Andrzej Augustynek, Regina Artymiak, Robert Borkowski

Lucyna Kuliska, Wodzimierz Paterek, Barbara Pilecka

Leszek Porbski, Lucyna Supek

KONFLIKTY
WSPCZESNEGO
WIATA







POD REDAKCJ ROBERTA BORKOWSKIEGO

UCZELNIANE WYDAWNICTWA NAUKOWO-DYDAKTYCZNE KRAKW 2001

1
 KU 0037 pozycja wydawnictw naukowych
Akademii Grniczo-Hutniczej im. Stanisawa Staszica w Krakowie

Wydawnictwa AGH, Krakw 2001

ISBN 83-88408-17-8

Redaktor Naczelny Uczelnianych Wydawnictw

Naukowo Dydaktycznych: prof. dr hab. in. Andrzej Wichur

Za-ca Redaktora Naczelnego: mgr Beata Barszczewska-Wojda

Recenzent: prof. dr hab. Julian Bugiel



Projekt okadki i strony tytuowej : Beata Barszczewska-Wojda
Opracowanie edytorskie: Danuta Harnik

Korekta: Danuta Harnik

Skad komputerowy: Agencja CYROGRAF



Redakcja Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych

al. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw
tel. 617-32-28, tel/fax 636-40-38

Drukarnia Uniwersytetu Jagielloskiego

31-110 Krakw, Czapskich 4 tel./fax. 422-59-41

2
Spis treci

Wstp ................................................................................................................................. 5

ROZDZIA PIERWSZY


SENS HISTORII (MODELE CZASU HISTORYCZNEGO) ...................................... 7
Robert Borkowski

ROZDZIA DRUGI
ZMIERZCH ZACHODU?
PROBLEM CYWILIZACJI NA PRZESTRZENI WIEKW ................................... 22


Lucyna Kuliska

ROZDZIA TRZECI
WOJNY I KONFLIKTY W XX WIEKU ..................................................................... 38



Regina Artymiak

ROZDZIA CZWARTY
KONFLIKTY I PUNKTY ZAPALNE W EUROPIE .................................................. 52
Lucyna Kuliska

ROZDZIA PITY
MILITARNE ASPEKTY WIATOWEGO UKADU SI ........................................ 69
Leszek Porbski

ROZDZIA SZSTY
NACJONALIZM ............................................................................................................. 88
Wodzimierz Paterek

ROZDZIA SIDMY
EKSTREMIZM POLITYCZNY ................................................................................... 98

3
Lucyna Supek

ROZDZIA SMY
TERRORYZM ............................................................................................................... 115
Robert Borkowski

ROZDZIA DZIEWITY
AGRESJA JAKO ZJAWISKO PSYCHOLOGICZNE .............................................. 137
Barbara Pilecka

ROZDZIA DZIESITY
RNE OBLICZA AGRESJI ...................................................................................... 144
Andrzej Augustynek







4
 WSTP

Ksika, ktr oddajemy do rk czytelnikw to rezultat kilkuletniej pracy pracowni-

kw Instytutu Nauk Spoecznych AGH zajmujcych si midzy innymi prowadzeniem


wykadw i konwersatoriw z przedmiotw Konflikty wspczesnego wiata, Wojny
i polityka, Filozofia przemocy, terror, terroryzm i ekstremizm, Porednie i bezpored-
nie formy agresji.

Mimo bogactwa rynku wydawniczego brak jest monografii mogcych w sposb przy-
stpny przedstawi Czytelnikom wiedz z zakresu problematyki prezentowanej na zaj-
ciach. Skonio to autorw do opracowania niniejszej publikacji.

Trwajcej od 1989 roku transformacji politycznej i spoecznej towarzysz rozmaite
zmiany w sferze wiadomoci spoecznej. Wzrasta te zainteresowanie problemami spo-
ecznymi i politycznymi. O ile przed laty wikszo studentw wybieraa spord przed-
miotw politologicznych i historycznych Systemy demokratyczne wspczesnego wiata
oraz Histori najnowsz Polski, to w chwili obecnej ogromn popularno zyskaa



problematyka wojen, terroryzmu i nacjonalizmu. Jest to niewtpliwie znakiem czasw,

w jakich przyszo nam y, i wyrazem zmian o charakterze kulturowym. Dekada transfor-
macji systemowej przyniosa nie tylko oczekiwane przemiany w postaci rozwoju demo-
kracji parlamentarnej i gospodarki wolnorynkowej, ale rwnie jej niechciane dziedzictwo
fal przemocy i agresji w yciu publicznym. Nastpia te eksplozja nacjonalizmw
w Europie, konflikty na Kaukazie i w byej Jugosawii, powtarzajce si fale terroryzmu
w niektrych krajach europejskich sprawiaj, e problematyka agresji, przemocy i destruk-
cji w polityce jest wci aktualna i interesujca dla uczestnikw naszych zaj.
Opracowanie skada si z czterech blokw tematycznych:
1) refleksji historiozoficznej nad rozwojem cywilizacji (rozdziay I i II);
2) kompendium wiedzy na temat konfliktw, wojen i wycigu zbroje we wspczes-
nym wiecie (rozdziay III, IV i V);
3) problematyki terroryzmu, nacjonalizmu i ekstremistycznych ideologii (rozdziay
VI, VII i VIII);
4) psychologicznych uwarunkowa agresji i przemocy (w dwch rozdziaach stano-
wicych zakoczenie ksiki).

5
 W ksice zamieszczona jest jedynie wybircza bibliografia, mimo e Autorzy korzy-
stali z wielu publikacji i periodykw. By to zabieg celowy, wynikajcy z popularnego cha-
rakteru wydawnictwa.
Zesp Autorw opracowuje kolejny tom ksiki, ktry razem z niniejsz pozycj
stanowiby ju wystarczajco obszerny materia pomocny w studiowaniu omawianych
zagadnie.
Ostateczna forma ksiki opracowana zostaa dziki yczliwym, cho i krytycznym
uwagom recenzenta pana prof. dr. hab. Juliana Bugiela, ktry bardzo uwanie i wnikliwie
przeanalizowa przedstawione Czytelnikom teksty. W znacznej mierze sugestie zawarte
w recenzji zmobilizoway Autorw do wzbogacenia i poprawienia rozdziaw, co przyczy-
nio si do uzyskania bardziej klarownej, logicznie spjnej i merytorycznie dojrzalszej wer-
sji ksiki za co cay zesp autorski skada gorce podzikowania.
Na koniec pragn wyrazi wdziczno za wkad pracy i zaangaowanie wszystkim
autorom zamieszczonych tekstw: paniom prof. dr hab. Barbarze Pileckiej, dr Reginie


Artymiak i dr Lucynie Kuliskiej oraz wsppracujcej z nami dr Lucynie Supek z Uni-
wersytetu Jagielloskiego oraz panom dr. Andrzejowi Augustynkowi, dr. Leszkowi Porb-

skiemu oraz dr. Wodzimierzowi Paterkowi. Szczeglnie temu ostatniemu nale si sowa
podzikowania za uwan lektur i pomoc w dokonaniu korekty merytorycznej caoci zbioru.

Robert Borkowski



6
 ROZDZIA PIERWSZY

SENS HISTORII
(MODELE CZASU HISTORYCZNEGO)
Robert Borkowski


...wszystko co byo, ju nie jest,
wszystko co bdzie, jeszcze nie jest...
Alfred de Musset

wiat przeomu stuleci

Przeom wiekw ma zawsze symboliczne znaczenie. Granica pomidzy starym a no-
wym staje si wwczas bardziej wyrazista, a symbolika koca i pocztku zawarta w okrg-
ych datach czsto przesania historyczne realia. Ludzko wkracza obecnie nie tylko
w kolejny wiek, ale i w nowe tysiclecie. Kademu przeomowi towarzysz zarwno na-
dzieje jak i obawy. Nic wic dziwnego, e obok optymistycznych prognoz cywilizacyjnego



postpu, silnie zaznaczaj si pesymistyczne wizje globalnych katastrof i schyku caej

ludzkoci. Rne bywaj wersje koca wiata poczwszy od wojny nuklearnej poprzez
powszechny kataklizm ekologiczny, a po paraliujc ca cywilizacj awari systemw
komputerowych. Skomplikowana rzeczywisto pocztku nowego stulecia dostarcza
mnstwa okazji do snucia najrozmaitszych prognoz, pord ktrych religijnie zabarwione
wizje koca dotychczasowej cywilizacji bynajmniej nie nale do rzadkoci.
Pocztek XX wieku upyn w atmosferze ufnoci w dobrodziejstwa postpu nauki
i techniki, ktre miay zapewni ludzkoci coraz wyszy poziom ycia i w konsekwencji
udoskonali moralnie cae spoeczestwa. Jednak kataklizmy obu wojen wiatowych, czasy
terroru i dyktatur, ludobjstwa i obozw koncentracyjnych oraz eksplozji nacjonalizmw
i terroryzmu sprawiaj, e dwudzieste stulecie nie naleao do najpikniejszych w dziejach.
Z drugiej jednak strony znaczna cz ludzkoci yje dzi w ustrojach demokratycznych,
za standard ycia na wiecie podnis si, jak nigdy dotd. Nie wszdzie obraz przemian
cywilizacyjnych jest tak optymistyczny, jak w krgu kultury zachodniej, ale przynajmniej
dla poowy ludzi yjcych na Ziemi wiat zmieni si na lepsze w porwnaniu z pocztkiem
naszego wieku. Pomimo widocznego rozwoju gospodarczego i spoecznego nastroje
katastrofizmu, apokalipsy i schykowoci uwidaczniaj si coraz wyraniej im bliej koca

7
tysiclecia. Szacuje si, e w ostatnich latach dwudziestego wieku rokrocznie pojawiao si
na wiecie okoo 200 pozycji ksikowych, ktre w swoich tytuach zawieray sowo ko-
niec (np. koniec historii, koniec ery ideologii, koniec sztuki), w nazwach za wielu pro-
duktw pojawia si liczba 2000.
Narastajca tendencja do podejmowania problemu koca jest po prostu rodzajem
intelektualnej mody w doskonay sposb wykorzystywanej przez mass media, producentw
filmowych, rynek ksigarski oraz religijne sekty. Na oznaczenie sposobu mylenia w kate-
goriach koca i zwizane z nim teorie przyjto nawet termin endyzm (ang. end = koniec).
Poczucie schykowoci powtarzao si w dziejach ludzkoci niejeden raz, towarzyszy-
o np. magicznej dacie roku 1000, kiedy to wedle niektrych mylicieli chrzecijaskich
nastpi mia koniec wczesnego wiata. Wwczas nastpia w Europie istna eksplozja ru-
chw i sekt religijnych odwoujcych si do idei millenarystycznych (ac. millenarium =
= tysiclecie) inaczej zwanych chiliastycznymi (gr. chilioi = tysic). Pogldy te goszone


przez teoretykw pierwotnego chrzecijastwa opieray si na wierze w tysicletnie pano-
wanie Chrystusa na ziemi, ktre poprzedza miao koniec wiata. Dzi do tego rodzaju
apokaliptycznych wizji odwouj si niektre sekty religijne.

Podobnie schykowe i pesymistyczne nastroje pojawiay si wczeniej w czasach, gdy
Imperium Rzymskie chylio si ku upadkowi, pniej w chwili klski Krlestwa Jerozolim-
skiego i fiaska wypraw krzyowych, a take po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Ko-

lumba, kiedy to w krtkim czasie doszo do ogromnej zmiany wyobrae o wiecie.
W okresach niepokojw, konfliktw, wojen, niepewnoci i gwatownych zmian nastpuje
zwykle przebudzenie religijne. Nie powinna nas dziwi zatem caa fala nacjonalistycznych
i fundamentalistycznych ruchw religijnych (zwaszcza w krajach islamskich), popularno
sekt proponujcych swym wyznawcom prost i zrozumia wizj wiata oraz rozwj poza-



racjonalnych sposobw mylenia, cznie z ideami filozofii New Age. Ta ostatnia zakada
nadejcie nowej epoki, ktr cechowa bdzie oglnoplanetarna jedno i osignicie przez
ludzko zgoa odmiennego stanu zbiorowej wiadomoci.
W wielu ideach filozoficznych, spoecznych i religijnych kluczow rol odgrywa spo-
sb rozumienia takich kategorii, jak czas i historia. Ludzie zawsze stawiali pytania o to,
czy pewne zjawiska i procesy powtarzaj si na przestrzeni dziejw (a wic czy prawdziwe
jest popularne powiedzenie historia koem si toczy?), czy mona dostrzec jakie pra-
widowoci i regularno przebiegu procesw historycznych (a wic, czy istniej jakie
nieubagane prawa rozwoju historycznego?), czy moe jest zupenie inaczej i wydarzenia
historyczne s w znacznej mierze dzieem przypadku (mona zatem potraktowa procesy
spoeczne jako ukady zoone i chaotyczne?).
W konsekwencji powstaje problem trafnoci prognozowania przyszych procesw
spoecznych, a wic kwestia, czy prbowa przewidywa przyszo, czy te ograniczy si
jedynie do rejestracji zdarze minionych. Innymi sowy postawi mona zasadnicze pytanie
o sens historii.
Jeden z najwybitniejszych filozofw XX wieku Karl R. Popper (19021994) uwaa,
e ani nauka, ani jakakolwiek inna metoda nie pozwoli przewidywa biegu nadchodzcej

8
historii. W jednej ze swoich prac zatytuowanej Ndza historycyzmu argumentowa w spo-
sb nastpujcy:
bieg dziejw ludzkich w znacznym stopniu zaley od rozwoju wiedzy;
przyszego rozwoju wiedzy nie da si przewidzie adnymi racjonalnymi czy nau-
kowymi metodami;
nie moemy zatem przewidzie przyszego biegu historii ludzkoci, nie jest wic
moliwa teoria rozwoju historycznego mogca stanowi podstaw przewidywa.
Powyszy wywd nie wyklucza rzecz jasna moliwoci wszelkich prognoz spoe-
cznych, czy gospodarczych. Popperowi chodzio przede wszystkim o to, e nieprawdziwe
i niebezpieczne s teorie zakadajce, e o przyszoci wiemy wicej ni wiedzie moemy.
Wedle filozofa s to argumenty, ktre w kocu prowadz do terroryzmu. Popper uczy te,
e jedynym susznym zachowaniem jest spojrzenie na przeszo cakiem inaczej ni na


przyszo. Fakty z przeszoci powinnimy ocenia historycznie i moralnie, by uczy si
co jest moliwe i co suszne pod wzgldem etycznym. I nie powinnimy si nawet stara
dostrzega w przeszoci kierunkw i tendencji do przewidywania przyszoci. Przyszo

bowiem jest otwarta i wszystko moe si wydarzy. Jestemy jednak odpowiedzialni za
to, by uczyni co w naszej mocy, aby uksztatowa j jeszcze lepsz ni jest teraniejszo.
Tego rodzaju odpowiedzialno jest za moliwa tylko w warunkach wolnoci, bowiem

w warunkach despotyzmu, dyktatury czy terroru ludzie staj si niewolnikami, a niewol-
nicy nie s w peni odpowiedzialni za to co czyni. Wolno oznacza wic jednoczenie
odpowiedzialno. Wolno od despotyzmu jest najwaniejsz ze wszystkich politycznych
wartoci, o ktr musimy by zawsze gotowi walczy i ktr zawsze mona utraci.
I chocia wspczesny wiat peen jest konfliktw, wojen, przemocy i zbrodni, to jednak



zdaniem Karla R. Poppera:

(...) yjemy obecnie na Zachodzie w najlepszym ze wiatw i to pomimo zdrady wikszoci
intelektualistw, ktrzy gosz now i pen pesymizmu religi, wedug ktrej egzystujemy
w moralnym piekle i zginiemy z powodu fizycznego i moralnego brudu.

Natomiast filozofia historii nie moe by wedle Poppera zbiorem proroctw. Czowiek
uczy si wprawdzie historii, ale przecie jest to wiedza o przeszoci, a historia koczy si
na dniu dzisiejszym.

Czas i jego rodzaje

Czas jest miar zmian i jedn z podstawowych wielkoci fizycznych. Jest te parame-
trem procesw technologicznych, wielkoci ekonomiczn oraz miar prdkoci procesw
komunikowania i informowania. W kosmologii okrela istnienie i trwanie Wszechwiata
(czas jest nieograniczony uzna w teorii wzgldnoci Albert Einstein), w geologii pozwala
zrozumie ewolucj ziemskiego globu, a w biologii stanowi miar zmian w rozwoju orga-
nizmw.

9
 Ze wzgldu na wielkoci interwaw moemy wyrni cztery jego rodzaje:
1) czas kosmiczny bdcy czym wewntrznym dla Wszechwiata i istniejcy
razem z nim;
2) czas ziemski (geobiologiczny) zwizany z genez i rozwojem globu ziemskiego
i ycia organicznego;
3) czas historyczny (spoeczny) jest wymiarem trwania zbiorowoci ludzkiej
i abstrakcyjn ram spoecznej egzystencji;
4) czas osobowy (indywidualny) jest wymiarem istnienia kadego czowieka, bywa
take nazywany czasem psychologicznym.
W historii czas peni funkcj czynnika porzdkujcego przebieg zdarze. Kategoria
czasu naley do podstawowych form, w ktrych czowiek postrzega wiat, swoje ycie
i funkcjonowanie caego spoeczestwa, w ktrym yje. Przyjty sposb rozumienia czasu
jest jednoczenie modelem trwania wiata, modelem celw spoecznych oraz modelem


ludzkiego szczcia. Czas jest skadnikiem konstytutywnym kadej kultury, ujmujc ycie
caej zbiorowoci w abstrakcyjn ram istnienia w porzdku chronologicznym. Sposb

postrzegania upywu czasu jest natomiast jednym z najwaniejszych elementw ksztatu-
jcych tosamo zbiorow kadej spoecznoci. wiadomo czasu to czynnik rnicy
czowieka od wszystkich ywych istot, wyznaczajcy postawy wobec ycia i mierci oraz

trwania i przemijania. Zdolno postrzegania czasu jako wymiaru, spogldania wstecz oraz
widzenia teraniejszoci jako rezultatu minionych zdarze, a jednoczenie jako podstawy
do planowania przyszoci, to jeden z gwnych czynnikw samowiadomoci istot
ludzkich.
W rnych kulturach, religiach, systemach filozoficznych oraz ideologiach politycz-



nych, a nawet u rnych nie tak znw odlegych od siebie narodw, sposb postrzegania
i traktowania czasu oraz pojmowania roli historii moe by cakiem odmienny. O ile
bowiem dowiadczenie czasu charakteryzuje ludzi jako gatunek, o tyle rnice w jego
rozumieniu jednocz ludzi w grupy i przeciwstawiaj ich sobie. W yciu spoecznym czas
kadej zbiorowoci skada si z wydarze tworzcych jej histori. Jest relatywny i zmienny,
niejednolity i niecigy. Moe ulega przyspieszeniu albo spowolnieniu lub zatrzyma si
w miejscu. Pojawiaj si w nim niecigoci wielkich i skokowych przemian, a jego upyw
moe by rnie odbierany przez rne warstwy i grupy spoeczne.
Czym wic jest czas? Dla Arystotelesa by waciwoci bytu oraz miar ruchu
wedug zasady przedtem i potem. Czas jest iloci ruchu ze wzgldu na <wczeniej>
i <pniej> i jest cigoci uzna Stagiryta. Stoicy nauczali z kolei, e czas nie istnieje
realnie i jest wycznie wytworem naszej myli. Teraniejszo, ktr pojmujemy jako
trwanie, to miejsce spotkania si przeszoci, ktrej ju nie ma, i przyszoci, ktrej jeszcze
nie ma. T pierwsz bada historia oraz archeologia i paleontologia, tej drugiej nie sposb
bada metod naukow. Trzeba jednak odrni formuowanie prognoz i uprawianie futu-
rologii (ac. futurus = przyszy + gr. logos = sowo, nauka), czyli rozwaa dotyczcych
przyszoci za pomoc racjonalnych metod mylenia, od fantastyki, tworzenia utopii

10
(gr. ou = nic + topos = miejsce), a wic koncepcji idealnej i doskonaej przyszoci, czy
magicznego lub religijnego tworzenia wizji przyszych czasw. wity Augustyn na pyta-
nie o natur czasu odpowiada:

(...) jeeli mnie nikt o to nie pyta wiem, gdy za chc wyjani pytajcemu nie wiem.

Chocia nie moemy mierzy ani tego, czego ju nie ma, ani tego, czego jeszcze nie
ma, ani tego, co nie ma adnej rozcigoci, ani tego, co jest bez pocztku i bez kresu to
jednak mierzymy czas. Wydaje si, e w. Augustyn wykazywa niemono udzielenia
odpowiedzi na pytanie o istot czasu, akcentujc wyranie sprzeczno midzy tym, co jest
(teraniejszo byt), a tym, czego nie ma (przeszo nico; przyszo niebyt).
Jednoczenie wskazywa nieprzewidywalny charakter przyszoci nawizujc do starotes-
tamentowej myli: (...) bo czas i przypadek rzdzi wszystkim.
Wspczenie natomiast jeden z najwybitniejszych polskich filozofw Kazimierz


Ajdukiewicz (18901963) zaproponowa przyjcie czterech znacze pojcia czasu:

1) chwila punkt czasowy, dokadna data,


2) okres odcinek, interwa czasowy (zbir chwil pooonych pomidzy dwoma okre-
lonymi chwilami),
3) trwanie dugo czasu (dwa rne okresy mog mie to samo trwanie, podobnie


jak dwa odcinki prostej mog mie t sam dugo),

4) nieograniczona linia czasowa wszechobejmujce, wszechogarniajce trwanie
rzeczywistoci (zbir wszystkich chwil lub inaczej taki okres, ktrego czci jest
kady interwa czasowy).



Wynalazki urzdze do pomiaru czasu, czyli zegara i kalendarza, nie byy wcale
najwczeniejszymi w dziejach techniki. Pocztkowo czowiek ogranicza si do obserwacji
zjawisk przyrody i rejestrowa nastpstwo dnia i nocy oraz pr roku. Czas nie dzieli si
wwczas na drobne czci, a wic na godziny i minuty, ktre naley oszczdza i z ktrych
naley si wyliczy. Przeszo zlewaa si z teraniejszoci, a ludzie wyobraali sobie, e
yj w otoczeniu zmarych przodkw i mitycznych bohaterw, ktrzy wydawali im si tak
samo obecni na wiecie jak yjcy. Czsto nie wiedzieli nawet, ile dokadnie lat maj sami.
Potrzeba stworzenia precyzyjnego kalendarza pojawia si w wielkich cywilizacjach rolni-
czych (Chiny, Egipt, Ameryka rodkowa). Od rozwoju astronomii, geometrii i geografii
zaleaa dokadno dziaa i przewidywanie zjawisk meteorologicznych, a w konsekwen-
cji obfito plonw, a wic i pomylno caych ludw i bogactwo pastw.
ycie w naturalnym rytmie zmian wiata przyrody spowodowao, i zgodnie z re-
gularnym nastpstwem zjawisk przyrodniczych wyobraano sobie czas cykliczny
(gr. kyklos = koo). Oznaczao to, e szereg procesw lub zjawisk tworzcych zamknit
cao rozwojow dzieje si w pewnym odcinku czasu i okresowo si powtarza. Cykle
oznaczaj te okresy, w ktrych powtarzaj si serie zjawisk nastpujcych po sobie
w okrelonym porzdku. Takie rozumienie czasu oraz przebiegu dziejw cechowao staro-

11
ytnych Babiloczykw, Grekw i Hindusw. Greccy filozofowie przekonani byli, e
wszystko powtarza si cyklicznie, dlatego Arystoteles (384322 r. p.n.e.) powie, i

(...) potoczne powiedzenie, e sprawy ludzkie tocz si koem stosuje si rwnie i do

innych rzeczy majcych ruch naturalny, do powstawania i ginicia (...) wszystkie rzeczy
mierzone s miar czasu, a ich pocztek i koniec tworzy jakby koo, bo nawet sam czas wydaje
si jakim koem.

Ju u Homera wystpowao pojcie powracajcych lat, ktre biegn po okrgu, za

pitagorejczycy wierzyli (podobnie jak w religiach Indii) w reinkarnacj. Idea metempsy-
chozy (gr. metempsychosis = wdrwka dusz) wynikaa z przekonania o tym, i rzeczy po-
wracaj do nas w takiej postaci, w jakiej istniay wczeniej. Z cyklicznej koncepcji czasu
bierze si te pogld o powtarzalnoci wydarze i procesw historycznych, jak na przykad
idea Wielkiego Roku (Annus Magnus), czyli czasu, w ktrym ciaa niebieskie powracaj na
swoje pierwotne pozycje, przy czym, jak sdzono, wydarzenia na Ziemi bd si rozgrywa


w dawnej kolejnoci i historia potoczy si od nowa. Wedle Platona (427347 r. p.n.e.) cykl
ten mia trwa 26 tysicy lat, tj. tyle, ile zajmuje zakrelenie przez o Ziemi penego stoka

precesyjnego. Std te w greckiej i rzymskiej myli historiozoficznej pojawia si koncepcja
czterech faz historii wiata. W poezji Hezjoda oraz Owidiusza znajdziemy podzia dziejw
ludzkoci na wiek zoty, srebrny, spiowy i elazny (obecny), z ktrych kady nastpny jest

gorszy od poprzedniego. Pojawi si rwnie cykliczne ujmowanie dziejw ludzkoci czego
wyrazem jest przekonanie o powrocie lepszych czasw z okresu wieku zotego.
Podobne idee cechuj systemy religijne i filozoficzne Wschodu, jak np. hinduskie
pojcie cyklu Manwantara (25 920 lat) podzielonego na 12 okresw. To ostatnie ley
u podstaw new ageowskiej filozofii dziejw zakadajcej, i wiat wkracza w nowy okres,



za jedna z dwunastu czci cyklu (liczcych 2 160 lat) wanie dobiega koca. W ten
sposb usiuje si tumaczy burzliwo procesw zachodzcych wspczenie jako typow
dla przejcia w Now Er (Er Wodnika), ktra obejmie ca ludzko, a jej punkt kulmi-
nacyjny wypadnie w epoce zwanej zotym wiekiem, kiedy to czowiek nie zazna ju wojny,
przemocy ani godu, zapomni o rasizmie i grobie mierci. Wizja oglnoplanetarnej idylli
oparta jest o niejasne i utopijne zaoenia doskonalenia si caego rodzaju ludzkiego
(irracjonalizm, wschodnie praktyki religijne, okultyzm itp.). Trwajcy obecnie millenaryzm
roku 2000 nie jest zreszt niczym oryginalnym ani nowym w dziejach ludzkiej myli.
O ile staroytno cechowao pojmowanie czasu jako cykli bdcych pod wpywem
ruchu astronomicznego, o tyle chrzecijastwo dao now wizj czasu rozwijajcego si
jednokierunkowo, od niepowtarzalnego pocztku ku niepowtarzalnemu celowi, od prze-
szoci do przyszoci. W koncepcji chrzecijaskiej historia ma swj pocztek i swj ko-
niec (od stworzenia wiata po Sd Ostateczny). Pojawi si wic nowy rodzaj czasu czas
linearny, w ktrym bieg zdarze ukada si w liniowy cig. Przyjcie ery chrzecijaskiej
oznaczao nowy sposb mierzenia czasu historycznego, kiedy to rzymski zakonnik Dionizy
May (ok. roku 550) zaproponowa liczenie dat historycznych od narodzin Chrystusa, co do
praktyki wprowadzi mnich Beda Czcigodny (673735), natomiast liczenie czasu przed

12
narodzeniem Chrystusa przyjo si dopiero od 1681 r. pod wpywem Jacquesa B. Bossueta
(16271704). Wczeniej brak osi czasowej by wielk niedogodnoci dla historykw.
Grecki historyk Herodot odwoywa si do panowania kolejnych krlw perskich, pniejsi
dziejopisarze Hellady wprowadzili datowanie na podstawie chronologii olimpiad, ktre
odpowiednio numerowano. Historycy rzymscy natomiast liczyli upyw lat od legendarnego
roku zaoenia Rzymu (ac. ab urbe condita = od zaoenia miasta), co wedug Liwiusza
miao mie miejsce w roku 753 p.n.e.
W wiekach rednich czowiek yjcy w warunkach cywilizacji miejskiej w wikszym
ju stopniu podlega porzdkowi stworzonemu przez siebie anieli rytmom przyrody.
Miasto stao si miejscem nowego stosunku do wiata oraz czasu. Zainstalowane w mias-
tach zegary zaczy odmierza coraz krtsze odcinki czasu i wedug nich regulowa ycie
czowieka. redniowieczne klasztory przypisay do kadej godziny dnia i nocy stae zaj-
cia, by uwolni ludzi od bezradnoci i niezdecydowania, co ze sob pocz, oraz od pokusy


prnowania. W miastach natomiast powstao rodowisko, ktrego stosunek do czasu by
zupenie inny. Dla kupcw i rzemielnikw czas oznacza warto ekonomiczn oraz mier-
nik pracy. Od poowy XIV stulecia obyczaje zwizane z czasem zaczy si zmienia

ludzie przestali myle o minutach i godzinach jako o dugoci przeywanych zdarze,
a zaczli odmierza minutami zegara wasne odczucia i podporzdkowywa si tyranii
czasu mechanicznego. Ju wic pod koniec owego wieku Nicolas Cresinus, biskup Lisieux,

posuy si metafor przyrwnujc Wszechwiat do wielkiego mechanicznego zegara,
skonstruowanego i puszczonego w ruch przez Boga.
Najprawdopodobniej wic to zegar, a nie maszyna parowa, okaza si kluczowym me-
chanizmem nowoytnoci, bowiem nowe ujcie czasu stworzyo ludziom odmienne wa-
runki egzystencji. Podporzdkowano mu nawet funkcje organiczne: czowiek nowoytny



posiek spoywa nie wtedy, gdy jest godny, lecz gdy nadchodzi godzina posiku, a kadzie
si spa w godzinie usankcjonowanej przez zegar. Mierzenie czasu nabrao wikszego zna-
czenia w wieku XVIII i XIX, gdy tempo ycia w okresie rewolucji przemysowej stawao
si coraz wiksze, a wiele technologii przemysowych wymagao precyzji w pomiarze
upywu czasu. Czas sta si towarem, pojawio si stae zatrudnienie i podzia czasu spo-
ecznego na czas pracy i czas wolny. Wczeniej, tj. przed rozwojem industrializacji, ludzie
znali wycznie dorywczy charakter pracy, powicajc wytwarzaniu dbr materialnych
tylko tyle czasu, ile potrzeba go byo na zaspokojenie istotnych i podstawowych potrzeb.
Zwikszajca si precyzja zegarw wiadczy o tym, jak bardzo czowiek Zachodu
ogarnity jest obsesj czasu i szybkoci. Czas komputerowy jest szczytowym osigni-
ciem, najbardziej abstrakcyjnym pojciem czasu, jakie kiedykolwiek zostao wcielone
w maszyn. W kadej technologii preelektronicznej czas pozostawa zewntrznym probie-
rzem, w komputerze natomiast czas jest zarwno zewntrzn miar postpu, surowcem
zuywanym przez procesor, jak i produktem. Urzdzenia, ktre pracuj coraz szybciej,
w coraz wikszym stopniu absorbuj swoich uytkownikw, a wspczesny czowiek pra-
cuje duej anieli w epokach, w ktrych pomiar czasu nie peni szczeglnie wanej roli.
Jednoczenie wszystko, co pracuje wolniej anieli komputer, budzi zniecierpliwienie. Kul-

13
tura cybercywilizacji jest wic neurotyczna i czyni ludzi nieszczliwymi i zagubionymi,
nie eliminujc egzystencjalnych lkw, a nawet przeciwnie bezustannie je powikszajc.
Trudno si wic dziwi, e znueni i przeraeni monotoni uciekajcego czasu oraz pen
stresw codziennoci ludzie instynktownie zwracaj si ku formom czasu odmiennym od
industrialnego czasu linearnego. Std te tak dua popularno rnych form pozaracjo-
nalnego mylenia w poszukiwaniu bezpieczestwa, trwaoci i ponadczasowego sensu. Po
duszym okresie racjonalizmu wystpuje w ostatnich latach nawrt do irracjonalnoci,
modne jest mylenie w kategoriach magii (sekty, praktyki ezoteryczne, techniki medytacji
itp.). Stan taki wynika midzy innymi z osabienia autorytetu nauki i uczonych. Wspczes-
na nauka wpada w narastajc sprzeczno midzy deniem do prawdy a gromadzeniem
zasobw informacji. Platoski schemat fakty wiedza sdy ustpuje dzi interaktywne-
mu systemowi wieloci idei, opinii i szk mylenia. Nauka w ponowoczesnej rzeczywis-
toci przestaje wic spenia funkcj drogowskazu sensu. Zamiast pojcia prawdy zaczyna
si uywa pojcia wielu prawd, z ktrych kada ma by jednakowo uprawniona.

Filozofia dziejw 

Pojcie historii jest wieloznaczne i wielowarstwowe. Niemal kady teoretyk powie

o przedmiocie swych zainteresowa nieco inaczej. Samo sowo historia (gr. historeo =
= badam, poznaj, wracam umysem do przeszoci) ma znaczenie podmiotowe i przedmio-
towe. Po pierwsze, oznacza przebieg wydarze w przeszoci, procesy ycia spoecznego,
dzieje. Po drugie, jako nauka o dziejach czowieka w czasie i przestrzeni pojawia si w cza-
sach nowoytnych na przeomie XVIII i XIX wieku. Wedug amerykaskiego historyka



z pocztku naszego wieku Jamesa Harveya Robinsona

(...) histori jest wszystko co wiemy o wszystkim cokolwiek czowiek kiedykolwiek zrobi,
myla, oczekiwa albo odczuwa.

wiadomo czasu pozwolia wyksztaci ludziom taki sposb ycia, w ktrym dominu-
jc rol odgrywa kultura, a nie zwyky instynkt. To przecie mia na myli Ortega y Gasset,
gdy stwierdzi, e czowiek nie ma Natury, ma Histori. Ludzie uwiadomili sobie, e
zawdziczaj istnienie kulturze odziedziczonej po przodkach. W krajach cywilizowanych
dokumenty pisane zaczy peni t sam funkcj co w spoecznociach przedpimiennych
mity i pami o przodkach. Okoo piciu tysicy lat temu pojawi si wynalazek pisma
w cywilizacjach rolniczych. Wtedy te zaczto prowadzi zapiski kronikarskie, jednak do-
piero Grecy okazali si pionierami krytycznego podejcia do historii, szukajc odpowiedzi
nie tylko na pytanie, jak wyglda przebieg wydarze, ale i dlaczego sprawy potoczyy si
tak, a nie inaczej.
Za ojca historii powszechnie uwaa si autora Dziejw, greckiego historyka Herodota
(ok. 485ok. 425 r. p.n.e.), ktry jako pierwszy uy tego sowa, mwic, e zamiarem jego
jest zachowanie tego, co zawdzicza swe istnienie ludziom, oraz zapewnienie czynom

14
Grekw pamici u potomnoci. Inny wielki grecki historyk Tukidydes (ok. 460ok. 396 r.
p.n.e.) w dziele Wojna peloponeska pisze, e celem jego pracy jest, by
(...) uznali je za poyteczne ci, ktrzy bd chcieli pozna dokadnie przeszo i wyrobi
sobie sd o takich samych lub podobnych wydarzeniach, jakie zgodnie ze zwyk kolej spraw
ludzkich mog zaj w przyszoci.

Greccy i rzymscy dziejopisarze przypisywali historii trzy cele:

1) upamitnianie zdarze, by nie zostay zapomniane,
2) usprawiedliwianie czynw popenianych przez ich wodzw i wadcw,
3) pouczanie wspczesnych i potomnych.
Std synne powiedzenie Cycerona (10643 r. p.n.e.) historia est magistra vitae
(historia nauczycielk ycia) oraz nie zna historii to by zawsze dzieckiem. Rzymski
historyk Polibiusz (200118 r. p.n.e.) stwierdza za, e wiedza historyczna przygotowuje


nas do rzdzenia pastwem. Dlatego te Rzymianie konsekwentnie posugiwali si his-
tori jako rodkiem do wzmocnienia lojalnoci wobec pastwa i dumy z jego ekspansji.
J. W. Goethe uzna natomiast, e pisanie historii jest sposobem na uwolnienie si od

przeszoci, e jeli ludzie poznaj dobrze dzieje, to historia przestanie si powtarza. Na-
uka historii byaby wic jednym z podstawowych elementw dobrego wychowania obywa-
telskiego. Czowiek jako istota rozumna i uwikana w histori zapytuje o jej sens, poniewa

chce samego siebie umiejscowi w czasie, bo bez historii nie ma kultury, a bez znajomoci
historii nie sposb zrozumie losw spoeczestw i narodw, zwaszcza wasnego.
Przeszo istnieje wwczas, gdy jest przedmiotem myli o niej, na co zoy si mo-
e: pami indywidualna i zbiorowa tego, co byo, wiadomo historyczna (ksztatowana
przez tradycj, czyli co, co przeszo nam przekazaa) oraz historiografia (gr. historia



+ grapho = pisz). Ta ostatnia oznacza pisarstwo historyczne, nagromadzone teksty doty-

czce przeszoci, dziejopisarstwo, a take pimiennictwo odtwarzajce przeszo na pod-
stawie rde ustnych i pisanych, wykopalisk archeologicznych i zabytkw. Pocztkowo
historiografia miaa charakter wycznie kronikarski, w redniowiecznej Europie odgrywaa
rol suebn wobec teologii, bdc gwnie histori Kocioa, dopiero wraz z upowszech-
nieniem druku w wikszym stopniu przedmiotem historiografii stay si treci wieckie.
Historiografia owego okresu miaa charakter erudycyjny, gromadzia bowiem ogromne
zasoby wiedzy o przeszoci, rozwijajc zarazem metody jej badania. W czasach nowo-
ytnych cakowicie zmieni si warsztat historyka. Znaczenia nabray materia rdowy,
racjonalizm mylenia, krytycyzm i szersza refleksja humanistyczna. Historycy zajli si
wielkimi problemami dziejowymi (jak np. upadek Rzymu). W XX wieku pojawiy si
nowe prby uprawiania historii, nastpio odejcie od metody zdarzeniowej (odtwarzanie
cigw wydarze) na rzecz historiografii strukturalnej (historia mentalnoci i przemiany wia-
domoci, historia ycia codziennego w rnych jego dziedzinach, historia myli i idei itp.).
Obok przyjcia osi czasowej, co historiografia wiata zachodniego zawdzicza myli
chrzecijaskiej, pojawi si problem periodyzacji dziejw (gr. periodos = faza, okres), czy-
li dokonania podziau przeszoci na wyodrbnione okresy celem lepszego zrozumienia

15
procesw dziejowych. W kadej dyscyplinie nauki badacze d do systematyzacji i kla-
syfikacji badanych zjawisk, nie inaczej jest wic w naukach historycznych. O ile historia
w rozumieniu biegu dziejw to czas rzeczywisty, o tyle w historii jako nauce pojawia si
czas historykw, a wic czas konwencjonalny (umowny), powstay przez selekcj faktw,
zdarze i zjawisk. Trzeba wic zdawa sobie spraw, e wszelkie daty speniaj jedynie
funkcje porzdkowe, adna bowiem epoka nie zaczyna si i nie koczy nagle. Obowizu-
jca periodyzacja (staroytno, redniowiecze, czasy nowoytne) jest dzieem niemiec-
kiego historyka Krzysztofa Kellera, ktry w opublikowanym w roku 1688 dziele Historia
medii aevi zaproponowa podzia czasu historycznego obowizujcy po dzi dzie (wsp-
czenie wydzielamy jeszcze dzieje najnowsze). Czowiek chcc zrozumie i wyjani
skomplikowany przebieg dziejw, stara si porzdkowa zdarzenia i procesy rozwojowe
w pewnych ramach czasowych, przywizujc wag do magii liczb. W wielu koncepcjach
filozoficznych i socjologicznych dzieli si histori ludzkoci na pewne epoki (fazy, forma-


cje itp.) zalenie od przyjtej koncepcji rozwoju wiata.
Nie zawsze granice wyznaczane okrgymi datami zgodne s z refleksj co do cezur
czasowych wynikajcych z charakteru danej epoki. Jeden z najwybitniejszych wspczes-

nych filozofw polskich profesor Leszek Koakowski stwierdzi na poy artobliwie, e stu-
lecia przewanie kocz si okoo pitnastu lat po nominalnym zakoczeniu wieku. I tak na
przykad reformacja (ktrej pocztek przypad na rok 1517) zdominowaa histori XVI

stulecia w Europie, wojna 30-letnia rozpocza si w roku 1618 i ksztatowaa oblicze XVII
stulecia, Kongres Wiedeski 1815 roku rozpocz now epok w Europie, a kulturoznawcy
zgodnie przyznaj, e prawdziwy koniec XIX stulecia mia miejsce dopiero z chwil wybu-
chu I wojny wiatowej w 1914 roku.
Historia zaspokaja nasz ch poznania rzeczywistoci, albowiem sprawia, e rozu-



miemy nie tylko przeszo, ale i czasy, w ktrych yjemy. W spoeczestwach pierwot-
nych pochodzenie i tosamo grupy (plemienia, ludu) okrela mit (gr. mythos = sowo,
legenda), czyli opowie o nadnaturalnych wydarzeniach prbujca wyjani pochodzenie
i natur danej spoecznoci. Mity, jakie tworzono na temat czynw przodkw, miay za
zadanie stworzy odpowiedni klimat spoeczny, w ktrym dana grupa czua si u siebie.
Istniej wic mity zaoycielskie (powstanie jakiego miasta lub narodu czy te pastwa),
mity uprawomacniajce wadz pewnych jednostek lub grup czy te mity uzasadniajce
okrelone obyczaje, instytucje i wzory kultury. Mylenie mityczne dotyczy nie tylko gene-
zy, ale i przeznaczenia wiata i czowieka. Mit jest niezmienny i niepodwaalny, poniewa
nie jest elementem racjonalnego mylenia, nie mona podway go w sposb naukowy.
Funkcja, jak dawniej speniay mity (a czciowo speniaj i dzisiaj), w spoeczestwach nowo-
ytnych realizowana jest przez historiozofi, zwan w niektrych krajach take filozofi historii.
Historiozofia (gr. historia + sophia = mdro) jest filozofi dziejw, a wic rozwa-
aniami nad przebiegiem, celowoci oraz istot procesw historycznych. Odpowiada na
pytania o sposoby rozumienia historii i czynniki jej rozwoju (warunki geograficzne i kli-
mat, popdy i namitnoci ludzkie, ewolucja i rozwj techniki) oraz idee i wyzwania
spowodowane zagroeniami. Powstaj wreszcie teorie porzdkujce bieg dziejw, doszu-

16
kujce si w nim prawidowoci, a take sensu historii. Czstokro idee historiozoficzne
zwizane s z religijnymi, kada bowiem religia posiada wasn wizj czasu i przestrzeni
oraz przyszych losw rodzaju ludzkiego. W zwizku z tym na przestrzeni tysicleci
powstay rne schematy historyczne, rne wyobraenia ksztatu dziejw czowieka i r-
norodne modele czasu historycznego.
Wybitny filozof i teolog ks. profesor Czesaw Bartnik wskazuje, i moliwe s nast-
pujce wyobraenia upywu czasu i przebiegu wydarze historycznych:

amorficzny (bezksztatny potok zmian) histori jednostek, spoecznoci i wiata

stanowi lune zdarzenia, dowolnie osadzone w momentach czasu i punktach prze-
strzeni; jedne z nich maj wiksze znaczenie, a inne mniejsze, ale adne nie jest
decydujce; historia nie stanowi adnej zorganizowanej caoci; nie istniej adne
prawa rozwoju to tylko ludzie sami wymylaj teorie, ktre maj im zapewni
poczucie adu i oczywistoci w wiecie rzdzonym prawami chaosu;


stacjonarny (powierzchnia piaszczystej pustyni) w dziejach wiata i ludzkoci
nic si w gruncie rzeczy nie zmienia, wszystko pozostaje zawsze takie samo, zacho-
dz jedynie zmiany powierzchniowe lub pozorne; czas jest nieskoczony; historia

jest pewn caoci nie do ogarnicia przypomina wielk, bezkresn pustyni, na
ktrej w sposb przypadkowy wiatr przesypuje piasek z miejsca na miejsce, ale
ktra zawsze wyglda tak samo;


cykliczny (wieczny koowrt) wiat si wci powtarza, bd jako ten sam, bd

jako istotnie podobny; istnienie ludzkoci jest miaoby by rytmicznym pulsowa-
niem dziejw ludw, cywilizacji, pastw, religii i kultur; histori postrzega si jako
powracajc wiecznie po tej samej orbicie koa; adna idea nie jest wic niczym



nowym, bo wszystko ju byo;

spiralny (spirala historii) historia ewoluuje, lecz nie po linii prostej, ale po spiral-
nej; zdarzaj si okresy bdzenia, regresu i powtrze, niemniej punkt ostatni jest
nieporwnywalnie wyszy od punktu wyjcia; historia nie powtarza si w sposb
prosty; moe zaistnie pewne podobiestwo zdarze, jednake w zupenie odmien-
nych realiach;
linearny (odcinek linii prostej) historia, a wraz z ni czas i przestrze, maj abso-
lutny pocztek (stworzenie wiata, punkt protologiczny) i absolutny kres (koniec
wiata, punkt eschatyczny); punkty te czy odcinek czasu w postaci dziejw tego
wiata; w chrzecijastwie na osi dziejw wyrnia si rodek czasu, czyli histori
Jezusa Chrystusa;
linearny ewolucyjny (linia prosta wznoszca si w gr) historia jest ruchem
jednostajnym okrelonym w sposb pozytywny; wedug niektrych mylicieli
chrzecijaskich jest to prosta od nicoci ku Bogu; wedug mylicieli pozytywi-
stycznych i czci marksistw w historii realizuje si idea postpu, ktry gatunek
homo sapiens zawdzicza samemu sobie, a wic moliwociom ludzkiego umysu;
zoty wiek ludzko ma przed sob;

17
 linearny degradacyjny (linia prosta opadajca w d) historia ma by bezustan-
nym staczaniem si ludzkoci z pewnego szczytu ku upadkowi, rozpadowi, degene-
racji fizycznej i materialnej i duchowej; w tej pesymistycznej koncepcji wyrana jest
inspiracja mitem zotego wieku, ktry ludzko ma ju za sob;
autokreacyjny (wieloksztatno) historia miaaby cigle stwarza sam siebie,
czyli by poddan dziaaniom twrczym czowieka, ktry nadawaby jej rne
ksztaty zalenie od swych moliwoci; ludzkie dzieje cechowaaby plastyczno
autotwrcza; historia jest wic taka, jak j uczynimy; wszystkie zdarzenia maj
znaczenie jedynie takie, jakie nadaj im ludzie, kiedy decyduj si dziaa lub kiedy
patrz na nie wstecz.

Wybrane koncepcje historiozoficzne

Otwarto dziejw


Koncepcja zgodna z autokreacyjnym modelem czasu historycznego; wedle K. R. Poppera
przyszo jest otwarta i niezdeterminowana, a jeli nawet wystpuje w dziejach podobie-

stwo midzy rnymi wydarzeniami historycznymi (np. powstawanie tyranii w staroytnej
Grecji i wspczesnych dyktatur), to ma ono znaczenie dla socjologa i politologa, natomiast
podobnym zdarzeniom za kadym razem towarzysz odmienne okolicznoci i ta wanie
odmienno moe przesdzi o dalszym biegu wypadkw. Jeli natomiast uwierzymy w prawo
powtarzalnych cykli, to na pewno bdziemy si doszukiwa i znajdowa jego potwierdze-



nie, nie bdzie to ju jednak nauka, tylko, zdaniem Poppera, trujca choroba intelektualna
naszych czasw, ktr nazwa mona filozofi prorocz. Wszelkie ideologie zakadajce,
i wiat rozwija si wedug okrelonych praw uwaa Popper za niebezpieczne historyczne
proroctwa rozpoczynajce w istocie totalitarne prby naginania rzeczywistoci do zapro-
jektowanych sztucznie, utopijnych schematw.

Pesymizm historiozoficzny
Pesymizm historiozoficzny, czyli mit zmierzchu wiara w nadejcie schyku lub zu-
penego upadku cywilizacji wystpuje bd w wersji stopniowej degradacji, bd w apoka-
liptycznej wizji koca wiata (ta ostatnia stanowi raczej domen myli religijnej). Idee
schyku czsto towarzysz chwilom upadku struktur pastwowych i pogldy historiozofw
s wwczas wiernym odzwierciedleniem panujcych powszechnie nastrojw. Pesymizm
i katastrofizm pojawi si w filozofii stoikw jak np. u Seneki szerzcego wizj upadku
grecko-rzymskiej kultury. Wspczenie pogldy tego rodzaju znajdziemy w pismach hisz-
paskiego filozofa Jose Ortegi y Gasseta, ktry krytykowa wspczesn cywilizacj tech-
niczn i wskazywa moliwo nadejcia nowej ery barbarzystwa, a take w dzieach Fry-
deryka Nietzschego. W formie literackiej mit zmierzchu wystpuje w powieciach Josepha

18
Conrada. Przekonanie o nadchodzcym zmierzchu Zachodu cechuje wielu anglosaskich
historiozofw: Oswalda Spenglera, Arnolda Toynbeeego, Paula Kennedyego goszcych teo-
ri powstawania rozwoju upadku w odniesieniu do historii wiatowych mocarstw i kultur.

Mesjanizm
Mesjanizm dosownie oznacza pogld religijno-spoeczny goszcy wiar w nadejcie
wybawiciela (hebr. Masziach = pomazaniec), ktry przyniesie lepsz przyszo i dokona
dziea wybawienia; natomiast w sensie pogldu historiozoficznego oraz politycznej ideolo-
gii stanowi mistyczn wiar w posannictwo wasnego narodu lub ruchu politycznego,
ktrego dziaalno przyniesie wyzwolenie, zmieni oblicze wiata i rozpocznie now er;
rdem tego rodzaju pogldw bya ydowska koncepcja Mesjasza, w pniejszym okresie
idee mesjanistyczne wystpoway w chrzecijaskich ruchach chiliastycznych, a take
w islamie; z czasem pojawiy si wieckie formy, jak np. w ideologii sowianofilstwa,


panslawizmu rosyjskiego i de do cigych podbojw wyrosych z idei Moskwy jako
Trzeciego Rzymu goszonej w XVI stuleciu przez mnicha Filoteusza. Czsto pojawia si

u narodw, ktre utraciy niepodlego (np. mesjanizm polski XIX wieku jako reakcja na
klsk powstania listopadowego, filozofia Jzefa Hoene-Wroskiego, Augusta Cieszkow-
skiego i Andrzeja Towiaskiego, Dziady Adama Mickiewicza, Krl-Duch Juliusza Sowac-

kiego, Przedwit Zygmunta Krasiskiego). Rwnie ideologie ruchw terrorystycznych
i rewolucyjnych zawieraj czstokro wtki mesjanistyczne (terroryzm jako czyn przyspie-
szajcy moment wyzwolenia i uszczliwienia wasnego narodu lub nawet caej ludzkoci,
rewolucja jako moment zbawienia, czyli punkt eschatyczny, i zapocztkowania nowej epo-
ki w dziejach, oczyszczajca funkcja przemocy i terroru).



Cykliczno dziejw
Koncepcja powtarzalnoci wydarze cechuje nie tylko myl staroytn i filozofi
Wschodu, ale i wiele nowoytnych teorii historiozoficznych. Wedug nich wszystko pow-
staje i zanika, ginie i odradza si, jedynie ruiny s milczcymi wiadkami obrotu k
historii. Ju u Platona znajdziemy pogld o cyklicznych nawrotach dziejw, take u rzym-
skiego historyka Polibiusza (teza o cyklicznym rozwoju ustrojw pastw: tyrania
arystokracja oligarchia demokracja tyrania ...). Teoria powrotw historii pojawia si
w pracach Giambattisty Vico (spirala historii, pogld o nawrotach barbarzystwa).
W ostatnich latach koncepcja cyklicznoci przeywa swoisty renesans, czego wyrazem jest
ogromna popularno wizji nadchodzcego nowego redniowiecza (np. ksiki Barbary
Tuchman Odlege zwierciado czy Roberta Vacco redniowiecze puka do naszych wrt).
Take w pesymistycznych wizjach zmierzchu Zachodu widoczny jest motyw cyklicz-
noci biegu historii, kiedy to wskazuje si na dominacj i przemijanie potgi kolejnych
mocarstw (np. XIX wiek supremacja Anglii, XX wiek hegemonia USA, XXI wiek stu-
leciem Dalekiego Wschodu).

19
 Historiozoficzny optymizm
Historiozoficzny optymizm wynika z przekonania o tym, e umys ludzki gwarantuje
stay postp w historii ludzkoci. Twrcze moliwoci rodzaju ludzkiego realizuj si wic
w nieustajcym rozwoju wiedzy, techniki, moralnoci i yciu spoeczestw.
Schemat triadyczny (trjelementowy) wydaje si pojawia w koncepcjach historiozo-
ficznych najczciej ju w pocztkach chrzecijastwa uksztatowa si podzia na epok
Starego Testamentu (Boga Gniewu) i epok Nowego Testamentu (Boga Mioci); opat
Joachim z Fiore (11301202) doda do tego schematu kolejny element, czyli epok Ducha
witego; wedug Joachima Trjca wita stanowi zasad historii, kada epoka posiada
wasn specyfik, a przejcia midzy epokami maj gwatowny charakter; pogldy te
przyjo wiele ruchw millenarystycznych, stay si te podstaw dyktatury Coli di Rienzo
w 1347 r.; do schematu tego nawiza polski filozof August Cieszkowski (18141894).
Nowoytna idea postpu pojawiaa si w pismach wielu filozofw, midzy innymi


u Jeana Bodina, ktry uwaa, e dzieje ludzkie s realizacj idei postpu w formie linear-
nej. Znajdowaa si, jako jeden z gwnych motyww, w myli francuskiego Owiecenia
(np. u Jeana Condorceta), w filozofii pozytywistycznej (np. u Augusta Comtea) oraz

w marksizmie i myli nowej lewicy.
U Karola Marksa historia dzielia si na nastpujce formacje:

wsplnota pierwotna,
niewolnictwo,
feudalizm,
kapitalizm,
socjalizm,



komunizm.
Neomarksista Jurgen Habermas wyrni za cztery formacje dziejowe:
1) pierwotn,
2) tradycyjn,
3) kapitalistyczn,
4) postkapitalistyczn.
Wspczenie schemat triadyczny (magia liczby trzy) znajdziemy w najnowszych
koncepcjach podziau historii wiata na fazy:
1) agrarn (cywilizacje rolnicze),
2) industrialn (od rewolucji przemysowej),
3) postindustrialn (ponowoczesno, spoeczestwo informacyjne).
Pogld taki reprezentowany jest szczeglnie przez socjologw i historiozofw amery-
kaskich (Daniel Bell koncepcja spoeczestwa postprzemysowego, Zbigniew Brzezi-
ski pojcie ery technotronicznej, Alvin Toffler idea trzeciej fali rozwoju cywilizacyj-
nego, Francis Fukuyama teza o kocu historii, czyli osigniciu przez kraje rozwinite

20
epoki liberalnej demokracji i gospodarki postindustrialnej, co stanowi ma najwysz faz
rozwoju cywilizacji). W wielu teoriach antropologicznych i kulturoznawczych operuje si
take pojciami kultur tradycyjnych (przedprzemysowych), nowoczesnych (modernizm)
i ponowoczesnych (postmodernizm).





Literatura



[1] Bartnik Cz.: Historia ludzka i Chrystus. Katowice, 1987

[2] Carr E.H.: Historia. Czym jest. Pozna, 1999
[3] Clark G.: Przestrze, czas i czowiek. Warszawa, 1998
[4] Filozofia dziejw. Estetyka. (wybr tekstw W. Jaworski). Cz I, skrypt Wydaw-
nictw AGH, nr 963, Krakw, 1985
[5] Gould S.J.: Pytania o Millenium. Warszawa, 1998
[6] Heller M.: Wieczno, Czas, Kosmos. Krakw, 1995
[7] Mitrowski G.: Kosmos, Bg, Czas. Katowice, 1993
[8] Popper K.R.: Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie. Warszawa, 1993
[9] Samsonowicz H.: O historii prawdziwej mity, legendy i podania jako rdo
historyczne. Warszawa, 1997
[10] Sire J.W.: wiaty wok nas. Wprowadzenie do podstawowych koncepcji
wiatopogldowych. Katowice, 1991
[11] Thompson D.: Koniec czasu wiara i lk w cieniu millenium. Warszawa, 1999
[12] Voldben A.: Nostradamus i inni. Jaki bdzie koniec XX wieku? Warszawa, 1994

21
 ROZDZIA DRUGI

ZMIERZCH ZACHODU?
PROBLEM CYWILIZACJI NA PRZESTRZENI
WIEKW
Lucyna Kuliska


Po raz pierwszy w historii polityka globalna staa si wielobiegunowa, a jednoczenie
jej podmiotami jest wiele cywilizacji. Przez duszy okres dziejw ludzkoci kontakty

midzy cywilizacjami byy sporadyczne lub nie byo ich w ogle. Z pocztkiem ery nowo-
ytnej, ok. roku 1500 n.e., polityka globalna przybraa dwa wymiary. Przez ponad 400 lat
pastwa narodowe zachodniego krgu kulturowego, tj. Wielka Brytania, Francja, Hiszpa-

nia, Austria, Prusy, Niemcy, Stany Zjednoczone i inne, tworzyy wielobiegunowy ukad
midzynarodowy wzajemnie na siebie oddziaujc, rywalizujc i toczc wojny midzy
sob. Jednoczenie pastwa zachodnie dokonyway ekspansji, podbijay i kolonizoway
inne cywilizacje lub decydoway o ich losach.
W okresie zimnej wojny polityka globalna staa si dwubiegunowa, a wiat podzieli



si na trzy czci. Pod koniec lat osiemdziesitych system komunistyczny si zaama.

Wiele ludw i narodw stano przed koniecznoci ponownego okrelenia swego poo-
enia na politycznej mapie wiata.
Najwaniejszymi ugrupowaniami pastw stao si obecnie osiem gwnych cywiliza-
cji wiata:
1) zachodnia,
2) prawosawna,
3) islamska,
4) chiska,
5) hinduistyczna,
6) afrykaska,
7) japoska,
8) latynoamerykaska.
Spoeczestwa zjednoczone przez ideologi, okolicznoci historyczne, lecz cywiliza-
cyjnie podzielone, jak Zwizek Radziecki czy Jugosawia, rozpadaj si, za kraje o wspl-
nocie kulturowej i cywilizacyjnej d do zjednoczenia, jak to ma miejsce w Unii Euro-

22
pejskiej. Cywilizacja Zachodu jest najpotniejsza, ale po dugim okresie dominacji sabnie
w miar, jak inne cywilizacje rosn w si.
Omawiajc problem pozycji cywilizacji zachodniej wobec innych cywilizacji, moe-
my odmalowa dwa odmienne obrazy. Pierwszy z nich, ktry okreli mona mianem
triumfalistycznego, gosi, e pastwa zachodnie (oraz Japonia):
kieruj i wadaj midzynarodowym systemem bankowym i rynkami kapitaowymi,
kontroluj wszystkie mocne waluty,
dostarczaj wikszoci wyrobw gotowych,
dominuj w dziedzinie bada naukowych i posiadaj najbardziej rozwinite uczelnie
techniczne,
kontroluj dostp do przestrzeni kosmicznej i maj gwn pozycj w przemyle
lotniczym i kosmicznym,
zdolne s do interwencji zbrojnej na wielk skal, posiadajc niezagroon pozycj


w przemyle zbrojeniowym,
kontroluj drogi morskie,
sprawuj przywdztwo moralne w wielu spoeczestwach.

Mona dorzuci jeszcze kilka innych atrybutw tej dominacji.
Drugi sposb postrzegania wiata to obraz cywilizacji schykowej, ktrej udzia

w wiatowej potdze politycznej, gospodarczej i zbrojnej stale maleje. W tym pojciu zwy-
cistwo Zachodu w zimnej wojnie nie byo triumfem, lecz powodem wyczerpania, ktre-
go symptomami s: bezrobocie, ogromne deficyty budetowe, powolny wzrost gospodarczy,
zanik etosu pracy, stagnacja, a w Europie widoczny spadek populacji. W wielu pastwach
dochodzi do tego dezintegracja spoeczna, narkomania i przestpczo oraz zanik pewnoci



siebie i chci dominowania politycznego czy militarnego nad innymi cywilizacjami. Do

gbokiej refleksji powinny te skoni spoeczestwa zachodnie: rosnca w szybkim tem-
pie potga ekonomiczna, polityczna i militarna Azji Wschodniej, wejcie Indii w faz przy-
spieszonego rozwoju oraz powikszajca si wrogo wiata muzumaskiego. Na naszych
oczach znika rwnie gotowo tych spoeczestw do podlegoci naciskom Zachodu.
Ktry z tych obrazw bardziej odpowiada rzeczywistoci? Aby odpowiedzie na to
pytanie, naley sign do danych liczbowych cytowanych przez autorw zachodnich.

Terytorium i ludno
U szczytu terytorialnej ekspansji (w roku 1920) pastwa Zachodu sprawoway bez-
poredni wadz na obszarze ok. 66 mln km2, czyli poowie powierzchni ldw wiata. Do
roku 1939 obszar ten zmala o 50%. Zachd wrci wic do swego europejskiego centrum,
powikszonego o terytorium osadnictwa w USA, Australii i Nowej Zelandii. W tym czasie
terytoria niepodlegych narodw muzumaskich zwikszyy si z 4,6 mln km2 do ponad 28
mln km2.

23
 W roku 1900 ludzie krgu kultury zachodniej stanowili 30% populacji wiata, a pa-
stwa zachodnie sprawoway wadz nad 45% jego ludnoci (w roku 1920 nawet nad 48%).
W 1993 roku pastwa zachodnie waday wycznie ludnoci z wasnego krgu kulturowe-
go (nie liczc drobnych enklaw kolonialnych) stanowic troch ponad 13% populacji
wiata. Wedug prognoz liczba ta na pocztku XXI w. spadnie do 11%, a w 2025 roku do
10%. Pod wzgldem ilociowym ludzie Zachodu stanowi wic nieustannie kurczc si
mniejszo wiatowej populacji. Zmiany te dotycz jednak nie tylko iloci, ale i jakoci.
Populacje innych krgw kulturowych staj si coraz bardziej zdrowe, wyksztacone i zur-
banizowane. Wskaniki miertelnoci niemowlt, dugoci ycia i iloci analfabetw ulega-
j znacznym zmianom.
W cigu 30 lat miertelno niemowlt w tych krajach radykalnie spada, dugo
ycia wzrosa znacznie (najmniej w Afryce, ktra zania wszystkie te statystyki o lat 11,
ale w Azji a o 23 lata). Na pocztku lat 60. w wikszoci krajw tzw. Trzeciego wiata
poniej 1/3 dorosej populacji umiao czyta i pisa. Na pocztku lat 90. (poza Afryk)


mao byo krajw, gdzie liczba analfabetw przekraczaa 50%. Szczeglnie w Chinach od-
notowano znaczny postp dzi 75% ludnoci umie czyta i pisa. Na pocztku lat 90. we

wszystkich regionach wiata (z wyjtkiem Afryki) prawie wszystkie dzieci w odpowiednim
wieku byy objte nauczaniem podstawowym. Take liczba modziey objtej nauczaniem
na szczeblu szkoy redniej stale wzrasta.

