You are on page 1of 12

Page 1

Tayin Kuifi Sngun i We Choyn


El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
Gua N 3 - Curso de Che Sngun
1
Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
Curso de Che Sngun
Gua N 4
lkantun mo wfpaki tayin Che Sngun
Objetivos
Adquirir nociones de la gramtica del Che Sngun
Tener elementos lingsticos mnimos para poder elaborar la letra de una cancin
Valorar las creaciones de los lkantuf de la Ftawillimapu
Contenidos
I. Elementos frecuentes del Che Sngun en la msica williche
II. Letras de canciones
I. ELEMENTOS FRECUENTES DEL CHE SNGUN EN LA MSICA WILLICHE
i. Vocabulario
Akun: llegar
Amun, amon: ir
Amutun, amotun: ir de regreso
Ant: sol, da
Chag: junto, juntos, unidos
Chaino: hace tiempo
Chalin: saludar
Chalisrpun, chalisropun: despedirse
Chalwa: pez, pescado
Chen: qu
Cheu: dnde
Eimi: t, usted
Eimn: ustedes
Epe: casi
Eula, aula: ahora, entonces
Fachant, fachante: hoy
Famo: aqu, en este lugar
Fill, fils: todos
Fcha, fitsa: viejo
Fta: gran, grande
Inche: yo
Inchen: nosotros, nosotras
Ipayen: semilla
Iyael, iyal: comida, alimento
Kasra: ciudad, pueblo
Ketran: cultivar, arar
Kewan: batallar, pelear, castigar
Kimn: saber
Kintun: buscar
Kie: uno
Ko: agua
Kuifi: antiguamente, hace mucho tiempo
Kpan: venir
Kutsi: cerdo, chancho, porcino
Kym: arena
Lafken: mar, ocano
Lamen: hermana
Lloftun: esperar
Lof: territorio en el que reside una mchulla o
comunidad
Loftun: reunirse
Malgen: mujer
Mansun (trankal): buey
Mapu: tierra
Maumillan: jugar a esconderse
Mawn, mawen, mawin: lluvia
Miawn: andar
Mo: con, en, de, por
Mlen: estar
Nagin: bajo
Ngen: ser
Ngyn, ngon : olvidar
Nien: tener
Now: bravo, valiente
Nowtun: envalentonarse haciendo bailes
(fiesta)

Page 2
Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
Gua N 3 - Curso de Che Sngun
2
Ntramkan: conversar
omun: alegra
Opun, apon: llenar
Pei: hermano (dicho solamente por el
hombre)
Pichi: chico
Pichin: ser chico
Piuke: corazn
Puipuin: andar corriendo
Puipuikantun: andar dando saltos
Shinkwe, shinkiwe: guitarra
Shiwen: compaero, compaera
Sruka: casa
Srp, srip: camino
Sngun, sumun1: hablar
Trewa: perro, perra
Tripan: salir
Tryn, troyn: alegrarse
Tkun: colocar, poner, sembrar
we: solo, solitario, desrtico
welen: estar sola una persona, estar
desrtico o desolado un lugar.
Wall, wals: otra vez, alrededor
Wallklen: estar rodeado
Wampu, wampo: bote, canoa, microbus
Wion: volver, regresar
Wiya: ayer
Wle: maana
Wn: amanecer, boca
Yen: llevar
ii. Morfemas de uso comn
Morfemas2
Significado3
-n
yo
-imi, -ime
t, usted
-i
l, ella
-yen, -in
nosotros, nosotras
-imn, -imen
ustedes
-i engn
ellos, ellas
-nge
t, usted (indica una orden)
-enu, eno
l/ella yo
-la-
no
-ya, -ia
La accin o el verbo debe realizarse (indica un deber)
-a-
futuro
-fu-
pasado
petu
presente (antepuestos a verbos de movimiento)
-alu
Indica una accin futura (impersonal)
-le-
estar
-le
l, ella (indica una accin hipottica)
-am
para (indica que se requiere de un objeto para hacer algo)
-ael, -al
para (indica intencionalidad)
1 Sumun es una derivacin de sngun nacida de la influencia del espaol.
2 Algunos morfemas en realidad son combinaciones de dos morfemas.
3 El significado de los morfemas se presenta desde la forma ms prctica y simple posible.

