniakw od czasu do czasu pisywa wiersze w formie sonetw.
78
Wyrywanie przez godujce dzieci z rk przechodniw paczek z ywnoci i zjadanie w biegu ich zawartoci
byo zjawiskiem bardzo czstym.
79
ona Czerniakow przygnbiana bya zajciem przez Niemcw Lwowa, gdzie mia przebywa ich syn.
Rabini wzburzeni zaangaowaniem Ettingera80 na rzecznika dyscyplinarnego jako e jest przechrzt.

3 VII 41 - Rano Gmina. Potem zwiedziem ydowski areszt na Gsiej. Lepiej urzdzony ni Pawiak.
Wreszcie u Auerswalda i Rodiga. Pierwszy owiadczy, e areszt po niemiecku nie powinien si
nazywa Gefngnis ale Arrestanstalt. Drugi interweniowa w sprawie owsa, nie dostarczonego dla
kuchen przez myn Janickiego. Nastpnie przeczyta denuncjacj o Zakadzie Zaopatrywania
i przytoczy, e Gazeta ydowska te le o Zakadzie Zaopatrywania pisze. Statut Zakadu
Zaopatrywania le jest, jego zdaniem, napisany. Student I-go kursu lepiej by to napisa. To samo myli
Bischof i Auerswald.

4 VII 41 - Rano Gmina. Potem zwiedziem Umschlagplatz81. Ogromny obszar, potne zakady, liczny
personel. Skady towaru dla wytwrczoci obficie zaopatrzone.

Z transakcji handlowych - wjechaa beczka z rzodkiewkami. Zwiedziem na Prostej warsztaty

wytwrcze. Sytuacja kiepska. Z 29 000 robotnikw pracuje zaledwie 1500. Odbyo si zebranie Rady
Gospodarczej w sprawie Wytwrczoci etc. Ceny towarw spadaj.

5 VII 41 - Rano. Mende w cywilu nie przyjmuje, odesa do Knolla82, ktry owiadczy, e wemie si
do Palfingera na tle rozrachunkw z Gmin. Zadano ode mnie niedawno rachunkw na
dostarczone towary. Aparat Leica podaem, e kosztowa Gmin z 600. Transferstelle okrelio cen
na 200 z. Knoll twierdzi, e w Berlinie Leica kosztuje 250 mk.

Byem z Szeryskim u Kommandeura Mllera. Owiadczy, e pomoe Subie Porzdkowej otrzyma

kontyngenty aryjskie, e ju 2 tygodnie temu omwi t spraw z gubernatorem, e w ogle spraw
wyywienia przedstawi genera-gubernatorowi, e gubernator jest wdziczny za interwencj, e
poniewa wojsko poruszyo si naprzd, a wic nie wykupuje artykuw ywnociowych, sytuacja si
poprawi. Prosiem o pomoc w otrzymaniu przydziaw dla robotnikw w warsztatach i dla
urzdnikw Rady. Obieca pomoc. Odczyta mi menu z Falent. Jest tak bogate, e artem
zaproponowaem, e zrzekn si swego mandatu i pojad na robotnika. Doda, e robotnicy s leniwi
i zagrozi im, e ich zastpi innymi.

Opowiedzia, e 20 000 bolszewikw po umierceniu swoich komisarzy poddao si. Wojska s ju

daleko za Miskiem.

Poruszyem spraw rekwizycji w ghetcie. Poleci komunikowa mu o tym, wzgl[dnie] ze Stammem83.

Owiadczy, e wyjeda do Biaegostoku, bdzie dojeda do Warszawy. Zastpc jego bdzie dr
Kah. Owiadczy ponadto, e zaaresztowano oficera, ktry rekwirowa na wasn rk, i niszego
szar z Hohensalza [Inowrocaw], ktry robi to samo.

Odwiedzilimy Kamlah, proszc o interwencj w sprawie zabranego policji ogrodu i w sprawie

wyywienia robotnikw, ktrzy chodz na rne placwki. Ilo obiadw 4 VII 41 wynosi 117 481.

80
Dr Adam Ettinger, ur. 1878, profesor kryminologii w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, autor szeregu
prac naukowych (oza, op. cit., s. 167 - 168).
81
Punkt przeadunkowy przy ul. Stawki w okolicach Dworca Gdaskiego. Pniejsze miejsce zaadowywania
ydw do obozw zagady.
82
Gestapowiec, wsppracownik Mendego.
83
Kpt. SS Walter Stamm, funkcjonariusz gestapo.
Byem u Auerswalda. Nie mia wiele czasu. Prosiem o list w sprawie 13-ki etc., a to tym bardziej, e
Mller zapyta, czy sprawa zaatwiona.

Bischof i Rodig skrytykowali statut o Zakadzie Zaopatrywania, odmawiajc naszym adwokatom

wszelkich zdolnoci. Po meblach etc. przysza kolej na rekwizycj inteligencji.

6 VII 41 - Rano Gmina. Jak zwykle posiedzenie Rady etc. Dzi 28-ma rocznica naszego lubu, bez Jasia.

7 VII 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda, Schlossera i Grasslera84 biece sprawy. Fogla85 pobito
dzi, gdy szed z listami do komisarza na podwrzu.

Za elazn Bram polscy chopcy pod przewodem innego chopca wyapuj chopcw ydowskich
z rabarbarem.

Auerswald zapowiedzia, e w sierpniu moe ydzi otrzymaj racje polskie.

8 VII 41 - Rano Gmina. O 10-ej z Rozenem u Auerswalda. Owiadczy, e kilkudziesiciu robotnikw

ucieko z obozu w Dbicy. Jeeli uciekaj poza granice GG, to o to mniejsza, ale jeeli si szwendaj
po GG, to wycignie si z tego konsekwencje. ydzi zdaniem A[uerswalda] winni da dowd dobrej
woli i zgasza si do pracy. Inaczej ghetto otoczy si drutem kolczastym. Jest go dosy, bo w Rosji
wiele go zdobyto. Piercie si zacieni coraz wicej i naprawd og pomau wymrze.

Na ulicach owi si robotnikw na placwki, na ktre si nie zgaszaj, bo tam nie daj je, ale z
2.80. Zgosiem si do Kamlah, aby ywi. Na razie bez rezultatu. Masa ydowska wobec ogromu
nieszcz jest cicha i zrwnowaona86. Na og ydzi krzycz wtedy, kiedy im jest dobrze. Kiedy
Galileusz wynalaz teleskop, jaki mnich nie chcia spojrze na niebo, bo moe przez teleskop
zobaczy gwiazdy nie przewidziane przez Pismo wite. To samo jest z lonem z 2.80. Mwi si, e nie
ma inflacji, ale jest droyzna. Nie wchodzi si w to, e robotnik nie moe y za 2.80 z.

9 VII 41 - Rano Gmina. Dzie normalnej pracy. Od kilku dni strzelaj do spacerowiczw po 9
wieczorem. Dzi w dzie to samo.

10 VII 41 - Rano Gmina. Normalna praca. Byem u Podwiskiego87 w sprawie budetu. ona Pawa
przyniosa list od ma, ktry przypadkiem otworzya na poczcie. By w otwartej kopercie,
zaadresowany do mnie na Leszno 13.

Na nocnej koszuli w nocy znalazem odzieow wesz. Bia, wielonog obrzydliw wesz.

11 VII 41 - Rano Gmina. O 10.30 z Rozenem u Auerswalda. Zapowiedzia zmian granic ghetta.
Skieruje list o stosunki ludnociowe w poszczeglnych blokach. Nie radzi ba si, e wanie te bloki

84
Schlosser, kierownik Wydziau Gospodarczego w Urzdzie Szefa Dystryktu; dr Franz Grassler, zastpca
Auerswalda.
85
Kierownik Wydziau Kwaterunkowego Rady.
86
Dr. Milejkowski i in. Rozen w swoich owiadczeniach dla podziemnego archiwum w getcie zwrcili uwag na
wyjtkow dyscyplin moraln i poczucie odpowiedzialnoci wyndzniaych i wygodniaych mas ydowskich,
ktre w obliczu nieszczcia potrafiy zachowa spokj i godno osobist. Kroniki policyjne niemal nie
notoway aktw gwatu i przemocy. Brak spontanicznych aktw przeciw katowaniu przez okupantw tumaczy
si wanie poczuciem odpowiedzialnoci i wiadomoci nieobliczalnych skutkw odwetu hitlerowskiego
(Arch. Ringelbluma).
87
Stanisaw Podwiski, jeden z zastpcw Juliana Kulskiego.
odpadn. Zapowiedzia budow barakw dla rozszerzenia ghetta. Zapyta, czy mamy cieli. Omwi
spraw obozu w Dbicy.

12 VII 41 - Rano Gestapo. Potem Gmina. Miaem z Gepnerem wyjecha jutro do Otwocka. Poniewa
si le czuj, nie wyjechaem.

Wieczorem w domu rodzaj kabaretu. O mnie powiedziano, e podnosz wysokie C

odpowiedzialnoci, e pisz prac pod tytuem Syzyfowe prace i e mog mieszkacy domu
odbywa wycieczki do Czerniakowa.

13 VII 41 - Rano Gmina. Od kilku dni szalone upay.

14 VII 41 - Rano Gmina. 2 razy byem u Auerswalda. Nie mg mnie przyj. Byem z jego polecenia u
Steyerta. Zada statystyki ludnociowej: 1) Sienna-Paska, 2) Paska-Grzybowska, 3) Grzybowska-
Chodna. Chodzi o wydzielenie z ghetta tego tzw. maego ghetta88.

15 VII 41 - Rano u Auerswalda. Ogrd Krasiskich bdzie nareszcie otwarty dla ydw. Ze Steyertem
naley omwi spraw techniczn (mury - 50 000 z ich koszt). Opracowalimy budet ghetta. Jutro
go dorcz Auerswaldowi.

16 VII 41 - Rano Gmina. Przyjecha Kamlah z adiutantem dr Meyerem. Zwiedzi szko rzemios
i kuchni. Potem poszli do Dorisa celem fotografowania si. Ogrd Krasiskich nie do wzicia, bo tam
spaceruj ranni onierze.

17 VII 41 - Rano u Auerswalda. Zapowiedzia list o 13-ce etc. Podobaj mu si widoki starego miasta.

18 VII 41 - Rano Gmina. Zjawia si delegacja okoo 30 osb ze szpitala. Zarzdziem, aby do mnie
weszo 3-ch delegatw. Zamiast wej zaczli wyprawia brewerie w przylegej sali. Suba musiaa
ich usun. Potem przyjem trjk i wyjaniem, e staram si o poyczk celem zwikszenia wypat
urzdnikom. Wyszli uspokojeni. Wkrtce otrzymaem ze szpitala list Milejkowskiego, e go tam
zatrzymano i e go nie wypuszcz, dokd si zalegoci nie zapaci.

Zjawi si Stein, Braude-Hellerowa89 etc. celem zmuszenia mnie, abym wypaci zalegoci, nie
wiadomo,! z jakich funduszw. Odpowiedziaem, e pod terrorem tego nie zrobi. Do szpitala
wyjechali Fliederbaum, Horensztejn, Remba90 i First i jako uspokoili zebranie. Jutro jednak trzeba
bdzie zapaci ponad 100 000 z.

19 VII 41 - Rano Mende. Wyjeda na urlop. Potem Kratz. Wreszcie Auerswald. Rwnie wyjeda na
urlop do Ciechocinka (Hermansbad). Wczoraj wezwaem autork listu do Auerswalda, ktra pisze, e
jest prawdziwym BDM (Blond Deutsches Maedchen)91 [niemiecka blond dziewczyna], e w Gminie
posady mona dosta za apwk etc. Poleciem odda spraw prokuratorowi. A to tym bardziej, e
zachowuje si arogancko. Owiadczya, e firma Kon i Heller bierze 1000 z za posady w omnibusach.

88
Granice getta ulegy zmianom. Tu chodzi o tzw. mae getto od ul. Chodnej (strona nieparzysta) do poowy
Siennej, co stanowio ok. 23% powierzchni dzielnicy ydowskiej.
89
Dr A. Braude-Hellerowa, dyrektor szpitala dziecicego przy ul. liskiej.
90
Szmul Horensztajn i Nachum Remba, pracownicy Wydziau Szkolnictwa i sekretariatu Gminy.
91
BDM - Bund der Deutsche Mdeln, hitlerowska organizacja dziewczt.
Poleciem personelowi szpitali wypaci z 120 000 (poyczka z Batalionu Pracy i Z[akadu]
Z[aopatrywania]).

20 VI I41 - Rano Gmina. Dzi niedziela. Czuj si le. Wczoraj uroczyste otwarcie kuchni dla dzieci
obozowiczw.

Ciekawy napis w jednej instytucji: Die ber Nacht sich umgestellt. Die sich zu jedem Staat
bekennem. Das sind die Praktiker der Welt. Man knnte sie Lumpen nennen [W cigu nocy
przestawili si. Przyznaj si do obywatelstwa kadego pastwa. To s praktycy wiata. Mona
nazwa ich lumpami].

21 VII 41 - Wczoraj od 3 przeleaem w ku. Dzi pjd do biura na 10-t. Cz robt wykonaem
w domu.

W Gminie otrzymaem pismo92 od komisarza w sprawie Gancwajcha. Czy si zakoczya cz jego

kariery. Tempi di huerra tempi di cerriera (Czas wojny - czas kariery).

Abschrift
An die
berwachungsstelle zur Bekmpfung des Schleichhandels und red Preiswucherei im jd.
Wohnbezirk in Warschau zu Hdn. des A. Gancwajch
Aktenzeichen: Warschau
K-1100- Gerichtstr. 13
tgb.: 149/41
Die berwachungsstelle zur Bekmpfung des Schleichhandels und der Preiswucherei im
jdischen Wohnbezirk in Warschau wird mit sofortiger Wirkung aufgelst. Die Angehrigen
der berwachungsstelle ist jede weitere Bettigung auf dem bisherigen Aufgabengebiete
der berwachungsstelle verboten. Das Vermgen der berwachungsstelle fllt dem
Obmann des Judenrates in Warschau - Verwaltung des jdischen Wohnbezirks - zu.
Geschftsbcher und smtliche Akten sind an dem Obmann des Judenrates abzuliefern.
Die den Angestellten der berwachungsstelle ausgestellten Dienstausweise und die ihnen
berlassenen Ausrstungsgegenstande (Dienstmtzen u.dergl.) sind einzuziehen und
ebenfalls an den Obmann des Judenrates abzuliefern.
Die Angehrigen der berwachungsstelle werden nach Eignung in der leitenden
Angestellten bleibt vorbehalten.
gez. (Auerswald)

[Odpis
Do Urzdu Nadzoru d/s zwalczania czarnego rynku i spekulacji w ydowskiej dzielnicy
mieszkaniowej w Warszawie do rk A. Gancwajcha Znak: K-1100 Warszawa L.dz.: 149/41 ul.
Sdowa [Leszno] 13
Niezwocznie rozwizuje si Urzd Nadzoru d/s zwalczania czarnego rynku i spekulacji w
ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie. Pracownikom Urzdu zakazuje si dalszego

92
Pismo wklejone do notatnika.
 wykonywania dotychczasowych czynnoci. Wasno Urzdu przekazuje si
Przewodniczcemu Rady ydowskiej w Warszawie - Zarzdowi ydowskiej dzielnicy
mieszkaniowej. Dokumentacj ksigow oraz wszystkie akta naley przekaza
Przewodniczcemu Rady ydowskiej.
Naley odebra od pracownikw Urzdu legitymacje subowe i wydane im przedmioty
subowe (czapki subowe itp.) i przekaza. Przewodniczcemu Rady ydowskiej.
Pracownicy Urzdu pozostaj nadal, zalenie od kwalifikacji, jako personel kierowniczy.
Auerswald]

22 VII 41 - Rano Dr Grassler. Dorczy mi statut Zakadu Zaopatrywania. Gancwajch owiadczy

Komisji Rady, e dr Kah poleci wstrzyma rozwizanie jego urzdu.

Dzisiaj znw rekwizycje mebli Elektoralna 11.

23 VII 41 - Rano u Grasslera. Rozmwi si z Kah, ktry mu poleci w sprawie Gancwajcha przyj
jutro.

Niunia cay dzie pacze. Nie wiadomo, co si dzieje z Jasiem.

24 VII 41 - Rano Gmina. Grassler poda, e Magistrat a conto dotacji da 1 000 000 z Gminie. Teraz si
zaczn skomplikowane manipulacje z Transferstelle.

Dr Kah owiadczy w sprawie Leszna 13 Grasslerowi, e rozpuszcza si Leszno, tylko spraw

inwentarza naley wstrzyma a do powrotu komisarza. Byem w sprawie instruktorki dla kuchen
w zwizku z wysunitymi przeze mnie dezyderatami na Radzie: 1) ulepszenie gatunku obiadw, 2)
weryfikacja korzystajcych z zup, aby zupy otrzymywali najbiedniejsi.

Rewizytowaem ksidza Popawskiego, ktry mnie odwiedzi w swoim czasie w sprawie pomocy dla
chrzecijan pochodzenia ydowskiego. Powiedzia, e czuje palec Boy w tym, e go umieci Bg
w ghetcie, e po skoczeniu wojny wyjdzie z ghetta tak samo antysemit jak do ghetta przyby, e
ydzi ebracy (dzieci) maj duo zdolnoci aktorskich, tak samo s zdolni do udawania trupw na
ulicach.

Kto to jest miss ghetto? Naturalnie Judtowa!93

25 VI 41 - Rano Gmina. Sprawa dotacji 1 000 000 z (Bischof omwi ze mn technik. Moemy
otrzymywa odnone sumy z konta bankowego. Honorarium Transferu z 20 000).

Rada ydowska w Warszawie

Kierownictwo Suby Porzdkowej
Odpis
Inspekcja Nr In. 366/41
Wycig z raportu inspekcyjnego In. 366/41 z dnia 22 7 1941
Podczas inspekcji zewntrznej w dniu 21 lipca 1941 ustaliem co nastpuje:

93
Judtowa - zob. przyp. 11 i 14 z Not. 4.
 Przed domem Krochmalna 16 zatrzyma mnie dowdca wojskowej kolumny sanitarnej
i wskaza na lecego trupa dziecka, ktry by w zupenym rozkadzie. Wedug wiadomoci
zacignitych na miejscu, zwoki zostay podrzucone w dniu wczorajszym rano ju w stanie
rozkadu. Z przeprowadzonego dochodzenia ustalono, e dziecko zostao podrzucone przez
matk Borensztajn Chudes, zamieszka Krochmalna 14m67, a dziecku na imi Moszek, lat
6. W tyme mieszkaniu zastano jeszcze niesztywne zwoki Ruda Maka lat 43, a na dziedzicu
tego domu zwoki Gersztenzang Chindla, pochodzce z mieszkania nr 66. Kolumna sanitarna
zatrzymaa przejedajcy wzek pogrzebowy T-wa Wieczno i polecia zabra znalezione
zwoki. Jednoczenie polecia wyda odnone zawiadczenie pracownikom biura
pogrzebowego z podaniem nazwisk trupw. Kolumna sanitarna dokonaa przegldu
powierzchownego domw Krochmalna 18, Krochmalna 16 i 14. Wszdzie stwierdzia stan
antysanitarny w najwyszym stopniu. W domu Krochmalna .18 (dom aryjski - administrator
Krzyanowski) ubikacja publiczna niedezynfekowana, a zaduch tak wielki, e kolumna
wzdragaa si tam wej. Brak lizolu, wapna itp. Kolumna polecia zawiadomi I rejon i poleci
usunicie stanu antysanitarnego powyszych domw, groc, e zamkn ca Krochmaln
ulic na 14 dni. Dodaje, e w obecnoci szefa kolumny sanitarnej matka dziecka Borensztajn
Chudesa zeznaa, e dlatego podrzucia zwoki na ulic, gdy Gmina nie chce chowa bez
pienidzy, a dziecko zmaro i ona umrze niedugo wanie dlatego, e nie ma pienidzy.
Stwierdzono, e dziecko zmaro rzeczywicie z godu, a matka ma popuchnite koczyny
take z godu.
Za zgodno:
RL. Kierownik Inspekcji
(-) Zylbersztajn Seweryn
Obwodowy S.P.

Dokument wklejany do Notatnika

Plag ulicy s ebracy. Midzy nimi jest wielu zawodowcw i dzieci, ktre zawodzc monotonnie nie
daj nikomu pracowa. Celem ukrcenia tego Suba Porzdkowa wystawia posterunki. Wczoraj po
obiedzie widziaem, jak sobie posterunkowy radzi. Najzwyczajniej w wiecie odgania ebrakw spod
moich okien datkami. Tego nie zrobiby aden policjant innej narodowoci.

26 VII 41 -- Rano Gestapo z Szeryskim u Kratza, potem u Kramera, Mller94 dymisjonowany. Na jego
miejsce nowy urzdnik z Berlina. ona na koncercie Pulmana95. Nossig nowe zamwienie.

27 VII 41 - Rano Gmina. Od 10-ej do 2.30 bezpodne posiedzenie Rady. Gwnym tematem sprawa
zaangaowania do Gminy wychrztw, midzy innymi adwokata Ettingera. Po burzliwej wymianie
zda skoczyo si na niczym.

94
Erich Kramer obj stanowisko po Mllerze w SD.
95
Prof. Szymon Pulman, siostrzeniec wielkiej aktorki Estery Racheli Kamiskiej, by profesorem
konserwatorium, w getcie sta na czele orkiestry symfonicznej (M. Fuks, Z Diariusza muzycznego, t. I, s. 15 - 29,
s. 42 - 43).
28 VII 41 - Rano Gmina. O 3-ej u Auerswalda. Racje ywnociowe dla ydw nie bd podwyszone
w najbliszym miesicu. Z obiadami mamy trudnoci, bo mynki w ghetcie nie s wydajne.

29 VII 41 - Rano Gmina. Odwiedziem Wydzia Zdrowia i skadnic rodkw dezynfekcyjnych. Chc
puci troch reklam na miasto celem zwalczania tyfusu etc. Wczoraj 70 wypadkw tyfusu.

Rozkoszne dziecko na podwrzu do dziadka: Dziadku, chod tutaj! A kiedy si zjawi - id do hojei.

Pogoski, e Schoen zosta gubernatorem Biaegostoku.

Na podwrzu co wieczr ten sam widoczek. Dziesitki lokatorw schodzi na spacer po [ul] Stawki.
Ogrodw nie ma. Niemowlta wozi si do ogrdka po szpitalu -go Ducha. Siedz tam wrd ruin
po zbombardowanym szpitalu.

30 VII 41 - Rano Gmina. O 11-ej u Auerswalda. Robi wyrzuty moim wsppracownikom z powodu
zmniejszenia iloci obiadw. Dorczy list w tej sprawie, tudzie w sprawie telefonw w ghetcie.

Kulski nadesa list w sprawie zaliczki 1 000 000 z96.

31 VII 41 - Rano Gmina. O 8.30 przyjecha Kamlah. Judtow prosiem, aby nam nie towarzyszya.
Obejrzelimy komend policji, komisariat i areszt ydowski. Wszdzie porzdek i czysto.
Winiowie skar si na brak chleba. Otrzymuj dziennie 130 gr zamiast 400, jak w innych
wizieniach. Naley utworzy patronat. Zundelewicz mia to opracowa. Niestety trwa to ju kilka
tygodni.

1 VIII 41 - Rano Gmina. Podejrzenie, e otrby s sprzedawane na pasz poza Zakadem

Zaopatrywania. Wydajno mynw: jeden 4 t, II-gi 1 ton. A trzeba dziennie 5 ton. O 3.30 byem u
Auerswalda. Wspomniaem o rekwizycjach, ktre ostatnio znw maj miejsce, o warunkach pracy w
Drewnicy naszych robotnikw, o ogrodzie Krasiskich97, o poyczce na zwalczanie epidemii,
o projekcie rozebrania domw98, o koncesjach na tyto i spirytus99.

2 VIII 41100 -W sobot jak zwykle z Szeryskim w Alei Szucha. Nikogo nie zastalimy. Kommandeur
Mller zosta przeniesiony do Lublina. Na jego miejsce mianowany major dr Hahn101 (przedtem by
attach w Bugarii).

96
Zaliczka w wysokoci 1 mln bya wynikiem rozlicze midzy Zarzdem Miejskim i Gmin ydowsk. Suma
przypadajca Gminie bya wyliczona na kwot wysz, ale chodzio o moliwie szybkie wspomoenie finansowe
Rady i dlatego ustalono wypacenie doranej zaliczki w sumie 1 mln zotych. Czerniakw pod dat 11 XI 1941 r.
mwi o przyznaniu przez miasto 4,5 mln, podczas gdy sam wystpowa o 7 mln (wyjanienie J. Kulskiego).
97
Prezes Gminy czyni usilne starania o uzyskanie jakiego zieleca dla getta. Obiecywany ogrd Krasiskich nie
zosta nigdy wczony do getta.
98
Chodzi tu prawdopodobnie o domy zniszczone podczas dziaa wojennych we wrzeniu 1939 r. (por. zapis z
7 VIII 1941).
99
Polskie monopole w teje formie przejte przez okupanta.
100
W tym miejscu do dziennika zaczony jest nr 181 Nowego Kuriera Warszawskiego z soboty 2 VIII -
niedzieli 3 VIII 1941 r. z wiadomoci na pierwszej stronie o wcieleniu Lwowa i dystryktu galicyjskiego do GG,
z proklamacj dra Franka do ludnoci Galicji o przywrceniu wasnoci prywatnej i wolnoci sumienia,
rozpoczynajce si od sw Miny straszne lata cierpie i gnbienia przez bezmylny samowadczy reim
warszawskiej kliki rzdowej.
101
Dr Ludwig Hahn, SS-Standartenfhrer, komendant SiPO i SD w dystr. warszawskim.
Z miliona zotych pragn okoo 300 - 350 000 da urzdnikom. Dzi komisja opracowaa wytyczne.

3 VIII 41 - Gmina.

4 VIII 41 - Gmina. Otrzymaem od Auerswalda nastpujcy list w sprawie 13-ki: 4 August 1941 G. G.
Distrikt Warschau102.

5 VIII 41 - Rano Gmina. Potem konferencja z komisarzem i inspektorem Altmanem w sprawie

budetu.

Zlikwidowanie 13-ki odbyo si wedug nastpujcego protokou103.

6 VIII 41 - Rano Gmina. Obserwowaem duo naszego pieska Kiki. Zwierzta to s dzieci zatrzymane
w rozwoju.

7 VIII 41 - Rano Auerswald. Zapowiada zbieranie gruzu i burzenie domw przez pracownikw
przymusowych li tylko za 3 zupy. Wczoraj z poyczki 1 miliona z daem urzdnikom etc. 355 000 z.

8 VIII 41 - Rano Gmina. Potem Auerswald. Zapowiada bardzo mao telefonw. Biuro budowlane
przygotowao kosztorys rozbirki domw (w myl zarzdzenia komisarza w ghetcie poza Chodn na
pnoc). Pierwsze zdanie zaczyna si I dlatego naley... Dlaczego dlatego pozostanie tajemnic
murarzy rozmawiajcych ze mn. Jedna ze znajomych powiada dzi na widok drugiej: Co za
potwr!. Pny wieczr. Maj przynie z Gminy przepisany projekt budetu, ktry jutro mam
dorczy komisarzowi.

9 VIII 41 - Rano z Szeryskim u Kratza i Mendego. Potem Gmina.

10 VIII 41 - Rano Gmina. Potem praca w domu, jak zwykle.

11 VIII 41 - Rano Auerswald, potem Altman w sprawie budetu. Po obiedzie egzekutor skarbowy
zrobi zajcie w mieszkaniu za podatek dochodowy z r. 1938, dawno zapacony104.

12 VIII 41 - Rano Gmina. Potem Urzd Skarbowy. Auerswald wyjeda do Krakowa. O g. 8.30
przyjechay 2 auta przed dom na Elektoralnej105. Auerswald z gomi z Krakowa. Odbyo si co
w rodzaju posiedzenia na ulicy. Pytali o opiek spoeczn etc.

13 i 14 VIII 41 - Normalne zajcia w Gminie.

15 VIII 41 - Rano Gmina. Potem zwiedziem kilka punktw dla uchodcw. W jednym (ydowskim)
odkryem trupa dziecka. Sprowadzona matka robia wraenie obkanej. Wreszcie zwiedziem szko
rzemios na Stawkach. Prd oywczego powietrza po koszmarze na punktach.

102
Listu brak.
103
Protok, zob. Aneks 4.
104
Zmor wielu mieszkacw getta i wacicieli sklepw byy ustawiczne, najczciej nieuzasadnione, rewizje
i sekwestry, podczas ktrych nie tylko cigano dawno opacone podatki, ale take rekwirowano lub po
prostu pod byle pretekstem rabowano mienie wacicieli (Ksowim, s. 308, 373).
105
Na Elektoralnej 11 mieszkali wwczas Czerniakowowie.
16 VIII 41 - Rano u Mendego i Lewetzowa z Szeryskim 13-ka sfabrykowaa nowy zastp swoich
porzdkowych106. Lewetzow stoi na stanowisku, e naley uzna tylko 228, a now setk wyrugowa.
Ponadto zbdni s oficerowie z rnych adwokatw minorum gentium.

Zarzdziem, aby radcowie systematycznie obchodzili punkty dla uchodcw.

17 VIII 41 - Rano Gmina. Normalny tok zaj.

18 VIII 41 - Rano Gmina. Mielimy by przyjci przez Hahna z Szeryskim. Z Nowego Dworu od kilku
dni uchodcy (do 400)107.

19 VIII 41 - Rano Gmina. O 2-ej u Auerswalda. Dorczyem list w sprawie epidemii. Proponuj
zwoanie konferencji z dr. Hagenem, naszymi lekarzami i dr. Hirszfeldem. Dorczyem memo
Hirszfelda o decentralizacji walki z epidemi108.

Auerswald owiadcza, e w Krakowie te tendencja, aby nie wygodzi ydw z ghetta. Racje jednak
na razie nie mog by zwikszone, bo nowo zajte obszary pochaniaj ywno. Budet ze zmianami
zosta w Krakowie podobno zaaprobowany.

20 VIII 41 - Rano Gmina. Zebranie kupcw brany spoywczej w sprawie zapasw na zim, namiastek
etc.

Jeden z Polakw powiada, e nastpia zmiana kursu wobec ydw. Pozwolono wyrabia ranne
pantofle (przydzia odpadkw skr).

106
Prawdopodobnie osawiony Gancwajch obieca w ten sposb umieci jak najwicej swoich ludzi w Subie
Porzdkowej.
107
Nowy Dwr Mazowiecki znalaz si na terenach wczonych do Rzeszy.
108
Prof. Ludwik Hirszfeld pisze: Przyczyn epidemii s przesuwania ludnoci z dzielnic zakaonych do getta bez
uprzedniej dezynfekcji, natomiast po uprzednim doszcztnym obrabowaniu. Kto musi to powiedzie
otwarcie. W przygotowanym i podpisanym przez siebie memoriale prof. Hirszfeld wskaza na przyczyny
epidemii, m.in. zatoczenie getta, brak kpielisk, myda, gd, I e wadzom politycznym nie zaleao na
utrceniu epidemii, a tylko na jej umiejscowieniu. Niech ydzi wymr, byleby choroba nie zarazia niemieckiego
onierza [...]. Memoria [za zgod prezesa Czerniakowa - Red.] zostaje wysany z moim podpisem i cakowicie
na moj odpowiedzialno. Wracam do domu i licz si z tym, e zostan aresztowany. Nocowa w domu?
Mog zabra on zamiast mnie (Historia jednego ycia, s. 224 - 225).
Notatnik Sidmy (21 VIII 1941 - 30 XI 1942)

21 VIII 1941 - Rano Gmina. Od szeregu dni poszukuj J[asia]1. Po obiedzie u Auerswalda. Dorczy mi
projekt umw z gazowni i elektrowni2. Mamy by odpowiedzialni za ryczat nowy i za przeszo.

22 VIII 41 - Rano Gmina. Dorczyem Auerswaldowi krytyk projektu umw z gazowni i elektrowni.
Owiadczy, e aktualne jest oderwanie od ghetta poudniowej jego czci. Radzi, abym si rozejrza
za lokalem dla Gminy. Zwrci uwag, aby nie budowa bazaru na rogu Gsiej i Lubeckiego, bo tam
chce wystawi baraki dla rozrzedzenia ludnoci. W sprawie poudnia zwrciem uwag na tyfus
i rujnowanie egzystencji. Powiedzia, e z wyszym oficerem SS objecha dzi ghetto. Doszed do
wniosku, e ghetto nieszczelnie zamknite.

23 VIII 41 - Pisuj wiersze. Naley do tego mie pobudzon fantazj. Nigdy ta fantazja nie sigaa tak
daleko, aby zupy, ktre rozdajemy ludnoci, nazywa obiadami.

Rano u Mendego. Da mi zestawienie zmarych (grupa w Owicimiu i Buchenwaldzie).

24 VIII 41 - Rano Gmina. Normalny tok.

25 VIII 41 - Rano Gmina. Potem w elektrowni. Uznali moj formu, wedug zaproponowanej przez
wadze, projektu umowy z gazowni i elektrowni za suszn, dopacimy do tego interesu. Byem u
Auerswalda, te jest tego zdania. Rwnie Bischof, ktry radzi odmwi. A gdyby trzeba byo, obieca
pomc. Auerswald dzi nie by w biurze - chory.

Wczoraj zastrzelony na ulicy in. Luft3. Rodzina przyniosa mi jego ordery: krzy niemiecki, kilka
orderw austriackich z mieczami.

26 VIII 41 - Rano Gmina. Normalny tok zaj. Byem z Auerswaldem w gazowni u dyr. Zoepela.
U niego Tche (?) owiadczy, e tylko ydzi kradn gaz.

27 VIII 41 - Rano Gmina. Potem z Szeryskim u Lewetzowa. Powiedzia, e pogoski, ktre niepokoj
od duszego czasu ghetto o wysiedleniu czci ydw z Warszawy, nie pochodz od Niemcw.
Zapyta, co myl o pewnej osobie, powiedziaem, e to Gancwajch, o ile by mu dano wadz.

1
Ja to Jan, syn Czerniakowa. Przebywa po wyjciu z Warszawy we Lwowie, a z chwil wybuchu wojny
midzy Niemcami i Zwizkiem Radzieckim uszed w gb ZSRR. Zmar 18 VII 1942 r. w Kirgizji, majc 28 lat
Z wyksztacenia by prawnikiem-ekonomist. (Zob. przypis 50).
2
Projekty umw byy opracowane bez konsultacji z Zarzdem Miejskim.-Nadzorujcy i kierujcy tymi sprawami
Drrfeld z urzdu Leista samowolnie pomija w ten sposb uprawnienia Zarzdu Miejskiego, z ktrym popada
na tym tle w czste konflikty (J. Kulski, Zarzd Miejski Warszawy 1939 - 1944, s. 24 - 31, 74-76 i 156).
3
Dawny oficer austriacki z odznaczeniami z I wojny wiatowej. Zabity na ulicy przez Ukraica w mundurze
(Ksowim, t. I, s. 289).
Mende owiadczy, e dr Morgenstern4 za uywanie nagwka w korespondencji z zagranic bdzie
surowo ukarany. Pokazaem odznaczenia Lufta Auerswaldowi, Mendemu i Brandtowi.

28 VIII 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda (4-ta p.p.). Owiadczy, e pogoski o wysiedleniu
obejmuj nie tylko ydw, ale i Polakw.

Auerswald zakomunikowa, e umowy na gaz, elektryczno nie obci nas odpowiedzialnoci za

ryczat. Bdziemy tylko inkasowa. Moemy podnie cen. Dorczyem mu zestawienie lokalw
szkolnych, dla 4300 dzieci; memo o nowy kontyngent kapusty dla urzdnikw. Prosiem o milion z
zaliczki z miasta i 250 000 na zwalczanie epidemii. Wyrazi pogld, e stworzenie rulety [?] obciy
nasze sumienie w tak cikich czasach. Opowiedziaem o rekwizycjach (Szeryskiemu zabrano obraz,
innym lokatorom meble). Prosiem o zwikszenie iloci nowych telefonw dla handlu i przemysu
(ponad 250), jak dotychczas dla wszystkich. Na wstpie prosi, abym si pospieszy. Odpowiedziaem,
e nie jestem ein edlesiger Herr [szlachcicem]. Gdy temu zaprzeczy, powiedziaem, e nie mog
otrzyma dla ghetta koncesji na tyto i spirytus. Przynajmniej t koncesj, e nie jestem wielmony,
powinien mi da.

29 VIII 41 - Rano Gmina. Posiedzenie Rady z udziaem Gitermana5 (sprawa podkomitetu finansowego
Komisji Przesiedleczej - chodzi o to, e komisja pono zbyt rygorystycznie stosuje metody do
opornych patnikw). Poza tym uchwalono poyczk od konsumentw (obcienie chleba i cukru) na
zapasy zimowe.

Dzi policja niemiecka, polska i ydowska zamkna Krochmaln i wyprowadzia 8000 ludzi do kpieli.
Niestety okoliczne mty skrady wiele rzeczy mieszkacom.

Judenrat in Warschau Warschau, den 31 8 41

Abteilung Hilfsaktionen
Bericht6
in Angelegenheit der Bade - und Desinfektionsmassnahmen in der Krochmalnastrasse am 28
und 29. August 1941.
Am 28.8.41 um 4 Uhr frh erteilten Funktionre des Ordnungsdienstes die Anweisung, dass
alle Hauseinwohner in der Krochmalnastrasse zum Baden sich bereit halten sollen. Die ganze
Krochmalnastrasse von der Ciepa bis zur Rynkowastrasse sollte desinfiziert und deren
Einwohner gebadet werden.
Die Einwohner dieser Strasse, die sie die Desinfektionsverfugungen nicht kannten, waren
anfangs der Meinung, es sollte deren Aussiedlung erfolgen. Aus jedem Haus wurden alle
Einwohner, auch mit dem Hausbesorger, hinausgeleitet, auf den ehem. Wielopole-Platz
versammelt und vondortselbst in Gruppen zu den Badeanstalten geleitet, vorwiegend zur
Badeanstalt Spokojnastrasse. Mnner und Frauen wurden abgesondert, Kranke und Krppel

4
Kierownik Biura Organizacyjnego Hias - (Hebrew Sheltering and Immigrant Aid Society of America -
Amerykaska Organizacja Pomocy Emigrantom ydom), dziaacz organizacji syjonistycznej. Aresztowany, zgin
w obozie zagady.
5
Icchak Giterman, dziaacz kulturalny, spoeczny i gospodarczy, czonek kierownictwa Jointu w Warszawie.
Zamordowany przez Niemcw w czasie akcji 18 I 1943 r.
6
Dokument wklejony do notatnika.
wurden in Handwagen und Rikschas gefahren. Seuchenkranke in bedeutender Anzahl
wurden ins Krankenhaus gefahren. Um 19.30 Uhr abends kamen die gebadeten Gruppen
zurck und wurden gegen 21 Uhr in die Krochmalnastrasse hereingelassen und in Hfen,
Fluren und Haustoren versammelt. 800 Personen, die im Verlauf des Tages nicht gebadet
sein konnten, wurden in schrecklichen Verhltnissen auf dem Wielopole-Platz, ohne Essen
und warme Kleidung versammelt. Um 20 Uhr abends bekamen diese Menschen zum ersten
Mai Essen vom Jd. Wohlfahrtsverein. Es sollten noch 800 Portionen angeschafft werden,
falls sich Kessel finden wrden. Es wurden auch 125 kg Brot geliefert. Aus den
nchstliegenden Husern wurden Teller und Lffel gesammelt. Der die Aktion fhrende
Oberleutnant der Gendarmerie gab die Erlaubnis, die Leute fr die Nacht in den Janasz-Bazar
berfuhren, um ihnen Suppe und Brot zu verteilen und ber die Nacht in einem
geschlossenen Terrain zu halten. Wegen schlechter Witterung wurden die Suppen nicht
verteilt, dagegen wurden noch 125 kg Brot geliefert, sodass pro Person eine Brotportion von
1/4 kg entfielt. Die Nacht war infolge des Regens und des Mangels an warmen Essen eine
sehr schwere. Ein Junge von 5 Jahren wurde tot aus den Armen seiner Mutter genommen,
ein 20-jhriges Mdchen wurde unter der Halle tot aufgefunden. Die Frauen mit Kindern in
den Armen gingen die ganze Nacht herum, da es nicht mglich war auf dem Asphalt zu
liegen. Die Gendarmen erlaubten, 10 Marktbuden zu bereinigen und dort Frauen mit
Suglingen und Kinder bis 2 Jahren unterzubringen. Um 4 Uhr frh wurde auf Befehl des
Oberleutnans mit der Verteilung der Suppe begonnen. Wegen Mangel an Tellern wurde die
Suppe wrtlich in Mtzen, Hand und Taschentcher, Rock- und Mantelschsse, ja sogar in
die Hnde genommen, da die Leute 14 Stunden hindurch gehungert hatten. Um 6 Uhr frh
wurde eine weitere Portion Suppe verteilt, die sich die Nacht hindurch von dem Hause
Rynkowastr. 11, bei der Mauer unter der Obhut von Gendarmen befand Es wurde 50 Teller
herbeigeschafft, in denen die Suppe ausschliesslich an Kinder gegeben wurde. Um das Essen
selbs zu ermglichen, musste man 10 polnische Polizeifunktionre herbeirufen, um die
Menge, die den Kindern das Essen aus den Hnden reissen wollte, zu zerstreuen. Um 6.30
Uhr wurden die Leute aus den Wielopole-Platz wieder in Gruppen zu den Badeanstalt
gefhrt. Aus dem Haus Rynkowastr. 3 lieferte durch einen Gummischlauch Trinkwasser und
30 Flaschen. Die Leichen wurden abtransportiert, deren Identitt konnte nicht festgestellt
werden. Um 8 Uhr frh begann man mit der Vorbereitung des Suppenverteilungsplan fr die
blockierte Strasse. Die Verteilung dauerte bis 1 Uhr, es wurde 3 000 Talons verteilt. Diese
Anzahl war unzulnglich, da die blockierte Strasse 15 bis 18 Tausend Einwohner zhlt, die
vorwiegend arme Leute sind. Fr so wichtige Angelegenheiten, die jeden Augenblick zur
Erledigung berliefert sein knnen, muss zwecks Verbindung zwischen den
einzelnentechnischen und Frsorgeorganisationen eine besondere Gruppe Angestellte
gebildet werden.
Die Leitung der Abteilung
I. A. (Unterschrift)

Rada ydowska w Warszawie Warszawa, 31 VIII 41

Wydzia Akcji i Pomocy
Sprawozdanie
dot. przedsiwzi kpielowych i dezynfekcyjnych na ul. Krochmalnej w dniach 28 i 29
sierpnia 1941
 28 VIII 41 o godz. 4.00 funkcjonariusze Suby Porzdkowej przekazali polecenie, aby wszyscy
mieszkacy ul. Krochmalnej przygotowali si do kpieli. Caa Krochmalna od Ciepej do
Rynkowej miaa by poddana dezynfekcji, a jej mieszkacy kpieli.
Mieszkacy tej ulicy, nie znajcy zarzdzenia o dezynfekcji, byli pocztkowo przekonani, e
ma nastpi ich wysiedlenie. Z kadego domu wyprowadzano wszystkich mieszkacw,
a take dozorcw, zgromadzono na dawnym placu Wielopole i std grupami zaprowadzono
do ani, przewanie do ani przy ul. Spokojnej. Oddzielono mczyzn od kobiet, chorych
i kaleki wieziono na wzkach rcznych i rykszach. Znaczn liczb zakanie chorych
odwieziono do szpitala. Wykpane grupy powrciy o 19.30 i ok. godz. 21 wpuszczono je na
Krochmaln i zgromadzono na podwrzach, w sieniach i bramach budynkw. 800 osb,
ktrych nie zdoano wykpa 10 cigu dnia, zgromadzono w straszliwych warunkach na placu
Wielopole, bez jedzenia i ciepej odziey. O godz. 8 wieczorem ludzie ci otrzymali po raz
pierwszy posiek z ydowskiej Samopomocy Spoecznej. Miano dostarczy jeszcze 800 porcji,
jeeli znajd si koty. Dostarczono rwnie 125 kg chleba. Z domw pooonych w pobliu
zebrano talerze i yki. Kierujcy akcj Oberlentnant andarmerii zezwoli ludzi przeprowadzi
na noc na bazar Janasza, aeby wyda im zup i chleb i przetrzyma w zamknitym terenie.
Wskutek zej pogody nie wydano zupy, natomiast dostarczono jeszcze 125 kg chleba, tak e
na osob wypado 1/4 kg chleba. Na skutek deszczu i braku ciepego posiku noc bya bardzo
cika. Martwego 5-letniego chopca wyjto z rk matki, 20-letni dziewczyn znaleziono
martw pod hal. Kobiety z dziemi na rku chodziy ca noc, poniewa nie mona byo
pooy si na asfalcie. andarmi zezwolili oprni 10 budek i umieci tam kobiety
z niemowltami i dziemi do 2 lat. O godz. 4 rano na rozkaz Oberleutnanta rozpoczto
wydawa zup. Wskutek niewystarczajcej liczby talerzy, brano zup dosowmie w czapki,
chustki, poy paszczy i marynarek, a nawet w donie, poniewa ludzie przegodowali 14
godzin. O godz. 6 rano rozdzielono nastpne porcje zupy, ktra znajdowaa si ca noc pod
dozorem andarmw przy murze przed domem przy ul. Rynkowej 11. Dostarczono tam 50
talerzy, w ktrych wydawano zup wycznie dzieciom. Aby umoliwi jedzenie posiku
dzieciom sprowadzono 10 funkcjonariuszy Polskiej Policji, ktra rozproszya tum usiujcych
wyrwa dzieciom jedzenie z rk. O godz. 6.30 ponownie poprowadzono ludzi grupami z placu
Wielopole do ani. Z domu przy ul. Rynkowej 3 dostarczono wem gumowym wod do picia
oraz 30 butelek. Ciaa niezidentyfikowanych zmarych odwieziono. O godz. 8 rano rozpoczto
przygotowanie do wydawania zupy dla zablokowanej ulicy. Wydawanie trwao do godz. 1.
Wydano 3000 talonw. Liczba ta bya niewystarczajca, poniewa zablokowana ulica liczy 15-
18 tys., przewanie biednych ludzi.
Dla przeprowadzenia tak wanych przedsiwzi, ktrych wykonanie moe by w kadej
chwili nakazem, naley stworzy specjaln grup urzdnikw w celu zapewnienia cznoci
pomidzy poszczeglnymi wykonawcami technicznymi i organizacjami opieki spoecznej.
Kierownictwo Wydziau I A
(podpis)

30 VIII 41 - Rano Auerswald. Szkoy bd dozwolone w poniedziaek, tj. pojutrze. Suba Porzdkowa
2000 ludzi. Gdask chce pomc ydom b. gdaszczanom. Zrobi zestawienie. Dorczyem memo
w sprawie 1 000 000 zaliczki na poczet budetu. Na zarzdzenie Mendego polecono poczcie, aby nie
korespondowano po ydowsku i hebrajsku i nie proszono o ywno w Reichu.
Prosiem Auerswalda o zezwolenie dla krawcw, aby pracowali poza ghettem. Obieca da 10
przepustek. Prosiem o interwencj w sprawie Morgensterna.

Byem na otwarciu wystawy graficznej przy ulicy Siennej. Przeznaczyem po z 50 kilkudziesiciu

celujcym uczniom i uczennicom.

31 VIII 41 - Rano Gmina. Otrzymaem, jak zwykle w sobot, nazwiska zmarych7. Napinam zawsze
nerwy, zanim otrzymuj list. Mog spotka nazwiska nieoczekiwane.

1 IX 41 - Rano Gmina. Potem wystawa prac uczniw w Szkole Rzemios na Stawkach. Wyznaczyem
szereg stypendiw po 50 z miesicznie na okres 6 miesicy tudzie doranych nagrd po 50 z.

Komisarz zada planw ghetta i graniczcych obszarw celem omwienia z gubernatorem.

2 IX 41 - Rano Gmina. Potem z Gepnerem i Sztolcmanem u Auerswalda. Zaaprobowa poyczk na

zapasy zimowe. Gepner prosi o uwzgldnienie dzieci w nowych extra kontyngentach. Po wyjciu
zawrcia nas z ulicy wacha, e si nie ukonilimy.

Na poczt przyjechaa policja i zarekwirowaa 600 paczek8 (strata plus-minus 1 000 000 z i 10 000
zarobku dla poczty).

A[uerswald] zakomunikowa wczoraj Lichtenbaumowi wytyczne projektu odbudowy i skurczenia

ghetta o poudnie.

Daem sobie i N[iuni] zrobi 1 zastrzyk przeciwtyfusowy (plamisty).

3 IX 41 - Rano u Auerswalda w sprawie rekwizycji na poczcie. Prosiem, aby zarekwirowan ywno

przeznaczy na kuchnie ludowe. Monitowaem o szkoy, ubezpieczenie etc.

Komisarz nadal pragnie odci od ghetta poudnie od Siennej do Chodnej. Mury maj biec rodkiem
ulicy, wachy zmniejszone, szmugiel ludzi i rzeczy ma usta. Zdaniem jego, kilka tysicy ydw
ucieka z Warszawy miesicznie i roznosi tyfus.

Zapowiedziaem wniesienie memoriau w tej sprawie. Wszelkie ustne argumenty trafiay na razie
w prni.

4 IX 41 - Rano Gmina. Odwiedziny Przymusiskiego9. Na poczcie powiedziano, e znw bd mogy

przychodzi paczki. Okazao si pniej, e Bischof zwiedzi wystaw graficzn i szko na Stawkach.

5 IX 41 - Rano Gmina. Potem u komisarza. Nie mog otrzyma odpowiedzi na szereg listw. Midzy
innymi prosiem o zalegalizowanie Miesica Dziecka. Nareszcie dzi nadeszo pismo z zezwoleniem na
otwarcie szk powszechnych. Natychmiast zwoaem komisj i odbyem z ni posiedzenie.

7
Byy to nie tylko wykazy zmarych w rnych okolicznociach w getcie, ale take w obozach (oczywicie
niepene).
8
Paczki ywnociowe (por. zapis z 3 IX 1941) nadsyane z prowincji i z zagranicy za porednictwem krajw
neutralnych.
9
Mjr Przymusiski, komisarz Polskiej Policji tzw. granatowej.
Otrzymaem rozkaz od komisarza zaaresztowania niejakiego Siroty z tzw. Pogotowia
Ratunkowego10.

Jutro pragnem od poudnia mie urlop. Niestety, musz zosta, bo z komisarzem mam zwiedzi
wystawy.

6 IX 41 - Rano z Szeryskim u Mendego i Brandta.

7 IX 41 - W Brijusie w Otwocku. Wieczorem powrt do domu.

9 IX 41 - Rano Gmina. Wiadomo o mierci 51 robotnikw w obozie. Posiedzenie Komisji Szkolnej.

Wybr Komisji Programowej i Finansowej.

9 IX 41 - Rano Gmina. Zjawi si urzdnik od Hagena Stark ze Skonecznym11. Owiadczy, e Ganc12

ma mie 200 porzdkowych, z ktrymi bdzie zwalcza epidemi. Mam opaca porzdkowych po 6 z
dziennie.

Dorczyem A[uerswaldowi] meldunki o 51 w obozie, o naduyciach kolumn dezynsekcyjnych13.

Otrzymaem zezwolenie na Miesic Dziecka14, na poyczk 3 mln z dla Zakadu Zaopatrywania.

10 IX 41 - Rano Gmina. Nie pamitaem, e to dzi roda. Gdzie si podzia wczorajszy wtorek?

Kiku pojecha do Otwocka do Romy. Dziwny pies - ucieka od suk, speszony przez ludzi. Najwikszym
demoralizatorem zwierzt jest czowiek.

11 IX 41 - Rano Gmina. Jaszuski wraz z technikiem budowlanym opracowuje memo dla Auerswalda
w sprawie granic ghetta celem obrony dzielnicy poudniowej do Chodnej. Proponuje si most przez
elazn Bram, przez Chodn wzgl[dnie] szlaban na rogu elaznej i Chodnej i mury wzdu
Chodnej po obu stronach. Poza tym na Okopowej z mostem przez Okopow na cmentarz. Ostatnie
naley jeszcze zmieni, bo zmarych nie bdzie mona przenosi przez most.

12 IX 41 - Rano Gmina. Po obiedzie u Auerswalda. Otrzymujemy znowu 1 000 000 z, 250 000 na
zwalczanie epidemii pod znakiem zapytania. Dzwoniem do Ivnki, dyr[ektor] finansw Magistratu
obieca pomwi z Fribolinem w tej sprawie. Byem na Stawkach. Obejrzaem dom dla uchodcw,
obecnie pusty. Mieszkacy (aryjczycy) rozebrali piece, kuchnie. Nie ma kanalizacji. A mielimy tu
przeprowadzi do 66 pomieszcze naszych uchodcw z Elektoralnej i gmachu Chinuchu15, aby tamte
lokale zaj na szkoy.

10
Dr Sirota, syn znanego kantora Wielkiej Synagogi w Warszawie Gerszona Siroty, zaufany Gancwajcha,
kierowa Rettungshilfe, instytucj pseudofilantropijn.
11
Skoneczny to Skonieczny, zob. zapis 12 V 41.
12
Dr Tadeusz Ganc, przed wojn mjr, lekarz Wojska Polskiego, z ramienia Gminy kierowa akcj
przeciwepidemiczn. Po wojnie dyrektor Pastwowego Szpitala Klinicznego. Zmar w Warszawie w 1972 r.
13
Naduycia kolumn dezynfekcyjnych polegay na tym, e pod pozorem karania winnych uchylania si od
dezynfekcji grabiono lub niszczono im mienie, przede wszystkim ubrania i pociel.
14
Miesic Dziecka by proklamowany przez Centos w okresie od 15 wrzenia do 15 padziernika (rwnie w
1940 r.), chodzio przede wszystkim o przyjcie z pomoc dzieciom najbiedniejszym i bezdomnym. Pisze o tym
take Ringelblum (Ksowim, s. 315 i 328).
15
Gmach przedwojennego ydowskiego gimnazjum Chinuch.
Na teje ulicy biedny kamasznik z on (starcy) maj pracowni w maym sklepiku. Przez ten sklepik
przechodzi ludno na Nisk. Nawet trupy si tdy przenosi.

13 IX 41 - Rano u Brandta. Scena z Eljaszem. Morgensterna nie mona uratowa. Prosiem

o zwolnienie rabina Wajnberga16. Ciekawa indywidualno i ciekawe nastawienie. Mia pogldy
odmienne od wszystkich ydw.

Po poudniu Auerswald zada, aby suba przeprowadzia do 15-go o 15 ankiet, ilu mieszkacw
poniej 14 i powyej 14 lat mieszka w poudniowej czci ghetta niej linii. Chodzi o plus-minus 100
dzieci. Nie zdaj sobie sprawy, czy chodzi o wysiedlenie, czy przesiedlenie. Na zapytanie Auerswald
nie udzieli konkretnej odpowiedzi.

O 3 p.p. wyjechaem do Brijusu.

14 IX 41 - W Otwocku. Powietrze, las, oddech.

15 IX 41 - Rano 7.30 Gmina. O 10-ej u dra Hagena z Milejkowskim i Skonecznym. Zada wydalenia
Syrkin-Biernsteinowe17j i poleci zreorganizowa aparat walki z epidemi. U gry zaproponowaem
Hirschfelda, nad nim Milejkowski. Potem u dra Fribolina w sprawie nowego miliona. Wreszcie u dyr.
Ivnki w tej samej sprawie. Potem u Auerswalda.

Sprawa poudniowego ghetta za. Nawet ja na Elektoralnej nie jestem pewny18. i Wczoraj w SD z
Szeryskim i Czaplickim19. Na rogu Chodnej zatrzyma nas z wachy, wycign z auta i przeszuka auto
i teki. Owiadczy, e ydzi to... W teczce Cz[aplickiego] znalaz pak policyjn i zrobi kwesti.

Wieczorem odwiedzia on niejaka Werflowa, a potem Anka Lewowa. Obie wcieliy niepokj
w dusz co do losu dzieci. Lewowa leczy mi zby i w tej sprawie przysza. Zauwaywszy co zrobia,
zacza z kolei uspokaja on. Owiadczya, e i ona jest w tym samym pooeniu (naprawd bya
w lepszym). Nad ranem zakomunikowano mi, e wyskoczya z 4-go pitra o 3 nad ranem.

16 IX 41 - Rano Gmina. Biece kopoty. O 2-ej pochowano Lewow. Jutro bd u Auerswalda.

Postara si w sprawie dzielnicy o audiencj u gubernatora.

17 IX 41 - Rano Gmina. Przykroci z Wytwrczoci20 (krajanie w warsztatach). Pogoski o maym

ghetcie. Ludzie siedz na walizkach. Magistrat (Wydzia Kwaterunkowy) otrzyma polecenie
wysiedlenia do 10 padziernika Polakw z zachodniej czci przylegajcej do ghetta (Wolno etc.).
Jest tam miejsce na 30 000 mieszkacw. Poudnie ghetta 95 000. Poza tym ma by wydzielona
z ghetta cz okoo Bonifraterskiej.

Wezwa mnie na jutro na [godz.] 9 Stabenow.

16
Rabin Abraham Wajnberg gromadzi wok siebie licznych uczniw, ktrzy nie baczc na gd i tragiczn
sytuacj oddawali si nauce i rozmylaniom religijnym, widzc w tym jedn z drg do zbawienia. 2 VIII 1942 r.
zosta zabrany wraz ze swoimi uczniami do Treblinki. Kilku z nich przeyo w bunkrze przy ul. Miej (H. Seidman,
Dziennik getta warszawskiego, Buenos Aires 1947, s. 36, 199, 200).
17
Bya kierowniczka Wydziau Zdrowia Rady.
18
Elektoralna, na ktrej mieszka Czerniakw, zostaa wyczona z getta.
19
Micha Czapliski, jeden z zastpcw Szeryskiego.
20
Towarzystwo Handlowe zajmujce si wytwrczoci powstae w getcie z ramienia Centrali Zwizku Kupcw i
Zwizku Rzemielnikw. Mieli tu take swj udzia niektrzy funkcjonariusze Gminy.
18 IX 41 - Rano Gmina. Zostaem wezwany przez dr. Stebenowa21, ktry razem z Lewetzowem
zaprowadzi mnie do zastpcy komendanta dr Kah22. Tu owiadczono mi, e Rettungshilfe dawno
ubiega si o podporzdkowanie Radzie i zapytano, dlaczego nie przyczyem jej do Rady.
Odpowiedziaem, e waciwie jest JHK, ktra zreszt ma Pogotowie Ratunkowe. Zadano ode mnie
wyjanienia na pimie.

Przy sposobnoci poruszyem spraw racji ywnociowych, walki z epidemi, szmuglu. Owiadczyem,
e 5% szmuglu idzie przez mury, a wic nowe mury ghetta nie ukrc szmuglu. Natomiast powstaa
wrd ludnoci panika, ktra dziaa deprymujco na ni, hamuje ycie gospodarcze, i wywouje
depresje psychiczne23. Potem udaem si do Kamlah i prosiem o wstawiennictwo w sprawie nowego
przesiedlenia ludnoci. Po powrocie do biura zastaem pismo komisarza, zwalniajce dra Sirot.

Do Gminy zjawi si Gancwajch i owiadczy, e rozmawia z dr. Kah w sprawie ghetta. Doda, e
wycofa si z ycia publicznego i zajmuje si handlem, dostawami materacw, kocw itp.

19 IX 41 - Rano Gmina. Potem do Stabenowa. Dorczyem dane memo, opracowane przez Sub
Porzdkow cznie z Zundelewiczem i Szereszewskim. Owiadczyli, e Rettungshilfe naley
rozwiza bo jest zbdne. Mendemu dorczyem odpis pisma.

W Gminie znw odwiedzi mnie Gancwajch i owiadczy, e kto gdzie zwalcza ghetto.

Z rana wrci Auerswald, ktry by w Krakowie. Pierwsze pytanie, czy si robi mury. Lichtenbaum
odpowiedzia, e nie, bo nie byo takiego zarzdzenia. Tymczasem za kulisami tocz si narady.
Niektrzy przeciwni s murom. S oznaki odprenia.

Rozdaem dzi ogromne sumy na rne cele Rady i Opieki. Magistrat (Urzd Kwaterunkowy) zwrci
si do administracji domw na zachd od ghetta, aby mieszkacy szukali dla siebie mieszka do 10
padziernika.

20 IX 41 - Rano Auerswald. Probst24 prosi Lichtenbauma i Haendla o rozumny plan mostw etc.,
ewentualnie bez wyczenia poudniowej dzielnicy. Auerswald na moje zapytanie owiadczy, e plan
skrcenia ghetta dalej jest aktualny. Prosiem go o audiencj u gubernatora. Obieca to uczyni.
Pozwoli na wsplne naboestwo w areszcie ydowskim na wita Noworoczne i Sdny Dzie.
Prosiem o Sukkoth25 te. W kocu zrezygnowaem z nich, aby otrzyma pierwsze 3 dni.

21
Dr Gerhard Stabenow, funkcjonariusz SiPo, podwadny dra Kah (zob. przypis 22). Wspwaciciel firmy
Tesch i Stabenow w Hamburgu, ktra m.in. dostarczaa gazy trujce (cyklon B) do obozw zagady.
22
Dr Ernst Kah, kierownik Wydziau III, SiPo w Warszawie.
23
Istotnie, pogoski o zmniejszeniu obszaru getta byy alarmujce. Ringelblum pisze w poowie wrzenia:
Nastroje w miecie s okropne. Ponownie zawisa groza zmniejszenia getta o 40%. Ma si zlikwidowa mae
getto, tj. odcinek od ul. Chodnej. Przyczyn tego jest, e ma przyby do Warszawy 1 milionowe wojsko i nie
ma dla niego miejsca [...]. W ostatnich dniach staa si aktualna kwestia Siennej i liskiej. Ma to by pierwszy
etap likwidacji maego getta (Ksowim, s. 297).
24
Hermann Probst, kierownik jednego z wydziaw u Auerswalda.
25
wito Szaasw (tzw. Kuczek); tego roku rozpoczo si 7 padziernika.
O 12.30 ledwo zdyem na akademi Miesica Dziecka. Zebranie byo bardzo liczne w kinie
Femina. Przemawiali po moim zagajeniu, Berman26, Niunia, Neustadt, Przedborski27, Giterman etc.
Zadeklarowaem z 100 000 na pomoc dla dziecka. Najwiksze powodzenie, sdzc z oklaskw, miaa
Niunia.

Auerswald by w Krakowie. Omawiano sprawy oglne. Midzy innymi epidemi. Postanowiono

wprowadzi ghetta w rnych miastach.

21 IX 41 i 22 IX 41 - Rano Gmina i u Auerswalda. Potem do Brijusu. Nowy Rok28.

23 IX 41 - Nowy Rok - Rano wrciem do Warszawy. Gmina. Urzdowaem.

Byem u Kulskiego. Magistrat, memo do wadz z negatywnym stanowiskiem co do nowych granic.

