ADRIAN ZANDBERG

Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny

Anarchistyczna Federacja Polski.

Polscy anarchici w dwudziestoleciu midzywojennym

1. WSTP

Historia polskiego anarchizmu nigdy nie przycigaa zbyt wielkiej uwagi badaczy
dziejw ruchu robotniczego1 zapewne zarwno ze wgldu na marginalne wpywy tej
ideologii w polskim spoeczestwie, jak i nieprawomylno tego odlegego od lenini-
zmu rodzaju lewicowoci. Jeli cokolwiek przykuwao uwag badaczy, to raczej udzia
anarchistw w rewolucji 1905 r., malowniczy na swj sposb cig zamachw bombowych
i egzekucji na stokach warszawskiej Cytadeli. rdem takiego wanie, do ograniczo
nego czasowo podejcia do historii polskiego anarchizmu jest zapewne fakt, e znakomita
i wyjtkowo wygodna pomoc naukowa w postaci publikacji rdowej Hermana R a p p a -
p o r t a 2 koczy si na roku 1914. Przejawy dziaalnoci czy nawet myli anarchistycznej
(anarchosyndykalistycznej) w nastpnych latach s autorom znanych mi opracowa obce
bd te przez nich ignorowane3. Chyba najwyraniej wida to w pracy Antoniego M a -
l i n o w s k i e g o , Mit o wolnoci. Szkice o anarchizmie, gdzie autor, po zrelacjonowa
niu smutnego koca grupy anarchosyndykalistw z Krakowa (jej przywdca, dr Augu
styn Wrblewski, po ucieczce do Parya przed przeladowaniami wadz austriackich
popad w chorob psychiczn), przechodzi od razu do opisywania dziejw utworzonego
pod okupacj w 1939 r. Zwizku Wolno i Lud (od 1941 r. Zwizek Syndykalistw
Polskich)4.

1 Najlepszy przykad to wielotomowa Polska Klasa Robotnicza, w ktrej zarwno w czci syntetycznej, jak
i w kolejnych tomach opracowa analitycznych kwestia dziaalnoci anarchistw zostaa niemal cakowicie
pominita.
2 H. R a p p a p o r t, Anarchizm i anarchici na ziemiach polskich do 1914 roku, Warszawa 1981.
3 JedynymwyjtkiemjestpracaM. S 1iwy, Polska myl socjalistyczna 1918-1948, Krakw 1985, s. 148, gdzie
mona znale opis stanowiska AFP w stosunku do przewrotu majowego. Na dziaalnoci grup skupionych wok
dr. Augustyna Wrblewskiego i wychodzcego w Krakowie pisma Sprawa Robotnicza, koczcej si w roku
1913, urywa relacj historii anarchosyndykalizmu na ziemiach polskich . D z i s i w , Anarchosyndykalizm.
Zaplecze teoretyczne, Szczecin 1989, s. 117; podobnie ignoruje okres midzywojenny (cf. dalej w tekcie gwnym)
A. M a l i n o w s k i , Mit o wolnoci. Szkice o anarchizmie, Warszawa 1983, s. 13.
4 W rzeczywistoci bya to kontynuacja przedwojennego Zwizku Zwizkw Zawodowych, organizacji

P R Z E G L D H ISTO R Y C ZN Y , TO M X C III, 2002, Z E S Z . 1, ISSN 0033-2186

32 ADRIAN ZANDBERG

Brak opracowa tematu wie si zapewne take ze skromn spucizn, jak pozo
stawia po sobie Anarchistyczna Federacja Polski. Nie mamy nawet resztek archiwum
organizacji, podstawowe dokumenty odnajduj si w postaci policyjnych odpisw5, a wik
szo informacji jestemy zmuszeni czerpa z ocalaych, pojedyczych numerw prasy
wydawanej przez AFP i z ni zwizanej6. Rzadkie informacje w prasie codziennej ograni
czaj si do notyfikacji aresztowa dziaaczy anarchistycznych7. Wreszcie urywki informa
cji moemy odnale w aktach Komisarza Rzdu dla Miasta Stoecznego Warszawy,
dotyczcych inwigilacji partii i ruchw politycznych8. Wtpliw pociech moe by fakt,
e wiedza wspczesnych politologw na temat dziaalnoci i ideologii polskich anarchi
stw bya take wicej ni wtpliwa9.

2. ORGANIZACJA

Powstanie. AFP powstaa na I Konferencji Krajowej, ktra odbya si 24-26 lipca

192610. W zwoanym przez Komisj Organizacyjn AFP spotkaniu wzili udzia przedsta
wiciele organizacji anarchistycznych z piciu miast Polski11. Jeszcze przed formalnym
powstaniem organizacji rozpoczto wydawanie Gosu Anarchisty, pniej oficjalnego
organu AFP12. Konferencja przyja trzy dokumenty okrelajce przysz dziaalno
organizacji. Wskazania ideowe w zwizy sposb prezentoway podstawowe zaoenia
anarchosyndykalizmu, z negatywnym stosunkiem do parlamentaryzmu i dyktatury proie -

zarazem propastwowej i syndykalistycznej. Z ZZ wyrs z Generalnej Federacji Pracy i by do poowy lat

trzydziestych lojaln organizacj zwizkow zwizan z lewic pisudczykowsk. Pod koniec dwudziestolecia
przejawia co prawda (zwaszcza po III Kongresie tej organizacji w 1937 r.) sympati do walki CNT przeciwko
puczystom generaa Franco, jednak ideowo by zdecydowanie kontynuatorem myli Stanisawa Brzozowskiego,
by moe przy bardzo duym marginesie tolerancji Sorela, ale z pewnoci nie np. Wacawa Machajskiego.
Cf. S. A j z n e r, Zwizek Zwizkw Zawodowych 1931-1939, Warszawa 1979, s. 326 nn.
5 Jak zbir rezolucji i dokumentw I Konferencji Krajowej AFP z 24-26 lipca 1926; AAN sygn. 280/1-5,
k. 20-28 maszynowy odpis tej broszury jest fragmentem korespondencji Powiatowego Komendanta PP
w Tarnowie do Komendy Wojewdzkiej w Krakowie. Opublikowano j w styczniu 1927 r. (cf. Pierwszy Krajowy
Zjazd AFP, Gos Anarchisty 1931, nr 26, s. 7).
6 Chodzi tu przede wszystkim o Walk, anarchistyczny miesicznik wydawany we Francji w latach
1926-1928. Walk redagowano po polsku, bya przeznaczona gwnie dla polskich robotnikw-emigrantw
we Francji (zwaszcza w departamentach Nord i Pas-de-Calais), niemniej prenumerowano j zarwno w Polsce,
jak i w innych skupiskach emigracji zarobkowej, np. w Stanach Zjednoczonych; cf. Od wydawnictwa, Walka
1926, nr 1, s. 1; Sprawozdanie finansowe, Walka 1928, nr 20, s. 6. Duo mniej informacji dostarcza wydawany
w 1925 r. w Paryu i rwnie zwizany z Midzynarodowym Stowarzyszeniem Robotnikw (midzynarodwk
anarchosyndykalistyczn) Najmita.
7 Np. Z kraju, Zycie Robotnicze z 21 lutego 1926, s. 3.
8 W czci opublikowanej informacje o AFP pojawiaj si dwukrotnie w tomie drugim, na stronach 39
i 254-255.
9 Cf. A. e i o w s a, Stronnictwa i zwizki polityczne w Polsce, Warszawa 1925, s. 849-850.
10 AAN sygn. 280/1^1 p. 20; P., Po Konferencji Krajowej AFP, Gos Anarchisty 1926, nr 4, s. 4; artyku
Pierwszy Krajowy Zjazd AFP, Gos Anarchisty nr 26,1931, s. 7 podaje co prawda jako czas powstania organizacji
sierpie, ale wydaje si, e pierwszestwo naley tu przyzna rdom powstaym bezporednio po I Konferencji
Krajowej.
11 P., Po Konferencji Krajowej AFP, Gos Anarchisty 1926, nr 4, s. 4.
12 Walka 1926, nr 1, s. 3, notka informacyjna: Z pocztkiem roku podjto w Warszawie wydawnictwo
Gosu Anarchisty nie podaje dokadnej daty. Walka 1926, nr 1, wysza 15 lutego, mona wic sdzi, e
opisywany Gos Anarchisty 1926, nr 1, zosta opublikowany z pocztkiem tego miesica.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 33

tariatu czy postulatami rewolucji socjalnej, prowadzcej ku spoeczestwu opartemu na

idei federalizmu13. Taktyka zawiera analiz majowego puczu Pisudskiego, do ktrego
anarchici w przeciwiestwie do PPS i KPP od pocztku odnieli si negatywnie,
krytyk dziaalnoci partii politycznych, zwizkw zawodowych i ruchu spdzielczego, na
koniec za przegld metod prowadzenia akcji bezporedniej14. We Wnioskach demon
stracyjnych, poza zoeniem hodu pomordowanym i wizionym przez wadze rewolucjo
nistom, AFP apelowaa do anarchistw na caym wiecie o prowadzenie akcji na rzecz
amnestii dla winiw politycznych w Polsce15. Uchway I Konferencji Krajowej, dotycz
ce taktyki i ideologii, uchylia Konferencja Przedzjazdowa w padzierniku 1927 r., uchwa
lajc na ich miejsce przedoon przez Sekretariat Deklaracj Ideow AFP, ktra niestety
nie zachowaa si16. Ze wzgldu na narastajce represje Pierwszy (i jedyny, o ktrym
dysponujemy jakimikolwiek informacjami) Krajowy Zjazd AFP, zwoany na podstawie
Zasad Organizacyjnych, przyjtych przez grupy czynne w 1928 r., odby si dopiero
w maju 1931 r.17 Organizacja z pewnoci istniaa do roku 193318, a biorc pod uwag
deklarowany rozwj ilociowy19 dotrwaa zapewne do II wojny wiatowej.
Struktura organizacyjna. Nie dysponujemy dokumentem AFP opisujcym struktur
organizacji polskich anarchistw. Rekonstrukcji moemy dokona jedynie na podstawie
urywkw z akt inwigilacji Komisariatu Rzdu na Miasto Stoeczne Warszaw i prasy
anarchistycznej.
Podstawow jednostk organizacyjn AFP byo kolo20, nazywane te grup21. Ocalaa
w aktach inwigilacji relacja z zebrania takiego kola daje nam pojcie o jego liczebnoci
rzdu kilkunastu osb22. Na czele koa stal delegat przedstawiciel w okrgowej Radzie
Delegatw23. On te zapewne odpowiada za prezentowanie wynikw dyskusji i pogldw
koa na forum AFP i jej organw prasowych24. W relacji akt Komisariatu Rzdu Rada

13 AAN sygn. 280/1-5, k. 20-24.

14 Ibidem, k. 24.
15 Ibidem, k. 27-28.
16 Pierwszy Krajowy Zjazd AFP, Glos Anarchisty 1931, nr 26, s. 8.
17 W cytowanym wyej artykule zachoway si w urywkach uchway Zjazdu dotyczce linii taktycznej
organizacji, podkrelajce, e jedynie anarchosyndykalici, skupieni pod czarnym sztandarem MSR, prowadzc
nieugit walk o 6-godzinny dzie pracy, o polepszenie bytu, przechodzc z jednej walki do drugiej, tworzc
i zespalajc midzynarodowy, rewolucyjny front walki klasowej przeciw faszyzmowi, kapitaowi i pastwu,
o Wolne Rady Delegatw Robotniczych i Chopskich jedynie robotnicy, zorganizowani w MSR, dc do
strajku generalnego i rewolucji socjalnej tworz pierwsze kadry bojowe midzynarodowego proletariatu.
AFP odcinaa si rwnie ostro od rzdu faszystowskiego, usiujcego wzmocni swoje pozycje, goszc hasa
rzekomej nadpartyjnoci i nadklasowoci rzdu i pastwa ibidem.
18 Ostatnia (?) znana Walka Klas (pismo wydawane przez anarchistw z AFP od 1931 r.) to 1933, nr 4(16).
19 Ibidem, s. 8.
20 Komunikaty Informacyjne Komisariatu Rzdu na Miasto Stoeczne Warszaw, Warszawa 1993, t. II, s. 255
(dalej: Komunikaty).
21 T nazw spotykamy w pokwitowaniach wpat na fundusz AFP w wielu numerach Gosu Anarchisty,
przykadowo z roku 1928, nr 2(18), s. 8.
22 Komunikaty, t. II, s. 39.
23 Komunikaty, t. II, s. 255; Gos Anarchisty 1927, nr 3(10), s. 5.
24 Tak rol mona zaobserwowa na przykadzie kola Praca, w imieniu ktrego glos na lamach prasy
anarchistycznej zabiera Socius, np. S o c i u s , Nasze stanowisko wzgldem projektu programu Powszechnego
Zwizku Anarchistycznego, Gos Anarchisty 1927, nr 7(14), s. 8-9, podpisany: za grup PRACA Socius.
34 ADRIAN ZANDBERG

