90 LAT POLSKIEGO

LOTNICTWA WOJSKOWEGO
WYZWANIA PRZYSZOCI
 Dowdztwo Si Powietrznych
Redakcja Wojskowa
Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych

90 LAT POLSKIEGO
LOTNICTWA WOJSKOWEGO
WYZWANIA PRZYSZOCI

Dblin 2008
Redaktor naczelny
Jzef Zieliski

Redakcja techniczna
Roman Opala

Projekt okadki
Adam Mojski

Copyright by Wojskowe Stowarzyszenie Spoeczno-Kulturalne ,,SWAT

ISBN 83-926481-2-3

Druk i oprawa
Drukarnia Zespou Redakcyjnego Si Powietrznych
ul. wirki i Wigury 1C
Warszawa
 Szanowni Pastwo!

Konferencja naukowa 90 lat polskiego lotnictwa wojskowego wyzwania przyszoci zgromadzia

w Szkole Orlt wybitnych przedstawicieli polskiej nauki, najlepszych publicystw i dziennikarzy, seniorw
polskiego lotnictwa a take mode pokolenie przyszych lotniczych kadr. Ciesz si bardzo, e w tym zacnym
gronie bdziemy zajmowa si histori lotnictwa wojskowego, e w taki sposb oddamy hod pionierom pol-
skiego lotnictwa, bohaterom bronicym polskiego nieba w wojnie polsko-ukraiskiej, polsko-bolszewickiej
oraz na frontach II wojny wiatowej. Z historycznych dokona wci czerpiemy si i wytrwao.

Ciesz si bardzo, e zajmujemy si teraniejszoci si powietrznych bogat w wydarzenia, jakie nios

chociaby loty do Iraku, Afganistanu i Czadu, a take przyszoci, bowiem dynamiczny rozwj polskiego
lotnictwa wojskowego jest, i musi by, adekwatny do moliwoci ekonomicznych kraju. Myl, e na przykadzie
dokona poprzednikw i obecnych dowiadcze jestemy w stanie okreli jutro Polskich Skrzyde.

Serdecznie dzikuj Pastwu za przybycie do Szkoy Orlt. ycz przyjemnych, owocnych obrad oraz
miych wrae z pobytu w naszej kuni kadr lotniczych. Niech nasza yczliwo towarzyszy Pastwu w yciu
prywatnym i zawodowym.

Dowdca Si Powietrznych

gen. broni pil. Andrzej Basik

Warszawa, sierpie 2008 r.

 Konferencja naukowa
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
wyzwania przyszoci

Organizatorzy:

Dowdztwo Si Powietrznych
Redakcja Wojskowa
Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych

Komitet naukowy:

gen. bryg. pil. dr Jan Rajchel Przewodniczcy

pk pil. dr Marek Bylinka
pk nawig. dr hab. in. Marek Grzegorzewski
pk. rez. nawig. dr Jzef Zieliski
ppk. nawig. dr Andrzej Marciniuk
prof. dr hab. Wiesaw Wrblewski
prof. dr hab. Lech Wyszczelski
prof. dr hab. Tadeusz Kmiecik
prof. dr hab. Edward Malak
ppk nawig. dr in. Tadeusz Compa
ppk dr in. Mirosaw Adamski

Komitet organizacyjny:

pk dypl. nawig. Marek Rak Przewodniczcy

ppk dr Roman Kozowski Z-ca przewodniczcego
ppk nawig. mgr Janusz Chojecki
ppk rez. mgr Andrzej Prokopek
kpt. mgr in. Tomasz Zikowski Sekretarz
mgr Tadeusz Seredyn Sekretarz
 SPIS TRECI

mjr dr Tomasz Jan Kopaski, Wojskowe Biuro Bada Historycznych

Lotnictwo polskie 1918 1921 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

prof. dr hab. Lech Wyszczelski, Akademia Podlaska w Siedlcach

Polska lotnicza myl wojskowa 1918 1939 na tle dokona wiatowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

prof. dr hab. Edward Malak, Polska Akademia Nauk

Polskie siy myliwskie przed wrzeniem 1939. Plany, przeszkody, rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

dr Bartosz Kruszyski, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Sprawa pukownikw. Konsekwencje zamachu majowego 1926 r. dla korpusu oficerw lotnictwa
II Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

prof. dr hab. Wiesaw Wrblewski, Uniwersytet Szczeciski

Organizacja obrony powietrznej Berlina, Londynu, Moskwy i Warszawy w okresie II wojny wiatowej . . 59

ppk nawig. dr Andrzej Marciniuk, Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych

Szkolenie polskiego personelu latajcego do walki w latach 19371939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Jerzy Cynk, Wielka Brytania

Burzliwe koleje angielsko-polskiej umowy lotniczej 1940-1946 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

prof. dr hab. Tadeusz Kmiecik, Wysza Szkoa Menaderska w Warszawie

Szkolenie lotnicze w jednostkach bojowych w latach 1945-1955 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

ppk dypl. rez. Jerzy Gruszczyski, redaktor naczelny Lotnictwa

Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej 1990-1999. Od wsppracy do integracji z NATO . . . . . . . . . . . . 107

gen. broni rez. pil. prof. dr hab. Jerzy Gotowaa, Akademia Obrony Narodowej
Po obu stronach bariery dwiku wykorzystanie dowiadcze z udziau lotnictwa
we wspczesnych konfliktach zbrojnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

pk nawig. dr hab. Eugeniusz Cielak, Akademia Obrony Narodowej

Wyzwania europejskiej integracji polityczno-militarnej i wizi transatlantyckiej
a rozwj polskiego lotnictwa wojskowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

mjr rez. pil. Micha Fiszer, zastpca redaktora naczelnego Lotnictwa

Polskie Siy Powietrzne a kolektywny system obrony Sojuszu Pnocnoatlantyckiego . . . . . . . . . . . . . . . 137

gen. bryg. pil. dr Jan Rajchel, Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych

Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych Szkoa Orlt w kontekcie wspczesnych
przemian w wyszym szkolnictwie zawodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

pk pil. mgr Mirosaw Grochowski, szef Inspektoratu MON do spraw BL

Problem bezpieczestwa lotw w lotnictwie polskim. Rola Inspektoratu MON ds. BL
w zapobieganiu zdarzeniom lotniczym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
kmdr rez. dr Waldemar Wjcik, Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych
Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej
w zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

prof. dr hab. Janusz Karwat, Wysza Szkoa Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu
Cudzoziemcy w lotnictwie wielkopolskim casus Pawa Krenca (Krenza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

pk rez. dr Zbigniew Moszumaski, Wojskowe Biuro Bada Historycznych

Przyczynek do dziejw Bazy Lotniczej Dblin Pekin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

pk w st. spocz. pil. Kazimierz Pogorzelski, Stowarzyszenie Lotnikw Polskich

Lotnictwo Wojsk Ldowych 45 lat w Polskich Siach Zbrojnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

mjr dr Tomasz Kopaski
Wojskowe Biuro Bada Historycznych
LOTNICTWO POLSKIE 1918 1921
I. Polskie jednostki lotnicze
w czasie I wojny wiatowej
Rewolucja lutowa w Rosji i nastpujce po niej wy-
darzenia obudziy nadzieje znajdujcych si w Rosji
Polakw na zjednoczenie ziem polskich i utworzenie
niepodlegego pastwa. W czerwcu 1917 r. w Piotro-
grodzie odby si I Oglny Zjazd Zwizku Wojsko-
wych Polakw, na ktrym uchwalono konieczno
stworzenia polskich formacji zbrojnych i wyoniono
Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) z cho-
rym Wadysawem Raczkiewiczem1.
W lipcu 1917 r., po rozmowach z przedstawicie-
lami rosyjskich wadz, Naczpol uzyska zgod mini-
stra wojny Aleksandra Kiereskiego na sformowanie
polskiego korpusu, ktry mia podlega rosyjskiemu
dowdztwu i w ramach armii rosyjskiej walczy na
froncie niemieckim i austro-wgierskim2.
Jedn z pierwszych formacji korpusu by I Polski
Oddzia Awiacyjny, ktry zosta powoany do ycia
przy sztabie korpusu w Misku w dniu 19 sierpnia
1917 r. Dowdc jednostki zosta pocztkowo kpt.
Zygmunt Studziski a nastpnie ppk pil. Piotr Aba-
kanowicz. Od stycznia 1918 r. oddzia stacjonowa
w Bobrujsku i mia na swym wyposaeniu okoo
15 samolotw rnych typw, w tym jeden cztero-
silnikowy bombowiec Ilja Muromiec typu G.
Wiosn 1918 r. pooenie polskiego korpusu
byo bardzo trudne. Jego dowdca genera Dow-
bor-Municki zosta zmuszony do podjcia dzia-
a zbrojnych przeciwko prbujcym rozbraja
podlege mu oddziay formacjom bolszewickim
i jednoczenie do negocjacji z przedstawicielami
zajmujcej obszary biaoruskie armii niemieckiej.
Niemcy zadali stanowczo rozbrojenia polskiej
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
formacji i gen. Dowbor-Municki musia przyj
te cikie warunki.
Wczeniej jednak, podczas obchodw wita
3 Maja, lotnictwo korpusu miao swj wielki dzie.
Na zorganizowanym wtedy festynie nasi lotnicy za-
dziwili mieszkacw Bobrujska wspaniaym poka-
zem akrobacji. Szczeglnie efektownie wypad pokaz
chorego pilota Edmunda Norwid Kudo na myliw-
skim Nieuporcie 17 oznaczonym biao-czerwonymi
pasami i przyczepionymi do skrzyde biao-czer-
wonymi szarfami. By to pierwszy publiczny pokaz
samolotu w polskich barwach narodowych. Trzeba
te doda, e w pokazach w Bobrujsku uczestniczy
rwnie czterosilnikowy samolot Ilja Muromiec ro-
bic due wraenie na wszystkich widzach, w tym na
obecnych w Bobrujsku oficerach armii niemieckiej.
Demonstracja si naszego lotnictwa zaniepokoia
Niemcw i bya jednym z dodatkowych powodw
zadania przez nich demobilizacji korpusu.
23 maja, po otrzymaniu informacji o zawarciu
umowy z Niemcami przewidujcej demobilizacj
i rozbrojenie korpusu, dowdca oddziau lotnicze-
go ppk Abakanowicz zdecydowa, e zniszczy swoje
samoloty i nie odda ich Niemcom. Zamiar ten uda-
o si czciowo zrealizowa. 28 maja rozpocza
si demobilizacja Korpusu. Wszyscy jego onierze
byli stopniowo zwalniani i udawali si bd do kraju,
bd te na Kuba do tworzcych si tam forma-
cji polskich. Ostatni onierze oddziau lotniczego
opucili Bobrujsk 20 czerwca 1918 r.3
Oddziay lotnicze powstay te przy formujcym
si w Besarabii II Korpusie Polskim. W grudniu
1917 r. na mocy umowy Komitetu Wykonawczego
Zwizku Wojskowych Polakw Frontu Rumuskiego
z dowdc wojsk rosyjskich frontu gen. Dymitrem
10 Tomasz Kopaski
Szczerbaczewem, rozpoczo si wydzielanie Pola-
kw z poszczeglnych armii frontu, a nastpnie ich
koncentracja w Sorokach nad Dniestrem. Oddziay
te otrzymay miano II Korpusu4.
W skad wojsk korpusu weszy dwie jednostki lot-
nicze. Jedn z nich by I Oddzia Awiacyjny Bojowy
(myliwski). Jego formowanie rozpoczto 8 grudnia
1917 r. w Dunajowcach pod Kamiecem Podolskim.
W skad weszli lotnicy i personel naziemny z kilku
eskadr rosyjskich, w tym midzy innymi z 19. Eska-
dry Myliwskiej. Drugi oddzia powsta dziki polo-
nizacji rozlokowanej w Jassach rosyjskiej 14 Eskadry
Lotniczej. Pniej doczy do niej oddzia lotniczy
rtm. pil. Piotra Niewskiego, ktry przyby z Sucza-
wy (Bukowina). Po poczeniu obu jednostek, okoo
15 stycznia 1918 r. powsta II Polski Oddzia Awiacyj-
ny. Obie jednostki lotnicze II Korpusu dzieliy jego
losy i ostatecznie zostay rozbrojone przez Niemcw
pod Kaniowem 11 maja 1918 r. Wikszo onierzy
trafia do obozw jenieckich w Prusach Wschodnich
i Biaej Podlaskiej (oficerowie)5.
Polskie oddziay lotnicze w Rosji istniay nie tylko
w korpusach wschodnich, ale take w innych forma-
cjach utworzonych przez Polakw. Dwie takie jed-
nostki powstay na poudniu Rosji, w Odessie, kt-
ra bya miastem zamieszkaym przez liczn koloni
polsk i jednoczenie znanym orodkiem lotniczym.
Szczeglne znaczenie miaa eskadra powstaa przy
4 Dywizji gen. Lucjana eligowskiego. Lotnicy tej
jednostki dziaajc z Odessy wykonali szereg lotw
bojowych a nastpnie, pod naciskiem bolszewikw,
wycofali si z miasta wraz z 4 Dywizj i wojskami
koalicyjnymi do Rumunii. 10 czerwca 1919 r. samo-
lot eskadry po raz pierwszy wyldowa na ziemi pol-
skiej. Porucznik Rayski z podporucznikiem Herlaine
dokonali mianowicie lotu Czerniowce-Lww, dostar-
czajc gen. Wacawowi Iwaszkiewiczowi meldunek
od dowdcy 4 Dywizji gen. Lucjana eligowskiego.
14 czerwca rzut koowy eskadry dotar do Stanisa-
wowa. W ten sposb, po dugiej tuaczce, jej onie-
rze przybyli wreszcie do Polski. Eskadra Lotnicza
przy 4. Dywizji Strzelcw WP bya jedyn jednostk
lotnicz powsta w Rosji, ktra unikna rozbrojenia
i bdc nieprzerwanie w akcji powrcia do kraju
z licznym personelem6.
Po wybuchu I wojny wiatowej dziaania politycz-
ne i wojskowe Jzefa Pisudskiego i innych przedsta-
wicieli galicyjskiego obozu aktywistycznego dopro-
wadziy do utworzenia Legionw Polskich u boku
Austro-Wgier. W pierwszym roku wojny udao si
zorganizowa trzy puki, ale ju pod koniec 1915 r.
Legiony rozrosy si do trzech brygad, ktre miay
cznie sze pukw piechoty, puk artylerii, dwa
puki jazdy oraz oddziay pomocnicze7. Stanowiy
wic cznie wielk jednostk, rwn organizacyj-
nie dywizji, ktra nie dysponowaa jednak wasnym
lotnictwem.
Okolicznoci te wzi pod uwag podporucznik
Janusz de Beaurain, ktry suy w 5. baterii arty-
lerii Legionw Polskich. Wiosn 1916 r. przedoy
on brygadierowi Jzefowi Pisudskiemu projekt od-
komenderowania do austriackich szk lotniczych
grupy onierzy legionowych, najpierw w celu ich
przeszkolenia, a potem skierowania na praktyk
w eskadrach austriackich. Mieli oni sta si kadr
przyszej eskadry legionowej. Zgodzili si w niej tak-
e suy liczni piloci i obserwatorzy Polacy sucy
ju w lotnictwie austriackim.
W maju 1917 r. Legiony przeszy na teren oku-
pacji niemieckiej a na pocztku lipca doszo do tzw.
kryzysu przysigowego. Znaczna cz legionistw
zostaa internowana a pozostaych (gwnie z II Bry-
gady) jako Polski Korpus Posikowy Niemcy oddali
Austriakom. W ten sposb moliwo utworzenia
eskadry legionowej ostatecznie upada8. Trzonem
kadr polskiego lotnictwa musieli si wic sta lotni-
cy wyszkoleni i sucy w lotnictwie pastw zabor-
czych. Dlatego te personel latajcy, ktry zadekla-
rowa wczeniej ch suby w eskadrze legionowej,
zosta wzity pod opiek tajnej Polskiej Organizacji
Wojskowej (POW).
Geneza polskiego lotnictwa wojskowego wie si
rwnie z dziejami Armii Polskiej we Francji9. W po-
cztkowym okresie prac zwizanych z formowaniem
tej Armii tworzenie odrbnego polskiego lotnictwa
nie byo brane pod uwag. O takim podejciu do
sprawy zadecydowa brak wyszkolonego polskiego
personelu. Sytuacja ulega zmianie w maju 1918 r.,
gdy do polskich obozw wojskowych we Francji do-
tarli pierwsi lotnicy. Byli to gwnie onierze daw-
nej armii rosyjskiej, ktrzy przez Murmask, Syberi
bd te innymi, niekiedy bardzo egzotycznymi
drogami zdoali dotrze na ziemi francusk. Latem
1918 r. zostali oni skierowani na przeszkolenie do
francuskich szk lotniczych.
Na pocztku 1919 r. (okoo 15 lutego) przy szta-
bie Armii Polskiej zostao utworzone Dowdztwo
Lotnictwa Armii. Funkcj dowdcy obj ppk pil.
Francois de Vergnette, a zastpowa go kpt. Anto-
nin Chapelet. Okoo 20 lutego do sztabu Dowdz-
twa Lotnictwa Armii Polskiej zostali powoani dwaj
Polacy: por. pil. Sergiusz Abtowski (jako oficer
 Lotnictwo polskie 1918 1921
techniczny) i por. pil. Jerzy Rudlicki (pomocnik tak-
tyczny). Genera Jzef Haller poszukiwa te kandy-
data na polskiego dowdc lotnictwa. Zosta wic
wezwany z Odessy mjr pil. Waldemar Narkiewicz
dotychczasowy dowdca Eskadry przy 4 Dywizji
Strzelcw generaa eligowskiego. Obj sw funkcj
31 marca 1919 r., ale jego kompetencje byy bardzo
ograniczone10.
Wobec zbliajcego si terminu wyjazdu Bkitnej
Armii do kraju, dowdztwo Armii Polskiej podjo
te negocjacje w sprawie zakupu sprztu lotniczego.
Ostatecznie Francuzi zgodzili si sprzeda Polakom
sze eskadr wywiadowczych i dodatkowo jedn es-
kadr myliwsk. Ponadto do Polski mia przyby
park lotniczy i kompletnie wyposaona szkoa pilo-
tw. Jednostki te, wobec braku Polakw, miay by
obsadzone przez ochotniczy personel francuski11.
Polonizowanie jednostek przewidziano w terminie
pniejszym, w miar napywu wyszkolonych kadr
polskich.
Pod koniec kwietnia 1919 r. dwie pierwsze eska-
dry armii generaa Hallera dotary do Warszawy. Na
pocztku maja w stolicy znalaz si take eszelon Do-
wdztwa Lotnictwa Armii Bkitnej. Wtedy te po
konsultacjach z generaem Hallerem i stron fran-
cusk rozpocz si proces reorganizacji Dowdz-
twa. Dotychczasowy dowdca lotnictwa armii pod-
pukownik de Vergnette zosta szefem Francuskiej
Misji Lotniczej w Warszawie. Zatrzyma on wadz
zwierzchni nad przybyymi z Francji eskadrami,
ktre pozostay w ten sposb wyodrbnione od po-
zostaych jednostek polskiego lotnictwa, co trwao
a do chwili ich zespolenia z lotnictwem krajowym
we wrzeniu 1919 r.
II. Organizacja lotnictwa w niepodlegej Polsce
W listopadzie 1918 r. nard polski po 123 latach
niewoli odzyska niepodlego. Bya ona zarwno
owocem sprzyjajcej sytuacji midzynarodowej jak
i zmaga wielu pokole Polakw z pastwami za-
borczymi. W akcji rozbrajania wojsk okupantw
i zaborcw wzili udzia nie tylko czonkowie POW,
lecz take onierze z dawnych korpusw wschod-
nich i polskich formacji wojskowych w Rosji. Roz-
brajaniu towarzyszyo zajmowanie rnych obiek-
tw wojskowych. Stwierdzenie to dotyczy rwnie
lotnisk i magazynw sprztu lotniczego. W opano-
wanych obiektach znajdoway si znaczne i cenne
zasoby: samoloty, materiay pdne i uzbrojenie lot-
nicze. Wobec braku na ziemiach polskich wytwrni
patowcw i silnikw, przejcie sprztu lotniczego
11
byo pocztkowo jedynym moliwym sposobem
tworzenia wasnego lotnictwa12.
Jako pierwsze 31 padziernika 1918 r. zostao zaj-
te lotnisko austriackie w Krakowie. W rce Polakw
dostao si okoo 40 samolotw (gwnie szkolnych)
i obfite wyposaenie tej znacznej bazy lotniczej13.
Sporym lotniskiem dysponowali Austriacy rw-
nie we Lwowie. Wkrtce po wybuchu walk polsko-
ukraiskich, na pocztku listopada 1918 r., lotnisko
to zostao przejte przez grup lotnikw byej armii
austro-wgierskiej, czonkw POW. Znaleziono tu
okoo dwudziestu samolotw, z ktrych kilkana-
cie po mniejszych lub wikszych naprawach mogo
by uruchomionych. Wobec braku narzdzi, ktre
zostay wczeniej rozgrabione, dopiero 4 listopada
wieczorem lotnicy zdoali przygotowa do lotu dwa
samoloty. Pozwolio to na wykonanie nastpnego
dnia pierwszych w odrodzonej Polsce lotw bojo-
wych, podczas ktrych zbombardowano ukraiskie
oddziay na dworcu w Persenkwce14.
W pierwszych dniach listopada 1918 r. Polacy
przejli te uytkowane dotd przez Austriakw
lotniska w Przemylu i Lublinie.
Rozbrojenie niemieckich si okupacyjnych w Kr-
lestwie Polskim pozwolio na przejcie lotniska
Mokotowskiego w Warszawie. Zadanie to wykonali
11 listopada 1918 r. przebywajcy w stolicy lotnicy
ze zdemobilizowanych korpusw polskich w Rosji
wsparci przez studentw Politechniki i Uniwersytetu
Warszawskiego. Uwolnienie lotniska Mokotowskie-
go miao ogromne znaczenie dla rozwoju polskie-
go lotnictwa. W rce Polakw dostaa si bowiem
znaczna liczba samolotw, okoo 160, z ktrych co
najmniej 120 mona byo wykorzysta, co prawda po
naprawie. Oprcz samolotw cenn zdobycz byo
czciowo zachowane wyposaenie szkoy obserwa-
torw, bogate skady czci zapasowych i materiaw
pdnych niezbdnych do normalnego funkcjonowa-
nia eskadr lotniczych15.
Donios rol w rozbudowie polskiego lotnictwa
wojskowego odegrao rwnie opanowanie lotniska
poznaskiego. Zajli je 6 stycznia 1919 r. powsta-
cy wielkopolscy. W rce oddziaw powstaczych
przesza doskonale urzdzona baza lotnicza. Prze-
jto w niej okoo 100 samolotw, w tym 26 gotowych
do lotu. Ponadto w hali sterowcowej na Winiarach
Polacy znaleli blisko 300 zdemontowanych samo-
lotw, niestety bez silnikw. Zajcie lotniska awica
wraz z penymi magazynami i uzyskanie duej liczby
samolotw byo niezwykle cenne dla organizujce-
go si polskiego lotnictwa. Pozwolio to w okresie
12 Tomasz Kopaski
pniejszym utworzy cztery eskadry wielkopolskie
i 21 Eskadr Niszczycielsk oraz uzupeni zdobycz-
nymi samolotami inne jednostki organizujce si
poza Wielkopolsk16.
Najpniej, bo dopiero w styczniu 1920 r., Polacy
zajli lotniska na Pomorzu. Tereny, na ktrych si
znajdoway zostay przyznane Polsce moc, podpi-
sanego 28 czerwca 1919 r. w Paryu, traktatu wersal-
skiego. Jego postanowienia mona byo zrealizowa
dopiero po ratyfikacji traktatu przez Niemcy, co
nastpio 10 stycznia 1920 r. Pomidzy 18 stycznia
a 10 lutego 1920 r. przejlimy wic od Niemcw lot-
niska w Toruniu, Bydgoszczy, Grudzidzu i Pucku.
W pocztkowym okresie rozwoju polskiego lotni-
ctwa wojskowego jego personel skada si wycznie
z lotnikw wyszkolonych w armiach pastw zabor-
czych. Niestety trudno jest obecnie, choby w przy-
blieniu, okreli liczb pilotw, obserwatorw oraz
mechanikw lotniczych wyszkolonych w obcych
armiach do 1918 r. Byo ich co najmniej kilkuset.
Reprezentowali oni w porwnaniu z onierzami
innych rodzajw broni wysoki poziom intelektu-
alny. Wielu miao wysze wyksztacenie technicz-
ne. Szereg lotnikw, zwaszcza tych, ktrzy suyli
w armii rosyjskiej, dosuyo si wysokich stopni
wojskowych i dowodzio jednostkami lotniczymi
eskadrami oraz grupami (dywizjonami)17. W listo-
padzie i grudniu 1918 r. do dyspozycji formujcych
si eskadr stanli gwnie lotnicy wyszkoleni w Ro-
sji i Austro-Wgrzech. Personel z byej armii nie-
mieckiej, do nieliczny, grupowa si w tym czasie
w Wielkopolsce, gdzie przygotowywano wystpienie
przeciwko Niemcom*18.1
Na podstawie szacunkowych oblicze mona
przyj, e na przeomie listopada i grudnia 1918 r.
w orodkach lotniczych w kraju znajdowao si oko-
o 60-80 pilotw i obserwatorw. Najwczeniejszy
zachowany spis z 23 stycznia 1919 r. wymienia ju
ogln liczb 65 pilotw i 34 obserwatorw19.
Obecno w armii do znacznej liczby oficerw
lotnictwa nie gwarantowaa niestety obsadzenia
wszystkich wolnych etatw, szczeglnie w jednost-
kach bojowych. Oglna liczba personelu latajcego
(a wic zarwno oficerw jak i podoficerw i onie-
rzy) w eskadrach lotniczych w 1919 r. utrzymywaa
si na staym i do niskim poziomie okoo 40-50
pilotw i okoo 30 obserwatorw. By to zasadniczo
* Zgodnie z relacj Wiktora Pniewskiego w momencie
wybuchu Powstania Wielkopolskiego tj. 27 grudnia 1919 r.
w Poznaniu znajdowao si piciu pilotw, dwch obserwa-
torw i 32 mechanikw Polakw.
personel wywodzcy si z armii zaborczych, ponie-
wa lotnicy wyszkoleni w Polsce zaczli napywa do
jednostek dopiero pod koniec 1919 r.20
Liczebno personelu latajcego wzrosa w zna-
czcy sposb we wrzeniu 1919 r., po zjednoczeniu
lotnictwa krajowego z lotnictwem Armii Gene-
raa Hallera i lotnictwem wielkopolskim. Do tego
wzrostu przyczynio si take przybycie pilotw
amerykaskich, ktrzy zostali wczeni w skad
7. Eskadry Myliwskiej. W rezultacie na przeomie
1919 i 1920 r. w jednostkach lotniczych znajdowao
si blisko 140 pilotw i 70 obserwatorw. Stan taki
z maymi wahaniami utrzyma si do koca wojny
polsko-bolszewickiej pomimo do powanych strat
wynoszcych w samym 1920 roku 67 zabitych i kil-
kudziesiciu rannych oraz przypadkw przenoszenia
lotnikw do innych formacji (gwnie do kawalerii
lub artylerii)*21. 2
Konieczno staego uzupeniania personelu
jednostek lotniczych oraz plan zwikszenia liczby
eskadr majcy zaspokoi potrzeby rozbudowujcej
si polskiej armii zmusiy wadze lotnicze do utwo-
rzenia orodkw ksztaccych od podstaw pilotw,
obserwatorw oraz mechanikw. Powstay wic ko-
lejno: Wojskowa Szkoa Lotnicza w Warszawie (prze-
mianowana pniej na II Szko Pilotw), I Szkoa
Pilotw w Krakowie (pniejsza Nisza Szkoa Pi-
lotw) i Wysza Szkoa Pilotw w awicy. W maju
1919 r. przybya z Francji Francuska Szkoa Pilotw.
Szkoa ta we wrzeniu 1920 r. zostaa przeniesiona do
Bydgoszczy gdzie zostaa poczona z przeniesion
tu z Krakowa Nisz Szko Pilotw w jedn Nisz
Szko Pilotw w Bydgoszczy.
Oprcz szk pilotw istniay te szkoy obserwa-
torw. Jako pierwsza powstaa w lutym 1919 r. Szkoa
Obserwatorw Stacji Lotniczej awica. Ksztaceniem
obserwatorw zajmowaa si te Oficerska Szkoa Ob-
serwatorw Lotniczych w Warszawie, ktra pod ko-
niec lutego 1920 r. zostaa przeniesiona do Torunia.
Poza wymienionymi ju szkoami funkcjonoway
te placwki ksztacce personel naziemny lotnictwa
(mechanikw). Byy to Szkoy Obsugi Lotniczej
w Warszawie i w Poznaniu. Ich absolwenci zasilili
eskadry frontowe, szkoy lotnicze oraz lotnicze za-
kady remontowe. Wszystkie szkoy lotnicze w okre-
sie wojny 1918-1920 r. wyszkoliy cznie 220 pilotw,
81 obserwatorw i 502 mechanikw. Nie s to moe
liczby imponujce, ale w wczesnych trudnych wa-
runkach i tak dokonano wicej ni mona by ocze-
*
cznie w latach 1918-1920 zgino na froncie oraz w wy-
padkach lotniczych w kraju 102 pilotw i obserwatorw.
 Lotnictwo polskie 1918 1921
kiwa po ubogim wyposaeniu materialnym i maej
liczbie instruktorw22.
W latach 1919-1920 pomocnicz, aczkolwiek
do istotn rol dla prawidowego funkcjonowania
i rozwoju naszego lotnictwa odegra personel lot-
niczy narodowoci obcej. Szczegln rol odegrali
tu lotnicy francuscy. Ich liczb moemy oszacowa
na okoo 100 pilotw i 40 obserwatorw (personel
latajcy) i kilkaset osb (okoo 400-500) personelu
pomocniczego23. Wszyscy ci onierze mieli specjal-
ny status. Nie podlegali polskiemu dowdztwu, a ich
wadz zwierzchni stanowi szef Francuskiej Misji
Lotniczej w Polsce ppk Francois de Vergnette, ktry
z kolei podlega szefowi Francuskiej Misji Wojskowej
gen. Paulowi Henrysowi. W 1919 r. cz personelu
francuskiego z 39, 581 i 582 Eskadry wzia czynny
udzia w dziaaniach bojowych na froncie polsko-
ukraiskim i polsko-bolszewickim. Po wczeniu
eskadr hallerowskich do lotnictwa krajowego, co
nastpio, jak wiadomo, we wrzeniu i padzier-
niku 1919 r., znaczna cz lotnikw francuskich
(ponad 50%) opucia nasz kraj, wracajc do swej
ojczyzny. Cz jednak pozostaa w charakterze in-
struktorw w szkoach lotniczych, bd te dorad-
cw taktycznych i technicznych polskich dowdcw
eskadr i grup. Suyli oni w naszym lotnictwie a do
zakoczenia wojny polsko-bolszewickiej, a nieliczni
nawet do 1922 r.
Wrd lotnikw obcych narodowoci naley te
wymieni lotnikw amerykaskich, ktrzy zostali
wczeni do 7 Eskadry Myliwskiej. Kilku z nich
wzio aktywny udzia w dziaaniach na froncie po-
udniowym i obronie Lwowa. cznie do Polski tra-
fio 20 Amerykanw, cz z nich ju po zakoczeniu
dziaa wojennych. Poza nimi w lotnictwie polskim
znalazo si jeszcze okoo 10 lotnikw obcych naro-
dowoci (Wosi, Austriacy oraz Belg i Anglik)24.
Organizujce si na ziemiach polskich jednostki
lotnicze pocztkowo nie posiaday adnego organu
kierowniczego. Dopiero 14 listopada 1918 r. w War-
szawie powstaa Sekcja eglugi Napowietrznej De-
partamentu Technicznego MSWojsk. Na czele Sekcji
stan ppk pil. Hipolit ossowski25. Nowo utworzo-
na komrka nie miaa cile sprecyzowanych zada,
ale si rzeczy musiaa si zaj wszystkimi sprawami
(przerastajcymi znacznie jej moliwoci!) zwiza-
nymi z organizacj i zaopatrzeniem powstajcego
lotnictwa. Bardzo szybko okazao si, e dla zapew-
nienia prawidowego rozwoju formacji lotniczych
niezbdne jest powoanie nowych, posiadajcych
szersze kompetencje wadz lotniczych. Sekcja eglugi
13
Napowietrznej, skadajca si w znacznej czci z in-
ynierw ciya do zajcia si techniczn stron or-
ganizacji lotnictwa. Nie bya zdolna rozszerzy swej
dziaalnoci i poza jej kompetencjami znalazy si
tak istotne sprawy jak kwestia dowodzenia walczcy-
mi ju na froncie (od 5 listopada) eskadrami. Nowy
projekt organizacji lotnictwa przygotowany przez
ossowskiego i jego wsppracownikw stara si
temu zaradzi. Projekt ten uzyska akceptacj szefa
Sztabu Generalnego Wojska Polskiego generaa Sta-
nisawa Szeptyckiego i zaowocowa wydaniem przez
niego 20 grudnia 1918 r. rozkazu nr 6626. Rozkaz po-
woywa Dowdztwo Wojsk Lotniczych z ppk. os-
sowskim na czele*. Podlegay mu dowdztwa grup
lotniczych i wchodzce w ich skad eskadry, ruchome
parki lotnicze i lotnicze bataliony uzupenie oraz
Wojskowa Szkoa Lotnicza w Warszawie. Dowdca
Wojsk Lotniczych mia za zadanie organizowa jed-
nostki lotnicze i przydziela im sprzt. Wszystkie te
jednostki podlegay ossowskiemu pod wzgldem
taktycznym27, on sam za podlega bezporednio
szefowi Sztabu Generalnego WP.3
9 marca 1919 r. wsplny rozkaz Naczelnego Do-
wdztwa WP i MSWojsk. nr 964/1 X zadecydowa
o utworzeniu dwch odrbnych organw dowd-
czych Szefostwa Lotnictwa Polowego i w miej-
sce Dowdztwa Wojsk Lotniczych Inspektoratu
Wojsk Lotniczych28. Od tej chwili szef lotnictwa
sta si dowdc lotnictwa walczcego na froncie
i podlega bezporednio szefowi Sztabu Generalne-
go WP. Inspektor Wojsk Lotniczych by natomiast
dowdc lotnictwa pozostajcego w kraju i podlega
ministrowi spraw wojskowych ale za porednictwem
II wiceministra. Do jego obowizkw naleao for-
mowanie nowych jednostek lotniczych, nadzr nad
ich gotowoci bojow, sprawy personalne onierzy
lotnictwa i szkolenie personelu. Inspektorowi podle-
gali dowdcy stacji lotniczych i szk oraz dowdcy
lotniczych batalionw uzupenie.
Utworzonym wczeniej, bo ju w styczniu 1919 r.
lotnictwem wielkopolskim dowodzi pk pil. (od
25 czerwca 1919 r. gen. ppor.) Gustaw Macewicz,
ktry 15 stycznia 1919 r. obj stanowisko dowdcy
Wojsk Lotniczych byego zaboru pruskiego.
We wrzeniu 1919 r., w zwizku z podporzdko-
waniem Naczelnemu Dowdztwu WP (wzgldnie
MSWojsk.) wojsk wielkopolskich, nastpiy te zmia-
* W skad Dowdztwa Wojsk Lotniczych wchodzio po-
cztkowo piciu oficerw: podpukownik ossowski, porucz-
nik Marian Gawe, porucznik Zdzisaw Finik, podporucznik
Micha Tuchowski i podporucznik Henryk Tokarczyk.
14 Tomasz Kopaski
ny personalne wrd wadz naczelnych lotnictwa.
24 wrzenia 1919 r. rozkaz Naczelnego Dowdztwa
WP nr 54 Ldz. 3417/II powoa na stanowisko in-
spektora Wojsk Lotniczych dotychczasowego inspek-
tora Wojsk Lotniczych byego zaboru pruskiego gen.
Gustawa Macewicza. Jednoczenie podporzdkowa-
no mu lotnictwo wielkopolskie oraz niedugo potem
wikszo eskadr przybyych z Francji29.
Na pocztku 1920 r. przeprowadzono kolejn re-
organizacj wadz lotniczych, w wyniku ktrej nast-
pia ich czciowa konsolidacja. Zgodnie z rozkazem
MSWojsk. Dep. I nr 1792 z 20 lutego 1920 r. Inspek-
torat Wojsk Lotniczych zosta przemianowany na
Departament III eglugi Powietrznej Ministerstwa
Spraw Wojskowych z gen. Macewiczem na czele. Sek-
cja eglugi Napowietrznej staa si czci skadow utworzy:5
Departamentu, dziki czemu jedno z ogniw dotych-
czasowego triumwiratu (Inspektorat Wojsk Lotni-
czych, Szefostwo Lotnictwa Naczelnego Dowdztwa,
Sekcja eglugi Napowietrznej) przestao istnie jako
samodzielny organ. Ta organizacja wadz lotnictwa
utrzymaa si do sierpnia 1921 r. tj. do chwili przej-
cia Wojska Polskiego na organizacj pokojow30.
III. Powstanie formacji liniowych lotnictwa
Wkrtce po zajciu lotnisk zaborcw, organizu-
jcy t akcj oficerowie lotnictwa przystpili do two-
rzenia jednostek lotniczych. Bya to akcja ywioowa
i nieskoordynowana przez adne nie istniejce jesz-
cze wtedy wadze centralne. Jako pierwszy powsta
4 listopada 1918 r. Oddzia Lotniczy Lwowa, ktrego
personel 5 listopada wykona pierwsze w odrodzonej
Polsce loty bojowe. Dwa dni pniej na mocy usta-
le lotnikw ze Lwowa i Krakowa oddzia ten otrzy-
ma miano II Eskadry Bojowej (dowdca por. pil.
Stefan Bastyr). Dwie jednostki, ktre postanowio-
no sformowa w Krakowie zostay nazwane: I i III
Eskadra Bojowa (dowdcy por. pil. Stanisaw Ja-
siski i kpt. obs. Karol Stelmach)31. Dopiero w ty-
dzie pniej 14 listopada 1918 r. w Warszawie
powstay pierwsze centralne wadze lotnicze Sekcja
eglugi Napowietrznej. Z powodu braku cznoci
nie miay one jednak w tym okresie prawie adnego
wpywu na organizowanie si jednostek, szczeglnie
we Lwowie.
20 grudnia 1918 r. ukaza si rozkaz Sztabu Ge-
neralnego nr 66, ktry stwarza nowe ramy orga-
nizacyjne dla wojsk lotniczych. Powoywa on do
ycia Dowdztwo Wojsk Lotniczych jako zwierzch-
ni wadz lotnicz. Nakazywa rozpoczcie formo-
wania piciu eskadr lotniczych: 1 Eskadry w War-
szawie (rtm Grochowalski), 2 Eskadry w Lublinie
(mjr Syrokomla-Syrokomski), 5 Eskadry w Kra-
kowie (rtm Jasiski) oraz 6 Eskadry w Przemylu
i 7 Eskadry we Lwowie, okrelajc jednoczenie, e
ich przeznaczeniem bdzie suba cznoci, rozpo-
znanie, korygowanie ognia artylerii oraz zwalczanie
patowcw przeciwnika*. Eskadry miay posiada po
6 samolotw pierwszej linii i po 2 rezerwowe.4
W celu stworzenia kierownictwa dla jedno-
stek bojowych rozkaz nr 66 poleca zorganizowa
dowdztwa dwch grup lotniczych. Miay to by:
dowdztwo I Grupy Lotniczej w Warszawie (1 i 2
Eskadra) oraz dowdztwo II Grupy Lotniczej w Kra-
kowie (5, 6, 7 Eskadra)**. Ponadto inicjujc rozbudo-
w szerokiej infrastruktury lotnictwa postanawia
dwa lotnicze bataliony uzupenie, w War-
szawie i Krakowie. Miay one szkoli onierzy dla
jednostek i instytucji lotniczych.
Wojskow Szko Lotnicz w Warszawie.
Centralne Warsztaty Lotnicze w Warszawie
z zadaniem remontu sprztu lotniczego i produkcji
nowych samolotw.
Centralne Skady Lotnicze w Warszawie dla
przechowywania sprztu i materiaw lotnictwa.
Rozkaz nr 66 zatwierdza istnienie Sekcji eglu-
gi Napowietrznej, ktrej miay podlega Centralne
Warsztaty i Centralne Skady Lotnicze. Wszystkie
pozostae instytucje pozostaway w gestii Dowdz-
twa Wojsk Lotniczych32.
30 grudnia 1918 r. dowdca Wojsk Lotniczych
rozkazem nr 22 poleci utworzy III Grup Lotnicz
we Lwowie oraz 3 Eskadr Lotnicz w Warszawie
(kpt. Soniewski). Jednostka ta zostaa utworzona
niezwykle szybko i osigna gotowo bojow jako
pierwsza z eskadr warszawskich. Dziki temu ju
24 stycznia 1919 r. eskadra ta wyruszya na front33.
9 stycznia 1919 r. wydany zosta kolejny rozkaz
dotyczcy organizacji nowych jednostek (Szt. Gen.
487/I). Nakazywa utworzenie dwch eskadr w War-
* Wobec braku dokadnych danych o eskadrach galicyj-
skich, rozkaz bdnie ujmowa miejsce ich tworzenia i nume-
racj. Dowdztwo Okrgu Lotniczego Galicja nie przewidy-
wao bowiem sformowania eskadry lotniczej w Przemylu
a istniejce ju trzy eskadry bojowe po 20 grudnia przenu-
merowano w nieco inny sposb. I tak II Eskadra Bojowa
utworzona we Lwowie otrzymaa miano 6-ej (por. Schmidt),
a III Krakowska, przebywajca od pocztku grudnia we Lwo-
wie 7. Eskadry (kpt. Stelmach).
** Ich organizacja opnia si jednak i zostay sformo-
wane nieco pniej i w innym skadzie.
 Lotnictwo polskie 1918 1921
szawie 4 (dowdca: rtm Serednicki) i 11 (rtm Ni-
ewski) oraz jednej 9 (por. Trenkwald) w Kra-
kowie34. W niespena tydzie pniej 16 stycznia
1919 r. (rozkaz Szt. Gen. nr 23), rozpoczto prace nad
organizacj w stolicy jeszcze jednej, tym razem spe-
cjalistycznej jednostki 1 Eskadry cznikowej (por.
Herget). Powstaa ona dla zapewnienia cznoci
centralnych wadz w Warszawie z innymi wanymi
orodkami, gwnie Krakowem i Lwowem. 13 marca
1919 r., na mocy rozkazu Dowdztwa Wojsk Lotni-
czych nr 20, 1 Eskadra cznikowa zostaa przemia-
nowana na 8 Eskadr Lotnicz35. Ponadto 24 marca
1919 r. szef lotnictwa w rozkazie nr 1 poleci sformo-
wa II i IV Grup Lotnicz.36.
Jesieni 1919 r. zmianie ulegy etaty eskadr co zo-
stao ustalone wstpnie ju 3 czerwca 1919 r., pod-
czas zjazdu dowdcw grup lotniczych w Warszawie.
Etaty te zostay zatwierdzone rozkazem Sztabu Ge-
neralnego nr 169 z 6 wrzenia 1919 r. Przewidyway
nastpujcy skad eskadry lotniczej: dziesiciu pilo-
tw, dziesiciu obserwatorw oraz dziesi samolo-
tw pierwszej linii i pi rezerwowych37.
Na pocztku wrzenia 1919 r. lotnictwo krajo-
we liczyo jedenacie eskadr poczonych w cztery
grupy lotnicze. W skadzie tych grup znalazy si
take eskadry wielkopolskie oraz hallerowskie.
Te pierwsze zostay podporzdkowane pod wzgl-
dem operacyjnym Naczelnemu Dowdztwu Wojska
Polskiego ju w kocu maja 1919 r. Natomiast ewen-
tualne uycie na froncie eskadr przybyych z Francji
byo uzalenione od zgody szefa Francuskiej Misji
Lotniczej.
W dniu 22 wrzenia 1919 r. ukaza si rozkaz Na-
czelnego Dowdztwa Wojska Polskiego nr 350/III
b pf., ktry podporzdkowywa cakowicie eskadry
wielkopolskie odpowiednim dowdztwom Wojska
Polskiego, znoszc tym samym ich zaleno od Do-
wdztwa Frontu Wielkopolskiego i poznaskiego In-
spektoratu Wojsk Lotniczych. Byo to rwnoznaczne
z wcieleniem eskadr utworzonych w Wielkopolsce do
lotnictwa krajowego38.
Zaledwie dwa dni pniej, 24 wrzenia 1919 r.,
kolejne posunicie Naczelnego Dowdztwa Wojska
Polskiego ostatecznie zwieczyo dzieo zjednoczenia
lotnictwa. Rozkazem NDWP nr 54 Ldz. 3417/II na
stanowisko inspektora Wojsk Lotniczych w Warsza-
wie zosta powoany dotychczasowy inspektor Wojsk
Lotniczych byego zaboru pruskiego gen. pil. Gu-
staw Macewicz. Oznaczao to faktyczn likwidacj
poznaskiego Inspektoratu i symbolicznie wyraao
poczenie lotnictwa byych trzech zaborw39.
15
Latem 1919 r. rozpocz si rwnie proces in-
tegracji lotniczych formacji krajowych z lotniczymi
formacjami Armii Generaa Hallera. Po konsulta-
cjach przeprowadzonych 11 wrzenia 1919 r. przez
szefa Lotnictwa Polowego Naczelnego Dowdztwa
ppk. pil. Adama Zaleskiego oraz inspektora Wojsk
Lotniczych ppk. ossowskiego z szefem Francuskiej
Misji Lotniczej ppk. de Vergnette powsta projekt
spolonizowania eskadr Bkitnej Armii40. Zosta on
zaakceptowany przez szefa Sztabu Generalnego Woj-
ska Polskiego gen. Stanisawa Hallera i zaowocowa
wydaniem przez niego 26 wrzenia 1919 r. rozkazu
zapowiadajcego Przeformowanie eskadr lotni-
czych utworzonych we Francji i przybyych z armi
generaa Hallera (Ldz. 271/III b)41.
Rozkaz nakazywa obsadzenie przez polski per-
sonel piciu eskadr hallerowskich (39, 59, 162, 580
i 582). Na ich czele postawiono (z wyjtkiem 39 i 162
Eskadry) dotychczasowych polskich drugich do-
wdcw. Dwie z polonizowanych eskadr 39 i 582
otrzymay polecenie przekazania swych samolotw
i wikszoci personelu innym jednostkom (59 i 1 Es-
kadrze) i w rezultacie utworzyy jedynie kadry admi-
nistracyjne, ktre wymagay gruntownego uzupe-
nienia. Decyzje o ich dalszych losach podj nowy
inspektor Wojsk Lotniczych, gen. Macewicz, pod
koniec padziernika 1919 r. Postanowi on wtedy
rozwiza 582 Eskadr a cay znajdujcy si w jego
dyspozycji personel i sprzt przeznaczy do uzupe-
nienia 39 Eskadry42.
Rozkaz Ldz. 271/III b z 26 wrzenia 1919 r. za-
kada ponadto, e dwie jednostki 66 i 581 Eskadra
zostan spolonizowane w okresie pniejszym.
W rezultacie obie te jednostki przekazay pniej swj
sprzt formacjom polskim i zostay rozwizane.
W kwietniu 1920 r. grupy lotnicze zostay prze-
mianowane na dywizjony a wszystkie eskadry wiel-
kopolskie i hallerowskie otrzymay now, cig
numeracj. W Poznaniu zostaa ponadto utworzo-
na 21 Eskadra Niszczycielska, ktra zostaa skiero-
wana na front poudniowy. Kolejn now jednostk
bya utworzona w poowie lipca 1920 r. Toruska
Eskadra Lotniczo-Wywiadowcza. Powstaa ona na
bazie Oficerskiej Szkoy Obserwatorw Lotniczych
w Toruniu. 20 lipca 1920 r. eskadra opucia swe
dotychczasowe miejsce postoju i wyruszya na front
z przydziaem do 2 Armii43.
W padzierniku 1920 r., wkrtce po ustaniu dzia-
a wojennych, wycofano z frontu wszystkie eskadry
myliwskie oraz dwie wywiadowcze: 12 i Torusk
(rozkaz nr 3532/lot. pf. szefa Lotnictwa Polowego
z 23 padziernika 1920 r.). Ta ostatnia jednostka po-
16 Tomasz Kopaski
wrcia do Oficerskiej Szkoy Obserwatorw Lotni-
czych, gdzie te pozostaa na stae jako pododdzia
tej Szkoy. W odwrotnym kierunku, to jest na front,
wyruszya natomiast z Bydgoszczy uzupeniona
11 Eskadra Niszczycielska, ktra miaa zastpi Es-
kadr Torusk44.
W dniu 9 listopada 1920 r. wydany zosta przez
szefa Lotnictwa Polowego rozkaz Ldz. 3763/lot. pf.
Dyslokacja eskadr lotniczych na zim. Rozkaz ten
wyznacza dla wszystkich jednostek lotniczych miej-
sca postoju45.
Na pocztku 1921 r., po zdemobilizowaniu kilku
rocznikw onierzy, niski stan liczebny personelu
w jednostkach a take brak samolotw zmusiy wa-
dze lotnicze do likwidacji szeciu najsabiej wypo-
saonych eskadr. Zgodnie z rozkazem szefa Sztabu
Generalnego Ldz. 210/lot. pf. z 18 stycznia 1921 r.
uczyniono to czc je z innymi jednostkami lotni-
czymi46. Po zakoczeniu procesu czenia jednostek
lotniczych polskie lotnictwo wojskowe dysponowa-
o trzynastoma eskadrami. Zgodnie z rozkazem
Ldz. 210/lot. pf. z 18 stycznia 1921 r. weszy one
w skad szeciu dywizjonw.
W cigu 1921 r. lotnictwo zostao poddane ko-
lejnym przeksztaceniom. W zwizku z przejciem
Wojska Polskiego na stop pokojow wadze lotnicze
przystpiy do tworzenia pukw lotniczych. W maju
sierpniu 1921 r. powstay: 1 Puk Lotniczy w War-
szawie, 2 Puk Lotniczy w Krakowie i 3 Puk Lot-
niczy w Poznaniu. Z t chwil pokojowa struktura
polskiego lotnictwa wojskowego zostaa ostatecznie
utrwalona.
IV. Eskadry w walce
Polscy lotnictwo rozpoczo sw walk o niepod-
leg Polsk jeszcze przed przybyciem z Magdeburga
do Warszawy Jzefa Pisudskiego i przed oficjalnie
przyjmowan dat odzyskania niepodlegoci. Nie-
dugo po wybuchu walk polsko-ukraiskich lotnicy,
ktrzy opanowali lotnisko Lewandwka we Lwowie,
naprawili jeden z austriackich samolotw wywia-
dowczych typu Brandenburg C.I. Rankiem 5 listo-
pada 1918 r., na rozkaz dowdcy Obrony Lwowa kpt.
Czesawa Mczyskiego, por. pil. Stefan Bastyr i por.
obs. Janusz de Beaurain po starcie z Lewandwki
zbombardowali i ostrzelali oddzia Ukraiskich Si-
czowych Strzelcw na dworcu Persenkwka. Lot ten
zapocztkowa aktywne dziaania polskiego lotni-
ctwa wojskowego na froncie ukraiskim. Posiadanie
lotnictwa miao kapitalne znaczenie dla obrocw
Lwowa. Po odciciu miasta od reszty kraju i ze-
rwaniu cznoci telegraficznej i radiowej z innymi
orodkami, lotnictwo pozostao jedynym rodkiem
komunikacji ze wiatem zewntrznym. To wanie
lwowscy lotnicy nawizali kontakt i powiadomili
wadze wojskowe w Krakowie i Warszawie o sytua-
cji w oblonym miecie. Dziaania te w znacznym
stopniu przyczyniy si najpierw do organizacji, po-
tem za do wyruszenia odsieczy dla Lwowa.
Lotnictwo lwowskie odegrao te istotn rol bio-
rc bezporedni udzia w toczcych si dziaaniach
zbrojnych. Wykorzystywano je do atakw szturmo-
wych na przemieszczajce si oddziay ukraiskie
i ich tabory oraz do bombardowania celw pooo-
nych daleko poza lini frontu. Nasz personel latajcy
we Lwowie w listopadzie 1918 r. wykona 69 lotw
bojowych, dwanacie lotw cznikowych i siedem
lotw pasaerskich, co daje imponujcy wynik 88 lo-
tw cznie47.
Aktywn dziaalno kontynuowano w czasie
wojny polsko-ukraiskiej w 1919 r. i polsko-bolsze-
wickiej w 1919-1920 r. Lotnictwo brao udzia prak-
tycznie we wszystkich waniejszych dziaaniach woj-
ska polskiego w czasie walk o niepodlego.
Zadania naoone na lotnictwo w czasie dziaa
wojennych obejmoway: rozpoznanie, utrzymywa-
nie cznoci, bombardowanie i loty szturmowe,
zwalczanie nieprzyjaciela w powietrzu i wspprac
z wojskami ldowymi. Warto chyba krtko scharak-
teryzowa te obowizki.
Rozpoznanie byo uwaane za najbardziej
wartociow prac lotnictwa. W pocztkowej fa-
zie wojny, kiedy walczyy niewielkie iloci wojska
a przemarsze odbywaly si jedynie w maych for-
macjach rozpoznanie dostarczao jedynie fragmen-
tarycznej wiedzy o sytuacji przeciwnika. Jesieni
i zim 1919/1920 r., po przybyciu duej iloci wojsk
bolszewickich z frontw zlikwidowanych na pno-
cy i poudniu Rosji, nastpi na tyach przeciwnika
wzmoony ruch. W zwizku z tym zwikszya si
zarwno liczba obiektw obserwacji jak i gboko
ich rozmieszczenia. Zmusio to lotnikw do prze-
prowadzania dalekich i uciliwych lotw. Ulega
zmniejszeniu liczba wywiadw nad polem bitwy
za szczeglnego znaczenia nabrao rozpoznanie
operacyjne a nawet strategiczne. Meldunki z wy-
wiadw byy bardzo cenne. Dziki nim dowdztwa
uzyskiway wiadomoci o ruchach i siach nieprzy-
jaciela. Za przykad niech posu dziaania na
terenie operacyjnym wojsk Frontu Poudniowego,
gdzie lotnictwo wykryo Armi Konn Budionnego
jeszcze przed jej wejciem do akcji a nastpnie przez
cay okres dziaa systematycznie ledzio jej ruchy.
 Lotnictwo polskie 1918 1921
Na wynikach rozpoznania opierali swoje przewi-
dywania i plany wysi dowdcy. Niejednokrotnie
wywiady stanowiy podstaw bardzo wanych de-
cyzji podejmowanych przez dowdcw armii lub
Naczelnego Wodza48.
Utrzymywanie cznoci to zadanie, ktre wy-
magao nawizania kontaktu z odcit lub doko-
nujc dalekiego manewru grup wasnych wojsk
i byo wykonywane przewanie na korzy dowd-
cw armii oraz sztabu Naczelnego Wodza. Aktualne
wiadomoci i rozkazy pomagay wojskom wydosta
si z okrenia (np. 3 Armii pod Kijowem), wybra
dogodniejsz tras marszu, wreszcie, dziki zorga-
nizowanemu wspdziaaniu, pobi wojska przeciw-
nika. Nawizanie cznoci polegao na zrzuceniu
meldunku ciarkowego albo wyldowaniu i prze-
kazaniu pisemnego lub ustnego rozkazu. Czsto
wizao si to z duymi trudnociami poniewa ani
sztaby ani oddziay nie posiadaly pacht tosamoci.
Po odnalezieniu poszukiwanej formacji lotnicy mu-
sieli si upewni, przez obnienie lotu i rozpoznanie
wzrokowe, czy to jednostka waciwa. Niejednokrot-
nie nisko leccy samolot byl ostrzeliwany przez prze-
ciwnika a nawet przez wasne wojska49.
Bombardowanie i loty szturmowe naleay do
najbardziej charakterystycznych dziaa lotnictwa
polskiego w czasie wojny 1918-1920 r. Pierwszych
bombardowa dokonano w listopadzie 1918 r. we
Lwowie, uzupeniajc niejako w ten sposb brak ar-
tylerii. Kiedy stwierdzono, ze ataki z powietrza nie
tylko zadaj przeciwnikowi due straty, ale te osa-
biaj jego morale, zaczto stosowa je coraz czciej.
W kocu lotnicy przyjli zasad, e nie ma lotu na
front bez bombardowania i niezalenie od rodzaju
zadania i typu samolotu starali si zabiera na po-
kad bomby, ktre byy zrzucane na cele wybrane
przez sam zaog patowca. Poniewa zawsze bra-
kowalo sprawnych samolotw nie stosowano na og
bombardowania grupowego. Bardzo rzadko udawao
si zebra jednoczenie kilka maszyn, ktre wsplnie
wykonyway zadanie. Mimo to lotnictwo osigno
bardzo dobre wyniki w dziaaniach tego rodzaju,
np. biorc udzia w atakach na bolszewickie przepra-
wy na Dnieprze, pocigi pancerne pod Wapniark
czy na kawaleri Budionnego.
Niemal kady lot wiza si z atakowaniem od-
dziaw przeciwnika ogniem kaemw. Ostrzeliwanie
przeprowadzano zwykle w locie koszcym z niskiej
wysokoci, co oczywicie wzmagao zagroenie ze
strony obrony przeciwlotniczej. Dziaania szturmo-
we stosowano take podczas uycia lotnictwa w po-
cigu za wycofujcym si nieprzyjacielem, np. po
17
bitwie warszawskiej czy w czasie odwrotu bolsze-
wikw z Lidy.
Zwalczanie nieprzyjaciela w powietrzu to ro-
dzaj dziaa podejmowanych w interesujcym nas
okresie tylko wyjtkowo. Lotnictwo przeciwnikw
przejawiao sab aktywno, ktra w miar upy-
wu czasu jeszcze si zmniejszyla. Moemy jedynie
odnotowa walki 6 i 7 Eskadry pod Lwowem na
pocztku 1919 r. a w czasie wojny z bolszewikami
dziaania lotnikw 12, 13, 14, i 19 Eskadry pod Bo-
brujskiem i Borysowem.
Wsppraca z wojskami ldowymi ostatni ro-
dzaj zada lotnikw moga przejawia si w kil-
ku formach: wsppracy z piechot, kawaleri lub
artyleri. Najczciej miao miejsce wspdziaanie
z piechurami, ktrym lotnictwo pomagao w trakcie
ich ataku na pozycje wroga. Przykadem takiej ope-
racji mog by dziaania pod Kulikowem (w kam-
panii ukraiskiej), w bitwie o Radzymin w sierpniu
1920 r. czy przy forsowaniu Niemna we wrzeniu tego
roku. Wsppracy z wasn kawaleri w bezpored-
niej walce nie stosowano. Lotnictwa uyto jedynie dla
nawizania cznoci z zagonami kawaleryjskimi na
Malin (kwiecie 1920) oraz na Koroste (padzier-
nik 1920). Bardzo rzadko wsppracowano z artyleri
ze wzgldu na manewrowy charakter dziaa wojny
i niewystarczajce wyposaenie techniczne lotnictwa
(brak radiostacji). Jedyne znane przykady to dziaa-
nia pod Lwowem (1918/1919 r.) oraz na froncie Litew-
sko-Bialoruskim pod Bobrujskiem i Borysowem.
Na skuteczno dziaan lotnictwa miao wpyw
wiele czynnikw. Najdramatyczniejszym problemem
byy oczywicie braki w zaopatrzeniu sprztowym.
Eskadrom nie tylko brakowao samolotw, z kt-
rych wiele byo mocno wysuonych i czsto ulegay
awariom. Potrzebne te byy materiay pdne, czci
zamienne oraz rne drobne elementy wyposaenia
lotniczego (np. mapy), bez ktrych normalna praca
bya znacznie utrudniona lub niemoliwa. W miar
upywu czasu sytuacja w tym wzgldzie poprawia
si, cho nie naleao do rzadkoci, nawet pod koniec
wojny z bolszewikami, e samolot by unierucho-
miony z powodu braku miga czy drobnej czci
do silnika.
Wykonanie zada bojowych zaleao od pracy
personelu latajcego. Oglna liczba pilotw i obser-
watorw bya zbyt maa dla obsadzenia planowanych
do utworzenia eskadr. Braki te powikszyy si jesz-
cze na skutek strat poniesionych w walce (w trakcie
samej wojny z bolszewikami zgino 82 lotnikw).
Z czasem istniejce szkoy lotnicze wyszkoliy znacz-
n, jak na trudn sytuacj kraju, liczb lotnikw ale
18 Tomasz Kopaski
do koca dziaa militarnych wystpoway pod
tym wzgldem powane braki, szczeglnie wrd
obserwatorw. Pojawiay si te inne niespodzie-
wane problemy: lotnicy pochodzcy z byych armii
zaborczych mieli, co prawda, due dowiadczenie,
ale ci z armii rosyjskiej napotykali na trudnoci
z pilotaem samolotw pastw centralnych, ktre
stanowiy wikszo sprztu lotnictwa polskiego
w pocztkowym okresie jego rozwoju.
Poza wyposaeniem i zapewnieniem obsady
personalnej o skutecznoci dziaania lotnictwa de-
cydowaa take moliwo szybkiego przerzucenia
eskadr w rejon planowanych dziaan. Operacja taka
bya do trudna do przeprowadzenia.
Z powodu zego stanu silnikw i braku lotnisk
przejciowych na trasie nie mona byo wykonywa
dalekich przelotw. Poniewa ldowanie w przygod-
nym miejscu na trasie wizao si z duym ryzykiem
uszkodzenia maszyny jedynym wyjciem by trans-
port rozoonego samolotu drog ldow, przy czym
najczciej korzystano z kolei. W ten sposb traco-
no jednak bardzo duo czasu (niekiedy do 2-3 tygo-
dni). Dlatego te wadze lotnicze staray si unika
przeprowadzania manewru lotnictwem (np. wrd
eskadr frontu Poudniowego lub Litewsko Biaoru-
Przypisy
1 13
M. Wrzosek, Polskie korpusy wojskowe w Rosji w la-
tach 1917-1918, Warszawa 1969, s. 61 i nn.; tene, Polski czyn
zbrojny podczas pierwszej wojny wiatowej 1914-1918, War-
szawa 1990, s. 316.
2
M. Wrzosek, Polskie korpusy, s. 76.
3
Ibidem, s. 41.
4 15
Ibidem, s. 146 i nn.
5
Ibidem, s. 154; Ku Czci Polegych Lotnikw, Ksiga Pa-
mitkowa, Warszawa 1993,s. 43-44.
6
Ibidem, s. 50.
7
M. Wrzosek, Polski czyn, s. 71 i nn.
8 16
Ibidem, s. 302 i nn; A. Wojtyga, Sprawy lotnictwa w Le-
gionach Polskich, [w:] Przegld Lotniczy 1931 nr 7, s. 531
i nn.
9
Szerzej na temat powoania, rozbudowy i dziejw Armii
Polskiej: M. Wrzosek, Polski czyn, s. 334-345, 357-482.
10
Akta personalne Waldemara Narkiewicza, CAW, sygn.
a.p. 1187; akta personalne Sergiusza Abtowskiego, CAW,
sygn. a.p. 93, a.p. 1906.
11
W dniu 5 kwietnia 1919 r. lotnictwo Armii Hallera
miao zaledwie 26 wyszkolonych pilotw i jednego obser-
watora, 42 uczniw w szkoach pilotau i 116 mechanikw,
patrz: CAW, sygn. 123.1.34.
12
P. ossowski, Jak Feniks z popiow. Oswobodzenie ziem
polskich spod okupacji w listopadzie 1918, owicz 1998, s. 11
i nn; M. Wrzosek, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918-
1921, Warszawa 1992, s. 11 i nn; A. Przybylski, Wojna Polska
1918-1921, Warszawa 1930, s. 21 i nn.
skiego wystpoway bardzo niewielkie przesunicia
jednostek).
Opisujc czynniki negatywnie oddziaujce na
efektywno pracy lotnictwa nie sposb nie wspo-
mnie o istotnych uchybieniach organizacyjnych,
ktre dotyczyy uycia tego nowego rodzaju broni
przez wadze wojskowe. Przydzia jednostek do po-
szczeglnych dowdztw bywa niekiedy przypadko-
wy. Niektre dywizje miay wasne eskadry podczas
gdy grupy operacyjne lub nawet armie byy lotni-
ctwa pozbawione albo miay go ma ilo. Oficero-
wie sztabowi nie zawsze wiedzieli, jak wykorzystac
posiadane eskadry; przeceniali lub przeciwnie nie
doceniali ich moliwoci. Wojska ldowe nie byy
wyszkolone do wspdziaania z lotnictwem. Te oko-
licznoci przyczyniay si niejednokrotnie do mar-
notrawstwa trudu lotnikw.
Ostateczny bilans pracy bojowej eskadr za okres
od 5 listopada 1918 r. do 15 padziernika 1920 r. za-
mkn si liczb 5172 wykonanych lotw bojowych.
Polski personel lotniczy w peni wywiza si z po-
wierzonych zada a eskadry, ktre weszy do akcji,
w wikszoci nie zawiody oczekiwa dowdcw
i sztabw, na rzecz ktrych dziaay50.
Krl Aleksander, Pocztki lotniska krakowskiego, [w:]
Dziesiciolecie 2 Puku Lotniczego w Krakowie, Krakw 1931,
s. 8; Ku Czci, Warszawa 1933, s. 58.
14
Ibidem, s. 59-60; W. Madejski, Lotnictwo w pierwszych
dniach obrony Lwowa, [w:] Przegld Lotniczy 1938 nr 11
s. 1612.
Ku Czci , s. 61-62; T. Cybulski, Zajcie lotniska Mo-
kotowskiego w Warszawie w listopadzie 1918 r., [w:] Prze-
gld Lotniczy 1929 nr 11s. 894-897; zestawienie personelu
i sprztu wojsk lotniczych polskich z 23 I 1919 r., CAW, sygn.
I 301.12.28.
T. Kopaski, awica rok 1919, [w:] Militaria 1991 nr 1,
s. 30-36; raport z inspekcji lotniska na awicy dokonanej
w dn. 18-22 II 1919 r. przez por. Tadeusza wieawskiego,
skierowany do dowdcy Wojsk Lotniczych w Warszawie,
CAW, sygn. I 300.38.117.
17
Informacje o lotnikach z b. armii rosyjskiej., CAW,
sygn. I 300.38.113.
18
Relacja Wiktora Pniewskiego, CAW, sygn.
400.1058/27.
19
Zestawienie personelu i sprztu technicznego wojsk
lotniczych polskich z 23 I 1919 r., CAW, sygn. I 301.12.28.
20
Ku Czci , s. 90 i nn.
21
J. Pawlak, Polskie eskadry w latach 1918-1939, Warsza-
wa 1989, s. 45; O de B. Wojsk Lotniczych z 1 II 1920, CAW,
sygn. I 300.38.19.
22
Ibidem, s. 93; Z historii polskiego lotnictwa wojskowego
1918-1939, Warszawa 1978, s. 36-37.
 Lotnictwo polskie 1918 1921
23
Wykaz personelu francuskiego w eskadrach przyby-
ych z Armi Generaa Hallera, CAW, sygn. 123.8.7; wykaz
pilotw i obserwatorw francuskich uprawnionych do no-
szenia polskiej odznaki pilota (obserwatora), prawdopodob-
nie z koca 1919 r., CAW, sygn. I 300.3.10.
24
T. Kopaski, Obcokrajowcy w lotnictwie polskim 1918-
1921. [W:] Mniejszoci narodowe i wyznaniowe w siach zbroj-
nych Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939. Zbir studiw pod
redakcj Zbigniewa Karpusa i Waldemara Rezmera. Toru
2001, s.201-208;
25
Ibidem, s. 68; M. Wrzosek, Wojny , s. 42.
26
Rozkaz Szt. Gen. nr 66 z 20 XII 1918 r., CAW, sygn.
I 301.12.48.
27
Sytuacj t zmieni rozkaz szefa Sztabu Generalnego
nr 38 z 24 stycznia 1919 r. (zob. CAW, sygn. I 301.12.48). Na
jego mocy eskadry walczce na froncie podporzdkowano
taktycznie dowdcom grup bojowych, do ktrych zostay
przydzielone.
28
Rozkaz NDWP i MSWojsk. nr 964/1 X z 9 III 1919 r.,
CAW, sygn. I 301.12.40.
29
Rozkaz NDWP Ldz. 3417/II nr 54 z 24 IX 1919, CAW,
sygn. I 300.38.19.
30
Rozkaz MSWojsk. Dep. III Ldz. 1670/20 z 9 VIII 1920,
CAW, sygn. I 301.12.37; Ku Czci , s.246 i nn.
31
M. Romeyko, Jak powstawao nasze lotnictwo bojowe?,
[w:] Przegld Lotniczy 1933 nr 5-6, s. 213.
32
Rozkaz Szt. Gen. nr 66 (Ldz. 04159) Organizacja wojsk
lotniczych z 20 XII 1918 r., CAW, sygn. I 301.12.48.
33
Ibidem; T. Prauss, Kronika wojenna 3. Eskadry Lotni-
czej, [w:] Przegld Lotniczy 1931 nr 8-9, s. 621.
34
Ibidem, s. 215.
35
Ibidem, s. 215-216.
36
Rozkaz szefa lotnictwa nr 1 z 24 III 1919 r., CAW, sygn.
I 300.38.17 i I 301.12.40.
37
Grupy Lotnicze, [w:] Spis wadz wojskowych ; proto-
k ze zjazdu dowdcw grup lotniczych w Szefostwie Lot-
nictwa w dn. 3 VI 1919, CAW, sygn. I 301.12.29.
19
38
Rozkaz NDWP nr 350/III b pf. z 22 IX 1919 r. Eskadry
Wielkopolskie ich stosunek, CAW, sygn. I 301.12.29.
39
Ku Czci , s. 78; Rozkaz NDWP nr 54 Ldz. 3417/II z 24
IX 1919 r., CAW, sygn. I 300.38.19.
40
Projekt spolonizowania eskadr hallerowskich z 11 IX
1919 autorstwa szefa Francuskiej Misji Lotniczej podpu-
kownika de Vergnette, CAW, sygn. 301.12.44.
41
Rozkaz NDWP Ldz. 271/III b Przeformowanie eskadr
lotniczych utworzonych we Francji i przybyych z armi gen.
Hallera z 26 IX 1919, CAW, sygn. I 300.39.27 i I 301.12.28.
42
Ibidem; propozycje dotyczce obsadzenia stanowisk
dowdcw polonizowanych eskadr zawiera pismo Dowdz-
twa Armii Generaa Hallera skierowane do NDWP 5 IX
1919, CAW, sygn. I 301.12.29.
43
Raport dowdcy OSOL por. Szandorowskiego z 15 VII
1920 skierowany do szefa lotnictwa ND i dotyczcy formo-
wania Eskadry Toruskiej, CAW, sygn. I 301.12.36.
44
Rozkaz szefa lotnictwa ND z 23 X 1920 Ldz. 3532/lot.
pf. Zmiany dyslokacji jednostek lotniczych , CAW, sygn.
I 301.12.40.
45
Rozkaz Naczelnego Dowdztwa WP (Szt. Gen.) z 9 XI
1920 Ldz. 3763/lot. pf. Dyslokacja eskadr lotniczych na
zim, CAW, sygn. I 301.12.41.
46
Rozkaz NDWP (Szt. Gen.) Ldz. 210/lot. pf. z 18 I 1921
Uzupenienie eskadr przez zmniejszenie iloci tyche z 19
do 12 oprcz eskadry W 16 (Grupa Bieniakonie), CAW,
sygn. I 301.12.45.
47
W. Madeyski, op. cit., s. 1625; T. Kopaski, Lotni-
ctwo polskie w kampanii polsko-ukraiskiej, 1918-1919,
[w:] Wojskowy Przegld Historyczny R. 35: 1990 nr 12,
s.139-158.
48
Ku Czci , s. 214-216.
49
Ibidem, str. 213-214.
50
M. Romeyko, Z minionych lecz niezapomnianych dni,
[w:] Przegld Lotniczy 1931 nr 11, s. 827.
 90 lat polskiego lotnictwa wojskowego