24 IX 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Oznajmi, e Sienn po nieparzystej stronie wycza si

z ghetta. Jeszcze w tym tygodniu. Co do reszty ghetta, to sprawa jeszcze nie wyjaniona. Zaatwia si
j bdzie strefami. Meble przewiezie si na zarekwirowanych rykszach. Musimy dba o to, aby
ludno nie zabieraa drzwi i okien. Zostan udzielone poyczki (?) czy te zapomogi (?) na transport.
Kto do 5 IX 41 przewiezie swoje rzeczy, temu si pozwoli przewie wszystko.

Otrzymaem list od Auerswalda w sprawie niejakiego Bronisawa Poborcy, aby mu da zbada spraw
wglow. Ewentualnie A[uerswald] poleci go zaangaowa w Z[akadzie] Zaopatrywania] lub te w
Gminie po otrzymaniu od niego sprawozdania w sprawie wgla. Poborca si zgosi, owiadczy, e
jest ydem i wielokrotnie to podkreli. W zeszym roku dzwoni w jego sprawie niejaki Nowakowski
rzekomo w imieniu Krwali, polecajc go - i to energicznie - na urzdnika.

25 IX 41 - Rano Mende, ktry wezwa mnie i Szeryskiego, bo wyjeda. Potem u Lewetzowa i

Stabenowa w sprawie ghetta. Powiedzieli, e Kah pjdzie do gubernatora w tej sprawie. Potem u
Bischofa, ktry pisze do komisarza na podstawie memo Rady Gospodarczej. O 3 p.p. ma si odby
wymiana zda niemieckich czynnikw.

Komendantura pisaa do gen[eralnego] gub[ernatora] w Krakowie i otrzymaa odpowied, e sprawa

jest omawiana. Auerswalda widziaem na chwil. Jedzie podobno do Otwocka, aby sprowadzi
drzewo do drutw kolczastych.

Policja Kryminalna dzwonia, e aresztowano modego Sachsenhausa, syna synnego ojca29. Mody
S[achsenhaus] sta na czele bandyckiej szajki.

26
Dr Adolf Berman ur. 1906 w Warszawie, zmar w Izraelu w 1979; w getcie czonek dyrekcji Centosu
(Centralnego Towarzystwa Opieki nad Sierotami). Po wyemigrowaniu by prezesem Zwizku Kombatantw-
Bojownikw Antyhitlerowskich w Izraelu i czonkiem kierownictwa Midzynarodowej Federacji Bojownikw
Ruchu Oporu FIR. W getcie by jednym z organizatorw Bloku Antyfaszystowskiego. Po nielegalnym wyjciu
z getta w 1942 r., jako m zaufania polskiego i ydowskiego ruchu oporu, dziaa w konspiracji, sprawujc m.in.
funkcj sekretarza tajnej organizacji egota, bdcej Komitetem Pomocy spoeczestwa polskiego dla ydw,
uciekinierw z getta. (Zob. A. Berman, Blok Antyfaszystowski. Ze wspomnie), Biuletyn IH nr 2-3/114- 115,
1980, s. 77-98.
27
Dr Jan Przedborski, lekarz-pediatra, wsppracowa z Centosem. Zgin w Owicimiu.
28
ydowski Nowy Rok (5702 rok) wito Rosz Haszana.
29
Jak podaje Ringelblum, Sachsenhaus-ojciec by to yd z Niemiec, prawdopodobnie agent gestapo (Ksowim, s.
170).
Fotografie A[uerswalda].

26 IX 41 - Rano Gmina. Wczorajsze posiedzenie w Palais Brhl skoczyo si uchwa o wyczeniu

z ghetta poudniowej czci. O 5-ej byem u A[uerswalda]. Zapyta, w jaki sposb maj by oddane
klucze mieszkacw nieparzystej strony Siennej. Ustalono, e administratorzy maj je dorczy
komisariatom. Poleci zbada ilo pokoi mieszkacw w poszczeglnych domach, fabryk etc. tudzie
mieszkacw. Wyjeda na kilka dni do Berlina. Zapytaem Probsta, gdzie ulokowa mieszkacw.
Odpowiedzia, e liczy na nasze organizatorskie zdolnoci.

O J[asiu] wiadomoci, e wyjecha.

27 IX 41 - Rano Gmina. Nadeszy dwa listy od Aeurswalda. W jednym polecenie, aby ydzi -
zamieszkali po nieparzystej stronie Siennej cznie z ydami z Twardej, Sosnowej i Wielkiej na
poudnie od Siennej - przenieli si do 5 X 41 na pnoc ghetta poza ulic Chodn. Drugi list dotyczy
statystyki maego ghetta.

Przesaem oklniki do Komitetw Domowych w powyszej sprawie i ostrzeenie, aby nie paskowano
mieszkaniami. Na miecie panika.

Techn[iczno]-Bud[owlany] Wydzia opracowa plan rozwizania ghetta w inny sposb, tak, aby 15 000
ydw zamienio mieszkania z 15 000 chrzecijan. Poza tym mosty i bramy.

Haendel i Lichtenbaum pojechali do Otwocka celem sprowadzenia pali do drutw kolczastych. Drut
podobno jest.

28 IX 41 - Rano Gmina. Zebranie komisji kwaterunkowej. Policja da domu na Dzikiej.

Praca! Praca! Nale zreszt do ludzi pracowitych z nudw.

29 IX 41 - Rano Gmina. Posiedzenie Rady w sprawie przesiedlenia. Opracowano plan podziau na

sekcje. Zjawili si spoecznicy, aby ich dopuci do pracy, czemu zado uczyniono. Haendel i
Lichtenbaum dowiedzieli si od Probsta, e Jesuiterowi30 podoba si plan, opracowany przez Biuro
Techniczne, wedug ktrego tylko 15 000 ydw miaoby si przesiedli.

Rozen referowa spraw przymusu pracy, bo nie mona zebra nawet 2000 ludzi w Warszawie.

30 IX 41 - Rano Gmina. Po obiedzie do Otwocka.

1X 41 - Otwock. Dzi Sdny Dzie. Miaem dzi wieczorem wrci do Warszawy. Auto si zepsuo.
Zostaem.

2 X 41 - Rano w Gminie. Dorczony plan przedstawi Probst Aue rswaldowi. Poza tym przygotowano
makiet ulicy elaznej - Chodnej, ktr dorczono A[uerswaldowi].

3 X 41 - Rano Gmina. O 3 pp. u Auerswalda. W sprawie ghetta zakomunikowa, e jutro odbdzie si

konferencja u gubernatora. Na zapytanie, czy ostatnio przedstawiony plan podoba mu si, odrzek, e
owszem. Doda, e wszystkie trudnoci zwizane z usuniciem ludnoci z zachodu graniczcego
z ghettem s pokonane. Tym niemniej chce by w zgodzie ze swoim sumieniem. Chodzi wszak

30
Major Max Jesuiter, SS-Sturmfhrer, funkcjonariusz dowdztwa SS i policji w dystrykcie warszawskim.
o poudnie ghetta. Zakoczyem rozmow sowami Wir verlassen uns auf Ihre Weisheit [polegamy
na paskiej mdroci]. Poleci jutro rano na poudnie od Twardej skonfiskowa towary od
handlujcych na ulicy. Powiedziaem, e jutro sobota. Na to odrzek, e rabini go za to pochwal.

4 X 41 - Rano u Brandta i Lewetzowa z Szeryskim.

O 10-ej rano posiedzenie u gubernatora w sprawie maego ghetta. Dochodz wieci, e mae ghetto
uratowane. Wczoraj Bischof powiedzia, e Warszawa to chwilowy azyl dla ydw.

Obawa na handlarzy ulicznych daa nike rezultaty.

5 X 41 - Rano Gmina. Dzi odbyo si pierwsze posiedzenie Miesica Dziecka pod moim
przewodnictwem. Ustalono zasady. Zaoponowaem przeciwko pesymistycznemu pogldowi, aby
zebra tylko 500 000 z, bo 3/5 tego daje Rada i Z[akad] Z[aopatrywania], a nawet nalepki (w 2/5
reszty) bdzie polecaa nakleja policja. Gdzie wic spoeczestwo?

Na zebraniu dopuci si znw wybryku dr Schiper31. Poniewa przeciwstawi zebranym

wychowawcw, zapytaem, gdzie s wychowawcy? Czy naley ich szuka midzy tymi, co uciekli lub
tymi, co zdyli wyjecha (sam mia paszport w kieszeni)? Odpowiedzia, e tamci ponios kar. On
sam jest usprawiedliwiony.

Wajsmehl Moszek, chopiec 15-letni, wyrcza ojca-paczkowicza. Zosta postrzelony na Elektoralnej.

Pomimo, e jelita mu wyszy i krgosup postrzelony, przyczoga si do domu na Elektoralnej i na 1-
szym pitrze zadzwoni do obcych, proszc o dorczenie paczek porzdkowemu.

6 X 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Poudnie ghetta uratowane. Natomiast maj ydzi opuci
wiele domw na zachd od elaznej. Na rodku elaznej bdzie mur. Rwnie opuszcz ulice na
wschd od Bonifraterskiej (18 000 ludzi). Poza tym traci si synagog32, nieparzyste domy
Elektoralnej. W plan wchodz mosty. Zwrciem uwag A[uerswaldowi], e przesiedli si na oko
okoo 60 000 ydw. Odrzek, e 50 000. Doda, e mog zosta na Elektoralnej. Odpowiedziaem, e
tego nie zrobi. Zabroni mi opowiadania o planie.

Probst wezwa Lichtenbauma, aby rozpocz budow muru i opracowa projekt mostu. Trzeba bdzie
walczy teraz o kad pid ziemi po kolei. Tymczasem Sienna po stronie nieparzystej si przesiedlia.
cisk w mieszkaniach nieprawdopodobny. Lekarze i w ogle zawodowo czynni nie maj gdzie
pracowa. Do pomocy wezwano tzw. spoecznikw, ktrzy adnej pomocy nie okazali. Przyszli, jak
powiedzieli, kontrolowa urzdnikw Gminy.

7 X 41 - Rano Gmina. wito Sukkoth. O 4.30 wezwano mnie znw do Gminy. Przyjecha Auerswald
z kilkoma gomi z prezydentem swym na czele. Musiaem referowa o ghetcie. Wskazaem na
miertelno i tyfus.

W miecie wielkie zaniepokojenie z powodu nowych redukcji ghetta. Obliczyem, e to, co maj nam
zabra, mieci 43 530 mieszkacw. To co otrzymujemy - 8100.

31
Dr Schiper, zwizany ze stojcymi poza Gmin dziaaczami organizacji lewicowych, ktrzy wystpowali
przeciwko okrelonym poczynaniom kierownictwa Gminy.
32
Wielka Synagoga na Tomackiem.
8 X 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Zapytaem, czy mona co - wobec duej iloci ydw do
wysiedlenia - zrobi. Odpowiedzia, e nie. Rozmawiaem z Probstem i zapowiedziaem zoenie
planw, co do wykrojonych czci ghetta.

Przed wejciem do A[uerswalda] wacha mi zabraa sta przepustk na wejcie do paacu Brhla.

Dzwoni Bischof w sprawie rekwirowanych na poczcie paczek. We wrzeniu zarekwirowano 15 000

paczek za kilka milionw zotych. Rekwiruje si ponad 3 kg, o ile zawieraj skry, mk, tuszcze.
Poniej 2 kg, o ile kilka paczek jest na jednego adresata. Bischof zrobi mi zarzut, e jak wszyscy ydzi
nie jestem exact [cisy] i e jako przedstawiciel 500 000 ydw nic nie robi w tej sprawie.
Odrzekem, e wielokrotnie t spraw omawiaem z komisarzem. Mwi, e paczki id do Meinla33.

9 X 41 - Rano Gmina. Auerswaldowi proponowano, aby na Chodnej z 2 stron odrutowano ulice. Tym
sposobem nie trzeba by byo traci bloku na zachodzie ghetta. A[uerswald] da na razie planu mostu
na Chodnej. Powiedziano mu, e s trudnoci techniczne, podziemna gsta sie. Poleci jeszcze raz
opracowa plan mostu na Chodnej. A[uerswald] zwrci si do firmy niemieckiej o urzdzenie
elektryczne, aby prd przebiega przez drut. Firma podaa, e 14 miesicy by trwao urzdzenie
instalacji i ponadto ogromne koszty. Bischof zwrci si do Mikuleckiego, aby pomg nam otrzyma
telefony. Kieruj Rozenstadta do niego.

10 X 41 - Rano Gmina. Potem w warsztatach na Prostej. Rozmowa z przedsibiorc Toebbensem34

i dr. Lautzem35. Toebbens rzdzi warsztatami, zaprowadzi dyscyplin. Obaj pragn, aby Rada
ydowska dbaa o robotnikw (ywno, wgiel, buty, kpiele etc.), bo lon wypacony nie pokrywa
potrzeb robotnikw.

Potem u Bischofa. Mowa o racjach ywnociowych, telefonach dla Rady, kuchniach. Radzi pj do
Wieganda36. Potem u Mikuleckiego.

Wieczorem w mieszkaniu zgaso wiato. Mylaem, e Drrfeld wyczy prd dla dzielnicy, jak to
grozi. Na szczcie bya to w miecie krtka przerwa.

11 X 41 - Rano z Szeryskim u Lewetzowa, Kratza i Brandta. Przedstawiem spraw zmiany granic

ghetta i aspekty z tym zwizane. Zadali ode mnie memoriau na pimie. Przygotowaem dzi memo.
Dorcz w poniedziaek. Mae dziecko powiedziao dzi ja jeszcze nie nosz opaski, ale jak dorosn
bd nosi opask. adny prognostyk.

Auerswald odda przedsibiorcy aryjskiemu budow murw na Okopowej i Wolnoci. Jak si

dostaniemy na cmentarz, nie wiemy37.

12 X 41 - Rano Gmina. W nocy spad wielki nieg. Moe to wstrzyma ustawianie murw.

33
Znana przed wojn firma spoywczo-kolonialna Juliusza Meinla, Austriaka obywatela polskiego. Sklepy
Meinla w czasie okupacji prowadziy sprzeda wycznie dla Niemcw.
34
Walter Caspar Toebbens, fabrykant niemiecki, prowadzcy tzw. shopy w getcie, bra brutalny udzia
w pniejszej akcji wysiedleczej.
35
Dyrektor fabryki szczotek w getcie.
36
Arpad Wiegand, SS-Oberfhrer, dowdca SS i policji w dystr. warszawskim. Proces jego o przestpstwa
cign si w RFN do 1981 r. (z listu L. Tyszki do M. Fuksa).
37
Chodzi o dostp na cmentarz z powodu wyczenia czci ul. Okopowej z getta.
Wczoraj w nocy napisaem memoria, zwalczajcy nowe granice ghetta. Jutro (bo dzi niedziela)
dorcz go czynnikom miarodajnym. Niestety, w cigu dnia nieg roztaja. Zrobio si boto.

13 X 41 - Rano Gmina. Potem u Lewetzowa i Brandta zoyem memoriay w sprawie granic ghetta
i kuchen ludowych. Potem u Auerswalda. Nie ma czasu, bo szykuje referat, sprawozdanie dla wadz
na 15-go.

Haendel przedstawi mi przedsibiorc aryjskiego, ktry ma wykona mury. O 3 p.p. w Gminie

zebranie w sprawie Wytwrczoci. Uchwalono wzmocni zarzd nowymi osobami. Stary zarzd
zawid.

14 X 41 - Rano Gmina. Potem zwiedziem szpitale. Trupy w korytarzach, po trzech chorych na jednym
ku. Po kolei obejrzaem wszystkie sale tyfusowe, chorych na czerwonk, chirurgi etc. W jednej
z sal udzieliem pomocy porzdkowemu Katzowi Jakubowi, ktremu szmuglerzy rozbili gow.

Po wyjciu ze szpitala zatrzymali mnie pracownicy z pretensjami (w czci uzasadnionymi) do Rady

o pobory, wgiel etc. Z trudem auto, cofnwszy si w ty, ruszyo. Auerswald dzwoni o materiay
statystyczne, dotyczce wyywienia ludnoci. Dorczono mu je dzi.

Bischof zada fotografii warsztatw w ruchu. Wydzia Przemysowo-Handlowy przygotowa szereg

zdj.

15 X 41 - Rano Gmina. W paacu Brhla Regierungssitzung mit Dr Frank in Warschau wedug

poniszego38.

16 X 41 - Rano Gmina. W paacu Brhla dzi dalszy cig konferencji rzdowej. W biurze rozpoczem
sezon zimowy. Zima w tym roku zacza si wczenie. Wczoraj w gabinecie skostniaem. W rezultacie
wrciem do domu chory, z blem wtroby na noc. Dzi przestawiem biurko dalej od okna
i poleciem napali w piecu. Tyfus dalej si szerzy39. Cay skad Wydziau Pogrzebowego
z przewodniczcym Kaminerem i jego on jest chory.

17 X 41 - Rano Gmina. O 3.30 u Auerswalda. Racje chleba (1050 g) to jeszcze problemat. Natomiast
wprowadzi si Nutzarbeiten [prace uytkowe] dla mczyzn i kobiet. Na zjedzie wczorajszym
i onegdajszym utrzymana linia wobec ydw. Zaangaowaem nareszcie dyrektora finansowego dla
Rady ydowskiej.

Odessa wzita.

18 X 41 - Rano u Mende i Lewetzowa z Szeryskim. Kratz twierdzi, e do przesiedlenia nie dojdzie.

Lewetzow, e Wiegand opiera si na zdaniu Alei Szucha. We wtorek da odpowied, czy bdzie
przesiedlenie.

38
W tym miejscu do notatnika wklejony jest wycinek z Warschauer Zeitung z 16 X 1941.
39
Wczeniej (26 VIII) Ringelblum notuje, e najwaniejsz plag sta si tyfus, kwestia ta absorbuje ca
ydowsk spoeczno. Sprawa ta w ostatnich czasach staa si palca. Krzywa zachorowa na tyfus stale
wzrasta. Tak na przykad, teraz w sierpniu jest 6000 do 7000 chorych w mieszkaniach i ok. 900 w szpitalach [...].
Z tysica powodw szpitale straciy swj charakter zakadw leczniczych. Stay si mordowniami, jak wyrazi
si dr Milejkowski (Ksowim, t I, s. 285 - 286).
Umar Kaminer.

19 X 41 - Rano Gmina. O 3-ej pogrzeb Kaminera. Przemawiaem, Potem na oratorium do synagogi.

Umar w naszym domu Belmont40.

20 X 41 - Rano Gmina. Potem objazd punktw, w ktrych robotnicy mieli rozbiera domy i kopa
doy. Przysza garstka. Zarobki 6 z 40 gr plus zupa.

Zaaresztowano 2 przedsibiorcw budowlanych. Stefie, niejaki Lehrt, krawiec Marszakowska 66,

zabra obrazy, Zoce futro i smoking.

Byli u mnie Hirszhorn, Gawze i Chilinowicz i owiadczyli, e w pimie wydawanym przez Rad
ydowsk bd pracowali41.

21 X 41 - Rano Gmina. Otrzymaem od Auerswalda list w sprawie dalszego przesiedlenia. Do 26 bm.

maj opuci mieszkania ci, co mieszkaj 1) na zachd od czci elaznej i na zachd od niej na
Ogrodowej, Chodnej, Krochmalnej; 2) na pnocy Krochmalnej midzy Walicowem i Ciep.

Porozumiaem si bezzwocznie z A[uerswaldem], proszc o prolongat. Odmwi, tumaczc, e nie

ma innego sposobu wysiedlenia Polakw. Zaproponowaem, e jutro przyjd celem poproszenia
o ulgi. Poza tym zarzdziem, co naley. Gdzie si pomieci kilkanacie tysicy ludzi?

Suba Porzdkowa burzy si, bo nie otrzymuje ga.

Dr Lautz i Toebbens odwiedzili mnie, dajc przydziau produktw dla robotnikw. Poszli potem do
Gepnera, ktry przyrzek rne produkty dla kuchen.

Dzwoniem do Lewetzowa, ktry dzi mia da odpowied w sprawie przesiedle. Ley chory
w szpitalu. Wszystko si sprzysigo, aby ghetto zmniejszy.

22 X 41 - Rano Gmina. Lautz znw domaga si cukru dla warsztatw. Byem u Auerswalda.
Uzyskaem prolongat przeprowadzki czci bloku na wschd od elaznej, zamiast do 26-go na 30
bm. Owiadczy, e by zmuszony da krtki termin, bo mieszkacy aryjscy, ktrzy maj by
wysiedleni, nie mog wej do mieszka na Siennej, bo s dla nich za due. Owiadczy ponadto, e
aryjczycy maj opuci swe siedziby do 15 listopada. Reszta ydw (a wic i Elektoralna) do 30
listopada. Projekt rozszerzenia ghetta niemoliwy, bowiem cay plan zosta podpisany przez gen.-
gubernatora. Zapowiedzia na jutro wizyt Rundfunku [radia niemieckiego] w Gminie. Od kilku dni
ciemnoci w Warszawie. Drrfeld wycza wiato pono z braku wgla.

40
Leo Belmont, w. Leopold Blumental, ur. 1865, prawnik, literat, publicysta, krytyk literacki, tumacz, autor
wielu prac m.in. Socjalizm i sprawiedliwo (1908), W wieku nerwowym (1929), Sprawa przy drzwiach
zamknitych (1930), Pani Dubarry (3 t. - 1930), Mojesz wspczesny (2 t. - 1930), redaktor Wolnego Sowa
(1907- 1913), popularyzator esperanta, opublikowa szereg prac z dziedziny judaistycznej (Wielka Encyklopedia
Powszechna PWN, t. I, s. 690 oraz S. oza, op. cit., s. 57).
41
Samuel Hirszhorn, publicysta, jeden z redaktorw warszawskiego dziennika ydowskiego Hajnt; Aaron
Gawze, warszawski literat i dziennikarz, wsppracownik Hajntu; Ben-Zion Chilinowicz, publicysta i literat
wsppracownik warszawskiego dziennika ydowskiego Moment, czynili wsplnie z Czerniakowem starania
o zaoenie nowej gazety, niezalenej od kolaboranckiej Gazety ydowskiej.
23 X 41 - Rano Gmina. Kilku porzdkowych pobio kierownika Biura Kwaterunkowego, Fogla, przy
zaatwianiu sprawy mieszka dla nich.

O 3 p.p. z prof. Hirschfeldem, dr Milejkowskim, dr Gancem, Kormanem, Lamprechtem, Auerswaldem

i Grasslerem u prof. Kudicke42. Omawiano problemat walki z epidemi i owiadczono, e tyfus
wywoany jest przez zawszenie. Powiedziaem, e zebrani upraszczaj sobie formu mylc, e F=f(V)
F - tyfus, V - Verlausung - zawszenie. Zdaniem moim, formua jest bardziej skomplikowana: F43
zalene jest od gstoci zaludnienia i od racji ywnociowych. Warszawa to przeklte miasto,
w ktrym yd otrzymuje za 13 groszy ywnoci. Opowiedziaem, w jakich warunkach pracujemy. Idee
nie maj rk ani ng, ale ludzie. Nie mona wymaga od aparatu, aby by sprawny, skoro nie paci si
im ga.

24 X 41 - Rano Gmina. Nieprzyjemnoci nie z wasnej winy. Zagszczenie mieszka idzie z trudem. Na
ulicach mae wzki, cignione przez ludzi z ruchomociami. Wobec niewpuszczania ydw do Alei
Szucha, nie wiem, czy mam jutro uda si z Szeryskim. Mende zawezwa.

Auerswald poleci rekwirowa ryksze na transport cegie. Dochodzenie w sprawie Loebla i Transferu
prowadzi niejaki dr Pohl. Chodzi o obstalunki przez Heandla etc.

25 X 41 - Rano u Mendego z Szeryskim. Otrzymalimy zawiadomienie o mierci dra Morgensterna.

Potem u Auerswalda z Wielikowskim, Gitermanem, Wyszewiaskim44, Szereszewskim, Rotenbergiem.
Omwiono spraw JHK (kuchen, pomoc dla dzieci etc.).

W Krakowie na konferencjach w Bevlkerungswesen wyczuto, e s dalej idce plany poza

zweniem ghetta (moe wysiedlenie?).

26 X 41 - Rano Gmina. O 4 p.p. podjecha pod moje mieszkanie Auerswald z on i zapyta, dlaczego
handel odbywa si na ulicy i zada, aby robotnicy przy rozbirce domw pracowali na 2 zmiany.

27 X 41 - Rano Gmina. Mende zezwoli na udzielenie miesicznych zapomg rodzinie Morgensterna.

Jedna ze szczepionek dostaa si wedug Miss Ghetto45 do niewaciwych rk.

Belli ydowski chopiec wyrwa o zmierzchu paczk ze wiec stearynow i pocz j zjada. Kiedy mu
odebraa, zauway opask lekarsk i paczc przeprasza, e to uczyni z godu.

Niepokojce pogoski o losie ydw w Warszawie na wiosn. Od rabinw otrzymaem nastpujce

pytanie: Poniewa epidemia, grasujca w naszym miecie, szerzy si bardzo z dnia na dzie,
proponujemy jako religijny obrzd zaradczy urzdzi lub kawalera i panny, ludzi biednych, na
cmentarzu zaraz po nadchodzcym Dniu Pojednania na koszt Gminy. Obrzd ten jest wybadany
i wyprbowany i na pewno z pomoc Bo poskutkuje i powstrzyma epidemi. Uchwaa niniejsza
zostaa powzita na posiedzeniu Zgromadzenia Rabinw w d. 28 IX 1941.

28 X 41 - Rano Gmina. Normalne kopoty.

42
Prof. dr von Kudicke, niemiecki dyrektor Pastwowego Zakadu Higieny w Warszawie (Hirszfeld, op. cit., s.
15).
43
Fleckfieber - tyfus.
44
Dr Szymon Wyszewiaski, z kierownictwa JHK, dzki przemysowiec.
45
Osawiona Judtowa.
29 X 41 - Rano Gmina. Zjawi si Probst, Raeder, Mnsterman46 i Oberleutnant z Schutzpolizei celem
zarekwirowania 200 wozw do przewiezienia cegy na mury. Na rozkaz daem 70 policjantw z
O[rdnungs] D[ienst] [Suba Porzdkowa].

Auerswald, zainterpelowany telefonicznie, odrzek, e nie mia czasu na skomunikowanie si z

Fribolinem w sprawie nowego miliona dla Rady. Pogoska, e A[uerswald] odchodzi. Na jego miejsce
ma przyby St[abenow].

Tyfus szaleje. Nowa teoria: nie tylko wesz zaraa, ale jej wydzieliny, unoszce si w powietrzu.

Na ulicach przylegych do Bonifraterskiej jacy kombinatorzy zbieraj od mieszkacw fundusz, celem

uratowania ludnoci od przesiedlenia. Pogoska, e na czele tej akcji stoi synny G[ancwajch].

30 X 41 - Rano Gmina. Normalne kopoty. Bez grosza w kasie. Codzienne monitowanie o pienidze
nie osiga skutku.

3 IX 41 - Rano Gmina. Nadjecha Auerswald z Probstem etc. w sprawie przewozu cegie. Uwaa, e to
mog robi rykszarze. Stano na tym, e poleci Szeryskiemu, aby zarekwirowa wzki rczne i lory
dla zwzki cegie. Inaczej, jak twierdzi, nie potrzebuje zarzdu ydowskiego dzielnicy. Objechaem
nowe ulice, ktre maj by przydzielone dla ghetta. Ndzne domy i ulice.

1 XI 41 - Rano z Szeryskim u Mende. Potem u Auerswalda. Dorczy mi tre swego plakatu

o przesiedleniu aryjczykw do 20 XI 41. Na zapytanie, czy ju poda termin przesiedlenia ydw,
odrzekem, e raczej naleaoby czeka. Owiadczy, e modego Lichtenbauma wsadzi do wizienia
za nierbstwo. Stano ostatecznie na tym, e go zastpi na robotach budowlanych in. Poaryk47.
Chodzi o to, e cho cegie wydobywa si z ruin do, to furmanek jest mao. Aryjskie furmanki, ktre
A[uerswald] mia sam zaatwi, nie zjawiy si. ydowscy wonice nie uwaaj tego za interes dla
siebie. A[uerswald] stoi na stanowisku, e za zup moe robotnik cay dzie wydobywa ceg.
Nadmieniem, e moe ma on i dzieci. Na to - odrzek - e moe dosta 2 zupy. A jak ma reperowa
buty? Ja sam, cho mogem, kupiem sobie tylko 1 par butw ostatnio. Pozwoliem sobie
powiedzie, e on sam, niedawno onaty, nie rozumie, co to znaczy mie rodzin. Dodaem, e cho
w jego nomenklaturze jestem Spiessbrger [mieszczuchem], to mam przekonanie, e za prac
naley czowiekowi paci. Poruszyem po raz nie wiem ktry, e Suba Porzdkowa nie otrzymuje
lonu. Dodaem, e ostatecznie funkcjonariuszowi S[uby] P[orzdkowej] mog powiedzie, e dr
Fribolin nie daje pienidzy. On to zrozumie, ale ko, ktremu si nie daje paszy, tego nie zrozumie.

Z caej roboty nic, jak widz, nie wychodzi. W gowie mi si zaczyna mci. Ani jednego pozytywnego
posunicia. Racje ywnociowe miay by powikszone. Gra urodzia mysz. Ludno otrzyma pono
300 g cukru miesicznie, 100 g miesicznie marmolady, 1 jajko na miesic i 100 kg kartofli rocznie.
Chleb jak by, tak zostaje. O powikszeniu mowy nie ma.

2 XI 41 - Rano Gmina. Zaaresztowano 17 furmanw, bo w nocy ich S[uba] P[orzdkowa] nie zastaa
(apwki?). Zaczy si rozmowy. Chc ju da pewn ilo platform.

46
Przedsibiorca budowy murw (por. zapis z 11 XI 1941). Nalea do powoanej do tego celu spki Schmidt i
Mnstermann.
47
Pracownik Gminy, byy kierownik jednego z obozw pracy.
W Melody Paace odby si koncert na rzecz Miesica Dziecka. Przemawiaem. Rwnie
przemawiaa Niunia. Po jej przemwieniu rni ofiarodawcy dali kilka tysicy zotych.

3 XI 41 - Rano Gmina. Zaaresztowanych 17 furmanw wczoraj zwolniono po podpisaniu deklaracji, e

dzi si stawi do pracy. Zjawio si 9-ciu, cz usprawiedliwia swoj nieobecno.

Na ulicy gsty nieg i zimno. Nie wiadomo, czy mury bdzie mona dugo stawia.

Wachy dzi wzmocniono. Stoi po kilku policjantw niemieckich i lotnikw. W areszcie ydowskim
polecono osadzi niejakiego Gazk, znanego od dawna kombinatora. Skary si, e czyci klozety.
Dawniej kombinowa w Europie i Kompensacie. Ostatnio w znanym w ghetcie rodowisku.

4 XI 41 - Rano Gmina. Nadjechay do rozbirki 22 wozy. Zwieziono wczoraj 35 000 cegie. Na skadzie
50 000. A[uerswald] objecha budowy. Zaczynaj ju handlowa mieszkaniami na ulicach, ktre maj
by przydzielone.

5 X 141 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Wezwa celem zakomunikowania, e robotnicy

(stachanowcy) przy rozbirkach otrzymaj premie chlebowe. Naturalnie, e z Zakadu
Zaopatrywania.

6 XI 41 - Rano Gmina. Bez pienidzy. Dugi wobec wsppracownikw rosn.

Umara Zofia Feigenbaumowa na tyfus. By to czowiek, co si umia mia.

Auerswald wyda odezw o karze mierci za przekroczenie przez ydw ghetta48. Buduje si mur na
elaznej. Na Okopowej, skoczono. Walcz o uratowanie synagogi i Biblioteki Judaistycznej.

mier Zofii wywara tak wielkie wraenie na Niuni, e zalewa si zami. Mimowoli przypomniaa mi
si anegdota o umierajcym, ktry do paczcej rodziny si zwrci w te sowa: mylaby kto, e to
wy umieracie, a nie ja.

7 XI 41 - Rano Gmina. Wydaem odezw, zabraniajc wynajmowania mieszka na nowo

przyczonych ulicach bez zezwolenia Biura Kwaterunkowego.

8 XI 41 - Rano z Szeryskim u Mende i Stabenowa. Dorczyem mu memo o pooeniu w ghetcie.

Zapytaem St[abenowa], czy prawdziwe s pogoski o zmianach w komisariacie. Odpowiedzia, e wie
o pogoskach w zwizku z wasn osob i nic nie wie o nich. Auerswald wezwa do siebie na
poniedziaek.

O 12-ej posiedzenie naczelnego komitetu opieki nad dzieckiem. Okazuje si, e bdzie okoo 700 000
z zbirki. JDC do tego dodaje 250 000 z, tzn. spoeczestwo dao od 60 do 85 000 z. Uchwalono
kontynuowa dalej przymusowe daniny na rzecz dziecka przez Rad yd[owsk] i Zakad
Zaopatrywania.

48
Ringelblum notuje pod dat 1-10 XI: W pierwszej dekadzie listopada 41 ukazao si rozporzdzenie
zagraajce kar mierci ydom, ktrzy wyjd z getta bez przepustki (podstaw byo rozporzdzenie
generalnego gubernatora Franka z 15 padziernika 1941 r.) [...]. 8 listopada zastrzelono na ulicy bez sdu
specjalnego (jak powiadaj) dwch ydw: znanego waciciela kina Lejmana (na placu Teatralnym), drugiego
yda na Dworcu Gwnym (Ksowim, s. 313).
9 XI 41 - Rano Gmina. O 12-ej pogrzeb Feigenbaumowej. Niunia przemawiaa.

Raport suby o rozkopywaniu grobw przez band celem wyrywania zotych zbw nieboszczykom.

10 XI 41 - Rano Gmina. Dowiedziaem si o uchwale, e przekraczajcy granic ghetta ydzi bd

rozstrzeliwani w ydowskim areszcie przez polskich policjantw.

Nominowaem przewodniczcego] Wydz[iau] Pogrzebowego Ekermana i Horowicza.

11 XI 41 - Rano Gmina. Z opuszczonych mieszka kradn drzwi, okna, pyty kuchenne etc.

Byem u Fribolina. Przyrzek 1 000 000 z zaliczki. Zwrciem uwag na to, e wystpilimy o 7 mln
udziau miasta w naszych wydatkach zamiast 4,5 mln przyznanych przez miasto. Zapyta, dlaczego si
nie zwracam do komisarza ze swoimi potrzebami.

Byem u Kulskiego w sprawie Skry na cmentarz49. Przyjem delegacj pracownikw szpitali.

Obiecaem im 200 000 z.

Macher przy pogrzebach, Minc, zosta osadzony w wizieniu ydowskim. Mnstermanowi,

przedsibiorcy przy murach, ukradziono w nocy deski. Czyni za to odpowiedzialnym Judenrat.
Dzwoniem do Auerswalda, podkrelajc, e M[nsterman] chce, abym by mamk. Desek musi
przedsibiorca sam pilnowa. Na to otrzymaem odpowied, e mwi Unsin [bzdury]. Suba
winna pilnowa desek Mnstermana. J[a] by u Klaftenowej50 w 1939 r. Od tego czasu nie uwaaa za
potrzebne si nim interesowa. Jest z gatunku, co kochajc ludzko zapomina o tym, e ludzko si
skada z pojedynczych ludzi.

12 XI 41 - Rano Gmina. Nadesza nieoficjalna wiadomo, e pojutrze zostan rozstrzelani w areszcie

ydowskim ci, co przekroczyli ghetto. Midzy nimi s kobiety. Nie wiadomo, kto wykona egzekucj:
Polska Policja, czy ydowska Suba Porzdkowa51. Wczoraj uciek jeden z winiw z ydowskiego
aresztu. Haendel zosta na dzi wezwany do Krakowa jako wiadek sprawy.

Niunia dostaa przepustk na dwa dni celem obejrzenia nowego mieszkania52. Ciki dzie jak zwykle.

13 XI 41 - Rano Gmina. Pisma o egzekucji nie otrzymalimy. Nowa transza aresztowanych. Zimno - 6
stopni, wobec czego przy murach nie pracuj. Cz ghetta ma mury, cz drut kolczasty. Niunia
ogldaa mieszkanie.

Nalot na Warszaw.

49
Obok cmentarza ydowskiego przy ul. Okopowej znajdowao si boisko klubu sportowego Skra.
Prawdopodobnie chodzio o przyczenie terenu tego boiska do zapenionego ju cmentarza.
50
Syn Czerniakowa by we Lwowie u dziaaczki spoecznej Klaftenowej, z ktr w swoim czasie Czerniakw
wsppracowa na polu szkolnictwa zawodowego.
51
Ringelblum pisze (1-10 XI): Teraz przekazano ydowskiej policji do rozstrzelania 8 ydw, w tym 6 kobiet.
Komisarz getta Auerswald da stanowczo od ydowskiej policji stworzenia wasnego plutonu egzekucyjnego,
ktry by w ydowskim wizieniu przy ul. Zamenhofa wykona wyrok. Wychrzta Szeryski, ktry co niedziel
chodzi do kocioa na naboestwo, znany jako wielki apownik, ju si na to zgodzi, gdy mu zagroono
rozstrzelaniem w razie odmowy (Ksowim, s. 313 - 314).
52
Czerniakowowie z Elektoralnej mieli si przeprowadzi w obrb getta na ul. Chodn (por. przyp. 18).
14 XI 41 - Rano Gmina. Dzwoniem do Auerswalda, proszc o zezwolenie na telegram rodziny -
w sprawie skazacw zatrzymanych w ydowskim areszcie - do Franka. Powiedzia, e i tak decyzja
zaley od F[ranka].

Do Gminy zjawi si Zachariasz53 z listem od Stabenowa w sprawie mieszkania.

15 XI 41 - Rano z Szeryskim u Mende, a potem sam u Stabenowa. Stabenow owiadcza, e ma ide,

aby ydowsk dzielnic rzdzio ciao, skadajce si z kilku ludzi. Rozmawia z Ernhrungsamtem
w sprawie wyywienia. Nie wierzy, aby O[rdnungs] D[ienst] powierzono niewaciw rol54.

Szeryski dowiedzia si, e egzekucja odbdzie si o 6.30 rano w najbliszy poniedziaek (dzi sobota)
przez policj polsk. Wczoraj rodziny wysay depesze o uaskawienie. Czynnik decydujcy postanowi
nie korzysta z przysugujcego mu prawa aski.

16 XI 41 - Rano Gmina. Konferencja z Gepnerem i Z[akadem] Z[aopatrywania] w sprawie pienidzy

dla Rady. Owiadczyem, e nadal nie potrafi prowadzi agend Rady bez wydatnego udziau
instytucji gospodarczych: Z[akadu] Zaopatrywania], aptek itp.

O 12-ej akademia w zwizku z zakoczeniem akcji Miesica Dziecka. Przemawiaem, rwnie Niunia.
Zebrano ponad 1 000 000 z. Datki dobrowolne okoo 80 000 z. Uwypukliem to w swoim
przemwieniu.

Przymusiski i Szeryski zwiedzili dzi wizienie.

17 XI 41 - Rano Gmina. O 7.30 na terytorium wizienia wykonano egzekucj. Obecni byli: prokurator,
Schoen, Szeryski, Przymusiski, 32 policjantw polskich. Komenderowa Karczmarek [?]. Asystowa
Szeryski. Auerswald nadjecha po egzekucji55. Lichtenbaum przygotowa drewnian cian. Rabin
niedony.

18 XI 41 - Rano Gmina. Auto lizga si po bruku. Odwil. Przewrciem autem ryksz, nieomal nie
wpadem pod tramwaj. Ocieplio si. Znw buduj mury. Byem u Auerswalda. Poruszyem sprawy
biece czysto rzeczowo. Pracownicy szpitala, cho poyczyem dla nich wczoraj z 100 000, gro dzi
strajkiem.

Za Leo Belmonta, polskiego pisarza, musiaa Rada zapaci Gminie Ewangelickiej (cmentarzowi) koszty
grobu.

Nossig zrobi mi awantur w obecnoci Rozena.

53
Jeden z byych funkcjonariuszy trzynastki.
54
Chodzi o rozstrzeliwanie ydw przez Sub Porzdkow.
55
Oto jak opisuje egzekucj Ringelblum: Wszelkie przygotowania zmuszona bya czyni ydowska Suba
Porzdkowa. Porzdkowi wyprowadzili kadego z osobna z celi, przywizali do supkw, a nastpnie zawizali
im oczy. Egzekucji dokonali policjanci granatowi. Auerswald, ktry spni si, mia podobno owiadczy: Jaka
szkoda - ju za pno. Ringelblum dodaje, e egzekucja wstrzsna ca spoecznoci ydowsk, jedyn
bowiem win straconych byo wyrwanie si poza obszar getta. Bezporedni wykonawca wyroku, granatowy
policjant Wiktor Zaek, ktry dobrowolnie zgosi si do wykonania, zosta potpiony przez polsk pras
podziemn (Ksowim, s. 317 - 318).
19 XI 41 - Rano Gmina. Pogoski o zagroeniu poudnia ghetta. Kilka dni temu wniosem podanie
o uratowanie ulicy Elektoralnej, synagogi i Biblioteki Judaistycznej56.

Do Gminy zjawi si Kratz z 2 kolegami (jeden z nich podobno nastpca). Zostali sami z Nossigem.
Pokazaem im szko rzemielnicz.

W przytukach matki po 8 dni ukrywaj zmare dzieci pod kami, aby otrzyma wicej ywnoci. Do
Gminy wczoraj sprowadzono mae dziecko (rodzice zatrzymani), a dzi niemow (ojciec nie yje,
matka zatrzymana). Koncentruj opiek spoeczn przy Gminnej Opiece.

20 XI 41 - Rano Gmina. Cige skargi, e nie ma w czym chowa trupy. Kadzie si je nago do ziemi.
Nawet papieru, ktry by ewentualnie mg zastpi ptno, nie ma.

Zwiedziem dzi szko chemiczn. Wyglda na mietnik. Znowu niespodzianka. Wycza si z ghetta
cz Dzikiej etc. nad placem Parysowskim. Niedawno do domw na Dzikiej (temu miesic)
przesiedlili si wysiedleni z Siennej.

21 XI 41 - Rano Gmina. Po obiedzie u Kamlah z Szeryskim w sprawie ostatnich wypadkw z prob

o interwencj57. Sz[eryski] przytoczy wpyw jednego z komendantw wojskowych na jego ycie.
K[amlah] odpowiedzia, e od czasu istnienia wadz cywilnych nie moe mie wpywu na wypadki.
Obieca jednak uczyni, co moe.

O 4.30 poszedem do komisarza i odbyem konferencj do 7 pp. Wspomniaem o jego historycznej

roli i odpowiedzialnoci. O Hudsonie Law58. O tragicznych nastrojach i o celowoci zarzdze.
O przyczynach: mae racje ywnociowe i brak pracy. O braku pozytywnej pracy i pracy negatywnej.
W kocu poprosiem o audiencj u gubernatora. Odrzek, e gubernator nie przyjmie! Zgodzi si
z tym, aby ew[entualnie] kierowa depesze rodzin do G[eneralnej] G[uberni], Wspomnia, e podzieli
ludno na kategorie A, B i C, z tym, e jedna otrzyma 3 kg, druga 2 kg, trzecia 0,5 kg. Odrzekem, e
w poniedziaek zjawi si z ekspertami [?] na posiedzenie do niego. Wspomniaem, i na zmniejszenie
wdrwek z ghetta wpynie raczej czynnik psychologiczny, jak obawa.

Synagogi59 uratowa si nie da.

21 XI 41 - Rano z Szeryskim u Mende. Potem do Stabenowa, ktry owiadczy, e moe SD przejmie

zarzd dzielnicy ydowskiej.

23 XI 41 - Rano na dziedzicu Gminy apel na cze polegych porzdkowych. Przemawia Szeryski, ja

i komendant Policji Polskiej Reszczyski60. Na zakoczenie owiadczyem, e przeznaczam z okazji
uroczystoci z 100 000 na sub.

56
Gmach obecnego ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce.
57
Prawdopodobnie w sprawie ostatniej egzekucji, ktra wstrzsna ludnoci getta.
58
Gubernator wyspy w. Heleny w czasach wizienia tam Napoleona.
59
Wielka Synagoga przy ul. Tomackie 7 znalaza si na terenach wyczonych z getta.
60
Reszczyski by prawdopodobnie jednym z komisarzy policji; Ringelblum jako komendanta policji polskiej
wymienia Przeworskiego (Ksowim, s. 317).
Potem biece sprawy Rady. O 1.30 pogrzeb dziaaczki owiatowej, Oderfeldowej. Przemawiaem.
Tyfus zmala, ale jest bardzo jadowity. Oderfeldowa zmara na tyfus, nasz urzdnik Bryl, jeden
z licznych zreszt, te wczoraj zmar na tyfus.

Kwestia z synagog. Czy zostawi urzdzenie i kandelabry? Komitet pragnie zostawi, bo moe
wykorzystaj inni synagog na sal koncertow. Ja si odnosz do tego sceptycznie.

24 XI 41 - Rano Gmina. O 4-ej u Auerswalda z Gepnerem i Sztolcmanem. Omawialimy spraw

podziau ywnoci wedug kategorii.

25 XI 41 - Umara na galopujce suchoty ksina Zasawska w ghetcie (ydwka). Zostawia 2 dzieci:

jedn 12-letni, a drug malutkie dziecko.

26 XI 41 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda i u Rodecka (asesor - finanse) w sprawie budetu.

Z Chodnej Polacy si wyprowadzaj. Na elaznej nie. Termin, zdaje si, przeduono do 30 bm.

27 XI 41 - Rano Gmina. Agnieszka u Auerswalda. Wczoraj przyjecha komisarz z Probstem do

Komendy Suby i poleci bezzwocznie si wyprowadzi. Uproszono ewentualnie do soboty. Nossig
urzdzi zebranie w sprawie repertuaru teatrw ydowskich w ghetcie.

28 XI 41 - Rano Gmina. Komisarz wezwa Firsta [?]. Obstalunek na 50 sypialni i 4 gabinety. Inaczej
rekwizycja.

Odwiedziny Mhlenberga61 w sprawie rachunku dla Sonderdienstu.

29 XI 41 - Rano z Szeryskim u Mende, Brandta, Lewetzowa, Kratza, Stabenowa. Twierdz, e na razie

nie przejm zarzdu dzielnicy. W Gminie radcowie mnie uczcili. Z powodu jutrzejszych urodzin.
Przemawia Gepner i prof. Baaban. Ofiarowali mi 2 cenne ksiki (1 biblia). Wieczorem przyjcie u
Zabudowskich Komitetu Domowego.

30 XI 41 - Rano Gmina. Delegacje urzdnikw. Cay dzie powinszowania. Drugi raz nie podejmuj si
urodzi. Jest to za mczce!

61
Funkcjonariusz Wydziau IV SD.
Notatnik smy (1 XII 1941 - 10 III 1942)

1 XII 41 - Rano Gmina. Biece sprawy.

2 XII 41 - Rano u komisarza. Przyj mnie z asesorem Rodeckem. Polecili opracowa po raz czwarty
budet Rady, z tym, e od 1 IV 41 do 31 XII 41 wstawi si rzeczywiste wydatki, a od 1 I 42 do
3 III przewidywane. W toku dyskusji nadmieniem, e nie powinienem pokrywa kosztw murw, ale
ci, ktrych si chroni od zarazy od nas. Jeli kupuj lekarstwo w aptece, to nie aptekarz mnie, ale ja
jemu pac.

A[uerswald] odpowiedzia, e mgbym to powiedzie przy midzynarodowej wymianie zda, ale nie
teraz. Na zakoczenie poda, e jaki dziennikarz pragnie uczestniczy w posiedzeniu Rady
ydowskiej. Ale doszed do przekonania, e lepiej bdzie, jak mnie zostawi z nim.

W Siedlcach grzebanie zmarych powierzono aryjskiej firmie. W W[arsza]wie trudno dosta si na

cmentarz1.

3 XII 41 - Rano Gmina. Obstalunek na 50 sypialni, 4 gabinety etc. First si rozmwi z

Hauptsturmfhrerem Krgerem2. Obstalujemy. Moe Domowe Komitety pokryj cz kosztw.

Kamlah dzwoni do Auerswalda, e jaki yd w niemieckim onierskim uniformie jest

w komendanturze. Lustberg3 uda si z ubraniem. Okazao si, e niejaki Gedalia Szafir jest w wojsku
(z Pomorza) od kilkunastu miesicy. Trzeba go byo przebra i odkomenderowa do ghetta. Dosta
dokument od K[amlah], e by furmanem w Panjewagen4.

4 XII 41 - Rano Gmina. Opracowano po raz czwarty budet ghetta. Wieczorem przygotowaem referat
o pooeniu w ghetcie. Tyfus szaleje. Naokoo umieraj znajomi - wszystko inteligencja.

5 XII 41 - Gmina. Biece sprawy.

6 XII 41 - Rano z Szeryskim u Mende. Potem u Lewetzowa. Wskazaem, e miesicznie legalnie za

1 800.000 z nadchodzi ywnoci do ghetta, za 70 - 80 000 000 nielegalnie. Pierwsza liczba dotyczy
porednictwa Transferstelle i aryjskich dostawcw, ktrzy znikom odgrywaj rol w imporcie.
W ghetcie mona naliczy 10 000 kapitalistw, 250 000 ludzi yje z pracy, a 150 000 jest zdane na
opiek spoeczn.

Lewetzow powiedzia, e w kocu zwyciy kierunek przez jego urzd reprezentowany.

7 XII 41 - Rano Gmina. O 12-ej otworzyem kursy dla farmaceutw O 1-ej przemawiaem na akademii
pomocy zimowej.

1
Por. zapis z 11 X 1941 i przypis 37 z Not. 7.
2
Kpt. Christian Krger, funkcjonariusz SS.
3
Mieczysaw Lustberg peni rne funkcje mienia Sekcji Pracy Spoecznej.
4
Wozy z pospolitego ruszenia (miejscowego wojsko do celw pomocniczych.
8 XII 41 - Rano Gmina. O 11-ej u komisarza. Okreli terminy przeprowadzek na 15 i 21-go. Zwrciem
jemu i Rodeckowi uwag na bilans patniczy ghetta: 1 800 000 z legalnego przywozu, 30 - 40 razy tyle
szmugiel. Czym te 80 mln z miesicznie pokrywa ghetto? By zdumiony tymi liczbami. A mury
szmugiel maj zahamowa. Umar radca Berman.

9 XII 41 - Rano Gmina. O 1-ej pogrzeb Bermana. O 4 pp. u komisarza i Rodecka z buchalterem
i ref[erentem] finansowym w sprawie budetu.

10 XII 41 - Rano Gmina. W domu szykuj si do przeprowadzki. W Zofiwce, w Otwocku, celem

zasilenia kasy urzdzono kawiarnie Caf Variet.

Wane sprawy w dobie dzisiejszej (Gaz. yd. z 10 XII 1941)5.

Gazeta ydowska, 10 XII 1941. Stanisaww (J. M.) Oddzia ywnociowy Wydziau Gospodarczego
przy Radzie ydowskiej w Stanisawowie przeprowadzi w czasie od 1 - 7 bm. rozdzia misa
woowego oraz cielciny w iloci 100 g na osob. Rozdziau dokonay punkty misne przy ul.
Belwederskiej 38, 101 i 113. Dla pracownikw wydano take dodatkowo 100 g. Midzy 1-7 bm. kady
z pracownikw otrzyma po 1 kg misa.

Dla staych pracownikw wydaje si przy ul. Kotaja 47 pierwsz rat ziemniakw w iloci 10 kg na
osob. Ponadto organizuje si wydawanie mleka dla dzieci do lat trzech oraz chorych na zlecenie
lekarskie, po 1/4 l mleka.

11 XII 41 - Rano Gmina. Obejrzaem z Szeryskim komend6 na Chodnej. Na Chodnej ustawiaj

mury. Nie ma dojazdu do Elektoralnej7. A na elaznej zator8. Co jaki czas policja przepuszcza chmary
ludzi. Staram si o to, aby przebi mur od Elektoralnej na okres przeprowadzki, bo inaczej nie wjad
wozy z meblami.

12 XII 41 - Rano Gmina. O 1-ej zjawi si komisarz z on celem obejrzenia mebli, dostarczonych przez
firm Messing. Szykuj si na jutro do przeprowadzki.

13 XII 41 - Rano z Szeryskim u Mende. Potem u Brandta i wyej o pitro (zastpca Kratza). Mwiem
o niemoliwoci utrzymania bilansu patniczego ghetta.

Przeprowadziem si na Chodn 20.

14 XII 41 - Noc wczorajsza cika. W domu jestem sam jeden na cay dom z rodzin bez wiata
i wody (rura pka)9. Jutro ma by rozstrzelanych 17 osb w ydowskim areszcie za przebywanie poza
ghettem. Rozstrzelanie odbdzie si w 3 turnusach.

5
Wklejony wycinek Gazety ydowskiej.
6
Pomieszczenie Suby Porzdkowej.
7
Jezdnia na Chodnej zostaa poza murami getta.
8
Z powodu gromadzenia si ludzi, oczekujcych na zezwolenie przejcia na drug stron getta (por. zapis z
11 I 1942).
9
W sprawie nowych ulic, wczonych do obszaru getta, Ringelblum podaje (koniec 1941 r.): W grudniu ydzi
otrzymali cz aryjskich domw na Chodnej, elaznej, Nowolipiu i in. Mieszkania pozostawione s
w okropnym stanie, wyjto szyby, zamki, futryny, nawet podogi, gazomierze po prostu cakowite
zdemolowanie (Ksowim, t. I, s. 327).
15 XII 41 - Rano Gmina. Rozstrzelano dzi w 2 turnusach 15 osb (z 17 wczoraj podanych jedna
zmara, jedna chora).

16 XI 41 - Rano Gmina. Dorczono dzi po raz 5-ty uzupenienie do budetu Rady asesorowi
Rodeckowi.

17 XII 41 - Rano Gmina. Potem u Ivnki w sprawie dotacji z miasta. Uradzilimy, e w poniedziaek
zwrcimy si do Kunzego o pienidze. Omwiem z Auerswaldem i Rodeckem budet. Komisarz
zada dla firmy Mnsterman 400 kg chleba dla jego aryjskich robotnikw (zdaje si, e premia, czy
te na wita). Chleb z kontyngentu dzielnicy. Jaki fotograf przynis mi szereg moich zdj. Nie
naley nigdy przyglda si wasnym konterfektom. Czowiek ma o sobie zawsze inne pojcie. Mnie
si zawsze wydawao, e jestem modszy ni na fotografiach.

18 XII 41 -

19 XII 41 -

20 XII 41 - Biece prace.

21 XII 41 - Rano Gmina. O 12.30 akademia na cz szkolnictwa gminnego. Przemawiaem i Niunia,

tudzie przedstawiciele dawnych organizacji szkolnych.

W ghetcie znowu pogoski o tym, e mi odczytano osiem (!) punktw o atach itp. Odwiedzi mnie
radca ze Sonimia.

22 XII 41 - Rano Gmina. Tendencje do wydalenia z Warszawy 120 000 ydw. Zakad Zaopatrywania
zgosi wniosek o podwyszenie cen chleba, bo kalkulacja nie wytrzymuje prby ycia. Zwoaem
Rad, ktra wikszoci gosw uchwalia podwyk.

Z aresztu ydowskiego otrzymaem nastpujce pismo10.

23 XII 41 - Rano u Auerswalda. Pragn wyjecha do Otwocka z Niuni na dzie - dwa. Zwrciem mu
uwag, e w ghetcie pogoski kr o jakich 8 punktach dla ydw. Zapyta jakie? Odrzekem, e
oprcz: jednego - zakazu maestw - nie interesowaem si innymi. Odniosem wraenie, e moe si
jednak co szykuje11. Nadmieniem, e moe jest pora, aby zmieniono stosunek do ydw.
Przypomniaem sowa Bismarcka.

24 XII 41 - Wyjechaem w szalon niepogod z on i Szeryskim autem do Zofiwki. Na domiar

zego jestem zazibiony. Wieczorem rozchorowaem si w Zofiwce. Mdoci, wymioty.

10
Pisma brak.
11
O wszelkich nawet nieprawdopodobnych, pogoskach dotyczcych stawianych przez Niemcw da pod
adresem Czerniakowa pisze Ringelblum pod dat 24- 25 XII: Syszaem tak historyjk: przed rokiem zwrcono
si do Rady ydowskiej, aby otworzy domy publiczne dla tamtych [tak Ringelblum zazwyczaj okrela
Niemcw]. Nie wyraono na to zgody. Gdy mu [tj. Czerniakowowi] zagroono mierci, odpowiedzia, e jako
inynier chemik dobrze umie przyrzdzi trucizn. Takiej samej odpowiedzi udzieli, kiedy mu zaproponowano,
aby ydzi utworzyli oddzia policji do zwalczania polskiego ruchu niepodlegociowego (Ksowim, s. 321).
Zawiadomiono mnie z Warszawy, e - w myl zarzdzenia - naley odda wszystkie futra mskie
i damskie12. Osobicie jestem odpowiedzialny. Termin do 28 XII 41.

25 XII 41 - Z rana o 8-ej wyjechaem do Warszawy. W Gminie na duej sali i na Grzybowskiej 27

zbirka futer. O 1-ej zjawi si Auerswald. Poprosiem o zwolnienie od obowizku rekwizycji Sub
Porzdkow i lekarzy. Obieca jutro da odpowied. Dalej jestem chory.

26 XII 41 - Rano w blach wstaem. W Gminie etc. zbirka. Do 12.30 zbirka daa ponad 1100 sztuk
futer i kawakw.

O 1.30 zjawi si Auerswald i Jesuiter. Auerswald podpisa list o elektrycznoci dla gmachu Gminy, bo
trudno jest pracowa. Powiedzia, e rekwizycja dotyczy nie tylko ydw gubernatorstwa, ale i
cudzoziemcw ydw. Wyjtek stanowi tylko ydzi neutralni, obywatele np. Szwecji, Szwajcarii.

27 XII 41 - Ogromne ogonki przed 7 punktami odbioru futer. Do 12 w poudnie wydano 8870
pokwitowa. W Radomiu wierzchu i podszewki si nie daje. W Krakowie te same futro. Ponadto
ogoszono obowizek skadania nowej bielizny nieuywanej, butw z cholewkami i zakopiaskich.
ydom zabroniono opuszczania mieszka. W Lublinie te tylko futra. Przewiduje si obowizek
dostarczania wyrobw wenianych. Kontyngent rozoy si na kad rodzin.

W Otwocku umar A- Szpinak13.

28 XII 41 - Ogromny ogonek futrzany przed Gmin i Grzybowsk 27. By Auerswald w Gminie. Skad
w gwnej sali ogromny. Praca w Gminie stana. Wszyscy zbieraj futra.

Sprowadziem Niuni i Rom z Otwocka. Przejazd do Warszawy caa epopeja.

29 XII 41 - Rano Gmina. Zjawi si Auerswald i Jesuiter ze srog wymwk, e do 9 rano dzi nie
zoono raportu o zbirce. Tumaczono, e jest niemoliwoci zliczenie ogromnych stert, ktre by
zapeniy ze 6 duych wagonw. Zadali, aby do 3 pp. (rozmowa o 12-ej) zrobiono zestawienie.
Uruchomiono wszystkie wydziay, przestawiajc je na rachub futer. O 3 pp. przedstawiono, e do
18-ej wieczorem 28 grudnia zebrano 690 mskich futer, 2541 damskich, spodw mskich 4441,
damskich 4020, srebrnych lisw 222, niebieskich lisw 258, czerwonych lisw 872, mufek 5118,
konierzy 39 556, skr 7205, kouchw 2201. Wydano 25 569 pokwitowa.

W sprawach budetowych wezwano do Rodecka w paacu Brhla Wiesenberga i Popowera na 3 pp.

Na wasze zatrzymano Wiesenberga, bo nosi 2 marynarki (w zamian za zabrane futro). Ledwo go
zwolniono.

Do paacu si nie dosta.

12
Zarzdzenie okrutne, zwaszcza w poowie zimy, przy braku opau i bardzo marnym wyywieniu. Ringelblum
notuje na ten temat: Cios ten obj ca Generaln Guberni. W szczeglnoci ciko dotkno to warstwy
ubosze, ktre poza swymi poniszczonymi futrami nie miay nic do odzienia. Zarzdzenie to uczynio cae getto
biedniejszym o kilkadziesit milionw zotych (obliczaj od 30 do 50 milionw), a w zamian za to nic nie
otrzymano [...]. Tysice futer przeszmuglowano na tamt stron do znajomych chrzecijan; wiele futer ukryto
w samym getcie, niektrzy je niszczyli, aby nie oddawa w rce wroga (Ksowim, s. 330).
13
Znany aptekarz warszawski (zob. przypis 7 Not. 1).
30 XII 41 - Wczoraj oddaa ludno futer mskich 23, damskich 113, spodw 358 mskich, damskich
287, srebrnych lisw 14, niebieskich lisw 7, czerwonych lisw 144, mufek 553, konierzy 4972, skr
485, kouchw 281. Kwitw wydano 2834.

Pogrzeby

1941 1940 1938

Padziernik 4716 457 379
Listopad 4801 445 413
Grudzie 681 437

Zachorowania na tyfus plamisty

1941 1940
Padziernik 3438 16
Listopad 2456 23
Grudzie 17

Dzwoniem do mieszkania A[uerswalda] o 8.30 rano. Nie wrci jeszcze do domu.

Widziaem dr Rathje w Zakadzie Zaopatrywania. W rozmowie nadmieniem, e wykonano mury bez

wniknicia w bilans patniczy dzielnicy. Odpowiedzia, e kto ponosi za to odpowiedzialno.

Odby si wieczorek u aresztantw w yd[owskim] wizieniu. Dorczono mi jeden z kupletw. [Szerz

si pogoski, e s sprawdzane pokwitowania odbioru]14 takim, co futer nie oddawali15.

31 XII 41 - Rano Gmina. Dzwoniem do Auerswalda proponujc zwiezienie futer na Umschlagplatz

celem wysortowania przed odbiorem, boj si kradziey. Wczoraj przy przewoeniu futer z
Grzybowskiej 27 na 26/28 przyjaciele wyrzucali paczki.

O godzinie 10-ej powiedzia komisarz, e jutro d. 1 I 1942 bdzie Gmina witowaa. O 3 pp. nadesa
pismo, e przedua po raz ostatni do 3 I 42 termin oddawania futer i poleci to nada przez
megafony.

W nocy zebranie sylwestrowe u Zabudowskich, w ktrym uczestniczyem. Powiedziaem kilka sw

okolicznociowych, ktre wzruszyy jednego z obecnych do tego stopnia, e zaofiarowa mi na cele
charytatywne z 10 000 (dziesi tysicy).