Delegatw wysyaa cznika do tzw. Biura Koncentracyjnego, oglnokrajowego orga

nu koordynacyjnego25. Wydaje si, e owo Biuro Koncentracyjne, ktrego ujtej w cu
dzysw nazwy nie by najwidoczniej pewien sam oficer prowadzcy spraw, jest tosame
ze wspominanym wielokrotnie w Glosie Anarchisty czy Walce Klas Sekretariatem
AFP. Wskazywaaby na to identyczna rola, jak miayby peni w AFP owe jednostki
organizacyjne koordynacja, podtrzymywanie cznoci midzy koami, brak kompeten
cji do wydawania polece jednostkom niszego rzdu26. W aktach inwigilacji znajdujemy
jeszcze informacj o podziale k na teoretyczne i cise. Pierwsze zgodnie z nazw
miay zajmowa si dyskusjami ideologicznymi i by luno powizane ze struktur orga
nizacyjn AFP, domen drugich za miao by prowadzenie akcji bezporedniej i dziaal
noci propagandowej. Rnica celw dziaania pokrywaa si we wspomnianej relacji ze
skadem klasowym grup: teoretyczne miay skada si gwnie z inteligencji, cise
za z robotnikw i w ogle ludzi pracujcych fizycznie27.
Nawet te skromne informacje o strukturze organizacyjnej AFP pozwalaj dostrzec
w niej odbicie ideologii federalistycznej. Jednostk kierujc, zarzdzajc i nadajc
zbiorowoci anarchistycznej jej charakter i istot jest g ru p a-------Nie ma takiej racji
stanu organizacji, dla ktrej grupy miayby odstpi od ustalonej przez si linii wytycznej
-------Kada grupa jest autonomiczna w wyborze swojego terenu pracy i metody jej
prowadzenia28. Wszystkie inne struktury peni wobec k rol pomocnicz. Nadzr nad
dziaaniami grup peni, w przypadku spraw lokalnych, ogl czynnych k danej miejsco
woci, a w przypadku oglnokrajowych, ogl k AFP. W ten sposb miaa by realizowa
na idea organizacji bez wodzw, ktrzy w kadej chwili mog zaprzeda masy na lask
i nieask kapitau29, realizujcej w najszerszym moliwym stopniu demokracj bezpo
redni. Sprowadzenie czynnoci ciaa centralnego do funkcji techniczno-administracyj
nych, zaprzeczenie centralizmu demokratycznego, gwarantowa miao uchronienie ru
chu przed biurokratyzacj i losem Rewolucji Padziernikowej30.

25 Komunikaty, t. II, s. 255.

26 W przypadku Biura Koncentracyjnego stosowny ustp znajduje si w relacji B., zapewne oficera
prowadzcego spraw (Komunikaty, t. II, s. 255): Obie instancje [mowa tu o B. K. i Radach Delegatw AZ]
nie stanowi ciaa rozkazodawczego, a istniej jedynie dla utrzymania cznoci i cisego porozumienia.
Analogiczn rol Sekretariatu AFP odnajdujemy w opisie A. S., Federalizm w praktyce organizacji anarchistycz
nej, Gos Anarchisty 1927, nr 3(10), s. 6: ,,R[ada] D[elegatw], jak i Sekretariat maj wic w pierwszym rzdzie
czynnoci informacyjno-zespalajce. Uwidacznia to dobrze proces powstawania Deklaracji AFP w sprawie
stosunku do dziaalnoci KPP. Brak takowej uchway na I Konferencji Krajowej AFP spotka si z krytyk,
w zwizku z czym Sekretariat AFP sformuowa projekt deklaracji i rozesa go do k (P., Po Konferencji
Krajowej AFP, Gos Anarchisty 1926, nr 4, s. 4) midzy 26 lipca a wrzeniem 1926 r. (jako projekt uchway
tekst funkcjonuje we wspomnianym, wrzeniowym numerze Gosu Anarchisty). Dopiero po zaaprobowaniu
treci przez kola, Deklaracja staa si dokumentem obowizujcym i jako taki zostaa opublikowana w numerze
padziernikowym (.Deklaracja AFP w sprawie stosunku do dziaalnoci KPP, Gos Anarchisty 1926, nr 5, s. 3).
27 Komunikaty, t. II, s. 256. Wydaje si, e moemy nawet wskaza w odniesieniu do niektrych k
wnioskujc po nazwach i odbiciu dziaalnoci w prasie anarchistycznej do ktrej kategorii si zaliczay.
Np. wystpujca czsto w pokwitowaniach z Gosu Anarchisty grupa Piekarze naleaa zapewne do cisych,
natomiast koo Praca, zabierajce glos we wspomnianej wyej dyskusji na temat projektu Powszechnego Zwizku
Anarchistycznego, byo zapewne teoretyczne oczywicie przy zaoeniu prawdziwoci informacji pozyska
nych przez agentw Komisariatu.
28 A. S., Federalizm w praktyce organizacji anarchistycznej, Gos Anarchisty 1927, nr 3(10), s. 5.
29 W. o w a 1s i, Jakiej organizacji nam potrzeba ? Co to jest federalizm ?, Walka 1926, nr 8, s. 2.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 35

Dziaalno. Aktywno polskich anarchistw w okresie midzywojennym nie dorw

nywaa skal dziaaniom ich poprzednikw z pocztku wieku, czy nawet (cho tu zapewne
gwnie ze wzgldu na drastyczn rnic w poziomie represji) Pomaraczowej Alterna
tywie i Federacji Anarchistycznej z lat osiemdziesitych-dziewidziesitych XX w. By
to z pewnoci rezultat represji carskich, a potem bezporednich nastpstw Rewolucji
Padziernikowej, po ktrych ruch anarchistyczny odradza si praktycznie od nowa31.
Wobec ideowego bojkotu wyborw32 i niewielkich wpyww w zwizkach zawodowych33,
co uniemoliwiao realizacj podstawowego postulatu akcji bezporedniej, anarchici
skazani byli na dziaalno propagandowo-edukacyjn. Podstawowy jej zrb stanowio
wydawanie prasy. W kraju ukazyway si dwa miesiczniki, oficjalny organ AFP Gos
Anarchisty oraz Walka Klas, wydawana z podtytuem pismo anarcho-syndykalistycz-
ne. Prcz tego wiemy o istnieniu jeszcze dwch tytuw wydawanych w kraju: przezna
czonego dla modziey i przez ni redagowanego Modego Rewolucjonisty34oraz AFP.
Pisma teoretycznego Anarchistycznej Federacji Polski35. AFP wydawaa te na powie
laczu broszury w ramach Biblioteczki Robotniczej36 oraz okolicznociowe ulotki
jak np. z okazji Midzynarodowego Dnia Modziey czy 50 rocznicy mierci Michaia
Bakunina37. W podobnej formie kolportowano te odezwy w sprawie akcji antymili-
tarystycznej czy potpienia morderstwa sdowego dokonanego w Stanach Zjednoczo
nych na dwch anarchistach Sacco i Vanzettim38. Modzi anarchici brali te udzia
w maswkach Zwizku Modziey Komunistycznej, prowokujc dyskusje i szerzc propa
gand AFP39. Poza dziaaniami czysto propagandowymi na zebraniach k prowadzono

31 Czego chc anarchici?, Pary 1924, s. 1; Do czytelnikw, Walka 1928, nr 21, s. 1.

32 Wszelkiego szczebla; . e m, Wybory do Rady Kas Chorych w Warszawie, Glos Anarchisty 1926, nr 5,
s. 1-2.
33 Jak niewielkie byy te wpywy, mona wyczyta z artykuu A. M e 1 e r a, Wolnociowy ruch robotniczy
a MSR, Walka 1928, nr 15, s. 5, gdzie autor zaleca: w Polsce, jaki i w innych krajach, gdzie nie ma sekcji
MSR, anarchici powinni propagowa w zw. zaw. idee anarcho-syndykalistyczne i dy do utworzenia opozycji
rewolucyjnej. Gdy liczba czonkw tej opozycji dosignie 20 i gdy w innych zwizkach opozycja jest do silna,
wtedy reformistyczni kierownicy wyklucz mniejszo rewolucyjn. To jest waciwa chwila do utworzenia
w kraju organizacji anarcho-syndykalistycznej i towarzysze nie powinni waha si przed tym krokiem. Do
utworzenia polskiego odpowiednika CNT czy CGT-SR, o ile wiemy, nie doszo a prasa anarchistyczna
zadowalaa si nawoywaniem robotnikw do wstpowania w szeregi Anarcho-Syndykalistycznej Opozycji
Zwizkowej.
34 Pierwszy numer ukaza si w styczniu 1929 r.; Mody Rewolucjonista, Gos Anarchisty 1929, nr 1(21),
s. 12; Komunikaty, t. II, s. 39. Nie dysponujemy informacjami o ewentualnych dalszych numerach tego pisma.
35 Informacj o ukazaniu si AFP przekazuje Walka Klas 1933, nr 4(16), s. 5.
36 Przetrwaa czwarta z serii broszura z sierpnia 1931 pt. Prawda o Hiszpanii (w zbiorach Zakadu Historii
Spoecznej Biblioteki Sejmowej, sygn. P. 1186).
37 Uroczystoci Bakuninowskie, Gos Anarchisty 1926, nr 4, s. 8.
38 Akcje antymilitarystyczne i uczczenia pamici tow. Sacco i Vanzetti, Walka 1928, nr 20, s. 5; odezwy
zostay wydane po polsku i w jidysz; w sprawie Sacco i Vanzettiego AFP wystosowaa list protestacyjny do
ambasadora Stanw Zjednoczonych w Warszawie jeszcze w 1926 r., wkrtce po potwierdzeniu wyroku, doma
gajc si zawieszenia egzekucji; W obronie Sacco i Vanzetti, Gos Anarchisty 1926, nr 4, s. 5; w Warszawie
wydano take jednodniwk Sacco i Vanzetti (Akcja protestacyjna trwa nadal, Gos Anarchisty 1927, nr 7(14),
s. 10).
39 Rewolucyjnawiadomo, Walka 1928, nr 20, s. 5; gdy modzi anarchici prbowali wznosi na wiecu
okrzyki na cze Sacco i Vanzettiego, wypeniona modymi komunistami sala zaguszaa ich, krzyczc: precz!
36 ADRIAN ZANDBERG

akcj samoksztaceniow, organizujc np. wypeniane referatami wieczorki kropot-

kinowskie40.
Czonkostwo. Ze wzgldu na skp baz rdow rekonstrukcja czonkostwa AFP
wydaje si wyjtkowo trudnym zadaniem. Jestemy praktycznie skazani na z istoty
rzeczy nieobiektywne informacje prasy anarchistycznej. Brak archiwum organizacji nie
pozwala na proste podsumowanie liczby czonkw. Dysponujemy waciwie jedn infor
macj o liczbie obecnych na zebraniu jednego z k w Warszawie41.
W lipcu 1926 r. AFP zaoyli przedstawiciele grup anarchistycznych z piciu miast
rdo, zapewne ze wzgldw konspiracyjnych, nie podaje, ktrych42. Moemy si jedynie
domyla na podstawie odpowiednio wczesnych informacji o dziaalnoci anarchistw, e
idzie o dan miejscowo. W skad owej pitki wchodzia niemal na pewno Warszawa,
gdzie j eszcze przed formalnym ukonstytuowaniem si AFP rozpoczto wydawanie Gosu
Anarchisty43. Przed 1926 r. anarchosyndykalici dziaali te na polskim Grnym lsku44.
Mamy te lad istnienia kontaktw z AFP w Tarnowie na pocztku 1927 r.45
Stosunkowo najwicej informacji zachowao si o organizacji warszawskiej. Oprcz
wydawania Gosu Anarchisty publikowano tu ulotki i jednodniwki46, WO AFP wywie
szaa take czarne transparenty na ulicach miasta47. W Warszawie istniao zapewne kilka
k AFP48. W pokwitowaniach wpat na fundusz organizacyjny czsto pojawia si grupa
Muranw, wnioskujc po nazwie cz Organizacji Warszawskiej49. Inne kolo zbierao
si w mieszkaniu przy ul. Zotej 3650. Anarchici mieli te na pocztku lat trzydziestych
(a zapewne nawet od koca lat dwudziestych) pewne wpywy wrd warszawskich robot

