You are on page 1of 54

Edicin e s p e c i a l del Instituto Central M e t e o r o l g i c o y Geofsico de Chile

VOCABULARIO

DE LA

LENGUA RAPA-NUI
ISLA DE PASCUA

POR

EDGARDO MARTINEZ

SANTIAGO DE CHILE
S e c c i n I m p r e s i o n e s d e l Instituto M e t e o r o l g i c o

1913
INTRODUCCION
Si algn mrito tiene el trabajo que emprend en la Isla de
Pascua durante mi estada en ella de ms de un ao, al tratar
de formar un vocabulario iapa Nui, o pequea gramtica,
(si es que se le puede dar ste nombre), es indudablemente el
procurar no se pierda por completo todo vestigio de un dialec-
to que 60 o 70 aos atrs constitua un verdadero idioma, dis-
tinto al de las otras islas Polinsicas, como eran tambin sus
costumbres, trabajos manuales, y, en una palabra, su civiliza-
cin, de la que quedan an tan grandiosos restos.
Esta desaparicin o transformacin paulatina que ha ido su-
friendo el idioma -Rapa Nui, se debe, a no dudarlo, a las si-
guientes causas, que dada la inteligencia de los isleos y su asom-
brosa facilidad para asimilarse palabras extranjeras, no han
podido menos que bastardear por completo su propia lengua:
a) Las innumerables visitas hechas a la isla, desde hace siglos,
por naves extranjeras, entre las cuales son las mas importantes
por su frecuencia y tiempo de estadas las verificadas por bu-
ques franceses e ingleses;
b) El rapto llevado a cabo por piratas peruanos de miles de
indgenas, cuya mayor parte fu llevada a las huaneras de las
islas Chinchas, pero otra fu abandonada en Tahit y Gambier,
estando completamente comprobado que muchos de aquellos
infelices pudieron volver a su tierra natal;
c) El establecimiento en la isla de misioneros franceses, los
qu, para poder comunicarse con los naturales no trepidaron
en hacer uso del dialecto tahitiano, ensendoles todas las
prcticas religiosas y an a leer, a muchos de ellos, en aquella
lengua, enseanza que los canacas que an sobreviven no
han olvidado, y que se trasmiten hoy dia;
IV

d) La permanencia entre los isleos, en aos anteriores, de


numerosos empleados ingleses y chilenos durante largos espa-
cios de tiempo, y
e) Los viajes, ms o menos peridicos, que efectan a aque-
lla tierra nuestras naves de guerra.
Es por las causas arriba citadas, que cada ao que trascurre
se hace ms difcil para el investigador, poder decidir que pa-
labras, del dialecto que actualmente hablan, son verdaderamen-
te canacas, cuales tahitianas y cuales han sido tomadas de los
idiomas francs, ingls o espaol.
Calculo que el vocabulario formado, apesar del inmenso
trabajo que me tom para tratar de averiguar el origen de cada
palabra, todavia contiene un 3 0 X de frases tahitianas, un 5 X
de inglesas y un 10% de palabras tomadas del espaol y fran-
cs, sin que me haya sido posible prescindir de ellas.
Hay que agregar, todavia, que careciendo la isla de vegeta-
cin, (propiamente tal), de aves, animales, ros, fuentes etc. es
decir, de todo aquello que pudiera herir vivamente la imagina-
cin de los indgenas, forzosamente su lenguaje tenia que ser
muy pobre, y, como desconocan casi por completo toda manu-
factura extranjera, bastando a sus necesidades los poqusimos
toscos y primitivos utensilios que posean y su an ms pri-
mitivo traje, es natural que al ir conociendo nuevos objetos,
fueran aumentando su fraseologa con palabras tomadas de
diferentes idiomas, y que ellos arreglaban a su sabor para faci-
litar la pronunciacin.

No me decid a emprender la formacin de este vocabulario


hasta despus de una estada de 5 meses en la isla, dedicn-
dome en este tiempo a aprender el mayor nmero de frases
pascuinas para poder interrogar en su propia lengua, y con
mayor eficacia, a los isleos.
Tambin inici a los pocos dias de mi llegada la enseanza
del espaol, tomaudo como discpulos a 4 o 5 isleos, entre
y

ellos dos mujeres: Luisa Nicolo y Renga Hito Taura. La


primera tenia ya algunos conocimientos del castellano por ha-
ber sido, a los 9 aos de edad, sirviente de un seor Snchez,
Administrador que fu de la isla, aos atrs. En cuanto a la.
otra, demostr clara inteligencia al poderse esplicar inteligible-
mente en aquel idioma a los pocos meses. (1)
Con esta valiosa y eficaz ayuda para mis estudios, principi
mis tareas, las que duraron, ms o menos 6 meses, dedicndo-
les 2 o 3 horas diarias.
Este largo perodo de tiempo que parecer excesivo si se to-
ma en cuenta las cortas proporciones de mi trabajo, no lo es,
en realidad, si se aquilatan las dificultades, molestias y malos
ratos porque tuve que pasar para obtener el modesto resultado
que presento.
Si bien, los naturales de la Isla de Pascua son de carcter
benvolo y sumiso, y si se quiere, del todo deferentes a los de-
seos del extranjero, conservan, sinembargo, algunos de los de-
fectos innatos a la raza, dos de los cuales son la rapia y la
mentira llevados a sus mayores extremos.
Es por sto que el extranjero (2) (los chilenos no somos con-
siderados tales, pues se nos aprecia) tropieza en primer lugar
con el prurito que tiene el pascuense de mentir a todo lo que
se le pregunta, considerndose entre ellos que el engaar a un
extrao a su raza, es una muestra fehaciente de clara e inge-
niosa mentalidad.
Dadas estas dificultades que me fueron pronto conocidas,
cada vez que trataba de obtener datos lengisticos de los isle-

(1) E s indudable que las m u j e r e s posen una inteligencia y vivacidad


muy superior a la de los hombres.
(2) H a reinado siempre u n a verdadera animosidad entre los pascuenses
contra los extranjeros, debido a que se trasmiten de generacin en ge-
neracin las relaciones de atrocidades i>or ellos cometidas en otras po-
cas. Aun para los actuales visitantes de la Isla, no existe muy buena
voluntad, pues dicen los isleos que stos nada bueno o aprovechable
para sus intereses les dejan en sus visitas.
VI

os, convocaba a dos ancianos, dos personas de regular edad y


a las dos mujeres citadas, las que, en caso de duda, podian
servirme de fieles intrpretes. Sin embargo, todas nuestras se-
siones terminaban por no entendernos, por disgustarse los pas-
cuenses, por declararme roro piro, es decir imbcil, ya que
no podia comprender las explicaciones tan claras (a su juicio)
que me daban, y por fin se marchaban, sin atender a mis s-
plicas amistosas para continuar la interrogacin. Excusado es
decir, que las reiteradas preguntas que les hacia fatigaban por
completo sus dbiles cerebros, incapaces de soportar esta labor
mental, y es por esto que concluian por enfadarse y conside-
rarme de una inteligencia igual o inferior a la de ellos.
Curioso es tambin consignar, que tanto los viejos como los
jvenes y nios varones de la poca actual, no demuestran el
menor inters en aprender otro idioma que el _Rapa nui, y
si no aera que oyeran a sus ascendientes o descendientes, res-
pectivamente, no llegaran a sus oidos otras novedades de len-
guaje que aquellas pocas palabras que comentan y balbucean
con insistencia infantil las personas de edad viril. (1)
Debo tambin constatar que los isleos, en general, me de-
clararon tener muy buena lengua, es decir, que mi pronun-
ciacin de su idioma era casi igual a la de ellos, en oposicin a
los vocabularios que hay en ingls y francs (muy restringidos)
que les le, y que no entendieron en absoluto,, apesar de que
yo, conociendo ambos idiomas, les daba su verdadera pronun-
ciacin y en parte la indgena.

La repeticin visible.de ciertas palabras, la traduccin de las


mismas a nuestro idioma vulgar, la contradiccin entre los mis-
mos vocablos y un sin nmero de errores que al parecer exis-
ten en este vocabulario, se deben a innumerables motivos que
me seria imposible demostrar en este corto trabajo. No obstan-
te, para dar una ligera esplicacin sobre las dificultades con

(1) E n la Isla casi todos son parientes cercanos.