prof. dr hab. Lech Wyszczelski

Akademia Podlaska w Siedlcach

POLSKA LOTNICZA MYL WOJSKOWA 1918 1939

NA TLE DOKONA WIATOWYCH

Popularno jak cieszyy si w zachodnioeuro- mobilizacyjnych i rodkw komunikacyjnych oraz

pejskiej myli wojskowej pogldy na rol lotnictwa linii kolejowych wiodcych ku rejonom koncentracji
w przyszej wojnie docieraa i do Polski, chocia Po- nadgranicznej2.
lacy mieli znacznie gorsze warunki do uprawiania tej Jasiski by take autorem cyklu artykuw, pt.:
refleksji teoretycznej z uwagi na brak wasnych prak- Wojna powietrzna, opublikowanych w 1929 r. na a-
tycznych dowiadcze z uycia tego rodka walki. mach Przegldu Lotniczego. W nich to, jako pierw-
Std pierwsza wartociowa publikacja z tego obszaru szy w Polsce, wprowadzi do terminologii wojsko-
pojawia si dopiero w maju 1921 r.1. wej pojcie wojna powietrzna. Twierdzi, e wojna
W polskich koncepcjach dotyczcych roli i zada powietrzna nie tylko winna by rozpatrywana na
lotnictwa w przyszej wojnie, mona wyrni trzy rwni z wojn ldow i morsk, ale e ma nad nimi
gwne kierunki zainteresowa: uycie lotnictwa do wyran przewag. Wyraaa si ona w tym, e lot-
zada strategicznych; operacyjna rola lotnictwa; kon- nictwo jest w stanie zupenie niezalenie od sytuacji
cepcje organizacji obrony przeciwlotniczej kraju. walczcych ze sob wojsk ldowych, wzgldnie wzma-
Pierwszym polskim teoretykiem, ktry opra- gajcych si na morzach flot zaatakowa bezpored-
cowa najpeniejsze i najoryginalniejsze prognozy nio wol danego narodu, zniszczy ch do dalszej
strategicznego wykorzystania lotnictwa, by mjr obrony i zdemoralizowa do tego stopnia, e odnony
Stanisaw Jasiski. Opublikowa je rwnocze- rzd bdzie albo obalony, albo zmuszony do zawarcia
nie z twrc teorii wojny powietrznej gen. Giulio pokoju3. Ewolucja pogldw Jasiskiego zmierzaa
Douhetem. O ile jednak praca tego drugiego przy- w kierunku teorii opracowanej przez Douheta. Nie
niosa mu wiatowy rozgos i uznanie, to publikacja tylko uwaa lotnictwo za zdolne do samodzielne-
Jasiskiego odnotowana jest tylko przez polskich go prowadzenia operacji, ale w 1929 r. twierdzi, e
historykw myli wojskowej. Tymczasem opracowa moe ono niezalenie od rozwoju sytuacji na l-
on ciekaw i oryginaln koncepcj wykorzystania dowym czy morskim froncie walki samo osign
lotnictwa. Dostrzega w lotnictwie ten nowy rodzaj strategiczny cel wojny.
broni, ktry moe by uyty do prowadzenia samo- Dokonujc porwna istoty wojny ldowej, mor-
dzielnych operacji. Postulujc prowadzenie tych skiej i powietrznej, Jasiski udowodni, e ta ostatnia
operacji nie przewidywa jednak, w odrnieniu od ma znaczn przewag nad pozostaymi, m.in. w ta-
Douheta, aby operacje te pozwoliy na osignicie kich kategoriach jak: czas, przestrze i sia dziaa.
strategicznego celu wojny. Jego zdaniem, samodziel- Wojna powietrzna tym take rni si od wojny l-
ne operacje lotnictwa bombowego wspiera miay dowej czy morskiej, e ma swe wasne prawa i moli-
dziaania wojsk ldowych, a nie je wyrcza. Opo- woci. Najwaniejsz cech lotnictwa jest moliwo
wiada si za niezalenoci organizacyjn wojsk prowadzenia samodzielnych dziaa, powinno ono
lotniczych. Lotnictwu bombowemu w ramach sa- zatem by wykorzystywane w myl decyzji naczel-
modzielnych operacji wyznacza, jako gwne za- nego wodza do realizowania samodzielnych celw
danie w pierwszej fazie dziaa: niszczenie centrw strategicznych4.
22 Lech Wyszczelski
By zdania, e przeznaczone do prowadzenia
wojny powietrznej lotnictwo powinno ju w czasie
pokoju tak by organizowane, wyposaone i wyszko-
lone, by mogo stanowi istotny czynnik pastwowej
polityki wojennej. Wielko i sia lotnictwa powinny
zalee od tego, przeciwko jakim pastwom przewi-
duje si jego uycie. Jasiski sformuowa do ory-
ginaln tez, i sia lotnictwa musi by uzaleniona
od rozwoju gospodarczego i stopnia zurbanizowania
pastwa, przewidywanego jako ewentualny przeciw-
nik w wojnie. Efekty osigane w wojnie powietrznej
s bowiem zalene wycznie od wraliwoci nie-
przyjaciela, a wic jego kulturalnych i gospodarczych
stosunkw (gsto zaludnienia, stan cywilizacji, do-
brobyt ludnoci, konieczno przewozu rozmaitych
produktw itp.)5. By wic zwolennikiem pogldu, e
wojn powietrzn powinno si prowadzi przeciwko
krajowi wysoko rozwinitemu. Wwczas wojna ta
moe przynie zamierzony efekt upadek ducha
moralnego narodu, bdcy skutkiem poniesienia
olbrzymich strat materialnych.
Jasiski przywizujc, podobnie jak Douhet, ol-
brzymi wag do roli czynnika moralnego w przy-
szej wojnie by zdania, i lotnictwo moe mie
istotne znaczenie w osigniciu strategicznego celu
wojny. Pisa on m.in.: Wojna powietrzna umoliwi
zaatakowanie ducha mas walczcych u jego rda
przez zaatakowanie ducha ojczyzny, tak w podsta-
wach ich technicznego zaopatrzenia, jak w przemyle
wojennym6. Sta wic na stanowisku, e obojtnie
co bdzie celem wojny powietrznej, to bdzie ona
skierowana wycznie i bezporednio przeciwko
tym czynnikom, ktre podtrzymuj opr narodu,
z ktrym prowadzi si wojn.
Opierajc si na wyodrbnionych przez gen.
Carla von Clausewitza fazach prowadzenia wojny:
1) zniszczenie wojsk nieprzyjacielskich; 2) zajcie
jego kraju; 3) zamanie woli nieprzyjacielskiego na-
rodu, Jasiski twierdzi, e we wspczesnych woj-
nach strategiczny cel wojny mona osign przez
odwrcenie kolejnoci tych faz, bd te i to wyst-
pi najczciej przez zamanie woli narodu nieprzy-
jacielskiego. Dwie pozostae fazy we wspczesnych
warunkach bd ju tylko rodkami porednimi,
prowadzcymi do osignicia celu podstawowego.
Cel strategiczny, tzn. zamanie woli przeciwnika,
mona osign przez: prowadzenie propagandy po-
legajcej na szerzeniu postrachu i zniszcze na caym
terytorium nieprzyjaciela; doprowadzenie do godu
i ndzy, m.in. w wyniku blokady oraz zniszczenia
przemysu i miast; pobicie i zniszczenie wojsk nie-
przyjacielskich7.
Jasiski przewidywa wic, e przysza wojna
bdzie si toczya na frontach: politycznym, ekono-
micznym i militarnym. Lotnictwu we wszystkich
tych fazach walki wyznacza rol przodujc, gdy
atwo moe przenosi punkt cikoci swego dziaania
z jednego sposobu prowadzenia wojny na drugi8.
Rozwaajc zasady i formy prowadzenia wojny
powietrznej stara si udowodni, e powinny one
by uzalenione od konkretnej sytuacji, jaka zaist-
nieje w czasie wojny. W wypadku stagnacji dziaa
na frontach ldowych zaleca przenie punkt atakw
wojny powietrznej w gb kraju nieprzyjacielskiego.
Inny wariant naleao zastosowa, gdy zaistnieje
niebezpieczestwo, i nieprzyjacielskie wojska l-
dowe mog w trakcie prowadzonej ofensywy zagro-
zi ywotnym celom strategicznym wasnego kraju.
Wwczas flota powietrzna musi skupi ca swoj si
uderzenia, wsplnie z wojskiem ldowym, przeciwko
nacierajcemu nieprzyjacielowi9. W tym wypadku,
flota powietrzna powinna przej do dziaa pored-
nich i dopiero po zaegnaniu bezporedniego nie-
bezpieczestwa przystpi do ponownej realizacji
celu gwnego, czyli niszczenia nieprzyjacielskiego
zaplecza.
Jasiski przewidywa, e flota powietrzna obok
celu gwnego, jakim powinno by bombardowanie
strategicznych obiektw nieprzyjacielskich, moe
take wykonywa zadania uboczne, jak zniszczenie
nieprzyjacielskiego lotnictwa. Zadanie to uwaa
za defensywne, bo suce obronie wasnego kraju
przed atakami powietrznymi nieprzyjaciela. Uwaa,
i nie naley dy za wszelk cen do wywalczenia
bezwzgldnej przewagi w powietrzu. Twierdzi, e
Zupene zniszczenie materiau i zag w portach lot-
niczych jest mocno wtpliwe10. Przewag nad nieprzy-
jacielskim lotnictwem mona osign tylko przez
stoczenie bitwy powietrznej. Do niej za bardzo
rzadko moe doj w trakcie wykonywania przez
obie floty samodzielnych dziaa strategicznych.
Wedug niego, absolutnej przewagi w powietrzu nie
mona bdzie osign, dlatego opowiada si on za
wywalczeniem przewagi lokalnej, cile ograniczonej
zarwno w czasie, jak i przestrzeni11.
Jasiski wyznaczy samodzielnej flocie powietrz-
nej nastpujce trzy gwne zadania: niszczenie in-
frastruktury nieprzyjacielskiego kraju; prowadzenie
walki z nieprzyjacielsk flot powietrzn; dalekie
rozpoznanie12.
Dowodzi, e obok samodzielnej floty powietrz-
nej powinno istnie take lotnictwo wspdziaajce
z wojskami ldowymi. Miao by ono stosunkowo
nieliczne i wykonujce zadania usugowe nad bezpo-
 Polska lotnicza myl wojskowa 1918 1939 na tle dokona wiatowych
rednim polem walki. Jego gwna uwaga skupiona
bya na teoretycznym opracowaniu organizacji sa-
modzielnej floty powietrznej oraz zada, ktre miaa
realizowa. Przewidywa, e organizacja wspomnia-
nej floty z poszczeglnych pastwach uzaleniona
bdzie, przede wszystkim od ich pooenia strate-
gicznego i geograficznego13.
Polskim teoretykiem wojskowym, ktry odegra
donios rol w propagowaniu problematyki lotni-
czej, w tym zajmowa si strategicznymi moliwo-
ciami wykorzystania tego technicznego rodka wal-
ki, by pk Sergiusz Abtowski.
W 1923 r. Abtowski opublikowa pierwsz
prac, pt.: Taktyka lotnictwa, w ktrej enigmatycznie
jeszcze opowiada si za wykorzystywaniem lotni-
ctwa dla realizacji celw strategicznych. Dokonujc
podziau lotnictwa na dwa typy: bojowe i obserwa-
cyjne, sta on na stanowisku, aby prawie cae lotni-
ctwo bojowe byo rezerw lotnicz naczelnego do-
wdztwa14. Lotnictwo bojowe dzieli na: myliwskie
i niszczycielskie. To ostatnie, pod jego nazw kryo
si lotnictwo bombowe, miao by broni wycznie
zaczepn i broni wyszych dowdztw15. Naczeln za-
sad dziaania lotnictwa niszczycielskiego miay by
przede wszystkim uderzenia wykonywane duymi
zgrupowaniami, gdy tylko one gwarantowa mog
due zniszczenie i osignicie efektu moralnego.
Abtowski przewidywa, e gwnym zadaniem
lotnictwa niszczycielskiego w przyszej wojnie bdzie
niszczy materia i ludzi nieprzyjaciela i dziaa na
jego stan moralny16. Zadaniem dodatkowym i po-
mocniczym powinno by wsparcie lotnictwa my-
liwskiego przy wywalczeniu przewagi w powietrzu
przez odcignicie i rozproszenie nieprzyjacielskiej
obrony przeciwlotniczej w gbi kraju17.
W 1924 r. Abtowski opublikowa nastpne
dwie prace, jedn wsplnie z J. Szczerskim. Praca
pt.: Czy potrzebne nam lotnictwo, adresowana do
masowego odbiorcy, wykazywaa, e lotnictwo nie
jest broni drog. Natomiast rozwj lotnictwa moe
si przyczyni nie tylko do zapewnienia waciwego
systemu obrony kraju, ale pozwoli w czasie pokoju
utrzymywa armi o znacznie mniejszych stanach
liczebnych. W pracy pt.: Lotnictwo w wojnie wsp-
czesnej postawi tez, e naley dy do rozwoju
lotnictwa samodzielnego18, ktre przeznaczone by-
oby do wykonywania zada o charakterze zaczep-
nym. Jednoznacznie opowiada si za stosowaniem
w dziaaniach lotnictwa zasady ekonomii si.
Preferujc rozwj lotnictwa niszczycielskiego,
Abtowski wyznacza mu nastpujce gwne za- do niszczenia obiektw wroga i jego wojsk naziem-
dania:
23
bombardowanie wzw komunikacyjnych,
zwaszcza kolejowych;
niszczenie nieprzyjacielskich lotnisk wraz ze
znajdujcymi si na nich samolotami;
systematyczne tamowanie zaopatrzenia armii
przeciwnika;
niszczenie waniejszych orodkw przemyso-
wych;
przeduenie dziaa artylerii na polu walki19.
Od pocztku lat trzydziestych w pogldach tego
teoretyka na wykorzystanie lotnictwa do samodziel-
nych dziaa strategicznych stopniowo dokonywa-
a si znamienna ewolucja. Ju w 1931 r. postulowa
on, aby w pocztkowym okresie dziaa wojennych
w celu zapewnienia osony mobilizacyjnej wasnego
kraju przeprowadzi samodzieln operacj lotnictwa
bojowego, majc na celu opnianie i przeszkadzanie
mobilizacji i transportom w rejonie osony lotnictwa
nieprzyjacielskiego20.
Abtowski w wydanej w 1932 r. swej najwar-
tociowszej pracy pt.: Operacyjne uycie lotnictwa,
ju we wstpie zaznaczy, e jego dotychczasowe
pogldy ulegy w znacznym stopniu dezaktualizacji
i e niezbdne jest nowe spojrzenie na wiele za-
gadnie21. Jego zdaniem, szybki rozwj lotnictwa
umoliwia spojrzenie na ten rodzaj broni w sposb
odmienny, anieli na pocztku lat dwudziestych.
Stan na stanowisku, e lotnictwo powinno sta-
nowi odrbny, obok wojsk ldowych i marynarki
wojennej, rodzaj wojsk. Powinno ono mie wasne
obiekty dziaa wojennych. Obiekty te, to przede
wszystkim miasta i obszary o znaczeniu ywotnym
dla przeciwnika22. Oznacza to mogo, e sta si
w pewnym stopniu zwolennikiem wykorzystywania
lotnictwa do realizacji celw strategicznych. Nie by
jednak konsekwentny w tym stanowisku, bowiem
pisa: Trzeba jednak przyzna, e na razie lotnictwo
pod wieloma wzgldami jest mniej samodzielne, ni
wojska ldowe i marynarka wojenna23.
Abtowski przewidywa, e ju w niedalekiej
przyszoci nastpi nowy podzia lotnictwa na: flot
powietrzn dalekiego dziaania, lotnictwo ubezpie-
czenia samolotw, lotnictwo dalekiego rozpoznania
i lotnictwo wsppracujce (przydzielone wojskom
ldowym i marynarce wojennej)24.
Teoretyk ten dostrzega znaczenie posiadania
przez czoowe pastwa wiata samodzielnych flot
powietrznych i przewidywa, e przeznaczone one
bd do walki z nieprzyjacielskimi samolotami oraz
nych. Flota ta miaa wywalczy przewag w powie-
24 Lech Wyszczelski