40 Pokwitowania, Glos Anarchisty 1926, nr 5, s. 5; Pokwitowania, Glos Anarchisty 1927, nr 3(10), s. 8.

Dysponujemy relacj z takiego spotkania w aktach inwigilacji Komisariatu Rzdu na Miasto Stoeczne Warsza
w, t. II, s. 39 prelegent, LudwikLome Getze, wygosi na nim referat Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju,
posikujc si odczytywaniem na glos wyjtkw z dziel Kropotkina, a nastpnie podda ostrej krytyce wydaw
nictwo Ksiki z przedmow napisan przez Hempla, nazywajc tego czarn mzgownic.
41 Komunikaty, t. II, s. 39.
42 P., op. cit., s. 4.
43 Gos Anarchisty, Walka 1926, nr 1, s. 3; w Warszawie w 1920 r. powsta te nieco pompatyczny poemat
St. Stanisawskiego (by moe to on kryje si w pokwitowaniach AFP pod inicjaami St. St.?) pt. Do anarchii,
przedrukowany w Najmicie (1925, nr 5, s. 3).
44 Ich delegat bra udzia w konferencji anarchosyndykalistw niemieckiego Grnego lska 31 maja 1925;
cf. Przegld Midzynarodowy, Najmita 1925, nr 5, s. 5
45 W korespondencji Powiatowego Komendanta PP (AAN sygn. 280/1-5, k. 20-28) cf. przypis 5; znajduje
si tam take odpis lutowego numeru Gosu Anarchisty 1927, nr 1-2(9); brak jakichkolwiek innych informacji
o dziaalnoci AFP w Tarnowie.
46 Wspomnianaju: Sacco i Vanzettv, ci. Akcja protestacyjna, s. 10.
47 W padzierniku i listopadzie 1928 r.; Czarne transparenty w Warszawie, Gos Anarchisty 1928, nr 5(20),
s. 10; Akcje, s. 5. Na transparentach widniay hasa: Do walki z dyktatur faszystowsk, kapitaem i pastwem!,
Niech yje rewolucyjna walka klas!, Niech yj Wolne Rady Delegatw Robotniczych i Chopskich! oraz Niech yje
anarchizm! AFP na lamach Gosu Anarchisty dementowaa informacje prasy warszawskiej o antykomunistycz
nej treci napisw. Walka donosia o wywieszaniu transparentw w ramach akcji antywojennej.
48 Komunikaty, t. II, s. 39 wspominaj o zebraniu jednego z k anarchistycznych wchodzcych w skad AFP.
49 Pokwitowania, Gos Anarchisty 1928, nr 2(18), s. 12; Pokwitowania, Gos Anarchisty 1928, nr 4(19),
s. 8; Pokwitowania, Gos Anarchisty 1929, nr 1(21), s. 12.
50 Komunikaty, t. II, s. 39.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 37

nikw piekarskich51 zapewne z nimi naley wiza potwierdzenia wpat na fundusz AFP
od grupy Piekarze52, a take wrd modych robotnikw uczniw zawodowych szk
doksztacajcych53. Wedle relacji agenturalnej czonkowie rekrutowali si przede wszyst
kim spord b[yych] komunistw, ktrzy rozczarowali si do komunizmu, w zwizku
z tarciami wewntrznymi Kompartii, wzgl[dnie] ktrzy z rnych powodw zostali z Par
tii usunici54. Na Grnym lsku, jak ju wspominalimy, anarchosyndykalici dziaa
li przynajmniej od 1925 r.55 Dysponujemy rdami potwierdzajcymi ich aktywno
(w formie organizacji politycznej, nie zwizkowej) w roku 193256. W odzi AFP nie
istniaa przynajmniej do roku 192957. W 1931 r. w Walce Klas pojawiaj si korespon
dencje ze rodowiska piekarzy i malarzy dzkich58, ale potwierdzenie istnienia grupy AFP
mamy dopiero dla roku 193259. Na lad anarchistw natrafiamy te w Krakowie w 1928 r.60

51 R o b o t n i k P i e k a r s k i , Pan Alter straszy anarchizmem i osania robotnikw skrzydami Bundu,

Walka Klas 1931, nr 2, s. 9; wedug autora wrd robotnikw istnia niezaleny od adnej partii zwizek
zawodowy, zwalczany przez komunistw nawet z broni w rku (zamordowano robotnika Neuermana, ktry
przeprowadza z ramienia zwizku kontrol piekarni), z duymi wpywami anarchosyndykalistw. Gdy czonko
wie Bundu prbowali zdoby wpywy w zwizku, rozpoczli swoj dziaalno od przeprowadzania antyanarchi-
stycznych odczytw dla robotnikw. Pod znakiem zapytania pozostaje oczywicie wiarygodno relacji, niemniej
pewne wpywy AFP w tym rodowisku najwidoczniej istniay, co potwierdzayby take pokwitowania wpat od
najprawdopodobniej warszawskiej grupy Piekarze.
52 Druga udokumentowana grupa piekarzy pochodzia z odzi ( P i e k a r z d z k i , Zdrada i rozbicie
wic triumfy, Walka Klas nr 2, 1931, s. 7). Na niekorzy piekarzy dzkich wiadczy jednak fakt, e
Pokwitowania dla grupy Piekarze pojawiaj si ju w marcu 1928 r. (Pokwitowania, Gos Anarchisty nr 2(18),
1928), podczas gdyjeszcze we wpisie do akt inwigilacji AFP z lutego 1929 r. (Komunikaty, t. II, s. 256) znajdujemy
informacj, e anarchici dopiero postanowili przystpi do zorganizowania swoich k na terenie m.in. odzi.
Pokwitowania pojawiaj si te zawsze i tylko wtedy, gdy wystpuj pokwitowania dla warszawskiej grupy
Muranw by moe byy po prostu zbierane razem cf. Aneks.
53 G r u p a u c z n i w - r o b o t n i k w,Na miejskich zawodowych szkoach doszkalajcych. Koresponden
cja z Warszawy, Walka Klas 1932, nr 8(10), s. 11.
54 Komunikaty, t. II, s. 256.
55 Przegld, s. 5.
56 K i l o f , Sytuacja robotnicza na lsku, Walka Klas 1932, nr 4(6), s. 8. Autor namawia robotnikw do
akcji bezporedniej wewntrz centralistycznych zwizkw zawodowych nie ma wic zwizkowej alternatywy
organizacyjnej. Niemniej istnieje organizacja anarchosyndykalistyczna, ktra coraz to wikszego posuchu
zdobywa wrd robotnikw Grnego lska. Organizacja zwizkowa nie pojawia si take w padzierniku
1932 r., w trakcie strajku 6 najwikszych hut, kierowanego przez niezaleny od organizacji zwizkowych, a nawet
sabotowany przez ich kierownictwa komitet strajkowy robotnikw; B o l e k , Zaostrzenie walk klasowych na
G. lsku, Walka Klas 1932, nr 8(10), s. 10.
57 Komunikaty, t. II, s. 256.
58 P i e k a r z d z k i , op. cit., s. 7; St. o w i c k i , W fachu malarskim, ibidem, s. 8.
59 Pokwitowania, Walka Klas nr 8(10), 1932, s. 12; wspomniana jest tam grupa Bauty.
60 We wrzeniu i padzierniku 1928 r. paryska Walka publikuje korespondencj z Krakowa. Nie jest to
oczywicie dowd na istnienie AFP, niemniej w tym czasie Walka zachca do wstpowania w szeregi organi
zacji, relacjonuje jej dziaalno. Dysponujemy dodatkow poszlak, wskazujc na powizanie ze rodowiskiem
AFP. Autor wspomnianego listu, opisujc przegrany strajk metalowcw krakowskich, posuguje si specyficz
nym, przy okazji znieksztaconym sformuowaniem, okrelajc PPS Parti Policyjnych Systemw. To samo
okrelenie znajdujemy w prasie anarchistycznej, ktrej autor korespondencji by najwidoczniej niezbyt uwanym
czytelnikiem, w wersji penej : Partia Policyjnych Systemw walki z ruchem robotniczym. Cf. Sytuacja w Polsce
i zadania ruchu anarchistycznego, Gos Anarchisty 1926, nr 5, s. 4; Z kraju, Walka 1928, nr 19, s. 5; Odpo
wiedzi redakcji, Walka 1928, nr 20, s. 4.
38 ADRIAN ZANDBERG

Prawdopodobnie przynajmniej pojedynczy anarchici dziaali w Tarnowie61, Hrubieszo

wie62 i Przemylu63.
Odrbn kwesti stanowi wpywy AFP w rodowisku robotniczym. Problemem jest
moliwy rozdwik midzy poparciem faktycznym a deklarowanym w z istoty rzeczy
nieobiektywnej i penicej rol propagandow prasie organizacyjnej. Wydaje si, e
jedynym dowodem, ktry potwierdza rzeczywist infiltracj danego rodowiska przez
anarchistw, s drukowane w prasie potwierdzenia wpat na fundusz organizacyjny. Jedy
n grup zawodow, co do ktrej moemy z wysokim prawdopodobiestwem zaoy, e
wrd jej czonkw dziaao koo AFP, a zarazem umiejscowi j geograficznie, stanowili
warszawscy robotnicy piekarscy64. Wpyw anarchistw na wspomniany wyej niezaleny
zwizek zawodowy musia by do gboki, skoro w pokwitowaniach znale mona np.
wpaty ze zbirki przeprowadzonej na Sylwestrze Piekarskim65. W pokwitowaniach oprcz
Piekarzy pojawia si te raz grupa zawodowa Iga66, z do znaczn wpat na fundusz
organizacyjny, niemniej jednak brak jakichkolwiek wskazwek pozwalajcych zlokalizo
wa teren dziaania krawcw-anarchistw.
Ogem w Glosie Anarchisty i Walce Klas przewijaj si nazwy 22 k ocych
na dziaalno AFP67. Przyjmujc za redni liczebno grupy 10 osb68, uzyskujemy liczb
okoo 200 osb zaangaowanych finansowo w dziaalno anarchistyczn. Oczywicie
dane te nie oddaj liczebnoci organizacji, w ktrej wielu czonkw nie sta byo zapewne
na wspieranie AFP69, niemniej jednak daj pewne pojcie o skali Federacji.