VII

que se tiene que tropezar al tratar de trasportar a nuestro idio-


ma las frases pascuenses, me voi a permitir citar solo un caso
de los muchos con que tuve que luchar.
Se trataba, por mi parte, de buscar-el equivalente de lapa-
labra prestar, palabra que a mi juicio debia ser muy co-
mn entre los isleos, siendo que viven en la ms perfecta
sociabilidad. Sinembargo, despues de interrogar a muchsi-
mos pascuenses, esplicndoles como podia el: yo te doy y
despues t me ds a mi, me convenc de que esa palabra
les era completamente desconocida, y solo un sabio de la
Isla, me trat de demostrar que corresponda al baimi
tahitiano. Poniendo por ejemplo la frase : prstame un pl-
tao un rapa nui verdadero la convierte en nda, toma un
pltano, psamelo y yo -despus- te paso a t el pltano que
es tuyo; o algo asi por el estilo, que en el ms puro pas-
cuense equivale a: Cojomi quini, cabai mai te maica qui
u, ap cabai te maica tocu.
Pudese con este solo ejemplo conocer las facilidades que
presta la sintxis canaca. (1)

Habindoseme pedido que publique los datos sobre el idio-


ma a p a Nui, tal como los obtuve en la Isla, sin entrar a su
anlisis lengstico, de comparacin y mucho menos gramati-
cal; me es grato contribuir con esta modesta ofrenda a los tra-
bajos de investigacin futura que emprendan personas ms
preparadas, y en todo caso, a la divulgacin de un dialecto que
se habla en Territorio Nacional, antes que se extinga por com-
pleto aquella raza, para nosotros, por todos conceptos, muy
digna de estudio y amparo.
Edgardo Martnez.

(1) Varias veces he usado la palabra canaca al tratar de los isleos,


pero conste, que con razn, ellos la rechazan enrgicamente, pues dicen
que en su idioma se les debe denominar .Rapa Nui y en espaol pas-
cuenses o chilenos puesto que lo son, ya que Chile tom posesin ofi-
cial de la Isla en 1888, y antes, moralmente.
YTII

ADVERTENCIA

En el lenguaje pascuense no existen las letras de nuestro


alfabeto: d , f j s, y mucho menos la x y 2.
Tampoco figuran en su vocabulario nuestros sonidos de: ch,
II y rr o sus equivalentes; tenindose siempre en cuenta que la
letra r conserva su sonido suave, an ms ligero cuando se vea
impresa en cursiva. E n cuanto a la U, puedo casi asegurar que
no existe entre los pascuenses, y, si la uso, es por remarcar la
pronunciacin liviana que dan los indgenas a la y en algunas
palabras. La diferencia entre la b y la v, no es sensible en la
diccin de los isleos, por lo cual las ocupo indiferentemente,
otro tanto sucede con la j y la h. letras cuya pronunciacin es
casi igual, advirtiendo que la ltima es siempre aspirada.
Las innumerables frases en que figuran la ng o la gn, deben
pronunciarse con el sonido fontico (3, (griego), del cual se lia
carecido para la impresin.
La letra , figura en varias palabras, apesar de que seria
ms apropiado el uso de la gn francesa y de otros idiomas.
El empleo de la K lo he restringido en cuanto me ha sido
posible, reemplazndolo casi simpre por la c, que se presta me-
jor a nuestra lengua y costumbres ortogrficas.
La Q figura indistintamente. La W la he empleado en dos o
tres palabras; deba en realidad haberla suprimido, ya que su
uso no obedece a ninguna necesidad de pronunciacin para
nosotros.
Respecto a los verbos, debo dejar constancia que la diferen-
tes formas verbales son desconocidas, diferencindose, a lo ms,
una de otras, por el pronombre, y an ste, en muchas frases,
lo suprimen. La formas presentes, prteritas, futuras etc., las
construyen caprichosamente o mejor dicho las desconocen,
aadiendo simplemente para lo que quieren espresar las pala-
bras: antes, despus y ahora., o sus equivalentes, para
completar sus frases.
La slaba Ca, (imperativo?), sirve para dar fuerza a la es-
presin o mandato y se usa con todos los verbos.
VOCABULARIO I Li LENGUA I LA ISLA I PASCUA
Verbos

1. Abrazar. 1. Hai mai, cahi mai.
2. Abrir. 2. Caiji, mataki (mas usado).
3. Abrir un hoyo. 3. Camaa.
4. Acabar, terminar, concluir. 4. Oti, cati.
5. Acostar. 5. Came, momoi.
6. Agarrar, (atraer a s). 6. Toti.
7. Amarrar. 7. Care.
8. Andar (ir). 8. Gaojo.
9. Apagar. 9. Catiani.
10. Aprender, entender, com- 10. Acarongo.
prender.
11. Apuntar (escribir). 11. Puta, caputa.
12. Arrancar. 12. Catre.
13. Arrodillar. 13. Catucu, tutri.
14. Avergonzar. 14. Hacam.

1. Bajar (del caballo, de una 1. Catpa.


silla, etc.) .
2

2. Bajar (de una altura o des- 2. Catru.


cender.
3. Bailar. 3. Ori, cari.
4. Barrer con escoba. 4. Capurmu.
5. Beber, tomar. 5. Canu.
6. Besar. 6. Hngui.
7. Bostezar. 7. Acamma.
8. Botar. 8. Caha.
9. Boxear. 9. Cavava.

1. Calentar. 1. Acavra.
2. Callar. 2. Camu.
3. Caminar. 3. Catera .
4. Cansar, cansancio. 4. iji rji.
5. Cantar. 5. Caut, hmne (en la igle-
sia).
6. Carnear, descuartizar. 6. Morenga.
7. Cerrar. 7. Capuro.
8. Chupar i fumar. 8. Camo, mo mo.
9. Cocer alimentos en lioyo 9. Cato.
con piedras calientes.
10. Cojer, agarrar. 10. Carnu.
11. Comer. 11. Cacai (mucho), cai es comer.
12. Conversar, hablar. 12. Bananga, bananga nanga.
13. Cortar (en jeneral). 13. Cahre.
14. Cortar el pelo. 14. Cabru.
15. Cortar pasto (antiguo). 15. Caverimi.
16. Correr. 16. Tahti.
17. Coser. 17. Cacagi.
18. Cubrir, tapar. 18. Capa, etpi (poco usado).
3

1. Dar (pasar algo). 1. Cabai i tacu (cabai es mas


usado).
2. Dar el brazo a una mujer. 2. Ca hi.
3. Defecar. 3. Ca neni.
4. Dejar, soltar. 4. Acarre.
5. Descansar. 5. Hacara.
6. Descansar o respirar de 6. Aumani.
alivio
7. Desfallecer 7. Coromki.
8. Desperdiciar, perder. 8. Marre.
9. Despertar. 9. Cara.
10. Detener, parar. 10. Mara.
11. Dio (verbo dar). 11. Ai.
12. Disparar, tirar. 12. Papakina.
13. Doler. 13. Mami.
14. Dormir. 14. Caharu.

1. Echar afuera. 1. Caha quihho.


2. Empezar, principiar. 2. Amta,
3. Empujar. 3. Catono.
4. Empujar, quitar de delante. 4. Cai (mas usado).
5. Encender. 5. Acah.
6. Enfriar. 6. Acataqueo.
7. Ensillar (un caballo). 7. Cahre.
8. Entrar o meter. 8. Caro.
9. Envolver, enrollar. 9. Cabire, (taliitiano) katru.
10. Esconder (jente). 10. Capico.
11. Esconder (cosas). 11. Cana.
12. Escribir. 12. Mtu rongo rongo.
13. Escribir. 13. Papa, (tahitiano).
14. Escupir. 14. Anu.
4

15. Esperar. 1 . Arnna.


16. Estornudar. 1 . Cath.

1. Finjir. 1. Haca kemo.


2. Flotar en el agua (persona). 2. Acarangaranga.
3. Fumar. 3. Ca mo.

1. Golpear. 1. Acatni.
2. Guardar. 2. Apo, caapo.
3. Gustar, querer. 3. Cahnga.

1. Habitar. 1. Nho.
2. Hacer. 2. Haca eke, (antiguo, mui
usado).
3. Hacer. 3. Cabire, anga.
4. Hacer la comida, 4. Catnu te cai.
5. Hacer seas con los ojos. 5. Matamine.
6. Hacer la cama. 6. Eriki te roi.
7. Humear (el humo o vapor 7. Au fimu,
de la comida).

1. Ir. 1. Cajo.

1. Jugar. 1. Cor.
2. Jugar a la pelota. 2. Hra, cahra.
5

1. Lavar (la cara). 1. Cahpu.


2. Lavar (limpiar objetos). 2. Catata.
3. Leer. 3. Cai.
4. Levantar. 4. Caa.
5. Levantar (otro modo). 5. Ac ava ava. .
6. Levantar (cosas). 6. Ac a,
7. Levantar (a una persona). 7. Ac a quirunga.
8. Limpiar. 8. Cha ri.
9. Llamar. 9. Ca ri.
10. Llevar. 10. Maumi.
11. Llorar. 11. Tni, catani ( tagni).
12. Llorar haciendo visajes. 12. Tagni taitu.