Page 3
Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
Gua N 3 - Curso de Che Sngun
3
II. LETRAS DE CANCIONES
A continuacin se presentan algunas canciones propias del territorio de la Ftawillimapu,
creaciones que han sido una estrategia de preservacin del Che Sngun frente a la invasin
cultural, econmica y territorial de la sociedad winka. Al analizarlas ciertamente se encontrar
un buen nmero de errores (discordancia entre un pronombre personal y la terminacin
del verbo que le sucede, incorporacin de palabras espaolas o sus adaptaciones, uso
incorrecto de los morfemas de tiempo, entre otras) pero ms all de esta situacin
explicable a la luz de los procesos histricos de nuestro pueblo, hoy esas canciones son un
eficaz instrumento que nos permite ir despertando en nuestro piuke la lengua de nuestros
ancestros, el Che Sngun.
TUTENMO TUTEI SUMUN
(Luis A. Catrilef)
Inche cuando pichifun
Pu malen ta aykefono
Eula ta fta wentru
Pu malen aywelano
Inche cuando pichifun
Inche cuando mafln
Cuando inche mafln
Ta fulke pelu kofke
Femuechi tufun
Femuechi iyin
Femuechi lupun
Femuechi ta ayin
Femuechi tisun mamita lamen
Femuechi tisun mamita lamen
Kieko srakai, kieko srakai
Femuechi tisun mamita lamen
Eula ta fta wentru
Pu malen ta lukakeno
Eula ta futa wentru
Pu malen kie-welano
Eula ta fa ngen
Eula ta ngkin
Eula ta fa ngen
Mi suerte fuelan
Eula ta fa ngen
Eula ta malgen
Pu malen ta ayuwelano
Femuechi tisun mamita lamen
Femuechi tisun mamita lamen
Kieko srakai, kieko srakai
Femuechi tisun mamita lamen
FEI CHALWAKOI
(Wichaumapu)
Inche kie chalwakoi
Fei pichi lafken
/: Asln maumtun
Inche amuan pu lafken :/
Inche koipuan Taita Che Kawn
Taita Che Kawn
Inche mai kasrkyan pu fta ksrf
pu fta ksrf
Inche kie chalwakoi
Fei pichi lafken
/: Asln maumtun
Inche amuan pu lafken :/
Inche mai pu lafken, inche mai ngolan
inche mai ngolan
Famo mlen ta pu nai lafken
Inche kie chalwakoi
Fei pichi lafken
/: Asln maumtun
Inche amuan pu lafken :/
Ka ant konpan mallaskilaimi
mallaskilaimi
Inchen mo inche wentru ta tuwe lafken
ta tuwe lafken
Inche kie chalwakoi
Fei pichi lafken
/: Asln maumtun
Inche amuan pu lafken :/

Page 4
Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
Gua N 3 - Curso de Che Sngun
4
INCHE KUIFI PU WELEN
(Juan Enrique Catrilef Huentru)
we tripan inche (x2)
welen mapu
welen sruka
welen inche (x2)
welen kie trewa (x2)
Amoyen epu trewa
Amoyen afisru
Srupangen i ant (x2)
Nagiant akui sruka
Akui epu mansun
Akui kie kutsi
Akui i kawello (x2)
Trajui akui wentru (x2)
Akui sruka wentru
Akompaajui
Eula trytuyen (x2)

KIE MAPU
(Los Huincas de los Hualles)
Inche kpai mnawe,
epe wn ta tripan pu sruka :/
Tripayen pu fta srp,
feimo mai ta llostuyen wampu :/
Pu wampu akyen fa,
akyen famo pu kasra :/
Aula mleyen famo,
eitamo petu cantayen :/
Inche ka kie ma...,
kie mapu inche mongen :/
Taita Dios eluenu tue,
feimo inche mongiyen famo :/
Feitati pu pei,
feiti mai inche i pien :/
Ka tripan mongen srl-le,
inche wals ta pewwayen :/
Mai hasta ka ant pei,
hasta wals pe wle mai:/