W krajach rozwijajcych si znaczco wzrs te odsetek ludnoci yjcej w miastach.
Dziki tym przemianom ich obywatele stali si potencjalnie aktywni spoecznie i politycz-
nie, majc rwnie wiksze oczekiwania. Przykadem moe by to, e w roku 1953 (kiedy
niespena 15% Iraczykw byo pimiennych, a ludno miast stanowia niecae 17%)
Kermit Roosevelt z garstk agentw CIA mg atwo stumi powstanie i przywrci



szacha Iranu na tron. W roku 1979 (kiedy czyta i pisa umiao 50% Iraczykw, a 47% yo
w miastach), adna amerykaska sia militarna nie bya go w stanie na tym tronie utrzyma.

Potencja ekonomiczny
Od poowy XIX w. udzia Zachodu w wiatowej produkcji rs bardzo szybko. Szczyt
osign w roku 1928, kiedy kraje tego krgu kulturowego produkoway 84,2% gotowych
wyrobw, kosztem dezindustrializacji pozostaych cywilizacji. W roku 1980 odsetek ten
spad do 57,8%, za w roku 2013 wynosi ma zaledwie 30%. W 1992 roku do dziesiciu
najwikszych gospodarek wiata zaliczy mona byo ju pi krajw z innych krgw
kulturowych, a prognozy na rok 2020 podaj, e kada z pierwszej pitki gospodarek
wiata nalee bdzie do innego krgu cywilizacyjnego.
Oglne liczby zaciemniaj nieco jakociow przewag Zachodu i Japonii. Rozwinite
technologie szybko si jednak upowszechniaj, a kradziee myli technicznej s na porzd-
ku dziennym. Przez wiksz cz historii wiata najwiksz potg ekonomiczn byy
Chiny. Za spraw przepywu technologii i rozwoju gospodarczego krajw niezachodnich
prognozy na wiek XXI wskazuj, e moe nastpi powrt do tamtej sytuacji.

24
 Potencja militarny
Potencja militarny kadego kraju rozpatrywa mona w czterech wymiarach:
1) ilociowym liczba onierzy, broni, sprztu i zasobw,
2) technicznym skuteczno broni i sprztu i jego nowoczesno,
3) organizacyjnym dyscyplina, wyszkolenie, skuteczno dowodzenia, morale o-
nierza,
4) spoecznym zdolno i gotowo spoeczestwa do skutecznego stosowania siy
zbrojnej.
W latach 20. demokratyczny Zachd growa nad reszt wiata pod wszystkimi tymi
wzgldami. Od tamtego czasu jego potga militarna zacza jednak bledn. Konkurentami
w latach 30. byy armie Trzeciej Rzeszy, Japonii i Zwizku Radzieckiego.


W okresie zimnej wojny ZSRR posiada jedn z dwch najsilniejszych armii wiata.
Jej zakoczenie spowodowao drastyczne ograniczenia wydatkw zbrojeniowych. Tylko
w USA o 35% z ok. 342,3 mld USD w roku 1990 do 222 mld USD w 1998 r. Personel

uleg redukcji z 2,1 mln do 1,4 mln osb w 1998. Anulowano i nadal anuluje si wiele
duych programw zbrojeniowych. Zakupy gwnych rodzajw broni take malej drasty-
cznie. Wielka Brytania, Niemcy (w mniejszym stopniu Francja) zredukoway wydatki na

obron i potencja militarny.
Tymczasem cakiem inne tendencje pojawiy si w krajach Azji wschodniej i w kra-
jach islamskich. Najszybsze tempo narzuciy Chiny, ale i inne kraje szybko modernizuj
swoje armie. Tylko w latach 19851995 wydatki na zbrojenia w Azji Wschodniej wzrosy
o 50% z ok. 90 do 135 mld USD.



Szczeglnie niepokojce jest niekontrolowane rozprzestrzenianie si broni jdrowej.

Wiele krajw niezachodnich jest w jej posiadaniu (Rosja, Chiny, Indie, Pakistan, Korea Pn.,
a take Izrael) lub jest tego bliska (Iran, Irak, Libia, prawdopodobnie Algieria). Japonia nie
posiada broni jdrowej, ale nie jest tajemnic, e moe j zdoby bez problemu, kiedy uzna
to za konieczne.
Analizujc, jak due siy musiay przerzuci Stany Zjednoczone, by pokona Irak
(75% aktywnego lotnictwa taktycznego, 42% czogw, 46% lotniskowcw, 37% personelu
marynarki wojennej), jednoczenie musimy uwiadomi sobie, e wiele pastw arabskich
zachowao w tym konflikcie neutralno mimo protestw swoich obywateli. W przyszoci,
przy znacznej redukcji si zbrojnych trudno bdzie krajom Zachodu przeprowadzi nawet
jedn interwencj przeciw wikszym potgom militarnym pkuli wschodniej.
W 1919 roku Woodrow Wilson, Lloyd George i Georges Clemenceau rzdzili prak-
tycznie caym wiatem. Podejmujc decyzje w Paryu okrelali, jakie kraje maj istnie,
jakie bd ich granice, kto bdzie nimi rzdzi, jak podzieli si Bliski Wschd, decydowali
o interwencji zbrojnej w Rosji, o koncesjach i podziale wpyww w Chinach. Tej sytuacji
nie da si ju dzi powtrzy.

25
 Kultura

Charakterystyczn cech ostatnich dekad XX wieku jest powrt do korzeni i odradza-

nie si kultur niezachodnich. Na przestrzeni dziejw ekspansji danej cywilizacji towarzy-
szy rozkwit kultury i rozszerzenie na inne narody jej wartoci, zwyczajw i instytucji.
Potga Zachodu w postaci kolonializmu europejskiego w XIX w. i amerykaskiej
hegemonii w wieku XX rozprzestrzenia zachodni kultur na prawie cay wczesny wiat.
Kolonializm europejski si skoczy, amerykaska dominacja sabnie, postpuje te erozja
zachodniej kultury.
Upadek komunizmu umocni znaczn cz elit Zachodu w przekonaniu, e ideologia
demokratycznego liberalizmu odniosa zwycistwo w skali globalnej i nadaje si dla wszy-
stkich. Zwaszcza USA, ktre miay zawsze poczucie posannictwa, s przekonane, e inne
narody powinny przyj zachodnie standardy demokracji, takie jak: wolny rynek, ograniczona


rola rzdu, prawa czowieka, indywidualizm i praworzdno, i oprze na nich swoje instytucje.
Wartoci te s jednak przyjmowane i propagowane tylko przez mniejszo miesz-
kacw innych cywilizacji, a przewaaj postawy cakiem inne, od rozpowszechnionego

sceptycyzmu po zacieky opr. To, co dla Zachodu jawi si jako uniwersalistyczne, innym
kojarzy si z imperializmem.
Szczeglnie pastwa islamskie i Chiny, posiadajce swoje bogate tradycje kulturowe,

odmienne i we wasnym mniemaniu o wiele lepsze, lansuj swj powrt do korzeni. Ich
liberalni i pocztkowo areligijni przywdcy, czsto absolwenci, a nawet prymusi Oxfordu,
Cambridge i Lincolns Inn, jak: Ali Jinnah, Harry Lee czy Solomon Bandaranaike, stali si
po powrocie do swoich krajw nacjonalistami i krzewicielami lokalnych wyzna.
Jeli chodzi o Azj, niezaprzeczalny sukces ekonomiczny, ktrego bylimy wiadkami



w latach 80. i 90., przypiecztowano tam twierdzeniami, e narody krajw azjatyckich za-
wdziczaj go wyszoci swej kultury, gwnie konfucjaskiej. Przeciwstawiano wic pro-
pagandowo porzdek, kolektywizm, cik prac, umiar oraz odpowiedzialno za rodzin
utosamianemu z Zachodem lenistwu, folgowaniu swoim zachciankom, indywidualizmowi,
przestpczoci, brakowi szacunku dla autorytetw i umysowemu skostnieniu. Wartoci
najbardziej podkrelan przez Azjatw jest wyszo grupy (rodziny, narodu, spoe-
czestwa) nad jednostk. Kraje azjatyckie lansuj swj model jako uniwersalny dla krajw
niezachodnich.
Podczas gdy Azjaci zyskiwali pewno siebie dziki rozwojowi ekonomicznemu,
mieszkacy krajw arabskich zwrcili si ku islamowi. Ruch ten obj zreszt wyznawcw
Allacha na caym wiecie. Pobudzenie praktyk religijnych, programy i publikacje religijne,
islamskie rzdy, organizacje, banki, prawa, owiata, reguy zachowania itp. to wszystko
formy obecnoci islamu w yciu publicznym. W latach 80. i 90. nawizywanie do rodzi-
mych tradycji byo zjawiskiem codziennym w wiecie niezachodnim. Powrt do islamu,
hinduizmu, konfucjanizmu, a take procesy zachodzce w Rosji pokazuj to wyranie.
Oczywicie, naley podkreli rol odrodzenia religijnego i powrotu do starych trady-
cji wyznaniowych w tych spoecznociach. Obserwujemy pod koniec stulecia ogromny

26
przypyw uczu religijnych. Przyczyny tego zjawiska, wystpujcego ju w skali globalnej,
prbuje si tumaczy reakcj na procesy spoecznej, ekonomicznej i kulturalnej moder-
nizacji, ktre w II poowie XX wieku objy cay wiat. Tradycyjne podstawy okrelenia
tosamoci i autorytetu zachwiay si w posadach. Ludzie zaczli masowo migrowa do
miast, odrywa si od swych korzeni. Kontaktujc si stale z obcymi i wchodzc w nowe
relacje potrzebuj nowych rde tosamoci, wsplnoty, nowych nakazw moralnych
i drogowskazw, ktre dayby im poczucie sensu ycia i jego celowoci. Wanie te po-
trzeby zaspokaja religia. Rozum nie wystarcza ju ludziom do ycia. Religia jest odpowie-
dzi na napicia i alienacje bdce skutkiem modernizacji.
Okrelajc to inaczej, odrodzenie religijne, jakiego widowni sta si cay wiat, stano-
wi reakcj na sekularyzm, relatywizm moralny, egoistyczne pobaanie sobie. Potwierdza
takie wartoci jak: porzdek, dyscyplina, praca, pomoc wzajemna i ludzka solidarno. Grupy
religijne z reguy zaspokajaj spoeczne potrzeby zaniedbane przez pastwow biurokracj.


Religia w wielu krajach przejmuje wic rol ideologii i odrzuca Zachd z jego
wedug fundamentalistw wieck, relatywistyczn i zdegenerowan kultur.

Demografia

Mona spotka si z tez, e odrodzenie islamu to rezultat sabnicia potgi i prestiu
Zachodu. Pierwszym tego symptomem by boom naftowy lat 70., za spraw ktrego wiele
pastw muzumaskich znacznie si wzmocnio i wzbogacio odwracajc stosunek domina-
cji. Gdy w rkach muzumanw znalazo si bogactwo, przestali si fascynowa kultur
zachodni. Kiedy w latach 80. ceny ropy zaczy spada, now si napdow islamu sta



si przyrost naturalny. O ile Azja Wschodnia zawdzicza sw pozycj wzrostowi gospodar-

czemu, o tyle motorem odrodzenia islamu jest rwnie spektakularny przyrost ludnoci.
W krajach muzumaskich, zwaszcza na Bakanach, w Afryce Pnocnej i w Azji rodko-
wej, by on znacznie wyszy ni w krajach ssiednich i w ogle wyszy ni gdzie indziej.
Od roku 1960 do 1990 ludno wiata wzrosa z 3,3 do 5,3 mld przy rocznym wskaniku
przyrostu 1,85%. W krajach muzumaskich wskanik ten prawie zawsze przewysza 2%,
czsto 2,5%, a niekiedy nawet 3%. Na przykad liczba ludnoci krajw Maghrebu wzrastaa
od 1965 r. do 1990 r. w tempie 2,65% rocznie z 29,8 do 59 mln, przy czym w Algierii
wskanik przyrostu wynosi 3%. W tym samym czasie liczba Egipcjan zwikszya si
z 29,4 mln do 52,4 mln. W Azji rodkowej od 1970 do 1993 roku wskanik przyrostu
naturalnego wynosi: 2,9% w Tadykistanie, 2,6% w Uzbekistanie, 2,5% w Turkmenii,
1,9% w Kirgizji, ale tylko 1,1% w Kazachstanie, gdzie poow ludnoci stanowi Rosjanie.
W Pakistanie i Bangladeszu wskanik ten przekracza 2,5%, a w Indonezji 2%.
Wprawdzie wydaje si, e w krajach Maghrebu przyrost naturalny osign apogeum,
ale w liczbach bezwzgldnych nadal bdzie on duy, a jego skutki dadz si odczu w pier-
wszych dekadach XXI w. W najbliszej przyszoci ludno krajw muzumaskich bdzie
bardzo moda. Doda naley, e przytaczajco duy odsetek tej grupy bd stanowili miesz-

27
kacy miast z co najmniej rednim wyksztaceniem. Ma to doniose konsekwencje, bowiem
ludzie modzi s protagonistami protestu, niestabilnoci, reform i rewolucji. To oni daj o sobie
zna w ramach odrodzenia islamu, a szczeglnie w ugrupowaniach fundamentalistycznych.
Wiksza liczba ludnoci wymaga wicej zasobw, tak wic kraje gsto zaludnione
oraz takie, ktrych populacja szybko ronie, wykazuj skonno do parcia na zewntrz,
zajmowania terytorium i wywierania wpywu na narody mniej dynamiczne pod wzgldem
demograficznym. Przyrost ludnoci w krajach muzumaskich stanowi wic wany czynnik
powodujcy konflikty na granicach wiata islamu. Nacisk demograficzny w poczeniu
z ekonomiczn stagnacj przyczynia si do muzumaskiej migracji do krajw zachodnich
i innych niemuzumaskich. Gdy szybko rozwijajca si ilociowo populacja z jednego
krgu kulturowego styka si z inn, rosnc wolniej, lub ustabilizowan, tworz si naciski
ekonomiczne i polityczne. Scenariusz ten najjaskrawiej obserwowa mona w byym
Zwizku Radzieckim czy w przypadku Albaczykw w Kosowie. Nie mona si wic dzi-


wi Hiszpanom, Francuzom czy Izraelczykom, ktrzy z obaw patrz na kraje Maghrebu
z przyrostem dziesiciokrotnie wyszym, a dochodem na mieszkaca dziesi razy niszym.

Imigracja

Ruchy ludnoci stanowi si napdow w historii. W minionym stuleciu zrnico-
wany przyrost naturalny, warunki ekonomiczne i polityka wadz prowadziy do masowych
migracji. Najwikszej ekspansji demograficznej w dziejach dokonali dziewitnastowieczni
Europejczycy. Midzy rokiem 1881, a 1924 okoo 55 mln wyemigrowao za morza, w tym
34 mln do Stanw Zjednoczonych. Ludzie Zachodu podbijali, niekiedy unicestwiali inne



ludy, odkrywali i zasiedlali mniej zaludnione terytoria. Byo to jednym z powodw roz-
kwitu Zachodu.
Pod koniec XX w. jestemy wiadkami innej, wikszej nawet, fali migracji. W 1990
roku legalnych migrantw w skali wiata byo 100 mln, uchodcw 19 mln, migrantw
nielegalnych co najmniej 10 mln. Ruchy te s skutkiem dekolonizacji lat 194060 (ktrej
spoeczne i polityczne konsekwencje trwaj do dzi), powstawania nowych pastw, wojen,
a take rozwoju technicznego i modernizacji. Unowoczenienie rodkw transportu, poszu-
kiwanie nowych rde zarobkowania uatwiaj ten proces.
Do lat 70. kraje europejskie byy w zasadzie nastawione przychylnie do emigracji,
jednak z kocem lat 80. wysokie wskaniki bezrobocia, wzrastajca liczba imigrantw i ich
nieeuropejski charakter spowodoway zaostrzenie przepisw zarwno w Europie, jak
i w USA. Nowi imigranci pochodz w znacznej mierze z krajw niezachodnich. W Niem-
czech problemem staa si imigracja turecka, we Woszech marokaska, tunezyjska
i filipiska. W poowie lat 90. we Francji mieszkao blisko 4 mln muzumanw, w caej
Europie zachodniej do 13 mln, s wic jakby kolejnym narodem Wsplnoty Europejskiej.
W latach 50. 2/3 imigrantw przybywao do USA z Europy i Kanady. W latach 90.
liczba ta spada do poniej 15%. Przyrost naturalny w USA jest niski, w Europie prak-

28
tycznie zerowy. Stopa urodze w populacjach imigrantw jest wysoka i to w gwnej
mierze zadecyduje, kto bdzie twrc przyrostu ludnoci Zachodu.
Skutek jest taki, e Europejczycy coraz bardziej obawiaj si inwazji dokonywanej nie
tyle przez armie i czogi, co przez mas ludzk mwic innymi jzykami, wyznajc
innych bogw, nalecych do innych kultur. Obawiaj si, e imigranci odbior im miejsca
pracy, zajm ziemi, bd y na koszt ich systemu opieki spoecznej i zagro miej-
scowemu stylowi ycia. Jest to niepokj o narodow tosamo. Niewtpliwie najwiksze
obawy Europejczykw zwizane s z imigracj muzumanw. To oni w latach 90. stanowili
2/3 imigrantw yjcych w Europie. S te najwikszym zagroeniem demograficznym
(10% urodze w Europie Zachodniej), a take kulturowym. Jest faktem, e dua cz
spoecznoci muzumaskich (Turcy w Niemczech, Algierczycy we Francji) nie chce si
asymilowa z kultur swych nowych ojczyzn, a co gorsza tworzy zwart spoeczno ponad
granicami pastwowymi. Na przykad we Francji o wiele lepiej ni Arabw toleruje si
czarnych Afrykanw, ktrzy bardziej staraj si asymilowa. Spoeczny opr przeciw imi-


gracji i wrogo znajduj skrajny wyraz w aktach przemocy przeciw tym spoecznociom,
rzdy za staraj si tak zmienia prawo, by powstrzyma imigracj z krajw pozaeuropejskich.
Ideologia polityczna koca XX w. zwana islamizmem, ktr niekiedy okrela si is-

lamskim wydaniem faszyzmu, jest najwikszym zagroeniem dla Europy i Stanw Zjedno-
czonych. Jego doktryn jest wrogo wobec Zachodu, ostentacyjny antyamerykanizm bd
antyeuropeizm. Islamici posiadaj swoje orodki w Europie Zachodniej. Jeden z nich mie-

ci si w Monachium i wydaje pismo Al-Islam. Utrzymuje cise kontakty ze synnym
centrum muzumaskim w Akwizgranie, bdcym europejsk central islamistycznej dzia-
alnoci. W prasie arabskiej Akwizgran (Aachen) jest synonimem ekstremizmu. Wielu arab-
skich czytelnikw pism tam drukowanych nie ma pojcia, e jest to miasto w Niemczech,
wiedz tylko, e to twierdza islamizmu. W obu tych orodkach goci Mahmud Abu Hali-



ma, jeden z terrorystw islamskich oraz inni, jeszcze groniejsi osobnicy. Arabia Saudyjska
wspfinansuje te instytucje, one za przekazuj fundusze terrorystom wspieranym przez Iran.
Jak islamscy ekstremici wyobraaj sobie wiat w nadchodzcym stuleciu? Jaki jest
ich stosunek do Europy? Gwnym celem polityki islamistw jest wspomaganie tych,
ktrzy licz na upadek USA.
Jeli moga znikn z dnia na dzie jedna superpotga, dlaczego to samo nie miaoby
spotka drugiej? Kiedy i to supermocarstwo przestanie istnie, kto oprcz nas moe rzdzi
wiatem? Tylko my jestemy w stanie przej kontrol.
Zdumiewa marginalna rola Europy w tej wizji.
Islamici uwaaj, e zarwno Europejczycy, jak i Amerykanie, s skazanymi na
upadek dekadentami. Wedug islamistw bogaci Europejczycy zatracili zdolno walki.
Gdy przychodzi do fizycznej konfrontacji, nie umiej stawi czoa zdeterminowanemu
przeciwnikowi. Innym symptomem upadku Europy jest w ich oczach rosnca przepa po-
midzy bogatymi i biednymi. Kady ekonomiczny kryzys moe zaostrzy spoeczne podziay:
w USA zwrci Czarnych przeciwko Biaym, w Europie miejscowych przeciwko imigrantom.
Wielu islamistw wierzy, e Europa rozpada si z powodu konfliktw etnicznych i e nie
lepiej powodzi si w Ameryce. Wskazuj oni te na europejsk rozwizo.

29
 W wikszoci krajw Trzeciego wiata ludzie skar si na zachodni monopol
w mediach, ktry ich zdaniem demoralizuje ich spoeczno. Potga mediw (publikato-
rw) jawi si jako zagroenie dla autentyzmu i tosamoci przytoczonych globalizacj
obywateli. Wielu chciaoby sta si czci globalnej wioski, ale czuj si z niej wyczeni.
Islamici graj na tych lkach. W prasie arabskiej obserwujemy wic totalny atak na Stany
Zjednoczone i Europ.
Nie wszyscy politycy w krajach rzdzonych przez islamistw posuwaj si tak daleko,
by wierzy, e zdoaj zastpi potg Ameryki. Haso to jest raczej rodkiem, by mierzc
wysoko, osign to co moliwe. Islamici zmieniaj ostatnio pogld co do Europy: nie
trzeba jej od razu niszczy czy rzuca na kolana, wystarczy przecie j sobie podpo-
rzdkowa. W postpowaniu naladuj komunistw, cho zdaniem specjalistw s bardziej
niebezpieczni. Prowadz dziaania infiltracyjne, czego przykadem moe by szereg insty-
tucji utworzonych w Europie. Zdaniem pracownikw wymiaru sprawiedliwoci badajcych


te sprawy, w przeciwiestwie do Rosjan, ktrych fikcyjne instytucje byy stosunkowo atwe
do wykrycia, islamici tworz agendy na poy prawdziwe, na poy fikcyjne. Na przykad
orodek w Akwizgranie nie zajmuje si wycznie koordynacj dziaalnoci ekstremistw

i przekazywaniem pienidzy agentom. Jest te oficjalnym centrum edukacji, a t funkcj
trudno kwestionowa. W organizowanych tam konferencjach uczestnicz szanowani euro-
pejscy profesorowie oraz przedstawiciele kociow. Wszyscy oni s gotowi zawiadcza,

e orodek prowadz osoby o umiarkowanych pogldach, nie majce nic wsplnego z eks-
tremistami i terrorystami. Jak niegdy Rosjanie, islamici prowadz wojn ekonomiczn
i dezinformacj. Przedsibiorstwa, ktre tworz w Europie, s w wikszoci cakowicie le-
galne, ale przy pomocy innych zespow prowadz operacje zabronione prawem.
Gwny kopot, z jakim borykaj si islamici w Europie, to podzia na dwie rywalizu-



jce orientacje. Istnieje wspomniany ruch intelektualny ludzi, ktrzy nauczyli si ceni
europejsk cywilizacj i wierzcych, e Europa to najlepsze miejsce, gdzie mog rozwija
si i ostatecznie przej kontrol nad ni. Drugi nurt, destruktywny, odwouje si do terro-
ryzmu. Coraz wicej islamistw yjcych i osiedlajcych si w Europie, zwraca si prze-
ciwko goszczcym ich krajom. Inni, mieszkajcy poza Europ marz, by tu przyjecha i j
zniszczy. Nie naley oczekiwa, e ich liczba zmaleje. Wielu z nich wierzy, e Europa
sama kopie sobie grb raz po raz obraajc muzumaskie narody. Pastwa rzdzone przez
islamistw, a wic przede wszystkim Iran i Sudan uwzgldniaj obie opcje.
Reim w Teheranie od 20 lat buduje potn organizacj terrorystyczn, najwiksz
w dotychczasowej historii. Cho trwa ona zwykle w upieniu, raz obudzona moe poten-
cjalnie rzuci Europ na kolana. Ten kontynent wydaje si islamistom szczeglnie atrakcyj-
n zdobycz i atwym celem. Kopot polega na tym, e Europejczycy i Amerykanie widzc
jak wrogie siy zostay przeciwko nim rozptane staj si niechtni wszystkim mahome-
tanom (nawet umiarkowanym). Niemao bowiem liberalnych muzumanw stao si isla-
mistami w reakcji na uprzedzenia wobec nich. Dotyczy to te modziey arabskiej, ktra
przejeda na studia do krajw zachodnich. Umiarkowani i niezaleni muzumanie prze-
ciwstawiajcy si islamistom nie maj znikd poparcia, zagroeni i odtrceni przez wszyst-

30
kich nie wiedz, gdzie si uda. Dla islamistw s potencjalnymi ofiarami przyjd nawet
wbrew woli, bo czy mona siedzie okrakiem na barykadzie?
O ile dla Europejczykw zagroenie ma posta muzumask, o tyle dla Amerykanw
jest ono latynoamerykaskie (przede wszystkim meksykaskie) i azjatyckie. Podobnie jak
w Europie, najsilniejsza reakcja wystpuje w warstwach spoecznych, gdzie masa kryty-
czna imigrantw zostaa przekroczona i ktre w zwizku z tym ponosz najwiksze
koszty. Czy Europie i USA uda si powstrzyma te fale, czy te sprawdzi si pesymis-
tyczna przepowiednia Pierrea Leloucha z 1991 roku, ktra mwi, e:
Historia, blisko geograficzna i ubstwo przesdziy los Francji i Europy, ktre zostan
zalane przez przybyszw z przegranych krajw Poudnia.

Nawet jeli do tego nie dojdzie, Zachodowi grozi rozszczepienie na dwie lub wicej
wsplnoty kulturowe i zatracenie swojej tosamoci.

Wnioski


Wszystkie dotychczasowe cywilizacje przechodziy przez kilka identycznych faz. Po

okresie wstpnej ekspansji i konfliktw wchodziy w faz tworzenia uniwersalnego
imperium, po czym nastpowa okres schykowy zakoczony obc inwazj. Czy Zachd
jest wyjtkiem od tej reguy? Czy jest jakim nowym gatunkiem, klas sam w sobie,

czym zupenie odrbnym od wszystkich cywilizacji jakie kiedykolwiek istniay?
Zdaniem naukowcw, w tym Carolla Quigleya badacza cywilizacji, Zachd wyszed
z fazy konfliktu i tworzy imperium uniwersalne w postaci zoonego systemu konfederacji,
federacji, instytucji opartej na wsppracy. Jest to rwnie okres rozkwitu, ktry nasta
dziki zakoczeniu wielkich wojen i destrukcji, obnieniu barier handlowych, ustanowieniu



wsplnego systemu miar, wag, pienidza itp. W cywilizacjach, ktre przeszy do historii
owa faza zotego wieku i wizji niemiertelnoci albo koczyy si szybko i bolenie przez
najazd obcych plemion, albo w powolnych mkach wewntrznej dezintegracji. Ju w 1961
roku Quigley wskazywa, e przesank rozwoju cywilizacji jest posiadanie instrumentu
ekspansji, czyli organizacji militarnej, religijnej, politycznej lub gospodarczej zdolnej do
akumulowania nadwyki i jej inwestowania w produktywne innowacje.
Cywilizacje zaczynaj chyli si ku upadkowi, kiedy przestaj wykorzystywa nadwyk
w celach innowacyjnych, czyli obnia si stopa inwestycji. Staje si tak dlatego, e nadwyki
przeznacza si na konsumpcj, a nie na rozwj skuteczniejszych metod produkcji. Ludzie wic
przejadaj nagromadzony kapita, a cywilizacja wkracza w faz rozkadu. Zaczyna si wwczas
okres ostrego kryzysu ekonomicznego, obnienia poziomu ycia, wojen domowych pomidzy
grupami interesw, wzrasta analfabetyzm, spoeczestwo sabnie. Podejmowane s daremne
wysiki, by przy pomocy ustawodawstwa powstrzyma dewastacj. Elity religijne, intelektualne,
spoeczne i polityczne zaczynaj traci wi z ludmi. Szerz si nowe ruchy religijne.
Spoeczestwo jest coraz mniej chtne do walki o swj kraj, czy nawet do wspierania go
poprzez pacenie podatkw. W wyniku rozkadu nastpuje inwazja. Dzieje si tak wtedy, gdy
cywilizacja niezdolna jest ju do obrony i pada pod ciosami najedcw wywodzcych si
czsto z innej, modszej i silniejszej cywilizacji.

31
 Niestety, w kocu lat 90. Zachd wykazuje wiele cech typowych wedug Quigleya dla
cywilizacji dojrzaej, wkraczajcej w stadium rozkadu. Analizowane wczeniej skadniki
jak ekonomia, demografia, priorytet konsumpcji, a przede wszystkim problemy wynikajce
z upadku moralnoci, braku jednoci politycznej i zamierania kultury, stawiaj Zachodowi
pytanie, czy uda si powstrzyma i odwrci procesy wewntrznego rozkadu. Czy zdoa
si on odnowi, czy te utrzymujca si zgnilizna wewntrzna przyspieszy jego koniec
lub uzalenienie od innych, bardziej dynamicznych cywilizacji?
Upora si trzeba przede wszystkim z nastpujcymi tendencjami:
narastaniem zachowa aspoecznych: przestpczoci, narkomanii, przemocy,
rozkadem rodziny,
zanikiem wizi spoecznych i chci do dziaania w organizacjach,
upadkiem etosu pracy i narastaniem konsumpcyjnego stylu ycia,
sabncym zainteresowaniem nauk i aktywnoci intelektualn,


utrat tosamoci narodowej (problem USA wielonarodowo),
obojtnoci religijn.

Chrzecijaskie ideay i zwyczaje le u podstaw naszej cywilizacji, odchodzenie od
nich dostarcza argumentw o moralnej wyszoci szczeglnie muzumanom i Azjatom,
nawet tym, yjcym wewntrz zachodnich spoeczestw. Na zakoczenie naley podkre-

li, e istniejce przekonanie o koniecznoci przyjcia przez narody spoza krgu naszej
kultury zachodnich wartoci i instytucji w imi postpujcego uniwersalizmu jest niebez-
pieczne dla wiata. Moe to bowiem doprowadzi do midzykulturowej wojny i klski
Zachodu.
Naley natomiast podj nastpujce dziaania:



jak najszybciej przyj do Unii Europejskiej i NATO pastwa Europy rodkowej

z krgu kultury zachodniej (oprcz Grupy Wyszechradzkiej take republiki batyc-
kie oraz Soweni i Chorwacj);
pogbi integracj polityczn, gospodarcz i wojskow, by zapobiec wykorzysty-
waniu dzielcych je rnic przez pastwa z innych krgw kulturowych;
popiera westernizacj Ameryki aciskiej i utrzymywa cise kontakty z krajami
tego regionu;
hamowa rozwj konwencjonalnego i niekonwencjonalnego potencjau militarnego
krajw islamskich i Chin;
opnia odsuwanie si Japonii od Zachodu i jej zblianie si do Chin;
utrzymywa techniczn i militarn przewag nad innymi cywilizacjami;
uzna rol Rosji jako orodka cywilizacji prawosawnej, ktra ma zasadnicze inte-
resy dotyczce bezpieczestwa swych poudniowych granic;
uzna, e interweniowanie Zachodu w sprawy innych cywilizacji stanowi rdo
destabilizacji i potencjalnego konfliktu globalnego.

32
 Problem cywilizacji na przestrzeni dziejw

Badacze zajmujcy si histori ludzkoci analizuj przede wszystkim dzieje cywili-

zacji. Na przestrzeni wiekw stanowiy one najszersze ramy okrelenia wasnej tosamoci.
Dlatego uczeni zajmuj si ich korzeniami, powstawaniem, rozwojem, osigniciami, a tak-
e schykiem i przyczynami upadku. Problematyk t zajmowali si m.in.: Max Weber,
Emil Durkheim, Oswald Spengler, Pitirim Sorokin, Arnold Toynbee, Alfred Weber,
Alfred L. Kroeber, Philip Bagby, Carroll Quigley, Rushton Coulbor, Christopher Dawson,
S. N. Eisenstadt, Fernand Braudel, William H. Mc Neill, Adda Bozeman, Immanuel
Wallerstein, Felipe Fernandez-Arnest, Matthew Melko i wielu innych. Prace ich s w wielu
punktach zbiene i prowadz do rozrnienia midzy cywilizacj w liczbie pojedynczej, a cy-
wilizacjami w liczbie mnogiej.
Pojcie cywilizacji zostao rozwinite przez osiemnastowiecznych mylicieli francus-


kich jako przeciwiestwo pojcia barbarzystwo. Spoeczestwo cywilizowane rnio si od
prymitywnego tym, e byo osiade, miejskie, a jego czonkowie posiadali umiejtno czytania
i pisania. Koncepcja cywilizacji staa si norm suc do oceniania spoeczestw.

Z czasem, wraz z rozwojem wiedzy, a take bada, w tym archeologii, zaczto uywa
pojcia tego w liczbie mnogiej dla podkrelenia wielorakoci cywilizacji i rnego ich
stopnia rozwoju w poszczeglnych czciach globu. W liczbie pojedynczej cywilizacja

pojawia si jedynie w znaczeniu cywilizacji wiatowej, czyli uniwersalnej. Naley zwrci
te uwag na wspzaleno poj kultura i cywilizacja. Dla naszych potrzeb cywilizacj
pojmuje si jako cao kulturow. Oba pojcia odnosz si do stylu ycia danego narodu
i w tym sensie jest kultur w najszerszym tego sowa znaczeniu, zawierajcym wedle
A. Bozemana: wartoci, normy, instytucje, sposoby mylenia, do ktrych kolejne poko-



lenia danej spoecznoci przywizuj najwiksz wag. Naley te odnotowa, e chocia

istnieje dua zbieno pomidzy podziaem na cywilizacje i rasy na podstawie cech
fizycznych, nie s one tosame. Ludzie tej samej rasy mog bowiem nalee do rnych
cywilizacji, cywilizacja za moe czy rne rasy. Przykadem s tu wielkie religie misjo-
narskie, jak chrzecijastwo i islam.
Cywilizacja jest najwiksz stanowic cao jednostk kulturow, np. mieszkaniec
Krakowa moe okrela si jako krakowianin, Polak, katolik, chrzecijanin, Europejczyk,
czowiek cywilizacji Zachodu. Tak wic stanowi najwysz identyfikacj grupy, w ramach
ktrej czujemy si pod wzgldem kulturowym u siebie. Cywilizacja moe by wielka
i liczna, jak chiska, moe by te maa i nieliczna (cho odrbna) i nie powizana z adn
inn. Tu omwimy jedynie te najwaniejsze.
Cywilizacje nie maj wyranie wytyczonych granic i czasem na siebie oddziauj i na-
kadaj si pozostajc jednak caociami. S one ograniczone w czasie, cho mog by
dugowieczne i w swym trwaniu ewoluuj. Fazy ewolucji definiuj badacze w rny spo-
sb. Na przykad Quigley wylicza ich siedem: skrzyowanie, okres ciy, ekspansja, epoka
konfliktu, imperium wiatowe, schyek i obca inwazja. Matthew Melko przedstawia model
zmian nastpujco: od wykrystalizowanego systemu feudalnego, poprzez system feudalny

33
w stadium transformacji, nastpnie wykrystalizowany system pastwowy, system pastwo-
wy w stadium transformacji, po wykrystalizowany system imperialny. Wedug Toynbeeego
cywilizacja wyania si jako odpowied na wyzwania, przechodzi przez stadium wzrostu,
kiedy zyskuje kontrol nad rodowiskiem, potem nastpuje czas zamieszania, powstaje
pastwo uniwersalne, w kocu dochodzi do dezintegracji.
Pomimo rnic wida wyranie, e proces ewolucji przebywa drog od konfliktw,
przez pastwo uniwersalne, do schyku i dezintegracji. Nie zapominajmy, e cywilizacje s
organizmami kulturowymi, a nie politycznymi, rna wic moe by ich struktura polityczna.
Jeli chodzi o liczb gwnych cywilizacji na przestrzeni dziejw i wspczenie, to
trzeba zauway, e nie ma zgodnoci pomidzy badaczami problemu.
Najczciej wymienia si siedem cywilizacji wymarych:
1) mezopotamska,
2) egipska,
3) kreteska,
4) klasyczna,


5) bizantyjska,

6) rodkowoamerykaska,
7) andyjska.

Nadal trwa pi spord cywilizacji najstarszych:

1) chiska,
2) japoska,
3) indyjska,



4) islamska,
5) zachodnia.
Gdy zajmujemy si wiatem wspczesnym, warto doda jeszcze cywilizacj prawo-
sawn, latynoamerykask i ewentualnie afrykask. Oto krtkie charakterystyki najwa-
niejszych z nich.

Cywilizacja chiska
Istnieje co najmniej od 1500 roku p.n.e. (cz uczonych przesuwa t dat o tysic,
a nawet dwa tysice lat w przeszo). Jej wanym skadnikiem identyfikacyjnym jest kon-
fucjanizm. Obejmuje kultur Chin oraz chiskich spoecznoci Azji Poudniowo-Wschod-
niej i wszdzie poza Chinami, a take pokrewne kultury Wietnamu i Korei.

Cywilizacja japoska
czona jest czsto z chisk ze wzgldu na jej korzenie. Uksztatowaa si midzy
100 a 400 rokiem n.e.

34
 Cywilizacja indyjska (hinduistyczna)
Istnieje od co najmniej 1500 roku p.n.e. na subkontynencie indyjskim. Hinduizm sta-
nowi centralny jej element nie tylko religijny, ale i kulturowy i spoeczny zarazem. Rol t
spenia do dzi mimo yjcej w Indiach duej spoecznoci muzumaskiej.

Cywilizacja islamska
Powstaa w VII w. n.e. na Pwyspie Arabskim. Rozprzestrzenia si na Afryk P-
nocn, przejciowo na Pwysep Iberyjski, Azj rodkow. W jej ramach istnieje wiele r-
nych kultur lub subkultur, jak: arabska, turecka, perska, malajska.

Cywilizacja zachodnia
Jej pocztek datuje si na 700800 rok n.e. Skada si z trzech gwnych elementw:


1) Europy,
2) Ameryki Pnocnej,
3) obszarw zasiedlonych pniej przez Europejczykw, jak Australia i Nowa

Zelandia.
Niektrzy wczaj w jej obrb take Ameryk acisk. Mianem tym okrela si ob-
szary nazywane niegdy zachodnim chrzecijastwem.


Cz wspczesnych badaczy proponuje wyodrbni trzy kolejne cywilizacje:

1) prawosawn,
2) latynoamerykask,
3) afrykask.



Cywilizacja prawosawna
Orodkiem jej jest Rosja. Od zachodniego chrzecijastwa odrnia j bizantyjski
rodowd, odrbna religia, 200 lat panowania tatarskiego, biurokratyczny despotyzm oraz
ograniczony kontakt z prdami kulturowymi Zachodu, jak renesans, reformacja i owiecenie.

Cywilizacja latynoamerykaska
Cho jest tworem cywilizacji europejskiej posiada odrbn tosamo. Jej rozwj
przebiega odmiennie ni Europy i Ameryki Pnocnej na katolickim, a obecnie protes-
tanckim podglebiu, zawiera w sobie bowiem kultury tubylcze, ktre w Europie nie istniay,
a w Ameryce Pnocnej zostay skutecznie wykorzenione. Niektrzy chc j klasyfikowa
jako podgrup cywilizacji Zachodu, czemu sprzeciwiaj si badacze poudniowoamerykascy.

Cywilizacja afrykaska
Wikszo uczonych (z wyjtkiem F. Braudela) neguje moliwo jej klasyfikowania
ze wzgldu na to, e pnoc kontynentu i jego wschodnie wybrzee nale do wiata isla-

35
mu, Etiopia stanowi odrbn cywilizacj sam w sobie, za europejski imperializm i osa-
dnictwo wniosy wszdzie elementy cywilizacji zachodniej. Wraz z ni wikszo konty-
nentu na poudnie od Sahary opanowao chrzecijastwo. Jest jednak faktem, e obecnie
afrykaskie tosamoci plemienne odywaj i mieszkacy kontynentu podkrelaj swoj
odrbno afrykask. By moe kiedy wytworzy si tam odrbna cywilizacja z orod-
kiem np. w Republice Poudniowej Afryki.
Religie to centralny element definiujcy cywilizacje. Z piciu wielkich religii wiata
cztery: chrzecijastwo, islam, hinduizm i konfucjanizm, zwizane s cile z gwnymi
cywilizacjami. Natomiast buddyzm nie przetrwa w kraju, w ktrym si narodzi. Zosta
zasymilowany z miejscowymi kulturami, np. w Chinach z konfucjanizmem i taoizmem.
Cho stanowi nadal wany element skadowy kultury wielu spoeczestw Azji, nie tworzy
cywilizacji buddyjskiej. Buddyzm rozpad si wczeniej na dwa odamy i istnieje w Sri
Lance, Birmie, Tajlandii, Laosie i Kambody (buddyzm therawada), a ludno Tybetu,


Mongolii i Bhutanu zwizaa si z lamaistyczn odmian buddyzmu mahajana.
Kontakty midzy cywilizacjami przed rokiem 1500 n.e. faktycznie nie istniay albo
byy sporadyczne i intensywne. Historycy okrelaj to mianem przypadkowych spotka.

Czas i przestrze oddzielay cywilizacje i tylko niewiele z nich istniao rwnoczenie.
Najwczeniej do kontaktw zaczo dochodzi w basenie Morza rdziemnego, Azji Po-
udniowo-Zachodniej i Indiach Pnocnych. Przemieszczanie si idei i technologii miao


wprawdzie miejsce, ale trwao to caymi wiekami (np. druk, proch strzelniczy). Do drama-
tw dochodzio wtedy, gdy lud nalecy do jednej cywilizacji podbija i eksterminowa lub
podporzdkowywa sobie lud innej cywilizacji. Zjawiska te miay zazwyczaj gwatowny
i krwawy przebieg. Poczwszy od VII w. n.e. rozwiny si do intensywne kontakty mi-



dzy cywilizacj islamu i Zachodu oraz islamu i Indii.

Europejskie chrzecijastwo zaczo si wyksztaca w odrbn cywilizacj Zachodu
pomidzy VII a IX w. Cae stulecia pozostawaa ona w tyle za innymi. Chiny, a nawet
Bizancjum, wyprzedzay wwczas Europ pod kadym wzgldem (zarwno bogactwa, jak
i siy ora, oraz w dziedzinie sztuki, literatury i nauki). Dopiero w wiekach XIXIII zacz-
a naprawd rozwija si kultura europejska. Zawdzicza to w duej mierze zdolnoci do
przyswajania sobie osigni cywilizacji wyej stojcych. Potga Turcji na pewien czas po-
oya kres pierwszemu imperializmowi Zachodu, ale od roku 1500 rozpocza si ekspan-
sja Europejczykw i ich napr na pozostae cywilizacje. Wtedy zakoczya si rekonkwista
Pwyspu Iberyjskiego, Portugalczycy zaczli penetrowa Azj, a Hiszpanie Ameryk.
W cigu nastpnych dwustu pidziesiciu lat caa zachodnia pkula oraz znaczna cz
Azji znalazy si pod panowaniem lub hegemoni pastw europejskich. Cho pod koniec
XVI w. bezporednie zwierzchnictwo pastw europejskich ustpio, a liczne kraje, w tym
Stany Zjednoczone, zbuntoway si i uzyskay niepodlego, jednak do koca XIX w.
odrodzony imperializm zachodni opanowa prawie ca Afryk, umocni sw kontrol na
subkontynencie indyjskim i w Azji, za na pocztku XX w. podporzdkowa sobie bezpo-
rednio lub porednio cay Bliski Wschd z wyjtkiem Turcji.

36
 Wpywom Zachodu zdoay oprze si cywilizacje rosyjska, japoska i etiopska,
a wic monarchie scentralizowane, ktre zachoway niepodlego. Tak wic przez 400 lat
stosunki midzy krgami kulturowymi sprowadzay si do podporzdkowania innych spo-
eczestw cywilizacji Zachodu. Gwn przesank ekspansji Zachodu by rozwj techniki,
od nawigacji poczynajc, a na rodkach militarnych koczc. Przewaga organizacyjna,
lepsza dyscyplina i wyszkolenie onierzy, lepsza bro, transport, logistyka i suba me-
dyczna to atuty w walce o podbj wiata. Ludzie Zachodu nie chc o tym pamita, ale
ludzie spoza naszego krgu kulturowego nie zapominaj o stosowaniu przemocy przez
kilka stuleci ekspansji Europejczykw.
Okoo roku 1910 wiat by bardziej zjednoczony politycznie i ekonomicznie ni
kiedykolwiek w dziejach. Sowo cywilizacja stanowio za synonim cywilizacji zachod-
niej. Wyoni si te ukad midzynarodowy definiowany w zachodnich kategoriach. Naro-
dy europejskie XIX wieku, mimo wsplnej kultury, toczyy midzy sob bezustanne walki.
Ten model utrzyma si do I wojny wiatowej. Od 1917 roku po rewolucji rosyjskiej


miejsce konfliktu midzy pastwami narodowymi zaj konflikt ideologii. Najpierw roz-
grywa si midzy faszyzmem, komunizmem i liberaln demokracj, nastpnie midzy
dwoma ostatnimi.

W latach zimnej wojny ucielenieniem tych ideologii stay si dwa supermocarstwa,
z ktrych kade okrelao sw tosamo w ideologicznych kategoriach, adne za nie byo

pastwem narodowym w tradycyjnym, europejskim sensie. Dojcie do wadzy reimw
opartych na ideologii komunistycznej najpierw w Rosji, potem w Chinach i Wietnamie,
stanowio faz przejciow od europejskiego systemu narodowego do posteuropejskiego
systemu wielocywilizacyjnego. Kraje niezachodnie przestay by zatem przedmiotami
historii rozgrywajcej si wycznie w europejskim krgu kulturowym.



Literatura

[1] Barber B.: Dihad kontra Macwiat. Warszawa, 1997

[2] Braudel F.: Historia i trwanie. Warszawa, 1971
[3] Fukuyama F.: Koniec historii. Warszawa, 1998
[4] Huntington S.: Zderzenie cywilizacji. Warszawa, 1997
[5] Ritzer G.: Makdonaldyzacja spoeczestwa. Warszawa, 1997
[6] Toffler A., Toffler H.: Wojna i antywojna. Warszawa, 1997
[7] Toynbee A.: Cywilizacja w czasie prby. Warszawa, 1991

37
 ROZDZIA TRZECI

WOJNY I KONFLIKTY W XX WIEKU

Regina Artymiak

Pojcie i systematyka konfliktu zbrojnego w prawie

i stosunkach midzynarodowych



Jeeli pozostaniemy przy klasycznej definicji Karla von Clausewitza (17801831),
ojca wspczesnej strategii, ktry w swej fundamentalnej pracy O wojnie stwierdzi, e
wojna stanowi kontynuacj stosunkw politycznych (des Politischen Verkehres) przy

zastosowaniu innych rodkw (mit Einmischung anderer Mittel), to atwo zauwaymy, e
w wieku XX niezbyt oszczdnie si nimi posugiwano. Dwudzieste stulecie przechodzi do
historii jako wiek rewolucji rosyjskiej 1917 r., dwch wiatowych wojen 19141918,
19391945, zimnej wojny (19451991) stanu rywalizacji dwch supermocarstw, USA
i ZSRR, decydujcych o losach wiata, licznych sporw i konfliktw o zrnicowanym



zasigu i charakterze. W toku tych wydarze ludzko doznaa wiele przykrych dowiad-
cze i rozczarowa. Wiek XX bywa okrelany jako stulecie mega-mierci. Ale te, jak
nigdy przedtem, zostaa podjta prba eliminowania siy ze stosunkw midzynarodowych.
W cigu stu lat chocia nie udao si unikn rozwiza siowych wiat przeszed dug
drog od rozstrzygania konfliktw na polu walki do dziaa pozamilitarnych.
W potocznym pojciu wojna jest przeciwiestwem pokoju. Pokj jest stanem nor-
malnym, wojna nienaturalnym, zmienia zasadniczo istniejce uprzednio stosunki midzy
pastwami. Rozwaania nad genez, istot i charakterem wojen, nad sposobami i drogami
prowadzcymi do uzyskania i zachowania pokoju pojawiay si w myli ludzkiej od
staroytnoci. Od niepamitnych czasw, kiedy zorganizoway si pastwa i wchodziy
w niekoczce spory i konflikty, przechodzenie z jednego stanu w drugi wyznaczao przez
tysiclecia rytm dziejw ludzkoci. Zdaniem francuskiego historyka Jeana-Jacquesa Babela
w cigu 5559 lat cywilizacji od czasw sumeryjskich do II wojny wiatowej doszo do
14 513 wojen.
W rozlegej problematyce stosunkw midzynarodowych zagadnienie wojny i pokoju,
rwnolegle z szeroko pojmowan problematyk bezpieczestwa politycznego, militarnego,
ekonomicznego, kulturowego, a ostatnio take ekologicznego, zajmuje poczesne miejsce.

38
 W nauce o stosunkach midzynarodowych pojcie konfliktu zbrojnego jest szersze
od pojcia wojny. Konflikt (ac. conflictus = zderzenie), to wszelkie przejawy walki zbroj-
nej, take nie wypowiedziane, ktrej uczestnikami s strony nie bdce podmiotami prawa
midzynarodowego. Konflikt zbrojny jest poprzedzony antagonizmem stron, narastajc
sprzecznoci interesw, konfliktem o charakterze werbalnym (protest, sprzeciw, ostrzee-
nie, groba) i akcj konfliktow (np. zerwanie stosunkw dyplomatycznych, demonstracja
siy). Akcje konfliktowe, ktre doprowadziy do uycia siy, przeksztacaj si w konflikty
zbrojne. Oba terminy uywane s wymiennie przy podkrelaniu elementu walki. Na og
mianem wojny okrela si konflikt, w ktrym uczestnicz co najmniej dwa podmioty woju-
jce, posugujce si siami zbrojnymi i stosujce rodki i metody walki zbrojnej przeciwko
sobie przy zachowaniu pewnej cigoci dziaa. Wedug Sztokholmskiego Midzynaro-
dowego Instytutu ds. Bada nad Pokojem (SIPRI) wojn jest wikszy konflikt zbrojny,
w ktrym przez duszy czas walcz oddziay wojskowe podlege dwu lub wicej rzdom
i co najmniej jednej organizacji wojskowej.


Na pojcie wojny skadaj si dziaania wojenne, tj. stan wojny i operacje prowa-
dzone w ramach walki konwencjonalnej lub partyzanckiej, o zasigu wiatowym czy lokal-
nym, z zastosowaniem si ldowych, morskich i powietrznych. Stan wojny to sytuacja

prawna, w ktrej uznaje si istnienie wojny. Jego ogoszenie pociga za sob okrelone
skutki prawne dla pastw wojujcych, neutralnych czy osb fizycznych i prawnych. Powo-
duje zerwanie stosunkw dyplomatycznych i konsularnych oraz zawieszenie umw mi-


dzynarodowych. Pastwa trzecie zobowizuj si zachowa neutralno.

Wypowiedzenie wojny nie jest rwnoznaczne z wprowadzeniem stanu wojny. Wojna
moe by prowadzona bez formalnego istnienia stanu wojny. Moe by rwnie i tak, e
stan wojny nie wie si z faktycznym prowadzeniem dziaa wojennych (np. w czasie
II wojny wiatowej niektre pastwa Ameryki aciskiej wypowiedziay wojn Niemcom,



nie podejmujc dziaa wojennych). Moe te wojna trwa nadal, mimo e operacje wojen-
ne zostay zakoczone, np. decyzj o zakoczeniu stanu wojny z Niemcami Polska podja
w 1945 r.
W historii oglnej, politologii i nauce o stosunkach midzynarodowych istnieje wiele
klasyfikacji konfliktw zbrojnych. Cz badaczy uwzgldnia tylko te konflikty, w ktrych
uczestnicz regularne jednostki. Na tej podstawie w cigu 90 lat XX w. zarejestrowano
blisko 180 konfliktw zbrojnych, przy czym 140 z nich rozpoczo si po II wojnie wia-
towej. Ich podzia geograficzny wskazuje na szczeglne nasilenie si konfliktw od lat
trzydziestych do poowy stulecia w Azji Poudniowo-Wschodniej, a od pocztku lat 60.
w Afryce i na Bliskim Wschodzie.
Istniej jeszcze inne kwalifikacje zalene od przyjtych metod badawczych, kryteriw
wyjciowych czy nawet pogldw autora, dzielce wojny na regularne, partyzanckie, do-
mowe, interwencyjne, prewencyjne, ldowe, morskie, powietrzne. W rezultacie liczb
konfliktw zaistniaych tylko po II wojnie wiatowej szacuje si na okoo 150160
w zalenoci od ich rodzaju, zasigu i wielkoci zaangaowanych si.
W przeszoci, kiedy podbj nowych ziem mia istotne znaczenie dla dobrobytu
i potgi pastw, przewaay wojny midzy pastwami: ograniczone w sensie terytorialnym,

39
w doborze wroga i w zakresie stosowanych rodkw. Wspczenie, w nastpstwie podsta-
wowych dawniej i pojawienia si nowych kryteriw politycznych, dowiadcze wojen
wiatowych, broni atomowej, zobowiza przestrzegania prawa midzynarodowego, regu-
larne wojny miedzy pastwami ustpiy miejsca pynnym formom przemocy. W II poowie
XX w. uderza kontrast midzy nik liczb wojen midzy pastwami, a znaczn iloci
wojen domowych wynikajcych z sytuacji wewntrznej pastw. Co wicej, o ile w prze-
szoci wszelki konflikt lokalny nis w sobie grob wojny regionalnej czy wiatowej, to
dzi odwrotnie, tam gdzie taki konflikt wybuchnie, spoeczno midzynarodowa stara si
go gasi i izolowa.
Niewielu politykw sprawujcych wadz w XX w. wierzyo w przyszo bez wojen,
mimo rnych pogldw na te kwestie. Nawet zasady unikania przemocy Mahatmy
Ghandiego legy w gruzach wobec dwch wojen Indii z Pakistanem o Kaszmir (1947
1948, 19651966). Nastpio jednak ograniczanie uycia siy w stosunkach midzy pa-
stwami. Niewtpliwie byo to nastpstwem koszmaru II wojny wiatowej, dwubiegunowe-


go podziau wiata, zagroenia nuklearnego sytuacji, w ktrej zwycistwo rwnaoby si
klsce. W pewnym sensie czynnikiem powstrzymujcym byo te nabywane z czasem

przekonanie o tym, e dziania militarne s nie do koca skuteczne, niezwykle kosztowne
i brzemienne w bardzo powane konsekwencje. W wiecie rywalizacji dwch supermo-
carstw niepowodzeniem dla strony atakujcej zakoczya si np. francusko-brytyjska
operacja sueska w 1956 r. Akcj wsplnie zablokoway USA i ZSRR dostrzegajc w niej


odradzajcy si kolonializm. Nie udao si wyeliminowa wojny jako metody rozstrzygania

sporw. Niechlubne przykady to wojna koreaska (19501953), wietnamska (19611974),
wojny izraelsko-arabskie (1967, 1973, 1982), iracko-iraska (19801987) oraz wojna w Za-
toce Perskiej (19901991).



Upraszczajc mona klasyfikacj konfliktw sprowadzi do dwch podstawowych

rodzajw:
1) wojen midzy pastwami,
2) wojen domowych.
Jeeli kryteria pierwszych s oczywiste, to w drugich mieszcz si rne formy walki: ple-
mienne, narodowowyzwolecze, powstania wszelkiego rodzaju, zorganizowane bunty wsparte
zbrojnymi oddziaami, walki o wadz, w ktrych kada ze stron dysponuje si zbrojn.
Z uwagi na zasig i stopie zaangaowania pastw stosowany jest take podzia
konfliktw na:
globalne w ktrych angauj si czynnie siy mocarstw wiatowych i ktre
wywouj globalne napicia;
regionalne toczone przy udziale najwikszych pastw regionu pretendujcych do roli
regionalnych mocarstw, przy uyciu powanych si zbrojnych na duym obszarze;
lokalne w ktrych uczestnicz pastwa o niskiej pozycji midzynarodowej, dyspo-
nujce niewielkimi siami zbrojnymi; konflikty te nie wywouj wikszych napi
i negatywnych skutkw midzynarodowych.

40
 Mona si te spotka, zwaszcza w publikacjach wojskowych lat 80., z typologi do-
konywan przy zastosowaniu kryteriw politycznych, a konkretnie stopnia zaangaowa-
nia si supermocarstw.
Wedug tych kryteriw wojny dzieli si na:
wewntrzne (wewntrzblokowe) prowadzone w ramach danego sojuszu politycz-
no-militarnego; zaliczano do nich wojny domowe w strefie wpyww supermo-
carstwa z jego ukryt lub jawn interwencj na rzecz jednej ze stron konfliktu;
peryferyjne prowadzone poza obszarem sojuszy, w ktre mocarstwa angaoway
si porednio, bd bdce konfliktem midzy jednym z czonkw sojuszu a pa-
stwem trzecim;
regionalne o duym nateniu, prowadzone midzy dwoma uczestnikami sojuszu
polityczno-militarnego, ich cele i zasig s ograniczone stref buforow mocarstwa
i traktowane jako zastpcze pole bitwy wobec niemonoci konfrontacji bezpo-
redniej;


wiatowe to bezporednia konfrontacja midzy supermocarstwami.

W tej klasyfikacji mieszcz si take te wojny, w ktrych konflikt wewntrzny przero-
dzi si w midzynarodowy, wcigajc w dziaania militarne siy zbrojne wielu pastw. Tak
dziao si np. w czasie wojny secesyjnej w Biafrze, poudniowo-wschodnim regionie Nige-

rii (19671970), w Bangladeszu (1971) podczas wojny w Korei (19501953) i Wietnamie
(19611974). W literaturze przedmiotu nawet konflikt izraelsko-arabski bywa interpreto-
wany w kategorii wojny domowej, chocia przyczyn jest szczeglna sytuacja: niemono
koegzystencji dwch narodowoci w granicach jednego pastwa.



rda i przyczyny wojen i konfliktw

Wrd osb zajmujcych si problematyk stosunkw midzynarodowych istnieje

zgodna opinia, e niejednorodno wspczesnego wiata, rnorodno, intensywno
i wielopaszczyznowo kontaktw midzynarodowych w sposb naturalny rodzi spory
i sprzecznoci. Wszyscy te zgodnie oceniaj jako patologiczne te zjawiska, ktre zakcaj
porzdek i powoduj przetwarzanie si sporw w wojny, traktowane jako jedyny sposb
ich rozstrzygania.
Polemologia nauka zajmujca si badaniami nad wojn (gr. polemos = wojna, bj,
walka) dostrzega trzy gwne przyczyny wojen:
1) strukturalne zalene od rodzaju techniki, nadmiernego zbrojenia, wzrostu zna-
czenia elit wojskowych, potencjau ekonomicznego i demograficznego;
2) koniunkturalne gwnie polityczne alianse i koalicje, zmiany opinii publicznej
pod wpywem ideologii, propagandy lub religii, negatywne stereotypy etniczne;
3) okazjonalne (bezporednie) nieprzewidziane incydenty czy prowokacje.

41
 W pracach o konfliktach zbrojnych dominuje systematyka biorca za punkt wyjcia
paszczyzny stosunkw midzynarodowych. Wskazuje na nastpujce grupy czynnikw
powodujcych wojny:
czynniki ekonomiczne:
napicia o charakterze wewntrznym,
uzalenienia zewntrzne,
miejsce w midzynarodowym podziale pracy;
czynniki polityczne:
wewntrzne napicia spoeczne,
podziay etniczne,
roszczenia terytorialne,
poczucie zagroenia zewntrznego,
dziaalno opozycji;
czynniki ideologiczne:
ustrojowe,

religijne,

przeszo historyczna,
uprzedzenia rasowe.

Naley zauway, i bardzo rzadko zdarzao si, by u podstawy konfliktu zbrojnego
leaa jedna przyczyna. Istniej najczciej cae kombinacje przyczyn doprowadzajce do
konfliktw. Przywdcy pastw kierujc si wasnymi ambicjami politycznymi, koncepcja-
mi sprawowania wadzy, wewntrznymi ukadami, a bywa e i emocjami, chcc umocni
bd utrzyma pozycj wasnego pastwa na arenie midzynarodowej, powoujc si na



racj stanu, dokonywali wasnej interpretacji sytuacji konfliktowej. Nie liczc si ani z inte-
resem swego partnera, ani prawem midzynarodowym, podejmowali decyzj o zastosowaniu
siy. Powysze czynniki okrelaj charakter konfliktu, ktry rzadko bywa jednoznaczny.
Towarzysz mu napicia, np. etniczne czy wyznaniowe, nierzadko ingerencja pastw trze-
cich, tworzc konglomerat mechanizmw sprawczych trudnych do wyjanienia. Dzisiaj
wiemy, e splot wielu czynnikw zdecydowa o charakterze i rozmiarach wojen z lat 1914
1918 i 19391945. Bliszy przykad, to wojna iracko-iraska z lat 19801989, u podoa
ktrej znalazy si powody natury historycznej, spory religijne, narodowociowe, terytorial-
ne, konflikt polityczny, rywalizacja o dominacj ekonomiczn w regionie.
Czasami w danym regionie wiata dominuje okrelona przyczyna konfliktw ujaw-
niajcych si w innych paszczyznach, na przykad spory terytorialne niekiedy o bardzo
dugim rodowodzie sigajcym nawet II poowy XIX w., czy z czasw ustanawiania adu
midzynarodowego po wojnach, a take braku traktatw pokojowych. Szczeglnie niepo-
kojce s te, ktrych rodowd jest cile zwizany z rozpadem kolonializmu. Granice wyty-
czane samowolnie przez pastwa europejskie pozostay prawie bez zmian. Nie pokrywajc
si z naturalnym podziaem etnicznym czy kulturowym, zamykay w jednej strukturze pa-
stwowej dziesitki sprzecznych interesw i postaw. W innym przypadku dominujc przy-

42
czyn s spory o surowce, gdzie chodzi nie tylko o dostp do zoa, ale i rnice zda doty-
czce ich dystrybucji.
Powszechnie sdzi si, e zjawiskiem o szczeglnym znaczeniu, ktre zrodzio nowe
fronty agresywnoci, bya militaryzacja nowo powstaych pastw w Afryce i Azji. Nad-
mierne zbrojenia krajw, ktrych w istocie nie byo na to sta, podporzdkowanie wartoci
cywilnych wartociom wojskowym, ksztatowanie si i wywyszanie elit wojskowych pro-
wadzio wprost do wojen. Bogata Pnoc, sprzedajc bro pod eufemistycznym terminem
transferu techniki nie widziaa w tym zagroenia dla pokoju. Grob czono z broni
nuklearn, za pomoc ktrej pooono ostateczny kres II wojnie wiatowej.
Rywalizacja supermocarstw w okresie zimnej wojny rozcigaa si na kraje tzw. Trze-
ciego wiata podsycaa lokalne napicia i konflikty, np. zaopatrujc w bro obie strony. Na
tych obszarach wojna awansowaa wrcz do rangi podstawowego narzdzia polityki roza-
dowujcego wewntrzne, czy lokalne tarcia. Trudno rwnie nie zauway, e w wieku


dwubiegunowoci jedynymi moliwymi konfliktami byy te, na ktre przyzwolenie daway
supermocarstwa.