trzu, staczajc wielk bitw powietrzn, a dopiero
w przypadku uchylenia si od niej przeciwnika,
miaa niszczy jego samoloty w portach lotniczych
i bazach. Opowiada si za wywalczaniem panowa-
nia ograniczonego zarwno co do miejsca, jak i cza-
su. Jego zdaniem przewagi w powietrzu nie mona
bdzie osign, majc tylko wiksz ni przeciwnik
liczb samolotw, lecz przez ich wyszo technicz-
n, wyszy stan moralny i lepsze wyszkolenie per-
sonelu.
Piszc o strukturze floty powietrznej dalekiego
dziaania, Abtowski postulowa, aby skadaa
si ona z grupy samolotw bardzo cikich, posia-
dajcych rzeczywicie potne uzbrojenie (armaty).
Bdzie ona jdrem floty powietrznej podobnie jak
pancerniki we flocie morskiej25, oraz z pewnej liczby
samolotw rednich wagomiarw, bardzo szybkich
i rwnie dobrze uzbrojonych, ktrych zadaniem b-
dzie rozpoznanie, ubezpieczenie i osona samolotw
cikich.
Opowiada si za budow bombowcw cikich
typw, uzbrojonych w armaty i karabiny maszy-
nowe, opancerzonych oraz wyposaonych w du
liczb bomb rnych typw. Taki samolot bombo-
wy mia z powodzeniem spenia swe zadania za-
rwno podczas prowadzenia walki powietrznej, jak
i bombardowania obiektw naziemnych. Twierdzi
on, e taki typ samolotu bombowego winien sta si
podstawowym samolotem flot powietrznych.
Zdaniem Abtowskiego, samo lotnictwo nie
jest zdolne do osignicia strategicznego celu woj-
ny, czyli samodzielnego pokonania przeciwnika.
Sdzi take, wbrew opinii teoretykw zachodnio-
europejskich, i wpyw totalnych bombardowa na
zaamanie ducha moralnego ludnoci jest wtpliwy,
bowiem dowiadczenia wojenne wykazuj, e lotni-
ctwo bombardujce jako czynnik decydujcy w tym
kierunku zawodzi26. Twierdzi, e do wykonywania
zada samodzielnych naleao wydzieli ze skadu
lotnictwa specjaln flot powietrzn, ktra powinna
liczy okoo 50% wszystkich samolotw.
W 1933 r. zaobserwowa mona dalsze zblienie
si Abtowskiego do pogldw Douheta. Teorie t
uzna za logiczn i konsekwentn27. Przystpi take
do jej popularyzacji w Polsce.
Kolejnymi teoretykami, ktrzy zajmowali si
zagadnieniami wykorzystania lotnictwa do dziaa
o charakterze strategicznym, byli: pk Camilo Perini,
pk Aleksander Kdzior, gen. Wadysaw Sikorski,
ppk Adam Kurowski i mjr Olgiert Tuskiewicz.
Perini w 1929 r. opracowa oryginalne i miae
studium, dotyczce perspektyw rozwoju i bojowego
wykorzystania polskiego lotnictwa28. Uwaa, e
w Polsce nie ma moliwoci szybkiego wprowadze-
nia takiej organizacji lotnictwa, ktra by odpowiada-
a trendom wiatowym, jak i potrzebom pola walki.
Opowiada si za techniczn rekonstrukcj posia-
danego lotnictwa dla podniesienia jego udwigu,
zasigu i szybkoci.
Proponowa, by w zalenoci od przeciwnika,
przyjmowa odmienn koncepcj strategicznego
uycia lotnictwa. Z uwagi na polskie moliwoci wy-
sun koncepcj wypracowania koalicyjnej doktryny
uywania lotnictwa dla celw strategicznych.
Perini w 1932 r. opublikowa prac pt.: Potga
broni lotniczej, w ktrej rozbudowa projekt wyko-
rzystania lotnictwa do samodzielnych operacji stra-
tegicznych. Zakada rozwinicie silnego lotnictwa
wydzielonego w samodzielny rodzaj wojsk. Domino-
wa miao lotnictwo przeznaczone do prowadzenia
samodzielnych operacji strategicznych29.
Zasadniczymi celami lotnictwa strategicznego
miay by orodki przemysowe i administracyjne
przeciwnika, a take niszczenie samolotw oraz
urzdze lotniczych na ziemi. Du wag przywi-
zywa do moliwoci zamania ducha moralnego
atakowanego narodu, jako bezporedniego skutku
bombardowa prowadzonych przez lotnictwo stra-
tegiczne.
Kdzior opowiada si za prowadzeniem przez
poszczeglne pastwa spjnej polityki lotniczej. Jego
zdaniem, niecelowe jest nastawienie si lotnictwa na
zwalczanie nieprzyjacielskich samolotw. Sposb jest
tylko jeden, na atak odpowiedzie atakiem30. By zde-
cydowanym zwolennikiem sformowania lotnictwa
przeznaczonego specjalnie do dziaa ofensywnych,
a wic lotnictwa bombowego dalekiego zasigu.
Wprawdzie nie wypowiedzia pogldu, i lotnictwo
samodzielnie moe wygra wojn, lecz dostrzega
jego wielkie moliwoci w osabieniu nieprzyjaciel-
skiego potencjau wojenno-ekonomicznego.
Za interesujce mona uzna pogldy Sikorskie-
go, dotyczce roli lotnictwa w przyszej wojnie. Nie
zgadza si on z zaoeniami teorii Douheta, twier-
dzc, e moe by przydatna tylko w pastwach
o specyficznym pooeniu geograficznym. Przeciw-
ny by zakadaniu, e tylko jeden rodzaj wojsk moe
decydowa o losie prowadzonej wojny. Krytykowa
przewiadczenie Douheta, e bombardowanie lot-
nicze moe zama morale walczcego narodu. Po-
mimo tych sw krytyki, docenia on rol lotnictwa
w prowadzeniu samodzielnych dziaa bojowych.
Zwraca uwag, e w przyszej wojnie lotnictwo prze-
de wszystkim uywane bdzie do walki o przewag
 Polska lotnicza myl wojskowa 1918 1939 na tle dokona wiatowych
w powietrzu i jego opanowanie oraz bombardowa-
nie najwaniejszych orodkw siy przeciwnika na
ldzie31.
Kurowski, ogaszajc swe pogldy w przededniu
II wojny wiatowej, dopuszcza moliwo uycia lot-
nictwa do prowadzenia samodzielnych dziaa stra-
tegicznych. Twierdzi bowiem, e lotnictwo jest ju
na tyle silne, e moe bez niczyjej pomocy wyszukiwa
zadania na froncie lub na tyach przeciwnika32.
W polskiej myli wojskowej nie brak byo take
teoretykw cakowicie negujcych potrzeb organi-
zowania specjalnych flot powietrznych. Ich najak-
tywniejszym przedstawicielem by Olgierd Tuskie-
wicz.
Du popularnoci wrd teoretykw, zajmu-
jcych si koncepcjami wykorzystania lotnictwa
w przyszej wojnie, cieszya si problematyka wypra-
cowania zasad jego wspdziaania z wojskami ldo-
wymi i w znacznie ograniczonej formie z marynark
wojenn. Pierwsze artykuy z tej problematyki poja-
wiy si w 1921 r. Byy, z reguy, powicone wnio-
skom z wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920 r.
Kpt. August Menczak w artykule pt. Uycie lot-
nictwa podczas zagonw podejmowa problematyk
wspdziaania lotnictwa z kawaleri. Twierdzi, e
najwikszym utrudnieniem jest ociao taboru
lotniczego i dlatego opowiada si za: urzdzeniem
wysunitej czowki lotniczej, w skad ktrej wej
miay samoloty o duym promieniu dziaania33. Sta-
nisaw Turbiak opowiada si za utworzeniem w Pol-
sce nowego rodzaju lotnictwa lotnictwa szturmo-
wego, szczeglnie przydatnego do dziaa na froncie
wschodnim.
Najwicej publikacji i jednoczenie najwicej in-
teresujcych propozycji przedstawia Abtowski.
Szczeglnie interesujce byy jego myli, dotyczce
perspektyw rozwoju lotnictwa morskiego. Zgosi
koncepcj, by pastwa majce sabsz liczebnie flo-
t dyy do rozwoju silnego lotnictwa morskiego,
ktre zrwnowayoby jej sabo34. miaa i nowa-
torska, jak na pierwsz poow lat dwudziestych, bya
jego koncepcja budowy specjalnych okrtw (p-
niejsze lotniskowce) przeznaczonych do bazowania
i dziaania z nich lotnictwa morskiego.
Abtowski, pod koniec lat dwudziestych, scep-
tycznie zapatrywa si na rozwj lotnictwa towarzy-
szcego (lekkiego). Opowiada si za unifikacj ty-
pw samolotw. Widzia potrzeb rozwoju lotnictwa
szturmowego. By zdania, e obiektem dziaa lotni-
ctwa szturmowego nie s cele lece na trasie dzia-
a kawalerii, lecz w gbi i s to np. odwody, baterie
artylerii, gniazda dowozu, transport35. Twierdzi, e
25
lotnictwo szturmowe jest uniwersalne, czyli jak to
okrela winno ono by lotnictwem oglnego dzia-
ania. Za to ostro krytykowa dno do rozwoju
lotnictwa liniowego, uwaajc, i jako lotnictwo do
wszystkiego w zasadzie nie byo zdolne np. do zre-
alizowania celu podstawowego, czyli ogniowego
wsparcia walczcych wojsk. Wskazujc, e lotnictwo
liniowe nie podoa naoonym na niego zadaniom,
proponowa, aby zmieni nazw, pozbawiajc si
zudze co do jego potgi i moliwoci, uywajc
okrelenia lotnictwo organiczne wojska.
W pracy pt.: Operacyjne uycie lotnictwa Ab-
towski widzia potrzeb istnienia, obok samodzielnej
floty powietrznej, take lotnictwa wsppracujcego
z wojskami ldowymi i marynark wojenn. Twier-
dzi, e ten drugi rodzaj lotnictwa nie powinien by
organicznie wczany w skad zwizkw taktycz-
nych. Naleao za to rygorystycznie przestrzega
zasady, by nie uywa lotnictwa do tych zada, ktre
mona byo wykona innymi rodkami. Uwaa, e
uycie lotnictwa w ramach prowadzonych przez
wojska ldowe operacji bdzie najbardziej celo-
we w chwilach przeomowych. Miao ono stanowi
ostatni odwd dowdcy i wykonywa nastpujce za-
dania: 1) zastpi wojska naziemne; 2) uzupeni jego
dziaania; 3) wykona gwne zadania, ktre wojsko
naziemne rozwinie i wykorzysta36.
Abtowski twierdzi, e male bdzie rola lot-
nictwa wsppracujcego z wojskami ldowymi. Po-
winno ono wspdziaa ze zwizkami operacyjnymi
i taktycznymi oraz poszczeglnymi rodzajami broni.
Omawiajc przydzia lotnictwa dla piechoty, sta na
stanowisku, by organizacyjnie znajdowao si ono
jedynie w skadzie armii, dywizjom piechoty za na-
leaoby przydziela tylko kilka lotw, w zalenoci
od wykonywanych zada. Do wspdziaania z pie-
chot, jego zdaniem, winny by wykorzystywane
nastpujce typy samolotw: samolot dowdztwa;
samolot piechoty; samolot artylerii. Na korzy pie-
choty mogy te dziaa inne rodzaje lotnictwa, jak:
lotnictwo liniowe lub szturmowe.
Rozwaajc wspprac lotnictwa z kawaleri,
postulowa, by brygada kawalerii miaa w swym
skadzie pluton lotnictwa towarzyszcego, dywizja
za eskadr liniow. Opowiada si take za orga-
nizowaniem specjalnych jednostek lotniczych kawa-
leryjskich, wyposaonych w samoloty najnowszego
systemu.
Konserwatywne byy natomiast jego pogldy,
dotyczce wspdziaania lotnictwa z wojskami
zmechanizowanymi i zmotoryzowanymi37. Twier-
dzi wrcz, e dziaanie lotnictwa przeciwko celom
26 Lech Wyszczelski
naziemnym wycznie na korzy czogw nie wydaje
si by wskazane. W tej sytuacji, wspdziaanie lot-
nictwa organicznego z wojskami zmechanizowany-
mi lub zmotoryzowanymi sprowadza on do: rozpo-
znania wojsk nieprzyjacielskich; rozpoznania stanu
drg; utrzymywania cznoci pomidzy kolumnami
i czonami poszczeglnych kolumn38.
Do zwolennikw tworzenia w Polsce lotnictwa
szturmowego nalea mjr Wacaw Iwaszkiewicz. By
on zdania, e nie maj racjonalnego uzasadnienia za-
rzuty oponentw twierdzcych, i najsabsz stron
tego lotnictwa miao by: uzyskiwanie jedynie chwi-
lowych efektw bojowych i to gwnie moralnych;
osignicie skutecznoci ataku tylko w walce z mao
wartociowym przeciwnikiem; nieproporcjonalnie
due straty wasne w walce z silnie uzbrojonym prze-
ciwnikiem39.
Twierdzi, e lotnictwo szturmowe ma perspek-
tywy rozwojowe. Stosujc waciw taktyk uzyska
moe ono due efekty bojowe. I dlatego proponowa
nastpujce rozwizania:
zwikszenie siy ognia uywanych samolotw
(proponowa m.in. skonstruowanie tzw. czogu la-
tajcego czyli samolotu opancerzonego i bardzo
silnie uzbrojonego);
uywanie lotnictwa szturmowego w skadzie
wikszych zgrupowa (w tzw. masie);
waciwy wybr celw oraz cilejsze powi-
zanie walki lotnictwa szturmowego z dziaaniami
wojsk ldowych;
denie do zaskoczenia przeciwnika;
specjalne wyszkolenie pilota lotnictwa sztur-
mowego pod ktem taktyki prowadzenia walki;
prowadzenie ataku z maej wysokoci;
zastosowanie specjalnej amunicji wietlnej
i smugowej, znacznie uatwiajcej celowanie40.
Iwaszkiewicz opowiada si za tym, aby obok
trzech ju istniejcych rodzajw lotnictwa (my-
liwskie, niszczycielskie i obserwacyjne) wydzieli
czwarty rodzaj lotnictwo szturmowe.
W sprawie roli i zada bojowych lotnictwa wypo-
wiada si take ppk Stanisaw Kumiski. W wy- lotnictwa organicznego. Przewidywa, e najbar-
danej w 1928 r. pracy pt.: Vade-mecum aeronautyki
wojskowej41 przedstawi on bojow organizacj tego
lotnictwa oraz jego zadania, jak te zasady uycia
lotnictwa oraz prowadzenia przez nie walki. Prefero-
wa realizacj zada rozpoznawczych i wspomagania
wojsk ldowych na polu bitwy, a dopiero na kocu
prowadzenie bombardowa celw strategicznych.
Widzia take wykorzystanie tego lotnictwa do
wspdziaania z artyleri dla obserwacji prowadzo-
nego przez ni ognia, na dozorowaniu pola bitwy na
korzy wyszego przeoonego, czy na przesyaniu
rozkazw oraz transporcie oficerw cznikowych.
Zadania pomocnicze wykonywa miao lotnictwo
myliwskie i niszczycielskie (bombowe).
Od 1928 r. na amach polskiej prasy fachowej
toczya si dyskusja o potrzebie utworzenia lotni-
ctwa lekkiego. Za jego utworzeniem opowiedzia si
pk Wincenty Kowalski, twierdzc, i bdzie pomoc-
ne wojskom ldowym, wykonujc zadania pomocni-
cze, wspierajce i towarzyszce42. Zwolennikami byli
take Marian Romeyko i Wiktor Willmann.
Na pocztku lat trzydziestych, na amach perio-
dykw wojskowych ukazyway si liczne publikacje
na temat wspdziaania lotnictwa z poszczeglny-
mi rodzajami wojsk czy broni. Najaktywniejszym
propagatorem by kpt. Czesaw Kitkiewicz. Pisa
o wspdziaaniu lotnictwa z wieloma rodzajami
broni. Twierdzi, e wsppraca lotnictwa z artyleri
w natarciu powinna polega na: dozorowaniu strefy
rozmieszczenia artylerii nieprzyjaciela; kontrolowa-
niu skutecznoci ognia artylerii, w obronie za na:
dozorowaniu; wstrzeliwaniu; kontroli skutecznoci
ognia43.
Gos w sprawie wykorzystania lotnictwa do wsp-
pracy z wojskami ldowymi w przyszej wojnie zabie-
rali take Sikorski i Stefan Mossor.
Zdaniem Sikorskiego, wspprac z wojskami
ldowymi najlepiej nawiza mogo lotnictwo
szturmowe, bowiem byo ono dobrze przygotowane
do wykonywania miaych i czstych napadw na
skupienia zorganizowanych si zbrojnych44. Gwne
zadanie tego rodzaju lotnictwa miao w natarciu po-
lega na osonie wstpnych przygotowa do operacji
oraz na energicznym wsparciu atakujcych oddzia-
w pancernych i zmotoryzowanych, w obronie za
na hamowaniu nieprzyjacielskiego natarcia przez
atakowanie, przede wszystkim, jego kolumn pan-
cernych i zmotoryzo-wanych. Ciekawe i trafne byy
przewidywania co do perspektyw wspdziaania
lotnictwa z marynark wojenn. Opowiada si za
przydzieleniem marynarce wojennej pewnej czci
dziej optymalnym typem samolotu do wspdzia-
ania z marynark wojenn na penym morzu bdzie
wodnopatowiec.
Podobnie Mossor dostrzega rosnc rol lotni-
ctwa i opowiada si, chocia mniej stanowczo, za
przeznaczeniem go do wykonywania zada opera-
cyjnych, realizowanych przez wojska ldowe. W bi-
twie gwnej jego zdaniem wysiek lotnictwa
powinien by skoncentrowany, przede wszystkim,
 Polska lotnicza myl wojskowa 1918 1939 na tle dokona wiatowych
na pocztku dziaa oraz na kocu w celu przypie-
cztowania zwycistwa pocigiem.
Mossor przewidywa, e lotnictwo w przyszej
wojnie bdzie wykonywao dwa zasadnicze zadania:
obsugiwanie armii walczcych na ziemi; operacyjne
zadania bojowe.
Wspdziaanie lotnictwa z wojskami ldowy-
mi miao, wedug Mossora, przejawia si przede
wszystkim w: rozpoznaniu, paraliowaniu rozpo-
znania przeciwnika oraz osonie wojsk wasnych
przed natarciem lotnictwa nieprzyjacielskiego45.
Wzrost zagroenia wojennego widoczny po 1935 r.
wpywa dopingujco na prezentacj koncepcji wy-
korzystania lotnictwa do wspdziaania z wojskami
ldowymi. W 1936 r. ukazaa si ksika mjr. Maria-
na Romeyki pt.: Taktyka lotnictwa. Tym razem opo-
wiada si on za wiksz rol lotnictwa szturmowego
w tego typu dziaaniach. O ile by to pogld suszny,
o tyle niesuszne byo jego przekonanie, e do wyko-
nania takich zada moliwe i celowe jest wykorzy-
stywanie wszystkich rodzajw lotnictwa46. Romeyko
twierdzi, e zwalczanie wojska na ziemi przez lotni-
ctwo jest zjawiskiem niecodziennym, na og trud-
nym, bardzo kosztownym, wymagajcym duej iloci
si a w ostatecznoci przynoszcym skutek jedynie
w sprzyjajcych warunkach47. Uzasadnione jest wic
stwierdzenie, e pogldy Romeyki prezentowane za-
rwno w ksice Taktyka lotnictwa, jak i wczeniej
formuowane na amach fachowej prasy wojskowej
byy konserwatywne.
Szczeglnie dua liczba publikacji powiconych
wspdziaaniu lotnictwa z wojskami ldowymi uka-
zaa si w 1938 r. Dotyczyy one gwnie dwch grup
tematycznych: roli i zada lotnictwa szturmowego;
perspektyw wsppracy lotnictwa z piechot.
Rola i zadania lotnictwa towarzyszcego wojskom
ldowym przedstawiane byy wwczas podobnie
przez wszystkich publikujcych polskich teoretykw.
Wszyscy uzasadniali konieczno jego istnienia.
Por. Wadysaw Polesiski stanowczo opowiada
si za wspdziaaniem lotnictwa towarzyszcego
z wszystkimi zwizkami taktycznymi. Przewidywa
trzy warianty tej wsppracy: przydzia organiczny
lotnictwa; przydzia dorany ze skadu lotnictwa
grupy operacyjnej; przydzia limitw lotw dyspo-
zycyjnych48.
Zwolennikiem przydzielenia lotnictwa towarzy-
szcego zwizkom taktycznym wojsk ldowych by
take Kurowski. Lotnictwo to, jego zdaniem, winno
wykonywa nastpujce zadania gwne: rozpozna-
nie, wspdziaanie z artyleri, dozorowanie, utrzy-
mywanie cznoci i wspdziaania49. Zdecydowa-
27
nie wystpowa przeciwko prbom upowszechniania
samolotu piechoty. Jego zdaniem, przydatnoci tego
typu samolotw do dziaa na polskich frontach nie
potwierdzay ani dowiadczenia pynce z wicze,
ani te sama idea jego powstania (wspdziaanie
z piechot w warunkach wojny pozycyjnej).
Oceniajc pogldy polskich teoretykw wojsko-
wych na formy wspdziaania lotnictwa z wojskami
ldowymi, dostrzec naley istotn sabo: skupiay
si gwnie na tych rodzajach lotnictwa, ktre prze-
znaczone byy do wykonywania bliszego rozpo-
znania oraz zapewnienia cznoci i wspdziaania
w ramach zwizku taktycznego. Teoretycy ci nie do-
ceniali moliwoci wykorzystania lotnictwa do walki
ogniowej, by moe dlatego, i w Polsce nie byo lot-
nictwa wyspecjalizowanego w prowadzeniu takich
dziaa. Zada tych nie mogo spenia lotnictwo
liniowe, trafnie okrelane, zwaszcza przez Ab-
towskiego, lotnictwem do wszystkiego, a faktycznie
niezdolne do atakowania celw naziemnych.
Trudnoci ekonomiczne kraju, a take coraz re-
alniejsze niebezpieczestwo wybuchu wojny byy
czynnikami, ktre stawiay polskich teoretykw
wojskowych w trudnym pooeniu. Wikszo z nich
opowiadaa si za rozpatrywaniem koncepcji wyko-
rzystania polskiego lotnictwa, uwzgldniajc realn
jego warto i si bojow.
Polska myl wojskowa zajmujca si problematy-
k wykorzystania lotnictwa do wspdziaania z woj-
skami ldowymi, w niewielkiej skali z marynark
wojenn, nie wypracowaa w okresie caego dwu-
dziestolecia midzywojennego jednolitych, spjnych
pogldw. Wiele koncepcji odbiegao w sposb wy-
rany od tych, ktre byy lansowane przez wiatow
myl wojskow. Bdny kierunek rozwoju polskiego
lotnictwa wytyczyy projekty utworzenia lotnictwa
liniowego, towarzyszcego oraz lotnictwa piecho-
ty. Projekty powysze powstay w wyniku sugestii
oficjalnych czynnikw wojskowych, sugestiom tym
teoretycy dali na og teoretyczne uzasadnienie.
Uzna mona, e obok pogldw nierealistycz-
nych, konserwatywnych i zachowawczych, polska
myl wojskowa analizowanego okresu, zajmujca
si rol lotnictwa w przyszej wojnie zanotowaa te
znaczce osignicia. Zaliczy mona do nich prze-
de wszystkim podjcie, ju w pierwszej poowie lat
dwudziestych, takich wanych problemw, jak: uy-
wanie lotnictwa do dziaa samodzielnych (Jasiski,
czciowo Abtowski), taktyka dziaa lotnictwa
szturmowego, rola wspdziaania lotnictwa z ma-
rynark wojenn, potrzeba budowy dla tego rodzaju
lotnictwa specjalistycznych okrtw lotniskowcw.
28 Lech Wyszczelski

Warte uwagi byy te pogldy, ktre zdecydowanie
opowiaday si za rozwojem lotnictwa szturmowego
Iwaszkiewicz, Sikorski), najbardziej nadajcego si
do wspdziaania z wojskami ldowymi. Dostrzega-
no moliwo efektywnego udziau lotnictwa sztur-
mowego w walce z nieprzyjacielskimi oddziaami
pancernymi zarwno w obronie, jak i natarciu, jak
i to, e lotnictwo szturmowe powinno by wykorzy-
stywane jako czynnik wyduajcy ogie artylerii na
polu walki. Pogldy te powodoway, e w tym ob-
szarze powszechna myl wojskowa wspierana bya
i przez Polakw, tyle tylko, i wiele z nich nie byo
znanych poza granicami kraju.

Przypisy
1 28
S. Jasiski, Najpilniejsze postulaty polskiego lotnictwa Zob. L. Wyszczelski, Polska myl wojskowa 1914-1939,
wojskowego, Warszawa 1921. Warszawa 1988, s. 134.
2 29
Ibidem, s. 18. C. Perini, Potga broni lotniczej, Warszawa 1932, s. 8.
3 30
S. Jasiski, Wojna powietrzna, Przegld Lotniczy A. Kdzior, Polityka lotnicza, Bellona, Warszawa 1929,
1929, nr 3, s. 180. t. XXXIV, z. 2, s. 349.
4 31
Ibidem, s. 181. W. Sikorski, Przysza wojna. Jej moliwoci i charakter
5
Ibidem, s. 183. oraz zwizane z nimi zagadnienia obrony kraju, Warszawa
6
Ibidem, s. 184. 1934, s. 139.
7 32
S. Jasiski, Wojna powietrzna, Przegld Lotniczy 1929, A. Kurowski, Operacyjne uycie lotnictwa samodziel-
nr 4, s. 267. nego, Przegld Lotniczy 1930, nr 6, s. 835.
8 33
Ibidem. A. Menczak, Uycie lotnictwa podczas zagonw, Bello-
9
S. Jasiski, Wojna powietrzna, Przegld Lotniczy 1929, na, Warszawa 1921, z. 12, s. 1065-1066.
34
nr 3, s. 185. S. Abtowski, Lotnictwo, s. 108.
10 35
Ibidem. S. Abtowski, Lotnictwo a kawaleria, Przegld Lot-
11
Ibidem, nr 4, s. 269. niczy 1930, nr 2, s. 92.
12 36
Ibidem. S. Abtowski, Operacyjne uycie lotnictwa, s. 67.
13 37
S. Jasiski, Wojna powietrzna, Przegld Lotniczy 1929, Ibidem, s. 198.
38
nr 5, s. 359. Ibidem.
14 39
S. Abtowski, Taktyka lotnictwa, Warszawa 1923, W. Iwaszkiewicz, Na czasie, Bellona, Warszawa 1924,
s. 15. t. XVI, z. 2, s. 199.
15 40
Ibidem, s. 64. Ibidem, s. 200.
16 41
Ibidem, s. 58. S. Kumiski, Vade-mecum aeronautyki wojskowej,
17
Ibidem. Warszawa 1928.
18 42
S. Abtowski, Lotnictwo w wojnie wspczesnej, War- W. Kowalski, Rola lotnictwa lekkiego, Przegld Lotni-
szawa 1924, s. 57. czy 1928, nr 11, s. 865.
19 43
Ibidem, s. 101-104. Cz. Kitkiewicz, Wsppraca lotnictwa z artyleri w woj-
20
S. Abtowski, Udzia lotnictwa w poszczeglnych ope- nie ruchowej, Przegld Artyleryjski 1930, nr 4, s. 318-338.
44
racjach, Przegld Lotniczy 1931, nr 3, s. 181. W. Sikorski, Przysza wojna, s. 131.
21 45
S. Abtowski, Operacyjne uycie lotnictwa, Warszawa S. Mossor, Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej
1932, s. XI-XII. wojny, Warszawa 1938, s. 143.
22 46
Ibidem, s. 2. M. Romeyko, Taktyka lotnictwa, Warszawa 1936,
23
Ibidem, s. 3. s. 224-252.
24 47
Ibidem, s. 83-84. Ibidem, s. 246.
25 48
Ibidem, s. 85. W. Polesiski, Lotnictwo towarzyszce na szczeblu wiel-
26
Ibidem, s. 152. kiej jednostki, Przegld Lotniczy 1938, nr 2, s. 214.
27 49
S. Abtowski, Uwagi oglne o niebezpieczestwie lot- A. Kurowski, Zadania lotnictwa towarzyszcego
niczym i obronie przeciwlotniczej kraju, Bellona, Warszawa w ramach dywizji piechoty, Przegld Lotniczy 1938, nr 10,
1933, t. XLII, z. 1, s. 46. s. 1442.

prof. dr hab. Edward Malak
Polska Akademia Nauk
POLSKIE SIY MYLIWSKIE PRZED WRZENIEM 1939.
PLANY, PRZESZKODY, REZULTATY
Wprowadzenie
Odrodzona w 1918 r., po dugiej nocy zaborw
i wojen, Rzeczypospolita nie moga podj efektyw-
nej konkurencji z mocarstwami Europy. Byy wszak-
e wyjtki, do ktrych naleao lotnictwo i przemys
aeronautyczny. Na tym polu parokrotnie dorwnano
osigniciom zagranicy (myliwce PZL-7 i 11, roz-
poznawczo-bombowy P. 23 Kara oraz bombowiec
P. 37), lecz pomimo tego, u kresu niepodlegoci,
zaznano zatrwaajcego niepowodzenia w najwa-
niejszej dziedzinie czyli lotnictwie myliwskim. Jego
poziom techniczny we wrzeniu 1939 r. by nie tylko
raco saby na tle napastniczej Luft waffe. Okaza si
te nieproporcjonalnie niski w stosunku do nakadw
poczynionych na kompleks lotniczo-przemysowy.
Wci trudno uzna za w peni wyjanion kwe-
sti na ile moliwe byo, wskutek bardziej kompeten-
tnego administrowania, zorganizowanie sprawniej-
szego systemu myliwskiego. Waga tego problemu
skania nas, w 90. rocznic powstania polskiego lot-
nictwa, do podjcia prby rozpatrzenia paru zwi-
zanych z tym kwestii wedle zalece nauki admini-
stracji. O rozwoju decydowaa bowiem, nie mniej ni
dowodzenie polityka i administracja.
Zaoenia podstawowe
Bezdyskusyjnym pozosta musi, e utrzymanie
odpowiedniej jakoci administrowania, w wysoce
niestabilnym rodowisku, przeniknitym duymi
ambicjami elit, nie pozwalao na przyjcie modelu
administrowania w ujciu proponowanym przez
prezydenta USA Woodrow Wilson. Utrzymywa
on mianowicie, e administrowanie nie mieci si
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
w obszarze polityki. Problemy administracyjne nie s
problemami politycznymi. Polityka okrela wpraw-
dzie zadania dla administracji, ale nie powinna mie
wpywu na poszczeglne urzdy. Administrowanie
to przede wszystkim spokojne, wolne od popiechu
i nieustannych konfliktw, zaatwianie rozmaitych
spraw. W sytuacji II RP znacznie waciwsz bya
aktywno politykw oraz administratorw, jak
wynika z definicji hiszpaskiego uczonego Lopeza
Rodo uznajcego, e nie ma rozwodu pomidzy
administracj i polityk Polityka wymaga harmo-
nijnego poczenia wzniosych ideaw i zdrowego
wyczucia realiw. Administracja bez polityki nie
miaaby kierunku postpowania. Natomiast polity-
ka bez administracji nosi inn nazw utopii. Ad-
ministracja jest niezbdna, ale podporzdkowana.
Nie powinna ona dziaa tak, jak gdyby naleaa do
niej wadza najwysza () Jej podstawowe zadanie:
nie robi polityki, ale uruchomi procesy technicz-
ne niezbdne, by polityka si realizowaa, zapewni
() aby wszystko szo dobrze. Wykonawstwo nie jest
jednak sualczoci administracja powinna przy-
czynia si w pewnym zakresie i w pewien sposb
do formuowania oglnych ideaw. Jej dziaalno,
w tym znaczeniu, jest podobna do roli prywatnych
sekretarzy: staranne wykonywanie, inteligentna in-
terpretacja, waciwe sugestie i to wszystko z tak-
tem, wirtuozeri i dyskrecj.
Prba okrelenia progu
nieprzekraczalnego ryzyka
Administracja czyli podsystem, ktry zwykle
PRZEWYSZA, jak uznaje B. Guy Peters, mery-
torycznym przygotowaniem swego politycznego
30
zwierzchnika, musi na podstawie przepisw prawa,
oraz oglnie rozumianej idei funkcjonowania dla
dobra publicznego, realizowa powierzone je plany
przez polityczne centrum. Jednoczenie, jako upraw-
niona do samodzielnych dziaa organizatorskich,
powinna, gdy dostrzega tak potrzeb, inspirowa
wadz zwierzchni, wspomaga j koncepcyjnie,
wskazujc cele do osignicia. Bdc wszake obo-
wizan dba o to aeby w strategii proponowanych
celw nie przekroczy bariery zbytniej ostronoci
czy przeciwnie przesadnej miaoci.
W wypadku procesu zbroje, najpierwsze po-
winno by denie aeby w razie niepowodzenia
nowej, obranej polityki nie zachwia bytem caej
organizacji, przez pozbawienie jej, na jaki czas,
moliwoci rozwoju, konkurowania. Pozostania na
poziomie techniczno-organizacyjnym, jaki istnia
w chwili zapocztkowania nowej strategii. W przy-
padku procesw innowacyjnych, naturalne niebez-
pieczestwo zaznania poraki domaga si zatem
efektywnych zabezpiecze. Zazwyczaj kosztuj one
niemao i dlatego mog pojawia si denia do ich
minimalizowania bd w ogle odrzucenia. Brak ich
jednak moe doprowadzi do przesadnej wraliwoci
na atak konkurenta. Oszczdno, umiarkowanie ma
zatem swoj granic i okrela j potrzeba utrzymania
potencjau obronnego na poziomie zblionym w roz-
sdnej proporcji do zainwestowanych zasobw.
Lotnictwo, jako bro techniczna, to szczeglny
przypadek pracy na niwie pastwowej. Funkcjonuje
ono i rozwija si prawidowo przy poszanowaniu za-
sad wynikajcych take ze sztuki inynierskiej. Na
celow ekstrawagancj ich naruszania decydowa si
mog jedynie wyjtkowe talenty, take w dziedzinie
zarzdzania i to raczej podczas pomylnej koniunktu-
ry politycznej. Z reguy jednak upodobanie do ryzyka
co moe by cech ludzi mierzcych i zachodz-
cych wysoko powinno by przenoszone na proce-
sy prowadzenia spraw publicznych jedynie w trybie
wyjtku. Gonym przykadem uczestnika wielkich
gier w przedwojennym kompleksie przemysowo-lot-
niczych, przejawiajcym ryzykanckie zachowanie by
in. Zygmunt Puawski, nie tylko podczas pilotau.
Take przez podejmowania niebywaego ryzyka
jak ocenia to jego kolega i konkurent in. Stanisaw
Pawe Prauss przy projektowaniu samolotw.
Granica pomidzy tym co moliwe, a nieosigal-
ne nie jest jednak staa. Przeciwnie, wytyczona jest
zdolnociami i odwag projektantw, decydentw,
zasobami materialnymi oraz finansami. Sytuacja
geopolityczna Polski wymuszaa zawsze, przy prbie
konkurowania z potn zagranic, podejmowanie
Edward Malak
ryzykownych zada. Staego marszu ku nieostro
zarysowanej granicy moliwoci wasnego systemu.
Istnieje wszake granica pdu do przodu. Za niepra-
widowe, niebezpieczne uzna trzeba wic decyzje
przy udziale znacznego ryzyka, bez adnego ubez-
pieczenia. Zwaszcza, kiedy nastpstwa zego wyboru
mog dotkn cae pastwo i spoeczestwo, cho
decyzje te nie s bezwzgldnie konieczne. Szczegl-
nie za, kiedy dostpne s inne strategie dziaania,
rwnie przynoszce ROZWJ, cho w stopniu
mniejszym ni chc tego najmielsi innowatorzy
i protagonici super rozwoju. Koniecznym czynni-
kiem procesu decyzyjnego, musi by zatem uczciwe
PRZEWIDYWANIE SKUTKW DZIAANIA, wy-
kluczony sentyment, nadmierna ambicja i inne tego
typu postawy. Decyzje MUSZ posiada racjonalne
podstawy DO OKRELENIA CELW, istnie musi
wizja spodziewanych korzyci, co nastpnie przy-
wie powinno do UZASADNIONYCH MERYTO-
RYCZNIE WYBORW. Konieczna jest take wia-
domo, e czym innym jest pocig za konkurencj,
po wytyczonych przez ni szlakach i pozyskanych
ode technologiach (co miao miejsce na przeomie
lat 20/30 przy myliwcach Puawskiego), czym in-
nym prba WYPRZEDZENIA potniejszych gra-
czy. Wwczas zniwelowanie przewagi musi odbywa
si na drodze sprawniejszego od konkurencji dzia-
ania wasnego systemu. Prowadzonego przez spe-
cjalistw formatu rwnego najlepszym w wiecie.
A to jest bardzo trudne. Postpiono tak w 1934 r.,
gdy zdecydowano si na pocigowiec PZL 38 Wilk
plus silnika Foka, co oznaczao zasadnicz zmian
okolicznoci na polu lotniczych zbroje. Szo jednak
o spraw najwaniejsz super uzbrojenie zwiksza-
jce moliwoci armii chronicej niepodlego.
Wszystko to byo niezmiernie skomplikowane.
Dlatego, rozmylajc o lotnictwie II RP, sprawied-
liwe wydaje si przypomnienie sw Jzefa Becka
z III 1939 r.: Polska polityka zagraniczna jest nie-
moliwie trudna i nieraz przychodzi mi na myl,
czy ktrykolwiek z moich kolegw na caym Boym
wiecie staje te co dzie, tak jak ja, w obliczu tylu
i tak zawiych problemw, ktre wydaj si nieroz-
wizywalne.
Etapy rozwoju.
Do zamachu majowego 1926 r.
Wyrni mona 6 etapw administrowania
polskimi zbrojeniami lotniczymi. Pierwszy, potrwa
od zakoczenia wojny polsko-sowieckiej do czasu
powoania na szefa lotnictwa polskiego, francuskie-
 Polskie siy myliwskie przed wrzeniem 1939. Plany, przeszkody, rezultaty
go gen. bryg. pil. Leona Levequea (czyli do 31 XII
1922 r.). By to okres z wielu wzgldw najciszy.
Jak czsto bywa w nowych organizacjach z szefami
bez wikszego dowiadczenia, spieszc si z reforma-
mi i decyzjami, popeniony zosta na pocztku duy
bd, z ktrego trudno byo si pniej wycofa. 31
maja 1921 r. podpisana zostaa (uczyni to z upo-
wanienia Pana Wiceministra Spraw Wojskowych
pk Jzef Lipkowski, uznany wynalazca, ekspert
techniczny, posiadajcy liczce si stosunki we Fran-
cji, a kontrakt zatwierdzi gen. por. K. Sosnkowski
w dniu 16 sierpnia 1921 r.) umowa na aeroplany i mo-
tory ze Spk Akcyjn Francusko-Polskie Zakady
Samochodowe i Lotnicze (Francopol). Przyrzekano
sobie wytwrni o najwyszym poziomie technicz-
nym i duych mocach produkcyjnych. Zakupiono
na 10 lat naprzd, wielk liczb motorw awiacyj-
nych oraz aeroplanw, cho w dyspozycji wieo
zawizanej Spki nie byo niczego co umoliwiaoby
zrealizowanie, na tak skal, projektowanych inwe-
stycji. Moliwoci finansowe MSWojsk byy take,
z uwagi na sytuacj kraju, w oczywisty sposb nie-
pewne. Jednak w umowie ze Spk zgodzono si
nawet paci za m.in. utrzymanie automobilw Dy-
rekcji () kasyn i stoowni, dyrektorw i urzdnikw
biurowych, pomoc aprowizacyjn i urzdzenia kul-
turalne dla nich, utrzymanie domw mieszkalnych
dyrektorw i urzdnikw biurowych, ubezpieczenie
wyej wymienionych osb oraz pilotw fabrycznych
na ycie () dobroczynno i wydatki na szkoy, re-
prezentacja, podatki prcz jednorazowych danin od
majtkw. Oczywicie, warto byo zagwaranto-
wa wiele, nawet osobistych przywilejw, aby tylko
wystawi na ziemiach polskich wytwrni, stabili-
zujc, na tamten czas, pozycj pastwa polskiego
w obszarze produkcji zbrojeniowej na polu lotnictwa.
Zaoenie jednak, i zmagajcy si ze skutkami po-
wojennej demobilizacji lotniczy przemys francuski
(budzca trwog Francja kupiecka!) zechce wznie
nad Wis konkurenta, odcinajcego go nastpnie
od przyszych zamwie, wygldao na za optymi-
styczne. Wydaje si, e po stronie polskiej zaciy
pogld K. Sosnkowskiego (w ogle wczesnych elit)
o KONIECZNEJ cenie, jak paci trzeba Francji za
sojusz.
Umowa zostaa zredagowana w takim ksztacie,
ktry utrudnia dochodzenie przez stron polsk
uzasadnionych roszcze oraz uatwia jej zwodze-
nie. Pozostaje niejasne, dlaczego Lipkowski podpisa
j w takim ksztacie. Jego zaledwie w par tygo-
dni pniej -odejcie z wysokiego stanowiska szefa
Gwnego Urzdu Zaopatrzenia Armii wywouje
31
pytanie: czy nie byo to aby pokosiem zawartego
kontraktu? Niewykluczone jest bowiem, e po podpi-
saniu umowy domniemani cisi, lecz gwni wspau-
torzy i beneficjenci kontraktu francuskie firmy lot-
nicze, osignwszy swj gwny cel, czyli zwizania
wadz polskich ogromnym kontraktem wycofay
si nastpnie z przyrzeczenia wspdziaania przy
budowie wielkiej fabryki, wskutek czego mg on
przewidywa, i realizacja kontraktu natrafi na zbyt
wielkie trudnoci. Jego nastpca, starszawy pan, gen.
Eugeniusz de Henning Michaelis, powoany do tak
wanej roli pomimo zych ocen, ktre otrzymywa
za prac na froncie (po sprawie Francopolu potrafi
nadal zachowywa si kontrowersyjnie, forytujc
jawnie jedn z francuskich firm zbrojeniowych),
spowodowa uruchomienie umowy, nakazujc wy-
pat zaliczek. Wkrtce jednak spierano si o to jak
obliczy ich wysoko. Francopol zobowiza si, e
rozpocznie w GOTOWEJ fabryce produkcj aeropla-
nw bez motorw, od koca 1922 r., a wyrb moto-
rw zacznie w 2 i 1/2 lat po zatwierdzeniu umowy.
MSWojsk, z kolei, przyrzeko Spce, e wypaci jej
5% przyblionej wartoci PIERWSZEGO ZAM-
WIENIA ROCZNEGO w cigu 3 tygodni po nabyciu
przez ni terenw pod zakady. (Koszt mg wypa
bardzo nisko, albowiem lokalizacja ich w Polsce NIE
BYA wskazana przez MSWojsk. Jedynym umow-
nym warunkiem byo ustanowienie ich odlegoci
od granicy: nie bliej jak 100 km). Nastpnie za
wypaci 10% przyblionej wartoci PIERWSZEGO
ZAMWIENIA ROCZNEGO (oba podkr. EM)
po rozpoczciu robt budowlanych przez Spk.
Streszczajc sedno sporu, MSWojsk utrzymywao
pniej, e sformuowanie pierwsze zamwienie
roczne odnosi moe si tylko do zamwienia na
aeroplany bez motorw, a to ze wzgldu na to, e
motory miay by fabrykowane dopiero w 2 lat
po zatwierdzeniu umowy. Spka tymczasem do-
magaa si aeby wypacono jej zaliczki stanowice
sum OBU zamwie rocznych, zarwno na samo-
loty, jak i na silniki. Wedle jej stanowiska, rozdzie-
lenie, nie pokrywanie si terminw podjcia wyrobu
obu rnych produktw nie miao znaczenia. Skd
przyszed pomys na tak przemylan interpretacj
postanowie umowy? By moe w bogatej praktyce
przemysowej Francji sprawy tego typu ju si zda-
rzay i byy rozstrzygane przez tamtejsze sdy, we-
dle prezentowanej nastpnie w Polsce linii da.
By moe precedens taki wywodzony by z praktyki
przemysowo-handlowej Krlestwa Polskiego. Trud-
no natomiast sdzi, e to akurat w nowo zaoonej
Spce pomys taki przyszed, po raz pierwszy, na
32
wiat. Cel dziaania krajowcw (obok wiadomych
interesw firm francuskich), o czym pisali niezale-
nie: prof. Gustaw Mokrzycki i minister Eugeniusz
Kwiatkowski, by prozaiczny: panowie bez majtku
lecz ze stosunkami, za zaliczki Skarbu Pastwa
brali si za tworzenie przemysu, dbajc wyjtkowo
o standard ycia osobistego.
Stanowczo zbyt korzystnie zostaa w umowie
rozstrzygnita sprawa zyskw oraz kosztw ogl-
nych nowo powstaej firmy. Mia on by pokrywa-
ny lub osigany bez wzgldu na koszty dziaania,
wskutek czego nie musiaa ona de facto pracowa
w reimie rzeczywistego rachunku ekonomiczne-
go. Ryczatowy zwrot kosztw generalnych (ogl-
nych) w wysokoci 25%! (a dlaczego nie np. 23,5%?,
wida po tym jak dowolnymi szacunkami si po-
sugiwano), jak i zysk (zawsze 15-procentowy!)
by GWARANTOWANY przez wojsko. Francopol
zatem, twr stricte prywatny, mia si sta bytem
prawno-gospodarczym, ktrego dziaalno miaa
by fundowana przez pastwo polskie. Szybko oka-
zao si, e poza wyciganiem od Skarbu Pastwa
znacznych zaliczek przez wpywowy ukad tworz-
cy Francopol na imi idealistw (Minister Spraw
Wojskowych i by moe w jakiej czci nawet sam
dyrektor Francopolu Wadysaw Srzednicki, ktry
woy mia w ni wasne pienidze przywiezione
z Parya), firma nie umie wywiza si z przyjtych
zobowiza.
Okres drugi, trwajcy od stycznia 1923 r. do maja
1926 r., rozpocz si za spraw nowego dowdcy,
Francuza gen. Leona Levequea, ktry obsadzi to
stanowisko na prob rzdu polskiego i otrzyma
misj zapanowania nad wyrywajcymi si spod kon-
troli sprawami z zakresu zbroje lotniczych. Nada-
nia im w sposb kompleksowy oglnego kierunku.
Prac sw znosi z trudem, albowiem francuskie
firmy domagay si ode penienia roli handlowca
promujcego wyroby wasnego kraju. Narazi si on
powizanym z Francopolem firmom, odmawiajc
zakupu ich sprztu, gdy day cen o 10% wyszych
od tych, jakich day na wolnym rynku. Prawdo-
podobnie w taki sposb chciay zdoby pienidze
na wzniesienie wytwrni Francopolu. Oczywicie,
przemys francuski istnia za dugo aeby traktowa
takie pojcia jak etyka, moralno na powanie, poza
tym przyzwyczajony do olbrzymich zyskw z okresu
wojny, wczenie za pozbawiony wielkich zam-
wie, musia dostrzec w inicjatywie Francopolu je-
den ze sposobw na przetrwanie. Leveque odrzuca
ten typ zachowania. Nie speniajcy podstawowych
standardw dobrego dziaania Francopol, nie mia
Edward Malak
w tym stanie rzeczy dalszej przyszoci w Polsce, ani
tym bardziej wspierajce go firmy. Leveque znalaz
zupenie dobre wyjcie z sytuacji, dokonujc zaku-
pw poza pro-francopolowskim konsorcjum. Sia
odrzuconych przeze przedsibiorstw okazaa si
wszake jeszcze wiksza. W efekcie, jak ocenia szef
Misji Francuskiej w Polsce gen. Dupont, gen. Le-
veque poczu si znuony (przyznajmy okrelenie
bardzo zrczne: pozostaje wszake zapytanie: dla-
czego tak sprawnie pocztkowo pracujcy, w duym
tempie, dowdca lotnictwa znalaz si tak szybko,
w niekorzystnym psychicznym stanie?) i zosta od-
woany ze stanowiska nawet nie w p drogi swych
reform.
Nie moe zmieni to w niczym przekonania, e
w jego osobie pojawi si rzetelny fachowy, admini-
strator, w jak najnowoczeniejszym rozumieniu tego
sowa. Jego osoba susznie wic zostaa wzorem dla
decydentw okresu pomajowego.
Nastpca Levequea od sierpnia 1924 r., gen. Wo-
dzimierz Zagrski jako wspzaoyciel i czonek za-
rzdu Spki Francopol w ogle nie powinien znale
si na tym stanowisku. Stanowio to zamanie zasady,
w myl ktrej jedna osoba nie moe reprezentowa
dwch stron bdcych ze sob w sporze. Minister
Spraw Wojskowych, gen. Wadysaw Sikorski jednak
to pomin, co rozumie musimy jako jeden z prze-
jaww atmosfery maej odpowiedzialnoci panujcej
wczenie w pastwie. Do najwaniejszych proble-
mw, wymagajcych rozstrzygnicia przez nowego
szefa, naleaa sprawa narastajcego sporu wojska
z Francopolem, o czym, kiedy wszed na stanowisko
szefa lotnictwa, musia by doskonale poinformowa-
ny. W dniu 23 czerwca 1924 r., Wiceminister i Szef
Administracji Armii gen. dyw. Majewski skierowa
do Prokuratorii Generalnej RP wystpienie w spra-
wie Francopolu, w ktrym prosi o kompetentne
rozwaenie, czy z uwagi na niecakowite wykony-
wanie umowy przez obydwie strony z powodu nie-
pomylnych warunkw dla MSWojsk. () byoby
moliwe zerwanie umowy. I Wiceminister zapyty-
wa przy tym, czy w razie zerwania umowy i pro-
cesu proces taki nie narazi Skarbu Pastwa na
POWANE STRATY (podk. EM).
Wysane 18 lipca 1924 r. pismo Prokuratorii, do
rk wasnych p. gen. Majewskiego zawierao m.in.
stwierdzenia, e oczywicie uciliwo warunkw
umowy dla Skarbu Pastwa nie jest okolicznoci,
na podstawie ktrej mona byoby da sdownie
rozwizania umowy. Sd moe orzec rozwizanie
umowy jedynie z powodu zamania warunkw
kontraktu (). Stwierdzono wszake, i jakkol-
 Polskie siy myliwskie przed wrzeniem 1939. Plany, przeszkody, rezultaty
wiek argumenty MSWojsk s logiczne, to jednak
Prokuratoria Generalna zmuszona jest zaznaczy,
e przeciwko (temu) firma moe wytoczy szereg
argumentw opartych na strukturze caej umowy
i domniemanym zamiarze stron i na podstawie tych
argumentw w mocny sposb uzasadni swoje sta-
nowisko () ewentualny proces nie byby zreszt
beznadziejny lecz wtpliwy. Rwnoczenie Proku-
ratoria oceniaa, i Spka przyjmujc dwukrotnie
zaliczk i rozpoczwszy roboty budowlane czynami
wyranie zaznaczya, e podejmuje si dopenienia
cicego na niej obowizku zbudowania fabryki,
wobec czego winna bya ukoczy budow w ter-
minie przewidzianym w umowie i pod rygorami
umownemi. Nieukoczenie budowy winno by
zatem traktowane jako wina spki (o ile nie wy-
pywa z przeszkd siy wyszej).
Gen. Sikorski, jak i powoany przeze p.o. do-
wdcy lotnictwa (dokadnie Szef Departamentu
IV eglugi Powietrznej), gen. W. Zagrski, odpo-
wiadajcy przed prawem za mienie w obszarze jego
administrowania nie wyrazili woli kontynuowania
sporu. Podjto kroki, suce zaegnaniu konfliktu,
idea za nowych, projektowanych kontraktw bya
jednoznaczna: umowa z 31 maja 1921 r. zostaje
za zgod obu stron rozwizana. Kolejne postano-
wienia, propozycje przewidyway dalsze korzyci
dla Francopolu. Wojsko szo na podtrzymanie idei
wzniesienia prywatnych zakadw przy bardzo
znacznym udziale kapitau pastwowego. Termin
jej ukoczenia oraz podjcia produkcji samolotw
i silnikw zosta wyduony. Wojsko wycofao si
z idei zobowizania Francopolu do wasnej, twrczej
pracy przy silnikach. Ogranicza miano si do pro-
dukcji seryjnej, gotowych ju, licencyjnych jedno-
stek napdowych. Mylenie takie byo pragmatyczne,
usuwao administratorom z drogi wiele trudnych
kopotw wicych si zawsze z innowacjami, ale
i wprowadzao na drog gbszego uzalenienia od
obcych. W jakim celu tak czyniono? Projektodawcy
nowych umw szczegowo wyszczeglnili przyjte
przez Francopol zaliczki, wraz z datami wpat. Wi-
doczne jest, e ich gros przekazano przed nadejciem
hiperinflacji, czyli mona byo je twrczo spoytko-
wa. czna suma wyniosa 488.468 z i 83 grosze.
Sum t Spka zobowiza si miaa spaci z 7%
odsetkami w stosunku rocznym, liczc wszake od
1 lipca 1924 r. Jednak nie w postaci kapitaowej. Od
NOWYCH WPAT na rzecz Spki mia by po-
trcany 1% wypaci si majcej sumy. Kwoty te
potrcane by miay tak dugo a cakowicie (ju
wypacona E.M.) suma wraz z odsetkami zamor-
33
tyzowan zostanie. Przewidywano, jak wida, dug
i owocn produkcj .
Bronic projektu podnie mona by, e now
umow-ugod podpisywano te po to, aeby odzy-
ska wypacone pienidze. Nie ma jednak podstaw
do takiego wnioskowania. Art. 10 projektowanej
umowy przewidywa, e dla uruchomienia fabryki
() MSWojsk udzieli Spce na przecig lat dziesi-
ciu poyczki na sum 5.000.000 (piciu milionw)
fr fr na zakup MASZYN I URZDZE FABRYCZ-
NYCH. Francopol zatem nadal mia powstawa na
koszt pastwa, dla prywatnych korzyci tworzcego
go ukadu, mimo zej opinii, na jak zdy sobie ju
zapracowa. Tak zawarto kolejny, wielki kontrakt.
Stao si to 30 grudnia 1924 r. Tym razem opiewa on
na budow 2700 silnikw i 500 patowcw. Byo to
nadal duo wicej ni niemao. Ale Spka zawiod-
a ponownie. Utracono tym samym ponownie bez-
cenny czas, znaczne pienidze. Klska Francopolu
pozostanie jednak pewnego rodzaju tajemnic kto
krad, kto nie umia pracowa, kto da si wcign
w ten brudnawy interes przy dobrej woli, kto za bar-
dzo zaryzykowa, kto w kocu podda si panujcej
wwczas w Polsce korupcyjnej atmosferze. Przestro-
g pozosta na krtko, jak mwi bowiem w Sejmie
w 1925 r. wielce prominentny przedstawiciel sfer
przemysu i kapitau prywatnego w Polsce Andrzej
Wierzbicki: wola brania pienidzy jest najpotniej-
sz i najwiksz dwigni [] najprymitywniejszym
() instynktem () jest si fenomenaln, niesy-
chan, idzie tylko o to, aby rozporzdza t wol
w sposb produktywny i celowy.
Gen. Zagrski przeszed do historii jako wielki,
co najmniej lekkomylny, administrator mienia pa-
stwowego. Z jego to osob wie si te sprawa ol-
brzymich zakupw sprztu latajcego we Francji (na
kredyt), z czego blisko poowa bya tak zej jakoci, e
zabijali si na nich piloci (19 wypadkw miertelnych
na myliwcach SPAD). Pojawiajce si twierdzenia,
e liczono si wci z wojn z Rosj i dlatego tyle
owego sprztu zaimportowano, staj w sprzeczno-
ci nie tylko ze sztuk administrowania. Efektyw-
ne wykorzystanie materiau lotniczego (jako broni
pierwszego alarmu), pochowanego po magazynach,
bez fachowego personelu i dostatecznie rozbudowa-
nego parku, to jeli si w ogle uda w najlepszym
razie dzika improwizacja. Myliwskie Spady rozpa-
day si w locie jeszcze przed bitw, czyli jednak za
wczenie.
Rozpatrujc problem dziaania gen. Zagrskie-
go, nie tylko wedle kryterium celowoci lecz take
rzetelnoci, trzeba zauway, e importu dokona
34 Edward Malak
w firmach, o ktrych mwi umowa z dnia 31 maja
1921 r.: Wszystkie wyroby bd wykonywane we-
dug typw () wyrabianych przez firmy m.in.:
Bleriot, Breguet, Morane Saulnier, FarmanPo upy-
wie zaledwie 4 lat, Zagrski, dokona TAM wanie
ogromnych zakupw. Prawn podstaw kontraktu,
nie mogy by ani domniemywane wskazwki od
gen. Sikorskiego, ani mgliste, nie zatwierdzone pro-
gramy rozbudowy. Pozostaje przy tym rzecz nieroz-
strzygnit: czy nie nacignito przy realizacji tego
zakamywanego kontraktu Konstytucji? Czy otrzy-
mano zgod parlamentu na tak znaczne obcianie
Skarbu Pastwa?
Proces administrowania tego okresu bezspornie
zakoczy si pen klsk, gdy i w jednostkach bo- pierwszych, solidnych fundamentw, by trzyletni
jowych dziao si coraz gorzej. Zaskakujce jednak
jest, e doszo do tego za rzdw W. Sikorskiego,
o wyksztaceniu politechnicznym, uznawanego za
umys jasny, za eksperta od nowoczesnej wojny. Rola
polityka, w ktr ju wszed, najwyraniej stumia zu Marszaka Jzefa Pisudskiego wszelkich walk,
jego rzeczywiste moliwoci na tym polu.
Raz jeszcze okazao si, e dobrego administro-
wania nie zastpi salonowe ukady. Warto przy-
pomnie w zwizku z tym, e w ksice wydanej
w 1921 r. przez francusk Misj Wojskow w Pol-
sce, jej autor, mjr Bouvard otwarcie poda, e nale-
y strzec si nie tylko przed przeciwnikiem, ale te
sprzymierzecem, albowiem wielkie spoecznoci
maj skonno, niemniej ni jednostki () i za wojenna lotnictwa jest nadal problematyczn. Za-
interesem chwili. C, wida jak na doni, e na
okrelonych pitrach wadzy i administracji, nie
tylko o rzeczowe zaatwienie spraw chodzi.
W stosunku do zainwestowanych kwot tamtejsze
lotnictwo nie doznao, w sensie gotowoci bojowej,
wzmocnienia. Zostao zaduone, co samo w sobie
nie musiaoby by czym negatywnym, jeliby w wy-
niku tego pozyskano wartociowe zasoby. Sprzt ten
nie tylko szybko si zestarza. Oddawano te wiel-
kie dugi za import, ktry nie nadawa si w znacz-
nej czci do niczego. Wystpi zreszt cay szereg
trudnoci, w wyniku czego ZACHWIANO BYTEM
LOTNICTWA.
Straty poniesione z tytuu Francopolu oraz im-
portu byy olbrzymie. Na kilka dugich lat powstrzy-
may moment zainicjowania konstrukcji polskich
silnikw lotniczych. Tego za nie udao si w peni do
1939 r. nadrobi, skomplikowao take wybr licen-
cji na silniki duej mocy, kiedy strona polska ju
bez Francuzw doprowadzia do powstania fabry-
ki silnikw w Warszawie. Utrudniono na wiele lat
rozwj lotnictwa myliwskiego i bombowego. Caa
ta sprawa pozostawia na dugie lata osad skcenia.
Narzucia take, przez pewien czas, dalszy sposb
dziaania w polskim lotnictwie, nakadajc bolesne
ograniczenia i zmuszajc do wdroenia programw
naprawczych. Skutkowaa zadranieniami na linii
Polska-Francja, jak i wyranym zwrceniem si ku
wasnym, sabym wci polskim siom co nie mogo
pomc w szybszym rozwoju lotnictwa.
Etapy rozwoju II.
Lotnictwo za Marszaka Jzefa Pisudskiego
Pierwszym (trzecim z kolei) programem Polski
Niepodlegej, inicjujcym lata naprawy przeamujce
race bdy okresu sprzed maja 1926 r. i wznoszenia
plan gen. dyw. Tadeusza Piskora, podpisany 29 li-
stopada 1929 roku (na lata 1930-1932/33). Wbrew
wypowiadanym przez dugie lata twierdzeniom na
temat rzekomego wprowadzenia w tym okresie zaka-
zwalcza, ostrzeliwa (i) bombardowa, celem planu
byo wanie jak najwiksze podniesienie potencjau
bojowego lotnictwa. Suy temu miao pene, 100%
ukompletowanie istniejcych jednostek, a take wy-
stawienie nowych kompletnych ju jednostek. ()
Pod kadym wzgldem rozkazywa Piskor ycz
sobie mie jednostki penowartociowe, by skoczy
z prac dotychczasow, w wyniku ktrej gotowo
mierzano wystawi 2 dywizjony cikich bombow-
cw, przygotowa istniejce lotnictwo komunikacyj-
ne, po zmobilizowaniu, do przeksztacenia w jeszcze
jeden dodatkowy dyon. To wszystko przy istnieniu
ju jednego dywizjonu bombardujcego a 3 eskadry
a 6 samolotw. W lotnictwie myliwskim przewidy-
wano, e eskadry stan si 15. samolotowymi. W tym
to czasie trway ju prace nad pierwszym, polskim,
wysokowyczynowym samolotem myliwskim. Sta
si nim PZL-1 Puawskiego pocztek naszej dugiej
drogi do niezalenoci w tej dziedzinie w imponuj-
cym, wietnym stylu.
Wybuchajcy z du si Wielki Kryzys w USA,
pniej w Europie i Polsce, powstrzyma rozwj
kraju, jak i armii. Odmowa uczyniona przez Francj
w sprawie poyczki na dozbrojenie, pomimo kilku-
letnich pertraktacji (1929-1931) ponownie zmusia
Polsk do zwrcenia si ku wasnym siom. Na tle
ZSRR, Niemiec, Francji czy Anglii wiele nie mona
byo uczyni.
Tym niemniej nastpny (czwarty ju), plan
trzyletni 1 IV 1933 31 III 1936 przynis znaczce
sukcesy. Najwaniejszym wydarzeniem byo wejcie
 Polskie siy myliwskie przed wrzeniem 1939. Plany, przeszkody, rezultaty
na uzbrojenie omiu eskadr, od 1933 r., metalowych
myliwcw PZL-7, co przeksztacio polskie siy po-
wietrzne w podsystem rzeczywistego rodka odstra-
szania. Reszta, czyli 4. Eskadry, pozostaa jeszcze
na drewniano-stalowych Aviach i PWS-10. Duma
z osignicia takiego stanu rzeczy w tak biednym
pastwie musiaa by ogromna, sytuujc odtd
zwyciskiego dowdc lotnictwa Ludomia Ray-
skiego (gen. bryg. od 1934 r.) na pozycji wyszej
nili wypywa powinna z zajmowanego przeze
stanowiska Szefa Departamentu MSWojsk. Popy-
cha to mogo jego (nie tylko!) twrcz natur do
coraz dalej idcych eksperymentw na polu postpu
technicznego, do funkcjonowania na krawdzi mo-
liwoci polskiego przemysu w imi interesu pa-
stwowego, jakim bya prba urzeczywistnienia idei
kompensowania przewagi ilociowej oczekiwanych
napastnikw, przewag jakociow, o czym pisa
w swych memoriaach ju od 1928 r. Taki bowiem
by duch wczesnego okresu. W tym czasie zrea-
lizowano budow bardzo nowoczesnej wytwrni
samolotw na Okciu, oblatano i przygotowano do
produkcji seryjnej samolot nowej generacji, inspiro-
wany najnowoczeniejszymi konstrukcjami z USA,
rozpoznawczo-bombowego PZL-23 Kara in. Sta-
nisawa Praussa, a prototyp myliwca P.24, apogeum
jak miao si okaza, linii myliwskiej Puawskiego,
kontynuowanej pod wodz Wsiewooda Jakimiuka,
napdzany francuskim silnikiem nowej generacji
Gnome Rhone o mocy 760 KM, zdoby w 1934 r.
wiatowy rekord prdkoci. Nieco pniej, ten sam
samolot, z jeszcze mocniejsz jednostk napdow
Gnome Rhone, oddajc 930 KM, i z uzbrojeniem,
osiga 416 km/godz. Wyczyny te wskazyway te
drog na przyszo, gdy szo o wolumen niezbdnej
prdkoci maksymalnej myliwca, zbudowanego ju
przy uwzgldnieniu najnowszych postpw w aero-
dynamice. Pokazyway take konieczn dla moc
silnika oraz oglnie poziom wymaga, pojawiaj-
cych si z powodu te nieuniknionego postpu w bu-
dowie bombowcw. W rezultacie, podjto trzy, nale-
ce do najtrudniejszych w dziejach II RP projekty
techniczne, o potencjalnie wielkim znaczeniu dla
przyszoci polskich si powietrznych: bombowiec
PZL-37 o, samolot pocigowy PZL-38 Wilk oraz
przewidywany jako jego napd silnik Foka, o nie-
spotykanych dotd parametrach technicznych, w za-
oeniu przewyszajcym niemal dwukrotnie pod
wzgldem wydajnoci, angielskie silniki Bristola.
Postawi w zwizku z tym trzeba zasadnicze pytanie:
czy istotnie naleao ju od 1934 r. stosowa a tak
daleko posuwajc si strategi proefektywnociow
35
i upatrywa wycznie powodzenia w radykalnym
odstpieniu od stosowanej na wielu innych polach,
na caym wiecie, polityki modyfi kacji i ewolucji
sprztu istniejcego, ju bdcego w dyspozycji,
ktr jednak zastosoway Anglia (myliwce Gla-
diator), Francja (par typw myliwskich) i Wochy
(myliwiec Fiat CR 42). A jeli ju nawet dopuci
to przesadne przekonanie, e nie warto byo mody-
fikowa P-11 (nastpc P-7), gdy poprawione samo-
loty utrzymayby sw warto zbyt krtko i dlatego
dla redukcji kosztw warto pomin je, mierzc od
razu w myliwiec nowej generacji, musi jednak po-
wsta inne pytanie. Mianowicie, czy zasadnym byo
przyjmowanie realizacji tak rewolucyjnie nowego
projektu jak silnik Foka. Majcego przewyszy
wszystko co dotd w Polsce ogldano i uczyniono
na polu wysokiej techniki lotniczej. Polska tamtego
okresu posiadaa JEDNEGO, wietnie zapowiada-
jcego si konstruktora silnikw lotniczych, in.
Stanisawa Nowkuskiego i na nim to, w skali ca-
ego pastwa, spocz mia program o tak funda-
mentalnym znaczeniu. Wystpowa z tego powodu
nie tylko problem napitych do granic niedostatku
si projektanckich. Nie mniej trudno przedstawiaa
si te kwestia niegotowoci hut funkcjonujcych
w Polsce do produkcji odpowiednich metali, wy-
maganych przy produkcji bardzo mocno wysilonych
silnikach, co razem zapowiadao przeszkody bardzo
trudne do pokonania. A c sdzi o moliwoci za-
stosowania wydajnych sprarek, bez ktrych wyso-
kiej klasy silnik nie mg konkurowa z najlepszymi
konstrukcjami? A nie umielimy przecie tego robi.
Nie mwmy ju o nieuniknionych problemach po-
wstajcych przy obsudze, naprawie, w warunkach
polowych icie zegarmistrzowskich jednostek nap-
dowych. Ryzyko byo olbrzymie, tym znaczniejsze,
e czas zaplanowany na skonstruowanie silnika mia
by bardzo krtki. Wszystko razem tworzyo na sa-
mym starcie niespotykanie ryzykancki amalgamat:
niewielki i za mao dowiadczony personel, saba
baza materiaowa, mao czasu na opracowanie sil-
nika. Wybierano jednak t drog, bdc kuszonym
fantastycznie zapowiadajcymi si przyszymi, obli-
czeniowymi osigami Wilka, znacznie przewysza-
jcymi myliwce Puawskiego. Optymizm reduko-
wa poczucie koniecznej ostronoci, cho z drugiej
strony najnowsze polskie dowiadczenia i sukcesy
czyli gwnie opracowany przez Nowkuskiego,
w cigu okoo ptora roku, na zawody Challenge
1934 roku wietny, niewielki sportowy silnik GR 760
mogy skania te do pogldu, i w dochodzeniu
do wielkoci nie mniej wan od materii jest myl
36 Edward Malak

