You are on page 1of 12

Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev.

2011 - ISSN 1983-2354


www.africaeafricanidades.com

Gld: o poder feminino na cultura africana-yorb 1

Olsgun Michael Aknrl

Introduo

A frica sempre vista como uma sociedade extremamente Toda sociedade tem sua cultura que nica
machista onde para os mal informados, a poligamia e as e nela so encontrados os valores e normas
mulheres causam uma tenso desconfortvel e as mesmas que estruturam os indivduos de tal cultura.
so sempre privadas dos seus direitos. Para clarear este fato, Cada pessoa enxerga as de outra cultura de
ser explicado como as mulheres so percebidas na cultura uma forma diferente, pois a cultura de uma
africana-yoruba e tambm demonstrando tanto os seus pessoa faz com que ele perceba as coisas de
poderes quanto os seus papis naquela cultura. forma peculiar relacionada a cultura a que ele
pertence.
Na cultura Yorb, a mulher vista de
diferentes maneiras. A mulher vista como
me, esposa, filha, deusa e at bruxa. Para os
Yorb, o maior valor dado a mulher de me porque os Yorb reverenciam as mes 2 que eles tambm
chamam de y nl (grande mes) ou de ymi (Nossas mes).
Mulheres na Cultura Yorb
Acredita-se que as mes possuem poderes espirituais ou divinos. Esta crena mostrada neste dito
Yorb:
rsa bi y ks Orix igual me no existe
rsa bi y swn Orix igual me raro.
Um outro dito popular Yorb diz:
y ni wr Me ouro
Bb ni dng Pai espelho
Pela viso Yorb, entre todos os metais no mundo, ouro o mais valioso e o espelho demonstra o
papel do homem como modelo para o filho.
To grande o valor dado s mes, que dizem:
b j ka frs sl Seria melhor deixarmos de cultuar Orixs
ka b y wa Para cultuar as nossas mes.

A maneira pela qual as mes so reverenciadas na cultura Yorb faz com que todas as

1
Texto anteriormente publicado pelo Instituto Yorb (www.institutoyoruba.com)
2
Os yorb referem s mulheres como mes, independentemente de terem filhos ou no. Ento neste
artigo, a palavra me tambm refere a mulheres em geral.
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

mulheres procurem ser mes3. Este elogio afirma isso.


rsa bi y ks Orix igual a me no existe
y l b ma bo Vale apena cultuarmos nossa me.
As mes so bem importantes na cultura Yorb porque se acredita que a continuidade da humanidade
depende delas. Alm de serem progenitoras dos filhos, elas tambm desenvolvem um papel crucial na
articulao das economias locais como boas feirantes.
Segundo Pierre Verger, ao remontar importncia da feira, especialmente para os Yorb, mostrava a
presena das mulheres como grandes negociantes, sendo que no mercado, comparadas aos homens, elas
so maioria.
Citando o texto do Bernardo (2005) na sua publicao: O candombl e o Poder Feminino...
A atividade de troca que ocorre nas feiras parece ser de importncia inconteste para as
mulheres iorubs, pois elas se submetem separao de suas famlias: quando jovens, deixam
seus lares para ir comerciar em mercados distantes; quando idosas, mandam suas filhas para as
feiras importantes e permanecem prximo a suas casas com seus tabuleiros, ou, ento, abrem
pequenas vendas. Evidencia-se que essas trocas realizadas nas feiras tanto podem ser para a
subsistncia como para alguma acumulao. Neste ltimo caso, importante sublinhar, a mulher
no est trabalhando para o seu cnjuge.
Ela compra a colheita do marido, a revende na feira e fica com o lucro. Nessa perspectiva, pode-
se avaliar a autonomia da mulher iorub: deixa a prpria famlia, se embrenha em caminhos
distantes para chegar s feiras; compra a produo de seu prprio marido, revende e permanece
com o lucro; , enfim, uma tima comerciante.
Mas a sua importncia parece ser mais abrangente medida que se visualiza a feira no somente
como a complementaridade econmica, ela o locus privilegiado de outras trocas alm de bens
materiais. Nas feiras trocam-se tambm bens simblicos: notcias, modas, receitas, msicas,
danas. Estreitam-se relaes sociais. Ali so realizadas alianas importantes; ali tambm
ocorrem os namoros, acertam-se casamentos.
Percebe-se, assim, que o papel da mulher iorub vai alm do desempenhado nas atividades
econmicas. Ela mediadora no s das trocas de bens econmicos, como tambm das de bens
simblicos. O lugar social ocupado pela mulher iorub, sem sombra de dvidas, possibilita-lhe o
exerccio de um poder fundamental para a vida africana.
importante salientar neste ponto que estas mulheres, devido aos seus papis na economia yorb,
tornam-se, muitas vezes, mais ricas que os seus prprios maridos.
Mesmo assim, o sustento da famlia continua sendo a responsabilidade do marido. Isso faz com que elas
sejam mais autnomas, ao mesmo tempo diluindo a dominao masculina nas famlias yorb at nas
poligmicas.
Outro papel desenvolvido pelas mulheres na cultura yorb da administrao dos reinos. Na mesma
publicao da Teresinha citando Silveira, Na organizao dos reinos fons e nag-iorub, as mulheres
desempenharam um papel ativo, eram elas quem administravam o palcio real, assumindo os postos de
comando mais importantes, alm de fiscalizarem o funcionamento do Estado
Em virtude destes e pelo reconhecimento dos papis desempenhados pelas mulheres na sociedade, foi
criada a Instituio de Gld cujo objetivo e funo honrar e fazer homenagens as mes.