3. PRZECIWKO PASTWU I KAPITALIZMOWI

AFP bya organizacj skupiajc anarchosyndykalistw i anarchokomunistw, na

wizujc do tradycji Bakunina, Kropotkina, Federacji Jurajskiej i lewego skrzyda
I Midzynarodwki70, zwizan ideowo z Midzynarodowym Stowarzyszeniem Robotni
kw (midzynarodwk anarchosyndykalistyczn)71. rodowisko polskich anarchistw

61 Tam PP przechwycia materiay z I Konferencji Krajowej AFP; AAN sygn. 280/1-5, k. 28.
62 H r u b i e s z o w i a n i n , Hrubieszw, Walka Klas 1931, nr 2, s. 12.
63 A. B., Szopka wyborcza w okrgu przemyskim, Walka Klas 1931, nr 2, s. 11.
64 Cf. przypis 51. Wski margines niepewnoci dotyczy lokalizacji geograficznej wykluczenie wycznie
odzi nie oznacza, e nie mg to by inny, nie wspomniany w zachowanych rdach orodek.
65 Tak bowiem chyba naley rozszyfrowa skrt Sylw. piek. 10 z, zamieszczony w Pokwitowaniach
w styczniowym numerze Gosu Anarchisty z 1929 r.
66 Pokwitowania za wrzesie i padziernik, Gos Anarchisty 1928, nr 4(19), s. 8.
67 Wykaz wraz z lokalizacj w rdach w Aneksie.
68 Jedyna informacja, ktr dysponujemy, to Komunikaty, t. II, s. 39. W tym zebraniu brao udzia 12 osb
obnienie redniej do 10 wydaje si bezpieczne wobec tego, e zebranie odbywao si w najsilniejszym chyba
okrgu AFP, w Warszawie. Oczywicie wszystkie te wyliczenia maj charakter przybliony i dotycz liczby osb
wspierajcych finansowo dziaalno AFP, niekoniecznie za wszystkich czonkw. Liczb zania te oczywicie
nika ilo zachowanych rde.
69 Np. uczniw doszkalajcych szk zawodowych. Cf. G r u p a u c z n i w - r o b o t n i k w , op. cit.,s. 11.
70 Tak okrelanego przez anarchistw. Cf. Czego chc anarchici?, s. 1.
71 AFP nie moga, jako organizacja ideologiczna, by czonkiem MSR, ktre z zaoenia grupowao
anarchosyndykalistyczne centrale zwizkowe. Czonkami MSR mogy by jedynie, od III Kongresu automatycz
nie, organizacje opozycji anarchosyndykalistycznej wewntrz reformistycznych bd komunistycznych central
zwizkowych. Cf. M. K., Po III Kongresie MSR, Gos Anarchisty 1928, nr 4(19), s. 2-3.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 39

zdecydowanie odrzucao ideologi anarchoindywidualistyczn Maksa Stirnera72, dystan

sujc si take od utopizmu Godwina czy Proudhona73.
Anarchici z Federacji uznawali pastwo za gwn przeszkod na drodze do obale
nia kapitalizmu i zniesienia niesprawiedliwych stosunkw spoecznych. Widzieli w nim
bowiem instytucj z natury rzeczy klasow, obroc uprzywilejowanych i prywatnej was
noci rodkw produkcji. W przeciwiestwie do rewolucyjnego marksizmu, odrzucali
jednak nie tylko pastwo buruazyjne, uznajc, e wadcza i biurokratyczna natura pa
stwa rodzi konieczno istnienia uprzywilejowanej klasy spoecznej ktrej interesy
zawsze bd sprzeczne z interesami podporzdkowanych jej pracownikw74. Nigdy adna
grupa uprzywilejowanych dobrowolnie nie wyrzeka si swoich przywilejw. Istnienie
pastwa stwarza szersz grup spoeczn, ktrej byt zwizany jest z bytem pastwa, ktra
nigdy nie wyrzeknie si swego panowania nad masami, tak e nie ma mowy o jakim
sielankowym zamieraniu pastwa75. Sowem sdzili, e wyzwolenie robotnikw
z utrzymaniem wadzy pogodzi si nie da76.
Walka Mas. Anarchistyczna analiza praw rzdzcych kapitalizmem czerpaa przede
wszystkim z tradycji I Midzynarodwki. U podstaw krytyki kapitalizmu leaa marksow-
ska (cho nazwisko Marksa, wanie ze wzgldu na konflikt sigajcy pierwszego MSR,
oczywicie nie pada) teoria wartoci dodatkowej77. Miejsce centralne za w opisie spoe
czestwa, wbrew formuowanym czsto zwaszcza przez rodowiska komunistyczne zarzu
tom o nieklasowy charakter ideologii, a co za tym idzie i ruchu anarchistycznego78,
zajmowaa kategoria walki klasowej.
Dziki rozptanej przez emigracyjn Grup Anarchistw Rosyjskich dyskusji nad
platform Powszechnego Zwizku Anarchistycznego dysponujemy stanowiskiem Sekre
tariatu AFP, odpowiadajcym przynajmniej czciowo na pytanie o dokadne rozumienie
terminu walka klasowa przez polskich anarchistw79. W tekcie czytamy, e rnice
wobec ujcia marksistowskiego wynikaj z innej definicji sowa proletariat. Podczas gdy
wedug marksizmu ortodoksyjnego klas robotnicz s wycznie robotnicy zatrudnieni
w wielkim przemyle, wedug postpowego za marksizmu kady robotnik fizyczny, dla
anarchistw proletariuszem jest kady wyzyskiwany i uciskany w obecnym ustroju. R
nica ta jednak nie oznacza reprezentowania interesw drobnomieszczastwa, a jedynie
prb skupienia do walki klasowej przeciwko systemowi w jedn wielk klas uciskanych
i wyzyskiwanych take drobnego i redniego chopstwa czy inteligencji pracujcej, na
rwnych prawach z wielkoprzemysow klas robotnicz80.
Istotna rnica pomidzy anarchizmem a rnymi mutacjami socjalizmu marksow-
skiego pojawia si na paszczynie celw, bdcych konsekwencj form prowadzenia walki

72 S. Z a w i e r s k i , Z dziejw anarchistycznej myli i walki. Rozwj anarchizmu od buntw i utopii do

nauki, od nauki do programu, od programu do czynu, Walka 1926, nr 8, s. 6.
73 Ibidem.
74 AAN sygn. 280/1-5, k. 21.
75 . M ., Anarchici, Walka 1928, nr 20, s. 4.
76 P. A r s zy n o w, Walka klas i walka o wadz, Walka 1926, nr 1, s. 3.
77 J a n o w si, Nasze zadania, Walka 1928, nr 14, s. 2.
78 Przykadowo B. .,Anarchici, Myl 36.
79 Oczywicie ze wzgldu na federalistyczn struktur organizacji dokument ten nie ma rangi oficjalnego
stanowiska, pokazuje jednak, jakie pogldy dominoway w AFP. Cf. A. S., Walka klas (Stanowisko Sekretariatu
AFP), Gos Anarchisty nr 4(11), 1927, s. 5-6.
40 ADRIAN ZANDBERG

klasowej. W przeciwiestwie do marksistw, prowadzcych walk klas jako walk poli

tyczn, anarchici uznawali za jedyn jej istot walk ekonomiczn, ktra po zwyci
stwie rewolucji przeradzaaby si w budowanie socjalizmu przez oddolne organizacje
robotnicze, stoj ce poza partiami politycznymi. Te organizacj e walki ekonomicznej miay
sta si zalkiem przyszego spoeczestwa, bez uciekania si do uywania odziedziczo
nego po kapitalizmie pastwa jako rodka walki klasowej, a nastpnie narzdzia do
budowy nowego adu ze wzgldu na wymienione wyej zagroenia81. Cel walki: bezkla-
sowe spoeczestwo przyszoci, nie jest oczywicie zaprzeczeniem klasowoci walki anar
chistw o nowy porzdek spoeczny, raczej wygodnym punktem oparcia dla krytyki ideo
logii porewolucyjnej dominacji klasy robotniczej i dyktatury proletariatu jako podstawy
ustroju ZSRR82.
Filary ustroju kapitalistycznego. Poczwszy od dokumentw I Konferencji Krajowej
AFP przez teksty polskich anarchistw przewija si zwarty katalog czynnikw podtrzymu
jcych trwanie ustroju opartego na wasnoci prywatnej s nimi militaryzm, zwizany
z nim nacjonalizm oraz klerykalizm i religia.
Anarchici wyrniali trzy funkcje militaryzmu, systemu przemocy pastwowej
zmonopolizowanej, jak definiowaa go rezolucja V Kongresu Midzynarodowego Sto
warzyszenia Robotnikw83. Prcz wojen obronnych i zaczepnych, nakierowanych na roz
szerzenie granic pastwowych, i kolonialnych, prowadzonych dla podbicia nowych, za
morskich rynkw zbytu i rde surowcw, uchwala podkrelaa znaczenie wojska dla
walki ze zbuntowanymi masami, rozruchami i strajkami84. Scentralizowana machina,
suca pastwu i kapitaowi, a na dodatek utrzymywana kosztem klas uciskanych i rek
rutujca si przewanie spord nich wanie, wydawaa si czonkom AFP nie do usuni
cia tak dugo, jak dugo istnie bdzie pastwo. Wszelkie interwencje zbrojne, prowadzo
ne rzekomo w imi obrony wolnoci i interesw ekonomicznych spoeczestwa, id w kie
runku wrcz odwrotnym, a mianowicie ku wzmoeniu siy pastwowej i reakcji wewntrz
kraju85. Z przekonania o nierozerwalnym wle kapitalizm to pastwo; pastwo to
wojna86 wynikaa zdecydowana niewiara wobec wszelkiego autoramentu paktw i kon
wencji pacyfistycznych, z paktem Brianda-Kelloga na czele87. Anarchici wyszydzali te
konwencje o humanitarnym prowadzeniu wojen, z ktrych wynikaoby, e ludzkim jest
olepienie ludzi szrapnelami, a nieludzkim zmuszenie ich do wypluwania po kawaku puc
przez uycie gazw bojowych88.

81 J. L e ski , O waciw form walki klasowej, Glos Anarchisty 1928, nr 2(18), s. 3^1; P. A r s z y n w ,
op. cit., s. 3.
82 A. S., Waka klas, s. 6.
83 Wojna i militaryzm. Rezolucja VKongresu MSR, Walka 1928, nr 18, s. 1.
84 Ibidem. Cf. Wojsko a proletariat, Walka 1928, nr 21, s. 4: onierz suy nie tylko wojnie z obcymi
pastwami; jest przede wszystkim narzdziem w rkach buruazji, skierowanym przeciwko masom pracujcym.
Ci, ktrzy panuj, nie cofaja si nigdy przed uyciem siy zbrojnej, gdy boj si o sw wadz czy majtek.
85 AAN sygn. 280/1-5, k. 22.
86 M. S., W obliczu nowej rzezi, Gos Anarchisty 1927, nr 7(14), s. 2.
87 St. S t a r ski , Wojna czy rewolucja socjalna?, Walka Klas 1932, nr 4(6), s. 2. Projekt Kelloga Walka
komentowaa: Ameryka zaproponowaa wielkim mocarstwom Europy podpisanie paktu o uznaniu wojny za
bezprawn. Ameryka ma do tego wane powody chce uniemoliwi jednolity front pastw europejskich
(swoich dunikw) przeciwko sobie; rozumie ona, e w razie wybuchu wojny z pastwami europejskimi pieni
dze, ktre im poyczya, nie zostan nigdy zwrcone. Cf. W 14 rocznic wojny, Walka 1928, nr 18, s. 1.
88 Z. W .,Humanitarna wojna, Walka 1928, nr 8, s. 2.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 41

Podobn rol spenia mia nacjonalizm pastwo podsycao go, by utrzyma

uciskane masy w gotowoci do wojny i odwrci ich uwag od ich rzeczywistych wrogw
klasowych szowinizm narodowy suy jako materia dla polityki pastwowej89. Cala
kwestia narodowa wydawaa si zreszt anarchistom do sztuczna uznawali dziewit
nastowieczny proces ksztatowania si narodowoci za wyreyserowany przez klasy panu
jce nowo powstaych pastw narodowych, dla uprawomocnienia ich wadztwa nad
danym terenem.
Nacjonalizm by zatem kierunkiem bez wtpienia reakcyjnym nie powsta z na
turalnych lub spoecznych potrzeb, jest wytworem, majcym zastpi przestarza teologi
w obronie pastwa i kapitalizmu90. W tej bardzo bliskiej luksemburgizmu analizie pit
nowali te wykorzystywanie momentw narodowych czy narodowowyzwoleczych przez
ruch robotniczy, uznajc podobne dziaania niektrych partii komunistycznych nie za
taktyk walki klasowej, lecz manewr polityczny dyktowany przez interesy pastwowe
ZSRR91.
Klery kali/m AFP uwaaa za archaiczn i odchodzc w przeszo formu akcji
propagandowej pastwa, ktr w funkcji utrzymywania w ryzach spoeczestwa zastpo
way sukcesywnie armia i nacjonalizm. Znaczca rola kleru, sug pastwa i kapitau,
zaznaczaa si dla nich tam tylko, gdzie koci nie jest oddzielony od pastwa w krajach
takich jak Fliszpania czy Polska. AFP mienia si wrogiem kadej religijnoci instytucjo
nalnej ostoi kocioa i gosicielki niemocy ludzi wobec Boga, uznajc, e wiara we
wszelk wszechmoc zniewala siy wasne i energi spoeczestwa, stajc na drodze rozwo
ju spoecznego92. Niech ta, poza wypominaniem klerowi hipokryzji przernych kru
cjat miosierdzia93, przejawiaa si m.in. w akceptacji radykalnych metod konkurowania
z religi o rzd dusz94. Robotnikw zachcano do wystpowania z kociow i gmin wy
znaniowych95.