Pokojowe regulowanie sporw midzynarodowych.
Rozwizania prawne


Ograniczenie konfliktw zbrojnych i regulowanie sporw tzn. przeciwstawnych stano-

wisk zainteresowanych stron, przy zastosowaniu rodkw pokojowych stanowi dla spoecz-
noci midzynarodowej jeden z najwaniejszych problemw.
Od dawna prbowano okreli, kiedy wojna jest dopuszczalna, a kiedy nie (ius ad



bellum wedle terminologii przyjtej w prawie midzynarodowym). Jeeli ju jednak

dojdzie do wojny, to jakie rodki mona, a jakich nie powinno si stosowa w dziaaniach
wojennych (ius in bellum).
W przeszoci w znacznym stopniu pod wpywem pogldw Machiavellego, ktry
gosi, e z istoty suwerennoci pastwa wynika absolutna swoboda wyboru rodkw, jakie
mona stosowa w obronie swych interesw wojny byy dozwolone i traktowane jako
atrybut suwerennoci. Chocia dzielono je na sprawiedliwe, tzn. wytaczane za obraz lub
krzywd, dla odwrcenia za i osignicia dobra oraz niesprawiedliwe, to bez wzgldu na
przyczyny, wojn okrelano jako szczeglny stosunek stron. Ewentualnemu regulowaniu
moe podlega wycznie skutek owego stosunku. Pogld ten jak twierdzi Johan Keegen,
filozof konfliktu, w pracy Historia wojen przetrwa przez ca epok prochu, a kiedy od
II poowy XIX w. w nastpstwie postpu technicznego pojawiy si nowe rodzaje broni
i nowe techniki zabijania, sta si niebezpieczny nawet dla mocarstw. W rezultacie czow-
ka wczesnych pastw zdecydowaa si na pewne, acz skromne ograniczenia w kwestii wy-
powiadania i prowadzenia dziaa wojennych. Reguloway je Konwencje Genewskie z 1899 r.
Niemay wpyw na owe dziaania miaa opinia publiczna. Powstajce wwczas w Europie
ruchy spoeczne i polityczne, liczne stowarzyszenia ludzi wiata nauki i kultury podnosiy

43
kwestie wojny i pokoju dajc pocztek pniejszym ruchom pacyfistycznym. Pierwsze
demonstracje antywojenne odbyway si na przeomie XIX i XX w. W 1901 r. przyznano
pierwsz pokojow Nagrod Nobla.
W XX w. stopniowo wprowadzano ograniczenia prawne w prowadzeniu wojen a do
cakowitego zakazu. Pierwsze prby podjto w II Konwencji Haskiej z 1907 r. i Pakcie Ligi
Narodw z 1919 r., ktry nakada na pastwa obowizek odwoywania si do arbitrau
w wypadku sporw i ustanawia sankcje w przypadku odmowy zastosowania si do wer-
dyktu. Dziaania idce w tym kierunku skonkretyzowano ostatecznie w Pakcie Brianda
Kelloga w 1928 r., ktry niezalenie od paktu Ligi Narodw zobowizywa sygnatariuszy
(od stycznia 1939 r., byo to 75 krajw) do rozwizywania wszelkich przyszych sporw
rodkami pokojowymi. W art. 2 uznawali, e:

(...) zaatwianie i rozstrzyganie sporw i konfliktw bez wzgldu na ich natur i pochodze-
nie, ktre mogyby powsta midzy nimi, powinny by osigane tylko za pomoc rodkw


pokojowych.

Wojna zostaa przynajmniej formalnie wyczona spod prawa. W praktyce tylko raz

udao si, opierajc na postanowieniach tego dokumentu rozwiza spr midzynarodowy
w 1929 r., midzy Zwizkiem Radzieckim a Chinami o lini kolejow w Mandurii. Pakt
zawid ju cakowicie w latach trzydziestych.

Rwnoczenie zostay te podjte pierwsze prace nad sprecyzowaniem pojcia agresji.
Pierwsza konwencja zostaa podpisana w 1933 r., z inicjatywy Zwizku Radzieckiego
z ssiadujcymi z nim krajami. Umawiajce si strony za akt agresji uznay wypowiedzenie
wojny, blokad portw i poparcie uyczone uzbrojonym bandom. Podkrelano przy tym, e
adne wzgldy polityczne, wojskowe czy gospodarcze nie usprawiedliwiaj agresji.



Zlekcewaenie nowej zasady prawa midzynarodowego o zakazie prowadzenia wojny

sprawio, e po zakoczeniu II wojny wiatowej w Karcie Narodw Zjednoczonych utwo-
rzonej w 1945 r., potwierdzono Pakt Ligi Narodw i Pakt BriandaKelloga. Sygnatariusze
(51 pastw) ustanowili zakaz stosowania siy i groby jej uycia (art. 2, pkt. 4) przeciwko
integracji terytorialnej lub niepodlegoci politycznej ktregokolwiek pastwa lub w inny
sposb niezgodny z celami Organizacji Narodw Zjednoczonych. Stworzono take
mechanizm zbiorowego bezpieczestwa i sankcji, ktry dawa ONZ moliwo stosowania
rodkw militarnych wobec agresora (art. 33). Praktyka wykazaa, e nie udao si
zapewni temu mechanizmowi mimo stara sprawnego i skutecznego dziaania. Zoy-
o si na to wiele przyczyn. Do najwaniejszych naley zaliczy midzynarodow rywaliza-
cj w okresie zimnej wojny, prowadzenie przez cz czonkw ONZ polityki z pozycji
siy, tworzenie sojuszy militarnych, wycig zbroje, liczne akty agresji i amanie prawa
midzynarodowego. Nadto nie wykonano postanowie Karty NZ zmuszajcych jej sygna-
tariuszy do postawienia si zbrojnych do dyspozycji Rady Bezpieczestwa na jej danie
i stosownie do specjalnych ukadw w celu utrzymania pokoju midzy narodami. Po raz
pierwszy w historii ONZ udao si uruchomi mechanizm zbiorowego bezpieczestwa bez
wtpliwoci i zastrzee dopiero w zwizku z napaci Iraku na Kuwejt w 1990 r. Doda nale-

44
y, e operacje pokojowe ONZ nie maj wyranego umocowania prawnego w Karcie, co spra-
wio, e w przeszoci kwestionowano ich legalno. Obecnie istnieje w tej sprawie consensus.
W 1950 r. Komisja Prawa Midzynarodowego ONZ uznaa za jedn z zasad prawa
midzynarodowego postanowienia Midzynarodowego Trybunau Wojennego w Norym-
berdze z 1945 r., uznajce za zbrodni przeciw pokojowi planowanie, przygotowanie
i inicjowanie wojny napastniczej. Zakaz agresji, groby lub uycia siy zosta wprowadzo-
ny do dokumentw licznych organizacji midzynarodowych, take o charakterze regional-
nym np. Organizacji Pastw Amerykaskich czy Ligi Pastw Arabskich, ktrych zadaniem
zgodnie z wymogiem Karty NZ jest rozstrzyganie sporw o charakterze lokalnym.
Powrcono te do prby zdefiniowania agresji. Po wieloletnich sporach politycznych
i merytorycznych Zgromadzenie Oglne ONZ przyjo definicj agresji 14 grudnia 1974 r.
Wzbogacia ona znane sprzed II wojny wiatowej sformuowanie o nowe elementy, wyni-
kajce z odzwierciedlenia sytuacji polityczno-militarnej uksztatowanej po wojnie. Do


takich naleao np. uycie si zbrojnych znajdujcych si na terytorium drugiego pastwa
w wyniku porozumienia z nim, w sposb sprzeczny z warunkami takiej umowy, a take
przeduanie ich pobytu po wyganiciu takiego porozumienia i udostpnienie przez pa-

stwo swego terytorium innemu, jeeli to drugie korzysta ze dla dokonania agresji prze-
ciwko krajom trzecim.
Zakres stosowania siy zosta potwierdzony w zasadach Prawa Midzynarodowego

z 24.X.1970 r. oraz w Akcie Kocowym Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy
w Europie z 1975 r. U podstaw tego rodzaju dziaa lego zaoenie, e odpowiedzi na
ewentualne zagroenie moe by globalny system bezpieczestwa, w ktrym nie wojna,
lecz polityka wspdziaania byaby regulatorem przeciwiestw, a o rozwoju wiata decy-
dowaby duch wsppracy, a nie konfrontacji.



Przytoczony art. 33 Karty Narodw Zjednoczonych zawiera katalog dyplomatycznych

(niesdowych) rodkw regulowania sporw. Zasadnicz rol odgrywaj bezporednie
rokowania dyplomatyczne prowadzone przez uprawomocnionych przedstawicieli pastw,
np. prezydenta, szefa rzdu, ministra spraw zagranicznych czy ambasadora. Rokowania mog
by prowadzone rwnie w drodze wymiany not dyplomatycznych. Spr moe by zaatwiony
przez jednostronne lub wzajemne ustpstwa i przyjcie formuy kompromisowej.
W przypadku gdy bezporednie rokowania nie przynosz rezultatu, innym czsto
stosowanym rodkiem jest udzielenie pomocy przez stron trzeci w ramach tzw. dobrych
usug, ktre obejmuj wszelkie rodki zmierzajce do bezporedniego zblienia stron sporu
i mediacji (porednictwa) polegajcej na przedoeniu konkretnych rozstrzygni sporu.
Nadto istnieje moliwo powoania midzynarodowej komisji bada ustalajcej stan
faktyczny sporu i moliwoci jego zakoczenia cznie z przygotowaniem projektu porozu-
mienia i przeprowadzenia postpowania pojednawczego. Doda naley, e we wszystkich
wymienionych sposobach regulowania sporw przedstawione przez stron projekty nie
maj dla stron wicego charakteru.
W deniu do utrzymania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa zastosowano
mechanizmy pokojowego regulowania sporw w kilkunastu najwaniejszych konfliktach.

45
Do najbardziej znanych naley misja mediacyjna ONZ w sprawie Afganistanu, zakoczona
podpisaniem w 1988 r. porozumienia przez Afganistan, Pakistan, USA i ZSRR, na mocy
ktrego Zwizek Radziecki zobowiza si do wycofania swoich wojsk z Afganistanu do
koca 1989 r. Po stronie sukcesw dziaa mediacyjnych naley wymieni take ukad
o zawieszeniu broni przewidujcy wycofanie si Stanw Zjednoczonych z Wietnamu, za-
warty w 1973 r. pokojowy plan rozwizania konfliktu w Nikaragui w 1989 r., bezporednie
rokowania po wojnie Iranu i Iraku (19801988), zakoczenie trwajcej trzynacie lat wojny
na Saharze Zachodniej w 1988 r., rozwizanie problemu Namibii w 1988 r. i Kambody
w 1990 r.
Prawo midzynarodowe stwarza rwnie moliwoci rozstrzygania kwestii spornych
midzy pastwami przez kompetentne midzynarodowe organy sadowe: sdy stae i sdo-
wnictwo rozjemcze (arbitra midzynarodowy). Za prekursorw wspczesnych dziaa na-
ley uzna Sd Rozjemczy w Hadze istniejcy po dzie dzisiejszy utworzony w 1907 r.


na podstawie postanowie II Konferencji Haskiej, i Stay Trybuna Sprawiedliwoci Mi-
dzynarodowej Ligi Narodw z okresu midzywojennego. Wspczenie naczeln rol spe-
nia Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci (MTS) gwny organ sdowy ONZ. By

to symbol nadziei, e ONZ stanie si skutecznym instrumentem utrzymania trwaego poko-
ju, a wszystkie problemy midzynarodowe bdzie mona rozwizywa z pominiciem roz-
strzygni siowych. Dzi pidziesicioletnia historia funkcjonowania Organizacji skania

do nieco odmiennych refleksji. Statut MTS jest czci Karty Narodw Zjednoczonych,
a jego sygnatariuszami s wszystkie pastwa czonkowskie. Do kompetencji Trybunau na-
ley rozpatrywanie spraw wymienionych w Karcie NZ i sporw zgaszanych przez pastwa
pod warunkiem zgody stron. Decyzja Trybunau jest obowizujca tylko wwczas, gdy
sygnatariusze dobrowolnie uznaj jego kompetencje. Orzeczenia maj charakter ostateczny



i nie podlegaj zaskareniu.

Liczba spraw przedoonych Trybunaowi w caym pidziesicioleciu powojennym
jest mniejsza od liczby spraw, ktre rozpatrywa Stay Trybuna Sprawiedliwoci Midzy-
narodowej w latach 192239 (wg Encyklopedii Spraw Midzynarodowych E. Osmaczyka
57). Wezwania Zgromadzenia Oglnego ONZ do korzystania z usug Trybunau nie
spotykaj si z naleytym odzewem. Nie ronie te liczba rozstrzygnitych sporw i opinii
doradczych. Zaledwie 1/3 czonkw ONZ przyja obowizujc jurysdykcj MTS. Wiele
pastw skadajc deklaracj przystpienia, dokonao licznych zastrzee ograniczajcych
w znacznym stopniu zgod na jurysdykcj Trybunau, a zwaszcza zastrzego sobie prawo
do wyczenia wg wasnego uznania okrelonej kategorii sporu. Zauway mona take
negatywn reakcj pastw na decyzje Trybunau, przejawiajc si lekcewaeniem zobo-
wiza wynikajcych z jego orzecze. Od 1945 r. MTS wyda dotyczce kilkunastu sporw
wyroki, ktre nie zawsze byy wykonywane. Znane s postawy rzdu Francji w 1974 r.
w zwizku ze skarg Australii i Nowej Zelandii w sprawie francuskich dowiadcze atomo-
wych na Pacyfiku. Warto rwnie wymieni spraw dotyczc przetrzymywania dyploma-
tw amerykaskich jako zakadnikw w Iranie oraz postaw USA w 1984 r. w zwizku ze
skarg Nikaragui przeciwko USA o naruszenie suwerennoci i integracji terytorialnej

46
z prob o wydanie nakazu pooenia kresu akcji popierania si zmierzajcych do obalenia
rzdu nikaraguaskiego. Na trzy dni przed wniesieniem skargi przez Nikaragu admini-
stracja USA oznajmia, e przez dwa lata nie bdzie respektowaa orzecze MTS w sprawie
sporw Stanw Zjednoczonych z pastwami Ameryki rodkowej oraz innych zwizanych
z regionem rodkowoamerykaskim.
Podobny problem dotyczy rwnie sdw rozjemczych i staych sdw regionalnych.
Sd rozjemczy w Hadze w zasadzie pozostaje bezczynny. Rada Zarzdzajca Sdu wrcz
apeluje do pastw stron Konwencji o korzystanie z jego pomocy. Rwnie pozostaj
bezczynne sdy rozjemcze utworzone moc traktatw pokojowych zawartych po II wojnie
wiatowej dla regulowania sporw, nie otrzymuj bowiem adnej sprawy do rozstrzygnicia.
Przyczyny tego zjawiska, jak w wielu innych przypadkach, s zoone. Oczywisty
wpyw miao wprowadzenie zakazu stosowania siy i groby jej uycia. Coraz rzadziej
pastwa wiodce spr stoj wobec alternatywy: albo wojna, albo skierowanie sprawy do
sdu midzynarodowego. Take ostateczny i nie podlegajcy zaskareniu charakter orze-


czenia jest jedn z przyczyn wstrzymujcych rzdy pastw przed przekazywaniem sporu do
midzynarodowego sdu. Znacznie wiksz swobod pozostawiaj stronom rokowania
dyplomatyczne.


Stosowanie siy w regulowaniu konfliktw midzynarodowych
Stopniowe przyjmowanie przez pastwa zgodnie z postanowieniami prawa midzyna-
rodowego zobowiza o zaniechaniu wojny ograniczyo jedynie moliwoci posugiwania
si si. Problem pozosta nadal aktualny. Istniej pastwa, ktre nie tylko nieustannie



prezentuj gotowo posuenia si si, ale decyduj si na jej uycie. Wynika to z przeko-
nania o niepodwaalnym znaczeniu siy w stosunkach midzynarodowych, take dla bez-
pieczestwa pastwa czy regionu. Towarzysz temu trudnoci z okreleniem samego
pojcia siy i prawa spoecznoci midzynarodowej do posugiwania si si w celu zapo-
biegania konfliktom.
Potencja wojskowy, podobnie jak w przeszoci, peni istotn funkcj, cho zmieni
swe znaczenie. Wspczenie obejmuje armi i te elementy gospodarki narodowej, ktre
decyduj o liczebnoci wojska, jakoci wyszkolenia, poziomu technik i moliwociach
projekcji siy, zaopatrzeniu i zapasach. Zbrojenia, doskonalenie broni to nadal jedno
z podstawowych zada stawianych sobie przez pastwa, ktre pochania ogromne sumy
z budetu.
Ju sam fakt posiadania okrelonego potencjau militarnego stanowi w odczuciu dane-
go pastwa pewn gwarancj bezpieczestwa. Jest rodzajem informacji skierowanej pod
adresem ewentualnego napastnika o nieopacalnoci ataku i moliwych stratach przewy-
szajcych jakiekolwiek korzyci. Nadto uwydatnia i podkrela presti, wpyw kraju na
ogln sytuacj w wiecie czy regionie. Na przykad Zwizek Radziecki mia pozycj
supermocarstwa dziki sile militarnej, jak dysponowa, mimo cakowitego braku stabilno-

47
ci gospodarczej kraju. W dwubiegunowym adzie midzynarodowym kade napicie,
a nawet ozibienie w stosunkach midzy blokami politycznymi pastw, przejawiao si
w organizowaniu manewrw, utrzymaniu staej gotowoci niektrych rodzajw wojsk,
koncentracji i wzmoonych ruchach wojsk w pobliu granicy przeciwnika. Znaczenie siy
podkrela nawet fakt, e odprenie w stosunkach midzynarodowych wizao si zawsze
z podejmowaniem rozmw i okrelonych decyzji na temat rozbrojenia.
Kluczowym problemem spoecznoci midzynarodowej w sferze bezpieczestwa jest
kwestia rozprzestrzeniania broni masowej zagady i groba jej uycia wspierana przez
handel materiaami rozszczepialnymi. Po zakoczeniu zimnej wojny bro jdrowa, ktra
wydostaa si z arsenau wielkich mocarstw, zasadniczo wpyna na zmian ukadu si
w skali globu. Po rozpadzie ZSRR bro atomow posiadaj oprcz Rosji Biaoru,
Ukraina i Kazachstan. Ponadto aspiracje atomowe ujawniaj kraje tzw. Trzeciego wiata,
ktre posiadanie tego rodzaju broni uwaaj za istotny wyznacznik mocarstwowoci.


Niestabilno polityczna wikszoci tych pastw rodzi niebezpieczestwo dostania si
broni w niepowoane rce lub wybuch przez przypadek. W ostatnich kilkunastu latach
powikszy si tzw. klub atomowy grupujcy pastwa dysponujce technologi produkcji

broni jdrowej. Doczyy do niego Republika Poudniowej Afryki, Indie, Pakistan. Podej-
rzewa si o posiadanie broni jdrowej Kore Pnocn, Iran, Izrael.
Trudnoci zwizane z eliminacj siy w dziaaniach midzynarodowych s pochodn

trudnoci w likwidowaniu rde napi i konfliktw. Elity polityczne dowiadczaj nie-
monoci wypracowania skutecznych mechanizmw obniania poziomu zbroje, takiego
systemu, w ktrym byyby respektowane decyzje gremiw stojcych na stray bezpiecze-
stwa, a nade wszystko skutecznych zasad midzynarodowej kontroli prawa zakazujcego
stosowania siy zbrojnej.



Prawne ograniczenie dopuszczalnoci uycia siy w rozstrzyganiu sporw spowodo-

wao, e pastwa do realizacji swoich celw wykorzystuj bdcy w ich posiadaniu poten-
cja pozamilitarny: si ekonomiczn, przewag cywilizacyjn i kulturow oraz moliwoci
techniczne. Potencja gospodarczy zawsze warunkowa pozycj midzynarodow pastwa.
Kraje, ktre dysponuj potnymi rodkami materialnymi i technicznymi, wykorzystuj
rne formy i rodki przymusu, silnie oddziaywuj na gospodark pastw maych i sa-
bych. S to najczciej stosowane odpowiednio wysokie taryfy celne, kwoty importowe,
nakadanie embarga, wycofywanie lub zawieszanie na pewien okres udzielania pomocy czy
blokowanie inwestycji przez odmow kredytw. Czyni to bezporednio lub za pored-
nictwem organizacji midzynarodowych, np. Midzynarodowego Funduszu Walutowego.
Posugiwanie si si ekonomiczn lub szerzej pozamilitarn ma dwie strony.
Z jednej bowiem sprzyja rozwojowi wsppracy, suy interesom pastw sabszych, two-
rzy dla korzystne ukady i stabilizuje okrelony region w trway sposb. Z drugiej za presja
ekonomiczna, kulturowa czy polityczna, majca niejednokrotnie znamiona szantau, przy-
nosi negatywne skutki, cho mniej widoczne ni zniszczenia wojenne. Moe doprowadzi
do podporzdkowania silniejszemu pastwu lub ugrupowaniu pastw. Pomoc gospodarcza
bywa te traktowana jako narzdzie do celw politycznych. Czyni tak Zwizek Radziecki,

48
np. udzielajc Egiptowi w czasach prezydentury Nasera pomocy przy budowie tamy asua-
skiej (19681971). Inny take wymowny przykad to pozycja ekonomiczna ameryka-
skiej United Fruit Company w yciu politycznym tzw. republik bananowych Ameryki
rodkowej. Doktryna protekcjonizmu zakada ograniczenie swobodnej midzynarodowej
konkurencji w celu ochrony wasnych produktw. W ukadach regionalnych coraz pow-
szechniejsze jest tworzenie stref wolnego handlu poprzez znoszenie we wzajemnych kon-
taktach gospodarczych barier celnych i ogranicze w przepywie kapitau, towarw, usug
i siy roboczej.
Coraz czciej jak twierdzi E. Stadtmller, wspautorka ksiki Problemy politycz-
ne wspczesnego wiata wanie te czynniki decyduj o faktycznym znaczeniu pastwa
na arenie midzynarodowej, buduj jego mocarstwowo, pozwalaj wywiera wpyw na
jego partnerw, a z czasem przej nad nimi kontrol. Dodajmy przy tym, e najcenniejsz
si doby wspczesnej staje si wiedza umoliwiajca rozwj nowych technologii, prze-


twarzania i wykorzystania danych, peny i szybki dostp do informacji i moliwoci stero-
wania jej przekazem.

Skutki wojen i konfliktw zbrojnych

Liczba i intensywno wojen i konfliktw, jakich dowiadczy wiat w XX wieku,
wpyny na zmian pogldw, na bilans star zbrojnych. W przeszoci, co ewidentnie
wynika z bada historycznych, ludzko wyranie oceniaa, e korzyci pynce z wojny
przewaaj nad kosztami. Obecnie oceny s zgoa inne. Opinia publiczna i politycy po-
strzegaj wojn w kategoriach klski, uznaj przewag kosztw nad korzyci. W rwnym



stopniu dotyczy to biednych i bogatych krajw. Niezamierzonym efektem nadmiernych

zbroje zagraajcym take bogatym krajom jest inflacja czy wrcz superinflacja. Pastwa
biedne, ktre buduj swoj si militarn przy sabej kondycji wasnej gospodarki popadaj
w ekonomiczn zaleno od bogatszych, a walczc midzy sob uboej jeszcze bardziej.
Najbardziej bolesnym i widocznym skutkiem s straty ludnociowe. Dokadne ich
wyliczenie nie jest moliwe z wielu przyczyn, najczciej z powodu niepenej statystyki,
a nawet jej braku. Straty bywaj celowo ukrywane, zwaszcza w przypadku zbrodni ludo-
bjstwa czy egzekucji przeprowadzanych z pobudek ideologicznych i politycznych. Poda-
wane liczby maj najczciej charakter szacunkowy, oddaj jednak skal zjawiska daleko
waniejsz od szczegowych wylicze. Jedno jest pewne. Owo niwo mierci w XX w. ma
dwie zasadnicze przyczyny. Pierwsza to przeduajce si i wyniszczajce wojny, druga to
celowe dziaanie reimw totalitarnych, zabijanie z powodu ideologicznej nienawici.
Oblicza si, e w wojnach i konfliktach mijajcego stulecia, o rnym zasigu i cha-
rakterze zostao zabitych nie mniej ni okoo 87 milionw ludzi, a liczba rannych oraz
trwale okaleczonych i tych, ktrzy ucierpieli w inny sposb, nie jest moliwa do ustalenia.
Dostrzega si przy tym, e wrd ofiar wojny systematycznie wzrasta liczba cywili. Pod-
czas I wojny wiatowej ludno cywilna stanowia okoo 5% oglnych strat ludzkich, w II

49
wojnie ju okoo 50%, w wojnie koreaskiej (19501953) wzrosa do 60%, a w wojnie
wietnamskiej (19611974) wynosia 70%. W tej ostatniej pojawi si nawet termin body
count liczenie zabitych, ktry dla amerykaskich oddziaw sta si miernikiem sukcesu.
Zabijano, niszczono, palono wszystko, co mogo da oson partyzantom, bombardowano
kady obiekt uatwiajcy ruch i egzystencj. Nie liczono si z nastpstwami tzw. taktyki
spalonej ziemi. Oblicza si, e w konfliktach etnicznych w Afryce, niektrych krajach Azji,
a nawet Ameryki aciskiej ludno cywilna to okoo 8085% ofiar. Spostrzeenie to
mona odnie do konfliktw etnicznych w byej Jugosawii czy ZSRR. Wrd walczcych
stron roso przekonanie co z moralnego punktu widzenia jest naganne e ludno
cywilna przeciwnika stanowi cakowicie uprawniony cel ataku. Takie mylenie i dziaanie
prowadzi wprost do biologicznego wyniszczania talentw, energii i zasobw genetycznych
wielu narodw. Liczba zabitych z premedytacj nie w walce, ale z najrniejszych ideo-
logicznych pobudek siga 80 milionw. Zniszczeniu ulega te kulturowe dziedzictwo


narodw, ktrego czsto nie mona ju odtworzy. W wojnach domowych i regionalnych,
jakie miay miejsce po II wojnie wiatowej, zgino cznie (dane szacunkowe) od 12 do 35
mln ludzi. Do najbardziej krwawych i wyniszczajcych naleay wojny w nastpujcych

krajach i regionach: Indochinach (1954), Korei (19501953), Bliskim Wschodzie (1948,
1956, 1967, 1973, 1982), Algierii (19541962), Kongo (1961), Nikaragui (19671970),
Etiopii (19771978), IrakuIranie (19791988), Afganistanie (19791989). Niektre z nich

toczyy si ze szczeglnym okruciestwem, np. w wojnie z Biafr w wyniku interwencji
wojsk nigeryjskich w krwawych walkach zgino okoo 1 mln ludzi. Naley odnotowa
fakt, e ludzie z terenw objtych konfliktem gin lub doznaj trwaego kalectwa, take po
zakoczeniu walk, za spraw pozostawionych tam min. Wedug danych ONZ z 1995 r.
w wyniku konfliktw zbrojnych na terytoriach 64 pastw biorcych w nich udzia pozos-



tao okoo 110 mln min, np. w Afganistanie 25 mln, Angoli 10 mln, byej Jugosawii
6 mln, Kuwejcie 1 mln, Kambody od 100 tys. do 1 mln.
W 1992 r. rozpocza si wielka midzynarodowa akcja z udziaem Midzynarodo-
wego Czerwonego Krzya i Biura Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodcw (UNHCR).
W tyme roku utworzona zostaa Kampania na Rzecz Zakazu Min Przeciwpiechotnych
(ICBh), ktra w pi lat pniej w uznaniu zasug otrzymaa Pokojow Nagrod Nobla. By
pooy kres skutkom stosowania min w grudniu 1997 r., podpisano w Oslo Konwencj
o zakoczeniu uywania, magazynowania, produkcji i tranzytu min przeciwpiechotnych
i o ich zniszczeniu.
Konflikty zbrojne prowadz do demoralizacji spoeczestw. Czsto niszcz wszelkie
struktury spoeczne. Stanowi podoe licznych patologii spoecznych. Nierzadko liczba
uczestniczcych w konflikcie stron, aspiracje wojskowych i politycznych przywdcw oraz
ingerencja z zewntrz wyduaj konflikt uniemoliwiajc wrcz zawarcie pokoju. Ww-
czas walki trwaj a do wyczerpania si i motywacji walczcych. Trudnoci kombatantw
z ponown asymilacj w spoeczestwie doprowadzaj do ujawniania si nowych patologii.
Coraz czciej sygnalizowanym problemem jest udzia dzieci w wojnach. Dane sza-
cunkowe sugeruj, e w wiecie okoo 200 tysicy dzieci walczyo z broni w rku w ugru-

50
powaniach partyzanckich, a nawet regularnych oddziaach zbrojnych. Tak zdarzyo si
w Iranie w wojnie z Irakiem. Wiele dzieci uczestniczyo i pado ofiar czystek etnicznych.
Socjologowie podkrelaj, e wojny i wyniesione z nich dowiadczenia wpywaj na
wiadomo narodw oraz ich elit politycznych i wojskowych. Pogbiaj kompleksy,
utrwalaj stereotypy, przyczyniaj si do militaryzacji spoeczestw i ich grup przywd-
czych, pobudzaj skonno do agresji, nacjonalizmu i szowinizmu narodowego.
Wojny jak przez stulecia, tak i wspczenie, zmieniaj map wiata. Po dwch
wojnach wiatowych zwycizcy dyktowali nowy porzdek polityczny i terytorialny. Two-
rzono nowe pastwa lub korygowano granice ju istniejcych. To z kolei czyo si z wiel-
kimi migracjami ludnoci. Masowe deportacje, przymusowe przesiedlenia miay miejsce od
niepamitnych czasw. Jednak staym elementem ostatecznego rozwizywania historycz-
nych konfliktw okazay si dopiero w XX w. Miliony wygnano z dawnych rodzinnych
stron do na nowo wytyczonych na mapie pastw narodowych. Tylko w Europie w latach


19141922 byo co najmniej 5 mln uciekinierw pozbawionych ojczyzny, a czsto take
obywatelstwa. II wojna wiatowa rozpocza si od rewizji granic, wypdze i ekstermi-
nacji niepodanego materiau narodowego a po holocaust, a zakoczya si ponown

wdrwk ludw o nieznanych wczeniej rozmiarach. W maju 1945 r. w rnych krajach
Europy byo cznie ponad 40 mln przesiedlecw.
Ogromny wpyw wywieraj wojny na gospodark krajw bezporednio zaangaowa-

nych. Zbrojenia osabiaj moliwoci rozwojowe pastwa. Wydatki i zniszczenia wojenne
doprowadzaj do zaamania gospodarczego, a nawet utraty na zawsze dotychczas zajmowa-
nej pozycji. Zwaszcza konflikty dugotrwae, obliczane na wyniszczenie przeciwnika,
prowadzone z ogromn determinacj, bez liczenia si ze stanem gospodarki, kondycj
fizyczn i psychiczn spoeczestw, rujnuj na trwale dotychczasowy dorobek i niwecz



motywacj do dziaa na rzecz odbudowy. Wspczesne dziaania wojenne jak nigdy

przedtem niszcz rodowisko naturalne czowieka.

Literatura

[1] Cesarz Z., Stadtmller E.: Problemy polityczne wspczesnego wiata. Wrocaw, 1996
[2] Kenda J.: Encyklopedia wojen. Warszawa, 1998
[3] Keegan J.: Historia wojen. Warszawa, 1998
[4] Mojsiewicz Cz. (red.): Leksykon stosunkw midzynarodowych. Pozna, 1998
[5] Mojsiewicz Cz., Malanowski W. (red.): Stosunki midzynarodowe. Wrocaw, 1999
[6] Woniak A. (red.): Konflikty etniczne. rda typy sposoby rozstrzygania.
Warszawa, 1996

51
 ROZDZIA CZWARTY

KONFLIKTY I PUNKTY ZAPALNE W EUROPIE

Lucyna Kuliska

Europa po wyjciu z szoku, jakim byy I i II wojna wiatowa, po kataklizmie faszyzmu

i stalinizmu oraz znikniciu elaznej kurtyny miaa wszelkie dane, by sta si rejonem
szczliwym. Dobrobyt Zachodu i usilne denia Wschodu do nadrobienia zalegoci cy-


wilizacyjnych stworzyy perspektyw dla wszystkich zamieszkujcych j ludzi. Praktyka
okazaa si jednak bardzo odlega od marze. Rozpad dawnego status quo by otwarciem
przysowiowej puszki Pandory, szczeglnie w odniesieniu do Europy rodkowej i Wschod-

niej. U schyku XX wieku ujawniy si ze zdwojon si etnonacjonalizmy, konflikty
religijne i gospodarcze. Do tego doszy problemy masowej emigracji do Europy przedsta-
wicieli innych czci wiata i wdrwki ludw europejskich.


Budowa Stanw Zjednoczonych Europy nie odbywa si bezkonfliktowo, gdy liczba

problemw w krajach Europy rodkowej i Wschodniej, nawet tych najbardziej politycznie
i gospodarczo rozwinitych, wzrasta zamiast male, im bliej do magicznej daty wstpienia
do Unii Europejskiej.



Problem tzw. trzeciej fali

Termin trzecia fala wprowadzi ju w latach 70. XX w. amerykaski badacz

A. Toffler, autor synnego Szoku przyszoci. Dotyczy on nowego sposobu wytwarzania
dbr i budowy nowego spoeczestwa postindustrialnego. Trzecia fala niesie z sob wiele
zagroe. Gwnie dlatego, e ten system tworzenia dobrobytu kreuje rzesze wykluczo-
nych. Nie wiadomo, jak pogodzi sprzeczne interesy ludzi yjcych jeszcze wedug regu
pierwszej fali spoeczestwa agrarnego, drugiej fali spoeczestwa industrialnego
i trzeciej fali, tj. spoeczestwa postindustrialnego. Trzecia fala potrzebuje bowiem
swobodnego przepywu towarw, informacji, ludzi, kapitau. Wymaga ona, by pastwo
inwestowao w edukacj, badania naukowe, infrastruktur. Napotyka to na opr zarwno ze
strony przedstawicieli pierwszej fali, czyli chopw, przewanie niewyksztaconych
i trudno adaptujcych si do no wych sytuacji, popadajcych w ndz, bdcych ostoj
tradycjonalizmu i nie pragncych adnych zmian, jak i drugiej fali, czyli robotnikw
bankrutujcych hut i kopal, ktrzy potrzebuj wprawdzie konkurencji, ale kontrolowanej

52
przez pastwo. Odmienno potrzeb tych grup wida najlepiej na przykadzie zwizkw
zawodowych. W pierwszej fali zwizki nie istniay. W uprzemysowionych krajach
drugiej fali stay si potg, bo tysice robotnikw zgromadzonych w wielkich halach
fabrycznych, miay identyczne interesy. W enklawach trzeciej fali zwizki znowu stay
si zbyteczne, bo ludzie pracuj na wasny rachunek i maj rne interesy.
Sprzeczno interesw jest fundamentalna, za napicia spoeczne nieuniknione. Tak
byo ju zreszt w przeszoci, wiele rewolucji i sporw miao wanie takie podoe.
Wikszo spoeczestwa znajdzie sobie w kocu jakie nowe zajcie, wielu popada jednak
w apati i akceptuje cich wegetacj, ale cz sprzeciwia si czynnie i buntuje. Ludzie,
ktrym ziemia usuwa si spod ng, staj si elementem wielkiego wiatowego frontu
obrony starego porzdku. Szczeglnie dramatyczna sytuacja wystpuje w pastwach, gdzie
mamy do czynienia ze wspistnieniem wszystkich trzech fal jednoczenie, jak w Polsce,
ale nie tylko. Zarwno w Europie Zachodniej, jak i w Ameryce, sabnce ekonomicznie,


lecz wci wpywowe politycznie lobby pierwszej fali wymusio na rzdach sztuczne
wyrwnanie parytetu dochodw na rzecz swoich rolnikw. Rwnoczenie, ju od lat 80.
obserwujemy w Europie regres ekonomiczny, ktry spowodowa runicie systemu etatyz-

mu i pastwa opiekuczego w pastwach Europy Zachodniej. Nierwnoci spoeczne
rosn, nasilaj si protesty. Przyczyn naley szuka w przesuniciu si centrw decyzyj-
nych do struktur midzynarodowych, globalnych. Tak jest na przykad z bankami i w ogle

z wadz ekonomiczn, natomiast instytucje pastwa opiekuczego i rewindykacji socjalnej
pozostaj na szczeblu narodowym. Przewiduje si, e polityka socjalna, przynajmniej w ra-
mach rozbudowujcej si Unii Europejskiej, zostanie rozwizana na nowo. Bez tego gro
nam rewolty i protesty na ogromn skal. Aby podejmowa takie dziaania, niezbdne jest
odbudowywanie wraliwoci spoecznej. S to socjokulturowe aspekty modernizacji, dotd



lekcewaone i powicane brutalnie na otarzu skrajnego liberalizmu. Tendencje te wyma-

gaj jednak zmiany hierarchii wartoci, a o to bardzo trudno, bo dzisiejsze i przysze
spoeczestwo internautw zamyka si w swoich wiatach dobrobytu. W 1997 r. niemiecki
socjolog Ralf Dahrendorf prognozowa, e nasza przyszo zagroona jest autoryta-
ryzmem. Przejaww tego trendu dopatrywa si w nawoywaniu do rozprawy z leniami
i nieprzystosowanymi. Spoeczn baz tendencji autorytarnych moe sta si klasa
rednia, ktra z obawy przed degradacj odgrodzi si od biedy jakim drutem kolczastym
i powici wartoci liberalne na rzecz agresji wobec obcych zagraajcych jej miejscom
pracy czy pozycji spoecznej.
Szczeglnie dramatyczne procesy zachodz w tzw. krajach postkomunistycznych,
gdzie na wczeniej sygnalizowane zjawiska naoyo si wprowadzenie gospodarki rynko-
wej. Twrcy zmian nie przewidzieli tego, e rzeczywisto okae si znacznie bardziej
zoona, ni to sobie naiwnie wyobraali. Ujawniy si problemy, ktre pod dyktatur byy
zepchnite do kta, jak nacjonalizmy czy konflikty etniczne. Ukaza si te cay bezmiar
demoralizacji spoecznej, zorganizowana przestpczo, take gospodarcza, bo bezprece-
densowa zmiana stosunkw wasnociowych stworzya ogromne pole do naduy. Czy
droga do wolnoci musi wie po trupach autorytetw, czy s jakie granice, a jeli tak, to

53
gdzie i kto ma je wyznacza? Syszy si gosy, e demokracja to wspaniaa rzecz, ale gdzie
musi si ona koczy, poniewa demokracja bez ogranicze prowadzi do kryzysu autory-
tetw i prdzej czy pniej wywouje chaos. Std woania o nawizanie do duchowych
korzeni naszej cywilizacji, o respektowanie zasad moralnych, gdy inaczej dojdzie do roz-
padu wizi, zatraty poczucia odpowiedzialnoci i totalnej samowoli.

Zjawisko imigracji
Imigracja stanowi u schyku XX wieku zjawisko masowe. Jest zarwno dugofalowym
skutkiem dekolonizacji (ktra odbywaa si w latach 19401960), wojen, jak i tworzenia
si nowych pastw. Migracji ludnoci sprzyja rozwj rodkw transportu i modernizacja.
Ludzie zamieszkujcy biedne Poudnie szukaj na bogatej Pnocy nowych rde zarobku.


Do lat 70. kraje europejskie byy przychylne imigracji. Jednak obecnie, w zwizku z pa-
nujcym kryzysem i bezrobociem, ich rzdy usiuj, najczciej bezskutecznie, powstrzy-
ma fal zalewajc Europ.

Nowi imigranci pochodz gwnie z krajw muzumaskich oraz z Azji. W poowie
lat 90. zamieszkujcy Europ Zachodni Arabowie i Turcy stanowili kolejny, liczcy trzy-
nacie milionw osb nard zjednoczonej Europy. Jeli chodzi o ludno Maghrebu, jest


ona z reguy niechtnie nastawiona do swoich krajw gospodarzy.

Europejczycy obawiaj si, e zostan zalani mas ludzk mwic innymi jzykami,
wyznajc innych bogw i nalec do innych kultur. Imigranci stanowi te realne
zagroenie demograficzne, poniewa przyrost naturalny przybyszw jest bardzo wysoki
przy ujemnym lub zerowym przyrocie naturalnym autochtonw. W Europie Zachodniej a



10% noworodkw to dzieci imigrantw.

Osobnym problemem jest terroryzm i ekstremizm islamistw, ktrzy zbudowali sobie
silne przyczki w Europie (szerzej o tym zagadnieniu w rozdziale Zmierzch Zachodu).

Europa krajem coraz mniejszych ojczyzn

Dlaczego pnocna cz Woch ma oy na coraz biedniejsze Poudnie, dlaczego
Szkocja, ktra powierzchni i bogactwem dorwnuje Danii, nie miaaby sta si samo-
dzielnym pastwem?
Pytania te stawiane s coraz mielej. W czasie gdy mniejszoci kulturowe i jzykowe
ciesz si coraz wikszym uznaniem, tradycyjne pastwo narodowe traci na znaczeniu.
Obok tendencji regionalistycznych obserwujemy swoisty antynacjonalizm elit. Wedug
wielu ekspertw spjne gospodarczo regiony, jak na przykad Alzacja, lepiej przystaj do
wspczesnej gospodarki globalnej ni niejednorodne pastwa. Zniesienie walut narodo-
wych zjawisko to przyspieszy.

54
 Secesjonistom sprzyja wzrost znaczenia Unii Europejskiej. Licz oni na to, e Bruk-
sela bdzie rozjemc w sporach z wadzami pastwowymi. Oczywicie, nie malej szeregi
zwolennikw pastwa tradycyjnego, ktrego suwerennoci s w stanie broni do koca.

Belgia
Klasycznym wrcz przykadem moe by tu problem Flandrii. Belgia to wsplne pa-
stwo francuskojzycznych Walonw i mwicych po holendersku Flamandw. Wzajemna
niech midzy obiema nacjami jednak narasta. Coraz czciej pojawiaj si okrelenia
Belgii jako przypadkowego tworu historii oraz dania rozwodu lub tworzenia tak
zwanej Wielkiej Flandrii, skadajcej si nie tylko z czci Belgii i Holandii, ale i czci
pnocnej Francji, a nawet zachodnich Niemiec i poudniowo-wschodniej Anglii. Przez kraj
ten przebiega linia podziau midzy dwiema rnymi tradycjami kulturowymi: pnocn,
opart na modelu germaskim, i poudniow, czerpic gwnie z tradycji aciskiej. Ma to


swoje odbicie w rnych podejciach do gospodarki, pracy, sposobw prowadzenia biznesu
itp. Odmiennoci te wzmacniaj take rnice jzykowe. Obie spoecznoci posiadaj swo-
je szkoy, uniwersytety, pras, kanay telewizyjne i radiowe. Sytuacj jeszcze bardziej kom-

plikuje niewielka enklawa niemieckojzyczna, ktra administracyjnie naley do Walonii,
ale kulturowo i gospodarczo zbliona jest do Flandrii. Struktura administracyjna Belgii jest
ewenementem na skal wiatow. W 1993 roku kraj ten przeksztaci si w federacj


Flamandw, Walonw i Brukselczykw. Kady z trzech regionw ma swj rzd i parla-

ment. W gestii rzdu federalnego zostay ju tylko polityka zagraniczna, obrona, finanse,
sdownictwo i polityka socjalna.



Hiszpania
Bardzo powane problemy ma od lat take Hiszpania. Wie si to z wojn prowa-
dzon przy pomocy karabinw i adunkw wybuchowych przez separatystw baskijskich.
Sytuacja ulega na pewien czas uspokojeniu, po podpisaniu w roku 1998 zawieszenia
broni przez terrorystyczn organizacj ETA. Zreszt sami Baskowie masowymi protes-
tami wyrazili dezaprobat dla jej aktw przemocy. Wybory do lokalnego parlamentu
w 1998 roku nie zachwiay na razie ustrojem kraju Baskw. Tymczasem bomby wybuchaj
nadal i w kolejnych zamachach gin ludzie.
Kraj Baskw to utracona ojczyzna rozcigajca si od Kantabrii na zachodzie, przez
prowincj Vizcaya, Guipuzcoa i Alava, pnocn Kastyli a po ca Nawarr, cz
Aragonii i baskijski kawaek Francji na wschodzie. Pastwo baskijskie nie istniao nigdy,
nie byo nim rwnie redniowieczne krlestwo Nawarry, na ktre si separatyci baskijscy
powouj jest wic mitem. Baskowie mwi o sobie, e s najstarszym i najbardziej
postpowym narodem Europy. Nowoytny baskijski nacjonalizm ma niewiele ponad sto
lat, jedn tradycj i jednego zaoyciela, Arana Goiri. On wpoi im poczucie krzywdy
historycznej i wytyczy drog zadouczynienia. Stworzy te PNV Nacjonalistyczn Parti
Baskijsk. Osob numer dwa by Elias Gallastegni (zm. w 1974 r.), ktry wzorujc si na

55
irlandzkim wielkanocnym powstaniu zbrojnym z 1916 roku, stan na czele pierwszego
strajku godowego w 1931 r. Wszystkie odamy ruchu gosz hasa wolnociowe, pod-
krelajc rwnoczenie, e Baskowie s wyjtkowo uciemieni. Centralnym elementem
narodowego mitu jest euskera, czyli bardzo stary przedkastylijski jzyk baskijski. Co
ciekawe, ojcowie ruchu jzykiem tym si nie posugiwali. Pocztkiem konfliktu stao si
zniesienie po tzw. wojnach karlistowskich (II po. XIX w.) dawnych redniowiecznych
przywilejw, tzw. fueros. Cel w postaci utraconej ojczyzny sformuowa Sabino Arana.
Szansa na baskijskie odrodzenie pojawia si dopiero za czasw I Republiki w 1931 roku.
Ale po wybuchu rebelii generaa Franco w 1936 roku podzieleni Baskowie znaleli si po
obu walczcych stronach, mimo e to Republika daa im latem 1936 roku pierwszy Statut
autonomiczny. Dyktatura Franco rozwiaa jednak zudzenia. Dopiero gdy w Europie
dojrzao pokolenie 1968 roku, sprawy zmieniy swj bieg. Kiedy gubernator prowincji
Vizcaya wyda rozkaz zburzenia domu Sabino Arany, nie zdawa sobie chyba sprawy, e


podpali lont. ETA baskijska organizacja terrorystyczna, istniaa ju bowiem od roku
1959, ale dotd nikogo nie zabia. Od roku 1968 rozpocza dziaalno zbrojn, ktra
pochona setki ofiar.

Przez wiksz cz swego istnienia baskijski ruch narodowy by rozbity na dwa
odamy. Po dwudziestu latach doszy one do porozumienia uznajc, e swobody auto-
nomiczne zagwarantowane w konstytucji i Statucie nie wystarcz, i zaday w 1998 roku

prawa do samostanowienia. Cen za to jest odwrcenie si od ETA i przyznanie, e za-
rwno politycznie, jak i moralnie przegraa, a terror jest nieopacalny.
Czas pokae, w jakim kierunku rozwinie si sytuacja, tymczasem kolejnym obszarem
napi jest Katalonia. Pitnacie lat temu uzyskaa ona status prowincji autonomicznej.
Obecnie daje Hiszpanii czwart cz dochodu z przemysu i importu oraz 1/5 z eksportu.



Tdy biegn gwne autostrady, a Barcelona, stolica Katalonii, jest najczciej odwiedza-
nym przez turystw miastem kraju. W Dniu Katalonii (11 wrzenia) palone s uroczycie
hiszpaskie flagi, a czonkowie Lewicy Republikaskiej i popierajcy ich modzi gniewni
wszczynaj manifestacje pod hasami uwolnienia z hiszpaskiej niewoli. Kataloczycy
podkrelaj swoj odrbno. Wszdzie rzucaj si w oczy to-czerwone flagi, jzyk
kataloski wypiera coraz bardziej kastylijski, na samochodach zamiast znaku E widnieje
CAT. Konflikt wywouje problem szkolnictwa, gwnie za spraw jzyka. Midzy
Barcelon a Madrytem od wielu lat trwaa rywalizacja. W wyniku rokowa zawarto pakt
o autonomii. Dotyczy on finansowania regionu. Niezalena staje si struktura admi-
nistracyjna, miejsce policji pastwowej zajmie autonomiczna. Z prowincji wyjedzie te
gubernator bdcy symbolem hiszpaskiego panowania, a jego stanowisko zajmie nieza-
leny politycznie delegat.
O swoje prawa chc te upomnie si mieszkacy usytuowanej na pnocnym zacho-
dzie Galicji. Jest to bardzo uboga dziedzina leca nad Atlantykiem. Ludno, mwica
jzykiem nalecym do grupy celtyckiej, stanowi ok. 6% populacji Hiszpanii. Postulaty
niepodlegociowe wysuwa si tu od lat 80. i cho ruchy skrajne nie uzyskay wikszej
popularnoci, miao miejsce kilka zamachw bombowych. Liderzy wszystkich omwio-

56
nych nacji podpisali w lipcu 1998 roku tzw. Deklaracj z Barcelony. Jest to owiadczenie
wzywajce do zwikszenia samodzielnoci wymienionych krajw, nie wykluczajce w przy-
szoci signicia przez nie po niepodlego.

Francja
Jeli chodzi o Francj, to poza Francuskim Krajem Baskw, gdzie Iparretarrak
(odpowiednik ETA) syn przez lata z akcji sabotaowych i detonowania adunkw wybu-
chowych, mamy do czynienia z silnymi ruchami separatystycznymi na Korsyce i w Breta-
nii. Szczeglnie grony jest FLNC (Front Wyzwolenia Narodowego Korsyki), gdy czsto
dokonuje zamachw, nie wahajc si zabija ludzi. W latach 80. jego bojownicy regularnie
urzdzali zasadzki na patrole policji i andarmerii, do dzisiaj czste s ataki na komisariaty
(w lecie 1998 roku podczas takiej akcji zabrano ca bro). W tym czasie dokonano te
udanego zamachu na Gwnego Radc Korsyki (odpowiednik naszego wojewody). Specjal-


noci FLNC byy tzw. niebieskie noce, podczas ktrych wysadzano rwnoczenie kilka
willi Francuzw z kontynentu po ewakuowaniu mieszkacw. W najdzikszych zaktkach
Korsyki urzdzane s nocne narady i konferencje prasowe. Separatyci wystpuj

w maskach, mundurach lub strojach myliwskich i z penym uzbrojeniem. Obecnie jest
zdecydowanie mniej akcji, ale zarwno powizania ze strukturami mafijnymi, jak i spekta-
kularno atakw wskazuj, e konflikt moe wybuchn na nowo.


W porwnaniu z Korsykanami dziaalno Bretoczykw, a szczeglnie ARB

(Bretoskiej Armii Rewolucyjnej) mogaby by tylko folklorem politycznym, gdyby nie
fakt, e w latach 70. i 80. jej czonkowie dokonywali atakw bombowych i sabotay. Ich
celem byy gwne linie przesyowe i transformatory prdu. Ruch niepodlegociowy



skupia wprawdzie tylko garstk ludzi, ale wrd prawie wszystkich Bretoczykw panuje
zgoda co do koniecznoci obrony swej kultury i jzyka.
Przygldajc si z kolei, jak sprawy te wygldaj w Wielkiej Brytanii, natrafiamy na
trzy obszary konfliktowe:
1) Irlandi Pnocn,
2) Szkocj,
3) Wali.
Sprawa Irlandii Pnocnej zostanie omwiona pniej.

Szkocja
Szkocja bya krajem niepodlegym a do unii z Angli w XVII wieku. Po upadku
wywodzcej si ze Szkocji dynastii Stuartw zaleno od Anglii staa si dla Szkotw
trudna do zniesienia, std liczne powstania w wiekach XVII i XVIII. Ostateczny kres
deniom Szkotw do niepodlegoci pooya bitwa pod Culloden w roku 1745. W latach
70. XX wieku nacjonalizm szkocki ody, a w latach 80. dziaacze ruchw niepodlego-
ciowych weszli nawet do parlamentu brytyjskiego. Idea niepodlegoci Szkocji staa si

57
bardziej atrakcyjna z chwil wybuchu kryzysu gospodarczego w Anglii, a take odkrycia
z ropy naftowej na Morzu Pnocnym. Szczeglnie to ostatnie dao ekonomiczne pod-
stawy istnienia przyszej niezalenej Szkocji.

Walia
Walia bya pastwem niepodlegym a do roku 1536, kiedy to Henryk VIII si wcieli
j do Anglii. Zupenie zintegrowaa si z ni dopiero w wieku XVIII. Nacjonalici walcz
(cho sabiej ni Szkoci) o ochron kultury i jzyka walijskiego, a postulat cakowitej
niepodlegoci zosta rwnie wyartykuowany. W przypadku Szkocji i Walii polityka
metropolii idzie w kierunku stworzenia w tych krajach wasnych parlamentw, cho okro-
jonych z kompetencji w dziedzinach: gospodarczej, polityki zagranicznej i wojskowej.

Wochy


We Woszech mamy do czynienia z trzema konfliktami. Jeden dotyczy Grnej Adygi
i Tuplentu (poudniowy Tyrol) zamieszkaego przez ludno niemieckojzyczn. Prowincja

ta obdarzona jest szerok autonomi jzykow, kulturaln, owiatow i samorzdow.
W latach 80. doszo do konfliktw pomidzy ludnoci wosko- i niemieckojzyczn.
Ekstremici woscy podkadali bomby i protestowali przeciw istnieniu niemieckich insty-

tucji i szk na tym terenie.
Zupenie nowa jest natomiast idea utworzenia tzw. Padanii. Przywdca ruchu na rzecz
odczenia pnocnej czci Woch Umberto Bossi, stojcy na czele Ligi Lombardzkiej,
prowadzi swoj kampani pod hasami stricte gospodarczymi: po co bogata, uprzemy-
sowiona i turystycznie atrakcyjna Pnoc ma dzieli si z zapnionym rozwojowo



i opanowanym przez mafie Poudniem?

Naleaoby te zasygnalizowa spraw Triestu, Istrii i Dalmacji. Wosi wysuwaj
roszczenia dotyczce tych terytoriw lecych obecnie w Sowenii i Chorwacji. Uzasad-
niane one s dugoletnim posiadaniem przez Wenecj czci tych terenw. Sprawa cignie
si od I wojny wiatowej, kiedy to Ententa przyznaa je Jugosawii. Rewindykacja staa si
jednym z gwnych hase faszystw woskich. Podczas wojny w wyniku interwencji
zbrojnej odzyskali oni na krtko te tereny. W 1945 roku armia partyzancka dowodzona
przez J. B. Tito wkroczya tam i w odwecie za zabijanie ludnoci sowiaskiej wymor-
dowaa tysice Wochw, a ich ciaa zrzucano nastpnie do przepaci. Lakoniczny raport
wojenny mwi o wydobyciu z miejsca kani 300 metrw szeciennych szcztkw ludz-
kich. Reszt ludnoci woskiej wysiedlono. Dzi neofaszyci woscy daj prawa powrotu
wypdzonej ludnoci i wysuwaj roszczenia terytorialne.
Przypomina to nieco sytuacj Polski czy Czechosowacji, gdzie usunicie ludnoci
niemieckiej z ziem zachodnich w Polsce czy wywiezienie jej w 1945 roku z terenu Sude-
tw prowadzi do wysuwania przez Niemcw roszcze dotyczcych zwrotu majtkw lub
odszkodowa pieninych. Jest to szczeglnie niebezpieczne w wietle naszych stara
o wejcie do Unii Europejskiej.

58
 Konflikty zbrojne w Irlandii Pnocnej i na Cyprze

Irlandia Pnocna
Wydaje si, e jeden z najkrwawszych i najduszych konfliktw w dziejach Europy
dobiega wanie swego kresu. Jego korzenie sigaj gboko w przeszo, a do roku 1171,
kiedy Anglicy prbowali podporzdkowa sobie Irlandi, a opanowawszy cz wyspy,
sprowadzili tam swoich osadnikw. Jednak dopiero w XVI wieku za rzdw Elbiety I
ostatecznie podporzdkowali sobie ca krain.
Protestancka Anglia przez wieki brutalnie obchodzia si z katolickimi Irlandczykami.
W pnocnej Irlandii na skutek napywu ludnoci brytyjskiej struktura etniczna z czasem
zacza zmienia si na korzy Anglikw. Dziao si tak gwnie w szeciu hrabstwach
Ulsteru (cay Ulster liczy 9 hrabstw, z czego 3 znajduj si w czci nalecej dzisiaj do


Republiki Irlandzkiej). To wanie wspczesna Irlandia Pnocna ze stolic w Belfacie.
Anglicy tpili bezlitonie kady przejaw oporu. Liczne wyniszczajce powstania oraz lata
katastrofalnego godu w XIX wieku spowodoway masow emigracj Irlandczykw do

Ameryki. Jeszcze dzi ludno Irlandii jest mniej liczna ni w pierwszej poowie XIX w.
W odpowiedzi na okupacj brytyjsk Irlandczycy zrywali si do walki i tworzyli organiza-
cje narodowe: Irlandzkie Bractwo Republikaskie (1858), Lig Celtyck (1893), a zwasz-

cza Sinn Fein (1898). Ta ostatnia doprowadzia do wybuchu antybrytyjskiego powstania
w 1916 roku.
Po jego klsce w 1919 roku powstaa zbrojna Irlandzka Armia Republikaska (IRA).
Kolejne powstanie 1919 roku zakoczyo si po trzech latach walk uznaniem irlandzkiej
pastwowoci, lecz bez szeciu hrabstw Ulsteru. Na jego terenie walki z protestanck



wikszoci traktowane byy przez IRA jako przeganianie obcych najedcw z wyspy.
Caymi latami cigny si zamachy, sabotae, utarczki uliczne. Przyjmuje si, e od roku
1969 pochony one ycie ok. 3,5 tys. osb, a ponad 25 tys. odnioso rany. Po trwajcym
od 31 sierpnia 1994 roku zawieszeniu broni przez IRA doszo ostatecznie w roku 1998 do
podpisania pokoju. Lider Sinn Fein Gerry Adams i jego zastpca Martin Mc Guiness (nie-
gdy czonkowie IRA) zgodzili si na kompromis, tworzc wsplny rzd pnocnoirlandzki
wraz z liderami ugrupowa protestanckich.

Cypr
Konflikt cypryjski jest jednym z powaniejszych problemw polityki midzy-
narodowej, gdy z jego powodu dwa nalece do NATO pastwa: Grecja i Turcja znajduj
si stale na krawdzi wojny. Na wyspie zamieszkuj przedstawiciele obu tych nacji.
Obecnie sytuacja jest tam patowa. Turcy nie zgadzaj si na poczenie obu czci wyspy
bez zagwarantowania swoim obywatelom szerokiej autonomii oraz blokuj moliwo
wejcia Cypru Poudniowego do Unii Europejskiej lub jego poczenia z Grecj. Ta w re-
wanu paraliuje wszelkie prby Turcji wejcia do Unii Europejskiej.

59
 Problemy wynike po zakoczeniu zimnej wojny
Liczne konflikty narodowociowe przybray najostrzejsze formy w Europie rod-
kowej, Poudniowej i Wschodniej. Skomplikowane dzieje polityczne spowodoway tu
tysice problemw midzypastwowych. Tam wanie doszo do zjawisk, ktre na nowo
wprowadziy Europ w faz wojen.

Rozpad Czechosowacji
W 1993 roku Czechosowacja rozpada si na 2 pastwa: Republik Czesk i Sowa-
cj, przy czym podzia ten dokona si wedug kryteriw narodowociowo-jzykowych.
Sowacja od razu znalaza si w ostrym konflikcie z Wgrami. Spr toczy si o prawa
mniejszociowej ludnoci wgierskiej. Sowacja przez prawie 900 lat naleaa do Wgier.
Rzd w Bratysawie oskara Budapeszt o ch oderwania wgierskojzycznego pogranicza,


zakazujc ze swej strony ustawiania dwujzycznych tablic i forsujc budow hydroele-
ktrowni na Dunaju, na ktr nie zgadzaj si Wgry. Stosunki s napite.

Siedmiogrd
Konflikt midzy mniejszoci wgiersk z Siedmiogrodu i rzdem rumuskim jest
ostrzejszy i groniejszy ni midzy Sowakami a Wgrami. Wynika to z faktu, e Rumunia


jest krajem wikszym i silniejszym oraz e istniej w niej ruchy skrajnie nacjonalistyczne,
wrogie mniejszociom (przykadem moe by ekspulsowanie tysicy Cyganw). Dochodzi
do tego konflikt religijny (tamtejsi Wgrzy to przede wszystkim protestanci i katolicy,
Rumuni za prawosawni) oraz kryzys gospodarczy kraju. Krwawe wydarzenia z 1989



roku, szczeglnie w Timiszoarze, wci przypominaj o tym, jak atwo signito w tym
kraju po przemoc. Ewentualne przeladowania ludnoci wgierskiej mogyby doprowadzi
do gronego dla Europy napicia politycznego.