miaa i odwaga godna najwikszych pionierw, co jeszcze si nie udaj (Farman). Niemcy za (firma Ar-
wybitnie pasowao do nastrojw wczesnej, niepod- gus i Hirth) czy Amerykanie (Menasco) poprzestaj
legej Polski. przy znacznie niszych mocach.
W przyjmowanej wczenie strategii decyzyjnej Wystpi zatem klasyczny problem przesadnego
dopatrzy mona si atmosfery polskich zwycistw forsowania osigw, czyli brak akceptacji dla stano-
z 1934, i panujcego w kompleksie wojskowo-prze- wiska, e dla obrony pastwa generalnie lepsza jest
mysowym, jako ich pokosia, icie narkotyzujcych jednak zdolno operacyjna sprztu, ktry raczej
nastrojw. Niewtpliwie rok 1934 nie nastraja do na pewno bdzie mg by pozyskany w oczekiwa-
specjalnej ostronoci, wojna nie wydawaa si a nym terminie, nili jego odmiana o okoo 5%-10%
taka bliska, chocia jak wiadomo Pisudski ju wte- wyszej wydajnoci. Na warunkach wszake takich:
dy co przeczuwa i dy do powstrzymania owego kiedy uzyskanie powodzenia, w takim samym cza-
sportowego nastawienia, nie wyraajc zgody na sie, musi by zdecydowanie bardziej wtpliwe. Cele
organizacj nastpnych zawodw Challenge w 1936 najtrudniej zdobywane, nieosigalne przez innych,
roku, gdy pochaniaa za wiele zasobw. Nakaza musz by niejako wyrwane ostatnim, najwikszym
te wtedy, jak wiadomo, opracowanie w miejsce no- zwykle wysikiem utalentowanych osb, na ktry
wej chalengewki nowego bombowca, ktrym sta nie sta ju konkurencji. Dlatego powici zwykle
si o. Przestawienie na tory wojskowe wojskowego trzeba na to, jak twierdzi si i co podpowiada do-
kompleksu przemysowego wykorzystano wanie wiadczenie nawet i 30% wszystkich wysikw, jakie
do zainicjowania programu silnika Foka i samolotu wydatkowa trzeba na CAY PROJEKT. Uzyskanie
Wilk. Silnie uzbrojony myliwiec o bardzo znacznej powodzenia wymagao szczcia, duej koncentra-
prdkoci i wymiarach klasycznego myliwca, byby cji pracy i oddania si jej przez nieprzecitnych
wicej ni nowoczesn kreacj. Miaa nadej bijca ludzi. Tak zacza si fantastyczna na pocztku
konkurentw arcy nowa generacja polskiego lotni- przygoda na polu arcy techniki, ktra mogaby
czego sprztu. Odnosi si wraenie, e na konstruk- przy pomylnym jej zakoczeniu oraz odpowiednio
torw silnika i samolotu wywarto zbyt duy nacisk, duej produkcji seryjnej wysun II RP rzeczywicie
aeby zgodzili si podj tak trudne do wykonania na pozycj gronego aktora w regionie. Wejcie na
prace, cho Nowkuski zgasza mia w tej sprawie uzbrojenie PZL-38 Wilk, skutkowa mogo nastp-
zdecydowane obiekcje. Nowatorskie konstrukcje stwami polegajcymi na ZASADNICZEJ ZMIANIE
wynikaj jednak czsto nie tyle z prowadzonych ba- STOSUNKU SI, a ju myliwce P-7 unaoczniay
da, ale i intuicji, przysowiowego utu szczcia korzy z wprowadzenia na uzbrojenie sprztu do-
oraz niebagatelnego czynnika, jakim jest obecna minujcego nad wrogimi myliwcami. Wilk mg
moda. Istotnie, prof. in. Tadeusz Sotyk uznawa sta si wic rodkiem odstraszania nowej jakoci,
projekt Wilka troch jako wynik mody, ktr uosa- zwikszajc szans Polski na przetrwanie w razie
bia w 1934 r. pikny, wytrzymay, szybki i nieduy napaci ze strony wielkich ssiadw. By przy tym
De Havilland Comet. niewtpliwie najtrudniejsz z innowacji przynie
Zaledwie wic w rok od wystawienia niewielkiego mia nie tylko zaspokojenie oczekiwanych potrzeb,
wprawdzie, lecz bardzo dobrego jakociowo lotni- ale i te TWORZY NOWE SZANSE. Take w za-
ctwa myliwskiego na samolotach P-7 (z niemay- kresie wypeniania zada, ktre mogy, lecz nie
mi przecie trudnociami), ponownie zabierano si musiay si pojawi, czyli zwalczania wielkich,
do kontynuowania gwatownego biegu na kolejny, szybkich, silnie uzbrojonych bombowcw Niemiec
tym razem duo wyej sigajcy szczyt. Ale nie mo- i ZSRR. Wywoywane przez program arcy myliwca
go by ju mowy o powtrzeniu si wczeniejszej problemy, wiza musiay si z powstaniem nowego
sytuacji. Budujc P-7, owszem cigano si z zagra- rodzaju odpowiedzialnoci nie tylko po stronie GISZ
nic i w ten sposb z zaoenia mierzc wysoko i SG, ale i gen. Rayskiego. Nakazyway nie tylko
przeskoczono konkurencj, korzystajc wszake podejmowanie wyjtkowych stara o zapewnienie
z dostpnych ju w Polsce najnowszych moliwoci pomylnej realizacji miaej strategii Wilka i Foki.
techniki i technologii (licencja na wyrb metalowych Nakadao take, zrozumiay z racji podejmowanego
samolotw Wibault oraz silniki Bristol). Planowane, ryzyka, obowizek przezornego stworzenia systemu
znaczne przekroczenie poziomu dopiero co osig- zabezpieczajcego w razie moliwego przecie zaa-
nitego, wymagao stworzenia wielu nowatorskich mania si zamierzonej NOWEJ DROGI. Foka i Wilk
rozwiza, a dobrze wiedziano, i we Francji prby stanowiy autentyczne wyzwanie, gdy oznaczay
budowy super silnikw, ideowo podobnych do Foki, pen prb zakwestionowania utrzymujcego si
 Polskie siy myliwskie przed wrzeniem 1939. Plany, przeszkody, rezultaty
od wiekw porzdku, polegajcego na tym, i wielka
technika na wschd Europy koczya si na granicy
aby. Odtd gen. Rayski obowizany by kalkulo-
wa bardziej politycznie, co oznacza zawsze wiksz
elastyczno, wicej kompromisu, no i ostrono.
Administracja, prowadzc dziaalno organiza-
torsk, ma wprawdzie pene prawo przekonywania
o potrzebie podejmowania i rozwijania okrelonej
aktywnoci, jednake nawet nacechowane mak-
symalnie dobr wol i trosk o interes publiczny
zabiegi, nie zwalniaj jej od odpowiedzialnoci za
uzyskany wynik. Dlatego suba publiczna, jako
urzeczywistnianie dobra publicznego, uznawana jest
czsto za sztuk ars administrandi, gdy przeja-
wiana aktywno to nic innego jak zrwnowaone,
przedzieranie si do celu, poprzez cige przeszkody,
gdy nieuniknione jest przeplatanie si fal powodze-
nia z porakami. Najwaniejszym nie jest jednak to:
czy zaznano sukcesw lub niepowodze, lecz jakie
s tego skutki, czyli zmniejszenie si, albo wbrew
planom wzrost zagroenia.
Wielkie wydarzenia wymagaj duej iloci ener-
gii i poziomu intensywnego zaangaowania, cz-
sto powodujc w wyniku nastrojw i powodw
dla jakich s inicjowane przeszacowane nadzieje
i oczekiwania. Zwykle przy tym nowatorzy, jak oce-
nia Peter Drucker, maj tylko jedn szans, kiedy
wic nie utrafi, spotykaj si z du krytyk i rzecz
trudn bywa potem kontynuowanie tego typu robt.
Moe wic pojawi si pokusa aby to porzuci, nie
dokoczy, aby zacz inaczej, od nowa, cho wci
na wysokich tonach, albowiem powrt do starszych
technologii i rozwiza dla ambitnych nowatorw to
przyznanie si do niepowodzenia, poraki. A ocze-
kiwane jest przecie wycznie pene zwycistwo.
Dlatego musz oni znajdowa si pod nadzorem
politykw, umiejcych dystansowa si wobec ka-
dej waciwie sytuacji, widzc cay kontekst sytuacji,
istniejce moliwoci i najwaniejsze potrzeby.
Przystpujc do realizacji wielkich projektw
niejednokrotnie nie tylko trzeba wiele powici
w zamian za doskonae osignicia, ale naley li-
czy si te przy zbyt wysokim poziomie oczeki-
wa z ryzykiem utraty swobody w zakresie mane-
wru dziaania i koniecznoci dalszego zmuszania
si do aktywnoci w panujcych trudnych warun-
kach. Kada dobra koncepcja zbyt daleko posunita
szybko bowiem wypala si, wymaga planw niezbyt
rozcignitych w czasie i doskonale dziaajcej or-
ganizacji, ktre musz zamienia wielokrotnie swe
funkcjonowanie niemale w wojn o realizacje celu.
Kada te dobra koncepcja, z upywem czasu, staje
37
si sabsz lub wymaga zmian. To powoduje, i prob-
lemem wcale nie teoretycznym jest stae pytanie: czy
administrowanie skierowane ma by wwczas na
usuwaniu ujawniajcych si toksycznych elementw
utrudniajcych postp w drodze do wyznaczonego
celu, czy te tworzeniu nowych, wzniosych wizji
w celu zastpienia nimi tych starszych, lecz jeszcze
w peni zrealizowanych.
Reasumujc, problemy te, zwane ciemn stron
organizacji, czstokro czynione s jeszcze trudniej-
szymi wanie poprzez ustalenie zbyt ambitnych wi-
zji i zmuszenie si do ich realizacji. Wewntrzny
przymus i napd s bardzo wane, ale rwnoczenie
karmi si nimi demony () Natura demoniczna
lub podstpna ujemna lub fatalna strona, ktra
czstokro stanowi wyolbrzymione znieksztacenie
lub wynaturzenie pozytywnych i dobrych cech ()
ujawnia si wtedy, gdy ludzie pragn wywoa w so-
bie szczegln energi i moc w miar jak ronie
sia pozytywna, zwiksza si rwnoczenie poten-
cja negatywnych nastpstw. Jest to proste prawo,
powszechnie znane w mitologii, o ktrym na og
si zapomina.
Gen. L. Rayski, jako miay lotnik, legionista, o-
nierz, urzdnik walczcy poza swymi kompetencja-
mi z potnym Francopolem, przyjmowa w swym
yciu wielokrotnie due wyzwania. Pokazywa te
sw prac, e nie godzi si na przyjmowanie bez-
piecznych rozwiza, jeli nie przynosiy rozwi-
zania problemu. Byo to w nim godne podziwu.
Powsta musi wszake zapytanie: czy funkcjonariusz
pastwowy powinien tak czsto wykazywa upo-
dobanie do strategii ocierajcej si prawie o hazard,
kiedy powtrzmy, sytuacja zewntrzna nie wymusza
na nim tego typu dziaa? Zachowania takie bowiem
trudno nie definiowa jako swego rodzaju POMIJA-
NIE OBOWIZKU KIEROWANIA SI OSTRO-
NOCI PROPORCJONALN DO PYNCEGO
NIEBEZPIECZESTWA. Inaczej aktywno moe
przeksztaci si w uporczyw gr z niepewnoci,
jak niesie przyszo skryta w mrokach niepe-
nej wiedzy o przyszych zdarzeniach. Lekcewa-
enie ciemnej strony niesie za sob ryzyko samo-
zadowolenia, ktre przeksztaca si w pych. Ona
za, jak sdzili Grecy powodowaa PRZEKRACZA-
NIE ZAKRELONYCH CZOWIEKOWI GRANIC
(co) naraa ludzi na nieubagany gniew bogini
Nemezis.
Wielko wczesnych zamiarw polskich wadz
polityczno-wojskowych, bez wzgldu na to co dzi
powiemy, nie moe by jednak kwestionowana, czy
lekcewaona.
38
Dlaczego wic Foka?
Widoczne byo ponad wszelk wtpliwo przy
kocu 1934 r., e przyszoci w lotnictwie my-
liwskim musz sta si silniki o mocy od okoo
1000 KM, czyli prawie dwa razy wicej czym do-
td dysponowano (Bristol Jupiter, Merkury). Nad-
chodzcy przeom naleao zaoy jako raczej
pewnik absolutny. Oczywiste byo, e ewentualne
prby budowy silnika o tak duej mocy w Polsce s
w tym czas wicej ni mrzonk. Pomimo wystpu-
jcej saboci potencjau przemysowego uwaano
wszake za konieczne przystpienie do rozwiza-
nia problemu nowoczesnego myliwca o wielkich
prdkociach i projekt samolotu pocigowego (my-
liwskiego). PZL-38 Wilk, napdzany 2 silnikami
po 500 KM (PZL WS Foka; razem wic 1000 KM)
stanowi odpowied. Odstpowano od najbardziej
znanej i stosowanej w wiecie konfiguracji jednosil-
nikowego myliwca, traktujc najpewniej w wybr
take jako wymuszony brakiem dostpu do silnika
wielkiej mocy. Oczywiste bowiem musi pozosta,
e jeliby w dyspozycji pozostaway jednostki na-
pdowe o wielkiej mocy, nikt nie mgby, tak po
prostu odwrci si od posiadanych ju moliwo-
ci i wskutek woluntarystycznych przekona zleci
w to miejsce silnik Foka. Istniejcy problem decy-
zyjny jak zapewni krajowi najlepsz oson przed
bombowcami postrzegano jednak do kracowo,
usuwajc z pola widzenia moliw ewolucj samolo-
tw Puawskiego. Uwaano przy tym najwyraniej,
e jak wczeniejsze samoloty PZL, Wilk te musi
si uda. Jakby nie brano pod uwag sytuacji, e
w przypadku gbokiej zmiany podejcia do prob-
lemu nie jest atwo od razu osign oczekiwany
rezultat.
Program budowy jednostki napdowej Foka,
z punktu widzenia bezpieczestwa pastwa, by
najwaniejszym wwczas zadaniem dla caego pol-
skiego kompleksu zbrojeniowego w zakresie was-
nych projektw. Foka razem z PZL-38 Wilk z uwagi
na stawiane im zadanie w zakresie bezpieczestwa
pastwa oraz towarzyszce temu wycofywanie si
z programu kontynuacji rozwoju starszych myliw-
cw nie mogy si spni. Tragiczna, nieoczekiwa-
na mier w dniu 30 lipca 1939 r. gwnego projek-
tanta silnika, wyjtkowo utalentowanego i z du
si przebicia in. St. Nowkuskiego gwatownie
zmniejszya szans na pozyskanie w cigu paru lat
rodzimego, silnie uzbrojonego, wysokowyczynowe-
go myliwca, zdolnego przeciwstawi si konstruk-
Edward Malak
cjom jakie dopiero si poka za granic. Trzeba
wszake podkreli, e w chwili tragicznej mierci
konstruktora JU MIAO MIEJSCE OPNIE-
NIE w programie budowy samolotu Wilk. Wedug
przypuszcze wojska z wiosny 1933 r., prototyp po-
cigowca mia by gotowy wiosn 1936 r.. O ile
na polu konstrukcji patowcw nowej generacji
przedwczesna mier nie mniej wietnego Pu-
awskiego, w 1931 r., szkd takich nie przyniosa,
albowiem by czas na nowe strategie i pracowali ju
take inni, uzdolnieni konstruktorzy, o tyle tragedia
Nowkuskiego bya duo wikszym ciosem dla sy-
stemu przygotowujcego obron Polski. Konstrukcja
silnikw i ich produkcja jest, po prostu, trudniejsza,
a przy tym bya wci znacznie mniej rozwinita
w Polsce. Jeliby y Puawski, wwczas by moe
znalazby odpowiednie rozwizanie nawet i bez
tak wyjtkowego silnika, jakim by miaa Foka. Na-
oenie si obu prawdziwych nieszcz mierci
dwch wybitnych konstruktorw, na ktrych pracy,
pomysach i pracowitoci bazowa moga wysoce
efektywna obrona Polski (Jerzy Dbrowski by ju
zajty projektem osia), byo niesychanie niszczce.
Stanowio narodow strat.
Wyraony, w poowie 1936 r., w referacie dla
Sztabu Gwnego osd L. Rayskiego na temat w-
czesnych, za sabych, polskich moliwoci na polu
silnikw lotniczych, co pociga miao za sob pozo-
stawanie w tyle Polski wobec zagranicy oznaczao ra-
dykaln zmian nastrojw. Czy nie stanowio wrcz
zakamuflowanej informacji o doznawanej wanie
porace Foki? Albowiem zbliajce si powodzenie
z tym silnikiem wykluczaoby ton ponury. Byoby
w referacie ogoszone i rozgoszone. Twierdzenie
o za maych moliwociach w dziedzinie jednostek
napdowych mogo stanowi te dalek sygnalizacj,
e program pocigowca PZL-38 Wilk upada i potrze-
buje pilnie nastpcy (Sta si nim PZL-50 Jastrzb).
Jednak proponowana reakcja na powstajce zagroe-
nie jest zbyt kamuflowana. Nadal wic bdzie mwi
si tylko o nowych, lepszych konstrukcjach. Za mao
zdecydowanie, e powstaje tym samym jednoczesna
potrzeba powrotu do dawniejszych rozwiza (czyli
znaczcej modyfikacji myliwca Puawskiego), po to
przecie, aeby nie tylko utworzy stosunkowo jesz-
cze silniejszy parasol obrony w powietrzu, ale rw-
nie aby w por, nie za pod presj sytuacji, pozby
si starzejcych si samolotw (PZL-7) co zawsze
niesie za sob ryzyko. Wiedziano o tym, ale tak jed-
nak nie postpiono.
W 1936 r. zdecydowano o jednoczesnej rozbu-
dowie i unowoczenianiu lotnictwa, bardzo szyb-
 Polskie siy myliwskie przed wrzeniem 1939. Plany, przeszkody, rezultaty
kim postawieniu duych fabryk lotniczych w COP
(w Mielcu i Rzeszowie), rozwijaniu szkolnictwa oraz
kontynuowaniu programu nowych prototypw. Jed-
nak system, nie majc dowiadcze w dziaaniu na
tak wielu polach, zaprztnity wielkimi, komplek-
sowymi zbrojeniami, przesta wybiera optymalnie.
Nie umiano wic efektywnie zarzdza programa-
mi budowy nowych silnikw. Foka spada do ran-
gi osamotnionego problemu, czego wyrazem byo
rozczonkowanie jej zespou konstruktorskiego.
Utworzony z niego nowy team pod kierownictwem
J. Bekowskiego, zaj si silnikiem bez konkretne-
go przeznaczenia, o duej mocy (800-1200? KM).
Dzielc zesp po Nowkuskim na dwa, postpio-
no wyranie wbrew zaleceniom synnego francu-
skiego inyniera, specjalisty od zarzdzania Henri
Le Chateliera, przestrzegajcego przed porzuca-
niem sprawiajcych kopoty projektw, w nadziei
na znalezienie lepszego rozwizania. Twierdzi on,
e zwykle jest to tylko wymwka, nie przynoszca
dobrych rezultatw. I mona byo tego oczekiwa,
poniewa Bekowski, nie mia jeszcze dostatecznego
potencjau aby szybko poprowadzi nowe i trudne,
bo od samych podstaw, prace. Pomimo wic tego, e
wzorce dla jego konstrukcji byy przed oczami sil-
niki Bristola i Gnome Rhone, to liczc od pocztku
jego samodzielnych robt, czyli od koca 1936 r,
po trzech latach, wojna zastaa jego konstrukcj
zwan Waranem, w fazie budowy prototypw.
Nie by to aden wielki wynik. A zapewne jeszcze
par lat zuy trzeba byoby na jego dopracowanie
i ewentualne uruchomienie seryjnej produkcji. Wy-
daje si, e na polu konstrukcji wasnych silnikw
bardziej zapanowaa za wiedz dowdztwa lotni-
ctwa atmosfera pracy-nauki, nie za gotowania si
do wojny.
Moliwe jest, e w obliczu kopotw z silnikami
dla myliwcw, w drugiej poowie lat 30. pojawiaa
si nie ujawniana myl, e moe jednak zbyt po-
chopnie porzucono Lorraine Dietrich. Wprawdzie
wyroby Lorraine Dietrich pozostaway nieco za
konkurencj, ale firma nie poddawaa si i prze-
kazany w 1934 r. do dyspozycji PZL WP rzdowy
silnik LD Petrel mia ju moc 775 KM, co pozwo-
liby na skonstruowanie bez wikszych przeszkd
samolotu myliwskiego nowej generacji, o prdko-
ci mniejszej wprawdzie ni planowano osign
na Wilku, lecz wyranie szybszego od P-24. Biorc
pod uwag, e postp w dziedzinie konstrukcji sil-
nikw zachodzi permanentnie, wolno przyj, e
z Petrela, bd innej, nowszej konstrukcji Lorraine
Dietrich (by taki) daoby si wycisn wicej mocy.
39
Kontynuujc wspprac z Lorraine Dietrich, mo-
na by te pacc za to wicej wymaga, czyli
obligujc do przyspieszenia prac rozwojowych
nad nowymi konstrukcjami. A po wycigniciu
z Petrela okoo 10% wicej mocy, co nie wydaje si
niemoliwe, osignito by okoo 4-5 lat wczeniej
mniej wicej tyle samo, czego oczekiwano od kom-
binacji Jastrzbia z Bristolem Mercury. Dziki Lor-
raine, program Foki i Wilka mg by duo mniej
potrzebny, a przyszo naszego lotnictwa myliw-
skiego nowej generacji nie zaleaaby od jednego
czowieka.
Przedstawiona tu hipotetyczna, alternatywna
strategia dziaania nie ma na celu krytykowania
dokonanego w 1929 r. zakupu licencji silnikw Bri-
stol. Wybr wyrobw angielskiej firmy przynis
wielkie korzyci. Pokazywa zalety solidnoci, uczy
szacunku do dajcej pewno i niezawodno pracy,
co po tragediach Spadw musiao si liczy niezwy-
czajnie.
Moliwa w przypadku Francji, Anglii, Niemiec,
ZSRR koegzystencja produkcji obu typw silnika
(rzdowego Lorraine Dietrich) i (gwiazdowego Bri-
stol) wskazuje na istniejcy w Polsce poziom trud-
noci przy realizowaniu zbroje lotniczych. W pa-
stwie posiadajcym jedn, redniej wielkoci fabryk,
w ktrej nie byo moliwe fabrykowanie rwnolegle
obu typw silnikw (Bristol silniki gwiazdowe
chodzone powietrzem, Lorraine silniki rzdowe
chodzone ciecz). Co oznaczao, e nie byo szan-
sy na szybkie, bezpieczne wycofanie si z obranej
strategii, gdy ta zawodzia, bd nie okazywaa si
najefektywniejsza. Foka moga wiele na tym polu
zmieni, czc w sobie zalety obu konstrukcji.
Porzucenie samolotu P-38 Wilk
Prcz niewiary w powodzenie Foki od koca
1936 r., powodem zmiany nastawienia wojska do
silnika, a tym samym i pocigowca Wilk, byo pod-
jcie budowy myliwca Jastrzbia, do ktrego by
silnik (Bistol Merkury). Swoj rol odegra musia-
o te zachwianie si przekonania pod wpywem
zagranicznych przykadw o wyszoci dwusil-
nikowego myliwca nad jednosilnikowym. Jak te
oferta sprzeday ze strony Hispano-Suiza i Gnome
Rhone kilkuset silnikw o wyszej-redniej mocy,
teoretycznie wietnie nadajcych si na nastpc
Foki i Wilka. Ta nowa polityka wojska, prbujce-
go ponownie, jak przed majem 1926 r., rozwizania
problemu poprzez import jednostek napdowych si
nie udaa. Niesprawdzone, pene wad, cho wykazu-
40 Edward Malak

jce cechy duej, interesujcej nowoci silniki, nie

nadeszy na czas do kraju. Prawdopodobnie niewie-
le by pomogy, przynajmniej w pierwszym okresie
wprowadzenia do suby. Due problemy z eksploa-
tacj tych jednostek w warunkach wojennych przez
Niemcw, mog wskazywa na to, e przecigajcy ofensywnego rozwoju, strategii silnie innowacyjnej,
si zakup 400 Gnom Rhone Mars (bo na ten typ, tego
producenta w kocu si zdecydowano) by jednak
niedobrym wyborem. Z niewyjanionych do dzi
powodw, dowdca lotnictwa odstpi jednak od
kupna dobrych, poprawionych ju silnikw duej
mocy Gnome Rhone, ktre wietnie nadawayby si
do instalacji na silnie zmodyfikowanym myliwcu
Puawskiego oraz Jastrzbiu. Wci spogldano jed-
nak gwnie w dalsz przyszo, wci cenione byo utrzymywana bya silna, staa presja na utrzymywa-
najbardziej to co najnowsze, wci celowano w roz-
wizania majce rozwiza jednym strzaem ca- nictwa, przy dotkliwym niedostatku przyrzeczonych
o problemu. Wiele byo w tym oczywicie racji,
tym niemniej trzeba te skonstatowa, e dotd tak
otwarta na otoczenie i pynce stamtd sygnay orga-
nizacja lotniczych zbroje II RP zamyka si. Zaczyna
by odczuwany brak rodzimego geniusza inspiracji
i nadzoru nowych konstrukcji samolotowych, czyli
in. W. Rumbowicza, byego faktycznego dyrektora
Biura Konstrukcyjnego PZL, pomimo penienia tam
funkcji dyrektora naczelnego Zakadw. Czowieka,
ktry otworzy drog kariery dla wybitnych pniej
projektantw lotniczych, jak: Puawski (myliwce),
Prauss (samoloty rozpoznawczo-bombowe) czy D-
browski (o) i wielu te innym modym wilkom.
Pozwalamy sobie zatem sdzi, e dalsze funkcjono-
wanie Rumbowicza na tym polu oznaczaoby nacisk
na koa wojskowe, by urealni przygotowania wojen-
ne. Jak napisa w 1948 r. Jerzy Stefan Langrod Ad-
ministracja () to ludzie zorganizowani po to, aby
korzystajc z przydzielonej im dziedziny aktywnoci
(sfery dziaania) i z rozporzdzalnych rzeczy (rod-
kw dziaania) mogli speni swoje zadania. Zawsze
bdzie to przede wszystkim planowe zgrupowanie
ludzi w pewnej misji publicznej, a dopiero potem
poprzez tych ludzi suma urzdze, ktrymi oni
dysponuj.
Biorc za podstaw sowa Langroda dla opisania
modelu wczesnej pracy i zachowa podczas procesu
zbroje lotniczych II RP, twierdzi mona, e po do-
pracowaniu si na tym polu dorobku materiaowego,
przewyszajcego oglny poziom cywilizacyjny Rze-
czypospolitej, istniejce moliwoci nie zostay wy-
korzystane przez sfery kierownicze (ludzi) w sposb
budzcy cakowit satysfakcj, zwaszcza przy pro-
wadzeniu polityki silnikowej. PZL-38 Wilk w tych
warunkach musia przepa i przepad.
Zapowied nieszczcia. Plan KSUS
Najwikszy plan rozwoju lotnictwa II RP (pity)
na lata 1936-1940/41, skonstruowano w kategoriach
w dynamicznym otoczeniu zewntrznym. Pomimo
oczywistej saboci Polski na tle mocarstw, wedle
przesadnych zamysw, dono waciwie do osig-
nicia pozycji lidera (na polu jakoci). Wedle ocen
nauki, taka strategia moe doprowadzi do proble-
mw organizacji z utrzymaniem stabilnej pozycji,
do czego wkrtce doszo. Zadecydowaa o tym nie
tylko tragiczna mier Nowkuskiego. Od 1937 roku
nie wysokiego tempa rozwoju infrastruktury, szkol-
funduszy na jednostki bojowe. Przezbrojeniu ulegy
wprawdzie eskadry liniowe (na PZL-23 Kara), co
stanowi duy postp, chyba nawet wikszy ni si
spodziewano, za spraw wprowadzenia pierwszego
samolotu nowej generacji, ale co z reszt? Waciwie
nie dzieje si nic co prowadzioby do podniesienia
moliwoci pozostaych jednostek: bombowych,
myliwskich i towarzyszcych. Miejsce planowych,
przezornych, zharmonizowanych dziaa zastpuje,
pod naciskiem biegu wydarze, coraz wiksza im-
prowizacja. Dua odpowiedzialno k politycznych
wobec administratorw lotniczych zbroje szamo-
ccych z niewykonalnymi ju wwczas zadaniami
staje si coraz bardziej oczywista. Czym bowiem jest
administracja bez kierunku politycznego?
Przede wszystkim zaczyna coraz bardziej bra-
kowa elastycznoci w dziaaniu, na pojawiajce si
coraz wyraniej rysujce si opnienia w przygo-
towaniu nowych typw samolotw dla lotnictwa
myliwskiego, lecz najpierw problem ten pojawia
si na polu lotnictwa towarzyszcego i bombowego.
Tak dugo jak Rayski i Rumbowicz pilnowali pro-
gramu budowy samolotw metalowych, do ktrych
produkcji przygotowane zostay Pastwowe Zakady
Lotnicze w Warszawie czyli myliwce Puawskiego
(pniej Wsiewooda Jakimiuka) oraz konstrukcj
S.P. Praussa samolot PZL-23 Kara, szo jak na pol-
ski niedostatek, bardzo dobrze. Potem jednak kie-
dy do penego sukcesw, ju prestiowego, a wic
i nccego innych, polskiego przemysu wdara si
polityka oraz idce za ni prawdopodobne naciski ze
strony wpywowych eminencji szukajcych i na tym
polu moliwoci realizacji swych interesw, pojawia-
j si pierwsze, due niepowodzenia i dotkliwe straty.
Mylimy tu o zaamaniu si programu DREWNIA-
 Polskie siy myliwskie przed wrzeniem 1939. Plany, przeszkody, rezultaty
NO-STALOWEGO bombowca PZL-30 II z PZL,
konstrukcji in. Zbysawa Ciokosza, ktrego nie
mona zaliczy do czowki Biura Konstrukcyjnego,
lecz mia brata, znanego socjalist Adama. A take
o forowaniu DWL-RWD, posiadajcych wielkie ro-
dzinne koneksje i ich tragicznie pocztkowo zym
RWD-14 Czapla. Jeliby oba typy uday si, sytuacja
lotnictwa towarzyszcego, jak i bombowego pocz-
aby doznawa na tle kompletnie przestarzaych
R-XIII Lublin oraz Fokkerw VII znaczcej po-
prawie wczeniej, nawet od roku 1937.
Poczynao te jakby brakowa dawnej, twardej,
determinacji ze strony przemysu, widocznej przy
programie Puawskiego i Praussa. Przestano walczy
o jak najszybsze doprowadzenie silnika Foka do sta-
nu nadajcego si do lotu na samolocie Wilk. A mo-
na byo na pewno wicej osign. Mimo niepenej
koncentracji robt zdoano przecie doprowadzi
Wilka do prb w locie, za Fok do stadium, w kt-
rym wady nowatorskiej konstrukcji zostay wyeli-
minowane i moliwe byo przejcie do konstrukcji
12-cylindrowej Foki B, o wyranie wikszych moli-
wociach. Ale takie dziaanie podpadao ju bardziej
pod strategie naprawcze i bardziej zrwnowaonego
rozwoju, nili prekursorskie, ktre wci preferowa-
no. Sfery sterujce w obliczu narastajcych kopotw
wci inklinoway ku temu co znay najlepiej i lubi-
y miaym wyborom. Gdzie wyzwanie zdawao
si by czynnikiem wci chtniej przyjmowanym
nili bezpieczniejszy, mniej efektywny, cho bardziej
zracjonalizowany umiar. Dobrze zasuony dla ar-
mii polskiej gen. Louis Faury, oceniajc Pisudskie-
go twierdzi, e stosownie do swego temperamentu
wybiera:
1. Namitno czynu bdzie zaczepnym ().
2. Zmys decyzji zawsze bdzie dy do rezul-
tatw wielkich [] bdzie wymaga takiej szybkoci,
na jak tylko sta siy ludzkie. Jego nastpcy prag-
nli dzieo jego kontynuowa, nawet przewyszy.
Przynajmniej w lotnictwie.
W rezultacie niezamierzon cech wiodc admi-
nistrowania zbrojeniami lotniczymi II RP od 1936 r.
a po zim 1939 r. stao si dramatyczne obnienie
jakoci lotnictwa myliwskiego. Za trudna okazaa
si prba pospiesznej, kompleksowej rozbudowy
lotnictwa wedle planu KSUS z 13 X 1936 r. Potwier-
dzonego dan gen. L. Rayskiemu obietnic marsz.
Edwarda Rydza migego. Dzi dostrzegamy zbyt
wiele przesanek, aby sdzi, i o niepowodzeniu
planu KSUS na polu lotnictwa zadecydowa tylko
brak pienidzy czy niepowodzenia zaznane na polu
budowy prototypw. Bdy zaistniay najpierw na
41
najwyszych szczeblach. Pisudski wic nie pomy-
li si. migy istotnie nie zdoa ogarn gwnych
problemw pastwa na jego skal. Ale i prezyden-
towi prof. Ignacemu Mocickiemu, jak i sekundu-
jcemu mu wicepremierowi Eugeniuszowi Kwiat-
kowskiemu niemao mona wytkn z tytuu nie
zapewnienia koniecznej harmonii w zakresie zbro-
je oraz inwestycji w COP. Zwyciyo od 1936 r.,
skrzydo pro inwestycyjne, kosztem wyposaenia
jednostek I-liniowych, jak i koniecznych rezerw,
majc po swojej stronie i Rayskiego. Domniemy-
wa mona jednak, e jego postawa wobec swych
zwierzchnikw, jak i wobec podlegego pionu, po-
czyna ulega stopniowej zmianie. Nabierajca coraz
gortszej temperatury wymiana, na drodze subo-
wej, ciosw pomidzy poszczeglnymi generaami
w latach 1937-38, wci zawodzcy drastycznie pion
finansowania rozbudowy lotnictwa, nie dopuszcza-
jcy na prowadzenie bardziej planowej gospodarki,
wytwarza powikszajce si pole nerwowoci. Po-
jawiaj si bdy, w tym i samego gen. Rayskiego,
z ktrych najgorszym jest oficjalne propagowanie
przeze przekonania, e P-7 moe i na wojn i e
nadal jest dobrym samolotem. Ten rodzaj gry, plus
podobne bdy GISZ i SG uniemoliwi zastpienie
P-7 i P-11a przed wrzeniem 1939 r. lepszymi sa-
molotami, wci w warunkach pewnego komfortu.
Dostrzegalny coraz wyraniej rozdwik w elitach
wadzy wojskowej, brak poczucia stabilizacji procesu
zbroje lotniczych mg zniechca, prowadzc gen.
Rayskiego do coraz wyraniejszego postrzegania ca-
ej sytuacji rwnie w kategoriach MY i ONI. A to
mogo z kolei -skutkowa skoncentrowaniem si na
najlepszej technice (P-37 o i P-50 Jastrzb) w prze-
konaniu, e w sytuacji drastycznego braku pienidzy
trzeba wydawa je tylko na nowe, perspektywiczne
konstrukcje. Skutkowa mogo to odsuwaniem trud-
nego ju wtedy problemu odnowy starych samolo-
tw myliwskich. W czym de facto znalaz poparcie
ze strony wadz naczelnych, w postaci nie zrealizo-
wania jego wniosku z jesieni 1938 r., a dotyczcego
zatrzymania serii eksportowych myliwcw P-24 na
potrzeby wasne. Jak mona byo tak postpi?! Prze-
cie polityka rozwoju lotnictwa myliwskiego bya
wanie oparta na zaoeniu, i w chwili zagroenia
wojennego kontrakty eksportowe nie zostan zre-
alizowane, samoloty za zatrzymane w kraju. Tym
samym zadania stojce przed lotnictwem czyniono
jeszcze trudniejszymi do wykonania. Nie udzielono
wwczas pomocy lotnictwu gdy dramatycznie po-
trzebowao JEDNEGO kompletu chowanego podwo-
zia dla prototypu myliwca Jastrzb. Spowodowane
42 Edward Malak
tym opnienie zmarnowao cay popiech i wielki
wysiek, majcy na celu nadgonienie straty wynika-
jcej z niezrealizowania PZL-38 Wilk. Take przez
to z linii nie wypady przed wrzeniem 1939 r. PZL-7
i PZL-11a.
Ocena
Wiele kopotw zapewne by uniknito, jeliby za-
chowano bardziej poddajce si kontroli tempo i ska-
l rozwoju, czego dowodzi wczeniejszy, udany plan
trzyletni 1933- -1935/36. Kiedy towarzyszya temu
bardziej racjonalna ocena moliwoci istniejcych
na gruncie przemysowym i finansowym, i obiera-
no zadania nie przekraczajce potencji zdolnych,
wyksztaconych ludzi, jako dziaania okazywaa
si w skutkach imponujco wysoka. Trwaa de facto
przez cae dziesiciolecie, mimo biedy i niedostatkw
w bazie ludzkiej, przemysowej i finansowej 1926-
1935). Prawidowo skalkulowane ryzyko opacio si
(myliwce Puawskiego, Kara, o), lecz tylko gdy
towarzyszya temu permanentna gotowo stosowa-
nia korekt oraz wykazania si konsekwencj robt
(wanie myliwce P-7 i 11, Kara, potem o). klska w stylu nioscym wielk gorycz i poczucie
Zmiana modelu administrowania w lotnictwie
podjta w latach 1936-1939, polegajca na deniu
do produkcji samolotw na wiatowym poziomie,
dla wszystkich rodzajw lotnictwa, przy jednoczes-
nym deniu do oszczdzania funduszy na lotni-
ctwo co samo w sobie jest ju paradoksem nie
daa dobrych wynikw. Przygotowanie do wojny
nie moe by bowiem traktowane jako starcie naj-
doskonalszych technicznych produktw, niczym
towarw cywilizacji wolnego rynku. Doskonao
techniczna, mogca rodzi najwysz efektyw-
no, jest oczywicie dobrem bardzo podanym.
Zabiega o to naley, lecz zawsze zachowujc mo-
liwo reakcji przeciwko zachodzcemu rwnolegle
obnianiu si wartoci znajdujcych si w dyspo-
zycji zasobw. Prawdopodobnie dao o sobie zna
wieloletnie funkcjonowanie w warunkach braku
zagroenia ze strony opozycji, co skutkowao zbyt
maym dowiadczeniem i umiejtnociami efek-
tywnej pracy w warunkach silnego, dugotrwaego
stresu. Take brakiem jakiej pokory, przejawiaj-
cej si w nie przyznawaniu si do niepowodze. Ale
tak ju jest w silnych, twardo traktujcych swych
czonkw organizacjach. W nastpstwie utrzymu-
jcego si zbyt dugo zaniechania na polu lotnictwa
myliwskiego, pojawio si zagroenie wiksze ni O koniecznoci zatrzymania eksportu bugarskich
byo to konieczne. Biorc bowiem za punkt wyjcia
poziom rodzimego przemysu we wrzeniu 1939 r.
w siach myliwskich powinno dzia si duo lepiej.
Z chwil przyspieszenia w drugiej poowie lat 30.,
przez mocarstwa Europy, tempa lotniczych zbro-
je, w Polsce stao si konieczne zastosowanie ju
wielowariantowej polityki przezbrajania. Nie tylko
forowania arcy nowoczesnoci, ale i realizowania
prostszych, atwiejszych strategii, jako szybciej wy-
dajcych owoce, a przez to bardziej skutecznych.
Nieporuszone natomiast, pomimo zmiany sytua-
cji, trzymanie si planu KSUS, zamienio si w jak
najszkodliwsze zaniechanie, doprowadzajc w od-
niesieniu do lotnictwa myliwskiego do zatraty jego
wczeniejszego potencjau.
Kiedy na wiosn 1939 r. rozpocz si ostatni ju
etap zbroje lotniczych w Polsce, nadesza wtedy
era modelu administracji w wariancie minimalnym
(poziom pracy, na ktrym ju si nie napotyka ba-
rier), zamiast uprawianego od lat maksymalnego wa-
riantu, kiedy administrowanie ma by stymulatorem
dalszego rozwoju. Zawodzi jednak przede wszystkim
polityka. Nikt nie domaga si od wojska penego zin-
tensyfikowania dziaa na rzecz obronnoci. Prze-
ciwnie trwa eksport. W sumie jest strasznie, wic
ogromnego zawodu jest nieunikniona.
C staoby si jednak jeliby wybrano wanie
wtedy, w ostatniej chwili, drog maksymalnego wy-
korzystania moliwoci kraju? Moliwoci innego
dziaania byo oczywicie nieduo, ale ich pobiena
analiza stworzy pewien punkt odniesienia do tego co
rzeczywicie osignito do wrzenia 1939 r.
Nie musiaoby by wic linii R-XIII lecz RWD-
14 Czapla. Mona byo naprawi myliwce PZL-11
w takiej liczbie aby od lata 1939 r. starekich PZL-7
nie byo ju w eskadrach. Na sidemkach wszak-
e, penicych odtd rol wymuszonej, lecz rezerwy,
trzeba byo wymieni stare karabiny maszynowe na
nowoczesne kaemy. Mona by zaplanowa nocne
bombardowania przy uyciu samolotw ubr. Na
ewentualne stwierdzenie, e ich skuteczno byaby
niedua wolno odpowiedzie zapytaniem: dlaczego
w takim razie nie odwoano z frontu samolotw duo
starszych i wyeksploatowanych P-7 oraz R-XIII?
Nadal realne byo wystawienie w I linii choby
paru egzemplarzy, w oparciu o potencja PZL, my-
liwca PZL-50 Jastrzb. Wyselekcjonowani piloci
nie musieliby przestawia si na nowy typ tylko
w Polsce. Mylc z wyprzedzeniem mona byoby
ich wysa na kurs pilotau do Francji czy Anglii.
Karasi latem 1939 r. nie ma nawet co pisa. Jest zbyt
oczywiste, e zuchwale pobdzono w okrelonych
 Polskie siy myliwskie przed wrzeniem 1939. Plany, przeszkody, rezultaty
krgach, za system kierujcy armi nie mia ju na
tym kontroli.
Od zamachu majowego 1926 r. po maj 1935 r.
polskie lotnictwo myliwskie osigno szczyt swego
rozwoju (P-7 i P-11 w linii). Bya to zasuga rozsdnej,
ambitnej polityki, wytyczajcej przy wspudziale
administracji, wysoko lokalizowane, konsekwentnie
realizowane cele. Przynoszc w efekcie pastwu pol-
skiemu powaanie i respekt. By to bez wtpienia wy-
43
czyn na miar najwikszych osigni cywilizacyj-
nych, w caej historii pastwa polskiego. Przez dugie
dziesiciolecia nie chciano tego dostrzec i sami pi-
sudczycy, w swych powojennych publikacjach, nie
potrafili tego doceni. Zmienili oni polityk lotnicz
Pisudskiego uprawian do 1935 r. na pd do wiel-
koci, ktry dominowa do przeomu 1938/39 r.. Od
wiosny 1939 r. nadcign chaos i niekompetencja.
A do gorzkiego koca.