4. ANALIZA SYSTEMU POLITYCZNEGO

Odrzucenie kapitalizmu byo dla anarchistw jednoznaczne z negacj systemu poli

tycznego powstaego na jego bazie. AFP uznawaa, e niezalenie od form (demokracja
parlamentarna/ dyktatura/ monarchia) polityczne nadbudowy podtrzymuj ustrj zbudo
wany na wasnoci, jedyny margines wyboru pozostawiajc pomidzy kapitalizmem pry-

89 AAN sygn. 280/1-5, k. 2.

90 W. R z - s i, Kwestia narodowa w wietle dziesiciolecia niepodlegoci Polski, Glos Anarchisty 1928,
nr 5(20), s. 8.
91 Ibidem, s. 9; R z - s ki pisa: Samostanowienie narodw nie jest ide proletariack, bo oznacza tworzenie
nowych pastw.
92 AAN sygn. 280/1-5, k. 22-23.
93 Np. Krucjata miosierdzia w praktyce, Walka Klas 1931, nr 2, s. 14: Encyklika encyklik, a interes
interesem. W lubelskim ks. kanonik Jankowski wyrzuci! na bruk wdow po kocielnym Lewczuku przy pomocy
6 policjantw.
94 Walka Klas (ibidem) komentowaa np. w 1931 r. msz papiesk za Hiszpani: Nieszczsny papie
plcze... Nie dziw. Zarobki zmalay. Potne wpywy w Hiszpanii stracone na zawsze. Ale lud Hiszpanii nie
martwi si... W Bilbao zamordowano dwch ksiy, ktrzy wieczorem wyszli na przechadzk. Z grupy robot
nikw dano do nich okoo 10 strzaw, od ktrych obaj padli trupem.
95 Czarna mafia dziaa..., Walka Klas 1931, nr 2, s. 14.
42 ADRIAN ZANDBERG

watnym a pastwowym96. Istnienie partii politycznych i ich dziaalno parlamentarn

oceniaa jako odwracanie uwagi klas uciskanych od rzeczywistej walki klasowej przez
buruazj, dla osabienia ich energii rewolucyjnej i aktywnoci klasowej. Walce politycznej
o przejcie wadzy nad pastwem anarchici przeciwstawiali walk ekonomiczn o zdoby
cie kontroli nad rodkami produkcji przez oddolne organizacje robotnicze budowane na
zasadzie federalizmu, jak Rady Delegatw Robotniczych w rewolucyjnej Rosji97.
W tekstach programowych czy prasie AFP stosunkowo niewielkie zainteresowanie
budziy partie tradycyjnej prawicy czy ludowcy. Wspominano je (przede wszystkim chade
kw) gwnie przy wyliczaniu zdrad partyjnych zwizkw zawodowych98. Obojtno
wobec ich dziaalnoci wynikaa zapewne z zaoenia, e czas tych ugrupowa skoczy
si, a ich miejsce w roli obrocw kapitalistycznego status quo przej ruch faszystowski.
Wrd partii ludowych umiarkowanie dobre opinie zbieraa tylko prokomunistyczna
Niezalena Partia Chopska, namawiana od czasu do czasu na amach prasy anarchistycz
nej do odstpienia od walk sensu stricto politycznych na rzecz organizacji oddolnego
rewolucyjnego ruchu chopskiego99.
Marksizm. Anarchici zgadzali si od czasw I Midzynarodwki z marksistami co
do ostatecznego celu ruchu robotniczego zaprowadzenia bezpastwowego socjalizmu.
Rnice zaznaczay si w wizji osignicia tego celu. Marks, a nastpnie jego tak socjal
demokratyczni, jak bolszewiccy nastpcy, twierdzi, e w miar budowy socjalizmu i orga
nizowania si produkcji wedle nowego, kolektywistycznego sposobu pastwo automatycz
nie podlega bdzie rozkadowi, tak wic w drodze do osignicia tych konkretnych celw
korzystne bdzie wykorzystanie niegronej, po przejciu wadzy przez robotnikw, machi
ny pastwowej. Anarchizm odrzuca t argumentacj twierdzc, e przy budowie socjali
zmu nie mona korzysta ze struktur represyjnych odziedziczonych po ustroju kapitali
stycznym ze wzgldu na niebezpieczestwo degenerowania przez nie nowego systemu na
mod obalonego kapitalizmu. Przejty przez marksizm z wczeniejszej myli socjalistycz
nej postulat politycznej walki proletariatu i uczestnictwa przedstawicieli robotniczych
w parlamentach buruazyjnych nastpcy Bakunina poddawali ostrej krytyce ze wzgldu
na bezcelowo z punktu widzenia realizacji interesw klas uciskanych i negatywne skutki
wcigania robotnikw w walk wyborcz, owocujce osabieniem walk klasowych. Z tych
powodw AFP odcinaa si zdecydowanie od dziaa tak PPS, jak i KPP.
Komunizm. Kwestia stosunku do bolszewizmu zajmowaa do duo miejsca w pro
gramie i publicystyce anarchistycznej. Anarchici czuli si spadkobiercami tradycji Rewo
lucji Padziernikowej100, dlatego te analizowali dogbnie przyczyny degeneracji stworzo
nego przez ni systemu, prowadzcej do Kronsztadtu, a wkrtce potem do stalinizmu.
Dopatrywali si ich gwnie w nieufnoci bolszewikw do klasy robotniczej, poczonej
z wiar w moliwo budowania socjalizmu w warunkach dyktatury proletariatu. W mnie

96 AAN sygn. 280/1-5, k. 22-23.

97 Ibidem, k. 26.
98 Np. W., Wypad szturmowy klasy robotniczej (czego nas nauczy strajk tramwajarzy), Walka 1931, nr 2,
s. 6.
99 R. N., Pastwo i podatki, Najmita 1925, nr 4, s. 2.
100 M. M., W 11 rocznic Rewolucji Rosyjskiej, Glos Anarchisty 1928, nr 5(20), s. 5-7; W 11 rocznic
Rewolucji Rosyjskiej, Walka 1928, nr 21, s. 1; W. W., Nauki i dowiadczenia rewolucji rosyjskiej, Walka Klas
1932, nr 8(10), s. 6-7.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 43

maniu wikszoci anarchistw dyktatura bya ide z gruntu buruazyjn101, a co takiego,

jak dyktatura proletariatu w ogle nie daje si pomyle, gdy w rezultacie chodzi o dyk
tatur partii, ktra bierze sobie prawo wystpowania w imieniu klasy, podobnie jak
buruazja kadego aktu terrorystycznego dopuszcza si w imieniu ludu102. Elita partyjna,
tworzc socjalistyczn pastwow biurokracj, przeksztaca si w now klas spoeczn,
zajmujc miejsce dawnej buruazji. Podstawowy zatem cel socjalizmu powstrzymanie
odbierania robotnikom wypracowanej przez nich wartoci dodatkowej przez klas panu
jc nie moe zosta zrealizowany. Miejsce kapitalizmu prywatnego zajmuje kapitalizm
1
pastwowy .
Prasa zwizana z AFP, diagnozujc sytuacj w ZSRR, podkrelaa odgradzajcy
drog do powstania nowego spoeczestwa, a konieczny dla stabilizacji systemu wzrost
aparatu pastwowego, zainteresowanego utrzymaniem swojej uprzywilejowanej pozy
cji spoecznej. Wskazywano take na odradzanie si kapitalizmu prywatnego, zarw
no w trakcie trwania NEP-u, jak i pniej, w systemie koncesji dla zagranicznych kapita
listw104.
Dramatyczn zmian polityki wewntrznej rzdu radzieckiego, odrzucenie komuni
zmu wojennego i wprowadzenie NEP, M. M. komentowa w Gosie Anarchisty: Zycie
jednak okazao si silniejszym od doktryny i wykazao ca bdno ideologii marksistow
skiej. Pastwo okazao si niezdolne do kierowania yciem gospodarczym, socjalizm
pastwowy dawicy robotnikw sam pocz si dawi. W pl roku po zatopieniu we krwi
powstania Kronsztadzkiego stan rzd bolszewicki przed dylematem: pj po linii
anarchistycznego ustroju bezpastwowego, ktrego zrby tworzyyby Wolne Sowiety, albo
zachowa wadz w swym rku i pj na kompromisy z kapitaem. Biurokracja stanowi
ca trzon KPR nie moga si dobrowolnie swej wadzy wyrzec dlatego, e da tego
doktryna lub sumienie. Dlatego bolszewicy musieli pj drug drog, drog kompromi
sw z kapitalistami, drog N EP-u105. W dokumentach AFP pitnowano ograniczenia
wolnoci sowa i organizacji w ZSRR106, wystosowywano apele o uwolnienie winiw
politycznych107.
Stosunek wobec polskich komunistw okrelia uchwalona przez grupy AFP na
wniosek Sekretariatu we wrzeniu 1926 r. Deklaracja w sprawie stosunku do dziaalnoci
KPP108. Anarchici potpiajc w niej system okrutnego terroru panujcy w ZSRR, okre
lili KPP jako jedn z prawowiernych sekcji Kominternu, ktra prowadzi dziaalno
posusznie wedug wskaza z Moskwy, nie liczc si ze spoeczno-politycznymi potrzeba
mi ycia klasy robotniczej w Polsce. Jednoczenie brali pod uwag fakt, e KPP, narz
dzie polityki rzdu Rosji radzieckiej109, jest dziki brutalnym i krwawym represjom ze

101 M. M., W 11 rocznic, s. 6.

102 R. R o c k e r , Dyktatura czy rewolucja, Najmita 1925, nr 3. Kwestia dyktatury powracaa przy dys
kusjach dotyczcych obrony rewolucji.
103 M. R., Trzy drogi walki o socjalizm Walka 1926, nr 8, s. 1-2.
104 Z w i z k o w i e c , sytuacji w Rosji, Walka 1928, nr 17, s. 3; idem, O sytuacji w Rosji, Walka nr 18,
1928, s. 3; idem, O sytuacji w Rosji, Walka 1928, nr 19, s. 4.
105 . ., W 11 rocznic, s. 7.
106 Np. AAN sygn. 280/1-5, k. 25-26.
107 Czy anarchici powinni nadal przebywa za kratami wizie ZSRR, Gos Anarchisty 1928, nr 5(20), s. 9;
Terror w Rosji sowieckiej, Walka Klas 1931, nr 2, s. 15-16.
108 Deklaracja AFP, s. 3.
44 ADRIAN ZANDBERG