Rozpad Jugosawii
Tu rozgrywa si najkrwawszy konflikt zbrojny w Europie po roku 1945. Aby zbada
jego przyczyny, musimy sign daleko w przeszo. Sowianie przybyli na tereny
dzisiejszej Jugosawii w wiekach VI i VII naszej ery, asymilujc miejscow ludno.
W VIII wieku Karol Wielki uzaleni od siebie Sowecw, czynic z nich wasali swego
imperium. Przyjli oni chrzest z Rzymu i od tej pory terytorium ich weszo w skad Rzeszy
niemieckiej, a nastpnie Austro-Wgier. Liczniejsi i silniejsi Chorwaci przyjli chrzest
z Rzymu, ale byli niezaleni a do roku 1102, kiedy krlowie wgierscy przejli pod
wadanie Chorwacj. Od tej pory dzielili losy tego kraju i razem z Wgrami weszli w skad
monarchii austro-wgierskiej.
Serbowie to najwikszy z poudniowosowiaskich ludw, ktry utworzy wasne
pastwo. Skutecznie opierajc si ssiadom (Wgrom, Bugarom, Bizantyjczykom), stao
si ono potg na Bakanach za panowania Stefana Duszana (pocz. XIV w.). Serbia przy-

60
ja chrzest z Bizancjum, ale szybko si uniezalenia, tworzc koci autokefaliczny.
W czasach rozkwitu wadcy serbscy przyjli tytu carw. Pastwo serbskie upado jednak
pod naporem Imperium Osmaskiego. Decydujc klsk ponioso w roku 1389 na Koso-
wym Polu. Pod panowaniem tureckim Serbowie przeyli 420 lat, buntujc si nieustannie.
Bunty te byy krwawo tumione, a caa ludno przeladowana. Cz mieszkacw dawne-
go pastwa serbskiego przesza na islam. Now religi przeja te wikszo Albaczy-
kw, ktrzy stali si na wieki jedn z podpr panowania tureckiego na Bakanach. Po
jednej z wikszych rewolt w roku 1690 wielu Serbw opucio prowincj Kosowo, mimo
e stanowia ona kolebk pastwowoci serbskiej. Na to miejsce napynli Albaczycy,
ktrzy dziki swej duej rozrodczoci stanowi obecnie okoo 90% populacji tej prowincji.
Serbowie z kolei schronili si do nalecej do Wgier Wojwodiny. Czarnogrcy, kolejny
lud sowiaski, zachowa autonomi, gdy zamieszkiwa niedostpne gry i Turcy zadowa-
lali si paconym trybutem. Z kolei Sowian zamieszkujcych Macedoni Turcy podporzd-


kowali swemu gubernatorowi. Taki by pocztek tworzenia si tzw. kota bakaskiego.
W roku 1809 Serbowie, podczas kolejnej rebelii, pobili Turkw i de facto uzyskali nie-
podlego, cho oficjalnie byli jeszcze poddanymi sutana. Dopiero w 1878 roku na skutek

przegranej wojny z Rosj Turcja de iure musiaa przyzna niepodlego Serbii i Czarno-
grze. Na mocy tej samej decyzji Bonia-Hercegowina zostaa oddana Austro-Wgrom. Od
roku 1878 wrd Sowian zaczy nasila si nastroje antyaustriackie i popularno uzyska-

a idea poczenia wszystkich Sowian poudniowych w jedno pastwo. Serbowie uwaali
siebie za predestynowanych do objcia w nim roli przewodniej. To wanie nacjonalici
serbscy zorganizowali zamach w Sarajewie, ktry sta si pocztkiem I wojny wiatowej.
W wyniku wojny powstao pastwo jugosowiaskie zoone z: Serbii, Czarnogry, Boni-
Hercegowiny, Chorwacji i Sowenii, tzw. SHS. Miao ono jednak w sobie od pocztku za-



lek rozkadu, a to za spraw nacjonalistw chorwackich, tzw. ustaszy. Ich sprzymie-

rzecami stay si Wochy Mussoliniego. Zamachy terrorystyczne, jakby wzorowane na
serbskim terroryzmie wspieranym przez koa militarne i ekspansjonistyczne Serbii, w tym
najsynniejszy z roku 1934 w Marsylii, w ktrym zgin krl Jugosawii Aleksander
i francuski minister spraw zagranicznych Barthou, byy tego najlepszym dowodem.
Druga wojna wiatowa spowodowaa rozbir Jugosawii midzy Niemcy, Wochy,
Wgry i Bugari. Powstao te sprzymierzone z III Rzesz pastwo chorwackie. Przeciw
okupacji niemieckiej wystpili partyzanci monarchistyczni (czetnicy Michajlowia) i ko-
munistyczne oddziay dowodzone przez J. B. Tito. Wtedy doszo do tragicznych wydarze,
ktre stworzyy dramatyczne podziay midzy narodami Jugosawii. Chorwaci i muzu-
mascy Boniacy dokonali krwawej rzezi Serbw w Chorwacji i Boni (ok. 200 tys. zabi-
tych). W odwecie partyzanci Tito zmasakrowali Chorwatw i muzumanw (ok. 100 tys.
zabitych).
Po wojnie, pod twardymi rzdami Tito tpicymi wszelkie przejawy nacjonalizmu,
nastroje zostay spacyfikowane i a do jego mierci w roku 1980 Jugosawia bya krajem
w miar stabilnym. Stan ten trwa jeszcze przez 9 lat, ale na fali zwizanej z upadkiem
komunizmu w Europie rodkowej nacjonalizmy odyy. Akcj rozpocza Chorwacja i So-

61
wenia, ktre pocztkowo zaday zmiany formuy pastwa z federacji na konfederacj,
a nastpnie, w wyniku referendw, samodzielnoci. Serbia staraa si przeciwdziaa ten-
dencjom odrodkowym w pierwszej kolejnoci odbierajc autonomi Kosowu i Wojwo-
dinie. Jednak po ogoszeniu przez Soweni i Chorwacj niepodlegoci 25 VI 1991 roku
rozpocza si wojna. Gwnymi terenami spornymi bya Krajina i Sawonia, tereny
wchodzce administracyjnie w skad Chorwacji, a zamieszkae przez Serbw. Krwawa
i okrutna wojna, ktra stawiaa wielu ludzi, szczeglnie z maestw mieszanych bd
z pozostaych republik, przed dramatycznymi wyborami (std liczne dezercje, ucieczki za
granic) wstrzsna Europ. Tymczasem doszo do proklamowania niepodlegoci przez
Macedoni. Szczeglnie tragiczne konsekwencje miao przeniesienie wojny do Boni,
gdzie sytuacja etniczna bya bodaj najbardziej skomplikowana i zamienia si w wojn
wszystkich ze wszystkimi: mordy, tortury, gwaty (szczeglnie na muzumaskich kobie-
tach boniackich, ok. 50 tys. gwatw dokonanych przez Serbw), burzenie kociow ka-
tolickich i meczetw, burzenie zabytkw, czystki etniczne. Reakcja spoecznoci mi-


dzynarodowej bya spniona i niewystarczajca. Sarajewo, Mostar, Tuzla, Srebrenica,
Gorade to symbole, ktre na dugo zapadn w pami. Z trudem wynegocjowany pokj

w Dayton z 1995 roku przypiecztowa rozpad Jugosawii. W wojnie zgino od 150 do
250 tys. ludzi, i to w sposb okrutny, ponad 2 miliony byych Jugosowian wygnano
z wasnych domw, a uciekajc potracili oni cay swj dobytek. Kraj obrcony zosta

w ruin. Nieliczni zrobili na tej wojnie majtek, reszta (oprcz Sowecw) cierpiaa ndz,
gd i ponienie. Polityczna mapa dzisiejszej Europy powikszya si o 5 pastw: So-
weni, Chorwacj, Boni, Macedoni i Federacyjn Republik Jugosawii, w skrcie FRY.
Bonia za dzieli si na: Republik Serbsk, Federacj Chorwacko-Boniack, ta z kolei na
tereny chorwackie i muzumaskie, czyli boniackie. Z dwch milionw uchodcw wr-



cio do Boni na razie 300 tys. Powracajcych do Sawonii Serbw terroryzuj i zmuszaj
do wyjazdu Chorwaci, podobnie wyglda sytuacja na innych spornych terenach. Wikszo
zbrodniarzy wojennych bezkarnie cieszy si wolnoci. Tymczasem wybuch nastpny
konflikt w Kosowie

Kosowo
Droga do wolnoci tej prowincji rozpocza si w roku 1989, kiedy serbski przywdca
Slobodan Miloszevi pozbawi Kosowo autonomii. Wywoao to uliczne zamieszki, w kt-
rych zgino ponad 20 osb. W lutym 1990 roku Jugosawia wysaa do Kosowa wojsko
i policj, wprowadzajc godzin policyjn. W odpowiedzi wadze kosowskie w lipcu tego
roku proklamoway niepodlego prowincji, a w odwecie Serbowie rozwizali parlament
w Prisztinie. W 1991 roku niepodlego Kosowa uznaa Albania. W maju 1992 roku
prezydentem samozwaczej republiki zosta przywdca albaskiego Zwizku Demokra-
tycznego Ibrahim Rugova. Od sierpnia 1995 roku wadze serbskie, chcc poprawi
dramatyczne stosunki narodowociowe (w prowincji ludno albaska stanowia ok. 90%),
rozpocza akcj osiedlania w Kosowie uchodcw serbskich z Chorwacji, co doprowa-
dzio do protestw miejscowej ludnoci. Od roku 1996 rozpocza dziaalno terro-

62
rystyczn Wyzwolecza Armia Kosowa. Doszo do serii zamachw bombowych. Od lutego
1998 roku dziesitki osb zginy w wyniku akcji serbskiej policji przeciw separatystom
w rejonie Drenicy. Serbowie palili wioski, a ludno albaska rozpocza masowy exodus.
Tymczasem Albaczycy w wyborach uznanych przez Belgrad za nielegalne wybrali swego
prezydenta i parlament. W kwietniu 1998 roku w wyniku akcji mediacyjnej Richarda
Holbrookea podjte zostay pierwsze rozmowy pokojowe. Niestety, w sierpniu wojska
serbskie rozpoczy kolejn ofensyw. Miloszevi zlekceway groby NATO uycia siy,
a rozmowy toczone w Rambouillet zakoczyy si fiaskiem. 23 marca 1999 roku NATO
podjo decyzj o uderzeniu. 24 marca rozpoczy si pierwsze naloty. Serbowie, stosujc
czystki etniczne, wypdzili ze swoich domw okoo miliona Albaczykw i dopucili si
masowych, okrutnych mordw. Po trzech miesicach bombardowa trzeba bdzie kilku-
dziesiciu lat, aby rejon ten wrci do normalnego ycia.
Problem kosowski ma jeszcze inny, szerszy aspekt zwizany z ide muzumaskiej
tzw. Wielkiej Albanii, ktra obj miaaby take pnocny Epir i Macedoni. Moe to by


zarzewiem dalszych niepokojw, tym bardziej e z jednej strony w samej Albanii panuje
anarchia i bezprawie, z drugiej za Macedonia zaangaowana jest w spr z Grecj o naz-

w i terytorium, a trzeba liczy si te z moliwoci secesji Czarnogry.

Macedonia

Kraj ten jest otoczony pastwami, ktre bd wysuwaj wobec niego roszczenia
terytorialne, bd nie uznaj jego istnienia. Zarwno Serbia, jak i Bugaria uwaaj, e Ma-
cedonia jest sztucznym tworem (Bugarzy twierdz nawet, e Macedoczycy s Bugara-
mi). Albaczycy posiadajcy w tej prowincji znaczn mniejszo zgaszaj roszczenia do
okoo poowy terytorium Macedonii. Sytuacja ta ulega pogorszeniu w chwili rozpoczcia



przez Miloszevicia czystek etnicznych, kiedy to do prowincji przedostay si setki tysicy

uchodcw.
Zasadniczy konflikt dotyczy jednak Grecji. Ateny odmawiaj Macedonii prawa do jej
nazwy, gdy staroytni Macedoczycy byli Grekami, natomiast dzisiejsi mieszkacy s
przybyymi w VI wieku Sowianami. Grecy obawiaj si, aby Macedonia nie wysuna
w przyszoci roszcze do Salonik i okolic, gdzie yje mniejszo macedoska. Grecja
wprowadzia nawet blokad granicy, aby zmusi Macedoni do zmiany nazwy. Konflikt
w Kosowie moe mie dla tego kraju nieprzewidywalne konsekwencje.

Wojwodina
Tu Wgrzy (ok. 450 tys.) uciskani s przez Serbw. W latach 19921993 pragncy na-
koni ich do wyjazdu Serbowie wysyali pocztkowo listy z pogrkami, wybijali szyby,
z czasem doszo do pobi, podpale, a nawet morderstw. W tej sytuacji kilkanacie tysicy
Wgrw zdecydowao si na wyjazd. Wielu modych Wgrw, by unikn powoania do
serbskiego wojska, opucio Wojwodin z zamiarem powrotu po wojnie. Obecnie rzd
w Belgradzie wyciszy przeladowania, ale jest to sprawa bardziej koniunkturalna, sam
problem za pozosta nie rozwizany.

63
 Sandak
Serbowie uwikani s rwnie w konflikt Sandaku, gdzie yje znaczna mniejszo
muzumaska. Mieszkacy s Sowianami, ktrzy przeszli na islam podczas panowania
tureckiego i znosz szykany ze strony Serbw niebezzasadnie obawiajc si, e po zaago-
dzeniu pozostaych sporw dojdzie i tu do czystek etnicznych.

Konflikty zwizane z rozpadem ZSRR

Republiki nadbatyckie
Problem zwizany jest z rosyjsk mniejszoci zamieszkujc Litw, Estoni i otw.
O ile na Litwie sprawa ta od chwili uzyskania niepodlegoci nie jest palca, o tyle
w Estonii, a szczeglnie na otwie, gdzie odsetek Rosjan siga 40%, stanowi zarzewie


powanych antagonizmw. Rosyjska cz spoecznoci pozbawiona jest obywatelstwa, co
wywouje protesty metropolii i napicia na tle etnicznym. Niejasna jest te sytuacja

w Karelii, ktrej ludno domaga si powrotu do Finlandii. Do takiego skomplikowania
stosunkw narodowociowych doszo w wyniku prowadzonej przez Stalina i jego nastp-
cw polityki osadnictwa Rosjan przy rwnoczesnym wysiedlaniu autochtonw lub przez

przymus pracy w innych republikach zwizkowych (np. po studiach).

Modawia
W tej byej republice radzieckiej rozegra si bardzo krwawy konflikt po ogoszeniu
niepodlegoci w roku 1990. 27 VIII 1997 roku zostaa uznana oficjalnie i nawizaa cise



kontakty z Rumuni. Istniay silne naciski na poczenie si z tym krajem, zaprotestoway

jednak mniejszoci narodowe, szczeglnie Rosjanie i Ukraicy, stanowicy wikszo
ludnoci na Naddniestrzu, oraz Gaugazi (170 tys.), tureckojzyczny, ale chrzecijaski lud
yjcy na poudniu Modawii. Mniejszoci te stanowiy 34% ludnoci liczcej 4,5 miliona
mieszkacw republiki. Pierwsi ogosili niepodlego swego terytorium wanie Gaugazi.
Rzd modawski nie dopuci jednak do pacyfikacji mimo saboci armii Gaugazw.
O wiele powaniejszym problemem bya secesja Naddniestrza (terytorium to pooone jest
na lewym brzegu Dniestru z miastem Bendera na prawym brzegu), ktra nastpia 16 VIII
1990 roku. Sporne terytorium ma powierzchni 5000 km2, zamieszkae jest przez 800 tys.
ludzi, w tym okoo 25% Rosjan, 35% Ukraicw i 35% Modawian. Gwne postulaty
secesjonistw to niewizanie si z Rumuni i niewprowadzanie rumuskiego jako jzyka
urzdowego. Do otwartego konfliktu doszo w grudniu 1991 roku. Armia modawska pr-
bowaa odzyska tereny ogarnite secesj, w ktrych obron zaangaowali si dodatkowo
ochotnicy z Ukrainy i Rosji, w tym liczni Kozacy. Walki trway kilka dni, po czym ucichy.
W maju 1992 wojna rozgorzaa na nowo. Tym razem ju po stronie secesjonistw
wystpia otwarcie stacjonujca na Zadniestrzu rosyjska XIV Armia dowodzona przez gen.
Lebiedzia. Pod koniec czerwca doszo do zawieszenia broni, a na linii frontu stacjonuj

64
jednostki pokojowe z Ukrainy i Rosji. Modawia utrzymuje stosunkowo siln armi (take
lotnictwo). Opaca take okoo 1 tys. Kozakw sucych jako najemnicy. W chwili obec-
nej midzy Modawi a Rosj i Ukrain istnieje stay stan napicia.

Ukraina
Stale napita jest take sytuacja na Ukrainie. Przyczyn tego jest bardzo liczna
mniejszo rosyjska (w chwili uzyskania w 1991 roku niepodlegoci liczya ona 21%).
Wprawdzie popara oddzielenie si od Rosji, majc nadziej na szybk popraw sytuacji
ekonomicznej, jednak w chwili gdy oczekiwania te si nie sprawdziy, dy moe do
powtrnego poczenia z Rosj. Punktem zapalnym jest tutaj Krym, ktry nie ustaje
w deniach do secesji i powrotu do Rosji. Sytuacj komplikuje ponadto stanowisko
Tatarw krymskich, ktrzy systematycznie od lat 80. powracaj na swoje dawne tereny
i staraj si odzyska wasno (zostali oni wysiedleni przez Stalina w roku 1944 do Azji


rodkowej), a charakteryzuje ich bardzo wysoki przyrost naturalny.

Tatarstan, Czuwaszja i Baszkiria


Nad Kam i grnym biegiem Wogi znajduj si nalece do Federacji Rosyjskiej
republiki: Tatarstan (stolica Kaza), Czuwaszja (stolica Czeboksary) i Baszkiria (stolica

Ufa), w ktrych yje znaczna liczba ludnoci nierosyjskiej. Od chwili rozpadu ZSRR
Tatarzy, Czuwasze i Baszkirowie zaczli domaga si coraz wikszej autonomii dla swoich
republik. Najdalej posun si Tatarstan, ktry nie podpisa ju nowego ukadu federa-
cyjnego z Moskw. Obecnie te trzy republiki nadwoaskie (w kadej z nich ludno
rosyjska stanowi mniejszo) traktowane s przez swoich przywdcw jak udzielne



ksistwa. Rne jest te ich nastawienie do Rosji. O ile Czuwasze tradycyjnie yli w po-
koju z Rosjanami, o tyle Baszkirowie zawsze byli jednym z najbardziej niepokornych
ludw i w latach II wojny wiatowej dostarczali licznego rekruta do Wehrmachtu.

Republiki pnocnego Kaukazu

W pnocnej czci Kaukazu yj liczne ludy wyznajce islam. S to republiki
autonomiczne: Adygejska, Kabardyno-Bakarska, Karaczajsko-Czerkieska, Inguska, Cze-
czeska i Dagestaska. W odrnieniu od nich Osetia Pnocna zamieszkaa jest przez
chrzecijaskich Osetycw, tradycyjnych sprzymierzecw Rosji. Zamieszkujce ten
rejon narody zawizay w roku 1992 Konfederacj Narodw Kaukazu, majc przede
wszystkim nie pomoc Abchazom w walce z Gruzj, ale take wysuwajc postulat od-
dzielenia si od Rosji (dotychczas uczyniy to jedynie Inguszetia i Czeczenia). Zjawisko to
prowadzi do masowego odpywu ludnoci rosyjskiej.

Osetia Pnocna
Osetycy to chrzecijanie otoczeni przez muzumanw, tradycyjni sprzymierzecy
Rosji. Ingusze natomiast, mimo e byli chrzecijanami a do XVII wieku, przeszli masowo

65
na islam. W czasie podboju Kaukazu przez Rosj pocztkowo nie stawiali oporu. Dopiero
w roku 1860 si zbuntowali. A do I wojny wiatowej w rejonie tym dochodzio stale do
incydentw zbrojnych. W wojnie domowej poparli bolszewikw, ale jedynie dlatego, e ich
wrogowie, Kozacy tereccy, stanli po stronie biaych.
Wrogo midzy Inguszami i Osetycami ma swoje przyczyny w odmiennym zacho-
waniu si obu narodw podczas II wojny wiatowej (ofensywa niemiecka na Kaukaz
w 1942 roku).
W przeciwiestwie do Inguszy Osetycy pozostali bowiem wierni Rosji, przez co
bardzo ucierpieli od Niemcw i ich sprzymierzecw. W nagrod Stalin odda im ziemie
nalece do Inguszy, a tych ostatnich deportowa do Azji rodkowej, skd mogli powrci
dopiero po 1957 roku. Do roku 1991 nie istniay warunki, aby Ingusze mogli upomnie si
o utracone tereny. Jednak wykorzystujc rozpad ZSRR, Ingusze ogosili niepodlego. Nie
s zbyt licznym (okoo 150 tys.), ale za to wojowniczym narodem zaczli tworzy armi
liczc ju kilka tysicy ludzi.


W 1992 roku zaatakowali Oseti Pnocn dajc spornego terytorium. Osetycy,
dysponujcy jedynie pospolitym ruszeniem, wezwali na pomoc Rosj. Do akcji wkroczyy

regularne oddziay armii rosyjskiej dysponujce broni cik. Ingusze nie mieli szans.
Podczas kilkudniowego konfliktu zabitych zostao okoo tysica Inguszy, zarwno o-
nierzy jak i ludnoci cywilnej, w spacyfikowanych przez Rosjan i Osetycw wioskach.
Rosjanie wycofali si po grobie prezydenta Czeczenii, e wyle swych onierzy. Od tej


pory stosunki midzy Osetycami i Inguszami nie poprawiy si. Ci ostatni nie maj jednak
szans w konfrontacji z armi rosyjsk i liczniejszymi od nich Osetycami (w samej Osetii
Pnocnej yje ich 300 tys.). W dalszej przyszoci Ingusze licz jednak na pomoc innych
ludw muzumaskich zamieszkujcych Kaukaz.



Czeczenia
To szczeglnie tragiczny i powany konflikt, ktry trwa niemal nieprzerwanie od
listopada 1990 roku, ze szczeglnym nasileniem w latach 199495 i od koca roku 1999.
Teraz, z perspektywy czasu, wida rozmiary zniszcze materialnych i spustosze moral-
nych, ktre przyniosa ta wojna.
W zrujnowanej Czeczenii nastpia anarchia i rozkad. Rwnoczenie wiat ujrza
sabo armii rosyjskiej, co byo ciosem dla prestiu Rosji. Kolejn wojn spowodoway
zamachy terrorystyczne, do jakich doszo w pierwszej poowie 1999 roku w niektrych
miastach Rosji. Akcjami tymi kierowali zdaniem Rosjan fundamentalici islamscy majcy
swoje bazy na terenie Czeczenii. Tym razem kampania przygotowana zostaa o wiele
staranniej. Rosja unikaa pocztkowo duych strat wrd ludnoci cywilnej, wyranie
wzorujc si na interwencji NATO w Kosowie. Dalszy przebieg wojny by jednak okrutny
i krwawy. Doszo do eksterminacji ludnoci czeczeskiej na niespotykan skal, a dua
cz cywilw w skrajnych, zimowych warunkach schroni si musiaa w ssiednich
republikach. W wyniku decydujcej ofensywy rozpocztej w styczniu 2000 r. doszo do
rozgromienia wojsk czeczeskich. Niedobitki schroniy si w grach, gdzie organizuj
walk partyzanck.

66
 Sposb prowadzenia tej wojny wywoa wiele protestw na forum midzynarodowym,
jednak Rosja ani na chwil nie zmienia celu, jakim byo unicestwienie suwerennego pa-
stwa czeczeskiego.
Dagestan
W odrnieniu od jednolitej narodowociowo Czeczenii, Dagestan (grzysta ziemia),
kraj wielkoci Austrii, zamieszkuje 2 mln osb nalecych do ok. 40 grup narodowo-
ciowych. Ta kaukaska republika wchodzca w skad Federacji Rosyjskiej to przysowiowa
beczka prochu. Mimo e unikna wcignicia do wojny w ssiedniej Czeczenii, bieda,
konflikty etniczne i religijne, potga gangw kryminalnych oraz powszechna dostpno
broni powoduje, e porwania dla okupu, strzelaniny, zamachy bombowe s na porzdku
dziennym. Z pocztkiem sierpnia 1999 roku czeczescy bojownicy z legendarnym do-
wdc Basajewem przekroczyli granic Dagestanu, by z lokalnymi rebeliantami prowadzi
wit wojn (dihad) o utworzenie niepodlegej islamskiej republiki. Wanie w czasie

Kaukazu.


tego konfliktu pado haso wyrugowania niewiernych, czyli Rosjan, z caego pnocnego

Uznanie bojownikw Basajewa za religijnych fundamentalistw finansowanych przez


Arabi Saudyjsk jest korzystne dla Moskwy, ktra moe si przedstawi jako bastion
chrzecijastwa i pozyska sympati zachodniej opinii publicznej, obawiajcej si koja-
rzonego z terroryzmem wojujcego islamu.


Czynnik demograficzny wydaje si decydujcy przy omawianiu przyszoci wielu re-

publik poudnia byego ZSRR. Ludno muzumaska zamieszkujca Tatarstan, Czuwa-
szj, Baszkiri (nad Kam i Wog) czy republiki pnocnego i rodkowego Kaukazu
dokonaa na skutek wysokiego przyrostu naturalnego swoistego przewrotu. W wikszoci
tych rejonw odsetek Rosjan spad nawet do 10%, a ludno ta czuje si stale zagroona



i w miar moliwoci stara si wyjecha.

Rosja, aby utrzyma sw dominacj, prbuje wprawdzie wygrywa zadawnion nie-
ch jednych narodw do drugich; tak jest na przykad w przypadku chrzecijaskich Ose-
tycw (tradycyjnych sprzymierzecw Rosjan), toczcych walki z Inguszami, czy midzy
Gruzinami a Abchazami.
Jak nieskuteczne na dusz met s te dziaania moe pokaza przykad Inguszetii
i Czeczenii, gdzie brutalne mieszanie si militarne Rosji doprowadzio do ogoszenia nie-
podlegoci. Obecnie ludy te mog liczy na pomoc i poparcie pozostaych muzumaskich
spoecznoci zamieszkujcych Kaukaz.
Ten pobieny przegld pokazuje, e kontynent na ktrym yjemy, nie jest ani bez-
pieczny, ani spokojny. Moemy si pociesza, e najkrwawsze konflikty i wojny tocz si
w pastwach niedemokratycznych (moe z wyjtkiem Irlandii Pnocnej) oraz e wielu
z nich mogaby zapobiec sprawna interwencja midzynarodowa. Jednak ze wzgldu na
mae odlegoci adne pastwo nie moe czu si bezpiecznie, bo potencjalnie jest celem
ataku ssiada, ktrego sytuacja polityczna nie jest stabilna. Czyby Europa wkroczya
ponownie w er wojen?

67
 Literatura

[1] Altermatt U.: Sarajewo przestrzega. Etnonacjonalizm w Europie. Krakw, 1998

[2] Barber B.: Dihad kontra Macwiat. Warszawa, 1997
[3] Huntinghton S.: Zderzenie cywilizacji. Warszawa, 1997
[4] Pieko J., Wilkanowicz S.: Bakaski wze. Krakw, 1999
[5] Punkty zapalne w Europie. Warszawa, 1994
[6] Toffler A., Toffler H.: Wojna i antywojna. Warszawa, 1997







68
 ROZDZIA PITY

MILITARNE ASPEKTY
WIATOWEGO UKADU SI
Leszek Porbski


Podstawowe wyznaczniki pozycji midzynarodowej

Historia stosunkw midzynarodowych to cykl nastpujcych po sobie kolejno okre-
sw wzgldnie pokojowych oraz momentw kryzysowych, upywajcych pod znakiem
konfliktw wojennych. Odpowied na pytanie o przyczyny wybuchu wojen w jednych

warunkach historycznych, a utrzymywanie si pokoju w innych, jest jedn z kluczowych
kwestii rozwaanych przez teori stosunkw midzynarodowych. Wrd wielu koncepcji
prbujcych wskaza przesanki prowadzce do wojny lub pokoju w konkretnej sytuacji
midzynarodowej istotne miejsce zajmuje teoria rwnowagi wadzy.
Zgodnie z jej zaoeniami warunkiem pokoju jest taki ukad relacji wadzy w skali



midzynarodowej, ktry nie pozwala na dominacj adnego pastwa nad pozostaymi

uczestnikami stosunkw midzynarodowych. Wadza w sensie militarnym peni wic rol
swoistego bezpiecznika jest rodkiem zapewniajcym rwnowag, a w konsekwencji
stabilno wiatowego ukadu si. Z tego punktu widzenia dla adekwatnej oceny stanu bez-
pieczestwa poszczeglnych pastw kluczowe znaczenie ma oszacowanie ich moliwoci
obronnych.
Pojcie potencja obronny lub stosowane zamiennie moliwoci obronne nie
ma charakteru bezwzgldnego, nie ma wic sensu mwienie o potencjale obronnym
pastwa w ogle. Ocena potencjau obronnego konkretnego pastwa odnosi si musi
zawsze do jego relacji z innym pastwem. Te same moliwoci obronne mog by
cakowicie wystarczajce w potencjalnym konflikcie z jednym krajem ssiednim, lecz zbyt
mae w relacji do innego. Przykad Polski ssiadujcej z jednej strony z pastwami maymi,
jak Litwa czy Sowacja, z drugiej za z Niemcami czy Rosj dobrze ilustruje konieczno
relatywizowania pojcia potencja obronny.
Rnica w moliwociach obronnych dwch pastw jest miar zagroenia. Ocena za-
groenia stanowi za podstaw konstruowania polityki obronnej pastwa i definiowania
jego interesw w zakresie bezpieczestwa. Znaczcy wasny potencja obronny peni funk-

69
cj odstraszajc w stosunku do ewentualnych agresorw zmniejsza prawdopodo-
biestwo bycia zaatakowanym. Naley jednak pamita, e kady istotny wzrost potencjau
militarnego potencjalnego agresora, niezrwnowaony inwestycjami we wasne moliwoci
obronne, oznacza automatyczne obnienie pozycji pastwa w relacjach wzajemnych.
Zmniejsza si wic odstraszajca funkcja wasnego potencjau obronnego, a ronie zagroenie.
Cakowite wyeliminowanie zagroenia w relacjach pomidzy pastwami nie jest oczy-
wicie moliwe. Jest to przede wszystkim efektem subiektywnego charakteru oceny zarw-
no samego zagroenia, jak i moliwoci obronnych poszczeglnych pastw. Nie istniej
w tym zakresie miary w peni obiektywne, a ocena konkretnych dziaa jednego pastwa
przez inne pastwo jest uzaleniona od czynnikw politycznych, historycznych, emocjo-
nalnych itd. Oznacza to na przykad, e te same dziaania ze strony pastwa ssiedniego
mog by interpretowane cakowicie odmiennie w zalenoci od tego, czy wadz w pa-
stwie sprawuje liberalny rzd mocno wspierajcy wspprac regionaln, czy rzd konser-
watywny o nastawieniu nacjonalistycznym i izolacjonistycznym. Sytuacj dodatkowo


komplikuje fakt, e nie ma powszechnej zgody co do samych czynnikw bdcych gw-
nymi wymiarami zagroenia, a zwaszcza ich hierarchizacji.

Wrd elementw najczciej wymienianych w kontekcie oceny zagroenia ze strony
ewentualnego agresora znajduj si nastpujce czynniki:
ilo posiadanego uzbrojenia,

jako posiadanego uzbrojenia,
oglne zaawansowanie technologiczne sprztu wojskowego (systemy cznoci,
pojazdy),
sojusze polityczne pastwa,



poziom rozwoju gospodarczego,

moliwoci surowcowe pastwa,
wielko i uksztatowanie terytorium, klimat itp.

Warto zauway, e tylko trzy pierwsze czynniki maj charakter wojskowy. Wszyst-
kie pozostae dotycz politycznego, ekonomicznego albo geograficznego kontekstu sytuacji
danego kraju. Dopiero pena analiza wszystkich wymienionych elementw daje moliwo
diagnozy uwarunkowa stanu bezpieczestwa i w konsekwencji podejmowania decyzji
w zakresie polityki bezpieczestwa.
Potencjau obronnego pastwa nie naley utosamia ze znaczeniem danego kraju na
arenie midzynarodowej. Przykadem pastw o bardzo wysokiej pozycji midzynarodowej,
majcej jednak podoe gwnie ekonomiczne, a nie militarne, s wspczenie Niemcy czy
Japonia. O ile jednak do odgrywania znaczcej roli w wiecie nie jest obecnie konieczna
potga militarna, o tyle liczcy si potencja wojskowy zapewnia w zasadzie wysoki status
midzynarodowy, nawet bez realnych podstaw ekonomicznych. Istotna rola odgrywana
w polityce wiatowej w latach 90. przez targan gbokim kryzysem gospodarczym i poli-
tycznym Rosj jest dobr ilustracj tej zalenoci.

70
 Moliwoci obronne pastwa pozostaj wic w istotnym zwizku z pozycj na arenie
midzynarodowej i w oczywisty sposb analiza tych dwch czynnikw jest czci studiw
nad relacjami wadzy w ukadzie midzynarodowym. Badanie wiatowego ukadu si musi
bra pod uwag du liczb elementw o charakterze jakociowym jak choby czynniki
wymienione powyej. Mimo to czsto prbuje si dokonywa obiektywizacji, a wic
analizy ilociowej, pozwalajcej na porwnywanie pozycji poszczeglnych pastw.
Najczciej przybiera to formu tzw. indeksw wadzy.
Tabela 1 pokazuje porwnanie procentowego udziau poszczeglnych wielkich mo-
carstw w cakowitej wielkoci wybranych charakterystyk (liczby w kolumnach sumuj si
do 100) oraz wyliczonego na ich podstawie oglnego indeksu wadzy, w roku 1925
i w roku 1996. Poszczeglne skadowe indeksu uznane zostay za istotne wskaniki wadzy
w kontekcie midzynarodowym.

Tabela 1. Wybrane wskaniki pozycji midzynarodowej/Indeks wadzy


(w % udziau poszczeglnych pastw)
Liczebno si Wydatki Zuycie Indeks
Produkcja stali
zbrojnych zbrojeniowe energii wadzy
Kraj

1925 1996 1925 1996 1925 1996 1925 1996 1925 1996

USA 10,69 23,18 17,18 48,15 58,92 20,97 59,11 43,75 36,47 34,01

Wielka Brytania 14,56 3,47 16,91 5,69 9,59 4,05 14,54 4,79 13,90 4,50
Francja 20,22 6,84 9,46 7,42 9,54 4,21 6,34 4,54 11,39 5,75
Niemcy 4,85 4,89 4,31 6,07 15,58 9,31 13,11 6,60 9,46 6,72
ZSRR/Rosja 23,93 18,86 42,18 16,18 2,39 14,50 1,97 12,87 17,62 15,60



Wochy 12,73 4,67 2,28 1,53 5,30

Chiny 39,61 8,83 22,39 17,16 22,00
Japonia 13,03 3,15 5,29 7,66 1,71 24,56 3,40 10,30 5,86 11,42

rdo: P. Papayoanou, The United States and World Order. Referat prezentowany na Zjedzie
Amerykaskiego Stowarzyszenia Nauk Politycznych (APSA), Boston, 36 wrzenia 1998.

Porwnanie danych dla roku 1925 i 1996 pokazuje, e pastwem o najwyszym in-
deksie wadzy byy w obydwch momentach Stany Zjednoczone. Paradoksalnie, warto
indeksu USA prawie nie zmienia si, mimo e znacznemu przeobraeniu uleg udzia
poszczeglnych skadowych w pozycji USA. O ile w latach 20. kluczowe znaczenie dla
potgi amerykaskiej miay czynniki ekonomiczne, o tyle obecnie na plan pierwszy wysu-
ny si elementy wojskowe zwaszcza poziom wydatkw zbrojeniowych. Na marginesie
warto zauway, e mimo zblionej pozycji na arenie midzynarodowej polityka zagra-
niczna Stanw Zjednoczonych w latach 20. dwudziestego wieku bya typowym przykadem
izolacjonizmu, a wspczenie USA staraj si bardzo silnie wpywa na wiatowy ukad
si. Potwierdza to, e realny ksztat polityki pastwa na arenie midzynarodowej nie jest
wycznie odzwierciedleniem posiadanego obiektywnie potencjau.

71
 Zblion warto indeksu wadzy utrzymaa take Rosja, traktowana jako sukcesor
ZSRR, daje jej to jednak w roku 1996 tylko trzeci pozycj za Chinami wczeniej
w ogle nie uwzgldnionymi wrd wielkich wiatowych mocarstw. Wysoki status Chin
jest zreszt gwnie efektem liczebnoci ich si zbrojnych i w mniejszym stopniu wiel-
koci produkcji stali.
Gwatownemu obnieniu ulega pozycja mocarstw europejskich, zwaszcza Wielkiej
Brytanii i Francji. Ich udzia w oglnym indeksie wadzy wielkich mocarstw zmniejszy si
z kilkunastu procent w roku 1925 do okoo piciu w roku 1996 i jest to efektem niemal
proporcjonalnego obnienia si pozycji wymienionych pastw w odniesieniu do wszystkich
analizowanych kryteriw.
Niski relatywnie status mocarstw europejskich bardzo mocno wskazuje na niedostatki
wszystkich prb obiektywnego ilociowego odzwierciedlania roli odgrywanej przez posz-
czeglne pastwa na arenie midzynarodowej. Twierdzenie, e indeks wadzy (a wic mo-


liwoci skutecznego realizowania swych celw w polityce wiatowej) jest w wypadku Chin
w roku 1996 znacznie wikszy ni analogiczna wielko dla Wielkiej Brytanii, Francji
i Niemiec razem wzitych, wydaje si co najmniej bardzo dyskusyjne. Analogicznie oceni

naley porwnanie pozycji Japonii opartej w znacznej mierze na potdze ekonomicznej
i wspomnianych mocarstw europejskich.
Traktowanie liczebnoci si zbrojnych jako gwnego wymiaru wojskowego poten-

cjau pastw (co uczyniono w prezentowanej tabeli) jest pod koniec XX wieku w oczywisty
sposb nieuprawnione. Ma to jednak swoiste uzasadnienie. W przeciwiestwie do poten-
cjau nuklearnego rzeczywistego wyznacznika militarnej pozycji we wspczesnym
wiecie liczebno armii stosunkowo atwo podlega ilociowemu porwnaniu. Std



praktycznie niemoliwe jest uwzgldnienie w zestawieniach porwnawczych jakociowych

rnic w potencjale wojskowym poszczeglnych pastw, czy choby porwnanie rnych
rodzajw uytkowanego sprztu.
Zupenie now jakoci polityczn jest te Unia Europejska, nie bdca jednolitym
organizmem pastwowym, ale znacznie przekraczajca ramy politycznych ukadw sojusz-
niczych w rozumieniu znanym z historii stosunkw midzynarodowych. Nieuwzgldnianie
czonkostwa Niemiec, Francji czy Wielkiej Brytanii w UE w oczywisty sposb zmienia ich
rzeczywist pozycj na arenie midzynarodowej pod koniec dwudziestego wieku. Z drugiej
strony jednak podobnie jak w wypadku czynnikw wojskowych nie ma realnej
moliwoci precyzyjnego odzwierciedlenia roli struktur integracyjnych w wiatowym
ukadzie si.
Wszystko to dowodzi, e mimo generalnej zgody co do elementw wsptworzcych
pozycj midzynarodow oraz potencja obronny pastw, nie jest i zapewne nie bdzie
moliwe precyzyjne, ilociowe ukazanie ukadu si politycznych i militarnych zarwno
w skali globalnej, jak i w kontekcie wzajemnych relacji poszczeglnych pastw. Dobr
zmiennych znaczco wpywa na uzyskiwany obraz i kady opis sytuacji pozostaje tylko
jednym z moliwych.

72
 Wydatki wojskowe
Mimo zastrzee przedstawionych powyej analiza poziomu wydatkw na cele obron-
ne pozostaje jednym z najistotniejszych, a zarazem najbardziej dostpnych wskanikw
potencjau wojskowego poszczeglnych pastw. Interpretacji podlegaj najczciej trzy
podstawowe kryteria:
1) wielko wydatkw w liczbach bezwzgldnych,
2) wielko wydatkw w przeliczeniu na jednego mieszkaca (per capita),
3) wydatki wojskowe jako procent dochodu narodowego.
Pierwszy, a czciowo take drugi z wymienionych wskanikw odzwierciedla realne
moliwoci pastwa w sferze militarnej bdce funkcj oglnego poziomu rozwoju
ekonomicznego. Kryterium ostatnie za w wikszym stopniu opisuje miejsce wydatkw
wojskowych wrd priorytetw finansowych pastwa, a wic relatywn wag przywizy-


wan przez dany kraj do kwestii swych moliwoci obronnych.
Lece w Zatoce Perskiej Zjednoczone Emiraty Arabskie (ZEA) wyday w roku 1998
na cele wojskowe 6,5% Produktu Krajowego Brutto (PKB). W wypadku ssiedniego

Jemenu warto ta wynosia 6,6% PKB, a wic byy to udziay prawie identyczne. Budet
wojskowy ZEA wynosi jednak prawie 3 miliardy USD, a wydatki obronne Jemenu zam-
kny si kwot 388 milionw USD. W przeliczeniu na jednego mieszkaca kwoty te

wynosiy odpowiednio 1138 USD i 25 USD. Wskazuje to, e prezentujc znaczenie
poszczeglnych miar wydatkw wojskowych, najlepiej analizowa je cznie. W adnym
za wypadku nie mona abstrahowa od wielkoci pastwa i jego poziomu rozwoju
gospodarczego.
Warto jednoczenie zauway, e porwnanie trendw poziomu wydatkw w skali



regionalnej czy globalnej w rnych okresach czasu pozwala na porednie odtworzenie

zmieniajcego si klimatu wzajemnych relacji w stosunkach midzynarodowych, a take
dosy precyzyjne wskazanie regionw globu o wikszym i mniejszym potencjale kon-
fliktw midzynarodowych (tab. 2).

Tabela 2. Wydatki obronne w rnych regionach wiata w latach 19801998 (w % PKB)

Region 1980 1986 1992 1998

wiat 3,5 3,9 3,1 2,6
Bliski Wschd 8,5 10,5 7,2 5,5
Azja (bez Japonii) 3,1 3,0 2,4 2,1
Europa 3,0 3,0 2,4 1,8
Ameryka Pd. 1,1 1,0 1,1 1,1
USA 5,3 6,5 5,3 3,2
Japonia 0,8 0,9 0,9 0,9

rdo: Midzynarodowy Fundusz Walutowy, World Economic Outlook, padziernik 1998.

73
 Dane pokazane w tabeli wskazuj wyranie, e poziom wydatkw wojskowych od-
zwierciedla sytuacj midzynarodow w poszczeglnych okresach. Schyek okresu Zimnej
Wojny bezporednio poprzedzajcy upadek komunizmu jest momentem, gdy nakady na
zbrojenia w skali wiata osigaj najwyszy poziom. Pocztek lat 90. przynosi zmniej-
szenie nakadw, a trend ten pogbia si pod koniec biecej dekady. Tendencja ta dotyczy
gwnie regionw bezporednio zaangaowanych w konflikt Wschd Zachd (USA,
Europa), ale take najbardziej zmilitaryzowanego rejonu Bliskiego Wschodu bdcego
polem rywalizacji pomidzy wielkimi mocarstwami, a w latach 90. realizujcego stopnio-
wo proces pokojowy. W rezultacie oglnowiatowe wydatki na cele wojskowe ulegy
w latach 19891998 redukcji o okoo jedn trzeci.
Trend ten nie jest w praktyce zauwaalny jedynie w rejonie Ameryki Pd. i w Japonii.
W wypadku Ameryki Pd. jest to efektem pozostawania tego regionu do pewnego stopnia
na uboczu dwubiegunowego ukadu si charakterystycznego dla okresu powojennego a do
lat 90. Niski i stabilny poziom nakadw wojskowych Japonii jest z kolei zdeterminowany


ograniczeniami naoonymi na to pastwo przez zwyciskie mocarstwa po zakoczeniu II
wojny wiatowej.

Realne tzn. po uwzgldnieniu inflacji wiatowe nakady na cele militarne obniay
si od poowy lat 80. do roku 1998 rocznie rednio o 4,5%. W liczbach bezwzgldnych
oznacza to spadek z kwoty 1,2 biliona USD cakowitych wydatkw wojskowych na wiecie

w roku 1985, do kwoty 785 mld USD w roku 1998 (tab. 3). Ta ostatnia wielko prawie
piciokrotnie przekracza warto rocznego dochodu narodowego Polski.

Tabela 3. Wydatki wojskowe w wybranych krajach i regionach w roku 1985 i 1998

Cakowite wydatki wojskowe Wydatki wojskowe na jednego



Kraj/Region (w mln USD) mieszkaca (w USD)

1985 1998 1985 1998
wiat ogem 1 213 197 785 269 287 134
NATO 584 891 443 885 946 620
ZSRR/Rosja 343 616 53 912 1232 368
USA 367 711 265 890 1537 982
Francja 46 522 39 807 843 676
Wielka Brytania 45 408 36 613 803 624
Niemcy 50 220 32 387 662 395
Chiny 28 273 36 709 27 30
Polska 8 202 3 356 220 87
Wgry 3 380 647 317 64
Republika Czeska 1 132 110
Ukraina 1 361 27

rdo: The Military Balance 19992000. London, IISS 1999.

74
 Najpowaniejsza redukcja wydatkw dotkna Rosj. Budet wojskowy Federacji
Rosyjskiej z roku 1998 stanowi mniej ni 20% nakadw ZSRR z roku 1988. Jest to
efektem rozpadu Zwizku Radzieckiego, ale przede wszystkim gwatownego kryzysu gos-
podarczego, jaki ogarn Rosj na pocztku lat 90. Co wicej, ograniczenia finansowe
sprawiaj, e kwoty zapisane jako wydatki militarne w kolejnych budetach Rosji, nie s
w rzeczywistoci realizowane.
Tak znaczcy spadek nakadw na cele wojskowe w istotny sposb wpywa oczywi-
cie na potencja militarny Rosji, zarwno w sensie iloci si pozostajcych w dyspozycji,
jak i nowoczesnoci posiadanego sprztu. W konsekwencji moliwoci realizacji rosyjskich
interesw strategicznych ulegy w ostatniej dekadzie gwatownemu ograniczeniu.
Wydatki wojskowe USA zmalay w cigu minionych dziesiciu lat o okoo jedn
trzeci. Mimo to budet militarny Stanw Zjednoczonych w roku 1998 (266 mld USD)
stanowi 35% wydatkw globalnych. Jest to porednim miernikiem pozycji odgrywanej


przez USA na arenie midzynarodowej i moliwoci wojskowych tego pastwa. Warto
jednak na marginesie doda, e Stany Zjednoczone nie s krajem najmocniej finansujcym
swj potencja wojskowy, jeli za kryterium uzna wydatki per capita. Amerykaskie

wydatki w przeliczeniu na jednego mieszkaca pozostaj znacznie w tyle za Singapurem
(1543 USD), Izraelem (1844 USD), czy niektrymi krajami arabskimi (Kuwejt 1532
USD, Katar 1967 USD).

Jedynym liczcym si pastwem, w ktrym wydatki wojskowe w cigu ostatniej
dekady wzrosy zarwno w liczbach bezwzgldnych, jak i w przeliczeniu na jednego
mieszkaca s Chiny. Co wicej, eksperci s zgodni, e rzeczywiste wydatki Chin w tym
zakresie s wysze od deklarowanych oficjalnie.
Minimaln cz globalnych wydatkw, liczonych w liczbach bezwzgldnych,



stanowi nakady wojskowe pastw afrykaskich (ok. 1,2% w roku 1998). Obcienie, ja-
kie budety wojskowe stanowi dla wielu sabo rozwinitych i nkanych wieloletnim kry-
zysem ekonomicznym pastw afrykaskich, jest jednak nieporwnywalne z sytuacj reszty
wiata. Rwanda wydaa w roku 1998 na obron 6,9% swego dochodu narodowego, Burundi
7,2%, Angola 11,7%, a walczca cigle o niezaleno od Etiopii Erytrea 35,8%. Ta ostat-
nia wielko jest zreszt najwikszym wspczynnikiem nakadw wojskowych na wiecie.
Na tle obrazu oglnowiatowego wydatki Polski wydaj si adekwatnie odzwier-
ciedla realne moliwoci. W przeliczeniu na jednego mieszkaca nakady obronne Polski
s zblione do innych postkomunistycznych krajw Europy rodkowej, znacznie przekra-
czaj natomiast wydatki krajw powstaych po rozpadzie Zwizku Radzieckiego (oczywi-
cie nie dotyczy to Rosji). W porwnaniu z latami 80. nakady per capita znacznie zmalay,
ale warto pamita o cakowicie zmienionej sytuacji politycznej, a take urealnieniu kursu
dolara, ktre nastpio na pocztku lat 90. Wydatki sprzed i po wprowadzeniu reform
rynkowych w krajach postkomunistycznych nie s wic do koca porwnywalne.

75
 Wielko si zbrojnych
Wielko si zbrojnych pozostajcych do dyspozycji pastwa nie jest ju dzisiaj
gwnym wyznacznikiem moliwoci wojskowych. Ostatnie pwiecze, zwizane z pow-
staniem, a pniej bezprecedensowym rozwojem broni nuklearnej, jest okresem, w ktrym
technologia militarna zaja kluczowe miejsce wrd czynnikw decydujcych o zdolnoci
kraju do skutecznego realizowania swej polityki w zakresie bezpieczestwa. Dotyczy to
zwaszcza skali globalnej i aspiracji do odgrywania znaczcej roli w stosunkach na pozio-
mie ponadregionalnym.
Nie zmienia to jednak faktu, e liczebno si zbrojnych pozostaje w bezporednim
zwizku z moliwociami obronnymi pastwa, a jej analiza musi by czci kadej prby
zarysowania wiatowego ukadu si w zakresie problematyki bezpieczestwa.
Czowka pastw, z punktu widzenia liczebnoci si zbrojnych, jest stabilna i cigle


obejmuje w zasadzie te same kraje. Jeli porwna dane z poowy lat 80. i najnowsze,
pochodzce z roku 1998 (tab. 4), to okazuje si, e istotnym zmianom ulega tylko
kolejno wrd pastw dysponujcych najliczniejszymi armiami.

Tabela 4. Najliczniejsze siy zbrojne na wiecie w roku 1985 i 1998 (w tysicach)

Liczebno si zbrojnych Liczba przeszkolonych
Kraj
rezerwistw (1998)
1985 1998

Chiny 3 900 2 820 1 200



USA 2 151 1 401 1 796

Indie 1 260 1 175 528

ZSRR/Rosja 5 300 1 159 2 400

Korea Pnocna 838 1 055 4 700

Korea Poudniowa 598 672 4 500

Turcja 630 639 378

Pakistan 482 587 513

Iran 305 540 350

Wietnam 1 027 484 3 000

Polska 319 240 406

wiat ogem 27 161 22 083 36 950

rdo: The Military Balance 19992000. London, IISS 1999.

76
 O ile w roku 1985 zdecydowanie najliczniejsze byy siy zbrojne ZSRR, o tyle obecnie
armia rosyjska jest dopiero czwart pod wzgldem wielkoci. Trzeba oczywicie pamita,
e z si zbrojnych ZSRR powstao wiele armii byych republik, a dzi niepodlegych
pastw. Nawet jednak zsumowanie liczebnoci armii wszystkich byych republik ZSRR nie
zmienia faktu bardzo drastycznego ograniczenia liczebnoci wojsk rosyjskich w porw-
naniu z ZSRR1). Przyczyny tak daleko idcej redukcji maj zarwno charakter polityczny
w latach 80. prawie p miliona onierzy radzieckich stacjonowao poza granicami
ZSRR, po upadku komunizmu tego rodzaju obecno wojskowa zostaa ograniczona do
minimum jak i ekonomiczny. Wspomniane wczeniej drastyczne cicia budetu obron-
nego wymusiy powan redukcj liczebnoci si zbrojnych.
Znaczce ograniczenie liczebnoci dotyczy take dwch najliczniejszych obecnie
armii, tzn. chiskiej i amerykaskiej. W obydwch wypadkach doszo do zmniejszenia si
zbrojnych o okoo 30%. Odzwierciedla to ogln tendencj bdc konsekwencj zmniej-
szania oglnych nakadw na cele wojskowe. Warto jednak zwrci uwag, e tendencja ta


dotyczy przede wszystkim pastw aspirujcych do odgrywania istotnej roli na scenie
globalnej. Te wanie kraje a chodzi tu o wymienione ju USA, Rosj i Chiny najmoc-

niej zaangaowane byy w rywalizacj Wschd Zachd. Koniec zimnej wojny przy-
nis w ich przypadku konieczno najmocniejszego zareagowania na zmienion sytuacj
strategiczn, a w konsekwencji dostosowania polityki bezpieczestwa w tym liczebnoci

si zbrojnych do nowego wiatowego ukadu si.
adne z pozostaych pastw o najliczniejszych armiach nie ma ambicji oglnowia-
towych, std znacznie mniejszy wpyw upadku komunizmu, a wic zmiany globalnej
sytuacji strategicznej, na ich polityk w zakresie militarnym. Obecno Indii i Pakistanu
wrd krajw o najliczniejszych siach zbrojnych jest przede wszystkim efektem ich napi-



tych stosunkw dwustronnych, zwizanych ze sporem o przynaleno Kaszmiru. Silne

armie s elementem swoistego pojedynku potencjaw, w ktrym rozbrojenie byoby
traktowane jako objaw saboci i nie zostaoby zaakceptowane na wewntrznej arenie
politycznej. Analogiczny mechanizm dotyczy w oczywisty sposb obydwch pastw
koreaskich, od ponad czterdziestu lat szachujcych si wzajemnie zagroeniem ze strony
przeciwnika. Uwagi te dotycz do pewnego stopnia rwnie Turcji pozostajcej w u-
pionym konflikcie z Grecj i utrzymujcej swoje liczne siy zbrojne jako argument
przetargowy w stosunkach dwustronnych. W wypadku Turcji dodatkowym czynnikiem
sprzyjajcym utrzymywaniu licznej armii jest wewntrzny konflikt z mniejszoci kur-
dyjsk, a take specyficzna rola wojska na wewntrznej scenie politycznej. Armia peni
rol stranika wieckoci pastwa i gwnego elementu zabezpieczajcego przed dominacj
skrajnych si islamskich.
Warto zwrci uwag, e wrd dziesiciu pastw o najliczniejszych siach zbrojnych
jedynie trzy kraje mona uzna za w peni demokratyczne (USA, Indie, Korea Pd.), a dwa

1)
Siy zbrojne Ukrainy liczce 346 tysicy onierzy s jedynymi spord byych republik
radzieckich, ktrych liczebno przekracza 100 tysicy.

77
inne za charakteryzujce si niedoskona demokracj lub budujce system demokratyczny
(Rosja, Turcja). Wrd pozostaych piciu pastw wskaza mona typowe reimy tota-
litarne (Korea Pn., Wietnam) oraz pastwa o rnym nasileniu autorytaryzmu (Chiny,
Pakistan, Iran). Z wyjtkiem Chin i Pakistanu w krajach tych podstaw dla gwatownego
rozwoju liczebnego armii nie jest liczebno populacji.
Wielko ich armii wskazuje raczej na specyficzn rol odgrywan przez siy zbrojne
w krajach niedemokratycznych. Armia jest kluczowym czynnikiem stabilizujcym ukad
wewntrzny i gwnym narzdziem pozostajcym do dyspozycji wadz w polityce utrzy-
mywania status quo. Jej nieproporcjonalna liczebno i jednoczesne czste uprzywilejowa-
nie w strukturze spoecznej peni rol swoistego bezpiecznika dla systemu politycznego.
Przekracza to znacznie rol wyznaczan siom zbrojnym w krajach demokratycznych. Jest
to rola instrumentalna, suebna w stosunku do pastwa, a nie konkretnego ukadu polity-
cznego, i zwizana wycznie z realizacj polityki bezpieczestwa w stosunkach zewntrznych.
Warto na zakoczenie zauway, e wspczenie za istotny wskanik moliwoci


operacyjnych si zbrojnych, zwaszcza poza granicami wasnego kraju, uznaje si wsp-
czynnik wielkoci si ldowych do lotnictwa. Im wzajemna relacja tych dwch elementw jest

bardziej zbliona (a wic blisza 1), tym wiksza mobilno si zbrojnych zdolno do sku-
tecznej realizacji celw polityki bezpieczestwa pastwa w dowolnym punkcie kuli ziemskiej.
Wspomniany wskanik wynosi odpowiednio:

USA 1,3 : 1,
Rosja 1,6 : 1,
Wielkiej Brytanii 1,6 : 1,
Chiny 4,7 : 1,
Indie 10 : 1,



Pakistan 11,5 : 1,
Wietnam 16,5 : 1,
Polska 2,6 : 1.
Wielkoci te ukazuj rzeczywist si konkretnych armii w znacznie bardziej adekwat-
nym ujciu, pozwalaj te wskaza, ktre pastwa maj realne moliwoci aktywnego
udziau np. w rozwizywaniu konfliktw regionalnych rodkami wojskowymi. Naley
jednak oczywicie pamita, e operowanie wycznie wielkoci si lotniczych bez
uwzgldniania nowoczesnoci posiadanego sprztu jest take daleko idcym uprosz-
czeniem, nie w peni odzwierciedlajcym rzeczywisty potencja wojskowy danego kraju.

Bro masowego raenia

Wrd wielu czynnikw, ktre znaczco zmieniy obraz konfliktu wojennego w bie-
cym stuleciu, a w konsekwencji take ocen moliwoci obronnych poszczeglnych
pastw, elementem najistotniejszym jest niewtpliwie bro masowego raenia.

78
 Pojcie to obejmuje trzy podstawowe kategorie:
1) bro chemiczn,
2) bro biologiczn,
3) bro nuklearn (atomow).
Mimo istotnych rnic zarwno konstrukcyjnych, jak i dotyczcych sposobu dziaania,
w kontekcie pola walki wszystkie rodzaje broni masowego raenia analizuje si czsto
cznie. Jest to efektem pewnych wsplnych skutkw wywoywanych uyciem tego ro-
dzaju broni, niezalenie od rodzaju. Po pierwsze, dotyczy to wielkiej siy raenia, a wic
olbrzymiej liczby ofiar i/lub zniszcze materialnych. Po drugie za, w przeciwiestwie do
broni konwencjonalnej, ofiarami zastosowania broni masowego raenia s w rwnym stop-
niu umundurowani uczestnicy walk, jak i ludno cywilna. Ograniczenie oddziaywania
wycznie do zaangaowanych w konflikt si zbrojnych jest moliwe tylko w bardzo ogra-


niczonym zakresie.

Bro chemiczna

Bro chemiczna w znaczeniu przypisywanym wspczenie temu pojciu a wic
wykorzystujca toksyczne waciwoci pewnych substancji chemicznych przeciw ludziom

lub rodowisku naturalnemu pojawia si na polu walki w trakcie I wojny wiatowej.
W kwietniu 1914 roku, prbujc przeama lini frontu zachodniego, armia niemiecka
uya w okolicach miejscowoci Ypres w Belgii gazu trujcego (znanego zreszt pniej
w zwizku z pierwotnym miejscem zastosowania pod nazw iperyt). Nie by to jedyny
tego rodzaju epizod. W sumie wedug rnych ocen podczas I wojny wiatowej zuyto



okoo 120 tysicy ton bojowych rodkw chemicznych. Przynioso to milion ofiar, w tym
ponad 100 tysicy zabitych.
Okres midzywojenny to moment intensywnych bada nad ofensywnymi systemami
broni chemicznej prowadzonych przez wikszo pastw uznawanych wczenie za potgi
militarne. Uycie broni chemicznej miao w tym czasie miejsce w kilku co najmniej
konfliktach kolonialnych, a przede wszystkim przez Wochy w ich wojnie z Abisyni w la-
tach 193536. Rwnie Japonia wielokrotnie uywaa broni chemicznej w czasie agresji na
Chiny, zarwno w latach 30., jak i na pocztku lat 40.
Na progu II wojny wiatowej w posiadaniu broni chemicznej lub w trakcie zaawan-
sowanych bada nad jej produkcj bya najwiksza w historii liczba pastw. Mimo to nie
doszo do zastosowania tego rodzaju rodkw na gwnych arenach wojennych (wyjtkiem
jest tu wspomniana Japonia). Po zakoczeniu wojny programy produkcji broni chemicznej
byy kontynuowane przede wszystkim w ZSRR i USA. Zdecydowana wikszo mniej-
szych pastw lub mocarstw drugiego rzdu stopniowo wycofywaa si z bada w tym
zakresie. Dotyczy to take broni biologicznej, a zwizane jest z uksztatowaniem si dwch
wielkich blokw militarnych NATO i Ukadu Warszawskiego. W ich strategii wojskowej
rol pierwszoplanow zacza odgrywa bro nuklearna.

79
 Pomimo mniejszego znaczenia przypisywanego broni chemicznej okres powojenny
przynis co najmniej kilka epizodw jej zastosowania. Dotyczy to Egiptu w konflikcie
z Jemenem w latach 60. oraz Iraku w wojnie z Iranem w latach 19801988. Wojska irackie
uyy zreszt rodkw chemicznych nie tylko w walce z armi irask, ale take przeciw
partyzantom i cywilnej ludnoci kurdyjskiej.
Ostatnim epizodem, o ktrym trzeba wspomnie, jest atak z zastosowaniem silnie
trujcej substancji (sarinu), jaki mia miejsce w tokijskim metrze w marcu 1995 roku. Jest
to pierwszy znany przykad incydentu o charakterze terrorystycznym, w ktrym uyto sub-
stancji chemicznych o wielkiej sile niszczenia. Atak ten wyznacza cakowicie nowe pole
ewentualnych zagroe ze strony broni chemicznych. Kontrola nielegalnych grup terrory-
stycznych jest oczywicie znacznie trudniejsza ni w wypadku pastw bdcych czonkami
wsplnoty midzynarodowej. Wobec tych ostatnich stosowa mona rnorodne formy
nacisku oraz ewentualne sankcje w razie niepodporzdkowywania si reguom akcepto-


wanym powszechnie w wiecie. Wszystko to nie jest moliwe w odniesieniu do struktur
terrorystycznych, co oznacza, e problem eliminacji broni chemicznej przenosi si ze sfery
polityki midzynarodowej na strategi walki z terroryzmem i przestpczoci zorganizowan.

Problem eliminacji uycia broni chemicznej w konfliktach wojennych znalaz wyraz
w porozumieniach midzynarodowych jeszcze przed pierwszym zastosowaniem tego
rodzaju rodkw bojowych. Konwencje haskie z roku 1899 i 1907 regulujce kwestie praw,

ktre powinny by przestrzegane w wojnach ldowych, zakazuj uywania gazw truj-
cych. Jeszcze bardziej szczegowo problem ten uregulowany zosta przez tzw. Protok
Genewski z roku 1925 eliminujcy z pola walki gazy trujce oraz rodki bakteriologiczne.
W styczniu roku 1993, po pitnastu latach negocjacji, podpisano w Paryu Konwencj
o Zakazie Bada, Produkcji, Magazynowania i Uycia Broni Chemicznej. Dokument ten



jest uznawany za najszersze porozumienie rozbrojeniowe w historii, a jego tre obejmuje

take zniszczenie ju istniejcych zasobw broni chemicznej oraz rozbudowany system
weryfikacji przestrzegania przyjtych zobowiza. Konwencja wesza w ycie w kwietniu
1997 roku, a do maja roku 1999 zostaa podpisana przez 170, a ratyfikowana przez 126
pastw (Polska ratyfikowaa konwencj w 1995 roku). Dokument nie zosta dotychczas
podpisany przez 24 pastwa, midzy innymi Egipt, Kore Pn. i Syri.
Na mocy Konwencji pastwa sygnatariusze musz ujawni szczegy swoich progra-
mw w zakresie broni chemicznej realizowanych od roku 1946. Najwiksze zasoby rod-
kw chemicznych zostay zadeklarowane przez Stany Zjednoczone i Rosj (jako sukcesora
Zwizku Radzieckiego). Pastwa te przyznay si do posiadania odpowiednio 30 ty-
sicy i 40 tysicy ton rodkw chemicznych speniajcych kryteria broni chemicznej.
Zgodnie z Konwencj arsenay te podlegaj stopniowemu procesowi niszczenia.
Podpisanie Konwencji, mimo e jest niewtpliwie sukcesem spoecznoci midzy-
narodowej, nie eliminuje oczywicie zupenie ewentualnych zagroe. Jak ocenia w roku
1997 amerykaski Departament Obrony, 9 pastw realizowao w tym okresie programy
broni chemicznej, o rnym stopniu zaawansowania. Byy to: Chiny, Indie, Irak, Iran,
Korea Pn., Libia, Pakistan, Rosja i Syria. W stosunku do pastw aktywnie uczestniczcych

80
w yciu midzynarodowym (a zwaszcza sygnatariuszy Konwencji) moliwa jest przynaj-
mniej prba zastosowania przewidzianych w niej procedur kontrolnych. Jest to praktycznie
wykluczone w odniesieniu do krajw pozostajcych na uboczu ycia midzynarodowego,
takich jak Syria, a zwaszcza Korea Pn. One te stanowi najwikszy problem w kontek-
cie ewentualnego zagroenia broni chemiczn w przyszoci.