1 I 42 - Rano Gmina. Znosz futra dalej. Po obiedzie liczni yczliwi z yczeniami Nowego Roku.

14
Tekst nieczytelny.
15
Byy wypadki ukrywania przez ydw futer, przekazywania ich Polakom w formie podarunku lub sprzeday
(Hirszfeld, op. cit., s. 244).
2 I 1942 - Rano Gmina. Wczoraj nadeszy pisma komisarza w sprawie podziau kontyngentowego
chleba wedug uprzywilejowanych i nieuprzywilejowanych grup ludnoci. Poza tym da, aby
wprowadzono co na chleb, cukier etc. W ten sposb 1 kg chleba bdzie kosztowa okoo 90 groszy.

Auerswald zezwoli na zdjcia wierzchw i podszewek futer. Przeznaczymy to dla Opieki Spoecznej.

Dzi pierwszy dzie wielkiego mrozu 15 - 20.

3 I 1942 - Rano o 8-ej zawiadomi mnie Zabudowski16, e o 3 nad ranem zmar radca Beniamin
Zabudowski.

O 9-ej byem z Szeryskim u Mendego. Niunia chora. Bronchit.

4 I 1942 - Rano Gmina. Temperatura si podniosa. Znowu bdzie si wznosio mury. O 1 pp. pogrzeb
Zabudowskiego. Przemawiaem nad trumn w mieszkaniu zmarego. Kondukt si dosta na cmentarz
za przepustkami Gminy przez wach.

5 I 1942 - Rano Gmina. Wczoraj zakoczono zbirk futer. Samochodami SS zwieziono na

Umschlagplatz celem przesortowania. By Jesuiter i Auerswald. Za kadym autem jecha na motocyklu
konwj z karabinem. Boimy si kradziey. Futra spakowano do workw papierowych.

Mwiem z Auerswaldem o odszkodowaniu. Sdzi, e bdzie moe mg da extra kontyngent

ywnociowy. Mam ponadto inn ide. Przedo j Auerswaldowi w rod b.t.

Donosy z racji akademii szkolnej17. Robota znanego nicponia18.

6 I 1942 - Rano Gmina. Powikszyem ilo talonw zwalniajcych z kart chlebowych o 10 000. Razem
jest teraz 150 000. Omwiem z reprezentacj Komitetw Domowych spraw aresztowania przez
S[ub] Porzdkow przewodniczcych K[omitetw] D [omowych] za niezaatwienie polece, celem
przyjcia z opiek biednej ludnoci. Ponownie wzywam S[ub] P[orzdkow], aby bez mego
zezwolenia nie aresztowano przewodniczcych.

7 I 1942 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Zaproponowaem, aby si zwrci do wadzy wyszej
i poprosi o zwolnienie skazacw (w wizieniu ydowskim). Ma to by odszkodowanie za
dostarczone futra. Podkreliem, e prosiem o dodatkowy kontyngent ywnoci w tym samym celu.
Wol jednak raczej zrezygnowa z ywnoci, jeeli wchodzi w gr uratowanie tylu ludzi. Dodaem, e
chyba droga subowa poprzez komisarza biegnie do gubernatora i do genera-gubernatora. Komisarz
odrzek, e sprawa zwolnie ley w kompetencji samego gubernatora. Poprosiem, wtedy, aby w imi
ludzkoci zwrci si z odpowiednim przeoeniem do gubernatora. Po dugiej wymianie zda obieca
mi solennie poruszy spraw zwolnienia skazacw u gubernatora.

16
Syn lub krewny zmarego.
17
Chodzi o akademi na Cze szkolnictwa gminnego (por. zapis z 21 XII 1941).
18
Prawdopodobnie Czerniakw mia na myli Gancwajcha lub jednego z jego poplecznikw Tinego.
W Popioach eromskiego czytam: Albo to i ja nie mam pod swoj komend zbirw, siepaczw,
mordercw, a przecie ich szczdz i ceni, bo ci najlepiej umiej [...]. Najlepiej ci wanie wywiod
z nieszczcia, w razie obskoczenia. S to sowa kapitana Wyganowskiego.

Po poudniu zjawili si w moim gabinecie 3 funkcjonariusze Schutzpolizei z leutnantem Ghettowache

z zaadowanymi karabinami maszynowymi, zapytujc, czy ja dzwoniem do nich o rzekomym
napadzie Polakw na ydw w ghetcie. Owiadczyem, e nic o tym nie wiem.

Nie mona otrzyma kalendarza ani w ghetcie, ani poza ghettem. Musiaem sam sobie sporzdzi
kalendarz.

8 I 1942 - Rano Gmina. Znw 4000 mieszkacw ghetta (koo budynkw Monopolu Tytoniowego)
ma straci dach nad gow. W domu po obiedzie zebranie prez[ydium] patronatu nad winiami w
yd[owskim] areszcie razem z kierownictwem wizienia. Ustalono stosunki wypywajce
z regulaminu. Dorczyem 10 000 z otrzymane w Sylwestra dla rodzin winiw.

9 I 1942 - Rano z Szeryskim u Mende. Potem u Ivnki. Fribolin przeciwstawia si nowym

subwencjom dla Rady. Sdzi, e naley je skompensowa nalenociami od ydw za wod, gaz,
elektryczno.

W czasie rozmowy z Ivnk wezwa mnie Auerswald. Owiadczy, e gubernator skonny jest w myl
mojej propozycji zwolni skazacw i tych, co maj by skazani, o ile dostarczymy 1500 kouchw
w cigu tygodnia. Puciem wszystko w ruch, aby zadaniu temu sprosta. Jest -obecnie 40 skazacw,
a na og w wizieniu siedzi okoo 800 osb.

10 I 1942 - Rano Gmina. Potem na otwarciu sierocica Dobra Wola Dzielna 61. Przemawiaem.

11 I 1942 - Rano Gmina. Posiedzenie w sprawie budetu JKK (obiady). Potem akademia na rzecz opat
szpitalnych. Przemawiaem. Powrt do Gminy.

Na Chodnej buduj drewniany most dla pieszych. Od kilku dni mrozy, tym dotkliwsze, e nie ma
ludno futer. Niunia nosi palto Jasia. Wszystko zazibione. Na Chodnej buduj drewniany most dla
pieszych z ghetta.

12 I 1942 - Rano Gmina. Po obiedzie u Auerswalda. Wezwa mnie w sprawie budetu. Rodeck, jego
referent finansowy, wdraa si do opracowania budetu.

13 I 1942 - Na 9 rano wezwaem Rad i rabinw. Utworzyem komitet zbirki i 2 podkomisje:

finansow i zakupu kouchw.

Wystaraem si o przepustki dla 4 fachowcw do dystryktu warszawskiego celem zakupu kouchw.

Uzyskaem u Auerswalda zgod na skry zamiast caych kouchw.

Po. obiedzie u niego z Szeryskim i Wielikowskim w sprawie budetu JKK. Powiedziaem Rodeckowi
o ich obecnoci i obcieniu ludnoci (o cenie chleba) w zwizku z murami. A[uerswald] owiadczy,
e z 500 000 z (co na artykuy ywnociowe) wemie 250 000 z na mury. Tym sposobem nie mamy
tyle na obiady, ile potrzebujemy.
14 I 1942 - Rano w paacu Brhla. A[uerswalda] nie zastaem. Wczoraj pono byo ros[yjskie] Boe
Narodzenie. Chciaem go zapyta o winiw, nie skazanych. W Gminie przyjmuj od ludnoci
pienidze na akcj. Dzie dzisiejszy da nike rezultaty. Poyczyem w Zakadzie Zaopatrywania
250 000 z. Do pitku maj dostawcy dostarczy 350 kouchw i skr na 150. Potem sukcesywnie co
dzie po 100.

Dzi rano na Umschlagplatzu wybuch poar w komorze dezynfekcyjnej futer (nie zebranych u
ydw), prawdopodobnie od pieca wadliwie obsuonego. Byo wiele podejrze i emocji.

15 I 1942 - Rano Gmina. Potem u komisarza. Prosiem, aby amnesti obj te inne kategorie
winiw poza skazacami lub kandydatami na skazacw, z wyjtkiem kryminalistw. A[uerswald]
poleci mi zrobi zestawienie winiw na jutro, co poleciem aresztowi. Prosiem A[uerswalda]
o nadkontyngent ywnoci dla ludu. W Gminie wdrwka ludw i targi w zwizku ze zbirk na
kouchy celem zwolnienia skazacw. Niektrzy czonkowie rodzin uwizionych nie chc da ani
grosza, spekuluj na to, e Gmina wykupi. Inni twierdz, e dali macherom odnone sumy i to wielkie.
Wczoraj zjawio si do Gminy na 700 wezwanych 170. Poleciem reszt sprowadzi pod przymusem.

16 I 1942 - Rano Gmina. Zwiedziem warsztat kunierski na Gsiej (kouchy na uratowanie ycia tylu
ludzi!). W ndznym pokoiku mrz. Robotnicy pracowali ca noc. Niestety wyrobiono tylko 120 sztuk.
W robocie jest 300.

Dzwoniem do komisarza i umwiem si z nim, e do 3.30 dam zestawienie winiw i sprawozdanie

z wykonanych robt. Jest teraz 3.30. Jeszcze zestawienie niegotowe. Naley mie moje nerwy, by to
wytrzyma, albo raczej udawa, e wytrzymuj. Zbirka idzie do dobrze. Do 1-ej zebrano 60 000 z.
Nie wiem, ile sentyment odgrywa tu rol, a ile przymus. Jest to bardzo niepocieszajce, jeli powiem,
e raczej to ostatnie.

17 I 1942 - Rano z Szeryskim u Mende i Stabenowa. Zapytaem, czy prawd jest, e Litwini (szaulisy)
maj obj wach w ghetcie. Zaprzeczyli temu. To samo pytanie zadaem komisarzowi. Odrzek, e
nic mu o tym nie wiadomo. Powiedziaem, e - jak mi donosz - s ju szaulisi na Ksicej. Odrzek,
e nie wie o tym. W sprawie zwolnienia aresztowanych od kary mierci zakomunikowa komisarz, e
gubernator: 1) przeduy termin dostawy 1500 kouchw, 2) uzna wzr dostarczony, 3) zwolni od
kary mierci kobiety, 4) wypuci dzieci, 5) reszt winiw oprcz kryminalistw i szmuglerw poleci
zbada komisji lekarskiej (5 lekarzy ydw i 1 lekarz SS). Zdolnych do pracy skieruje do obozu w
Treblince19.

Nastpnie omwi z Szeryskim spraw szmuglu na Krochmalnej. Wczoraj zarekwirowa ryksze (z

wod sodow etc.). Szeryski wytumaczy, e ryksze musz dla ludnoci dowozi wgiel etc. Suba
bdzie pilnowaa, aby ryksze tylko do tego celu suyy. Komisarz poleci zlikwidowa na Krochmalnej
targowisko Piekieko. Na Piekieku przed wojn publicznie sutenerzy sprzedawali kobiety.

18 I 1942 - Rano Gmina. O 12-ej naboestwo aobne za 7 zmarych radcw w synagodze Noyka.
Zbirka na kouchy trwa. Mrz. Most na elaznej prawie ukoczony.

19
Czerniakw po raz pierwszy wspomina tu o Treblince, uwaajc t miejscowo za jeden z obozw pracy.
19 I 1942 - Mrz. Rano Gmina. W Gminie czynny warsztat (15 kunierzy) wyrabiajcy kouchy
w zwizku z ew[entualnym] zwolnieniem winiw yd[owskiego] wizienia.

W areszcie yd[owskim] na danie komisarza urzdowaa dzi komisja lekarska (7-miu specjalistw)
i zbadaa aresztowanych, stojcych do dyspozycji Sondergerichtu za nielegalne przekroczenie ghetta.
Grup t obliczaj na 443 mczyzn (razem z 120 ch[opcami]). Na nieletnich obojga pci przypada
213 osb (w tym 121 chopcw), co do ktrych wnioski o uwolnienie wystawione przez areszt na 213
blankietach zebra Auerswald celem przedstawienia wnioskw prokuraturze. Kierownictwo
przedstawio do zbadania 250 dorosych. Komisja uznaa za zdolne do pracy 54 osoby. Polecono
(cz z nich) wyleczy ze wierzbu do 23 bm. W tym dniu maj by zabrani. Naley ich wyekwipowa.

Dosza do mnie wiadomo, e A[uerswald] zosta wezwany do Berlina.

Cigle ywi obaw, czy czasem nie grozi ydom z Warszawy masowe wysiedlenie20.

20 I 1942 - Rano Gmina. Jest ju ponad 500 kouchw. Wobec sabych wpyww postanowiem
zamoniejszych ydw zaprasza do siebie do gabinetu celem zachcenia do wikszej ofiarnoci.

Zwiedziem 4 typy naszych szk powszechnych. W czci, w ktrej wykadaj ideowi ludzie, jest pod
ktem widzenia pedagogicznym dobrze. Na og za bardzo brudno w klasach, korytarzach i na
schodach. Zmonitowaem wydzia.

21 I 1942 - Rano Gmina. Zbirka nie zakoczona (na kouchy). Brak 500 000 z. Komitety Domowe,
prowadzone przez niedonych ludzi, zupenie zawiody. Wezwaem ich przedstawicielstwo na dzi
do mnie.

Wczoraj znowu zarekwirowano na poczcie 600 paczek.

22 I 1942 - Rano Gmina. Potem Z[akad] Z[aopatrywania] w sprawie tuszczu i cukru dla dzieci
w szkoach (2700 dzieci).

Skierowaem Wielikowskiego do jednego ze wzbogaconych, ktry zreszt atwo daje pienidze.

Otrzyma poyczk na kouchy z 200 000. Poza tym wezwaem I-sz parti obywateli, dajc od nich
dodatku do ofiarowanych na kouchy sum. W cigu godziny otrzymaem dwadziecia kilka tysicy z.

Komisarz21 wrci z Krakowa i dopiero po obiedzie uda si do biura. Nie udao mi si skomunikowa
z nim, pomimo wielokrotnych telefonw. Nie wiem wic, co ma w zanadrzu.

Haendel wrci wczoraj wieczorem z prowincji, przywiz kilkadziesit kouchw. S one wiksze
i tasze, wobec tego spada cena i w Warszawie i zdaje si, e ponad 200 000 z uratujemy.

23 I 42 - Rano Gmina. Odwiedziem Auerswalda i zapytaem, czy nie ma nowych zarzdze z Berlina.
Odrzek, e by w B[erlinie] w sprawach prywatnych.

20
Co pewien czas docieray pogoski pochodzce jakoby od wysoko postawionych urzdnikw, e w Berlinie
zapada decyzja ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Wezwanie Auerswalda do Berlina zbiego si
z wyjazdem Staatssekretra dra Bhlera, delegowanego na konferencj w tej wanie sprawie.
21
Auerswald prawdopodobnie z Berlina wrci przez stolic GG w Krakowie - do Warszawy.
O 2 pp. przyjem szereg ydw, ktrzy nie dali nic albo niewiele na akcj zwolnienia. 2-ch kamcw,
ktrzy udawali biednych, poleciem osadzi w areszcie. Arogancko si zachowa niejaki Obrembski,
fabrykant obuwia. W dodatku nie da nic. Wieczorem wrci Haendel z Wgrowa. Zakupi dostateczn
ilo kouchw, taniej jak w Warszawie.

24 I 42 - Rano z Szeryskim u Mende. Mende wezwa Lindenfelda22 w sprawie zaaresztowanych Tine

[?] i Andersa, ktrzy szantaowali rnych ydw, rzekomo zwalniajc z wizienia. Potem na szopce
Zakadu Zaopatrywania.

25 I 42 - Rano Gmina. Marzenie nocne: urodziem si na Zimnej, pragn umrze na Chodnej.

26 I 42 - Rano Gmina. Akcja zbirki kouchw dobiega koca, o ile chodzi o wykonanie. Od
spoeczestwa dotychczas otrzymaem z 600 000. Drugie tyle poyczyem. Z rana by Auerswald w
Gminie z SS-owcami, ktrzy pytali o ghetto.

O 8.30 rano zatrzyma mnie na ulicy Probst przy mocie drewnianym na Chodnej-elaznej (obecnie
Eisgrubenstrasse i Eisenstrasse) i poleci puszcza publiczno na most. Prosiem, by wprowadzono
ca dla publicznoci (Auerswald projektuje opaty).

27 I 42 - Rano Gmina. -16C. Policja rozebraa pot drewniany na rogu Grzybowskiej i elaznej na
podpak. Obecnie rozbiera pale na ten sam cel.

Mamy ju 1500 kouchw. Wczoraj zdobyem si na czyn bohaterski - wykpaem si w wannie

(letnia woda, mrz w mieszkaniu).

28 I 42 - Rano Gmina. -18C. Zjawi si Lbig z Gestapo w sprawie ydwki amerykaskiej Fanny
Rapaport Leszno 51/8, aby jej zwrci zabrane z egzekucji rzeczy na rzecz szpitalnictwa, bo jest
cudzoziemk. Nie wolno te bra od niej adnych podatkw. Rzeczy oddano.

Byli u mnie artyci ydowscy, grajcy w polskim jzyku23, prosili o pomoc. Poleciem skomunikowa
si z ydowskimi artystami i opracowa wsplny memoria.

Reperacja ki24 w ghetcie.

22
Dr Ludwik Lindenfeld, chrzczony yd, b. sdzia ledczy, naczelnik wizienia w getcie (na rogu ul. Gsiej i
Zamenhofa), zamordowany w sierpniu 1942 r.
23
Nie wiadomo, kto by u Czerniakowa; wrd artystw grajcych w jzyku polskim byli znani aktorzy scen
polskich m.in. Micha Znicz, Leon Rytowski z teatru Wgierki w Biaymstoku, reyser Andrzej Marek (Marek
Arnstein), piewaczka Wiera Gran, Stefania Grodzieska, Jerzy Jurandot, Ivo Vesby. Niektrym artystom
polskim ydowskiego pochodzenia udao si dziki pomocy przyjaci unikn getta. Gadzinowy Nowy Kurier
Warszawski, ju w grudniu 1939 r. (nr 48, 5 XII), w jednym z artykuw pt. Siewcy kultury polskiej, wymienia
jako ydw m.in. aktorw Karola Borowskiego (Bilauer), Tadeusza Olsz (Blomberg), Barbar Halsk
(Krakauerwna), Michaa Znicza, Tadeusza elskiego, Jul Kraszewsk, Michaa Halicza (Blomberg), Zofi Tern
(popularna piewaczka), Aleksandra Wgierko, Stanisawa Sielaskiego, reyserw teatralnych i filmowych, jak
Stanisawa Stanisawskiego (Bratman), Stanisawa Szebego (Finkelsztajn), Michaa Waszyskie go (Waks),
Henryka Szaro (Szapiro). Wrd literatw i dziennikarzy znaleli si redaktor naczelny Wiadomoci Literackich
Mieczysaw Grydzewski (Grutzendler), Antoni Sonimski (chocia urodzi si ju jako katolik), Julian Tuwim,
Anatol Stern, Konrad Wrzos, Jacek Frhling, Samuel Marschak, Migowa. W dalszych numerach tej gadzinwki
lista ta stale si powikszaa.
24
Wyraz nieczytelny.
29 I 42 - Rano Gmina. Przykre wiadomoci z Zofiwki.

Fribolin nie godzi si na wypat dalszej raty Gminie (500 000 z). Owiadczy Ivnce, e sprawa
subwencji dla Gminy jest w badaniu.

Otrzymuj od synagogi Moriah prob o zapomog dla personelu i na remont. ydzi nawet 3
synagog, na ktr otrzymalimy zezwolenie, nie umiej utrzyma. Podobno na remont dachu
w jednej z synagog zapomog da nie-yd.

30 I 41 - Rano Gmina. -8C. Potem u Grasslera i Auerswalda. A[uerswald] musi si rozmwi

z gubernatorem co do kopotw. Na razie nie podaje, dokd je przekaza. Poza tym, jak zwykle, nie
ma czasu na liczne sprawy.

31 I 42 - Rano Gmina. -8C. Z Szeryskim u Mende. Potem u Brandta. Dzwoniono do komisarza

w sprawie kouchw. Podobno w poniedziaek albo wtorek zabior je.

Byem na otwarciu sierocica na Ogrodowej 29. W mowie podkreliem, e bd kontynuowa ostr

dziaalno w stosunku do opornych bogaczy, ktrzy nie chc nic oy na zwalczanie ndzy.
W sierocicu 50 dzieci z ulicy. Midzy nimi talenty.

Probst owiadczy, dzisiaj na tle pewnej mowy25, e id cikie czasy dla ydw.

Ostateczne zestawienie rekwizycji futer tak si przedstawia:

futra mskie 5 347

futra damskie 14 672
kouchy 6 053
skry 7 755
lisy srebrne 271
lisy niebieskie 175
lisy czerwone 1 600
konierze 134 975
mufki i czapki 10 940
sztuk 181 788
Odpadkw ca 200 workw

Warto minimalna 50 000 000 z

Za kouchy wpyno do dnia dzisiejszego z 564 860,45

Zobowizania z 98 006,30
z 662 866,75

o reszt trzeba bdzie walczy i plu krwi.

1 lutego 1942 - Rano Gmina. Koncepcja Auerswalda, aby odda gmachy policji na Ciepej zamiast
Przejazdu 5.

25
Chodzi prawdopodobnie o przemwienie Hitlera z 30 I 1942 r.
Cae biuro Bat[alionu] Pracy owi muchy dla szefa. Znany nicpo Tine zmar wczoraj.

2 lutego 1942 - Rano Gmina. -9C. Wczoraj zebraa si Rada Gospodarcza. Wyraono niezadowolenie
z powodu kursu, ktry chc zaprowadzi, a mianowicie ciganie od bogatych rodkw na utrzymanie
ndzy. Pendant do tego bya delegacja dzisiejsza u mnie z owiadczeniem, e dwadziecia kilka
procent podopiecznych na punktach umaro z godu.

W Azazelu26 piewaj kuplet o tym, e pienidze zebrane w Miesicu Dziecka zostay roztrwonione.
Poleciem zbada, kto jest autorem, kto piewa i kto kieruje teatrem.

Tinego pochowano na kolejnym miejscu (niestety) na cmentarzu. Na ulicach rozplakatowano moje

obwieszczenie, e zwracam konsumentom z 1 500 000, tj. poyczk na przygotowanie zapasw
zimowych przez bezpatny przydzia chleba i cukru na kupony.

3 lutego 1942 - Rano Gmina. Po obiedzie komisja bada 1500 kouchw (Probst etc.). Wieczorem w
Centosie akademia ku czci b.p. Zabudowskiego.

Auerswald nie mia czasu na przyjcie mnie. By w ghetcie i oglda ruch z mostu.

4 lutego 1942 - Rano Gmina. Komisja zbada kouchy jutro z rana.

Artysta liwniak wykona na moje zamwienie witrae na okna w gabinecie prezesa. Sceny biblijne.
Wypady bardzo piknie27.

Komisarz zada dzi 100 000 z przypuszczalnie na most. Obok mego gabinetu w dalszym cigu targi
z ludnoci w sprawie wpat na kouchy.

Byem u Auerswalda. Owiadczy, e mia trudnoci z zaatwieniem zwolnie z aresztu, ale je

przezwyciy. Zwolni si kobiety, dzieci i mczyzn poza 54, ktrzy pjd do obozu w Treblince.
Prosiem o dobre traktowanie w obozie i opiek nad nimi komisarza28.

Poruszyem spraw kompleksu gmachw dla Suby Porzdkowej etc. na Ciepej rg Grzybowskiej.

5 lutego 1942 - -12C. Rano Gmina. Dzi ma by komisja kwalifikujca kouchy. Czy nie naley
zarzdzi zapomnienia geografii, a to w zwizku ze szkolnictwem. Centos poszukuje do interesu
personelu, ktry przechodzi tyfus. Jeden z kandydatw napisa, e co prawda nie przechodzi, ale jest
gotw przej.

Mamy w dzie wiato elektryczne, ale co kilka dni ganie.

26
W okresie midzywojennym dziaa w Warszawie kabaret ydowski Azazel; teatrzyk w getcie Nowy Azazei
nawizywa wprawdzie do jego tradycji, ale grywa rwnie sztuki powane, jak np. Bg zemsty Szaloma Asza
(1 VIII 1941), Dybuk Szymona Anskiego (29 VIII 1941), Wielka wygrana Szaloma Alejchema (12 IX 1941), a nawet
Skpca - dla zmylenia okupanta, wymieniajc jako autora, zamiast Moliera, tumacza sztuki na jzyk ydowski.
(Zob. R. Sakowska, Ludzie w dzielnicy zamknitej, s. 215 - 227).
27
Czerniakw czsto krytykowany za trwonienie funduszw Gminy na tego rodzaju witrae i malowanie
obrazw, czyni to celowo, aby da wybitnym artystom mono zarabiania skromnej sumy dla utrzymania si
przy yciu, a take dla zachowania ich kondycji twrczej.
28
Czerniakw najprawdopodobniej cigle nie by poinformowany o charakterze obozu w Treblince lub moe nie
dawa wiary niesamowitym pogoskom.
6 lutego 1942 - Rano Gmina. -13. U komisarza personel nie w humorze. Byem u Ivnki. Fribolin nie
zaatwi pozytywnie dalszych przekazw dla Rady. Sprawa pynna. Na rogu Grzybowskiej spotkaem
Auerswalda z Probstem. Ogldali prawdopodobnie most. W domu znw wiato zgaso, a wiece s
bardzo drogie. Wstawiono mi telefon. Przygldajc si niektrym ludziom dochodz do wniosku, e
ycie jest za krtkie, aby mogli zaprezentowa swj cay kontyngent gupoty i zoci.

7 lutego 1942 - Rano z Szeryskim u Mendego. Potem u Brandta. Dzwoni do komisarza, aby cofn
swoje zarzdzenie w sprawie omnibusw, ktrych marszruta ma si odbywa oddzielnie na poudniu
i oddzielnie na pnocy ghetta29. A[uerswald] nie wyrazi zgody. Komisarz Boehm30 prosi mnie, abym
pomwi na ten temat z A[uerswaldem]. A[uerswald] owiadczy, e nie pjdzie Konowi i Hellerowi na
rk z pewnych wzgldw.

Po dzi dzie kouchy nie odebrane przez komisj.

8 lutego 1942 - Rano -9C. Gmina. Niedziela. O 1 pp. posiedzenie w sprawie zakoczenia Miesica
Dziecka.

Po obiedzie akademia ku czci zmarego poety Brauna31. Niunia przemawiaa.

9 lutego 1942 - Rano Gmina. Posiedzenie z Z[akadem] Zaopatrywania] i urzdnikami Rady w sprawie
ich wyywienia (sytuacja bardzo cika). Ortodoksja domaga si rozszerzenia uprawnie komisji
religijnej i mac na wita. (Z[akad] Z[aopatrywania] poczyni odnone starania o mk pszenn).

Kouchw dotychczas nie odebrano.

U A[uerswalda] majordomusem jest ydowski chopak - Szymek. Powiada, e od czasu jak jest
mczyzna w domu ma spokj.

10 II 1942 - Rano Gmina. Artysta liwniak wykoczy witrae na oknach mego gabinetu. Staluj
witrae do sali aktowej Gminy. liwniak i Reingewirc zoyli projekt uruchomienia warsztatu
ceramicznego. Skierowaem ich do Rechthanda32 (Lieferungsgesellschaft).

Auerswald by w Gminie, potem zwiedzi areszt.

11 II 1942 - Rano Gmina. -5C. Zwiedziem Instytut Chemiczno-Bakteriologiczny przy Radzie

i ofiarowaem 5000 z na zakup aparatw. Zarzdz zbirk ksiek chemicznych dla Instytutu.

Delegacja rezerwistek prosi o wznowienie pomocy. Otrzymuj 70 - 100 z miesicznie. Dzi

wyasygnowaem z 20 000 dla nich. Staram si o ywno dla urzdnikw Rady.

29
W getcie kursoway omnibusy konne, nalece do niejakiego Kona i Hellera (cichymi wsplnikami byli take
niektrzy Niemcy). danie Auerswalda polegao na (tym, aby omnibus nie mg przekracza granic getta przez
odcinek ul. Chodnej.
30
Johannes Boehm, wyszy funkcjonariusz Wydziau ydowskiego w SD.
31
Mieczysaw Braun (1902 - 1942), yd, poeta polski, przedstawiciel tzw. poezji pracy (Wielka Encyklopedia
Powszechna PWN, t. II, s. 119).
32
Kazimierz Rechthand kierownik Wydziau Handlu i Przemysu w Radzie.
12 II 1942 - Rano Gmina. -8C. adny dzie. Soce cudownie reflektuje przez witrae w moim
gabinecie. Kilka dni temu dorczono komisarzowi projekt budetu od 1 IV 41 do 31 III 42 (wydatki
38 029 100, wpywy 26 446 002, deficyt 11 583 098).

Zaaresztowany kombinator Albeck przyzna si, e razem z jednym z urzdnikw Biura

Kwaterunkowego poredniczy w zdobywaniu mieszka (apwki).

Szczepiono mnie wczoraj po raz drugi przeciwko tyfusowi plamistemu. Badanie krwi wykazao reakcj
ujemn, z ktrej wynika, e mog zapa na tyfus. Temu kilka miesicy rabini mi zaproponowali, aby
na cmentarzu odprawi lub. Ma to ich zdaniem zwalczy epidemi. Uczeni, ktrzy badaj krew, przy
czym owiadczaj, e ani reakcja dodatnia, ani ujemna nie jest miarodajna, tyle mog pomc, co
wyej wspomniani rabini.

13 II 1942 - Rano Gmina. -5C. Tskni za pekiczykiem Kikusiem. Malestwo si zawieruszyo

gdzie. Bg wie, w czyich rkach si znajduje.

A gdzie jest Ja, jedyne dziecko moje?

U komisarza poruszyem spraw winiw. Wyda polecenie wypisania personaliw na

indywidualnych kartach dla wszystkich winiw, co uskuteczniono. Zaproponowaem, aby
szmuglerzy zostali ukarani specjaln opat i rwnie wypuszczeni. Wyrazi zgod na wykonanie
zestawienia szmuglerw i sum, ktre ew[entualnie] wpac za kar.

Niejaki Szwajcar, w myl polece Transferstelle, ma by porednikiem przy dostawach jarzyn,

marmolady etc. dla Zakadu Zaopatrywania. Prowizja jego ma wynosi 10%. W tej sprawie dr Rathje
ma by u wyszej wadzy. Ja mam rwnie odnon wadz zapyta o to.

Julek Poznaski opowiada o tym, jak przyszed ongi do Andrzeja Rotwanda proszc o emerytur dla
matki (ojciec pracowa 35 lat w banku Rotwanda). Rotwand nie da mu ani grosza, owiadczajc, e
bank jest biedny. Julek paci matce do mierci czekami, ukrywajc przed ni, e to on paci. Miaa
wraenie, e otrzymuje emerytur z banku.

14 II 1942 - Rano Gmina. -3C. Z Szeryskim u Brandta. Zaaresztowany Hepry [?] obcia Bogu ducha
winnego Goldstata i Glcksberga. Dzi w areszcie konfrontacja p.o. kierownika Wydziau
Kwaterunkowego Fogla z Albeckiem, ktry twierdzi, e by jego wsplnikiem. Wezwano rwnie
Perkowiczwn i Kinowicza. Ostatni wymieniony si nie zgosi z powodu choroby. Widziaem dzi ks.
Trzeciaka33 z daleka. Nie znam go osobicie.

15 II 1942 - Rano Gmina. -3C. Komisarz zabroni udzielania pomocy ydom winiom na Pawiaku,
Daniowiczowskiej, o co zabiegalimy.

Wczoraj Brandt owiadczy, e rni nicponie-ydzi, szantaujcy ludno, zostaj aresztowani. Na to

odpowiedziaem, e generaowie-ydzi34 z tej kategorii hulaj po dawnemu. B[randt] odrzek, e
i na nich czas przyjdzie.

33
Przed wojn znany z antysemickich wystpie i publikacji, by m.in. rzecznikiem zniesienia uboju rytualnego.
34
Czerniakw mia zapewne na myli Gancwajcha i jemu podobnych.
Wstrtnej czarownicy, popularnie zwanej miss Ghetto35, zabroniem dostpu do biur Rady i
Z[akadu] Zaopatrywania], Ponadto poleciem odebra jej koncesje. Baba ta obchodzia rnych
radcw i urzdnikw, wymuszajc stanowiska i koncesje. Ponadto za rzekome zwolnienia z wizienia
podobno braa pienidze od nieszczliwych rodzin.

Pan Goldfeil, urzdnik Wydziau Pracy, owiadcza, e kandydaci na urzdnikw winni by

kwalifikowani przez Arbeitsamt-Nebenstelle, to znaczy, przypuszczalnie, na jego (Goldfeila) wniosek
lub z jego, przypuszczalnie, aprobat. Jest to podwaanie autorytetu Rady i uszczuplenie jej
kompetencji. Wedug opinii Wydziau Prawnego nie ma po temu podstaw prawnych.

16 II 42 - Rano Gmina. -3C. O 2 pp. zebranie Rady w sprawie wypieku mac na wita. Becker
i koledzy w zwizku z nieudan zbirk.

Na ulicy wyrostki wyrywaj wieczorem paczki z rk i zrywaj kapelusze z gowy.

Dzi dorczono komisarzowi karty indywidualne aresztantw. Komisarz w odpowiedzi na moje

zgoszenie zabroni udzielania pomocy w doywianiu winiw na Pawiaku i Daniowiczowskiej.
Mno si wrd ludnoci niepokojce wiadomoci o wysiedleniu, o przesiedleniach etc.

Zaleciem Wydziaowi Szkolnemu utrzymanie wzgl[dnie] wprowadzenie rwnowagi w stosunku do

rodzaju szk powszechnych. Przygotowania do otwarcia kursw pedagogicznych w toku36.

17 II 42 - Rano Gmina. -10C. Dr Grassler owiadcza na zapytanie, e do czwartku rozaduje wizienie.

Porozumia si z Staatsanwaltem, ktry przedstawi list winiw. Rwnie na moj prob
uwzgldnieni bd winiowie na Pawiaku i Daniowiczowskiej.

Rozmowa Gepnera z urzdnikami: Czy umiecie liczy? Umiemy. To nie liczcie na mnie.

18 II 1942 - Rano Gmina. -7C. Od kilku dni oczyszcza si podwrza od kaskad kau. Na to obciyem
karty chlebowe 50 groszami.

Delegacja u mnie w sprawie obiadw. Ma si akcj wstrzyma, o ile nie udziel pomocy materialnej.
A wolno mi da na luty 310 000 z. Potrzeba 800 000 z.

Zaatwienie firanek etc. w Lublinie.

19 II 42 - Rano Gmina. -4C. Byem u Auerswalda. Wczoraj by w areszcie. W wyniku tego skierowano
ponad 50 osb do obozu, przypuszczalnie do Treblinki. Dzi owiadczy, e Staatsanwalt nie
dostarczy materiau, co do zwolnionych. Ma penomocnictwo od gubernatora i mgby wypuci
odnonych winiw, ale powstaby chaos w aktach u Staatsanwalta. W kadym razie roboty s
w toku. Poruszyem ponownie spraw szmuglerw, proszc o ukaranie ich grzywn. Robi si odnone
zestawienie. Wreszcie poruszyem spraw obiadw, proszc o powikszenie z 310 000, ktre ma da
Rada, do 410 000. Uyem argumentu, e Rada jest winna 700 000 z za obiady. To wpyno na jego
pozytywn decyzj w sprawie 410 000 z.

35
Czerniakw nawizuje tu do osoby Judtowej (por. przyp. 11 z Not. 4).
36
W kocu kwietnia 1941 r. Niemcy udzielili zezwolenia na uruchomienie w getcie szk podstawowych.
W zwizku z tym nastpio te zezwolenie na przygotowanie pedagogw dla tych szk.
Zwoaem Rad na dzie na 2 pp. Omwiono spraw pomocy w obiadach na okres najbliszych
miesicy. Luty jest zaatwiony. Co do marca i kwietnia wybrano komisj, celem opracowania planu.

20 II 42 - Rano Gmina. -5C. Wczoraj odbya si wizytacja przytuku na Stawkach. Oprowadza dr

Wielikowski i w ferworze krasomwczym opowiada cuda o kulturze, ktr si zaprowadza na
punktach. W najciekawszym momencie, kiedy zapa ponis mwc, wychyli si z jakiego okna duy
okrgy tyek. Oburzeni widzowie zapytali Wielikowskiego, czy on jest Arzt. Okazao si, e wzito go
za dra Milejkowskiego.

Dnia 19 bm. na rozkaz komisarza zostao zabranych z aresztu ydowskiego 59 osb (winiw)
i przetransportowanych na Dworzec Zachodni pod eskort policji niemieckiej, jak sdzi naley
skierowani zostali do Treblinki. Kademu dano kg chleba na drog. Komisarz chcia mie
robotnikw budowlanych.

W tej chwili (godzina 11.33) melduje mi pk Szeryski, kierownik Suby Porzdkowej, o wypadku
ludoerstwa w dzielnicy ydowskiej. Matka - dziecko. Oto meldunek:

D. Szwizgold, grup. 1845. Meldunek dotyczy wypadku ludoerstwa. Melduj, e na interwencj p.

obw. IV dzielnicy Z.O.S. Nirenberga udaem si na ulic Krochmaln 18 m. 20, gdzie zastaem lec
na barogu 30-letni Urman Rywk, ktra owiadczya w obecnoci wiadkw: sekretarza Kom.
Domowego, p. Zajdman Niuty i p. Murawy Jankla, 1. 30 przewd. Kom. Domow., e dopucia si
ludoerstwa na swoim wasnym 12-letnim synu Berku Urmanie, zmarym poprzedniego dnia, przez
wycicie kawaka poladka.

podp. D. Szwizgold grup. 1845.

porz. M. Grossman 393 J. Murawa prezes. 19 II 42

Z rana przyjecha do Gminy komisarz z wyszym SS-owcem i jakim Szwajcarem (lekarzem?), ktry
pyta o ghetto, o tyfus. Przed przyjazdem A[uerswald] poleci nie mwi nic o miertelnoci.
miertelno w styczniu wynosia 5123 osoby. Spoecznikiem si staje ten, komu le jest we wasnym
domu.

21 II 42 - -8C. Rano z Szeryskim u Mende (Brandta i Stabenowa). Dorczono im ilustracj pooenia

w dzielnicy (wypadek ludoerstwa). Stabenow chwali Rettungshilfe.

Dorczyem u komisarza meldunek w sprawie ludoerstwa i powiedziaem Rodeckowi i Grasslerowi,

co o tym myl i jakie warunki prowadz do takich zbrodni. Rodeck owiadczy, e si przesyszaem
co do sw komisarza w sprawie 410 000 z na obiady. Wyznaczono tylko 300 000 z. Odrzekem na
to, e wyranie podkreliem sum 410 000 i komisarz przyj to do zatwierdzajcej wiadomoci.
Zreszt jestem winien 700 000 JHK za obiady. Poza tym zawiadomiem ju JHK i Rad, e wypacam z
410 000 na luty.

22 II 42 - Rano Gmina. -8C. O 3 pp. 0. O 12-ej pogrzeb obwodowego adw. Maksymiliana

Schoenbacha37. Przemawiaem. Napisaem przemwienie pomiertne.

37
Ur. w 1876 r. we Lwowie, wybitny specjalista w dziedzinie prawa akcyjnego, wsporganizator Suby
Porzdkowej w getcie.
23 II 42 - Rano Gmina. -3C. Pikna pogoda. Czy nie idzie ku wionie? Jeden zapyta drugiego: co
sycha na froncie? Nie wiem, bo mieszkam w oficynie - odrzek drugi. onie zabitego bandyty Tine
zwrcono, w myl polecenia policji, rzeczy po mu, z wyjtkiem straszaka, ktry Sicherheitspolizei
polecia sobie dorczy. Sprawa zwolnienia aresztantw z ydowskiego aresztu centralnego nie
posuwa si naprzd. Pluj ju krwi od cigych monitw, niestety, bezskutecznych.

Wczoraj wieczorem odbya si u mnie konferencja: Weichert, Gepner, Jaszuski, Giterman,

Wielikowski w sprawie opieki spoecznej. Chodzi o scentralizowanie jej. Wybrano komisj, ktra mi
przedstawi projekt.

Rozmowa z dozorc, monitowanym o brud w domu: Co Pan myli, e ja jestem str?

24 II 42 - U komisarza. Obieca, e sam si wemie do opracowania zwolnie winiw, bo

formalnoci poza nim s ju zaatwione.

Domy s strasznie zamiecone. Poleciem energicznie usuwa mieci. Dodaem wydziaowi

nieruchomoci 2 chojrakw: Usmana i Poaryka do dziau mieci.

25 II 42 - Rano Gmina. 0C. O 12-ej do szpitala na Stawkach. Prof. Hirszfeld wygosi odczyt o krwi
i rasach. Nastpnie dr Stein zademonstrowa sekcj 30-letniej kobiety, zmarej z wycieczenia - matki
5-ga dzieci (ponadto 5 poronie).

W Gminie odwiedzi mnie Gancwajch z jakimi probami natury prywatnej. Obrzydliwa - ohydna
posta.

Wynalazczo ydowska w ghetcie: prezerwatywy ze smoczkw dla dzieci, lampy karbidowe

z pudeek blaszanych po papierosach Mewa.

26 II 42 - -7C. Rano Gmina. Potem u Auerswalda w sprawie winiw. Otrzymaem nareszcie

zestawienie, ktre musz uzupeni numerami etc. A potem bd zwolnieni. A[uerswald] powiedzia,
e nie podjby si tej pracy, gdyby wiedzia, e jest tak skomplikowana. Powiedziaem, aby si
najwicej liczy z Bogiem.

O 12.30 oczekiwaem po raz drugi A[uerswalda] w biurze kwaterunkowym na Nowolipiu. Gdy

nadjecha, jaka paczka przerzucona przez mur przeleciaa mu nad gow. Spoliczkowa
porzdkowego i zabra mu opask.

O 2 pp. byem w Z[akadzie] Z[aopatrywania]. Omwiem spraw mki z rekwizycji i przeznaczyem

jeden z transportw dla urzdnikw Rady. 3 transportery poszy na kuchnie ludowe.

27 II 42 - -7C. Rano Gmina. Wczoraj odbya si pierwsza konferencja Rady Nadzorczej powstajcego
technikum. Polecono dyr[ektorowi] Buchweitzowi opracowa wsplnie z kolegami program
nauczania.

Rano Gmina. Potem Auerswaldowi dorczyem zestawienie 150 winiw do uwolnienia. Zgosi si
niejaki Adam urawin38 z listem w sprawie pozwolenia mu na otwarcie atelier fotograficznego dla

38
yd ukrywajcy swe pochodzenie. By w kontakcie z SD.
Kennkart. Gdy mu owiadczyem, e nie mamy prawa jemu jako aryjczykowi wydawania koncesji,
odpowiedzia, e za nim stoi niejaki yd Wolf Szymonowicz.

28 II 1942 - -5C. Przymrozek. Rano Gmina. Mende owiadczy mnie i Szeryskiemu, e wyjeda do
Niemiec na przeszkolenie. Wrci za 8 tygodni. Brandt twierdzi, e do Warszawy na urzd nie wrci.

Sdzia Lindenfeld dorczy dzi w moim imieniu 3 listy winiw Auerswaldowi. Telefonowaem do
A[uerswalda], owiadczy, e nie ma co si spieszy, bo i tak zwolnienie winiw nastpi za 2 - 3 dni.
Mende poleci zawiadomi niejak Bibu Eddie, e jej m Zygmunt zmar w Sachsenhausen.

1 III 42 - Rano Gmina. Biece sprawy. Idea, aby waciciele nieruchomoci wobec stanu technicznego
domw podjli kontrol nad domami.

2 III 42 - +2C. Rano Gmina. Komisarz nadesa list, aby od 10 - 20% urzdnikw zwolni. Jaka
ydwka przyniosa list od Probsta, aby jej dawano 20 ton miesicznie cukru. Grozi, e jeli si nie
zaatwi, to przyjdzie Leutnant i zrobi porzdek. Dzwoniem do Auerswalda, ktry polecia przekaza
spraw do Z[akadu] Z [aopatrywaniaj, ydwki poleci nie tyka.

3 III 42 - -6C. Rano Gmina. Dzi Purym39. List do Auerswalda, e do 20 III mamy oprni synagog
i okoliczne domy. Klucz od synagogi Subie Porzdkowej.

4 III 42 - -4C. Od kilku dni znw nie ma elektrycznoci

Rano Gmina. Potem u Brandta i Stabenowa w sprawie niejakiego urawina, ktry otrzyma list
podpisany przez Stabenowa i Mllera, aby mu da koncesj na fotosy do Kennkart. urawin
przedstawia niejakiego Wolfa Szymonowicza, podobno siostrzeca Gancwajcha. Wytumaczyem
Stabenowowi, e niepotrzebnie obcia si ludno dla urawina et Cie, obieca spraw rozway.

Z kolei udaem si do Auerswalda, ktry przepisa list Stabenowa i obieca wspdziaanie.

Poruszyem u niego spraw ydwki, ktra polecia sobie da 20 000 kg cukru na podstawie listu
Probsta. Zainterpelowany Probst owiadcza, e list jego do mnie by grzecznociowy i e nie obstaje
przy tym, aby wstrtnej kombinatorce da cukier (na pasek). Auerswald to potwierdza.

Auerswald znw zamierza robi przesunicia w ghetcie. Kilka tysicy ydw straci dach nad gow.
Robimy zestawienia statystyczne celem ich obrony. O winiach wyraa si enigmatycznie. Nie wiem,
kiedy ich zwolni. Otrzymaem od komisarza Aufenthaltsbeschrnkungen im jdischen Wohnbezirk in
Warschau [ograniczenia pobytu w ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie].

5 III 42 - -6C. Rano Gmina. Potem u Ivnki i Kulskiego w sprawie pienidzy z kasy miejskiej.
Omwiono powoanie Komisji Rozrachunkowej midzy Rad a miastem.

6 III 42 - -18C. Rano Gmina. Sprawy biece. Komisarz poleci wypaci Abtg. Ehrnhrung und
Landwirtschaft, Unterabtg, Wasserwirtschaft 60 000 z za Lagerschutz w obozie40.

39
wito Purim (w rodzaju Ostatkw), ustanowione w zwizku z udaremnieniem zamierze Hamana zgadzenia
ludnoci ydowskiej. (Zob. Pismo wite, Ksiga Estery).
40
Mowa o obozie pracy w Treblince, do ktrego wysyano ydw z Warszawy.
7 III 42 - Rano z Szeryskim u Brandta. Rakarze Hepry i Luboszyski zoyli oferty, e maj co do
zeznania. Byem u Auerswalda. Odmawia podpisania zarzdzenia, aby zwolnieni bogatsi ydzi pacili
na rzecz tych, co pjd do obozw. Na uwag, e tak si robi ju 2 lata, replikuje, e przez 5 lat si
bdzie inaczej robio.

8 III 42 - -9C, o 18-ej -2C. Rano Gmina. Wczoraj sprowadzono wieczorem do mnie lekarza, ktry mi
zrobi 2 zastrzyki (atak sercowy?) po cikich przejciach osobistych.

Odbya si konferencja w Gminie w sprawie scentralizowania opieki spoecznej. Przy mnie ma

pozosta Centralna Komisja. Bd jej podporzdkowane KOM41, Opieka przy Radzie i Z[akad]
Zaopatrywania] - Komisji bd przedkadane wnioski. Bdzie ona wyznaczaa sumy na opiek.

Mrozy, a wgla nie ma. Hutzinger, ktry jest dyrektorem d wgla, nie dopuszcza do siebie ydw,
a wic Komisja Opaowa nie ma z kim rozmawia.

9 III 42 - -2C. Rano Gmina. Inauguracyjne zebranie Komisji Religijnej z rabinatem. Przemawiaem
o duchu i potrzebie religii. Odpowiada rabin Kana42 i przewodniczcy komisji p. Frydman43.

Lekarz Hochsinger zbada mnie. Rozszerzenie serca i aorty.

10 III 42 - 0C. Rano Gmina. Zadano wczoraj wieczorem, aby 5 pisarzy wyjechao do obozu do
Treblinki dzi o 9 rano.

Zwiedziem apteki. O 3 pp. zawiadomi mnie Auerswald, e 151 winiw si zwalnia. Poleca mi do
11 III 42 ich zwolni. Odrzekem na to, e pragn zaj si nimi, szczeglnie modymi. Zwoaem do
siebie na posiedzenie Szeryskiego, Lindenfelda, Firsta, Wielikowskiego i on moj celem naradzenia
si nad t spraw.

41
Komitety Opieki Miejskiej (?). Prawdopodobnie chodzi raczej o JHK.
42
Rabin Icchak Kana, najstarszy wiekiem rabin warszawski, wiceprzewodniczcy Zwizku Rabinw w Polsce.
Zgin podczas deportacji w 1942 r.
43
Zysze Frydman, przed wojn sekretarz generalny ortodoksyjnej organizacji Agudas Israel.
Notatnik Dziewity (11 III 1942 - 23 VII 1942)

11 III 42 - Wczoraj dr Wielikowski dorczy Auerswaldowi list 28 kandydatw na konsultantw1,

ktrzy maj stawa w polskich sdach na rwnych prawach z adwokatami polskimi.

O g. 3.30 zwolniem z wizienia ydowskiego 151 winiw. Midzy nimi 5 umaro, 7 jest w szpitalu.
Trzydziestu kilku umieciem w przytuku, reszta posza do domu. Przemawiaem do winiw.
Wielkie wzruszenie ogarno wszystkich. Na ulicy tum ludzi oczekiwa winiw.

12 III 42 - -1C, po obiedzie -8C. Rano gmina. Artyci przynieli witrae do sali Gminy.

13 III - -12C, -14C. Rano Gmina. Wczoraj o 6.30 dzwoni Auerswald, aby Lichtenbaumowie
podjechali do Mnstermana w sprawie remontu kramw nalewkowskich. Ma tam by
Zollfahndungsstelle [ledcza ekspozytura celna]. Dla ZOS nie ma lokalu. Wyrzuceni z Biblioteki
Judaistycznej2 na prno obijaj nasze progi. Probst na nasze przedoenia poleca nam porwna
pooenie ydw w Warszawie z tym, co si dzieje na Wschodzie etc.

14 III 42 - Rano Gmina. -8C.

Wczoraj Toebbens (Jahn?)3 dzwoni do in. Krla4 w sprawie niejakiego Jungermana, aby go zwolni
od podatku, bo on dla nich robi czapki.

15 III 42 - Rano Gmina. -9C. Byem w Brijusie w Otwocku. Wieczorem wrciem do Warszawy.

16 III 42 - -9C. Rano Gmina. Obstalunki od Krgera. Przed obiadem zwiedziem z Auerswaldem rne
domy, badajc stan zamiecenia. O 2 delegacja spoecznikw (Orzech, Sagan, Kirszenbaum, Frydman5
etc.) w sprawie projektu nadrzdnego ciaa nad opiek. Prosz o to, aby to nadrzdne ciao byo przy
KOM-ie.

W trakcie posiedzenia zjawi si Jesuiter (SS) z generaem Gestapo z Berlina (?) i towarzyszami,
ktrym poleci zoy relacj o Radzie.

17 III 42 - 0C. Rano Gmina. O 13.30 otwarcie Techniki ydowskiej. Przemawiaem dwukrotnie. Poza
tym przemawiali Jaszuski i Buchweitz. Otrzymaem zdjcia ze zwolnienia winiw z wizienia
ydowskiego. Na fotografiach wida rado nawet zebranego tumu. Pierwszy raz widz umiech
ghetta. Na twarzy wypuszczonego winia. Staram si o przeduenie ywotu synagogi, jak
dotychczas bezskutecznie.

1
Chodzi w tym przypadku o obrocw.
2
Biblioteka Judaistyczna miecia si przy ul. Tomackie 5, obok synagogi (obecnie siedziba ydowskiego
Instytutu Historycznego w Polsce). W czasie okupacji gmach Biblioteki by m.in. siedzib SS (ydowska
Samopomoc Spoeczna).
3
Jahn, kierownik fabryk Toebbensa.
4
In. Micha Krl jeden z penomocnych pracownikw sekretarz generalny Gminy. Zob. zapis z 17 VI 1942.
5
Kierownicy stronnictw ydowskich: Maurycy Orzech - Bundu, Szachno Sagan - Poalej Syjon-lewicy, Menachem
Kirszenbaum - syjonistw oglnych, Zysze Frydman - Agudas Israel.
18 III 42 - 0C. Rano Gmina. Malarze wykoczyli witrae dla gwnej sali Gminy. Niepokojce
wiadomoci ze Lwowa (wysiedlenie 30 000 ludzi), Mielca, Lublina6. Nossig zwrci uwag na jeden
z witray, jego zdaniem niestosowny.

19 III 42 - -3C. Rano Gmina. Czuj si bardzo le - amanie w kociach, bl gowy, kaszel. Z wielkim
trudem wgramoliem si na 4-te pitro w paacu Brhla. Auerswaldowi owiadczyem, e ydzi nie
nadaj si do robt ziemnych. Naley ich zatrudni w warsztatach. W sprawie opieki spoecznej,
mocno zanarchizowanej, A[uerswald] owiadcza, e naley nad wszystkimi opiekami utworzy
Komitet Dyspozycyjny. Odpowiedziaem, e odnone prace s w toku.

Zapytaem A[uerswalda] w obecnoci Szeryskiego, na czym polegaj pretensje Probsta do

Sz[eryskieg], Ostatnio kilka dni temu przez Lichtenbauma juniora poda, e Sz[eryski] nie moe
schwyta 3 zodziei, b. porzdkowych, bo policja jest przekupna. A[uerswald] odrzek, e do
Sz[eryskiego] nie ma pretensji. U dou jest przekupstwo, bo mae gae nie daj monoci
egzystencji.

Zapytany o dalsze zwolnienia A[uerswald] owiadczy, e ley to w jego rku i za kilka dni bdzie
zaatwione.

Odwiedziem Probsta i zaproponowaem, e Szeryski udzieli wyjanie. P[robst] przyj

Sz[eryskiego] zwrotami penymi ironii. Poda, e majcy by zaaresztowani przesiaduj, jak mu
donosz, u Loursa7 i e sam ich schwyta, zanim si Sz[eryski] wemie do tego. Po obiedzie dzwoni
do mnie Probst, e 2000 ydw z dystryktu przesiedli si do Warszawy 1-4 kwietnia. Naley si do
tego przygotowa.

Pooyem si do ka. Temperatura 37,4.

20 III 42 - -9C. W domu z powodu niedomagania zaatwiam sprawy Gminy.

21 III 42 - -9C. W domu chory (grypa tchawicy). Napisaem wiersz na ew[entualn] akademi w
Gminie pt. Ordzie.

22 III 42 - -9C. W domu chory. Ze szpitala [na] Czyste [m] ucieko 2 winiw pilnowanych przez
Polsk Policj. Midzy innymi Gomliski (przepiowanie krat). W areszcie ydowskim umiera
dziennie 2 winiw. Trupy ze wzgldw formalnych le 8 dni i duej. 10 III 42 byo w areszcie 22
zmarych, a w ogle winiw 1283. Pojemno dwch budynkw aresztu wynosi 350 osb.

Synagogi uratowa si nie dao. Zrobiem prb porozumienia si z Kulskim w sprawie paacu
Mostowskich, skd miasto mogoby przenie biura techniczne i odda gmach nam na Bibliotek
Judaistyczn. Niestety, wobec przewidzianej eksmisji szpitala z Resursy Kupieckiej, nie wiadomo, czy
ta kombinacja bdzie moliwa (informator wiceprezydent Podwiski).

Dalsze przesiedlenia

6
Byy to pierwsze masowe wywzki ydw. Ze Lwowa w cigu trzech tygodni do 1 kwietnia wywieziono ok. 15
tys. ydw do obozu zagady w Becu. Z Mielca - w pierwszej dekadzie marca - ok. 4500 osb. Z Dublina w
poowie marca rozpocza si wywzka ydw, w wikszoci rwnie do Beca, ktra zakoczya si
cakowitym niemal ich wymordowaniem.
7
Znana warszawska cukiernia w gmachu Hotelu Europejskiego na Krakowskim Przedmiesciu.
Blok Dzielna-Pawia 4700 mieszk[a] do dn. 20 IV 42.

Szczliwa-Dzika (2500 m[ieszka]) do 1 V 42.

Al. oliborska: Bonifraterska-Muranowska-Sierakowska=7600 mieszka], termin nie ustalony.

23 III 42 - +4C. Rano w domu. Niedomagam. Dzwoniem do Auerswalda. Jutro mam by u niego
z niejak Grossmanow, redaktork Gazety yd[owskiej]8, ktra mnie odwiedzia w domu.

Lindenfeld dzwoni, e by u Auerswalda w sobot w sprawie zestawienia winiw, ktre musia

przerobi. Przypuszczalnie - jak mniemam - za kilka dni okoo 260 bdzie zwolnionych. Jednoczenie
poleciem zrobi zestawienie winiw (z kategorii kwalifikujcej si do zwolnienia) z Pawiaka,
Daniowiczowskiej etc. Poza tym list winiw, ktrzy siedz w ydowskim wizieniu, a ktrych na
dotychczasowych listach nie byo, cho si do nich kwalifikowali.

24 III 42 - 0C. Rano Gmina. O 10-ej u Auerswalda. Wyrzuty z powodu niezapacenia Tworkom9 jakiej
zalegoci. U Auerswalda byem z Grossmanow (wstrtne babsko). Po obiedzie otrzymaem pismo
od A[uerswalda] w sprawie opuszczenia domw w okolicy Monopolu Tytoniowego. Przypomniaem
A[uerswaldowi] o dalszym zwolnieniu winiw. Obieca przyspieszy.

25 III 42 - +2C. Rano Gmina. Sprawy biece. Ma nadej transport 500 przesiedlecw, nie
wiadomo skd. O 3-ej dowiedziaem si, e I-sza partia przesiedlecw pochodzi z Pustelnika,
Radzymina i Marek. Ogem okoo 400 osb zostao umieszczonych w kwarantannie Leszno 109. a to
z tego powodu, i tramwaje ich wyrzuciy w ghetcie, a wachy nie przepuciy.

26 III 42 - +2C. Rano Gmina. Przykroci i Z[akadem] Zaopatrywania] (ich wasna opieka spoeczna).

27 III 42 - + 1C. Rano Gmina. Zjawi si Gepner z tow. Omwilimy pomoc witeczn. Gmina z
Z[akadu] Z[aopatrywania] otrzymuje 100 000 z na zapomogi etc., 50 000 dla przesiedlecw.
Urzdnicy z postawionych mi przez komisarza do dyspozycji rodkw ywnociowych otrzymuj
paczki. Z mki maj im wypiec mace.

Wieczorem zjawili si urzdnicy, e Z[akad] Z[aopatrywania] namyli si i nie chce im piec mac.
Byem u komisarza. Omwiem sprawy finansowe. Nic mi pomc nie moe. Sprawy wgla - Rodeck
ma si stara dla dzielnicy. Obozw wikszych komisarz nie przewiduje.

Wczoraj o 9.35 do aresztu zjawili si 2 podoficerowie Sonderdienstu z junakami i policjantami

Schutzpolizei i zabrali 16 osb do dyspozycji Polizeifhrera i SS. Doprowadzenie aresztantw trwao 5
-7 minut. Nie zdyli zebra rzeczy. Caa akcja trwaa 15 minut. Podobno wysani o 10 rano do
Treblinki z Dworca Wschodniego.

28 III 42 - Rano z Szeryskim u Brandta. Po obiedzie zakoczy si turniej szachowy (6 nagrd).

29 III 42 - Rano Gmina. Przykra scena z Z[akadem] Zaopatrywania]. Obiecano urzdnikom mace
z zapasw zarekwirowanych przez wadze. Dzi odmwiono pod pretekstem, e dla ludnoci nie

8
Czerniakw by w permanentnym stanie konfliktu z Gazet ydowsk za odmow udzielania informacji.
9
W Tworkach mieci si duy zakad dla psychicznie chorych.
starczy normalnych przydziaw i zaproponowano urzdnikom chleb. Urzdnicy odmwili przyjcia
chleba.

Po obiedzie dzwoni z Otwocka Szeryski, A[uerswald] do niego dzwoni i owiadczy, e widzia, jak
ydzi, przeprowadzajcy si z domw na to-Jerskiej, zabierali podogi etc. Owiadczy, e
porzdkowi, ktrzy bezczynnie si temu przygldali, pjd do Treblinki, a Gmina za zniszczenie
w domach zapaci.

30 III 42 - -3C. Rano Gmina. Sprawy biece. W nocy alarmy lotnicze.

31 III 42 - 0C. Rano Gmina. Potem z Lindenfeldem u Auerswalda. Obieca na jutro zwolnienie 260
winiw. Dorczylimy mu zestawienie winiw, nie objtych dotychczas amnesti. Obieca po
zbadaniu, czy jego jurysdykcji to podlega, wrci do tej sprawy. Zezwoli na mody w wizieniu.
Prosiem o zwrot 200 000 z z jego listy dyspozycyjnej (poyczka od nas). Na razie nie zaatwi.

1 IV 42 - (wieczr sederowy10). Rano Gmina. Jutro Wielkanoc. Wiadomoci z Lublina. 90% ydw ma
w cigu kilku dni opuci Lublin. 16 czonkw Rady cznie z prezesem Beckerem podobno uwiziono.
Czonkowie rodzin reszty radcw poza on i dziemi te musz opuci Lublin. Dzwoni komisarz, e
o 11.30 w nocy nadejdzie transport 1000- 2000 ydw z Berlina, ktrych winnimy przyj. Do 12-ej
w nocy nie wiedzielimy, na jaki dworzec i o ktrej przyjad. A[uerswald] poda o 12-ej, e za p
godziny przyjad. Ma ich by tysic. Przeznaczyem na punkt etapowy szpital Leszno 109 poza
gettem11. Nad ranem dostarczono okoo 1000 wysiedlonych z Hannoweru, Gelsenkirchen etc.
Umieszczono ich w szpitalu na Leszno 109. O 10 rano byem wiadkiem rozdania poywienia.
Wysiedleni przywieli tylko mae pakunki. W wieku ponad 68 lat pozwolono im zosta w Niemczech.
Element starczy, wiele kobiet, mae dzieci.

2 IV 42 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Byli u niego szwajcarscy oficerowie. Referowano im

o ghetcie. Byem u wysiedlonych z Niemiec w szpitalu Leszno 109.

3 IV 42 - 0. Dzi u Niemcw Karfreitag [Wielki Pitek]. Biura nieczynne. Byem od rana w Gminie
(nieczynnej - II dzie wit Paschy). Czy czasem nie zwali si znw na eb chmara przesiedlecw?

4 IV 42 - Rano z Szeryskim u Brandta. Dzi o 19-ej ma przyjecha 642 wysiedlonych z Niemiec.

Zarzdziem przygotowania. Jestemy bez lokali i bez grosza.