1. Mariscar. 1. Hahki.
2. Martillar, golpear. 2. Tngui tngui.
3. Matar. 3. Catini, tingai(mas usado).
4. Mentir. 4. Avre.
5. Meter. 5. Caaho, acaro.
6. Mirar. 6. Uimi.
7. Mirar. 7. Cai.
8. Mondar (pelar). 8. Hni hni.
9. Morder. 9. Cagnu.
10. Morir. 10. Camte.

1. Nacer. 1. Poreco.
2. Nadar. 2. Cu.

1. Orinar. 1. Cammi.
1. Parar, pararse, 1.
Quirunga.
2. Parchar, remendar. 2.
Hono hono.
3. Pasar (en sentido de traer). 3.
Toomi.
4. Pasar, dar. 4.
Tacu, (pascuense), caba-
mai.
5. Pasar escondido algo. 5. Acancu.
6. Pasear. 6. Hare, cahare.
7. Pegar (golpear). 7. Pa pa.
8. Peinar. 8. Cahhri.
9. Pelear. 9. Camoto.
10. Pensar (creer). 10. Manu, camanu.
11. Perder un objeto. 11. Nangaro .
12. Pescar (sacar arriba el pez). 12. Ica kato omi.
13. Pescar (traer pescado). 13. Toomi te ica.
14. Pillar, cojer una persona. 14. _Ra .
15. Pintar. 15. Penetli.
16. Planchar. 16. Cauri.
17. Prestar. 17. Baaimi (tahitiano).
18. Pujar. 18. Cau.

Q
1. Quitar. 1. Cai, hro, cariti.

1. Rabiar. 1. Caphi.
2. Rascar. 2. Au u.
3. Razgar, partir lea. 3. Hca hca pao pao.
4. Reflotar (sar a la superfi- 4. Capuc.
cie del agua).
5. Reir. 5. Cata.
6. Reir mucho. 6. .Cata cata.
7

7. Reir despacio. 7. Cacata.


8. Remar. 8. Cahe.
9. Remojar. 9. Ngare perpe.
10. Resbalar. 10. Cahinga, poro reco (dar
un resbalon).
11. Respirar. 11. Hngu.
12. Rezar. 12. Capure.
13. Roncar. 13. Gongro.

1. Sacar (mu usado). 1. Captu.


2. Sacar (poco usado). 2. Acapiti.
3. Salir. 3. Caha.
4. Saltar. 4. Carre.
5. Saludar (antiguo). 5. Cacoia.
6. Sanar, curar. 6. iiiva .
7. Secar. 7. Aca paca paca.
8. Sentarse. 8. Canjo.
9. Sepultar. 9. Murki.
10. Silbar. 10. Puhi gntu.
11. Sobar. 11. Cahra hra.
12. Sonarse. 12. Cahori.
13. Sondear, buscar, mirar el 13. Acapri te ica.
mar en busca de pescado.
14. Soplar (antiguo). 14. Pupu hi, hahu.
15. Subir (antiguo). 15. Caliiti.
16. Subir, montar. 16. Cake, capike.
17. Sujetar. 17. Camu.

1. Tirar el anzuelo. 1. Cah (Accin de lanzarlo).


2. Tirar el anzuelo. 2. Caha te ru.
8

3. Tirar, botar. 3. Hro, caliro.


4. Toser. 4. Oatmu.
5. Trabajar. 5. Anga.
6. Traer. 6. Maumi, toomi.
7. Tragar. 7. Cahro.

1. Venir. 1. Cojomi, (se dice tambin


pero mal dicho cajomi).
2. Ver. 2. Cai.
3. Vestir. 3. Caru.

1. Zabullir. 1. Erku.

Sustantivos, etc.

1. A, tambin, para (prep.) 1. Qui


2. Abdomen 2. Manava
3. Abuelo-a 3. Tupuna
4. Aceite 4. Hinu
5. Adis, (jeneral) 5. Yornna
6. Adis (vaya Ud. bien) 6. Cajo, (Yornna, talliti)
7. Agallas 7. Ma
8. Agona 8. Aca mingo mingo
9. Agua 9. Bi
10. Agua salada 10. Bai cava
11. Agua de olor (florida etc.) 11. Moni
12. Aguja para ropa 12. Ibi caui chu
9

13. Aguja para tatuar 13. Eji tacona


14. Agujero, cerradura 14. Putabire
15. Ahogado 15. Tagnata mate iroto i te bi
16. Ahora 16. Ani r, (antiguo)
17. Aire 17. Hahu
18. Aj 18. Opro
19. Alemn 19. Puruta
20. Aletas de los peoes 20. Tutu
21. Alfiler 21. Acaru ro (pini, tahit)
22. Alga marina 22. Miritnu
23. Alma 23. Cuhne
24. Almohada 24. Gnarli (tura, tahitiano)
25. Almohada (piedra u otro 25. iaanga
objeto)
26. Altar 26. Fata
27. Alto 27. Roa roa, tambin u n g a
28. Amargo 28. Meta eriva, au re
29. Amarillo 29. Togua mamari, pva
30. Amigo 30. Hva
31. Ancho 31. Ac ano ano
32. Angosto 32. Vaca vaca
33. Anguila (blanca) 33. Koiro
34. Anguila (negra) 34. Corja
35. Anjel 35. Merji
36. Ano 36. Caja
37. Anoche 37. Anga p
38. Anteayer 38. Anga tai ji ra
39. Antebrazo 39. Hru, turi rima
40. Anteojo 40. Ho i mata
41. Antes 41. "Vaha (antiguo)
42. Anzuelo de piedra 42. Mangai maa
43. Anzuelo de huesos huma- 43. Mangai ibi tagnata
nos
44. Anzuelo (moderno) 44. Bu
10

45. Ao 45. Tu
46. Aquellos 46. ina (antiguo)
47. Araa 47. Nani
48. Arbol 48. Miro, tpu
49. Arbol del coco 49. Nu
50. Arbusto 50. Miro tca taca (antiguo)
51. Arcilla 51. One bi
52. Arena 52. One
53. Aretes de hueso de pescado 53. Ibi h u
54. Arisco, indcil 54. Mnu
55. Aros para las orejas 55. Ai taringa
56. Arpillera, igual a saco 56. Put
57. Arriba 57. Quirunga
58. Arriba 58. iunga
59. Arteria 59. Ua nho toto
60. Asientos de canoas 60. Pepe
61. Atad 61. Avakta
62. Atravesado 62. Hacarava
63. Ausente 63. Ngaro
64. Ayer 64. Anga tai ji
65. Ayuda 65. Hau
66. Azcar 66. Chota (tahitiano), mna
mna nene (canaca)
67. Azul 67. Ni nam (Ere re, tahit)

1. Bacalao 1. Toremo
2. Babia 2. Paconga
3. Baile 3. Hco hco
4. Bajo 4. Cotti
5. Bajo (en el suelo) 5. Yrro
6. Ballena 6. Taoraja
7. Bao 7. Hpu
8. Barba 8. Oaue
- 11

9. Barba, patilla 9. Vre


10. Barbiquejo 10. Nave
11. Barro, lodo 11. One hke lika
12. Batalla, guerra 12. Tana
13. Batir las manos (palmotear) 13. Htu htu
14. Beber agua 14. Canu ta bai
15. Bien parado, derecho 15. Hakanojo riva riva
16. Bifurcacin cola del pez 16. Magnganga, manganga
17. Bigote 17. Vre mtu
18. Blanco 18. Tea tea
19. Boca 19. Hha
20. Bofe (pulmn) 20. Ate nu nu
21. Bofetada 21. Capco erima
22. Bonito, lindo ( t a m b i n 22. iiva riva
bueno)
23. Bonito, hermoso (tahiti) 23. Neje nje
24. Botalon 24. Veo taguaka
25. Botavara 25. Acarava
26. Bote 26. A^aca pe pe
27. Botella 27. pu
28. Boton 28. Hero
29. Boya 29. Kte (igual a canasto)
30. Brazo 30. Orco
31. Bueno 31. .Riva riva (le aaden maitai)
32. Buen viento 32. i v a riva mati
33. Buque 33. Miro (pah, tahiti)
34. Burla 34. Hca rca
35. Burro 35. Mni