dr Bartosz Kruszyski
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
SPRAWA PUKOWNIKW. KONSEKWENCJE ZAMACHU
MAJOWEGO 1926 r. DLA KORPUSU
OFICERW LOTNICTWA II RZECZYPOSPOLITEJ
Lotnictwo wojskowe od momentu jego narodzin
tu przed I wojn wiatow, stao si fascynacj dla cjalnoci byo: 45 pilotw, 38 obserwatorw, 24 ofi-
wielu pokole. Po wojnie awiacja zostaa rozpo-
wszechniona w wiecie cywilnym, gdzie znalaza za-
stosowanie w transporcie pasaerskim, pocztowym,
czy te sporcie. Heroiczne czyny pilotw w wojnie
wiatowej, moliwo wznoszenia si w przestworza,
a tym bardziej walki powietrzne, pobudzay wyob-
rani modych ludzi. Wielu z nich siadao pniej za
sterami prawdziwych maszyn i z czasem wyrastao
na elit lotnictwa wojskowego. Tak byo te w okresie
II Rzeczypospolitej, gdzie lotnictwo znalazo w ca-
ym spoeczestwie wielkie uznanie. W duej mierze
przyczyniy si do tego dokonania polskich i ame-
rykaskich pilotw z okresu walki o niepodlego
1918-1920. Pamita naley o tym, e polskie siy
lotnicze organizowane byy waciwie od zera przez
grup zapalecw pionierw lotnictwa. Po przej-
ciu na organizacj pokojow, po 1921 r. w lotnictwie
nastpi waciwie zastj pod kadym wzgldem. Sa- marszaka Jzefa Pisudskiego. Stanowiska kierow-
moloty w duym stopniu zuyte przedstawiay stan
godny poaowania i w latach 1921-1925 przyczyniy
si do wielu katastrof lotniczych. Warunki suby
panujce w korpusie oficerw lotnictwa wpyway
negatywnie na morale1. Ten stan rzeczy prbowa-
li naprawi kolejni szefowie Departamentu Lotni-
ctwa MSWojsk francuski genera Armand Lvque
(1923-1924) oraz gen. bryg. Wodzimierz Zagrski
(1924-1926)2.
W 1919 r. oficerowie lotnictwa, podobnie jak
oficerowie pozostaych korpusw osobowych, byli
mocno zrnicowani pod wzgldem pochodzenia
wojskowego. Wrd oficerw lotnictwa z armii rosyj-
skiej pochodzio 49, z polskich formacji w Rosji 42,
z armii austro-wgierskiej 82, z armii niemieckiej
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
7, a z Legionw Polskich 11. Pod wzgldem spe-
cerw technicznych oraz 84 pozostaych. Z podzia-
em na stopnie byo: 2 podpukownikw, 4 majorw,
8 kapitanw, 79 porucznikw, 83 podporucznikw,
8 chorych oraz 7 podchorych. Powysze dane
wiadcz wyranie, e wikszo oficerw starszych
pochodzia z armii rosyjskiej i austro-wgierskiej.
Rnice w wyszkoleniu i mentalnoci suby prze-
niesione przez oficerw lotnikw do WP z armii
zaborczych, nie uatwiay procesu integracji. Cz-
sto stanowiy podoe rnego rodzaju konfliktw
i w wielu wypadkach koczyy si w Sdzie Hono-
rowym. Z czasem rnice te ulegay zatarciu, cho
oficerom starszym trudno byo si wyzby nawykw
wyuczonych na pocztku swojej wojskowej kariery3.
Preludium nadchodzcej rewolucji kadrowej
w korpusie oficerskim lotnictwa sta si zamach sta-
nu z 1926 r. i przejcie wadzy nad wojskiem przez
nicze w wojsku zaczli obejmowa zaufani ludzie
marszaka, w wikszoci wywodzcy si z Legio-
nw Polskich. Jednym z takich oficerw by pk pil.
in. Ludomi Rayski nowy szef Departamentu
Lotnictwa MSWojsk. Wytyczne Jzefa Pisudskiego
w kwestii reformy kadrowej w lotnictwie zakada-
y odpyw oficerw starszych. Zatem do usunicia
z wojska zostali wyznaczeni oficerowie pochodzcy
z byych armii zaborczych. Nie byo wwczas tajem-
nic, i oficerowie o takim rodowodzie byli zazwy-
czaj nieprzychylnie nastawieni zarwno do oficerw
legionistw, a tym samym i do polityki J. Pisudskie-
go. Te antypatie dziaay rwnie w drug stron. Za-
mach stanu z maja 1926 r. i postawa zamachowcw
musiay te animozje jeszcze podsyci. Doprowadziy
46 Bartosz Kruszyski

Tabela 1. Lista starszestwa pukownikw suby czynnej korpusu oficerw aeronautycznych na rok 1924: Rocznik
Oficerski, Warszawa 1924.

Starszestwo Oficer Pochodzenie wojskowe Przydzia

01.06.1919 r. Bosunowski Feliks** armia rosyjska Baon Balonowy

ossowski Hipolit** armia rosyjska 1. Puk Lotniczy
Serednicki Aleksander** armia rosyjska 3. Puk Lotniczy
01.07.1923 r. Perini Camillo armia austro-wgierska d-ca 3. Puku Lotniczego
Buckiewicz Antoni, in. armia rosyjska 1. Puk Lotniczy
Beaurain Janusz, in.** Legiony Polskie, armia austro-wgierska 1. Puk Lotniczy
15.08.1924 r. Florer Roman Antoni armia austro-wgierska d-ca 4. Puku Lotniczego
Abtowski Sergiusz, S.G.** armia rosyjska, Armia Polska we Francji 1. Puk Lotniczy
Rayski Ludomi Antoni, in.* Legiony Polskie, armia turecka 1. Puk Lotniczy
Malczewski Jan armia rosyjska 1. Puk Lotniczy
Kossowski Jerzy armia rosyjska, Armia Polska we Francji 1. Puk Lotniczy
Borejsza Jerzy armia rosyjska 2. Puk Lotniczy
* oficer przydzielony do Sztabu Generalnego, ** oficer nadetatowy.

Tabela 2. Lista starszestwa pukownikw suby czynnej korpusu oficerw aeronautycznych na rok 1928: Rocznik
Oficerski, Warszawa 1928

Starszestwo Oficer Pochodzenie wojskowe Przydzia

01.07.1923 r. Perini Camillo armia austro-wgierska d-ca 3. Puk Lotniczy

Beaurain Janusz, in. Legiony Polskie, armia austro-wgierska 1. Puk Lotniczy
15.08.1924 r. Florer Roman Antoni armia austro-wgierska d-ca 4. Puku Lotniczego
Abotowski Sergiusz, S.G. armia rosyjska, Armia Polska we Francji 1. Puk Lotniczy
Rayski Ludomi Antoni, in. Legiony Polskie, armia turecka 1. Puk Lotniczy
Malczewski Jan armia rosyjska 1. Puk Lotniczy
Kossowski Jerzy armia rosyjska, Armia Polska we Francji 1. Puk Lotniczy
Borejsza Jerzy armia rosyjska 2. Puk Lotniczy
01.07.1925 r. Leonkow Antoni armia rosyjska Morski Dywizjon Lotniczy
Sendorek Jan Legiony Polskie d-ca 1. Puku Lotniczego

Tabela 3. Lista starszestwa pukownikw suby czynnej korpusu oficerw aeronautycznych na rok 1932: Rocznik
Oficerski, Warszawa 1932

Starszestwo Oficer Pochodzenie wojskowe Przydzia

01.07.1923 r. Beaurain Janusz, in. Legiony Polskie, armia austro-wgierska d-ca 1. Grupy
Aeronautycznej
15.08.1924 r. Rayski Ludomi Antoni, in. Legiony Polskie, armia turecka Szef Departamentu
Aeronautycznego
MSWojsk
01.01.1930 r. Ujejski Stanisaw armia austro-wgierska Komendant Centrum
Wyszkolenia Oficerw
Lotnictwa
01.01.1932 r. Jasiski Stanisaw armia austro-wgierska d-ca 3. Grupy
Aeronautycznej
 Sprawa pukownikw. Konsekwencje zamachu majowego 1926 r. dla korpusu oficerw lotnictwa II Rzeczypospolitej 47
do bolesnego podziau w korpusie oficerskim i pod-
oficerskim. Mona stwierdzi, e reforma ta w duej
mierze przybraa formy czystki personalnej. Upatry-
wa tu naley gwnie powodw politycznych. Idea
odmodzenie kadry oficerskiej lotnictwa bya tylko
zagraniem taktycznym. Marszaek chcia zbudowa
wojsko cakowicie oddane swojej osobie, a oficerowie
z byych armii zaborczych stanowili ku temu wyra-
n przeszkod4.
Wrd korpusu oficerw aeronautycznych (lot-
nictwa) suby czynnej w Roczniku Oficerskim
z 1924 r. figuruje 12 pukownikw oraz 24 podpu-
kownikw. W Roczniku Oficerskim z 1928 r. zna-
lazo si 5 pukownikw i 10 podpukownikw tego
korpusu osobowego. Lista w Roczniku Ofierskim
z 1932 r. zawiera 4 pukownikw i 18 podpukowni-
kw5, a w Roczniku Oficerskim z 1939 r. na licie
starszestwa znajduje si 11 pukownikw i 39 pod-
pukownikw. Liczby te nie oddaj do koca faktycz-
nego efektu zmian kadrowych. Szczeglne znaczenia
miao tutaj pochodzenie wojskowe oficerw6.
Jednym z twrcw polskiego lotnictwa wojsko-
wego by wybitny instruktor i wychowawca pk pil.
in. Antoni Buckiewicz (ur. w 1887 r.). Wywodzi si
z armii rosyjskiej. W trakcie wojny z bolszewikami
pocztkowo by dowdc 11. Eskadry Wywiadow-
czej. W lutym 1920 r. w stopniu rotmistrza dowodzi
IV Grup Lotnicz, w kwietniu 7. Dywizjonem My-
liwskim, a w sierpniu by szefem lotnictwa 5. Armii
Frontu Pnocnego7. W 1921 r. ju w stopniu podpu-
kownika suy w 1. Dywizjonie Lotniczym, 1. Puku
Lotniczego w Warszawie. Za wojn 1919-1920 zosta
odznaczony Orderem Virtuti Militari 5 klasy oraz
rumuskim Orderem Korony Rumuni 3 klasy8.
W marcu 1922 r. obj dowdztwo 1. Puku Lot-
niczego w Warszawie i peni je do maja 1926 r.9.
W midzyczasie zajmowa stanowisko (do 1924 r.)
komendanta Oficerskiej Szkoy Obserwatorw Lot-
niczych w Toruniu. W marcu 1927 r. zosta inspek-
torem lotnictwa Departamentu Lotnictwa MSWojsk.
Wwczas przeprowadzi m.in. inspekcj wyszkolenia
lotniczego w 3. Puku Lotniczym na lotnisku awi-
ca koo Poznania10. W listopadzie 1927 r., w wieku
40 lat, zosta przeniesiony w stan spoczynku. Ozna-
czao to zamanie jego wojskowej kariery11.
W 1927 r. w stan spoczynku zosta przeniesiony
pk pil. bal. Feliks Bosunowski. Urodzi si w Przy-
ukach, w okolicach Kijowa w 1881 r., w rodzinie Ty-
tusa i Konstancji z Piotrowskich. W 1900 r. ukoczy
Korpus Kadetw w Kijowie, a nastpnie kontynuo-
wa sub w armii rosyjskiej, jako saper. Walczy
w wojnie rosyjsko-japoskiej, gdzie dowodzi kom-
pani saperw. Podj jednak decyzj o zwizaniu
dalszej swojej wojskowej kariery z wojskami aero-
nautycznymi. W latach 1907-1908 dowodzi kompa-
ni aeronautyczn w Irkucku. Wstpi nastpnie do
Oficerskiej Szkoy Aeronautycznej w Petersburgu,
ktr ukoczy w 1909 r.
Po wybuchu I wojny wiatowej dowodzi dywi-
zjonem aeronautycznym. W 1917 r. zgosi si do
II Korpusu Polskiego, formowanego przy froncie
rumuskim. Ze wzgldw organizacyjnych nie po-
wstaa kompania aeronautyczna, std te Feliks Bo-
sunowski peni sub w saperach. W maju 1918 r.,
w bitwie pod Kaniowem, dosta si do niewoli nie-
mieckiej i zosta internowany w twierdzy Brze nad
Bugiem. W niewoli dla oficerw prowadzi wykady
z tematyki lotniczej i balonowej. 17 listopada 1918 r.
wstpi do Wojska Polskiego i zosta wyznaczony
na stanowisko zastpcy Szefa Sekcji eglugi Napo-
wietrznej MSWojsk. W grudniu 1918 r. obj stano-
wisko dowdcy I Baonu Uzupenie. W kwietniu
1919 r. w stopniu majora pilota balonowego zosta
przeniesiony do Poznania, gdzie z dniem 21 maja
utworzy Oficersk Szko Aeronautyczn (balono-
w). Baz organizacyjn staa si Hala Zeppelina
na Winiarach. Zadaniem szkoy byo ksztacenie
pilotw i obserwatorw balonowych. W 1919 r. by
jednym z inicjatorw powstania pisma powicone-
go tematyce lotniczej, aeronautycznej i automobi-
lizmowi Polska Flota Napowietrzna. Pod koniec
padziernika 1919 r. zosta awnikiem powoanego
do ycia Aeroklubu Polskiego w Poznaniu12. Za woj-
n 1919-1920 otrzyma Krzy Walecznych oraz fran-
cuski Medal Pamitkowy Wielkiej Wojny (za wojn
1914-1918)13.
W 1922 r. awansowa na stopie pukownika,
a rok pniej zosta przeniesiony na stanowisko Sze-
fa Wydziau Balonowego Departamentu IV eglugi
Powietrznej MSWojsk. W 1924 r. jako oficer nad eta-
towy posiada macierzysty przydzia do Baonu Balo-
nowego14. Stanowisko to zajmowa do 1927 r., kiedy
to zosta przeniesiony w stan spoczynku w wieku
46 lat. Zmar w nieznanych okolicznociach 13 lip-
ca 1929 r. Wielce prawdopodobne jest, e do mier-
ci tego oficera mogo przyczyni si przedwczesne
zwolnienie z wojska15.
Oficerem o duych walorach dowdczych i ta-
lencie administracyjnym by ppk pil. Jerzy Borejsza
(ur. w 1889 r.). Wywodzi si z armii rosyjskiej, gdzie
w czasie wojny wiatowej, jako jeden z kilkunastu Po-
lakw ukoczy szko lotnicz i suy w lotnictwie.
Dosta si do niewoli niemieckiej, z ktrej powrci
48 Bartosz Kruszyski
w 1918 r. i wstpi do WP. W 1919 roku, w stopniu
porucznika, bra udzia w lotach bojowych w trakcie
walk z Ukraicami w Maopolsce Wschodniej oraz
w wojnie z bolszewikami. Od stycznia do kwietnia
1919 r. dowodzi 7. Eskadr Lotnicz. Za wojn zosta
odznaczony Orderem Virtuti Militari 5 klasy oraz
otrzyma Polow Odznak Pilota16.
W 1921 r. suy w stopniu majora w 1. Puku Lot-
niczym w Warszawie z przydziaem macierzystym
do Departamentu III MSWojsk17. W latach 1923-
-1925 dowodzi 2. Pukiem Lotniczym w Krakowie,
w stopniu pukownika18. W 1928 r. suy w Central-
nej Szkole Podoficerskiej Pilotw Lotniczych z przy-
dziaem macierzystym do 2. Puku Lotniczego. Tego
roku mia ju stopie pukownika ze starszestwem
z 1924 roku, lokata 619. W trakcie zamachu majowego
w 1926 r. by zastpc gen. bryg. Wodzimierza Osto-
ja-Zagrskiego i bra czynny udzia w obronie lotni-
ska Mokotowskiego. W roku 1929, w wieku 40 lat,
zosta przeniesiony w stan spoczynku. Oznaczao
to koniec jego wojskowej kariery. Bliska wsppraca
z gen. Zagrskim oraz pochodzenie z armii rosyj-
skiej stay si przyczyn jego usunicia z wojska20.
Nietuzinkow postaci polskiego lotnictwa woj-
skowego by pk pil. Camillo Perini (ur. w 1887 r.).
Z pochodzenia by Wochem. Od 1912 r., jako za-
wodowy oficer lotnictwa suy w armii austro-w-
gierskiej. W trakcie I wojny wiatowej na froncie
rosyjskim, serbskim i woskim zajmowa stanowi-
sko dowdcy eskadry. W armii austro-wgierskiej
awansowa do stopnia kapitana. Z dniem 15 listo-
pada 1918 r. wstpi ochotniczo do WP. W stopniu
kapitana dowodzi 3. Eskadr Lotnicz na lotnisku
Rakowice pod Krakowem. 21 grudnia 1918 r. eska-
dra zostaa przemianowana na 7. Eskadr Lotnicz.
Jako pilot wzi udzia w walkach z armi ukrai-
sk w Maopolsce Wschodniej. W trakcie operacji
Jazda, w kwietniu 1919 r. dowodzi Zjednoczonymi
Grupami Lotniczymi w skadzie II i III Grupy Lotni-
czej21. Wzi nastpnie udzia w wojnie z bolszewika-
mi. 7 lutego 1919 r. zosta dowdc II Grupy Lotni-
czej, w skadzie: 5. Eskadra Wielkopolska, 9. Eskadra
Wielkopolska i 1. Eskadra Wielkopolska.
Wiosn 1920 r. zosta szefem lotnictwa przy ci-
sym Sztabie Naczelnego Wodza, a w okresie p-
niejszym szefem lotnictwa 3. Armii i 6. Armii. Za
wojn z bolszewikami odznaczony zosta Orderem
Virtuti Militari 5 klasy oraz trzykrotnie Krzyem
Walecznych22.
W maju 1921 r. obj dowdztwo 1. Puku Lot-
niczego w Warszawie na lotnisku Mokotowskim.
Od kwietnia 1922 r. do kwietnia 1925 r. dowodzi
3. Pukiem Lotniczym na lotnisku awica pod Po-
znaniem. W midzyczasie, tj. w listopadzie 1922 r.
zosta wybrany wiceprezesem Aeroklubu Polskiego23.
Pod koniec maja 1925 r., ju w stopniu pukownika,
zosta wyznaczony do formowania nowo powoane-
go 6. Puku Lotniczego na lotnisku Lewandwka pod
Lwowem24. Na tym stanowisku znajduje si w rocz-
niku oficerskim z 1928 r., w korpusie oficerw lotni-
ctwa ze starszestwem z 1923 r. i 1 lokat. Pukiem
dowodzi do lutego 1929 r.25.
W roku 1929 zosta przeniesiony w stan spo-
czynku. Nie zerwa jednak kontaktw z wojskiem,
w latach 1929-1930, ju jako oficer rezerwy, pracowa
w komisji porozumiewawczej przy 2. Puku Lotni-
czym w Krakowie. Zadaniem komisji byo wyszuka-
nie lotnisk pomocniczych i ldowisk na obszarze wo-
jewdztwa: krakowskiego, kieleckiego i lskiego.
W latach 30. w zwizku z rozwojem Si Powietrz-
nych Niemiec postulowa o zmiany organizacyjne
w polskim lotnictwie wojskowym, porzucenie idei
lotnictwa pomocniczego oraz utworzenie z niego
samodzielnego rodzaju broni. Uwaa, i powinno
powsta samodzielne lotnictwo uderzeniowo-my-
liwskie wyposaone w samoloty wielozadanio-
we i szturmowe. Swoje pogldy na temat zawar
w dwch publikacjach wydanych drukiem: Potga
broni lotniczej (1932 r.) oraz Cztery zadania si po-
wietrznych (1938 r.) Niestety osoba odpowiedzialna
za rozwj polskiego lotnictwa wojskowego pk Lu-
domi Rayski nie skorzysta z rad tego dowiadczo-
nego pilota i teoretyka26.
Zastanawiajce jest jednak to, dlaczego pomi-
mo jego niewaciwego pochodzenia wojskowego
oraz narodowociowego, zosta zwolniony z wojska.
Posiada przecie ogromne dowiadczenie, a co naj-
waniejsze, zdolnoci dowdcze i instruktorskie. By
bardzo dobrym dowdc pukw lotniczych. Wzgl-
dy polityczne, ktrych wykonawc by pk L. Rayski
stay jednak na pierwszym miejscu. Pk pil. Camillo
Perini musia odej z wojska w wieku 42 lat 27.
Ofiar polityki personalnej sta si rwnie pk
pil. Jan Malczewski (ur. w 1889 r.). Pochodzi z ar-
mii rosyjskiej, gdzie ukoczy szko lotnicz i suy
jako pilot od 1913 r. Pod koniec grudnia 1918 r. obj
w stopniu kapitana pilota stanowisko komendanta
Wojskowej Szkoy Lotniczej w Warszawie.
W spisie oficerw z 1921 r. figuruje, jako Jan Mal-
czewski-Tarnawa w stopniu majora z przydziaem
do 1. Puku Lotniczego w Warszawie z przynale-
noci macierzyst do Departamentu III MSWojsk28.
W 1924 r. suy w 1. Puku Lotniczym w Warsza-
wie29. W 1925 r. otrzyma stanowisko dowdcy
 Sprawa pukownikw. Konsekwencje zamachu majowego 1926 r. dla korpusu oficerw lotnictwa II Rzeczypospolitej 49
2. Puku Lotniczego w Krakowie ju w stopniu
podpukownika30. Stanowisko to zajmowa do maja
1929 r. W powyszym okresie puk ten, jak i lotni-
sko, gdzie stacjonowa, dynamicznie si rozwijay.
Na tym stanowisku, figuruje w roczniku oficerskim
z 1928 r. ze starszestwem z 1924 r., lokata 6. Nie
posiada wwczas adnych polskich odznacze bo-
jowych31. W okresie powyszym dowodzony przez
niego puk osign bardzo wysokie wyniki zarw-
no pod wzgldem wyszkolenia, operacyjnym, jak
i integracji kadry ze spoeczestwem. W 1930 r. zo-
sta przeniesiony w stan spoczynku w wieku 41 lat.
Po zwolnieniu z wojska by prezesem Aeroklubu
Poznaskiego oraz zarzdzajcym lotniska awica
w Poznaniu32.
Oficerem wybitnym, szczeglnie pod wzgl-
dem studiw nad uyciem lotnictwa, by pk pil. SG
Sergiusz Abtowski (ur. w 1890 r.). Urodzi si
w Merwie, pochodzi z mieszanej rodziny polsko-
rosyjskiej. Jego ojciec Mikoaj Adolf Abtowski,
narodowoci polskiej katolik, dosuy si w ar-
mii carskiej stopnia generaa. Matka bya Rosjank
Anna z Hopfenhausenw, wyzwania prawosawne-
go. Sergiusz Abtowski w 1910 r. wstpi do armii
rosyjskiej, gdzie suy jako oficer zawodowy w ka-
walerii i lotnictwie.
Na wie o tworzeniu Armii Polskiej we Francji
wyjecha z Rosji i przez Syberi, Japoni i USA dosta
si do Kanady. Do punktu werbunkowego zgosi si
jako szeregowy ochotnik. Ukoczy Wysz Szko
Pilotau w Pau33. W marcu 1918 r. w stopniu pukow-
nika zosta szefem lotnictwa w teje armii, a latem
1919 r. przyby z ni do Polski.
Za wojn zosta odznaczony dwukrotnie Krzy-
em Walecznych oraz francusk Legi Honorow
5 klasy34. W latach 1921-1922 studiowa w Szkole
Sztabu Generalnego na I Kursie Doszkolenia. Po jego
ukoczeniu otrzyma tytu oficera Sztabu General-
nego. W 1921 r., w stopniu majora, posiada przydzia
do 1. Puku Lotniczego w Warszawie z przydziaem
macierzystym do Departamentu III MSWojsk35.
W roku 1921 zosta wyznaczony na I Kurs Do-
szkolenia w Szkole Sztabu Generalnego. Znalaz si
tym samym wrd 55 oficerw (w tym 5 oficerw
lotnictwa). Na kurs zostali powoani tylko oficero-
wie z tytuem p.d. S.G., adiutanci sztabowi, zasueni
dowdcy z wojny 1919-1920. Po ukoczeniu kursu
oficerowie otrzymali prawo do tytuu oficera Sztabu
Generalnego36.
W okresie pokojowym rozpocz prace studyj-
ne nad kwestiami operacyjnymi lotnictwa. Prace
te zaowocoway licznymi publikacjami. Tumaczy
take francuskie regulaminy dotyczce lotnictwa
na jzyk polski. W 1921 r. wyda pierwsz w Polsce
Taktyk lotnictwa. Wadze wojskowe nie wyko-
rzystay jej jednak przy tworzeniu Tymczasowego
regulaminu formacji lotniczych37. W niedugim
czasie wraz z Janem Szczarskim opublikowa prac
pt. Czy potrzebne nam lotnictwo (s. 37). W 1924 r.
wyda w Bellonie artyku pt. Lotnictwo w wojnie
wspczesnej38.
W 1924 r. jako oficer nadterminowy suy
w 1. Puku Lotniczym w Warszawie z przydzia-
em macierzystym do Departamentu IV MSWojsk.
W maju 1925 r. otrzyma dowdztwo 3. Puku Lotni-
czego w Poznaniu. Dowodzi nim w trakcie zamachu
majowego39. W 1928 r. by w stopieniu pukownika ze
starszestwem z 1924 r. lokata 240. Stanowisko to
zajmowa do kwietnia 1929 r.41. W latach 1927-1931
pracowa w zespole autorskim wybitnych taktykw
oficerw nad Regulaminem lotnictwa, ktry uka-
za si drukiem w 1931 r.
Obok pracy w puku, udziela si take spoecznie
w poznaskiej Lidze Obrony Powietrznej i Przeciw-
gazowej. Za prac pokojow otrzyma Zoty Krzy
Zasugi42.
W stan spoczynku zosta przeniesiony w roku
1929, w wieku 39 lat43. Jednak nie przerwa swojej
lotniczej pasji. Nadal prowadzi studia nad lotni-
ctwem wojskowym i publikowa. W 1929 r. wyda
prac pt. Dziaanie lotnictwa przeciwko celom
naziemnym. W latach 30. kilkakrotnie ukazay
si publikacje pt. O niebezpieczestwie lotniczym
i obronie przeciwlotniczej kraju (s. 71), Operacyjne
uycie lotnictwa, Obserwacja samolotw z ziemi
(s. 46). W 1930 r. opublikowa w Przegldzie ka-
waleryjskim artyku pt. Lotnictwo zwalczajce ka-
walerj (w wietle instrukcji rosyjskich) (s. 13). Rok
pniej wyda artyku w Przegldzie Wojskowo-
Technicznym pt. Samolot jako rodek cznoci.
W 1932 r. opublikowa w Przegldzie Morskim ar-
tyku pt. Uwagi o lotnictwie morskim. Tego roku
wyda ksik Lotnictwo w wojnie wspczesnej.
Osignicia pk. Sergiusza Abtowskiego
w pracach nad taktyk uycia lotnictwa byy wybitne
i niedocenione przez zwierzchnikw. Usunicie tego
oficera ze suby czynnej byo wielkim naduyciem,
bdem i niepowetowan szkod44.
Wybitnym pilotem i wychowawc, przeniesionym
po maju 1926 r. w stan spoczynku, by pk pil. Jerzy
Kossowski. Urodzi si w 1892 r. w Grodnie, w ro-
dzinie wyznania prawosawnego. W 1910 r. ukoczy
Korpus Kadetw w Moskwie i wstpi do Michaj-
owskiej Szkoy Artylerii w Petersburgu. W 1913 r.
50 Bartosz Kruszyski
zakoczy nauk z wynikiem pozytywnym. Otrzy-
ma przydzia jako lotniczy obserwator artyleryjski
i funkcj t peni w pierwszych latach I wojny wia-
towej. W 1916 r. by obserwatorem w 17. KAO. Poza
praktyk ksztaci si dalej w kierunku lotniczym.
Wstpi do Szkoy Pilotw w Sewastopolu, ktr
ukoczy w 1917 r. Otrzyma przydzia do 13. IAO,
jako pilot myliwca. W tym okresie zestrzeli i zmu-
si do ldowania 5 nieprzyjacielskich samolotw.
Na wie o formowaniu Armii Polskiej we Francji
wraz ze swoim przyjacielem z armii rosyjskiej, pi-
lotem Sergiuszem Abtowskim, wyjechali przez
Syberi, Japoni, USA do Kanady, gdzie jako szere-
gowcy zgosili si do punktu werbunkowego. Zosta
przyjty do Bkitnej Armii, jako pilot. W 1919 r.
w stopniu kapitana zosta dowdc Polskiego Obo-
zu Lotniczego w Pau, zorganizowanego w ramach
Armii Polskiej we Francji45.
Wraz z innymi oddziaami Armii Polskiej we
Francji, latem 1919 r., wrci do kraju. Suy ww-
czas w 39. Eskadrze Breguetw. W maju 1919 r. lata
na samolotach Breguet XIVA2. Bra udzia w walkach
na froncie ukraiskim. Na przeomie roku 1919/1920
w stopniu majora obj stanowisko dowdcy V Gru-
py Lotniczej w skadzie 3. Eskadry Francuskiej oraz
59. Eskadry Francuskiej. W trakcie wojny z bolszewi-
kami by kolejno: szefem lotnictwa w 3. Armii, przy
sztabie Naczelnego Wodza oraz sztabie 4. Armii. Na-
lea do odwanych i brawurowych pilotw. Za wojn
z bolszewikami zosta odznaczony Orderem Virtuti
Militari 5 klasy, czterokrotnie Krzyem Walecznych,
francusk Legi Honorow 5 klasy oraz rumuskim
Orderem Korony Rumuskiej 3 klasy46.
W 1921 r., w stopniu majora, suy w 3. Puku
Lotniczym z przynalenoci macierzyst do 5. Dy-
wizjonu Lotniczego47. W maju tego roku zosta
utworzony 1. Puk Lotniczy pod dowdztwem ppk.
Camillo Perini na lotnisku Mokotowskim koo War-
szawy. Mjr Jerzy Kossowski obj w nim dowdztwo
nad III Dyonem Myliwskim. Ju wwczas by zna-
ny ze swoich osigni, jako pilot akrobacyjny. Tego
roku oblatywa wyprodukowany w warsztatach Szko-
y Lotniczej w Bydgoszczy dowiadczalny samolot
z patem o zmiennym profilu, oparty na konstrukcji
Nieuport 80/81E. W maju 1925 r. zosta powoany na
stanowisko dowdcy 11. Puku Myliwskiego w Li-
dzie. Stanowisko to zajmowa do wrzenia 1927 r.48.
Znaczcy sukces sportowy odnis w sierpniu
1927 r. na arenie midzynarodowej podczas mi-
dzynarodowych zawodw lotniczych w Zurychu.
W zespole z B. Orliski i Al. Cichocki na samolotach
Spad 61C1 zajli II miejsce49.
W 1929 r. testowa wyprodukowany na licencji
samolot Wibault 70C1 dla Instytutu Bada Tech-
nicznych Lotnictwa. Osigi tej maszyny nie okazay
si zadowalajce. W 1930 r. by instruktorem na kur-
sie pilotau myliwskiego, zorganizowanym czasowo
przy III Dywizjonie Myliwskim. Tego roku wzi
rwnie udzia w konkursie lotniczym w Bukareszcie
w Rumuni. Startowa na nowej konstrukcji samolo-
tu PZL P-1, gdzie zdoby osiem pierwszych miejsc
na 15 konkurencji. W 1931 r. testowa dla Instytu-
tu Bada Technicznych Lotnictwa zmodyfikowany
samolot szkolno-treningowych Lublin R-XIV, kon-
strukcji in. J. Rudlickiego. W 1928 r. formalnie by
nadal dowdc 11. Puku Lotniczego w Lidzie, lecz
znajdowa si w dyspozycji MSWojsk. Tego roku
posiada starszestwo z 1924 r., lokata 550.
Pk Kossowski posiada due zalety dowd-
cze, znakomity pilot, akrobata lotniczy, instruktor
i wychowawca. By twrc polskiego lotnictwa my-
liwskiego. W stan spoczynku zosta przeniesiony
w roku 1929, w wieku 37 lat. W roczniku oficerskim
z 1932 r. ju nie figuruje. W yciu cywilnym podj
prac w Polskich Zakadach Lotniczych, jako gwny
oblatywacz.
Tu przed wybuchem wojny w sierpniu 1939 r.
jako dowiadczony pilot myliwski, zoy wniosek
o przyjcie do suby czynnej. Niestety wadze woj-
skowe odrzuciy prob pk. Kossowskiego, co stao
si przyczyn jego samobjczej mierci 06.08.1939
roku51.
Jednym z wybitnych twrcw polskiego lotni-
ctwa wojskowego by pk pil. Roman Antoni Florer
(ur. w 1888 r.). Wywodzi si z armii austro-w-
gierskiej. Po wybuchu I wojny wiatowej w 1914 r.
suy w stopniu podporucznika, jako pilot polowy
w kompani lotniczej Flik 4. W padzierniku 1918 r.
dowodzi kompani lotnicz Fliegerkompanie 10
(Flik 10) na lotnisku Rakowice pod Krakowem.
W nocy 30/31.10.1918 roku, kiedy to na lotnisku
doszo do cakowitego upadku dyscypliny wrd
personelu, wraz z grup innych oficerw Polakw,
nie dopuci do uprowadzenia do Austrii samolotw
i rozkradzenia magazynw. Przej lotnisko w niena-
ruszonym stanie, wraz z ca infrastruktur i sprz-
tem lotniczym (okoo 50. samolotw). W listopadzie
1918 r. zosta pierwszym polskim komendantem lot-
niska Rakowice.
Z pocztkiem stycznia 1919 r. w stopniu kapita-
na zosta mianowany dowdc I Grupy Lotniczej,
a w maju zosta komendantem I Niszej Szkoy Pilo-
tw w Krakowie. Tego roku, jako jeden z 60 lotnikw
otrzyma Odznak Pilota52.
 Sprawa pukownikw. Konsekwencje zamachu majowego 1926 r. dla korpusu oficerw lotnictwa II Rzeczypospolitej 51
Po wojnie z bolszewikami w 1921 r. suy w stop-
niu majora w 3. Puku Lotniczym na lotnisku a-
wica koo Poznania53. W 1924 r. obj stanowisko
komendanta Szkoy Obserwatorw i Strzelcw Po-
kadowych w Toruniu54. W kwietniu 1924 r. zosta
dowdc nowo powoanego 4. Puku Lotniczego
w Toruniu55. W 1925 r. w Grudzidzu powstaa
Oficerska Szkoa Lotnictwa56. Ppk Florer zosta jej
pierwszym komendantem i organizatorem. W 1926 r.
awansowa do penego pukownika ze starszestwem
z 1924 r.57 W 1927 r. szko t przeniesiono do Dbli-
na, a rok pniej zostaa przemianowana na Szko
Podchorych Lotnictwa. Stanowisko komendanta
ppk Florer zajmowa w latach 1928-1929. W rocz-
niku oficerskim z roku 1928 figuruje, po raz ostatni,
jako oficer suby czynnej z przydziaem do Oficer-
skiej Szkoy Lotniczej, a przynalenoci macierzyst
do 4. Puku Lotniczego. Tego roku posiada 1 lo-
kat w swoim starszestwie. Polskich odznacze
bojowych nie posiada. Z dniem 31 marca 1929 r.
zosta zwolniony ze stanowiska komendanta Szkoy
Podchorych Lotnictwa w Dblinie i przeniesiony
w stan spoczynku, w wieku 41 lat58.
Z armii rosyjskiej wywodzi si wybitny pilot
ppk Jan Kieun (ur. w 1890 r.). Na pocztku swo-
jej kariery wojskowej ukoczy Konstantynowsk
Szko Artylerii w Petersburgu. Po wybuchu I wojny
wiatowej zosta obserwatorem lotniczym i wstpi
do Szkoy Pilotw w Sewastopolu. Pod koniec 1916 r.
zosta wysany do Francji, gdzie odby sta, jako lot-
nik w armii francuskiej. Z pocztkiem 1917 r. wrci
do Rosji i zosta dowdc 8. Oddziau Lotniczego.
Pod koniec 1917 r., czyli ju po wybuchu rewolucji,
podj sub w armii ukraiskiej jako dowdca
2. Grupy Niszczycieli. Latem 1918 r. zosta zmu-
szony do suby w Armii Czerwonej, gdzie by ko-
mendantem 8. Eskadry Lotniczej. Pod koniec 1918 r.
zosta aresztowany przez bolszewikw i osadzony
w wizieniu. Z pocztkiem 1919 r. zbieg i latem tego
roku zgosi si na ochotnika do WP. W sierpniu
1919 r. zosta dowdc 10. Eskadry Wywiadowczej.
W padzierniku wraz z eskadr przeszed z Brze-
cia nad Bugiem na podpoznask awic, gdzie
nastpuje wymiana sprztu, przeszkolenie zag
i mechanikw na samolotach Breguet59. Za wojn
z bolszewikami zosta odznaczony Orderem Virtuti
Militari 5 klasy.
W lipcu 1921 r. w stopieniu podpukownika
otrzyma przydzia, do nowo formowanego 3. Pu-
ku Lotniczego na lotnisku awica koo Poznania, na
stanowisko dowdcy III Lotniczego Baonu Uzupe-
nie60. Wiosn 1920 r. zosta dowdc Niszej Szkoy
Pilotw i Szkoy Mechanikw Lotniczych w Bydgosz-
czy61. Pracowali tam wwczas jako piloci i mecha-
nicy Ukraicy, sojusznicy z wojny z bolszewikami.
Kieun prbowa uchroni ich przed zwolnieniem
z wojska, ale bez powodzenia62. W midzyczasie Jan
Kieun zosta zweryfikowany jako podpukownik ze
starszestwem z 1919 r. W 1924 r. figuruje jako oficer
nad etatowy 3. Puku Lotniczego, w stopniu pod-
pukownika, z przydziaem macierzystym do Szkoy
Pilotw63. W 1925 r. otrzyma stanowisko dowdcy
4. Puku Lotniczego w Toruniu. Wyjtkowym upo-
korzeniem dla tak wymienitego pilota by przydzia
w 1928 r. na dowdc placu w Stanisawowie64. Kres
jego wojskowej kariery przyszed w 1930 r., kiedy to
w wieku 40 lat zosta przeniesiony w stan spoczyn-
ku. Za prac pokojow zosta odznaczony Zotym
Krzyem Zasugi65.
Z dniem 31 grudnia 1929 r. z wojska zosta usu-
nity pk pil. Antoni Leonkow. W marcu 1923 r.
w stopniu podpukownika obj stanowisko dowdcy
Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku i funkcj
t peni do marca 1927 r.66. W 1924 r. prowadzi
rozpoznanie lotnicze sowieckiej floty manewrujcej
w pobliu granicy pastwowej. 18 marca 1927 r. zo-
sta mianowany kierownikiem Samodzielnego Refe-
ratu Lotnictwa w Kierownictwie Marynarki Wojen-
nej. Na stanowisku tym pozosta do roku 192967.
Ciekawym przypadkiem jest kariera pk. pil. Sta-
nisawa Jasiskiego (ur. w 1891 r.). Oficer prawdopo-
dobnie unikn wydalenia z wojska tylko dlatego, i
w czasie zamachu majowego w 1926 r. znajdowa si
w stanie nieczynnym. Urodzi si w Oskrzesicach
w powiecie Koomyjskim, wojewdztwie stanisa-
wowskim. Ukoczy tamtejsze gimnazjum realne
i uzyska matur w 1908 r. Studiowa w Akademii
Grniczej w Leoben.
Po wybuchu I wojny wiatowej, w 1914 zosta
wcielony do armii austro-wgierskiej do 1. Puku
Uanw. W sierpniu 1915 r. ukoczy z wynikiem
pozytywnym Szko Oficerw Rezerwy Kawale-
rii, awansowa na chorego i zosta wysany na
front. Swoj dalsz karier postanowi zwiza
z lotnictwem. Zgosi si do Szkoy Obserwatorw
Lotniczych w Wiener-Neustadt, ktr to ukoczy
w maju 1916 r. Od grudnia 1916 r. do marca 1918 r.
lata na froncie rosyjskim jako obserwator w kompa-
nii lotniczej Flik 10, gdzie odby 76 lotw bojowych.
Suy nastpnie w kompani lotniczej Flik 46 na
froncie woskim, gdzie odby 24 loty bojowe. Swoje
umiejtnoci lotnicze doskonali w Szkole Pilotau
w Campoformido. W 1918 r. suy w kompanii lot-
niczej Flik 37. Tego roku zosta zestrzelony, ale nie
52 Bartosz Kruszyski
odnis obrae. Latanie musiao ju wtedy sta si
jego pasj. W Sarajewie zgosi si na kurs pilotau
myliwskiego. Po jego ukoczeniu zosta pilotem
myliwca i w stopniu porucznika zosta dowdc
kompanii lotniczej Flik 3768.
1 listopada 1918 r. przyby z frontu na lotnisko
Rakowice koo Krakowa. Zosta organizatorem i do-
wdc 1. Eskadry Bojowej, a w okresie pniejszym
5. Eskadry Wywiadowczej69. Stanowisko to zajmowa
przez przeszo rok. Ju w Wojsku Polskim awansowa
na rotmistrza. Z pocztkiem roku 1919 uczestniczy
w walkach z oddziaami ukraiskimi w Maopolsce
Wschodniej. W trakcie wojny z bolszewikami jego
eskadra wesza w skad III Grupy Lotniczej, a p-
niej II Grupy Lotniczej oraz Frontu Podolskiego.
W 1920 r., jak kilku jego kolegw pilotw, pracowa
w Departamencie III MSWojsk. Zosta nastpnie
szefem Lotnictwa Polowego w Naczelnym Dowdz-
twie. W 1920 r. otrzyma awans na majora. Za wojn
zosta odznaczony czterokrotnie Krzyem Walecz-
nych oraz Odznak Polow Pilota.
W 1921 r. zosta Szefem Sekcji w Departamencie
III eglugi Napowietrznej MSWojsk. Od tego okresu
rozpoczy si jego prace nad kierunkiem rozwoju
lotnictwa wojskowego. Wsppracowa z Przegl-
dem Lotniczym. Za wybitne zasugi na froncie,
w trakcie wojny z bolszewikami, w 1922 r. zosta
przyjty na II kurs doszkolenia w Wyszej Szkole
Wojennej. Po jego ukoczeniu w 1923 r. otrzyma
tytu oficera Sztabu Generalnego. W roku szkolnym
1923/1924 by asystentem i wykadowc w katedrze
lotnictwa w WSWoj.70 Awans na podpukownika
otrzyma w 1924 r. W 1925 r. zosta powoany na
stanowisko komisarza lotniczego w Oddziale IV
Sztabu Generalnego. Z niewiadomych przyczyn, po
trzech miesicach od objcia stanowiska, na was-
n prob przeszed w stan nieczynny. Ju jednak
w Roczniku oficerskim z 1924 r. figuruje jako oficer
w stanie nieczynnym z wczeniejszym przydziaem
macierzystym do 2. Puku Lotniczego71.
W 1928 r. powrci do suby czynnej i otrzyma
stanowisko zastpcy dowdcy 6. Puku Lotniczego
we Lwowie, a nastpnie stanowisko I Zastpcy Szefa
Departamentu IV Lotnictwa MSWojsk. Na pukow-
nika awansowa w 1932 r. ze starszestwem z tego
roku i lokat 1. Zajmowa wwczas stanowisko do-
wdcy 3. Grupy Aeronautycznej72. Dnia 10 sierpnia
1932 r. zgin w wypadku samochodowym. Zosta
pochowany na cmentarzu wojskowym w Krakowie.
Lotnictwo wojskowe stracio zdolnego i utalentowa-
nego oficera pilota. Lubianego przez podwadnych,
oficera o nieskazitelnym charakterze73.
Oficerem, ktry nie zosta usunity z lotnictwa,
a to ze wzgldu na to, e pochodzi z legionw, by
pk dypl. obs. in. Janusz de Beaurain (ur. w 1893 r.).
Ukoczy studia na Politechnice Lwowskiej. W 1914 r.
wstpi do Legionw Polskich, gdzie suy jako ofi-
cer w 1. Puku Artylerii Legionw. W 1916 r. zoy
komendantowi Jzefowi Pisudskiemu propozycj
utworzenia eskadr lotniczych w ramach Legionw
Polskich. Plan zakada wysanie pewnej liczby ofice-
rw na przeszkolenie do szk austriackich, jako ob-
serwatorw i lotnikw. Komendant Jzef Pisudski,
a nastpnie austriackie wadze wojskowe plan ten za-
aproboway. Por. de Beaurain wstpi do Szkoy Ob-
serwatorw Balonowych w Heinburgu, a nastpnie
do Szkoy Obserwatorw Lotniczych w Wiener-Neu-
stadt. Po ukoczeniu szkoy otrzyma przydzia na
front woski do kompanii lotniczej Flik 34. W 1917 r.
odnotowa zwycistwo powietrzne zestrzeli woski
samolot. Po podporzdkowaniu legionw niemie-
ckim wadzom wojskowym, por. de Beaurain zosta
przeniesiony z frontu woskiego do Warszawy, gdzie
mia opracowa plan utworzenia eskadr lotniczych.
Ze wzgldw politycznych plany te nie mogy zosta
wprowadzone w ycie. Od maja do sierpnia 1917 r.
suy ponownie w 1. Puku Artylerii Legionw, jako
obserwator lotniczy. W wyniku kryzysu przysigo-
wego zosta zwolniony z Legionw Polskich. Na
polecenie sztabu POW uda si do Lwowa celem
nawizania kontaktu z polskimi lotnikami z armii
austro-wgierskiej.
Z legionw w stopniu porucznika wraz z kilko-
ma innymi oficerami zosta wysany do austriackich
szk lotniczych. W 1918 r. uczestniczy wraz z in-
nymi pilotami z armii austro-wgierskiej w zajciu
lotniska Lewandwka we Lwowie. 5 listopada 1918 r.
wraz z por. Stefanem Bastyrem dokona pierwszego
lotu bojowego polskiego samolotu. Po kilku dniach
uczestniczy w pierwszym grupowym locie bojo-
wym74. W trakcie wojny polsko-ukraiskiej walczy
w obronie Lwowa, wykonujc 8 lotw bojowych.
By jednym z organizatorw 2. Eskadry Lotniczej
we Lwowie. W trakcie jednej z misji zosta ranny od
ognia z ziemi.
Peni nastpnie funkcj zastpcy Inspektora
Wojsk Technicznych. W trakcie wojny z bolszewi-
kami by dowdc 20. Grupy Lotniczej, a nastpnie
pracowa jako zastpca szefa Departamentu III e-
glugi Powietrznej MSWojsk. W 1920 r. zosta zwe-
ryfikowany, jako podpukownik ze starszestwem
z 1 czerwca 1919 r. Mia wwczas 27 lat! W latach
1920-1921 studiowa we francuskiej Wyszej Szko-
le Lotniczej. Za wojn zosta odznaczony Orderem
 Sprawa pukownikw. Konsekwencje zamachu majowego 1926 r. dla korpusu oficerw lotnictwa II Rzeczypospolitej 53
Virtuti Militari 5 klasy oraz czterokrotnie Krzyem
Walecznych75.
W 1921 r. otrzyma stanowisko zastpcy, a na-
stpnie by kierownikiem Centralnych Zakadw
Lotniczych. W 1923 r. awansowa na pukownika
ze starszestwem z 1 lipca 1923 r. W latach 1924-
1932 r. pracowa w Instytucie Bada Technicznych
Lotnictwa, a macierzycie przynalea do 1. Puku
Lotniczego. W 1924 r. figuruje, jako dowdca tego
puku i oficer nad etatowy. Obok powyszych od-
znacze posiada wwczas Order Odrodzenia Polski
4 klasy76. W 1928 r. w stopniu pukownika mia naj-
wysze starszestwo z 1923 r. i 2 lokat. Przed nim
na licie starszestwa znajdowa si pk C. Perini77.
W 1932 r. by zastpc dowdcy I Grupy Aeronau-
tycznej, a w 1935 r. zastpc dowdcy Lotnictwa.
W 1937 r. zosta awansowany na generaa brygady
w wieku 42 lat.
Za prac pokojow odznaczony Orderem Odro-
dzenia Polski 4 klasy oraz Zotym Krzyem Zasu-
gi. Za prac niepodlegociow przed 1914 r. ude-
korowany zosta Krzyem Niepodlegoci. Posiada
wwczas Polow Odznak Obserwatora. Wysokie
stanowiska, jakie zajmowa, i przebieg jego kariery
po 1926 r. uwarunkowane byy jego legionowym po-
chodzeniem. Z drugiej strony nalea do najbardziej
dowiadczonych pilotw w lotnictwie polskim. By
jednym z pionierw polskiego lotnictwa. Jednak nie
mia tak wielkich osigni, jak jego koledzy pocho-
dzcy z armii austro-wgierskiej i rosyjskiej, ktrzy
zostali zwolnieni po roku 192678.
Przyjrzyjmy si wreszcie karierze samego gen.
bryg. pil. in. Ludomia Antoniego Rayskiego (ur.
w 1892 r.), kreatora rozwoju polskiego lotnictwa
wojskowego. Urodzi si w Czasawiu pod Krako-
wem. Jego ojciec Teodor Rayski po Powstaniu Stycz-
niowym, aby uchroni si przed represjami, wyjecha
do Turcji. Suy tam w armii tureckiej. W 1890 r.
przyjecha do Galicji i osiedli si pod Krakowem.
Nie wyrzek si jednak obywatelstwa tureckiego.
Std te takie obywatelstwo posiada jego syn. Lu-
domi Rayski uczy si w gimnazjum w Krakowie,
Kronie, a w 1909 r. przeszed pomylnie egzamin
dojrzaoci. By wychowywany w rodzinnych tra-
dycjach niepodlegociowych. Studiowa przez rok
handel na Akademii Handlowej, a nastpnie na
Wydziale Inynierii Ldowej Politechnice Lwow-
skiej. Od 1912 r. by czynnym dziaaczem Zwizku
Strzeleckiego79.
Po wybuchu I wojny wiatowej w 1914 r. zgosi
si do Legionw Pisudskiego i otrzyma przydzia
do 1. Puku Piechoty, I Brygady Legionw. Jego do-
wdc zosta Jzef Kordian-Zamorski80. W trakcie
bitwy pod owczwkiem w grudniu 1914 r. zosta
ranny. Kiedy Turcja wesza do wojny, ambasada
tego pastwa w Wiedniu powiadomia Rayskiego
o obowizku powrotu do ojczyzny i wstpieniu
do armii tureckiej. Mody Rayski w aden spo-
sb nie czu si zawizany z pastwem tureckim.
Zastanawia si, czy wyjecha, gdy chcia si bi
o niepodleg Polsk. Odmowa grozia powanymi
konsekwencjami. Za rad swego dowdcy wyjecha
do Turcji. Po przeszkoleniu zosta obserwatorem lot-
niczym i wzi udzia w 1915 r. w obronie Dardaneli
(bitwa pod Gallipoli). W trackie walk zosta ranny.
Po hospitalizacji zgosi si na ochotnika na kurs
pilotw myliwskich. Po przeszkoleniu walczy do
koca wojny ju jako pilot. W padzierniku 1918 r.
otrzyma awans na porucznika. Za zasugi bojowe
w armii tureckiej by kilkakrotnie odznaczany. Po
zakoczeniu dziaa wojennych zosta zdemobilizo-
wany z armii tureckiej i w styczniu 1919 r. przylecia
wasnym samolotem LVG C.V do Odessy. Zgosi si
tam do eskadry lotniczej przy 4. Dywizji Strzelcw
gen. Lucjana eligowskiego. W czerwcu 1919 r. ju
jako dowdca Eskadry Lotniczej tej dywizji dokona
przelotu z Odessy przez Rumuni do Polski81.
Pod koniec sierpnia 1919 r. powysza eskadra
zmienia nazw na 10. Eskadr Wywiadowcz, a p-
niej zostaa przemianowana na 10. Eskadr Lotnicz.
Dowodzi nastpnie 7. Eskadr Lotnicz im. Tadeu-
sza Kociuszki, gdzie lata te jako pilot myliwski.
Obj nastpnie stanowisko pierwszego komendanta
Wyszej Szkoy Lotniczej na lotnisku awica pod
Poznaniem. W kwietniu 1920 r. w stopniu majora
zosta dowdc i organizatorem 21. Eskadry Nisz-
czycielskiej (Bombowej) na powyszym lotnisku.
W maju 1920 eskadra dowodzona przez Rayskiego
wzia udzia w ofensywie kijowskiej i walkach od-
wrotowych. Do 29 lipca 1920 r. mjr Rayski bra czyn-
ny udzia, jako pilot w misjach bojowych. W sierpniu
1920 r. wyjecha do Woch po egzemplarze wzor-
cowe nowych samolotw. Na zakupionym we Wo-
szech samolocie Ansaldo A-300 dokona pierwszego
przelotu z Woch do Polski. W padzierniku 1921 r.
dowodzi ponownie 21. Eskadr Niszczycielsk82.
W latach 1919-1922 r. by kolejno weryfikowa-
ny na stopnie od porucznika do podpukownika ze
starszestwem z 1919 r. Za zasugi bojowe otrzyma
Order Virtuti Militari 5 klasy, czterokrotnie Krzy
Walecznych oraz liczne pochway przeoonych83.
Po zakoczeniu dziaa wojennych z bolszewika-
mi w 1921 r. w stopniu majora obj ponownie sta-
nowisko komendanta Wyszej Szkoy Lotniczej na
54 Bartosz Kruszyski
lotnisku awica. Nastpnie zosta szefem sekcji w De-
partamencie III eglugi Napowietrznej MSWojsk.
Posiada wwczas przydzia macierzysty do 1. Puku
Lotniczego84. Wkrtce zosta zastpc szefa tego de-
partamentu i peni te obowizki do 1924 r. Awans
na pukownika otrzyma w sierpniu 1924 r. ze star-
szestwem z 15 sierpnia 1924 r. Za wojn 1918-1920
zosta odznaczony: Orderem Virtuti Militari 5 klasy,
czterokrotnie Krzyem Walecznych, francusk Legi
Honorow 4 i 5 klasy, Orderem Korony Rumuskiej
3 klasy, tureckim Orderem Medjidie, tureckim Me-
dalem elaznego Pksiyca, tureckim Medalem
Liakat, woskim Orderem w. Maurycego i w. a-
zarza 5 klasy, greckim Orderem Zbawiciela 4 klasy,
czesko-sowackim Orderem Biaego Lwa 3 klasy,
Serbsko-Chorwacko-Soweskim Orderem Biaego
Ora 2 klasy85. Za wybitne zasugi na wojnie 1919-
1920 zosta odkomenderowany na IV kurs doszko-
lenia w Szkole Sztabu Generalnego. Kurs ukoczy
w 1925 r. z tytuem oficera SG86. Otrzyma stano-
wisko samodzielnego referenta lotniczego w cisej
Radzie Wojennej. Po zamachu majowym zosta wy-
znaczony przez marszaka Jzefa Pisudskiego pe-
nicym obowizki Szefa Departamentu Lotnictwa
MSWojsk. W niedugim czasie otrzyma stanowisko
szefa powyszego departamentu.
W 1928 r. posiada przydzia macierzysty do
1. Puku Lotniczego w Warszawie87. Ju w tym roku,
obok odznacze bojowych, mia ogromn liczb od-
znacze polskich, jak i midzynarodowych. Za prac
pokojow otrzyma Order Odrodzenia Polski 4 klasy
oraz Zoty Krzy Zasugi. Ponadto posiada Polow
Odznak Pilota88. Do 1932 r. odznaczony Krzyem
Niepodlegoci i drugi raz Zotym Krzyem Zasu-
gi89. Do 1939 r. udekorowany zosta jeszcze Orderem
Odrodzenia Polski 3 klasy 90.
W 1934 r. awansowa na generaa brygady 91.
Z dniem 1 sierpnia 1936 r. obj nowo utworzone
stanowisko Dowdcy Lotnictwa. W latach 1936-
1939 by wykadowc przedmiotu Polityka lotnicza
w Wyszej Szkole Lotniczej w Warszawie92. W marcu
1939 r. obj stanowisko zastpcy II Wiceministra
Spraw Wojskowych gen. Armand Lvquea. Ze
wzgldu na zbyt mae nakady na rozbudow lot-
nictwa, zgosi protest do naczelnych wadz wojsko-
wych, a nastpnie poda si do dymisji. Minister
Spraw Wojskowych, wykorzystujc jego wiedz i do-
wiadczenie, wysa gen. Rayskiego do Anglii w celu
zakupu sprztu lotniczego. Do kraju wrci w poo-
wie sierpnia 1939 r., tu przed wybuchem wojny. Dla
odwieenia umiejtnoci rozpocz loty w Dywi-
zjonie Dowiadczalnym przy Instytucie Technicz-
nym Lotnictwa w Warszawie. Lata zarwno na my-
liwcach, jak i bombowcach. Zabiegi gen. Rayskiego
o przydzia do linii w charakterze pilota skoczyy
si niepowodzeniem. Pod koniec sierpnia 1939 r. zo-
sta wyznaczony zastpc Szefa Administracji Armii.
Stanowisko to byo wielce upokarzajce dla pilota
myliwca. W niedugim czasie otrzyma zadanie
ewakuacji zota Banku Polskiego do Rumuni. Gra-
nice tego pastwa przekroczy 17.09.1939 r.
Posta gen. Rayskiego jest do kontrowersyjna.
Waciwie by ojcem polskiego lotnictwa w drugiej
poowie lat 20. oraz 30. Mia niewtpliwie zasugi
na polu wyszkolenia lotnikw. Polscy lotnicy nale-
eli wwczas pod wzgldem umiejtnoci i wiedzy
do najlepszych pilotw nie tylko w Europie, ale i na
wiecie. wiadcz o tym liczne nagrody w konkur-
sach lotniczych. Dy do powstania i rozwinicia
w Polsce przemysu lotniczego, co w pewnym stop-
niu si udao. Jednak dziaania w tym kierunku byy
z jego strony zbyt mao intensywne i nie bya to wca-
le kwestia wysokoci finansw, lecz waciwego ich
wydawania, np. zbyt pno przystpiono do progra-
mu budowy polskiego myliwca przechwytujcego.
Rayski po 1926 r. by przede wszystkim wykonawc
polityki personalnej marszaka Jzefa Pisudskiego
w lotnictwie. Posiada negatywny stosunek do ofice-
rw lotnikw wywodzcych si z armii zaborczych.
W szczeglnoci dotyczyo to tych z Kresw Wschod-
nich i pochodzcych z obszaru Rosji. Zdaniem jed-
nego z oficerw lotnictwa mjr. SG Mariana Romey-
ki, w oficjalnym raporcie gen. bryg. Ludomi Rayski
mia nazwa oficerw o takim rodowodzie kondo-
tierami. Sformuowanie takie byo wielce obraliwe
i nie mona si temu dziwi. W latach 1929-1930 gen.
Rayski mia liczne uwagi i zastrzeenia do osoby pk.
Jana Malczewskiego. Wwczas jeden z oficerw lot-
nictwa zada pk. Malczewskiemu pytanie: dlaczego
ten nie reaguje na te niezgodne z prawd oskarenia?
Pk Malczewski stwierdzi wwczas ze smutkiem,
e oficerowie WP powinni by zamoni. Wtedy ich
przeoeni by si z nimi liczyli i inaczej si do nich
odnosili. Wedug tego zaoenia pk J. Malczewski
nie mg negowa opinii swojego przeoonego, gdy
mia na utrzymaniu on i trjk dzieci. Jednak i to
ostrone postpowanie nie uchronio pk. Jana Mal-
czewskiego od zwolnienia z puku. Gen. Rayski ze
wzgldw personalno-politycznych zama karier
wielu wybitnym lotnikom93.
Rzecz niezwykle trudn byo wwczas legalne
usunicie oficera z wojska, na podstawie obwizuj-
cej pragmatyki. Std te Biuro Personalne MSWojsk
przyjmowao rne formy tego procederu. Poza ko-
 Sprawa pukownikw. Konsekwencje zamachu majowego 1926 r. dla korpusu oficerw lotnictwa II Rzeczypospolitej 55
misj lekarsk orzekajc niezdolno do suby,
jedn z ciekawszych byo przenoszenie oficera bez
uprzedzenia i z penego zaskoczenia na emerytur.
Taki przypadek spotka majora S.G., pracownika
Oddziau III Sztabu Generalnego. Pewnego letnie-
go dnia 1929 r. oficer ten przyby do swojego biu-
ra i od jednego ze swoich kolegw dowiedzia si,
e znajduje si na licie emerytalnej zamieszczonej
w Polsce Zbrojnej. Zgosi si do swojego przeo-
onego szefa Oddziau III i odmeldowa w zwizku
z przeniesieniem w stan spoczynku. Pukownik by
wielce zaskoczony tym faktem, gdy jako przeoony
nie wystpowa z podobnym wnioskiem. Pocztko-
wo uwaa, e to pomyka i prbowa wyjani to
z Szefem Sztabu Generalnego. Jednak ten rwnie
nie wystpowa z takim wnioskiem. Prby wyjanie-
nia tej pomyki w Biurze Personalnym MSWojsk
nie odniosy oczekiwanego skutku. Oficer ten w wie-
ku 35 lat przeszed na emerytur. Przez przeoo-
nych oceniany by zawsze, jako wzorowy oficer pod
kadym wzgldem. Posiada na szczcie wykszta-
cenie techniczne i stopie inyniera, wic nie mia
kopotw ze znalezieniem pracy w yciu cywilnym.
Po mierci Pisudskiego powrci do suby czynnej
i awansowa na podpukownika94.
Wrd oficerw zwolnionych przez pk. Rayskie-
go znalazo si 11 pukownikw, najwybitniejszych
instruktorw, teoretykw oraz budowniczych pol-
skiego lotnictwa wojskowego. Wikszo z nich za
wojn 1918-1920 zostao odznaczonych Order Vir-
tuti Militari i Krzyami Walecznych, nie mwic ju
o odznaczeniach zagranicznych. Ze suby czynnej
zwolnieni zostali m.in.: pk pil. bal. Feliks Bosu-
nowski, pk pil. in. Antoni Buckiewicz, pk pil. bal.
Antoni Leonkow, pk pil. Jerzy Borejsza, pk pil. Ca-
millo Perini, pk pil. Jan Malczewski, pk pil. SG Ser-
giusz Abtowski, pk pil. Jerzy Kossowski, pk pil.
Roman Antoni Florer, ppk pil. Jan Kieun. Podobny
los spotkaby zapewne oficerw: pk. pil. Hipolita
ossowskiego, pk. pil. Aleksandra Serednickiego,
obaj pochodzili z armii rosyjskiej oraz pk. pil. Stani-
Bibliografia
75 lat Przegldu Wojsk Lotniczych i Obrony Po-
wietrznej [w:] Przegld Wojsk Lotniczych i Obrony
Powietrznej. Warszawa, kwiecie 2003.
Album dziesiciolecia Okrgu Korpusu nr VII. Po-
zna 1932.
Celek J.: Skrzydlata szkoa. Pozna 2000.
Dziesiciolecie odrodzenia Polskiej Siy Zbrojnej 1918-
1928. Warszawa 1928.
sawa Jasiskiego, pochodzcego z armii austro-w-
gierskiej. Oficerowie ci zginli jednak w wypadkach
pk Serednicki w kwietniu 1926 r., a pk Jasiski
w sierpniu 1932 r. Sytuacja kadrowa w korpusie ofi-
cerw aeronautycznych po 1926 r. nie bya niczym
odosobnionym. Podobne czystki personalne, lecz
na znacznie wiksz skal miay miejsce w innych
korpusach osobowych. W latach 1927-1935 na skutek
polityki personalnej marszaka Jzefa Pisudskiego,
gwnie z przyczyn politycznych, zwolniono z wojska
6 713 oficerw. W wielu przypadkach straty kadrowe
byy bardzo trudne do odrobienia95.
Ciekawe jest to, e w 1928 r. pk in. Ludomi
Rayski Szef Departamentu Lotnictwa MSWojsk
nalea razem z tymi oficerami do 10. pukowni-
kw lotnictwa. Oficerw najstarszych stopniem
i starszestwem. Najstarsze starszestwo w korpusie
oficerw lotnictwa byo z roku 1923. Lokat 1 w tym
starszestwie posiada pk C. Perini, a 2 legionista
pk in. J. Beaurain. Pk Rayski posiada wwczas
starszestwo z 1924 roku, lokat 3. Lokat 1 w tym
mia pk R. A. Florer, 2 pk SG S. Abtowski,
4 pk J. Malczewski, 5 pk J. Kossowski, 6 pk
J. Borejsza. W 1928 r. w korpusie oficerw lotnictwa
byo 15 lotnikw w stopniu podpukownika. Do
1932 r. usunito z lotnictwa 8 pukownikw. Niestety
oficerw tych nie zastpili nowi o lepszych kwali-
fikacjach. W 1932 r. byo 4 pukownikw: pk in.
pil. J. Beaurain (39 lat) starszestwo z 1923 r., pk
dypl. in. pil. Ludomi Rayski (40 lat) starsze-
stwo z 1924 r., pk dypl. obs. Stanisaw Ujejski (41
lat) starszestwo z 1930 r., pk dypl. Stanisaw Ja-
siski (41 lat) starszestwo z 1932 r. Dwaj pierwsi
oficerowie pochodzili z legionw, a pk dypl. Ujejski
i pk dypl. Jasiski z armii austro-wgierskiej. Zwol-
nienie powyszych oficerw byo ogromn strat dla
polskiego lotnictwa. Mona bez przesad uzna, e
byy to ywe legendy tej broni. Ludzie, ktrzy two-
rzyli polskie lotnictwo, wybitni lotnicy, instruktorzy,
wychowawcy, oblatywacze, wysocy specjalici walki
powietrznej oraz teoretycy lotnictwa i sportowcy 96.
Dziesiciolecie 2. Puku Lotniczego w Krakowie 1921-
1931. Krakw 1931.
Hoff K.: Skrzyda niepodlegej. O wielkopolskim lotni-
ctwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Pozna 2005.
Ku czci polegych lotnikw. Ksiga pamitkowa. Red.
M. Romeyki. Warszawa 1933.
Ksiga Pamitkowa 3. Puku Lotniczego 1918-1928.
Warszawa 1928.
56 Bartosz Kruszyski
Kryska-Karski T., urakowski St.: Generaowie Pol-
ski niepodlegej. Warszawa 1991.
Meissner J.: Wiatr w podeszwach. Wspomnienia pi-
lota. Warszawa 1971.
Mordawski H.: Bohaterowie z Lewandwki. Wirae.
2005. Nr 1.
Pawlak J.: Polskie eskadry w latach 1918-1939. War-
szawa 1989.
Przedpeski A.: Zaczo si we Lwowie. Wirae. 2003.
Nr 20.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa 1924.
Rocznik Oficerski 1928. Warszawa 1928.
Rocznik Oficerski 1932. Warszawa 1932.
Romeyko M.: Przed i po maju. Warszawa 1967.
Rybka R., Stefan K.: Awanse oficerskie w Wojsku Pol-
skim 1935-1939. Krakw 2003.
1
Negatywnie na morale kadry oficerskiej w latach 1921-
-1926 wpyway take niskie uposaenia, co waciwie zmu-
szao wielu oficerw, szczeglnie modszych stopniem, na
ycie na granicy ubstwa. Sytuacja ta ulega poprawie do-
piero po zamachu majowym 1926 r.
2
Szczegowo o reformach w lotnictwie i charakterysty-
ka obu szefw Departamentu Lotnictwa MSWojsk, patrz:
J. Celek, Skrzydlata szkoa, Pozna 2000, s. 43-44.
3
Wrd oficerw lotnictwa tarcia wynikajce z pochodze-
nia wojskowego wystpoway szczeglnie silnie na pocztku
lat 20. i czasem przeradzay si w gwatowne awantury. Ofi-
cerowie niekiedy prowokowali si nawzajem. Takie zdarze-
nie miao miejsce midzy dowdcami dywizjonw 1. Puku
Lotniczego w Warszawie mjr. Jerzym Kossowskim, pocho-
dzcym z armii rosyjskiej oraz mjr. Leonem Lori z I Brygady
Legionw. Obaj rnili si znacznie temperamentem. Pierw-
szy z nich by typowym lotnikiem myliwskim przebojo-
wym, penym brawurowy, wybitnym akrobat lotniczym,
zasuonym w czasie wojny. W yciu osobistym, poza duym
poczuciem humoru, odznacza si czasami lekkomylnoci.
Drugi z nich by doktorem prawa Uniwersytetu Jagiello-
skiego i pod wzgldem inteligencji przewysza wszystkich
oficerw puku. Nalea do oficerw sympatycznych i raczej
niekonfliktowych. W trakcie jednej z ktni, Kossowski ubli-
y Lori sowami: Jewriejskaja ra. Lori obraony chlusn
w twarz Kossowskiemu zawartoci swojej szklanki. Dwaj
oficerowie rzucili si sobie do garde i doszoby do bjki, gdy-
by nie powstrzymali ich inni oficerowie. W konsekwencji
powstaa sprawa honorowa. Po naradzie sekundantw doszo
do pojedynku, w ktrym mjr Lori zosta postrzelony przez
swojego przeciwnika w brzuch. J. Meissner, Wiatr w pode-
szwach. Wspomnienia pilota, Warszawa 1971, s. 22-23.
4 19
Zreszt przyzna naley, e w latach 1921-1926 grupa
legionistw nie cieszya si szczeglnym uznaniem w ad-
nym z korpusw oficerskich Wojska Polskiego. W wyniku
zych zaoe weryfi kacji, wielu modych wiekiem oficerw,
wywodzcych si z legionw przeskoczyo o kilka stopni.
Stworzyo to niebezpieczny precedens w pynnoci kadro-
wej korpusu oficerskiego, gdy stanli na rwni stopniem ze
swoimi kolegami z byych armii zaborczych. L. Wyszczel-
Rybka R., Stefan K.: Rocznik Oficerki 1939. Krakw
2006.
Spis oficerw sucych czynnie w dniu 1.06.1921 r.
Warszawa 1924.
Stawecki P.: Oficerowie dyplomowani wojska II RP.
Warszawa 1997.
Stawecki P.: Korpus Oficerski polskiej armii przed-
wrzeniowej. Myl Wojskowa 1966, r. XVII, 9.
Red. Chocianowicz W.: W 50-lecie powstania Wy-
szej Szkoy Wojennej w Warszawie. Londyn 1969.
Wyszczelski L.: Wojsko Pisudskiego. Wojsko Polskie
w latach 1926-1935. Warszawa 2005.
Wyszczelski L.: Od demobilizacji do zamachu majo-
wego. Wojsko Polskie w latach 1921-1926. Warszawa
2007.
Przypisy
ski, Wojsko Pisudskiego. Wojsko Polskie w latach 1926-1935,
Warszawa 2005, s. 104-116; L. Wyszczelski, Od demobilizacji
do zamachu majowego. Wojsko Polskie w latach 1921-1926,
Warszawa 2007, s. 177-210.
5
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 861-862;
Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 540; Rocznik Ofi-
cerski 1932, Warszawa 1932, s. 227-228.
6
R. Rybka, K. Stepan, Rocznik Oficerski, Krakw 2006,
s. 227-228.
7
K. Hoff, Skrzyda niepodlegej. O wielkopolskim lotnic-
twie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, Pozna 2005, s. 60.
8
Spis oficerw sucych czynnie w dniu 1.06.1921 r.,
Warszawa 1924, s. 351.
9
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 848.
10
Ksiga Pamitkowa 3. Puku Lotniczego 1918-1928,
Warszawa 1928, s. 58.
11
W roczniku oficerskim z 1928 r. figuruje ju, jako oficer
w stanie spoczynku. Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928,
s. 883; M. Romeyko, Przed i po maju, Warszawa 1967, s. 550;
J. Celek, op.cit., s. 31, 38; J. Pawlak, Polskie eskadry w latach
1918-1939, Warszawa 1989, s. 49, 54, 194.
12
Ten dwutygodnik wychodzi w Poznaniu, a ukazywa
si dziki przychylnoci dowdcy Wojsk Wielkopolskich
gen. Jzefa Dowbr Munickiego. K. Hoff, op.cit., s. 18, 49,
50, 81, 87.
13
J. Celek, op.cit., s. 35, Rocznik Oficerski 1924, Warszawa
1924, s. 848.
14
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 857.
15
Ku czci op.cit., Warszawa 1933, s. 383.
16
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 851.
17
Spis oficerw op.cit., s. 351.
18
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 851.
Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 540, 546.
20
Dziesiciolecie 2. Puku Lotniczego w Krakowie 1921-
-1931, Krakw 1931, s. 18, 4, 22; J. Celek, op.cit., s. 21, 31.
21
K. Hoff, op.cit., s. 55.
22
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 853.
23
Ksiga Pamitkowa 3. Puku, op.cit., s. 53; Album dzie-
siciolecia Okrgu Korpusu Nr VII, Pozna 1932, s. 101;
K. Hoff, op.cit., s. 80, 88.
 Sprawa pukownikw. Konsekwencje zamachu majowego 1926 r. dla korpusu oficerw lotnictwa II Rzeczypospolitej 57