5 IV 42 - Rano 5-ta na Umschlagplatzu. O 8-ej nadjechao 1025 wysiedlonych z Berlina. Ogem

kwarant ... 2019. Oczycilimy drog i przeprowadzili ich na Leszno 109/111 do kwarantanny. Na
czele porzdkowi. Z boku policjanci niemieccy. Z tyu kilkanacie fur z rzeczami i kilka fur z chorymi.
Jeden ma nog w gipsie (wzity ze szpitala). Element stary, w czci inteligencki. Wiele kobiet.

W Gminie siedzi 30 lubliniakw12. Wacha ich oddaa do dyspozycji Rady. Poniewa wachmistrz nie
przeciwstawi si wy13.

10
Wigilia ydowska wit wielkanocnych (Pesach) - z tradycyjn wieczerz w gronie rodzinnym.
11
Przy ul. Leszno 109/111 miecia si kwarantanna dla ydw, jakkolwiek gmach ten znajdowa si poza
obrbem getta.
12
Byli to uciekinierzy z lubelskich transportw, kierowanych do obozw zagady, m.in. Sobiboru, Beca.
13
Tekst urwany, moe te by wg.
6 IV 42 - Rano Gmina. O 12-ej u Auerswalda z Gepnerem i Sztolcmanem. Poruszy stosunki
gospodarcze w dzielnicy. Zaproponowaem, aby urzdzi agentur w dzielnicy aryjskiej, w ktrej
ydowscy rzemielnicy mieliby kontakt z odbiorcami polskimi. A[uerswald] zaproponowa kramy
nalewkowskie na to.

7 IV 42 - +5. Rano Gmina. Biece sprawy. Znany nicpo Rosner14 przyjecha podobno na kilka dni do
Warszawy. Jest Obmannem w Rwnem.

8 IV 42 - Rano Gmina. wito wielkanocne ydowskie. U Auerswalda znowu proba o zwolnienie

aresztowanych z wizienia. Obieca unverbindlich [nieobowizujco] zaatwi dzisiaj. Poza tym
wytoczy szereg pretensji o gruz na ulicy. Odrzekem, e projekt Arbeitsdienstu u niego ley, a ten
moe da dochody. Na to A[uerswald], e pienidze wcale nie s potrzebne. Doda, e rwnie
zawiedlimy w dziedzinie cigania podatkw dla Urzdu Skarbowego. Na to odpowiedziaem, e
trudno jest cign podatki od ludzi, ktrym wszystko zabrano. Jak zwykle rozmowa si skoczya
niczym. Byem na Lesznie na kwarantannie dla uchodcw z Berlina i Frankfurtu, Hannoweru,
Gelsenkirchen etc. Rozdawaem cukierki dzieciom. Przemwiem do modziey. Znalazem u nich
odzew. Po obiedzie przyjechao kilku SS-owcw i zadao od ydw berliskich i frankfurckich
wydania zotych przedmiotw. Niewiele tego byo.

9 IV 42 - +10C. Rano Gmina. Auerswald zarzdzi, aby okoo 160 modych niemieckich ydw,
znajdujcych si w kwarantannie, wyjechao do Treblinki. Na szosie zatrzymano szmuglerskie auto
ciarowe, ktre od duszego czasu przyjedao do ghetta pod firm gazowni.

Auerswald nadesa list ze zwolnieniem okoo 260 winiw z aresztu.

10 IV 42 - +5C. Rano Gmina. O godzinie 11-ej zwolniem 260 winiw z aresztu po odpowiednim
przemwieniu do nich.

Z rana o 10-ej wyruszyli do Treblinki niemieccy ydzi, umieszczeni przez nas w kwarantannie na
Leszno 109- 111 w wieku od 17 do 35 lat.

Auerswald domaga si, aby oprni kilka domw w ghetcie i przeznaczy je dla pozostaych
niemieckich ydw.

11 IV 42 - Rano z Szeryskim u Brandta. Potem u Auerswalda w sprawie orkiestry15. Wczoraj

otrzymaem list od komisarza, e zawiesza si orkiestr na 2 miesice, a to dlatego, e graa utwory

14
Chaim Rosner (Rasner), b. pose na Sejm, czonek Rady Starszych w Rwnem, kierownik Wydziau Pracy.
Pobiera pienidze za Arbeitsausweisy, ktre ratoway od apanek (uwaga Yad Vashem z powoaniem si na
A. Avatichi, Jakut Wolin. Ksiga pamitkowa m. Rwne).
15
W getcie warszawskim znajdowao si kilkudziesiciu wybitnych muzykw, byych czonkw orkiestr
Filharmonii i Opery Warszawskiej, Polskiego Radia itp., a take spora liczba muzykw z innych miast i krajw.
Byli wrd nich take dyrygenci, m.in. Szymon Pulman (zgin wywieziony do Treblinki, 1943), Marian Neuteich
(zgin w obozie w Trawnikach, 1943), Adam Furmaski (zgin w 1943), Izrael Hammerman (zgin w 1943)
oraz kilkudziesiciu znanych solistw. W 1940 roku z tych, zagroonych mierci godow artystw, Centralna
Komisja Imprezowa przy ydowskim Towarzystwie Opieki Spoecznej, za zgod wadz okupacyjnych, utworzya
Orkiestr Symfoniczn. Miaa ona na celu, obok dania zatrudnienia muzykom, umoliwienie im zachowania
kondycji artystycznej, a take stworzenie dla tysicy melomanw moliwoci znalezienia duchowego azylu
i zagodzenia koszmaru, w jakim yli. Pierwszy koncert odby si 25 XI 1940 r. (w programie: Beethovena
Coriolan i Koncert fortepianowy Es-dur, Aubera - uwertura do opery Niema z Portici oraz Griega fragmenty suity
Peer Gynt, solist by Ryszard Spira, dyrygowa Marian Neuteich) w sali Biblioteki Judaistycznej na Tomackiem.
kompozytorw aryjskich. Na moj replik otrzymaem wskazwk, e Urzd Propagandy i Kultury ma
zestawienie kompozytw ydowskich. W dniu dzisiejszym odbdzie si jednak koncert na starych
zasadach. Wadze dowiedziay si o programach koncertw z Gazety ydowskiej16. W poniedziaek
znw porusz spraw z Auerswaldem.

Dzi do wizienia ydowskiego przyjeda 3 ksiy (spowied aresztantw)17.

12 IV 42 - Rano Gmina. Sprawy biece.

13 IV 42 - Rano Gmina. Biece sprawy.

14 IV 42 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. Prosiem o niewyczanie z dzielnicy Bonifraterskiej 29 i

41. Natomiast naley to odda niemieckim ydom. Sklepy i warsztaty winny zosta. Komisarz poleci
omwi t spraw z Kulskim, bo pragnie otrzyma dom na Przebiegu, w ktrym znajduj si ebracy
(?)18 i w tym domu rwnie umieci niemieckich ydw.

Konferowaem z Kulskim i jego zastpc Podwiskim. Nie rokuj nadziei na Przebieg. Natomiast
owiadczyli, e s widoki na otrzymanie pastwowego gmachu Staszica19. Wtedy by ustpili nam
paac Mostowskich.

Jutro podobno przyjedzie w nocy 1000 ydw z Niemiec.

15 IV 42 - Rano z Szeryskim u Brandta. Potem u komisarza. Prosiem, by si wystara o paac

Staszica20 dla miasta, a my wtedy otrzymamy paac Mostowskich.

Podobno jaki policjant niemiecki mia spraw z junakiem, ktry nie yje. Policjant pono ranny. Rzecz
si odbya w podziemiach ruin Min[isterstwa] Skarbu.

Nastpnie po kilka koncertw miesicznie, imprezy, w tym take kameralne, odbyway si w rnych salach,
m.in. Feminy, Gospody (Orla 6), a take w Domu Sierot Korczaka. Dochd czsto bywa przeznaczany na
cele dobroczynne, niezamoni melomani otrzymywali bezpatne bilety wstpu. Repertuar by bardzo bogaty,
grano muzyk od dzie baroku po klasyk (Haydn, Mozart, Beethoven) i muzyk romantykw, a po dziea
nowsze. Mimo i Niemcy zezwalali tylko na granie muzyki ydowskiej (Mendelssohn, Meyerbeer, Bizet,
Offenbach, Halvy itp.) grano take kompozytorw aryjskich. Z tego te powodu wynikay stale konflikty,
o ktrych mowa w zapisie Czerniakowa. Protektork i opiekunk orkiestry bya dr Felicja Czerniakw, ona
prezesa, ktry rwnie by mionikiem muzyki. Ostatni koncert OS odby si 10 VII 1942 r. (Zob. M. Fuks,
Z diariusza muzycznego, t. I, Warszawa 1979, s. 15 - 29 oraz t. II, Warszawa 1981, s. 36 - 86) m.in. rozdz.
ydowska Orkiestra Symfoniczna, s. 58 - 61. Zob. rwnie: M. Fuks, Straty osobowe ydowskiego rodowiska
muzycznego, Biuletyn IH nr 3 - 4/107 - 108, 1978, s. 121 - 138.
16
W Gazecie ydowskiej z du yczliwoci i sympati drukowano systematycznie zapowiedzi, omwienia
i fachowe, czasami do obszerne recenzje z koncertw symfonicznych i kameralnych. (Zob. M. Fuks, Wybr
waniejszych publikacji dotyczcych ycia muzycznego w getcie warszawskim w latach 1940- 1942, Biuletyn
IH nr 1/109, 1979, s. 77 - 97.
17
W wizieniu ydowskim z reguy osadzeni byli tylko ydzi. Z biegiem czasu znaleli si tam i chrzecijanie
ydowskiego pochodzenia, a take Cyganie.
18
Znak zapytania w oryginale notatnika. By to dom dla starcw Zarzdu m.st. Warszawy, w ktrym
umieszczano zatrzymywanych ebrakw.
19
Chodzi o budynki fundacji im. Staszica przy zbiegu ulicy Wolskiej i Okopowej, w ktrych mieci si Szpital
Wolski, a nastpnie warsztaty utrzymywane przez Zarzd Miejski m.st. Warszawy.
20
Nie chodzi o Paac Staszica na Krakowskim Przedmieciu, a budynki fundacji im. Staszica (por. przypis
poprzedni).
Brandt i A[uerswald] owiadczyli, e jutro o 6 rano przybywa transport z Magdeburga i Poczdamu.

16 IV 42 - +4C. Rano o 5.30 na placu przeadunkowym. O 6-ej wjecha pocig z przybyszami z

Niemiec. Wyglda na 1000 osb. Przeprowadziem transport do Biblioteki Judaistycznej. Dzi po 4-ej
poprosiem na herbat ponad 200 osb, celem wysuchania sprawozdania o akcji zwolnienia
winiw.

Urzdziem publiczne posiedzenie Rady. Zjawio si oprcz 24 radcw z 200 osb z rnych sfer
spoeczestwa. Sala udekorowana rytualnymi kotarami. W oknach umieszczono witrae, wykonane
przez artystw pod kierownictwem liwniaka. Przedstawiem tok stara o zwolnienie 500 winiw,
uwieczony powodzeniem. Poza tym zreferowa Rechthand spraw zakupu kouchw, a Rozenstadt
zoy sprawozdanie finansowe. Przemawiali Gepner, prof. Baaban i Frydman. yczenia zoy mi
rabin Kana.

17 IV 40 [42] - +6C. Rano Gmina. Brandt wezwa do siebie ze Suby Porzdkowej na 12-t
Czapliskiego i Lejkina21. Poleci im wieczorem dostarczy oddzia kilkunastu porzdkowych celem
wizytacji naszych lokali.

Po obiedzie wynika w dzielnicy panika. Rozpoczto zamyka sklepy. Ludno gromadzi si na ulicy
przed domami. Celem uspokojenia ludnoci wyszedem na ulic i przespacerowaem si przez szereg
ulic.

Oddzia porzdkowych mia si stawi o 21.30 przed Pawiakiem. W tej chwili 22.30, czekam na raport
komendy w tej sprawie. O 7 nad ranem raport. Zostao zastrzelonych tej nocy 51 osb22.

18 IV 40 [42] - +7C. Z rana na konferencji u Hagena w sprawie wywozu mieci. Niejaki dr Biskup
reprezentuje Fleminga i owiadcza, e ydowskie przedsibiorstwo wywozu mieci da o 30% za
wiele w stosunku do cen po stronie aryjskiej. Na to zapytaem, dlaczego nie pac 70%. Po duszych
deliberacjach Hagen przyzna mi suszno i napisa do Fleminga, aby wypaci 270 000 z oraz aby
aryjscy waciciele domw rwnie zapacili to, co si u nich naley.

Byem u Auerswalda w sprawie uchodcw z Niemiec. Prosiem o dom na synagog dla nowego
transportu na 20-go (1000 osb). Da mi list 78 osb z ostatniego transportu celem skierowania ich
do Treblinki. Ponadto da 2 listy robotnikw, ktrzy ju tam s. Jeden prosi o pyty do akordeonu [?],
drugi o narzdzia. Poruszyem spraw nocn. Wie o niej. Sdzi, e to bya sprawa dorana.
Wskazaem na to, e jest panika i e ycie gospodarcze na tle psychicznego zaamania zamrze.
Dodaem, e udaj si do Gestapo celem zasignicia informacji. Prosi o rezultat rozmowy.

21
Adwokat Jakub Lejkin, lat 35, komendant Suby Porzdkowej, zastpca Szeryskiego, wyrnia si w swej
subie gorliwoci na szkod ludnoci ydowskiej, w szczeglnoci w czasie wielkiej akcji wysiedlania,
rozpocztej 22 VII 1942 roku. Z wyroku ydowskiej organizacji podziemnej zosta zastrzelony 29 X 1942 r.
Wyrok wykona Eliasz Raski z Haszomer Hacair. Zob. te s. 309, przypis 2.
22
W nocy z 17 na 18 IV wycignito z domw 51 ydw wedug z gry ustalonej listy. Zostali oni zastrzeleni tu
przed swymi domami lub opodal. Niemcy uzasadniali to ukazywaniem si w getcie podziemnych pism
powielanych. Istotn przyczyn bya ch sterroryzowania ludnoci getta (por. zapis z 21 IV). W tej sprawie
Ringelblum pisze: Nastroje ulicy po rzezi 18 kwietnia (rozstrzelaniu 52 osb na ulicach) nieco si poprawiy.
Ludzie si uspokoili i stali si nieco bardziej optymistyczni. W rzezi tej zginli dziaacze ruchu podziemnego,
ludzie, ktrzy wspdziaali z tym ruchem, ale jednoczenie i niektrzy powizani z osawion trzynastk
(Ksowim, s. 345 - 346 i przypis).
Zadzwoniem do Brandta, ktry owiadczy na moje zapytanie, e mog uspokoi ludno, ktra
winna wrci do swoich zaj. Kto bdzie si tym tylko zajmowa, temu nic si nie stanie. Poleciem
Subie Porzdkowej, aby przez Komitety Domowe uspokoia ludno.

19 IV 42 - Rano Gmina. Zjawi si Gepner, Sztolcman, Graf, Kobryner. W sprawie ostatnich wydarze
owiadczaj, e tajne pisemka23 mog wyrzdzi wielkie szkody ludnoci ydowskiej. Wrci dr
Wielikowski. Z Krakowa wyszo pismo do gubernatorw, e w razie wysiedlenia ostatni wychodz
czonkowie JHK24.

20 IV 42 - +10C. Rano Gmina. Potem pojechaem do Gestapo, aby si dowiedzie szczegw z nocy
18 na 19. Nie zastaem nikogo. Udaem si do Auerswalda, ktry owiadczy, e noc ta nie miaa nic
wsplnego z zabjstwem czonka Sonderdienstu, ktry prawdopodobnie poleg od kuli polskiego
szmuglera. le by byo, doda A[uerswald], gdyby to zrobi yd. 1000 ydw by za to zapacio.

Zarzdziem wczoraj nalot Suby Porzdkowej na sklepy, w ktrych na wystawach umieszczono

luksusowe artykuy. Skonfiskowano sardynki, czekolad, sonin, ciastka etc. Ciastka rozdano
biednym dzieciom na ulicy. Reszt rozda si do przytukw. Midzy uchodcami z Niemiec jest pastor,
ktry prosi o pozwolenie odprawiania naboestw dla 40 ewangelikw wrd uchodcw. Na
prowincji, jak mi opowiadano, jego kolega chodzi do ksidza o zapomog i do Gminy. Na zapytanie,
dlaczego przychodzi do Gminy, odrzek, e w dzisiejszych cikich czasach na jednym Bogu poprzesta
nie mona.

21 IV 42 - Rano u Brandta. Owiadczy, e powodem represji, zastosowanych w nocy, s tajne pisma

ukazujce si w ghetcie i e zastosuje si surowsze rodki, o ile dalej pisma bd wychodziy.
Upowani do podania do wiadomoci publicznej, e akcja miaa charakter dorany i e ludno moe
spokojnie powrci do pracy. Poda, e radca Winter25 by te na licie, ale pyta o niego i dowiedzia
si, e oskarono go mylnie. Zapytaem o modego Fuerstenberga (stary unikn mierci), i o to, czy
mog mu owiadczy, e B[randt] nie interesuje si nim. (Prosi mnie o to F[eurstenberg]). Zgodzi si
na formu, e chwilowo nie interesuje si.

Po poudniu podano mi, e wykonano wyrok na inwalidzie Grce i jego matce. Mieli dzi przyby
uchodcy z Niemiec. W ostatniej chwili podano, e przyjad okoo 24 bm.

23
Od poowy 1940 roku do wybuchu powstania w getcie warszawskim ukazywao si okoo 70 nielegalnych
czasopism, w tym okoo 40 w jzyku ydowskim, 10 w jzyku hebrajskim i ok. 20 w jzyku polskim. Wydaway je
wszystkie, nielegalnie dziaajce w konspiracji organizacje ydowskie od syjonistycznych, ortodoksyjnych,
socjalistycznych (Bund, Poalej-Syjon), modzieowych (Hechaluc, Haszomer Hacair), asymilatorw itp. po
komunistyczne (Polskiej Partii Robotniczej). (Zob. M. Fuks, ydowska prasa w okresie okupacji hitlerowskiej w
Polsce 1940- 1943, Kwartalnik Historii Prasy Polskiej t. XVI/2, 1977, s. 99 - 115. Pene teksty zawartoci
ydowskiej prasy konspiracyjnej w getcie warszawskim opublikowano w jzyku hebrajskim w Izraelu (Instytut
Yad Vashem), pod redakcj Jzefa Kermisha. Pierwsze dwa tomy (s. 446 i 520) ukazay si w Jerozolimie w 1979
roku, tomy III - VI - w druku (tytu angielski: The Jewish Underground Press in Warsaw).
24
Pismo to, podpisane przez Heinricha (por. przyp. 14 z Not. 3), istotnie nakazywao, aby w razie wysiedlenia do
ostatniej chwili dziaay organizacje pomocy spoecznej (J. Kermisz, Akcje i wysiedlenia, Warszawa - d -
Krakw 1964, s. 50).
25
Samuel Winter, kupiec zboowy z Wocawka, w pierwszych dniach wojny przenis si do Warszawy, dziaacz
spoeczny. Wsppracowa z Ringelblumem w zbieraniu materiaw o getcie, by jednym z kierownikw
Wydziau Zaopatrzenia Gminy ydowskiej.
Nad Brandtem i nad jego szefem Boehmem stoi Hehman26. Zwrci mi uwag, e na Paskiej...

22 IV 42 - Rano u Brandta z Szeryskim. B[randt] owiadcza, e nakryto organizacj w ghetcie. Na

czele jej, wedug B[randta], stoj cudzoziemcy ydzi27.

W sprawie Fuerstenberga owiadczy, e ma zosta w Subie Porzdkowej. Do ydowskiego

wizienia przekazano 10 Cyganw i Cyganek z krlem Kwiekiem na czele. Cyganie nie chc je
w wizieniu ydowskim.

Byem u Auerswalda. Zwrci mi uwag e urzdnicy Rady za blisko jego osoby przy rozmowie stoj,
co - jego zdaniem - czyni ze wraenie na otoczeniu. Auta wyjedajc z Pawiaka wylewaj zupy, ktre
si nosi do wizienia.

Wczoraj na Lesznie z auta strzelano do przechodnia, ktry zosta zabity.

23 IV 42 - Rano Gmina. Zgin niejaki liwniak, chopiec 19[?]-letni i poza tym 2 kobiety
z zamoniejszej podobno sfery.

Do wizienia ydowskiego znowu przywieziono Cyganw. Jutro ma by dostarczona wiksza partia.

Jutro ma nadej transport niemieckich ydw.

24 IV 42 - +11C. Rano Gmina. Idea zwrcenia si do berliskich ydw w sprawie pomocy dla
przesiedlonych do Warszawy.

Zwiedziem dzi areszt. Modzi aresztanci uprawiaj gimnastyk i piew. Wszedem do celi Cyganw.
Rozmawiaem.

O 3 po poudniu czekaem na Umschlagplatzu na transport 1000 ydw z Niemiec. O 5-tej dzwoni

komisarz, e przyjad o 6-ej. Potem zakomunikowano, e skierowano transport na d.

Zlustrowaem dzi ghetto. Na wystawach sklepowych nie wida biaego pieczywa i artykuw
luksusowych. To zrobi ostatni nalot Suby Porzdkowej. Rwnie po moich ostatnich zarzdzeniach
nie ma na ulicy wiele mieci.

25 IV 42 - Rano z Szeryskim do Brandta. Nikogo w caym wydziale nie byo. Nadszed list od
Auerswalda, aby Cyganw i ebrakw polskich, doprowadzonych do wizienia ydowskiego, odwszy
i wypuci na wolno w ghetcie ze wskazwk, e najlepiej byoby zorganizowa dla nich przytuek.

26 IV 42 - Rano Gmina. O 1-ej posiedzenie w Centosie. Temat - zakoczenie Miesica Dziecka.

Sprawozdanie Komisji Rewizyjnej (in. Szereszewski) odrzucono jako wyjtkowo gupie i polecono
ponownie sprawozdanie to opracowa.

Przykry duet midzy Gepnerem i Szereszewskim, Gepnerem a Gitermanem. N[iunia] owiadcza, e

wzbogaceni szczotkarze rzdz si jak szara g, nie liczc si z adnymi wartociami, inteligencj
i fachowymi czynnikami. N[iunia] powiada poza tym, e trzeba z godnoci przygotowa si do
mierci.

26
Chodzi tu o kpt. SS Gottlieba Hhmanna z gestapo, przeoonego Brandta w SD (por. zapis z 11 V 1942).
27
Bya to wiadomo zmylona, takiej organizacji nie byo.
27 IV 42 - Rano Gmina. Dzi przyjecha z Czech transport 1000 ludzi. O 6 rano nastpio wyadowanie.
Zebrano ich w synagodze. Przemawiaem do nich.

Byem u Auerswalda. Uwolni mnie, na skutek perswazji, od ebrakw aryjczykw, ktrzy mieli by
przekazani do ghetta.

28 IV 42 - Rano Gmina. Biece prace.

29 IV 42 - Rano z Szeryskim u Brandta. Poruszyem spraw zamknicia Wielkiej Synagogi. Mwi, e

dalej jest niespokojnie w ghetcie. Odniosem wraenie, e znowu moe bd zastosowane represje.
Auerswald zada statystyki ludnociowej wedug ulic i domw do roboty. Probst zada 10 planw
ghetta. Czy nie nastpi jakie zarzdzenie?

Wczoraj by Auerswald z danymi [?] w wizieniu. Poleci przygotowa pokj dla sdu (?)28
niemieckiego. Zdaje si, e idea, aby tempo pracy, o ile chodzi o zwolnienie z wizienia ydowskiego,
si wzmogo, w ten sposb si realizuje. Od kilku dni chody. Z rana +2C.

Z gazet wida, e nastpio bombardowanie Lubeki, Rostocku i Kolonii. W odwet bombardowano

miasta angielskie. Zarzd Miejski nie chce zwolni domu ebrakw na ul. Przebieg. Grozi to
usuniciem okoo 8000 ydw w okolicy Muranowa.

30 IV 42 - Rano Gmina. Zjawi si Heandel, ktry owiadczy, e do Auerswalda przyby Brandt z 8-ma
ni to wojskowi, ni to gestapowcami. Widziaem przez okno w Gminie goci tych w aucie. Jak wida,
zwiedzali ghetto. Po obiedzie podobno znw byli w paacu Brhla.

Donosz mi, e prezes Diamand w Radomiu zosta uwiziony i podobno zesany.

1 maja 1942 - +2C. Rano przed 8-m telefon od komisarza, abym o 8-ej by w paacu Brhla.
Nawizujc do wczorajszej paniki mogem ywi obaw, e naley oczekiwa czego zego. Okazao
si, e przyjechali funkcjonariusze propagandy. Komisarz zada, abym wygosi wobec nich expos
o dzielnicy, co uczyniem. Maj filmowa rne dziay Rady i dzielnic.

Ode mnie pojechali do aresztu. Poza tym na danie komisarza przedstawiono im Sub Porzdkow
(kompani) w areszcie i rozpdzanie handlarzy przez sub na Lubeckiego.

Szeryski zosta wezwany przez Kripo (Kriminalpolizei) na Daniowiczowskiej na 8 rano. Owiadczono

nam: er kommt nicht wieder [on nie wrci]. Telefonowaem do Brandta. Owiadczy to samo.
Zgodzi si, bym jutro z rana o 8-ej odwiedzi go w tej sprawie. Rwnie Auerswald, do ktrego w tej
sprawie skierowaem Firsta, owiadczy, e go nie wypuszcz. Jutro ma interweniowa.

2 maja 1942 - Z rana o 8-ej udaem si w sprawie Szeryskiego do B[randta]. Owiadczy, e zosta
uwiziony za futra, ktre odda na przechowanie polskiemu oficerowi policji, ktry te zosta
aresztowany. Przyczyni si do tego jaki yd, ktry mia ans do polskiego komisarza.

Kommandeur Gestapo jest, wedug sw B[randta], oburzony na Szeryskiego i ydw. Kilka

przykrych sw pado pod moim adresem. Prosiem, aby jeszcze raz prosi o zwolnienie Szeryskiego,
co uczyni obieca nie dajc jednak wielkich nadziei. Z kolei pojechaem do Gminy (dzi wito

28
Znak zapytania w notatniku.
niemieckie przeoone z 1 maja). Konferowaem z Haendlem i reszt sztabu Suby Porzdkowej.
Staram si o to, aby nie byo rozprzenia. Na razie moe Lejkin zostanie p.o. kierownika. W tej chwili
najwyszy rang jest Lejkin. Do Gminy zjawia si propaganda niemiecka, ktra udaa si do aresztu
i na Tomackie do uchodcw i filmowaa.

3 maja 1942 - Rano Gmina. O 10-ej zjawili si filmiarze z propagandy. Zrobili zdjcia w moim
gabinecie. Zainscenizowano wejcie do mnie interesantw i rabinw etc. Potem zdjto wszystkie
obrazy29 i tablice. Na moim biurku ustawiono 9-ramienny wiecznik, w ktrym wszystkie wiece byy
zapalone.

Szeryski ma by dzi lub jutro przewieziony do ydowskiego wizienia. Transferstelle zadaa

zestawienia pracujcych w dzielnicy, midzy innymi urzdnikw Gminy. Zdaje si, e chodzi
o wysiedlenie elementu nieprodukcyjnego z Warszawy.

4 maja 1942 - Rano u Brandta z Lejkinem. Zaproponowaem go na Sachbearbeitera [referenta].

B[randt] owiadczy mu, e jest za niski. W kocu zgodzi si na niego. Prosiem nadal o Szeryskiego,
aby go nie na Pawiaku osadzono, ale w ydowskim wizieniu. B[randt] jak gdyby si na to zgodzi.
Obieca, e przedstawi jeszcze raz spraw S[zeryskiego] Kommandeurowi.

O 3-ej dzwoni do mnie, e Lejkin jest za may i e proponuje na zastpc (chwilowego) Szeryskiego
Nadla, kierownika III-go rejonu. Zjawi si Haendel, ktry by u B[randta] o 3-ej, jak twierdzi,
w towarzystwie Kona30 i owiadczy, e Nadel to sugestia Kona. Wyrazi gotowo przez Kona
wpywa, aby kandydatura Nadla zostaa wycofana. Kategorycznie si temu sprzeciwiem. Odniosem
wraenie, e intryguje, tym bardziej e psioczy na Nadla, opowiadajc, e dzieli si jak pul
z porzdkowymi i e jest w przyjani z Konem. Doda, e chc utrci rwnie adiutanta Czapliskiego.
Jutro rano udaj si z Nadlem do B[randta].

Auerswalda nie zastaem w biurze, ma zapalenie okostnej. Po obiedzie zjawi si w moim mieszkaniu
wyszy urzdnik z Krakowa z dyr. Ivnk i wypytywa o budet Rady. Owiadczy, e mu nigdy budetu
nie przedstawiono i e waciwie powinien by zaatwiony w Warszawie. Nie zna ustroju ghetta, ani
nie sysza o komisarzu i Transferstelle.

5 maja 1942 - Rano u Brandta. Lejkin zosta nominowany na p.o. kierownika S[uby] P[orzdkowej].
Na odprawie oficerw S[uby] P[orzdkowej] zakomunikowaem im o tym, zalecajc spokj, karno
i podporzdkowanie rozkazom nowego kierownika. Brandt obieca, e dzi pomwi z
Kommandeurem w sprawie Szeryskiego.

Auerswald jeszcze chory na zapalenie okostnej. Dzi Dzie Dziecka ydowskiego (Lag Beomer). Byem
w Feminie na przedstawieniu dzieci szk Rady31. Filmiarze dalej robi zdjcia32. Kracowa ndza

29
Nad fotelem Czerniakowa wisia wielki portret Jzefa Pisudskiego.
30
Prawdopodobnie z firmy Kon i Heller (por. przypis 29 z Notatnika 8), ktra miaa stae konszachty z
Niemcami.
31
Ringelblum notuje pod dat 26 V: Tutejsze obchody Lag Beomeru dla dzieci wypady bardzo uroczycie.
Zorganizowano wielkie przedstawienie dla dzieci w najwikszym lokalu Femina. Wystpoway dzieci
wszystkich rodzajw szk. Dzieciom rozdawano cukierki (Ksowim, s. 367).
32
O filmowaniu przez Niemcw scen z ycia getta, specjalnie aranowanych, Ringelblum notuje 8 V: Teraz
filmuj getto. Przez dwa dni filmowano areszt ydowski, Gmin. Na Smoczej spdzono ydowsk ludno
i polecono ydowskim policjantom rozpdza wszystkich. W innym miejscu sfilmowano scenk, jak policjant
i luksus (kawiarnie). Pozytywnych tematw nie zdejmuj. Na miecie wci niepokojce pogoski
o wysiedleniach33. Zarzdzeniem policyjnym z d. 1 maja zabroniono Polakom wstpu do Ogrodu
Saskiego.

6 maja 1942 - Rano Gmina. Wci chody. Szeryskiego przeprowadzi polski policjant przez ulice
ghetta na Pawiak. Wymizerowany i obronity.

O 2.30 przedstawiem Komendzie Polskiej Policji (pk. Reszczyskiemu), majorowi Przymusiskiemu

i kpt. Schreiberowi (?)34 obwodowego Lejkina jako p.o. kierownika S[uby] P[orzdkowej].

Na miecie wci paniczne pogoski o przesiedleniach. Komisarz poleci porozumie si z filmiarzami,

celem uszycia im cywilnych ubra, w ktrych zdaje si pragn dokonywa zdj filmowych.

7 maja 1942 - Rano Gmina. Miaem by u komisarza. Poniewa rodzi mu si syn, odwoa
konferencj. Zwiedziem warsztaty wytwrcze na Smoczej (zabawkarstwo, galwanizerstwo, tkactwo,
monta maszyn do liczenia).

Odbyem konferencj z Gepnerem, Weichertem i Jaszuskim w sprawie wewntrznej poyczki.

Ponadto ustaliem, e na miejsce in. Szereszewskiego, ktry ustpi z prezesury KOM-u, desygnuje
si Wielikowskiego.

Na ulicach filmowano ydw.

8 maja 1942 - Rano Gmina. O 3.30 do komisarza. W sprawie Szeryskiego obieca rozmwi si z
Kommandeurem. Przedstawiem mu Lejkina.

Zapyta, czy zezwoli na wystawienie szopki, w ktrej przedstawiaj mnie. Odrzekem, e nic nie mam
przeciwko temu. Tak samo, jak nie reaguj na piewki na ulicy: Czerniakw hot a grojssen boch. Er
esst Klop und trinkt joch [Czerniakw ma duy brzuch. On je klop(sy) i pije ros]. Pomimo to nie
zaatwi tej sprawy pozytywnie i odroczy decyzj. Poruszyem kwesti winiw w areszcie
ydowskim. Odrzek, e kierownik aresztu winien omwi t spraw z odnon instancj sdow.

W sprawie Cyganw - obywateli wgierskich, rumuskich i bugarskich - nadmieni, e wcale nie

pragnie by krlem cygaskim. Szeryskiemu zabroni paci pensj. Natomiast onie jego pozwoli
pomaga z Opieki Spoecznej. Zezwoli na zorganizowanie warsztatw w wizieniu. Nie zgodzi si na
zorganizowanie instytucji dozorcw nocnych. Zapowiedzia, e zabroni uywania cukru
w kawiarniach.

ydowski chce pobi yda, ale zjawia si Niemiec, przychodzi ofierze z pomoc i nie pozwala bi ydw
(Ksowim, s. 350).
33
Pogoski o majcych nastpi wysiedleniach z getta powtarzay si uporczywie. Ringelblum pisze: Pierwsze
dni maja i ostatnie dni kwietnia stay pod znakiem strachu przed wysiedleniem. Skd si wzia ta pogoska, nie
wiadomo [...]. Wymieniano nawet liczb 150 do 200 tys. osb, ktre maj by wysiedlone, podawano przy tym
nawet kierunek: Rumuni. Ze wzgldu jednak na niezbdne dla armii niemieckiej warsztaty w getcie koa Gminy
zapewniay, e groba wysiedlenia z Warszawy nie jest istotna (Ksowim, s. 348).
34
Znak zapytania w notatniku.
Do Zarzdu Miejskiego, ktry w celu rozrachunku powoa komisj 3-ch z niejakim Kubal35 na czele ,
desygnowaem rwnie 3-ch czonkw komisji z mec. Altbergiem na czele.

9 V 1942 - Rano z Lejkinem u Brandta. Poruszyem spraw Szeryskiego - B[randt] odrzek, e jeszcze
aktw w sprawie S[zeryskiego] nie otrzyma. Kommandeur przyjmuje tylko referentw, a wic mnie
nie przyjmie.

Kierownik Wydziau Gospodarczego First36 zosta wezwany do Kriminalpolizei i osadzony w wizieniu

ydowskim.

10 V 1942 - Rano w Gminie. Obejrzaem roboty na placyku na vis a vis Gminy, na ktrym planuje si
ogrd dla dzieci. Pracuje tam 30 niemieckich ydw, niedawno wysiedlonych z Niemiec, midzy
innymi: nauczyciel, fabrykant, handlujcy bydem etc. Poleciem im rozda papierosy. Otrzymuj po z
6.40 + bochenka chleba dziennie. Z pracy i traktowania s zadowoleni. Dla naszych ydw mogliby
suy przykadem pod ktem widzenia sprawnoci, stosunku do pracy i - last not least - wdzicznoci
za nasze, skromne zreszt, wysiki celem ulenia ich doli.

Kapota37 wezwa niedawno radc Rozenstadta, owiadczajc, e bdzie sdzony za oszustwo etc. A to
dlatego, e - jak si okazao - przydzieli mieszkanie na danie wadz jakiej osobie. R[ozenstadt] nie
speszy si i uda si do policji, ktra owiadczenie jego, udokumentowane, przyja spokojnie do
wiadomoci.

11 V 1942 - Rano Gmina. O 11-ej u komisarza. Prosiem, aby zadzwoni do Ogrka z zapytaniem
w sprawie Firsta. Dzwoni, ale nie zasta. Obieca zadzwoni ponownie o 2-ej.

W sprawie Szeryskiego dzwoni do Hohenmanna [?], szefa Brandta. Nie maj akt sprawy
Sz[eryskiego]. O 12-ej zwolniono po przesuchaniu Firsta. Michalskiego, zaaresztowanego w zwizku
z Szeryskim, wypuszczono z wizienia.

12 V 42 - Rano Gmina. Zjawi si Avril z filmowcami i zada zdjcia w mykwie38 na Dzielnej. Do tego
potrzeba 20 mczyzn ortodoksw z pejsami i 20 kobiet z lepszej sfery. Poza tym demonstracja

35
Bya to komisja rzeczoznawcw przy komisarycznym burmistrzu m. Warszawy, ktrej zadaniem byo
opiniowanie budetw i zamierze. Speniaa ona rol zastpczego organu rewizyjnego i doradczego przy
Zarzdzie Miejskim.
36
Ringelblum zarzuci Firstowi, e przywaszcza sobie towary szmuglowane spoza murw getta. By on
pracownikiem Gminy. Zosta zastrzelony z wyroku podziemnej organizacji w getcie (Ksowim, s. 365).
37
Jzef Ehrlich, przezywany Kapot, by agentem niemieckiej policji kryminalnej. Zamordowany przez
Niemcw w 1943 r.
38
Do filmowych zdj w mykwie (ani rytualnej) chwytano przypadkowych przechodniw na ulicy.
To samo zdarzenie opisuje Abraham Lewin, znany w rodowisku ydowskim pedagog i historyk, ktry rwnie
prowadzi w getcie dziennik, piszc w jzyku hebrajskim i ydowskim. Rkopis zachowa si w Archiwum
Ringelbluma. Dziennik opublikowany zosta w Biuletynie IH nr 19 - 20, 1956, w nrach 21, 22, 23, 24, 1957 i nr
25, 1958. Fragmenty z jzyka ydowskiego przeoy A. Rutkowski. Pod dat: roda, 13 maja 1942 r., m.in.
zapisa: Wczoraj w Warszawie wydarzyo si co, czego niesposb waciwie wyrazi naszym ubogim, ludzkim
jzykiem. Nie znam takiego sowa, ktre mogoby to naleycie okreli, oceni i zakwalifikowa. Podam wic
tylko sam fakt, tak, jak mi go opowiedzieli rni ludzie oraz kto, kto dowiedzia si o nim od bezporedniego
uczestnika [...] od razu po zakoczeniu tej diabelskiej igraszki.
Niemcy zapali wczoraj - przy pomocy ydowskiej policji - na ulicy, a zwaszcza spord mieszkacw domu przy
Dzielnej 38, mode dziewczta ydowskie, mode i stare kobiety, oraz mczyzn z brodami i bez brd. Przed
dom przy Dzielnej 38 zajechay dwa due samochody z Niemcami, lotnikami, essesowcami i onierzami
z innych formacji, przyjechao rwnie auto z oficerami. Na wstpie sfotografowali mode dziewczta; naley
obrzezania. Zaaranuje to na rozkaz dr Milejkowski. Kandydat way, niestety 2 kg. ywi naley
obaw, e nie doczeka.

13 V 42 - +12C - +18C. Rano u Brandta z Lejkinem. B[randt] owiadczy na moje zapytanie, e

Kommandeur nie zgodzi si na zwolnienie Szeryskiego. Bdzie on przeprowadzony do ydowskiego
aresztu. Na zakoczenie rozmowy doda, e gdyby Sz[eryski] zosta wypuszczony na wolno, nie
obejmie kierownictwa Suby, ale co najwyej bdzie Beraterem [doradc].

Wczoraj odbyo si filmowanie w mykwie. Dostarczone kobiety naleao wymieni. Jedna nie zgodzia
si rozebra. Zadano, aby obrzezanie nie odbyo si w klinice, ale w prywatnym mieszkaniu.

zaznaczy, e zapano tylko mode dziewczyny i kobiety szczeglnie przyzwoicie i bogato ubrane. Nastpnie
zapdzili wszystkich - ydowskie kobiety i mczyzn - do zakadu kpielowego, znajdujcego si w podwrzu
wspomnianego domu. W zakadzie kpielowym [Czerniakw pisze w mykwie] znw sfotografowali kobiety.
Po tym zmusili wszystkich obecnych ydw - kobiety i mczyzn - do rozebrania si do naga, na podobiestwo
Adama i Ewy. Oficerowie niemieccy zestawili parki spord ydowskich przedstawicieli obu pci. Przydzielali
przy tym modej dziewczynie - starego yda i odwrotnie: modziecowi - star kobiet. Zmuszali ich nastpnie
do odbycia stosunku. Niniejsza scena, tj. akt seksualny (naley przyj, e by tylko pozorowany), zosta
sfilmowany specjalnymi aparatami, ktre w tym celu przywieziono i zmontowano. Liczb obecnych
hitlerowcw oceniaj na 200. To niesychane i makabryczne barbarzystwo wydarzyo si w getcie
warszawskim we wtorek midzy godzin 3 i 6 po poudniu (Biuletyn IH nr 19 - 20, 1956, s. 174 - 175).
O wizycie filmowcw u Czerniakowa i towarzyszcym im okolicznociach Lewin pisze pod dat Sobota wieczr,
16 maja 1942 r.: O dalszych zdjciach filmowych opowiedziano mi co nastpuje. Na rogu elaznej i Chodnej
mieci si ydowska restauracja. Wczoraj o 9-tej rano Niemcy wyprowadzili stamtd wszystkie kelnerki, mode
dziewczyny, ustawili na ulicy i kazali im zrobi wesoe miny i wyzywajcy wyraz twarzy. Jednoczenie zebrali oni
gromad ebrzcych dzieci, kazali im przemaszerowa przed wyelegantowanymi kelnerkami z wycignitymi
rczkami, ktre jednak niczego nie otrzymay. Sfilmowali to, gdy winno to pokaza, e ydzi yj w luksusie
i nie dziel si z godujcymi. Nastpnie zawieli kelnerki do mieszkania prezesa Czerniakowa przy Chodnej 20,
posadzili je przy stole i kazali poda karafki z wod, ktra winna bya imitowa wdk, oraz inne rodzaje da.
Kelnerki znw musiay by wesoe i haaliwe. Rwnie i ta scena zostaa sfilmowana. Potem Niemcy nakrcili
jeszcze zdjcia w prywatnych mieszkaniach ydowskich, w domu przy Chodnej 6 i gdzie indziej. Filmowali tylko
mieszkania adnie umeblowane. Powinno to pokaza wiatu, e ydzi yj sobie w getcie zgoa dobrze. I to
ma by dowodem (ibidem, s. 177).
W kilka dni pniej Lewin odnotowa m.in. [zob. zapisy Czerniakowa od 19 do 22 V 1942]: Wtorek 19 maja
1942 r. [...] Niemcy nadal nakrcaj filmy w getcie. Dzisiaj zaaranowali w restauracji Szulca, na rogu Leszna i
Nowolipek, tego rodzaju scen: Wprowadzili zatrzymanych, typowych ydw, dobrze ubranych, oraz kobiety
rwnie przyzwoicie ubrane. Posadzili ich przy stolikach i kazali poda im na rachunek Gminy najdrosze dania
i trunki; misiwa, ryby, likier, biae pieczywo i inne smakoyki. ydzi jedli, a Niemcy filmowali. W jakim celu to
robi - atwo si domyli. Niechaj wiat zobaczy, w jakim raju ydzi yj. r ryby i gsin, popijaj likierem
i winem.
Te nikczemne sceny trway par godzin.
Na rogu Nowolipek i Smoczej Niemcy dzi zorganizowali oryginaln scen filmow. Staa karetka pogrzebowa,
najadniejsza, jak Gmina posiada. Wok niej stali wszyscy warszawscy kantorzy w liczbie dziesiciu z
Szermanem na czele. Niemcy zaaranowali to dla celw filmowych; chc pokaza, e ydzi nie tylko yj na
wielk stop, ale nawet umieraj w przyzwoitych warunkach, i pogrzeby maj te luksusowe. Nie naley si
spodziewa nic dobrego po ich zwariowanych wyczynach filmowych.
Nie omina te filmowa przygoda ony Lewina: Dzi o godzinie 9.15 rano moja ona, udajc si do pracy,
zostaa zatrzymana na rogu Nowolipia i Karmelickiej do celw filmowych. Pewien Niemiec powiedzia: Patrz,
ta jest zupenie dobrze ubrana i bez biuterii. P godziny trzymali j przed obiektywem aparatw filmowych.
Nie bya ona, rzecz oczywista, jedna. Zatrzymali do tego celu wicej kobiet rnego wieku i pochodzenia
(ibidem, s. 181).
Podobnych scen Lewin opisuje wicej, wybralimy tylko niektre.
Poruszyem u B[randta] i komisarza spraw tematw filmowych. Zapytaem, dlaczego si nie
zdejmuje szkolnictwa etc.

14 V 1942 - + 14C. Rano Gmina. Ogrdek dziecicy naprzeciwko Gminy na Grzybowskiej si buduje.
Projektuj szereg takich ogrdkw w rnych dzielnicach ghetta. Pragnbym, aby w ogrdku na
Grzybowskiej raz na tydzie graa muzyka.

O 4-ej po powrocie do domu zastaem umundurowanych funkcjonariuszy filmowych etc. Postanowili

zrobi zdjcia w moim mieszkaniu. Romcia ley chora. Niunia si, jak zwykle ostatnio, niedobrze
czuje.

W[edug] gazet rozpoczta ofensywa na Kercz. 40 000 Rosjan wzito do niewoli.

15 V 42 - +14C. Rano Gmina. W domu o 8.30 oczekuj filmowcw. Prosiem o zaangaowanie do

zdj jakiego mczyzny i kobiety, ktrzy bd pozowa. Zjawili si o 8.45 i robili zdjcia do 12.30.
Na drzwiach umiecili szyld z jakim napisem. Do mieszkania sprowadzono 2 kobiety i jakiego
amanta. Ponadto starego yda. Nakrcono scen.

Na miecie nadal pogoski o wysiedleniu. Wymienia si dziesitki tysicy39. W tych warunkach

planowa praca jest czym godnym podziwu.

A przecie robimy j codziennie. Pacz nam nie pomoe. Znw musz powtrzy sowa Dickensa:
zegarka zami nie nakrcisz.

Zjawi si Haendel w sprawie 3 gwiazdek Lejkina. Wadze poleciy Lejkinowi doda 1 gwiazdk.

Po obiedzie filmowcy zrobili zdjcia w sypialni u ssiadw Zabudowskich. Sprowadzono jak

kobiet, ktra si szminkowaa przed lustrem. Filmowcy zachwycali si u mnie figur Konfucjusza
i rzeb Macierzystwo Ostrzegi. Jeden si zapyta, czy Watteau na cianie jest oryginalny.
Odrzekem, e orygina znajduje si w muzeum w Berlinie. Ja posiadam nieudoln kopi.

Jutro rano udaj si do Aeurswalda w sprawie tygodnia czystoci, rozrachunku z miastem

i ew[entualnego] przyjcia przez zarzd dzielnicy biur meldunkowych, prowadzonych dotychczas
przez urzdnikw polskich. Auerswald da, abymy je przejli. Delingowski stoi na stanowisku, e
dokd nie ma zarzdzenia Stadthauptmanna, biur nie odda. Tymczasem biura s nieczynne,
albowiem urzdnicy nie otrzymuj przepustek.

W czasie filmowania w domu zapano na ulicy starego yda z brdk w szpic. Siedzia u mnie
w mieszkaniu kilka godzin, ale nie wykorzystano jego fotogenicznoci. Wyobraam sobie, co si
dziao, kiedy wrci do domu i usiowa wytumaczy onie, e nic nie zarobi, bo przez 3 godziny
odstawia gwiazdora. Nie wiem, czy ci kiedy spotkam kolego po fachu? Czy si obaj nie minlimy
z powoaniem. W kadym razie, kiedy bdzie oglda w kinie jak scen, powie z przeksem: niby ja
to nie potrafi.

39
Nakrcanie przez Niemcw filmu na terenie getta miao zwizek z pogoska mi o masowym wysiedlaniu
ydw. Jak si pniej okazao, w czasie wielkiego wysiedlenia w lipcu-wrzeniu 1942 r. do piecw Treblinki,
goebbelsowska propaganda demonstrowaa w Berlinie film, ktry mia w sposb odraajcy prezentowa
wadzom ydw w warszawskim getcie.
16 V 42 - Rano u Auerswalda. Przedstawiem mu wczorajsze sprawy. W kocu mimochodem
nadmieniem o orkiestrze Suby Porzdkowej, proszc o zezwolenie na gr na powietrzu. Chodzi mi
o gr dla dzieci w planowanych ogrdkach.

Pasmo ycia dla G. i barakowe malowida. Od duszego czasu mczy mnie malarz U., ktremu, do
nieudolnego zreszt portretu, musiaem pozowa. W kocu wpadem na pomys udzielenia mu
posady. Od chwili, kiedy to urzeczywistniem, jakby rk odj. Nie widz go na oczy.

17 V 42 - Rano Gmina. Sprawy biece.

18 V 42 - Rano u Brandta i Boehma w sprawie Szeryskiego. Boehm obieca pomwi z

Kommandeurem. Brandt owiadcza, e akta sprawy s u Kommandeura, a moe nawet pjd wyej.
Zapytaem, czy przez komisarza nie naleaoby si zwrci do Wieganda. Odradzi. Kilkakrotnie
podkreli w ostatnich dniach, e gdyby o mnie lub o Szeryskiego chodzio, to on nie mgby nic
samodzielnie zaatwi i musiaby si zwrci do przeoonych. Sprawa by moe nawet posza do
genera-gubernatora.

W Gminie odwiedzi mnie Auerswald z jaki dygnitarzem niemieckim z Miska40, ktremu musiaem
zreferowa struktur dzielnicy. Zapyta, jak si Polska moga odway na wystpienie przeciwko
potdze niemieckiej.

Poza tym na miecie dalej pogoski o wysiedleniu. Zdaje si, e pogoski maj pewn podstaw.

Lederman i kpt. Fleiszman ze Suby Porzdkowej maj jakie konszachty z Gancwajchem. Chodzi
o obsadzenie stanowiska kierownika Suby Porzdkowej. Reflektuje na to Fleiszman. Umar mao
ciekawy wsppracownik Rady, Czerwiski41, na serce.

19 V 42 - Rano Gmina. Filmowcy obejrzeli restauracj ydowsk. Polecili poda do stou jado
z bufetu. Przygodni gocie ydowscy skonsumowali wszystko z wielkim apetytem za kilka tysicy
zotych. Kto zakomunikowa Radzie, e rzekome koszty restauratorowi pokryje. Po obiedzie
o godzinie 4-ej pp. odby si pogrzeb Czerwiskiego. Pogrzeb sfilmowano. Cmentarz zwiedzi
gubernator prowincjonalny, ktremu First udziela wyjanie. W powrotnej drodze auta
zatrzymyway si przed wspomnian restauracj. Gubernator by zdumiony jadem, jakie
w restauracji zasta.

Jutro ma si odby zaaranowany na danie filmowcw bal w prywatnym mieszkaniu. Damy bd

w wieczorowych dugich sukniach.

20 V 42 - Rano u Boehma w sprawie Szeryskiego. Obieca pomwi z Komandeurem. Potem u

Auerswalda. Drobiazgi w rodzaju opasek dla Suby Porzdkowej. Czy nosi na prawej, czy na lewej
rce? 2 opaski czy jedn? Natomiast finanse - nic. Zada od Rozena 400 fachowcw do jakiego
obozu (suchy, e do Miska). Zapowied, e dalsze obozy s przewidziane. Chciano robotnikw
wysa z rodzinami. W kocu zrezygnowano z tego. Urzdnicy Transferstelle pytali, czy to prawda, e
u mnie w domu urzdzono atelier filmowe.

40
Chodzi zapewne o stolic Biaorusi, Misk.
41
Henryk Czerwiski, przed wojn reporter sdowy Naszego Przegldu.
Wczoraj odwiedzi mnie w domu Gepner. Omawiaem czysto w Z[akadzie] Z[aopatrywania]
i podporzdkowanie Wydziau Opaowego Zakadowi] Z[aopatrywania].

21 V 1942 - Rano Gmina. O 10-ej prbny alarm lotniczy. Doszlimy wszyscy do archiwum. Auerswald
poleci do grupy 400, ktra ma pj do obozu, dobra ew[entualnie] niemieckich i czeskich ydw.

S widoki na zwolnienie kilkuset modocianych do lat 17, a ponadto kilkuset starszych. Czyni w tym
wzgldzie starania42. Zjawi si do Gminy Avril i ostro monitowa Firsta na tle rzekomych
niedocigni przy filmowaniu. Na miecie Suba Porzdkowa skonfiskowaa na ladach restauracji
luksusowe potrawy. Rozda si je sierocicom i punktom dla uchodcw. Po obiedzie przygotowano
dla filmiarzy lokal, w ktrym jutro o 8.30 ma si odby bal z szampanem etc.

Zjawi si do mnie porzdkowy z owiadczeniem, e Avril wzywa mnie na jutro, abym gra rol
gospodarza na balu. Odrzekem, e na 8 i musz z kierownikiem Suby, Lejkinem, by u Brandta.
Na to odpowiedzia, e postara si o zwolnienie mnie u Brandta, abym pozowa do filmu.

Zadzwoniem do Auerswalda, ktry mi powiedzia: zabraniam panu wystpienia. Poleci o 7.30 by w

Gminie, bo moe jednak si co zmieni. Z tego wynika, e sprawa nie jest zaatwiona. Czy starczy mi
si do utrzymania si na poziomie honoru. Przewodniczcy Komisji Personalnej i czonkowie jej podali
si do dymisji z powodu mego stanowiska na tle ich sporu z Wydziaem Pracy. Postpili aspoecznie,
nie potrafili wznie si wyej ponad wasn ambicj.

Przed wieczorem widz przez okno, e wo kwiaty na bal z cmentarza na karawanie.

22 V 42 - +13C. Godzina 5.30 rano. O 7-ej wyjedam do Gminy i czekam na telefon Auerswalda
w sprawie filmowania.

Przed 8-m zadzwoni dr Grassler, polecajc mi zjawi si na 8-m do paacu Brhla w nagej
sprawie. Zjawiem si. Polecono mi posiedzie duej i nie wychodzi na ulic. Auerswald, z ktrym
si wkrtce skomunikowaem, rozmwi si z Brandtem telefonicznie. B[randt] podzieli jego pogld
w stosunku do propozycji wczorajszej. Zgosiem si z Lejkinem do Brandta. Owiadczy, e Avrila
zrozumia w ten sposb, jakobym mia by wezwany na bal celem omwienia spraw
technicznych. Rozmwi si w sprawie propozycji z Avrilem.

Zapytaem dra Stabenowa czy A[uerswald] jest mu podporzdkowany? Odrzek, e nie. A[uerswald]
po wysuchaniu tego, co si stao, poleci nie chodzi na zdjcia i powoa si na niego. Firsta rwnie
zwolniono ze wznoszenia toastu na balu, albowiem nie mwi po ydowsku. Wyrczy go humorysta
Norski-Noyca.

Rozmwiem si z Gaub43. Opowiedzia, e jest mwc, e potrafi w napiciu trzyma 20 000 ludzi
przez kilka godzin. Opowiada rewelacyjne nowoci. Twierdzi, e Einstein to szwindler, a Liebermann
ukrad syntez alizaryny od Graebego. Na tle swoich osobistych przey twierdzi, e straci wielki
majtek przez ydw.

42
Ringelblum podaje pod dat maj 42: W wizieniu na Gsiej znajduje si ponad 1300 aresztantw, w tym
przeszo 500 dzieci [...]. Matki przychodz i bagaj o wydanie im z wizienia dzieci. Pomidzy aresztowanymi
znajduje si nawet dziecko 9-letnie [...]. Wikszo aresztowanych to ebracy - dzieci, ktre przedostaway si
na tamt stron, prcz nich te szmuglerzy. To s ci gwni przestpcy (Ksowim, s. 361 - 362).
43
Hans Galuba, funkcjonariusz w urzdzie Auerswalda.
Poleciem zarekwirowa w restauracjach luksusowe artykuy. Towary rozdano dzieciom
w sierocicach.

23 V 42 - Rano Gmina. Na Tumackie przyjecha komisarz i Probst. Skierowano 30 ydw do Treblinki.

24 V 1942 - Rano Gmina. O 12-ej koncert orkiestry Suby Porzdkowej. Dyrygowa Kataszek44. Grano
i piewano ydowskie utwory. Sala pena. Wykonanie bardzo dobre. Wczoraj w nocy zmar45 Lewin
(synny otr z otoczenia Gancwajcha), Mandel, Gurwicz czy te Gurewicz i niejaki Szymanowicz
(podobno siostrzeniec Gancwajcha). W swoim czasie zjawi si do mnie, szantaujc koncesj na
fotosy do Kennkart z niejakim Adamem urawinem. Sam herszt bandy, Gancwajch, w Warszawie
podobno nieobecny. Drugi herszt, Sternfeld, zwia. Take podobno nieobecny niejaki Zachariasz.

Przygldajc si pracy niektrych spoecznikw widz, e stosunek spoeczestwa do nich nie stoi w
adnym stosunku do wydajnoci ich plonw.

Na og ludzi si wicej kocha za ich wady ni za zalety.

25 V 42 - Rano Gmina. Chrzecijaskie Zielone witki. Wadze nieczynne.

26 V 1942 - Rano u Auerswalda. Zarzdzi (plakat), aby nie nosi adnych opasek poza gwiazd
Syjonu. Tylko Suba Porzdkowa ma prawo nosi 2 opaski, w tym jedn subow.

Poruszyem znw spraw zwolnienia okoo 700 winiw w ydowskim] wizieniu i w wizieniach
innych, w tym wielu modocianych.

27 V 1942 - Rano z Lejkinem u Brandta, ktry owiadczy, e o ile jaka rodzina ydowska ukryje
Gancwajcha, Sternfelda, Zachariasza i niejakiego Zelmana (nazwisko nieznane) poniesie
konsekwencje. O g. 12-ej byem u dra Cytnera, ktry w towarzystwie Fleminga przyj mnie i
Rozenstadta i nadmieni, e 4% wpyww z domw cofnie, o ile Rada nie wywie si lepiej
z powierzonych jej funkcji. Rada otrzymuje od Komisarycznego Zarzdu Nieruchomoci ponad 6000 z
miesicznie, a koszt biura przekracza 10 000 z. Ponadto wydaem na wywz mieci 100 000 z
i poyczyem przedsibiorcy okoo 90 000 z.

O 5 pp. dzwoni Komenda S[uby] Po[rzdkowej], e ma przyby 600 ydw z Radzymina. Bya to
musztarda po obiedzie, bo nadeszli wczeniej i zostali umieszczeni na Leszno 109.

Lejkin (maego wzrostu) rozpocz wedug anegdoty od tego, e znis daszki od czapek. A to dlatego,
e jak podnosi kolano to mu daszek przeszkadza.

44
Szymon Kataszek ze znanego w okresie midzywojennym zespou estradowo-dancingowego Karasiskiego i
Kataszka, pianista jazzowy i dyrygent. W getcie warszawskim prowadzi niewielk orkiestr Suby
Porzdkowej. Uciek do Lwowa, gdzie pod przybranym nazwiskiem prowadzi orkiestr w niemieckim lokalu
rozrywkowym. Tam rozpoznany przez Niemca, ktry zna go z Warszawy, zosta aresztowany i rozstrzelany w
1943 r. (Zob. M. Fuks, Z diariusza, t. II, s. 82).
45
Ostrone okrelenie Czerniakowa - zmar, w istocie byo zastrzeleniem przez Niemcw dziaaczy niemal
caej osawionej trzynastki. Ringelblum opisuje to wydarzenie w sposb nastpujcy: 25 maja 1942.
Dzisiejsza noc pozostanie w pamici warszawskich ydw, noc, w cigu ktrej zosta oczyszczony mietnik
getta. Gwni menerzy 13-tki: Lewin, Mandel, Szymanowicz lub Szymonowicz (krewny Gancwajcha) i Gurwicz.
Herszta bandy Gancwajcha nie zastano w domu. Rwnie i Sternfeld zbieg. To samo, jak powiadaj, stao si i z
innymi zoczycami (Ksowim, s. 362 - 363).
Mende wrci do Warszawy. Haendel z powodu choroby dziecka wyjecha do Otwocka.

28 V 1942, - +18C. Rano Gmina. O 11-ej u Auerswalda z Lejkinem. Omwi spraw 500
porzdkowych, ktrym naley paci po 10 z dziennie. Bd oni stali przy murach i bd
odpowiedzialni (yciem) za ewentualne] dziury w murach46. Nadmieniem, e dziury robi na stronie
aryjskiej. A[uerswald] owiadcza, e porzdkowi s uprzywilejowani. Nie bior ich do obozw, nie
wyl do Rosji etc., a wic powinni peni dobrze sub.

Wydalony za kradzie i utrzymanie domu w stanie antysanitarnym dozorca domu Leszno 29, Izrael
Patek (zamieszkay dawniej w Niemczech) zwrci si do komisarza A[uerswalda] z tym, e bdc
ydem ydw nie zna, e mu si oczy otworzyy po przeczytaniu pewnego dziea47 i e cho jest tylko
dozorc, moe jednak wskaza sposb zarzdzania nieruchomociami ydowskimi i skutecznej walki z
ydami, prowadzcej do ich cakowitego zniszczenia. Prosi o widzenie si z A[uerswaldem].
Przepustk rzekomo otrzyma na 26 i 27 maja. Zapytany o to A[uerswald] owiadczy, e sprawa jest
mu nieznana. Grassler zapyta mnie o zdanie co do proponowanej przez Berlin odznaki dla ydw w
Warszawie takiej samej, jak nosz ydzi niemieccy48. Odpowiedziaem, e po pierwsze mao jest
materiau, po wtre ydzi w ghetcie si obracaj i mao wychodzi na zewntrz. Po co wic w ogle
opaski, a tym samym i zmiana?

29 V 1942 - Rano Gmina. Komisarz zarzdzi dostaw 900 ludzi do nieznanego obozu na jutro rano.
Odbya si apanka na ulicy49. Ponadto okoo 240 winiw od 15 do 18 lat i 4 winiw,
uaskawionych przez genera-gubernatora, ma rwnie wyruszy do tego samego obozu.

A[uerswald] by dzisiaj kilka godzin w areszcie ydowskim. Wezwa mnie na 4-t pp. w sprawie
czystoci w ghetcie. Sam si tym zajmuj od duszego czasu, bo nie mog si wyrczy ani
Wydziaem Zdrowia, ani Sub Porzdkow. Chodz z Brandtem po ulicach i udzielam nagan
dozorcom wzgl[dnie] ich wynagradzam. Ghetto przy tak niskim rozwoju cywilizacyjnym nie moe
by czyste. Ludzie zachowuj si, niestety, jak winie. Wieki niedbalstwa mszcz si. A sprzyja temu
bezgraniczna niedola i ndza.

Dzi mi zoy wizyt poegnaln dyr. Meyer50 z Zarzdu Miejskiego. Prosz o pozostawienie
koszykw na mieci i wzkw, bo z d. 1 czerwca przejmujemy oczyszczanie dzielnicy. Szef Meyera,
Schulten, jutro w tej sprawie powemie decyzj.