1. Caballo. 1. Hi
2. Cabeza. 2. Puco
3. Cabezaso. 3. Titn ai puco
4. Cabo, cordel (en jeneral). 4. Tara hti
12

5. Cabo (promontorio). 5. Heili (antiguo)


6. Cabra. 6. Apai oru
7. Cabrn 7. Bato bato
8. Cacareo de la gallina al 8. Pacco
poner el huevo
9. Cachimba 9. Phi phi
10. Cadena 10. Bib
11. Caderas 11. Tipi
12. Caf 12. Tje (tahit)
13. Calabaza (enredadera) 13. He
14. Caliente 14. Vera
15. Calma 15. Marie
16. Calor 16. Palia
17. Cama 17. Bi
18. Camino, sendero 18. Hra acamanga
19. Camisa 19. Cacava
20. Camote 20. Cumra
21. Campanilla, (vulg.) epi- 21. ieva reva
glotes
22. Canasto 22. Kte
23. Cangrejo 23. Piqua
24. Canbal 24. Cai tangta
25. Canilla 25. Cucmu ta
26. Canoa 26. Yaca
27. Canto del gallo 27. Oa (te ma)
28. Cansancio 28. Hkahra y mongora
29. Cansancio 29. Pra (poco usado)
30. Caa 30. Ta
31. Caamazo 31. Hki kejo
32. Can grande 32. Hngo
33. Can chico 33. Hango riqui riqui
34. Capa de hojas que tapa 34. Taguve
el cura.ntro
35. Cara 35. Arinna
13

36. Cara larga 36. Arnna roa roa


37. Caracol 37. Pur
38. Crcel cueva, calabozo 38. Ana pru
39. Cardo de leche (?) 39. Poporo hva
40. Carne de vaca (antiguo) 40. Pipo
41. Carne 41. Kiko
42. Carne cocida en hoyo 42. Kiko otu
43. Carne cocida en agua 43. Kiko turnu bai
44. Carne asada 44. Kiko me
45. Carreras de caballo 45. Heti te hi
46. Casa 46. Hre
47. Casa, cueva para pollos 47. Ana ma
48. Casado-a 48. Ai poipo
49. Cscara 49. Kiri
50. Caspa 50. laja
51. Cebo blanco de pescado 51. Poop
(aceite)
52. Cebolla 52. Ani ani (tahiti)
53. Cejas 53. Jji
54. Celoso-a 54. Macota
55. Cementerio 55. Avagna, menem
56. Cementerio 56. Papeco (mui antiguo)
57. Ceniza 57. Icubera (antiguo)
58. Ceniza 58. Eo o
59. Ceniza de madera 59. Mri kuni (antiguo)
60. Cerilla (vulg.) de oidos 60. Taquitri
61. Cerro 61. Maunga (montaa)
62. Chaleco 62. Kakri manava
63. Chancho 63. Oru tamara (macho)
64. Chanchito (insecto) 34. H j u hju
65. Chapa, candado 65. Pono
66. Chaqueta 66. Cacva.
67. Chico, pequeo 67. Iti
68. Chile (antiguo) 68. Quihiba
14

69. Chileno 69. Quihba, papa


70. Chino 70. Tengt
71. Chiton (calla) 71. Camu
72. Choclo (antiguo) 72. Tarke
73. Chueco 73. Baipu
74. Cielo 74. lid fii
75. Cielo azul 75. Ra i ni nam
76. Cigarro 76. Ptu
77. Cigarro puro 77. Moque
78. Cinta para el pelo 78. Hirite
79. Cinta al rededor del som- 79. iipena
brero
80. Cintura 80. Ta ibi
81. Clavo 81. Yo
82. Cltoris 82. Matako
83. Clueca 83. Cu cu
84. Cobarde 84. Mah
85. Cocina 85. Hemu
86. Codo 86. Tri rima
87. Cogote 87. Ngo
88. Cojo 88. Baihti
89. Cola de pescado 89. Hcu
90. Color hoja seca 90. iito paca paca
91. Color amarillo de madu- 91. ffito pararuti
rez
92. Colorado 92. Mea mea
93. Conejo 93. Lapti
94. Confesion 94. Tatarapa
95. Constipado 95. Ehu
96. Contento, gozo 96. Ka
97. Conversacin 97. Bannga
98. Convlvulo, yedra 98. Tana
99. Copa para beber 99. .Rapa rapa
100. Copulacin 100. Ay ay, ca y
101. Corazon 101. Ynanga (maftu, tahiti)
15

102. Corcova 102. Nhi nlii


103. Cordel grueso 103. Hti
104. Cordero 104; Mami
105. Corona para el sombrero 105. Hi
106. Corona de flores 106. Hi te re
107. Correcto 107. iiva mo
108. Cortar el pelo 108. Cabru te puco, cabru
te arujo
109. Cortar en dos o mas par- 109. Cahre hre
tes
110. Cortar las uas 110. Cahre te mai ccu
111. Corto, chico 111. Poto poto
112. Corvas 112. Panga
113. Cosquillas 113. Ac reca reca
114. Costados de la canoa 114. Ko ko vaca
115. Costillas 115. Cava cava
116. Crneo 116. Biribiri puco
117. Crepsculo vespertino 117. Ata ta p
118. Crespo 118. Mahtu
119. Cresta de gallo, etc. 119. /crpe
120. Cruz 120. Tataur
121. Cuadernas de canoa 121. Cava cava vaca
122. Cuando 122. Alia (antiguo)
123. Cucaracha, barata 123. Coca (talliti)
124. Cucaracho chico 124. Maqure
125. Cucaracho chico (hedion- 125. Atahe
do)
126. Cuchara 126. o
127. Cuchillo 127. He
128. Cuerda (camo indjena) 128. Mahute
129. Cuerda, cordel 129. Tara
130. Cuernos 130. Tra
131. Cuerpo 131. Acri
132. Cuero 132. Kiri (piel)
L33. Cuero cabelludo 133. Kiri puoco
16

134. Cueva 134. Ana


135. Cueva lugar donde an-
tes se enterraba 135. Aju
136. id id formando platafor-
mas 136. Aju paegna
137. Cumulus nimbus, nimbus
138. Cuncuna 137. ingi uri uri
139. Cuado 138. Ngarra
140. Cudada 139. Taoquete
141. Cura, saeerdote 140. Najini
141. Mata
D

1. Damajuana, vasija 1. Ipu


2. (en talliti mui 2. Ti ia ia .
usado)
3. Dedal de madera, reempuje 3. Paa
4. Dedo 4. Manga manga
5. Dedo grande del pi 5. Manga manga tumu
"6. Derecho-a 6. Matu
7. Deseo, ganas 7. Hrfga
8. Despacio 8. Kro iti
9. Dia 9. Malina
10. bueno 10. Mahna riva riva
11. caluroso 11. Mahna paliia
12. ardiente 12. Mahna va va
13. Diablo 13. Atua (ntes), hoi Tatne
(talliti)
14. Diente 14. Nljo
15. Dintel (marco) de la puerta 15. Ajajre
16. Dios 16. Atua
17. Diosa 17. Kirto
18. Dolor (en jeneral) 18. Mame
19. Dolor de cabeza 19. Garuru
20. de dientes 20. Nijo ngaha,
17

21. de barriga 21. Manava tabiri


22. de estmago 22. Maulli inanga
23. al corazon (pena) 23. Marnai maftu (tahiti)
24. Dorso de la mano 24. Pku pku erima
25. Dulce i tambin rico 25. Nene
26. Durazno 26. Pti (tahiti)

E
1. Ebrio (curado) 1. Taro
2. Eclipse de sol 2. acai
3. (i tapar la cara con 3. i2aaci (antiguo) metetu
las manos)
4. Edad 4. E h tu (mata hi, tahiti)
5. Encia 5. Acu
6. Enemigo 6. Ta he ho va
7. Enfermedad, dolor 7. Maulli
8. Embudo 8. Hri
9. Empeine del pie 9. Kri kri ve (1)
10. 10. Pararhe ve (2)
11. 11. Pka pka ve (3)
12. Erizo de mar 12. Htuke hba
13. Escoba 13. Purmu
14. Escremento 14. Tute
15. Escroto 15. Kri maripu
16. Espada 16. He muti
17. Espalda 17. Otto (vase pulmn)
18. Espalda, lomo 18. Ta ibi
19. Espejo 19. Huir, ho (tahiti)
20. Espina dorsal 20. Ibi tika
21. Esposa (mujer) 21. Nga ble
22. Espuma 22. Kuta kuta
23. Esqueleto 23. Ina kiko, Ibi n
24. Estatuas de piedra 24. Moi
25. Estatua (piedra) muigrande 25. Moi ni ni
18

26. Estela o franjas blancas en 26. Ara ra


el mar
27. Estera tejida 27. Moegna
28. Estranjero 28. Papa
29. Estrella 29. Hetu, fti (tahiti)
30. Estrella del mar 30. Pca pca