24 68
J. Pawlak, op.cit., s. 200, 341. Ku czci polegych lotnikw. Ksiga pamitkowa, red.
25
Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 540, 546. M. Romeyko, Warszawa 1933, s. 384-385; 75 lat Przegl-
26
J. Celek, op.cit., s. 49. du Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej [w:] Przegld
27
Dziesiciolecie 2. Puku op.cit., s. 29; Spis oficerw op.cit., Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej, Warszawa, kwie-
s. 812; J. Pawlak, op.cit., s. 27, 45, 47, 55, 200, 341, 342, 343. cie 2003, s. 9-14.
28 69
Spis oficerw, op.cit., s. 351. K. Hoff, op.cit., s. 69.
29 70
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 848. W 50-lecie powstania op.cit., s. 178, 183; P. Stawecki,
30
J. Celek, op.cit., s. 31-33. Oficerowie dyplomowani, op.cit., s. 65.
31 71
Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 540, 534. Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 861.
32 72
Dziesiciolecie 2. Puku op.cit., s. 14, 16, 17, 33; J. Pawlak, By wwczas odznaczony Orderem Odrodzenia Polski
op.cit., s. 38; K. Hoff, op.cit., s. 96. II klasy, Zotym Krzyem Zasugi, Medalem Niepodlego-
33
J. Celek, op.cit., s. 22. ci oraz posiada Polow Odznak Pilota. Rocznik Oficerski
34
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 848. 1932, Warszawa 1932, s. 227.
35 73
Spis oficerw, op.cit., s. 351. Ku czci, op.cit., s. 384-385; Dziesiciolecie 2. Puku,
36
W 50-lecie powstania Wyszej Szkoy Wojennej w War- op.cit., s. 4, 8; J. Celek, op.cit., s. 47-48; J. Pawlak, op.cit., s. 27,
szawie, red. W. Chocianowicz, Londyn 1969, s. 285-288. 167, 219, 349.
37 74
J. Celek, op.cit., s. 47. J. Celek, op.cit., s. 25, 28.
38 75
M. Romeyko, op.cit., s. 550-515. Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 848.
39 76
K. Hoff, op.cit., s. 80. Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 848.
40 77
Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 532, 546; Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 540, 546.
78
Album dziesiciolecia Okrgu op.cit., s. 101. A. Przedpeski, Zaczo si we Lwowie, Wirae, nr 20,
41
J. Pawlak, op.cit., s. 200. 2003 [wydanie internetowe]; H. Mordawski, Bohaterowie
42
Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 532, 546. z Lewandwki, Wirae, nr 1, 2005 [wydanie internetowe];
43
M. Romeyko, op.cit., s. 550-515; W 50-lecie powstania Biogram gen. bryg. in. Janusza de Beaurain [w:] T. Kryska-
op.cit., s. 285-289; P. Stawecki, Oficerowie dyplomowani woj- Karski, St. urakowski, op.cit., s. 73; J. Pawlak, op.cit., s. 23.
79
ska II RP, Warszawa 1997, s. 63. Biogram gen. L. A. Rayskiego [w:] T. Kryska-Karski,
44
M. Romeyko, op.cit., s. 550-515; P. Stawecki, Oficerowie op.cit., s. 154.
80
dyplomowani, op.cit., s. 63. Biogram gen. J. Kordian-Zamorskiego [w:] T. Kryska-
45
J. Pawlak, op.cit., s. 25. Karski, op.cit., s. 67.
46 81
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 848. Biogram gen. L. A. Rayskiego [w:] T. Kryska-Karski,
47
Spis oficerw op.cit., s. 354. op.cit., s. 154.
48 82
Dziesiciolecie 2. Puku op.cit., s. 36; J. Celek, op.cit., Spis oficerw sucych op.cit., s. 840, 351.
83
s. 31. J. Celek, op.cit., s. 22-28.
49 84
J. Pawlak, op.cit., s. 375. Spis oficerw sucych op.cit., s. 840, 351.
50 85
Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 535, 546. Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 861.
51 86
J. Celek, op.cit., s. 22, 31, 48; J. Pawlak, op.cit., s. 26, 45, W 50-lecie powstania, op.cit., s. 267, 308; P. Stawecki,
47, 130, 373. Oficerowie dyplomowani, op.cit., s. 26, 41, 71, 212.
52 87
J. Pawlak, op.cit., s. 44. Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 540, 546.
53 88
Ksiga Pamitkowa 3. Puku op.cit., s. 55. W 1928 r. gen. Rayski posiada odznaczenia midzyna-
54
Spis oficerw op.cit., s. 354. rodowe: Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 540.
55 89
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 846. Rocznik Oficerski 1932, Warszawa 1932, s. 227.
56 90
J. Pawlak, op.cit., s. 263, 268. R. Rybka, K. Stefan, Rocznik Oficerski 1939, Warszawa
57
J. Celek, op.cit., s. 31, 34, 38, 84. 2006, s. 4, 434.
58 91
Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 540, 546. R. Rybka, K. Stefan, Awanse oficerskie op.cit., s. 338.
59 92
K. Hoff, op.cit., s. 71. W 50-lecie powstania op.cit., s. 267, 308.
60 93
Spis oficerw op.cit., s. 354; J. Pawlak, op.cit., s. 196; Biogram gen. L. A. Rayskiego [w:] T. Kryska-Karski
K. Hoff, op.cit., s. 67. op.cit., s. 154; Dziesiciolecie 2. Puku op.cit., s. 4, 39, 41;
61
J. Celek, op.cit., s. 35, 75. M. Romeyko, op.cit., s. 546; Charakterystyka gen. L. Ray-
62
Z. Karpus, Lotnicy ukraiscy w Bydgoszczy w latach skiego take patrz: J. Celek, op.cit., s. 44-45.
94
1921-1922, Toru 2006, www.samoloty.ow.pl M. Romeyko, op.cit., s. 546.
63
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 853. O czystkach personalnych wrd korpusu oficerskie-
95
64
Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 540, 546. go WP wicej: L. Wyszczelski, op.cit., s. 104-116; P. Sta-
65
J. Pawlak, op.cit., s. 40, 196, 229, 230, 320. wecki, Korpus Oficerski polskiej armii przedwrzeniowej,
66
Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 856. Myl Wojskowa 1966, r. XVII, 9.
67 96
Kadry morskie Rzeczypospolitej, t. 2, cz. 1, Korpus ofi- Rocznik Oficerski 1932, Warszawa 1932, s. 227-228;
cerw 1918-1947, red. J. K. Sawicki, Gdynia 1996, s. 584. Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 546-547.
 90 lat polskiego lotnictwa wojskowego

prof. dr hab. Wiesaw Wrblewski

Uniwersytet Szczeciski

ORGANIZACJA OBRONY POWIETRZNEJ

BERLINA, LONDYNU, MOSKWY I WARSZAWY
W OKRESIE II WOJNY WIATOWEJ
Obrona powietrzna stolic europejskich organi- Rwnie w fazie organizacji by system obrony
zowana bya ju podczas pierwszej wojny wiatowej. powietrznej Polski w tym take i Warszawy.
Wizao si to z rozwojem lotnictwa, aczkolwiek na
pocztku wojny nie miao ono zbyt szerokiego za- Obrona powietrzna Berlina
stosowania. W pocztkowym okresie tej wojny po-
tencjalne zagroenie tak dla stolic jak i wikszych W momencie rozpoczcia II wojny wiatowej od-
orodkw administracyjno-politycznych i przemy- powiedzialno za obron powietrzn III Rzeszy spo-
sowych stanowiy sterowce. To wanie sterowce czywaa na gwnodowodzcym siami lotniczymi.
doprowadziy do podjcia dziaa zwizanych z po- Od 1939 roku lotnictwo myliwskie przeznaczone
wstaniem systemu obrony powietrznej Londynu. do obrony powietrznej Niemiec weszo w skad Floty
W szerszym stopniu wykorzystywano samoloty Powietrznej (FP) Mitte. Artyleria przeciwlotnicza,
do dziaa bojowych poczwszy od 1916 roku. reflektory przeciwlotnicze i pozostae siy i rodki
W pierwszej wojnie wiatowej poza Londynem obrony powietrznej wchodziy w skad okrgw po-
skuteczne systemy obrony powietrznej zorganizowa- wietrznych a operacyjnie podporzdkowane byy
no w Berlinie i Paryu. Podjto rwnie takie prby dowdztwu wyej wymienionej Floty.
w Piotrogrodzie. Dywizja bya podstawowym zwizkiem niemie-
Stolice miay szczeglne miejsce wrd obiektw ckiego lotnictwa myliwskiego. Miaa w swym ska-
administracyjno-politycznych i przemysowych. dzie od trzech do piciu eskadr myliwskich. Kadej
Wynikao to nie tylko z ich miejsca w systemach z nich znajdoway si trzy lub cztery grupy lotnicze,
obrony poszczeglnych pastw ale rwnie z tego te za dzieliy si na trzy oddziay liczce po 12 sa-
powodu, e w nich znajdoway si instytucje ywotne molotw kady.
dla normalnego funkcjonowania pastwa. W nich Do 1941 roku w III Rzeszy istniay samodzielne
koncentrowao si ycie naukowe i kulturalne. Zatem puki i dywizje artylerii przeciwlotniczej, reflektorw
zagroenie ich normalnego funkcjonowania wizao przeciwlotniczych i bataliony balonw zaporowych.
si nie tylko z paraliem funkcjonowania nie tylko Wszystkie oddziay obrony przeciwlotniczej danego
pastwa ale rwnie mogo le wpywa na morale obiektu byy podporzdkowane jednemu dowdcy.
nie tylko mieszkacw stolicy ale take na morale Od 1941 r. w ramach reorganizacji obrony przeciw-
narodu. lotniczej, przystpiono do tworzenia dywizji artylerii
Nic si w tej mierze nie zmienio w momencie przeciwlotniczych w skadzie, ktrych znalazy si
wybuchu II wojny wiatowej. Koncepcje obrony oddziay artylerii przeciwlotniczej, reflektorw prze-
powietrznej stolic miay w tym czasie tylko Wielka ciwlotniczych i balonw zaporowych Kada dywizja
Brytania i III Rzesza. Wymagay one jednak znacz- miaa przydzielony rejon obrony. Liczba si i rodkw
nych modyfikacji. jakimi dysponoway poszczeglne dywizje uzale-
Zwizek Radziecki system obrony powietrznej niona bya od zada jakie przed nimi stay. I tak na
kraju a w tym i Moskwy zacz dopiero budowa. przykad dywizja bronica Berlina miaa w swoim
60 Wiesaw Wrblewski