3
Isso refere s qualidades e caractersticas de me: calma, honesta, generosa e.t.c.
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

Gld tambm chamado Efe demonstra o


reconhecimento do poder especial que as
mulheres detm que pode ser usado para
fazer tanto malefcios quanto benefcios. So
poderes de ax, fora espiritual de vida
entre outros Alis, a arte de Gld
realmente para acalmar, homenagear e
agradar estas poderosas - nossas mes.
Acredita-se que as mulheres podem usar
estes poderes criativamente para ajudar aos
seus maridos, filhos e a sociedade em geral.
Quando elas esto enfurecidas, podem usar o
poder de uma forma destrutiva para atingir
at a comunidade inteira. Nesta ocorrncia,
as mulheres so chamadas de j (Bruxas).
Ento o espetculo de Gld vem para
tranqilizar e mim-las para no usarem estes
poderes negativamente.
No espetculo de Gld, mscaras e roupas
coloridas so exibidas junto com muitas
artes: dana, msica, acrobacia etc. Mscaras
e vestidos cobrindo todo o corpo so usados
por homens a fim de homenagear e
reconhecer o poder especial que as mulheres
detm. Normalmente, estas mulheres so
chamadas carinhosamente de Iyaami Nossas
Mes. Este festival acontece entre o ms de
maro e maio.

Gld

Gld

Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354


www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

Segundo Lawal (1996),


Gld uma forma de
propagar respeito para as
mulheres e ao mesmo tempo
usando o espetculo para
entreter o pblico em geral.
Tambm uma forma de
conscientizar, educar e
mostrar o poder feminino na
sociedade, tudo ao mesmo
tempo.
A sociedade de Gld
tambm tenta manter bom
relacionamento de gneros
atravs da defesa da ideia de
respeito para as mulheres
dentro de uma cultura
patrilinear, como a dos
Yorb onde os homens
dominam a instituio
familiar.
Para ter uma idia ntida da
concepo dos poderes
femininos na cultura Yorb,
acredita-se que o sangramento
mensal de mulheres
considerado como uma fonte
poder e mulher no seu
perodo de menstruao pode
deixar qualquer medicina
tradicional ou at feitio
impotente. Por este motivo as
mulheres so normalmente
impedidas de mexerem com
quaisquer rituais e/ou feitios
ou entrarem nos lugares
considerados sagrados durante
o perodo de menstruao.
Gld Museu de Histria Natural de Nova York

Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354


www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

Espetculo de Gld (1969)

Devido a estes poderes atribudos s mulheres, estatuetas poderosas e ritualsticas tem sido criadas para
valorizar os rgos que contribuem para a maternidade. Destaca entre elas, a vagina, tambm chamada
n run o caminho para cu om os seios e o ikunle abiyamo o ajoelhar com as dores no dia
de dar a luz (Makinde, 2004).

Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354


www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

Iroke If

Consequentemente, o Yorb evita provocar a sua mulher para no levar maldies e para evitar as
consequncias que ele pode sofrer. Importante dizer que o homem Yorb no ficaria quieto ou em paz
se durante um desentendimento a mulher ameaa ficar nua para manifestar a sua insatisfao. Isso
porque a vagina em si considerada ax (fora).
As mes podem ser muito benevolentes quando so bem tratadas e respeitadas pelos homens; a funo
que o Gld vem a fazer. Por isso, os Yorb tambm acreditam no dito popular que, atrs de todos os
homens bem sucedidos, existe uma mulher Abiodun (1989) acrescenta, quando uma menina tida

Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354


www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

como o primeiro filho, isso traz muita sorte para o casal ou a famlia. da crena desta cultura que a
nen traz ow r a mo de posse. Ou seja, o casal vai conseguir atingir seu objetivo mais fcil.
Na frica, o valor dado a mulheres muito mais inerente aos valores culturais e religiosos. Isso assegura
a atitude correta de homens para mulheres, porque o valor dado a elas mais enraizado na religiosidade.
Contrrio aos seus colegas ocidentais, onde o valor dado para as mulheres mais baseado em status
social.
Na cultura Yorb as mulheres sempre so ligadas s deusas africanas como Osun, Yemoja, Oya entre
outras. Todas estas deusas so associadas gua (omi) de uma forma ou outra. gua na cultura Yorb
representa a indispensabilidade e a fonte de vida como as mes so para os Yorb. Pois o dito Yorb,
Omi ni b w gua indispensvel para o banho Omi ni b mu Bebemos gua K si eni n ba omi
sota. Ningum faz inimizade com gua.
Como visto acima, as mulheres so indispensveis para os Yorb. Elas so iguais a gua. Para mostrar
esta indispensabilidade das mulheres, Verger (1965) cita um verso Yorb;
O ni gbogbo ohun ti enia ba n se Em tudo que fazemos
Ti ko ba fi ti obinrin kun un Se no garantimos o lugar da mulher
O ni ko le seese Nada vai funcionar
O ni ki won o maa fi iba fun obinrin Devemos reconhecer o poder das mulheres
O ni ti won ba ti fi iba fun obinrin Quando reconhecermos o poder das mulheres
Ile aye yio maa toro O mundo vai ser pacfico.
mister salientar que como gua benevolente para a nossa vida, ela pode ser tambm malevolente
causando enchentes e at tsunami. O mesmo o poder das mes. Elas podem usar para fazer mal,
quando maltratadas e bem quando so respeitadas, honradas e elogiadas. Yemoja (me dos peixes) uma
das deusas em honra do qual Gld celebrado. Ela smbolo de maternidade entre os Yorb e o
oriki (poesia de louvar ou genealgica) dela demonstra isso:
Iya oloyan oruba A me, dona dos grandes seios igual pote
Onirun abe osiki Com muitos pelos pubianos
A bobo fun ni lorun bi egbe isu A dona da vagina que sufoca igual inhame seco na garganta.
(Makinde 2004).
Este oriki demonstra mais uma vez as partes importantes para maternidade; os seios e a vagina. Os
peitos grandes ou enormes so considerados a fonte de leite inacabvel para amamentar e alimentar o
mundo. Enquanto a vagina sufocadora a fonte de poder de vida e a morte.
O festival de Gld ento vem para aliviar esta tenso causada pelo conhecimento dos poderes
femininos. Evidentemente, por isso que o rei William Adetona Ayeni de uma das mais importantes
cidade tradicional do reino Yorb, Ila-Orangun diz sem as mes no conseguiria reinar. Isto
demonstra o reconhecimento das mes como uma fora na tradio Yorb.

A mscara de Gld
A mscara de Gld possui duas partes. A primeira parte consiste uma mscara que demonstra o rosto
de uma mulher, a sua expresso facial mostra pacincia, tranquilidade e sutileza, algumas das qualidades
esperadas de uma mulher. A simplicidade e a expresso esttica desta parte encontram-se em contraste
com a segunda parte que consiste uma superestrutura. O seu desenho feito para tenso em relao ao
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

poder feminino. Esta parte projeta as mes mostrando os seus poderes internos para todos verem.
Porm respeitando-as, elas so benevolentes para toda a comunidade.
Dentro da Mscara de Gld
Aqui os artesos Yorb demonstram os seus talentos nicos para desenvolver e projetar esta
complexidade dos poderes femininos atravs das suas artes.