1. Falanje dedos, articulacin 1. Cacri rima


2. Farol 2. Hra parpa
3. Feto 3. Mata pku
4. Fibra de caa 4. Caigna
5. Fierro enmohecido 5. Toto oho
6. Fiesta 6. Coro, (ngongoro)
7. Flaco 7. Paki rki, papcu (?)
8. Flauta de caa 8. Phi, hio (tahit)
9. Flor 9. Pa, re
10. Flotador de canoas 10. Ama
11. Fractus cmlus 11. Tto p te rangi
12. Francs 12. Frni
13. Frazada 13. Prnquete, (tahit ?)
14. Frente 14-, Cori
15. Fri 15. Taqueo
16. Fuego 16. Hji
17. Fuerza 17. Rri

1. Galleta 1. Cru cru je


Gallina 2. ja
3. Gallo 3. Ma
4. Ganado 4. Mearj i puaca
5. Gato 5. Cur
6. Gaviota 6. Ka ka
7. Gordo 7. Puro, r u r
19

8. Gordura (grasa) 8. Nako


9. Gotera (en casa) 9. Tru hre.
10. Grande 10. Ni
11. Granizo 1 ]. Mata mata ika
12. Grasa (elaborada) 12. Muri
13. Grito 13. Caju
14. Guerrero 14. Tagnata matu
15. Guerra 15. Tgua
16. Gusano 16. Oii
17. Gusano 17. Anuje (otra clase)

1. Hambre 1. Maruki, Eporemo


2. Harina 2. Hargua (Tahit)
3. Hediondo 3. Piro
4. Helecho 4. .Rku
5. Hermano, a 5. Taina
6. Hgado 6. Lepe lpe
7. Hilo 7. Tura
8. Hilo de mahte 8. Hu
9. Hoja de camote 9. itau
10. pltano 10. Rito
11. higuera 11. u pa pica
12. llama 12. .au ji
13. d e tarro 13. iiu patro
14. Hoja 14. iup
15. Hoja de caa 15. Ru ta
16. Hombre 16. Tagnata (Tae, tahit)
17. Hombro 17. Cpu bi
18. Hormiga 18. Re
19. Hoyo (en jeneral) 19 P; tambin, Umu
20. Hoyo para sepultura 20. Ra,
21. Hueso 21. Ibi
22. Huevo 22. Mamri
20

23. Huevo empollado 23. Mamri acame


24. Hmedo 24. Bi bi, rri
25. Humo 25. Hu

1. Indice (dedo) 1. iima thi hena


2. Ingls 2. Paratane
3. Intestinos 3. Nne nne
4. Invierno 4. Tong
5. Ir 5. Cajo
6. Ir adelante 6. Cajo ama
7. Irse al cielo 7. Iri qui te rai
8. Irse al infierno 8. Eojo qui te p aguji
9. Izquierda 9. Mai

1. Jente 1. Tagnata
2. Jente orejas grandes 2. Anu epe
3. Jente orejas chicas 3. Anu rnomoco
4. Jente que trabajaba sola- 4. Tagnata baratari ite
mente en las estatuas moi
5. Jente reunida 5. Tagnata pri
6. Juventud 6. Cope tngu tngu

1. Labios 1. Mtu
2. Labios estirados 2. ipe rpe
3. Ladrn 3. Tke tke, ru rau
4. Lagartija 4. Moco
5. Langosta 5. ra
6. Lapa (marisco) 6. Hemma
7. Leche 7.
8. Lejos 8. Koni roa, Boa roa
9. Lengua 9. Arro
21

10. Libro 10. Puka (tambin: Pra pra,


Pta)
11. Liendre 11. Bija
12. Lienza para pescar 12. Cavi
13. Lijero (liviano) 13. Maam
14. Lima (herramienta) 14. Matariki
15. Liquen 15. Khi khi
16. Llanto 16. Tngi
17. Llave 17. Tabri
18. Llevar (conducir) un muerto 18. Camu te papcu
19. Lluvia 19. va
20. Loco (marisco) 20. Tacatre pane
21. Loco 21. Nva nva hva
22. Lombriz 22. Anje
23. Lona (vela) 23. Hki kho
24. Luna 24. Mahna
25. Luz 25. Maha

1. Madera, tabla 1. Miro


2. Madre 2. Mata
3. Malo-a 3. ique ique
4. Malvavisco 4. Mva
5. Manco 5. Rimahti
6. Mano 6. Erima
7. Manso 7. Mangaro
8. Mantequilla 8. Chu chu te
9. Maana (dia siguiente) 9. Ap
10. Maana 10. Popo hnga
11. Mariposa 11. Pepa
12. Martillo 12. Hamra (del Ingls)
13. Maza corta 13. Pua
14. Maza para baile 14. o
22

15. Maza larga con cabeza 15. a


figurada
16. Medias 16. Toquni (del Ingls)
17. Medio 17. Vanga
18. Mejilla 18. Cucmu
19. Mellizos 19. Agu
20. Memoria 20. Manu
21. Mentira 21. Ro ro (avre, tahiti)
22. Mi marido 22. Tacu qunu
23. Mi mujer 23. Tacu bie
24. Mirada 24. Mata acahre
25. Mirar fijamente 25. Mata i
26. Mitad 26. Momre
27. Moco (secrecin nasal) 27. Hupe
28. Moco 28. Piro (tahitiano)
29. Moderno, nuevo 29. Ou ani
30. Monja 30. Nru
31. Montaa 31. Manga
32. Montura, silla 32. Ppe
33. Mosca 33. Tacare
34. Mosquito 34. Ngao ngao
35. Mudanza, traslado 35. Hkanke, ragna
36. Muerto 36. Mte, papcu
37. Mujer 37. Ble (bajini, tahiti)
38. Mueca (brazo) 38. Kakri rima
39. Msculos 39. Kiko nna
40. Muslo 40. Ppa kna

1. Naipe 1. Pre
2. Nalgas 2. Ujo, tki ve
3. Nariz 3. Iju
4. Nata 4. Cta cta
5. Nativo, propietario 5. Ha kna
23

6. Negro 6. ri ri
7. Nido 7. Ohnga
8. Nio 8. Pki
9. Nio hombre 9. Poki tamara
10. Nia 10. Poki tamajine
11. No 11. Ina
12. Noche 12. Anga p
13. Nombre 13. Inga
14. Na, pintada amarilla con 14. Na. ranu
pa
15. Na blanca 15. Na ta
16. Nube, cielo es igual 16. B i
17. Nuevo 17. Hou
18. Nuez de la garganta 18. Gru hra

1. Ojo 1. Mata
2. Ojo hinchado 2. Mata ju
3. Ola 3. Ea, guve (del ingles Wa-
ve?)
4. Olla 4. Maramita
5. Ombligo 5. Cocma
6. Oreja 6. Taringa
7. Orgulloso 7. Mea popo (antiguo, no se
usa)

1. Padre 1. Mata (tambin madre)


2. Papa (antiguo) 2. Pporohba
3. Paja u hoja seca de pl- 3. Cacca
tano
4. Paja (otra para tejidos) 4. i^ujra
5. Paja (otra para tejer) 5. Uco coco
24

6. Palo para vela (mstil) 6. Et


7. Palos que sujetan flotador 7. Kito
canoa
8. Palo fuerte usado como 8. Acae
palanca
9. Palo para remover piedra 9. ca
i tierra
10. Palo- para remover tierra 10. Oca caquri
(mas dbil)
11. Palo toromiro para macha- 11. Ique
car mahute
12. Palma de la mano 12. Pararha
L3. Palt 13. Lucu (antiguo)
14. Pan 14. Hargua (tahiti)
15. Pana (la) vulgar, (intestinos) 15. Ate hio hio
16. Pantaln 16. Pirip (tahiti)
17. Pantaln (antiguo) 17. Ve Be
18. Pantorrilla 18. Hru
19. Pauelo 19. /aup
20. Pauelo 20. Hori (tahiti)
21. Papel de fumar 21. Pra pra te mo
22. Parafina 22. Mur arajo
23. Pared de la choza 23. Pini hre
24. Paredes laterales 24. Cao cao hre
25. Pariente 25. Tagnata hre
26. Pasado maana 26. Ap ra
27. Pasto 27. Maco
28. Pasto fino 28. Turuma
29. Pasto seco 29. Maco
30. Pastilla 30. Vere a
31. Pato 31. Mora
32. Pavo real 32. Piti te
33. Pechos 33. Uroma
34. Peinado 34. Hhari
25