Bro biologiczna
Bro biologiczna wykorzystanie bakterii chorobotwrczych i ich toksyn do wywo-
ywania chorb zakanych i epidemii nie odegraa w przeszoci istotnej roli w kon-
fliktach wojennych. W trakcie I wojny wiatowej odnotowano seri aktw sabotau
dokonanych przez Niemcy, w celu zakaenia byda hodowlanego przeznaczonego na eks-
port do krajw Europy Zachodniej. Dziaania te nie przyniosy jednak znaczcych skutkw.
Jedynym pastwem konsekwentnie realizujcym dugofalowy program bada nad


broni biologiczn bya Japonia. Rozpocz si on na pocztku lat 30. i trwa w zasadzie do
zakoczenia II wojny wiatowej. W ramach realizacji tego programu Japoczycy dokonali

serii zbrodniczych eksperymentw na chiskich jecach wojennych, co najmniej kilka-
krotne doszo te do uycia rodkw biologicznych przeciw chiskiej ludnoci cywilnej.
W okresie powojennym, podobnie jak w wypadku broni chemicznej, badania nad

uyciem rodkw biologicznych w celach wojskowych ulegy ograniczeniu i kontynuowa-
ne byy gwnie przez wielkie mocarstwa. Ju w roku 1972 podpisana zostaa konwencja
dotyczca toksyn i broni biologicznej. Zabrania ona produkcji, skadowania i bada nad
broni biologiczn oraz nakazuje zniszczenie wszelkich jej skadowanych zapasw.
Konwencja wesza w ycie w marcu 1975 roku i zostaa dotychczas podpisana przez 162



pastwa, a ratyfikowana przez 144 kraje (w tym przez Polsk w 1973 roku). Podpisania
konwencji odmwiy dotychczas 32 pastwa, midzy innymi Izrael.
Konwencja dotyczca broni biologicznej nie nakada na sygnatariuszy obowizku
dobrowolnego ujawniania programw bada realizowanych w przeszoci. Najbardziej
zaawansowany program broni biologicznej zosta wykryty przez midzynarodowych
inspektorw dokonujcych inspekcji urzdze militarnych Iraku, na mocy porozumienia
pokojowego koczcego wojn w Zatoce Perskiej w roku 1991. Jego zakres trudno jednak
precyzyjnie oceni w zwizku z powtarzajcymi si cyklicznie odmowami dostpu do
swych instalacji ze strony Iraku.
Warto przy okazji zauway, e nie jest jasno sprecyzowane, w ktrym momencie
naley jednoznacznie uzna konkretne pastwo za dysponujce broni biologiczn (prob-
lem ten dotyczy zreszt wszystkich rodzajw broni masowego raenia). W gr wchodzi co
najmniej kilka kryteriw: posiadanie naukowej i technologicznej bazy do realizacji pro-
gramu, rzeczywista realizacja programu, produkcja broni, skadowanie tego rodzaju broni
lub wyposaenie wyspecjalizowanych oddziaw wojskowych w bro masowego raenia.
Mimo niejasnoci kryteriw tworzone s, jak wspomniano, listy pastw bdcych
potencjalnym zagroeniem dla stabilizacji w wiecie. W kontekcie broni biologicznej na

81
licie opublikowanej w roku 1997 przez amerykaski Departament Obrony znajduje si siedem
krajw: Chiny, Indie, Irak, Iran, Korea Pn., Pakistan i Rosja. Warto zwrci uwag, e wszyst-
kie te kraje znajduj si take na przytoczonej wczeniej licie dotyczcej broni chemicznej.
Rosja znalaza si na licie pastw realizujcych program broni biologicznej pomimo
oficjalnego dekretu prezydenta Jelcyna zakazujcego wszelkich dziaa w tym zakresie.
Dopki jednak nie istniej midzynarodowe procedury weryfikacji danych (dodatkowy
protok do konwencji dotyczcej broni biologicznej obejmujcy te zagadnienia jest w trak-
cie negocjacji), nie ma w zasadzie moliwoci rozstrzygnicia tego rodzaju kontrowersji.

Bro nuklearna
Bro nuklearna wykorzystuje energi wybuchu powsta w wyniku acuchowej
reakcji rozszczepienia jder uranu bd plutonu albo ze zoonej reakcji jdrowej. W istocie


pojcie to obejmuje trzy klasy broni (atomow, wodorow i nuklearn), skrtowo opisywa-
ne jest jednak jedn kategori ogln.
Rozwj technologii nuklearnej by moliwy dziki osigniciom fizyki dokonanym

w pierwszych dekadach XX wieku. Spektakularny postp naukowy zbieg si w czasie
z oglnowiatowym konfliktem, co w rezultacie gwatownie zwikszyo zainteresowanie
ewentualnym zastosowaniem dokona badawczych w sferze wojskowej.

Decyzj o podjciu w USA centralnego programu bada nad broni nuklearn podj
w padzierniku 1941 roku prezydent F. D. Roosevelt. Od sierpnia 1942 roku program ten
jako Projekt Manhattan angaowa olbrzymie rodki techniczne i finansowe, stajc si
jednym z najwikszych projektw bada naukowych w historii. Centrum realizacji bada
by synny orodek w Los Alamos, w Nowym Meksyku, a na czele programu sta wybitny



fizyk, Robert Oppenheimer.

Do pierwszej prbnej eksplozji udao si doprowadzi 16 lipca 1945 roku. Jej sukces
sprawi, e prawie natychmiast podjta zostaa polityczna decyzja o wykorzystaniu jedy-
nych dwch bomb atomowych pozostajcych w tym momencie do dyspozycji Amery-
kanw w trwajcej jeszcze wojnie z Japoni. Zostay one zrzucone kolejno nad Hiroszim
(6 sierpnia 1945) i Nagasaki (9 sierpnia 1945). Eksplozje te okazay si skuteczne z poli-
tyczno-wojskowego punktu widzenia (Japonia zgodzia si podpisa bezwarunkow kapi-
tulacj) i bezprecedensowo tragiczne z punktu widzenia humanitarnego tylko w Hiroszi-
mie zgino lub zostao rannych okoo 130 tysicy osb, a 170 tysicy zostao bez dachu nad
gow. Niezalenie jednak od ewentualnych ocen wykorzystanie broni atomowej otworzyo
zupenie nowy etap zarwno w dziedzinie wojskowej, jak i w stosunkach midzynarodowych.
Ogromna sia raenia broni nuklearnej sprawia, e jej posiadanie stao si kluczowym
elementem potencjau obronnego pastwa. W momencie gdy dostpno broni nuklearnej
zwikszya si, staa si ona jednoczenie gwnym czynnikiem utrzymywania wiatowej
rwnowagi militarnej. Koncepcja ta, znana jako rwnowaga strachu, zakada, e wiado-
mo istnienia olbrzymich arsenaw broni nuklearnej u przeciwnika powstrzymuje przed
jej uyciem w obawie, e globalnego konfliktu nuklearnego nie mona wygra. Obu-

82
stronne zbrojenia i stae podnoszenie wasnych moliwoci w zakresie technologii nuklear-
nej s w myl tej koncepcji paradoksalnie najlepszym zabezpieczeniem przed ewen-
tualnym wybuchem konfliktu nuklearnego. W pewnym uproszczeniu mona uzna, e
stosunki midzy wielkimi mocarstwami w okresie powojennym opieray si w duym stop-
niu na tego rodzaju strategii.
Stany Zjednoczone posiaday monopol atomowy tylko do roku 1949, kiedy to sw
pierwsz eksplozj wykona Zwizek Radziecki. W roku 1952 do grona pastw atomowych
doczya Wielka Brytania, w roku 1960 Francja, a w 1964 Chiny. A do roku 1998 tych
pi pastw byo jedynymi, ktre oficjalnie przyznaway si do posiadania broni
nuklearnej. W maju 1998 roku Indie i Pakistan przeprowadziy (niezalenie od siebie) seri
prbnych eksplozji nuklearnych, doczajc de facto do wspomnianego grona. Nieoficjalnie
mwi si te o posiadaniu pewnej liczby gowic nuklearnych przez Izrael (tab. 5). Informa-
cje te nie zostay jednak oficjalnie zweryfikowane.


Tabela 5. wiatowy arsena nuklearny

Pastwa podejrzewane o posiadanie broni


Pastwa posiadajce bro nuklearn
nuklearnej

Gowice Gowice
Pastwo Liczba gowic Pastwo Liczba gowic

w gotowoci w gotowoci
USA 12 070 8 425 Indie 12 0
Rosja 22 500 10 240 Pakistan 12 0
Wielka Brytania 380 260 Izrael 100 100
Francja 500 450



Chiny 450 400

rdo: Polityka, nr 44, 30 padziernika 1999.

Dla wpywu technologii nuklearnej na wiatowy ukad si istotne znaczenie mia take
rozwj techniki rakietowej zwizanej z podbojem kosmosu. W latach 60. pojawiy si
zupenie nowe rodki przenoszenia gowic nuklearnych. Przede wszystkim chodzi tu o tzw.
ICBM (Intercontinental Ballistic Missile) midzykontynentalne pociski balistyczne od-
palane z ziemi, i SLBM (Submarine Launched Ballistic Missile) pociski balistyczne
wystrzeliwane z pokadu odzi podwodnych. Aktualnie obydwa najwiksze mocarstwa
nuklearne, Rosja i USA, mog z atwoci dosign swoimi gowicami nuklearnymi
dowolnego miejsca na kuli ziemskiej. Oczywicie zwiksza to znacznie moliwoci
wojskowe tych pastw, a w konsekwencji ich pozycj w stosunkach midzynarodowych.
Stosunkowo wczenie kwestia broni nuklearnej staa si przedmiotem porozumie
o charakterze rozbrojeniowym. Porozumienia tego typu mona podzieli na dokumenty
dwustronne, w ktrych sygnatariusze (USA i ZSRR, a po jego rozpadzie Rosja) zobowi-
zuj si zamrozi lub ograniczy ilo danej kategorii broni, oraz traktaty midzynarodowe
otwarte dla wszystkich pastw i dotyczce rnych aspektw bada nad broni nuklearn.

83
Wrd porozumie dwustronnych wymieni trzeba traktaty: SALT I (1972), SALT II
(1979), INF (1987), START I (1991), START II (1993). Niektre z tych umw zamraay
ilo posiadanej broni (SALT I), inne redukoway ilo posiadanych gowic (START I,
START II), jeszcze inne eliminuj pewne kategorie broni (INF dotyczy rakiet redniego
i krtkiego zasigu)2).
Spord umw wielostronnych najistotniejsze znaczenie maj: traktat o nierozprze-
strzenianiu (nieproliferacji) broni nuklearnej z lipca roku 1968 (wszed w ycie w marcu
roku 1970) oraz traktat o cakowitym zakazie prb nuklearnych (CTBT) podpisany we
wrzeniu 1996 roku. Traktat o nieproliferacji zosta dotychczas ratyfikowany przez ponad
160 pastw. Zakazuje on udostpniania technologii nuklearnej do celw wojskowych
pastwom, ktre tego rodzaju technologii nie posiadaj.
Traktat CTBT idzie znacznie dalej, eliminujc wszelkie prby jdrowe (z wyjtkiem
niewielkich wybuchw o tzw. masie podkrytycznej). Zosta on uznany za gwne narzdzie
powstrzymujce rozwj i rozprzestrzenianie si broni nuklearnej Do monitorowania


przestrzegania postanowie traktatu powoano specjalny system obejmujcy 321 stacji
badawczych na caym wiecie, zdolnych do wykrycia wszelkich prb nuklearnych.
Do padziernika 1999 roku traktat zosta podpisany przez 155 pastw, a ratyfikowany

przez 51 pastw. Kluczowa dla wejcia dokumentu w ycie jest jednak grupa 44 pastw
posiadajcych tzw. zdolnoci atomowe, a wic dysponujcych technologi nuklearn
w sensie wojskowym lub cywilnym (reaktory, elektrownie jdrowe). eby uzyska moc


prawn, traktat musi zosta ratyfikowany przez wszystkie pastwa z tej grupy. Dotychczas
uczynio to jednak tylko 26 pastw (w tym Polska w maju 1999 r.).
Z tego punktu widzenia istotne znaczenie miaa odmowa ratyfikacji traktatu CTBT
przez senat amerykaski, jaka miaa miejsce w padzierniku 1999 roku. Mimo e jej przy-
czyny miay charakter gwnie wewntrzny (rywalizacja pomidzy demokratycznym



prezydentem B. Clintonem, wnoszcym o ratyfikacj, a zdominowanym przez parti re-

publikask senatem), wydarzenie to moe zaway na niepowodzeniu caej inicjatywy.
W chwili obecnej spord mocarstw atomowych ratyfikacji traktatu dokonay jedynie
Francja i Wielka Brytania. W zaistniaej sytuacji wydaje si mao prawdopodobne, by w ich
lady miay pj Chiny i Rosja. Wobec sprzeciwu USA trudno te bdzie przekona Indie
i Pakistan, ktre oficjalnie ogosiy ju, e nie zamierzaj przystpi do porozumienia
CTBT. Wszystko to zmniejsza znaczco szanse na dokonanie istotnego przeomu w sferze
ograniczenia znaczenia roli broni nuklearnej w przyszoci.

Produkcja broni. Handel broni

Wielko produkcji broni oraz sytuacja na rynku handlu broni odzwierciedla w oczy-
wisty sposb oglne tendencje polityczne w stosunkach midzynarodowych. W warunkach

2)
Warto doda, e nie wszystkie z wymienionych porozumie weszy w ycie z powodu odmowy
ratyfikacji przez parlamenty USA lub Rosji. Dotyczy to np. ukadu START II cigle czekajcego
na ratyfikacj w rosyjskiej Dumie.

84
wyranego spadku nakadw na cele wojskowe redukcji podlegaj take zamwienia
uzbrojenia. Sytuacja taka charakteryzuje ca waciwie dekad lat 90., ale w kontekcie
produkcji broni zaamanie najmocniej odczuwane byo do roku 1994. W ostatnich latach
zaobserwowa mona pewne oywienie (tab. 6).

Tabela 6. Udzia w rynku gwnych producentw broni (w %)

oraz warto wiatowej produkcji broni (19871998)

Warto produkcji
Europa Pozostae
Rok USA ZSRR/Rosja Chiny wiatowej ogem
Zachodnia pastwa
(mln USD)

1987 27,0 35,1 24,9 2,9 10,1 88 907


1993 55,6 7,2 26,5 2,6 8,1 46 890

1996 49,0 7,0 37,2 1,2 5,6 51 061


1998 48,6 5,1 40,2 0,9 5,2 55 756

rdo: The Military Balance 19992000. London, IISS 1999.



W konsekwencji przemys zbrojeniowy podlega w ostatnich latach daleko idcej

restrukturyzacji. Oznacza to przede wszystkim koncentracj produkcji i czenie si produ-
centw broni w wielkie korporacje, czsto o charakterze midzynarodowym. Najwikszy
wiatowy producent broni, amerykaski koncern LockheedMartin uzyska ze sprzeday



broni w roku 1997 kwot 18,5 miliarda USD (przy cakowitej wielkoci sprzeday 28 miliar-
dw USD). Tylko 10 pastw miao w tym okresie budety obronne przekraczajce t kwot.
Restrukturyzacja przemysu zbrojeniowego oznacza te coraz wiksz dominacj
rynku wiatowego przez zmniejszajc si cigle liczb pastw czoowych producentw.
W roku 1996 prawie 50% wiatowej produkcji broni pochodzio z USA. Udzia w rynku
trzech najwikszych wiatowych producentw (USA, Wielka Brytania i Francja) wynosi
ponad dwie trzecie, natomiast dziesiciu najwikszych producentw dostarczao okoo 90%
wiatowej produkcji. W cigu ostatnich lat sytuacja ta ulega dalszym zmianom.
Warto zwrci uwag, e Europa Zachodnia traktowana cznie jest obecnie drugim
najwikszym producentem broni, a jej udzia w wiatowej produkcji wzrs w cigu
ostatnich dziesiciu lat o okoo dwie trzecie. Odbyo si to przede wszystkim kosztem
ZSRR/Rosji. Pod koniec lat 80. ZSRR by najwikszym dostawc broni na rynki wiatowe,
obecnie udzia Rosji to tylko 5%. Jest to przede wszystkim efektem gbokiego kryzysu
rosyjskiej gospodarki. Tendencja ta odzwierciedla jednak take zmiany polityczne, jakie
zaszy w wiecie w ostatniej dekadzie. Spowodoway one konieczno wycofania si Rosji
z pomocy wojskowej dla wielu jej wczeniejszych sojusznikw, zwaszcza wrd krajw
Trzeciego wiata.

85
 Warto handlu broni3) w latach 90. osigna minimum w roku 1994 (ok. 20 mld
USD) i od tego momentu mimo istotnych waha ulega tylko nieznacznym zmianom (1998
rok 21,9 mld USD). Oznacza to utrzymywanie si handlu broni na poziomie najniszym
od pocztku lat 70. Jeszcze w roku 1989 warto wiatowego handlu broni wyniosa
ponad 35 mld USD. Poza wspomnianymi ju czynnikami politycznymi elementem pog-
biajcym zaamanie handlu broni na pocztku obecnej dekady byo pojawienie si na
rynku midzynarodowym duej iloci broni uywanej, sprzedawanej przez wiele pastw
w zwizku z wejciem w ycie ukadu CFE wprowadzajcego drastyczne redukcje iloci
broni konwencjonalnej na terenie Europy.
Jak si ocenia, take gwatowny rozwj technologiczny w zakresie techniki wojskowej
wpywa na ograniczenie zakupw uzbrojenia. rodki, ktre kiedy w caoci przeznaczano
na nabycie broni, obecnie musz pokry take koszty skomplikowanych systemw czno-
ci, nasuchu itd. Sprawia to, e cz budetw obronnych trafia do firm nie majcych
charakteru wycznie zbrojeniowego, dla ktrych siy zbrojne s tylko jednym z wielu i nie
zawsze najistotniejszym klientem.


Handel broni z punktu widzenia eksportu zdominowany jest przez najwikszych
producentw (tab. 7).

Tabela 7. 10 najwikszych eksporterw i importerw broni w latach 19941998

EKSPORT IMPORT
Kraj Warto (mln USD) Kraj Warto (mln USD)
USA 53 882 Tajwan 13 311
Rosja 12 260 Arabia Saudyjska 9 748
Francja 10 585 Turcja 6 615



Wielka Brytania 8 913 Egipt 5 882

Niemcy 7 211 Korea Pd. 5 171
Chiny 2 826 Grecja 4 754
Holandia 2 344 Indie 4 149
Wochy 1 742 Japonia 4 093
Ukraina 1 541 Zjedn. Emiraty Arab. 3 267
Kanada 1 394 Tajlandia 3 132
rdo: SIPRI, Arms Transfer Project, czerwiec 1999.

Wedug danych sztokholmskiego Instytutu Bada Problematyki Pokoju (SIPRI) w la-

tach 19941998 tylko 12 pastw osigno wpywy z eksportu broni przekraczajce 1 mi-
liard USD. Dochody osignite przez USA s wiksze ni warto eksportu wszystkich
pozostaych krajw z pierwszej dziesitki. Wrd czoowych eksporterw wzrosa w ostat-
nich latach rola Francji, ktra awansowaa z pitego na trzecie miejsce, wyprzedzajc pozosta-
ych czoowych producentw europejskich Wielk Brytani i Niemcy.

3)
Przez pojcie handlu broni naley w tym kontekcie rozumie wymian midzynarodow, a nie
handel wewntrzny.

86
 19 kolejnych pastw uzyskao w tym okresie wpywy wiksze ni 100 milionw USD.
W tym gronie (obejmujcym w sumie 31 krajw) Polska zajmuje 18 miejsce z eksportem
wartoci 401 mln USD. Wpywy osigane przez Polsk s jednak wyjtkowo niestabilne.
O ile w roku 1995 uzyskalimy ze sprzeday broni 184 miliony USD, to w latach kolejnych
byo to odpowiednio 65 mln, 20 mln i 1 mln (!) w roku 1998.
Wrd importerw broni dominuj pastwa znajdujce si w niekorzystnej sytuacji
geopolitycznej (Tajwan, Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie) lub pozostajce
w otwartym konflikcie z ssiadami (Indie, Korea Pd.). Rynek importerw jest jednak ze
zrozumiaych wzgldw duo bardziej zrnicowany. A 72 kraje zakupiy w okresie
19941998 bro za co najmniej 100 milionw USD, a w wypadku 26 warto importu
przekroczya 1 miliard USD. Stany Zjednoczone s 15. najwikszym importerem broni,
warto ich importu wyniosa w omawianym okresie okoo 2,5 mld USD.
Regionalna analiza dystrybucji broni wskazuje, e najwiksza cz importu trafia do


trzech tylko rejonw: krajw NATO oraz nie bdcych czonkami sojuszu pastw Europy
Zachodniej (32% wiatowego importu w roku 1998), do Afryki Pnocnej oraz w rejon
Bliskiego Wschodu (30%), a take do Azji Wschodniej (23%). Na pozostae regiony wiata

przypada wic nie wicej ni 15% wartoci wiatowego importu. Odzwierciedla to, jak si
wydaje, dobrze aktualn sytuacj wiatow w zakresie bezpieczestwa.
W wypadku NATO, najpotniejszego dzisiaj sojuszu polityczno-militarnego, zakupy

broni s inwestycj w umacnianie potencjau wojskowego majcego dawa moliwo
realizacji wasnej polityki obronnej i gwarantujcego utrzymanie kluczowej roli w wiecie.
Rejon Azji Wschodniej to przede wszystkim olbrzymie wydatki zbrojeniowe wspomnia-
nego ju Tajwanu prbujcego za wszelk cen zabezpieczy sw suwerenno w obliczu
nieprzyjaznej postawy ze strony Chin kontynentalnych. Region Bliskiego Wschodu



z kolei to miejsce od wielu ju lat najbardziej przezbrojone z punktu widzenia choby

wielkoci zamieszkujcej je populacji. Sytuacja ta utrzymuje si mimo trwajcego procesu
pokojowego i zdecydowanie mniejszego poziomu napi ni jeszcze kilka lat temu.
Odzwierciedla to z jednej strony poziom wzajemnej nieufnoci pomidzy zaangaowanymi
w konflikt pastwami, z drugiej za jest konsekwencj strategicznego znaczenia tego rejonu
dla rwnowagi wiatowej. Stany Zjednoczone s skonne inwestowa olbrzymie sumy
w stabilizacj sytuacji na Bliskim Wschodzie, nawet w momentach nie grocych bezpo-
rednim wybuchem.
Warto na zakoczenie doda, e Polska znajduje si na 56. miejscu listy importerw
broni, z zakupami wartoci 274 mln USD, co jest wartoci nisz ni w przypadku
znacznie mniejszych Wgier (326 mln USD). Wziwszy pod uwag wielko polskich si
zbrojnych i niezbyt due moliwoci polskiego przemysu zbrojeniowego, jest to warto
znacznie poniej potrzeb. W kontekcie niedawnego przystpienia Polski do NATO
oznacza to, e w najbliszych latach podjty musi zosta olbrzymi wysiek finansowy,
zwizany z zakupami nowoczesnego sprztu, pozwalajcy na choby czciowe odrobienie
wieloletnich opnie w tym zakresie.

87
 ROZDZIA SZSTY

NACJONALIZM
Wodzimierz Paterek

Sytuacje uwaane przez ludzi za rzeczywiste

maj rzeczywiste konsekwencje.
W. I. Thomas


U schyku XX wieku problemy nacjonalizmu maj ogromn praktyczn donioso,
poniewa wie si on z napiciem pomidzy deniami wspczesnego wiata do inte-

gracji regionalnej, a nawet globalnej, a silnymi deniami nowych i wyzwolonych dawnych
narodw do suwerennoci lub co najmniej autonomii. Tendencjom tym towarzyszy wzrost
nacjonalizmw i narodziny fundamentalizmw narodowych.


Nacjonalizm jako zjawisko socjokulturowe

Pojcie nacjonalizmu (ac. natio = plemi, lud, nard) jest wieloznaczne i nieostre:
zazwyczaj oznacza albo okrelon postaw spoeczno-polityczn, albo ideologie, dla kt-



rych nard stanowi warto naczeln, traktowan w sposb zabsolutyzowany. Przy czym
sama kategoria narodu (tak fundamentalna dla pojmowania nacjonalizmu) nastrcza
niemao trudnoci na gruncie nauki, gdzie w zalenoci od kontekstu i potrzeb badawczych
desygnuje si do niej takie elementy konstytutywne (skadniki nieodzowne), jak: teryto-
rium, jzyk, pochodzenie etniczne lub rasowe, wsplnota losw, kultura, religia, wia-
domo narodowa, charakter narodowy, wsplnota powiza ekonomicznach (rynek
narodowy) i instytucje polityczne (przede wszystkim pastwo). W powszechnym zna-
czeniu tego terminu w jzyku polskim (ale ju nie np. w jzykach anglosaskich, gdzie jest
on neutralny) nacjonalizm posiada wyrane zabarwienie pejoratywne, poniewa w prak-
tyce oznacza zjawisko zwizane z nietolerancj, uciskiem, pogromami, konfliktami zbroj-
nymi i wojnami.
W psychosocjologicznym aspekcie postawa nacjonalistyczna w swej pierwotnej po-
staci wyraa si w przecenianiu zalet i zasug oraz minimalizowaniu lub niedostrzeganiu
wad grupy etnicznej, do ktrej si naley, przy rwnoczesnym niedostrzeganiu lub pom-
niejszaniu zalet i zasug oraz nazbyt krytycznym ocenianiu wad innych analogicznych grup.
Ju w odlegych czasach historycznych, gdy jeszcze nie byo ani narodw, ani wyranie
uksztatowanych grup etnicznych, ludzie postrzegali swoje spoeczne otoczenie w kate-

88
goriach obcoci. Relacja my oni, swoi obcy opieraa si gwnie na odmien-
nociach kulturowych (jzyk, wierzenia religijne, sposb bycia) i biologicznych, a te wcale
nie musiay rodzi stosunku wrogoci do tych, ktrych uwaano za obcych. Na poziomie
pierwotnych form organizacji ycia zbiorowego, w strukturach rodowych i plemiennych,
obco moga powodowa niech, czyli ksenofobi, i ch zamknicia si przed obcymi,
lecz dopiero w wielkich strukturach spoecznych, opartych na zwizkach organizacyjnych
i cywilizacyjnych (w pastwach) pojawiy si postawy quasi-nacjonalistyczne. Jednake
i tam (przykadem wrogi stosunek do barbarzycw w imperium rzymskim) nie wypywao
to z samej odmiennoci obcych, lecz byo spowodowane potencjalnym zagroeniem z ich
strony dla interesw dominujcej grupy etnicznej i jej kultury. Uwiadomienie sobie tego
faktu kae zaniecha poszukiwania korzeni postaw nacjonalistycznych w ludzkiej naturze,
a raczej dostrzega je w zaistniaych warunkach spoecznych. Wbrew powszechnym mnie-
maniom nacjonalizm nie tkwi w naturze ludzkiej, psyche czowieka nie ulega wikszym
zmianom na przestrzeni tysicleci historii (tym bardziej nie staa si gorsza we wzgldnie


krtkiej, trwajcej obecnie epoce nacjonalizmw); to uczestnictwo we wadzy i zwizane
z nim wyksztacenie oraz przynaleno do okrelonej kultury generoway w spoecze-

stwach agrarnych postawy quasi-nacjonalistyczne. Posugiwano si kultur, czyli etnicz-
noci, aby wyodrbni grupy uprzywilejowane w celu zaakcentowania ich prawowitoci,
eby wyeliminowa wszelk niejasno co do ich spoecznego i politycznego statusu. Ani

w staroytnoci, ani w redniowieczu nie znano pojcia narodu, mwiono o Grekach, Rzy-
mianach, Germanach czy Celtach, charakteryzujc ich przynaleno etniczn w kontekcie
ich statusu spoecznego na tle innych plemion.
Wystpujca od czasw odrodzenia tendencja do tworzenia pastw narodowych,
w miejsce istniejcych dotd pastw terytorialnych, powodowaa zarzucenie idei uniwer-



salistycznych opartych na systemach religijnych i stwarzaa zapotrzebowanie na ideologie

ksztatujce wiadomo wasnej (narodowej) tosamoci i wasnych (narodowych) inte-
resw odrbnych w stosunku do innych. Dopiero jednak powstanie w wyniku Rewolucji
Francuskiej pastwa narodowego (z jego barwami narodowymi w miejsce herbw dyna-
stycznych, z jego zgromadzeniem narodowym w miejsce stanowego, z jego hymnem
narodowym i armi narodow) okazao si momentem przeomowym dla narodzin ide-
ologicznego i politycznego nacjonalizmu. Na bazie irracjonalnego i emocjonalnego
wartociowania, odwoujc si do mistycznych wizw krwi, wsplnego pochodzenia
i pokrewiestwa, instynktu narodowego, poczucia nadrzdnoci i posannictwa
(wyoy je po raz pierwszy w sposb usystematyzowany niemiecki filozof J. G. Fichte
w rozprawach Mowy do narodu niemieckiego oraz Dialogi patriotyczne), a take goszc
dogmat o ekskluzywnoci wasnego narodu (sacro egoismo G. Mazziniego), tworzono
pastwa narodowe i nacjonalistyczne ideologie, podnoszc do rangi najwyszej koniecz-
no podporzdkowania wszystkich innych spoecznych wizi racji narodowej bd
pastwowo-narodowej. Wieki XIX i XX przyniosy w skali caego kontynentu triumf idei
nacjonalistycznych: nowoczesne pastwa powstaway i rozwijay si w oparciu o zasad
kongruencji (zgodnoci) jednostek etnicznych i politycznych. Nastaa epoka nacjonalizmw.

89
 Nacjonalizm polityczny
Jako ideologia polityczna goszca preferencje narodu i upatrujca kryterium moral-
noci spoecznej wyczne w tym, co stanowi jego dobro, nacjonalizm zosta po raz
pierwszy okrelony przez francuskiego pisarza i polityka, zwolennika konserwatywnych
i nacjonalistycznych pogldw, zwizanego z radykalnym prawicowym ruchem Action
Francaise, Mauricea Barresa w roku 1892.
Za wybitnym znawc problematyki nacjonalizmu Isaiahem Berlinem (esej Nacjona-
lizm: zlekcewaona potga w pracy Dwie koncepcje wolnoci) mona przyj cztery gw-
ne cechy nacjonalizmu:
1) wiara w nadrzdny charakter potrzeby przynalenoci narodowej,
2) naturalna wspzaleno wystpujca pomidzy poszczeglnymi elementami two-
rzcymi nard,


3) preferowanie, bez wzgldu na sytuacj, osb nalecych do wasnej grupy,
4) przedkadanie ponad wszystko dobra i interesu wasnego narodu.

W sensie filozoficznym jest wic nacjonalizm totalizmem, bowiem przyznaje
pierwszestwo caoci, tj. narodowi nad jednostk, oraz utrzymuje, e jej cele i tosamo
winny by warunkowane niczym innym, jak tylko przynalenoci narodow.

Wanym elementem zwizanym z nacjonalizmem (jako ideologi i praktyk
polityczn) s penione przeze funkcje, ktre mona za T. Palecznym (Sprawy Narodo-
wociowe, 1994, tom III, zeszyt 2) podzieli na:
funkcj poznawcz zawarta jest ona w dziedzictwie kulturowym danej grupy,
a jej gwnym celem jest umoliwienie rozrnienia swoich od obcych, a take



konieczno uzasadnienia przyjtych przez grup zasad i norm;

funkcj ekspresyjn suc gwnie wyraaniu uczu i przey wynikajcych
z przynalenoci do okrelonej nacji;
funkcj integracyjn czc i spajajc, w imi solidaryzmu narodowego, posz-
czeglne grupy, klasy czy kategorie spoeczne;
funkcj mobilizacyjn polegajc na umiejtnoci koncentrowania de i wysi-
kw grupy w celu osignicia okrelonych zamierze.
Ze wzgldu na rdo swego pochodzenia nacjonalizm mona podzieli na trzy kate-
gorie, ktre czciowo nakadaj si na siebie, czciowo znosz si, a czciowo umacniaj.
1) Nacjonalizm generowany od dou, wywodzcy si z ludzkiego niezadowolenia,
frustracji i lkw (np. z powodu dyskryminacji politycznej, kulturowej czy pooe-
nia ekonomicznego).
2) Nacjonalizm odgrny, inspirowany i manipulowany przez przywdcw politycz-
nych erujcych na tych obszarach wiadomoci spoecznej, ktre bazuj na
rzeczywistych odczuciach ludzi (np. obawy zwizane z sytuacj gospodarcz
bezrobocie, ktremu winni s imigranci w krajach Europy Zachodniej, czy

90
 poczucie zagroenia w wyniku rozpadu dotychczasowego ukadu polityczno-naro-
dowociowego, np. w krajach byego ZSRR oraz byej Jugosawii); potrzebny jest
on do zdobycia lub utrzymania wadzy i polega na zrzuceniu odpowiedzialnoci za
niepowodzenia na mniejszoci narodowe bd religijne.
3) Nacjonalizm generowany z zewntrz. Na przykad kraje Europy Zachodniej
i USA, zainteresowane przyspieszeniem upadku imperium radzieckiego, popieray
ugrupowania opozycyjne, czsto niewiadomie wspierajc w nich nurty nacjona-
listyczne. Bdem jednak byoby obarczanie za eksplozj nacjonalizmw w Europie
rodkowo-Wschodniej upadku ZSRR lub te ingerencji z zewntrz, bowiem
postawy nacjonalistyczne istniay tu od dawna, tyle e w stanie upionym, za po
przebudzeniu odyy spory narodowe, etniczne, graniczne. Stay si one poywk
dla reaktywowanych bd zupenie nowych ugrupowa i partii politycznych
o charakterze nacjonalistycznym, przy czym niektre z nich gloryfikuj haniebne


epizody z narodowej historii i osoby za nie odpowiedzialne (np. posta Ante
Pavelicia w Chorwacji czy ksidza Jzefa Tiso w Sowacji).
Klska pastw eksponujcych w swej doktrynie pastwowej zaoenia nacjonalizmu

(np. III Rzesza) nie spowodowaa definitywnej kompromitacji tej ideologii. Nacjonalizm
by i pozosta wielk, atrakcyjn dla wielu politykw si. Odwoyway si do i posu-
giway nim rne ideologie, ruchy i partie polityczne wiedzc, e mona wykorzystujc


jego nono osiga okrelone cele polityczne (czasem sprzeczne z rzeczywistymi,

obiektywnymi interesami narodw, w imieniu ktrych rzekomo ugrupowania te dziaaj;
przykad narodu niemieckiego w okresie rzdw nazistw jest tu znowu jak najbardziej na
miejscu). Jest to moliwe gwnie dlatego, e nacjonalizm polityczny jest przede wszyst-
kim stanem emocjonalnym, odwouje si i bazuje na emocjach, ktre z trudem mona



umotywowa racjonalnie. Jest to jeden z zasadniczych powodw, dla ktrych nacjona-

lizmy, wzajemnie si wykluczajc, zarazem si uzupeniaj. Karmi si one irracjona-
lizmem w stopniu nieporwnywalnym do jakiegokolwiek innego nurtu myli spoecznej;
nacjonalizm wzrasta i potnieje na mitach majcych peni funkcj swoistego alibi dla
polityki prowadzonej wobec innych narodw. Za niepowodzenia i trudnoci, zarwno
wewntrzne, jak i zewntrzne, nacjonalici obarczaj innych, przede wszystkim za ob-
cych. Jest to wiadomy zabieg socjotechniczny, a suy ma jednemu utrzymaniu (albo
zdobyciu) wadzy. Posugiwanie si wic hasami nacjonalistycznymi wyczerpuje zna-
miona manipulacji wiadomoci spoeczn i zachowaniami ludzi. Ostro konfliktw
etnicznych i narodowociowych we wspczesnym wiecie (rwnie w krajach wysoko
rozwinitych) nie jest bynajmniej wykadnikiem kulturowej obcoci, jak to prbuj tu-
maczy przedstawiciele skrajnie nacjonalistycznej prawicy, na przykad w Niemczech
(Narodowo-Demokratyczna Partia Niemiec), w Austrii (Partia Wolnoci Jrga Haidera),
w Szwajcarii (Szwajcarska Partia Ludowa Christopha Blochera), we Francji (Front Narodo-
wy Jeana Marie Le Pena), we Woszech (Liga Pnocna Umberto Bossiego), czy nawet
w Szwecji (Narodowy Front Socjalistyczny). Nacjonalizmy antyimigracyjne czy antyse-
mickie posuguj si chtnie retoryk rasowej lub kulturowej niechci i obcoci, ale nie

91
zaprzestaj dyskryminacji w stosunku do tych odstpcw z atakowanych przez siebie
spoecznoci, ktrzy si doskonale zasymilowali. W wiecie tak bardzo zrnicowanym,
w ktrym normy i wartoci kulturowe s przemieszane, kulturowe rnice midzy ssiada-
mi, jeli w ogle dadz si wykry i opisa, s jedynie pretekstem antagonizmw. Pogld
taki znajduje potwierdzenie w eksperymentach psychologw spoecznych, ktrzy umiej
sztucznie wywoa negatywne stereotypy i intensywn niech posuwajc si a do brutal-
nej agresywnoci midzy grupami dobranymi losowo z tej samej populacji, gdy tylko kaza-
no im ze sob rywalizowa albo, co gorsza, gdy jedn grup podporzdkowano drugiej.
Nacjonalizm polityczny przybiera wspczenie czsto form ruchw separatystycz-
nych, ktre stosujc si (rwnie terror), d do uzyskania penej niezawisoci dla
okrelonego obszaru i zamieszkujcej na nim spoecznoci. W zalenoci od sytuacji moe
wiza si to z deniem do likwidacji pastwa wielonarodowociowego (np. ZSRR, Jugo-
sawia) albo te do oderwania od niego jakiej czci (np. Baskowie w Hiszpanii, Kurdowie
w Iraku i Turcji, Korsykanie we Francji, Palestyczycy w Izraelu).

noci (pastwowoci), mona podzieli na dwa typy.


Nacjonalizm polityczny (etatystyczny), oparty na dnoci do osignicia suweren-

1) Nacjonalizm spoecznoci wikszociowych wystpuje u narodw panujcych


lub w ogle wszelkich zbiorowoci bardziej wpywowych i zaawansowanych; opie-
ra si na obronie przywilejw oraz status quo, a take na negacji wszelkich, take
demokratycznych, przemian, ktre gro naruszeniem aprobowanego ukadu (dob-


rym przykadem jest tutaj stosunek Rosji do aspiracji politycznych innych narodw
byego ZSRR, czy Serbii do de niepodlegociowych narodw Jugosawii).
2) Nacjonalizm spoecznoci mniejszociowych poczucie zagroenia podstaw
wasnego bytu narodowego (lub brak takowego i denie do uzyskania suweren-
noci politycznej) wynikajce zarwno z procesw asymilacyjnych, jak i efektw



polityki narodowociowej prowadzonej przez pastwo oraz dominujc spoecz-

no powoduje, e ma on charakter obronny, cho z reguy bywa bardziej dyna-
miczny, a nawet agresywny, za celem jego atakw jest nie tylko rzdzca
wikszo narodowa, lecz take ci, ktrzy stali si renegatami, poniewa zerwali
kierujc si rnymi wzgldami dotychczasowe wizy ze spoecznoci rodzim.
Tak wic nacjonalizm polityczny wystpowa i wystpuje w dwch sprzecznych
rolach: jako ideologia emancypacji narodowej i jako narzdzie zwalczania emancy-
pacyjnych de jednostek i grup lub uprawomocnienie imperialistycznej ekspansji.
W przypadku krajw Europy zachodniej ewidentn cezur oddzielajc epok nacjona-
lizmw wyzwoleczych od okresu, w ktrym zacz dominowa nacjonalizm antyde-
mokratyczny i antyliberalny, jest Wiosna Ludw. Po niej nacjonalizm sta si ideologi
(i praktyk polityczn) integraln, samowystarczaln i konkurencyjn wobec wszystkich
innych. Dla Europy rodkowo-Wschodniej i Poudniowej przebudzenie nacjonalistyczne
nastpio w dwch fazach: pierwszy raz, gdy w wyniku I wojny wiatowej i rozpadu im-
periw: rosyjskiego, otomaskiego i habsburgskiego, powstay nowe pastwa (Polska,
Czechosowacja, Litwa, otwa, Estonia, kraje bakaskie), oraz drugi raz, po rozpadzie
ZSRR i Jugosawii.

92
 W tym czasie, w latach 60., pod wpywem przemian dokonujcych si w Afryce,
zaczto uywa terminu nacjonalizm afrykaski. Waciwe rozumienie tego okrelenia
kae odrnia je od klasycznego nacjonalizmu politycznego, bowiem zawiera on treci
znacznie szersze, a gwnym jego elementem jest ideologia wsplnoty interesw ludzi
o podobnym kolorze skry. Z powyszego wzgldu nacjonalizm ten traktuje si jako ruch
skierowany najczciej przeciwko biaym, zwaszcza przybyym z metropolii, a jego celem
byo uzyskanie niepodlegoci dla byych kolonii. Prawn legitymacj dla rozwoju nacjo-
nalizmu afrykaskiego bya deklaracja antykolonialna przyjta przez ONZ w 1960 r., ktra
potwierdzaa prawo kadego terytorium kolonialnego do niepodlegoci.
Wspczenie niebezpieczestwo nacjonalistyczne zwizane jest z agresywn prak-
tyk polityczn, u podstaw ktrej ley darwinizm etniczny, w myl ktrego stosunki
midzy rnymi narodami polegaj z samej swojej istoty na bezlitosnej walce o byt, a do
zapewnienia jednolitoci etnicznej ludnoci pastwa narodowego mona i bezwzgldnie
naley dy wszystkimi moliwymi rodkami, z wymuszon asymilacj i czystkami et-


nicznymi wcznie. Konsekwencj tego doktrynalnego zaoenia jest postulat koniecz-
noci zwalczania wszelkich kierunkw politycznych, ktre podwaaj dogmaty tak

rozumianego nacjonalizmu i sprzyjaj propagowaniu treci obcych zwaszcza liberalnych
i socjalistycznych, ydowskich i masoskich ideologii.
Ofiarami tych praktyk s mniejszoci narodowe. Przez dziesiciolecia (od Ligi Naro-

dw poczwszy) dominowaa tendencja na arenie midzynarodowej do poprzestania na
oglnych wskazaniach do rwnego korzystania z praw czowieka i podstawowych wol-
noci. Od pocztku lat 90. w wyniku pojawienia si fali pogromw na tle etnicznym rw-
nie w Europie (najbardziej drastycznym przykadem jest bya Jugosawia) ten stan rzeczy
ulega zmianie. Oto podczas spotkania w Kopenhadze w 1990 r. powiconego Ludzkiemu



wymiarowi KBWE uznano, e poszanowanie praw mniejszoci narodowych jest istotnym

czynnikiem zagwarantowania pokoju, sprawiedliwoci, stabilnoci i demokracji. Potwier-
dzajc zasady niedyskryminacji i rwnoci specyfikuje si (co jest novum w prawie mi-
dzynarodowym w zakresie tej problematyki) prawa, z jakich czonkowie mniejszoci
powinni korzysta.
Wymienia si tu:
zachowanie i rozwj swej etnicznej, kulturowej, jzykowej i religijnej tosamoci,
swobodne uywanie narodowego jzyka,
wyznawanie i praktykowanie wasnej religii,
ustanowienie i utrzymanie kontaktw z osobami tej samej narodowoci lub religii
zamieszkaymi tak w kraju, jak i poza nim,
udzia w sprawach publicznych i w dziaalnoci midzynarodowych organizacji
pozarzdowych.
Ponadto, opracowany w Kopenhadze dokument wymienia take tworzenie mniejszo-
ciowej administracji, a nawet autonomii.

93
 ONZ-owska Podkomisja do spraw Walki z Dyskryminacj i Ochrony Mniejszoci
wymienia rwnoczenie trzy reguy lece u podstaw regulacji problemw mniejszoci:
1) mniejszo nie moe domaga si specjalnych przywilejw i lepszego od innych
statusu w spoeczestwie,
2) mniejszo nie moe korzysta z wolnoci religii i prawa do wasnego ycia
kulturalnego w sposb naruszajcy te same prawa innych osb,
3) dziaalno mniejszoci nie moe narusza porzdku publicznego.

Zjawiska i pojcia pokrewne wobec nacjonalizmu

Zagadnienie nacjonalizmu powizane jest z caym szeregiem zjawisk i postaw,
terminw i poj, ktre czsto w potocznym mniemaniu utosamiane s z nim i uywane


bdnie jako synonimy tego.
Ju od ponad stu lat istnieje termin etnocentryzm (gr. ethnos = tum, lud, rasa,
plemi, nard) wymylony i wprowadzony do naukowego obiegu przez amerykaskiego

ewolucjonist Williama Grahama Sumnera, ktry odzwierciedla pogld, e wasna grupa
stanowi centrum wszystkiego i wszystkie inne gromady s hierarchizowane i oceniane
w odniesieniu do niej. W odrnieniu od pierwotnego etnocentryzmu nacjonalizm odwo-

uje si do grupy, ktrej czonkowie w wikszoci si nie znaj i nie mog zna: ich blis-
ko i podobiestwo jako ludzi swoich jest spraw przewiadczenia i wiary pyncej nie
tyle z osobistego dowiadczenia, ile ze rde ideologicznych. Obecnie etnocentryzm
traktuje si jako swego rodzaju odmian egoizmu grupowego (etnicznego), co nie musi pro-
wadzi do wrogoci w stosunku do obcych. Zazwyczaj odnosi si go do sfery kultury



danego narodu, w ktrej jednostka czuje si najlepiej, za na obszarach innych kultur traci
pewno i moe okazywa niech.
Blisko etnocentryzmu sytuuje si szowinizm skrajny pogld opierajcy si na bez-
krytycznym uwielbieniu wasnego narodu przy rwnoczesnym pogardliwym i nienawis-
tnym stosunku do innych grup narodowociowych, co moe skutkowa przyznaniem
wasnemu narodowi prawa do podboju i panowania nad innymi narodami oraz do ich
wynarodowienia i dawienia ich kultury. Ten niebezpieczny pogld (i postawa) ma rwnie
wte przesanki racjonalne co anegdotyczne pochodzenie samego terminu: pochodzi on
bowiem od nazwiska Chauvin, postaci karykaturalnej (onierza napoleoskiego penego
naiwnego entuzjazmu i uwielbienia dla cesarza Francuzw), sportretowanej m.in. w sztuce
La cocarde tricolore (1831 r.) braci Cogniard. W nowoczesnej postaci szowinizm
przejawia si wspczenie niekiedy w krajach Europy Zachodniej w skrajnej niechci
w stosunku do imigrantw i azylantw i nazywany jest za Jurgenem Habermasem
szowinizmem dobrobytu.
Z kolei termin ksenofobia przeszed swoist ewolucj. rdosw wywodzi si
z jzyka greckiego (ksenos = obcy, go, i phobos = strach, lk), a termin wyraa obaw
i strach. Dzisiaj postawa ksenofobiczna to niech, wrogo i agresywno, wynikajca

94
z poczucia obcoci, polegajcej zarwno na odmiennoci pierwotnej (np. rasowej), jak
i wtrnej, wynikej z odmiennych waciwoci kulturowych (jzyk, sposb bycia, wie-
rzenia itp. wytwory kultury).
Rasizm (w. razza = rasa, plemi, gatunek) bazuje na pseudonaukowym zaoeniu, e
ludzie rni si nie tylko cechami somatycznymi (budowa ciaa, kolor skry, ksztat oczu,
czaszki itd.), ale i psychicznymi, za ludzko dzieli si na rasy lepsze i gorsze,
wysze i nisze. Jest rzecz bezsporn, e rasy istniej, lecz rasizm nie polega na tym,
e nie dostrzega si tych rnic, ale na tym, e przypisuje si rasom pewne wartoci
(lepsze, gorsze), a take na tym, e uwaa si je za jedyny (najwaniejszy) czynnik kultu-
rotwrczy. Konsekwencj rasizmu jest przekonanie, e mieszanie si ras jest szkodliwe
i prowadzi do degeneracji ludzkoci, upadku kultur i cywilizacji, czemu zapobiec moe
troska o czysto rasy i cisa segregacja rasowa. Za twrcw ideologii rasistowskiej uwaa
si yjcych w XIX wieku: francuskiego dyplomat Artura Gobineau (Esej o nierwnoci
ras ludzkich) oraz niemieckiego filozofa angielskiego pochodzenia Hustona Stewarta


Chamberlaina (Podstawy XIX wieku), natomiast jako oficjalna doktryna pastwowa rasizm
obowizywa w najbardziej jaskrawej formie w III Rzeszy (nazizm) i Republice Poud-

niowej Afryki (apartheid cisa segregacja rasowa) w latach 194891. Szczegln posta-
ci rasizmu jest antysemityzm doktryna wrogoci i nienawici do narodu ydowskiego,
bazujca obecnie gwnie na przesankach o charakterze politycznym, ekonomicznym
i kulturowym (termin ten stworzyli w latach siedemdziesitych ubiegego wieku dwaj nie-


mieccy dziennikarze Ernest Renan i Wilhelm Marr i jego pierwotne znaczenie byo tosa-
me z dzisiejszym, tyle e opierao si na biologicznych aspektach odrbnoci ydw; od
pocztku za by on skaony niecisoci, jako e semitami s rwnie Arabowie,
a w staroytnoci zaliczano do nich Babiloczykw, Asyryjczykw czy Aramejczykw).



Wrogo do ydw jako wyznawcw religii mojszowej nosi miano antyjudaizmu.

Obok powyszych, istniej pojcia zwizane z problematyk nacjonalizmu, ktre
opisuj okrelone postawy i zachowania, a nie nios ze sob tak duego balastu pejora-
tywnych konotacji. Nale do nich choby takie kategorie, jak: patriotyzm, kosmopolityzm
czy charakter narodowy.
Patriotyzm (gr. patriotes = praojcowski, rodak, wspobywatel) to postawa oparta
na zasadach mioci ojczyzny, wasnego narodu, poczona z gotowoci do ofiar, przy
rwnoczesnym uznaniu praw innych narodw i szacunkiem dla nich. Rnice midzy
patriotyzmem a nacjonalizmem dotycz trzech gwnych kwestii:
1) koncepcji narodu: w patriotyzmie oparta na wsplnocie uznawanych wartoci, w na-
cjonalizmie wiadomo zbiorowa jest nieredukowalna do wiadowoci jednostkowej;
2) stosunku do wartoci, jak stanowi sama wsplnota: w patriotyzmie jej nadrzd-
no przy akceptacji i tolerancji dla innych wsplnot, w nacjonalizmie mit eks-
kluzywnoci, nadrzdnoci wasnego narodu, rywalizacja oraz walka z innymi;
3) relacji z wartociami uniwersalnymi: w patriotyzmie rwnorzdno, bezkoli-
zyjno i moliwo synchronizacji, w nacjonalizmie jedynie hierarchizacja
i konfliktowo.

95
 Jako postaw przeciwstawn patriotyzmowi traktuje si kosmopolityzm (gr. kosmo-
polites = obywatel wiata), polegajcy na afirmowaniu swojej przynalenoci do caego
wiata i negowaniu podziaw zarwno politycznych, jak i terytorialnych. Podejcie do
kosmopolityzmu jako swego rodzaju wyrzeczenia si swojej ojczyzny, wrcz zdrady na-
rodowej, w dzisiejszych czasach traci sens.
W dobie globalizacji ycia, procesw integracyjnych, przepywu swobodnego ludzi
i informacji, gdy wiat staje si globaln wiosk adne racjonalne wzgldy nie przema-
wiaj za dylematem: by patriot czy kosmopolit.
Pojcie charakteru narodowego na gruncie nauki budzi szereg kontrowersji: jedni
neguj fakt istnienia czego takiego, inni s skonni przypisywa mu rozstrzygajc rol
w dziejach poszczeglnych narodw.
Zrodzio si ono w wieku XVIII, gdy upowszechni si pogld, e yciem narodw
nie rzdzi przypadkowo, lecz jest ono ksztatowane przez konkretne warunki, takie, jak:
wielko kraju, tradycja, historia, religia, dominujcy sposb utrzymania si przy yciu
(Monteskiusz O duchu praw).


Mistyczno-idealistycznemu ujciu charakteru narodowego pierwszy przeciwstawi si

austriacki socjolog i polityk Otto Bauer, piszc, i:

(...) nie jest to absolutna (dana przez jakiego Ducha), lecz wzgldna wsplnota charakteru,
gdy poszczeglni czonkowie narodu, obok cech wsplnych z caym narodem, maj ponadto

cechy indywidualne (take cechy rodowiskowe, klasowe, zawodowe), ktrymi rni si jeden
od drugiego.

Mimo rnorodnych okrele i desygnatw odnoszcych si do nich istnieje dzi

zgodno co do tego, e na ten fenomen skadaj si dwie warstwy:



1) wrodzona pierwotna (uzdolnienia, temperament, emocje, czyli dyspozycje psychiczne),

2) nabyta wtrna (normy zachowa, normy moralne, wierzenia religijne, wiedza, czyli
wszystko to, co zostao przez jednostk nabyte w procesie socjalizacji).
Czynniki, ktre formuj charakter narodowy, mona pogrupowa na:
materialne: genealogiczne (rasa), geograficzne (terytorium, klimat, zaludnienie),
ekonomiczne (struktura zatrudnienia, rodzaj gwnych zaj ludnoci);
duchowe: polityczne (prawo, wizi polityczne, sposb sprawowania wadzy), reli-
gijne, system wychowawczy, jzyk, literatura.
Chocia cigle brak jednomylnoci co do definicji kategorii charakter narodowy,
istnieje wrd badaczy zgodno co do tego, e historyczne losy narodu powoduj ufor-
mowanie si swoistych cech psychicznych jego czonkw i e cechy te, zwane czsto
charakterem narodowym, w istotny sposb wpywaj na zachowanie narodu w rnych
sytuacjach yciowych.

96
 Literatura

[1] Brubaker R.: Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej
Europie. Warszawa Krakw, 1998
[2] Gellner E.: Narody i nacjonalizm. Warszawa, 1991
[3] Koskowska A.: Kultury narodowe u korzeni. Warszawa, 1996
[4] Maryaski A.: Narodowoci wiata. Warszawa, 1994
[5] Pomian K.: Europa i jej narody. Warszawa, 1992
[6] Robinson R.S., Post J.M.: Paranoja polityczna. Psychopatologia nienawici.
Warszawa, 1999
[7] Spory i konflikty midzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne. (Pr. zb.). Wrocaw,
1999


[8] wiat i Polska u progu XXI wieku. (Pr. zb.) Toru, 1994
[9] Wojciechowski S.: Nacjonalizm w Europie rodkowo-Wschodniej. Wrocaw, 1999





97
 ROZDZIA SIDMY

EKSTREMIZM POLITYCZNY
Lucyna Supek

Termin ekstremizm wywodzi si z jzyka aciskiego (extremus = kracowy)

i oznacza hodowanie skrajnym pogldom oraz stosowanie radykalnych i ostatecznych
rodkw (przemocy, terroru) dla osignicia wyznaczonych celw. Natomiast okrelenie


ekstremizm polityczny odnosi si zwykle do idei, koncepcji, pogldw, da i postula-
tw oraz zwizanych z nimi dziaa i zachowa, ktre cechuj si skrajnoci i radykaliz-
mem w stosunku do istniejcego ukadu si politycznych.

Ekstremizm polityczny jest wic wyrazem negatywnego stosunku i dezaprobaty
wobec funkcjonujcego porzdku spoecznego, politycznego, ekonomicznego oraz dominu-
jcego systemu wartoci. Wyrasta z poczucia niepewnoci i zagroenia jednostek, grup


spoecznych i narodw, jest przejawem frustracji spoecznej i niepokoju o wasn przyszo.

Ideologie i doktryny ekstremizmu politycznego odwoujc si do tradycji, religii, kul-
tury, koncepcji politycznych rnych grup spoecznych i narodw, zmierzaj do realizacji
odmiennych, czsto utopijnych celw. To sprawia, e s one bardzo zrnicowane i trudne
do klasyfikacji.



W literaturze przedmiotu doktryny i ruchy ekstremistyczne dzieli si zwykle na:

lewicowe (anarchizm, trockizm, maoizm, Nowa Lewica),
prawicowe (faszyzm, rasizm, nacjonalizm).
Osobn kategori stanowi ekstremizm religijny, rozwijany na gruncie islamu.

Anarchizm
Anarchizm jest doktryn spoeczno-polityczn, ktra zrodzia si w XIX w. jako jeden
z ideowych nurtw ruchu robotniczego. Jej nazwa pochodzi od sowa anarchia, ktre
wywodzi si z jzyka greckiego (an i arche) i oznacza dosownie brak rzdu lub rzdz-
cych. We wspczesnej myli politycznej termin anarchizm wyraa przede wszystkim
postulat zniesienia pastwa i zastpienia go spoeczestwem bezpastwowym.
Ideologia anarchizmu bya reakcj na niezadowolenie i rozczarowanie, jakie przynis
masom robotniczym rozwj kapitalizmu, i prb znalezienia lepszego, sprawiedliwszego
porzdku spoecznego. Przyjto zaoenie, e gwnym rdem ucisku i nierwnoci
spoecznych jest istnienie pastwa, ktre stanowi narzdzie w rkach ludzi o wadczych

98
aspiracjach, suce umacnianiu i utrwalaniu ich panowania. Waciw drog do zniesienia
pastwa, a take wszelkich innych przejaww wadzy, jest ywioowa rewolucja, posu-
gujca si, jeli to konieczne, przemoc i terrorem. Nowe, bezpastwowe i wolne od przy-
musu spoeczestwo miao by form kooperacji dobrowolnych zrzesze producentw
i konsumentw, opart na zasadach moralnych (a nie prawnych), rozumie, wolnych sto-
sunkach midzyludzkich pozbawionych wyzysku i komercji. System prawa i odgrnej,
zewntrznej kontroli mia by zastpiony samokontrol jednostki, przy zaoeniu, e bd
to jednostki o gbokich walorach moralnych. Ustanowienie spoeczestwa anarchistycz-
nego miao te by warunkiem realizacji penej wolnoci jednostki, tzn. wyzwolenia jej
spod przymusu fizycznego i wszelkich innych ogranicze. Idea wolnoci, totalnej i abso-
lutnej, jest ide przewodni anarchizmu, otoczon niemal kultem, jest celem nadrzdnym,
ktremu podporzdkowane s inne dziaania.
Anarchizm jako forma ruchu politycznego rozwin si najbardziej w II poowie


XIX w., uzyskujc najwiksze wpywy we Francji, Woszech, Hiszpanii i Rosji. W 1881 r.
na londyskim kongresie organizacji anarchistycznych przyjto form propagandy za po-
moc mierci, co doprowadzio do serii zamachw, ktrych ofiarami stali si m.in. cesarz

pruski Wilhelm I, prezydent Francji Carnot, krl woski Humbert II, prezydent USA McKinley.
Doktryna anarchizmu jest wewntrznie zrnicowana i niejednorodna. Rozwijaa si
w czterech gwnych nurtach:

1) indywidualistycznym,
2) kolektywistycznym,
3) komunistycznym,
4) syndykalistycznym (anarchosyndykalizm).



Anarchizm indywidualistyczny
Gwne idee anarchizmu indywidualistycznego to: skrajny indywidualizm oparty na
wolnoci absolutnej jednostki, sprzeciw wobec wszelkich przejaww wadzy pastwowej,
aprobata dla drobnej wasnoci prywatnej, reorganizacja spoeczestwa poprzez moralne
i obyczajowe odrodzenie jednostki, a tym samym odrzucenie rewolucji.
Za gwnego twrc anarchizmu indywidualistycznego uznawany jest Pierre Joseph
Prudhon (18091865). Jako jeden z pierwszych podda analizie kapitalistyczny system
wasnoci i uzna, e nie da si on pogodzi z zasadami sprawiedliwoci i wolnoci.
Wasno kapitalistyczn nazywa wrcz kradzie i uwaa j za rdo wszelkiego
wyzysku, ubstwa i nierwnoci. Proponowa przeksztacenie kapitalizmu w system mu-
tualistyczny, oparty na wzajemnej pomocy, w ramach ktrego prawo zastpione byoby
dobrowolnymi umowami wolnych jednostek, wiadczcych sobie wzajemnie usugi.
Zdecydowanie odrzuca pienidz jako umoliwiajcy uzyskiwanie dochodu bez pracy.
W zamian postulowa stworzenie bankw wymiany, ktre przyjmowayby wszystkie
towary, okrelay ich warto, nastpnie wydaway bony, ktre umoliwiayby nabywanie

99
wszelkich niezbdnych dbr. Banki te miay take udziela pracownikom bezprocentowych
kredytw w towarach i rodkach produkcji. Prudhon opowiada si za pokojow drog
tworzenia spoeczestwa anarchistycznego.

Anarchizm kolektywistyczny
By prb pogodzenia postulatu absolutnej wolnoci jednostki z zasadami kolekty-
wistycznego spoeczestwa anarchistycznego. Twrc tego nurtu anarchizmu by Rosjanin
Micha Bakunin (18141876). Punktem wyjcia jego pogldw bya krytyka pastwa.
Uzna je za twr sztuczny, sprzeczny z natur czowieka i najwikszego wroga wolnoci.
Kade pastwo, bez wzgldu na form ustroju, jest narzdziem ucisku i wyzysku ludu
przez uprzywilejowan mniejszo. Domaga si natychmiastowego zniesienia pastwa, na
drodze ywioowej, posugujcej si terrorem rewolucji robotniczo-chopskiej, wywoanej
przez tajn organizacj spiskow. Przysze spoeczestwo anarchistyczne miao by lunym


zwizkiem produkcyjno-konsumpcyjnych kolektyww czcych si dobrowolnie w gminy
i okrgi (w paszczynie poziomej) oraz federacje, take midzynarodowe (w paszczynie
pionowej). Bakunin odrzuci prywatn wasno rodkw produkcji oraz dziedziczenie

wasnoci, proponujc w zamian zasad rwnoci ekonomicznej, a co za tym idzie
uspoecznienie rodkw produkcji. Ta nowa forma stosunkw midzyludzkich, oparta na
rwnoci i solidarnoci, miaa umoliwia pene korzystanie ze wszystkich dbr, w tym


take z tego najcenniejszego wolnoci.

Anarchizm komunistyczny
Anarchizm komunistyczny czy postulat absolutnej wolnoci jednostki z zasad



komunizmu ekonomicznego. Za najwybitniejszego przedstawiciela tego nurtu anarchizmu

uznaje si Rosjanina Piotra Kropotkina (18421921). Czowiek, wedug Kropotkina, jest
z natury dobry, skonny do pomocy wzajemnej, solidaryzmu w dziaaniu. Te pozytywne,
naturalne cechy jednostki s deformowane przez kapitalizm. Std te potrzeba szybkiej
i radykalnej zmiany, jeeli to konieczne, to nawet w formie krwawej rewolucji, ktra
doprowadziaby do przebudowy stosunkw spoecznych, a przede wszystkim do obalenia
pastwa. W odrnieniu od Bakunina uwaa, e rewolucja musi by poprzedzona
propagand czynu prowadzon przez rewolucjonistw oraz przygotowaniem militarnym.
Gwnym celem rewolucji jest zniesienie pastwa i budowa komunistycznego spoe-
czestwa anarchistycznego rozumianego jako zwizek dobrowolnych, samorzutnie zrodzo-
nych stowarzysze spoecznych i produkcyjnych, opartych na wsplnocie rodkw
produkcji i rodkw konsumpcji. Zasad naczeln mia by podzia kademu wedug jego
potrzeb. W takim spoeczestwie jednostka odzyska peni wolnoci, moliwo nieskr-
powanej inicjatywy oraz swobod tworzenia spontanicznych wizi z innymi ludmi. Praca
fizyczna, czona z umysow, bdzie przebiega na wzr twrczoci artystycznej. Spoe-
czestwo anarchistyczne bdzie yo w dobrobycie, a kady czowiek uzyska waciwe
warunki dla samorealizacji.