Mscara de Gld

Esta mscara mostra uma galinha na parte superior, este representa o poder das mulheres quando
provocados tendem a us-lo negativamente. Quando assim, so chamadas de j (Bruxas). A mesma
tambm explica o fenmeno de Yy.
Os Yorbs chamam as mes de Yy ou y.
Yy veio do verbo y que significa chocar.

Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354


www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

Ento a palavra elusiva a elas yy; aquele que dar-a-luz ao humano como uma galinha que choca. As
cobras simbolizam as qualidades femininas positivas de pacincia e tranqilidade. A cobra se enrola pela
frente da mscara avisando muita cautela e vigilncia. melhor colocar a cobra dorme, mas continua
vendo. Isso demonstra tambm as caractersticas de mulheres de extrema pacincia, mas perigosas igual
cobra quando maltratadas.

Mscaras de Gld

Observe que as mscaras sempre mostram uma galinha bicando uma cobra ou vice-versa.
Isso mais uma tenso criada nesta arte complexa. Esta briga de cobra-galinha tende a demonstrar o
quanto malevolentes as mulheres podem ser quando desrespeitadas ou maltratadas.
bom Lembrar que somente os homens vestem a fantasia de Gld, pois no teria sentido se mulheres
a vestissem em homenagem a si mesmas. Por isso que so os homens que se renem para fazer este
espetculo.
A fantasia demonstra as caractersticas de uma bela mulher, com seios enormes e bunda grande
referindo-se a alguma mulher especifica cujos atributos eles querem projetar para o pblico. Enquanto
isso, msicas, danas com muitos ritmos vo ao ar. Algumas destas msicas so usadas, nesta
oportunidade, por homens para elogiar quelas que amam. Tambm, podem usar estas msicas para
questionar, ou falar mal de algum por praticar atitudes no desejadas. Neste caso, as mensagens so
trazidas para o pblico numa forma retrica, de forma que os envolvidos consigam decifr-las. As
danas so extremamente coordenadas seguindo uma coreografia rgida, assim mostrando a unio de um
povo, a sua alegria e sua conscincia em relao importncia das mulheres.

Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354


www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

Este festival sempre o mais cobiado e o mais animado do ano na sociedade.


H um dito popular Yorb que justifica isso, at voc ver o espetculo de
Gld, voc no viu nada ainda
O reconhecimento das mulheres tambm projetado em varias outras peas
artsticas Yorb, onde a maioria tenta demonstrar este poder feminino. Vamos
pegar o rk por exemplo.
O Iroke uma pea de arte Yorb usada pelos Babalawo (sacerdote de Ifa)
para fazer se (axe) ou instituir poder durante as suas rezas. O Iroke consiste em
trs partes, a parte superior mais pontudo, que segundo Abiodun na sua
publicao chamada O segredo escondido simboliza o Or (cabea) espiritual
interior.
A segunda parte do meio que normalmente mostra uma mulher ajoelhada, nua
segurando os seus seios, simbolizando humanidade na escolha do Or (destino)
no cu.
A mulher mostrada em uma posio ajoelhada chamada knl- abiyamo (o
ajoelhar com dores ao dar a luz), isso significa que ela est implorando o apoio
dos deuses para que seja feita uma boa escolha do Or (destino). Esta posio de
Iroke If. joelhos e nua durante o parto considerada muito poderosa para dar se (ax)
aos desejos da humanidade. A terceira parte por sua vez d o suporte para a
pea. Mais uma vez, o reconhecimento de poderes femininos projetado nesta
pea artstica Iroke If- para demonstrar a crena que as mulheres so ax,
Iroke If
fora. Por isso, o sacerdote usa esta pea, balanando-a para implorar a energia, ax quando faz as suas
oraes.
Acredita-se que os poderes femininos foram dados a elas por Deus supremo Olodumare.
Esta crena demonstrada nesta mitologia Yorb onde Osun (Oxum) (a deusa das guas) foi
discriminada e abandonada pelos 16 deuses masculinos que o Deus supremo mandou para o mundo
junto com a Osun para fazer o mundo- Ile-aye.
Estes deuses masculinos menosprezaram, desrespeitaram e acharam Osun insignificante para a misso.
Quando eles chegaram no Il-aye, eles comearam a cumprir as tarefas mandadas por Deus, mas
deixaram de incluir Osun em tudo que eles faziam. Isso porque consideraram Osun, apenas uma mulher
e a ela no davam nenhum valor.
Ela manteve a calma, no chamou ateno deles e nem brigou, como uma das caractersticas esperadas
das mes. Em vez disto, ela s observava os 16 enquanto os seus fazeres davam errado. Ao perceberam
que as coisas no andavam mais de acordo com o prometido pelo Deus, eles decidiram ir a ele para
reclamar do mau andamento.
Quando chegaram a Olodumare _ Deus, eles colocaram as suas insatisfaes com a misso perante a ele.
E veja, quando eles voltaram para o Deus para reclamar, eles nem sequer, informaram ou convidaram a
Osun: a dcima stima deusa na misso.
Surpreendentemente, o Deus logo os perguntou por Osun, eles responderam a nossa dcima stima
pessoa Osun, apenas uma mulher e no tem muita importncia nesta questo. Pois viemos aqui para
reclamar do mau andamento das coisas no Il-aye assim eles responderam arrogantemente
menosprezando a participao feminina na misso que eles consideravam um assunto especificamente
masculino.
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