35. Pelea 35. Tua tautgna, moto


36. Pelo 36. Jau ojo
37. Pelos de la ingle 37. Acavgna. eriki
38. Pelota 38. Pop
39. Pena, dolor 39. Topa tgni
40. Penas interiores 40. Manva mate
41. Perdiz 41. Bib
42. Perineuni 42. A^ahanga takit
43. Perro 43. Pahnga
44. Peruano 44. Pru
45. Pesado 45. Panga
46. Pesar, dolor 46. Topa tngi
47. Pestaas 47. Yque vque
48. Pez luna 48. Ibi heliu
49. Pez volador 49. Hahve
50. Pez con cuernos (?) 50. Tute moro ariki
51. Pezn, teta 51. U
52. Pi 52. Be
53. Piedra, peso para red de 53. Maa linu
tortuga
54. Piedra que sirve de ancla 54. Ac maa
55. Piedra lisa para machacar 55. Maa ttu mahte
mahute
56. Piedra con escoriaciones 56. Klii khi
blancas formada por la
sal marina
57. Piedra forma de formon 57. Toki
58. Piedra caliente 58. Maa vera
59. Piel leprosa 59. Kri obi
60. Pierna 60.
61. Pia 61. Anan
62. Piojo 62. Otu
63. Pito de caa u otro 63. Pipi pipi
63. (bis) Pigmeo 63. (bis) Ibi ja
26

64. Plancha 64. Aur


65. Planta de nieve (?) 65. Herpo. (mui conocido)
66. Planta 66. Eca hca.
67. Plata, dinero 67. Mni (del ingles)
68. Pltano 68. Malea
69. Plato 69. Maleti
70. Playa 70. Hnga
71. Plomo, gris plateado 71. Pupugn rju rju
72. Plomo (color) 72. ju ju
73. Pluma 73. Vaero
74. Pluma de ave, gallina etc. 74. Hru hru ma
75. Pollo 75. Maanga
76. Polluelos 76. Punaca
77. Popa 77. T atu
78. Poroto 78. Arico
79. Poroto seco 79. Arico pca pca
80. Polvos para la cara 80. Pugna hu
81. Precipitacin 81. Hro horu, keo keo
82. Preada (mujer) 82. Anutma be
83. Preez (avanzada) 83. Anautma
84. Presa, tajamar 84. Kato
85. Principio de la espalda en 85. Ta apapa
la cintura
86. Primavera 86. "Vaha hora
87. Primo 87. Taina
88. Proa 88. Poijujo
89. Prximo 89. Tethi
90. Puerro 90. Hekekehe
91. Puerta 91. Opni (talliti)
92. Puerta 92. Papre
93. Pulga 93. Cora
94. Pulgar 94. _Rima meta na na
95. Plmon 95. lita
96. Pulso 96. a a naii
97. Puntapi 97. Caha ai be
Q
1. Quede Ud. bien (saludo) 1. Canjo
2. Quien 2. A i
3. Quijada, carretilla 3. Caguja
4. Quilla (canoa) 4. Tino
5. Quitasol 5. Hemaha

1. Rabia 1. Polii
2. Raz 2. ca
3. Raz de camote 3. Vu
4. Raz comestible 4. TJa taro
5. Raz comestible 5. Cpe (ame?)
6. Rata de la isla 6. Co biro
7. Ratn 7. Kire, quie
8. Rayo 8. Homo
9. Recien nacido (nio) 9. Poki porecoilio
10. Red 10. Cupgna
11. Red grande 11. Cupgna tku
12. Red grande (otra forma) 12. Cupgna maito
13. Red para langostas y crus- 13. Cupgna pji
tceos
14. Red para pescados grandes 14. Cupgna acatahri
15. Red redonda 15. Cupgna tku tku
16. Red redonda 16. Cupgna hra
17. Red para pescado chico 17. Cupgna paroco
18. Red para tortuga 18. Cupgna hnu
19. Rei 19. Ariiki
20. Relmpago 20. Uira
21. Reloj 21. Tca tca
22. Remo 22. Mata co, he vaca
23. Remo doble 23. Ao
24. Reunin 24. Piri
28

25. Reunidos 25. Aeaptu


26. Rico (exelente) 26. Nene
27. Rifle 27. Hngo
28. Riones 28. Moci ci
29. Ro 29. Bai the
30. Robalo (?) 30. Paqua
31. Roca 31. Yja, mtu
32. Rodilla 32. Tri
33. Ropa 33. Chu
34. Ropa vieja, rota 34. Moinre chu
35. Rosado (color) 35. Enga enga
36. Rotura en la ropa 36. Paiji

1. Sbana 1. Cju ri
2. Saco 2. Put
3. Sal 3. Ka va (miti, tahiti)
4. Salmn (pez parecido) 4. Atre, (es chico)
5. Sangre 5. Tto
6. Sangre de narices 6. Tto iju
7. Sarna 7. Eca ca~
8. Sartn 8. Por
9. Seco 9. Pca pca
10. Sed 10. Mte vi
11. Smen 11. Taca tea
12. Sesos 12. Eo ro
13. Si 13.
14. Silencioso 14. Pva
15. Sirviente 15. Pukurnga
16. Sobaco 16. Aigna
17. Sobar el maliute 17. Cahra hora te mahte
18. Sol 18. ia
19. Solo . 19. Hoko tji n
20. Soltero 20. Ture ara
29

21. Sombrero 21. Hu


22. Soza 22. Hrepepe
23. Suciedad de mosca, insec- 23. Bri (tahiti?)
tos etc.
24. Sucio 24. One
25. Suegro-a 25. Hnga bi
26. Suerte 26. Hra ki to mea
27. Suerte mala 27. Hra ki tornea raque raque
28. Suspensores 28. Pna

1. Tabaco 1. Parua, ava ava (tahiti)


2. Taln 2. Reke
3. Tambor grande (bombo) 3. Htu litu nui ni
4. Tapa-rabo (trapo) 4. Hmi cauja
5. Tapa de botella 5. Puru (ori, tahiti)
6. Tapa (otro modo) 6. Tapi (tahiti?)
7. Tatuaje 7. Takna
8. Taza 8. ua
9. Techo 9. Cu cu
10. Tela hecha de mahute y 10. Nua
nica ropa antiguamente.
11. Tendn 11. Nna
12. Tenedor 12. Oca oca (patia, tahiti)
13. Ternero 13. Pu polii
14. Tetera 14. Titata, moco moco
15. Tiburn 15. Mango
16. Tiburn (dicen es otro ms 16. Niuhi
grande)
17. Tiernamente, carioso 17. Cro viti
18. Tierra colorada 18. One ma
19. Tierra (por el mundo) 19. Caina
20. Tinta 20. Bai uri uri (nika, tahiti)
30

21. To-a 21. Tupna (igual a abuelo)


22. Tobillo 22. Pku piku ve
23. Toki redondo 23. Cautki
24. Toki en la punta de un palo 24. Moki oho
25. Tonto 25. Maam
26. Toro 26. Puja
27. Totora, tejida como estera 27. Moegna, peha, (tahiti)
28. Totora (paja seca) 28. Gntu
29. Tortuga 29. Hnu
30. Trapo tapa-rabo y amarra 30. Hmi ne
de la cintura
31. Trenza de pelo 31. Hri
32. Tripa 32. Niro niro
33. Tronco de rbol 33. Tutma
34. Trueno 34. Htu tiri
35. Tubrculo amarillo como 35. Pa
zanahoria
36. Tubrculo, (pa), con que 36. Quia
se pintan la cara
37. Tuerto 37. Matakeva
38. Tumba 38. Avnga

1. Vaca 1. Pa bajini (cava, antiguo)


2. Valiente 2. Alto, matu'
3. Valle 3. Ava monga
4. Vaso 4. Ipu
5. Vela (buque, canoa) 5. Chu quequho
6. Vello 6. Hu hu
7. Vena 7. Ua a
8. Vencedor 8. Matata
9. Venganza 9. Copka
10. Verano 10. Hora
B i -

11. Verde (color) 11. Mohna (tahiti), mata


12. Verde claro 12. Auma
13. Vergenza 13. Hacam
14. Vermellon 14. Ura ra
15. Vid (parra) 15. u p a vino
16. Vida 16. Po
17. Viento 17. Toqueru
18. Viento del E 18. Maratojo (antiguo)
19. Vientre 19. Kop mu
20. Vientre (guata) del pez 20. Kop
21. Viga 21. Tarva
22. Vino 22. Ava
23. Viudo-a 23. Hve
24. Viruela 24. Mange
25. Volca 25. a n o
26. Vulva 26. Canntu, comri

1. Univalvo pequeo 1. Gningngi


2. Ua 2. Mai ccu
3. Uretra 3. Tagu mmi
4. Uva 4. Vino (??)

1. Yankee 1. Marite
2. Yegua 2. Hi bajini

1. Zapallo 1. Mautn
2. Zapato 2. Kiri be
32

Adverbios, preposiciones, etc.