100
 Anarchizm syndykalistyczny
Anarchizm syndykalistyczny (syndykat, czyli zwizek, gr. syndikos = razem wystpu-
jcy) rozwija si na przeomie XIX i XX wieku gwnie we Francji, Woszech i Hiszpanii.
By rezultatem przeniesienia idei anarchizmu na grunt zwizkw zawodowych. Najbardziej
znanym przedstawicielem tego nurtu anarchizmu jest Francuz Georges Sorel (18471922).
Anarchosyndykalici byli przekonani, e w kapitalizmie toczy si nieustanna walka
klasowa midzy robotnikami a buruazj. Krytykowali demokracj buruazyjn midzy
innymi za to, e poprzez reformy spoeczno-ekonomiczne opnia rozwj procesu
spoecznego oraz agodzi ostrze konfliktw klasowych. Uznali, e podstawow form orga-
nizacji klasy robotniczej s zwizki zawodowe, a nie partia robotnicza, ktra stracia swj
rewolucyjny charakter wrastajc w struktury kapitalizmu, rezygnujc stopniowo z pro-
wadzenia walki klasowej. Zwizki zawodowe daj moliwo aktywnoci bezporedniej,
przynoszcej nie tylko wymierne korzyci materialne, ale i szans na zmian stosunkw


spoecznych. Najwaniejsze formy walki zwizkw zawodowych to: strajk, bojkot, sabota
i strajk generalny utosamiany z rewolucj. Mit strajku generalnego, powszechnego mia
sprzyja przeobraeniom moralnym i psychicznym robotnikw, ksztatowa w nim etos

walki, heroizm, by czym w rodzaju rewolucji moralnej. Przeprowadzenie strajku gene-
ralnego miao spowodowa parali buruazyjnego pastwa i podway pozycj buruazji
przez zniesienie organizacji pastwowej. W nowym spoeczestwie anarchistycznym

wasno rodkw produkcji oraz kontrola nad podziaem dbr miaa zosta przekazana
zwizkom zawodowym. Kada ga przemysu byaby kontrolowana przez zatrudnionych
w niej robotnikw zorganizowanych w syndykaty. Na czele syndykatw miay sta rady,
reprezentujce stanowiska robotnikw poszczeglnych bran, ktre miay koordynowa
dziaalno i regulowa wzajemne relacje midzy syndykatami.



Anarchosyndykalizm odrzuca pojcie patriotyzmu i zastpowa go solidaryzmem

klasowym klas robotnicz czya przede wszystkim wi ekonomiczna, a dopiero
w dalszej kolejno narodowa. Wojn i armi uznano za elementy pastwa kapitalistycz-
nego i dlatego obce ideom anarchosyndykalistycznym.

Neoanarchizm
Neoanarchizm to wspczesna wersja XIX-wiecznej doktryny anarchizmu, dla ktrej
nadrzdn ide pozostaje wolno jednostki, nie skrpowana wadz pastwa czy jakim-
kolwiek innym przymusem. Neoanarchici poddaj ostrej krytyce zarwno pastwa kapita-
listyczne, jak i socjalistyczne, ideologi liberaln i komunistyczn, uznajc je za represyw-
ne wobec czowieka. Wolno (podstawa liberalizmu) i rwno (podstawa komunizmu) to
dla nich wartoci komplementarne, moliwe do urzeczywistnienia w spoeczestwie bez-
pastwowym, opartym na kolektywach i samorzdach. Waciw drog przejcia do spoe-
czestwa nowego typu jest rewolucja spoeczna, kierowana przez dobrze zorganizowan
grup rewolucjonistw. Dopuszczaj stosowanie przemocy i terroru jako rodka osigania
anarchistycznych celw i wartoci, z zastrzeeniem, e takie akcje musz by poprzedzone
gbokim namysem. Niektrzy wspczeni neoanarchici nawizujc do syndykalizmu,

101
przewiduj, e w dobie rewolucji naukowo-technicznej, kryzysw gospodarczych, jakie
przeywa tradycyjne pastwo, i przy wzrocie aktywnoci klasy robotniczej jedyn orga-
nizacj zdoln do pokierowania zoonym yciem spoecznym bd zwizki zawodowe.
Orodki anarchistyczne dziaaj dzisiaj w ponad trzydziestu krajach. Trudno ustali
dokadn ich liczb, poniewa czsto s one nielegalne, zmieniaj swoje nazwy i formy
dziaania. Niektre z nich za najbardziej skuteczn form rewolucji uznay propagand
poprzez czyn, co doprowadzio do serii zamachw terrorystycznych na politykw, prze-
mysowcw, bankierw. Dotyczy to midzy innymi: niemieckiej Frakcji Armii Czerwonej
(Rote Armee Fraction, RAF), znanej te jako grupa BaaderMeinhof od nazwisk zaoy-
cieli organizacji (w 1970 roku), Andreasa Baadera i Ulrike Meinhof, woskich Czerwonych
Brygad zaoonych przez Renato Curcio w 1969 roku, francuskiej Akcji Bezporedniej
utworzonej w 1979 roku, odwoujcej si do nurtu anarchosyndykalistycznego i hasa akcji,
dziaania bezporedniego (action directe)
Du rol w popularyzacji doktryny po II wojnie wiatowej odgrywaj periodyki anar-


chistyczne: szwajcarski Le revue anarchiste, francuski La liberation, woski Volonte.
Anarchici, chocia s niechtni strukturom organizacyjnym, powoali do ycia dwa mi-

dzynarodowe stowarzyszenia: Federacj Anarchistw i Midzynarodwk Sytuacjonistw.

Trockizm
Trockizm to polityka i pogldy Rosjanina Lwa Dawidowicza Trockiego (18791940,
waciwe nazwisko Lejb Bronstein) oraz jego zwolennikw dziaajcych od 1938 r. w IV
Midzynarodwce, zwanej Midzynarodwk Trockistowsk. Trocki nalea do grona



przywdcw rewolucji 1905 i 1917 roku. By organizatorem Armii Czerwonej, czonkiem

najwyszych wadz partyjnych i pastwowych ZSRR i bliskim wsppracownikiem Lenina.
Mwi si o nim, e by jednym z najzdolniejszych ludzi w grupie komunistw sowieckich,
take w prowadzeniu zakulisowych walk i intryg. Po mierci Lenina Trocki popad
w konflikt ze Stalinem (przegra z nim walk o wadz) i od 1929 r. przebywa na emigracji
w Turcji, Francji, Norwegii i Meksyku, gdzie zosta zamordowany w 1940 r. przez agenta
radzieckiego wywiadu Ramona Mercadera del Rio.
Trocki, jako czonek rzdu radzieckiego, sprzeciwia si zawarciu pokoju z Niemcami
w Brzeciu (zaj stanowisko, ktre mona najprociej okreli: ani wojny, ani pokoju),
obawiajc si, e opni to dojrzewanie i wybuch rewolucji w Europie. Domaga si
upastwowienia zwizkw zawodowych, ktre miay sta si organami kierujcymi pro-
dukcj przemysow. Dy do przeduenia czasu trwania systemu komunizmu wojennego
(opiera si m.in. na militaryzacji niektrych gazi przemysu, przymusie pracy za kartki
ywnociowe, obowizkowych dostawach w rolnictwie). Opowiada si za militaryzacj
pastwa i spoeczestwa i stosowaniem przymusu pastwowego. Militaryzacja bya nie-
zbdna dla ochrony i przetrwania ZSRR, jedynego pastwa budujcego socjalizm, do czasu
zwycistwa wiatowej rewolucji socjalistycznej.

102
 Fundament doktryny trockistowskiej stanowia idea permanentnej rewolucji, ktra
obejmuje: formy przejcia od rewolucji buruazyjno-demokratycznej do rewolucji socja-
listycznej, waciwy charakter rewolucji socjalistycznej, zasig rewolucji midzynarodowej
najpierw oglnoeuropejskiej, potem oglnowiatowej. Trocki wierzy, e rewolucja
buruazyjno-demokratyczna stanowi pocztek rewolucji socjalistycznej, a tym samym
realizuje cele socjalistyczne. Nie powinien wic istnie midzy nimi przedzia czasowy.
Rewolucja socjalistyczna zburzy stary porzdek i stworzy nowe struktury spoeczne i po-
lityczne, ktre podlega bd nieustajcym zmianom. Zatem zwycistwo rewolucji
socjalistycznej nie oznacza automatycznego osignicia stanu spoecznej rwnowagi i sta-
bilizacji. Jej permanentny charakter przejawia si bdzie w przeobraeniach i przewrotach
w ekonomice, nauce, technice, rodzinie, stylach ycia, zwyczajach i wartociach, a take
w wojnach zewntrznych, konfliktach wewntrznych, wreszcie w pokojowych reformach.
Rewolucja socjalistyczna, wedug Trockiego, bdzie miaa robotniczy charakter, sojusz


z chopstwem uwaa za zbdny.
Trocki, odmiennie ni Stalin, by przekonany, e niemoliwe jest zwycistwo rewo-
lucji socjalistycznej i budowanie socjalizmu tylko w jednym kraju. Wzywa wic komu-

nistw radzieckich do podjcia wysikw w celu rozprzestrzenienia rewolucji na obszar
caego wiata. rodkiem do tego miao by udzielanie pomocy finansowej i militarnej
krajom, w ktrych dojrzewa sytuacja rewolucyjna, ale take eksport rewolucji i prowa-

dzenie zaczepnej wojny rewolucyjnej. Zwizek Radziecki, by podoa tym wyzwaniom,
powinien, zdaniem Trockiego, realizowa proces intensywnej industrializacji poczonej
z militaryzacj ycia spoecznego.
Organizacyjnym zapleczem Trockiego, po opuszczeniu ZSRR, bya IV Midzynaro-
dwka, ktra miaa integrowa ruch robotniczy wok jego idei. W jej dokumencie progra-



mowym stwierdzono, e we wszystkich rozwinitych krajach kapitalistycznych dojrzaa

sytuacja do przeprowadzenia rewolucji socjalistycznej, a czynnikiem, ktry j opnia, jest
oportunizm przywdcw robotniczych. Wybuch II wojny wiatowej wzbudzi wrd
trockistw nadziej, e stanie si ona matk rewolucji socjalistycznej o zasigu midzy-
narodowym.
Nowy etap rozwoju organizacyjnego, a take ideologicznego, trockizmu (tzw. neo-
trockizm) przypad na lata pidziesite i szedziesite. Doszo wwczas do rozbicia IV
Midzynarodwki i powstania czterech niezalenych orodkw kierowniczych: Zjednoczo-
nego Sekretariatu IV Midzynarodwki, Midzynarodowego Komitetu IV Midzynarodwki,
Tendencji Marksistowsko-Rewolucyjnej IV Midzynarodwki i Latynoamerykaskiego Komi-
tetu IV Midzynarodwki. Rozam spowodowany by przede wszystkim kryzysem ideolo-
gicznym. Cz dziaaczy IV Midzynarodwki uznaa, e klasa robotnicza w krajach
Europy Zachodniej stracia swj rewolucyjny charakter i nie jest zdolna do obalenia kapita-
lizmu. Now si rewolucyjn dostrzegli w ruchach narodowowyzwoleczych i masach
chopskich. Kolejna nowa idea, ktra pojawia si pod koniec lat 50., to przekonanie
o nieuchronnoci trzeciej wojny wiatowej, i to wojny nuklearnej, wywoanej przez kraje
kapitalistyczne. Jedynym rodkiem przeciwdziaania katastrofie miaa by tzw. wojna pre-

103
wencyjna prowadzona przez kraje socjalistyczne, a skierowana przeciwko imperializmowi.
Miaa ona, wedug neotrockistw, szans przeobraenia si w rewolucj oglnowiatow.
Kolejna zmiana zaoe doktrynalnych neotrockizmu nastpia w latach 60. Dokony-
waa si gwnie pod wpywem ideologii i ruchw Nowej Lewicy, ale rwnoczenie bya
reakcj na niepowodzenia dotychczasowych koncepcji. Nie speniy si nadzieje na prze-
ksztacenie rewolucji narodowowyzwoleczych w krajach postkolonialnych w oglno-
wiatow rewolucj socjalistyczn, zwtpiono take w si rewolucyjn chopstwa. Po
wybuchu rewolty studenckiej koca lat szedziesitych niektrzy neotrockici w niej
wanie skonni byli dostrzega zalki rewolucji wiatowej.
Kiedy kontestacja zacza stopniowo wygasa, dziaacze Zjednoczonego Sekretariatu
IV Midzynarodwki, na kongresie w 1969 r., zdecydowali o przyjciu nowej strategii
dziaania. Cel neotrockistw pozosta nie zmieniony, nadal jest nim rewolucja wiatowa,
ale etapowa, realizowana przez czstkowe, zwyciskie rewolucje w poszczeglnych kra-


jach. Gwn si tak pojtej rewolucji bdzie odrodzona klasa robotnicza, zintegrowana
wok rewolucyjnych partii robotniczych (operatywne grupy inicjujce bunty i rewolty),
zorganizowane przez neotrockistw. Pod wpywem idei trockistowskich znalazo si wiele

partii i ruchw politycznych, jak np.: Socjalistyczna Liga Pracy (Anglia), Liga Komunis-
tyczna (Francja), poczona pniej z organizacj pod nazw Walka Robotnicza, Socjalis-
tyczna Partia Robotnicza (USA), Ruch Wyzwolenia Narodowego Tupamaros (Urugwaj).


Maoizm
Maoizm jest chisk wersj doktryny marksistowsko-leninowskiej (tzw. zsinizowany
marksizm), stworzon i rozwijan przez Mao Tse-tunga (znane s rwnie dwie inne



transkrypcje nazwiska: Mao Ce-tung i Mao Zedong) w latach 19401976. Poczwszy od lat
60. maoizm uznawany by za oficjaln pastwow doktryn Chiskiej Republiki Ludowej.
Po mierci Mao zaczto stopniowo odchodzi od jego idei, zarwno w polityce wew-
ntrznej, jak i midzynarodowej, ale nigdy oficjalnie jej nie odwoano.
Mao Tse-tung (18931976) urodzi si w zamonej rodzinie chopskiej. Po ukoczeniu
studiw podj prac bibliotekarza na Uniwersytecie Pekiskim, gdzie zetkn si po raz
pierwszy z pismami Marksa. Szybko przekona si do idei marksizmu, zafascynowany by
te osigniciami rewolucji radzieckiej. W 1921 r. by jednym z zaoycieli Komunistycz-
nej Partii Chin. Stopniowo osiga najwysze stanowiska partyjne i pastwowe, stajc si
dyktatorem otoczonym niezwykym kultem. Od 1949 r., kiedy to proklamowano powstanie
Chiskiej Republiki Ludowej, Mao zosta przewodniczcym Rady Pastwowej. Zrezy-
gnowa z tej funkcji w 1959 r., zachowujc a do mierci stanowisko przewodniczcego
partii KPCh.
Wypracowana przez Mao Tse-tunga doktryna czerpaa inspiracje z rnych rde:
tradycyjnej ideologii chiskiej konfucjanizmu, z marksizmu i anarchizmu, z nacjonalizmu
chiskiego (zwizanego ze starochisk tradycj Pastwa rodka i zasad izolacji midzy-
narodowej stosowan w polityce zagranicznej do II wojny wiatowej), dowiadcze chi-

104
skiej wojny domowej i wyzwoleczej (19271949), sytuacji ekonomicznej kraju i pozycji
chopstwa.
Maoizm odrzuca jedn z kluczowych idei marksizmu twierdzc, e nie istniej adne
obiektywne czynniki ani prawa rozwoju spoecznego. To czowiek, jego wola i wynikajca
z niej aktywno jest si i motorem przeobrae, twrc historii wiata. Nie zgadza si
take z fundamentalnym zaoeniem Marksa, e byt ksztatuje wiadomo i gosi pogld,
e to wanie wiadomo jest pierwotna i ona nadaje ksztat wszystkiemu. Do najwa-
niejszych idei maoizmu zalicza si koncepcj sprzecznoci, teori rewolucji i wojny
domowej, uznanie przemocy za podstawowe i najbardziej waciwe narzdzie polityki oraz
zaoenie o prymacie polityki nad innymi dziedzinami ycia.
Zgodnie z zaoeniami maoizmu naturalnym stanem ycia spoecznego jest walka,
bowiem wszystko rodzi si ze sprzecznoci i do sprzecznoci prowadzi. Rozwj jest wic
nieustannym cieraniem si sprzecznoci, w ktrym czasem zdarzaj si okresy rwnowagi,
ale s one przejciowe, stanowi krtki etap na drodze do kolejnych walk i nowych sprze-


cznoci. Mao dzieli owe sprzecznoci na dwie kategorie: sprzecznoci midzy ludem
a jego wrogami oraz sprzecznoci wewntrz ludu, i uwaa, e te pierwsze naley roz-
wizywa przy uyciu siy i przemocy, drugie za mona eliminowa stosujc metody

demokratyczne dyskusji, krytyki, socjalizacji, perswazji i przekonywania. Podkreli
naley, e sprzecznoci nie znikaj wraz z nastaniem komunizmu, bd nadal obecne
w yciu spoecznym, tak jak i wojny, ktre s nieuchronne i wedug Mao odgrywaj


pozytywn rol w polityce.

Jedn z gwnych tez maoizmu jest przekonanie, e podstawow form aktywnoci
rewolucyjnej i jedyn realn drog do komunizmu jest wojna ludowa. Teoria wojny domo-
wej obejmowaa rne formy walki: rewolucj chisk, wojn partyzanck, rewolucj
wiatow, a take dorane kampanie polityczne (wojny ludowe prowadzone byy przeciw-



ko korupcji i biurokracji, ale take przeciw szczurom). Podmiotem rewolucji i najwaniej-

sz si spoeczn byo chopstwo, obdarzane przez Mao niemal kultem. Chopski by
chiski komunizm, wadza polityczna, gospodarka, take kultura, ktrej poziom okrela
charakter kultury narodowej.
Maoistowska koncepcja wadzy i ustroju politycznego opieraa si na kulcie przy-
wdcy. Jedynym oparciem i drogowskazem dla spoeczestwa stay si jego idee i pogldy,
zebrane w Czerwonej ksieczce (by to wybr cytatw z pism Mao Tse-tunga.), ktra staa
si lektur obowizkow kadego Chiczyka mwiono wwczas: mona nie je, mona
nie spa, lecz nie wolno nie czyta prac przewodniczcego Mao. Sam Mao Tse-tung by
przekonany o swojej misji dziejowej, wierzy e tylko on jest w stanie przebudzi lud
i poprowadzi go do walki. Twierdzi, e polityka jest si dominujc, podstawowym na-
rzdziem przeobrae kadej aktywnoci ludzkiej, take duszy czowieka i jego osobowo-
ci. Za najbardziej skuteczn metod przeksztacania stosunkw spoecznych, a tym samym
i podstaw sprawowania wadzy, uznawa przemoc i przymus.
Maoizm by te punktem wyjcia przy okrelaniu zasad polityki zagranicznej Chin.
Przyjcie zaoenia, e komunizm mona budowa zawsze i w kadych warunkach, o ile
posiada si wadz polityczn, oraz e podstawow jego si jest chopstwo, pozwolio

105
dostosowa maoizm do realiw Trzeciego wiata. Std te maoizm sta si inspiracj dla
wielu ruchw narodowowyzwoleczych szukajcych swej ideologicznej tosamoci, ktre
chisk drog do socjalizmu uznay za jedynie suszn, a wojn domow za najlepsz
form rewolucji socjalistycznej. Chiny pretendoway do roli przywdcy krajw Trzeciego
wiata w ich rewolucyjnej dziaalnoci skierowanej przeciwko imperialistycznym mocar-
stwom USA i ZSRR.
Podjto take dziaania majce na celu przesunicie Chin na pozycj lidera w midzy-
narodowym ruchu robotniczym, znajdujce wyraz gwnie w krytyce osigni socjalizmu
w Zwizku Radzieckim i oskaraniu przywdcw radzieckich o rewizjonizm. Negatywnie
oceniano te polityk radzieck wobec Stanw Zjednoczonych, szczeglnie porozumienia
w kwestii ograniczenia zbroje. Chiczycy propagowali tez o globalnej wojnie, ktra
przyniesie zwycistwo socjalizmu i stanowczo odrzucali moliwo pokojowego dojcia do
socjalizmu.


Za najwaniejsze sprzecznoci naszych czasw, okrelajce istot stosunkw midzy-
narodowych, maoizm uzna podziay na kraje: biedne i bogate, mae i wielkie, rozwijajce
si i rozwinite. Gwny podzia polityczny wiata by, wedug Mao, rezultatem konfliktu

pomidzy wiatow wsi (Azja, Afryka, Ameryka Pd.) a wiatowym miastem (Europa
i Ameryka Pn.). Teoretyczne zaoenia doktryny maoizmu znalazy wyraz w realizowa-
nych w Chinach, z inspiracji Mao Tse-tunga, programach Wielkiego Skoku (19581961)

i Rewolucji Kulturalnej (19661969). Polityka Wielkiego Skoku zakadaa szybk, forso-
wn industrializacj Chin, ktra miaa doprowadzi do osignicia w cigu 2030 lat
poziomu rozwoju gospodarczego, przewyszajcego wiatowe potgi gospodarcze USA
i Wielk Brytani. Na terenie caego kraju utworzono komuny ludowe, ktre zajmoway si
produkcj rolnicz, przemysow, handlem i administracj. Brak rodkw technicznych



i finansowych mia by zastpiony entuzjazmem mas, ktre miay si wykazywa

pomysowoci i inicjatyw w poszukiwaniu nowych technologii produkcji. Rwnoczenie
drastycznie zredukowano wydatki na sub zdrowia, edukacj, a przede wszystkim na
konsumpcj. Mimo nadzwyczajnych kampanii i akcji propagandowych obiecujcych wie-
tlan przyszo Wielki Skok zakoczy si zupenym fiaskiem.
Gwnym celem Rewolucji Kulturalnej byo wzmocnienie pozycji politycznej Mao
Tse-tunga po niepowodzeniach Wielkiego Skoku. Hasa tej rewolucji ludowej: uksztato-
wanie nowego oblicza moralnego narodu, uniformizacja spoeczestwa, walka z przeja-
wami buruazyjnego i rewizjonistycznego mylenia, rozliczenie si z biurokracj, ktra
zdradzia rewolucyjne ideay, stay si dla Mao wygodnym argumentem w walce z opo-
zycj w onie partii i pastwa. Rewolucja miaa stworzy spoeczestwo egalitarne, zuni-
formizowane (pojawio si nawet okrelenie komunizm koszarowy), w ktrym zanika
bd rnice indywidualne, gdzie wszyscy bd jednakowo wyglda, jednakowo si za-
chowywa i myle, bd lojalni i posuszni wadzy. Narzdziem Rewolucji Kulturalnej
bya skrajnie lewicowa organizacja modziey Czerwona Gwardia, ktra na wezwanie
Mao podja walk z przejawami rewizjonizmu w kulturze, palc ksiki, niszczc zabytki,
upokarzajc, wysyajc do obozw, skazujc na mier wielu naukowcw, ludzi sztuki

106
i niewygodnych politykw. Stosowane przez Czerwon Gwardi formy reedukacji i samo-
krytyki doprowadzay wielu intelektualistw do zaamania nerwowego i nierzadko do sa-
mobjstw. Wszystkie autorytety zastpowane byy kultem Mao, ktrego prace ukazay si
w nakadzie 35 mln egzemplarzy. Dziaania czerwonogwardzistw, prowadzone z coraz
wikszym rozmachem i okruciestwem, wymykay si powoli spod kontroli wadzy, pro-
wadzc do pogbiajcej si anarchizacji spoeczestwa. W takiej sytuacji Mao Tse-tung
zdecydowa si w 1968 roku na zakoczenie rewolucji i nakaza stopniowe likwidowanie
oddziaw Gwardii Czerwonej. Cel zosta osignity Mao, po usuniciu konkurentw,
znacznie rozszerzy zakres swojej wadzy.
Doktryna maoizmu uzyskaa du popularno w krajach Europy Zachodniej i w Sta-
nach Zjednoczonych w okresie radykalizacji nastrojw spoecznych i kontestacji koca lat
60. Nawizywali do niej ideolodzy Nowej Lewicy, ktrej haso MMM, byo skrtem od
nazwisk Marksa, Mao Tse-tunga i Marcusego. Pod wpywem dziaa i pogldw Mao


pozostaway m.in. nastpujce partie: Albaska Partia Pracy, Partia Pracy Korei, Komuni-
styczna Partia Nowej Zelandii. W skrajnej wersji maoizm zosta wykorzystany przez reim
Pol Pota w Kambody. Rzdy skrajnego terroru Czerwonych Khmerw, rozpoczte od

likwidacji szk, uniwersytetw, pienidza, wynagrodzenia za prac itp., doprowadziy do
skrajnego ludobjstwa, ndzy i cywilizacyjnej zapaci kraju.


Nowa Lewica
Okrelenie Nowa Lewica uywane jest dla oznaczenia radykalnie lewicowej ideo-
logii i zwizanych z ni ruchw spoeczno-politycznych, rozwijajcych si w Europie i Sta-
nach Zjednoczonych od koca lat 50. do pocztku lat 70. Zamiennie uywa si te



okrele: skrajna lewica, opozycja pozaparlamentarna czy neomarksizm. Najbardziej popu-

larne Nowa Lewica zawiera w sobie pewien element programu, oznacza odcicie si od
koncepcji ideologicznych i form dziaania tzw. starej lewicy, reprezentowanej zarwno
przez partie komunistyczne i socjalistyczne krajw realnego socjalizmu, jak i tradycyjne
partie lewicowe w krajach kapitalistycznych, stojce na gruncie marksizmu czy socjalizmu
demokratycznego. Baz spoeczn zjawiska Nowej Lewicy byy przede wszystkim
rodowiska uniwersyteckie modzie studencka i niektrzy intelektualici akademiccy.
Sformuowanie Nowa Lewica wprowadzone zostao do jzyka polityki okoo 1960 r.
przez grup studentw i naukowcw skupionych wok czasopisma New Left Review
wydawanego na uniwersytecie w Oxfordzie. Orodkiem Nowej Lewicy w USA bya orga-
nizacja Studenci na rzecz Demokratycznego Spoeczestwa (SDS), dla ktrej programem
dziaania staa si opracowana przez Toma Haydena tzw. Deklaracja z Port Huron.
Zaoenia opracowane przez Haydena szybko stay si podstaw ideologiczn dla podob-
nych ruchw i organizacji, gwnie studenckich, w Europie. Akcentowano przede wszyst-
kim sprzeciw wobec stworzonej przez kapitalizm cywilizacji, represywnej i autorytarnej,
przeciw tradycyjnym instytucjom demokracji buruazyjnej, zbiurokratyzowanym i techno-
kratycznym, przeciw spoeczestwu przemysowemu, jednowymiarowemu, nastawionemu

107
przede wszystkim na konsumpcj. Domagano si reformy szkolnictwa i dostosowania pro-
gramw nauczania do rzeczywistych potrzeb czowieka.
System polityczny uznano za skostniay. Wskazywano na zanik konkurencji midzy
partiami i proces przechodzenia wadzy w rce technokratycznych elit, powizanych z r-
nymi grupami interesu, gwnie ze sfery przemysu i wojska. Efektem tych negatywnych
zmian byo odejcie od podstawowych wartoci: demokracji, pluralizmu, wolnoci, ktre
straciy swoje pierwotne znaczenie.
Geneza Nowej Lewicy jako masowego ruchu protestu przeciwko cywilizacji Zachodu
zwizana bya z rewolucj naukowo-techniczn i zmianami, jakie spowodowaa ona
w wiadomoci i strukturze spoeczestw i pastw wysoko uprzemysowionych. Jedn z jej
konsekwencji byo zrnicowanie i wzrost liczebny warstwy inteligencji. Zwikszaa si
liczba modych ludzi przyjmowanych do szk wyszych, ale jednoczenie pogarszay si
ich perspektywy spoeczno-zawodowe i czsto oferowano absolwentom uniwersytetw


prac, ktrej charakter coraz bardziej upodabnia si do charakteru pracy robotnika. To ro-
dzio niezadowolenie i rozczarowanie, prowadzce do frustracji spoecznej, ktra znajdo-
waa ujcie w protecie Nowej Lewicy.

Ideologia Nowej Lewicy formowaa si pod wpywem rnych kierunkw filozo-
ficznych, doktrynalnych, spoecznych, religijnych. W jej programach i koncepcjach znala-
zy wyraz pogldy wspomnianych wyej trzech sztandarowych ideologw Marksa, Mao

i Marcusego, ale znalazy si take wtki egzystencjalizmu, anarchizmu, trockizmu, libera-
lizmu oraz idee zaczerpnite z religii chrzecijaskiej i buddyzmu. W efekcie bya to ideo-
logia bdca swego rodzaju konglomeratem rnych celw i wartoci, a take rnych
sposobw ich realizacji. Za ojcw duchowych Nowej Lewicy uwaa si m.in. Theodora
Adorno, Ericha Fromma, Ernsta Blocha, Charlesa W. Millsa, Jeana Paula Sartrea, a wic



gwnie socjologw i filozofw. Za najwybitniejszego jej ideologa uchodzi Herbert

Marcuse (18891979), filozof amerykaskich, autor gonych ksiek: Eros i cywilizacja,
Rozum i rewolucja, Czowiek jednowymiarowy.
Pozytywny program Nowej Lewicy zakada radykaln reform systemu politycznego
w kierunku decentralizacji, zmian w procedurach podejmowania decyzji politycznych na
rzecz odejcia od sformalizowanych i zbiurokratyzowanych regu decyzyjnych, przysto-
sowania i przyblienia struktur i instytucji publicznych oraz pastwowych do rzeczywis-
tych potrzeb czowieka z uwzgldnieniem jego interesw i moliwoci dziaania. System
spoeczny proponowany przez Now Lewic opiera si na zasadzie wspdecydowania
jednostki o warunkach ycia i formach jej wasnej aktywnoci. Std te uznano demokracj
bezporedni za najbardziej waciw metod podejmowania decyzji politycznych, ktra
daje gwarancje przywrcenia autentycznoci ycia publicznego. Ideologia Nowej Lewicy
podkrelaa prymat czynu (akcji) nad myl, co oznaczao, e tym, co definiuje jednostk,
co okrela jej istot, jest dziaanie, a nie wypowiadane sowa. Nowa Lewica zachcaa do
aktywnoci, kontaktw bezporednich, a promowan przez ni form komunikowania by
happening. Wzywano do rozwijania organizacji, stowarzysze, klubw alternatywnych
wobec pastwowych, oficjalnych instytucji. Zachcano do rozwijania inicjatyw obywatel-

108
skich obejmujcych rne dziedziny ycia. Apele te przyczyniy si do rozwoju i aktywi-
zacji ruchw pacyfistycznych, ekologicznych, feministycznych i innych.
Za najlepszy sposb odbudowy prawidowych stosunkw midzyludzkich uznaa
Nowa Lewica tworzenie wsplnot. Przynaleno do nich byaby dobrowolna, kady szu-
kaby takiej wsplnoty, ktra zapewniaby mu warunki samorealizacji i gwarantowaa
peni wolnoci. We wsplnocie wszyscy byliby rwni, majc zapewnione dobra niezbdne
do ycia. Stosunki midzy ludmi miayby charakter gbokich personalnych wizi, dziki
czemu moliwe byoby wyeliminowanie poczucia anonimowoci, alienacji i osamotnienia.
Obowizywaaby zasada swobody seksualnej i uznania rnych form uprawiania mioci.
Przykadem takich zorganizowanych wsplnot byy komuny hippisw.
Ideologia Nowej Lewicy w poszczeglnych krajach nabieraa rnych narodowych
zabarwie wynikajcych ze specyficznych problemw tych krajw. W Stanach Zjedno-
czonych na przykad znacznie zaktywizowaa ruchy i organizacje wystpujce przeciw


segregacji rasowej, a take wczya si w akcje i kampanie przeciwko wojnie w Wiet-
namie. Ideologia i ruch Nowej Lewicy przeszy przez kilka etapw rozwoju. Okres kulmi-
nacyjny przypada na lata 196768, kiedy doszo do masowych demonstracji i wystpie

studenckich w wielu miastach europejskich i amerykaskich. Niejednokrotnie protesty
zaczynay si w szkoach od krytyki systemu szkolnictwa i przestarzaych programw
nauczania, a koczyy na ulicach starciami z policj.

W latach 70. ruch Nowej Lewicy przechodzi kryzys i reorganizacj. W ramach ame-
rykaskiej SDS w 1969 r. doszo do rozamu na trzy frakcje, a kada z nich reprezentowaa
inn ocen sytuacji ruchu i inny program dziaania. Jedna z nich, nawizujc do doktryny
maoistowskiej, proponowaa stworzenie silnej organizacji i szukanie oparcia w robotni-
kach. Druga, znana pod nazw Meteorologowie, wzywaa do podjcia natychmiastowej



walki, zniszczenia wszystkich imperialistycznych i rasistowskich instytucji i stosowania

przemocy. Ostatnia, trzecia frakcja, najbardziej zrnicowana, szukaa odniesienia dla swo-
ich idei w komunach hippisowskich i anarchistycznych.
Radykalny nurt Nowej Lewicy, nawoujcy do totalnej rewolucji, zniszczenia pa-
stwowych instytucji i stosowania terroru, znalaz odbicie w dziaalnoci nastpujcych
organizacji: w RFN Frakcja Armii Czerwonej, w USA Czarne Pantery i Meteorolog, we
Francji Ruch 22 Marca i Lewica Proletariacka, we Woszech Walka Trwa i Awangarda
Robotnicza.

Faszyzm
Nazwa faszyzm wywodzi si od aciskiego sowa fasces oznaczajcego pk (wiz-
k, zwizek) rzg, bdcy symbolem siy wyrastajcej z jednoci politycznej. Faszyzm
narodzi si we Woszech, gdzie w 1919 r. Benito Mussoloni utworzy Zwizki Woskich
Kombatantw, ktre dwa lata pniej przeksztaci w Narodow Parti Faszystowsk.
Pocztkowo faszyzm utosamiany by gwnie z ruchami i organizacjami politycznymi,

109
postrzegany raczej jako metoda dochodzenia do wadzy ni ideologia. Doktryna spoeczno-
-polityczna faszyzmu ksztatowaa si pod wpywem praktyki i dziaa podejmowanych
przez przywdcw faszystowskich, ktrzy niechtni byli wszelkim teoretycznym rozwaaniom.
Faszyzm woski sta si inspiracj dla ruchw i organizacji politycznych w innych kra-
jach, z ktrych najbardziej znane to: Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotni-
cza (NSDAP), Falanga w Hiszpanii, Legion Archanioa Michaa (znany jako elazna
Gwardia) w Rumunii, Strzaokrzyowcy na Wgrzech, Brytyjski Zwizek Faszystw. Pro-
faszystowskie organizacje powstay take poza Europ, ale ich znaczenie i oddziaywanie
byo niewielkie w porwnaniu z wyej wymienionymi. Ruchy faszystowskie, dostosowane
do specyfiki krajw, w ktrych dziaay, byy zrnicowane choby w zakresie celw, ktre
sobie stawiay, ale podstawowe zaoenia byy takie same: zasada wodzostwa, monopol
partyjny (jedna, masowa, scentralizowana i hierarchiczna partia), solidaryzm klasowy.
Cech ideologii i doktryny faszystowskiej jest jej eklektyczny charakter, wynikajcy


z poczenia rnych wtkw i pogldw, zaczerpnitych z innych ideologii (nacjonalizmu,
rasizmu, konserwatyzmu, syndykalizmu korporacjonizmu, socjalizmu), wielkich systemw
filozoficznych (m.in. Hegla i Nietzschego), tradycji i historii, czsto wyidealizowanej,

wasnych narodw. Najlepiej znane i rozbudowane wersje faszyzmu to faszyzm woski
i niemiecki, zwany te nazizmem lub narodowym socjalizmem.
Najistotniejsza rnica midzy faszyzmem woskim a niemieckim wynika z pojmo-

wania rasy, ktra w nazizmie staa si obsesj, a przez faszyzm woski bya praktycznie
zupenie pomijana. Druga wana kwestia to zakres stosowania przemocy i terroru. We
Woszech nie byo obozw koncentracyjnych ani tak duej liczby winiw politycznych
jak w pastwie Hitlera. Obie wersje faszyzmu zajmoway te rne stanowiska w sprawach
Kocioa i religii. Nazizm by zdecydowanie antyreligijny i antyklerykalny, podczas gdy



faszyci woscy zabiegali o poparcie Kocioa, uznajc suwerenno Watykanu (na mocy
Traktatw Lateraskich z 1929 r.). Woskie pastwo faszystowskie miao te znacznie
lepiej opracowan polityk gospodarcz, opart na zasadach korporacjonizmu i syndykalizmu.
Jedn z przewodnich idei faszyzmu jest nacjonalizm. Wszystkie odmiany ideologii
faszystowskiej zgodnie uznay, e nard jest najwysz i najdoskonalsz form wsplnoty.
Na gruncie faszyzmu woskiego bya to przede wszystkim wsplnota kulturowa, w przy-
padku nazizmu elementem spajajcym nard byy wizi krwi pozwalajce na zachowanie
czystoci rasowej. Nard niemiecki by wic zamknity dla obcych. Za najwikszych
wrogw uznano ydw, Cyganw i Sowian i wobec nich zastosowano najostrzejsze formy
walki fizyczne unicestwienie. Podobnie traktowano wrogw ideologicznych, zwaszcza
komunistw, liberaw, pacyfistw i intelektualistw. Nazici uznali nard niemiecki za
najlepsz cz rasy aryjskiej, ktrej nadrzdno bya potwierdzana wtpliwymi wynikami
eksperymentw medycznych i biologicznych. Jako rasa panw Niemcy powoani byli to pano-
wania nad caym wiatem. Drog walki i podboju mieli rozszerza swoj przestrze yciow.
Charakterystyczn cech doktryny faszystowskiej jest kult silnego pastwa. Jest to
pastwo autorytarne, w ktrym penia wadzy skupiona zostaa w rkach wodza, a prawo
zastpione decyzjami politycznymi. W takim pastwie szczeglne uprawnienia i rozbu-

110
dowane funkcje posiada wadza wykonawcza, a zwaszcza policja, z jej rozbudowanym
aparatem ledczym i szpiegowskim. Pastwo faszystowskie jest totalitarne, w tym sensie,
e zmierza do objcia kontrol caoksztatu ycia spoecznego, chce nadzorowa nie tylko
zachowanie ludzi, ale take ich myli i psychik. W tym celu stworzono ca sie rnych
organizacji (zwykle skupionych wok partii), ktre miay aktywizowa spoeczestwo we
waciwych kierunkach i ksztatowa podane postawy.
Na czele takiego pastwa sta charyzmatyczny przywdca wdz (fuhrer, duce),
predestynowany do odegrania przeomowej roli w dziejach narodu. Uznany za suwerena,
skupia peni wadzy wewntrz i na zewntrz pastwa. Obowizywaa zasada bezwzgl-
dnego posuszestwa i lojalnoci wobec wodza. Suya temu m.in. uniformizacja strojw
i zachowa w partii. Wdz uosabia wszystkie cechy prawdziwego faszysty: aktywno,
witalno, determinacj w dziaaniu, bezwzgldno w deniu do celu.
Prawo i moralno w pastwie Hitlera byy cile zwizane z polityk, ktra bya ich
wykadni, Za moralne i zgodne z prawem uznawano tylko te zachowania, ktre stosoway


si do podjtych decyzji politycznych. Nazizm wprowadzi do swojego systemu prawnego
pojcie winy obiektywnej, ktra polegaa na przynalenoci do niszej rasy lub bliej nie
zdefiniowanej wrogoci wobec narodu niemieckiego. Przyjcie takiej kategorii prawnej

pozwalao na stosowanie odpowiedzialnoci zbiorowej i otwierao drog do ludobjstwa.
Narodowy socjalizm by, obok stalinowskiego komunizmu, najbardziej zbrodniczym
systemem w dziejach ludzkoci. Zastanawiajc si nad jego genez, szukajc odpowiedzi


na pytania, jak doszo do jego powstania, wskazuje si zwykle na nastpujce kwestie:

upokarzajce warunki Traktatu Wersalskiego, kryzys demokracji parlamentarnej, trudn
sytuacj gospodarcz spowodowan restrykcjami powojennymi i europejskim kryzysem
gospodarczym, oraz bardziej oglne zjawiska i procesy: atomizacj spoeczestwa i alie-



nacj jednostki spowodowan przejciem od spoeczestwa tradycyjnego do masowego

i przemysowego, kryzys wartoci moralnych i religijnych w cywilizacji Zachodu, gwato-
wno przemian cywilizacyjnych, ktra spowodowaa zastpienie racjonalnych dziaa
impulsywnymi i emocjonalnymi.
Dzisiaj faszyzm kojarzy si przede wszystkim z okruciestwem, terrorem i ludo-
bjstwem. Tym bardziej niepokojce jest odradzanie si tej ideologii w postaci ruchw
neofaszystowskich. W rnym stopniu dotyczy to wielu krajw, w tym Niemiec, Woch,
Francji, Wielkiej Brytanii, USA.

Islamizm
Termin ten oznacza doktryn opart na islamie, jednej z trzech, obok judaizmu i chrze-
cijastwa, wielkich religii monoteistycznych. Sowo islam pochodzi od arabskiego
aslama i oznacza cakowite i bezgraniczne poddanie si woli Boga. Islam, w odrnieniu
od innych systemw religijnych, czy w sobie nakazy i wartoci religijne z normami
moralnymi i prawnymi, ktre okrelaj i reguluj caoksztat ycia muzumanw, w tym
take sfer polityki. To uprawnia nas do uznania islamu za doktryn polityczno-prawn.

111
 Twrc islamu by Mahomet (ok. 570632), ktremu Bg Allach, za porednictwem
archanioa Gabriela, przekaza w formie objawie zasady nowej wiary. Mahomet z trudem
znajdowa wyznawcw, a kiedy zacz odnosi pierwsze sukcesy w swoim rodzinnym
miecie Mekce, zmuszony zosta do ucieczki. Uda si do Medyny, gdzie wkrtce sta si
wadc absolutnym, szybko rosncym w si, co pozwolio mu na pokonanie wrogw
i triumfalny powrt do Mekki. Kiedy umiera, islam mia ju szerok rzesz wyznawcw,
a jego nastpcy odziedziczyli silne, zjednoczone pastwo.
Objawienia Allacha zapisane zostay w Koranie, witej ksidze islamu. Skada si
ona ze 114 sur (rozdziaw) i 6200 wersetw. Napisana zostaa jzykiem poetyckim i sym-
bolicznym, std te przemawia raczej do emocji ni intelektu, zwaszcza w penych grozy
opisach dnia sdu ostatecznego czy przedstawieniach rozkoszy raju. Koran jest take
wiadectwem historii, ale przede wszystkim jest bogatym zbiorem idei religijnych,
moralnych, prawnych i politycznych. Zgodnie z Koranem najwaniejsz i nadrzdn ide


jest Allach Bg, stwrca i wadca wszystkiego i wszystkich. Konsekwencj tego jest
wymg bezwzgldnego podporzdkowania si jednostki-czowieka i jednostki-obywatela
woli Stwrcy. System prawa, jako dany od Boga, jest niezmienny i totalny, w tym sensie,

e zmierza do objcia prawem boym wszystkich aspektw ycia jednostkowego i spoecz-
nego. Wadz na ziemi, w imieniu Allacha, sprawuj nastpcy Mahometa kalifowie,
ktrzy s jedynie administratorami woli Boga. Najlepsz form ustroju jest pastwo

teokratyczne, w ktrym ycie polityczne podporzdkowane jest religijnemu. Obraz spoe-
czestwa przedstawiony w Koranie wskazuje na jego zrnicowanie, ekonomiczne i religij-
ne, a take nierwnoci wynikajce z rnicy pci. Obowizuje patriarchalny model
rodziny, w ktrym rola kobiety sprowadza si do prowadzenia domu, dbania o dzieci
i szczcie ma. Gospodarka powinna opiera si na wasnoci prywatnej, ale jednocze-



nie posiada mechanizmy chronice spoeczestwo przed nadmiern koncentracj wasnoci.

Liczb wyznawcw Allacha szacuje si dzi na okoo 900 mln. Dziel si oni na dwa
gwne odamy religijne:
1) sunnitw (ok. 800 mln),
2) szyitw (ok. 96 mln).
Podzia ten siga VII wieku i zrodzi si ze sporu o wadz kalifw. Szyici uznali, e
naley si ona wycznie potomkom Mahometa. Prawdziwy wadca zwany imamem, jest
porednikiem duchowym midzy Allachem a czowiekiem, jest znawc Koranu i potrafi
najpeniej realizowa wol Boga na Ziemi. Sunnici natomiast twierdz, e kalifem jest ten,
kto w danym momencie faktycznie sprawuje wadz, uzyskan drog sukcesji, bd innym
sposobem. Kiedy w 1979 r., po obaleniu szacha Rezy Pahlaviego, wadz w Iranie przej
ajattolah Chomeini, irascy szyici obwoali go imamem. Iran sta si republik islamsk
rzdy zostay przekazane duchowiestwu, a treci polityki i prawa stay si nakazy Koranu.
Wspczesny islam jest doktryn i postaw wiatopogldow, do ktrej odwouj si
liczne i zrnicowane programy oraz ruchy polityczne, w ktrej znajduj oparcie i uza-
sadnienie odmienne systemy ustrojowe monarchie (np. Arabia Saudyjska), republiki pre-

112
zydenckie (np. Irak), republiki parlamentarne (Liban) czy wspomniane ju republiki
islamskie. Do islamu nawizyway te kraje, ktre podjy prb wprowadzenia tzw. soc-
jalizmu arabskiego (Egipt, Libia, Algieria). Prezydent Naser twierdzi wrcz, e islam jest
religi socjalizmu.
Na gruncie islamu zrodzia si u schyku XIX w. idea panarabizmu goszca pogld,
e wszystkie ludy posugujce si jzykiem arabskim, nalece do wsplnoty kulturowej
uksztatowanej przez religi i tradycj islamsk, nale do jednego narodu.
Panarabizm postulowa stworzenie ojczyzny arabskiej rozcigajcej si od Zatoki
Perskiej do Oceanu Atlantyckiego i jednoczcej rozproszonych, i czsto skconych ze
sob, Arabw. W okresie midzywojennym panarabizm akcentowa gwnie wsplnot
kulturow, unikajc odwoywania si do islamu jako elementu jednoczcego wiat arabski.
Po II wojnie wiatowej idea panarabizmu znacznie si oywia pod wpywem
zagroenia, jakim byo powstanie w 1948 r. Izraela. W niektrych krajach arabskich w la-


tach 40. powoana zostaa do ycia Socjalistyczna Partia Odrodzenia Narodowego (al-
Baas), ktra stawiaa sobie za cel zjednoczenie Arabw w ramach jednego pastwa. Po
sukcesie wyborczym i przejciu wadzy przez t parti w Syrii i Iraku prbowano

zaangaowa w procesy zjednoczeniowe inne kraje, ale bez powodzenia. Fiaskiem
zakoczyy si te kolejne inicjatywy istniejca w latach 1958-61 Zjednoczona Republika
Arabska (Egipt i Syria), plan utworzenia federacji Egiptu, Iraku i Syrii czy wsplnoty

krajw Maghrebu (Algieria, Maroko, Libia i Tunezja). Jedyn trwa wsplnot s
istniejce od 1971 r. Zjednoczone Emiraty Arabskie.
W latach 19561970 do roli lidera w ruchu panarabskim aspirowa prezydent Egiptu
G. A. Naser. Pojawi si nawet wwczas termin naseryzm, oznaczajcy denie do spo-
ecznej, politycznej i kulturalnej emancypacji narodu arabskiego poczone z polityk



przeciwstawienia si obecnoci krajw zachodnich na Bliskim Wschodzie. Powanym

wzmocnieniem idei panarabizmu w latach 70. bya wsplna, solidarna polityka krajw
arabskich wobec Zachodu, w okresie kryzysu energetycznego z lat 197374. Zdecydowano
wwczas o wstrzymaniu dostaw ropy naftowej do USA i Holandii i powanych ograni-
czeniach w eksporcie do innych krajw. Ponadto kraje arabskie wycofay kapita wartoci
okoo 9 mld dolarw z bankw amerykaskich i zachodnioeuropejskich, co doprowadzio
do powanego zachwiania rynku finansowego.
Obok panarabizmu, ktry odwoywa si gwnie do jzyka i kultury jako elementw
tworzcych wsplnot, pojawia si idea panislamizmu (bardziej znana pod nazw funda-
mentalizmu islamskiego) postulujca stworzenie wsplnoty wyznaniowej. Fundamenta-
lizm oznacza wierno pewnym ideom i zasadom. Celem fundamentalistw islamskich jest
utworzenie kolejnych republik islamskich kierujcych si szariatem, czyli systemem praw-
nym opartym na Koranie. D take do wiernego odzwierciedlenia zasad islamu w stosun-
kach spoecznych i organizacji pastwa. S wrogo nastawieni do zachodnich rozwiza
ustrojowych i prawnych, do systemu wartoci, obyczajw i stylw ycia wyksztaconych
przez kultur masow i cywilizacj zachodni, a zwaszcza amerykask.

113
 Ju w latach 20. utworzone zostao Stowarzyszenie Braci Muzumanw dziaajce na
obszarze kilku krajw, ktrego program obejmowa dwie kluczowe kwestie:
1) uznanie islamu za jedyne rdo waciwej organizacji pastwa i spoeczestwa,
2) manifestowanie wrogoci wobec cywilizacji Zachodu, ktra jest bezwartociowa.
Wszystkim, ktrzy w tych kwestiach zajmuj odmienne stanowisko, Bracia Muzuma-
nie wypowiedzieli wit wojn dihad, realizowan poprzez akcje terrorystyczne.
Dziaalno Stowarzyszenia w wikszoci krajw jest dzi zakazana.
Najwikszym sukcesem fundamentalistw islamskich, jak do tej pory, byo powstanie
republik islamskich w Iranie i Sudanie. W ostatnich latach obserwujemy wzrost aktywnoci
organizacji grupujcych fundamentalistw, nie tylko w rejonie tzw. ojczyzn arabskich, ale
i na nowych obszarach, m.in. w azjatyckich krajach powstaych po rozpadzie Zwizku
Radzieckiego. Do najwikszych organizacji, obok wyej wymienionych Braci Muzuma-
nw, nale: Zbrojne Zjednoczenie Islamskie i Muzumaski Front Ocalenia w Algierii,


Hamas (palestysko-islamski) oraz szyicki Hezbollah.
Fundamentalistom islamskim przypisuje si m.in. nastpujce akty terroru:

1995 fala atakw uzbrojonych fundamentalistw islamskich we Francji,
1996 19 onierzy amerykaskich zabitych w Arabii Saudyjskiej,
1997 zamach na autobus wiozcy niemieckich turystw w Kairze,


1997 masakra turystw w Luksorze, przypisywana Braciom Muzumanom,

1998 atak na ambasad USA w Kenii i Tanzanii.



Literatura

[1] Antoszewski A., Herbut R. (red.): Leksykon politologii. Wrocaw, 1990

[2] Bankowicz B., Bankowicz M., Dudek A.: Leksykon historii XX wieku. Krakw, 1996
[3] Bankowicz M.: Demokraci i dyktatorzy. Przywdcy polityczni wspczesnego wiata.
Krakw, 1993
[4] Bankowicz M.: Kulisy totalitaryzmu. Krakw, 1995
[5] Kaczmarek J.: Problemy wspczesnego wiata. Terroryzm, konflikty zbrojne
a fundamentalizm islamski. Wrocaw, 1999
[6] Mrozek-Dumanowska A. (red.): Islam a demokracja. Warszawa, 1999
[7] Tokarczyk R.: Wspczesne doktryny polityczne. Krakw, Zakamycze 1998

114
 ROZDZIA SMY

TERRORYZM
Robert Borkowski

Dziesiciu ludzi dziaajcych razem moe sprawi,

e zadry sto tysicy rozproszonych...

 Mirabeau

Terroryzm i terror
Ostatnie trzy dekady dwudziestego wieku okrela si niekiedy mianem epoki terro-

ryzmu. Chocia przemoc i gwat, agresja i dza zabijania, wojny i wielkie rzezie oraz
rzdy okrutnych tyranw wystpoway w historii ludzkoci zawsze, to jednak w drugiej
poowie mijajcego stulecia pojawiy si zjawiska nowej, bezmylnej przemocy mogcej
stanowi zagroenie dla kadego czowieka bez wzgldu na to, czy chce si angaowa
w ycie polityczne, czy te nie. Problem precyzyjnego zdefiniowania terroryzmu bierze si



std, e praktycznie kady odraajcy akt przemocy postrzegany jako dziaanie przeciwko
spoeczestwu okrelany jest w mass mediach jako terroryzm. Bez wzgldu wic na to, czy
chodzi o dziaania wywrotowych ugrupowa, czy rzdw pastw, mafii i organizacji
przestpczych, zrewoltowanych tumw czy pojedynczych szalecw okrela si je tym
samym mianem. Czy zatem wysadzenie budynku, zamach na polityka, porwanie zakad-
nikw, zatrucie ywnoci w supermarkecie oraz dokonanie masakry na bezbronnych s
tego samego rodzaju zjawiskami?
Znawcy zagadnienia na uytek bada oraz dziaa zwalczajcych terroryzm stworzyli
ju kilkadziesit definicji zjawiska. Samo pojcie terroryzmu pochodzi od aciskich sw
terror (strach, straszna wie) oraz terrere (przeraa), jzykoznawcy wywodz je nato-
miast z sanskryckiego sowa tras, ktre oznaczao dre. Zazwyczaj jednak poprzestaje si
na aciskim rdosowie, ktry upowszechni si w jzykach europejskich za spraw re-
wolucji francuskiej i okresu rzdw terroru (fr. terreur), czyli stosowania zmasowanych
zbrodni, represji i mordw celem wzbudzania powszechnego przeraenia i trwogi. Od sta-
roytnoci a po wiek XIX stosowanie siy, gwatu i zastraszania uwaano za wyczn
domen dyktatorskich, despotycznych i tyraskich form wadzy pastwowej. Sytuacja
zmienia si jednak, gdy ugrupowania anarchistyczne i rewolucyjne uczyniy ze stosowania

115
przemocy element podstawowy w walce politycznej. W historii Europy pojawia si pierw-
sza fala terroryzmu. Odtd zamachy na politykw i wywoywanie zamieszek stan si dla
wielu grup politycznych prb doprowadzenia do sytuacji spoecznego wrzenia i dokonania
rewolucyjnego przewrotu. Druga fala terrorystycznych metod sigania po wadz polity-
czn miaa miejsce w dwudziestoleciu midzywojennym, kiedy to na arenie dziejowej
pojawiy si ruchy totalitarne. Po raz trzeci terroryzm jako metoda walki z porzdkiem
pastwowym wzmg si w drugiej poowie lat szedziesitych naszego wieku poczwszy
od lewackiego ekstremizmu, a skoczywszy na terroryzmie islamskich fundamentalistw
oraz pojawieniu si nowych jego odmian w postaci ekoterroryzmu czy terroryzmu stoso-
wanego przez sekty religijne.
Przez terror rozumie bdziemy metod oddziaywania przemoc, zbrodni i strachem,
stosowan przez silniejszych (pastwo) wobec sabszych (obywatele). Terrorem bd wic
okruciestwa wojska, policji, tajnych agentw itp. wobec obywateli wasnego lub napad-
nitego pastwa (np. terror jakobinw w okresie Rewolucji Francuskiej, terror dyktatur


wojskowych, terror w stalinowskiej Rosji, terror hitlerowski w okupowanej Polsce).
Terroryzmem natomiast nazwiemy okrutn form buntu i prby zastraszania silniejszych

(pastwo i jego funkcjonariusze oraz cae spoeczestwo) przez sabszych (grupa terro-
rystw). Taktyka dziaania polega moe na zaatakowaniu niewinnych jednostek co ma
wywoa powszechny strach oraz wymusi polityczne ustpstwa ze strony rzdzcych.

Porwania samolotw, branie zakadnikw, podkadanie bomb w miejscach publicznych,
stosowanie grb i szantau to typowy or terrorysty. Wspczenie wzrasta liczebno
grup terrorystycznych wywodzcych si z mniejszoci etnicznych i religijnych powiza-
nych z radykalnymi partiami i ruchami politycznymi. Trudno te niejednokrotnie wskaza
granic pomidzy terroryzmem, a formami walki narodowowyzwoleczej (w tym np. par-



tyzanckiej) prowadzcej do rebelii, separatyzmu lub wywoania wojny domowej. Z drugiej

strony naley si zastanowi czy mianem terroryzmu okrela akty o charakterze krymi-
nalnym, gdy motywy i cele podejmowanych dziaa nie maj kontekstu politycznego, chy-
ba, e wyodrbni si osobno form terroryzmu mafijnego (gangsterskiego, kryminalnego).
Przyjmujc wic oglnie, e terroryzm to akty przemocy lub ich groba podejmowane
celem zaszantaowania zarwno wadzy, jak i opinii publicznej mona wskaza jego szereg
cech charakterystycznych. Za Z. Cesarzem, ktry w Problemach politycznych wspczes-
nego wiata podaje charakterystyk dziaa terrorystycznych, przyjmiemy ponisze cechy:
gloryfikacja siy jako jedynej i najskuteczniejszej metody walki politycznej;
okruciestwo i brak skrupuw moralnych w podejmowanych akcjach, co pokaza
ma z jednej strony si i determinacj terrorystw, z drugiej za wzmocni strach przed
terrorystami;
wzbudzenie silnego i powszechnego poczucia zagroenia poprzez zastraszenie nie
tylko elit politycznych, ale i caego spoeczestwa;
uzyskanie rozgosu i zaistnienie w mass mediach, bez masowego audytorium bo-
wiem terrorysta jest nikim;

116
 polityczny szanta i wymuszenie okrelonych zmian politycznych;
akty przemocy i zbrodni nie zawsze maj doprowadzi do obalenia wadzy i przej-
cia steru rzdw, w wielu przypadkach maj jednak na celu przygotowanie sytuacji
rewolucyjnej, tj. doprowadzenia do anarchizacji ycia publicznego, zastraszenia
i zdemoralizowania funkcjonariuszy pastwowych, zademonstrowania siy terrorys-
tw, sprowokowania represji i ograniczania swobd obywateli przez pastwo celem
upowszechnienia nastrojw buntu.
Ugrupowania terrorystyczne rni si rzecz jasna midzy sob, jeli chodzi o cele
taktyczne, a nawet strategiczne. Inne zamierzenia maj ugrupowania separatystyczne d-
ce do odczenia ziem zamieszkanych przez swj nard i utworzenia wasnej pastwowoci
(np. Kurdowie czy Sikhowie), inne mieli lewacy dcy do destabilizacji pastw Europy
Zachodniej w latach 70., jeszcze inne cele przywiecaj terrorystom ekologicznym, wedug
ktrych absolutnym zem jest cywilizacja techniczna, a jeszcze inne maoistowskim


ugrupowaniom, dla ktrych terroryzm by krwaw uwertur do jeszcze bardziej krwawej
rewolucji, po ktrej planowano przej wadz i rzdzi pastwem (np. Czerwoni Khmero-
wie w Kambody czy wietlisty Szlak w Peru). W zwizku z istnieniem wyranych rnic

w sferze zakadanych celw zachodzi potrzeba dokonania systematyzacji rozmaitych ugru-
powa, ruchw oraz koncepcji doktrynalnych lecych u podstaw dziaania terrorystw.


Klasyfikacja
Podstawowym celem nauki jest denie do prawdy. Czynnociami, ktre temu deniu
sprzyjaj, s midzy innymi gromadzenie wiedzy o badanych obiektach, ich opis, wyja-
nianie zjawisk oraz prognozowanie przyszych stanw. Uporzdkowanie gromadzonej



wiedzy osiga si poprzez dokonywanie systematyzacji badanych obiektw.

Nie inaczej jest i w przypadku ruchw terrorystycznych, ktre moemy klasyfikowa
odwoujc si do rozmaitych kryteriw, a wic:
dziaajcego podmiotu,
celu ataku,
taktyki walki,
politycznej strategii,
zaoe doktrynalnych i celw ideologicznych.

Zrnicowanie ruchw terrorystycznych

ze wzgldu na dziaajcy podmiot (kto jest terroryst)
terroryzm polityczny:
terroryzm agenturalny terroryci s inspirowani, sponsorowani i sterowani
przez obce pastwo,
terroryzm ideowy terroryci poprzez zbrodnie staraj si wciela w ycie idee,
ktre wyznaj;

117
 terroryzm niepolityczny:
terroryzm kryminalny dziaania mafii i gangw,
terroryzm szalecw.

Zrnicowanie aktw terrorystycznych

ze wzgldu na cel ataku
terroryzm ekonomiczny akty sabotau i dywersji polegajce na wyrzdzaniu
szkd i zniszcze (podpalenia, eksplozje adunkw wybuchowych);
terroryzm indywidualny akty przemocy skierowane przeciwko konkretnym
i okrelonym, przez terrorystw osobom (zamachy, mordy polityczne, porwania);
terroryzm masowy akty przemocy skierowane przeciwko anonimowym i przy-
padkowo wybranym ofiarom (porwania samolotw, branie zakadnikw, wysa-


dzanie w powietrze obiektw publicznych).

Zrnicowanie dziaa terrorystycznych


ze wzgldu na taktyk walki
terroryzm represywny akty przemocy i gwatu stosowane przez reimy polity-

czne celem zastraszenia wasnego lub okupowanego narodu (blisze wic pojciu
terror) lub przez ruch polityczny (rewolucyjny, nacjonalistyczny, religijny) celem
utrzymania jednoci organizacji i wymuszenia poparcia;
terroryzm defensywny przemoc majca miejsce podczas walki z najedc, prze-



moc stosowana celem powstrzymywania zmian spoecznych i obrony istniejcych

wzorcw kulturowych, take dziaania odwetowe, a wic kontrterror;
terroryzm ofensywny dziaania, ktrych celem jest dokonanie zmian politycznych
i spoecznych poprzez polityczny szanta i wymuszenie okrelonych dziaa na rz-
dzcych, zmierzanie do zmiany istniejcego porzdku na inny, np. poprzez przy-
gotowanie sytuacji rewolucyjnej.

Zrnicowanie dziaa terrorystycznych

ze wzgldu na polityczn strategi

terroryzm sprawczy bezporedni denie do obalenia istniejcego porzdku

i zastpienia go nowym reprezentowanym przez samych terrorystw, wiara we was-
n skuteczno i si; do czsto ten rodzaj terroryzmu wie si z walk ruchw
narodowowyzwoleczych albo rewolucyjnych toczcych dziaania partyzanckie,
moe przeksztaci si w wojn domow (Organizacja Spiskowo-Bojowa PPS,
algierski Front Wyzwolenia Narodowego, Czerwoni Khmerowie, wietlisty Szlak,
ugrupowania islamskie);

118
 terroryzm sprawczy poredni denie do wymuszenia zmiany politycznej, lecz
bez chci ze strony terrorystw przejcia na siebie odpowiedzialnoci za rzdy
w kraju; nie jest to wic prba pokonania istniejcego reimu politycznego, lecz
wymuszania na nim ustpstw; nkanie spoeczestwa aktami przemocy, dezorga-
nizacja i chaos maj skoni elit wadzy do takich rozwiza, ktre zmieni nieco
ustrj polityczny pastwa (OAS we Francji, baskijska ETA, ekoterroryzm, dziaania
Ku Klux Klanu, zamachy na politykw);
terroryzm na uytek propagandy przez czyn ta odmiana sprowadza si gw-
nie do przygotowania sytuacji rewolucyjnej, nie chodzi tu ani o obalenie reimu, ani
o pozytywn zmian polityki, terroryzm ma peni funkcj detonatora buntu mas
poprzez wskazanie, e istnieje organizacja, ktra walczy o okrelone ideay, zachca
podobnie mylcych do przyczenia si do walki, przez destrukcj, mier i zbrod-
ni zburzy stabilno spoeczn i doprowadzi do upowszechnienia w spoecze-


stwie radykalnych i autorytarnych nastrojw (ugrupowania anarchistyczne, lewackie).