46
Wg Ringelbluma (zapis z czerwca 1942) czonkom Suby Porzdkowej zostay przydzielone poszczeglne
odcinki murw getta (ponumerowane wielkimi biaymi cyframi) szerokoci 50 metrw, za ktre byli
odpowiedzialni. Za pilnowanie, by na przydzielonych sobie odcinkach nie przedosta si aden szmugler,
otrzymywali dziennie 10 z oraz dodatkowe racje chleba i innych artykuw ywnociowych (Ksowim, s. 382).
47
Prawdopodobnie mia na myli Mein Kampf.
48
ydzi niemieccy byli obowizani nosi t gwiazd Syjonu na piersi, a nie jak ydzi polscy opask na
rkawie.
49
Jak podaje Ringelblum pod dat 22 V, na ulicach chwytano fachowcw do obozu pracy, ponadto wg
posiadanych adresw wycigano z domw lusarzy, tapicerw i in. Jeeli poszukiwanej osoby nie byo w domu,
zabierano ojca lub innego bliskiego krewnego. Schwytanych wysyano do Zambrowa. Wielu ludzi w czasie
rejestracji podawao faszywe zawody, by uchodzi za specjalistw i nie figurowa jako bezrobotni (Ksowim, t. I,
s. 360).
50
Kazimierz Meyer, dyrektor miejskiego Zakadu Oczyszczania Miasta, zdjty ze stanowiska na danie wadz
niemieckich.
30 V 1942 - Rano z Lejkinem u Brandta. Potem u Mendego, ktry znw zacz urzdowa na stae.
Poruszyem po raz nie wiem ktry spraw Szeryskiego. B[randt] owiadczy, e uatwi mu dostaw
paczek. Sprawa zaley od Kommandeura. Z innej strony komunikuj, e Kommandeur wyjeda na 2-
tygodniowy urlop.

Wczoraj w nocy zabrano 914 (w tym 150 modocianych od 15 do 18 lat) i z rana wysano do Bobrujska
(?)51. W ostatniej chwili dorczono niemieckim] funkcjonariuszom dla modocianych 300 par butw
i kilkaset koszul. Godzin policyjn przeduono wczoraj do 12 w nocy, celem umoliwienia
dorczenia paczek dla wysanych. Auerswald asystowa w nocy i nad ranem.

Wczoraj w nocy kilkanacie osb zmaro52.

31 V 42 - Rano Gmina. Kilka posiedze. O 12-ej zebranie wykadowcw na wyszych kursach,

w ktrych uczestniczyem.

Schulten zabra wszystkie mietniczki i kosze na mieci, a jutro przejmujemy oczyszczanie ulic. Meyer,
ktry mnie odwiedzi na poegnanie, owiadczy, e mietniczek i koszw nie potrzebuje, ale czeka na
zarzdzenie Schultena. Grassler dzwoni do Sch[ultena] i - jak widz - nic nie wskra.

W jednym z podanych mi do podpisu listw do komisarza znajduj ustp: chorzy na choroby zakane
powinni by izolowani poza miasta (Biblia). adnie by to wygldao, gdybym si powoywa na Bibli
i w rezultacie osign wysiedlenie ydw z Warszawy. wiadczy to wymownie o tym, e - niestety -
musz czyta ca korespondencj.

Godzina 7 pp. konferencja w sprawie skoncentrowania czystoci dzielnicy w jednym rku. Godzina 8-
ma konferencja w sprawie Domu Dziecka.

A teraz myl co bdzie jutro. Penser, cest le moyen de souffrir [Mylenie jest sposobem cierpienia]
(Flaubert, Premier lettre damour a Louise Colet, 4 aot 1846).

1 VI 1942 - Rano Gmina. Filmiarze polecili dostawi kilkadziesit kobiet i mczyzn w poowie
z lepszej sfery i filmowali ich w wielkiej sali Gminy.

Od 9-ej do 1 byem u Auerswalda. Prosiem o przeduenie godziny policyjnej. Omwiem spraw

czystoci dzielnicy. Obejrzaem place na rogu Gsiej i Nalewek i na Nowolipkach przeznaczone na
ogrdki dla dzieci.

O 3-ej dzwoni Auerswald, e mamy znw kilkaset osb dostarczy do Treblinki.

2 VI 1942 - Rano Gmina. O 10-ej znw mnie w moim gabinecie filmowano. Idea, aby odebra
zamoniejszym kartki chlebowe i rozdawa je dzieciom ulicznym.

Tapicer Eljasz dzi zakoczy ycie. Crka Zachariasza53 - zakadnikiem.

51
Znak zapytania w notatniku.
52
By to dalszy cig dokonywanych przez Niemcw zabjstw, rozpocztych w nocy z 18 na 19 V. Ringelblum
podaje, e zabijano ludzi w mieszkaniach, m.in. chorego wycignito w tym celu z ka. Przyczyna tych
zabjstw nie bya znana. Midzy innymi jednak zostali zamordowani tej nocy rwnie trzej wsppracownicy
trzynastki (Ksowim, t. I, s. 369).
53
Zachariasz- wsppracownik trzynastki, by poszukiwany przez wadze niemieckie.
3 VI 1942 - Rano z Lejkinem u Mende. Potem Lejkin zosta sam z M[ende]. Ja u Brandta w sprawie
Szeryskiego. Postanowiem poleci zaaresztowa Subie synn szantaystk Judt54. (Ostatnio znw
oszukaa rnych, pobierajc tysice zotych za rzekome zwolnienia). Byem u Auerswalda w sprawie
akademii religijnej. Uzaleni to od SD i Gestapo. A Brandt uzaleni to od jego zezwolenia. Byem u
Nikolausa55 w sprawie wyjazdw. Owiadczy, e ydzi cudzoziemcy mog wyjeda na wymian56,
o ile maj dowody zagranicznego obywatelstwa w porzdku. Ewentualnie mog sobie uzupeni
brakujce dowody w poselstwie szwajcarskim w Berlinie. Poselstwo reprezentuje republiki
amerykaskie. W Warszawie miaa miejsce konferencja gubernatorw w sprawach gen.
gubernatorstwa.

Auerswald owiadczy, e mae iloci kartofli ludno bdzie moga sprowadzi. Zaproponowaem, by
Z[akad] Z[aopatrywania] traktowa jako Werkkche [stowka robotnicza] w sensie obwieszczenia
gub. Fischera. Mgby wtedy zakupywa w Landwirtschaftliche Zentrale [w centrali rolniczej]
produkty dla ludnoci.

4 VI 1942 - Rano Gmina. Sprawy biece. Otrzymujemy od Finanzinspektora z 300 000 z sumy
420 000, ktre si nam nale. Reszt zatrzyma komisarz na swoim funduszu dyspozycyjnym.

Gazeta ydowska 3 VI 1942 [wycinek z gazety]

Z Krakowa
Zmiana w Zarzdzie ydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Krakowie.
W Zarzdzie ydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Krakowie nastpia zmiana.
Dotychczasowy Zarzd zosta zoony z urzdu, a p. Dawid Gutter z Tarnowa ustanowiony
komisarycznym zarzdc. Dodano mu Rad przyboczn, skadajc si z siedmiu osb. Nowy
Zarzd Gminy ma przede wszystkim charakter gospodarczy. Odpowiada to nowej strukturze
ludnoci ydowskiej57.

5 VI 1942 - Rano Gmina. O 1-szej przyjecha Auerswald, Grassler i Probst. Obejrzeli 2 bryczki
(wolanty) nabyte przez Rad. Do mnie nie wstpili. W gmachu szkoy rzemiosa znaleziono
zardzewiay karabin i troch nabojw i kierownik S[uby] P[orzdkowej] rejonu Gmina zawiadomi
o tym Polsk Policj.

6 VI 1942 - Rano z Lejkinem u Brandta i Mende. Poruszyem spraw Szeryskiego z nimi i ich szefem,
komisarzem Boehmem. Powiedzieli, e powinienem mie czyste sumienie, bo wszystko, co mogem,
robiem w jego sprawie. Niestety, na razie nie daje to rezultatu. Wstrtne babsko Judtowa, ktr

54
Por. przyp. 11 z Notatnika 4.
55
Kurt Nicolaus - Kriminalkommissar, funkcjonariusz gestapo.
56
Obywatele Wielkiej Brytanii, Stanw Zjednoczonych AP i innych krajw, bdcych w stanie wojny z Rzesz
Niemieck, zostali internowani w specjalnych obozach, a nastpnie mogli by czciowo wymieniani na
internowanych w tych krajach obywateli niemieckich.
57
W pierwszych dniach czerwca 1942 r. Niemcy wysali z Krakowa dalsz parti 4000 ydw do Beca (o tym,
e wysano ich do obozu zagady, krakowscy ydzi nie wiedzieli). M.in. wysano w tej partii dotychczasowego
prezesa krakowskiej Gminy dr. Artura Rosenzweiga wraz z rodzin za kar, e do pierwszej wysanej grupy
zgosio si zamiast 2000 tylko 1800 ydw. Nowa struktura ludnoci ydowskiej polegaa na tym, e pozostali
w miecie tylko fachowi robotnicy i rzemielnicy i wanie nowy prezes Rady ydowskiej, Gutter, by
przewodniczcym zwizku ydowskich rzemielnikw.
miano zaaresztowa, udaa, e ma 39,6. A teraz zwiaa. W ten sposb na razie jest na wolnoci
szantaystka, ktra tylu nieszczliwych okrada.

Byem na koncercie kwartetu i piewakw w Feminie. Od duszego czasu nawouj do wystawienia

opery. W gr mog wej: ydwka, Carmen lub Opowieci Hofmana58.

7 VI 1942 - Rano Gmina. O 9.30 otwarcie ogrdka na Grzybowskiej 21. Graa orkiestra pod
kierunkiem Kataszka, pieway chry, dzieci szk

Rady wykonay tace i wiczenia. Ogrdek zosta przekazany dzieciom przez dzieci. 2 delegatw
i jedna delegatka obwieciy to w jzyku polskim, ydowskim i hebrajskim. Przemawiaem 2 razy.
Uroczysto wywara wielkie wraenie na zebranych. Balsam na rany! Umiech ulicy! o 1-ej
urzdziem obiad dla robotnikw wysiedlonych z Niemiec. Po moim powitaniu przemawia dr
Wielikowski. Odpowiadali nam 2 przedstawiciele. Obiad: zupa, miso - z 8 - obstalowalimy
w polskiej jadodajni. Ponadto wszyscy otrzymali po pudeku papierosw i paczuszk cukierkw.

Obecnym dzieciom daem czekolad.

8 VI 1942 - Rano Gmina. Auerswalda od kilku dni nie ma w biurze. Haendel opowiada mieszne
historie o Haberbuschu. W ghetcie rnie ludzie zarabiaj. Od czasu do czasu zjawia si do mnie
panegirzysta, ktry przynosi mi wiersze na moj cz ilustrowane. Do docenta Sterlinga59 kilka dni
temu zjawili si jacy panowie i wrczyli mu dyplom honorowy na wielkiego czowieka, ma
opatrznociowego etc. Potem poprosili o pomoc dla podupadych kupcw. St[erling] owiadczy, e
podupadym lekarzom nie pomagaj kupcy, wobec czego odmawia. Na to ukonili si, ale poprosili
o zwrot dyplomu. W ten sposb pozbawili go ulgowego biletu do niemiertelnoci.

9 VI 1942 - Rano Gmina. Wczoraj w nocy zmaro kilkanacie osb szmuglerw60 etc. Poza tym reyser
Szaro61 i te jego Goldman62.

Byem u Auerswalda. Wniosem podanie o przeduenie godziny policyjnej do 10-ej (22), podanie
Z[akadu] Z[aopatrywania] o zakupie ywnoci na wolnym rynku. Prosiem o zwolnienie modocianych
z wizienia, albowiem jest ono przepenione (1670 winiw a miejsc jest 500). Ostatnio nadszed
transport 60 Cyganw z owicza, ktrzy demoralizuj wizienie.

Obejrzaem eksponaty wystawy przeciwdurowej, zorganizowanej przez Wydzia Zdrowia.

58
ydom wolno byo wykonywa tylko utwory ydowskich autorw lub kompozytorw, co zreszt nie byo
cile przestrzegane. W danym wypadku wchodzili w gr kompozytorzy: Halvy, Bizet i Offenbach.
59
Znany warszawski lekarz, doc. Uniwersytetu Warszawskiego. W getcie wykada na kursach medycyny
zorganizowanych przez Gmin.
60
Czerniakw piszc zmaro mia na myli zamordowanych. Widocznie - notuje Ringelblum pod dat 10 VI -
postanowiono za wszelk cen zlikwidowa szmugiel przez mury przez masow rze, masowy terror. Tej nocy
zlikwidowano dziesitki szmuglerw znanym trybem. Wycigano ludzi z mieszka i rozstrzeliwano na ulicy. Rze
odbywaa si te przy murach z rana i wczoraj wieczorem [...]. To samo dziao si w innych miejscach,
w szczeglnoci w maym getcie na Krochmalnej i Ciepej. Wydaje si, e plan eksterminacji ydw w Polsce jest
wykonywany w wikszych miastach przez wygodzenie. Tak dzieje si w odzi, to samo zaczyna si teraz dzia w
Warszawie, gdzie chc za wszelk cen zlikwidowa szmugiel i dlatego zmusza si ludno ydowsk, aby
kontentowaa si 7 deka chleba dziennie (Ksowim, s. 374).
61
Znany przedwojenny reyser filmowy Henryk Szaro (Szapiro).
62
Byy dyrektor towarzystwa ubezpiecze Europa.
10 VI 1942 - Rano z Lejkinem u Brandta i Mende. Mende nie postawi si za Szeryskiego.
Podobwodowy Ehrlich grozi Czapliskim63.

Posiedzenie w Gminie w sprawie obiadw, ktre w znacznej mierze naley zlikwidowa z powodu
braku rodkw. Jutro udam si do Auerswalda i poprosz o zwikszenie przydziau na Opiek z 15%
na 20%. Moe w ten sposb zaradzi si potrzebie. A[uerswald] by w gminie o 3 i przejecha si na
prb na 3-ch obstalowanych bryczkach. Do mnie nie wstpi. Wczoraj po obiedzie zastrzelono kilka
osb. Sprawcy - jacy cywile w opaskach, na boso.

Dzi junacy64 zrewidowali piwnice w domu Chodna 20, rzekomo w poszukiwaniu ukrytej skry.

Poruszyem w Gestapo spraw Frankensteina65, ktry codziennie strzela do ludzi u jednego

z wylotw.

Po obiedzie wysa do mnie Ehrlich do mieszkania Haendla i Firsta (sam czeka w bramie), aby mi
owiadczyli, e si boi mojej nieaski. Pomau rne gagany zaczynaj si ba, szczeglniej po
zlikwidowaniu bandy Gancwajcha.

11 VI 1942 - Rano Gmina. Przed moim wyjazdem na podwrzu Chodna 20 junacy z pejczami
dozorowali ydw (midzy innymi zapanego na ulicy Mitelberga - kupca), ktrym polecono
wyjmowa skry z potajemnej garbarni (?) w piwnicy i adowano na wielki wz. O 1-ej nadjecha do
Gminy Auerswald z jakimi gomi, ktrym na jego polecenie opowiadaem co nieco o ghetcie.
Zameldowa si do mnie podobwodowy Jzef Ehrlich, ktremu przyjcia odmwiem.

Urzdnika Fogla z biura inkasa Ubezpieczalni wypuszczono na wolno. W dzielnicy niespokojnie, a to

z powodu codziennych rozstrzeliwa, przez czynniki bliej nieokrelone, szmuglerw i spokojnych
przechodniw. Obejrzaem swj portret u Kramsztyka66. Upozowanie bardzo dobre, akcesoria pikne,
twarz bardzo stara i zmczona, i zgorzkniaa. Kramsztyk twierdzi, e twarz nie wykoczona. Nie
mogem mu pozowa, bo wiato byo nieodpowiednie. Jutro rano o 9 dostarcz do wizienia
ydowskiego 34 Cyganw z owicza.

12 VI 1942 - Rano Gmina. Konferencja z Kontrol i Sub Porzdkow w sprawie weryfikacji.

Postanowiem stu kilkudziesiciu funkcjonariuszy usun.

63
Bracia Marceli i Micha Czapliscy byli w Subie Porzdkowej. Marceli Czapliski by adiutantem
Szeryskiego.
64
Junakami nazywano umundurowanych wyrostkw, przewanie volksdeutschw, ktrzy bezkarnie hasali po
terenie getta.
65
Jeden z najbardziej krwioerczych niemieckich andarmw przy murze getta. Bez adnego powodu strzela do
przechodniw-ydw. Ze wzgldu na jego odraajcy wygld i olbrzymi figur przezwano go nazwiskiem
bohatera filmw-dreszczowcw.
66
Roman Kramsztyk ur. 1885 w Warszawie, wybitny malarz i grafik, wspzaoyciel grupy Rytm, malowa
pejzae, akty, portrety (m.in. portret Jana Lechonia), martwe natury. Ulega wyranie wpywom P. Czannea.
Jest autorem cyklu rysunkw z getta. Kramsztyk od wielu lat przebywa za granic. Latem 1939 r. przyjecha do
Warszawy w zwizku z cik chorob matki. Wybuch wojny we wrzeniu 1939 r. uniemoliwi mu wyjazd
z kraju. Zgin od hitlerowskiej kuli w czasie wielkiej deportacji z getta warszawskiego 6 VIII 1942 r. Czerniakw
zamawia u niego rysunki i obrazy, by da mu w sposb godny moliwo uzyskiwania minimalnych rodkw do
egzystencji.
O 6 pp. Byem w teatrze Eldorado67 na przedstawieniu sztuki Kobryna. Pewien urzdnik skarbowy
zapiecztowa mieszkanie razem z mieszkacami za zalegy kilkudziesiciozotowy podatek.

13 VI 1942 - Rano u Brandta i Mendego. Poruszyem spraw mierci w dzielnicy. Owiadczyem, e

wielu nie znanych cywilw strzela zarwno do szmuglerw, jak i spokojnych przechodniw. Prosiem,
aby si porozumiano z Auerswaldem celem zlikwidowania tych stosunkw. Do aresztu wtoczono
znowu Cyganw. Ilo winiw przekroczya 1800. Ludzie mdlej, codziennie maj miejsce wypadki
mierci z powodu przeludnienia wizienia. Omwiem t spraw z dr. Grasslerem, ktry poradzi
rozmwi si z Auerswaldem. Niestety go nie byo.

Mende zaprowadzi mnie do komisarza Nikolausa, ktry mi owiadczy, e proponuje Radzie spraw
wymiany emigracyjnej ydw na Niemcw w USA i Poudniowej Ameryce z wyjtkiem Chile i
Argentyny. Rwnie w gr wchodzi Palestyna. Do Palestyny mog wyjeda ony mw, ktrzy s w
Palestynie68. Polecili da Cyganom opaski z liter Z69.

14 VI 1942 - Pochmurno. Dzi niedziela. Nie wiem, czy orkiestra bdzie moga gra w ogrdku.
Okazao si, e graa, pomimo zreszt lekkiego deszczu. Poleciem sprowadzi dzieci z Izby Zatrzyma,
zorganizowanej przez rewir Suby Porzdkowej, do ogrdka. S to ywe kociotrupy, rekrutujce si
z ebrakw ulicznych. Cz ich odwiedzia mnie w Gminie. Rozmawiali ze mn jak doroli -
omioletni obywatele. Wstyd powiedzie, e ju dawno tak nie pakaem. Daem im po tabliczce
czekolady. Poza tym wszyscy otrzymali zup. Przeklestwo tym z nas, co sami jedz i pij, a o tych
dzieciach zapominaj.

15 VI 1942 - Rano o 8-ej defilada 500 Suby [Porzdkowej] przed Auerswaldem na dziedzicu
Grzybowska 40. O 1-ej by u mnie Oberleutnant, zarzdzajcy wachami. Omwiem z nim spraw
anarchicznych strzaw w ghetcie przez niepowoanych funkcjonariuszw. Obieca zrobi porzdek.

O 4 pp. byem u Auerswalda. Omwiem spraw redukcji przydziau chlebowego dla niektrych
uprzywilejowanych grup ludnoci, celem udzielenia pomocy dzieciom ulicy. Ma to by
jednomiesiczna redukcja.

Potem ma w planie dobrowolne zrzeczenie si kartkowego chleba na rzecz najuboszych. Poruszyem

kwesti przeduenia godziny policyjnej. Wreszcie omwiem spraw meksykaskich stosunkw.
A[uerswald] owiadczy, e oczekuje stanowiska Gestapo w tej sprawie.

16 VI 1942 - Rano Gmina. O 2-ej zjawi si Auerswald z 18 dziennikarzami, ktrym musiaem

opowiedzie o zarzdzie dzielnicy. Dzi nad ranem zmar sekretarz generalny Rady in. Micha Krl
(konsekwencje tyfusu).

Wypuciem dzi na zarzdzenie wadz 190 Cyganw z wizienia, przy czym poleciem im w[edug]
nakazu wadz nosi biae opaski z czerwon liter Z. Zgosili si wszyscy do rewiru Suby
[Porzdkowej], proszc o opask, bo nie maj dokd si uda, z ludzkich wzgldw musz si nimi
zaopiekowa, przede wszystkim kobietami i dziemi.

67
Teatr mieci si przy ul. Dzielnej 1, w lokalu przedwojennego ydowskiego teatru Skala.
68
Chodzi zapewne i o takie ony, ktre nie posiaday obywatelstwa kraju mandatowego, jakim bya wwczas
Palestyna.
69
Z - pierwsza litera od Zigeuner (Cygan).
17 VI 1942 - Rano u Brandta. Poruszyem spraw odwiedzin B[randta] w Zakadzie Zaopatrywania i na
tle tego Gepnera tudzie Tenenbauma70. Odpowied, e do G[epnera] nikt nic nie ma. Natomiast
rni ydzi nadsyaj paszkwile na G[epnera], na mnie etc. i to wywouje badania. Do Nikolausa
wprowadziem adw. Lubingera z Wydziau Prawnego. Ustalono odezw do Komitetw Domowych
w sprawie emigracji do USA, Po[udniowej] Ameryki (bez Argentyny i Chile) i Palestyny (ony do
mw, dzieci do rodzicw, rodzice do dzieci). O 11-ej Gepner, Altberg cznie z dostawcami
w sprawie dostawy, za ktr dzielnica moe otrzyma ywno, wzgl[dnie] inne uatwienia. O 12-ej
na cmentarzu przemawiaem na pogrzebie Krla. Oprcz mnie przemawia prof. Baaban i p.
Fliederbaum w imieniu urzdnikw.

Cyganie maj podobno by wysiedleni z ghetta. W ten sposb przestan by cesarzem Etiopw.

18 VI 1942 - Rano Gmina. Propozycje niejakiego dra Schmiedta71 w stosunku do Z[akadu]

Z[aopatrywania] wzgl[dnie] Towarzystwa Dostaw. Owiadcza, e rozmawia na ten temat z drem Ka.
Ma si rozmwi z Brandtem. Wobec tego zapytaem B[randta], o co tu chodzi i otrzymaem
odpowied, e jak si zjawi do niego, powie, aby Ka mnie wezwa w tej sprawie. Po poudniu dzwoni
S[chmiedt] czy te upenomocniony przez niego, e pragnie zrobi interes kompensacyjny: za 500 par
butw etc. ma dostarczy zamienny towar.

20 VI 42 - Rano u Brandta z Lejkinem. Sprawa Szeryskiego stoi le. U Brandta by niejaki Nass,
zbieracz metali. Chodzi podobno po fabrykach i kwalifikuje dobre maszyny jako szmelc. Zmienia
jednak atwo zdanie. Byem u Auerswalda w sprawie chleba dla dzieci ulicy, Arbeitsdienstu - robt
publicznych etc.

Po obiedzie byem na przyjciu samopomocy suchaczy Pedagogium. Przemawiaem. W replice

(drowi Szyperowi) wspomniaem o jeleniu (rczym) na witraach w sali Gminy - symbolu
uciekinierw72.

21 VI 42 - Rano Gmina. O 12-ej koncert na rzecz Patronatu nad winiami. ona przemawiaa
w imieniu Patronatu.

Pad Tobruk i Bardia. Sewastopol jeszcze si trzyma.

22 VI 42 - Rano o 8-ej ze Sztolcmanem u Auerswalda. Omawialimy spraw podziau chleba.

Zaatwienie sprawy dzieci ulicznych odoono do rody. A[uerswald] nie umie si jeszcze
ustosunkowa do projektu redukcji chleba dla grupy uprzywilejowanych, aby uzyskanym zapasem
obdzieli dzieci uliczne. Omawiano spraw eksportu i zatrudnienia. Wysunem 3 tezy: premii
eksportowej, kompensaty towarowej i obrotu uszlachetniajcego.

A[uerswald] poleci mi czeka w domu po 5 pp., bo ma mi co do zakomunikowania. Potem uda si

na posiedzenie do gubernatora, w ktrym - jak mwi - wzi udzia dygnitarz z SS. O 5 pp. dzwonia

70
Chodzi o sekretarza osobistego, powiernika i przyjaciela Czerniakowa, obecnie zamieszkaego w Londynie
Leona Tyszk. By on bliskim wsppracownikiem Gepnera w Zakadzie Zaopatrywania.
71
Dr Schmiedt z Berlina, brak o nim bliszych danych (zob. zapis z 16 VII).
72
Bya to aluzja do tych osb (przywdcw syjonistycznych), ktre na pocztku okupacji opuciy Polsk, udajc
si do Palestyny lub do Stanw Zjednoczonych. Czerniakw uwaa ich za dezerterw.
sekretarka, e nie ma na razie mi nic do zakomunikowania. Przypuszczam, e chodzi o powany
kontyngent obozowy.

Odwiedzili mnie dzi kierownicy fabryki (E. Gerlacha i Pulsta)73, owiadczajc, e musz mie 800
robotnikw (tokarzy etc.). Chc ich wyszkoli, z tym, e my pokryjemy poow kosztw (50 000 z
miesicznie). Na uwag, e trudno w zdobyciu kandydatw polega na maym lonie, z ktrego y
nie mog, odrzek dyrektor fabryki, e pracowa u ydw i e firma Horowitz umiaa paci okoo 2
mk za kostium, ktry chaupniczka wykonywaa w cigu 4 dni.

Optymizm ydowski: 2 ydzi stoj pod szubienic. Jest dobrze, powiada jeden, nie ma dla nas
amunicji.

23 VI 42 - Rano Gmina. By Auerswald z jakim przyjezdnym dygnitarzem i towarzyszami tego.

Musiaem referowa sprawy dzielnicy.

O 12.30 u Ivnki. Zarzd Miejski uzna bezsporny dug w stosunku do Rady (reszta sporna) i zosta za
to zmonitowany. Wypata ponad 1 milion z uzaleniona od dra Fribolina. Na ulicy wywoa awantur
znany obudnik Orzech (obywatel honduraski). Skoczyo si na rkoczynach, przysza Suba
Porzdkowa, osadzia go w areszcie na Gsiej.

Na 7-m wezwa mnie Auerswald i dorczy pismo, w myl ktrego jutro o 6 rano naley wezwa
mieszkacw Pokornej-Muranowskiej-Bonifraterskiej-oliborskiej, aby do 8 wieczorem opucili swoje
mieszkania.

24 VI 42 - Rano Gmina. Zwiedziem ogrdki w budowie na rogu Franciszkaskiej i Nalewek i na

Nowolipkach, ogrd w wizieniu. Z wizienia ponad 80 osb ma wyjecha jutro o 4 nad ranem do
obozu. Umieszczono ich w drewnianym budynku na terytorium aresztu. Kiedy mnie dostrzegli,
rozlegy si szlochy i krzyki, ktre mi towarzyszyy do bramy. Ponadto kilkuset innych winiw ma
pj do obozu.

Pan Orzech74, ktrego wczoraj przeniesiono do rewiru, owiadczy dzi, e auje swego czynu, e
przeprosi publicznie zelonych funkcjonariuszy i e da ofiar na Izb Zatrzyma.

25 VI 42 - Rano Gmina. Z rana A[uerswald] by przy odprawie winiw. Wyszo ponad 80 skazanych i
150 do obozu. Z synagogi i Biblioteki Judaistycznej maj wyj uchodcy z Niemiec i Protektoratu.

Uzyskaem u Auerswalda przydzia z oglnego kontyngentu 36 ton mki na obiady. W ten sposb
bdzie mona cz podopiecznych ywi. Uzyskano zezwolenie na akademie religijne.

A[uerswald] zada materiaw w sprawie dugu Toebbensa. Wynosi on 550 000 z. Podobno
T[oebbens] owiadczy, e w maju [!] kto strzela do jego auta i dlatego da od Rady 2 000 000 z
kaucji dla swojej rodziny. 550 000 z wobec tego chce zatrzyma.

73
Znane warszawskie fabryki wyrobw metalowych (przed wojn przewanie dla uytku stoowego
i kuchennego).
74
By to najprawdopodobniej znany dziaacz Bundu Maurycy Orzech. Niechtny stosunek Czerniakowa do
niego powodowany by wzgldami politycznymi jeszcze z czasw przedwojennej dziaalnoci Gminy, a moe
take z tego powodu, e Orzech by zaangaowany w konspiracyjnej dziaalnoci w getcie. (Zob. przyp. 122
Notatnika 3).
26 VI 42 - Rano Gmina. Potem u Auerswalda. O 11-ej przyby do Gminy z jakimi wizytatorami,
ktrym - jak zwykle - musiaem referowa o dzielnicy.

Do Kwaterunkowego Biura zjawi si niejaki Zawadzki, Usenka i dr Dobrin w sprawie majcego by

zaaresztowanym administratora, ktry zerwa pieczcie Biura Kwaterunkowego. Sterroryzowany
adw. Baumberg i adw. Adler75 obiecali, e si administratora nie zaaresztuje. Wycignie si z tego
odpowiednie konsekwencje.

Na niedziel szykuj publiczne posiedzenie Rady, na ktrym poszczeglni radcowie zo,

sprawozdanie z dziaalnoci.

27 VI 42 - Rano u Brandta. By u Szeryskiego. Prosiem o przychyln interwencj. Wczoraj koo

Dworca Wschodniego robotnicy ydzi z placwki pobili si z polskimi kolejarzami. W wyniku jeden
polski robotnik zabity, 2 ydowscy robotnicy ukamienowani, wielu ydw poranionych.

Po poudniu przemawiaem na otwarciu Izby Zatrzyma przy rejonie S[uby] Porzdkowej na

Chodnej.

28 VI 42 - Rano Gmina. O 12-ej II publiczne posiedzenie Rady. Zjawi si Brandt celem obejrzenia sali,
w ktrej odbyo si posiedzenie i przyjcie. Sala wypeniona po brzegi76. Referowa in. Sztolcman o
Z[akadzie] Zaopatrywania], adw. Altberg w imieniu Rady Gospodarczej o pooeniu gospodarczym
w dzielnicy, r[adca] Rosen o dziaalnoci Wydziau Pracy, obozach. Nawoywa do pracy produkcyjnej.
Na zakoczenie powiedziaem kilka sw o Gepnerze z powodu jego 70-lecia urodzin i odsoniem
jego fotografi w reprezentacyjnej sali Rady. Gepner uprzedzi moje przemwienie mow, w ktrej
dzikowa za stosunek do niego i zoy yczenia zebranym.

75
Ignacy Baumberg, ur. w Warszawie w 1883 r., znany adwokat, dziaacz spoeczny. Wywieziony do Treblinki
w sierpniu 1942 r. Kierownik Wydziau Kwaterunkowego Rady; Stanisaw Adler, ur. w Warszawie w 1901 r.,
specjalista prawa midzynarodowego, autor szeregu prac na temat Wolnego Miasta Gdaska, zastpca
Baumberga. Zmar po wojnie.
76
To posiedzenie opisuje jeden z jego uczestnikw, prof. Ludwik Hirszfeld (mylnie podajc dat 1 VII): Byo
obecnych kilkaset osb. Miao to charakter przyjcia: herbata i troch ciastek. W czasie posiedzenia wszed
gestapowiec [...]. Poszczeglni referenci zdawali spraw z prac dzielnicy, z duej zdolnoci improwizacyjnej,
z mioci yda-rzemielnika do swego warsztatu pracy, ktr porwnywano z mioci chopa polskiego do roli.
Mwiono, e 80 000 ludzi pracuje i e by moe ich praca opaci prawo do ycia. Prezes wygosi przemwienie,
odczytujc ustpy swego pamitnika. Byy wstrzsajce przez swoj lakoniczno: tego a tego dnia rozstrzelano
tylu a tylu. Tego a tego dnia zadano kouchw, tego a tego dnia udao si wykupi tylu a tylu, tego a tego dnia
byo tyle a tyle pogrzebw. Midzy innymi powiedzia:
Niech pociech bdzie, e s midzy nami i uczeni, i artyci i e cierpi z nami, emy si nie powinni czu jak
tum bezimiennych pariasw. I wyliczajc uczonych na pierwszym miejscu wymieni mnie. Pomylaem
wwczas, e jeli moje cierpienia mog rzeczywicie ukoi i obetrze zy, to nie byy one daremne. I mwi dalej
o tragedii ydw, ktrzy w przeciwiestwie do innych narodw musz dopiero wykaza, e maj to prawo do
ycia, ktre przysuguje kademu stworzeniu. Porzdek dzienny tego zebrania nie zosta wyczerpany. W czasie
przerwy - bya to niezapomniana chwila - rozlega si muzyka fortepianowa, wizanka preludiw Chopina
przeplatana akordami Jeszcze Polska nie zgina. ydom zabroniono gra muzykw nieydowskich, fakt
grania Chopina na oficjalnym posiedzeniu posiada swoj wymow. Ale pragnbym przekaza potomnoci
rwnie, e na tym ostatnim oficjalnym posiedzeniu gminy grano Jeszcze Polska nie zgina. Za t pie
i artysta, i prezes, i wikszo obecnych moga i do obozu koncentracyjnego. Ale mog zapewni, e u nikogo
z obecnych nie wyczuwaem w oczach obawy - przeciwnie, pie ta bya wyrazem nadziei i wdzicznoci (L.
Hirszfeld, op. cit., s. 271 - 272).
29 VI 42 - Rano Gmina. Poleciem uprztn gruzy na Chodnej w rodku aryjskim midzy murami.
Chc unikn wybijania szyb w domach ydowskich przez polskich wyrostkw i nie tylko wyrostkw.

Na wniosek Zarzdu Miejskiego mielimy otrzyma z tytuu bezspornych nalenoci z 1 275 000.
Wadze nadrzdne nad miastem Warszaw nie wyraziy zgody, owiadczajc, e powinnimy zapaci
zalegoci prywatne rnych ydw. Przypuszczalnie wic otrzymamy okoo 500 000 z, o ile p.
Auerswald nie obroni dzielnicy.

30 VI 42 - U Auerswalda o 8 rano ze Sztolcmanem i Wielikowskim. Omawialimy spraw podziau

mki. Owiadczyem, e dla Opieki Spoecznej nie wystarcza 15% kontyngentu. A wic braki uzupeni
to, co nam zwrc z rekwizycji. Na to A[uerswald]: ydzi przedstawiaj zawsze nierealne projekty.
Zwrciem mu uwag na to, e jeli wyjrzy przez okno, ujrzy ca ulic zbudowan na podstawie
nierealnych ydowskich projektw.

Przedtem odbya si konferencja z A[uerswaldem], drem Grasslerem i majorem Przymusiskim.

Zapytany, czy otrzymujc dziennie 20 dzieci, aresztowanych przez Policj Polsk, bd mg je
umieci w domu poprawczym, odrzekem, e to, celem uratowania ich od wizienia etc., uczyni
musz.

A[uerswaldj zamwi mnie na 4.45 celem dorczenia mi plakatu do wydrukowania. Kiedy si

zjawiem, dorczy mi plakat, e 100 ydw i 10 porzdkowych zostanie rozstrzelanych za
przeciwstawienie si gwatem zarzdzeniom niemieckich policjantw. Przed wieczorem dzwoniem
do niego, e - pomijajc reszt - 10 porzdkowych nie ponosi adnej winy. Kilku z nich wzito z ulicy.

Skierowaem do A[uerswalda] Firsta i Lejkina, ktrzy o 10.30 wrcili do mnie i nadmienili, e

A[uerswald] zaprasza mnie na jutro na 8 rano w sprawie egzekucji. Moe si da co wskra!
Tymczasem podwrze jest czarne. W caej dzielnicy panika.

Cmentarz otrzyma dzi dyspozycj z komendy Schutzpolizei, aby wstrzyma prac przy duym
grobie. Natomiast naley skierowa ludzi z opatami na 1-sz jutro do Schutzpolizei.

1 VII 1942 - Rano o 8-ej z Lejkinem u Auerswalda. Wniosem podanie o zwolnienie 10 funkcjonariuszy
Suby Porzdkowej (kary mierci). A[uerswald] owiadczy, e podanie wniesie do policji niemieckiej.

Podaem, e 3 z nich zatrzymano na ulicy jako zakadnikw za 3 innych, ktrych wezwano, a ktrzy si
ulotnili. Poza tym s na licie tacy, ktrzy ze szmuglem nie mieli nic wsplnego. A[uerswald] poleci
wstrzyma druk swego plakatu o rozstrzelaniu 100 winiw i 10 funkcjonariuszy, zapowiadajc
zmian jego treci.

Po poudniu by w areszcie z Gaub. Po obiedzie zakomunikowa, e si myl, bo policja udowodnia

mu, e wszyscy zaaresztowani funkcjonariusze s winni. Poleci Firstowi jutro o 7.30 zadzwoni do
niego w sprawie ew[entualnego] druku plakatu. Przypuszczam, e tej nocy albo jutro nad ranem
nastpi egzekucja. W sprawie zatargu robotnikw koo Dworca Wschodniego zoyem mu protok,
inaczej owietlajcy to zajcie. Rwnie Brandtowi przedstawiem spraw ew[entualnej] egzekucji.
Nie obieca mi pomocy. Rozmawiaem z jego szefem Boehmem w sprawie Szeryskiego. Obieca, e
wniesie podanie o uaskawienie.
Dzi bya apanka na ulicy ydw do robt. Dobrowolnie zgasza si mao. W dzielnicy panika. Wczoraj
i dzi pogoski o wysiedleniu 70 000 ydw z dzielnicy. Pogoski nie oparte na niczym (jak dotychczas).

Tej nocy zmaro 3 podobno szmuglerw. ony nie opuciy mw.

2 VII 42 - Rano Gmina. W trzech transzach midzy 4 a 6 rano wywieziono z aresztu 110 osb.
Komisarz zmieni tekst plakatu. Przed wieczorem rozlepiono 300 egzemplarzy na jego polecenie77.
Zwrciem si do komisarza o wydanie obwieszczenia o przedueniu godziny policyjnej do 10
wieczr. Zatelefonowa do Brandta i owiadczy, e sprawa bdzie zaatwiona.

Do Gminy zjawi si komisarz SD Nicolaus w sprawie trojga dzieci, ktre maj by dostawione do
Pawiaka na dzi na 4-t z walizeczkami i prowiantem na 5 dni. Ma si odby wymiana. Rodzice ich s
podobno ju za granic.

Od Komisji Religijnej otrzymaem pismo, aby w cigu kilku tygodni, ktre zawsze uwaane s za okres
aoby, nie urzdza zabaw i imprez z muzyk i piewem. Ekermanowi78, ktry popar w rozmowie ze
mn to stanowisko, rzekem, co czsto powtarzam, e zami nie nakrcisz zegarka (Dickens). Na to
odpowiedzia, e ydowski zegarek mona wanie zami nakrci. Nie zbudowa mnie tymi sowami.
Wieczorem Suba [Porzdkowa] zatrzymywaa przechodniw i kierowaa wszystkim nie przez
elazn, ale przez Ogrodow i most, aby nie da powodu do interwencji Burchardowi na rogu
elaznej i Chodnej.

3 VII 42 - Rano Gmina. Potem w Domu Dziecka na Wolnoci79. W nocy kto przerzuci worek ze
szmuglem. Nocny dozorca z Domu zbieg, gdy si zjawia policja. Policja zanotowaa nazwisko
kierowniczki Polmanowej. Zarzdziem powikszenie murw, odgradzajcych ogrd Domu Dziecka od
ssiednich domw, i zabicie drzwi, prowadzcych przez podwrze na inn ulic. Obejrzaem nowe
ogrdki w budowie na Nowolipkach i na rogu Franciszkaskiej i Nalewek.

4 VII 42 - Rano z Lejkinem u Brandta i Mendego. Brandt zwolni na moj prob 64-letniego Hellera,
Obmanna ze Stoczka. Sprawa Szeryskiego jest na dobrej drodze. Wezwa mnie komisarz Nicolaus,
ktry prowadzi referat emigracyjny. Chodzio o to, e Jzef Ehrlich80 wtrci si kilka dni temu do
sprawy sprowadzenia 3-ga dzieci, ktre miay by doprowadzone na Pawiak celem skierowania ich za
granic, do rodzicw (na wymian) i poleci porzdkowemu skierowa je do swego mieszkania.

Nicolaus owiadczy, e Ehrlich oddaje pewne usugi, ale nie ma nic wsplnego ze spraw emigracji.

77
W plakatach tych Auerswald obwieszcza dokonanie egzekucji na 110 osobach, w tym 10 funkcjonariuszach
Suby Porzdkowej (wrd cywilnych byo 10 kobiet), tytuem odwetu za opr ydw przeciw zarzdzeniom
policji niemieckiej, a niekiedy nawet i napa na jej funkcjonariuszy. Czonkom za Suby Porzdkowej
zarzucano branie apwek, dopomaganie ludziom w ucieczce i naruszanie dyscypliny. Tych ostatnich
sprowadzono z posterunkw, pozostaych - z ydowskiego wizienia (przyp. Yad Vashem z powoaniem si na
Kapana, op. cit., s. 527 - 528, 534).
78
Ekerman Izaak Ajzyk, jeden z przywdcw Agudas Israel, redaktor warszawskiej gazety Dos Idisze Togblat,
czonek Rady ydowskiej.
79
Ulica Wolno.
80
Jzef Ehrlich, por. przyp. 37.
Brandt owiadczy, e porozumiewa si z Auerswaldem w sprawie przeduenia godziny policyjnej.
Skierowaem Firsta do A[uerswalda], aby otrzyma odnone obwieszczenie. A[uerswald] owiadczy,
e przygotuje obwieszczenie w poniedziaek.

5 VII 42 - Rano Gmina. W ogrdku graa muzyka S[uby] Porzdkowej]. Popis 600 uczniw i uczennic
szk powszechnych. Z aktorw wziem do siebie na trybun ma dziewczynk, ucharakteryzowan
na Chaplina (wielkie brawa). Religianci s przeciwni urzdzania zabaw z muzyk i piewem w cigu
biecych 3 tygodni (aoba).

6 VII 42 - Rano Gmina. Zapotrzebowanie na 500 robotnikw do Lublina. apanka 1000 osb. Po
obiedzie konferencja u dra Milejkowskiego. Wyniki naukowego badania godu81. Referaty wygosili dr
Apfelbaum, dr Stein, dr Fliederbaum, dr Kicen (?)82. Auerswald poleci zarejestrowa kobiety do
pracy.

Dzi 29-letnia rocznica mego lubu.

7 VII 42 - Rano Gmina. Zjawia si delegacja Suby Porzdkowej (w obecnoci Niuni) i dorczya z
32 900 wpyw z koncertu na rzecz Patronatu nad winiami. Omwiem z Gepnerem i Sztolcmanem
spraw Rady Opieki Spoecznej. G[epner] proponuje permanentne ciao, ktre by miao swj walor
rwnie po wojnie. Wyraziem pogld, e naley wytworzy trzon z 7 - 9 osb, okoo ktrego zgrupuje
si kilkunastu doradcw.

Prosiem G[epnera], aby przyspieszy obrady komisji w sprawie dzieci ulicy (domw poprawczych
etc.), ktrych Policja Polska dostarczy ze strony aryjskiej83.

Komisarz jest dzisiaj chory (sprawa przeduenia godziny policyjnej pi). Poyczyem na miecie
300 000 z.

Cyganie, przymusowo osiedleni w ghetcie, zwracaj si do mnie z wiernopoddaczymi probami.

Ostatnio Cyganie urodzeni i mieszkajcy, jak twierdz, od setek lat w Hamburgu zwrcili si
w sprawie powrotu do Niemiec. Jest to rodzina Weissw. Jeden z nich bra udzia w wielkiej wojnie.
Ma liczne bojowe odznaczenia. Twierdzili, e bliscy ich krewni su w armii niemieckiej w tej chwili.

8 VII 42 - Rano z Lejkinem u Brandta i Mende. B[randt] owiadczy, e wszystko zrobi u

Kommandeura, aby przeduy godzin policyjn. Reszta zaley od Auerswalda. W sprawie
Szeryskiego nie chce monitowa ze wzgldw taktycznych. Mende prosi o Die Grundlagen des XIX
Jahrhunderte Chamberlainea84.

81
Grupa lekarzy w getcie opracowaa wsplnie rozpraw na temat choroby godowej. Pod tym tytuem
zebrane materiay zostay opublikowane w jzyku polskim w 1946 r. Choroba godowa - Badania kliniczne nad
godem. - wykonane w getcie warszawskim w roku 1942, pod red. dra med. Emila Apfelbauma ordynatora
Szpitala na Czystem, dra med. Juliana Fliederbauma. Wstp dr med. Izrael Milejkowski, Warszawa 1946.
82
Dr Emil Apfelbaum - kardiolog, dr Jzef Stein - anatomo-patalog, dr Julian Fliederbaum - internista, dr Kice
(?) (znak zapytania Czerniakowa) - to dr Mieczysaw Koce.
83
Byy to dzieci, ktre wymykay si z getta do pozostaej czci miasta i tam przewanie ebray na ulicy.
84
Podstawowe zaoenia XIX stulecia dzieo Houstona Stewarta Chamberlaina, Anglika z pochodzenia (1855 -
1927), twrcy rasistowskiej teorii, majce uzasadni misj dziejow rasy aryjskiej, reprezentowanej wedug
niego przez nard niemiecki (Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. II, s. 379). Chamberlain dowodzi, e
ydzi wnosz do wszystkiego element negacji, s nosicielami zniszczenia. Oeniony by z crk Ryszarda
Wagnera.
Byem u komisarza. W sprawie godziny policyjnej odrzek, e musi powoa si na prawne podstawy.
(Po obiedzie, cho nie proszony, posaem mu te podstawy).

Poruszyem spraw dzieci ulicy. Nadmieniem, e - o ile podpisze zarzdzenie, na ktrego podstawie
zajci bd pacili podatek za to, e do pracy przymusowej, majc inne zajcie, nie bd pocigani -
znajd fundusz na odbudow zniszczonych domw. W ten sposb stworzy si pomieszczenie dla
5000 dzieci co najmniej. Inne rozwizanie sprawy: utworzenie poza dzielnic kilku eksterytorialnych
domw, w ktrych dzieci w domach poprawczych bd umieszczone. A[uerswald] odrzek, e nie
moe jeszcze wyda obwieszczenia. Na zapytanie, jakie s po temu powody, nadmieni, e stoi to
w zwizku z zapotrzebowaniem robotnikw na wschodzie85. Obrady dotyczce tej sprawy s w toku.

Mimochodem poruszyem spraw kobiet. Poleci bowiem Arbeisamtowi zarejestrowa kobiety

pracujce. Zapytaem, czy panie domu podpadaj pod to pojcie. Czy honorowe pracownice
spoeczne bd zarejestrowane. Wyranej odpowiedzi nie otrzymaem. Na og, jak zwykle,
wyczuem niech do tej sfery.

Doda, e podda si rewizji pojcie eksportu. Eksport dla eksportu w zwizku z bilansem patniczym
winien usta. Pozosta powinien eksport korzystny dla wadz. Lusterka itp. wyroby s zbdne.

W sprawie finansw okazuje si, e znowu zainkasowa 700 000 z. Z tego chce nam da 300 000 z.
Dzi poleci kilkaset tysicy zotych przela z funduszu dyspozycyjnego na fundusz rezerwowy. Cel
tego funduszu nie jest jasny. Na czarn godzin? Dawno (kilka tygodni temu) poleci przeprowadzi
weryfikacj Suby Porzdkowej. Dorczono mu zestawienie. Zapyta mnie dzi, czy nie otrzymalimy
go z powrotem. Niestety, nie otrzymalimy. Obieca, e pomwi (...) z Fribolinem o naszych
pienidzach. Niewiele sobie obiecuj po tej rozmowie.

Mende zabroni odpowiada na listy przychodzce do Warszawy, w ktrych si zapytuje o ydw.

Wieczorem okoo 11-ej dostarczono mi przed Gmin okoo 700 ludzi (wiele kobiet i dzieci) z Rawy
etc. Mieszkacy Grzybowskiej nam pomogli herbat etc. Dano przesiedlecom 100 chlebw.

Wieler ma do mnie pretensj, e urzdzam zabawy dla dzieci, e uroczycie otwieram ogrdki, e gra
orkiestra etc. Przypominam sobie film: okrt tonie, a kapitan, celem dodania ducha pasaerom, kae
gra orkiestrze jazzbandowej. Postanowiem naladowa tego kapitana86.

9 VII 42 - Rano Gmina. Przesaem komisarzowi dane prawne, ktre winny by podstaw jego
obwieszczenia o godzinie policyjnej. Ju teraz tylko od niego zaley podpisanie i wykoncypowanie
kilku wierszy. Trgheitsmoment [wypadek inercji].

Zaprosiem do siebie Gepnera, Sztolcmana, Jaszuskiego, Altberga i zaproponowaem przestawienie

eksportu na artykuy niezbdnie potrzebne. Opowiedziaem o ostatnich rozmowach, wzgl[dnie]
prdach, nurtujcych czynniki miarodajne. Podaem, e bd usiowa wej w kontakt z czynnikami
najmiarodajniejszymi w kwestii ydowskiej.

85
Pod pretekstem rzekomego wysyania robotnikw na wschd rozpoczynano ju wielk akcj wysyania
ydw do obozw zagady.
86
Chodzi o tragedi zatonicia Titanica w 1912 r.
Z rana o 8-ej byem na placyku na Ceglanej, dokd przyprowadzono w nocy okoo 800 wysiedlonych z
Rawy Mazowieckiej i okolic. Mae dzieci, niemowlta, kobiety. Widok ten rozerwaby mi serce, gdyby
nie byo tak opancerzone 3-letni niedol.

Po obiedzie ulicznicy polscy ciskaj kamienie przez murki na Chodn. Po uprztniciu przez nas cegie
i kamieni na rodku ulicy Chodnej nie maj wiele amunicji.

Czsto zadawaem sobie pytanie, czy Polska, to jest Mickiewicz i Sowacki, czy te ten ulicznik.
Prawda ley porodku. Nad wieczorem komunikuj, e w piwnicy kto schowa ndzne, zreszt, futro.
Wobec grocych konsekwencji poleciem Subie [Porzdkowej] futro odda Policji Polskiej.

Brandt by w areszcie i poleci sobie pokaza Judtow. Mam wraenie, e ciekawoci gwoli.

10 VII 42 - Rano Gmina. Zwiedziem wytwrni ceramiczn artystw w towarzystwie Heymana etc.,
ktrzy mieli fabryk ceramiczn we Wocawku. Proponuj wyrb misek, kubkw etc. Na razie bez
skutku. Zwiedziem ogrdki na Nalewkach i Nowolipkach. Na niedziel bd gotowe.

O 2 pp. otworzyem kurs przeszkoleniowy dla nauczycieli w sali Gminy. Przemawiali oprcz mnie
Wolfowa i Brandszteter87. Sala bya pena.

Podobno nadszed list do Arbeitsamtu, e pociganie do roboty w obozach uskuteczni SS poza

Urzdem Pracy.

11 VII 42 - Z rana u Brandta i Mende z Lejkinem. Zapytaem B[randta], czy nie mgby si rozmwi z
Kommandeurem wzgl[dnie] z SS u Brhla w sprawie dzielnicy. Szeryskiego sprawa wisi. Mende
ponownie zakaza udziela informacji o poszczeglnych ydach w ghetcie. Byem u Rodecka.
Owiadczy, e cz sum, otrzymanych z podatkw od Finanzinspektora, da Radzie. Zwrciem mu
uwag na to, e otrzymuj zbyt drobne sumy w stosunku do potrzeb. Wskazaem na potrzeb
odbudowy sierocica etc., aby usun dzieci z ulicy, na stra ogniow, ktr mam uruchomi.

Poruszyem spraw Ubezpieczalni, ktra nic nie robi dla dzielnicy i ktra moe zada ode mnie
zawrotnych sum. Okazuje si, e chc zaoy Nebenstelle [oddzia] w dzielnicy. W toku rozmowy
nadmieniem o pogoskach: przesiedlenie, skierowanie dziesitkw tysicy na wschd. Otrzymaem
odpowied, e sprawy te s omawiane. Moe z dnia na dzie przyj zarzdzenie. Przy wyjciu
spotkaem Auerswalda. Prosi, aby odoy rozmow na poniedziaek. Sprawy godziny policyjnej
jeszcze nie zaatwi.

Sytuacja gospodarcza w dzielnicy przedstawia si w sposb nastpujcy: w porednictwie

Arbeitsamtu dano prac w styczniu 1942 r. 1268 mczyznom i 165 kobietom, w czerwcu - 9250
m[czyznom] i 1802 kobietom. Razem 24 257 mczyzn i 5739 kobiet.

Liczba zawodowo czynnych w kocu kwietnia wynosia 79 000 (nie wliczajc w to osb, ktrych
zatrudnienia nie wolno nam kontrolowa). Obecnie pracuje 95 000 (bez Ii-ej grupy), w tym 4500 na
placwkach poza dzielnic, 50 000 w przemyle, rzemiole, chaupnictwie.

W grudniu 1941 r. eksport wynosi 2 mln zotych. W czerwcu 12 mln zotych.

87
Micha Brandszteter, znany pedagog ydowski, b. kierownik gimnazjum w odzi.
12 VII 42 - Rano Gmina. O 9.30 otwarcie ogrdka dla dzieci szkolnych na rogu Franciszkaskiej i
Nalewek. Tumy ludzi. Na ulicy, na dachach, na kominach, na balkonach. Orkiestra, chry, balet.
Przemawiaem do dzieci. Na ulicy dzieci zrobiy mi owacj. O 12-ej otwarcie warsztatw w wizieniu.
Przemawiaem. Rok istnienia ydowskiego aresztu.

13 VI I42 - Rano Gmina. Temperatura si od kilku dni po upaach mocno obniya. Deszcze. Kilka dni
temu zmieniono wach na andarmeri, ktra zreszt bya bardzo krtko. Zdarzenie z Wandheilerem.

Wczoraj zgosi si Kon i owiadczy, e w Z[akadzie] Zaopatrywania] s nieporzdki. Wezwaem do

siebie Gepnera, z ktrym ustaliem, e naley wysucha Kona.

Auerswald cofn zezwolenie na nienoszenie opaski Rechthandowi i Grafowi. Ponadto rwnie

Haendlowi, ktremu zreszt sam to prawo nada i niedawno przeduy.

14 VII 42 - Z rana Gmina. Potem u komisarza. Chc zaprowadzi hodowl krlikw. A[uerswald]
owiadczy, e nie otrzymamy owsa.

W sprawie ewangelikw, grzebanych na cmentarzu ydowskim88, poleci odoy j do powrotu

Grasslera. W sprawie dzieci w areszcie zgodzi si, aby je na razie umieci w internatach a do
przygotowania zamknitego domu poprawczego.

Zwrciem si z prob o zwolnienie skazacw i przyszych skazacw w taki sam sposb, jak to ju
raz miao miejsce. Odmwi. Zaproponowaem wtedy obz pracy na miejscu w wizieniu. Zgodzi si
z tym, aby Toebbens, Schultze89 wzgl[dnie] szczotkarze urzdzili warsztaty.

Wezwaem na posiedzenie Gepnera, Rechthanda, Wielikowskiego, Lejkina, Lichtenbauma i

Lindenfelda. Ostatniemu poleciem zrobi zestawienie winiw. Lichtenbaumowi poleciem
przygotowa kosztorys budowy pawilonu na terenie wizienia, wzgl[dnie] adaptacji budynku Gminy
na Ceglanej (mykwa), Rechthandowi rozmow ze szczotkarzami etc.

15 VII 42 - Rano z Lejkinem u Brandta i Mende. Potem u Mllera w sprawie Schmiedta, ktry
przyjecha z Berlina w sprawie kompensaty i rne towary od nas za co nieokrelonego jeszcze.
Dzwoni komisarz, polecajc oprni kwarantann Leszno 109/111 z niemieckich ydw, bo tam
pragnie ulokowa na etapie robotnikw do obozw (najbliszy transport 620 ludzi). Poleciem
Kwaterunkowi znale pomieszczenie dla niemieckich] uchodcw. Sam zwiedziem lokal Nalewki 31.
W niby to kawiarni zastaem kilkudziesiciu modych ludzi, grajcych w domino i karty. Lokal ten
przeznacz na dzieci z aresztu (dom poprawczy). Zwiedziem przy okazji ogrd na rogu
Franciszkaskiej (peno dzieci). Do Gminy zjawi si Nicolaus i poleci w pitek rano sprowadzi ydw
cudzoziemcw do Pawiaka (ponad 80), skd maj by skierowani za granic90. Zjawi si Schmiedt.
Omawiano spraw dostawy. W zamian - owiadczy - maj by zwolnieni winiowie.

88
Cmentarze Ewangelickie na Mynarskiej i ytniej ssiadoway z Cmentarzem ydowskim na Okopowej.
89
Franz Emil Schultz, niemiecki przedsibiorca zwizany z dostawami dla armii niemieckiej.
90
Chodzio o wymian ydw obywateli pastw wojujcych z Rzesz na Niemcw internowanych w tych
pastwach (por. przyp. 56). Wadze niemieckie wycofyway ich z getta w zwizku z przewidzian ju jego
likwidacj. Niemniej wielu z nich zgino na Pawiaku, min. jeden z kierownikw Jointu Neustadt i jego ona,
znana aktorka teatru ydowskiego - Klara Segaowicz. W szczeglnoci zamordowano tych, ktrych
obywatelstwo obce wydawao si Niemcom podejrzane.
Kwestia zezwolenia zakupu ywnoci w myl dekretu Fischera, ktry nie wykluczy ydw z tego, nie
bardzo jest - o ile o ydw chodzi - aktualne. Rwnie dodatek domw na przemysowe warsztaty,
poza ghettem. Na jutro na 9 rano zwoaem konferencj w tej sprawie. Dzi rozplakatowano
zarzdzenie Auerswalda o przedueniu godziny policyjnej do 22 wieczorem.

16 VII 42 - Rano Gmina. Potem u komisarza. Poleci rozmawia ze Szmiedtem. Na zapytanie, kto to
jest S[chmiedt], odpowiedzia, e nie moe mi tego powiedzie. Naradziem si z Gepnerem,
Sztolcmanem, Rechthandem etc. w sprawie jutrzejszej rozmowy z S[chmiedtem].

Byem u Gauby. Umwiem si na jutro na 9 rano. Pojedzie obejrze lokal dla dzieci z aresztu (dom
poprawczy) i zwolni pewno te dzieci.

Zarzdziem oprnienie Leszno 109/111 z uchodcw z Niemiec, bo tam bdzie punkt etapowy dla
obozw.

Pogoski o wysiedleniu ydw z dzielnicy, z tym, e ma zosta 120 000. Napisalimy krtkie memo
o stanie gospodarczym, o produkcji ydowskiej] w dzielnicy i dorczylimy je rnym czynnikom, od
ktrych los nasz jest zaleny.

Wieczorem kto z firmy Toebbens zaj gwatem lokal Opieki na Ogrodowej dla ydw niem[ieckich] z
Leszna 109, pracujcych u Toebbensa. Wielikowskiemu poleciem dzwoni do komisarza.

Wieczorem (Il-gi dzie przeduonej godziny policyjnej) zatrzymano ryksze i nie przepuszczono ich
pod mostem na rogu Chodnej i elaznej.

17 VII 42 - Do domu przyniesiono mi o 7 rano zestawienie winiw, skazacw etc. dla rozmw ze
Schmiedtem.

Rano Gmina. Dzwoni Glasswna od komisarza, aby dzi oprni synagog z uchodcw. Gmach
bdzie postawiony do dyspozycji SS. Skierowaem Firsta do paacu Brhla w tej sprawie. Dzie si
zaczyna niedobrze. Na szczcie okazao si, e synagoga ma by dla cudzoziemcw ydw. Dzi
musz oprni j, celem ulokowania emigrantw do Ameryki etc.

O 11-ej byli dwaj Niemcy, ktrzy proponuj interes kompensacyjny + zwolnienie czci winiw
i ew[entualne] zezwolenie na wolny zakup mki ytniej za dostaw butw etc.

Na konferencji w obecnoci Gepnera, Sztolcmana, Rechthanda i Altberga ustalono oglne wytyczne.

W poniedziaek ew[entualnie] sprawa bdzie definitywnie zakoczona. Jutro umwi si
z komisarzem. Wysiedlenie 1700 niem[ieckich] ydw z Leszna 109 odbyo si w porzdku. Zajto na
to kilkadziesit lokali.

18 VII 42 - Rano z Lejkinem u Brandta i Mende. Dzie peen zych przeczu. Pogoski o tym, e od
poniedziaku wieczorem zacznie si wysiedlanie (wszystkich!?). Zapytaem komisarza, czy wie co
o tym. Odpowiedzia, e nie i e nie wierzy w to. Tymczasem w dzielnicy panika, jedni mwi
o wysiedleniu, drudzy o pogromie. Dzi i jutro mamy rozadowa synagog, do ktrej wejd ydzi
cudzoziemcy. Kiedy siedziaem u Mende, wesza jaka polska panienka lat 16-18 z owiadczeniem, e
w jej domu mieszka chrzczona ydwka.
19 VII 42 - Rano Gmina. Na miecie niesychana panika. Kon, Heller, Ehrlich rozsiewaj paniczne
pogoski. Robi to wraenie jakiej sztucznej propagandy. Bodajby tak byo. Z drugiej strony mwi si
o przygotowywanych 40 wagonach. Okazao si, e jest ich 20 i e SS polecio je przygotowa, bo
jutro na obz ma wyruszy 720 robotnikw.

Kon twierdzi, e jutro o 8 wieczorem ma si rozpocz wysiedlenie 3000 ydw z maego ghetta
(liska?) i sam z rodzin zwia do Otwocka. Inni zrobili to samo.

Niejaki Czerniakw, mj krewny podobno, jest macherem przy Wydziale Pracy, w ktrym przez
duszy czas pracowa. Poleciem go osadzi w wizieniu. Z powodu paniki objechaem dzi w aucie
ca dzielnic. Byem w 3 ogrdkach. Nie wiem, czy udao mi si uspokoi ludno. Swoje jednak
zrobiem. Delegacjom, ktre si do mnie zgaszaj, staram si doda ducha. Co to mnie kosztuje, nie
widz. Dzi wziem 2 proszki od blu gowy, 1 cybalgin i walerian. Pomimo to gowa mi pka.
Staram si, aby umiech z twarzy mi si nie odlepi.