Todo-a-os-as Ananke, pour (tahiti)
Aqu Quini
All Quir
Mucho Mear j i
Poco Me iti iti, te nngo nngo
Ljos Conuira, ra r, mra
Cerca, pequeo Poto poto
Demasiado Ac iti (?)
Bastante Ngo
Despacio Cora iti
Lijero Quo mi
Luego E cohni
Todava Caiti
Nunca Ina ro tu
Grande Ni ni
Mas grande Mettu
Despues, con el significado de Arnna
mas tarde es igual a espera
Ms Kia
Pronto Ani ra ni
Cerca Tpu qui, meni

Con Cot
Para En algunas frases m, en
otras qui
Para m Mocu
Para t Maua
Para l Maana
Para todos Moraua
A i para Qu
33

l, ella, etc. la a , coa


Ellos Pour
Aquellos Ign
Mo Macu
Tuyo Mo u
Suyo Mona, coce
De ellos, (todos) Moraua
Qu? Qu? .
Quien A i
Nosotros Matu
Yo Au, co u
Tu, usted Ce, coce, to u, to, maagu
Nosotros (tratndose de 2 o Matu
ms)
Ustedes, vosotros (muchos) Matu pour
l Mera, ite mera
El (artculo) Te
Me (vg: psame) Mi
Mi Co u (?)

Quien sabe! Ca iti mi, ca iti u


Delante Quima, maima
Detras Quita
Cmo? Peh?
Cuando, qu dia? E hia mahna?
Cuando Ah
Qu?, qu cosa? ?
Ua. tambin Coce na, pera ce
Yo tambin Co u na
34

Nmeros
Cai'dinales

1 Catji 21 Cara te anga hru


2 Cara mataji
3 Catru 30 Catru te anga hru
4 Caj 31 Catru te anga hru
5 Carima mataji
6 Cano 40 Caj te anga hru
7 Cajtu 100 Caru (1)
8 Cabu 200 Cara te ru
9 Caba 201 Cara te rau matji
10 Anga hru 300 Catru te ru
11 Anga hru matji 301 Catru te ru mataji
12 Anga hru rnara 400 Caj te ru
13 Anga hru matru 500 Carima te ru
14 Anga hru mah (maj) 1,000 Pire
15 Anga hru marma 2,000 Cara te pire
16 Anga hru mano 4,000 Caj te pire
17 Anga hru majtu 10,000 Ca mano (2)
18 Anga hru mabu 100,000 Ca pca
19 Anga hru rnaba 1.000,000 H r
20 Cara te anga hru 1.000,000 o mas, Mingi ne-
gi

Ordinales

P r i m e r o = Rah (110 conocen otro)

(1) Los tanacas, en realidad, parece que jams han conocido mayor n-
mero de cifras, sin embargo, un contador de la Marina Norte-Americana,
Mr. Thompson, da los nombres de las cifras que siguen hasta llegar al mi-
lln. Interrogu sobre el particular a casi todos los viejos i aunque algu-
nos dijeron haber oido frases algo parecidas, ninguno estaba seguro de
ello.
(2) E s seguro que se han querido burlar de Mr. Thompson, (a lo que son
mui aficionados los canacas), porque stas palabras no son conocidas ni
parecidas al idioma canaca.
35

Meses, dias de la semana, etc.

Ao Tu
Mes Avi (tahiti)
Semana Tapti (tahiti)
Dia Mahna

Enero Coro
Febrero Tahro
Marzo Tetup
Abril Taraho
Mayo Bitu ni
Junio Bitu ptu
Julio Temro
Agosto Anakna
Setiembre Hora ti
Octubre Hora ni
Noviembre Tangarori
Diciembre Corti

Canaca Tahitiano

Lnes apotaje Monir


Mrtes apora Mahna piti
Mircoles Japoturu Mahna tru
Jueves .Rapoh Mahna mha
Viernes iaporima Mahna pe
Sbado ./apoono Mahna pu
Domingo apohtu Mahna tapti
Diferentes clases de plantas comestibles

Maca=Pltano

Pca pca (Indgena) Enki (Indijena)


Puruvino, (Tahiti), grande y
Corotea id grueso
Ejji id Dio (Talliti), chi co
Epju id Maica tama, (Isla de Samoa)
Nhe id

Cumra Camote

Euremo (colorado) Mri mmu (como yema de


huevo)
Ehba (blanco) Mri kia kia (largo)
Ete (blanco) Ti ti cobro (largo como raz)
Uri uri (negro-morado) iu miro (negro)
Aropiro (amarillo como man- Epuna (negro)
tequilla)
.Renga me thi tea tea Emacto (blanco)
/tenga me thi ri ri Caba tageti (blanco)
Oke ke (algo colorado) Caba ca ro ro (blanco)
Pca taro (morado-negro) re bai (blanco)
Tipa tai paca (blanco) Apca u (blanco)
Apka (blanco) Ta tea (blanco)
Pita (blanco) E mine (blanco)

Ta=Caa de azcar

Ta mamri ma agni
jRuma Hra hra cop
Qui ta Hra hra bti bti
Ta mnu u u Purucna
Parco Tri harba
Jagni corobo Atre re
- 37

Tro Tarro

Tro gnti Qutu nga mea


Gnti pra Qutu tacara
Corornari Gnha atea
Tutacori Ore re tapata
Baijiti Epa
Veta Tro baij
Ta coro Quia quia

Iji=Yama

Pa ru ojo ri Bri pupru


Pa ru jo tea -Ra papa
Pa tibeca Eike ipu maqure
Pa ru ru Etke tarcra
Pa roa Tpere uri
Pa bji Tpere tea
Ehe Moco hcu quu
Ehe rnato raja Papque tea
Ije mtu p Apca u
Enje Cne cne
Nje mata toca Panerre
Nje re je re je Cucru toa
Rbi Mine
/llii uri Papque uri
Ebi tea Papque Chu chu
7abi cra cra Anucaho
Tejo popo iabi
Tea raacna iabi mnga mnga
Tea nuji abi paco
Bri ca tu Ecca ra rabi
Moco hja tea
38

Nombres Zooljicos

Peces

Paqua (rbalo?) Mango (tiburn)


Mahqui Raa
Cji Copco
Cacca Atre (parece salmn chico)
Na ne Cotejiba
Coquri Popo
Corba Mor
Paju Cotti
Coro Corja
Ura (langosta) Marri
Ure re (pez largo) Totoma
Taremo (bacalao?) Cna cna
R ji Nju
Majre Parco
Patqui He he
Taorja (ballena) Paratti
Ibi hehu (pez luna?) Titebe
Tute moro arqui (pez con Ta
cuernos?)
Copco haroa Gn
Hahve (pez volador) Atu
Ecu
Pre mato

Mariscos

Hnu (tortuga) Pca pca (estrella de mar)


Piquea (cangrejo, jaiva) iimumma
Mma Pur
39

Pipri Atque
Aque Miritcmu
Pari Tacap
Mnga rnnga Irire
Pqui pqui Otque
Pipi

Ares

Quena Tabque
Macje Quia quia
Tubi Cucru twa
Manutra Taco
Curn Tuo
Bib (perdiz)

Diferentes diablos de la Isla (i)

Diablo=Tatne, Diabla=Bie Tatne


Miqui rniqui mca mca (en el Campo)
Cote qui avro ra (Angapico)
Atare tre (en el Campo)
Cje liju omco piqui (Tajai-Tope)
Cju mahu (Tajai)
Cote moi (Anotai-Mataveri)
Apqui te moci otu o (Angonu)
Coppe (Angara)
Pe pe atarivera (Anaquena). (2)

(1) La mayor parte de los nombres de estos demonios, corresponden al


de hombres o m u j e r e s que en vida tuvieron costumbres depravadas. Los
ttulos entre parntesis corresponden a los lugares de la isla donde efec-
tan sus apariciones (!!)
(2) E s t e diablo anda con una casa de piedra en la mano i la coloca so-
b r e el viajero, p a r a comrselo despus.
40

Caba ro caba ta. (3)


Marnga uca (Angara)
Mata cra cra (Ovaje)
Moco moco pa pa (Anaquena)
Mata vara vara ju ra ai (Angopuna)
Cotru te aca viri (Tongariki)
Pepeh (Acanga)
Mata tutuma (Ce ce)
Manu ma (Anga te)
Hke maku (Baij)
Toque te te (Anga pucura)
Bie moko, Bie kena (son dos diablas, hermanas)
Conu, Hori (tambin hermanas)
jRi copco (Volcn Bana-Kao)
Bie kentea (Mataveri)
Moheva hva (Apia)
Maa (4)

Frases en Jeneral

Come bastante camote en la Cai u ngo cumara popohanga


maana
Estoi comiendo todava Caioti te cai
Comer despacio Cai cora ti
El hombre di camotes Te tne ai te cumara
Ladrn de camotes, etc. i de Tre i?apahana
comida
Come caa Caci ta
Lleno de agua Cua te bai
Treme el cuchillo Tomai te he

(3) E s mujer. Se lleva a un cerro, solo a los hombres, para matarlos.