Zrnicowanie ruchw terrorystycznych


ze wzgldu na zaoenia doktrynalne i cele ideologiczne

terroryzm separatystyczny jego celem jest doprowadzenie do separacji lub


inaczej secesji (ac. separatio = oddzielenie, ac. secessio = odejcie), czyli odcze-
nia od pastwa, przeciwko ktremu terroryci podejmuj walk, i utworzenia
wasnego pastwa, wzgldnie przyczenia si do ssiedniego kraju (terroryzm
pnocnoirlandzkiej IRA, terroryzm baskijskiej ETA, kanadyjskiego FLQ, terroryzm
sikhijski, kurdyjski, tamilski);



terroryzm rewolucyjny (lewacki i anarchistyczny) jego celem jest zniszczenie

pastwa poprzez wywoanie rewolucji i obalenie istniejcego ustroju, w nastpstwie
przewrotu powsta ma wolne spoeczestwo zoone z wolnych zrzesze i komun
(anarchizm) lub nowe porewolucyjne pastwo komunistyczne (komunizm, mao-
izm), w ktrym wadz przejmie terrorystyczna i rewolucyjna awangarda (XIX-
-wieczni anarchici, lewackie ugrupowania z lat 70.: woskie Czerwone Brygady,
niemiecka Frakcja Armii Czerwonej, japoska Czerwona Armia, kambodascy
Czerwoni Khmerowie, peruwiaski wietlisty Szlak);
terroryzm nacjonalistyczny (neofaszystowski, prawicowo-totalitarystyczny)
za pomoc zbrodniczych metod realizuje si skrajnie nacjonalistyczne, faszystow-
skie i szowinistyczne idee; ugrupowania tego rodzaju maj czsto zwolennikw
pord reakcyjnych rodowisk wojska, policji i wiata polityki; chtnie stosowan
metod dziaania jest polityczne bojwkarstwo, a postulowanym programem
zaprowadzenie rzdw silnej rki (dziaania Ku Klux Klanu na Poudniu USA,
terroryzm SA w hitlerowskich Niemczech, brazyliskie szwadrony mierci, woski
ruch Nowego adu, ugrupowania skinheadw w RFN, francuska OAS);

119
 terroryzm islamski inspirowany religijnymi prawdami Koranu; celem bojow-
nikw dihadu (witej wojny o zwycistwo islamu) jest walka z niewiernymi oraz
odszczepiecami od wiary i utworzenie kolejnych republik islamskich wzorem
Iranu; ten rodzaj terroryzmu rozwin si pod wpywem rewolucji iraskiej 1979
roku oraz wojny w Afganistanie, a take konfliktu bliskowschodniego; w mniejszym
stopniu zagraa krajom Zachodu, w wikszym za krajom muzumaskim o wiec-
kim reimie politycznym, w znacznym stopniu dziaania terrorystw islamskich
maj charakter agenturalny, tj. s inspirowane i wspierane przez pastwa muzu-
maskie dce do zmiany sytuacji geopolitycznej (libaski Hezbollach, palestyski
Hamas, egipskie Ugrupowanie Islamskie, algierski Islamski Front Ocalenia);
terroryzm millenarystyczny (sekty religijne, ekoterroryzm) jest dzieem zbroj-
nych utopistw przekonanych o tym, e wiat wspczesny jest kracowo zy, e
ludzkoci grozi kataklizm oraz e adepci ugrupowania zostali wybrani celem


stworzenia nowego i lepszego wiata po zaistniaej katastrofie; w dziaaniach reli-
gijnych sekt agresja zwrcona jest przeciw innym lub przeciwko wasnym wy-
znawcom (samobjcza witynia Ludu, Szczep Dawidowy, japoska Najwysza

Prawda); w ekoterroryzmie podstawowe zaoenie bazuje na przekonaniu, e rd-
em za jest cywilizacja i technika oraz e w imi oczyszczenia biosfery dozwolo-
ne jest kade dziaanie wymierzone przeciwko cywilizacji, jak niszczenie elektrowni

jdrowych, samochodw, plany redukcji liczby ludnoci itp. (grupa Weathermen
w USA, wyzwolecza Armia Natury w RFN, Unabomber T. D. Kaczynski, grupa
Earth first!).



Historia
Terroryzm rozumiany jako dziaalno osb lub grup nastawionych na dezorganizacj
ycia spoecznego pojawi si w wiecie nowoytnym dopiero w drugiej poowie XIX
wieku. Wtedy te zaczto rozgranicza pojcia terror i terroryzm, pojawiy si nowe
formy przemocy oraz pierwsze prby teoretycznego uzasadniania terroryzmu. Kiedy jednak
pojawiy si w historii pierwsze indywidualne akty terroru zblione do dziaa, ktre dzi
okrelilibymy mianem terroryzmu? Na ten temat nie ma w nauce zgodnoci skryto-
bjstwo, zamachy na gowy koronowane i ch przeraenia przeciwnika zawsze naleay
do repertuaru zachowa zwizanych z walk o wadz.
Mona na przykad uzna, e pierwszym w dziejach terroryst by Herostrates z Efezu,
ktry w roku 356 p.n.e. podpali wityni Artemidy w swoim miecie. Ubogi szewc chcc
zyska saw, zniszczy budowl uwaan przez staroytnych Grekw za jeden z w-
czesnych cudw wiata. Wyrokiem ojcw miasta Herostrates zgin w mczarniach, a jego
imienia nie wolno byo nikomu wymwi. Stao si jednak inaczej i we wspczesnej
psychologii znane jest pojcie kompleksu Herostratesa, a wic chci uczynienia czego-
kolwiek, co przyniesie rozgos i saw, zwrci uwag i dowartociuje sfrustrowan jednostk.

120
 Spartanie sw saw najlepszych w Grecji wojownikw zawdziczali wychowaniu
polegajcym na wiczeniach wojskowych, ktre wypeniay mczyznom cae ycie. Do
historii przesza przede wszystkim bohaterska obrona Termopil przed persk nawa,
w ktrej to bitwie zgin krl Leonidas i jego trzystu onierzy. Idea wojownika, ktry
moe tylko zwyciy albo zgin w walce, realizowa si poprzez nader okrutny system
wychowawczy. Celem przygotowania modych ludzi do walki i zabijania kandydaci na
wojownikw musieli przej rodzaj rytuau lub manewrw zwanych krypteia, polegajcy
na zabijaniu helotw, czyli spartaskich niewolnikw wywodzcych si z ludnoci pod-
bitych i okupowanych ziem. Zastraszanie wci buntujcych si helotw miao charakter
stanu wyjtkowego i metod terrorystycznych. Terror pojawi si rwnie w demokratycz-
nych Atenach, kiedy to po klsce w wojnie peloponeskiej Spartanie narzucili Ateczykom
wadz komisji oligarchicznej. W cigu trwajcych osiem miesicy rzdw Trzydziestu
Tyranw zostao straconych tysic piciuset obywateli, a dalszych pi tysicy wyrzucono
z miasta (cae Ateny liczyy wwczas okoo trzydziestu tysicy obywateli). Rozptaa si


szalecza orgia przeladowa, pldrowania majtkw, wtrcania ludzi do wizie i ich
mordowania, panowa powszechny strach przed niespodziewanym aresztowaniem, pat-

nymi donosicielami i tajn policj. Zaoeniem Trzydziestu byo wcignicie w zbrodnie
wszystkich obywateli, aby nikt w miecie nie mg oskary oligarchw o czyny, w kt-
rych sam by nie bra udziau.

Terrorystyczne metody skrytobjstwa dla odnoszenia korzyci politycznych stosowali
czonkowie sekty Sicari dziaajcej w Palestynie i w Egipcie w latach 6673 naszej ery.
Bya to najbardziej radykalna grupa w stronnictwie zelotw przygotowujcych antyrzym-
skie powstanie, ktre wybucho w roku 65 w Judei. Walki z legionami zakoczyy si
klsk powstacw i zdobyciem Jerozolimy przez wojska Tytusa w pi lat pniej. Nazwa



sprzysienia skrytobjcw pochodzia od krtkiego miecza zwanego sica. Metoda dziaa-

nia polegaa na ataku w tumie modlcych si w wityniach i zadawaniu ciosu znienacka.
Gdy ofiary osuway si na ziemi, zabjcy wtapiali si we wstrznity tum i manifestujc
oburzenie, unikali wykryci. Likwidowano w ten sposb przeciwnikw poli tycznych, tj.
gwnie tych, ktrzy nie byli radykalnie i wrogo nastawieni wobec Rzymian. Sekta doko-
nywaa rwnie zniszcze paacw Heroda oraz sabotau dostaw wody do Jerozolimy.
Tysic lat pniej, okoo roku 1090, na Bliskim Wschodzie pojawia si szyicka sekta
izmailitw znanych jako asasyni. Dzi sowo to oznacza w jzykach europejskich zabjc. Sek-
ta zabjcw lub islamski zakon rycerski zaoony zosta przez Persa Hasana Sabbaha zwanego
starcem z gr. Nazwa asasyn pochodzi od sowa haszszaszini oznaczajcego wojownika
palcego haszysz. Fanatyczni wojownicy gotowi byli na jedno skinienie swego wodza zgin.
Asasyni terroryzowali w XIXII wieku cay kalifat bagdadzki, zamordowali w roku 1092 wiel-
kiego wezyra al-Mulka, za w sto lat pniej ich ofiar sta si jeden z najwybitniejszych ryce-
rzy krzyowych Konrad z Montferrat. Grskie warownie zakonu zostay zdobyte i zniszczone
podczas najazdu mongolskiego w roku 1258, kiedy to wojska Hulagu-chana zniszczyy Bagdad.
Izmailickie sekty istniej do dzi, stanowic najbardziej skonn do mesjanizmu grup szyitw
i wierzc w nadejcie mahdiego (zbawcy), ktrym bdzie ostatni imam.

121
 Mongoowie utworzyli w pierwszej poowie XII wieku zmilitaryzowane pastwo,
dokonujc bezustannych podbojw i stosujc na niespotykan wczeniej w dziejach skal
terror i ludobjstwo. W roku 1206 mongolski wdz Temudyn przybra imi Czyngis-
-chana, szerzc wiar w bosko swojej misji i mongolskie panowanie nad caym wiatem.
Nakazy ujarzmienia innych ludw i okruciestwa jako najwyszej cnoty przyjo si
okrela mianem mesjanizmu stepowego, zgodnie z ktrym wszystkie ludzkie spoeczno-
ci miay si sta czci mongolskiego imperium. W licie do papiea Innocentego IV
mongolski wadca Gujuk-chan stwierdzi:

(...) niech bdzie wiadome, e cay wiat od wschodu do zachodu soca Wszechmocny
odda nam (...) przyjdcie wszyscy i oddajcie si nam na sub i zcie hod (...)

Przekonanie o wasnym posannictwie i skrajne okruciestwo stosowanego terroru s

jake typowe dla totalitarnych i terrorystycznych ruchw i ideologii.


Mongolskie najazdy i utrzymywanie w poddastwie ziem ruskich wpyny znaczco
na uksztatowanie si kultury politycznej Rosji. W latach 15641572 car Iwan Grony
wprowadzi rzdy skrajnego terroru, wydzielajc z czci Rosji ziemie poddane wadzy ter-

rorystycznych oddziaw siepaczy. Bya to tzw. oprycznina (opricz = ziemia oprcz pa-
stwowej). Zbrojne oddziay kilku tysicy jedcw w czarnych uniformach i na czarnych
wierzchowcach szerzyy terror grabic, mordujc i dokonujc zesa bojarw (rosyjskiej

szlachty). Ich godem bya miota i psia gowa, co symbolizowa miao psi wierno
carowi i dokonywanie porzdkw w pastwie. W cigu omiu lat terroru zniszczono spore
czci centralnych i pnocnych ziem kraju oraz szereg miast, w tym midzy innymi
Nowogrd Wielki. Plotka o oddaniu miasta Litwie bya pretekstem do kilkutygodniowej
pacyfikacji, w czasie ktrej wymordowano i poddano torturom mieszkacw grodu. Po



spustoszeniu Rosji przez ord Dewlet-Gireja, kiedy to osabione pastwo stao si atwym
upem tatarskich zagonw, car zlikwidowa oprycznin, oskarajc o zdrad i poddajc nie-
dawnych katw brutalnym represjom. Politycznym efektem okrutnego i rozpasanego ter-
roru byo osabienie pozycji bojarw oraz silnych i niezalenych wczeniej od Moskwy
miast. Odtd pozycja carw samodzierawcw bya niekwestionowana.
Sowa terroryzm i terror upowszechniy si w okresie rewolucji francuskiej kiedy
to w latach 179394 Komitet Ocalenia Publicznego, Trybuna Rewolucyjny, komitety
rewolucyjne i ich agenci zastosoway na wielk skal brutalne represje przeciwko
faktycznym oraz wyimaginowanym wrogom rewolucji. Raz puszczona w ruch machina
przemocy nabraa rozpdu. Metod terroru stosowano wobec wszystkich podejrzanych
o wrogi stosunek do nowej wadzy, a podejrzanym mg si sta kady. Historycy rnie
oceniaj liczb ofiar owego okresu rewolucji, zwanego wielkim terrorem, szacuje si
jednak, e publiczne gilotynowanie, pacyfikacje i mordowanie winiw pochony okoo
40 tysicy ludzkich istnie. W kocowej fazie terroru jakobinw (najbardziej radykalnego
ugrupowania rewolucyjnego kierowanego przez Maksymiliana Robespierrea) procesy
przed rewolucyjnymi trybunaami stay si fars gdy oskareni nie mieli prawa do obrony,
a zapa mg jedynie wyrok uniewinniajcy lub skazujcy na kar mierci, co zreszt

122
miao miejsce najczciej. Okoo 300 tysicy ludzi poddano represjom i przetrzymywano
w wizieniach, a w niektrych rejonach Francji krwawe egzekucje i ludobjcze metody
pacyfikacji stosowane byy bez adnych postanowie sdowych, a jedynie wedle woli
reprezentantw Komitetu wysyanych na prowincje celem zaprowadzenia rewolucyjnego
porzdku (np. tumienie powstania w Wandei, pacyfikacja Lyonu). Rewolucyjny terror
skoczy si obaleniem dyktatury jakobinw, ktrzy podzielili los swoich ofiar.
Nowoytny terroryzm pojawi si w drugiej poowie XIX stulecia za spraw anarchis-
tw goszcych hasa buntu przeciwko wartociom wczesnych porzdkw spoecznych.
Rewolucja francuska rozbudzia antymonarchiczne nastroje w caej Europie, a reakcj na
eksploatatorski charakter dziewitnastowiecznego kapitalizmu byo pojawienie si nowych,
uniwersalistycznych ideologii, takich jak marksizm czy anarchizm. Anarchizm (gr. anar-
chos = pozbawiony wadcy) by zbiorem rozmaitych doktryn, ktre opieray si na przeko-
naniu, e zo tkwi w instytucjach ycia politycznego i gospodarczego. Celem anarchistw


bya wic walka z przymusem politycznym, czyli z pastwem, z przymusem ekonomicz-
nym, czyli kapitaem, oraz z przymusem moralnym, czyli z religi (Krl, Kapita, Koci
jako wrogowie anarchistw). Wartoci najwysz bya natomiast indywidualna wolno

kadego czowieka, a ostatecznym celem walki stworzenie spoeczestwa nie uywajce-
go siy i przymusu, w ktrym wszyscy ludzie bd rwni, w ktrym nie bdzie adnego
rzdu, a stabilno osignie si dziki porozumieniu midzy rnymi grupami (komunami)

terytorialnymi i zawodowymi. Dla wielu ugrupowa anarchistycznych bunt, walka zbrojna
i dokonywanie zamachw miay by sposobem propagowania swych idei, dla wielu z nich
przemoc staa si celem samym w sobie.
Pod koniec XIX wieku doszo w caej Europie do serii aktw terrorystycznych.
W 1874 r. we Woszech mia miejsce szereg zamachw, w Hiszpanii dziaaa terrorys-



tyczna grupa Mano Negra (Czarna Rka), nastpiy te pierwsze prby zamachw na
gowy pastw. Ofiarami atakw byli midzy innymi: cesarz Niemiec Wilhelm I, prezydent
Francji L.Carnot, krl Woch Humbert I, prezydent USA McKinley oraz austriacka cesa-
rzowa Elbieta. Ruch anarchistyczny odnis pewne sukcesy w Rosji, gdzie powstay
organizacje walczce z caratem, jak grupa Nieczajewa czy Narodna Wola. Do najbardziej
spektakularnych akcji rosyjskich terrorystw Narodnej Woli nalea udany zamach na cara
Aleksandra II w roku 1881. Pod wraeniem udanych zamachw zachodnioeuropejscy
anarchici zwoali w Londynie konferencj, ktra publicznie zaaprobowaa zamachy i za-
bjstwa tyranw jako sposb doprowadzenia do rewolucyjnych zmian. Postanowiono ww-
czas zaoy Midzynarodwk Anarchistyczn (tzw. Czarn Midzynarodwk, jako, e
anarchici upodobali sobie czarne sztandary). Sporadycznie dochodzio te do stosowania
terroryzmu masowego, kiedy to anarchistyczne ugrupowania dokonyway zamachw bom-
bowych w bogatszych dzielnicach Parya w latach 189294 oraz zamieszek i walk ulicz-
nych, jak to miao miejsce w Chicago w roku 1886.
Anarchizm nigdy nie zosta zrealizowany w praktyce jako alternatywa dla tradycyjne-
go porzdku spoecznego i politycznego, wyjwszy dwa przykady historyczne. W okresie
rewolucji rosyjskiej grupy anarchistyczne stanowiy powan si i polityczn konkurencj

123
dla bolszewikw, zostay wic rozgromione ju w 1918 roku w Moskwie. Natomiast
ukraiskie ugrupowanie anarchistyczne Nabat oraz oddziay dowodzone przez Nestora
Machno sprawoway kontrol nad pewnymi obszarami Ukrainy, tworzc spoeczestwo
wolnych komun wiejskich. Tzw. machnowszczyzna istniaa w latach 19181920 ulega
dopiero najazdowi Armii Czerwonej ruszajcej do walki z Polsk. W Hiszpanii Iberyjska
Federacja Anarchistyczna opowiedziaa si w 1936 roku w wojnie domowej po stronie
republiki, za jej oddziay milicji robotniczej POUM opanoway prawie ca Kataloni,
tworzc anarchistyczne komuny. Zostay one rozbite w roku 1937 przez komunistw zwal-
czajcych bezlitonie polityczn konkurencj.
Na pocztku XX wieku coraz mocniej dawa zna o sobie terroryzm zainspirowany
ideologiami nacjonalistycznymi. O ile w poowie XIX wieku hasa narodowe zwizane
byy z ideami liberalnymi (jak w Wionie Ludw w 1848 roku), o tyle w naszym stuleciu
przerodziy si w posta szowinistyczn i ksenofobiczn (czyli niechtn innym narodom


i wywyszajc wasny nard). W Europie terroryzm separatystyczny pojawi si w Irlandii
Pnocnej oraz na Bakanach. Historia walki Irlandczykw siga pocztkw angielskiej
kolonizacji Zielonej Wyspy, opr przybiera formy narodowych powsta (1559, 1568,

1594, 1641, 1690, 1798, 1803, 1848, 1867, 1916, 1919) krwawo tumionych przez wojska
Zjednoczonego Krlestwa. Represje i surowe prawa wymierzone przeciwko katolikom oraz
konfiskaty ziemi miay zniechca do kolejnych zryww i zniszczy gospodarczo i demo-

graficznie Irlandczykw. Odpowiedzi na drakoski system rzdw byo zaostrzanie oporu,
a do signicia po metody terrorystyczne. W 1858 roku powstaa tajna organizacja,
Bractwo Feniaskie (od imienia legendarnego bohatera celtyckiego Finna McCumhailla),
ktre podjo prby wzniecenia powstania w 1867 r. Wreszcie powstanie 1919 roku i walki
toczone z armi brytyjsk a do roku 1921 doprowadziy do utworzenia Wolnego Pastwa



Irlandzkiego oraz podziau wyspy, pod zwierzchnictwem Wielkiej Brytanii pozostaa

bowiem Irlandia Pnocna. Denie do przyczenia Ulsteru do Irlandii przybrao form
terroryzmu separatystycznego Irlandzkiej Armii Republikaskiej (IRA), ktra powstaa
w roku 1919. Bojownicy, ktrzy nie uznali traktatu brytyjsko-irlandzkiego, rozpoczli
walk terrorystyczn, ktrej najwiksze nasilenie przypado na koniec lat trzydziestych.
W styczniu 1939 r. IRA zadaa od brytyjskiego rzdu wycofania wojsk z Irlandii P-
nocnej, groc zamachami. W przecigu kilku miesicy seria eksplozji bombowych zabia
i rania wielu ludzi. Kulminacja nastpia w sierpniu tego roku, gdy IRA dokonaa zama-
chu bombowego w gwnym centrum handlowym w Coventry. Kolejna fala irlandzkiego
terroryzmu nadesza dopiero w trzydzieci lat pniej.
Na przeomie XIX i XX wieku ormiaski ruch nacjonalistyczny we wschodniej Turcji
posuy si terrorystyczn strategi w walce z osmaskimi rzdami. Ataki na przedsta-
wicieli administracji i policji miay zdoby poparcie spoeczne oraz zwrci uwag midzy-
narodowej opinii publicznej. W czasie pierwszej wojny wiatowej Ormian spotka jednak
straszny los historycy oceniaj, e w wyniku tureckiego ludobjstwa (rzezie Ormian)
mier ponioso przynajmniej milion ludzi. Rwnie Macedoczycy podjli prby terro-
rystycznych dziaa przeciwko Turkom (organizacja IMRO). Sporo nacjonalistycznych

124
i terrorystycznych organizacji zaoyli take Serbowie, ich dziaalno miaa jednak gw-
nie charakter antyhabsburski. Najwaniejsze byo tajne stowarzyszenie Narodna Obrana
powstae w roku 1908, od ktrego oderwaa si radykalna grupa Czarna Rka. W tej
ostatniej serbscy oficerowie szkolili i wyposaali w bro zamachowcw oraz kierowali
akcjami wywrotowymi w Boni i Hercegowinie. Pierwsza wojna wiatowa wybucha prze-
cie w nastpstwie zamachu na habsburskiego arcyksicia Ferdynanda w 1914 roku w Sa-
rajewie. Zabjc by Gavrilo Princip, boniacki Serb czonek organizacji Mlada Bosna.
Serbscy terroryci, znaczna cz korpusu oficerskiego i niektre sfery polityczne dyy
do konfliktu z Austri. Terroryzm o podou nacjonalistycznym, stosowany przez jedno
pastwo przeciw innemu, mia w tym przypadku rwnie charakter agenturalny.
Terrorystyczny charakter miay take dziaania faszystowskich bojwek w Niemczech
(SA), we Woszech, Hiszpanii (Falanga), Rumunii (elazna Gwardia) i innych krajach
Europy w latach 20. i 30. Przemoc ta przybraa jednak charakter terroru pastwowego


w krajach, w ktrych totalitarne partie faszystowskie doszy do wadzy. Po kataklizmie II
wojny wiatowej Europa zetknie si z terroryzmem dopiero w latach szedziesitych, za
spraw procesu dekolonizacji, terroryzmu o proweniencji lewackiej, terroryzmu blisko-

wschodniego oraz narodzin terroryzmu midzynarodowego.
Po II wojnie wiatowej sowo terroryzm zaczo by kojarzone przede wszystkim
z ugrupowaniami toczcymi rewolucyjn walk przeciwko panowaniu Europejczykw

w krajach Azji, Afryki i Bliskiego Wschodu. Kraje tak rne, jak Izrael, Kenia, Cypr
i Algieria, zawdziczaj czciowo sw niepodlego nacjonalistycznym ruchom politycz-
nym, ktre signy po metody terrorystyczne przeciwko wadzom kolonialnym. Trzecia
fala terroryzmu narodzia si jednak przede wszystkim w Palestynie, gdzie obie zwalcza-
jce si strony, tj. Arabowie i ydzi, signli po terror jako metod rozwizania konfliktu.



ydowska organizacja Hagana (Obrona) miaa broni osadnikw ydowskich przed ataka-
mi arabskimi. Pniej Hagana przeja funkcje ofesywnej armii, a oprcz niej powstay
ugrupowania terrorystyczne. Grupa Irgun Cwai Leumi dokonaa wielu zamachw i pacy-
fikacji arabskich wiosek, a grupa Sterna dokonaa licznych morderstw, w tym midzy
innymi lorda Moyne oraz mediatora ONZ hrabiego Folke Bernadotte (prezesa szwedzkiego
Czerwonego Krzya). Z szeregw ugrupowa terrorystycznych rekrutowaa si kadra po-
wstaej pniej armii izraelskiej. Palestyczycy natomiast kontynuowali walk terrorysty-
czn a do momentu powstania Autonomii Palestyskiej, kiedy to dotychczasowi terroryci
zobowizani zostali do dbania o zapewnienie adu na terenach oddanych ugrupowaniu
J. Arafata. Terroryzm palestyski ju od pocztku lat 70. przybra wymiar terroryzmu
midzynarodowego, ktrego aren sta si cay wiat, a terroryci zaatakowa mogli dowol-
ny cel w dowolnym miejscu (np. porywajc samolot izraelskich linii lotniczych w Rzymie,
jak to miao miejsce w roku 1968, ktr to dat przyjmuje si za pocztek terroryzmu
midzynarodowego, lub masakrujc izraelskich sportowcw na Igrzyskach Olimpijskich
w Monachium w 1972 r.). Kolejnym czynnikiem zaistnienia midzynarodowego terroryz-
mu bya w latach 60. fala rewolucji w krajach Trzeciego wiata oraz proces tzw.
dekolonizacji, czyli uzyskiwania niepodlegoci przez kraje bdce dotychczas koloniami

125
europejskich mocarstw. Wreszcie rewolta modego pokolenia Zachodu roku 1968 i zwi-
zana z ni fala kontestacji (midzy innymi na tle protestw przeciwko wojnie w Wietna-
mie) sprzyjay akceptacji radykalnych programw rewolucyjnych, lewackich i terrorystycz-
nych ugrupowa. Pojawienie si i krwawa dziaalno formacji takich, jak: Czerwone
Brygady (BR) we Woszech, Frakcja Czerwonej Armii (RAF) w RFN, Akcja Bezporednia
(AD) we Francji, Armia Czerwona w Japonii, Turecka Armia Wyzwolenia Narodowego
(TPLA), rewolucyjne ugrupowania tzw. partyzantki miejskiej w krajach Ameryki aci-
skiej (np. Tupamaros w Urugwaju czy Montoneros w Argentynie), spowodoway, e lata
70. w publicystyce politycznej zyskay sobie ponure miano dekady oowiu. Aktywnie dzia-
ay ugrupowania separatystyczne takie, jak: Irlandzka Armia Republikaska (IRA), baskij-
ska ETA czy palestyskie formacje Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP), Czarny
Wrzesie, Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny. Szereg pastw uczynio ze wspierania
terroryzmu stay element swej polityki, jak Zwizek Radziecki i wiele krajw satelickich


(Kuba, Korea Pnocna, NRD) oraz niektre pastwa arabskie (Libia, Sudan, Syria, Irak).
Wraz z rozpadem ZSRR w 1991 r. aktywno wielu ugrupowa terrorystycznych
o zabarwieniu lewackim zamara, jednak w miejsce terroryzmu rewolucyjnego o inspiracji

komunistycznej pojawi si terroryzm islamski zapocztkowany rewolucj irask 1979
roku. Ostatnie lata XX wieku cechuje rwnie pojawienie si zupenie nowych i gronych
zjawisk. Do metod terroru i zamachw terrorystycznych sigaj niektre sekty i ruchy

kultowe o zabarwieniu millenarystycznym. W ostatniej dekadzie daje zna o sobie nowa
formacja, a mianowicie ekoterroryzm, wyrosy czciowo z ruchw alternatywnych,
kontestacyjnych i anarchistycznych w Europie Zachodniej i USA. Eksperci ds. zwalczania
terroryzmu obawiaj si te tzw. superterroryzmu, czyli atakw przy uyciu rodkw
masowego raenia (bro jdrowa, chemiczna lub biologiczna) lub rodkw elektronicznych



(parali wanych sieci i systemw).

Wybrane ugrupowania i nurty terroryzmu

Terroryzm separatystyczny
Najstarsz w Europie formacj toczc terrorystyczn walk, ktrej celem jest
odczenie si od pastwa, jest Irlandzka Armia Republikaska (IRA), ktra od momentu
powstania niepodlegej Irlandii w 1921 roku dya do przyczenia Ulsteru (6 hrabstw
Irlandii Pnocnej zamieszkaej w znacznej czci przez ludno protestanck pochodzenia
angielskiego i szkockiego) do pastwa irlandzkiego. Fala terroryzmu z lat 30. po II wojnie
wiatowej wygasa cakowicie. Dopiero od lat 60. pod wpywem zrnicowania na tle
ekonomicznym, braku swobd obywatelskich (stumienie ruchu praw czowieka przez
protestantw) i wojskowo-policyjnego reimu (wkroczenie wojsk brytyjskich do Ulsteru
w roku 1969) konflikt wybuch na nowo. Po trzydziestu latach pochon przynajmniej 3 ty-
sice ofiar zamachw, atakw bombowych i ulicznych walk. Tymczasowa Armia Repub-
likaska (Provisional IRA) nie zoya broni, cho ostatnie porozumienia pokojowe (z 1985

126
oraz z 1998 roku) zakadaj uzyskanie przez Ulster autonomii, co oznacza, e powd do
kontynuacji wojny znikn. Wielka Brytania zadeklarowaa, e nie ma strategicznych
interesw w Irlandii Pnocnej, a rzd w Dublinie wyrzek si de do przyczenia
Ulsteru do Irlandii. Amerykaskie mediacje prowadzone przez prezydenta Billa Clintona,
a pniej przez senatora Georgea Mitchella doprowadziy do porozumienia lojalistw
(probrytyjscy unionici, protestanci) z republikanami (proirlandzcy katolicy). Liderzy ugru-
powa: David Trimble (unionista) i John Hume (republikanin) uhonorowani zostali poko-
jow nagrod Nobla. W latach 70. IRA zasilana bya finansowo midzy innymi przez Libi
oraz Amerykanw pochodzenia irlandzkiego, a uzbrajana przez ZSRR, Palestyczykw
i Libijczykw oraz Czechosowacj (semtex i bro strzelecka). Do najpowaniejszych
zamachw terrorystycznych naleao niewtpliwie zamordowanie lorda Mountbattena
(wysadzenie w powietrze jego jachtu w roku 1979), zamach bombowy w podziemiach
brytyjskiego Parlamentu (zgin jeden pose), ataki bombowe na brytyjsk Armi Renu
w RFN, ostrzelanie siedziby brytyjskiego premiera w Londynie w 1991 r., ostrza lotniska
Heathrow w Londynie w 1994 r.


Separatystyczne denia byy rwnie celem radykalnej organizacji nacjonalistycznej

ETA (Euzkadi Ta Askatasuna co w jzyku baskijskim oznacza Kraj Baskw i Wolno)
istniejcej od roku 1958. Skrzydo terrorystyczne (tzw. ETA Militar) zdominowane przez
leninowsk lewic wszczo terrorystyczn walk, ktra przez czterdzieci lat pochona

okoo 800 ofiar. Do najbardziej spektakularnych zamachw naleao zabjstwo frankistow-
skiego premiera adm. Carrero Blanco w 1974 r. (eksplozja podziemnego tunelu pod jezdni
po roku przygotowa do zamachu) oraz krwawy zamach bombowy na supermarket
w Barcelonie w 1987 r. ETA miaa powizania z terrorystami palestyskimi i subami
specjalnymi wielu krajw, wspierana bya przez Zwizek Radziecki, Polsk, NRD, Czecho-



sowacj (bro i semtex pochodziy z tego ostatniego kraju). Policyjne akcje z lat 1992 oraz
1998 osabiy potencja ugrupowania, gdy uwizieni zostali najgroniejsi terroryci oraz
cay komitet centralny partii Herri Batasuna (polityczne rami ETA), za fala oburzenia na
bezsensowny terroryzm pozbawia ETA poparcia spoecznego. Jednoczca si Europa
odbiera dzi aktualno XIX-wiecznemu pojciu samostanowienia, a przykad procesu
pokojowego w Irlandii Pnocnej wskazuje, e walka narodowowyzwolecza przy zastoso-
waniu metod terrorystycznych nie ma najmniejszego sensu. Najwiksz przeszkod w roz-
mowach pokojowych jest dzi terroryzm o niskiej intensywnoci (drobne zamachy
i sabotae, groby i szanta, wymuszanie podatku rewolucyjnego, czyli haraczu na rzecz
ETA od przedsibiorcw), jake wyranie przeobraajcy si w pospolity bandytyzm.
Terroryzm separatystyczny jest rwnie udziaem ugrupowa kurdyjskich dcych
do utworzenia niepodlegego pastwa Kurdystanu. 25-milionowy nard zamieszkuje rejony
Turcji, Iraku, Syrii, Iranu i byych republik ZSRR. Kurdowie niemal zawsze byli narz-
dziem w obcych rkach, a bez zmiany sytuacji geopolitycznej w regionie (co grozioby
wrcz globalnym konfliktem) nie maj szans na uzyskanie wasnej pastwowoci. Najbar-
dziej intensywne i wyniszczajce akcje pacyfikacyjne prowadzi przeciwko Kurdom Turcja,
odnoszc tak spektakularne sukcesy w walce z terroryzmem kurdyjskim, jak ujcie jego

127
przywdcy Ocalana. Ocenia si, e w toczonej przez Parti Pracujcych Kurdystanu nie-
podlegociowej wojnie podjazdowej od 1984 roku zgino okoo 30 tysicy ludzi. W roku
1994 podajcy si do dymisji turecki minister ds. praw czowieka Keylueoglu mwi wrcz
o terroryzmie pastwowym ze strony Turcji. W odwecie Kurdowie dokonuj zamachw na
przedstawicieli pastwowych oraz instytucje tureckie tak byo w czerwcu 1993 roku
kiedy to terroryci kurdyjscy z Frontu Wyzwolenia Kurdystanu oraz PPK uderzyli jedno-
czenie w kilku stolicach europejskich oraz w najwikszych miastach RFN, a celem ataku
byy ambasady, konsulaty, przedstawicielstwa linii lotniczych, banki i biura podry.
Trzeba pamita o tym, e w chwili obecnej w Europie Zachodniej mieszka przeszo milion
Kurdw, a PPK ma wrd nich zakonspirowane komrki walki zbrojnej, czyli terrorystw
gotowych do akcji.
Walk o oderwanie si od Indii i uzyskanie przez Pendab niepodlegoci toczyli
Sikhowie (wsplnota religijno-etniczna), kiedy to w latach 80. Jarnai Bhindranwale Sant


zacz nawoywa Sikhw do walki z Hindusami. Gdy w 1984 roku szalony guru zabary-
kadowa si z 1500 uzbrojonymi zwolennikami w witym miejscu Sikhw, czyli w Zotej
wityni w Amritsarze, rzd Indii wprowadzi w caej prowincji stan wyjtkowy, a 15 ty-

sicy onierzy przypucio szturm. W czasie walki wikszo terrorystw razem z Jarna-
iem zgina. W odwecie sikhijscy radykaowie dokonali zamachu na premier Indii Indir
Gandhi, ktr zabio dwch sikhijskich gwardzistw. Sprowokowao to pogromy Sikhw

w caych Indiach oraz fal terroryzmu sikhijskiego jako zemst za rzezie pobratymcw.
W 1985 Indiami wstrzsna fala zamachw bombowych (m.in. eksplozja indyjskiego
Boeinga 747 nad Atlantykiem) dokonywanych przez ugrupowania separatystyczne jak np.
grup Babbar Khalsa. W wyniku rozmw pomidzy premierem Rajivem Gandhim
a liderami Sikhw sytuacja zostaa opanowana.



Separatystyczne cele stawiaj sobie rwnie Tamilowie (hinduici) ze Sri Lanki

toczcy walk z Syngalezami (buddyci) stanowicymi wikszo ludnoci kraju. W roku
1956 konflikt zaostrzy si w wyniku wprowadzenia jzyka syngaleskiego jako urzdowego
oraz reform w duchu buddyjskim, a w 1959 r. zamordowany zosta premier Bandaranaike.
Od 1976 r. partie tamilskie wysuway program utworzenia wasnego pastwa Ilam na
pwyspie Dafna i w pnocno-wschodniej czci kraju. W latach 198384 doszo do woj-
ny domowej, w 1986 walki znw si wzmogy, a blokada Dafny nasilia tamilski
terroryzm w wykonaniu Organizacji Wyzwolenia Tamilskiego Ilamu oraz ugrupowania
Tamilskie Tygrysy. Trzyletnie dziaania 70-tysicznego indyjskiego korpusu pokojowego
nie uspokoiy sytuacji, a od roku 1990 Tamilskie Tygrysy wrciy do praktyk terrorystycz-
nych skierowanych przeciwko posterunkom policyjnym i wojskowym oraz przeciwko
ludnoci muzumaskiej. W grudniu 1999 roku w zamachu bombowym, w ktrym mier
poniosy 23 osoby, a 170 zostao rannych, ranna zostaa rwnie ubiegajca si o reelekcj
prezydent kraju, pani Chandrika Kumaratunga.
Terroryzm separatystyczny mia miejsce rwnie w kanadyjskiej prowincji Quebec,
kiedy radykalne ugrupowania quebeckich nacjonalistw signy po przemoc celem spro-
wokowania wadz i rozszerzenia nastrojw secesjonistycznych. Prawie 6 milionw Kana-

128
dyjczykw pochodzenia francuskiego (frankofoni) podkrela swoj odrbno kulturow
i historyczne zaszoci z anglofosk wikszoci. W latach 19631971 terrorystyczny
Front Wyzwolenia Quebecu (FLQ) dokonywa zamachw bombowych i morderstw poli-
tycznych. W 1969 r. bomba eksplodowaa w gmachu montrealskiej giedy, w rok pniej
terroryci porwali i zabili ministra prac P. Laportea. Groba anarchii spowodowaa
wprowadzenie stanu wojennego przez premiera Kanady P. E. Trudeau, dziki czemu akcje
terrorystyczne stumiono i FLQ nigdy ju nie wrci na scen polityczn. Jednak nastroje
separatystyczne utrzymuj si nadal, podsycone midzy innymi przez prezydenta Francji
Ch. de Gaullea, ktry podczas swej oficjalnej wizyty w Kanadzie z balkonu ratusza
w Montrealu krzykn: Niech yje wolny Quebec! (za co uznany zosta za persona non
grata). Obecnie partie nacjonalistyczne (Partia Quebecka, Blok Quebecki) d do oderwa-
nia prowincji od reszty kraju drog demokratyczn, jednak w referendach w 1980 oraz
w 1995 r. zwolennicy separacji nie uzyskali wikszoci.

Terroryzm lewacki i rewolucyjny


Narodzi si w okresie dekolonizacji, tj. uzyskiwania niepodlegoci przez kraje Afry-

ki, Azji i Bliskiego Wschodu, inspiracj do podjcia dziaa terrorystycznych i rewolu-
cyjnej partyzantki by sukces rewolucji kubaskiej 1959 roku, jeden z jej liderw Ernesto
Che Guevara sformuowa teori ogniska rewolucyjnego (foco revolutionario), czyli

doprowadzenia do sytuacji rewolucyjnej przez dziaania dywersyjne, partyzanckie i terro-
rystyczne. W lad za tym na Konferencji Trzech Kontynentw w Hawanie w roku 1966
sformuowano globaln strategi rewolucyjn przeciwko globalnej strategii imperializmu
amerykaskiego okrelajc, w ktrych krajach podjte zostan akcje terrorystyczne.
Zwizek Radziecki nie popar terroryzmu doktrynalnie wprost, cho ideolodzy komu-



nistyczni przyznali moraln racj bojownikom terrorystycznym, natomiast kraje socjalis-

tyczne udzielay terrorystom bezporedniego wsparcia prowadzc szkolenia bojowe,
wyposaajc terrorystw w bro, finansujc dziaania, udzielajc azylu i dostarczajc doku-
mentw. Szczegln aktywno obok ZSRR wykazywaa NRD, Bugaria, Kuba, Korea
Pnocna a take Czechosowacja. Rwnie niektre kraje arabskie, popierajce walk Pa-
lestyczykw, zaangaoway si w sponsorowanie wiatowego terroryzmu, w tym Algieria
(w latach szedziesitych), Libia, Syria, Irak i Jemen Poudniowy. Istotnym czynnikiem
oywienia i konsolidacji ruchw terrorystycznych bya rewolta modzieowa 1968 roku,
kiedy to pojawio si w Europie Zachodniej sporo ugrupowa programowo zakadajcych
stosowanie przemocy w walce politycznej i denie do wywoania rewolucji. Spord
uczestnikw tzw. studenckiej wiosny 68 i aktywistw Nowej Lewicy wywodzia si
pierwsza generacja lewackich terrorystw. Na lata siedemdziesite przypada apogeum
aktywnoci ugrupowa siejcych terror zagraajcy stabilnoci niektrych pastw, takich
jak RFN, Wochy czy niektre pastwa Ameryki aciskiej. Najgroniejsze ugrupowania
terrorystyczne wymieniono w dalszej czci niniejszego podrozdziau.
Frakcja Czerwonej Armii (RAF) powstaa w RFN w 1970 roku, w cigu omiu lat
intensywnej dziaalnoci dokonaa 25 zamachw bombowych, 10 powanych podpale,

129
wzia 192 zakadnikw, zamordowaa 28 osb (w tym Hansa M. Schleyera, przewodni-
czcego Federalnego Zwizku Pracodawcw Niemieckich oraz Jurgena Ponto, prezesa
Dresdner Bank w 1977 r.). Do najgoniejszych akcji naleao zajcie ambasady RFN
w Sztokholmie w roku 1975. Ugrupowanie rozbite w 1972 (pierwsi przywdcy RAF zgi-
nli popeniajc samobjstwo w wizieniu), powtrnie zniszczone przez policj w 1982 r.,
podjo dziaania w 1984 r. W listopadzie 1989 r. zabito prezesa Deutsche Bank Alfreda
Herrhausena, a w 1993 r. dokonano zamachu na zwizek pracodawcw przemysu metalo-
wego w Kolonii. Wedug niemieckich ekspertw w grupach nielegalnych dziaa okoo 20
osb wspieranych przez krg ok. 300 pomocnikw i znajomych oraz nieco szerszy krg
sympatykw liczcy okoo 9 tys. osb. RAF wspierany by przez suby specjalne NRD,
dzi przy braku wsparcia zagranicznego lub wsparciu ograniczonym aktywno grupy zanika.
Akcja Bezporednia (AD) dziaajca od 1979 r. we Francji, skupia terrorystw z grup
anarchistycznych i maoistowskich. W 1985 dokonaa zamachu na gen. Rene Audrau, eks-


perta NATO. Pomimo rozbicia trzonu grupy przez policj francusk jej struktury nadal istniej.
Czerwone Brygady (BR) najwiksza grupa terrorystyczna we Woszech zaoona
w 1969 roku, w dwa lata pniej przystpia do akcji terrorystycznych, dokonujc porwa

(i tzw. sdw ludowych) oraz zabijajc w cigu kilkunastu lat dziaalnoci okoo 450 osb
(w tym premiera Woch Aldo Moro w 1978 r.). Najczciej Czerwone Brygady atakoway
koszary wojskowe, wizienia i sdy, dokonyway grabiey bankw i poryway funkcjona-

riuszy pastwowych. W latach siedemdziesitych grupa liczya okoo 500 czonkw i kilka
tysicy zwolennikw. Rozbita w pocztkach lat 80., wznowia dziaalno (cho na mniej-
sz ju skal) w roku 1984.
W krajach Ameryki aciskiej dziaay rozmaite ugrupowania terrorystyczno-
-rewolucyjne dce do destabilizacji pastwa i realizacji kubaskiego scenariusza. To



wanie w tym rejonie wiata narodzi si termin partyzantka miejska oznaczajcy

terrorystyczn ofensyw w miastach. Do najsilniejszych ugrupowa naleao radykalne
ugrupowanie Tupamaros w Urugwaju dziaajce od pocztku lat 60., aktywno terrorys-
tyczna grupy przypada na lata 196672, przejcie kontroli nad bezpieczestwem pastwa
przez siy zbrojne ograniczyo moliwoci terrorystw. Od 1985 r. Tupamaros zalegali-
zowali si jako partia polityczna. W Argentynie powstao kilka terrorystycznych ugrupo-
wa: Wyzwolecze Siy Zbrojne (FAL) zaoone w 1966 r. i zoone ze zwolennikw
Che Guevary i dce do wietnamizacji Ameryki aciskiej, silne ugrupowanie
Montoneros zaoone w 1969 r. czce koncepcje Che Guevary z teologi wyzwole-
nia, Rewolucyjne Siy Zbrojne (FAR) przyczone pniej do Monteneros czy Ludowa
Armia Partyzancka (EGP) powstaa w roku 1970. W Kolumbii dziaa lewacka organi-
zacja partyzancka FARC (Rewolucyjne Siy Zbrojne Kolumbii) powizana z kartelami
narkotykowymi.
Obok ugrupowa inspirowanych i sponsorowanych przez Zwizek Radziecki i jego
kraje satelickie oraz przez niektre kraje arabskie pojawiy si rwnie lewackie i rewo-
lucyjne formacje wspierane przez Chiny i realizujce maoistowski (chiska wersja komu-
nizmu) scenariusz walki. Do najgroniejszych ugrupowa nale Czerwoni Khmerowie

130
z Kambody, ktrzy od pocztku lat 60. rozpoczli akcje terrorystyczne, zorganizowali
armi partyzanck i w latach 197579 rzdzili krajem, stosujc na wielk skal ludobj-
stwo. Szacuje si, e Khmerowie wymordowali przeszo milion ludzi. Wyparci do dungli
przez Wietnamczykw, walcz w trwajcej przez kilka lat wojnie domowej przyczyniajc
si do zwikszenia liczby ofiar. Khmerowie zniszczyli miasta, przenoszc ycie Kambo-
daczykw do komun wiejskich. Niewolnicza praca na roli przy uyciu prymitywnych
technik uprawy i bezustanna indoktrynacja ideologiczna miay by treci ycia kadego
obywatela w totalitarnym kraju, rzdzonym przez tajny komitet rewolucyjny Angka i od-
dziay partyzantw dokonujce bezustannych mordw i przesiedle ludzi. Taki sam sce-
nariusz przejcia wadzy przez terrorystyczn armi zrewolucjonizowanego chopstwa
zamierzao zrealizowa zaoone w 1970 r. peruwiaskie ugrupowanie wietlisty Szlak
(Sendero Luminoso) stosujce od 1980 roku taktyk partyzanck i bezwzgldny terror
mordujc tysice ludzi. Podobnie jak Khmerowie Senderyci rozpoczli swoj dziaalno
w najuboszej, grskiej prowincji kraju. Pod koniec lat osiemdziesitych kontrolowali


niektre jednostki policji i wizienia, terroryzowali wymiar sprawiedliwoci zagraajc
istnieniu pastwa. W latach 199092 zostali rozgromieni przez pacyfikacyjne akcje wojska
i policji, a znaczna cz kierownictwa zostaa aresztowana.

Terroryzm midzynarodowy

Geneza midzynarodowego terroryzmu, czyli takich dziaa, w ktrych aren jest dla
terrorysty cay wiat, siga lat 40. i konfliktu midzy osadnikami ydowskimi i ludnoci
arabsk w Palestynie. Powstanie pastwa Izrael w 1948 r. i poprzedzajce je akty terrorys-
tycznych bojwek ydowskich (Irgun, grupa Sterna) sprowokoway odwet ze strony Pa-
lestyczykw. W roku 1964 zaoona zostaa Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP),



ktra od koca lat 60. organizowaa ze swych baz w Jordanii akcje militarne i terrorys-
tyczne przeciwko Izraelowi, co spowodowao odwet armii izraelskiej i konflikt Palesty-
czykw z wojskami jordaskimi. Po cikich walkach w 1970 r. OWP przeniosa si do
Libanu, gdzie po szczeglnym nasileniu dziaa terrorystycznych armia izraelska dokonaa
inwazji na obozy palestyskie i wraz z niektrymi ugrupowaniami libaskimi wielkiej rzezi
Palestyczykw. W roku 1988 wybucha intifada, czyli palestyskie powstanie narodowe,
a w 1994 na mocy ukadu izraelsko-palestyskiego utworzono Autonomi Palestysk, co
przyczynio si do zaniku terroryzmu OWP. Obok tego ugrupowania w latach 70. i 80.
dziaay rwnie grupy el-Fatah, Czarny Wrzesie, Organizacja Abu Nidala (ANO),
Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny. Sia palestyskiego terroryzmu braa si midzy
innymi z posiadania ogromnych zasobw pieninych oraz nieruchomoci na caym wie-
cie, dostpu do broni i osonie dyplomatycznej ze strony pastw arabskich oraz wsparcia
przez Zwizek Radziecki i kraje satelickie. Ugrupowania palestyskie nawizay wsppra-
c z grupami terrorystycznymi na caym wiecie i zastosoway pod koniec lat 60. now
strategi walki poza obszarem Bliskiego Wschodu. Za pocztek midzynarodowego terro-
ryzmu uznaje si porwanie samolotu izraelskich linii lotniczych El Al przez terrorystw
z LFWP dajcych zwolnienia palestyskich bojownikw z wizie. Odtd palestyscy

131
terroryci i ich sojusznicy atakowa bd niewinnych ludzi tylko dlatego, e s obywate-
lami Izraela lub USA, porywa samoloty, da okupu, stosowa polityczny szanta i dy
do naganiania w mediach swoich akcji.
Do najbardziej spektakularnych akcji midzynarodowego terroryzmu naleay midzy
innymi:
atak na lotnisko Lod w Izraelu (w wykonaniu terrorystw z japoskiej Zjednoczonej
Czerwonej Armii) w 1972 r.;
wymordowanie izraelskich sportowcw podczas Igrzysk Olimpijskich w Mona-
chium w 1972 r.;
atak na ydowski dom starcw w Monachium w tym samym roku;
zajcie ambasady Francji w Hadze (w wykonaniu terrorystw japoskich);
zamachy bombowe w Paryu i ataki na lotnisko Orly w latach 70. (grupa Carlosa);
atak na pocig przewocy radzieckich ydw emigrujcych przez Czechosowacj


i Austri do Izraela celem powstrzymania Austriakw od udzielania pomocy emi-
grantom (grupa Carlosa przy wsparciu wadz Czechosowacji) w 1973 r.;

tzw. plan Tucuman, czyli prba stworzenia rewolucyjnych brygad zoonych z ter-
rorystw latynoamerykaskich i europejskich w Portugalii celem przejcia wadzy
przez komunistw w 1975 r.;

atak na siedzib OPEC w Wiedniu w 1975 r. i porwanie 11 ministrw i szefw
pastw naftowych jako zakadnikw (grupa Carlosa);
atak na ambasad RFN w Sztokholmie w 1975 r.;
porwanie francuskiego samolotu przewocego 78 ydw akcja zakoczona odbi-
ciem zakadnikw na lotnisku Entebba w Ugandzie w 1976 r.;



porwanie samolotu Lufthansy celem wsparcia terrorystw zachodnioniemieckich

akcja zakoczona odbiciem zakadnikw na lotnisku w Mogadiszu w 1977 r.;
zamach na papiea Jana Pawa II w Rzymie w roku 1981 (turecki terrorysta dziaa-
jcy na zlecenie bugarskich sub specjalnych i KGB);
zamach na ambasadora Izraela we Francji w 1982 r.;
porwanie woskiego statku pasaerskiego Achille Lauro na Morzu rdziemnym
przez terrorystw Frontu Wyzwolenia Palestyny w 1985 r.
W ostatnich latach coraz silniejsze s obawy przed zastosowaniem przez terrorystw
broni masowego raenia bd podjciem takich dziaa, ktre mogyby powanie zdesta-
bilizowa sytuacje na znacznych obszarach atakowanych pastw, jest to wic obawa przed
tzw. superterroryzmem. Eksperci wskazuj na niebezpieczestwo zastosowania broni
jdrowej w nastpstwie zniszczenia elektrowni atomowej, rozpylenia substancji radioak-
tywnej nad wielkim miastem lub skaenia wody w wodocigach, ewentualnie zdobycia ma-
teriaw rozszczepialnych i zatrudnienia fachowcw z byego ZSRR. Zamach japoskiej
sekty Najwysza Prawda unaoczni niebezpieczestwo i atwo zastosowania broni
chemicznej w ataku terrorystycznym, rwnie straszliwe konsekwencje mgby mie atak za

132
pomoc broni biologicznej, ktra w bardzo krtkim okresie moe dokona mierciono-
nych spustosze w duych aglomeracjach. Kolejny czarny scenariusz zakada pojawienie
si terroryzmu elektronicznego czyli potencjaln moliwo destabilizacji systemw kom-
puterowych, paraliu ruchu lotniczego i kolejowego oraz central telefonicznych, faszowa-
nie danych bankowych, wykorzystanie kanaw telewizyjnych do wprawienia w panik
caych spoeczestw.

Terroryzm islamski
W pobudzeniu nurtu religijnego fundamentalizmu islamskiego w terroryzmie ogromn
rol odegraa rewolucja islamska w Iranie 1979 roku, wojna w Afganistanie lat 19791989
oraz odrodzenie si organizacji fundamentalistycznych kontynuujcych tradycje zaoo-
nego w 1928 r. egipskiego Bractwa Muzumaskiego szejka Hassana al-Banna. Powstanie
republiki islamskiej w Iranie zapocztkowao denia wielu radykalnych grup muzuma-


skich do rozptania islamskiej rewolucji w caym obszarze kultury islamu, warto te
zauway, e walk zbrojn z reimem szacha Rezy Pahlaviego zapocztkowali w Iranie
w drugiej poowie lat 60. terroryci o orientacji propalestyskiej (fedaini). Dzisiaj Iran

wspiera, szkoli oraz inspiruje dziaania wielu ugrupowa terrorystycznych i rewolucyjnych,
dc do zmiany ukadu si w regionie. Z kolei wojna radziecko-afgaska zmobilizowaa
znaczn cz si islamu oraz wpyna znaczco na zdobycie dowiadcze bojowych i mi-

litarne wyszkolenie tysicy muzumaskich bojownikw. Wreszcie ugrupowania funda-
mentalistyczne w Egipcie, Algierii, Sudanie itp. przystpiy do ofensywy ideologicznej,
terrorystycznej i rewolucyjnej przeciwko wieckim pastwom, dc do obalenia proza-
chodnich rzdw i zastpienia ich ustrojami wzorowanymi na iraskim. Do najpowa-
niejszych akcji terrorystycznych ugrupowa islamskich naleay:



zamordowanie prezydenta Egiptu Anwara al-Sadata w roku 1981 podczas defilady

wojskowej w Kairze przez grup Braci Muzumaskich dziaajcych w armii, zamach
dokonany zosta dlatego, e radykalni islamici nie pogodzili si z podpisaniem
porozumienia pokojowego w Camp David w 1979 r. koczcego definitywnie wojn
midzy Izraelem i Egiptem przywdcy obu pastw otrzymali pokojow nagrod Nobla
za ustabilizowanie sytuacji;
w roku 1992 egipscy terroryci wypowiedzieli wojn pastwu i atakowali wielokrotnie
osiedla Koptw (egipskich chrzecijan, wyznawcw jednego z najstarszych kociow
na Bliskim Wschodzie), a take zagranicznych turystw, dc do ekonomicznego
podcicia rzdu (wpywy z turystyki s dla Egiptu bardzo powany elementem
budetu pastwa) organizacja Damaa Islamija masakrowaa turystw na ulicach
Kairu w 1996 r., przed muzeami w stolicy oraz przed wityniami w Luksorze w 1997 r.;
algierscy fundamentalici z Islamskiego Frontu Ocalenia (FIS) tocz rewolucyjn
walk od roku 1992, kiedy to poprzez interwencj armii uniewaniono wyniki wybo-
rw, w ktrych islamici odnieli zwycistwo; zamieszki i demonstracje antyrzdowe
(przeciwko pozostajcemu u wadzy Frontowi Wyzwolenia Narodowego FLN) trwaj

133
 w Algierii ju od 1988 roku, islamska opozycja da walki z marnotrawstwem, korup-
cj, biurokracj i bied, jednak radykalizm metod doprowadzi islamistw do skrajne-
go okruciestwa i terroru wobec ludnoci wiosek celem sterroryzowania i zmuszania
do popierania idei islamskiej republiki; Algieria jest od omiu ju lat w stanie toczcej
si rewolucji politycznej;
w latach 198385 islamskie ugrupowania w Libanie o nazwie Dihad atakoway o-
nierzy amerykaskich i francuskich z midzynarodowych kontyngentw pokojowych
ONZ (297 zabitych w wyniku samobjczego rajdu ciarwki wypenionej materia-
ami wybuchowymi) oraz dokonyway zamachw i porwa dyplomatw i dziennika-
rzy zachodnich;
w 1987 roku oddziay terrorystyczne Organizacji Rewolucji Islamskiej Pwyspu
Arabskiego (inspirowane i uzbrojone przez Iran) zajy Mekk, po szesnastu dniach
cikich walk wojska saudyjskie przy wsparciu jednostek jordaskich i marokaskich


rozgromiy islamistw;
od pocztku lat 90. terroryci sponsorowani przez saudyjskiego milionera Osam ibn
Ladena dokonywali atakw wymierzonych przeciwko USA oraz Arabii Saudyjskiej,

w tym midzy innymi na nowojorski World Trade Center w 1993 r., na onierzy
amerykaskich w Mogadiszu, czego konsekwencj byo wycofanie kontyngentu USA
z Somalii, na ambasady amerykaskie w Kenii i Tanzanii, gdzie zgino 250 osb, a 5 ty-


sicy odnioso rany, na wojskowy orodek szkoleniowy w Rijadzie; w odwecie Ame-

rykanie zbombardowali obz bojownikw Ladena w Afganistanie, gdzie Saudyjczyk
znalaz schronienie pod opiek islamskich fundamentalistw;
w 1988 roku nad szkock miejscowoci Lockerbie eksplodowa samolot ameryka-



skich linii lotniczych Pan Am wysadzony w powietrze przez dwch agentw libijskich
dziaajcych prawdopodobnie rwnie na zlecenie Iranu;
terroryci islamscy d do destabilizacji sytuacji na Bliskim Wschodzie, porozu-
mienie pokojowe midzy Izraelem a Palestyczykami zakoczyo okres walk i pale-
styskiego powstania (tzw. intifady) utworzeniem Palestyskiej Autonomii, oznacza
to jednoczenie koniec terroryzmu palestyskiego, ktry mia powany zasig midzy-
narodowy, jednak fundamentalici tacy jak szyickie ugrupowanie terrorystyczne
Hezbollah oraz Hamas (Islamski Ruch Wyzwolenia) wystpuj obecnie zarwno
przeciwko Izraelczykom jak i Palestyczykom Jasera Arafata;
wybuch bomby na pokadzie francuskiego samolotu pasaerskiego, ktry przelatywa
nad Czadem w 1989 roku.

Terroryzm millenarystyczny
Ten rodzaj dziaa terrorystycznych zwizany jest z apokaliptyczn wizj koca
wiata i towarzyszy moe dziaalnoci sekt i ruchw kultowych goszcych konieczno
zniszczenia wiata, wiodcych do masowych samobjstw swych wyznawcw i walki z ze-

134
wntrznym zagroeniem. Kulty tego rodzaju rodz si w chwilach kryzysu (duchowego,
spoecznego lub ekonomicznego), przywdca (szalony guru nabierajcy stopniowo w rozu-
mieniu adeptw cech bstwa) gosi koniec wiata i wpaja wyznawcom poczucie, e zostali
wybrani. Millenarystyczny charakter ma rwnie ekoterroryzm, czyli terroryzm inspiro-
wany myl ekologiczn. W ostatnich dwch dekadach pojawio si szereg sekt samobj-
czych, ktre signy po metody terroru oraz ugrupowa spod znaku tzw. ekologii gbo-
kiej, ktre signy po przemoc jako narzdzie realizacji swoich ideologii.

Poniej opisano najwaniejsze akcje terrorystyczne.

W 1978 roku w Jonestown w Gujanie 912 czonkw sekty witynia Ludu Jima
Jonesa popenio zbiorowe samobjstwo, niektrzy zostali zamordowani, tragedia
nastpia w dzie po zamachu czonkw sekty na kongresmena USA Leo Ryana, ktry
chcia sprawdzi, czy sekta nie przetrzymuje ludzi wbrew ich woli.


W latach 199495 69 czonkw dziaajcej w Kanadzie i Szwajcarii sekty Zakon
wityni Soca popenio samobjstwo mordujc oporn cz wspwyznawcw.
Gwny teoretyk sekty Luc Jouret zafascynowany by ide nadcigajcej katastrofy

ekologicznej, ktr opisywa jzykiem bliskim ruchowi Zielonych.
W roku 1993 zgino 85 czonkw sekty Szczep Dawidowy Dawida Koresha po
podpaleniu i wysadzeniu w powietrze farmy koo Waco w Teksasie podczas szturmu


si policji i FBI. Atak na farm dawidian nastpi po 51 dniach oblenia, kiedy to

czonkowie sekty zabarykadowali si po zamordowaniu czterech agentw federalnych
szukajcych nielegalnie przechowywanej broni. W dwa lata pniej sympatycy sekty do-
konali zamachu bombowego na budynek wadz federalnych w Oklahoma City.



W roku 1994 japoska sekta Najwysza Prawda Shoko Asahary dokonaa ataku
gazami bojowymi na miasteczko Matsumoto, a w rok pniej w tokijskim metrze,
w wyniku czego pi i p tysica osb trafio do szpitali, a 12 zmaro. Eksperci doszli
do wniosku, e sposb rozmieszczenia pojemnikw z sarinem (gaz bojowy) wiad-
czy, e terroryci chcieli. by zatrute pocigi dotary na stacj znajdujc si pod
budynkami rzdowymi, sekta chciaa zaatakowa pastwo, gromadzc bro paln
i prowadzc dowiadczenia nad broni chemiczn i biologiczn, szkolc terrorystw
w Rosji i planujc zdobycie broni jdrowej w rosyjskim Instytucie Kurczatowa.
Od roku 1995 anonimowy terrorysta o pseudonimie Mardi Gra atakuje kilkanacie
razy na rok supermarkety w Wielkiej Brytanii, podkadajc adunki wybuchowe, za-
truwajc ywno i strzelajc do klientw. Scotland Yard wskaza na podobiestwa
tego antykonsumpcjonistycznie nastawionego szaleca do Teodora D. Kaczynskiego,
czyli tzw. Unabombera, ktry w latach 197895 rozsya w USA przesyki zawiera-
jce adunki wybuchowe eksplodujce przy ich otwarciu zabijajc, w ten sposb 3
osoby a ranic 33. Jak gosi opublikowany w prasie manifest ideowy, zamachy miay
by protestem przeciwko nowoczesnemu pastwu rzekomo odbierajcemu ludziom
dane im od Boga wolnoci. Rwnie na Kaczynskim wzoruje si grupa o nazwie

135
 Departament Sprawiedliwoci przesyajca amerykaskim naukowcom adunki bom-
bowe i dajca zaprzestania dokonywania dowiadcze na zwierztach laboratoryjnych.
Od roku 1980 istnieje w USA organizacja ekoterrorystyczna Earth first!, ktrej
czonkowie niszcz maszyny lenikw, demoluj wycigi narciarskie i wysadzaj
w powietrze linie wysokiego napicia, za ugrupowanie Weathermen planowao
niszczenie elektrowni jdrowych.
Niemieckie ugrupowania ekoterrorystyczne Car Banditen oraz Outo GmbH demo-
luj samochody i postuluj podjcie akcji niszczenia pojazdw na autostradach,
natomiast Wyzwolecza Armia Natury Heimo Schulza gosi program radykalnej
redukcji liczby ludnoci na Ziemi (do 15 % obecnie yjcej) celem oczyszczenia
biosfery i przywrcenia rwnowagi ekosystemowi naszej planety.