O verso do Ose-Otura, do corpus do If coloca mais luz a isto. Observe este extrato do verso:
Olodumare ni: Eyin melo Le lo se Ile-aye?
Won ni: awon meringinlogun ni
Olodumare ni:Eni ketadinlogun Yi nko?
Won ni: se bi Obirin ni, se bi Osun ni
Olodumare ni: Osun ni be ni ibi ikoko

ti ko j ki Ebo Okanlelerinwo Irunmole o j.


Won a fi ba pada, k elo ree ba Osun
Won wa pada si Ile-aye
Won ba Yewa ni odo
Won ni: ore Yeye Osun, ore Yeye Osun, ore Yeye Osun

Won ni: eba j ki a Kunle, ki a ki Obirin


a se obirin ni o bi wa
ki awa o to di eniyan
Ore Yeye Osun!
Ore Yeye Osun!!
Ore Yeye Osun!!!

Traduo
Olodumare disse: quantos de vocs foram para faze ile-aye?
Responderam: ns, dezesseis
Olodumare disse: cad a dcima stima pessoa?
Responderam: apenas uma mulher, Osun
Olodumare disse: Osun responsvel pelo mau-andamento dos seus fazeres
Ela que no deixou as suas rezas venhas a ser.
Olodumare ento pediu para eles voltaram para Il-aye para pedir desculpas Osun
Eles ento voltaram para Ile-aye
Encontraram Yewa na beira do rio
Dizeram: Ore ye ye Osun!, ore Yeye Osun!!, Ore Yeye Osun!!!
Dizeram: seria melhor de ns ajoelharmos para reverencia as mulheres.
Se no fosse mulheres que deram a luz a ns
no seriamos gentes.
Ore Yeye Osun!
Ore Yeye Osun!!
Ore Yeye Osun!!!

Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354


www.africaeafricanidades.com
Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354
www.africaeafricanidades.com

Referncias
ABIODUN, Rowland. 1989. Women in Yorb Religious Images. African Languages and Cultures 2(1):
118.
BERNARDO, T. O Candombl e o Poder Feminino. In Revista Revista de Estudos da Religio vol. 2.
So Paulo, 2005.
LAWAL, Babatunde. The Gld Spectacle: Art, Gender and Social Harmony in an African Culture.
Washington, University of Washington Press, 1996.
MAKINDE, Taiwo. Motherhood as a Source of Empowerment of Women in Yorb Culture. Nordic
Journal of African Studies, 13(2): 164174 (2004)
SILVEIRA, Renato da. "Jeje-nag, iorub-tap, aon-efan, ijex: processo de constituio do candombl da
Barroquinha (1764-1851)". In: Revista cultura, vol. 6. Petrpolis, Vozes, 2000.
VERGER, Pierre. Artigos: tomo I. So Paulo, Loyola, 1991.
__________. Artigos. Tomo I. So Paulo, Corrupio, 1992.
VERGER, Pierre. Culturas africanas. So Lus do Maranho, UNESCO, 1986.
VERGER, Pierre. Fluxo e refluxo do trfico de escravos entre o Golfo do Benin e a Bahia de todos os
santos: dos sculos XVII a XIX. So Paulo: Corrupio, 1987.
FOTOS, RAND AFRICAN ART

Revista frica e Africanidades - Ano III - n. 12 Fev. 2011 - ISSN 1983-2354


www.africaeafricanidades.com

You might also like