20 VII 42 - Rano 7.30 w Gestapo. Zapytaem Mende, ile prawdy w pogoskach. Odrzek, e nic nie
sysza o tym. Z kolei zwrciem si do Brandta, odpowiedzia, e jemu nic nie wiadomo o tym. Na
zapytanie, czy to jednak moe mie miejsce, odrzek, e on nic nie wie. Wyszedem od niego
niepewny. Zwrciem si do jego szefa komisarza Boehma. Ten odrzek, e to nie jego dzia, e
Hohenmann mgby co na tle pogosek ewentualnie zakomunikowa. Nadmieniem, e wedug
rozsiewanych wieci dzi o 19 ma si zacz wysiedlenie. Odpowiedzia, na to, e chyba by co
wiedzia, gdyby to miao mie miejsce. Nie majc innego wyjcia udaem si do-zastpcy kierownika
wydziau III, Scherera. Wyrazi zdziwienie co do pogoski i owiadczy, e rwnie nic o tym nie wie.
W kocu zapytaem, czy mog owiadczy ludnoci, e nie ma powodu do obaw. Odpowiedzia, e
mog, e to wszystko, co mwi, jest Quatsch i Unsinn [bzdura i nonsens].

Poleciem Lejkinowi, aby przez rejony zawiadomi o tym ludno. Pojechaem do Auerswalda.
Owiadczy, e opowiedzia o wszystkim SS-Polizeifhrerowi. First w midzyczasie by u Jesuitera i
Schleterera, ktrzy si oburzyli z powodu rozsiewanych pogosek i zapowiedzieli dochodzenie w tej
sprawie.

Wrciem do Gminy. Zastaem dra Schmiedta. Finalizuje si kompensata buty etc. za zboe
(1 250 000).

Omwiem dzi z komisarzem spraw dzieci w areszcie. Poleci napisa sobie list w sprawie
zwolnienia, z tym, e dzieci umieci si w domach poprawczych i zagwarantuje, e nie uciekn.
Zaproponowaem powierzenie wychowawstwa Patronatowi nad winiami. Komisarz zada osoby
odpowiedzialnej za pilnowanie dzieci. Ma to by kto ze Suby Porzdkowej.

Rozmwiem si z Kaczk, kuratorem etapowego punktu na Dzikiej. Chodzi o umieszczenie dzieci

rwnie na tym punkcie. Projektuj wykoczenie domu na Ceglanej (mykwa), celem umieszczenia
dzieci w tym gmachu. Sdzi naley, e okoo 2000 dzieci bdzie si kwalifikowao do domw
poprawczych.
21 VII 4291 - Rano Gmina. Przed 12-t zjawili si funkcjonariusze SP92 i polecili zatrzyma radcw,
obecnych w gmachu, w moim gabinecie. Poza tym zadali listy reszty radcw. Wkrtce radcowie
w moim pokoju zostali grupami zaaresztowani. Rwnoczenie zaaresztowano Zarzd Z[akadu]
Zaopatrywania] z Gepnerem na czele. Chciaem wyj razem z zaaresztowanymi. Owiadczono mi,
abym zosta w biurze. W midzyczasie dojechali i inni do mego mieszkania, szukajc mojej ony.
Owiadczono im, e jest na Wolnoci w Domu Dziecka. Pojechali i wrcili do mieszkania z nakazem,
aby ona o 3-ej bya w domu. Cz radcw zostaa dzi zwolniona.

Zwrciem si do Brandta, ktry owiadczy, e jutro, pojutrze bd wypuszczeni. Interweniowaem u

Auerswalda w sprawie Gepnera i jego kolegw w Z[akadzie] Z[aopatrywania]. Odpowiedzia, e jutro
to uczyni. Zapyta, kto waciwie wchodzi w gr. Odniosem wraenie, e waha si, co do Gepnera.
Podkreliem wobec tego, e Gepner jest dusz Z[akadu] Z[aopatrywania].

Siedziaem w Gminie do 6-ej, sprowadziwszy on do Gminy. Wieczorem spokojnie. W nocy wypadki

miertelne93.

22 VII 42 - Rano o 7.30 w Gminie. Granice maego ghetta obstawione specjaln formacj poza
normaln.

O godzinie 10-ej zjawili si Sturmbahnfhrer Hoefle94 z towarzyszami. Telefony wyczylimy. Dzieci

usunito z przeciwlegego ogrdka.

Owiadczono nam, e z pewnymi wyjtkami maj ydzi, bez rnicy pci i wieku, by wysiedleni na
wschd. Dzi do godziny 4 pp. ma by dostarczonych 6000 ludzi. I tak bdzie (najmniej) codziennie.

Polecono oprni dom elazna 103 na potrzeby funkcjonariuszy niemieckich, ktrzy przeprowadzaj
wysiedlenie. Meble zatrzymano. Poniewa urzdnicy Rady z onami i dziemi s wolni od wysyki,
poprosiem o doczenie do tego urzdnikw JSS, Zwizku Rzemielnikw, mieciarzy etc., na co
uzyskaem zgod.

Poprosiem o zwolnienie Gepnera, Rozena, Sztolcmana, Drybiskiego. Wintera, Kobrynera, na co si

zgodzono. O 3.45, z wyjtkiem Rozena, wszyscy s ju w ghetcie.

Lejkin poleci mi zakomunikowa po obiedzie, e podobno do auta policji rzucono szko. Zagroono
nam, e jeeli to jeszcze raz si powtrzy zakadnicy nasi zostan rozstrzelani. Najtragiczniejszy
problem to problemat dzieci w sierocicach etc. Poruszyem go - moe si uda co zrobi.

O g. 5.30 nadjecha jeden z funkcjonariuszy Forwort (?)95 i zada, aby zastpc Lejkina by Jzef
Ehrlich. Nosi ju 3 gwiazdki.

91
Od tego dnia notatnik pisany jest na innych kartkach, z kratkowanego widocznie nowego notesu.
Zapocztkowao to prawdopodobnie Notatnik Dziesity.
92
Prawdopodobnie Sicherheitspolizei (Sipo).
93
Oczywicie chodzi o zamordowanie wielu osb.
94
SS-Sturmbahnfhrer Hermann Hoefle, penomocnik do spraw przesiedlenia, przyby z caym oddziaem z
Lublina, aby uczestniczy w akcji wyprowadzania ydw na Umschlagplatz.
95
Znak zapytania w nawiasie, u Czerniakowa, chodzi o Worthoffa.
Sturmbahnfhrer Hoefle (Beauftragter do wysiedlenia) poprosi mnie do gabinetu i owiadczy, e
ona moja na razie jest wolna, ale jeeli wysiedlenie si nie uda pierwsza bdzie jako zakadnik
rozstrzelana.

23 VII 1942 - Rano Gmina. Zjawi si Worthoff z grupy przesiedlecw, z ktrym omwiem szereg
spraw. Zwolni uczniw szk rzemielniczych z przesiedlenia. Mowie kobiet pracujcych rwnie.
Co do sierot poleci rozmwi si z Hoefle. W sprawie rzemielnikw poleci si rwnie rozmwi. Na
zapytanie, ile dni w tygodniu bdzie akcja czynna, odpowiedziano, e 7 dni w tygodniu.

Na miecie wielkie parcie do tworzenia szop96. Maszyna do szycia moe uratowa ycie97.

Godzina 3-cia. Na razie jest 4000 do wyjazdu. Do 4-ej, wedug rozkazu, ma by 9000.

Na poczt zjawili si jacy funkcjonariusze i polecili przychodzce listy i paczki kierowa na Pawiak.

W niespena godzin po tym zapisie Czerniakw odebra sobie ycie. Otru si cyjankiem potasu
w swoim gabinecie w Gminie.

Na stole znaleziono krtki list do ony:

daj ode mnie bym wasnymi rkami zabija dzieci mego narodu. Nie pozostaje mi nic innego, jak
umrze.

Odnaleziono take notatk dla Zarzdu Gminy98.

Inynier Adam Czerniakw zosta pochowany w Alei Zasuonych na Cmentarzu ydowskim przy ulicy
Okopowej w Warszawie. Jest to grb rodzinny, pochowana w nim zostaa take zmara w Warszawie
24 II 1950 roku jego ona, dr Felicja Czerniakw. Oba groby przedziela symboliczna pyta zmarego
w dalekiej Kirgizji syna Czerniakoww Jana.

Napis na grobie brzmi:

B. P. INYNIER
ADAM CZERNIAKW
PREZES GETTA WARSZAWSKIEGO
ZMAR DN. 23 LIPCA 1942 R.
NORWID:

KADEGO Z TAKICH, JAK TY, WIAT NIE MOE

OD RAZU PRZYJ NA SPOKOJNE OZE,

96
Chodzi o shopy, warsztaty na terenie getta, pracujce na rzecz okupanta. udzono si, e dziki pracy w
szopie uda si unikn wysiedlenia.
97
Mimo pierwotnego zapewnienia, e robotnicy fizyczni (rzemielnicy) nie bd podlegali wysiedleniu, objo
to w duym stopniu i ich.
98
Zob. notatka na s. 41.
 I NIE PRZYJMOWA NIGDY JAK WIEK WIEKIEM,
WIC MNIEJSZA O TO, W JAKIEJ SPOCZNIESZ URNIE,
BO GRB TWOJ JESZCZE ODEMKN POWTORNIE
INACZEJ BD GOSI TWE ZASUGI.
Na pycie ku pamici jedynego syna:

JAN CZERNIAKW
PRAWNIK EKONOMISTA
Y LAT 28, ZMAR DN. 18 LIPCA 1942 R. W KIRGIZJI
MODE SWE ZYCIE ZOY W OFIERZE
WALCZC O WOLNO I ZWYCISTWO LUDU
NASZ SMIERC NIEOZDOBN WIECEM
MK DUGICH NIEWOLNYCH LAT
NIECHAJ UCZCI YW PAMICI
WYZWOLONY I NOWY WIAT
TIMOFIEJEW

Za na pycie grobu ony i matki:

B. P. Z ZWAYERW
FELICJA CZERNIAKOWOWA
DR FILOZOFII
ZMARA DN. 24 LUTEGO 1950 R.
ADEN BOL, ADNE CIERPIENIE
CZOWIECZE JEJ NIE OMINO
23 VII 1942 12 V 1943 (M. Fuks)

mier Adama Czerniakowa wywara wstrzsajce wraenie. Ideowi i polityczni przeciwnicy, dziaacze
podziemnego ruchu oporu, Ringelblum i wszyscy, co za ycia prezesa Gminy mieli do niekoczce
si pretensje i ale, co obrzucali go oskareniami i inwektywami - nagle zrozumieli tragedi
i niewtpliw uczciwo tego czowieka. Jedni uwaali, e jego samobjstwo byo wyrazem saboci,
inni - pragnieniem zadokumentowania postawy w chwili, gdy ostatecznie przekona si, e przez 34
miesice si myli i popenia bdy, e nie udao mu si osign celu - uratowania z pmilionowej
masy - choby czci mieszkacw getta warszawskiego. Moe byo te wezwaniem do oporu
zbrojnego, wiadcz o tym sowa zapisane na par chwil przed zayciem cyjanku: Mj czyn... moe
naprowadzi na waciw drog dziaania. Nieuzasadnione s zarzuty, e Czerniakw ukrywa przed
spoeczestwem ydowskim prawd o zamiarach hitlerowcw, o przygotowywaniu cakowitej
zagady getta z jego mieszkacami. I on, i inni dziaacze - zarwno Gminy, jak i organizacji
podziemnych, przynajmniej od pocztku 1942 roku nie mieli ju zudze co do eksterminacyjnych
planw hitlerowcw. Jeeli Czerniakw nawet informowa spoeczno getta o dementowaniu
przez wadze okupacyjne pogosek o totalnej deportacji - czyni to raczej w celu zapobieenia panice -
sytuacji, ktra jego zdaniem moga si sta jeszcze bardziej dramatyczna i krwawa. Chcia temu
zapobiec w sabej, tlcej si jeszcze nadziei uratowania cho czci mieszkacw getta. Poza tym nie
opuszczaa go nigdy myl o jakim przeomie, zreszt ju zarysowujcym si od klski zadanej
Niemcom pod Moskw i zniweczeniu butnej teorii Blietzkriegu, wiara w inny przebieg wojny,
a wreszcie w jakie opamitanie si zbrodniarzy lub interwencj sojusznikw w dziele ratowania
ydw od zagady. Wierzy, e konsekwentna i wytrwaa walka o stworzenie warunkw na
przetrwanie uratuje niejedno ycie. Jako inynier i ekonomista liczy na materialne korzyci, jakie
cignli Niemcy z kilkudziesiciu zakadw produkujcych rkoma niewolniczo eksploatowanych
rzemielnikw i robotnikw ydowskich wyposaenie dla potrzeb hitlerowskiej machiny wojennej.
Wydawao mu si, e Niemcy nie zechc utraci tej cennej dla nich bazy zaopatrzeniowej. Jego walka
o ycie ludzi, za ktrych czu si odpowiedzialny, to bya ciga szarpanina z wadzami hitlerowskimi
o kad pid getta, o kad zotwk i kilogram mki lub brukwi, o jajko dla dzieci, o zapaki
i kawaek myda, ktre skrupulatnie, w aptekarskich dawkach, swoimi plakatowymi, codziennymi
niemal, zarzdzeniami, sprawiedliwie dzieli. Nie udawao mu si okieznywa spekulacji i wyzysku.
yli w getcie take bogacze, krwiopijcy, kolaborujcy przedsibiorcy ydowscy. Czerniakw co mg,
egzekwowa, apelujc do sumienia i uywajc siy, gdy chodzio o zbieranie kontrybucji dla ratowania
skazanych, zabierajc si, przy pomocy swojej policji luksusowe produkty ze sklepw i restauracji -
dla sierocicw. Chcia utrzymywa w ryzach czciowo zaprzedany i skorumpowany aparat Gminy,
o co z trudem i bez powodzenia si stara plujc krwi i nie mogc znie, jak pisa, tego
zdziczenia. Gdy zacza, przy jego udziale, powstawa ydowska Suba Porzdkowa, wiza z jej
powoaniem nadzieje, szanse na zaprowadzenie adu i wyeliminowanie penetracji getta w tak duym
stopniu przez esesowcw, policj niemieck, policj granatow, przez rnych szaulisw i im
podobnych. Pilnowa dobierania do Suby Porzdkowej ludzi w miar porzdnych, ale nie udao mu
si zapobiec przenikniciu w jej szeregi licznych wtyczek gestapo i ludzi moralnie nieodpowiednich.
Szybko narastaa w getcie powszechna niech, a nawet wrogo do ydowskiej policji, ktra
demoralizowaa si coraz bardziej, szczeglnie w okresie przymusowych apanek, a ju drastycznie
i zdradziecko przy rozpocztej w lipcu 1942 roku wielkiej deportacji. Wyrazem uzasadnionej wrogoci
do tej policji staj si zamachy na jej funkcjonariuszy, midzy innymi na jej komendanta pukownika
Szeryskiego1, a pniej na jego nastpc Jakuba Lejkina2, ktry okaza si szczeglnie gorliwy
i brutalny podczas deportacji.

mier Czerniakowa nie zostaa przyjta przez dziaaczy getta jednoznacznie. Na przykad w jednym
z dokumentw3, ktrego autork jest prawdopodobnie polska powieciopisarka, w getcie urzdniczka
Gminy, Gustawa Jarecka4, - czytamy m.in.: Ludzie, ktrzy owego sonecznego ranka [24 VII 19425]
wyszli na ulice obmurowanej Warszawy, wypenione rozdzierajcym krzykiem schwytanych (tak jak
w powieciach chopicych z Dzikiego Zachodu chwyta si na lasso), zaskoczya jeszcze jedna
niespodzianka. Adam Czerniakw, prezes 360-tysicznej gminy ydowskiej, starszy pan w meloniku,
ktry od trzech lat reprezentowa oficjalnie warszawskich ydw, dokonywa otwar, wygasza
przemwienia i stwarza dookoa siebie obyczajowo feudalnego dworu, ten uczciwy, ale saby,
pozbawiony dalszych perspektyw czowiek, ktry wiele przecierpia w okresie noszenia swego tytuu
przywdcy mas ydowskich, zdoby si teraz na gest protestu. By to protest swoisty, ale wymowny.
Czerniakw popeni poprzedniego wieczora samobjstwo przez zaycie cyjanku. Okaza
przenikliwo wiksz anieli przez cay czas swej dotychczasowej dziaalnoci. Nie mogc i nie
umiejc zdoby si na opr, nie chcia sta si narzdziem wykonawczym dla wymordowania wielkiej
gminy warszawskiej, ktrej panem czu si w sposb nieco patetyczny. Ta mier wstrzsna
krtkowzrocznymi ukazujc jawnie, e nieszczliwy prezes nie widzia nadziei, ani wyjcia z sytuacji,
nie staa si jednak jeszcze ostatecznym zrozumieniem.

Zgon poprzedziy nastpujce okolicznoci: 23 lipca po poudni^ okoo pitej Czerniakw opuci
gmach na Grzybowskiej i uda si do domu na Chodn. O szstej zajechao przed Gmin auto

1
25 VIII 1942 r. zamachu dokona Izrael Kana, z podziemnej organizacji ortodoksyjnej Akiba, w mieszkaniu
Szeryskiego na ul. Nowolipki 10. Strza chybi, kula zrania Szeryskiego w rami. Zob. B. Mark, Walka
i zagada, s. 103 -104.
2
Zamach dokonany zosta 29 X 1942, wieczorem na ul. Gsiej, gdzie mieszka. Strzela czonek OB-u Eliasz
Raski (Elek), B. Mark, op. oit., s. 151.
3
1942 [listopad], Warszawa, getto, - Wstpny szkic pt. Ostatnim etapem jest mier, do [Raportu
zjednoczonych organizacji podziemnych getta z 15 listopada 1942 r.]. Maszynopis w Arch. Ring. II, nr 197, k. 1-
13; zob. Arch. Ring., s. 264-273.
4
Zgina wraz z dwojgiem dzieci w nocy z 17 na 18 I 1943 r., w drugiej czci akcji likwidacyjnej, ktrej ofiarami
padli take czonkowie Rady i pracownicy Gminy; Ksowim, t. II, s. 187 - 188.
5
Tego dnia ukazao si na murach getta obwieszczenie, ktrego podpisania Czerniakw odmwi. Oto jego
tre w jzyku polskim (wydrukowanym pod tekstem niemieckim).
Rada ydowska w Warszawie
OBWIESZCZENIE
1) Na skutek nieprawdziwych wiadomoci krcych w dzielnicy ydowskiej w Warszawie w zwizku
z przesiedleniem, Rada ydowska w Warszawie zostaa upowaniona przez Wadze do ogoszenia, e
przesiedlenie ludnoci, ktra nie jest produktywn w dzielnicy ydowskiej w Warszawie, nastpi rzeczywicie na
tereny wschodnie.
2) Przesiedlenie winno by we wskazanym terminie przeprowadzone w interesie samej ludnoci. Rada
ydowska w Warszawie wzywa osoby, podlegajce przesiedleniu, aby si nie ukryway i nie uchylay od
przesiedlenia, co utrudniaoby wykonanie zadania.
3) W dobrze zrozumianym interesie ogu ludnoci ydowskiej w Warszawie jest wskazane, aby podlegajce
przesiedleniu osoby, zamieszkae w domach kolejno wyznaczonych, zgaszay si dobrowolnie na punkt zborny
przy ul. Stawki 6/8.
Wedug uzyskanego zapewnienia rodziny, ktre stawi si dobrowolnie, nie bd rozdzielone.
Warszawa, dnia 24. Lipca 1942.
Rada ydowska w Warszawie
osobowe, w ktrym siedziao dwch nieznanych tutaj funkcjonariuszy SS. Chcieli widzie si
z prezesem. Do przybyego na nocny dyur urzdnika, ktry zjawi si, eby odebra dyspozycj,
odnieli si brutalnie, uderzajc go pejczem. dali natychmiastowego sprowadzenia prezesa.
Dyurny urzdnik zawiadomi prezesa telefonicznie, e oczekuj go na miejscu. Jednoczenie wysano
riksz porzdkowego na Chodn. Prezes ju nie mia tego dnia swego samochodu, odebrano mu go
dwudziestego drugiego. Blisi z jego otoczenia twierdz, e odczu to dotkliwie... [w tym miejscu
tekst z zachowanego maszynopisu si urywa].

Negatywnie oceniono samobjstwo Czerniakowa w tzw. Raporcie listopadowym zjednoczonych

organizacji podziemnych getta dla Rzdu Polskiego w Londynie i Rzdw Sprzymierzonych, pt.
Likwidacja ydowskiej Warszawy z 15 XI 1942 r.6: Dokona on [Czerniakw] tego czynu w stanie
zaamania psychicznego, po otrzymaniu instrukcji od penomocnika o dostarczeniu dalszych
kontyngentw wysiedlecw w iloci 7000 na pitek 24 lipca i 10 000 na sobot 25 lipca. Ci
nieliczni, ktrzy z trosk ledzili bieg wypadkw, napitnowali ten czyn, jako niegodny kierownika,
przynajmniej formalnego, dzielnicy ydowskiej. Obowizkiem jego byo, w zrozumieniu
nieuchronnego rozwoju tej tragedii, wezwa spoeczestwo do czynnego i biernego oporu wobec
okupanta. Wezwanie to, miae i odwane, wytrcioby moe masy ydowskie z letargu. Niestety,
nawet i ta najwiksza ofiara prezesa Czerniakowa, ofiara wasnego ycia, okazaa si bezcelowa
i zgina w tumulcie szybko po sobie nastpujcych wypadkw. Jak podaje R. Sakowska w przypisie
do tego stwierdzenia, Organizacje konspiracyjne potpiy A. Czerniakowa za prywatne, jak to
pniej okrelono, samobjstwo. Niemniej jednak byo ono ostrzeeniem bardziej wymownym ni
odezwy i proklamacje. Samobjstwo przewodniczcego R nie mogo mie wpywu na wczesny bieg
wydarze, byo jednak aktem o wymowie moralnej, ktra przetrwaa wojn i okupacj hitlerowsk7.

Traktowano te samobjczy akt Czerniakowa jako klsk moraln. Rzeczywicie nie wezwa do
walki. Rok 1942 nie by jeszcze por na rozpoczcie oporu zbrojnego. Polski ruch oporu te jeszcze do
tego nie by przygotowany. Pretensje do Czerniakowa wyrazi efektownie jeden z przywdcw
ydowskiej Organizacji Bojowej Marek Edelman. Posdzajc Czerniakowa, e ukrywa przed narodem
prawd, stwierdza: Jeden czowiek mg powiedzie gono prawd: Czerniakw. Jemu uwierzyliby.
Ale on popeni samobjstwo. To nie byo w porzdku: naleao umrze z fajerwerkiem. Wtedy ten
fajerwerk by bardzo potrzebny - naleao umrze, wezwawszy przedtem ludzi do walki. Waciwie
tylko o to mamy do niego pretensj8. W tych kilku zdaniach Edelman podkreli autorytet
Czerniakowa (Jemu uwierzyliby.) i jego bezsprzecznie uczciw, moraln postaw.

Czerniakw nie by naiwny i atwowierny, zna zbyt dobrze hitlerowsk machin, w ktrej tryby by
wcigany i ktrej ciosy przyjmowa na siebie z bohaterskim stoicyzmem. Ale nie znalaz
w ostatecznoci adnego sposobu przeciwdziaania.

19 VI 1942 r. zapisuje w Dzienniku: Na miecie niesychana panika. Ju nie byo zudze, ale
Czerniakw stara si doda otuchy ludziom. Wci jeszcze wierzy, e przez prac - co zreszt na
najblisze par miesicy okazao si nie bez susznoci - mona jeszcze cz ludzi ocali. Za cztery dni,
23 lipca (by to dzie Tisza bAw, dzie postu w rocznic zburzenia wityni Jerozolimskiej) zapisze
m.in.: Godzina 3-cia. Na razie jest cztery tysice do wyjazdu. Do 4-ej, wedug rozkazu, ma by 9000.

6
Arch. Ring., s. 281.
7
7 Ibidem, przypis 21, s, 316.
8
H. Krall, Zdy przed Panem Bogiem, Krakw 1977, s. 11.
Gdy zjawili si u niego w przeddzie hitlerowcy z egzemplarzem szczegowego zarzdzenia
o deportacji, z dziennymi limitami - by go podpisa - odmwi uczynienia tego, tym bardziej e
Worthoff9 poinformowa go, i rozkaz wysiedlenia dotyczy take i dzieci.

Trudno powiedzie, w jakim stanie psychicznym by Czerniakw w chwili popenienia samobjstwa.

Chyba nie by to, jak mu imputowano, stan zaamania, by to raczej stan nagej rozpaczy wywoanej
bezsilnoci wobec tragedii i zbrodniczej przemocy. Cyjanek mia zawsze przy sobie, trzyma go te
w swym sejfie w Gminie, wiedzc, e konieczno jego zaycia moe nastpi w kadej chwili. Uczyni
to w momencie chyba najodpowiedniejszym do powiedzenia tym aktem prawdy i wskazania
dalszego, chocia nie sprecyzowanego i nieokrelonego kierunku dziaania. Zwtpienie i utrata
nadziei, jak rak trawicy ycie ludzkie, narastay w nim z dnia na dzie. Chwil ostatecznej decyzji
odkada w wiadomoci, e kady dzie jego walki na co moe si przyda.

Jak ju wspomniano, reakcja na mier Czerniakowa bya rozmaita, ale bya te znamienna. Okazao
si, e jeeli dziaacze podziemia mieli do stosunek nieprzychylny, to wielu otaczao go duym
szacunkiem. Autor wstpu do hebrajskiego wydania Dziennika - dr Jzef Kermisz pisze: naley
podkreli, e wierne, pene powicenia wysiki Czerniakowa spotkay si z wysok ocen za jego
ycia. Tum ydowski na ulicy Krochmalnej, dla przykadu, usiowa dokona samosdu na zdrajcy
ydowskim, ktry winny by pobicia Czerniakowa i osadzenia go w wizieniu przez gestapo.
Przypadek sprawi, e to sam Czerniakw uspokoi wwczas tum i zapobieg rozlewowi krwi.

Autor dziennika z getta warszawskiego, Ch. A. Kapan, pisze co nastpuje o gorzkim losie i tragicznym
kocu Czerniakowa: Niektrzy zyskuj wieczno w jednej godzinie. Czerniakw zyska wieczno
w jednej chwili [...]. Jego koniec uzasadnia jego pocztek: postpowa on i dziaa dla swojego ludu,
o ktrego dol i zachowanie dba, chocia nie wszystko, co uczyniono w jego imieniu zasuguje na
pochwa.

Polski katolik pisa: Oddaj cze tej mierci, albowiem uczyniono prb wykorzystania go jako
narzdzia dla zniszczenia jego wasnego narodu, wobec czego nie widzia dla siebie innego,
honorowego wyjcia... Jego uczynki byy wielkie, zwaszcza te w obronie najbiedniejszych z biednych,
w pomocy tym, ktrzy zbiegli z innych miejsc, oraz w organizowaniu wszystkiego, co byo potrzebne.
Dziaalno publicznych instytucji na terenie getta winna by przypisana przede wszystkim i w
gwnej mierze jemu. [...]. By dzielnym czowiekiem. By bity i lony, ale mimo to, jak dugo by
w stanie, trwa na posterunku. Mona go przyrwna do tego, kto w historycznych dniach Wrzenia
by dusz ucinionej stolicy10 (chodzi o prezydenta Stefana Starzyskiego).

Nie brakowao te i takich zadziwiajcych ocen, jak na przykad ydowskiego poety i pamitnikarza
Icchaka Kacenelsona, ktry uwaa, e samobjstwem swym Czerniakw da dowd woli
oczyszczenia si z poczucia winy, odpokutowania grzechu, ktry ciy na jego sumieniu11. Napisano
nawet i to rk wybitnego historyka, ktry wprawdzie nie zna Dziennika Czerniakowa, e on
samobjczym aktem podkreli swj wasny bd, swj wkad w psychiczne rozbrojenie ludnoci
getta12.

9
Por. SS Hemmam Worthoff, ze sztabu Hofflego.
10
Cyt. za angielskim Wstpem do hebrajskiej edycji Dziennika, s. XX.
11
Ibidem.
12
B. Mark, op. cit., s. 113.
Adam Czerniakw nie wymaga rehabilitacji. wiadkowie tej epoki, ludzie, ktrzy go znali osobicie
i ktrym udao si uj z dna piekie, wreszcie dokument historii, jakim jest Dziennik - postawiy go
w rzdzie najwikszych mczennikw getta warszawskiego.

Samobjstwo Adama Czerniakowa13 zbiega si z rozpoczciem ostatecznej realizacji na terenie getta

warszawskiego planu fizycznej likwidacji ydw, zgodnie z wczeniejszymi ustaleniami RSHA
(Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy), z planem oznaczonym kryptonimem Einsatz Reinhard. Na
czele sztabu realizacji tej akcji sta dowdca SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnik.
Dziaay ju najwiksze mordownie, m.in. najblisza Warszawy, Treblinka pod Makini z czynnymi ju
komorami gazowymi i piecami krematoryjnymi. Nowym przewodniczcym Gminy zosta in. Marek
Lichtenbaum - mizerna kreatura, warcho i gbur. Podlegaa mu nadal policja ydowska,
pozbawiona ju cakowicie co porzdniejszych ludzi, zdeprawowana, niemal zbrodnicza. Nie mogc
si pogodzi z nowymi zadaniami na Umschlagplatzu, niektrzy jej funkcjonariusze popenili
samobjstwo, wielu zdezerterowao. Pozostaa na posterunku, moralnie zdegradowana policja
staa si dostawc na Umschlagplatz przy zbiegu ulic Stawki i Niskiej kontyngentw od 5 tysicy do 10
tysicy osb dziennie, w zalenoci od podstawionych transportw kolejowych.

W kocu lipca w getcie pojawiy si plakaty z wezwaniem do dobrowolnego, ochotniczego wyjazdu

do obozu na wschd, jak wielu przypuszczao, do pracy, czego dowodem mia by przydzia 3
kilogramw chleba i kilograma marmolady (niektrzy rozumowali: jeeli nie do pracy, po c by
dawali tyle chleba i marmolady). Rwnoczenie do akcji wysiedleczej przystpiy siy hitlerowcw,
esesowcw, Ukraicw, szaulisw, przy wspudziale okoo 300 ydowskich policjantw, ktrzy
zreszt wkrtce take znaleli si w Treblince. Z czasem zaprzestano przeprowadzania selekcji,
zabijajc starcw i chorych na miejscu, a do wywzki wczajc take dzieci. 5 sierpnia Janusz
Korczak, ktry nie uleg namowom pragncych go uratowa przyjaci Polakw, i jego wieloletnia
wsppracowniczka i przyjacika Stefania Wilczyska ze swoimi wychowankami udali si na
Umschlagplatz. W lad za nimi poszy dzieci z innych sierocicw i domw opieki wraz ze swoimi
opiekunami i wychowawcami na czele. Selekcjom i wywzkom przyglda si i patronowa osobicie
Karl Brandt. Trway one przez cay sierpie i pierwsze dni wrzenia. Deportacje odbyway si
w sposb niesychanie brutalny, wiele osb, by unikn mczestwa zadawanego przez hitlerowcw,
samych odebrao sobie ycie.

wiadek tych wydarze na Umschlagplatzu Marek Edelman pisze: Dnia 6 wrzenia 1942 r. wszyscy
pozostali przy yciu mieszkacy getta zostaj wezwani do stawienia si w obrbie ulic: Gsiej,
Zamenhofa, Lubeckiego, Stawki (zob. Aneks 11). Tu ma si odby ostateczna rejestracja [...].
W maym czworoboku ulic skupia si caa ludno getta: robotnicy fabryk, urzdnicy Rady
ydowskiej, suba zdrowia, pracownicy szpitali (chorzy odsyani s bezporednio na Umschlag).
Kadej firmie niemieckiej oraz Radzie ydowskiej Niemcy przyznaj okrelon liczb pracownikw,
ktrzy mog pozosta. Tym wybracom rozdawane s numerki. Numerki oznaczaj ycie. Szanse s
mae, ale to, e s, wystarcza, by znw cakowicie spltaa si myl ludzka, eby znw caa uwaga

13
Samobjstwo Czerniakowa nie byo jedynym w Judenratach. Rwnie czterej czonkowie Judenratu w
Bigoraju zostali zastrzeleni 3 V 42, za odmow wykonania rozkazu sporzdzenia listy deportacyjnej do Beca.
Podobnie zgino dwoje czonkw Judenratu w Baranowiczach - Joszua Icykson i jego sekretarka Genia Men,
zob. J. Trunk, Judenrat, The Jewish Councils, New York-London, 1972, s. 437 - 440.
skoncentrowaa si wycznie na jednym, eby wszystko, poza otrzymaniem numerka, przestao by
wane. Jedni walcz o niego gono, z krzykiem dowodz swych praw do ycia, inni czekaj wyroku
w penej ez rezygnacji. W najwyszym napiciu przebiega ostatnia selekcja. Po 2-ch dniach, ktrych
kada godzina wydaje si rokiem, wybrani zostaj pod eskort wyprowadzeni do miejsc pracy, gdzie
bd skoszarowani. Reszt odprowadzaj Niemcy na Umschlagplatz. Na samym kocu przybywaj tu
rodziny policjantw.

To, co si dzieje na Umschlagu teraz, gdy ratunku ju nie ma adnego i znikd, nie daje si uj
w najmocniejsze ludzkie sowa. Sprowadzeni ju wczeniej chorzy, doroli i dzieci ze szpitalika, le
opuszczeni w zimnych salach. Robi pod siebie i pozostaj ju tak w cuchncej mazi moczu i kau.
Pielgniarki wyszukuj w tym tumie swoich ojcw i matki i z dzikim jakim byskiem w oczach
wstrzykuj im dobr mier dajc morfin. Czyja litociwa, lekarska rka wlewa po kolei w rozpalone
buzie obcych, chorych dzieci wod z rozpuszczonym cjankiem. Naley jej si cze - oddaje swj
cjanek. Bo cjanek - to teraz skarb najdroszy, nieodkupiony. Cjanek oznacza cich mier, ratuje przed
wagonami.

W ten sposb w przecigu 2 dni wywo Niemcy 60 000 ludzi [...]. Dnia 12 wrzenia akcja jest
oficjalnie skoczona. Nominalnie pozostaje w Warszawie 33 400 ydw pracujcych w fabrykach i na
placwkach niemieckich, w tym 3000 urzdnikw Rady ydowskiej. Faktycznie, cznie z tymi, co
zdoali si ukry po piwnicach, jest okoo 60 000 ludzi. Wszyscy skoszarowani s przy miejscach pracy.
Nowe mury dziel getto, midzy poszczeglnymi blokami cign si dugie, opuszczone bezludne
tereny, straszc martw cisz ulic, stukajcymi na wietrze pustymi ramami pootwieranych okien
i mdym zapachem niepochowanych trupw14.

Midzy lipcem a wrzeniem, podczas trwania akcji i po przerwaniu deportacji, ycie w getcie ulega
kompletnej dezorganizacji, ustaje szmugiel, tragicznie przedstawia si zaopatrzenie pozostajcej
jeszcze i ukrywajcej si w najprzemylniejszy sposb i najokropniejszych warunkach ludnoci, przede
wszystkim tych bez numerkw ycia. Jednym z ostatnich akordw straszliwej akcji byo
wywiezienie, wyapanych tu i wdzie, w dniu 21 IX 1942 r. w samo najuroczystsze wito ydowskie
Jom Kipur (Sdny Dzie) jeszcze 2196 ydw15.

Wedug informacji zawartych we wspomnianym ju raporcie listopadowym organizacji podziemnych

z dnia 15 XI 1942 roku, zgadzono do koca wrzenia okoo 275 tysicy ydw, wczajc w to okoo
254 tysice deportowanych do Treblinki, ponad 11 tysicy do obozw pracy, 5961 zastrzelonych
w getcie i 3418 zmarych podczas czterech miesicy trwania wielkiej akcji wysiedleczej oraz 215
samobjstw16.

Jak podaje na podstawie raportw hitlerowskich W. Bartoszewski - do Treblinki wywieziono z getta

ogem 310 322 mczyzn, kobiet i dzieci17. Zreszt dokadnej liczby wymordowanych w tym okresie

14
M. Edelman, Getto walczy, Warszawa 1945, s. 42.
15
Raport listopadowy; 1942 listopad 15, Warszawa - getto. Raport zjednoczonych organizacji podziemnych
getta dla Rzdu Polskiego w Londynie i Rzdw Sprzymierzonych, pt. Likwidacja ydowskiej Warszawy. Zob.
Arch. Ring., s. 275 -296, dok. 208.
16
Ibidem.
17
W. Bartoszewski, Warszawski piercie mierci 1939- 1944, Warszawa 1967, s. 127.
ustali nie sposb, podobnie jak liczby skierowanych do Treblinki, zastrzelonych, zmarych
i samobjstw.

Po deportacji w getcie pozostao okoo 20% jego byych mieszkacw. Byli to w poowie rzemielnicy
i robotnicy, pracujcy w czynnych nadal shopach. Zostali oni skupieni w tzw. getcie szcztkowym
(Restgetto)18, a wadz nad nimi sprawoway bezporednio organa SS. Specjalne formacje
Werterfassung SS zajmoway si konfiskat mienia po wywiezionych i zamordowanych. Dziaay
jeszcze niektre organa Gminy, ju bez adnych pozorw samorzdnoci. Jej Biuro Ewidencji Ludnoci
przeprowadzio w padzierniku 1942 roku rejestracj pozostaej w blokach ludnoci ydowskiej.
Rejestracja obja 35 533 osoby, ale wedug danych, ktre przedostay si do podziemnego archiwum
dra Ringelbluma i posuyy do opracowania Struktury demograficznej ludnoci ydowskiej
pozostaej w Warszawie - w szcztkowym getcie pozostao okoo 60 tysicy mieszkacw, w tym
dzieci do lat 9 stanowiy 1,4% ogu, tyle mniej wicej pozostao ludzi starych19.

Pozostali przy yciu - nie wszyscy przebywali w szcztkowym getcie. Podczas trwania deportacji
pewnej liczbie ydw, czsto z rodzinami, udao si ukry na opuszczonych terenach getta, niektrym
udao si uciec na prowincj. Po tzw. stronie aryjskiej wrd ludnoci polskiej ukrywao si okoo 20
tysicy ydw20. Przebywajcy na podstawie otrzymanych numerkw, zatrudnieni byli nadal w 48
zakadach pracy na terenie getta i poza nim21. Dziki staraniom dziaaczy spoecznych, z puli Rady
numery ewidencyjne otrzymao szereg czonkw ruchu oporu, pisarzy, naukowcw, a nawet grupa
rabinw. Na przykad w shopie Hallmanna pracowa Ringelblum, w shopach u szczotkarzy poeta
Wadysaw Szlengiel, w innych znany historyk dr Ignacy Schiper, dramaturg Andrzej Marek i szereg
innych osb ze sfer inteligencji22. Pozorna stabilizacja pracujcych w shopach ydw bya nadal
sytuacj wci napron, niepewn i nietrwa. ycie toczyo si w atmosferze trwogi, oczekiwania
dalszych deportacji, wrd wielu wegetujcych w potwornych warunkach istot ludzkich, w ukryciu,
w piwnicach i ruinach, o godzie wrd szczurw, robactwa, nkajcych chorb i rozkadajcych si
trupw. ydowska administracja getta przestaa odgrywa jakkolwiek rol, poniewa faktycznie
ydzi stali si wasnoci SS-Umsiedlungsamtu, i oni mog te faktycznie ustanowi zarwno stan
liczbowy zag fabrycznych, jak i dysponowa ich losem23.

Jednake w tych warunkach znacznie si uaktywni ydowski ruch oporu. Chocia Czerniakowa
pomawiano o wrogi stosunek do ydowskiego podziemia i samej idei walki zbrojnej - jego mier bya
manifestacj oporu. Samobjstwo prezesa zabio wszelkie zudzenia, a czasowa, pozorna
stabilizacja po wielkiej deportacji, nie tylko nie zdemobilizowaa podziemia, ale wrcz przeciwnie,
uaktywnia przygotowania do zbrojnego oporu. mier Czerniakowa bya niewtpliwie aktem, ktry
wywar dugotrway wpyw na wydarzenia, jakie miay nadej ju w pocztkach roku 1943. Nastpi
okres organizowania si i konsolidacji ydowskiego ruchu oporu i przygotowa, take materiaowych,
do akcji zbrojnej. Rosy take nadzieje zwizane z sytuacj na froncie radziecko-niemieckim, gdzie

18
Granice przebiegay ulicami Smocz, Gsi, Bonifratersk, Muranowsk, Pokorn, Stawki, Dzik, Szczliw
i placem Parysowskim.
19
Arch. Ring., II, nr 285, Struktura demograficzna ludnoci ydowskiej w Warszawie, XII 1942.
20
Zob. T. Berenstein, A. Rutkowski, Liczba ludnoci ydowskiej i obszar przez ni zamieszkiwany w Warszawie
w latach okupacji hitlerowskiej, Biuletyn IH nr 26, 1958, s. 73 - 114.
21
Do najwikszych firm naleay zakady Fritza Schultza, Caspara Toebbensa i Heeresunterkunftsverwaltung
(zakady szczotkarskie).
22
J. Turkw, Tak byo... Zagada Warszawy, Buenos Aires 1948, s. 436 (w jz. ydowskim).
23
Raport listopadowy.
przeomem w biegu wydarze wojennych staa si potna bitwa o Stalingrad, rozpoczta 19 XI 1942
roku, zakoczona wielk klsk armii niemieckiej w pierwszych dniach lutego 1943 roku.
Bombardowania alianckie na zachodzie i radzieckie zwycistwo pod Stalingradem rozbudziy nowe,
cho jak si okazao, ponne nadzieje wrd ydw w getcie warszawskim, bdcym ju waciwie
zamknitym obozem koncentracyjnym. Los tego skupiska by przypiecztowany z gry. W jednym
z listw do komendy Wehrmachtu w GG, Himmler napisa wrcz: Pewnego dnia jednak nawet ci
ydzi maj znikn, stosownie do yczenia Fhrera24.

Pocztek 1943 roku w caym kraju, a przede wszystkim w Warszawie, sta pod znakiem apanek
i represji, ale by zarazem okresem uaktywniania si polskiego ruchu oporu. 9 stycznia Himmler
z grup wyszych oficerw przyby do getta warszawskiego na inspekcj. Wynikiem tej
niespodziewanej wizyty by rozkaz ostatecznego zlikwidowania getta do dnia 15 II 1943 roku. Za
wykonanie tego rozkazu odpowiedzialnym uczyni dowdc warszawskiej SS i policji pukownika
Ferdynanda von Sammern-Frankenegga oraz szefa policji bezpieczestwa dra Ludwika Hahna25.

Akcj likwidacji resztek getta rozpoczli hitlerowcy 18 I 1943 r. o 7.30 rano, wprowadzajc oddziay SS
i policji w celu przypilnowania, aby ludno wezwana do dobrowolnego udania si na
Umschlagplatz - wykonaa to zarzdzenie. Rozkaz ten wykonaa niewielka grupka ludzi. Reszta
pozostaa na miejscu. Okupantowi, zaskoczonemu i zdezorientowanemu sytuacj, postawia pierwszy
zbrojny opr ydowska Organizacja Bojowa. Wywizay si zacite walki i w wyniku samoobrony
getta, po kilku dniach, Niemcy zmuszeni zostali do wycofania si z getta. Bojownicy i pozostaa
w getcie ludno, mimo duych poniesionych strat, postanowili bez walki nie da si zlikwidowa.
Zaskoczeni i skonsternowani Niemcy, ktrzy take ponieli straty (okoo 20 SS-manw i policjantw
granatowych zabitych i okoo 50 rannych26), wycofali si z getta, wok ktrego na trzy miesice
roztoczya si zowroga cisza.

Ostatni akt tragedii rozpocz si 19 IV 1943 roku, z chwil wybuchu powstania w getcie
warszawskim. Weszo ono do historii jako czyn zbrojny w dziejach walk narodowowyzwoleczych bez
precedensu. Historia nie zna podobnej sytuacji politycznej i militarnej, w ktrej potnemu
i uzbrojonemu po zby przeciwnikowi, wrogowi, ktremu obce byy jakiekolwiek ludzkie hamulce
w jego zbrodniczych poczynaniach, przeciwstawia si niewielka grupa, wegetujcych w warunkach
totalnej izolacji ludzi, bojownikw le uzbrojonych, nie posiadajcych prawie rde zaopatrywania,
zaplecza, a take adnej moliwoci ratowania i ewakuacji rannych oraz ludnoci.

Brzmi to moe sloganowo, ale bya to rzeczywicie walka o ludzki, spoeczny, narodowy honor
i godno, o godno czowieka w pohabionym wiecie. Powstanie w getcie warszawskim nie
byo jednak akcj improwizowan, nieprzygotowan, aktem ostatecznej i beznadziejnej rozpaczy.

24
Akta procesu Stroopa i Konrada, t. IV, s. 768 - 769, Arch. GHBZH w Polsce; zob. B. Mark, op. cit., s. 133.
25
23 Relacja Konrada w Aktach procesu Stroopa i Konrada, t. VI, s. 1065, Arch. GKBZH w Polsce; zob. B. Mark,
op. cit., s. 182.
26
Biuletyn Informacyjny nr 4 (159) z 28 I 1943 pisa: Straty niemieckie licz na kilkudziesiciu zabitych
policjantw i SS-manw. Zob. take B. Mark, op. cit., s. 194.
Miao ono genez, przyczyny, cele, miao wasn taktyk obliczon na niewymiern i nie dajc si po
prostu porwna dysproporcj si i rodkw, jakimi dysponoway obie strony27.

Organizatorem i kierownikiem powstania by ydowski ruch podziemny, ktry od pierwszych dni

okupacji rozpocz w rozmaitej formie dziaalno konspiracyjn w niewielkich grupach rnych
organizacji politycznych - od zblionych do przedwojennych pisudczykw, poprzez organizacje
syjonistyczne, prawicowe i lewicowe, socjalistyczne, przede wszystkim Bundu i komunistyczne.

Pierwsze prby organizacji ruchu oporu wrd ydw w Warszawie nastpiy rwnolegle
z oglnopolskim ruchem oporu, przede wszystkim z powoanym przez emigracyjny Rzd Polski w
Paryu, w grudniu 1939 roku, Zwizkiem Walki Zbrojnej (ZWZ), a nastpnie Politycznym Komitetem
Porozumiewawczym (PKP)28. W kocu 1939 r. ZWZ przeprowadzia z kilkoma oficerami
i podoficerami-ydami szereg rozmw na temat stworzenia organizacji podziemnej w rodowisku
ydowskim. Organizacja taka pod nazw pocztkowo wit, a nastpnie ydowski Zwizek
Wojskowy, powstaje w pocztkach 1940 roku i rozpoczyna dziaalno przy wsppracy Korpusu
Bezpieczestwa Organizacji Wojskowej (OW-KB)29. W tym okresie prowadzone byy rozmowy
z szeregiem wanych osobistoci ydowskich, w tym take z inynierem Adamem Czerniakowem,
ktry wprawdzie wedug mjra Bednarczyka zgosi akces do ZW, ale wypowiedzia si przeciwko
rozwiniciu dziaalnoci tej organizacji, przynajmniej w aktualnej sytuacji, ze wzgldu na szczeglne
niebezpieczestwo groce ydom ze strony okupanta. Ponadto uwaa on, e tworzenie takiej
organizacji bez adnych zasobw uzbrojenia moe przeszkodzi ewentualnej pniejszej akcji
zbrojnej30.

Zamknicie getta pod koniec 1940 roku osabio i zdezorientowao nawet najbardziej wiadome
elementy spoeczne i polityczne ydowskiego rodowiska, zarwno ruchu lewicowego, grup
komunistycznych, Bundu, lewicowych organizacji syjonistycznych, jak Poalej Syjon-lewica, Haszomer
Hacair, Dror, a take grup bardziej zachowawczych, jak Akiba, zwizanej z ortodoksami. Nastpi
okres braku aktywnoci politycznej. Niemniej jednak rne ugrupowania, szczeglnie modzieowe,
organizoway si w konspiracji i przygotowyway do zbrojnego oporu, o czym m.in. wiadczy ich prasa
podziemna, ukazujca si od 1940 roku31.

Wanym momentem dla ruchu oporu w getcie byo utworzenie na pocztku 1942 roku Polskiej Partii
Robotniczej, skupiajcej w swoich szeregach liczne, rozdrobnione, lokalne i niekiedy luno
zorganizowane grupy komunistyczne i lewicowe. Ju w marcu 1942 r. PPR dziaaa na terenie getta,
skupiajc w swoich szeregach wybitnych dziaaczy komunistycznych, jak Jzef Lewartowski,
penomocnik KC PPR na terenie getta, Pinkus Kartin (Andrzej Szmidt), byy kapitan Midzynarodowej
Brygady w Hiszpanii, Samuel Meretik i wielu innych. Rwnoczenie aktywizowaa si take dziaalno

27
Niektrzy np. J. Borowski, Po obu stronach muru, Kierunki nr 17 z 23 IV 1972, oceniaj si ognia Niemcw
jako 100-krotnie wiksz od siy ognia powstacw.
28
T. Peczyski, Armia Krajowa i Powstanie Warszawskie [w:] Polska Niepodlega i druga wojna wiatowa,
Londyn 1959, s. 84, a take T. Rawski, Z. Stpor, J. Zamojski, Wojna Wyzwolecza Narodu Polskiego 1939 -
1945, Warszawa 1966, s. 246.
29
Relacje mjra T. Bednarczyka - Archiwum IH, nr 5808 i 5809. Autor relacji podaje, e w grudniu 1939 r. stan
ZW -wynosi 2 kampanie, element inteligencki, politycznie centrowy, zwizany z osob i polityk Sikorskiego.
30
Potwierdza to rwnie b. sekretarz Czerniakowa, L. Tyszka (Wspomnienie o A. Czerniakowie. Maszynopis
Arch. IH, s. 36, a take w rozmowie z autorem edycji).
31
Zob. M. Fuks, ydowska prasa w okresie okupacji, s. 99 -115.
lewicowych organizacji syjonistycznych, w szeregach ktrych dziaa Szachno Sagan, dowiadczony
dziaacz robotnicy - oraz modzi, jak Mordechaj Anielewicz z Haszomer Hacair, Icchak Cukierman,
Jzef Kapan, Mordechaj Tenenbaum (Tamarof), Adolf Berman i inni. Bund, orientujcy si na oba
odamy Polskiej Partii Socjalistycznej (WRN i Polscy Socjalici), mia na terenie getta stosunkowo
najlepsz organizacj, podziemn pras i aktywnych dziaaczy, jak Leon Fajner, in. Abram Blum,
Maurycy Orzech i inni. Poza tym w gettowej organizacji Polskich Socjalistw dziaali m.in. Antoni
Oppenheim, Stefan Wajnberg, in. Jerzy Neuding.

Przeomowym wydarzeniem byo utworzenie w marcu 1942 roku ydowskiego Bloku

Antyfaszystowskiego, do ktrego weszli Poalej Syjon-lewica, Haszomer Hacair, Dror, Syjonici-
Socjalici i komunici z PPR. Sprecyzowano cele Bloku, nakrelono metody dziaania i rozpoczto
przygotowania bojowe. Rozpoczto wydawanie pisma Der Ruf (Wezwanie), a wkrtce take
organizacj i szkolenie sieci pitek bojowych. Z inicjatywy Bloku w kocu lipca 1942 roku, a wic ju
po rozpoczciu przez Niemcw wielkiej deportacji, zostaje utworzona ydowska Organizacja Bojowa,
do ktrej wchodz rwnie inne, grupy polityczne. Wreszcie powstaje ydowski Komitet Narodowy,
jednoczcy na platformie walki zbrojnej wszystkie partie i ugrupowania dziaajce w getcie
z wyjtkiem Bundu, ktry w kocu padziernika 1942 roku w rezultacie inicjatywy powoanego
Komitetu Koordynacyjno-Porozumiewawczego przystpi do OBu. Niestety par miesicy wczeniej,
w sierpniu 1942 roku, zgino kilku wybitnych dziaaczy ruchu oporu, m.in. Andrzej Szmidt, Jzef
Lewartowski, Szachno Sagan, Szmul Brasaw.

Liczni historycy krytykowali bierno ludnoci getta, a take organizacji podziemnych w okresie
poprzedzajcym wielk deportacj i w czasie jej trwania32. Obwinianie za to Judenratu, jego polityki
i prezesa in. Czerniakowa - wydaje si pewnym uproszczeniem sprawy. Czerniakw, jeeli
sprzeciwia si powstaniu zbrojnemu, a nawet formalnie zmuszony by zwalcza wszelkie przejawy
ruchu oporu w obawie przed gwatownymi represjami hitlerowcw, motywowa to przede wszystkim
absurdalnoci akcji zbrojnej bez uzbrojenia, bez koordynacji z oglnopolskim ruchem oporu,
chociaby do koca 1941 roku, przede wszystkim kierowanym przez Delegatur33.

ydowski ruch oporu dawa wyraz koniecznoci zbrojnego przeciwstawienia si okupantom jeszcze
na dugo przed rozpoczciem wielkiej deportacji. W roku 1941 pisaa o tym gettowa podziemna
prasa, przede wszystkim modzieowa34. Jednake rozpoczcie deportacji w trzeciej dekadzie lipca
1942 roku zostao przyjte bez zbrojnego sprzeciwu, chocia demonstracyjna mier Czerniakowa
i pozostawione przeze wezwanie, e jego czyn wskae waciw drog dziaania, naley traktowa
nie tylko jako wyran aluzj, ale jako nawet wezwanie do walki. Mogo ono si sta iskr zapaln do
powstania, gdyby ono byo ju przygotowane. Bezsporny by brak uzbrojenia oraz definitywnego
porozumienia z ruchem oporu po stronie aryjskiej, gwnie z dysponujc sporymi zasobami broni
Armi Krajow. Na tragiczn ilustracj zakrawa tu fakt koniecznoci przemycenia do getta jednego
pistoletu, potrzebnego do wykonania wyroku na Szeryskim 25 VIII 1942 roku35. Nie mona te

32
Zob. m.in. B. Mark, op. cit., s. 110 -120 (Dlaczego nie byo masowego oporu).
33
Zob. T. Bednarczyk, Walka i pomoc, Warszawa 1968, s. 36- 38, a take cyt. relacje tego oraz wspomnienia L.
Tyszki w Arch. IH.
34
M.in. organ Gordanii - Sowo Modych - sierpie 1941, komunistyczna Morgen Fraj (Jutro wolni) - 8
grudzie 1941, Jutrznia - organ Haszomer Hacair z 1, 21 i 30 marca 1942, organ modzieowy Poalej Syjon-
lewicy Jugent Ruf (Zew Modych) z kwietnia 1942, pismo Hechalucu Jedyjes (Wiadomoci) z maja 1942 r.
35
Rewolwer przyniesiony w rkawie przez czonka KD Powzki Henryka Kotlickiego. Z pistoletu tego, ukrytego
przez czonka PPR Jzefa Gitlera-Barskiego w lokalu Centosu - Izrael Kapan dokona 25 sierpnia 1942 r.
wykluczy faktu, e demobilizujco dziaaa wiadomo obojtnoci zagranicy na tragedi
rozgrywajc si za murami getta i na Umschlagplatzu oraz w obozach zagady. Dopiero pod koniec
1942 roku po dramatycznym wystpieniu posa ydowskiego z ramienia Bundu, Szmula Zygelbojma w
Polskiej Radzie Narodowej w Londynie, opartym na konkretnych materiaach nadesanych z kraju
przez referenta do spraw ydowskich KG AK Henryka Woliskiego (Wacawa) i jego przeoonego
Stanisawa Herbsta (Chrobota) i Biura Informacji i Propagandy KG AK oraz innych dokumentw -
Ministerstwo Spraw Zagranicznych polskiego rzdu emigracyjnego zwrcio si do Narodw
Sprzymierzonych, ktre wyday deklaracj potpiajc zbrodniarzy hitlerowskich i zapowiadajc
ukaranie ludobjcw36. Ten wany, ale niestety tylko deklaratywny akt w niczym nie zmieni sytuacji
w getcie, a take w organizacjach przygotowujcych powstanie zbrojne. Jednake aktywizacja
polskiego ruchu oporu, wzmagajca si dziaalno bojowa i sabotaowa Armii Krajowej i Gwardii
Ludowej, a take niepomylna dla Niemcw sytuacja na froncie wschodnim i w Afryce dodaway
otuchy i podnosiy na duchu czonkw ydowskiej Organizacji Bojowej. Ta - tymczasem krzepa
organizacyjnie, powoano na jej komendanta 24-letniego Mordechaja Anielewicza z Haszomer
Hacair37, opracowano statut i system organizacji jednostek (szstek) bojowych, opracowano
wytyczne akcji bojowej i plan na najbliszy okres.

Poza OB-em na terenie getta dziaa take ydowski Zwizek Wojskowy (pniej: ZWalki) zoony
z byych wojskowych i czciowo partyzantw, dziaajcych we wsppracy z Polsk Ludow Armi
Niepodlegociow (PLAN) i Korpusem Bezpieczestwa (KB). Organizacja ta jednak nie moga zrazu
znale wsplnego jzyka z OB-em. ZW liczy okoo 300 (w chwili wybuchu powstania ok. 500)38
uzbrojonych czonkw i korzysta z pomocy OW-KB (Organizacji Wojskowej - Korpus Bezpieczestwa),
ktrego przedstawicielem dla spraw getta by ofiarny i zasuony w tej dziedzinie mjr Henryk Iwaski
(Bystry). Na czele ZW stali Pawe Frenkiel (pocztkowo mjr Mieczysaw Apfelbaum), Natan Szulc i
Lejb Rodal.

Aktywizacja kontaktw organizacji podziemnych w getcie ze stron aryjsk pod koniec 1942 roku
jest take zwizana z powstaniem Rady Pomocy ydom, dziaajcej pod kryptonimem egota,
w pracach ktrej obok Juliana Grobelnego (przewodniczcy), Piotra Gajewskiego, Tadeusza Reka,
Ferdynanda Arczyskiego (skarbnik), adw. Ignacego Barskiego, Wadysawa Bartoszewskiego, Witolda
Biekowskiego (z ramienia Delegatury, dziaacz katolicki), dr Zofii Rudnickiej (sekretarz) - brali udzia
ze strony ydowskiej dr Adolf Berman i dr Leon Fajner39.

zamachu na Szeryskiego. Relacje H. Kotlickiego, G. Alefa-Bolkowiaka, A. Bermana i J. Gitleira- Barskiego (Arch.

IH).
36
Nota MSZ Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej z 10 XII 1942 do Narodw Sprzymierzonych o masowej zagadzie
ydw w okupowanej przez Niemcw Polsce (CA KC PZPR - III); zob. B. Mark, op. cit., s. 128 - 129.
37
Do sztabu ponadto weszli: Hersz Berliski (Poalej Syjon-lewica), Icchak Cukierman (Hechaluc), Abram
Sznajdmil (Bund), Micha Rozenfeld (PPR). Ponadto do kierownictwa politycznego OB weszli: Edward
Fondamiski (PPR), Abram Blum (Bund), Mordechaj Anielewicz (lewica syjonistyczna). Przedstawicielami OB
po stronie aryjskiej byli: Arie Wilner - Jurek (Haszomer Hacair) i dr Leon Fajner - Mikoaj (Bund). Zob. B.
Mark, op. cit., s 142 - 146.
38
Relacja mjra Bednarczyka (Arch. IH, nr 5809).
39
S. Sendlak, Z dziaalnoci Rady Pomocy ydom w okresie okupacji hitlerowskiej w 1942 -1944 (Arch. IH nr
3973). Zob. take: W. Bartoszewski, Polska podziemna a walka w getcie warszawskim, Biuletyn IH nr 2 -
3/86 - 87, 1973, s. 45 - 66; B. Mark, op. cit., s. 178-198, oraz T. Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy ydom
w Warszawie 1942-1945, Warszawa 1982, s. 484.
Intensywne przygotowania do powstania zbrojnego w getcie byy czynione przez wiele miesicy.
Przywdcy powstania zdawali sobie doskonale spraw z wasnej sytuacji oraz z nieograniczonych
moliwoci militarnych wroga. Jednake, mimo nie dajcej si uj w konkretne dane, dysproporcji si
i rodkw - bya to akcja z obu stron, w caym tego sowa znaczeniu, militarna. Za tak uwaali j
przede wszystkim hitlerowcy, przygotowujc, po styczniowej samoobronie getta, z ca waciw
niemieckim siom zbrojnym skrupulatnoci, ostateczn likwidacj getta.

Hitlerowcy nie zbagatelizowali styczniowego niepowodzenia, kiedy to wkraczajcym w celu

ostatecznej likwidacji getta oddziaom SS, zoonym z 200 andarmw, okoo 800 szaulisw i oddziau
granatowej policji - przeciwstawia si konkretna sia zbrojna i zmusia ich po trzech dniach walki do
wycofania si i rezygnacji na bliej nieokrelony czas, z zaplanowanej akcji. e tej akcji nie
lekcewayli, wiadczy fakt, i przygotowania do ostatecznej rozprawy i cakowitej likwidacji getta
trway trzy miesice i czynione byy z myl byskawicznego, trwajcego trzy dni, zlikwidowania
resztek otoczonych w getcie ludzi. Plany hitlerowskie zmierzajce do szybkiej i zdecydowanej akcji
zwizane byy zarwno z poleceniem Himmlera i jego podwadnych40, jak i z koniecznoci szybkiego
stumienia przygotowywanego, o czym okupant bez wtpienia by poinformowany, powstania,
z obawy na jego rozprzestrzenienie si na ca Warszaw i inne orodki. Na swoim procesie,
dowodzcy siami zbrojnymi w walce z gettem, gen. Stroop owiadczy: Komendantura
Wehrmachtu, jak i gubernator Fischer i inni przedstawiciele zwrcili mi uwag w sposb naglcy, e
powstanie w getcie nie moe si rozszerzy w adnym wypadku na Warszaw. Szczeglnie
komendantura Wehrmachtu zwracaa na to uwag i wyjanili mi - dzi to mog powiedzie - e
wwczas nie bybym w stanie, nie biorc oddziaw z frontu, stumi ewentualnego powstania w
Warszawie41.

Z materiaw ujawnionych podczas procesu Stroopa, przede wszystkim z jego raportu42, wynika, e
oficjalnie do walk kwietniowych uytych byo ogem 36 oficerw i 2054 podoficerw i szeregowcw.
S to dane oficjalne, sam Stroop niejednokrotnie mwi o siach dodatkowych43, jak uycie dzia 100
mm, lotnictwa, jednostek z innych garnizonw itp., w sumie okoo 5 tys. ludzi, co potwierdzaj m.in.
raporty Departamentu Spraw Wewntrznych Delegatury Rzdu na Kraj, sporzdzane na podstawie
meldunkw wywiadu44. Rozwaania na temat si hitlerowskich uytych przeciw powstacom s czysto
retoryczne, poniewa mogy one by znacznie wiksze, a ich szczupo ograniczona bya przede
wszystkim warunkami walki oraz ograniczonymi strefami dziaa ulicznych u granic wczesnego
terytorium getta. O sile oddziaw hitlerowskich decydowao wreszcie zaplecze i nieskrpowane
niczym zaopatrywanie w bro, amunicj i si ludzk.