strony polskiego rzdu zudnie postrzegana przez robotnikw jako symbol walki
0 polityczne i spoeczne wyzwolenie proletariatu110. Dlatego te, podkrelajc niemo
liwo nawizania ideowego porozumienia midzy anarchistami a komunistami, Dek
laracja zalecaa unikanie organizacyjnych wystpie przeciwko komunistom, ktre
mog suy reakcji jako bro w walce z ruchem rewolucyjnym w Polsce111.
Socjaldemokracja. W krytyce reformizmu PPS, Bundu czy klasowych zwizkw za
wodowych AFP zajmowaa pozycje do zudzenia podobne do bolszewickich. Prasa anar
chistyczna pena jest zdecydowanie pejoratywnych okrele socjalistw wcznie z socjal-
zdrad czy nawet socjalfaszyzmem112. Anarchici uwaali za bdne przekonanie Mark
sa o niemonoci wybuchu rewolucji socjalistycznej w krajach sabo rozwinitych, gdzie
kapita nie osign jeszcze wystarczajcego stopnia koncentracji, wypowiadajc wprost
to, co stanowio cich praktyk leninowskiej rewizji marksizmu113. Konsekwencje w isto
cie rzeczy marksistowskiego rozumowania socjaldemokratw w postaci przeniesienia
w tym czasie walki o prawa robotnicze na teren parlamentu i prb budowy socjalizmu
w realiach demokracji buruazyjnej przez rzdy robotniczo-chopskie uwaali w prak
tyce za zdrad interesw proletariatu i pjcie elit partii II Midzynarodwki na ugod
z kapitaem. Tak interpretowano wczenie si socjalistw w funkcjonowanie pastwa
w optyce anarchistycznej z definicji aparatu obrony przeciw rewolucyjnym deniom mas
pracujcych114. Federalistyczna krytyka dotykaa te oczywicie dominacji struktur pio
nowych w organizacjach socjalistycznych, gdzie robotnik-socjalista poddany jest lepo
centralnym organom partyjnym i nie wie nawet, co tam u gry o losach jego decyduj
1radz, a ugodowe wobec kapitau decyzje przywdcw socjalistycznych s wykonywane
przez robotnikw wbrew ich wasnym interesom115. Przykadw zdrady i podporzdkowa
nia interesw klasy robotniczej partykularnym interesom partyjnym AFP dopatrywaa si
te w dziaalnoci socjalistw w ruchu zawodowym. Przywdcw klasowych zwizkw
zawodowych, okrelanych wdzicznym mianem boncw (sic!), prasa anarchistyczna
obwiniaa o przegrane strajki116. Oskarano ich nawet o inspirowanie czonkw zwizkw
do stania si amistrajkami117. Podporzdkowanie organizacji walki ekonomicznej partii
prowadzio zdaniem anarchistw do utraty zaufania do zwizkw przez masy robotnicze
i osabienia ruchu zawodowego, a na dodatek ograniczao jego dziaalno do podpisy
wania, haniebnych do ywego, w masy proletariackie godzcych umw z przedsibiorca
mi, do potulnego przyjmowania wyrokw arbitray rzdowych i marnowania si potrzeb

110 Deklaracja AFP, s. 3.

111 Jest moliwe, e ta wanie kwestia bya przedmiotem dyskusji prowadzonych w AFP w 1929 r., ktre
zaowocoway nowymi uchwaami taktycznymi na I Zjedzie w roku 1931. Z urywkw uchwa, ktre zachoway
si (Pierwszy Krajowy Zjazd AFP, s. 8), mona wysnu domys, e chodzio tu o zaostrzenie stanowiska wobec
komunistw w porwnaniu do Deklaracji.
112 Np. Ulotka z okazji Midzynarodowego Dnia Modziey, wrzesie 1928 r., R o b o t n i k P i e k a r s k i ,
op. cit, s. 10; J. z - s i, Dlaczego robotnicy nie powinni i do wyborw, Gos Anarchisty 1928, 2(18), s. 1;
St. M 1o t, Metoda walk codziennych, Gos Anarchisty 1927, nr 4(11), s. 1.
113 J a n o w s k i , op. cit., s. 2.
114 M. R., op. cit., s. 1.
115 Ibidem; S - i, Socjalici a wybory, Walka 1928, nr 19, s. 3.
116 Fala przegranych strajkw, Walka Klas 1931, nr 2, s. 1-2; W., op. cit., s. 6-7.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 45

nych do walki z kapitalizmem na jaowe spory i ktnie z tzw. lewic zwizkow, tj. ko
munistami118.
Faszyzm. Pisudczycy. AFP definiowaa faszyzm jako ideologi potnego, scentra
lizowanego pastwa syndykalistycznego, zbudowanego na solidaryzmie klas spoecz
nych, chronion przez biay terror i dyktatur wojskow119. W anarchistycznej optyce
faszyzm by dopenieniem i konsekwencj ugody z pastwem buruazyjnym, na jak sza
marksistowska prawica socjaldemokratyczna120. Przyjcie zaoenia o moliwoci wyko
rzystania pastwa dla realizacji interesw klasy robotniczej argumentowali anarchici
powoduje, e spr socjalistw z faszystami dotyczy tylko form sprawowania wadzy
pastwowej i personaliw przywdcw, nie za kwestii fundamentalnej: wyzwolenie klasy
robotniczej czy te kapitalizm, bez znaczenia prywatny czy pastwowy121.
W Polsce AFP dopatrywaa si faszystw w szeregach obozu Jzefa Pisudskiego,
genetycznie zwizanego wanie z prawic socjaldemokratyczn wrd czonkw daw
nego Zwizku Naprawy Rzeczypospolitej, dziaaczy zwizkowych z Generalnej Federacji
Pracy, rozamowcw z warszawskiego OKR PPS, pniej PPS Frakcji Rewolucyjnej.
Propagowan przez czystych syndykalistw z GFP bezpartyjno zwizkw zawodowych
anarchici rozszyfrowywali jako bezklasowo, celem jej bowiem miao by zwizanie
organizacji zawodowych z aparatem administracyjnym pastwa, a co za tym idzie wyrze
czenie si walk klasowych, skazanie na arbitra rzdowy, faktyczne podporzdkowanie
interesw klasy robotniczej dobrobytowi caego spoeczestwa122. Poniewa jednak inte
resy kapitau i proletariatu s biegunowo przeciwne stwierdza Glos Anarchisty to
w praktyce rzecz jasna, faszyci s najgorliwszymi rzecznikami kapitau123. Std te
Pisudski dotrzyma solennie przyrzecze danych obszarnikom w Niewieu, wykona
zobowizania, zacignite wobec wielkiego przemysu124, dziki temu sanacyjne zwizki
zawodowe to zorganizowane amistrajki, zdrajcy i wrogowie klasy robotniczej, gotowi na
kade zawoanie czynnie wystpi w obronie kies kapitalistycznych125.
AFP, jak ju wspomniano, od samego pocztku ustosunkowaa si wrogo do przewro
tu majowego, z gry zakadajc, e radykalna demokracja zawsze znajdzie drog do
porozumienia z reakcyjn buruazj przeciwko klasie robotniczej126.

118 K a u a ,Proletariat polski na bezdrou. Kongres Zwizkw Zawodowych w Warszawie, Najmita 1925,
nr 5, s. 4.
119 M. B., Faszyzm w ruchu robotniczym, Gos Anarchisty 1929, nr 1(21), s. 4.
120 M. B., Frakcja Rewolucyjna Polskiej Partii Socjalistycznej, Gos Anarchisty 1928, nr 4(19), s. 7.
121 Ibidem: Jeeli Moraczewski, Jaworowski i inni wysuwaj koncepcj ustroju, ktry nazywaj socjali
zmem pastwowym, tzn. ustrojem opartym na hegemonii robotnikw w politycznym i gospodarczym kierownic
twie spoeczestwa pod kontrol lub we wsppracy z administracj pastwow nie stoj przez to w sprzecz
noci zasadniczej z ideologi marksistowsk, ktra mwi o wykorzystaniu aparatu pastwowego w walce z kapi
talistami.
122 M. B., Faszyzm, s. 5.
123 Ibidem, s. 4.
124 Do proletariatu miast i wsi! (odezwa pierwszomajowa Anarchistycznej Federacji Polski), Walka Klas
1933, nr 4(16), s. 1.
125 M. B., Faszyzm, s. 5; niestety, nie dysponujemy rdami obrazujcymi stosunek AFP do nastpcy
Generalnej Federacji Pracy, Zwizku Zwizkw Zawodowych po jego zerwaniu z obozem pisudczykowskim
i pojawieniu si w tej organizacji zdecydowanych sympatii do np. CNT po III Kongresie w 1937 r.
126 AAN sygn. 280/1-5, k. 24.
46 ADRIAN ZANDBERG

5. PROGRAM POZYTYWNY

Anarchici z AFP definiowali jako cel swojej dziaalnoci rewolucj spoeczn, ktra
stworzy bezklasowe spoeczestwo przyszoci na gruzach ustroju kapitalistycznego. Klu
czowe znaczenie miao dla nich rozrnienie pomidzy rewolucjami politycznymi a spo
ecznymi. Te pierwsze charakteryzowao w ich ujciu denie do obalenia starego ustroju
i ustanowienia nowego, sprawiedliwszego rzdu i wydanie nowych praw127, jednak po
zostawiajc przy yciu instytucje pastwowe i tym samym przywilej pewnej klasy, nie
osigay one ani politycznej, ani ekonomicznej rwnoci128. Rewolucja spoeczna za musi
znie zarwno instytucje pastwowe, jak i podzia na klasy, ustanowi zarwno wolno
polityczn, jak i ekonomiczn129. W AFP uwaano, e nastpi ona jako ywioowa kon
sekwencja prowadzenia akcji bezporedniej na terenie gospodarczym, a jej zacztkiem
stanie si strajk generalny130.
Dziaalno w realiach kapitalizmu. Podstawow drog przygotowywania rewolucji
spoecznej miaa by dziaalno zwizkowa, tworzenie oddolnych, zdecentralizowanych
organizacji walki ekonomicznej i prowadzenie przez nie walki klasowej. To one mia
y w chwili wybuchu rewolucji przej organizacj wytwarzania i spoycia na zasadach
komunizmu bezpastwowego i zbudowa podstaw ekonomiczn przyszego spoecze
stwa, federacj wytwrcw i spoywcw131. Z krytyki dziaalnoci istniejcych central wya
nia si obraz modelowych, rewolucyjnych zwizkw zawodowych, pniej dopeniany
opisami dziaalnoci hiszpaskiej CNT.
Podstawowym postulatem miao by uwolnienie organizacji spod wadczego wpywu
partii politycznych, owocujcego niemal penym ubezwasnowolnieniem ideowym132, za
razem skazujcego je na bycie narzdziem rozgrywek politycznych133, a w konsekwencji
na utrat skutecznoci dziaania, zaufania robotnikw i co za tym idzie masowoci
organizacji134. Struktura organizacyjna rewolucyjnych syndykatw miaa by zbudowana
na zasadach oddolnego federalizmu z podstawow jednostk decyzyjn w postaci
komitetu fabrycznego w zakadzie pracy135. Komitety obejmujce pracownikw przedsi
biorstwa bez rnicy przekona politycznych i narodowoci, miay prowadzi walk
z kapitalistami w miejscu pracy, podejmujc autonomicznie decyzj co do metod i skali
dziaa. Komitety czy si miay w nowego typu zrzeszenia zawodowe federacje,