KCHINTUN CHAUSRAKAWIN
(Aukalafken)
Kawin pu aillasrewe, inche pelomin fa :/
Nowtun pu williche, inche lkantuan :/
Amoi, amoi, amoi, monk pu cantai :/
Loftun pu aillasrewe, inche pelomin fa :/
Afi koyagtun, Chau Lonko miautun :/
Sngui pu trutruka, pisrompe, srali :/
Amoi, amoi, amoi, monk pu cantai :/
Loftun pu aiyasrewe, inche pelomin fa :/
Amotuai Chau Lonko, Gilmenes amoi :/
Amotuai pifilka, mocetn amoi :/
Amoi, amoi, amoi, monku pu cantai :/
Loftun pu aillasrewe, inche pelomin fa :/

PETU MAWIN
(Elvio Iil)
Petu nagi chi mawn
Pu lafken petu pillangi
Wenu mapu nagi ko
Inche petu puchiyen4
Maimuayen, maimuayen
Pueipueyen, pueipueyen
Petu tripai mawn
Eula tripai anti
Eula malgen machitun
Eula inchen machitun
Inche kmelen malgen
Solterito kmelen
Casadita kmelai
Hasta ka ant pu lamen
4 Expresin desconocida.

Page 5
Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
Gua N 3 - Curso de Che Sngun
5
INCHE PETU KSOW
(Eric Llaitul)
Inche petu kusown
Inche nien ketran
Tukuam katsillawe
Alfisra y poi
Inche ksownolien
Chinkai cosechayen
/: Ksowan, ksowan
alegre miawan :/
Petu chillan kawello
Kintuam mansun
Amutuan, amutuan pu sruka
Petu nagi ant
/: Nien epu trewa
Kintuam kullin :/
Inche pu sruka mo we mongen
Inche nien shinkwe
okumuan inche kpan costan
Aula petu shinkwetun
/: Fachant miautuan
Amotuayen, amotuayen :/

MARI MARI TAITA WENTEAO


(Ponciano Rumian Zenn Rumian)
Amoyen pu lafken!
Pei, aa, tai chau
Amoyen Pukatriwe!
Pemeayen taita Wenteao
Mari mari, taita Wenteao
Kmelekaimi pu lafken?
Kie sruka kusra
Cheu mli opun srayin mo
Inchen yeyen musrke
Inchen yeyen mudai
Ayein fuyen5 kme anti
Ayein fuyen kme ipayen
Kme anti, kme ipayen
Kie sruka kusra
Wallkli ko mo
Wallkli kusra kuyim
Cheu mlei opun srayin mo
Inchen ka shinkiwe
Inchen te cantamun
Eimi taita Wenteao
Chau mapu pu lafken
Inchen yeyen...

WIYA TRIPAN I SRUKA


(Martn Coliao)
/:Wiya tripan pu sruka
Kimlan wiolya
Yepun shinkiwe
Amon, amon, amon:/
/:Chalisropun uke
Chalisropun pei
Fils llafki
Pefi i amon:/
/:Chalisrpi cantan
Fils kakelu
Cheumo nien mapu
Shiwen shinkiwe:/

INCHE KA KIE SREWEL


(P. Rumian Florinda Catrilef- Mercedes Hualamn)
Inche ka kpan famo
Kpalen inche cancin
Pu mapu kmei fa
Cheu mili tradicin
Cheu kusouwayen wentru
Chen tukuayen ipayen
Fei mapu fa omun
Opun katsu kasre
Inche ka kie srewel
Srip chi mawisam
Kie winkl srayin mo
Cheu wilki cantan
Cheu nagi mawn
Ka tripay ant omun
Kie winkl srayin mo
Cheu wilki cantan
5 Probablemente fukeyen (pedimos).