skadzie (w rnym czasie) od dwch do czterech
pukw (grup). W pukach z kolei od jednego do
trzech dywizjonw. Rna, w zalenoci od okresu)
bya ilo baterii w dywizjonach wahaa si ona od jednostki lotnictwa myliwskiego i artylerii przeciw-
czterech do dziesiciu1.
Suba obserwacyjna zorganizowana bya w ra-
mach okrgw powietrznych. W zalenoci od zada
okrgi dysponoway jednym lub dwoma pukami
cznoci w ktrych skadzie znajdoway si bata- niskach oddalonych od Berlina do 120 kilometrw.
liony cznoci i obserwacji powietrznej. Rejony ba-
talionowe podzielono na podrejony w ktrych znaj-
doway si zbiornice meldunkowe, obejmujce od 20
do 25 posterunkw obserwacji powietrznej. Od roku
1940 Niemcy zaczli wprowadza na wyposaenie
stacje radiolokacyjne typu Freya i Wuerzburg.
Miay one zasig od 80 do 120 km. W zwizku z tym
utworzona zostaa sie obserwacyjnych posterunkw
radiolokacyjnych, wchodzcych w skadzie batalio-
nw radiolokacyjnych2.
Przed rozpoczciem drugiej wojny wiatowej Ber-
lin liczy 4 300 00 mieszkacw. By w tym czasie
wanym orodkiem nie tylko administracyjno-po-
litycznym ale rwnie i przemysowym, Na rzecz
obronnoci pracowao w Berlinie 40 zakadw lotni-
czych, 30 produkujcych armat i karabiny, 25 wytwa-
rzajcych materiay wybuchowe i 10 fabryk czogw.
Stolica III Rzeszy bya w tym czasie rwnie wanym
wzem komunikacyjnym i to nie tylko drogowym
i kolejowym ale rwnie i wodnym. Miasto obejmo-
wao powierzchni 884 kilometrw kwadratowych3.
W dyspozycji dowdcy obrony powietrznej stoli-
cy III Rzeszy znajdoway si wydzielone w tym celu
jednostki lotnictwa myliwskiego, artylerii prze-
ciwlotniczej, prezydium policji (w zakresie obrony
powietrznej), rzdowa grupa kierowania obron po-
wietrzn i Niemiecki Zwizek Obrony Powietrznej.
Dla potrzeb organizacyjnych bierna obrona prze-
ciwlotnicza miasta podzielona bya na rejony a te
z kolei na odcinki. Dowdcom odcinkw podlegay
poszczeglne budynki.
W momencie wybuchu II wojny wiatowej Funk-
cjonowaa Strefa Obrony Powietrznej. Obejmowa-
a ona obszar od Lubeki w kierunku zachodnim do
Oldenburga, nastpnie na poudnie do jeziora Bo-
deskiego. Jej szeroko wynosia 50 kilometrw
a gwnym zadaniem byo nie dopuszczenie lotni-
ctwa aliantw z zachodu i pnocnego zachodu oraz
osona Linii Zygfryda.
Wspomniana Strefa przestaa mie racj bytu od
opanowania przez jednostki Wehrmachtu wybrze-
a Kanau La Manche. Znaczna cz jej jednostek
obrony powietrznej zostaa skierowana do obrony
powietrznej Berlina.
Czynn obron powietrzn Berlina zapewniay
lotniczej wyposaonej w reflektory przeciwlotnicze
i przyrzdy nasuchowe, a take suba obserwacji
i powiadamiania.
Lotnictwo myliwskie rozmieszczone byo na lot-
Stanowio ono pierwsz stref osony powietrznej.
Nocne lotnictwo myliwskie bazowao w tych sek-
torach, ktre posiaday dobre punkty orientacyjne
dla lotnictwa nieprzyjacielskiego. W sektorach tych
dziaay rwnie reflektory i artyleria przeciwlotni-
cza. Taka dyslokacja nocnego lotnictwa myliwskiego
wizaa si z tym, e lotnictwo brytyjskie wikszo
swoich dziaa nocnych prowadzio na z gry okre-
lonych kierunkach wykorzystujc charakterystycz-
ne punkty orientacyjne. Mimo aktywnej obrony po-
wietrznej samoloty brytyjskie docieray do Berlina.
Niemieckie samoloty myliwskie prowadziy
dziaania zwykle tylko do granicy strefy artylerii
przeciwlotniczej. Po jej osigniciu wracay i usio-
way przej samoloty brytyjskie w ich kursie po-
wrotnym.
Zewntrzna strefa artylerii przeciwlotniczej i re-
flektorw przeciwlotniczych skadaa si z kilku li-
nii w promieniu od 40 do 50 kilometrw od miasta.
Baterie artylerii przeciwlotniczej wyposaone byy
przewanie w armaty przeciwlotnicze kalibru 88
i 105 mm i starannie zamaskowane. Stanowiska ar-
tylerii i reflektorw przeciwlotniczych osonite byy
nasypami ziemnymi. Jak wynika z przebiegu noc-
nych nalotw brytyjskich skuteczno artylerii obro-
ny powietrznej Berlina bya niewielka, ale mimo to
zestrzelia ona w okresie wojny 1 600 samolotw4.
Zadaniem wewntrznej strefy obrony powietrz-
nej Berlina byo zwalczanie samolotw przeciwnika,
ktre przedary si do miasta. W jej skad wchodzia
artyleria przeciwlotnicza rnych kalibrw, reflekto-
ry przeciwlotnicze i przeciwlotnicze karabiny ma-
szynowe. Artyleria rozmieszczona bya na podej-
ciach do Berlina, a w miecie na placach, skwerach
i w parkach. Maokalibrowe armaty przeciwlotnicze
(37 i 20 mm) rozmieszczano na paskich dachach do-
mw. Do obrony przeciwlotniczej duych zakadw
przemysowych wyznaczano plutony albo baterie ar-
tylerii przeciwlotniczej maego kalibru. Na pozycjach
ogniowych baterie ustawiano w trjkt. Ogie pro-
wadziy tylko te baterie w rejonie ktrych atakoway
samoloty. Artyleria przeciwlotnicza maego kalibru
strzelaa w zasadzie pociskami wietlnymi.
 Organizacja obrony powietrznej Berlina, Londynu, Moskwy i Warszawy w okresie II wojny wiatowej
Obrona powietrzna stolicy Niemiec dysponowaa
w okresie drugiej wojny wiatowej znaczn iloci
si i rodkw.
Gwn rol w obronie miasta odgrywaa 1 Dy-
wizja Lotnictwa Myliwskiego. Dywizja dysponowa-
a samolotami myliwskimi do dziaa dziennych
i nocnych. Te ostatnie byy wykorzystywane cz-
ciej. Skad dywizji ulega czstym zmianom. red-
nio dysponowaa ona jedn lub dwoma eskadrami
samolotw myliwskich przeznaczonych do dziaa
w dzie, dwoma lub trzema eskadrami myliwcw
nocnych. Byo to od 400 do 500 samolotw bojo-
wych. W 1945 r. dywizja ta miaa w swym skadzie
dziewi grup dwusilnikowych samolotw myliw-
skich, dwie grupy jednosilnikowych oraz specjaln
grup myliwcw do zwalczania samolotw Mos-
quito i oddziay dowdztwa Luft waffe wyposao-
ne w samoloty odrzutowe. W sumie byo to okoo
360 nocnych samolotw myliwskich5.
W charakterze nocnych myliwcw Niemcy uy-
wali dwusilnikowych Me-110, Ju-88 i Do-217. Byy
one wyposaone w dziaka przeciwlotnicze i lotni-
cze stacje radiolokacyjne. Jako nocnych myliwcw
uywano take Me-109 i FW-190. Ich zaogi prze-
chodziy specjalistyczne szkolenie. Dywizja dyspono-
waa 30 lotniskami oraz kilkudziesicioma lotniska-
mi wspomagajcymi w tym i lotniskami cywilnymi.
Tak dua ilo lotnisk dawaa due moliwoci mane-
wrowe: zerodkowanie si; maksymalne wykorzysta-
nie moliwoci taktyczno-technicznych samolotw.
Lotniska rozmieszczone byy na pnoc i zachd
od Berlina. Wok miasta w promieniu do 100 ki-
lometrw znajdowao si dziewi duych lotnisk
dywizji na ktrych bazoway gwne siy dywi-
zji. Jej suba nawigacyjna dysponowaa znaczn
iloci stacji radiolatarni i stacji radiolokacyjnych.
Radiolatarnie znajdoway si w odlegoci 1000 ki-
lometrw jedna od drugiej a stacje radiolokacyjne
od 70 do 100 kilometrw jedna od drugiej. Poza tym
do orientacji myliwcw w powietrzu wykorzysty-
wano reflektory przeciwlotnicze oraz ogie artylerii
przeciwlotniczej.
Artyleria przeciwlotnicza ugrupowana bya wo-
k Berlina z zaoeniem obrony okrnej miasta,
ze szczeglnym uwzgldnieniem prawdopodobnych
kierunkw nalotw nieprzyjaciela oraz ze wzmocnie-
niem obrony wanych obiektw dla funkcjonowania
miasta. Mankamentem ugrupowania artylerii prze-
ciwlotniczej bya zbyt maa gboko jej dziaania co
w efekcie pozwalao tylko na krtki okres prowadzenia
ognia do przeciwnika. Stacjonarne stanowiska baterii
artylerii przeciwlotniczej uniemoliwiay manewr.
61
W czasie wojny stan ilociowy i jakociowy ar-
tylerii przeciwlotniczej bronicej niemieckiej sto-
licy ulega zmianom. I tak artyleria przeciwlotni-
cza redniego kalibru dysponowaa w maju 1941 r.
264 armatami przeciwlotniczymi; w padzierniku
1942 r. 250; pod koniec 1943 r. 504; w kwietniu
1944 r. 476 i w kwietniu 1945 r. 342. Artyleria prze-
ciwlotnicza maego kalibru dysponowaa w analo-
gicznym czasie odpowiednio: 200; 220; 220; 250 i 249
armatami przeciwlotniczymi6.
W latach 1942-1943 w obronie powietrznej Ber-
lina znajdoway si kolejowe baterie artylerii prze-
ciwlotniczej. Na wiosn 1944 przegrupowano je do
obrony powietrznej Zagbia Ruhry.
Jak wynika z przebiegu nalotw lotnictwa alian-
ckiego zbyt maa ilo si i rodkw obrony powietrz-
nej ugrupowanych w obronie Berlina nie moga za-
pewni efektywnej obrony miasta. W kocowym
etapie wojny w zwizku z sukcesami wojsk radzie-
ckich Niemcy nie tylko nie byli w stanie wzmocni
obrony powietrznej miasta ale nawet cz si i rod-
kw zmuszeni zostali przegrupowa do dziaa na
froncie.
Gwnie do obrony przeciwlotniczej Berlina
wykorzystywano armaty przeciwlotnicze kalibru
88, 105 i 128 mm. Baterie artylerii przeciwlotniczej
rozmieszczone byy w odlegoci od 6 do 7 kilome-
trw. Centrum miasta bronio 12 sprzonych armat
przeciwlotniczych 128 mm, ustawionych na trzech
wieach. Wok tych baterii ugrupowane byy baterie
artylerii przeciwlotniczej mniejszych kalibrw.
W dwch liniach ugrupowano baterie artylerii
przeciwlotniczej na zachodnim i pnocno-zachod-
nim podejciu do miasta. Ich zadaniem bya obrona
przeciwlotnicza pooonych w tych rejonach zaka-
dw przemysowych. Charakterystyczne dla ugru-
powania artylerii przeciwlotniczej w obronie Berlina
byo usytuowanie baterii 105 mm w zewntrznej linii
obrony przeciwlotniczej. Wewntrzna linia opieraa
si na armatach przeciwlotniczych kalibru 88 mm.
W 1943 roku w zwizku ze wzrostem aktywnoci
lotnictwa alianckiego, ktre od tego roku rozpocz-
o naloty na Berlin z uyciem znacznej iloci bom-
bowcw, zwikszona zostaa ilo baterii artylerii
przeciwlotniczej przeznaczonych do obrony miasta.
Nastpiy niewielkie zmiany w ugrupowaniu artyle-
rii przeciwlotniczej. Przyjto konkretne rozwizania
dotyczce zerodkowania ognia artylerii przeciw-
lotniczej.
W konsekwencji przegrupowania artylerii prze-
ciwlotniczej w lutym 1944 r. jej bojowe ugrupowanie
na linii zewntrznej przesunite zostao na kierunku
62 Wiesaw Wrblewski
wschodnim. Wszystkie baterie pnocno-zachodniej
czci byy przezbrojone na armaty sprzone; dwie ulegao zmianom. W latach 1941-1942 maksymal-
zachodnie linie obrony przeciwlotniczej pozostay na
poprzednich stanowiskach, wzmocniono je trzema
bateriami 105 mm przebazowanymi z rejonu Ora-
nienburga. Kierunek poudniowy zosta wzmoc-
niony dwoma bateriami sprzonych armat prze-
ciwlotniczych i jedn zwyk. Odlegoci pomidzy szeni do wikszego nasycenia polami wietlnymi
bateriami pozostay nie zmienione.
W okresie od marca do kwietnia 1944 r. ugru-
powanie artylerii przeciwlotniczej bronicej Berlina
zmienio si radykalnie. W tym czasie niezbdnym
okazao si wzmocnienie obrony przeciwlotniczej
zakadw majcych wane znaczenie strategiczne.
Podstawowa masa artylerii przeciwlotniczej zostaa
przesunita w kierunku wanych obiektw przemy-
sowych.
Reflektory przeciwlotnicze przede wszystkim
miay zadanie umoliwienie prowadzenia ognia ar-
tylerii przeciwlotniczej podczas nocnych nalotw.
Ugrupowano je w centrum Berlina z wikszym na-
syceniem pl wietlnych na kierunkach pnocnym
i poudniowo-zachodnim to znaczy na najbardziej
prawdopodobnych kierunkach nalotw alianckich.
Podstawow jednostk reflektorw przeciwlotni-
czych by dywizjon. Obsugiwa on okrelony sektor,
ktry dzielono na sektory bateryjne. Kada bateria
zewntrznej linii reflektorw przeciwlotniczych
wystawiaa posterunki obserwacyjne w odlegoci
od 3 do 6 kilometrw od przedniego skraju strefy
reflektorw przeciwlotniczych. Reflektory przeciw-
lotnicze w 1943 r. rozmieszczone byy w odlegoci
od 2,5 do 3 km od siebie a w niektrych przypadkach
nawet do 4 kilometrw. W pniejszym czasie odle-
goci te zostay zmniejszone do 2-2,5 kilometra. Na
przednim skraju strefy wietlnej rozmieszczono re-
flektory przeciwlotnicze z urzdzeniami akustyczno-
pelengacyjnymi i reflektory prowadzce. Przy czym
pierwsze z nich stanowiy od 60 do 70% oglnej ich
iloci a drugie od 30 do 40%.
Do 1943 r. puki reflektorw przeciwlotniczych
nie miay swych stacji radiolokacyjnych i dane o ce-
lach uzyskiway od stacji radiolokacyjnych artylerii
przeciwlotniczej. Pniej rozpoczto ich wyposaa-
nie w stacje radiolokacyjne specjalnie konstruowane
dla potrzeb pukw artylerii przeciwlotniczej. Na po-
cztku 1945 r. okoo 70% pukw reflektorw prze-
ciwlotniczych miaa na swym wyposaeniu takie sta-
cje. Pozostaa cz natomiast stacje radiolokacyjne
w jakie wyposaona bya artyleria przeciwlotnicza.
W czasie wojny bojowe ugrupowanie oddziaw
reflektorw przeciwlotniczych wchodzcych w skad
jednostek obrony powietrznej Berlina kilkakrotnie
na odlego pola wietlnego od centrum miasta na
kierunku pnocno-zachodnim wynosio 45 kilo-
metrw a na kierunku wschodnim 20 kilometrw.
Bya to gboko nie wystarczajca, jak potwierdzi-
y naloty alianckie. Nastpnie Niemcy zostali zmu-
najbardziej prawdopodobnych kierunkw nalotw
alianckich. W 1943 r. przedni skraj pola wietlnego
na kierunkach: pnocno zachodnim ,wschodnim
i pnocno-wschodnim zosta poszerzony o 5-8
kilometrw. Pniej w efekcie dziaa lotnictwa
myliwskiego zasig dziaania oddziaw reflekto-
rw przeciwlotniczych zwikszy si dwukrotnie
na kierunku zachodnim w padzierniku 1943 r.
i w marcu 1944 r. Rozszerzenie strefy redniej na-
stpio w zwizku z nalotami aliantw na Berlin na
kierunku brandenburskim. W celu zabezpieczenia
dziaa lotnictwa myliwskiego w obronie powietrz-
nej Berlina stworzone zostao pole wietlne od 650
do 1100 kilometrw kwadratowych. W czerwcu 1944
roku w zwizku z przegrupowaniem oddziaw re-
flektorw przeciwlotniczych na front wschodni, pole
to zostao zlikwidowane.
Balony zaporowe w obronie powietrznej Berlina
uyto jedynie na pocztku wojny. Byy one wtedy
uyte jedynie do obrony poszczeglnych obiektw.
Niemcy zrezygnowali nastpnie z ich wykorzysty-
wania. Wizao si to w pewnym stopniu z tym
e mogy one by podnoszone tylko do wysokoci
3 000 m.
Lotnictwo myliwskie dziaao we wsplnej strefie
z artyleri przeciwlotnicz na zrnicowanych wy-
sokociach. Praktycznie rozwizanie to przynosio
bardzo umiarkowane efekty. Prba stworzenia pola
wietlnego do nocnych walk samolotw myliwskich
na dalszych podejciach do miasta nie przyniosa po-
danego rezultatu.
W systemie obserwacji i powiadamiania szeroko
zastosowano stacje radiolokacyjne, ktre w pocze-
niu z posterunkami obserwacyjnymi z sukcesem roz-
poznaway cele powietrzne uprzedzajc o nich inne
elementy systemu obrony powietrznej Berlina.
Organizacja obrony przeciwlotniczej Londynu
Londyn jako centrum administracyjno-politycz-
ne Wielkiej Brytanii by wydzielony jako samodziel-
ny rejon obrony powietrznej. W skad systemu OP
wchodziy lotnictwo myliwskie, artyleria przeciw-
lotnicza, reflektory przeciwlotnicze, balony zaporo-
 Organizacja obrony powietrznej Berlina, Londynu, Moskwy i Warszawy w okresie II wojny wiatowej
we. W trakcie wojny wszystkie te rodki byy dosko-
nalone jakociowo oraz zwikszaa si ich ilo.
Latem 1940 roku terytorium Wysp Brytyjskich
podzielone zostao na cztery rejony obrony powietrz-
nej:
Poudniowo-wschodni;
Poudniowo-zachodni;
Centralny;
Pnocny wraz z Szetlandami.
Londyn znalaz si w rejonie poudniowo-
-wschodnim wraz z przylegymi do niego rejonami
przemysowymi Portsmouth i Southompton tego
obszaru powietrznego broniy 11 Grupa Myliwska
oraz trzy dywizje artylerii przeciwlotniczej 1, 5 i 6 7.
W miejsce posiadanych na pocztku wojny
w 1939 r. 320 armat przeciwlotniczych rnych
kalibrw do koca wojny ich ilo zwikszono do
2 000 luf. W rnych okresach wojny jako ruchome
rodki OP wykorzystywano armaty przeciwlotni-
cze zamontowane na platformach kolejowych, tzw.
koczujce baterie. Wizao si to z chci ukrycia
rzeczywistej iloci posiadanej artylerii przeciwlot-
niczej oraz jej ugrupowania bojowego. Oprcz tego
w zwizku z brakiem artylerii lufowej. Na przykad
od pocztku 1941 r. weszy na uzbrojenie rakiety
przeciwlotnicze 51- i 76,2 mm osigajce puap od-
powiednio 1370 i 2700 metrw. Jednake nie miay
one duego znaczenia w oglnym systemie OP i zo-
stay zamienione na armaty przeciwlotnicze.
Do 1944 roku czyli do rozpoczcia nalotw nie-
mieckich samolotopociskw organizacja obrony
powietrznej Londynu w porwnaniu z organizacj
istniejc w 1940 r. nie ulega zasadniczym zmia-
nom, oprcz tych ktre wprowadzano w zwizku
z doskonaleniem ugrupowania rodkw.
W pierwszych dniach walki z V-1 rodki OP wy-
korzystywano analogicznie jak przy nalotach nie-
mieckich samolotw bombowych. Taktyka ta okaza-
a si mao efektywna. Wiele pociskw V-1 osigao
cele, powodujc znaczne straty w ludziach i due
zniszczenia na terenie miasta.
Koniec 1940 roku przynis wzrost liczby rejonw
obrony powietrznej, natomiast dywizje poczono
w Korpusy. Obron powietrzn Londynu po tych
zmianach zapewniay; 1 Korpus Artylerii Przeciw-
lotniczej w skadzie 1, 5, 6, 8 i 9 Dywizja Artylerii
Przeciwlotniczej oraz 11 Grupa Myliwska rozbudo-
wana do 22 dywizjonw.
Lotnictwo myliwskie miao pierwsz stref pa-
trolowania wzdu pnocnego brzegu Francji do
rodka Kanau La Manche. W dzie patrolowao od
63
czterech do szeciu samolotw a noc trzy do czte-
rech. Druga strefa patrolowania LM przebiegaa od
rodka Kanau La Manche do strefy artylerii prze-
ciwlotniczej pooonej wzdu brytyjskiego brzegu
Kanau patrolowao od szeciu do omiu samolotw
a noc trzy do czterech. Noc wzdu brzegu dziaa-
nia lotnictwa myliwskiego wspomagay reflektory
przeciwlotnicze.
Stacje reflektorw przeciwlotniczych dziaay za-
rwno na rzecz artylerii przeciwlotniczej jak i lot-
nictwa myliwskiego. Stacje reflektorw tworzyy
kilka linii w strefie ognia artylerii przeciwlotniczej.
W pierwszej rozmieszczono je w odlegoci 6 000 m,
a w kolejnych co 3 000 m.
W strefie walki nocnych myliwcw, majcej g-
boko 35-40 km, usytuowanej przed stref ognia
artylerii przeciwlotniczej reflektory rozmieszczono
co 5000 m. Jej przedni skraj patroloway pojedyn-
cze myliwce, ktrych zadaniem byo przechwycenie
niemieckich samolotw przed stref ognia artylerii
przeciwlotniczej.
Strefa dziaa nocnych myliwcw wyznaczona
zostaa przez stacje reflektorw przeciwlotniczych
rozmieszczone co 10 000 m. Te stacje miay za za-
danie przechwytywanie celw powietrznych i prze-
kazywanie ich nocnym myliwcom.
Kolejna trzecia strefa znajdowaa si pomidzy
stref artylerii przeciwlotniczej a stref balonw za-
porowych i patrolowao j od omiu do dziesiciu
samolotw. Para samolotw patrolowaa obszar od
12 do 15 km, pozwalao to na pen jego kontrol.
Nadbrzena strefa artylerii przeciwlotniczej
gromadzia od 800 do 850 dzia przeciwlotniczych
kalibru od 40 114 mm. Baterie artylerii przeciw-
lotniczej rozmieszczone byy od dwch do czterech
kilometrw od brzegu Kanau.
Ugrupowanie si i rodkw obrony powietrznej
wok stolicy Wielkiej Brytanii byo klasycznym
przykadem obrony wanego centrum administra-
cyjno-przemysowego.
Siy i rodki artylerii przeciwlotniczej rozmiesz-
czono na granicach miasta i wzdu Tamizy. Strefa
ognia zostaa nieco wysunita w kierunku wschod-
nim. Dziki temu jej gboko signa 85 km od
centrum miasta. Na pozostaych kierunkach od
centrum miasta gboko tej strefy wahaa si od
35 do 40 km.
Od 20 do 25 kilometrw od Londynu usytuowano
stref dziaania balonw zaporowych. Znajdowao si
w niej 2 000 balonw podnoszonych do wysokoci
1200 m. Balony tworzyy szachownic w wysokoci
i paszczynie. Pola tej szachownicy miay od 300 do
64 Wiesaw Wrblewski
400 m. Wzdu granicy tej strefy rozmieszczono co
kilometr stacje reflektorw przeciwlotniczych. Byy
one stref bezpieczestwa dla myliwcw. W odle-
goci 20 do 25 kilometrw od angielskiego brzegu
znajdowaa si strefa okrtw dozorowania obserwa-
cyjno-meldunkowego. Dziaao w niej 15 okrtw ze
stacjami radiolokacyjnymi dyurujcych prze ca
dob. Strefa specjalnych posterunkw obserwacyjno-
meldunkowych usytuowana bya od brzegu Kanau
po stref balonw zaporowych. Znajdowaa si w niej
sie 1200 posterunkw obserwacyjno-meldunko-
wych oraz 38 stacji radiolokacyjnych. Posterunki
rozmieszczono co sze kilometrw. Informacje
o celach powietrznych posterunki przekazyway
jednoczenie do gwnego punktu dowodzenia lot-
nictwa myliwskiego oraz do stanowisk dowodzenia
artylerii przeciwlotniczej i balonw zaporowych.
Obrona powietrzna Moskwy
Wadze Zwizku Radzieckiego przywizyway
do obrony powietrznej Moskwy du wag zarwno
w okresie poprzedzajcym wybuch wojny radziecko-
niemieckiej, jak i w jej trakcie. Wrd przedsiwzi
zwizanych z rozwizaniem tego problemu na czoo
wysuwaa si organizacja tej obrony oraz zapewnie-
nie jej niezbdnych si i rodkw.
Na pocztku II wojny wiatowej zadanie obrony
powietrznej miasta wykonywa 1 Korpus Obrony Po-
wietrznej Kraju, ktry wchodzi w skad Moskiew-
skiej Strefy Obrony Powietrznej. Oprcz rodkw
naziemnych do obrony powietrznej Moskwy wydzie-
lono oddziay 24 Dywizji Lotnictwa Myliwskiego,
a 20 czerwca 1941 r. na bazie tej dywizji i 78 Dywizji
Lotnictwa Myliwskiego sformowany zosta 6 Kor-
pus Lotnictwa Myliwskiego8.
W listopadzie 1941 r. zgodnie z decyzj komisaria-
tu obrony na kanwie 1 Korpusu Obrony Powietrznej
Kraju zosta utworzony Moskiewski Korpuny Rejon
OPK. Jego zadaniem bya obrona powietrzna obiektw
w granicach Kaszyn, Klin, Zwienigorod, Sierpuchow,
Kaszyra, Riaza, Kasimow i Juriew Polskij. Nastp-
nie w kwietniu 1942 r. Korpuny Rejon OPK zosta
przeformowany na Moskiewski Front OPK, a w lipcu
1943 r. w samodzieln Moskiewsk Armi OPK.
Zadania 1 Korpusu OPK na wypadek wojny sfor-
muowane zostay nastpujco:
Siami lotnictwa myliwskiego zniszczy samo-
loty przeciwnika na podejciach do Moskwy w pasie
80-100 km od centrum miasta; przygotowa lotniska
do dziaania lotnictwa myliwskiego w promieniu
150-200 km od Moskwy.
Siami szeciu pukw artylerii przeciwlotni-
czej redniego kalibru stworzy wok miasta i nad
nim stref ognia artylerii przeciwlotniczej; zapewni
najskuteczniejszy ogie i na jak najwikszej gbo-
koci na zachodnim i poudniowym kierunku od
miasta, to znaczy na najbardziej prawdopodobnych
kierunkach nalotu nieprzyjaciela.
Dla zapewnienia nocnych dziaa lotnictwa
myliwskiego stworzy siami pukw reflektorw
przeciwlotniczych pola wietlne ze szczeglnym
uwzgldnieniem kierunkw zachodniego i pou-
dniowego.
Rozlokowa posterunki obserwacyjno-mel-
dunkowe w odlegoci 200-250 km od miasta oraz
ustawi stacje radiolokacyjne RUS-1 i RUS-2 na ru-
biey Rew Wiama.
Przygotowa obiekty pozorowane i zamasko-
wa szczeglnie wane9.
Zakadano zatem obron okrn z rozbudo-
w w gb i na najbardziej prawdopodobnych kie-
runkach nalotw niemieckich. Mankamentami tak
zaplanowanej obrony bya maa gboko strefy
walki lotnictwa myliwskiego, a take ograniczone
pole wietlne, co w konsekwencji utrudniao dzia-
anie myliwcw noc. Ograniczone byo rwnie
nocne dziaanie artylerii przeciwlotniczej. W trud-
nych warunkach atmosferycznych skazana bya ona
wycznie na ogie zaporowy.
a. Lotnictwo myliwskie
Na pocztku wojny radziecko-niemieckiej w sy-
stemie obrony powietrznej Moskwy znajdowao si
jedenacie pukw lotnictwa myliwskiego, ktre
wchodziy w skad 6 Korpusu Lotnictwa Myliw-
skiego. Siedem z nich byo w peni ukompletowa-
nych, a cztery w trakcie formowania. W pukach
tych byo 387 samolotw, a wrd nich: 175 (45%)
Jak-1, Mig-3 i agg-3; pozostae (55%) to: I-16, I-153.
Do dziaa na duych i rednich wysokociach byo
przygotowanych 150 zag, do dziaa nocnych 68,
a pozostae do dziaa dziennych na maych i red-
nich wysokociach10.
Puki myliwcw rozmieszczono na lotniskach
w promieniu 100-120 km od Moskwy, a nie jak pier-
wotnie zakadano 150-200 km. Gwna ich cz
bya zdyslokowana na lotniskach znajdujcych si
na kierunkach pnocno-zachodnim, poudniowo-
zachodnim i zachodnim.
Po pierwszych wikszych nalotach na Moskw
cz pukw bya przebazowana na lotniska w od-
legoci okoo 200 km od miasta (Rew, Syczewka,
Wiama). Rozszerzyo to stref dziaania lotnictwa
 Organizacja obrony powietrznej Berlina, Londynu, Moskwy i Warszawy w okresie II wojny wiatowej
myliwskiego i dao moliwo przechwytywania
przeciwnika na dalszych odlegociach.
Na pocztku wojny dla wzmocnienia obrony po-
wietrznej Moskwy rozpoczto formowanie nowych
pukw lotnictwa myliwskiego oraz przezbrajanie
istniejcych pukw na nowoczeniejsze samoloty.
W padzierniku 1941 r. przestarzae I-16 i I-153 sta-
nowiy ju tylko 30% a w kocu grudnia 20% ogu
samolotw (72 samoloty)11.
Miejsce bazowania pukw lotnictwa myliwskie-
go czsto zmieniao si. Wraz z przesuwaniem si
linii frontu w kierunku Moskwy puki przemiesz-
czay si na lotniska na wschd i pnocny wschd
od niej. Utrudniao to funkcjonowanie korpusu, po-
niewa odlego Moskwy od lotnisk nie zapewniaa
czasu niezbdnego do przechwycenia przeciwnika,
w konsekwencji myliwcy musieli dziaa w strefie
ognia artylerii przeciwlotniczej. Komplikowao to
zadania zarwno zaogom samolotw myliwskich,
jak i artylerzystom. Szczeglnie trudna bya ich re-
alizacja noc.
b. Artyleria przeciwlotnicza i przeciwlotnicze
karabiny maszynowe
W skadzie 1 Korpusu Obrony Powietrznej Kraju
w momencie wybuchu wojny znajdowao si sze
pukw artyleryjskich (176, 193, 250, 251, 329 i 745)
oraz jeden puk przeciwlotniczych karabinw maszy-
nowych12. W kadym puku byo sze dywizjonw.
Pi z nich to dywizjony armat przeciwlotniczych
redniego kalibru, w kadym po pi baterii, a szsty
to dywizjon dzia przeciwlotniczych maego kalibru
skadajcy si z trzech baterii.
Pi pukw byo ukompletowanych, a sz-
sty w formowaniu. W sumie w pukach artylerii
przeciwlotniczej byo 548 armat redniego kalibru
i 28 maego kalibru. Dwie trzecie armat to armaty
przeciwlotnicze 85 mm, a jedna trzecia 76,2 mm.
Puki artylerii przeciwlotniczej rozmieszczono
w szeciu sektorach (w kadym po jednym). W sek-
torach zachodnim, poudniowo-zachodnim i pou-
dniowym, ktre byy mniejsze, zaistniaa moliwo
ugrupowania si i rodkw w trzech liniach dywizjo-
nw, co dawao gboko ugrupowania 20-23 km.
W pozostaych sektorach ugrupowano siy i rodki
w dwch liniach na gbokoci 18-20 km. Odlego-
ci pomidzy bateriami redniego kalibru wynosiy
2,5-4 km. W pierwszym miesicu wojny puki uzupe-
niono do stanw wojennych oraz sformowano nowe
jednostki, tj. dwa puki artylerii przeciwlotniczej red-
niego kalibru, dwa maego kalibru i dwa przeciwlot-
niczych karabinw maszynowych. W rezultacie tych
65
dziaa w momencie rozpoczcia nalotw na Mos-
kw (22 lipca 1941 r.) w systemie obrony powietrznej
miasta znajdowao si 796 armat przeciwlotniczych
redniego kalibru, 248 maego kalibru oraz 336 prze-
ciwlotniczych karabinw maszynowych13.
W zwizku ze zwikszeniem si liczby pukw
zmienio si take ich ugrupowanie. Nowe oddziay
przeznaczono do zwikszenia jego gbokoci na naj-
waniejszych kierunkach. W centrum miasta zaj
stanowiska 864 puk artylerii przeciwlotniczej.
Wiksz cz artylerii przeciwlotniczej maego
kalibru (60-70%) przeznaczono do obrony Kremla,
dworcw i elektrowni. Pozostae puki mk i pkm bro-
niy lotnisk, ugrupowa bojowych artylerii rednie-
go kalibru, reflektorw przeciwlotniczych, luz ka-
nau Moskwa-Woga i innych wanych obiektw na
terenie miasta. W zalenoci od rangi obiektw, do
ich obrony przeznaczono od jednej do trzech baterii
mk i od jednego do dwch plutonw pkm.
Na stanowiskach ogniowych artyleria mk ugru-
powana bya w bateriach lub plutonach, a pkm w plu-
tonach. Na terenie miasta armaty przeciwlotnicze mk
i pkm czsto ustawiano na specjalnych podstawach
na dachach domw i zakadw przemysowych.
Gboko dziaania artylerii przeciwlotniczej
dziki sformowaniu wyej wspomnianych jednostek
w sektorach pnocno-zachodnim, zachodnim i po-
udniowo-zachodnim wynosia do 24 km, a w sek-
torach poudniowym, wschodnim i pnocnym 20
km. Takie ugrupowanie artylerii przeciwlotniczej
funkcjonowao do wiosny 1942 r. W kwietniu 1942 r.
Komisariat Obrony Zwizku Radzieckiego podj
decyzj o dalszym wzmocnieniu obrony powietrz-
nej Moskwy.
c. Balony zaporowe
Na dzie 22 czerwca 1941 r. w skadzie 1 Kor-
pusu Obrony Powietrznej Kraju znajdoway si dwa
puki balonw zaporowych, w kadym z nich byy
dwa dywizjony. Etatowo w puku powinno znajdo-
wa si 216 posterunkw. W rzeczywistoci byo ich
tylko 68 w obu pukach. Z tego w systemie tandem
23 i 45 pojedynczych. Mogy one tworzy zapory na
wysokoci od 2000 do 4500 m. Te drugie wysokoci
osigay balony w systemie tandem14.
Zasadnicza cz balonw tworzya zapory w pro-
mieniu 5-6 km od Kremla, na zachodnim i pou-
dniowym kracu miasta na gbokoci 2-4 km oraz
przy ujciach wody.
W momencie rozpoczcia masowych nalotw lot-
nictwa niemieckiego na Moskw ilo posterunkw
balonw zaporowych zwikszya si do 124. Z tego
66 Wiesaw Wrblewski
37 rozwinito w centrum miasta, 60 posterunkw
na kierunku zachodnim i poudniowym na kra-
cach miasta oraz 27 rozlokowano przy ujciach wody
Rublewo i Szczitnikowo. W kocu 1941 r. ilo po-
sterunkw wzrosa do 303. Pozwolio to na wzmoc-
nienie obrony centrum miasta, bowiem zwikszono
tu ilo posterunkw do 102, a take na stworzenie
zapr na liniach prawdopodobnej rubiey bombar-
dowania na kierunkach pnocnym, pnocno-za-
chodnim, poudniowo-zachodnim i poudniowym.
Kierunki pnocno-wschodni i wschodni nie byy
zabezpieczone balonami zaporowymi.
d. Oddziay obserwacyjno-meldunkowe
Oddziay te przeznaczone byy do wykonywania
rozpoznania przeciwnika powietrznego i do powia-
damiania o nim stanowisk dowodzenia wojsk Obrony
Powietrznej Kraju. Na pocztku wojny radziecko-nie-
mieckiej w 1 Korpusie OPK Moskwy byy dwa puki
obserwacyjno-meldunkowe. W skadzie kadego z nich
znajdoway si cztery bataliony. Gwny Posterunek
Moskiewskiej Strefy po OPK mia bardzo dobr cz-
no przewodow z gwnymi posterunkami obserwa-
cyjno-meldunkowymi Pnocnej, Pnocno Zachod-
niej, Zachodniej, Kijowskiej i Poudniowej Stref OPK.
Dziki temu istniaa realna moliwo przygotowania
si do przechwycenia samolotw nieprzyjacielskich
przed ich wejciem w Moskiewsk Stref OPK.
Wok Moskwy utworzono:
Pierwszy pas posterunkw obserwacyjno-mel-
dunkowych w odlegoci 200-250 km od miasta;
Drugi pas posterunkw obserwacyjno-mel-
dunkowych w odlegoci 50-60 km od pierwszego;
Cige pole obserwacji wok Moskwy w pro-
mieniu 120-125 km od centrum miasta;
Promieniste pasy posterunkw obserwacji
wzrokowej czce pierwszy piercie z zewntrz-
nym obwodem cigego pola obserwacji.
Cay system obrony powietrznej Moskwy zgod-
nie z etatem mia dysponowa 580 posterunkami,
jednak na stopie pokojowej byo ich 12015.
Oprcz pukw obserwacyjno-meldunkowych
w 1 korpusie znajdowa si take batalion radiolo-
kacyjny wyposaony w stacje radiolokacyjne RUS-1,
ktry by przeznaczony do stworzenia pasa obserwa-
cji radiolokacyjnej w rejonie Rew-Wiama.
We wrzeniu i padzierniku 1941 r. wojska ob-
serwacyjno-meldunkowe zaczy otrzymywa nowe
stacje radiolokacyjne typu RUS-2. Umoliwio to
sprawniejsze przechwytywanie samolotw niemie-
ckich. Stacje te umieszczono w pobliu lotnisk, co
pozwolio na cise ich wspdziaanie ze stanowi-
skami dowodzenia pukw lotniczych, dziki bez-
poredniej cznoci przewodowej 16.
Gwnym rodkiem cznoci posterunkw ob-
serwacyjno-meldunkowych z posterunkami kom-
panijnymi bya czno przewodowa. Wszystkie
posterunki kompanijne i samodzielne posterunki ob-
serwacyjno-meldunkowe miay czno radiow.
Do niedostatkw w subie obserwacyjno-mel-
dunkowej naley zaliczy: brak posterunkw na nie-
ktrych drogach i liniach kolejowych, due odlegoci
pomidzy poszczeglnymi posterunkami docho-
dzce nieraz do 15 km. Uniemoliwiao to cigo
prowadzenia celw powietrznych w rejonach dziaa
poszczeglnych pododdziaw i oddziaw obserwa-
cyjno-meldunkowych. W tej sytuacji w trakcie pro-
wadzenia dziaa bojowych dokonywano niezbd-
nych uzupenie, ktre w konsekwencji prowadziy
do zmniejszenia odlegoci pomidzy posterunkami,
a take do zwikszenia ich iloci w poszczeglnych
pasach systemu obrony powietrznej Moskwy.
le wpywao na sprawno przekazywania infor-
macji korzystanie przez dwa a nawet trzy posterunki
z tej samej linii cznoci przewodowej. Wyduao
to czas dotarcia informacji do posterunku kompa-
nijnego, a take utrudniao syszalno.
Obrona powietrzna Warszawy
Ze wzgldu na przebieg granic Polski z ssia-
dami, Warszawa miaa szczeglne znaczenie jako
obiekt administracyjno-przemysowy i komunika-
cyjny. Warszawsko-modliski wze komunikacyjny
obsugiwa dziewi kierunkw, w tym sze linii
dwutorowych.
Warszawa bya wan baz materiaow si zbroj-
nych. Tu bowiem mieciy si bazy zaopatrzeniowe
dla Armii Modlin oraz odwodu Naczelnego Wo-
dza Armii Prusy.
Stolica Polski bya gwnym krajowym wzem
cznoci radiowej i przewodowej zarwno cywilnej
jak i wojskowej.
W dniu 28 lipca 1939 roku Sztab Lotniczy, ktry
podlega Sztabowi Gwnemu przekaza do reali-
zacji Oglne wytyczne uycia lotnictwa. W tym
dokumencie znalaza si rwnie cz zadaniowa
dla lotnictwa dyspozycyjnego, jednym z zada tego
lotnictwa byo wykorzystanie lotnictwa myliwskie-
go do obrony powietrznej kraju17.
W planie operacyjnym zawarty zosta plan obro-
ny przeciwlotniczej. Zgodnie z nim caoksztat obro-
ny powietrznej pastwa spoczywa na naczelnym
 Organizacja obrony powietrznej Berlina, Londynu, Moskwy i Warszawy w okresie II wojny wiatowej
dowdcy lotnictwa i OPL, ktry bezporednio by
podporzdkowany Wodzowi Naczelnemu. Kiero-
wanie OPL Kraju powierzono dowdcy OPL Kraju,
ktry poprzez I wiceministra podlega ministrowi
Spraw Wojskowych. Wymieniony dokument zaka-
da, e wane obiekty administracyjne, przemysowe
i wojskowe bd posiaday orodki OPL.
Due znaczenie przypisywano prawidowemu
funkcjonowaniu suby dozorowania. Na teryto-
rium Polski utworzono 17 jej zbiornic. Kada z nich
dysponowaa dwoma piercieniami posterunkw,
a acuchy tych posterunkw jeden system.Skada
si on z gwnej zbiornicy dozorowania w Warsza-
wie i 17 zbiornic w caym kraju18. Wystawiono 800
posterunkw, cznie z granicznymi.
Obron powietrzn Warszawy zapewniao lotni-
ctwo myliwskie, artyleria przeciwlotnicza, reflektory
przeciwlotnicze , balony zaporowe oraz wymieniona
wczeniej suba dozorowania.
a. Lotnictwo myliwskie
Na podstawie dostpnych materiaw nie mona
precyzyjnie okreli kiedy powstaa koncepcja utwo-
rzenia Brygady Pocigowej. Poczwszy od wiosny
1939 roku planowano sformowanie Brygady na bazie
III i IV dywizjonu myliwskiego 1 Puku Lotniczego
w Warszawie. Prace organizacyjne trway od maja
1939 roku do 24 sierpnia. Ju w czerwcu podjto pr-
by przystosowania czci samolotw tej jednostki do
dziaa nocnych, wyposaajc P-11a i P-11c w pro-
wizoryczn instalacj owietleniow19.
W skad Brygady wchodziy dwa dywizjony:
III/1 Dywizjon Myliwski (111 i 112 eskadra myliw-
ska) oraz IV/1 Dywizjon Myliwski (113, 114 i 123
eskadra myliwska)20.
Od dnia 24 sierpnia kada z eskadr na lotnisku
Okcie wystawiaa po jednym dyurnym kluczu alar-
mowym, Obowizyway trzy stany gotowoci bojowej:
Stan odpoczynku piloci i personel technicz-
ny na kwaterach lub w hangarach. Sprzt w przygoto-
waniu do nastpnego lotu. Start na zadanie powinien
nastpi nie dalej jak za 20 minut.
Stan pogotowia piloci i personel techniczny
w pobliu samolotw. Przejcie ze stanu pogotowia
do alarmu nie mogo trwa duej ni 5 minut.
Stan alarmu piloci w samolotach, gotowi do
natychmiastowego startu, personel techniczny przy
samolotach21.
Poczwszy od 25 sierpnia sztab Brygady do koca
obrony powietrznej Warszawy stacjonowa w Zie-
lonce.
67
Dywizjony zostay rozmieszczone nastpujco:
III dywizjon na lotnisku w Zielonce koo War-
szawy.
IV dywizjon na lotnisku polowym w miejsco-
woci Powiatw.
Brygada Pocigowa moga korzysta rwnie
z ldowisk. Usytuowane byy one w rejonie Bonia,
Piaseczna i Gry Kalwarii. W Warszawie jednostka
moga korzysta z lotnisk Okcie, Mokotw, Bemo-
wo, Babice i Rakowiec22.
Zadania dla Brygady zostay zdefiniowane w Roz-
kazie operacyjnym. Cz. I. na dzie 1. IX. 3923.
Podstawowym zadaniem Brygady bya obrona
powietrzna Warszawy. We wspomnianym rozkazie
znalaz si nastpujcy zapis: Obszar dookoa War-
szawy oznacza si 16 kierunkami, na ktre dana jed-
nostka znajdujca si w powietrzu bdzie kierowana
w zalenoci od moliwego nalotu nieprzyjaciela.
Odlego od Warszawy okrelona jest przez trzy
koa wsprodkowe A, B i C. Jednostka odlatuje na
dany kierunek tak, aby go obj swoim wypatrywa-
niem rwno po obu stronach i z rozmieszczeniem
wzwy. Gros jednostki znajduje si wyej od praw-
dopodobnej wysokoci nalotu nieprzyjaciela24.
W zaczniku do omawianego rozkazu znalazy
si zasady wspdziaania z artyleri przeciwlotni-
cz. W zasadzie lotnictwo i artyleria miay dziaa
we wasnych strefach. Dopuszczano jednak dziaanie
lotnictwa myliwskiego w strefie artylerii przeciwlot-
niczej w przypadku gdy samoloty wasne dorwny-
way liczebnoci nieprzyjacielskim lub gdy miay
przewag.
b. artyleria przeciwlotnicza
Stan si i rodkw przeznaczonych do obrony
przeciwlotniczej Warszawy zosta okrelony przez
Naczelnego Dowdc Lotnictwa i Obrony Przeciw-
lotniczej w pimie skierowanym do szefa Sztabu
Gwnego z 26 stycznia 1937 r.25.
Brak jest dokumentw na podstawie, ktrych
mona przedstawi ugrupowanie jednostek artyle-
rii przeciwlotniczej w obronie Warszawy na dzie
1 wrzenia 1939 r. Natomiast znane jest ugrupowanie
artylerii przeciwlotniczej z 5 wrzenia 1939 r., to zna-
czy od momentu kiedy czynne rodki obrony prze-
ciwlotniczej Warszawy znalazy si w zgrupowaniu
gen. Waleriana Czumy. Wtedy to dowdca orodka
OPL Warszawa utworzy osiem jednostek organi-
zacyjnych (grup). Byy to nastpujce grupy:
Wschd z zadaniem wysokiej obrony prze-
ciwlotniczej Warszawy, dziennej i nocnej, w skadzie:
68 Wiesaw Wrblewski
110, 115, 116 i 117 baterie pstaych armat przeciw-
lotniczych, kalibru 75 mm wz. 97 oraz 103 bateria
armat przeciwlotniczych starego wzoru; dowdca
mjr Mieczysaw Zylber;
Mosty z zadaniem obrony przeciwlotniczej
mostw oraz stolicy na wysokociach rednich i ni-
skich; w skadzie 104, 105, 106,107, 108 i 109 plutony
armat przeciwlotniczych 40 mm oraz pluton F Bo-
ryszew; dowdca kpt. Zygmunt Jegierski;
widry z zadaniem obrony przeciwlotniczej
przeprawy w rejonie widry Mae; w skladzie jeden
pluton armat przeciwlotniczych 40 mm z wytwr-
ni PZL oraz 110 pluton armat przeciwlotniczych
40 mm;
Powzki z zadaniem osony Dworca Gda-
skiego i Cytadeli; w skadzie 5 kompania przeciwlot-
niczych karabinw maszynowych;
Dworzec z zadaniem osony filtrw w rejonie
Dworca Gwnego; w skadzie kompania przeciw-
lotniczych karabinw maszynowych;
Praga z zadaniem osony Mostu Kierbedzia,
Dworca Wileskiego i Dworca Wschodniego; w ska-
dzie 19 kompania przeciwlotniczych karabinw ma-
szynowych;
azienki z zadaniem osony mostw red- Ten zwizek taktyczny dysponowa 700 dziaami
nicowego i Poniatowskiego, Gazowni i Stacji Pomp;
w skadzie 18 kompania przeciwlotniczych karabi-
nw maszynowych;
rodkowa z zadaniem osony centrum War-
szawy oraz osony radiostacji Warszawa II; w ska-
dzie 3 kompania przeciwlotniczych karabinw ma-
szynowych26.
Z analizy powyszego ugrupowania wynika, e
dowdca Orodka OPL skoncentrowa siy i rodki
na obronie najwaniejszych obiektw, majc jednak
na uwadze prawdopodobne kierunki dziaa lotnic-
twa niemieckiego.
c. Reflektory przeciwlotnicze
Reflektory przeciwlotnicze, ktre stanowiy ele-
ment systemu obrony powietrznej Warszawy wcho-
dziy w skad 1 batalionu. Dysponowa on trzema
kompaniami. Dwie z nich wyposaone byy w no-
woczesny sprzt o rednicy lustra 150 cm. Starsze
reflektory miay rednice lustra 120 cm. Kada
z kompanii batalionu miaa w swym skadzie cztery
plutony. Pluton mia na wyposaeniu trzy reflektory.
O jakoci reflektorw przeciwlotniczych wiadczyy
nastpujce parametry: przestrze owietlana przez
pluton w kilometrach kwadratowych; czasprzelotu
samolotw w wietle tych reflektorw; maksymalny
puap wiata. Dla reflektorw 150 cm parametry
te wynosiy odpowiednio: 12,5 kilometra kwadra-
towego, 2 minuty i 9 500m, natomiast dla reflekto-
rw 120 cm 2,5 kilometra kwadratowego, 1 minuta
i 4 000 m27.
d. Balony zaporowe
W okresie midzywojennym istniay dwa bata-
liony balonw zaporowych.1 batalion stacjonowa
w Toruniu a drugi w Jabonnej pod Warszaw. Zgod-
nie z planem mobilizacyjnym do systemu obrony
powietrznej Warszawy wydzielono dwie kompanie
z 1 batalionu oraz trzy kompanie z 2 batalionu. Tak
wic biorc pod uwag, e kada z kompanii dys-
ponowaa 10 batalionami, w sumie w dyspozycji do-
wdztwa obrony powietrznej stolicy znajdowao si
50 balonw zaporowych. Ze wzgldu na ilo nie ode-
gray one istotnej roli w zmaganiach z Luftwaffe.
W 1945 roku na terytorium Polski zadania obro-
ny powietrznej obszarw poza lini frontu wykony-
way dwa radzieckie korpusy OPK (5 1 10).
Polskie oddziay i pododdziay wykonujce za-
dania obrony powietrznej kraju podporzdkowane
byy operacyjnie radzieckiemu 5 Korpusowi OPK.
przeciwlotniczymi maego i redniego kalibru, 400
przeciwlotniczymi karabinami maszynowymi, 100
reflektorami przeciwlotniczymi oraz podporzdko-
wan mu operacyjnie 320 Dywizj Lotnictwa My-
liwskiego dysponujc 120 samolotami28.
W dniu 18 stycznia 1945 r. na stanowisko do-
wdcy obrony powietrznej Warszawy zosta wy-
znaczony dowdca radzieckiej 75 Dywizji Artylerii
Przeciwlotniczej. Do obrony powietrznej miasta
wydzielono 120 armat przeciwlotniczych redniego
kalibru, 180 maego kalibru oraz 81 przeciwlotni-
czych karabinw maszynowych. Poza tym dowdca
obrony powietrznej Warszawy dysponowa dwoma
pukami reflektorw przeciwlotniczych (48 reflekto-
rw RAP-150), 48 stacjami reflektorw Prozwuk,
96 reflektorami prowadzcymi oraz trzema puka-
mi lotnictwa myliwskiego (36 samolotw kadym;
w sumie 108 samolotw29.
Obowizywaa zasada rozgraniczenia ognia pro-
wadzonego przez rodki rnego kalibru. Artyleria
przeciwlotnicza redniego kalibru prowadzia ogie
do samolotw leccych od 3 000 m do 8 000 m, ma-
ego kalibru do 3 000 m a przeciwlotnicze karabiny
maszynowe do 1 500 m. Odstpstwo od tych zasad
mogo nastpi w przypadku bezporedniego ataku
samolotw na stanowiska ogniowe artylerii przeciw-
lotniczej.
 Organizacja obrony powietrznej Berlina, Londynu, Moskwy i Warszawy w okresie II wojny wiatowej 69

W trakcie II wojny wiatowej do systemu obro-

***
System organizacyjny obrony powietrznej Berli-
na, Londynu, Moskwy i Warszawy podczas II wojny
wiatowej opiera si w zasadzie na podobnych zasa-
dach. Wyranie wida jego trzy elementy:
Lotnictwo myliwskie.
Artyleri przeciwlotnicz.
System obserwacyjno-meldunkowy.
W rnym zakresie byy natomiast wykorzysty-
wane dwa jego pozostae elementy:
Reflektory przeciwlotnicze.
Balony zaporowe.
Wyranie wida ich udzia w obronie powietrznej
Berlina, Londynu i Moskwy, natomiast w obronie
powietrznej Warszawy odegray one szczeglnie
we wrzeniu 1939 r. marginaln rol. Wynikao to
w duej mierze z tego, e byo ich po prostu za mao.
W 1945 roku zagroenie nalotami Luftwaffe na War-
szaw byo znikome
Obron powietrzn wymienionych stolic orga-
nizowano na zasadzie obrony okrnej, ze wzmoc-
nieniem kierunkw najbardziej prawdopodobnego
zagroenia nalotami nieprzyjaciela.
ny powietrznej wprowadzono jeszcze jeden element
stacje radiolokacyjne. Pocztkowo byy to stacje ra-
diolokacyjne dalekiego rozpoznania, ale do szybko
weszy na uzbrojenie stacje radiolokacyjne kierowa-
nia ogniem artylerii przeciwlotniczej.
Cigym zmianom ulegaa rwnie taktyka wy-
korzystania lotnictwa myliwskiego: od dyurowa-
nia pewnej liczby samolotw na lotniskach w penej
gotowoci do natychmiastowego startu po patro-
lowanie w powietrzu. Znaczn rol w dziaaniach
odegray nocne samoloty myliwskie. Pocztkowo
adoptowano w tym celu samoloty bojowe, pniej
tworzono specjalne konstrukcje.
Doskonalono take artyleri przeciwlotnicz.
Prace w tej dziedzinie prowadzono w dwch kie-
runkach. Pierwszy z nich to doskonalenie samych
armat przeciwlotniczych drugi to denie do mak-
symalnego wykorzystania ich ognia. We wszystkich
pastwach wykorzystywano do tego celu grupy na-
ukowcw. Pod koniec wojny wprowadzono rwnie
stacje radiolokacyjne, dziki ktrym skuteczniej wy-
korzystywano reflektory przeciwlotnicze.
Istotne znaczenie dla ograniczenia strat lotnictwa
bombowego w nalotach aliantw na II Rzesz a w tym
rwnie na Berlin byo zastosowanie pasywnych za-
kce niemieckiego systemu radiolokacyjnego.