127 J a n o w s k i , op. cit., s. 2.

128 AAN sygn. 280/1-5, p. 2.
129 Ibidem.
130 St. S t a r s i, op. cit., s. 5; ., Walka klas i rewolucja spoeczna, Glos Anarchisty nr 4,1926, s. 5.
131 . P., Czym by powinny, a czym s zw. zaw.?, Glos Anarchisty 1927, nr 3(10), s. 3.
132 Jak w przypadku zwizkw klasowych, gdzie wszystkie uchway Komisji Centralnej, wszelkie posunicia
i wystpienia zwizkw byy uprzednio przesdzane przez organy partyjne. Uchway ostatniego kongresu na
kilka dni przedtem byy ju ustalone i ogoszone w organie centralnym PPS Robotniku, cyt. za: a 1u a,
Proletariat polski na bezdrou. Kongres Zwizkw Zawodowych w Warszawie, Najmita 1925, nr 5, s. 4.
133 AAN sygn. 280/1-5, k. 26: Zamiast broni codziennych spraw klasy robotniczej i przygotowa j do
objcia po zwyciskiej rewolucji kierownictwa wytwrczoci, s one terenem haniebnych walk partyjnych
o wpywy wrd robotnikw.
134 M. P., op. cit., s. 3.
135 AAN 280/1-5, . 26; A. S., Idea komitetw fabrycznych w naszym programie zawodowym, Gos Anarchi
sty 1926, nr 4, s. 4.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 47

i dalej w oglnokrajowe konfederacje dla poczenia sil w walce ekonomicznej. Z

czone ze sob, od dou w gr, wedug miejscowoci i gazi przemysu utworz
zrzeszenie zawodowe, parti na zasadach decentralizmu i rewolucyjnej walki klas136. Rola
organw wyszego rzdu nie miaa wykracza poza sfer koordynacyjno-informacyjn,
za miejscem podejmowania rzeczywistych decyzji dla uniknicia niebezpieczestwa
zbiurokratyzowania, a co za tym idzie oportunizmu w onie nowej organizacji miay by
same komitety fabryczne137.
Treci dziaalnoci anarchosyndykalistycznych zwizkw zawodowych bya w wizji
AFP akcja bezporednia. Bezporednia pisa St. M 1o t w Gosie Anarchisty
przede wszystkim dlatego, e wyklucza ona jakichkolwiek przedstawicieli partii czy przy
wdcw zwizkowych, tj. ludzi stojcych ponad i poza walk ekonomiczn robotnikw
i starajcych si j podporzdkowa interesom swojej partii. Bezporednia nastpnie
dlatego, e toczy si ona w warsztacie pracy, twarz w twarz z kapitalist i nie ucieka si nie
tylko do porednictwa partii, ale i rzdu138. Praktycznymi formami jej prowadzenia byy:
rewolucyjne demonstracje uliczne, strajk rewolucyjny, sabota, bojkot oraz strajk po
wszechny, skierowane przeciwko kapitalizmowi139. Anarchici wskazywali na skuteczno
takich wanie radykalnych dziaa twierdzc, e nawet niewielkie, dyskredytowane przez
nich zdobycze ruchu robotniczego, z omiogodzinnym dniem pracy wcznie, klasa uci
skana zdobya nie dziki arbitraowi rzdowemu czy dziaalnoci parlamentarnej, ale
zmuszajc pastwo i kapitalistw do ich prawnego uznania drog rewolucyjnej akcji
bezporedniej140.
Osobn kwesti w taktyce prowadzenia walk klasowych stanowi dla ruchu anarchi
stycznego terroryzm. W oczach spoeczestwa ten aspekt dziaalnoci anarchistycznej,
cho praktycznie nieobecny w dwudziestoleciu, by czynnikiem odstraszajcym robotni
kw czy inteligencj od AFP141. Biorc to pod uwag I Konferencja Krajowa AFP, uznajc
zgodnie z tradycj donioso indywidualnego terroru ekonomicznego i politycznego
jako czynnikw budzcych instynkty rewolucyjne w masie robotniczej, w rzeczywistoci
zakazywaa jego uycia poza wyjtkowymi sil rzeczy okolicznociami, w ktrych mgby
on zyska akceptacj szerokich rzesz robotniczych, wzywajc jednoczenie do nieuba-

136 AAN sygn. 280/1-5, k. 26.

137 Ibidem; A. S,,Federalizm w praktyce organizacji anarchistycznej, Glos Anarchisty nr 3(10), 1927, s. 5-6;
J a n o w s k i , op. cit., s. 2: Zycie zwizkowe nie skupia si tylko w centrum, lecz rozwija rwnomiernie w caym
kraju. Inicjatywa miejscowych zwizkwjest bardzo wielka, zdrada wodzw jest uniemoliwiona. O yciu bowiem
ruchu decyduj kongresy, a najwaniejsze uchway przeprowadzane s nie z rozkazu centrali, lecz drog
referendum i s przyjmowane za zgod wszystkich lub wikszoci zwizkw.
138 St. M 1o t, Metoda walk codziennych, Gos Anarchisty, nr 4(11), 1927, s. 2.
139 AAN sygn. 280/1-5, k. 23, 26. Dokument I Konferencji Krajowej AFP Taktyka precyzowa wskazania
dotyczce rewolucyjnoci demonstracji ulicznych: Konferencja potpia stanowisko partii komunistycznej,
prowadzcej bezbronnych robotnikw na ulice przeciwko uzbrojonej policji i faszystom, reakcyjnym czy socja
listycznym. Wzywa klas robotnicz do stawiania w czasie demonstracji zbrojnego oporu wrogom proletariatu.
Cf. Prawda o Hiszpanii, s. 9.
140 AAN sygn. 280/1-5, k. 23, 26: Od siy klasy pracujcej zaley te, czy prawo wydane przez pastwo
pozostaje tylko papierkiem, czy te jest wcielane w ycie.
141 Cf. wykorzystywanie tego schematu do propagandy antyanarchistycznej przez Bund: R o b o t n i k
48 ADRIAN ZANDBERG

ganego tpienia rozpowszechnionej w Polsce zarazy prowokacji w organizacjach robot

niczych142.
Rewolucja spoeczna. Rewolucja spoeczna w wizji AFP nastpuje jako konsekwen
cja pasma zaostrzajcych si walk klasowych, w ktrych ze strony proletariatu dochodzi
do przeksztacenia si szeregu akcji bezporednich w obejmujcy cale spoeczestwo
strajk generalny143. Po krtkotrwaej pierwszej fazie strajku, zniszczeniu gospodarki kapi
talistycznej, rewolucyjne komitety fabryczne w miastach a chopskie na prowincji miay
przej drog akcji bezporedniej kontrol nad rodkami produkcji. By zapewni utrzy
manie cigoci procesu produkcyjnego, komunikacji itp., przed wybuchem strajku gene
ralnego anarchosyndykalistyczne zwizki organizuj si wedug gazi przemysu w skali
midzynarodowej144. Jeszcze przed cakowitym zorganizowaniem produkcji nastpuje
podzia zapasw w celu zdobycia szerokiego poparcia dla rewolucji: Chleb i dach nad
gow dla wszystkich oto pierwsze haso rewolucji!145. Organizacja produkcji nastpuje
oddolnie, wedug decyzji komitetw fabrycznych, koordynowana przez stworzone przez
nie jeszcze w czasach walk ekonomicznych z kapitalizmem federacje przemysowe. Dys
trybucj dbr wrd ludnoci i wymian artykuw pomidzy miastem i wsi anarchici
chcieli powierzy bd tzw. giedom pracy146, czyli zrzeszeniom syndykatw danej miejsco
woci, bd specjalnym sekcjom przy lokalnych radach delegatw robotniczych, ewentu
alnie podporzdkowanym im spdzielniom147.
AFP nie rozstrzygaa kwestii politycznej nadbudowy spoeczestwa bezpastwowego
socjalizmu, wychodzc z zaoenia, e kada nowa forma gospodarcza pociga za sob
now form organizacji politycznej spoeczestwa, a gospodarka socjalistyczna musi mie
rwnie swoj odrbn form organizacji politycznej, ktra jednak nie moe nic odziedzi
czy z naszego ustroju politycznego148. Niemniej jednak anarchici przekonani byli, e
w nowej rzeczywistoci ideow podstaw, na ktrej zbudowane bd ewentualne struktury
polityczne, bdzie federalizm149, zanikn za wszelkie pozostaoci po dawnych struktu
rach pastw kapitalistycznych, z granicami, a w dalszej perspektywie rnicami narodo
wociowymi i rasowymi wcznie150.

142 AAN sygn. 280/1-5, k. 27.

143 Ibidem, p. 23; M. B., Budownicza rola anarcho-syndykalizmu, Walka Klas 1932, nr 4(6), s. 3; W. Rz.,
Po strajku dzkim, Glos Anarchisty 1928, nr 4(19), s. 6-7.
144 J a n o w s k i , op. cit., s. 3.
145 M. B., Budownicza rola, s. 3.
146 Ibidem. Organizacja produkcji na wsi wraz z ocen szans na poparcie rewolucji spoecznej przez
poszczeglne warstwy chopstwa: M. S., W kwestii rolnej, Gos Anarchisty 1927, nr 4(11), s. 2-4/6; J a n o w s k i ,
op. cit., s. 3-5.
147 J a n o w s k i , op cit., s. 5.
148 AAN sygn. 280/1-5, k. 26.
149 Ibidem, k. 24: Spoeczestwo anarchistyczne to sie samodzielnych komrek, poczonych ze sob
od dou do gry na skutek bodca potrzeb yciowych. Kada samodzielna komrka wyania swj organ
wykonujcy tylko to, co polecaj mu jego wyborcy te za organy wykonawcze wyaniaj spord siebie ogl
nospoeczny organ wykonawczy. W kadej chwili podlegajce odwoaniu i stale drog publikacji codzien
nych lub okresowych kontrolowane, organy te nie maj adnej mocy rozkazowej ustawodawczej i s tylko
zespalajco-wykonawczym przedstawicielstwem spoeczestwa.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 49

Problem obrony rewolucji. Dla anarchistw kwestia organizacji zbrojnej przeznaczo

nej do walki z kontrrewolucj bya o tyle trudna, e wymagaa skonfrontowania ideolo
gicznej niechci do organizacji hierarchicznej z realiami wojny. Do zagadnienia obrony
rewolucji nie odnosiy si dokumenty I Konferencji Krajowej. Stanowisko Sekretariatu
AFP zostao sformuowane w ramach dyskusji nad wspomnianym ju, zgoszonym przez
rosyjskich emigrantw-anarchistw, projektem platformy ideowej Powszechnego Zwiz
ku Anarchistycznego i opublikowane w lutym 1927 r.151 w polemice do powyszego pro
jektu. Sekretariat akceptowa istnienie zorganizowanej armii152, z dowdcami i naczelnym
wodzem wcznie153, podporzdkowanej w sprawach o zasadniczym znaczeniu spoecz
no-politycznym, jakkwestiazawarciapokoju, Radzie Delegatw Robotniczych i Chopskich,
niezalenej od nich w poczynaniach strategicznych i planach operacyjnych154. Zgodnie
z Platform PZA, armia powinna by wedle tego dokumentu zbudowana na zasadzie
dobrowolnego zgaszania si robotnikw i mie charakter klasowy155, towarzyszy jej
powstaniu miao take powszechne uzbrojenie proletariatu156. Sekretariat AFP odci si
od postulowanego przez autorw Platformy pozostawienia armii w okresie por ewolucyj
nym, dla walki z kontrrewolucj na ukrytych terenach wojny domowej. W swoim stanowi
sku akceptowa istnienie armii, jako za koniecznego, w okresie walki z kontrrewolucj na
otwartych terenach wojennych, ale uwaa za konieczne natychmiastowe jej rozwizanie
po zakoczeniu walk polowych157. Kwestia stosunku do ruchu machnowskiego zostaa
w tekcie praktycznie pominita158.
Z chwil, gdy rewolucja zakoczya si zwycisko, koczy si rwnie kontrrewolu
cja; pozostaj jedynie kontrrewolucjonici159. Odrzucajc formu walki z nimi przez