Page 6
Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
Gua N 3 - Curso de Che Sngun
6
WITRA MANSUN
(Juan de Dios Tripayn)
Fachant witran wn
Kintul kie trasrin mansun
Inche kitral pu winka
Witra mansun, witra simun, witra simun.
Inche petu ksouken pu winka
Witra, witra mansun
Witrange simun
Witra mansun, witra simun, witra simun.
Petu ketran tukualu
Inche fachi tripan
Fachi tripan tukualu
Kachillawe tukualu alfisra
Monk pu tuwen ipayen
Tukualu inchen iyalu ipayen
Feimo petu ksoukien
Witra mansun, witra mansun, witra mansun.
Chooo!!!
MARI MARI KMELEKAIMI
(Ponciano Rumian)
Kie fta omun ta mili piuke inche :/
Ayn kpangei pei chen niei newentun :/
Cheu chag mleyen sre-cantatulayen :/
/:Chen cantatui eiti fitsa,
chen bailatui eiti weche :/
- Mari mari malgen
- Mari mari wentru
- Mari mari lamen
- Mari mari pei
- Kmelekaimi?
- Inche ka kmelekan :/
Eimi kme akuimi fachi trawn metantun :/
Cheu mlei ayn ti famo inchen ta
filskuno :/
- Mari mari malgen
- Mari mari wentru
- Mari mari lamen
- Mari mari pei
- Kmelekaimi?
- Inche ka kmelekan :/

FACHI TREMTUN
(Bandas religiosas de Ngillatun)
Fachi tremtun amotui fachi mapu
Famo mlelayen mongen
Amotuyen trytuyen wenumapu
Cheu mili Chau Trokin, inchen Chau

BAILAI SAJURIA
(Ponciano Rumian)
Inche cantan i sajuria :/
Bailange epu lkantun :/
Kie wentru, kie malgen :/
Eula sruli srekelwi :/
Eula chagmen pasialu :/
Amuan feimo, kpan famo :/
Kie piuke nga omun :/
Sruli pusra srekelwi (3 veces)
Srupa, srupa, srupa
Amonge bailaei
Chen nowtumen
Feimo ayin inche
Page 7
Tayin Kuifi Sngun i We Choyn
El Nuevo Brote de Nuestra Lengua Ancestral
Gua N 3 - Curso de Che Sngun
7
INCHE KPAN PU MAWISAM
(Pedro Hualaman)
Inche kpan pu mawisam (bis)
Pu mawisam kpan inche (bis)
Chau Trokin eluenu kme anti
(pu peintun) (bis)
Eula inche petu cantayen (bis)
Huillichito inche cantan
(Pu malgentun) (bis)
Eula mliyen famo (x3)
Feiti ta ti pu pei
Feiti mai inche i pin
Mai hasta ka anti pei
Hasta wals pewlen mai

KUIFI LKANTUN

(de la memoria oral por Juan ancumil)


Eeeh... tuman-em, tuman-em kai nga
Kuifal peen inche neimi
Amope nga, amope nga kewan nga
Pi nga pu puuepalchekeche yem, aaaa
Kpalei nga malon, kpalei nga malon
Winka nga pemeteu nga, inchen nga Mapucheyen mi?
Tumaimn pu peen, tumaimn kai nga
Amolemon em, amolepe ka nga kewan em.
Amolepe nga, itro amotui nga pu pee em kewanmoyen mi?.
Femeteu nga, pu winka nga elungeai
Ta kimn kai nga
Inchen nga Mapunche, tayeu pu winka
Ftake lelfn mo nga, pu winka pu pueeil?
Itro kie ketu nga, trananapui nga purruyen, trorruyen, eeh...
Itro-peyan pu yem,
moulai nga pu peen i itrongeampui nga ei,
Yompelai nga i pu pee nga
pu tremkeche nga pu wirralwe raltu-rail ngmanengn.
Ngmanengn em, chelu kelu, konpu nga,
Mollfn nga kewan mo, eeeeh.
Itro-witroi nga mollfn, chelu kelu konpu nga
Futake lelfun nemeu kai nga.
Femiyen, kuifi chi ant rupama ka nga fachi sngu ka
por eke? Pu Mapuche yem, femngechi nga ke
Femngechi nga kewangei nga, Mapuche yem

You might also like