Brak dokadnych danych o stanach liczebnych i zaopatrzeniu w bro i amunicj zarwno ydowskiej
Organizacji Bojowej, jak i ydowskiego Zwizku Wojskowego. Oceny orientacyjne stanw s rne,

40
Listy Himmlera: do Krgera z 111 1943 r. (Akta procesu Stroopa i Konrada, t I, s. 150, Arch. G. KBZH), do
Pohla (ibidem, t. I, s. 77). Stenogram rozmw ze Stroopem podczas jego pobytu w wizieniu,
przeprowadzonych przez dra Jzefa Kermisza (Z mojej dziaalnoci w Warszawie, Arch. IH), a take K.
Moczarski, Rozmowy z katem, Odra nr 1 i 2, 1972, nr 1 i 2, 1973.
41
Akta procesu Stroopa, CA KC PZPR, sygn. 76/111 - 322, s. 61.
42
Raport Stroopa, Arch. G. KBZH w Polsce, sygn. 202/2, s. 7.
43
Np. w rozmowie z Moczarskim (w wizieniu) Odra, op. cit.
44
Raport nr 149 z 20 IV 1943, CA KC PZPR, sygn. 202/11 - 21, s. 34.
jedni uwaaj, e w szeregach OB-u walczyo 3 tysice ludzi45, inni, e 2 tysice ludzi46. Nie wiadomo,
czy autorzy bior pod uwag wycznie ludzi uzbrojonych, czy take spor liczb osb wypeniajcych
liczne, niezbdne funkcje pomocnicze, jak suba sanitarno-medyczna, zaopatrzenia, wreszcie
nieuzbrojona rezerwa bojowa.

Nie s take znane dokadne stany liczebne ydowskiego Zwizku Wojskowego. Oblicza si, e
w kwietniu 1943 r. byo ich okoo 400 uzbrojonych ludzi47.

Najtrudniej jest ustali wielko dostaw broni i amunicji, tak ze strony Gwardii Ludowej, jak i innych
organizacji podziemnych. M.in. Armia Krajowa wedug rde londyskich dostarczya gettu 90
pistoletw, 500 granatw rcznych i 100 zaczepnych, po jednym karabinie i pistolecie maszynowym i
15 kg plastyku z lontami i sponkami48. Ponadto na uzbrojeniu bojownikw getta znajdowaa si
pewna ilo broni niemieckiej, kupowana za horendalne ceny za porednictwem onierzy AK.
W samym getcie istniaa rwnie produkcja metod rzemielnicz uzbrojenia, a przede wszystkim
butelek zapalajcych (tzw. koktajli Mootowa) i materiaw wybuchowych preparowanych
w najrniejszy sposb, m.in. w... poczochach. Uzbrojenie jednak byo w stosunku do si
nieprzyjaciela mae. Jak oblicza Stefan Krakowski49, OB i ZW posiadali 10 karabinw maszynowych,
20 zwykych, 25 pistoletw maszynowych, kilkaset zwykych pistoletw, kilka tysicy granatw
i butelek zapalajcych. W przeciwiestwie do tego, e wrg dysponowa nieograniczonymi
moliwociami zaopatrzenia w amunicj - bojownicy getta mieli jej niedostatek (np. na pistolet 10 -15
sztuk amunicji) i brak dopywu, zmuszajcy do oszczdnego uywania broni.

Na korzy sytuacji bojowej getta dziaaa doskonale rozbudowana sie kilkuset bunkrw i umocnie,
ktre dziki znajdujcym si w getcie inynierom i fachowcom zdumieway sieci cznoci,
funkcjonowaniem urzdze sanitarnych, owietlenia, zaopatrzenia w wod itp. Utrudnieniem za
byo potworne zagszczenie pomieszcze, tysice ludzi, z bojowego punktu widzenia nie tylko nie
uytecznych, ale uciliwych (chorzy, ranni, poparzeni, starcy, kobiety, dzieci) i niekiedy wrcz
podrywajcy morale oblonych nastrojami przeraenia, paniki - chocia w wikszoci ludno, nie
mwic o bojownikach, bya spokojna, zdeterminowana i zdyscyplinowana. Na bojownikach getta
ciya nie tylko walka zbrojna z hitlerowsk machin, ale take konieczno utrzymania adu
wewntrz getta, na terenie toczcych si walk, organizowania w warunkach niesychanie
dramatycznych ewakuacji ludnoci z palcych si budynkw lub bunkrw, w ktrych wegetowao 5-6
razy wicej osb ni byo miejsca. Bojownicy niejednokrotnie z broni w rku musieli zapobiega
panice przy ewakuacji dziesitek ludzi po olizgych dachach, po wskiej kadce na wysokoci kilku
piter, dawa pierwszestwo najsabszym, kobietom, starcom50.

Przebieg powstania jest na og dobrze znany z licznych publikacji51. Przypomnijmy, e przebiegao

ono w trzech fazach i trwao bez maa do lipca 1943 r., chocia odosobnione grupy dziaay i pniej.
Najbardziej dynamiczne walki w dniach 19 - 24 kwietnia toczyy si na rogu Nalewek i Gsiej, na

45
J. Kermisz, Powstanie w getcie warszawskim, d 1946, s. 97.
46
Np. W. Bartoszewski, Wielki tydzie w unie poarw, Gazeta Ludowa 1946, nr 109.
47
B. Mark, Powstanie w getcie warszawskim, Warszawa 1963, s. 36.
48
Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej, t. III: Armia Krajowa, Londyn 1950, s. 326 - 327.
49
S. Krakowski, Stosunek sil w powstaniu w getcie warszawskim, Biuletyn IH nr 62, 1967 s. 23 - 41.
50
Opisuje te dramatyczne, sytuacje Izaak Gitler w licie z getta do brata Jzefa w maju 1943 r. - Biuletyn IH
nr 1, 1958, s. 871 100.
51
M.in B. Marka, J. Kermisza, M. Edelmana.
Zamenhofa (obecnie znajduje si tu Pomnik Bohaterw Getta) i Miej, na Placu Muranowskim, a od
20 kwietnia take na terenie fabryki szczotek, znajdujcej si w czworoboku witojerska-Waowa-
Franciszkaska oraz na Lesznie, Smoczej, Nowolipiu, Nowolipkach, Niskiej, Woyskiej i Szczliwej.

Zamierzone hitlerowskie byskawiczne zdawienie powstania nie powiodo si. Stroop w swoich
raportach coraz czciej uywa zwrotu ydowska grupa bojowa z polskimi bandytami52, starajc si
w ten sposb wyolbrzymi siy w getcie i usprawiedliwi swoje niepowodzenia i straty w ludziach.
Mwic o polskich bandytach mia na myli akcje wspierajce polskich organizacji podziemnych,
dziaajcych ze strony aryjskiej (AK, GL, KB), ale sugerowa, e wraz z ydowskimi powstacami od
wewntrz getta take dziaaj polscy bandyci. Akcje wspierajce ze strony polskich organizacji
podziemnych miay due bojowe i moralne znaczenie dla powstania, a ponadto umoliwiy osobom
znajdujcym si na terenie walk i licznym powstacom zmuszonym do zaprzestania walki -
opuszczenie poncego getta53.

Dowdca SS i policji genera Jurgen Stroop, kierujcy akcj likwidacyjn, nie bdc w stanie zdusi
powstania w otwartym boju, jak si wyrazi jego adiutant Kaleske, zastosowa szatask metod
totalnego spalenia i zburzenia getta54. Getto ogarno morze pomieni. Dowdztwo powstania
zmienio taktyk, przenoszc swe bazy wypadowe do zawczasu przygotowanych bunkrw.

24 kwietnia rozpocza si druga faza powstania, charakteryzujca si dokonywaniem

niespodziewanych, organizowanych w dzie i w nocy napadw na Niemcw. Ci za stosowali coraz
drastyczniejsze rodki, wzniecanie poarw, bombardowanie i uycie gazw duszcych dla likwidacji
i mordowania bojowcw i ludnoci w schronach, bunkrach i kanaach, przez ktre przy pomocy
onierzy AK, GL i KB organizowano ewakuacj z getta. 8 maja po silnej i gwatownej obronie zgin
sztab OB-u z jego dowdc Anielewiczem. Wysadzenie w dniu 16 maja, na znak zwycistwa,
Wielkiej Synagogi na Tomackiem i depesza wysana przez Stroopa do Krakowa: Nie ma wicej
dzielnicy ydowskiej w Warszawie - nie byy finaem dziaa powstaczych. Wrd poncych
i walcych si murw, na dachach i w podziemiach gruzowisk, w zamaskowanych i jeszcze nie
wykrytych bunkrach yli i dziaali nadal powstacy, prowadzc przynajmniej do poowy lipca walki
przeciw hitlerowcom. Ci, jak ich nazywano, gruzowcy do pnej jesieni, w maych grupkach dziaali
na terenie getta. Niektrym udao si przedosta na stron aryjsk.

Bilans strat w walkach powstaczych jest trudny do ustalenia. Stroop w swoim raporcie podaje liczb
56 065 ujtych ydw, z ktrych okoo 7 tys. zgadzono na miejscu, reszt deportowano. S to dane
przyblione, nikt bowiem nie jest w stanie ustali, ilu ludzi zgino w pomieniach, w rozwalonych
domach pod gruzami, w oparach gazu duszcego w bunkrach i kanaach. Stroop twierdzi, e w walce
zabito 5565 osb55, zniszczono 631 bunkrw, zdobyto 7 karabinw polskich, 1 rosyjski, 59 pistoletw,
kilkaset granatw rcznych, w tym polskie i wasnej roboty, parset butelek z pynem zapalajcym
(Brandflaschen), petardy wasnej roboty i takie piekielne maszyny z lontami, amunicj i materiay
wybuchowe, w tym najnowoczeniejsze, tzw. plastyk. Zdobyto take 1240 bluz wojskowych, w tym

52
Akta procesu Stroopa i Konrada, t. V, s. 523 - 557, Arch. GKBZH w Polsce.
53
W. Bartoszewski, Akcje zbrojne pomocy ydom, Tygodnik Powszechny, 27 IV 1958; zob. take J. Borowiec,
Po obu stronach muru, Kierunki nr, 17 z 23 IV 1972; take B. Mark, Walka i zagada, rozdz. VIII - Braterstwo
broni, s. 302 - 347 oraz W. Bartoszewski, Polska podziemna.
54
Raport Stroopa z 22 IV 1943 r., Arch. GKBZH w Polsce.
55
B. Mark, Walka i zagada, s. 437.
take niemieckie z baretkami orderw, okoo 10 milionw zotych, ponad 14 tysicy dolarw,
kosztownoci itd.56

Liczba polegych i rannych Niemcw take nie jest dokadnie ustalona. Sam Stroop stwierdzi, e dane
w jego raportach mogy by zanione, nie obejmoway lej rannych, zmarych pniej w szpitalach
z odniesionych w getcie ran, ewakuowanych rannych i kontuzjowanych askarw, szaulisw,
granatowych policjantw. Polska prasa podziemna m.in. Gos Warszawy i Trybuna Wolnoci
oceniy straty wroga na 400 zabitych i ponad 1000 rannych57.

Powstanie w getcie warszawskim byo po kampanii wrzeniowej 1939 roku pierwszym masowym
zbrojnym wystpieniem przeciwko okupantom niemieckim w Polsce. Mimo niewymiernej
dysproporcji si - Niemcy nie bagatelizowali powstania nie tylko ze wzgldw militarnych - chocia ich
zwycistwo byo pewne, ale obawiali si siy oddziaywania tego zrywu bohaterstwa i patriotyzmu.
Powstacy w getcie demonstrowali patriotyzm polski, walczyli z okupantem, wrogiem nie tylko
ydw, ale caego narodu polskiego. Niemcy, bici take na frontach Wschodu i Zachodu,
bombardowani w ich wasnym kraju, gnbieni coraz bardziej przez rosncy ruch oporu, czuli, e
przebieg przecigajcego si powstania w getcie warszawskim deprecjonuje ich but i pewno
siebie, omiesza i, co najwaniejsze, daje dowd tego, e mona ich bi, e sia ducha moe by
wiksza od siy bezprawia, ludobjstwa - nawet po zby uzbrojonego przeciwnika. Bali si, a dali tego
wyraz niemieccy wielkorzdcy i generaowie, przykadu getta, przeniesienia si walki poza jego obrb.
Zreszt przykad getta warszawskiego podziaa na inne skupiska ydowskie w okupowanym kraju.
Wiksze lub mniejsze akcje zbrojne miay miejsce w innych gettach, w Biaymstoku, Czstochowie,
Bdzinie, Krakowie, Hrubieszowie, a take na Litwie i Biaorusi, w Wilnie, Krzemiecu i Gbokiem,
a nawet w obozach zagady, jak w Treblince i Sobiborze58. Oddziaywao te powstanie w getcie
warszawskim na oglnopolski ruch oporu, zasilony po likwidacji getta jego bojownikami.

Wybitny polski historyk wojskowy, genera Jerzy Kirchmayer, wyranie ten aspekt powstania
sprecyzowa, piszc: Obrona warszawskiego getta pada, ale idea walki zbrojnej, w imi ktrej
obrona ta zostaa podjta, wydobya si z getta, przetrwaa i doczekaa si zwycistwa. Roznieli j po
lasach ci, ktrzy wydobyli si z getta i odtd zasilali rne oddziay partyzanckie. Od czasw
powstania warszawskiego spotykamy bowiem ydw niemal we wszystkich oddziaach lenych i to
jako element szczeglnie zdecydowany i nastawiony na walk zbrojn. Z drugiej strony idea walki
zbrojnej przenikna wielu Polakw, ktrzy zetknli si z walk na Zamojszczynie bd w getcie
warszawskim [...]. Wojskowe znaczenie powstania w getcie warszawskim tkwi zatem przede
wszystkim w oddwiku, jaki wywoao ono na spoeczestwie polskim59.

Powstanie w getcie warszawskim pochono wiele ofiar. Gdyby ono nie wybucho - ofiar byoby
wicej, a ich mier w piecach obozw zagady jeszcze straszniejsza. Wielu historykw, w tym

56
S. Piotrowski, Sprawozdanie J. Stroopa, Warszawa 1948, s. 33.
57
B. Mark, Walka i zagada, s. 437.
58
A. Leszczyski, Wpyw powstania w getcie warszawskim na skupiska ydowskie w Polsce, Biuletyn IH 1973,
nr 2 - 3/86 - 87, s. 163 - 172.
59
J. Kirchmayer, Wojskowe znaczenie powstania kwietniowego, CA KC PZPR, sygn. 76/111 - 335, s. 78 (cyt. za
St. Krakowskim, op. cit., s. 40 - 41).
Emanuel Ringelblum, uwaao60, e czynny opr wobec okupanta, a wic powstanie, powinno byo si
rozpocz o rok wczeniej, a przynajmniej w chwili rozpoczcia wielkiej deportacji, e powinien by do
niego wezwa Adam Czerniakw, a ju ostatecznie powinno byo wybuchn po jego
demonstracyjnym samobjstwie. Zapominaj jednak ci historycy o wczesnych realiach politycznych,
militarnych, o zupenym braku broni i koordynacji z organizujcym si jeszcze i stosunkowo mao
aktywnym wwczas polskim ruchem oporu.

Powstanie w getcie warszawskim - nazwane kiedy drug bitw o Warszaw, byo aktem zbrojnym
nierozerwalnie zwizanym z wyzwolecz walk narodu polskiego, z powszechnym ruchem walki
o godno ludzk, o wolno. Stanowi ono wane ogniwo w dziejach walki z hitleryzmem i przeszo do
historii II wojny wiatowej jako jeden z najbardziej bohaterskich zryww uciemionej przez
okupanta ludnoci.

Bohaterska walka getta warszawskiego rozgrywaa si na oczach wiata, ktry pozosta na tragedi
likwidacji ydw polskich obojtny.

Nie skutkoway liczne, dramatyczne wezwania, popierane przez Rzd Polski na emigracji,
wieloletniego dziaacza Bundu, czonka Rady Narodowej w Londynie - Szmula Zygelbojma (pseud.
Artur, ur. 1895) do narodw wiata. Po zaamaniu si powstania w getcie warszawskim, w obliczu
ostatniego aktu niesychanego ludobjstwa - Zygelbojm zaprotestowa po raz ostatni przeciw
bezczynnoci rzdw koalicji antyhitlerowskiej, popeniajc w dniu 12 V 1943 roku samobjstwo. Nie
by to akt rozpaczy wywoany chwilow depresj, bya to demonstracja wiadoma, dramatyczny apel
ogoszony ofiar wasnego ycia, akt przygotowywany na zimno i w poczuciu wielkiej
odpowiedzialnoci. Pisze o tym m.in. dziaacz PPS na emigracji Adam Ciokosz: Drczy go ciar
odpowiedzialnoci, zoonej przez organizacj w kraju na jego barki, gnbia go bezsia i bezczynno
wolnego wiata w sytuacji, w ktrej trzeba byo dziaa bez zwoki. Przeywa t sam tragedi, ktr
my potem przeywalimy w czasie 63 dni powstania warszawskiego. Gdy getto zerwao si do walki -
w ogniu, w ktrym pona ydowska dzielnica Warszawy, giny ostatki nadziei Zygelbojma.
Stosunki midzy nami byy takie, e zwierza mi swe najtajniejsze myli. Zygelbojm mwi mi, e
przywdcy ydowscy powinni uda si na Downing Street i tam, przed siedzib premiera brytyjskiego,
popeni zbiorowe samobjstwo, by w ten sposb zwrci uwag na zagad ydostwa polskiego.
Myl t traktowa bardzo na serio, ale wkrtce przekona si, e pozostanie w niej odosobniony.
Wtedy zacieni zamiary samobjcze do samego siebie. Zwierzy mi si z nich i rozwina si midzy
nami rozmowa, w ktrej usiowaem go przekona, e jeli nawet ydzi w Polsce wygin z rki
hitlerowskich oprawcw - pozostanie polski ruch robotniczy, P.P.S. Mwiem: Bdziecie w nim mieli
swe miejsce, bdziecie nam wicej ni towarzyszem, bo bratem. Tak jest, ja to wiem -
odpowiedzia Zygelbojm - ale to nie bdzie to samo. Wic z kolei usiowaem go przekona, e jest
ydowski ruch robotniczy w Ameryce, bliski Bundowi, e tam znajdzie swe miejsce. Tak jest, ja to
wiem - odpowiedzia znw Zygelbojm - ale to nie bdzie to samo. Widzia swe miejsce i swe ycie
tylko w Polsce, tylko wrd ydowskich robotnikw w Polsce. W pewnej rozmowie powiedzia
naszemu wsplnemu przyjacielowi Gilliesowi: I am a Pole - jestem Polakiem. By ydem, ale
polskim ydem, Polska bya jego ojczyzn. Nie chcia y poza Polsk, poza rodowiskiem ydw
polskich, poza polskim Bundem, poza jego walkami i nadziejami. Odszed, odebra sobie ycie. Jego

60
E. Ringelblum, Notatki z getta, Biuletyn IH nr 13 - 14, 1955, s. 250.
czyn przeszed do historii61. Zygelbojm pozostawi List do prezydenta Wadysawa Raczkiewicza
i premiera Wadysaw Sikorskiego62.

Narzuca si oczywista analogia midzy samobjstwem Adama Czerniakowa a Szmula Zygelbojma,

chocia dzielia ich ogromna rnica pogldw, ideologii i przynalenoci spoecznej. Obaj byli
ydami, polskimi patriotami, obaj w sposb podobny zamanifestowali swj protest przeciw
ludobjstwu rozgrywajcemu si na oczach wiata. Pomoc Polakw, wspobywateli przeywajcych
wraz ze swoimi ydowskimi rodakami wielk tragedi, przyczynia si do uratowania tysicy ydw
polskich i nie tylko z getta warszawskiego. yjc na wsplnej ziemi od tysica lat, nie zawsze
w idealnej harmonii i nie bez gorzkich incydentw, Polacy, jak mogli, czsto z naraeniem wasnego
i swojej rodziny ycia ratowali ydw, ludzi rnego pochodzenia spoecznego, ale zawsze wiernych
swej ojczynie, Polsce. Dobitnym przykadem braterstwa obu narodw jest ostatnia karta z dziejw
dra Emanuela Ringelbluma, postaci obok Czerniakowa, Korczaka, Zygelbojma, Anielewicza i wielu
innych - zapisanej w dziejach martyrologii ydw niemiertelnymi zgoskami. Ringelblum w lipcu
1943 roku znalaz si w obozie w Trawnikach. Dziki intensywnemu dziaaniu Rady Pomocy ydom
egota, oficer AK Teodor Pajewski wydoby go z obozu i umieci u swojej szwagierki panny
Stachy na Pradze, przy ulicy Radzymiskiej. Wkrtce przeniesiono Ringelbluma na Grjeck 81, gdzie
przebywaa ju jego ona i syn. Tu w latach 1943-1944 pracuje on nadal, piszc m.in. ostatni swoj
prac Stosunki polsko-ydowskie w latach II wojny wiatowej. 7 III 1944 roku kryjwka Ringelbluma
zostaa odkryta przez gestapo. Hitlerowcy otoczyli schron na Grjeckiej i zabrali ukrywajcych si tam
Ringelblumw i paru innych ydw wraz z rodzin Wadysawa Marczaka oraz Mieczysawa
Wolskiego, ktry pomaga w utrzymaniu ukrywajcych si, a nawet akuszerk, ktra przybya, by
odebra pord u jednej z ukrywajcych si ydwek. Wszystkich ich rozstrzelano w ruinach getta63.

Tragedia Emanuela Ringelbluma, samobjstwo Adama Czerniakowa i Szmula Zygelbojma, obejmujce

jak klamr wydarzenia lat 1942 -1943, ostatnia droga Janusza Korczaka i bohaterski zryw bojownikw
getta z Mordechajem Anielewiczem na czele, przeszy do historii jako niespotykany w dziejach
dramat ludzkoci. Wydarzenia te dopisay ostatni kart do losw spoeczestwa ydowskiego,
odnotowanych w Dzienniku Adama Czerniakowa.

Marian Fuks

61
Gen. T. Peczyski i A, Ciokosz, Opr zbrojny w ghetcie, warszawskim w 1943 roku, Londyn 1963, s. 14.- 15.
62
Zob. Aneks 12.
63
Zob. Arch. Ring. Wstp R. Sakowskiej, s. 18 - 19. O akcji ratowania ydw zob. m.in. T. Berenstein i A.
Rutkowski, Pomoc ydom w Polsce 1939 - 1945, Warszawa 1963; W. Bartoszewski, Z. Lewinwna, Ten jest
z ojczyzny mojej. Polacy z pomoc ydom, Krakw 1969 (wyd. II); Polacy - ydzi 1939 - 1945 (opr. S. Wroski i
M. Zwolakowa), Warszawa 1971.
Aneks 1. Autoryzowany yciorys A. Czerniakowa

Autoryzowany yciorys Adama Czerniakowa z: St. ozy, Czy wiesz kto to jest, Uzupenienia i
Sprostowania, 1939. (Odbitka korektorska z nie wydanego tomu II, ze zbiorw Biblioteki Narodowej
w Warszawie. Zachowano pisowni i skrty, jak w oryginale).

Czerniakw Adam Abram. Licenc. n. handl. In. dypl. In.-technol. Kupiec. Przemys. *18 11 1880 w
Warszawie, s. Arona i Pauliny z Rajmicw. O. 24 71912 z dr Felicj Zwayer. Uk. szko handl. w
Warszawie 1900, wydz. przemys, politechn. w Drenie (1908) i wydz. chemicz. politechniki w
Warszawie (1912). 1908-1918 naucz, w szk. zawd., rwnocz. kupiec i przemys. 1919 -1921 kier.
wydz. w Min. Rob. Publ. 1922 - 1925 dyr. amer. misji JDC w Polsce. 1925 -1928 wsporg. i dyr. Banku
dla Spdzielni S. A. B. sekr. Komit. nauk. Uniw. dla Wszystk. w Warszawie; 1909 wiz. przez wadze
ros.; 1912- 1930 wsporg. i prez. Centr. Zw. Rzem. yd. w Polsce, 1919 -1930 org. bank. spd. oraz
spdz. rzem., 1922 -1928 Kier. odb. zniszcz, wojen, w miastach polsk., 1927 radny m.st. Warszawy,
1930 sent. R.P., 1931 nacz. Komis, spisu ludn. w Warszawie, od 1937 rca gm. wyzn. ydowsk. w
Warszawie. Og. m.in.: ber einige Zuckerarten (1907), Hydrogenisation des Pyrrois .(1912), Silniki
wybuchowe (1919), Zniszczenie wojenne w budynkach w Polsce (1921), Zniszczenie wojenne
w lasach polskich (1921), Przemys materiaw budowlanych w Polsce (1921), Szkolnictwo zawodowe
(1924), Statystyka rzemiosa i drobnego przemysu w Warszawie (1924), Ustawa Przemysowa (1926),
Udzia ydw w odbudowie zniszcze wojennych w Polsce (1938). Odzn. wg. K.Z., 2 Warszawa,
Wsplna 58, tel. (biur.) 5-72-50. (Nota z fotografi) (s. 49).
Aneks 2. Wiersze i sonety A. Czerniakowa

Z wierszy i sonetw Adama Czerniakowa.

Z okazji odnowienia Muzeum im. Mathiasa Bersohna przy Wyznaniowej Gminie ydowskiej w
Warszawie

CIENIOM FUNDATORA MUZEUM

POCHWAA ZBIERACZA
Chwalimy Ci, zbieraczu, za Twj zbony trud
W gazach, miedzi, stali wizerunki ryte,
W zkej, papierowej szacie uwizione sowa,
Srebra rytualne, pasy zotolite!

Zrodzony w mce twrczej, wysikiem ludzkich rk,

Gdy innych braci naszych szary przear brud,
Nasz grzbiet w zbiornicy Twojej zieleni si patyn.
Chwalimy Ci, zbieraczu, za Twj zbony trud!

W zawiatach duch Twj, w ziemi rozsypane koci,

Na fali powietrznej przesta brzmie Twj gos,
Innych klejnoty Twoje zdobi, ywi woci,

Od czaszki spopielaej opad biay wos.

Chwalimy Ci zbieraczu. Za Twj zbony trud
Ominie nas srogi zapomnienia los.

(Gos Gminy ydowskiej nr 8, sierpie 1938, s. 183)

Wierszowany fragment przemwienia z okazji 60-lecia Szkoy Rzemielniczej im. dra Ludwika
Natansona

TYM, CO ODESZLI...

Gdzie jeste drogi mistrzu nasz,

wychowawco, nauczycielu? czy prze-
bywasz wrd nas i syszysz nas
w tej chwili?

Potga myli i wola, i sia

 W proch si obrc i stan si pyem,
Ale mioci nie strawi mogia,
Mio jest moj i wiadczy, e yem.

A teraz do Was kilka sw modziey! W Waszym imieniu pozwol sobie cieniom Maksymiliana
Heilperna [dyrektor Szkoy Rzemielniczej im. dra L. Natansona w latach 1891 -1924 - MF] powici
nastpujcy wiersz:

Nie widzielimy Ci nigdy i tylko z portretu

Znamy twarz Twoj pikn i natchnion.
Mwi nam, e walczy i nosi kajdany,
e Ci za bunt Twj w Sybirze wiziono.
e uczy w szkole, jak stal si hartuje
I jak si bryy mierzy i oblicza,
e to przeplata mk Traugutta
I zgonem rycerskim Joselewicza.

e Twoja rodzina mczestwem synie,

Cho jej nie zdobi aden herb wspaniay
Nie jeden powstaniec by w Twej rodzinie
i na bj poszed, gdy surmy zagray.
e - take - Syn Twj - w bohaterskim czynie
Za Polsk leg - na polskim polu chway.

(Gos Gminy ydowskiej nr 7-8 (25 - 26), lipiec - sierpie 1939. Numer powicony szkolnictwu
zawodowemu wydany z okazji 60-lecia Szkoy Rzemielniczej im. dra L. Natansona - 1879 - 1939:
Przemwienie A. Czerniakowa, Tym, co odeszli..., s. 148 - 151).

Z okazji wydzielenia na Cmentarzu ydowskim w Warszawie kwatery zasuonych bojownikw

o wyzwolenie Polski

NA CMENTARZU

O zmierzchu, gdy soce za widnokrg spada

A krgy dysk ziemi na grani sinieje,
Jak tajni kryj cmentarne wierzeje,
Gdy midzy nagrobki chykiem noc si skrada?
Czy w ziemi, zroszonej blem ludzkich ez,
Duchom wyzwolonym z jarzma dziennej troski,
 Poszy znw sen z powiek srogi wyrok boski
Czarny kruk, bezpaski, zbkany pies?

Na msz ponur, upiorne zgromadzenie

Podziemne wypezy z ciasnych grobw cienie.
Przewodz im dostojne w duchw korowodzie:
Wohl, powstania minister, skarbu szafarz, druh Traugutta,
Sybirak Heilpern i zgas, jak wp urwana nuta
Boruch Szulman i Mansperl, zapalecy modzi.

(Gos Gminy ydowskiej nr 9, wrzesie 1938)

Aneks 3. Kronika Getta od 14 XII 1940 do 23 IV 1941 (zamiast zagubionego
notatnika pitego)

Okolicznoci utraty Notatnika Pitego nie zostay dotychczas wyjanione. Czynione od lat wysiki1
w celu jego odnalezienia w kraju i za granic nie day dotychczas rezultatu. Pozostaje tedy hipoteza,
bardzo zreszt prawdopodobna, e notatnik, ktry mg mie przy sobie Czerniakw podczas
aresztowania go przez gestapo w dniu 6 IV 1940 r., zosta jemu odebrany. Przyczyny aresztowania
Czerniakowa take nie zostay wyjanione. Wzbudzio ono due wzburzenie i niepokj wrd ludnoci
getta, nawet w tych rodowiskach, ktre nie darzyy go yczliwoci i sympati m.in Ringelbluma
(zob. zapis 6 IV Aneksu)2.

Mwi si - pisze Ringelblum - e u Czerniakowa znaleziono podobno notatnik [prawdopodobnie

wanie w zaginiony, pity]3, w ktrym [zapisana jest suma] 60 000 z, nie figurujcych w ksigach
[buchalterii] Gminy. Nie moe wyjani, skd si bierze ta suma. Inni uwaaj, e aresztowaniu
[Czerniakowa] winno jest Leszno 13; rywalizacja midzy obu [Gmin a urzdem Gancwajcha]... Inni
natomiast powiadaj, e Cz[erniakw] jakoby skary si, e nie ma wadzy w getcie, gdy niektrzy
z tamtych, popieraj niektrych [prawdopodobnie agentw gestapo], co podwaa jego wadz4.

Utrata pitego notatnika pozbawia nas niestety bardzo wanego dokumentu. Koniec 1940 i pierwszy
kwarta 1941 roku - to bowiem okres tworzenia getta jako dzielnicy zamknitej, organizowanie go
przez bezwzgldnego i brutalnego Waldemara Schna. Schn, mianowany 18 I 1940 r.
penomocnikiem do spraw przesiedle (Beauftragte fr Umsiedlungfragen), a wkrtce szefem
wydziau Umsiedlung (Przesiedlenie), by faktycznym twrc kilku niezrealizowanych planw
utworzenia getta na terenie Warszawy (m.in. na Pradze, Grochowie, Kole), a wreszcie jego
ostatecznej wersji w dzielnicy ydowskiej, rejonie Warszawy, zamieszkaym w wikszoci przez
ydw, okrelonym przez wadze hitlerowskie jako Seuchensperrgebiet.

Wydzia Schna po opracowaniu dokadnego planu przesiedlenia ydw do getta, poda go

2 X 1940 r. do wiadomoci publicznej, wyznaczajc termin zakoczenia akcji na 15 XI 1940 r.

Samo przesiedlenie znajduje odbicie w zapisach Czerniakowa (Notatnik Czwarty), ale jeszcze nie
ujawnia wielu jego drastycznoci i dramatw, zwizanych m.in. z wielk akcj policyjn, na czele
ktrej stan Schn i ktra miaa na celu m.in. wytropienie we wszystkich dzielnicach miasta ydw,
ktrzy jeszcze nie przenieli si do getta. Wanie ta akcja i najblisze poczynania Schna musiay
najmocniej absorbowa Czerniakowa, powodowa jego szarpanin o kad ulic, zauek, dom -

1
M.in. przez autora niniejszej edycji Dziennika.
2
Zapisy i przypuszczenia Ringelbluma naley przyjmowa z pewn rezerw. Opiera si on bowiem na
docierajcych do z getta (sam przewanie przebywa w getcie w ukryciu) informacjach, nie zawsze
sprawdzonych pogoskach, czasami na dostarczanych mu dokumentach, ktre w ramach akcji Oneg Szabat
[Rado sobotnia] zbiera przy pomocy wsppracujcych z nim osb dla tajnego Archiwum getta
warszawskiego.
3
Brak informacji - kto w notatnik znalaz. Prawdopodobnie gestapo. Teksty w kwadratowych nawiasach
pochodz od edytora i autora Aneksu.
4
Ksowim, s. 244.
o miejsce dla coraz gciej zaludniajcych getto ydw, w tym take przesiedlanych z pobliskich
powiatw.

Przebieg akcji wyawiania ydw z aryjskiej strony miasta spowodowa dodatkowe wtrcenie do
getta 11 138 ydw. O dalszej sytuacji podaj szereg informacji za Tatian Berenstein5: Wok getta
wzniesiono mur wysokoci 3 metrw. Schn kaza go podwyszy o jeden metr przez zainstalowanie
na nim ogrodzenia z drutu kolczastego.

W getcie bya wtedy ogromna ciasnota: na jedno mieszkanie przypadao 15 osb, na jedn izb - 6 do
7 osb.

[...] Schn nie poprzesta na zorganizowaniu getta, ale w dalszym cigu zastanawia si nad
sposobami najcilejszego odizolowania ludnoci ydowskiej od wiata zewntrznego. W tym celu
proponowa zastosowanie jak najbardziej drakoskich rodkw. Na sesji wyjazdowej rzdu
Generalnej Guberni w Warszawie, ktra odbya si 20 stycznia 1941 r., Schn wygosi specjalny
referat powicony gettu. Podkreli w nim, e zarzdzenie penomocnika gubernatora na m.
Warszaw w sprawie karania grzywn ydw znajdujcych si poza gettem jest nie do skuteczne.
Dowodzi, e najskuteczniejszym rodkiem odstraszajcym byaby kara mierci. Taki wniosek
wysun Schn ju w dwa miesice po utworzeniu getta w Warszawie. W niespena rok po
utworzeniu tego getta, mianowicie w padzierniku 1941 r., rwnie na sesji wyjazdowej w Warszawie
generalny gubernator Frank podpisa zarzdzenie tej treci.

[...] W poowie marca 1941 r., gdy akcja utworzenia getta w Warszawie zostaa w zasadzie
zakoczona, oraz gdy przerwano przesiedlenia ydw z ziem polskich wczonych do Rzeszy, wydzia
Przesiedlenie zosta rozwizany. Fischer mianowa wtedy Schna komisarycznym kierownikiem
Wydziau Spraw Wewntrznych w urzdzie gubernatora dystryktu warszawskiego. Specjalna
nominacja sekretariatu stanu rzdu GG z 20 kwietnia 1941 r. zaznaczaa, e z dniem 15 marca 1941 r.
powoano Schna na nowe stanowisko, odwoujc go z dotychczasowego stanowiska komisarza
ydowskiej dzielnicy w miecie Warszawie. Takiego stanowiska do 19 kwietnia 1941 r. waciwie
w dystrykcie warszawskim nie byo, jednake w istocie Schn t funkcj, jako kierownik Wydziau
Przesiedlenie sprawowa.

Czerniakw opuci wizienie w bardzo zym stanie zdrowia i dugo musia leczy zadane mu rany6.
I to prawdopodobnie wyjania fakt, e nastpnego (szstego) notatnika nie zacz prowadzi od razu
po wyjciu z katowni gestapo, co nastpio 10 IV 1941 r. Zmaltretowany fizycznie, a nie wykluczone e
i zaamany psychicznie, dopiero po dwu niemal tygodniach, 23 IV 1941 r., rozpocz prowadzenie
dalszych notatek.

Utrata Notatnika Pitego jest niewtpliwie du strat i luk w caoci Dziennika, tym bardziej e
okres midzy 14 XII 1940 r. a 23 IV 1941 roku by w yciu nowo utworzonego i zamknitego getta
warszawskiego bardzo wany. Rozpoczo si organizowanie ycia, a raczej wegetacji, prawie
pmilionowej rzeszy ydw, w warunkach niemal wiziennego reimu. Cay ciar spad na barki
Gminy ydowskiej, ktra zacza przystosowywa prac swoich agend do nowych warunkw.

5
T. B[erenstein], Waldemar Schn - organizator getta warszawskiego, Biuletyn IH nr 49, 1964, s. 85 - 90;
zob. take: Eksterminacja ydw na ziemiach polskich. Zbir dokumentw, Warszawa 1957, zebrali
i opracowali: T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, s. 100 - 103.
6
Ustna informacja p. Leona Tyszki (Tenenbauma). Zob. przyp. 49 na s. 47.
Zamknicie getta w murach oddzielajcych t cz Warszawy od reszty miasta stworzyo niezliczone
trudnoci w yciu spoeczestwa, ktre - na razie niezupenie jeszcze wiadome istoty sytuacji -
widziao w Gminie, jej przewodniczcym i organach reprezentanta swoich interesw, obroc albo
te rdo i przyczyn wielu nieszcz i kopotw;

Gdyby ocala pity notatnik Czerniakowa, na pewno znalazoby w nim odbicie wiele aspektw ycia
getta tego okresu. W tym czasie, od grudnia 1940 r. do kwietnia 1941 r., rozwinito, nowe organa
Gminy - ydowsk Sub Porzdkow7, kilka nowych komisji, m.in. Przemysowo-Handlow pod
kierownictwem Gepnera i dla Spraw Zatrudnienia, a nawet Komisj Reklamacyjn, powoan do
przyjmowania skarg i zaale. Sam Czerniakw wyda oklnik o koniecznoci uprzejmego traktowania
i sprawnego obsugiwania ludnoci8. Zorganizowano biuro adresowe, poczt, przejto zarzd
domami, rozpoczto organizowanie ycia kulturalnego, projektowano zorganizowanie - na wzr
istniejcego w Niemczech - ydowskiego Kulturbundu. Przystpiono do obsadzania wielu etatw w
Gminie i Subie Porzdkowej, stanowisk, o ktre zabiegay rne, nie zawsze na odpowiednim
poziomie moralnym, elementy. Tote na porzdku dziennym byy tu cige selekcje i weryfikacje.

W pierwszym kwartale 1941 r. najwiksze kopoty w Gminie, a wic i jej prezesowi, sprawia problem
przesiedlecw i uchodcw, ktrych liczba wynosia ok. 200 tysicy. Pocztkowo starano si
umoliwi ydom z prowincji powrt do ich staych miejsc zamieszkania, ale to okazao si nierealne.
Na odwrt, w poowie marca do getta warszawskiego przybyo ponad 70 tysicy ydw z miast
pooonych na wschd od Warszawy. Powstaa dramatyczna kwestia ich rozlokowania i wyywienia.
Zorganizowanie 60 schronisk, na ktre zarekwirowano sale kinowe, budynki fabryczne i inne, nie
rozwizao problemu bezdomnoci. TOS wydawa wprawdzie kilkadziesit tysicy obiadw dziennie,
ale niesystematycznie z powodu braku produktw. Zwikszaa si liczba chorych, przewanie
z powodu godu, zimna, epidemii. Rosa w zastraszajcy sposb miertelno. Pogbiay si trudnoci

7
ydowska Suba Porzdkowa (Ordnungsdienst, nazywana potocznie policj ydowsk), do ktrej rekrutacja
odbywaa si m.in. pod nadzorem Czerniakowa, zrazu zostaa przez spoeczno getta przyjta z ulg
i pozytywnie, w nadziei, e zastpi ona w znacznym stopniu organa hitlerowskie, jej policj, SS, gestapo,
a nawet Polsk Policj (tzw. granatow). Getto, jako zbiorowisko ponad 400 tysicy ludzi, mimo
zdyscyplinowania, spokoju i godnoci jego mieszkacw, nie byo wolne rwnie i od tzw. marginesu, mtw
spoecznych, zodziei, spekulantw itp. - przed ktrymi w tych szczeglnych warunkach trzeba byo ludno
broni. Mimo, w miar monoci, starannego doboru i selekcji kandydatw, do SP dostao si take sporo
osb o niskich pobudkach, szukajcych tu zapewne azylu i nieco lepszych warunkw bytowania
(umundurowania, wyywienia). Niech do tych, nieuzbrojonych zreszt policjantw, bya take tradycyjn
niechci i antypati do policji, jak si ywi na caym wiecie. W SP pracowao i dziaao sporo porzdnych
ludzi, min. prawnikw. Z biegiem czasu jednak tracia ona bardziej wartociowych ludzi, opuszczajcych jej
szeregi w miar jej moralnej degradacji. Radykalna zmiana na niekorzy policji ydowskiej nastpia w 1942
roku, a szczeglnie po mierci Czerniakowa, kiedy jej wyranie sualcza i kolaborancka dziaalno daa o sobie
zna w chwili rozpoczcia tzw. Wielkiej deportacji. Zreszt jeszcze wczeniej wspudzia SP w dostarczaniu
kontyngentw dla Batalionu Pracy i dla wywzek do obozw pracy wzbudza u ludnoci nie tylko niech, ale
wrcz nienawi do SP. ydowski ruch oporu zwalcza wszelkie formy dziaalnoci SP, nawet w okresie
pocztkw jej istnienia. Ten stosunek by usprawiedliwiony m.in. formaln zalenoci ydowskiej policji od
hitlerowskich organw wadzy, SS, gestapo itd., ktrych zarzdzenia zmuszona bya egzekwowa.
Sam Czerniakw, liczc pocztkowo na to, e ydowska Suba Porzdkowa pomoe mu w utrzymaniu adu
w getcie, wyda w kocu 1940 roku odezw do ludnoci, by stosowaa si we wasnym interesie do zarzdze
SP. Jej inspektorat mieci si w gmachu Krochmalna 32. W poowie listopada 1940 r. liczba funkcjonariuszy
SP wynosia 1635 osb. Nie bya to jeszcze pena obsada. (G, ar 43, 17 XII 1940, nr 45, 24 XII 1940, ustne
relacje uzyskane od osb, ktre przetrway getto, w tym od jednego byego funkcjonariusza tej policji
w pocztkowym okresie jej dziaalnoci).
8
G, nr 44, 20 XII 1940.
aprowizacyjne i finansowe Gminy. Robiono wiele, by uzyska poyczki, surowce, zamwienia, by
godujcym i bezdomnym fachowcom da zatrudnienie i chleb. Organizowano sub i orodki
zdrowia, szukano rodkw dezynfekcyjnych i lekarstw. Jednoczenie nie zapomniano o organizacji
szkolnictwa zawodowego, chociaby w postaci kursw i otwieraniu szk ludowych, zacz dziaa
teatr, rozpoczto starania o zezwolenie na zorganizowanie ydowskiej Orkiestry Symfonicznej, nie
tylko dla potrzeb ducha, ale by da zatrudnienie kilkudziesiciu godujcym muzykom, byym
artystom filharmonii, opery, radia.

W tym mrowisku ludzi zepchnitych na samo dno ndzy obok zryww i powicenia elementw
spoecznych pleniy si elementy aspoeczne, a codzienne kroniki getta odnotowyway liczne zgony
na ulicy, samobjstwa, dziesitki znajdowanych ywych i zmarych podrzutkw, niemowlt. Trzeba
byo nie tylko organizowa od podstaw ndzn egzystencj, ale take wasnymi siami utrzyma
porzdek, eliminowa zodziei, rabusiw i szkodnikw spoecznych.

Brutalna i bezlitosna bya ustawiczna ingerencja wadz hitlerowskich w sprawy getta. Plenio si sporo
ich agentw, take w onie Gminy, nie mwic ju o panoszeniu si osawionej trzynastki - jawnej
agentury gestapo z ulicy Leszno 13 - o bestialskich zarzdzeniach, przymusie pracy dla ydw od lat
14 do 60, o aresztowaniach, wywzkach, mordach.

Cae okruciestwo tego ycia na przeomie i w pocztkach 1941 r. znalazoby na pewno odbicie
w zagubionym pitym notatniku Czerniakowa, czowieka obarczonego pozorami wadzy, ktrego
cz wspobywateli potpiaa i czynia odpowiedzialnym za zo i nieszczcia, ktre ich spotkay.

O sytuacji w getcie warszawskim, o waniejszych tam wydarzeniach, ktre niewtpliwie, obok innych
zapisw, znalazyby odbicie w zaginionym notatniku - pewne wyobraenie daj lakoniczne informacje
w dziale Kronika Warszawy, prowadzonym systematycznie w Gazecie ydowskiej, a take,
pochodzce z tego okresu notatki dra Emanuela Ringelbluma, zawarte w jego Pismach z getta
(Ksowim, t. I). Fragmenty materiaw, zawartych w obu tych rdach, podajemy w kolejnoci
chronologicznej.

17 XII 1940 - Wadze niemieckie zatwierdziy statut Suby Porzdkowej przy Gminie ydowskiej w
Warszawie. - Grupa dziaaczy owiatowych zwrcia si do Gminy ydowskiej w Warszawie
z projektem stworzenia placwki kulturalnej, na wzr Kulturbundu ydw w Niemczech, ktra
miaaby si zajmowa urzdzaniem koncertw, odczytw, referatw w jzyku ydowskim oraz innych
rozrywek kulturalnych. Gmina ydowska zajmie si w najbliszych dniach, za zezwoleniem Wadz,
realizacj tego projektu. - Z okazji 60-lecia urodzin pana Przewodniczcego Rady ydowskiej w
Warszawie, pracownicy zatrudnieni w Akcji Zbirkowej na rzecz Obozw Pracy ufundowali cakowite
urzdzenie schroniska imienia In. Adama Czerniakowa... (G, nr 43).

15 - 20 XII 1940 - Wrd wsppracownikw Leszna 13 s te i porzdni ludzie. Przypomina si, e

niedawno wysyano donosy na Adama [Czerniakowa]. Mwiono: Ju wyciniemy pienidze od
bogatych ydw, wy bdziecie mieli i my bdziemy mieli. Na taki sam lep id na Leszno 13, ktrzy s
popierani przez SS. Chc sta si drug Gmin i dba o og, ale nie zapomina i o sobie. Jest tam
sporo ciemnych facetw (Ksowim, s. 200).
20 XII 1940 - W dziale Kronika Warszawska - obszerny artyku Zaatwianie interesw w biurach
Rady ydowskiej w Warszawie omawia zalecenia Czerniakowa, dotyczce uprzejmej i sprawnej
obsugi publicznoci zgaszajcej si w rnych sprawach, z reklamacjami, zaaleniami, ofertami itd.
Czerniakw powoa do ycia Komisj Reklamacyjn, ktrej powierzy rozpatrywanie wszystkich
zaale i udzielanie odpowiedzi interesantom. - Przewodniczcy Rady powoa szereg nowych komisji
przy Gminie (G, nr 44).

31 XII 1941 - Na skutek zarzdzenia Wadz Szpital Starozakonnych na Czystem ma by przeniesiony na

teren dzielnicy ydowskiej. Przygotowania do tego przeniesienia s ju w penym toku. - Od 20
grudnia b.r. Oddzia chorb zakanych czynny bdzie w gmachu kwarantanny przy ul. elaznej 86/88.
Pomieszczenia dla innych oddziaw jeszcze nie s ustalone. - In. Czerniakw przeprowadzi w
Urzdzie Szefa Dystryktu Wydzia Przesiedlenia szereg rozmw, dotyczcych w pierwszym rzdzie
zagadnienia aprowizacji oraz przejcia administracji domw ydowskich przez Gmin [...], wysun
kandydatury 50 osb na komisarzy domw i 400 na administratorw. - Przewodniczcy Rady
owiadczy Wadzom, e handel hurtowy naleaoby wprowadzi tylko czciowo, powinno by tylko
50 hurtownikw, natomiast drobna sprzeda powinna si odbywa w 1000 sklepach rozdzielczych
[...]. Tylko w ten sposb aprowizacja bdzie spoczywaa w rkach fachowcw, a konsument
chroniony przed lichw. - Nakazano egzekwowanie od wacicieli restauracji i kawiarni pobierania od
swych klientw dodatku konsumpcyjnego na rzecz ydowskiej Samopomocy Spoecznej (na pomoc
ubogim) (Zarzdzenie Wadz z dnia 18 X 1940, Nr 1000/40/AZ) (VI3220 MB). - ydowska Suba
Porzdkowa w Warszawie otrzymaa hymn w jzyku ydowskim, uoony przez jednego ze znanych
pisarzy ydowskich. Melodi skomponowa wybitny muzyk (G, nr 47).

3 I 1941 - In. Czerniakw rozesa oklnik do wszystkich wydziaw, instytucji i placwek Gminy,
w ktrym zarzdza, aby wszelkie ogoszenia, obwieszczenia i napisy sporzdzane byy w jzykach:
niemieckim, polskim i ydowskim. Poza tym wszystkie szyldy w dzielnicy ydowskiej maj by, wedug
zarzdzenia Wadz, sporzdzane w jzyku polskim i hebrajskim.

- Przewodniczcy Rady ydowskiej In. Czerniakw ustali obowizki ydowskiej Suby Porzdkowej
w Warszawie:

1) Niedopuszczanie do gromadzenia si tumw i do tworzenia si zbiegowisk na ulicach.

2) Regulowanie ruchu pieszego i koowego na ulicach, zwaszcza w punktach ruchliwszych
i przecznicach.
3) Usuwanie wszelkich przeszkd w ruchu ulicznym.
4) Nadzorowanie czystoci na [tekst nieczytelny] i jezdniach.
5) Nadzorowanie porzdku, czystoci i odpowiedniego owietlenia na podwrzach i klatkach
schodowych.
6) Niedopuszczanie do wykrocze i przestpstw.
7) Utrzymywanie porzdku w gmachach i urzdach publicznych, zwaszcza Gminy i jej
instytucjach.

- ydowska Samopomoc Spoeczna zostaa przemianowana na ydowskie Towarzystwo Opieki

Spoecznej. ZTOS podja wielk akcj doran na rzecz przesiedlecw, pod hasem: Pom
bezdomnemu [...]. Dokonano poprzez Dzielnic [...] okoo 1718 przewozw. Poza tym
przeprowadzono masow zbirk produktw, ktre zostay przydzielone najbardziej potrzebujcym
spord przesiedlecw (G, nr 1/1941).
10 I 1941 - Prezes, in. Czerniakw, przeprowadzi szereg rozmw w Komisji Transferowej dla
dzielnicy ydowskiej w wanych sprawach gospodarczych [...], jak w sprawie aptek i hurtowych
skadw towarw aptecznych, w sprawie zakupu rozmaitych rodkw ywnociowych.

- Czerniakw podj starania u wadz w sprawie uruchomienia produkcji odzieowej i bielinianej

w dzielnicy ydowskiej celem zaspokajania potrzeb ludnoci ydowskiej. Z inicjatywy Czerniakowa
rzemielnicy ydowscy maj otrzyma wiksze zamwienie na wykonywanie mebli. Jak wiadomo,
warszawscy stolarze ydowscy maj ustalon renom w dziedzinie meblarskiej.

- Przy Gminie zostan uruchomione kursy zawodowe w ramach Kursw Przysposobienia

Zawodowego (G, nr 3/1941).

14 I 1941 - Prezes zwrci si do odnonych wadz o udzielenie Gminie moratorium dugw

przedwojennych, biorc pod uwag krytyczn sytuacj Gminy i cice na niej ciary [...], poruszy
te spraw przejcia przedsibiorstw ydowskich zarzdzanych przez komisarzy oraz
opiecztowanych lokali sklepowych i przedsibiorstw ydowskich (G, nr 4/1941).

15 -16 I 1941 - Istnieje zamiar zabrania Zofiwki z 400 [psychicznie] chorymi. Brak troski ze strony
Gminy, nie daj ani grosza na zakad (Ksowim, s. 213).

27 28 II 1941 - Wrd przybyych [przymusowo sprowadzonych przez Niemcw do getta]

chrzczonych ydw znajduje si prof. Hirszfeld, bakteriolog o europejskim imieniu, oraz Natanson.
Czerniakw pokaza mu portret jego dziadka byego prezesa Gminy warszawskiej. Dr Ludwik
Natanson (1821 - 1896), wybitny ginekolog, w latach 1896 - 1897 by prezesem Gminy ydowskiej w
Warszawie. Wnukowi owiadczono, e dziadek lepiej postpi ni on (Ksowim, s. 220).

27 - 28 II 1941 - Kiedy omawiano sprawy sobotniego wypoczynku, w Gminie wytworzya si

zadziwiajca sytuacja: ludzie z Agudy [stronnictwo ortodoksyjne] byli za utrzymaniem w mocy
wypoczynku niedzielnego, gdy tak ustaliy poprzednie zarzdzenia [chodzio o poszanowanie
przepisw wydanych przez wadze polskie], chrzczeni za byli za wypoczynkiem sobotnim i tak
ustalono (Ksowim, s. 220 - 221).

14 III 1941 - Odbywa si cigle masowy napyw przesiedlecw do dzielnicy ydowskiej w Warszawie.
Rada zorganizowaa akcj pomocy na wielk skal. [...] Dla zapewnienia przesiedlecom dachu nad
gow [...] Rada ydowska uzyskaa zezwolenie Wadz na rekwizycj lokali kin, firm handlowych
i fabrycznych na terenie dzielnicy, obecnie nieczynnych, dla umieszczenia w nich przesiedlecw [...].
Ogem Komisja do spraw Przesiedlecw przy Radzie ydowskiej zorganizowaa 60 punktw
schronienia i opieki nad przesiedlecami. Tych punktw jest za mao. Odczuwa si niedostatek
ywnoci na gotowanie obiadw, brak chleba, kawy (G, nr 21/1941).

18 III 1941 - Nowo przybyych do Warszawy wci wicej, wzmagaj si trudnoci w ich
rozmieszczeniu i zaopatrzeniu. [G powica tej sprawie duy artyku]. - Zarzdzeniem Wadz z dnia 8
marca br. godzina policyjna dla dzielnicy ydowskiej przesunita zostaje z godz. 21 na 20 i trwa, jak
dotd, do godz. 5 rano. - Rada ydowska przejmuje funkcje Magistratu w dziedzinie handlowej
i przemysowej (G, nr 22/1941).

23 III 1941 - Syszaem z niepewnego rda o podziale wadzy midzy 4-ch wielkich stulecia Adama
[Czerniakw], Haendla [inspektor policji], Szeryskiego [komendant Suby Porzdkowej] i
Sternfelda [komendant policji przy osawionej 13-ce] na skutek ich bliskich stosunkw z SS
(Ksowim, s. 234).

25 III 1941 - Szef Dystryktu Warszawskiego (Transferstelle) ogosi obowizek poddania si mczyzn
ydw kwalifikacyjnemu badaniu lekarskiemu w gmachu przy ulicy Prostej 12. Celem tego badania
jest kwalifikowanie do obowizku pracy poza Warszaw [...]. W afiszach rozlepionych na murach
miasta ogoszone s terminy stawienia si poszczeglnych rocznikw (G, nr 24/1941).

6 IV 1941 - Na zarzut, dlaczego Czerniakw toleruje chrzczonych i mianuje ich na odpowiedzialne

stanowiska, np. w sprawie prof. Hirszfelda, oznajmi on, e nie moe rozstrzyga tego zagadnienia z
ydowskiego punktu widzenia, tylko z oglnopastwowego. Getto nie jest ydowskim pastwem, lecz
tylko terenem, ktry zamieszkuj rwnie chrzczeni, naley ich przeto traktowa na rwni (Ksowim, s.
242).

6 IV 1941 - Nie mona wprost wytrzyma. Nastroje bardzo si pogorszyy na skutek aresztowania
Czerniakowa, wraz z nim [uwiziono] in. Lichtenbauma i niejakiego Hermana, majcego koncesj na
wywz mieci z terenu getta. Na Lesznie 13 znajduje si jaki Volksdeutsch, ktry zajmowa si
wywozem mieci [...]. Powiadaj, e Gmina bdzie oskarona o branie apwek, przyja bowiem
tytuem kaucji zaledwie 50 tysicy z. Inni mwi, e przyczyn aresztowania jest sprawa kartofli.
Gmina sprzedaa transport kartofli po cenach rynkowych zamiast rozda go ludnoci.

[...] Inni znw cz to z aresztami w Radomiu, aresztowaniem prezesw Gminy w Siedlcach i Lublinie
(dr Alten) (Ksowim, s. 242 - 243).

10 IV 1941 - Czerniakowa zwolniono. W wizieniu zosta silnie pobity. Twarz mu nabiega krwi od
uderze. Musia wykonywa najpaskudniejsze prace, jak oczyszczanie wygdek itp. [...]. Przed
wyjciem na wolno musieli da uroczyste sowo, e nic nie bd opowiadali (Ksowim, s. 245 - 246).

17 IV 1941 - Powiadaj, e zwolnienie Czerniakowa kosztowao Gmin 20 tysicy z. Co noc przepija

si pienidze w Casanowie. Sternfeld zapewnia, e do spraw pienidzy nie wtrca si. Musi je
przepija. Ile w tym prawdy, nie wiadomo (Ksowim, s. 250).

26 IV 1941 - Styl pracy Gminy: moczat, nie rassudat' [powiedzenie carskich biurokratw: milcze
i nie rozumowa]. Na adnym zebraniu nie dopuszcza si do jakiejkolwiek dyskusji, co najwyej -
zapytania. Na zebraniu lekarzy w sprawie szczepionki nie dopuszczono do dyskusji. Stosunek do
Czerniakowa, jak do boyszcza. Jego dania nie podlegaj dyskusji. Kade jego sowo - to rozkaz
(Ksowim, s. 256).

Ju po wypuszczeniu Czerniakowa z katowni gestapo, podczas jego niedyspozycji i leczenia ran

w domu, hitlerowcy zadali dostarczenia do obozw pracy 50 tysicy mczyzn. Gmina, nie mogc
si z tego wywiza, poniewa kandydaci do obozw nie zgaszali si, zarzdzia w dniu 15 kwietnia
apank, ktra take nie daa potrzebnych rezultatw. Nastpne apanki odbyy si 20 i 21 kwietnia,
podczas wit Wielkanocnych, z udziaem granatowej policji polskiej. Wycigano ludzi z mieszka,
tramwajw itd. Chory Czerniakw nie by w stanie w tej sprawie interweniowa u wadz.
Aneks 4. Protok likwidacji Urzdu do Walki z Lichw i Spekulacj

Protokoll

Am 5. August 1941, 11,15 Uhr erschienen am Sitz der berwachungsstelle zur Bekmpfung des
Schleuchhandels und der Preiswucherei im jdischen Wohnbezirk in Warschau die Vertreter des
Judenrates in Warschau nmlich die Rte Benjamin Zabudowski und Dr. Henryk Gluecksberg, sowie
der Leiter des jdischen Ordnungsdienstes Jzef Szeryski und wurden von den Vertretern der
berwachungsstelle Abraham Gancwajch, Dawid Sternfeld und Ignacy Lewin empfangen. In
Anwesenheit des SS-Obersturmfhrers Lewetzow (Sicherheitspolizei) und des Herrn Dr. Grassler als
Vertreter des Kommissars fr den jdischen Wohnbezirk wurde ber die Auflsung der
berwachungsstelle folgendes beschlossen:

1) Die Ttigkeit der berwachungsstelle wird mit Wirkung ab heute, den 5. August 1941,
eingestellt.

2) Das Vermgen der berwachungsstelle wird, soweit es nicht Privateigentum ist, der Jdischen
Rettungshilfe im jdischen Wohnbezirk zur Verfgung gestellt.

3) Das gesamte Aktenmaterial, ausser den Personal- und Disziplinarakten, wird vernichtet. Die
Personal- und Disziplinarakten werden von der Sicherheitspolizei Warschau sichergestellt. Die
Personalkarten wird der Leitung des jdischen Ordnungsdienstes bis zur Abwicklung der hernahme
der Angehrigen der berwachungsstelle zur Verfgung gestellt. Diese Personalkartai ist nach
Abschluss der bemahmearbeiten vom Leiter des jdischen Ordnungsdienstes der Sicherheitspolizei
Abt. II zu bergeben.

4) Die bernahme der Angehrigen der berwachungsstelle in den Jdischen Ordnungsdienst

erfolgt nach den geltenden Bestimmungen und Vorschriften.

Von den Angehrigen der berwachungsstelle sind zur evtl. bernahme in den Jdischen
Ordnungsdienst eizureichen:

a) Antrag,

b) Lebenslauf,

c) Verpflichtungserklrung, seinen Dienst unentgeltlich zu leisten, gemss den beim Jdischen

Ordnungsdienst geltenden Vorlagen,

d) Fragebogen

Die bei der berwachungsstelle verliehenen Dienstgrade bleiben bei einer evtl. bernahme
unbercksichtigt.

5) Die Ablieferung der Dienstausweise mit Ausnahme der Dienstausweise No 1, 2 und 13,
Dienstnummern und Dienstbinden hat bis zum 7 VIII 41 dem Leiter des Jdischen Ordnungsdienstes
zu erfolgen.
v.g.u.

Warschau, den 5. August 1941

Vertreter der berwachungsstelle

gez. A. Gancwajch

gez. D. Sternfeld

gez. I. Lewin

Vertreter des Judenrates

gez. B. Zabudowski

gez. Dr. H. Glksberg

Leiter des Ordnungsdienstes

gez. J. Szeryski

[Protok]

5 sierpnia 1941, godz. 11.15, sporzdzony w siedzibie Urzdu do Walki z Lichw i Spekulacj w
Dzielnicy ydowskiej w Warszawie przez przedstawicieli Rady ydowskiej w Warszawie, mianowicie
radcw Beniamina Zabudowskiego i dr. Henryka Glksberga, jak rwnie kierownika ydowskiej
Suby Porzdkowej Jzefa Szeryskiego oraz zdajcych przedstawicieli ww Urzdu: Abrahama
Gancwajcha, Dawida Sternfelda i Ignacego Lewina. W obecnoci SS-Obersturmfhrera Lewetz owa
(Sipo) i panw dra Grasslera, jako zastpcy komisarza dla ydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej,
w sprawie rozwizania berwachungsstelle postanowili co nastpuje:

1) Dziaalno Urzdu do Walki z Lichw i Spekulacj w Dzielnicy ydowskiej zostaje z wanoci od

dnia dzisiejszego, 5 sierpnia 1941, wstrzymana.