151 Zagadnienie obrony rewolucji (stanowisko Sekretariatu AFP), Glos Anarchisty 1927, nr 1-2(9), s. 6-8
(odpis w korespondencji Komendy Powiatowej w Tarnowie do Komendy Wojewdzkiej PP w Krakowie, AAN
sygn. 280/1-5, k. 34-36).
152 Zagadnienie obrony rewolucji, s. 6: Min! ten czas, kiedy rewolucyjny anarchista achn si na myl
o utworzeniu natychmiast wraz z wybuchem rewolucji zorganizowanych oddziaw wojskowych dla walki ze
zorganizowan, kontrrewolucyjn sil wojenn. Dzi kady rewolucyjnie wiadomy anarchista zdaje sobie spraw
z niezbitego, a wielokrotnie potwierdzonego w ostatnich latach faktu, e nie przeciwstawi wojennej sile kontr
rewolucji w okresie rewolucyjnym jednolitej, regularnej organizacji wojenno-rewolucyjnej, znaczy nieodpowie
dzialnie zniweczy wszystkie krwawe wysiki rewolucji. Z tego, co moemy wyczyta z broszury Czego chc
anarchici?, s. 15, dla polskich anarchistw-emigrantw w czas min! nie dawniej ni 3 lata wczeniej, gdy
odrzucali jeszcze istnienie jakiejkolwiek armii.
153 W prasie zwizanej z AFP pojawia! si postulat prawa wybierania, odwoywania i kontroli oficerw przez
rady onierskie cf. J a n o w s i, op. cit., s. 3.
154 Ibidem, s. 7.
155 Ibidem.
156 Ibidem, s. 6.
157 Ibidem, s. 7-8: Zorganizowana walka z kontrrewolucj na ukrytych terenach wojny domowej i utrzy
manie do tego specjalnego aparatu wielotysicznej armii wyoni z siebie w najlepszym przypadku cze-ka, co
moe by usprawiedliwione podczas panowania dyktatury bolszewickiej, ale chyba nigdy u zarania ustroju
anarchistycznego.
158 Ibidem, s. 7: A ruch machnowski? Przede wszystkim te dane, jakie posiadamy o dziaalnoci oddziaw
Machno, nie wystarczaj, eby skonstatowa, o ile poczynania machnowcw byy zgodne z zasadami anarchizmu,
a po wtre oddziay Machno przez cay czas swego istnienia byy na froncie pod gradem kul.
159 Walka z kontrrewolucj i walka przeciwko kontrrewolucji (Stanowisko Sekretariatu AFP), Gos Anarchi
sty 1927, nr 3(10), s. 7.
50 ADRIAN ZANDBERG

uycie wojska czy stworzenie staej organizacji do walki ze spiskami160, Sekretariat AFP
wychodzi w swoim stanowisku z zaoenia, e najlepsz metod zabezpieczenia si przed
odrodzeniem si kontrrewolucji jest proklamowanie i realizowanie faktycznej rwnoci
dla wszystkich yjcych w porewolucyjnym spoeczestwie161. Odcina to nielicznym gru
pom z definicji stojcym na wrogich wobec nowego spoeczestwa pozycjach (wielka
buruazja, byli wysocy urzdnicy pastwowi, wyszej rangi oficerowie) ewentualne zaple
cze wrd innych klas spoecznych. Ani klasa rednia, ani drobnomieszczastwo nie
zechc naraa swojego istnienia i wystpi do otwartej walki kontrrewolucyjnej, oczywi
cie pod warunkiem, e potrzeby ich bd zaspokajane na rwni z potrzebami mas
robotniczych, e nie bd si czuy ponionymi, pokrzywdzonymi i zdegradowanymi
wobec pozostaej ludnoci162.
Dokumenty te oddaj zapewne dominujce w AFP pogldy, jednak poprzedzajca
rewolucj akceptacja istnienia siy zbrojnej miaa te w Federacji przeciwnikw, jak grupa
Praca, reprezentowana na lamach prasy anarchistycznej przez Sociusa163.

5. ZAKOCZENIE

Anarchistyczna Federacja Polski nie bya organizacj siln. Jej dziaalno, jak
wskazywalimy, ulega w okresie powojennym zapomnieniu. Dotyczyo to take reprezen
towanej przez organizacj mutacji ideologii anarchistycznej. Elementy anarchosyndyka-
lizmu, ktre niektrzy obserwatorzy (zwaszcza z krgw PRL-owskiej czy radzieckiej
biurokracji partyjnej164) dostrzegali w ideowych zaoeniach pierwszej Solidarnoci, z ab-
solutyzacj roli samorzdw robotniczych w yciu gospodarczym i politycznym165na czele,
przenikny do ruchu chyba raczej przez poredni recepcj zachodni, zmutowany
trockizm, z analizami bliniaczo podobnymi do Listu otwartego do partii pniejszych
doradcw NSZZ Solidarno166. Powstajca w latach osiemdziesitych XX w. Federa
cja Anarchistyczna z tradycji midzywojennej nie czerpaa praktycznie w ogle, jeszcze
w ostatnich latach przechodzc icie dziewitnastowieczne spory o stosunek do anar-
choindywidualizmu czy nawet zrzeszajc w swoich szeregach anarchokapitalistw.

160 Ibidem, s. 8.
161 Ibidem, s. 12 (4 dodatku midzynarodowego).
162 Ibidem, s. 7.
163 S o c i u s , op. cit., s. 8-9: Znaczna cz anarchistw-komunistw jest zwolennikami bezporedniej
walki na terenie ekonomicznym (strajk powszechny, sabota, ekspropriacja), inni znw anarchici, rwnie
gorcy bojownicy idei, s przeciwnikami wszelkiej wadzy zbrojnej (we Francji, Austrii, Woszech). Form walki
klasowej lub rewolucji socjalnej nie mona z gry przewidzie. Niesuszne jest zdecydowa si a priori na zasad
przemocy, podobnie jak niesuszne jest negowa absolutnie przemoc!.
164 Edward Gierek wspomina, e radziecki ambasador, dajc uycia bardziej zdecydowanych rodkw
w walce z niezalenym ruchem zwizkowym, stwierdzi, e jest to ta sama walka, ktr bolszewicy stoczyli
z anarchosyndykalistami w 1921 r. Cf. Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a Solidarno 1980-1981,
opra. Z. Wodek, Londyn 1992, s. 78.
165 Jacek Kuro mwi na I zjedzie Solidarnoci: Trzeba budowa now organizacj do rzdzenia, ale nie
ma by to partia, lecz ruch samorzdw, ktry bdzie organizacj do rzdzenia gospodark, przedsibiorstwem,
regionem. Walka o samorzd musi by dla nas podstawow walk, Droga do wadzy, Wydawnictwo Wydziau
Informacji PZPR, stycze 1982, s. 13.
166 J. K u r o , K. M o d z e l e w s k i , List otwarty do partii, 1965, np. [w:] Revolutionary m am st students
in Poland speak out (1964-1968), red. G. L. Weisman, New York 1969.
 ANARCHICI POLSCY 1918-1939 51

W 1907 r. Ludwik Kulczycki ubolewa nad faktem, e polski anarchizm nie stworzy
adnego ruchu umysowego ani nie przyczyni si do rozwoju krytycyzmu w spoecze
stwie wzgldem pewnych instytucji, kierunkw itp., jak si to si dzieje na Zachodzie, gdzie
teoretycy anarchizmu zwrcili uwag na niektre ze strony socjalnej demokracji: jej
skrajny oportunizm w praktyce, na przykad w Niemczech, arbitralne postpowanie przy
wdcw itp. Anarchici w Krlestwie Polskim prowadzili wycznie akcj destrukcyjn
i baamucili robotnikw; przez wymuszanie za pienidzy u osb prywatnych i bezmylne
terroryzowanie jednostek wrd warstw posiadajcych przyczynili si tylko do demorali
zacji spoeczestwa i obudzenia w pewnych jego sferach nastroju reakcyjnego167. Ruch,
ktry speniaby zapewne wiksz cz wymaga Kulczyckiego, zmieciony przez wojn,
zosta wkrtce zapomniany dla prowadzonej z pozycji leninizmu krytyki duo efek
towniejszym wirtualnym przeciwnikiem ideowym pozostawali rnego rodzaju Rewolu-
cjonici-Mciciele czy Terroryci-Rewolucjonici, skupiajcy swoj dziaalno na eks-
propriacjach i zamachach terrorystycznych, a nie tworzeniu programw przebudowy spo
eczestwa.
Aneks (Wykaz grup czonkowskich AFP)

Nazwa Lokalizacja w rdach Uwagi

Awangarda GA 4(19)/1928, s. 8
Bakunin GA 1(21 )/l 929, s. 12
Bauty WK8(10)/1932, s. 12 d
GA 2(18)/1928, s. 8
Burza
GA 4(19)/1928, s. 8
Iga GA 4(19)/1928, s. 8
Iskra GA 4(19)/1928, s. 8
Kropotkin WK8(10)/1932, s. 12
Labor WK8(10)/1932, s. 12
Malatesta WK8(10)/1932, s. 12
GA 2(18)/1928, s. 8
GA 4(19)/1928, s. 8
Muranw Warszawa
GA 5(20)/l 928, s. 10
GA 1(21)/1929, s. 12
GA 2(18)/1928, s. 8
GA 4(19)/1928, s. 8 Grupa zawodowa; prawdopo
Piekarze
GA 5(20)/l 928, s. 10 dobnie z Warszawy
GA 1(21)/1929, s. 12
Podmiejska GA 1(21)/1929, s. 12
GA 3(10)/1927, s. 8
Proletariusz
GA 4(19)/1928, s. 8

167 L. K u l c z y c k i , Anarchizm w obecnym mchu spoeczno-politycznym w Rosji, Warszawa 1907, s. 33-34.

52 ADRIAN ZANDBERG

Nazwa Lokalizacja w rdach Uwagi

GA 7(14)/1927, s. 8-9
GA 2(18)/1928, s. 8
Praca Zapewne teoretyczna
GA 4(19)/1928, s. 8
GA 5(20)/1928, s. 10
Przebojem GA3(10)/1927, s. 8
Rewolucyjni Antymilitaryci GA2(18)/1928, s. 8
GA 4(19)/1928, s. 8
Sacco i Vanzetti
WK8(10)/1932, s. 12
GA 2(18)/1928, s. 8
GA 4(19)/1928, s. 8 Moliwe, e tosame z koem
Walka GA5(20)/1928, s. 10 wystpujcym w paryskim pi
GA 1(21)/1929, s. 12 mie Walka
WK8(10)/1932, s. 12
Wolna Komuna I GA 2(18)/l 928, s. 8
Wolna Komuna II GA 2(18)/l 928, s. 8
Wolno GA 2(18)/l 928, s. 8
Warszawa; koo zbierajce si
brak nazwy Komunikaty, t. II, s. 39
na Zotej 36

W aneksie pominito wystpujce w Walce paryskiej kola Walka i Zdobycie chleba,

zapewne zagraniczne, a wic nie bdce fragmentem AFP, tylko Grupy Zagranicznej
Anarchistw Polskich (cf. Na pomoc rewolucjonistom rosyjskim wizionym w kazamatach
bolszewickich, Walka 1926, nr 8, s. 5).
 CONTENTS

ARTICLES

Marek Smoliski The Participation of Poland in the Hungarian-Teutonic Order Trial

during the 1230s

An attempt at answering a question concerning the reasons for the incidental engagement by Pope
Gregory IX in 1233 of the bishops of Cracow and Kujawy into solving a controversy which involved the Teutonic
Order and Hungary. M. Smoliski discusses the inner situation in Poland during the period in question,
accentuating the active role played by the papacy in ending in 1232-1233 a series of conflicts between Polish
dukes, initiated after the death of Leszek the White in 1227. The wish to establish closer ties between Poland
and the papacy, next to the fact that Poland was a neighbour both of Hungary and the Prussian state of the
Teutonic Order, appears to be the most probable reason for the above mentioned episode.

Barbara Obtulowicz Pepita Tud, the Companion of Manuel Godoy, in the Light
of Private Correspondence from 1817-1820

An article dealing with the exile of Josefa Tud, a favourite of Manuel Godoy, which up to now has not
been the object of the interest of historians. The author indicates that despite the cares and concerns of daily
life the obtaining of means for subsistence, the upbringing of children, the striving towards their formal
acknowledgement by Godoy, and attempts at alleviating invigilation by spies employed by the court in Madrid
Tud developed numerous contacts among court circles in North Italy, Spain and Austria. B. Obtulowicz
accentuates that the only reason for the harassment of Tud by the court of Ferdinand VII was her relationship
with Godoy, and that she managed to survive the exile thanks to her love for him and his spiritual support.

Adrian Zandberg Polish Anarchist Federation. Polish Anarchists during the Inter-war Period

Anarchism had few supporters in Poland, and it was combated both by the state authorities and other
offshoots of the working class movement. The presented article constitutes the first attempt at a reconstruction
of Polish anarchism in 1918-1939. The author made use of scarce publications by the anarchists themselves as
well as police material, and established the existence of more than ten groups of this movement, i. a. in Warsaw,
d and Upper Silesia. He also presents the views of the anarchists, similar to the ideology of the West
European anarcho-syndicalists, borrowing from the tradition of Mikhail Bakunin and Peter Kropotkin, and
highly critical of all forms of bourgeois" statehood and the praxis of communist rule in the Soviet Union.

Krzysztof Kosiski Maturity and Youth in the People's Republic of Poland

In the first part of the article the author discusses basic anthropological indices and demographic data
pertaining to young people. He underlines the fact that increasing height and weight, changes in subcutaneous
adiposity, and the lowered age of menarchy" were the effect of the civilisational development of Poland, while

PRZEGLD HISTORYCZNY, TOM XCIII, 2002, ZESZ. 1, ISSN 0033-2186