Literatura

[1] Ambroziewicz J.: Anioowie mierci. Warszawa, 1988



[2] Cackowski Z.: Bl, lk, cierpienie. Lublin, 1997

[3] Cesarz Z., Stadtmller E.: Problemy polityczne wspczesnego wiata. Wrocaw, 1998
[4] Delius F.Ch.: Lot do Mogadiszu. Warszawa, 1999
[5] Gearty C.: Terroryzm. Warszawa, 1998
[6] Hoffman B.: Oblicza terroryzmu. Warszawa, 1999
[7] Janicki J.: Lewacy. Warszawa, 1981
[8] Pakiewicz J.: Jak y bezpiecznie w dungli miasta. Warszawa, 1998
[9] Robins R.S., Post J.M.: Paranoja polityczna psychopatologia nienawici. Warszawa,
1999
[10] Sterling C.: Anatomia zamachu. Rzym, 1985
[11] Sterling C.: Sie terroru. Warszawa, 1990
[12] wierkowski R.: Gono nad trumnami. Warszawa, 1987
[13] Terroryzm polityczny (red. J.Muszyski). Warszawa, 1981
[14] Yallop D.: W pogoni za szakalem. Warszawa, 1994

136
 ROZDZIA DZIEWITY

AGRESJA
JAKO ZJAWISKO PSYCHOLOGICZNE
Barbara Pilecka


Pojcie agresji
W literaturze psychologicznej istniej rne koncepcje agresji. Podanie cisej defini-

cji agresji nie jest zadaniem atwym, chociaby z tego powodu, i w jzyku potocznym
temu terminowi nadaje si rnorodne znaczenia. Interesujca wydaje si definicja Ransch-
burga, zgodnie z ktr agresj nazywamy kade zamierzone dziaanie, w formie otwartej

lub symbolicznej, majce na celu wyrzdzenie komu lub czemu szkody, straty lub blu.
Agresj jednak moe te by zachowanie, ktre traktowane jest jako narzdzie do osigania
rnych celw, nieraz spoecznie uytecznych, w myl niesawnej zasady cel uwica rodki.
Naley doda, e istnieje wyrane rozrnienie gniewu i agresji. Gniew naley do
kategorii subiektywnych emocji wspwystpujcych z pewnymi procesami poznawczymi



i fizjologicznym pobudzeniem. Gniew jest swoistym dowiadczeniem emocjonalnym, mo-

dyfikowanym przez procesy poznawcze. Rodzi si bowiem w wyniku naszej interpretacji
zjawisk otaczajcego nas wiata.
Natomiast agresja, jak ju wspomniano, nawizuje do jawnego zachowania, ktrym
kieruje zamiar, aby wyrzdzi komu krzywd lub go zrani. Agresj mona z atwoci za-
obserwowa. Nie musi towarzyszy jej emocja gniewu. Na marginesie doda mona, e
agresja nie jest wczona jako osobna kategoria diagnostyczna do Klasyfikacji Chorb
Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Agresja jest natomiast czci skadow
wielu zaburze osobowoci, jak na przykad: osobowoci antyspoecznej, osobowoci pogra-
nicznej, postresowych zaburze osobowoci. Mona zatem mocno podkreli, e agresja wyst-
puje ze szczegln si w rnego typu zaburzeniach osobowoci.
Pozostaje nam jeszcze zdefiniowanie wrogoci. Jest to cecha osobowoci odzwier-
ciedlajca szczeglne powizania uczucia gniewu oraz werbalnej i behawioralnej agresji,
wyraonych bezporednio wobec drugiego czowieka. Chroniczna wrogo jest niezwykle
niekorzystna dla zdrowia psychicznego, a nawet fizycznego. Doprowadza bowiem, jak
wiadcz wyniki rnych bada, do rozwoju chorb ukadu sercowo-naczyniowego. Do-
wiadczanie gniewu oraz jego wyraanie modyfikowane s przez wiele czynnikw. Nale

137
do nich: cechy osobowoci, temperament, czynniki neurologiczne, endokrynologiczne i in-
ne procesy fizjologiczne. Agresja zatem jest zjawiskiem niesychanie zoonym, wystpuje
w caym bogactwie rnorodnych uwarunkowa.

Geneza agresji
W literaturze psychologicznej spotyka si rne koncepcje dotyczce rde powsta-
wania agresji.

Agresja jako instynkt

Za twrc tej koncepcji uzna mona Zygmunta Freuda. Agresja jest wedug twrcy
psychoanalizy instynktem niezmiennie zwizanym z natur czowieka. W yciu jednostki
dziaaj dwa potne instynkty: instynkt ycia Eros oraz instynkt mierci Tanatos.


Pochodn instynktu ycia jest mio, a agresja wypywa z instynktu mierci. Nasza oso-
bowo jest aren walki tych dwch instynktw. Ich wspdziaanie powouje, e kada
mio w pewnym stopniu naznaczona jest doz agresji. Uwalnianie agresji oznacza cier-

pienia dla drugiego czowieka. Niebezpieczne jest rwnie tumienie agresji. Czowiek
bowiem wtedy traci nad ni kontrol. Tumiona agresja staje si poywk tendencji autode-
strukcyjnych. Jednostka skazana jest bd na niszczenie innych, bd te na destrukcj

wasnej osoby. Niezwykle wane zatem jest znalezienie bezpiecznych sposobw wyzwala-
nia agresji tkwicej w kadym z nas. Ukryta w nas agresja moe zosta uwolniona z r-
nych przyczyn, niejednokrotnie irracjonalnych (co jest tragiczne), na przykad z powodu, e
kto jest zwolennikiem innej druyny pikarskiej.



Agresja jako reakcja na frustracj

Frustracja to stan niezaspokojenia naszych potrzeb. Rodzi to napicie emocjonalne,
ktre rozadowa moe agresja. Zachowania agresywne mog przebiega w rnych kie-
runkach, najczciej jednak kieruj si na osob lub przedmiot bdce sprawcami frustracji.
Mog zosta przeniesione na inne obiekty lub skierowane na siebie samego.

Agresja jako wyuczony sposb zachowania

Kadzie si tutaj ogromny nacisk na to, e agresja podobnie jak i inne sposoby
zachowania podlega procesom uczenia si. W tym kontekcie szczeglnie wane jest
obserwowanie zachowa agresywnych innych ludzi, szczeglnie wtedy, gdy nie spotykaj si
z kar. Moe tu wystpi zjawisko naladowania tych zachowa, dlatego te szczegln rol
przywizuje si do rodkw masowego przekazu, ktre mog by swoist lekcj agresji.
Zwolennicy tej koncepcji podkrelaj mocno, e zachowania agresywne, ktre nie
spotykaj si z kar, maj tendencj do wzmocnienia, zatem powtarzaj si. Obserwacja
cudzych zachowa agresywnych jest rwnie niebezpieczna. Niezalenie jednak od przy-
jtej koncepcji stwierdzi mona, e w kadym zachowaniu czowieka jest wyrany ele-
ment wyuczenia. A frustracja wyzwala tkwic w nas agresj.

138
 Neopsychoanalityczna koncepcja agresji i wrogoci
Agresja nie jest zjawiskiem jednolitym i czy si z innymi emocjami. Interesujce
powizania rnych emocji znajdujemy w teorii Karen Horney. Ta przedstawicielka teorii
neopsychoanalitycznych, kadcych nacisk na spoeczne uwarunkowania rozwoju osobo-
woci, spostrzega specyficzne powizania pomidzy wrogoci a lkiem. Aby lepiej zro-
zumie natur tych powiza, doda naley, e Horney wyranie wyodrbnia, idc ladami
Freuda, lk i strach.
Lk jest zjawiskiem nieproporcjonalnym do zagroenia, w przeciwiestwie do strachu.
Na przykad o lku moemy mwi wtedy, gdy czowiek boi si kadego psa, nawet
przyjanie nastawionego. Strach pojawia si w kontakcie z psem chorym na wcieklizn,
stanowicym miertelne zagroenie dla czowieka.
Silna agresja moe sta si bezporedni przyczyn lku. Jest rwnie zaleno
odwrotna. Wypieranie wrogoci, a wic spychanie jej do podwiadomoci, prowadzi do


bezradnoci. Rodzi si tutaj proste pytanie: Jak przejawia si wypieranie wrogoci? Moe
oznacza ono udawanie, e wszystko jest w porzdku. Czowiek powstrzymuje si od

walki wtedy, gdy powinien walczy czy przynajmniej ma ochot walczy. Lk lub strach
moe powstrzyma go przed walk. Tumi wrogo i wtedy nasila si poczucie bezrad-
noci. Tworzy si swoiste bdne koo.

Wyparcie odbywa si automatycznie. Jest wiele powodw tego procesu. Niektrzy
ludzie po prostu nie mog si pogodzi z wasn wrogoci. wiadomo wasnej wrogoci
trudno jest znie z rnych przyczyn. Mona kogo kocha i odczuwa do niego wrogo
na przykad w stosunku do ukochanej matki. Niezmiernie trudno jest zaakceptowa
wrogo wobec osoby kochanej. W gr wchodzi rwnie przyjcie zasady, e nie godzi si



mie wrogich myli i uczu wobec wasnych rodzicw.

Wrogo moe rwnie by wywoana przez zawi lub zaborczo. Wtedy nasz
system wartoci powoduje, e rozpoznanie u siebie wrogoci budzi prawdziw groz.
Wwczas wyparcie stanowi najlepsz i w dodatku najszybsz drog uspokojenia si. Dziki
wyparciu uczucie wrogoci po prostu znika ze wiadomoci. Istnieje jednak w dalszym
cigu ukryte w mrokach podwiadomoci i moe objawi si niespodziewanie, z niezwyk
si. Czowiek bowiem straci ju kontrol nad sposobem wyraania wrogoci. Ponadto,
wyparta wrogo prowadzi moe do poczucia nieokrelonego lku.
Inne, powane niebezpieczestwo tumienia wrogoci polega na tym, e jednostka
moe projektowa wasn wrogo na wiat zewntrzny i innych ludzi. Szczeglnie proces
projekcji rzutowanie wasnych uczu, motyww postpowania, myli na inne osoby
dotyczy danego czowieka, obiektu naszej wrogoci. Mechanizm projekcji powoduje, e
zaczynamy myle, e czowiek, ktrego nienawidzimy z caego serca, pragnie nas upoko-
rzy, zniszczy czy te ograbi. Projekcja pozwala nam na wprowadzenie innego mecha-
nizmu obronnego racjonalizacji, a wic usprawiedliwienia swojego postpowania:
przecie to nie my wyrzdzamy komu krzywd, ale kto nam. Moemy zatem uspra-
wiedliwi wasne agresywne zachowania wobec tej osoby.

139
 Wedug Horneya wrogo generalnie prowadzi do lku, ale rwnie i lk prowadzi do
wrogoci. Skonno do wypierania wrogoci siga swymi korzeniami okresu dziecistwa.
Jest kilka przyczyn wypierania wrogoci w dziecistwie. Nale do nich: bezradno,
strach, mio lub poczucie winy. Dziecko bowiem w pierwszych latach swego ycia
zalene jest od rodzicw pod wzgldem biologicznym, potem natomiast zaleno wie
si z psychicznym, intelektualnym i duchowym yciem dziecka. Zaleno od rodzicw
w gwnej mierze modyfikowana jest przez ich postawy oraz zamierzenia wychowawcze.
Przytoczmy niektre z nich. Rodzice pragn mog, aby ich dziecko przede wszystkim
byo im posuszne, ulege. Kurczowo trzymaj je przy sobie. Prowadzi to do bezradnoci.
Im bardziej uczyni si swoje dziecko bezradnym, tym mniej bdzie miao odwagi, aby
odczuwa lub wyraa sprzeciw. Dziecko wypiera wrogo, bo potrzebuje dorosych. Ta
skonno ju si utrwali.
Rodzice rwnie poprzez system grb, zakazw i kar doprowadzaj do wypierania
wrogoci. Mog oni take wzbudza lk, ktry prowadzi do tumienia wrogoci. Lk ten


wzbudzaj poprzez przestrzeganie dziecka przed wielkimi zagroeniami i niebezpiecze-
stwami. Im silniejszy jest lk wywoany przez rodzicw, tym mniej dziecko bdzie miao

odwagi, aby wyraa, czy nawet odczuwa, wrogo.
Inna znamienna przyczyna tumienia wrogoci to mio, a raczej jej brak. Niedostatek
autentycznej mioci rodzicw, a jednoczenie deklaracje typu: powicamy si dla ciebie

do ostatniej kropli krwi, prowadz do tego, e przeraone dziecko szczeglnie silnie trzyma
si rodzicw oraz odczuwa strach przed buntem, aby nie straci nagrody za ulego.
S rwnie kulturowe uwarunkowania tumienia wrogoci. W pewnych krgach
kulturowych dziecko zmusza si do poczucia winy za uczucie czy te przejawy wrogoci
lub sprzeciwu wobec rodzicw.



Moglimy zatem przeledzi genez tumienia wrogoci. Jest to negatywna tendencja.

Z kolei swobodne ujawnienie agresji rodzi wiele zagroe. Obserwuje si je na co dzie. Wane
s zatem sposoby agodzenia, rozadowywania agresji. Szczeglnie interesujca jest metoda
osabiania agresji stosowana przez amerykaskich terapeutw, ktra nawizuje do psychologii
Wschodu. Gniew, agresj i wrogo zmniejsza moemy za pomoc rnych technik psycho-
terapeutycznych. W dalszej czci rozdziau przedstawiono propozycj jednej z nich.

Procedura osabiania gniewu i agresji

Interesujcy i wartociowy sposb eliminowania gniewu prowadzcego do agresji
przedstawia R. Leifer. Z punktu widzenia buddyzmu gniew moemy traktowa jako cier-
pienie. Osoba, ktrej zadalimy bl, cierpi rwnie silnie jak jej przeladowca. Ponadto
czowiek, ktry odczuwa gniew, nie moe by szczliwy.
Z punktu widzenia buddyzmu s trzy przyczyny cierpienia:
1) namitno,
2) agresja,
3) ignorancja.

140
 S to trzy trucizny. Namitno ma rne imiona, na przykad: Podanie, Pragnienia.
Agresja kolejna trucizna, przeszkoda na drodze ku szczciu znana jest jako Nienawi
lub Awersja. Ignorancja moe nosi nazw Iluzji.
agodzenie gniewu odbywa si w siedmiu etapach.

1) Podjcie odpowiedzialnoci
Oznacza to, e nie potpiamy nikogo lub niczego. Pozbywamy si naturalnej tendencji
do czynienia wymwek lub usprawiedliwienia swojego gniewu poprzez potpianie innych,
zrzucanie winy na warunki spoeczne (np. ubstwo) lub zaburzenia umysowe zwizane
z przeytymi traumatycznymi dowiadczeniami, defektami genetycznymi lub brakiem rw-
nowagi hormonalnej.
Z biblijnej lekcji Hioba wynika, e gniew przeciwko temu, co jest i nie moe by
zmienione, jest grzechem i przyczyn cierpienia. Gniew rozpoczyna si w nas, w naszym


umyle i moe by zmieniony, osabiony, zredukowany poprzez wiczenia umysu.

2) Stanie si wiadomym

Czowiek musi uwiadomi sobie lecznicz si wiadomoci, ktr uzyska mona na
drodze medytacji. Naley zda sobie spraw, e gniew podsyca energia sfrustrowanego
podania i awersji. Nasze podania projektowane w przyszo tworz projekt szcz-

cia. Udaremnione projekty szczcia wywoujce frustracj s podstaw motywacji na-
szego gniewu i agresji, poczucia bezradnoci, lku i depresji. Rol terapii jest wic zachcenie,
by zaj si przyczynami gniewu i ustali, w jakiej s relacji do projektu szczcia.

3) Zrozumienie gniewu



Gniew rozpoczyna si wraz z naszymi podaniami, awersj i mechanizmami obron-

nymi. Mylc o sytuacji, w ktrej odczuwa si gniew, trzeba siebie samego zapyta: czego
chc czego nie dostaj? co dostaj, a czego nie chc? Czowiek musi zrozumie, e im
bardziej sztywne i zwarte s podania i awersje, tym bardziej podatny jest na gniew
i agresj. Podana jest gitko, ktra pozwala na rezygnacj z nieosigalnych celw,
i akceptacja tego, czego nie moemy zmieni. A to prowadzi do osabienia gniewu i agresji.
Umiejtno tolerowania frustracji, podstawa dojrzaej osobowoci, eliminuje lub
osabia gniew. Doda naley, i ta specyficzna umiejtno zaley od temperamentu
i innych wrodzonych czynnikw, bolesnych dowiadcze yciowych, treningw w tole-
rancji na frustracj. Najwiksz rol peni jednak samodyscyplina oraz zasady moralne.
Z gniewem zwizane jest poczucie bezradnoci, ktrego jednostka jest niewiadoma
lub mu zaprzecza. Poczucie bezradnoci okreli mona jako percypowan niemono
zaspokojenia wasnych pragnie. Rysuje si tu prosta zaleno: nie ma pragnie nie ma
poczucia bezsilnoci.
Najwaniejszy fakt dotyczcy gniewu czowiek, ktry go dowiadcza, zazwyczaj
zaprzecza wasnej bezsilnoci lub j tumi. Jedn z psychologicznych funkcji gniewu jest
redukcja poczucia niebezpieczestwa poprzez posugiwanie si mechanizmem zaprzeczania

141
rzeczywistoci i zastpowania bezsilnoci poczuciem pseudosiy lub pozornej siy. Naley
przyj do wiadomoci, e u podoa gniewu tkwi bezsilno, wtedy mona zarzdza
energi pync z gniewu.

4) Refleksja
Naley zapozna si najpierw z przyczynami gniewu, a potem poj, jak gniew po-
wstaje. Wymaga to cierpliwoci i samodyscypliny. Proces musi przebiega powoli. Gniew
niszczy nasze refleksje i umiejtno logicznej analizy. Dlatego po odczuciu gniewu, jak
tylko mona najszybciej, naley dokona wizualizacji sytuacji, w ktrej gniew pojawi si.
Zapytaj siebie: czego pragn, czego nie dostaj? co otrzymuj, czego nie pragn? Gdy zidenty-
fikuje si swoje pragnienia, to mona wyodrbni przeszkody uniemoliwiajce ich zaspokojenie.
Wane jest, aby sta si wiadomym uczucia frustracji, bezradnoci, lku oraz za-
akceptowa je. Trzeba wic przej gorzk lekcj, e nie zawsze mona mie to, czego si
pragnie. Jeeli reaguje si gniewem i dziaa agresywnie z powodu poczucia frustracji i bez-


radnoci, to trzeba ponie konsekwencje takiego postpowania.

5) Decyzja

Decyzja wynika z uwiadomienia sobie gniewu, frustracji i bezradnoci. Implikuje
poszukiwanie alternatywnych sposobw zaspokojenia naszych pragnie. Pojawia si tutaj
pytanie: czy jest jaki inny sposb zdobycia tego, czego pragn, lub uniknicia tego, czego

nie pragn? Znalezienie alternatyw gniewu i agresji jest uwarunkowane poszukiwaniem
innych sposobw zaspokojenia pragnie. Jest tu pewne zastrzeenie. Pragnienia musz by
zaspokojone zgodnie z normami etycznymi. Znalezienie alternatyw do gniewu wymaga
moralnej oceny sytuacji. Pojawiaj si pytania: jeeli postpuj w ten sposb, czy skrzyw-
dz kogo? Czy moe sam bd skrzywdzony poprzez konsekwencje tego czynu? Jeeli



znajdziemy legaln i etycznie poprawn drog do zaspokojenia naszych pragnie, to

potrzebujemy tylko odwagi, aby ni poda. Jeeli jednak nie ma ju nic do zrobienia, to
musimy zaakceptowa trudn sytuacj.

6) Relaksacja
U podoa silnego stresu tkwi przekonanie, e nasze sprawy uo si niepomylnie,
a problemy pozostan nie rozwizane. Chroniczne zmartwienie, nasycone niepokojem, e
nasze ycie potoczy si nieodpowiednim torem, utrzymuje sympatyczny system nerwowy
w stanie silnej aktywnoci, nim przyjdzie wyczerpanie i zaburzenie pracy ukadu sercowo-
-naczyniowego.
Gdy czowiek jest w stanie frustracji, bezradnoci i niepokoju, uczy si go metod
relaksacji, aby wyciszy reakcje systemu nerwowego. Najpierw uczy si, jak dozna re-
laksu ciaa i umysu gdy nie doznaje si zoci, potem trzeba zastosowa t technik, gdy
gniew rodzi si, szczeglnie gdy nie znajduje si alternatywnych rozwiza swojego
problemu. Relaksacja ciaa i umysu pod wzgldem psychologicznym oznacza akceptacj
egzystencji tak, jaka jest obecnie, bez walki, aby cokolwiek zmieni i aby zaspokoi
wymagania projektu szczcia. Relaksacja, jak i medytacja, stanowi antidotum na gniew.

142
 7) Otwarcie serca
Oznacza to zaniechanie posugiwania si mechanizmami obronnymi, przyjcie blu,
e nie otrzymalimy tego, co pragniemy i e dostaniemy to, czego wcale sobie nie yczy-
my. W gr wchodzi tu rozwj bardziej gitkiej i otwartej postawy wobec ycia. Gdy otwo-
rzymy si na uczucia frustracji, bezradnoci, wraliwoci, to nie bdziemy odczuwa tak
silnego lku. Wczymy si w nurt ycia z agodnym i spokojnym umysem. Gniew zacznie
sabn, zmniejszy si jego czstotliwo i sia. Lekarstwem na gniew wedug tradycji
buddyjskiej jest cierpliwo. Musimy znie niepodane rzeczy bez agresji, wtedy energia
egoistycznych pragnie osabnie. Wzmocni si tolerancja na niezadowolenie i frustracje ycia.
Istnieje te inna specyficzna praktyka buddyjska, ktra pomaga osabi gniew. Jest to
medytacja wysyania i otrzymywania. Medytujcy wizualizuje przesyanie innym po-
przez oddech wasnych pragnie i wartoci oraz otrzymywanie od innych ich problemw,
trudnoci, blu. Prowadzi to do otwarcia serca, promuje rozwj samodyscypliny, tendencji


do opierania si na sobie, koncentracji na chwili, wspczucia dla innych. Jest to buddyjska
cieka zrozumienia oraz leczenia gniewu i agresji.
Niezalenie od obranej metody zwalczania gniewu i agresji musimy jasno zdawa

sobie spraw, e wanie agresja powoduje, e wiat znajduje si ju na krawdzi przepaci,
niewyobraalnej katastrofy, ktr przewidzia ju Freud. Kady z nas powinien mie jaki
udzia w pomniejszaniu gniewu, agresji i wrogoci. Prac naley rozpocz od siebie samego.

Nie ulega wtpliwoci, e w spoeczestwie s zarwno osoby, ktre cierpi wicej
ni przecitni ludzie, jak i jednostki, ktre wicej ni przecitnie zadaj bl innym. Czsto
te dwa aspekty zachowania s rwnoczesne, powizane ze sob. Zrozumienie tych
jednostek moe rzuci wiato na ludzkie poddawanie si cierpieniu i zadawanie cierpie,
nie majce porwnania z innymi gatunkami. Nie mona zapomnie, e czowiek jest naj-



bardziej agresywnym stworzeniem na ziemi, dlatego te wszelkie prby wyjanienia i prze-

ciwdziaania agresji zasuguj na uwag.

Literatura

[1] Deffenbacher J.L.: Cognitive-Behavioral conceptualization and treatment of anger.

Journal of Clinical Psychology, nr 3, 1999
[2] Horney K.: Neurotyczna osobowo naszych czasw. Pozna, 1993
[3] Kernberg O.: Agression in Personality Disorders and Perversions. New Haven
London, 1992
[4] Leifer R.: Buddhist conceptualization and treatment of anger. Journal of Clinical
Psychology, nr 3, 1999
[5] Miller V.: Intimate Terrorism. New YorkLondon, 1995
[6] Ranschburg J.: Lk, gniew, agresja. Warszawa, 1980

143
 ROZDZIA DZIESITY

RNE OBLICZA AGRESJI

Andrzej Augustynek

wiat, w ktrym yjemy, peen jest okruciestwa, bezwzgldnoci i przemocy. Wiek

XX to okres najokrutniejszych w dziejach ludzkoci wojen. Ostatnie lata niestety zapisay
si w wielu rejonach wiata nieprawdopodobn wrcz eskalacj wzajemnej nienawici.


Dochodzi do eksterminacji caych narodw, na ulicach mordowani s przypadkowi ludzie.
Wiadomoci w telewizji i prasie to gwnie opisy morderstw, samobjstw, napaci, wojen,
zamieszek. Dokumentuje to bezmiar krzywd wyrzdzanych innym, ale czsto i sobie samym.

Przemoc staa si towarem bardzo dobrze sprzedajcym si w filmach, ksikach
i grach komputerowych. Wiele dyscyplin sportw, tzw. sztuk walki, uczy, jak skutecznie
niszczy przeciwnika. Aby zrozumie mechanizmy agresji, zarwno tej rozpatrywanej

w skali caych spoeczestw, jak i poszczeglnych ludzi, naukowcy wiele uwagi powicili
take zjawisku agresji u zwierzt.
Przegld literatury naukowej dotyczcej agresji pokazuje, e mona j definiowa,
opisywa i wyjania na wiele sposobw. Przybiera ona rne formy. Bywa ukierun-
kowana do wewntrz (autoagresja) i na zewntrz. Moe by jawna i ukryta, moe osiga



rne natenie.
Agresj najczciej definiuje si w kategoriach:
spoecznych i prawnych,
psychologicznych,
biologicznych.

Spoeczne i prawne aspekty agresji

Agresja w kategoriach prawa midzynarodowego to zbrojna napa (uycie przez
jedno pastwo siy zbrojnej) przeciwko suwerennoci, integralnoci terytorialnej lub poli-
tycznej niezawisoci innego pastwa.
Zakaz agresji militarnej, jako sposobu zaatwiania sporw midzynarodowych i na-
rzdzia polityki, wprowadzi po raz pierwszy pakt BriandaKelloga podpisany w 1928 roku
w Paryu. Pakt ten zosta potwierdzony w 1945 roku przez Kart Narodw Zjednoczonych
i Statut Midzynarodowego Trybunau Wojskowego w Norymberdze. Natomiast prace nad
zdefiniowaniem agresji zakoczono w 1974 roku przyjciem przez Zgromadzenie Oglne

144
ONZ nastpujcej definicji: agresj jest uycie przez jedno pastwo siy zbrojnej przeciwko
suwerennoci, integralnoci terytorialnej lub niepodlegoci politycznej innego pastwa, w spo-
sb sprzeczny z Kart Narodw Zjednoczonych [3].
W definicji wyliczono rodzaje dziaa uznanych za akty agresji i stwierdzono, e zaka-
zane sposoby uycia siy nie mog ograniczy prawa do samostanowienia, wolnoci i nie-
podlegoci innych pastw czy spoeczestw. Narody maj te prawo do prowadzenia walki
narodowowyzwoleczej oraz zwracania si o pomoc i otrzymania jej.
Zakaz agresji jest jedn z podstawowych, formalnie obowizujcych norm wsp-
czesnego prawa midzynarodowego, a jego naruszenie zbrodni przeciwko pokojowi. Jak
jednak wyglda sprawa przestrzegania tego paktu, pokazuj chociaby ostatnie lata.
Dochodzio w nich wielokrotnie, rwnie w Europie, do zbrodni ludobjstwa. Win za nie
przypisuje si zwykle dyktatorom walczcym najczciej o utrzymanie si przy wadzy.
Ale nie mona zapomina, e konkretnych dziaa (morderstw, tortur, gwatw) dokony-
wali szeregowi funkcjonariusze czy onierze. Postawieni przed trybunaami zasaniaj si


koniecznoci wykonania rozkazw (odmowa grozia im nawet mierci). Jednak okru-
ciestwo, z jakim wykonywali swoje praktyki, wskazywao na ich inicjatyw w realizacji
swoich mniej lub bardziej ukrytych tendencji. Od wojny II wiatowej zadajemy sobie

pytania: Dlaczego hitlerowcy przyjli i realizowali plan totalnej eksterminacji ydw i Cy-
ganw? Dlaczego w byej Jugosawii wzajemnie wyniszczay si cae spoecznoci? Jak
postpowa, aby w przyszoci takich wypadkw byo jak najmniej?


W kwietniu 1997 roku Instytut Francuski w Krakowie zorganizowa dyskusj na temat

przemocy w otaczajcym nas wiecie. Wzio w niej udzia 46 studiujcych w Polsce
Europejczykw. Wielu z nich podjo temat agresji w skali midzynarodowej. I tak T. Ma-
rinkowi z Chorwacji opisywa, jak w dawnej Jugosawii brak tolerancji oraz uczucia
nacjonalistyczne doprowadziy do wojny domowej i eksterminacji wielu tysicy bezbron-



nych ludzi. Uwaa on, e majca ju prawie pi tysicy lat historia naszej cywilizacji jest
histori przemocy.
Z kolei C. Tansung z Turcji mwi o trudnociach ekonomicznych, rasizmie i kseno-
fobii, ktre przecie w rozwinitej cywilizacyjnie Europie doprowadziy pod koniec tysic-
lecia do powrotu przemocy i ludobjstwa. Podobnie dzieje si, jako to opisa D. Rice,
w Irlandii (wicej przeczyta o tym mona na stronie internetowej Insytutu Francuskiego
w Krakowie, 1997).

Psychologia agresji
Agresja w rozumieniu psychologicznym to zachowanie fizyczne lub werbalne zmie-
rzajce do skrzywdzenia, niszczenia bd uszkadzania przedmiotw, zwierzt czy te ludzi,
a nawet siebie samego (autoagresja, ktra moe prowadzi nawet do samobjstwa) [3].
Analizujc stopie agresywnoci u rnych ludzi mona wyrni kontinuum: od tych
jednostek, ktre silnie hamuj i kontroluj agresj, a po takie, ktre nie panuj nad swoj
agresywnoci.

145
 Agresj mog wyzwala rne sytuacje (np. kumulacja silnych stresw). Moe ona
by wynikiem uszkodzenia mzgu (tzw. zespoy psychoorganiczne, np. charakteropatia),
zaburze psychicznych (psychozy) czy te osobowoci (psychopatie).
Stres nie musi prowadzi do jawnej agresji. Dzieje si tak, kiedy zadziaaj czynniki
hamujce dziaania agresywne (lk przed kar, odruchowe mechanizmy hamujce agresj,
wyuczone sposoby blokowania zachowa agresywnych itd.). Powszechnie uwaa si, e ludzie
narzucajcy sobie bardzo surowe ograniczenia i zasady, ktrzy prezentuj si na zewntrz
jako dobroduszni, agodni, ustpliwi, a nawet ulegli, mog odczuwa narastajce napicie
emocjonalne. Moe to w niekorzystnych okolicznociach prowadzi do nerwicowego kry-
zysu psychicznego lub depresji bd te do schorze o charakterze psychosomatycznym.
Oczywicie nie oznacza to, e kady agodny czowiek jest naraony na dolegliwoci. Cho-
dzi tu o osoby, u ktrych asertywno jest sabo uksztatowana, mechanizmy kontroli agre-
sji zbyt silne. Osoby te wic nie s zdolne do uzewntrznienia swoich negatywnych reakcji
w formie, jak mogliby zaakceptowa oni sami oraz ich otoczenie spoeczne [6].


Niektre spord osb silnie kontrolujcych swoj agresywno od czasu do czasu
trac panowanie nad sob. Jest to wic kontrola nie zawsze w peni skuteczna. Prawdopo-
dobnie wybuch agresji jest metod (mechanizmem obronnym) odreagowania nagromadzo-

nych emocji, co moe by jakim zabezpieczeniem przed powstaniem zmian patologicznych,
ale moe te negatywnie wpywa na stosunki takiej osoby z otoczeniem.
S te ludzie, ktrzy nie wypracowali skutecznych form kontroli nad agresj. Bywaj


oni niebezpieczni dla otoczenia, bowiem mog wykazywa skonno do impulsywnego

i niczym nie skrpowanego wyadowywania agresji na innych. Szereg aktw wandalizmu,
chuligastwa, gwatw, okruciestwa i sadyzmu miewa takie wanie podoe.
Stres o sabym i umiarkowanym nateniu moe wyzwala zachowania pozytywne,
chociaby mobilizacj do zmiany niekorzystnej sytuacji. Wiadomo rwnie, e niektre



stresory, a zwaszcza frustracja, wzbudzaj agresywne zachowanie (np. poczucie zagroe-

nia spowodowane przez negatywn ocen najbliszego otoczenia). Tym samym, im bar-
dziej stresujce s warunki ycia, tym wyszy poziom agresji [1].
Jednym z pierwszych psychologw, ktry podj zagadnienie agresji, by Z. Freud
(szczeglnie w pracy Totem i tabu 1901 r.). Zaoy on, e od momentu narodzin czowiek
posiada dwa przeciwstawne instynkty: instynkt ycia (Eros), ktry powoduje, e jednostka
rozwija si, jest zdolna do nawizania zwizkw emocjonalnych, oraz instynkt mierci
(Tanatos), ktry dziaa w kierunku samozniszczenia danej jednostki. Z. Freud uwaa, e
instynkt mierci czsto zostaje skierowany na zewntrz, w postaci agresji wobec innych.
Wedug Z. Freuda (1901) energia suca instynktowi mierci jest nieustannie gene-
rowana w organizmie. Jeli nie moe ona rozadowa si w sposb akceptowany spoecz-
nie, to bdzie si gromadzi i w kocu rozaduje si w skrajnej, nieakceptowanej spoecznie
postaci: wybuchu agresji. Tak rozumujc mona przyj, i osob wysoce agresywn czy
te skonn do stosowania przemocy jest zwykle:
kto, kto generuje wiele agresywnej energii;
kto, kto jest niezdolny do stopniowego rozadowania tej energii w sposb dostoso-
wany i adekwatny do sytuacji zewntrznej.

146
 Natomiast wedug amerykaskiego psychologa J. Dollarda i jego wsppracownikw
sia agresji jest funkcj [2]:
pobudzenia emocjonalnego lecego u podstaw zablokowanej czynnoci, ktrej
wykonanie jednostce w jaki sposb uniemoliwiono;
wielkoci przeszkody na drodze do realizacji celu;
sumy doznanych stresw.
Deprywacja (rozumiana tutaj jako jeden ze stresorw) to brak moliwoci zaspo-
kojenia wanych dla podmiotu potrzeb; frustracja za to przeszkoda na drodze do zas-
pokojenia istotnej potrzeby czy te niemono realizacji zamierze.
Pierwsz tez moe zilustrowa fakt, i zabranie poywienia godnemu psu powoduje
warczenie i szczerzenie zbw, silniejsze ni u psa sytego. Z kolei niemowlta tym duej
pakay i krzyczay, im mniej spoyway pokarmu z nalenej im porcji; studenci badani za
pomoc kwestionariuszy przyznawali w swych odpowiedziach, e im bardziej chcieli wzi


udzia w zawodach sportowych, tym bardziej byli rozdranieni, zdajc sobie spraw, e nie
maj do nich odpowiedniego przygotowania.
Odnonie drugiej tezy, Dollard i inni powouj si na dane statystyczne wskazujce na

to, e w miar pogarszania si ekonomicznych warunkw ycia czci ludnoci (czyli
zwikszenia si stopnia zestresowania zwizanego z niemonoci zaspokojenia podstawo-
wych potrzeb) wzrasta liczba czynw aspoecznych i przestpstw.

Uzasadniajc trzeci tez, autorzy wskazuj na wystpowanie zjawiska sumowania si
zego humoru i irytacji w miar przeywania nastpujcych po sobie trudnoci, kopotw,
niepowodze czy te konfliktw, z ktrych kady oddzielnie moe wydawa si mao znaczcy.
J. Dollard i jego wsppracownicy wykryli ciekaw zaleno: im silniejsze jest
powstae w wyniku frustracji pobudzenie do agresji, tym bardziej prawdopodobne jest ukie-



runkowanie agresji bezporednio na rdo frustracji. Zaleno ta ulega modyfikacji, kiedy

podmiot antycypuje wystpienie kary za zaatakowanie rda frustracji. Antycypacja
(przewidywanie majcego nastpi wydarzenia i jego skutkw) prowadzi do zahamowania
ataku, jednoczenie jednak natenie zahamowanej agresji nie sabnie, lecz przeciwnie
narasta jeszcze bardziej. Zahamowanie agresji mona traktowa jako dodatkow frustracj,
ktra zgodnie z podstawowym zaoeniem teorii frustracji, zwiksza zwrotnie stopie po-
budzenia do agresji. Naley wic oczekiwa, e im silniejsze bdzie zahamowanie agresji
skierowanej na czynnik frustrujcy, tym intensywniej wystpi przemieszczenie agresji na
cel zastpczy.
Zjawisko to wystpuje w zrnicowanych formach:
pojawiaj si niespecyficzne czynnoci agresywne pozbawione kierunku, np. miota-
nie si bezadnie lub niszczenie znajdujcych si w pobliu przypadkowych przed-
miotw (nie atakujemy swojego przeciwnika, ktrego uwaamy za zbyt silnego
i ktrego boimy si, lecz niszczymy np. awk w parku);
agresja zostaje przeniesiona w kierunku zastpczych obiektw lub osb na tzw.
koza ofiarnego (zamiast atakowa silniejszego od siebie, co moe prowadzi do
gronych konsekwencji, bije si dziecko, starsz osob lub bezbronne zwierz);

147
 autoagresji (np. samobjstwo, samookaleczenie si, przypisywanie sobie winy za
niepowodzenia itd.); ta ostatnia forma agresji wystpuje zwaszcza wtedy, gdy
wszelkie przejawy ukierunkowanej na zewntrz agresji s zdecydowanie karane.
Hipotez przemieszczenia agresji wyjaniano na przykad irracjonaln wrogo wobec
etnicznych grup mniejszociowych [6].Wykazano, e frustracja nie zawsze prowadzi do
agresji. Obserwacje antropologiczne dostarczaj przekonywajcych dowodw, e w niekt-
rych kulturach nastpstwa frustracji nie manifestuj si w postaci dziaa agresywnych.
Frustracja moe bowiem wzbudza i inne stany emocjonalno-motywacyjne ni tylko zo
czy gniew. Moe to by lk i strach. Wwczas zostaje uruchomiona tendencja do ucieczki,
a nie do ataku. Naley jednak pamita, e frustracje i deprywacje nie s jedynymi czynni-
kami wyzwalajcymi agresj. Do innych moemy zaliczy:
czynniki biologiczne (omwione w nastpnym rozdziale),
dehumanizacj relacji interpersonalnych (rodzicw z dziemi, nauczycieli z ucznia-
mi, lekarzy z pacjentami itd.),


poczucie bezkarnoci w sytuacji powszechnej znieczulicy na krzywd innych (brak

reakcji przygodnych widzw na akty wandalizmu, gwatw, rozbojw, a nawet mor-
derstw rozzuchwala sprawcw),
stoczenie zwrcono na nie uwag po raz pierwszy, obserwujc wybuchy agresji

u szczurw zmuszonych do przebywania w duym stadzie na maej przestrzeni, dotyczy
to take ludzi yjcych w wielkich aglomeracjach [15].
Jednak agresja to nie tylko problem agresora. Dla wszystkich jest oczywiste, e do
walki potrzebne s dwie strony. Rzadko jest tak, e tylko jedna ze stron jest winna
powstania konfliktu. Najczciej obie strony bior udzia w narastaniu napicia a do



momentu kiedy wyzwala si agresja. Do aktu przemocy dochodzi zwykle w wyniku

trzyetapowego procesu:
1) prowokacji,
2) eskalacji,
3) konfrontacji.
Ponad 75% ofiar przestpstw (gwaty, napady, morderstwa) zna napastnika (krewny,
znajomy a nawet przyjaciel). Najczstszymi ofiarami agresji s osoby sabe i ubogie [15].
Cechy zachowa agresywnych maj take niektre poczynania naukowcw, chociaby
dla przypomnienia niesawne i niewyobraalnie okrutne eksperymenty na ludziach,
wykonywane przez dr J. Mengele w obozach koncentracyjnych. Znane s przykady wsp-
czesnych bada eksperymentalnych na ludziach, ktrych samo podjcie wywouje najgb-
szy sprzeciw. Metody w nich stosowane s nieetyczne i okrutne, a podawane instrukcje lub
wyjanienia faszywe. Czemu suyy opisane poniej eksperymenty? Autorzy tych bada
twierdzili, e poznaniu granic podporzdkowania si autorytetowi lub mechanizmom ule-
goci. Badano w nich take, do jakich granic zachowa agresywnych moe doj czowiek
w warunkach eksperymentalnych [15].

148
 W pierwszym z tych eksperymentw, przeprowadzonych w 1965 roku przez S. Mil-
gram (Uniwersytet Nowojorski), osobami badanymi byli zgaszajcy si na ochotnika
mczyni w wieku od 20 do 50 lat. Byli wrd nich robotnicy, pracownicy umysowi,
przedstawiciele wolnych zawodw, a take osoby z doktoratem. Uczestnicy eksperymentu
byli przekonani, e celem badania jest ustalenie wpywu kar na zapamitywanie. Kademu
badanemu mwiono, e bdzie uczniem lub nauczycielem. Kim zostanie, zadecyduje loso-
wanie. Gdy zostanie nauczycielem, jego zadaniem bdzie wymierzanie kary (wstrzsu elek-
trycznego) uczniowi za kadym razem, gdy ten popeni bd.
Kadorazowo, w wyniku sfingowanego losowania, badany zostawa nauczycielem,
a uczniem Mr. Wallace sympatyczny mczyzna w wieku okoo 50 lat, mwicy, e jest
ksigowym (w rzeczywistoci by on aktorem grajcym rol ucznia). Na wstpie, dla
demonstracji, badany otrzymywa saby wstrzs prdem o napiciu 45 woltw, ponadto
oglda ucznia przywizanego do krzesa elektrycznego znajdujcego si w ssiednim


pomieszczeniu. Nastpnie rozpoczynaa si dalsza, zasadnicza cz eksperymentu. Bada-
nemu demonstrowano, jak posugiwa si trzydziestoma przyciskami: poczynajc od tego
z napisem saby wstrzs (15 woltw) a po przycisk oznaczony sowami niebezpie-

czestwo: silny wstrzs (450 woltw). Badanemu polecono zwikszy napicie wstrzsu
o 15 woltw za kadym razem, gdy ucze popeni bd lub nie zareaguje w okrelonym
czasie. Poniewa ucze popenia wiele bdw, poziom kar podnosi si szybko. Protesty

ofiary, dobiegajce z gonika, wzmagay si wraz ze wzrostem napicia wstrzsw
(uczniem by aktor). Przy 75 woltach ucze zaczyna jcze; przy 150 woltach domaga si,
aby go zwolni z udziau w eksperymencie; przy 180 woltach krzycza, e nie moe ju
duej wytrzyma blu. Gdy napicie osigno 300 woltw, woa, e nie moe duej bra
udziau w eksperymencie i musi by uwolniony. Krzycza, e ma chore serce, a nastpnie,



przez ostatnie serie prb, nie reagowa w ogle, nie dajc znaku ycia. Jeli badany waha
si lub protestowa, nie chcc wymierzy nastpnego wstrzsu, eksperymentator mwi mu:
nie masz innego wyboru: musisz dziaa dalej! Twoje zadanie polega na karaniu ucznia za
popenianie bdw. Eksperymentator podkrela, e brak reakcji rwnie musi by kara-
ny, gdy przyjto zasad, i to take jest bdem.
Poproszono 40 psychiatrw, aby przewidzieli, jak bd zachowywa si badani w tym
eksperymencie. Sdzili, e wikszo badanych nie dopuci do przekroczenia granicy 150
woltw, e przy 300 woltach co najwyej 4% badanych bdzie nadal posusznych. Natomiast do
450 woltw dojd tylko nieliczne (mniej ni 0,1%) osoby o cechach psychopatycznych.
Oczywicie, w badaniu ofiara bya aktorem asystentem eksperymentatora, a jej
protesty byy odegranymi i zarejestrowanymi na tamie magnetofonowej reakcjami na
wstrzsy o rnym napiciu przy czym adnego z tych wstrzsw naprawd nie
wymierzono. Badani byli jednak przekonani o realnoci sytuacji eksperymentalnej. Jak
atwo mona sobie wyobrazi, sytuacja ta bya niezwykle przykra dla wikszoci badanych.
W istocie wielu z nich bardzo cierpiao. Wymierzanie niewinnemu, obcemu czowiekowi
wstrzsw elektrycznych o tak duym napiciu byo oczywicie dla nich aktem skrajnego
okruciestwa i agresji. Wikszo z nich protestowaa. Uwiadamiali sobie przecie, e

149
mog nawet zabi ucznia, jeli wstrzs wywoa u niego atak serca. Nalegali, aby zwolni
ich z badania. Przytoczony poniej fragment zapisu wypowiedzi jednego z badanych
wiadczy wyranie, e sytuacja eksperymentalna wywoywaa silny konflikt wewntrzny.
Podano l80 woltw: On nie moe tego wytrzyma. Nie myl zabi tego czowieka. Czy nie
syszysz, e on krzyczy? On krzyczy. Co bdzie, jeli co mu si stanie? Kto wemie na siebie
odpowiedzialno, jeli co si stanie? W tym momencie eksperymentator bra na siebie pen
odpowiedzialno. ... Jeeli tak to w porzdku... Podano 195 woltw: Przecie on krzyczy.
Posuchaj tego. Ojej, ja nie wiem... Eksperymentator mwi: Eksperyment wymaga, aby dziaa
dalej... Wiem o tym, prosz pana, ale myl, e on nie wie, czego od niego chcemy. On doszed
ju do 195 woltw... Podano 240 woltw: O, nie. Mylisz, e dojd do koca tej skali? Nie,
prosz pana. Nie zamierzam zabi tego czowieka. Nie myl poda mu 450 woltw.

Gdy w pokoju ucznia zapadaa zowieszcza cisza, trwajca przez kilka nastpnych
prb, wwczas niektrzy badani woali do ucznia, domagajc si od niego poprawnej reak-
cji, eby nie musieli nadal wymierza mu wstrzsw, przy czym przez cay czas gono pro-


testowali wobec eksperymentatora, co nie przeszkadzao im naciska kolejnych przyciskw.
Wikszo badanych protestowaa, lecz nie odmawiaa dalszego udziau w badaniu.
Prawie dwie trzecie badanych (62%) naciskao po kolei wszystkie przyciski, a do ostat-

niego, wczajcego 450 woltw. redni poziom najsilniejszego wymierzanego wstrzsu
wynosi 370 woltw. aden z badanych, ktry doszed do pitego przycisku od koca, nie
odmwi dojcia do samego koca. Pniej, gdy eksperyment ten powtrzono w sytuacji


zwikszajcej presti i autorytet eksperymentatora (uczniw szkoy redniej badano na

Uniwersytecie Princeton), do samego koca skali doszo 85% badanych [12]. Z tych
ostatnich 25% osb bez wahania, szybko i z du ochot karao ucznia. Dodawali nawet
wasne komentarze w chwili, gdy naciskali przyciski wczajce prd o nateniu powyej



300 woltw, np.: Niech on wreszcie zacznie si czego uczy.

Testy osobowoci, jakie wykonali wszyscy badani, nie ujawniy cech, ktrymi osoby
wymierzajce kar a do koca rniyby si od osb odmawiajcych jej wykonania.
W powyszych badaniach istotnymi czynnikami wpywajcymi na postaw badanych byy:
obecno eksperymentatora, ktry przyjmowa prawn i etyczn odpowiedzialno za
nastpstwa dziaania badanego, brak bezporedniego kontaktu z ofiar, akceptacja roli
podwadnego, ktrego postpowaniem rzdz pewne reguy [15]. Jednak na podstawie
wynikw tych bada musimy doj do pesymistycznego wniosku, e rne czynniki
sytuacyjne mog niejednokrotnie dominowa nad naszymi postawami i uznawanymi
wartociami moralnymi.
Mimo negatywnej oceny faktu samego podjcia takich bada dokonanej przez wiat
nauki, znalazy one kontynuatorw. C. Sheridan i R. King (czonkowie Amerykaskiego
Stowarzyszenia Psychologw) w roku 1972 podjli badania S. Milgram, aby odpowiedzie
na dalsze pytania dotyczce agresji i ulegoci wobec autorytetu. Rezultaty omwionych
eksperymentw zmuszaj do przemylenia naszych zaoe dotyczcych natury psychiki
ludzi. Rozwiay one pogld, e czynienie krzywdy innym jest czym obcym przecitnemu
czowiekowi. atwiej te zrozumie to, co dzieje si wok nas naukowcw.

150
 Biologia agresji
Agresja jako pojcie biologiczne to uwarunkowany genetycznie rodzaj zachowania,
zmierzajcego do pokonania lub zmuszenia przeciwnika do ucieczki. Wedug K. Lorenza
[7], agresja to spontaniczna i wrodzona gotowo do walki, ktra jest niezbdna do
przeycia. W relacjach wewntrzgatunkowych agresja przejawia si czsto w formie in-
stynktownego imponowania i groenia przeciwnikowi, co zwykle pozwala unikn bezpo-
redniej walki (sabszy okazuje ulego i poddaje si, co hamuje agresj u silniejszego).
Agresj moe hamowa take dziecicy wygld ofiary lub przynaleno do tego samego
stada.
Z kolei w stosunkach midzygatunkowych agresja wystpuje przewanie wtedy, gdy
obcy osobnik przekroczy dystans krytyczny (wkroczy na teren zajmowany przez danego
osobnika), co prowadzi do walki. Zagadnienie agresji wrd zwierzt nie jest jednak


tematem tego opracowania. Zainteresowani zawsze mog sign do wielu opracowa
z zakresu etologii, chociaby fundamentalnych prac z tego zakresu chociaby wzmianko-
wanego powyej laureata Nagrody Nobla Konrada Lorenza (w Polsce przetumaczono kil-

ka jego ksiek. Najbardziej znana to Tak zwane zo).
Agresja jest procesem o stosunkowo dobrze zbadanym podou biologicznym, kiero-
wanym przez orodkowy ukad nerwowy. Reakcja wciekoci regulowana jest rwnie na

wyszych pitrach ukadu nerwowego, w tzw. ukadzie limbicznym. Badania nad dranie-
niem i usuwaniem jdra migdaowatego (fragment ukadu limbicznego) ujawniy, e agre-
sywne zachowanie pozostaje w zwizku ze stanem funkcjonalnym tego obszaru. Dranienie
grzbietowo-przyrodkowej czci jdra migdaowatego wyzwala zesp reakcji obronnych:
ucieczki lub ataku. Przy obustronnym (z lewej i prawej pkuli mzgu) wyciciu tego frag-



mentu mzgu (tzw. lobotomii, zabiegu obecnie niepraktykowanego) u ludzi (wyjtkowo

agresywnych przestpcw) dochodzi do cakowitego zaniku agresywnoci (temat ten pod-
jto w filmie: Lot nad kukuczym gniazdem). Kora mzgowa z kolei peni funkcj inte-
gracji agresji (i oczywicie wszystkich innych form dziaania) ze zjawiskami zachodzcymi
w wiecie zewntrznym.
Na poziomie biochemicznym agresj reguluj hormony i neuromediatory (czyli zwi-
zki chemiczne poredniczce pomidzy neuronami w przekazywaniu informacji w formie
pobudzenia). Jak wykazuj liczne badania, istotnym w regulacji zachowa agresywnych
neuromediatorem jest serotonina. Jej niski poziom wykryto zarwno u dzieci torturujcych
zwierzta, jak i u dorosych skonnych do impulsywnych napadw agresji. Take u samo-
bjcw (autoagresja) wykryto obniony poziom serotoniny [14]. Istnieje szereg lekw
podnoszcych poziom serotoniny w mzgu, jak np. Prozac czy Fevarin. Ich dziaanie
zmniejsza u ludzi poziom nie tylko depresji, ale i czsto agresji.
Take niektre uszkodzenia mzgu mog prowadzi do agresji. Padaczka wystpuje
wrd przestpcw dziesi razy czciej ni u nie popeniajcych przestpstw. Niepra-
widowy zapis elektroencefalograficzny (EEG) rwnie stwierdza si czciej u tych
winiw, ktrzy s recydywistami. U pewnej kilkunastoletniej dziewczyny, ktra napas-

151
towaa niemowlta i w kocu udusia jedno z nich (poniewa jego pacz denerwowa j),
lekarze zlokalizowali specyficzne pole mzgu, ktrego czynno bioelektryczna, powstaj-
ca pod wpywem dwiku paczu dziecka (zarejestrowana w zapisie EEG), znacznie odbie-
gaa od normy. Guzy w mzgu rwnie mog mie zwizek z agresywnym zachowaniem,
na co wskazuje chociaby przypadek wielokrotnego mordercy Charlesa Whitmana [15].

Agresja wrodzona czy nabyta?

Badania M. Mednicka [9] objy 6000 osb adoptowanych jako kilkumiesiczne dzie-
ci i wykazay, e wyranie czciej dokonuj przestpstw ci, ktrych biologiczni ojcowie
te byli przestpcami. Z tych i innych bada wynika, e w przestpstwach przeciw mieniu
prawdopodobiestwo wystpienia czynnika dziedzicznego wynosi okoo 80%, a w prze-


stpstwach przeciwko yciu i zdrowiu 50%. Lecz nadal nie wiadomo, czy dziedziczymy
predyspozycje do pewnych skonnoci (na przykad do alkoholizmu), ktre wtrnie prowa-
dz do przestpczoci czy te dziecko obserwujc rodzicw uczy si patologicznych zachowa.

Agresja moe by modyfikowana przez dowiadczenie dzieci poddane treningowi
prospoecznemu zachowuj si znacznie mniej agresywnie w wyniku frustrujcych sytuacji
ni te, ktre motywowano do cigego wspzawodnictwa. Odrzucenie przez rodzicw,

ktre w znacznym stopniu narusza potrzeb bezpieczestwa, mioci i akceptacji, czsto
prowadzi do zachowa agresywnych w dziecistwie i potem w wieku dojrzaym. Dla
ksztatowania si prospoecznych lub agresywnych zachowa niezwykle wane s normy
i standardy etyczne, funkcjonujce w rodzinie. A we wszystkich spoeczestwach wyros-
ych z podobnego nam krgu kulturowego, wci zrnicowane s standardy dla pci dlatego



agresywno kobiet rni si od agresywnoci mczyzn [15].

U dzieci w najwczeniejszym okresie ycia gwn rol w ksztatowaniu zachowa
agresywnych lub prospoecznych odgrywaj rodzice i rodzestwo. W duej mierze naby-
wanie wzorcw zachowania agresywnego odbywa si przez tzw. modelowanie, czyli nala-
dowanie agresywnych zachowa. Innymi sowy, przez zy przykad. A przykad rodzicw,
ze wzgldu na wi emocjonaln z nimi, dziaa niezwykle silnie [11].
Badania wykazuj, e znaczny procent agresywnych dzieci i pniejszych przestp-
cw pochodzi z rodzin, w ktrych zwykym sposobem porozumiewania si bya agresja.
Dotyczy to nie tylko kar fizycznych stosowanych wobec dzieci, ale i stosunkw midzy ro-
dzicami. Istnieje cisa korelacja midzy tym, jak rozwizuje si problemy rodzinne i utrzy-
muje dyscyplin w rodzinie, a sposobem rozwizywania konfliktw midzy rodzestwem.
Rodzice, ktrzy czsto i gwatownie kc si, jednoczenie maj tendencje do bicia swych
dzieci, a dzieci z kolei bij si midzy sob.
Najskuteczniejszym sposobem wpojenia dzieciom agresywnych postaw s surowo
karzcy rodzice. S oni bez wtpienia osobami wanymi dla dziecka, a w dodatku jest ono
od nich zalene. Wymierzona przez nich kara, przykadowo w formie bicia, jest dla dziecka
wanym sygnaem, dodatkowo wzmocnionym tym, e zwykle w tego typu rodzinach

152
naladownictwo wzorw rodzicielskich jest nagradzane. Wanie dlatego dzieci maltreto-
wane fizycznie przez najbliszych s agresywne w stosunku do kolegw i opiekunw. Ten
karzcy stosunek rodzicw do dzieci daje te efekt przemieszczania si agresji oraz przeja-
wia si w jej porednich i ukrytych formach, zgodnie z zasad, nie mog uderzy ojca, to
chocia doo kotu. Z biegiem czasu coraz waniejsza dla dziecka staje si grupa rwie-
nicza dziaa ona jako model, czynnik wyzwalajcy i wzmacniajcy agresj oraz wrogo [15].

Agresja wrd modziey a media

Normy prawne, obyczajowe i religijne oraz standardy moralne reguluj zachowania
spoeczne i nie dopuszczaj do niehamowanej agresji. Jednak w pewnych grupach (np.
gangach modzieowych), podkulturach, a nawet kulturach istniej normy premiujce agre-


sywne i antyspoeczne zachowanie. Z licznych bada przeprowadzanych w wizieniach
wynika, e w zamknitych grupach przestpczych lub gangach skinheadw wysoki status
osiga si wanie dziki agresji. Take w jednej z pierwotnych spoecznoci, ktra yje na

wyspach Salomona i tworzy odrbn kultur, podstawow wci obowizujc norm jest
zasada zb za zb [15].
Zazwyczaj grupy modzieowe maj swj styl zachowania, porozumiewania si, mody

(ubir, fryzura itp.). Zachowanie czci modziey ostatnich lat XX wieku przeraa
rodzicw i nauczycieli oraz budzi pogard rwienikw. Policja twierdzi, e przestpczo
nieletnich zaczyna si w subkulturach, ktrych take w Polsce istnieje wiele. Naladuj one
ruchy dziaajce na Zachodzie. Czerpi wzorce z filmw, przesiknitych agresj. Nuda
i niemono znalezienia swego miejsca w spoeczestwie (powikszajce si bezrobocie



w okresie transformacji polskiej gospodarki) s te czsto powodem zachowa agresyw-

nych. Nie maj co robi z czasem, rodzice nie interesuj si nimi, szkoa i kluby nie
organizuj atrakcyjnych, pozalekcyjnych zaj. Pozostaje ulica. Brak te pozytywnych
wzorcw do naladowania. Dodatkowo na psychik modziey dziaaj coraz liczniejsze
rodki audiowizualne (TV, gry komputerowe, internet).
Oddziaywanie telewizji na psychik dzieci i modziey byo i jest przedmiotem licz-
nych bada konferencji i publikacji. Dziaania w Polsce podejmuje w tej sprawie take
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Natomiast problem oddziaywania gier komputero-
wych i eglowania po internecie jest jeszcze stosunkowo mao zbadany.
Rozwj technik multimedialnych i szybkie rozpowszechnienie komputerw sprawia,
e liczba dzieci i modziey korzystajcych z gier komputerowych i internetu jest bardzo
dua, a czas powicany na korzystanie z nich stale ronie. Co gorsza, nie jest to zazwyczaj
przez nikogo kontrolowane, gdy doroli (rodzice i nauczyciele) czsto nie znaj si na
nich, nie wiedz na czym polegaj ani te jak dziaaj na psychik.
Gry agresywne, stanowice okoo 95% wszystkich gier, polegaj na walce grajcego
z rnymi istotami. W zalenoci od moliwoci technicznych sprztu i rodzaju gry ani-
macja jest bardzo rnorodna, od prostej, jak w filmach rysunkowych, do realistycznej gry

153
aktorw wcznie. Moliwe jest ponadto wczenie dodatkowych opcji, pozwalajcych
midzy innymi na ponowne obejrzenie zabitego przeciwnika z rnych ktw widzenia,
spojrzenie mu w oczy, podeptanie zwok nogami i zostawienie krwawych ladw. Obrazy
uzupeniane s odpowiednio dobranym dwikiem: muzyk, krzykami, jkami, odgosami
wybuchw.
Bodce czsto powtarzane przestaj by atrakcyjne (zjawisko habituacji). Nastpuje
zobojtnienie. Sceny musz by coraz bardziej szokujce, eby wywoa reakcj. Modzi
widzowie czsto ogldajc sceny przemocy staj si przekonani o ich normalnoci lub
przestaj na nie reagowa.
Liczne badania eksperymentalne wykazay, e istnieje silny zwizek midzy oglda-
niem scen przemocy w wieku lat od 6 do 10 lat a pniejszym posugiwaniem si przemoc
i agresj (najbardziej podatne na uczenie si agresji s dzieci w wieku 610 lat, zwaszcza
chopcy, pniej podatno ta wzrasta ponownie w okresie dojrzewania) [15].
Wymienione zjawiska psychiczne: habituacja i czerpanie wzorcw maj na pewno


miejsce nie tylko przy ogldaniu filmw i telewizji, ale take przy grach komputerowych.
Zachodzi jednak midzy nimi zasadnicza rnica. W filmach i telewizji morderstwa

obserwuje si pasywnie. Natomiast w grach komputerowych grajcy jest nie tylko obser-
watorem przemocy, ale take jej egzekutorem. Mona wic sdzi, e jeeli ogldanie scen
przemocy w telewizji wpywa na agresywno dzieci, to gry zawierajce elementy agresji

maj wpyw znacznie silniejszy.
Komputer moe stanowi te przydatne narzdzie terapii rnych zaburze. Poniewa
wikszo gier umoliwia dowolny wybr poziomu trudnoci i dostosowanie go do moli-
woci gracza, ma on moliwo wygrywania. Zwycistwo poprawia samoocen, poraka
nie jest traktowana w kategoriach ostatecznej klski gdy istnieje moliwo rewanu.



Wszystko to moe powodowa redukcj lku i wzrost pewnoci siebie. Jednake pozo-
stawanie w wirtualnej rzeczywistoci sprawia, e gracz odrywa si od wiata realnego,
a granica midzy rzeczywistoci a fikcj zaciera si u niego. Istotne jest take to, e zbyt-
nie zainteresowanie grami komputerowymi czy Internetem ogranicza czas przeznaczany na
nauk, kontakty spoeczne, prowadzi do zawenia zainteresowa, a nawet uzalenienia.

Literatura

[1] Augustynek A.: Hipnoza sugestia. Krakw, 1996

[2] Dollard J., Doob L., Miller N., Mowrer O., Sears R.: Frustration and Aggression. New
Haven, 1939
[3] Encyklopedia Multimedialna. Warszawa, PWN 1998

154
 [4] Fonberg E.: Effect of Partial Destruction of the Amygdaloid Complex on the
Emotional defensive Behaviour of Dogs. Bulletin de L Academie Polonaisse des
Sciences, vol. 13, nr 7, 1966
[5] Freud Z.: Psychopathology of Everyday Life. The Standard Edition of the Complete
Psychological Works of Sigmund Freud. London, 1960
[6] Frczek A., Kofta M.: Frustracja i stres psychologiczny (red. T. Tomaszewski).
Psychologia, Warszawa, 1975
[7] Lorenz K.: On Aggression. New York, 1966
[8] Masserman J.: A Biodynamic Psychoanalytic Approach to the Problems of Feeling
and Emotion. New York, 1950
[9] Mednick M.: A learning theory approach to research in schizophrenia. Psychological
Bulletin, nr 55, 1958


[10] Milgram S.: Some conditions of obedience and disobedience to authority. Human
Relations, nr 2, 1965
[11] Reykowski J.: Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa, 1974

[12] Rosenhan D.: Some Origins of Concern for Others. Trends and Issues in Development
Psychology. New York, 1969

[13] Sheridan C., King R.: Obedience to authority with on authentic victim. Proceedings of
the 80th Annual Convection American Psychological Association, part I, nr 7, 1972
[14] Zagrodzka J.: Skd w nas tyle za? Warszawa, Wiedza i ycie, nr 11, 1999
[15] Zimbardo P., Rucha F.: Psychologia i ycie. Warszawa, 1997



155