2) Majtek Urzdu, jako nie bdcy wasnoci prywatn, zostanie oddany do dyspozycji
ydowskiego Pogotowia Ratunkowego w Dzielnicy ydowskiej.

3) Wszystkie dokumenty, oprcz akt personalnych i dyscyplinarnych, zostaj Zniszczone. Akta

personalne i dyscyplinarne zostan przez Sicherheitspolizei zabezpieczone. Kartoteka personalna
zostaje kierownictwu ydowskiej Suby Porzdkowej a do likwidacji i przejcia Urzdu powierzona
do zabezpieczenia. Ta kartoteka personalna, po zakoczeniu czynnoci zdawczo-odbiorczych,
zostanie przez kierownictwo Suby Porzdkowej przekazana do Sicherheitspolizei, Wydz. II.

4) Przejcie nalecych do Urzdu materiaw przez Sub Porzdkow nastpuje zgodnie

z odpowiednimi postanowieniami i instrukcjami.
Dokumenty personalne Urzdu do Walki z Lichw i Spekulacj do ew. przejcia przez ydowsk
Sub Porzdkow obejmuj: a) wnioski, b) yciorysy, c) zobowizania do bezpatnej suby zgodnie
z obowizujcymi zasadami, d) kwestionariusze.

Osoby, ktre utrac stanowiska w wyniku przejcia agend Urzdu, bd ew. w nowych warunkach
nieuwzgldnione.

5) Zwrot legitymacji subowych z wyjtkiem legitymacji nr 1, 2 i 13, numerw subowych

i subowych opasek powinien by dokonany do dnia 7 VIII 41 kierownikowi ydowskiej Suby
Porzdkowej.

v.g.u.

Warszawa, 5 sierpnia 1941 Przedstawiciele Urzdu:

podp. A. Gancwajch

podp. D. Sternfeld

podp. I. Lewin

Przedstawiciele Judenratu

podp. B. Zabudowski

podp. Dr. H. Glksberg

Kierownik Suby Porzdkowej

podp. J. Szeryski
Aneks 5. Struktura organizacyjna Gminy
Aneks 6 Hitlerowskie naczelne wadze
Aneks 7 Hitlerowskie naczelne wadze
Aneks 8 Hitlerowskie naczelne wadze
Aneks 9 Hitlerowskie naczelne wadze

SS I POLICJA W DYSTRYKCIE WARSZAWSKIM

Gubernator: Dr Ludwig Fischer.

D-ca SS i Policji: SS gen. mjr Paul Moder (do VIII 1941).

SS Oberfhrer Arpad Wiegand (VIII 1941 - VI 1942).

SS Oberfhrer Ferdinand von Sammern-Frankenegg (od VI 1942).

Sztab: SS mjr Max Jesuiter.

SiPo (Al. Szucha).

Dowdca: SS ppk Josef Meisinger (XI 1939 III 1941).

SS mjr Johannes Mller (IV - IX 1941).

SS ppk dr Ludwig Hahn (od X 1941).

Zastpca: SS mjr dr Ernst Kah.

III S. Bezpieczestwa - szef: Kah.

B (Spr. narodowociowe): SS ppor. Kratz, SS sier. Avril.

C (Kultura) szef: SS kpt. Bonifer.

D (Gospodarka): SS por. dr Gerhard Stabenow.

Pozostay personel III: SS por. Alfred Lewetzow, SS por. Otto Fischer.

IV Gestapo, szef: SS kpt. Walter Stamm.

Zastpca: SS kpt. Hhmann.

A (Polityczna): szef: SS kpt. Hhmann, SS por. Nicolaus, SS por. Boehm.

B (Sekcje): szef: SS kpt. Paul Werner.

SS por. Rudolf Scheerer, SS por. Karl Georg Brandt.

SS sier. Gerhardt Mende - poza tym SS por. Johannes Mller.

POLICJA RZDOWA (ORPO)

Dowdca (Kommandeur): szef Schupo w miecie i andarmerii.

Orpo skada si z jednostek staego personelu. W dystrykcie warszawskim najwiksz jednostk by

puk policji. Dowdc puku by Schupo Kommandeur (z wyjtkiem roku 1941) i wraz z Orpo
Kommandeurem odpowiada za cao policji w dystrykcie.

Kolejno byli nimi: ppk Max Daume (1939-1940), ppk Joachim Petsch, ppk Alfred Jarke (od drugiej
poowy 1941 r.).

Trzema batalionami tego puku byy:

6 baon, a od IX 1940 - 301 baon.

43 baon, a od IX 1940 - 304 baon.

8 baon, a od X 1940 - 307 baon.

W sprawy ydowskie bezporednio zaangaowany by 304 batalion:

Ochrona getta por. Welsch.

Obozy pracy kpt. Meissner.

W drugiej poowie 1941 r. 304 baon zosta zastpiony baonem 61.

Aneks 10. Wyroki na hitlerowskich zbrodniarzy wojennych

1. Arlt Fritz dr Sdzony w 1967 r., y w RFN

2. Auerswald Heinz nie by sdzony, zmar 5 II 1970 r.
dr
3. Avril Franz brak danych o powojennych losach
4. Baatz Bernhard po wojnie popeni samobjstwo
5. Becker brak danych umoliwiajcych identyfikacj
6. Bischof Max nie by sdzony, przebywa w Austrii
7. Bhm Johannes wiadek w procesie Hahna, nie by sdzony
8. Bollenbach brak danych o powojennych losach
Heinrich
9. Bonifer Adolf brak danych o powojennych losach
10. Brandt Karl nie by sdzony, nie yje
Georg
11. Braun brak danych umoliwiajcych identyfikacj
12. Daume Max sdzony przez NTN Warszawa 3 III 1947 r. - kara mierci
13. Dengel Oskar sdzony przez SW dla m.st. Warszawy 30 III 1951 r. - wyrok 15 lat
14. Drrfeld Ernst nie by sdzony
15. Fischer Ludwig sdzony przez NTN Warszawa 3 III 1947 r. - kara mierci
16. Frank Hans sdzony przez IMT Norymberga 30 IX - 1 X 1946 r. - kara mierci
17. Fribolin nie by sdzony
Hermann
18. Galuba Hans brak danych o powojennych losach
19. Gauweiler Otto wiadek oskarenia w procesie Hahna, nie by sdzony
19a. Globocnik Odilo nie by sdzony, zmar 31 V 1945 r.
20. Grassler Franz brak danych o powojennych losach
21. Hagen Wilhelm nie by sdzony
22. Hahn Ludwig sdzony w Hamburgu 5 VI 1973 r. - wyrok 12 lat; 4 VII 75 r. - doywocie
23. Heilman brak danych w kartotece
24. Heydrich nie by sdzony; zmar 4 VI 1942 r.
Reinhardt
25. Hoelfe Herman nie by sdzony, samobjstwo w 1962 r.
26. Hofmann Adam nie by sdzony, wiadek w procesie Hahna
27. Hhmann nie by sdzony; nie yje
Gottlieb
28. Ilg Alfons prawdopodobnie Illgen Walter, funkcjonariusz gestapo, nie by sdzony
29. Jesuiter Max nie by sdzony
30. Kah Ernst nie by sdzony, nie yje
31. Kamlah brak danych w kartotece
Ferdinand
32. Klein Hans brak danych o powojennych losach
33. Knoll Walter nie by sdzony, wiadek w procesie Hahna
34. Kratz Otto brak danych o powojennych losach
35. Krger Friedrich nie by sdzony, prawdopodobnie zmar w 1945 r. w Jugosawii
36. Kunze Friedrich sdzony przez SO widnica 18 I 1948 r. - kara mierci (wyrok wykonano
4 VIII 1949 r.)
37. Leist Ludwig sdzony przez NTN Warszawa 17 XII 1946 r. - wyrok 8 lat
38. Lewetzow Alfred brak danych o powojennych losach
39. Makowski Hans brak danych w kartotece
40. Moder Paul nie yje, zgin na froncie wschodnim
41. Meisinger Josef sdzony przez NTN Warszawa 3 III 1947 r. - wyrok kara mierci
42. Meissner brak danych umoliwiajcych identyfikacj
43. Mende Gerhard nie by sdzony, nie yje
44. Messing konf. gestapo; sdzony w 1958/59 w Braunschweig - brak danych o wyroku
Zygmunt
45. Mohns Otto brak danych o powojennych losach
46. Mller Johannes nie by sdzony, nie yje
47. Nicolaus Kurt nie by sdzony, wiadek w procesie Hahna
48. Ohlenbusch nie by sdzony
Wilhelm
49. Peemller Otto brak danych o powojennych losach
50. Palfinger brak danych o powojennych losach
Aleksander
51. Petsch Joachim nie by sdzony, nie yje
52. Pressdorf brak danych umoliwiajcych identyfikacj
53. Probst Hermann brak danych o powojennych losach
54. Raschik Herbert sdzony przez Landgericht w Dortmund 5 III 1958 r., uniewinniony
55. Rathje Hans nie by sdzony, wiadek w procesie Hahna
Ulrich
56. Richter Georg brak danych umoliwiajcych identyfikacj
57. Rinde by moe identyczny z Rondio, brak danych o powojennych losach
58. Rodeck Ansbert nie yje (dane z procesu Hahna)
59. Schlosser brak danych umoliwiajcych identyfikacj
60. Schn Waldemar brak danych o powojennych losach
61. Scheerer Rudolf nie by sdzony, wiadek w procesie Hahna
62. Schrempf Kurt brak danych o powojennych losach
63. Schubert brak danych umoliwiajcych identyfikacj
64. Stabenow nie by sdzony, wiadek w procesie Hahna
Gerhard
65. Steyert Josef brak danych o powojennych losach
66. Supinger Erwin brak danych o powojennych losach
67. Tine brak danych w kartotece
68. Toebbens sdzony w Bremie 30 VI 1949 r., wyrok 10 lat (zmar 16 XI 1954)
Walter-Caspar
69. Wanderof brak danych w kartotece
70. Wiegand Arpad sdzony przez SA Warszawa 25 IV 1950 r., wyrok 15 lat (zwolniony
23 VI 56 r.), sdzony w Hamburgu w 1981 r., wyrok 12 lat
71. Wundheiler brak danych w kartotece
Aleksander
72. Werner Paul nie by sdzony, nie yje
73. Welsch Franz brak danych o powojennych losach
74. Stamm Walter nie by sdzony, nie yje sdzony
75. Stroop Jurgen przez SW dla m.st. Warszawa 23 VII 1951 r. - kara mierci (wyrok wykonano
6 III 1952)
Aneks 11. Obwieszczenie Rady ydowskiej dotyczce rejestracji
przesiedlecw

Rada ydowska w Warszawie Warszawa, dnia 5 wrzenia 1942.

OBWIESZCZENIE1

Na zarzdzenie P. Penomocnika dla spraw przesiedlenia Rada ydowska w Warszawie podaje do

wiadomoci, co nastpuje:

1. Do niedzieli, dnia 6 wrzenia 1942 r. do godziny 10-tej rano, winni wszyscy bez wyjtku ydzi,
przebywajcy w obrbie duego getta, zgromadzi si celem rejestracji w dzielnicy, objtej
ulicami: Smocz, Gsi, Zamenhofa, Szczliw, Placem Parysowskim.
2. Przejcie ydw podczas nocy z 5 na 6 wrzenia 1942 r. jest rwnie dozwolone.
3. Naley zabra ze sob ywno na dwa dni i naczynia do picia.
4. Mieszka nie wolno zamyka.
5. Kto nie zastosuje si do tego zarzdzenia i pozostanie do niedzieli dnia 6.9.1942 r. od godziny
10-ej rano w getcie (poza wyej wymienionym obszarem) zostanie rozstrzelany.

Rada ydowska w Warszawie

Umsiedlungsdruckerei Gerichtstr. 24.

1
Powyszy tekst, rwnie w jzyku niemieckim, zachowa si w rkopisie w materiaach Arch. Ringelbluma.
Drukowany tekst tego Obwieszczenia nie zachowa si. Jest on jednak wg relacji osb ocalaych autentyczny.
Aneks 12. Ostatni list Szmula Zygelbojma

Do Pana Prezydenta W. Raczkiewicza

Do Pana Prezesa Rady Ministrw W. Sikorskiego

Pozwalam sobie skierowa do Was moje ostatnie sowa, a przez Was do Rzdu Polskiego i do Narodu
Polskiego, do rzdw i narodw wszystkich pastw sojuszniczych i do sumienia wiata.

Z ostatnich wiadomoci, ktre otrzymano z Polski, wynika jasno, e Niemcy likwiduj teraz ze
straszliwym okruciestwem resztki pozostaych tam ydw.

Wrd murw getta odbywa si obecnie ostatni akt tragedii, jakiej nie znaa historia.
Odpowiedzialno za zbrodni wymordowania caej ludnoci ydowskiej w Polsce spada w pierwszym
rzdzie na samych mordercw, ale porednio obcia ona take ca ludzko, narody i rzdy pastw
sojuszniczych, ktre do tej pory nie usioway przeprowadzi konkretnej akcji celem wstrzymania tej
zbrodni. Przypatrujc si biernie wymordowaniu milionw bezbronnych, zamczonych dzieci, kobiet
i mczyzn stay si te kraje wsplnikami zbrodniarzy.

Pragn te owiadczy, e aczkolwiek rzd polski w wielkiej mierze przyczyni si do wywarcia wpywu
na opini publiczn wiata, nie uczyni on jednak tego w sposb dostateczny. Nie uczyni nic takiego,
co by odpowiadao ogromowi dramatu rozgrywajcego si obecnie w Polsce. Z okoo 3 i p miliona
ydw polskich i 700 tys. ydw deportowanych do Polski z innych krajw yo w kwietniu 1943 r. -
wedug informacji kierownika podziemnej organizacji bundowskiej, przesanej nam przez Delegatw
Rzdu - tylko 300 tysicy. A zagada szerzy si dalej bez przerwy.

Nie mog pozosta w spokoju. Nie mog y, gdy resztki narodu ydowskiego w Polsce, ktrego
jestem przedstawicielem, s likwidowane. Moi towarzysze w getcie warszawskim polegli z broni
w rku w ostatnim bohaterskim boju. Nie byo mi sdzonym zgin tak jak oni, razem z nimi. Ale
nale do nich i do ich grobw masowych.

mierci swoj pragn wyrazi najsilniejszy protest przeciw biernoci, z ktr wiat przyglda si
i dopuszcza do zagady ludu ydowskiego.

Wiem, jak mao znaczy ycie ludzkie w naszych czasach, ale poniewa nie mogem nic zrobi za ycia,
przyczyni si moe przez moj mier do tego, by zaamaa si obojtno tych, ktrzy maj
moliwo uratowania, by moe w ostatniej chwili, pozostaych jeszcze przy yciu ydw Polskich.

Moje ycie naley do narodu ydowskiego w Polsce i dlatego mu je oddaj. yczeniem moim jest, by
resztki, ktre zostay po kilku milionach polskich ydw, doyy wyzwolenia w wiecie wolnoci
i sprawiedliwoci socjalistycznej razem z ludnoci polsk. Wierz, e powstanie taka Polska i e
nadejdzie taki wiat.
Jestem pewny, e Pan Prezydent i Pan Premier przeka moje sowa wszystkim, do ktrych s
zwrcone, i e Rzd Polski podejmie natychmiast odpowiedni akcj na terenie dyplomatycznym na
rzecz tych, ktrzy jeszcze yj. Kieruj swoje Bdcie zdrowi do wszystkich i do wszystkiego, co jest
mi drogie i co kochaem.

Szmul Zygelbojm

Londyn, maj 1943.

Aneks 13. List Felicji Czerniakw do dra Henryka Szoszkiesa

W lutym 1946 r. odwiedzi Warszaw dr Henryk Szoszkies, dziennikarz, spdzielca, dziaacz

spoeczny, czonek Gminy ydowskiej w pocztkowym okresie okupacji hitlerowskiej, bliski
wsppracownik i przyjaciel Adama Czerniakowa. Szoszkiesowi i jego rodzinie udao si wydosta
z okupowanej Polski na pocztku 1940 roku, dziki uzyskaniu faszywych dokumentw. Szoszkies
opuci Warszaw po otrzymaniu od Mendego polecenia zorganizowania przez Gmin w cigu trzech
dni domu publicznego dla niemieckich onierzy.

O ucieczce Szoszkiesa wiedziay cztery osoby: pose, adwokat dr Apolinary Hartglas, rabin dr Icchak
Meir Lewin (zi rabina z Gry Kalwarii), senator in. Mojesz Koerner oraz in. Adam Czerniakw.
Z wyjazdem Szoszkiesa wizali pewne nadzieje na zaalarmowanie orodkw ydowskich za granic
w sprawie ratowania ydw w okupowanej Polsce. Szoszkies mia moliwo zorganizowania
rwnoczesnego wyjazdu in. Czerniakowa i jego rodziny, ale Czerniakw stanowczo sprzeciwi si
temu owiadczajc: Nie, drogi kolego Szoszkies! Wy i inni moecie wyjecha, poniewa nie ciy na
was taka odpowiedzialno, jak na mnie, na starszym Rady ydowskiej. Ja jestem jedynym, ktry
musi pozosta do koca... Ja albo pozostan przy yciu z moj gmin, albo zgin wraz z ni. Nie
pomogy rwnie namowy i bagania ony Czerniakowa. Pozosta on na swoim posterunku.

Szoszkiesowi po przyjedzie w lutym 1946 r. do Warszawy udao si odnale dr Felicj Czerniakw.

Pracowaa na Pradze w ksigarni Ksika. Szoszkies ujrza wdow postarza, w ciemnych
zniszczonych szatach, o marmurowo-tej, zniszczonej twarzy, bya zabiedzona, chyba godna,
odmwia jednak zejcia do restauracji Hotelu Polonia, w ktrym zatrzyma si Szoszkies, z powodu
zniszczonej odziey, w ktrej nie chciaa si ludziom pokaza...

Uratowana i przygarnita po wojnie przez polskich przyjaci, dr filozofii Felicja Czerniakw z gorycz
alia si Szoszkiesowi: Niech pan spojrzy, kto obrzuca botem imi Adama: to ci, co pozostali przy
yciu, ci, co nie potrafili rzuci wyzwania brudnemu, obojtnemu wiatu lub zapaci najwysz cen,
jak to uczyni mj m...

Przed wyjazdem dra Szoszkiesa z Polski, Felicja Czerniakw przekazaa na jego rce list, jak adresat to
okrela patetyczny list wdowy.

List pisany by w jzyku polskim. Orygina okaza si obecnie niedostpny. Dr Szoszkies opublikowa
go w swojej ksice Polska - 1946, Wraenia z podry - w jzyku ydowskim Pojln - 1946, Ajndrukn
fun a rajze, Buenos-Aires 1946, s. 192. Z tej ksiki wydawca dokona przekadu wtrnego (s. 96 -
100). Odtworzony tekst moe wic w niektrych sformuowaniach rni si nieco od oryginau, ale
tylko w drobnych jzykowych szczegach.

Warszawa, 18 lutego 1946 r.

Do Doktora Szoszkiesa, Hotel Polonia, Warszawa

Szanowny, askawy Panie Doktorze!

Jestem gboko wzruszona naszym spotkaniem, nowym spotkaniem z czowiekiem, ktry nalea do
najbliszych przyjaci i wsppracownikw Adama Czerniakowa w pierwszych czasach niemieckiej
inwazji. Pisz do Pana dlatego ten list, aby w sposb najwierniejszy odtworzy portret mojego
drogiego ma z czasw getta.

Jestemy jeszcze zbyt blisko epoki - najokrutniejszej w dziejach ludzkoci - aebymy ju teraz mogli
zrozumie i oceni tak Czerniakowa, jak i jego ofiar zoon dla ocalenia godnoci narodu
ydowskiego.

Czy przypomina Pan sobie, Panie Doktorze, jak usilnie namawiaam mojego ma, eby on razem z
Panem wyjecha? Czy pamita Pan, jak bardzo oburzony, on moj propozycj odrzuci? Powiedzia on
wwczas:

Pozosta z moim narodem, jemu suy, broni go w tych cikich przeyciach - to jest moje ostatnie
zadanie na tej ziemi...

Jego dziaalno w getcie bya przesiknita gigantycznym napiciem woli, bya pena dynamizmu
i ogromna swym zasigiem.

W stosunku do wroga, Adama cechowao uczucie godnoci osobistej i dumy. Przypominam sobie,
kiedy pewnego razu chcieli jego zmusi, eby on si podpisa pod obwieszczeniem, gdzie znalazo si
obraliwe dla ydw sformuowanie, on odmwi zoenia swego podpisu. Pobito go wwczas
i zrzucono ze schodw w budynku Gminy.

Ale odmwi zoenia swego podpisu.

Pamitam rwnie, Pan by razem z nim, kiedy on walczy o to, by nie zamykano ydw w getcie. Pan
pamita, kiedy z naraeniem ycia musiano zaskary rozkaz gestapo przed wadzami wojskowymi -
co na cay rok przesuno rozkaz gestapo dotyczcy utworzenia getta.

Ja pamitam take jego niepokj i bl, kiedy dla getta zmniejszano racje ywnociowe. Znw
zaskary t decyzj przed wadzami wojskowymi - i udao mu si poprawi sytuacj w getcie.

On dobrze wiedzia, e jego dziaalno, jako prezesa getta, jest aktem samobjczym, e on dziaa
przeciwko sobie samemu, ale jemu przywiecaa jego misja, jego obowizek wobec narodu.

Czerniakw nie korzysta z adnych przywilejw, ktre Niemcy jemu proponowali: Chcieli jego
uwolni od noszenia ydowskiej aty; chcieli nam zezwoli na pozostanie w naszym dawnym
mieszkaniu poza gettem... on odrzuca takie propozycje.

Jego koledzy, Polacy, radzili mu, eby zrezygnowa ze swego stanowiska, poniewa jego ycie jest
w tych warunkach beznadziejne. On nie chcia nawet sucha takich propozycji. On tylko ze swoimi
brami chcia pozosta w ich straszliwej godzinie losu.

Czerniakw adnego zarzdzenia przeciwko ydom nie przyjmowa bez walki, on poddawa si tylko,
gdy uyto przeciwko niemu gwatu i siy.
On si nigdy nie zaamywa; nigdy nie szed na elastyczne, wygodne kompromisy; ja z podziwem
ledziam jego zawzito, jego wci narastajc ydowsk dum.

Ja pamitam epizod, kiedy niemieccy barbarzycy zaczli tworzy film, ktry z pewnoci mia by
przeznaczony dla wiata zewntrznego i mia udowodni, e ydzi yj sobie cakiem dobrze w getcie.

Umeblowano mieszkanie z najwikszym luksusem; zastawiono tam st z najlepszymi daniami

i winami! Zaproszono damy bogato wystrojone, a na czoowym miejscu ustawiono fotel, w ktrym
mia zasi mj m. On ostro si temu sprzeciwi i odmwi swego udziau. Gestapo zagrozio mu
mierci i torturami. On jednak ostatecznie odmwi...

Szkoda, e Pan w tych czasach jego najbardziej wzniosych chwil, w tych dniach nie widzia go, jak
zwyk podnosi osobicie z bruku chorych, okaleczone od ran, opuszczone dzieci. On zwyk bra je na
kolana, karmi, pieci... Kiedy ja jemu pewnego razu zwrciam uwag, e dziecko jest oblaze
robactwem i pene wszy, e on moe si nabawi, zarazi chorob - zaprotestowa: Nie grzesz! Ja
cauj rany mojego narodu...

Wiele razy jego bito, obraano; wiele razy go aresztowano - ale on milcza i z godnoci dwiga swj
los.

On to wszystko wytrzymywa, bo on wiedzia, jak swojemu narodowi suy. To bya jego religia, jego
mistyka, jego wznioso.

Najwicej ze wszystkiego on si ba, by ydzi w getcie nie zagubili swego charakteru, swojej godnoci,
aby nie upadli nisko...

On nienawidzi i przeladowa ydowskich kolaborantw, chociaby tych wszystkich, ktrzy

wsppracowali z wrogiem.

On organizowa prac w getcie; organizowa sie podstawowych i wyszych szk, on mobilizowa

nauczycieli, profesorw, artystw, ludzi sztuki.

On odbudowa sie szkolnictwa, co zadziwiao polskich uczonych, ktrzy przychodzili do getta, by bra
udzia w egzaminach.

A teatry, a symfoniczne koncerty...

A kiedy nadesza straszliwa godzina, kiedy wyrok mierci na nard ydowski zosta ju podpisany -
Czerniakw si zmieni: Ju nie spostrzegaam jego poprzedniej energii, ale jaki wyszy duch
byszcza z jego oczu; by to duch powicenia si, pjcia do nieba razem z jego narodem.

Czuam wwczas, e jego decyzja jest ju podjta.

Odszed cicho, nie skarc si, ale z gbok wiar, e jego ofiara moe obudzi obojtny wiat, moe
uratuje jego braci.

Najlepiej scharakteryzowa czyn Czerniakowa doktr Janusz Korczak, ten sam, ktry w dwa miesice
pniej zgin, prowadzc swj Dom Sierot do Treblinki.

Nad wie mogi mojego ma doktor Korczak powiedzia:

Bg Ci powierzy godno Twego narodu, i Bogu Ty godno t przekazujesz. Czerniakw - to byo
pierwsze powstanie w getcie!

Kiedy czas nadszed, jego bracia to wezwanie zrozumieli: Oni powstali i rzucili si na barbarzycw
w pniejszym, niezapomnianym powstaniu.

Czerniakw wyrs w jego gettowych latach; On by niezupenie zrozumiany przez swoje otoczenie.

I teraz jest jeszcze zbyt wczenie, by go zrozumie i waciwie oceni - ale nastpne pokolenia
waciwie nawietl i oceni jego ofiar.

Felicja Czerniakw

Dr Szoszkies opatruje ten list sowami:

Wdowa z Warszawskiego Getta wypakuje swj bl przed ydowsk histori.

Aneks 14. Protok przesuchania Felicji Czerniakowej z dnia 18 IV 1946 r.

Nr akt..

Protok przesuchania wiadka

Dnia 18 kwietnia 1946 r. w Warszawie

Wiceprokurator Specjalnego Sdu Karnego z Siedzib

w Warszawie w.. Oddzia..

z udziaem Protoklanta..

w obecnoci stron..

przesucha niej wymienionego w charakterze wiadka Po uprzedzeniu wiadka o odpowiedzialnoci

karnej za faszywe zeznania i o treci art. 107 k.p.k. - wiadek zezna, co nastpuje:

Imi i nazwisko Felicja Czerniakowa

Wiek 1.VI.1883 r.

Imiona rodzicw Edward i Salomea

Miejsce zamieszkania W-wa Grenadierw 46a m 7 (Grochw)

Zajcie dr filozofii, wykonywany zawd pedagogiczka

Wyznanie mojesz

Karalno nie karana

Stosunek do stron obca

M mj in. Adam Czerniakw zosta mianowany przez prezydenta m. Warszawy Starzyskiego -

prezesem gminy ydowskiej dnia 9 wrzenia 1939 r. i na tym stanowisku pozosta a do swej mierci
dnia 23 lipca 1942 r. M wtajemnicza mnie prawie we wszystkie sprawy zwizane z jego
urzdowaniem, poza tym ja sama byam czynna w zakresie opieki spoecznej i opieki nad dzieckiem,
wobec czego orientowaam si w caej sytuacji spoeczestwa ydowskiego w okresie okupacji. Zaraz
po wejciu Niemcw do Warszawy zaczy si represje wobec ludnoci ydowskiej, ktre nie miay
jeszcze podstaw w rozporzdzeniach okupanta. Niemcy mundurowi (Wehrmacht i policja niemiecka)
wchodzili do mieszka ydw rabujc meble, ubrania, kosztownoci i zapasy. Do mnie przyszed jaki
umundurowany Niemiec z gestapowcami i zrabowali mi zapasy ywnoci i garderoby mskiej. ydowi
nie wolno si byo nikomu poskary na te bezprawia, gdy yd by pozbawiony ochrony prawnej. Na
pocztku okupacji wadze niemieckie wyday zakaz dokonywania wypat ydom. Jeszcze w 1939 r.,
daty dokadnie na pamitam, wydano rozporzdzenie nakazujce wszystkim ydom noszenie opasek
na rkawie. Bya to biaa opaska z tarcz Dawida. Kto by podpisany pod tym rozporzdzeniem, tego
nie pamitam. M mj zosta wezwany w listopadzie 1939 r. do gestapo warszawskiego i konferowa
prawdopodobnie i gestapowcem Mend (Unterstrmfhrer) w sprawie projektowanego ju wwczas
getta. Wobec tego, e ani argumenty natury logicznej i ludzkiej, wysuwane przez mojego ma, nie
pomogy, m zwrci si do wadz wojskowych i konferowa z pukownikiem von Kamlah. Na skutek
tej interwencji wstrzymano wprowadzenie getta prawie na cay rok. W padzierniku 1940 r. getto
zostao wprowadzone, a zamknite w poowie listopada tego roku. Kto by podpisany pod tym
rozporzdzeniem, tego nie pamitam, mam wraenie, e Leist, w kadym razie byy to wadze
dystryktu warszawskiego. Wiem od ma, e dr Hagen, penomocnik sanitarny na dzielnic ydowsk,
z ramienia Niemcw zwraca si do Fischera tumaczc mu, e wprowadzenie getta moe przyczyni
si do rozszerzenia epidemii tyfusu rwnie i w dzielnicy aryjskiej, jednak Fischer nie da si
przekona. Granice getta byy nadal szczupe i miecio si tam 350 tysicy ludnoci, tak, e na
kadego mieszkaca wypadaa kwadratura 6 metrw szeciennych [raczej kwadratowych - M.F].
Warunki mieszkaniowe byy okropne, co bardzo sprzyjao rozszerzeniu si epidemii. Pod wzgldem
administracyjnym getto wyczone byo spod zarzdu wadz stojcych na czele miasta Warszawy. Ze
strony ludnoci ydowskiej getto zarzdzane byo przez Rad skadajc si z 24 osb z prezesem,
noszcym tytu urzdowy der Obmann des Judenrates, by nim mj m. Nadzr sprawowa
specjalnie w tym celu urzd niemieckiej Transferstelle, na czele ktrego sta niemiecki adwokat
Auerswald. O ile si orientuj, Transferstelle podlegao Fischerowi. Po zamkniciu getta wszystkie
zarzdzenia w stosunku do ydw tam zamknitych podpisane byy przez Auerswalda,
a bezporednim zwierzchnikiem jego by Fischer, tote wszystkie zarzdzenia Auerswalda byy przez
Fischera inspirowane. - Jak ju mwiam, granice getta byy bardzo szczupe, jednake zostay one
troch rozszerzone na skutek interwencji mojego ma, Niemcy zmieniali cigle granice dzielnicy,
eliminujc jedn lub kilka ulic, a nawet poszczeglne domy. Miao to na celu nkanie ludnoci
i zmniejszenie jej siy oporu. W kocu lata 1941 r. tak zwane mae getto obejmujc kilkanacie ulic
zostao wyczone z dzielnicy ydowskiej, wobec czego skupienie ludnoci jeszcze si zwikszyo. Poza
tym zaczto do warszawskiego getta zwozi ydw z prowincji i Niemiec, wskutek czego zgszczenie
stawao si jeszcze bardziej dotkliwe. Drugiego kwietnia byo wyywienie [?]. Racje ywnociowe byy
godowe, przypadao od 600 do 800 kal. na osob, co katastrofalnie odbijao si na zdrowiu dzieci.
Doroli otrzymywali jeszcze mniej. Byy okresy, e nie dawano nawet chleba, kartofle i jarzyny byy
zgnie, rozdawano jedynie brukiew. Wskutek zego odywiania miertelno wzmoga si, codziennie
z rana spotykano po kilkanacie trupw na ulicach, byy to osoby zmare z godu. Dzieci umieray
tysicami i dziecka z getta warszawskiego nie mona porwna z adnym innym dzieckiem, wygldao
jak potworek wygodzony, owrzodzony, pokryte insektami. Wszelkie wysiki ydowskiej Opieki
Spoecznej nie daway dostatecznych rezultatw, gdy pomimo stara o uzyskanie lepszej
aprowizacji, nie otrzymywano nic wicej z artykuw ywnoci. Rozporzdzenia o wyywieniu ydw
podpisywane byy przez Auerswalda. - Ludno w getcie pozbawiona bya zupenie obrony prawnej.
Nagminne byy wypadki gwatw wobec ludnoci np.: obrabowywanie mieszka dokonywane przez
gestapowcw. Poza tym kady yd musia kania si spotkanemu na ulicy Niemcowi i schodzi mu
z drogi, a jeli tego nie czynili, byli bici. Ja sama widziaam wiele razy, jak Niemcy bili nahajami
bezbronn ludno. Przyczyn tego bicia nie byo wykroczenie ze strony ydw, lecz dowolno ze
strony Niemcw.
Na rozkaz wadz niemieckich stworzony by przy Gminie ydowskiej Urzd Pracy (Arbeitsamt), ktry
na danie bd gestapo bd Auerswalda wysya ydw do pracy przymusowej w dzielnicy aryjskiej
albo nawet do obozw. Praca ta bya zazwyczaj ponad siy ludzkie, nie dawano prawie zupenie
wyywienia, bito ich i maltretowano, duy procent tych ludzi umar! Ci, lekarze powrcili [tak
w oryginale - M.F.], opowiadali im o zadawanych katuszach, o biciu, godzeniu i zncaniu si. Obozy
takie znajdoway si zarwno w Warszawie, jak i poza miastem np. w Falentach.

Likwidacja getta bya zarzdzona 22 lipca 1942 r. W dniu tym gestapowcy wtargnli na teren getta,
weszli do domu przy ul. Chodnej 26 (o ile si nie myl), wtargnli do jednego z mieszka, w ktrym
bya chora operowana przez lekarza aryjczyka, zabili t chor i lekarza oraz przygodnych
przechodniw, po czym opucili getto. Tego samego dnia Auerswald wyda odezw wzywajc ydw
do dobrowolnego przesiedlenia si na Wschd do obozw pracy, dobrowolnie zgaszajcy si mieli
otrzyma podwjne racje ywnociowe. Auerswald kaza mowi wystosowa do ludnoci odezw tej
treci. M nie zgodzi si na to, odezw tak wydaa gmina, bez podpisu ma. Nastpnego dnia do
zarzdu gminy przyszo dwch Niemcw, nie wiem, czy byli to gestapowcy, czy te urzdnicy
z administracji cywilnej i zadali, aby gmina wyznaczya 10 tysicy osb na wywiezienie. Wwczas
m odebra sobie ycie, nie chcc wykona tego zarzdzenia. Po mierci ma pozostaam w getcie
jeszcze 10 dni. W tym okresie odbyway si na nasz dzielnic cige naloty, dokonywane przez
gestapo pod dowdztwem Brandta i Mende. Domy byy otaczane, sprowadzono ludzi na dziedziniec,
gdzie sprawdzano wiadectwa pracy, w rzeczywistoci jednak wybr nalea do widzimisi
gestapowcw, ludzi dzielono na dwie grupy, z ktrych jedna pozostawaa na miejscu, a drug
wywoono na plac przeadunkowy i posyano do obozw na mier. To, co si dziao po moim wyjciu
z getta, znam tylko z opowiada.

Poda musz, i stosunek Fischera do ydw by nieubagany, tote na pocztku likwidacji getta
wyda on rozporzdzenie przez siebie podpisane, na mocy ktrego yd przekraczajcy getto karany
jest mierci, jak rwnie osoba przechowujca takiego yda. Na skutek tego zarzdzenia bardzo
wielu ydw przebywajcych w dzielnicy aryjskiej ponioso mier.

Z osb, ktre pracoway w gminie ydowskiej podczas okupacji, yj obecnie, o ile mi wiadomo: 1)
Berman Adolf - Hotel Sejmowy, 2) Gitler, sekretarz Generalny Jointu - Chocimska 18, 3) adw.
Malanko, 4) adw. Nowogrdzki, 5) Kroszczor - pracuje w komitecie ydowskim, ul. Szeroka 5.

/Felicja Czerniakowa/

Ze zbioru zezna i relacji znajdujcych si w Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego w

Polsce, sygn. 5411.
Aneks 15. Protok przesuchania wiadka (F. Czerniakowej) z dnia
10 VII 1948 r.
Wykaz skrtw

AGKBZH - Archiwum Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce

AJDC - American Joint Distribution Committee (Komitet amerykaskiej akcji pomocy)

AK - Armia Krajowa

AIH - Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce

CA KC PZPR - Centralne Archiwum KC Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej

Gestapo - Geheime Staatspolizei (Tajna policja pastwowa)

GG - Generalna Gubernia

GL - Gwardia Ludowa

JHK - Jdische Hilfskomitee (ydowski Komitet Pomocy)

JSS - Jdische Soziale Selbsthilfe (Zyd. Samopomoc Spo.)

JUS - Jdische Unterstutzungsstelle (Centralna Pomoc ydowska, dziaajca w Krakowie)

KB - Korpus Bezpieczestwa

KG - Komenda Gwna

Kripo - Krkninal Poldzei (Policja Kryminalna)

NSDAP - Nationalsozialistische Deutsche Arbeitspartei (Narodowo-socjalistyczna Niemiecka Partia

Pracy)

NSW - National Socialiistische Wohlfahrtspflege (NS Opieka Spoeczna)

OD - Ordnungsdienst (Suba Porzdkowa w getcie warsz.)

OKW - Oberkommando der Wehrmacht (Dowdztwo Wehrmachtu)

PPR - Polaka Partia Robotnicza

RFSS - Reichsfhrer SS

RSHA - Reichssicherheiitshauptamt (Urzd Bezpieczestwa Rzeszy)

Schupo - Schutzpolizei (Policja Bezpieczestwa)

SD - Sicherheitsdienst (Suba Bezpieczestwa)

Sipo - Sicherheitspolizei (zob. Gestapo)

SP - Suba Porzdkawa (zob. SP)

SS - Schutzstaffeln der NSDAP (Kolumny ochronne NSDAP)

ZWZ - Zwizek Walki Zbrojnej

OB - ydowska Organizacja Bojowa

SP - ydowska Suba Porzdkowa (w getcie warszawskim tzw. ydowska policja)

TOS - ydowskie Towarzystwo Opieki Spoecznej (ytos)

IH - ydowski Instytut Historyczny w Polsce

ZW - ydowski Zwizek Wojskowy (take ZWalki)

Mapa getta warszawskiego

Instytucje:

1. Gmina (Rada Starszych - Judenrat),

2. Komenda Suby Porzdkowej,
3. Areszt ydowski (Gsiwka),
4. Wizienie (Pawiak),
5. Gmach Sdw na Lesznie (poza gettem),
6. Urzd Pracy Gminy,
7. Poczta,
8. Urzd do walki z lichw i spekulacj (Trzynastka),
9. Biblioteka i Instytut Judaistyczny (Siedziba szeregu instytucji spoecznych),
10. Dom Sierot J. Korczaka,
11. Podziemne Archiwum dra E. Ringelbluma (take zob. 9),
12. Szkolnictwo (kursy) zawodowe.
Szpitale:

1. Szpital im. Bersonw i Baumanw,

2. Szpital Starozakonnych na Czystem.

Synagogi:

1. Wielka Synagoga na Tomackiem,

2. Synagoga im. Noyka,
3. Synagoga ,,Morija.
Autografy
Ilustracje wkadkowe

Rysunek 1 Adam Czerniakw.

Rysunek 2 In. A. Czerniakw jako czonek Rady Pedagogicznej Szkoy Rzemielniczej przy Gminie ydowskiej w
Warszawie przed I wojn wiatow. Siedz od lewej: prof. L. Alter, in. J. Poznaski, M. Heilpern, in. A. Czerniakw, in.
M. Medres.

Rysunek 3 Uroczysto 60-lecia Szkoy Rzemielniczej im.- dra L. Natansona (1938 rok). Zwiedzanie wystawy.
Rysunek 4 Delegacja Gminy udajca si na uroczysto do Belwederu (maj 1939 r.).

Rysunek 5 Budynek gwny Gminy ydowskiej w Warszawie na ul. Grzybowskiej 26.

Rysunek 6 Prezydent m.st. Warszawy Stefan Starzyski.
Rysunek 7 In. Adam Czerniakw (1880 -1942). (Fot. z lat trzydziestych).
 Rysunek 8 Tum przed oknami Gminy.

Rysunek 9 Przesiedlecy z okolicznych miasteczek.

Rysunek 10 Obcinanie brd ydom.

Rysunek 11 Obcinanie brd ydom.

Rysunek 12 Egzekucja stu ydw.

Rysunek 13 apanka.
Rysunek 14 Hala targowa midzy Krochmaln a Placem Mirowskim.

Rysunek 15. Nalewki.

Rysunek 16. Aresztowani na Gsiej.

Rysunek 17 Aresztowani ydzi.

Rysunek 18 Handel ksikami na ulicy.

Rysunek 19 Zakaz wstpu do parku.

 Rysunek 20 Budowa murw na witokrzyskiej.

Rysunek 21 Mur (prawdopodobnie na witokrzyskiej).

Rysunek 22 Wyrzucanie z domw.

Rysunek 23 Janusz Korczak.

Rysunek 24 Prof. dr Majer Baaban.

Rysunek 25 Abraham Gepner.

 Rysunek 26 Prof. dr Ludwik Hirszfeld.

Rysunek 27 Paszport zagraniczny Jana Czerniakowa z 1936 r.

 Rysunek 28 Jan Czerniakw.

Rysunek 29 Dom Sierot przy ul. Krochmalnej 92.

Rysunek 30 Dom Sierot i siedziba instytucji kulturalnych Gminy przy ul. Jagielloskiej 28.

Rysunek 31 Tumy przed Gmin.

 Rysunek 32 Wysiedlanie.

Rysunek 33 Przesiedlecy z Pragi.

Rysunek 34 Wizytacja w komendzie Suby Porzdkowej.

Rysunek 35 Sdny Dzie.

Rysunek 36 Gimnastykowanie ydw.

Rysunek 37 Wysiedleni z Piaseczna.

Rysunek 38 Wielka Synagoga na Tomackiem.
Rysunek 39 Wntrze Synagogi na Tomackiem.
 Rysunek 40 Scena z obozu.

Rysunek 41 Ulica z umierajcym dzieckiem.

 Rysunek 42 Trup na ulicy.

Rysunek 43 Uprztanie trupw.

 Rysunek 44 W kolejce po chleb.

Rysunek 45 Konhelerka (Omnibus konny).

Rysunek 46 Chaim Rumkowski.
Rysunek 47 Pienidze getta dzkiego tzw. Chaimki.

Rysunek 48 Znaczek pocztowy getta dzkiego.

 Rysunek 49 Ulica w getcie.

Rysunek 50 Biedak zjadajcy obiad.

 Rysunek 51 Tajne nauczanie.

Rysunek 52. Tajna szkoa rabiniczna.

Rysunek 53 Szmuglerzy przy dziurze muru.

Rysunek 54 Obawa na handlarza.

Rysunek 55 Przed fabryk mebli.

Rysunek 56 Riksze na postoju.

 Rysunek 57 Uliczny handlarz brukwi.

Rysunek 58 Wielka Synagoga i Biblioteka Judaistyczna na Tomackiem.

 Rysunek 59 Getto za drutem kolczastym.

Rysunek 60 Ul. Krochmalna i Walicw za drutami.

 Rysunek 61 Przepustka na cmentarz.

Rysunek 62 Kondukt pogrzebowy u wrt cmentarza,.

 Rysunek 63 Trupy.

Rysunek 64 Strefa zakazana z powodu tyfusu.

 Rysunek 65 Egzekucja.

Rysunek 66 Wejcie na most na ul. Chodn.

Rysunek 67 Most dla pieszych na ul. Chodnej.

Rysunek 68 Ulica Pawia.

Rysunek 69 Plac Muranowski.
Rysunek 70 Obwieszczenie o egzekucji.
 Rysunek 71 Deportacja.

Rysunek 72 A. Czerniakw z uratowan dziewczyn.

 Rysunek 73 Skazacy do obozu.

Rysunek 74 Wysiedleni z zagranicy.

Rysunek 75 Transport niemieckich ydw przybyych do getta.

Rysunek 76 Kwarantanna.
Rysunek 77 Bosy yd w szatach liturgicznych nad trupami ydw i umiechnici hitlerowcy.

Rysunek 78 Ulica w getcie - 1941 r.

Rysunek 79 Mur przy placu elaznej Bramy.
Rysunek 80 Gimnazjum Mechaniczne przy ul. Grzybowskiej.
Rysunek 81 Przed wejciem do Gminy.
Rysunek 82 Sklep cukierniczy i dzieci.
Rysunek 83 Robotnicy przed wyjazdem do pracy.

Rysunek 84 Bezdomne dzieci.

 Rysunek 85 Rejestracja po numerki do pracy.

Rysunek 86 W gabinecie A. Czerniakowa - zainscenizowany przez hitlerowcw kadr do filmu propagandowego.

Rysunek 87 Portret A. Czerniakowa pdzla Artura Szyka.

Rysunek 88 Rysunek Romana Kramsztyka z getta.

Rysunek 89 Dzieci z Izby Zatrzyma.

Rysunek 90 Dzieci - kociotrupy.

 Rysunek 91 Transport kobiet i dzieci.

Rysunek 92 W drodze na Umschlagplatz, chopczyk z podniesionymi rkami.

 Rysunek 93 Grobowiec rodziny Czerniakoww.

Rysunek 94 Fragment grobu rodzinnego z pyt powicon Adamowi Czerniakowowi.

Rysunek 95 Dr Emanuel Ringelblum.

Rysunek 96 Szmul Zygelbojm.

Rysunek 97 Mordechaj Anielewicz.

Rysunek 98 Dr Leon Fajner.

 Rysunek 99 Getto walczy.

Rysunek 100 W oblonym getcie.

Rysunek 101 Gen. Jrgen Stroop kieruj akcj.
Rysunek 102 Obwieszczenie zakazujce wstpu na teren getta.
Rysunek 103 Hitlerowcy podpalaj domy w getcie.
Rysunek 104 Skok z poncego domu.

Rysunek 105 Opuszczanie bunkra.

Rysunek 106 Powstaniec wychodzi spod zwaw gruzw.

Rysunek 107 Wzici ywcem.

Rysunek 108 Pokonani bojownicy getto.

Rysunek 109 Ranni i zabici.

 Rysunek 110 Przed deportacj.

Rysunek 111 W drodze na Umschlagplatz.

 Rysunek 112 Pobojowisko.

Rysunek 113 Zgadzeni na miejscu.

 Rysunek 114 Trupy pomordowanych.

Rysunek 115 Ruiny getta po zdawieniu powstania.

Rysunek 116 W ruinach getta.
Rysunek 117 Ponce getto i tablica o jego likwidacji.
Rysunek 118 Teren byego getta po wyzwoleniu Warszawy w 1945 r.

Rysunek 119 Fragment pomnika Bohaterw Getta w Warszawie.

Rysunek 120 Fragment wystawy powiconej powstaniu w getcie warszawskim w ydowskim Instytucie Historycznym w
Polsce.
Ilustracje tekstowe

16 V 1941 Zwoaem Rad w sprawie JHK (30 000 kart zabra zamoniejszym na rzecz
biedniejszych).
23 VII 1940 - Wyszed dzi I-szy numer Gazety ydowskiej. Nie wiem, dlaczego przypomniaa mi si
z dziecistwa szkoa zodziejw na Ptasiej....

13 IX 1940 - Zostaem listem wezwany do skadania mu (niejakiemu Langierowi) materiau.

3 VI 1941 - W Gazecie ydowskiej wydrukowano panegiryk na moj cze.

1 VII 1941 - Ostatnio rozplakatowano cay szereg moich odzew w sprawie przydziau artykuw
ywnoci.

1 XI 1941 - Racje ywnociowe miay by powikszone. Gra urodzia mysz.

7 VI 1941 - Zebranie w Gminie Patronatu nad orkiestr. Niunia przewodniczya.
29 VIII 1941 - Poza tym uchwalono poyczk od konsumentw (obcienie chleba i cukru) na zapasy
zimowe....

Obwieszczenie z 31VIII 1941 r. o dopacie do chleba i cukru na fundusz zapasw zimowych

(dokonana dopata bdzie konsumentom zwrcona przez odpowiedni obnik ceny chleba i cukru
lub innych produktw zakupionych na zapas).
21 XII 1941 O 12.30 akademia na cze szkolnictwa gminnego. Przemawiaem i Niunia, tudzie
przedstawiciele dawnych organizacji skolnych.
24 XII 1941 - Wieczorem rozchorowaem si w Zofiwce. Mdoci i wymioty. Zawiadomiono mnie
z Warszawy, e - w myl zarzdzenia - naley odda wszystkie futra mskie i damskie. Osobicie
jestem odpowiedzialny. Termin do 28 XII 41.
28 I 1942 - Byli u mnie artyci ydowscy, grajcy w polskim jzyku, prosili o pomoc. Poleciem
skomunikowa si z ydowskimi artystami i opracowa wsplny memoria.
Gazeta ydowska z 28 I 1942 r. z prawej strony Obwieszczenie w sprawie kart ywnociowych na
luty 1942 r.
Obwieszczenie z 30 I 1942 r. o obnice cen, stanowicej zwrot zacignitej poyczki.
Jedna z imprez w getcie - luty 1942 r.
Przydzia 2 jajek na luty 1942. (M.in. rozklejano podobne Obwieszczenia o przydziale np. 100 pastylek
sacharyny, 30 g cukru, 60 g kawy zboowej, 100 g marmolady i 1 pudelka zapaek itp.).
29 IV 1942 - Auerswald zada statystyki ludnociowej wedug ulic i domw do roboty
22 VII 1942 - Owiadczono nam, e z pewnymi wyjtkami maj ydzi, bez rnicy pci i wieku, by
wysiedleni na wschd. Obwieszczenie Rady ydowskiej w Warszawie z 22 VII 1942, ktrego
podpisania Czerniakw odmwi.
ulotka ze strony aryjskie] - wzywajca ydw do stawienia oporu zbrojnego.

Ulotka od modziey ydowskiej Do Towarzyszy zza murw.

Ulotka wydana przez Rad Pomocy ydom gota po stumieniu powstania w getcie warszawskim.
Nowy Statut dla dzielnicy ydowskiej nie znalaz odbicia w Dzienniku, dotyczyby zapisw zawartych
w zagubionym, pitym notatniku. Odbitka z Gazety ydowskiej z 23 V 1941.
Literatura i rda

Przy opracowaniu polskiego wydania Dziennika Adama Czerniakowa skorzystano z literatury

historycznej i pamitnikarskiej, z prac zwizanych z dziaalnoci Czerniakowa w okresie
midzywojennym i w czasie okupacji hitlerowskiej, a take z materiaw Archiwum ydowskiego
Instytutu Historycznego w Polsce. Ponadto wykorzystano, poza wymienionymi niej, publikacje,
materiay rdowe i wspomnieniowe zawarte w czasopismach ydowskiego Instytutu Historycznego
w Polsce, jak Biuletyn IH za lata 1950 - 1981 i Bleter far Geszichte za lata 1948 - 1981 oraz
powojenne roczniki Yivo-Bleter (YIVO - Institute for Jewish Research - New York) i Yad Vashem
Studies on the European Jewish Catastrophe and Resistance, Jerusalem oraz materiay zawarte w
Encyclopaedia Judaica, Jerusalem - London 1972 - 1974, t. I - XVI. Podstaw wielu informacji
umieszczonych w przypisach byy materiay zawarte w zbiorach Podziemnego Archiwum Getta
Warszawskiego dra Emanuela Ringelbluma (Ring I, Ring II) i roczniki Gazety ydowskiej (1940 -
1942).

Czerniakw Adam, faksymile omiu Notatnikw i roboczy mikrofilm maszynopisu z Archiwum Yad
Vashem w Jerozolimie.

Czerniakw Adam, Joman Geto Warsza (w tumaczeniu hebrajskim - Dziennik Getta Warszawskiego)
6 IX 1939 23 VII 1942, ss. 395 + 264 str. faksymilw + 24 s. wstpu w jzyku hebrajskim i 21 ss.
wstpu w jzyku angielskim pira Josepha Kermisha + mapa getta warszawskiego i ilustracje,
Jerozolima 1968 - pod redakcj Nachmana Blumentala, Nathana Ecka, Josepha Kermisha, Arieh
Tartakowera; II wyd. - 1970 (bez faksymilw oryginau).

Czerniakw Adam, Dziennik Getta Warszawskiego 6 IX 1939 23 VII 1942, opracowanie, redakcja
i wstp do edycji polskiej Marian Fuks, wsppraca redakcyjna Leo Hochberg - Biuletyn IH nr 3 - 4
(83 - 84) 1972, ss. 282.

The Warsaw Diary of Adam Czerniakw, Edited by Raul Hilberg, Stanisaw Staro, Josef Kermisz, New
York 1979, II wyd. 1981, ss. 420+ilustracje.

Apfelbaum Emanuel (red.), Choroba godowa w getcie warszawskim, Warszawa 1946, ss. 268.

Bartoszewski Wadysaw, Warszawski piercie mierci 1939 -1944, wyd. II, Warszawa 1970, ss. 596.

Bartoszewski Wadysaw, Lewinwna Zofia, Ten jest z ojczyzny mojej... Polacy z pomoc ydom 1939
- 1945, Krakw 1966, ss. 634.

Berenstein Tatiana, Rutkowski Adam, Pomoc ydom w Polsce 1939 - 1945, Warszawa 1963, ss. 152.

Datner Szymon, Dziaalno Warszawskiej Gminy Wyznaniowej ydowskiej w dokumentach

Podziemnego Archiwum getta warszawskiego, Biuletyn IH nr 73, 1970, s. 101 - 132; nr 74, 1970, s.
87 - 140.

Datner Szymon, Las sprawiedliwych, Warszawa 1968, ss. 120.

Dbrowska Danuta, Dobroszycki Lucjan (red.), Kronika Getta dzkiego, t. I, d 1965, ss. 632; t. II,
d 1966, ss. 608.
Dobroszycki Lucjan, Drozdowski Marian Marek, Getter Marek, Somczyski Adam (red.), Cywilna
obrona Warszawy we wrzeniu 1939 r., Warszawa 1969, ss. 512.

Edelman Mairek, Getto walczy, Warszawa 1945, ss. 68.

Eisenbach Artur, Hitlerowska polityka zagady ydw, Warszawa 1961, ss. 704.

Erenburg Ilja, Grossman Wasylij (red.), Czarna Ksiga (w jz. ros.: Czernaja Kniga). Wstp: 1. ww., 2.
Icchak Arad, 3. Jzef Kermisz, wyd. Yad Vashem, Jerusalem 1980, ss. 546 + XXVII + ilustracje.

Fuks Marian, Prasa ydowska w Warszawie 1823 - 1939, Warszawa 1979, ss. 364.

Fuks Marian, Z Diariusza muzycznego, t. I, Warszawa 1977, ss. 400, t. II, Warszawa 1981, ss. 350.

Fuks Marian, ydowska prasa w okresie okupacji hitlerowskiej w Polsce (1940- 1943), Kwartalnik
Historii Prasy Polskiej, r. XVI, nr 2, s. 99-116.

Fuks Marian, Zycie w gettach Generalnej Guberni na tle Gazety ydowskiej, Biuletyn IH nr 3(79),
1971, s. 3-42, nr 4(80), 1971, s. 23-42, nr 1(81), 1972, s. 41 - 70.

Gollert Friedrich, Warschau unter deutscher Herrschaft, Krakw 1942, ss. 310.

Gutman Israel, Adam Czerniakw - The Man and His Diary (w:) The Catastrophe of European Jewry,
red. I. Gutman i Livia Rothkirchen, Jerusalem 1976, s. 451 - 489.

Hirszfeld Ludwik, Historia jednego ycia, Warszawa 1946, ss. 370, wyd. II, Warszawa 1957.

Hochberg-Mariaska Maria, Noe Grss (opr.), Dzieci oskaraj, Krakw - d - Warszawa 1947, ss.
289.

Imposed Jewish Governing Bodies TJnder Nazi Rule - Arojjgecwungene jidisze reprezentancen unter
der nacyszer memszule (wydanie dwujzyczne, angielskie, s. 120 i ydowskie, s. 144. Wyd. Yivo-
Institute for Jewish Research, New York 1972). Materiay z Yivo-Colloquium w Nowym Jorku, 2-5
XII 1967. (Omwienie wydawnictwa i kolokwium opublikowane w Biuletynie IH nr 4/89, 1973, s.
61 - 72, w opr. J. Leskiego).

Ivnka Aleksander, Wspomnienia skarbowca 1927 -1945, Warszawa 1964, ss. 613.

Kapan Ch. A., Ksiga ycia (Dziennik getta warszawskiego), Biuletyn IH nr 45 -46, 1963, s. 174 -
211 oraz Bleter far Geszichte, t. XVI, 1966, s. 116 -147.

Kermisz Jzef, Powstanie w getcie warszawskim, d 1946, ss. 114 + 7.

Kermisz Jzef, Akcje i wysiedlenia (Dokumenty i materiay do dziejw okupacji niemieckiej w Polsce,
t. II), d 1946, ss. 473 + LXXII.

Kermisz Jzef (opr. i red.), ydowska prasa podziemna w Warszawie (w jz. hebr. Etunot
Hamachteret Hejehudit be Warsza), t. I i II, Jerusalem, 1979, ss. 446 i 520, t. III i IV, t. V i VI - w druku.

Korczak Janusz, Pamitnik [w:] Wybr pism, t. IV, Warszawa 1978, ss. 299 - 376.

Krall Hanna, Zdy przed Panem Bogiem, Krakw 1977, ss. 92.
Kroszczor Henryk, Kartki z historii ydw w Warszawie XIX i XX w., Warszawa 1979, ss. 370.

Kulski Julian, Zarzd miejski Warszawy 1939 -1944, Warszawa 1964, ss. 188.

Kulski Julian, Wspomnienia o Adamie Czerniakowie, Biuletyn IH nr 1/81, 1972.

Kulski Julian, Z minionych lat ycia - 1892 -1945, Warszawa 1982, ss. 360. s. 3 -16.

Landau Ludwik, Kronika lat wojny i okupacji, t. I, Warszawa 1962, ss. 821; t. II, Warszawa 1963, ss.
562, t. III, Warszawa 1963, ss. 802.

Leszczyski Julian, Hitlerowska administracja cywilna a zagada getta warszawskiego, Biuletyn IH

nr 2 - 3(86 - 87), 1973, s. 179 - 188.

Lewin A., Dziennik z getta warszawskiego, Biuletyn IH, 1956 - 1958 oraz Bleter far Geszichte
1952 - 1954.

oza Stanisaw (red.), Czy wiesz kto to jest? Warszawa 1938, ss. 858 oraz Uzupenienie, 1939, ss. 368.

Madajczyk Czesaw, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, Warszawa 1970, ss. 664, t. II,
Warszawa, ss. 528.

Mark Bernard, Walka i zagada getta warszawskiego, Warszawa 1959, ss. 508.

Moczarski Kazimierz, Rozmowy z katem, Odra 1972 - 1973.

Piotrowski Stanisaw, Sprawa Jurgena Stroopa, Warszawa 1968, ss. 101.

Piotrowski Stanisaw, Proces Hansa Franka, Warszawa 1970, ss. XII + 350.

Prekerowa Teresa, Konspiracyjna Rada Pomocy ydom w Warszawie 1942 -1945, Warszawa 1982, ss.
484.

du Prel Max Freiherr, Das Deutsche Generalgouvernement Polen, Krakw 1940, ss. 301, wyd.
poszerzone - Wrzburg, 1942.

Ringelblum Emanuel, Ksowim fun getto (w jz. yd. Pisma z getta) 1939 - 1943, t. I, Warszawa 1961,
ss. 447, t. II, Warszawa 1963, ss. 383, take publikowane we fragmentach w Biuletynie IH 1951 -
1958.

Sakowska Ruta (opr.), Archiwum Ringelbluma - Getto Warszawskie, lipiec 1942 - stycze 1943,
Warszawa 1980, ss. 412.

Sakowska Ruta, Ludzie z dzielnicy zamknitej, Warszawa 1975, ss. 400.

Szarota Tomasz, Okupowanej Warszawy dzie powszedni, Warszawa 1974, ss. 536.

Szwarcbard M., Notatki z getta warszawskiego, Bleter far Geszichte, t. VIII/3 14, 1955, ss. 106 - 145.

Tomkiewicz Mina, Bomby i myszy, Londyn 1966.

Tyszka Leon, Wspomnienia z getta warszawskiego, Biuletyn IH nr 1/89, 1974, ss. 109 -126.
Tyszka Leon, Zycie dobiega koca, Londyn 1973, s. 101. Maszynopis w posiadaniu M. Fuksa.

Trunk Isaiah, Judenrat, The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation, New York -
London 1972.

Turkow Jonas, Zgaszone gwiazdy (w jz. yd. Farloszene sztern), t. I, Buenos Aires 1953, t. I, ss. 336, t.
II, ss. 336.

Turkow J., Tak byo... (w jz. yd. Azoi iz es gewen), Buenos Aires 1948, ss. 543.

Weliczkier Leon, Brygada mierci, d 1946, ss. 128.

Wroski Stanisaw, Zwolakowa Maria, Polacy - ydzi 1939 - 1945, Warszawa 1971, ss. 464.

Zimand Roman, Dziennik Adama Czerniakowa - W nocy od 12 do 5 rano nie spaem - prba
lektury, Pary 1979, ss. 80; Warszawa 1982, ss. 128.

ydzi w Polsce Odrodzonej (pod red. Ignacego Schipera, Arieh Tartakowera i Aleksandra Hafftki), t. I,
Warszawa 1933 -1934, ss. 578, t. II, ss. 632.

Ksiga Pamitkowa ydw Warszawy (w jz. yd. Pinkas Warsze), (Red. Pinchas Katz, Ksiga
Pamitkowa byych mieszkacw Warszawy i okolic w Argentynie), Buenos Aires 1955, ss. 1351 + LVI
(t. I).

Encyclopaedia Judaica (jz. ang.), Jerusalem 1972 - 1973, t. I - XVI + supl.: 1972, 1974 - passim.
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1983
Publikacja Dziennika oparta jest na materiaach Instytutu Pamici Narodowej Yad Vashem w Jerozolimie
Okadk projektowa Zygmunt Ziemka
Redaktor Anna Kiys
Redaktor techniczny Witold Motyl
Redaktor kartograf Anna Gogolewska
Korektorki Maria Bielawska, Hanna Janczewska
Copyright by Marian Fuks Warszawa 1983
ISBN 83-01-03042-9
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe
Wydanie pierwsze. Nakad 25 000+250 egzemplarzy.
Arkuszy wydawniczych 38,75; drukarskich 25,75+64 strony wkadek. Papier na tekst powlekany klasy V 90 g, 70X100 cm.
Papier na wkadki kredowany klasy III 90 g, 70X100 cm.
Oddano do skadania w lipcu 1982 r.
Podpisano do druku w lutym 1983 r.
Druk ukoczono w kwietniu 1983 r.
Zamwienie nr 864. Z-93/41.
Olsztyskie Zakady Graficzne