(4) Piedra diablica. Se entierra para obtener b u e n a crianza de pollos,
etc. o buenas cosechas de camotes, yamas, caas i otras.
41

Plantas indjenas comestibles Taro, ji (yama), Ti, Manota


(se hace chuo), P naco naco
(semilla colorada)
Guarda la comida Apo te ci
Escama el pescado Unhi te ica
Descuera el pescado Bru bru te ica
Descuera la vaca Acah te puca
Pelar el chancho (sacar el pelo) Carra te ru
Hace la comida Catnu te ci
Calienta la comida Acavra te cai
Pn la olla al fuego Acaque te pai quirunga qui
te hji
Cuece los camotes (en hoyo) Cato te cumara
Pela (monda) los camotes Hni hni te cumara
Matar un chancho Catini te ru
Abre el hoyo de la comida Camaa te mu
Saca brevas Nre more te pica
Baja brevas Acatpa te pica
Bota las brevas Caha mai te pica
Enciende el fuego Acah te hji
Apaga el fuego Catini te hji
Pilla una gallina Caru mai te ma
Suelta (deja) la gallina Acatre te ma

Se fu, se march violenta- Cajo a


mente
Venga XJd. luego Cojonii ce cohini
Venga Ud. luego Cojomi ce quo mai
Anda lejos (mandato) Cajo ce conuira
Qutate de delante (id) Cai ce maima
Pngase atras (id) Cabri ce quita
Prate, levntate Caa ce quirunga
42

Pngase boca abajo Araro ce te ro


Adis i anda Cajo
Buenos dias i venga Cojomi
Adonde va Ud? Qui h ce?
Vamonos a acostar Momi tawa
Anda para all Cao jo quir
Venga ac o aqu Cojomi quini
Anda a ver la jente que viene Cao jo cai tetagnata gna ojo
para ac mai qui nei
Vmos a pa.sear Mtu. qui ojo qui ahre tawa
Vmos en la noche a pescar Tawa quitru qui tai ite po qui
te ica
Vmos a rezar Mtu qui te pre
Un viejo viene Ethi r u
Quiero ir a dormir Anga mohoru
Tenga lista la canoa para ir a liva riva te vaca moa qui te
pescar ica
En 20 dias mas me embarco E ra te angabru mahna,
en un buque i me voi a Chile te, ana tu mai te miro ojo
Quihiba

Ropa (en jeneral) Chu


Ropa rota Chu momre
Scate el vestido Captu te chu

Eres un tonto Bo ro piro ce (sesos malos)


Lvate completamente Cahpu pour tecona
Lmpiate bien Cahpu acamai tki (antiguo)
Ay! ay! ayayai! Ag ag
49

T eres tonto Coce mam (tahitiano)


Hazme un cigarro Cabire te ptu
Pn la mano Acarre te erima
Quita la mano Cai te erima
No tiene Ud. vergenza Amahre ce
Ud. no tiene vergenza? Ina hacam ce?
Esprese Arnna (vicioso, anra)
Principiemos conversar (ha- Cojomaitawa qui bananga
blar)

Que tiene (objetos) Ud? E ja ta u?


Que tiene (siente) Ud? E ja to u mai?
Cmo (que) dice Ud? Peh ce qui mai ena?
Bueno, est bien Ma w
Que quiere Ud? Qui h ce?
Cllate Camu
Bueno, bonito fiva riva
Que hora es? Orha (tahiti)?
Yo miro Uimi u
Silla de montar Pepe
Ensilla el caballo Capa te ppe te hi
Amarra Cahre te hoi
Dale agua al Acan
Sbete Kake (kapke) te hi
Bjate del Catpa
Sujeta el Camu
Trae Mumi, toomai te hi
Caballo clicaro Hi mnu
Yegua chcara Hi bajini mnu
Raz indij ena de que hacen una especie de almidon=Maota
Raz o tubrculo como zanahoria de cuyas fibras se hacen nas
sirviendo el tubrculo para dar color, amarillo o naranja, a los
os y a la c a r a = P a
- 44

Dme o pseme Cabai mi


Mujer u hombre vestido del sexo contrario=jRu iba
Yo quiero mucho a mis amigos=C anga rji u tocu hova
Dar vuelta el sombrero en son de combate. La parte de atrs
se pone adelante=Ojo tca tre
Sintate Ca jo
Anda Cajo
Cierra la ventana Capuro te hamra rama rama
Abre Mataki te hamra rama rama
Levanta la ventana Ac a te hamra rama rama
Cierra la puerta Capuro te opni
Se acab, concluy, fin Eti
Se acab, concluy, fin Botih (tahit)
Te pego (te golpeo) Pa pa ce
Todos nosotros vamos a tra- Tatu po cajo qui te anga
bajar
Ojos colorados (enfermedad) Mata ro ro
Andar mal, por defecto de las Apeyura tantr"(tahitiano)
piernas o pies
Como se llama Ud? Coi tu ingoa?
Que edad tiene Ud? E ha tu mata hti?
Como dice Ud. sangre en Peh te ingoa o te toto ite
chileno? tagnata hiba?
Psemelo despues Arnna cabi tu
Maana tengo fiesta Ap te coro
Ud. canta mui bien Ce ut riva riva

Bonita, linda, hermosa iiva riva, nje nje (es tahi-


tiano)
Fea Bque raque
Cuando (que dia) nos casamos? E hia mahna ai poipo tawa?
No querr nunca Ud. Ina u caihnga tu qui u
45

Me quiere Ud? Cabanga ee qui u?


Lo quiero Cahanga u qui ce
Ud. es mui bonita Ce neje neje
fea Ce raque raque
Quiere casarse conmigo? Ai poipo ce qui u?
La abrazo Hi mai ce qui u
Venga para abrazarla Cohomai qui hi mai ce qui u
Dmosnos el brazo Ca hi tawa
No te quiero Ina cahanga ce
Venga aqu cerca para besarla Ac tupu qui mi, eoe qui a
nei, qui hngui tawa
Venga para que nos besemos Cohomi qui hngui tawa
Todas las mujeres son celosas Po pour te bajini macota
Reciba mis saludos Arja mai ce qui u
Yo pienso en Ud. Manu qui ce
Corazon Inanga, maftu (es mas usado,
tahitiano)
Mi corazon sufre por Ud. Mami maftu ce
Todos los dias pienso en Ud. Pour te mahna mamau qui
ce
Dgame Ud. si me quiere Caqui mai ce qui u, cahan-
ga ce qui u?
Quiero una joven, estoi can- Anga u qui te poki api, au
sado de las mujeres viejas mni (tambin roji roji) te
bie ru u.
Adis, buenos dias etc. saludo Yorna (tahit)
en jeneral
Ya se fu Cu ojo
Hombre simptico Erpa,, rpa
Mujer simptica Eca, uca
4t

Frases sexuales y scatolgicas

Clitoris Matatu, tatki


Concubitus Nne
Fruamus coitu Mtu qui nene
Coitus fictus inter mulieres Malira
Coitus contra n a t u r a m per Ay te cauja
anum
Masturbatio virorum Pure ir
Masturbatio feminarurn jinia aho te cac
Mulier devirginata Hke bie
Yestem tibi dabo si rnecumCabi ce te chu, momoi
concubueris tawa
Mentulam penitus immitte Caro re quiroto ni
Bonam mentulam habes Ure riva riva to u
Sugere mammas Orno mo te
Mentulam Quinonga, re (tahitiano)
Vulva Comri, cac (tahitiano)
Vulva cum odore mala Cac piro
Anus Caja, mahgnngo
Testiculi Ja
Testiculi magni Ja raj i
Testes tuos magnos operi E pi te ja rji te hre
Esne avidus Veneris? Va vea ce?
Pra'be vulvam Cabi mai (ora, tahitiano) te
cac
Fornicemus? Oro ro tawa?
Fornicare Tqui tqui, ay ay
I ut ar.um tuum squalidum Cajo cahpu te caja one
laves
Fcetidus Piro
Fcetidissimus Piro piro qu
Veniut cubitum camus Cojomai tawa quirunga qui te
roi
47

Cubas upina Came ararunga


Expande femora Caiji te bae
Natos altius tolle Caea quirunga te cauja
Celerius te moveas Hni hni oru mai
Actus ejaculandis E ti
Mentulam erecta Toro re
Canis (insulto muy hiriente) Ur pu
Hac nocte domum tuam ir Ojo r tu au, qui to o, hre
volo ut tibi accumbam ra ite ponei quimoe tawa
Semen Pi p
Semen in vulvam deponere Vacu vacu pi p
Decedo ad mejendum Je ojo u mimi
Decedo ad cacatum Je ojo u neni
Flatus Eve
Flaum emisisti Pnt te ve ce
Pubes Pku
Puella virgo Nre

You might also like