Przypisy
1 17
W. Wrblewski, Obrona powietrzna stolic 1914-1945, Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej, t. 1,
Warszawa 2000 r., s. 53-54 Kampania wrzeniowa, cz. 1, Londyn 1951, s. 333
2 18
Ibidem J. Zajc, Przygotowania Polski do obrony przeciwlotni-
3
W. Szczepuch, Niektre zagadnienia obrony przeciwlot- czej przed r. 1939, Bellona, 1947, z. IV, s. 20
19
niczej duych miast, Myl Wojskowa nr 11/1953, s. 43. Materiay i Dokumenty WIH, II/2//197, B. Dbrowski,
4
Wojska Protiwowozdusznoj Oborony Strany, Moskwa Praca Brygady Pocigowej w kampanii wrzeniowej 1939 r.,
1958, s. 423 s. 6
5 20
M. Morawski, Obrona powietrzna III Rzeszy, cz. 2: J. Cynk, Polskie lotnictwo myliwskie w boju wrzenio-
Dziaania dzienne 1944-1945, Gdask 1998, s. 10 wym, Gdask 2000, s. 385
6 21
Wojska protiwowozdusznoj, s. 418 Materiay i Dokumenty WIH, II/2/197, op. cit. S. 25
7 22
Ibidem, s. 96 T. Krzstek, Obrona przeciwlotnicza Warszawy
8
Wojska protiwowozdusznoj oborony strany w Wielikoj w dniach 1-7 wrzenia 1939 r., Warszawa 1982 s. 42
23
Otieczestwiennoj Wojnie, Moskwa 1954, s. 204. Materiay i Dokument WIH. II/2/197, op. cit., s. 34-36
9 24
D. urawlow, Ogniewoj szczit Moskwy, Moskwa 1972, Ibidem, s. 35-36
25
s. 11. CAW, Akta szefa Sztabu Gwnego, Gwnego. 78, Pis-
10
Wojska, s. 205. mo Inspektora Obrony Powietrznej Pastwa L. dz. 296/tjn./
11
Ibidem s. 207. z dnia 26.01. 1937 r.
12 26
Orddiena Lenina Moskowskij Okrug PWO, Moskwa CAW II.18.3, k. 102
27
1981, s. 57. B. Arct, Skrzyda nad Warszaw, Warszawa 1964, s. 191
13 28
Wojska, s. 210. Wojska Protiwowozdusznoj Oborony Strany, Moskwa
14
Ibidem s. 219 1958, s. 24
15 29
Ibidem, s. 219. Wojska PWO Strany w Wielikoj Otieczestwiennoj woj-
16
A. Szczegow, Sztab korpusa i uprawlenije istriebitelami, nie 1941-1945 (kronika), Moskwa 1981 s. 348
Wiestnik Protiwowozdusznoj Oborony, nr 9/1986, s. 88.

ppk nawig. dr Andrzej Marciniuk
Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych
SZKOLENIE POLSKIEGO PERSONELU LATAJCEGO
DO WALKI W LATACH 19371939
W 1931 roku wprowadzono dla potrzeb lotni-
ctwa polskiego nowy Regulamin lotnictwa i now
Instrukcj doskonalenia kadry zawodowej pukw
lotniczych. Byy to dwa podstawowe dokumenty
normujce dziaalno szkolno-bojow jednostek
lotniczych. Wpyny rwnie na dziaalno dy- pastwa, poziom przygotowania do walki personelu
daktyczn wojskowego szkolnictwa lotniczego.
Zgodnie z Instrukcj dowdcy pukw lotniczych
dwa razy w roku skadali meldunki o wykonaniu
zada szkoleniowych dowdcom grup lotniczych.
Przedstawiali rwnie swoje spostrzeenia z prze-
biegu wicze, treningw, w ktrych bray udzia
pododdziay puku lotniczego.
Na bazie tych dowiadcze, w lipcu 1935 roku,
do jednostek i szk lotniczych przesany zosta nowy
projekt Instrukcji doskonalenia kadry zawodowej
lotnictwa, uwzgldniajcy postulaty dowdcw pu-
kw lotniczych. Ustalenia projektu Instrukcji z 1935
roku zostay przetestowane do czerwca 1936 roku.
Dowdcy pukw lotniczych przesali rwnie wnio-
ski, uwagi i propozycje zmian odnonie projektu In-
strukcji, do 1 lipca 1936 roku, Szefowi Departamentu
Aeronautyki.
Nowy dokument normujcy szkolenie bojowe na
ziemi i w powietrzu pod nazw Instrukcja wyszko-
lenia lotnictwa wszed w ycie 1 lipca 1937 roku. In-
strukcja skadaa si z szeciu czci i regulowaa ca ctwie, nawet po rozpoznaniu celowoci utworzenia,
problematyk edukacji kadr lotniczych w szkoach
lotniczych i szkolenia personelu latajcego i naziem-
nego pukw lotniczych. W tym samym czasie zo-
sta opracowany przez Sztab Gwny, a rozpatrzony
przez Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprztu, plan
rozbudowy lotnictwa. Wszed on w ycie 13 pa-
dziernika 1936 roku i przewidywa wzrost ilociowy
i jakociowy lotnictwa.
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
Pomimo staego dopywu do pukw lotniczych
sprztu: lotniczego, zabezpieczenia lotw (np. MPS,
narzdzia, hangary polowe, czci zamienne), ubez-
pieczenia lotw (tylko radiostacje pokadowe samolo-
tw) w wyniku podjtych stara przez kierownictwo
latajcego nie by najwyszy.
W zaoeniach szkoleniowych na szczeblu Gene-
ralnego Inspektora Si Zbrojnych, Sztabu Gwnego,
Departamentu Lotnictwa Ministerstwa Spraw Woj-
skowych, traktowano lotnictwo jako jedn z pomoc-
niczych broni wojsk ldowych. Niewiele uczyniono,
by ta zaleno bya efektywniejsza poprzez upo-
wszechnienie w dowodzeniu lotnictwem nowych
rodkw cznoci, czyli radiostacji. Zacofanie w tej
dziedzinie wyposaenia wojska w tym lotnictwa
sprawiao, e cay wysiek szkolenia lotniczego
nie mg by efektywny. Mona byo odnie wra-
enie w czasie wicze wojsk ldowych z uyciem
lotnictwa, e lotnictwo oprcz rozpoznania tak
jak w 1920 roku gwnie miao wspomaga system
dowodzenia i std nieproporcjonalnie bya rozbu-
dowana ilo eskadr towarzyszcych i liniowych
w stosunku do eskadr myliwskich czy bombowych
naszego lotnictwa.
Opieszao w zastosowaniu radiostacji w lotni-
struktury, wyposaenia i taktyki niemieckich pod-
oddziaw cznoci lotniczej w Hiszpanii, nie po-
zwolia polskiemu lotnictwu sta si skuteczniejszym
na polu walki. Personel latajcy jednostek bojowych
mg czciowo rekompensowa te braki w wy-
posaeniu samolotw, czy stanowisk dowodzenia.
Wysokie morale i doskonaa technika pilotowania
samolotu w walce powietrznej, taktyka walki poje-
72 Andrzej Marciniuk
dynczo lub w formacji samolotw i utrzymywanie
si personelu latajcego w bardzo wysokiej formie
ze strzelania powietrznego to wszystko co mona
byo wwczas osign w szkoleniu przygotowuj-
cym do walki.
aowa naley rwnie, e wielu doskonale przy-
gotowanych do walki obserwatorw i strzelcw po-
kadowych nie miao szans wykaza swoich bojowych
umiejtnoci na samolotach PZL-37 o zarwno
w czasie wicze, jak i we wrzeniu 1939 roku.
A przecie pilotw, obserwatorw, strzelcw
pokadowych, radiotelegrafistw przygotowano
w szkolnictwie lotniczym i pukach lotniczych do
nakazanych doktryn szkoleniow zada. Tak wic,
nowa organizacja szkolenia kadr lotniczych ujmo-
waa zagadnienia szkolenia bojowego w powietrzu
podchorych: Szkoy Podchorych Lotnictwa,
Szkoy Podchorych Rezerwy Lotnictwa i uczniw
Szkoy Podoficerw Lotnictwa dla Maoletnich.
Kierownictwo Ministerstwa Spraw Wojskowych,
a zwaszcza Dowdztwo Lotnictwa postanowio
przyspieszy szkolenie pilotw zwaszcza zgry-
wania zag samolotw liniowych i bombowych.
W efekcie w czerwcu 1939 roku, ju 4 miesice
wczeniej, podchorowie III roku SPL w Dblinie
bez promocji oficerskiej przybyli do pukw lotni-
czych przygotowywa si do walki.
Podchorowie II rocznika intensywnie szkolili
si wg nowego (o rok skrconego) programu szkolenia
lotniczego, taktycznego z elementami zastosowania
bojowego. Szkolnictwo lotnicze, pomimo skrcenia
programw zaj, zasilio w nakazanym czasie mo-
dym personelem latajcym jednostki bojowe. Modzi
piloci i obserwatorzy rozpoczli swoje doskonalenie
bojowe na rwni z kadr zawodow lotnictwa.
Zarwno w szkolnictwie lotniczym, jak i w pu-
kach lotniczych wdroono w dziaalnoci szkolenio-
wej wikszo zada zaplanowanych w Instrukcji
wyszkolenia lotnictwa z 1937 roku. Instrukcja jedno-
znacznie zdefiniowaa celowo szkolenia personelu
latajcego w pukach. Mia on by wszechstronnie,
jak na wczesne warunki, przygotowany do walki.
Powoujc si na dowiadczenia z uycia lotnictwa
w wojnach i konfliktach zbrojnych stwierdzono, e
warunki walki powietrznej to: cakowite osamotnie-
nie zag i dua zaleno od niezawodnego dziaania
sprztu lotniczego, obsugiwanego przez specjalistw
nie biorcych bezporednio udziau w walce1.
Podkrelono wyjtkowe znaczenie i rol niewiel-
kiej grupy onierzy czonkw personelu latajcego.
Ustalono, e w lotnictwie istot jego wyszkolenia
jest wszechstronne przygotowanie: obserwatorw, pi-
lotw, strzelcw, strzelcw radiotelegrafistw i wyso-
kiej klasy specjalistw do obsugi lotnictwa. Jednak
ide przygotowania lotniczego jest wyszkolenie jed-
nostek jako poszczeglnych zacitych bojownikw
w powietrzu i fachowych a sumiennych pracownikw
na ziemi2.
Autorzy instrukcji podkrelili, e wywiczenie
zespow ludzkich (zag, pododdziaw lotniczych)
przyspiesza uprzednie gruntowne przygotowanie
jednostek czonkw personelu: latajcego, tech-
nicznego, ruchu lotniczego, logistycznego. Zawarto
w instrukcji opinie, e oprcz znajomoci sprztu
i zasad walki, wyszkolenie zwaszcza personelu
latajcego musi siga do czynnikw ycia uczu-
ciowego, instynktw i woli3.
Zauwaono, e dowdcy dobrze pojmujcy swj
obowizek musz pamita, by zachowujc istotne
wartoci tradycji wyszkoleniowej, nie dopuszczali do
nierozsdnego szablonu, bdcego zaprzeczeniem
cigego rozwoju myli wojskowej, idcej z post-
pem przeobrae technicznych, rodkw i sposobw
walki4.
Z przemian zachodzcych w lotnictwie wiato-
wym, wycignito wniosek, e wyszkolenie lotnicze
powinno by najnowoczeniejsze (), gdzie nieprze-
rwany, szybki rozwj techniczny i cile z nim zwiza-
ny postp taktyczny s cigle w stanie pynnym5.
Mocno akcentowano, e dziaania bojowe lotni-
ctwa wymagaj wyksztacenia wystpie miaych,
zaczepnych, samorzutnych zwaszcza wtedy, gdy roz-
kaz dowdcy do nich nie dociera6.
W treci instrukcji zwrcono uwag na bardzo
wan problematyk ksztatowania charakterw do-
wdcw przywdcw lotniczych. Im powierzono
trudn i odpowiedzialn rol organizacji szkolenia.
Zastrzega si, e dowdcw lotniczych w tej misji
mia wyrnia twrczy wysiek, nacechowany za-
miowaniem. W efekcie tak pojtej doktryny szkole-
nia lotniczego, autorzy zauwaaj, e w lotnictwie,
gdzie tak jaskrawo przebija si warto jednostki,
kady onierz powinien by gboko natchniony
chci zostania asem swej specjalnoci7.
Bardzo duo miejsca przeznaczono na dziaal-
no wychowawcz w lotnictwie. Podkrelono, e
najwaniejszym i najpewniejszym rodkiem wy-
chowawczym jest przykad osobisty dowdcy wy-
chowawcy. Zwrcono uwag na znaczenie sportu
w procesie wychowania pilota, preferujc sporty
rozwijajce ducha zaczepnego. Odniesiono si do
warunkw ycia, relacji interpersonalnych w subie
lotniczej i w czasie wolnym, podkrelajc potrzeb
utrzymania dobrej atmosfery suby w pododdzia-
 Szkolenie polskiego personelu latajcego do walki w latach 19371939
le, oddziale lotniczym. Przypomniano, e personel
bojowy ma mie zapewniony czas i miejsce do od-
poczynku przed lotem i po locie.
Z trosk odniesiono si rwnie do personelu
technicznego, zabezpieczajcego bezporednio loty,
by i on ze wzgldu na prace na lotnisku, mia mo-
liwo odpoczynku, gdzie () moe spokojnie od-
pocz bez obowizku zrywania si do oddawania
honorw8. Szkolono dowdcw wszystkich szczebli
z metodyki wychowania wojskowego. Przedstawiono
im zasady ksztatowania u podwadnych nowoczes-
nych postaw obywatelskich, onierskich. Odniesio-
no si do takich poj jak: honor, karno, mstwo
onierskie, koleestwo, zaufanie do dowdcy, duch
oddziau.
Podsumowujc myli zawarte w rozdziale o wy-
chowaniu, autorzy instrukcji podkrelaj, e Lot-
nictwo jest stra przedni wszystkich si zbrojnych
pastwa i jedn z jego najwaniejszych czci. Ono
pierwsze rusza w bj samodzielnie nad teren nie-
przyjacielski. Jednoczenie broni wasnego kraju
przed lotnictwem nieprzyjaciela oraz dostarcza
dowdcom i oddziaom innych broni wiadomoci
niezbdnych do przeprowadzenia zwyciskiej wal-
ki. Walczc w osamotnieniu, zaoga musi pami-
ta, e od jej rzetelnej pracy niejednokrotnie zaley
powodzenie caego dziaania. Personel techniczny
i pomocniczy obsugujcy sprzt musi pamita, e
od jego pracy zaley mono wykonania zadania
a czstokro i ycie zaogi9.
W dalszej czci Instrukcji wyszkolenia lotni-
ctwa dotyczcej metodyki szkolenia lotniczego,
polecono dowdcom m.in.:
indywidualizacj pracy szkoleniowej z perso-
nelem latajcym;
wszechstronnie pozna podwadnych z perso-
nelu latajcego;
racjonalnie dzieli zadaniami wrd podwad-
nych;
unika zbyt czstych przesuni kadrowych na
stanowiskach.
W czci instrukcji powiconej organizacji szko-
leniowej przedstawiono:
podzia czasu szkolenia w cyklu rocznym;
zasady planowania szkolenia;
zasady przygotowania wicze;
szczegowo obowizki dowdcw w zakresie
kontroli i sprawozdawczoci.
W jednej z myli zawarto sens szkolenia personelu
latajcego w jednostce lotniczej personelu latajcego
73
() gruntowno szkolenia w istotnych sprawno-
ciach i umiejtnociach musi mie pierwszestwo
przed wielostronnoci10.
Personel latajcy wszystkich rodzajw lotnictwa,
szkolc si, wykonywa nastpujce zadania:
rozpoznanie dalekie, bliskie, bojowe;
wspprac z broniami;
bombardowanie celw staych;
zwalczanie celw ruchomych;
ubezpieczanie pracy lotnictwa i wojsk;
zwalczanie lotnictwa i balonw.
Dopuszczenie do lotu bojowego byo ukoronowa-
niem wysiku szkoleniowego personelu latajcego.
Na cao szkolenia personelu latajcego w puku
lotniczym skadao si:
techniczne wyszkolenie na ziemi;
taktyczne wyszkolenie na ziemi;
techniczne wyszkolenie w powietrzu;
bojowe wyszkolenie w powietrzu.
Oficer taktyczny i dowdca plutonu towarzysz-
cego w czasie szkolenia w jednostce przygotowywa
si do walki w roli dowdcy eskadry w zakresie bo-
jowego wyszkolenia w powietrzu:
doskonalc si w wykonywaniu zada indywi-
dualnych, przeznaczonych dla zag danego rodzaju
lotnictwa;
dowodzenia rojem (nie obowizywao dowd-
cy plutonu towarzyszcego);
w zakresie taktycznego wyszkolenia na ziemi
szkoli si w dowodzeniu jednostk bojow.
Dowdcy eskadr lotniczych doskonalili si na
tym szczeblu oraz przygotowywali si do roli do-
wdcw dywizjonw. Ich szkolenie dotyczyo:
bojowego wyszkolenia w powietrzu poprzez
dowodzenie rojem i cigiem;
taktycznego wyszkolenia na ziemi, odnonie do-
wodzenia lotnictwem grupy operacyjnej, albo zgru-
powaniem lotnictwa myliwskiego lub bombowego.
Dowdcy dywizjonw rwnie doskonalili si
w dowodzeniu na tym szczeblu oraz przygotowywali
si do roli dowdcw pukw. Zakres ich przygoto-
wania obejmowa:
bojowe wyszkolenie w powietrzu poprzez na-
uk dowodzenia zgrupowaniem rnych rodzajw
lotnictwa;
taktyczne wyszkolenie na ziemi dowodzce
lotnictwem armii (samodzielnej grupy operacyjnej).
74 Andrzej Marciniuk
Dowdcy pukw doskonalili si w dowodzeniu
lotnictwem armii i wyej.
Od 1937 roku pierwszy raz wprowadzono pro-
gram ksztacenia: dla podchorych zawodowych
Szkoy Podchorych Lotnictwa, szeregowcw z cen-
zusem w Szkole Podchorych Rezerwy Lotnictwa,
kandydatw na podoficerw w Szkole Podoficerw
Lotnictwa dla Maoletnich. Usystematyzowano szko-
lenie rezerw obserwatora podchorego, rezerw pi-
lota (oficera, podchorego, podoficera) i podoficera
strzelca samolotowego.
Przed przyjciem do szk lotniczych na pilota
wszyscy kandydaci odbywali kurs szybowcowy, na
podstawie ktrego ustalano predyspozycje do za-
wodu pilota wojskowego. W Szkole Podchorych
Lotnictwa na I roku (od wrzenia do kwietnia roku
nastpnego) odbyway si zajcia oglnowojskowe,
oglnoksztacce, cz zaj z przedmiotw tech- Teoria bombardowania i technika bombardowania.
nicznych warunkujcych nauk latania. Loty odby-
way si od maja do poowy wrzenia z przerw na
praktyk oglnowojskow w Szkole Podchorych
Piechoty (ptora miesica).
II i III rok nauki podchorych obserwatorw
przeznaczono na wyszkolenie techniczne na ziemi
i powietrzu oraz zajcia oglnowojskowe.
W tym samym czasie piloci podchorowie
SPL mieli zajcia wyszkolenia technicznego na ziemi
i trening w lataniu oraz cztery i p miesica szkolili
si w zaawansowanym pilotau na II roku. III rok
nauki by przeznaczony na szkolenie techniczne na
ziemi i loty treningowe na kolejnych typach stat-
kw powietrznych. Ponad pi i p miesica przed
promocj przeznaczono na doskonalenie w lotach
na samolotach: towarzyszcych, liniowych, bombo-
wych, a najwiksz grup podchorych szkolono na
samolotach myliwskich.
Na zajciach z przedmiotw oglnowojskowych
i oglnotechnicznych dla podchorych SPL gwny
nacisk pooono na takie przedmioty jak:
mobilizacja i organizacja (szczeglnie struk-
tura wielkich jednostek, pukw, batalionw i ich
uzbrojenie, dugo kolumn w czasie przemarszw
wojsk wasnych i ssiadw);
taktyka, a w niej: regulamin lotnictwa, opl s-
siadw, walka oddziaw do batalionu wcznie, spo-
soby obserwacji powietrznej, instrukcja wsppracy
lotnictwa z artyleri (tylko obserwatorzy);
terenoznawstwo i kartografi biege czytanie
map lotniczych;
prawo oglne i lotnicze (zasady midzynaro-
dowego prawa lotniczego. Regulamin ruchu lotni-
czego);
matematyka, fizyka, chemia;
higiena wojskowa i lotnicza (ratownictwo
i pierwsza pomoc);
jzyki obce.
Przez cay czas ksztacenia podchorych prowa-
dzono z nimi prac wychowawcz, przygotowujc
ich do penienia misji oficera lotnictwa o ideowym
pojmowaniu suby, duchu zaczepnym, bezwzgldnej
karnoci wewntrznej i niezawodnej sumiennoci.
Na zajciach z wyszkolenia technicznego podcho-
rowie SPL poznawali i doskonalili wiedz:
ze strzelania i bombardowania (podstawowa te-
oria o strzale, bro seryjna wyrobu polskiego w tym
dla pilota. Sprzt bombardierski, amunicja, bomby.
Podstawowa teoria prawdopodobiestwa trafienia.
Opis, dziaanie i obsuga przyrzdw celowniczych.
Organizacja poligonu strzelecko-bombardierskiego.
Podstawowe wyszkolenie strzeleckie oraz strzelanie
szkolne na ziemi z karabinu, pistoletu, do rzutek
z odlegoci skrconej, z karabinu maszynowego
i lotniczego);
z cznoci i owietlenia szczeglnie znajo-
mo seryjnych radiostacji ziemnych eskadry i po-
kadowych obserwatora (pilota). Prowadzenie dwu-
stronnej korespondencji (40/60 znakw Morsea na
minut);
z fotografii od obserwatorw wymagano
m.in. gruntownej wiedzy z budowy i eksploatacji
sprztu fotograficznego i umiejtnoci usuwania
usterek. Podchorowie poznawali zasady: rozpo-
znania fotograficznego, odczytywania zdj lotni-
czych, techniki obserwacji;
z nawigacji i meteorologii uczono m.in.:
wiadomoci o warunkach nawigacyjnych lotnictwa,
zasad budowy, dziaania, montowania i uycia sprz-
tu aeronawigacyjnego, zasady nawigacji w dzie
i w nocy, w trudnych warunkach atmosferycznych,
astronomii stosowanej, wykorzystanie radiogonio-
metrii, biuletyny meteorologiczne i mapki synop-
tyczne ich czytanie i wykorzystanie;
z obsugi samolotu przedmiotem zaj bya
m.in. budowa i eksploatacja silnika, budowa pa-
towca, zasady lotu, czynnoci zaogi przy obsudze
samolotu, podstawowe obliczenia wytrzymaoci na
przykadach liczbowych;
ze spadochronw (budowa, obsuga i sposb
uycia).
W zakresie wyszkolenia w powietrzu w skad
zaj wchodziy m.in. przedmioty:
 Szkolenie polskiego personelu latajcego do walki w latach 19371939
pilota pocztkowy;
technika obserwacji;
technika aeronawigacji w dzie i w nocy;
technika wykonywania zdj pojedynczych,
szeregowych i zespoowych;
obsuga i wykorzystywanie pokadowych rod-
kw cznoci;
strzelanie i bombardowanie;
wsppraca z artyleri.
Piloci podchorowie wikszo przedmiotw
wykadanych w SPL mieli w takim samym zakresie
jak podchorowie obserwatorzy.
W zakresie strzelania i bombardowania dodatko-
wo mieli wprowadzone zajcia ze znajomoci seryj-
nego sprztu bombardierskiego i teorii bombardowa-
nia. Z przedmiotu obsuga samolotu rozszerzono
zajcia z budowy i eksploatacji silnika i patowca,
diagnostyki silnika, dziaalnoci w zakresie bez-
pieczestwa lotw Centralnej Komisji Bada Wy-
padkw Lotniczych, praktycznej obsugi samolotw
szkolnych i bojowych.
Wyszkolenie w powietrzu podchorych pilotw
prowadzono w zakresie:
opanowania pilotau do samolotu liniowego
lub myliwskiego wcznie;
przelotw nawigacyjnych;
pilotau bez widocznoci;
strzelania;
dwustronnej korespondencji radiowej.
Ksztacenie szeregowcw z cenzusem odbywao
si w Szkole Podchorych Rezerwy Lotnictwa i mia-
o na celu przygotowanie oficera lotnictwa:
pilota do lotnictwa towarzyszcego, liniowego
lub myliwskiego;
obserwatora do penienia funkcji obserwato-
ra, strzelca, bombardiera w lotnictwie liniowym lub
bombowym;
oficera technicznego do penienia funkcji ofi-
cera technicznego eskadry.
Do nauki pilotau i wyszkolenia obserwatora
w Szkole Podchorych Rezerwy Lotnictwa przyj-
mowano modzie z dowiadczeniem lotniczym
zdobytym na kursach pilotau szybowcowego, samo-
lotowego w aeroklubie i Lotniczym Przysposobieniu
Wojskowym. Okres szkolenia wstpnego obejmowa
przedmioty dotyczce: ksztacenia obywatelskiego,
wychowania wojskowego, szkolenia oglnowojskowe-
go. Okres podstawowy dotyczy nauki niezbdnych
wiadomoci taktycznych i technicznych, praktycznej
75
obsugi sprztu. Okres specjalizacji powiecony by
praktycznej nauce: pilotau na samolotach bojowych
(piloci) i prowadzeniu walki obronnej w powietrzu,
zwalczania celw na ziemi oraz sposobw dziaa
w powietrzu (obserwatorzy). Kandydaci na pilotw
i obserwatorw (w tym korpusie osobowym), zaj-
cia oglnowojskowe i specjalistyczne lotnicze mieli
wsplnie. Zakres tematyki zaj ze szkolenia na sprz-
cie lotniczym, nawigacji, przepisw ruchu lotniczego,
patowca, silnika, uzbrojenia pozwala kandydatom
na rozpoczcie nauki pilotau. Dopiero pocztkowe
wyszkolenie na pierwszym typie samolotu szkolnego,
powodowao weryfikacj kandydatw do szkolenia
w pilotau na samolotach wojskowych. Ci, ktrzy nie
ukoczyli szkolenia pocztkowego w pilotau (brak
predyspozycji), koczyli SPRL jako obserwatorzy.
Wyszkolenie tych pilotw w powietrzu na kolej-
nych typach statkw powietrznych dotyczyo: pilota-
u podstawowego (akrobacja, loty bez widocznoci,
loty w szyku), lotw nawigacyjnych. Program szkole-
nia koczy si na wykonywaniu lotw na samolocie
bojowym.
Kiedy szeregowcy z cenzusem piloci szkolili
si w powietrzu obserwatorzy, odbywali zajcia
specjalistyczne z: budowy broni samoczynnej ob-
serwatora, sprztu bombardierskiego, przyrzdw
celowniczych. Mieli rwnie zajcia z zasad i spo-
sobw bombardowania, obsugi i uycia seryjnego
sprztu fotograficznego, wykonywania meldunkw
opracowywanie zdj lotniczych.
Po zakoczeniu szkolenia specjalistycznego (bojo-
wego) absolwentom SPRL nadawano tytu i odznak
podchorego rezerwy. Podchorowie rezerwy ob-
serwatorzy byli powoywani do jednostek lotniczych
w celu zapoznania si z zadaniami lotnictwa liniowe-
go. Obserwator podchory rezerwy doskonali:
bojowe wyszkolenie w powietrzu (loty na:
rozpoznanie, bombardowanie, walk pojedynczego
samolotu i w szyku);
techniczne wyszkolenie w powietrzu, m.in.: za-
jcia strzeleckie, bombardowanie, prowadzenie kore-
spondencji radiowej, wykonywanie zdj, nawigacj
w dzie i w nocy, pisanie meldunkw i wykonywanie
szkicw;
taktyczne szkolenie na ziemi, ktre obejmo-
wao m.in.: taktyk dziaania innych rodzajw lot-
nictwa, organizacje wojsk;
techniczne wyszkolenie na ziemi teoria
i praktyka: uczono si obsugi sprztu na ziemi, pro-
wadzenia korespondencji radiowej, zapoznawano si
z nowymi typami uzbrojenia, doskonalono wiedz
nawigacyjn.
76 Andrzej Marciniuk
Podchorowie rezerwy, po dwch kolejnych
latach doskonalenia w jednostkach lotniczych i po
pomylnym zaliczeniu praktyk obserwatora na wi-
czeniach, byli promowani do stopnia podporucznika
i dalej szkolili si jako oficerowie rezerwy piloci
lub obserwatorzy. Oficerowie rezerwy obserwatorzy,
piloci mogli wykonywa loty na podtrzymywanie
nawykw jako ochotnicy. Na doskonalenie oficerw
rezerwy byy przewidziane rodki budetowe i nalot
szkoleniowy w pukach lotniczych.
Jako uczestnicy wicze bojowych jednostki, byli
oni kwalifikowani indywidualnie do dalszych lotw
treningowych, po otrzymaniu przydziau do eskadry
bojowej. Zakres ich szkolenia by zbliony do szko-
lenia kadry zawodowej puku.
W Instrukcji wyszkolenia lotnictwa obowi-
zujcej od 1 lutego 1937 roku w odrnieniu od
tej z 1931 roku i projektu doskonalenia kadry za-
wodowej z 1 sierpnia 1935 roku ujto szkolenie
personelu latajcego szeregowcw suby czynnej,
ochotnikw do szkolenia w pilotau (dzisiaj suby
zasadniczej). Cz poborowych przed wcieleniem
do jednostek lotniczych przesza szkolenie lotnicze
w ramach Wojskowego Przysposobienia Lotnicze-
go. Ich wyszkolenie byo finansowane przez woj-
sko. Poborowi ochotnicy do szkolenia w pilotau
i uczestnicy wojskowego przysposobienia lotniczego
mieli stanowi rezerwy pilotw i strzelcw samo-
lotowych.
Realizowany program ich szkolenia skada si
z przedmiotw ustalonych w programie wychowa-
nia, wyszkolenia oglnowojskowego i wyszkolenia
fachowego. Wcielenie onierzy odbywao si pod
koniec padziernika. W czasie I etapu szkolenia
odbywania suby w puku lotniczym kandydat
do suby w powietrzu przechodzi, tak jak kady
nowowcielony, wyszkolenie wstpne zakoczone
przysig wojskow.
Ju w poowie okresu unitarnego wyselekcjono-
wani pod wzgldem przydatnoci do suby w po-
wietrzu szeregowi suby czynnej byli kierowani na
badania do Instytutu Bada Lekarskich Lotnictwa.
Szkolenie fachowe odbywali w plutonie szkolnym
obsugi samolotw eskadry szkolnej zgodnie z Pro-
gramem wyszkolenia pomocnikw mechanikw
samolotowych. Byy tam zajcia z przedmiotw:
silniki, patowiec, podstawowe wiadomoci z me-
chaniki lotu, przyrzdy pokadowe i nawigacyjne,
obsugi samolotw, oglne wiadomoci o konserwa-
cji samolotu.
Kandydat na pilota po pomylnym zdaniu egza-
minw (z ukoczonym lotniczym przysposobieniem
wojskowym) w poowie kwietnia lata w Pukowej
Szkole Pilotw na kursie pilotau podstawowego. Od
poowy sierpnia lata w eskadrze bojowej lub trenin-
gowej i przechodzi kurs wyszkolenia strzeleckiego
pilota. W drugim roku suby czynnej (starszy rocz-
nik) od stycznia do poowy kwietnia szeregowy
pilot mia zajcia na kursie Wyszkolenia fachowe-
go pilota. Nastpnie do koca czerwca szkoli si
w Pukowej Szkole Podoficerskiej. W czasie wyszko-
lenia fachowego pilota i w czasie zaj w Pukowej
Szkole Podoficerskiej piloci latali 2 razy w tygodniu
w eskadrze liniowej lub treningowej puku.
Od pocztku lipca, piloci ci, doskonalili swo-
je umiejtnoci w eskadrze bojowej. Po zakocze-
niu suby czynnej, piloci przechodzili do rezerwy
w korpusie lotnictwa.
Szeregowcy piloci bez przysposobienia wojsko-
wego lotniczego od poowy kwietnia (I rok suby
czynnej) do koca czerwca odbywali zajcia w Pu-
kowej Szkole Podoficerskiej. W lipcu kierowani byli
na kurs szybowcowy, a od sierpnia do padziernika
odbywali Kurs Pilotau Pocztkowego. W drugim
roku suby czynnej, w listopadzie i grudniu, latali
w eskadrze treningowej i doskonalili si w obsudze
sprztu lotniczego. Od stycznia do poowy kwietnia
mieli zajcia na kursie wyszkolenia fachowego pilota.
Od poowy kwietnia szkolili si w zakresie pilotau
podstawowego w Pukowej Szkole Pilotw i mieli
trening w lataniu w eskadrze treningowej.
W obu grupach szeregowcw pilotw, zakres
szkolenia fachowego pilota obejmowa nastpujce
przedmioty:
wyszkolenie strzeleckie i nauk o broni, w tym
m.in.: zagadnienia strzelania powietrznego, teore-
tyczne podstawy techniki walki, bro pokadowa,
celowniki lotnicze, przeznaczenie taktyczne broni
obserwatora i sprztu bombardierskiego;
wyszkolenie radiotelegraficzne, w tym: opis,
budow i obsug radiostacji seryjnej pilota, nada-
wanie i odbir znakw Morsea w tempie 30/30 na
minut;
nawigacj i meteorologi, w tym: podstawowe
wiadomoci z aeronawigacji, praktyczne czynnoci
nawigatora, metody nawigowania w dzie i w nocy
oraz w trudnych warunkach atmosferycznych, czy-
tanie map pilota i sposb przygotowania ich do na-
wigacji, podstawowe wiadomoci z meteorologii,
interpretacj i wykorzystanie biuletynw i map me-
teorologicznych w nawigacji;
przepisy lotnicze i regulamin ruchu, w tym:
oglne wiadomoci o midzynarodowych przepisach
lotniczych i konwencji lotniczej, odnoszcych si do
 Szkolenie polskiego personelu latajcego do walki w latach 19371939
statkw powietrznych, zaogi, lotnisk i ruchu lotni-
czego. Regulamin suby startowej;
wiadomoci oglne, a w nich np.: budowa
i uycie spadochronw, wsppraca pilota z obser-
watorem podczas wykonywania zdj z powietrza,
charakterystyczne cechy rozpoznawanych pod-
oddziaw wojsk ldowych w marszu i na postoju,
oglne wiadomoci o lotnictwie Niemiec i Rosji (or-
ganizacja, sprzt lotniczy, sylwetki samolotw), opl
nieprzyjaciela, jego zwalczanie lub unikanie.
W wyszkoleniu szeregowcw strzelcw samolotw,
zaplanowano szkolenie fachowe wedug programu
szkolenia pomocnikw rusznikarzy w plutonie szkol-
nym uzbrojenia i na Kursie Wyszkolenia Fachowego
Strzelcw Samolotowych. Przeprowadzono zajcia
teoretyczne i praktyczne ze szkolenia strzeleckiego,
nawigacji, meteorologii, przepisw lotniczych i regu-
laminu ruchu lotniczego (jak piloci). Strzelanie szkolne
na ziemi wykonywali: z pistoletu, do rzutek, na odle-
go skrcon i z karabinu maszynowego obserwatora.
W strzelaniu powietrznym strzelca samolotowe-
go doskonalili m.in.:
nauk walki powietrznej z wykorzystaniem
fotokarabinu;
strzelanie do celw ziemnych i rkawa H;
bombardowanie pozorne i rzeczywiste;
loty orientacyjne i nawigacyjne w dzie
i w nocy.
Od 1937 roku doskonalenie zawodowe oficer pi-
lot eskadry towarzyszcej przechodzi w puku:
A. W zakresie bojowego wyszkolenia w powie-
trzu:
wspprac z obserwatorem w czasie wykony-
wania zada bojowych;
umiejtno prowadzenia walki obronnej.
B. Techniczne wyszkolenie w powietrzu:
doskonalenie pilotau w szykach, bez widocz-
noci i w nocy;
podchwytywanie meldunkw.
C. Wyszkolenie na ziemi, ktre prowadzone byo
wsplnie z obserwatorami lotnictwa towarzyszcego
a ich tre wynikaa z charakteru wykonywanych
zada bojowych na korzy dowdcw wielkich jed-
nostek, a byy to:
gruntowna znajomo taktyki lotnictwa towa-
rzyszcego;
uzupenianie wiedzy o taktyce dziaania in-
nych rodzajw lotnictwa;
zapoznanie si z organizacj i taktyk lotni-
ctwa i obrony przeciwlotniczej ssiadw;
77
bardzo dobra znajomo studium Oglnej
instrukcji walki w zakresie dziaa wielkich jed-
nostek, na rzecz ktrych dziaao lotnictwo towa-
rzyszce;
doskonalenie si w roli oficera cznikowego
lotnictwa;
zapoznanie si z systemem zaopatrzenia wiel-
kiej jednostki;
znajomo zasad wykonywania przebazowania
i zaopatrzenia eskadry (plutonu) lotnictwa towarzy-
szcego, opl na lotnisku w czasie transportu.
D. Techniczne wyszkolenie na ziemi byo reali-
zowane w takim samym zakresie jak obserwatora
eskadry lotniczej.
Szkolenie podoficera pilota byy podobne do tego,
jakie obowizywao oficerw pilotw wszystkich ro-
dzajw lotnictwa, jeli chodzi o bojowe i techniczne
wyszkolenie w powietrzu oraz gros zagadnie z tech-
nicznego wyszkolenia na ziemi.
W zakresie taktycznego wyszkolenia na ziemi,
szkolcy si w jednostce podoficer pilot zapoznawa
si z:
ogln organizacj wojsk, dugoci kolumn
marszowych;
organizacj i taktyk lotnictwa zwaszcza
wasnego rodzaju lotnictwa;
opl wojsk wasnych i przeciwnika;
zasadami opl eskadry na lotnisku i w czasie
transportu.
Oficer obserwator plutonu lotnictwa towa-
rzyszcego by przygotowywany do wsppracy
z dowdc wielkiej jednostki. Zakres jego szkolenia
obejmowa:
A. W ramach bojowego wyszkolenia w powietrzu:
loty na rozpoznanie bliskie;
loty na rozpoznanie bojowe i dozorowanie
oglne;
wspprac z broniami;
walk obronn.
B. Odnonie technicznego wyszkolenia w po-
wietrzu:
strzelanie powietrzne;
prowadzenie korespondencji radiowej;
doskonalenie w nawigowaniu statkiem po-
wietrznym.
C. Taktyczne szkolenie na ziemi, ktre odbywao
si wsplnie z pilotami lotnictwa towarzyszcego.
D. Techniczne wyszkolenie na ziemi, ktre byo
podobne do tego, ktre przechodzi obserwator li-
niowy.
78 Andrzej Marciniuk
Oficer obserwator eskadry towarzyszcej, tak jak
cay personel latajcy puku, wiczy si przez cay
rok, strzelajc na ziemi, przygotowujc si do strze-
la w powietrzu:
1. Wykonywano strzelanie z pistoletu z wolnej
rki z odlegoci 20 m dwa do tarczy z piercienia-
mi, a dwa do figury stojcej.
2. Raz na dwa miesice cay personel latajcy
strzela do glinianych rzutek ze rutwki.
3. Pilotw szkolonych od podstaw na samolotach
liniowych i myliwskich obowizywao opanowanie
wielu rodzajw strzela:
Na odlegoci skrcone z 10 m do zmniejszonej
20-krotnie sylwetki samolotu, w czasie dowolnym
i limitowanym. Strzelanie odbywao si w okula-
rach, z kbk sprzonego z km z koyski Foultona,
a obserwator strzela z obrotnika. Kade strzelanie
odbywao si z wykorzystaniem celownika, bdcego
na wyposaeniu bojowym (muszka wiatrowa zmie-
niona na sta). Cel przemieszcza si z prdkoci
od 180 do 360 km/h. Zaoono w wiczeniu, ze kade
strzelanie powinno zaskoczy strzelca pozycj celu
oraz zmusi do szybkiego oddania strzau.
Strzelanie z lotniczego karabinu maszynowego.
wiczenia przeznaczone byy dla pilotw samolotw
liniowych, myliwskich, zag samolotw towarzy-
szcych i bombowych (piloci tych zag nie strzelali).
Dwukrotnie strzelano z odlegoci 50 m do tarczy
2 x 2 m. Wykonujc strzelanie, uczono si usuwania
zaci. Kadorazowo limit czasu na usunicie zaci-
cia nie mg przekroczy 100 sekund. Przy drugim
strzelaniu usunicie zacicia nie mogo trwa duej
ni 60 sekund. Trzecie i czwarte strzelanie wykony-
wano z odlegoci 100 m i 150 m krtkimi seriami.
Strzelanie odbywao si w ubiorach lotniczych. Strze-
lajcy wykonywali zadanie w okularach. Pilot strzela
z km umocowanego w koysce Foultona, obserwator
i strzelec z km umocowanego w obrotniku.
W lotnictwie liniowym i bombowym jedno ze
strzela odbywao si w nocy.
Pozostali czonkowie zag wykonywali strzela-
nie z usuwaniem zaci w czasie krtszym ni 60 se-
kund i strzelali krtkimi seriami do celu z odlegoci
150 m.
Dopiero po takim treningu strzeleckim, na zie-
mi odbyway si zajcia ze strzelania rzeczywistego
w powietrzu dla oficerw obserwatorw lotnictwa
towarzyszcego i obejmoway one:
strzelanie na skupienie do tarczy 30 x 12 m
(cel i warunki strzelania, jak dla lotnictwa liniowego)
trzy treningi strzeleckie;
strzelanie do 10 grup tarcz (cel i warunki strze-
lania, jak dla lotnictwa liniowego);
strzelanie do rkawa H z boku; dwukrotnie
strzelec leci w zgodnym kierunku z rkawem i dwu-
krotnie z przeciwnego kierunku ni rkaw; w obu
rodzajach strzela ogie otwierano z odlegoci
100 m;
strzelanie do rkawa H skonie. Strzelec leci
pod ktem 45 do kierunku rkawa. wiczenie wy-
konywano dwukrotnie;
strzelanie nocne na skupienie do tarczy o wy-
miarze 30 x 12 m z prostoktem w rodku 10 x 4 m.
Odlego strzelania wynosia 150 m.
Rwnolegle odbywao si intensywne szkolenie
w puku lotniczym innych grup personelu latajcego.
Oficera pilota samolotu w eskadrze liniowej szko-
lono w zakresie:
A. Bojowego wyszkolenia w powietrzu poprzez:
doskonalenie wspdziaania z obserwatorem
w czasie wykonywania zada;
wszechstronn umiejtno prowadzenia walki
w samodzielnym wykonywaniu zadania lub w szyku.
B. Technicznego wyszkolenia w powietrzu,
w skad ktrego wchodziy:
pilota (loty w szykach, bez widocznoci
i w nocy);
strzelanie powietrzne;
naloty na cel fotografowania lub bombardo-
wania celu;
podchwytywanie meldunkw;
nawigowanie w dzie i w nocy.
C. Technicznego wyszkolenia na ziemi, ktre byo
prowadzone na tych samych zasadach jak obserwato-
ra liniowego, np.: rnica dotyczya tempa meldowa-
nia i odbioru znakw Morsea 30/30 na minut.
Strzelanie rzeczywiste w powietrzu dla pilotw
lotnictwa liniowego, rozpoczynajcych i doskona-
lcych si w strzelaniu, dotyczyo nastpujcych
wicze:
dwa strzelania na skupienie do tarczy 30 x 12 m
(w rodku mniejsza tarcza 10 x 4 m, a w niej widok
samolotu z przodu) wykonywane z ktem nurkowa-
nia 20-40; strzelanie rozpoczynano z odlegoci
300 m, zakoczenie strzelania 100 m;
dwa strzelania do kolumny czwrkowej (200
tarcz); strzelano w gb kolumny z dowolnym ktem
nurkowania z odlegoci 250 m; koczenie strzelania
z odlegoci 50 m;
strzelanie do 10 grup tarcz (po 20 figur) w pro-
stokcie 100 x 100 m; atak wykonywano z odlegoci
 Szkolenie polskiego personelu latajcego do walki w latach 19371939
300 m z dowolnym ktem nurkowania; koczenie
strzelania w odlegoci 50 m od celu;
strzelanie do rkawa H z przodu z gry;
okrelony by kt nurkowania samolotu 20-40;
zakoczenie strzelania nastpowao w odlegoci
50 m od celu.
W czasie strzelania do rkawa zwracano pilotom
szczegln uwag na opanowanie tej techniki walki
polecajc jego wykonanie a czterokrotnie.
Oficer obserwator samolotu liniowego natomiast
doskonali swoje nawyki lotnicze w zakresie bojowe-
go wyszkolenia w powietrzu, wiczc si:
w rozpoznaniu powietrznym (dalekim i bli-
skim) w dzie i w nocy;
we wsppracy z artyleri;
w bombardowaniu celw staych i ruchomych;
w walce pojedynczym samolotem i w szyku.
Jego techniczne wyszkolenie w powietrzu polega-
o na wiczeniach w powietrzu, takich jak:
strzelanie powietrzne i bombardowanie;
prowadzenie korespondencji radiowej;
loty na fotografowanie;
nawigowanie dzienne i nocne;
wykonywanie w powietrzu meldunkw pisem-
nych i szkicw;
podchwytywanie i zrzucanie meldunkw.
Taktyczne wyszkolenie na ziemi doskonali
uczestniczc w wykadach, wiczeniach:
ze znajomoci taktyki lotnictwa liniowego (ro-
dzaje i sposb wykonywania poszczeglnych zada
w zalenoci od dynamiki walki);
z wiedzy o taktyce lotnictwa i opl ssiednich
pastw;
z zaoe walki wielkich jednostek wasnych
i ssiednich pastw (a zwaszcza marsze, postoje,
transporty kolejowe);
z systemw zaopatrzenia w polu wielkich jed-
nostek;
studiujc potencjalne cele do bombardowania;
ze znajomoci zasad opl, zaopatrzenia i prze-
bazowania eskadry.
Techniczne wyszkolenie na ziemi w zakresie
znajomoci obsugi sprztu lotniczego, oficerowie
obserwatorzy liniowi doskonalili poprzez udzia
w zajciach teoretycznych i praktycznych:
o obsudze samolotu i jego wyposaeniu;
z eksploatacji lotniczego sprztu fotograficzne-
go, odczytywania i opisywania zdj lotniczych;
79
o sprzcie cznoci lotniczej (w tym radiosta-
cji);
z umiejtnoci prowadzenia korespondencji
(w tym z wykorzystaniem alfabetu Morse`a 40/60
znakw na minut);
ze znajomoci, umiejtnoci eksploatacji i wy-
korzystania uzbrojenia lotniczego, owietlenia samo-
lotu, przyrzdw pokadowych;
ze stosowania praktycznej wiedzy nawigacyj-
nej, umiejtnoci i wykorzystania komunikatw me-
teorologicznych na mapach synoptycznych.
Rwnie szkolenie strzelcw samolotowych w es-
kadrze liniowej byo prowadzone intensywnie. Szko-
li si on w zakresie strzelania powietrznego z samo-
lotu wykonujcego zadanie pojedynczo i w szyku.
Doskonali si w wiczeniach na bombardowanie
celw staych i ruchomych. Techniczne wyszkolenie
w powietrzu, tak jak u obserwatora samolotu linio-
wego, dotyczyo:
prowadzenia korespondencji radiowej;
wykonywania zdj fotograficznych;
umiejtnoci nawigowania w dzie i w nocy;
podchwytywania i zrzucania meldunkw.
Wyszkolenie na ziemi byo uproszczone i doty-
czyo:
doskonalenia znajomoci uzbrojenia;
obsugi radiostacji i prowadzenia korespon-
dencji radiowej (30 znakw Morse`a na minut).
Odbywali oni treningi strzeleckie z fotokarabinu
w powietrzu. Wykonywali strzelanie fotograficzne
techniczne (6 zdj na jedno strzelanie). Byo ono
takie same dla obserwatorw i strzelcw w powie-
trzu, a przebieg treningw obejmowa:
strzelanie z 200 m do celu o wyranych zary-
sach w terenie (dwukrotnie);
strzelanie ze 100 m do samolotu liniowego le-
ccego rwnolegle w zgodnym kierunku i drugie do
samolotu leccego w przeciwnym kierunku;
strzelanie z 50-200 m kolejno: do samolotu
liniowego leccego w skonym kierunku, w krzy-
winie;
strzelanie do samolotu myliwskiego z odlego-
ci 50-200 m leccego kolejno: w skonym kierunku,
w krzywinie, strzelanie do rkawa H;
strzelanie ze 100 m do samolotu myliwskiego
leccego w skonym kierunku,
strzelanie z odlegoci 100-300 m do samolotu
myliwskiego leccego prostopadle do kierunku lotu,
skonie do kierunku lotu;
80 Andrzej Marciniuk
strzelanie z odlegoci 400-100 m do rkawa
H z gry z przodu (dwukrotnie).
Np. piloci samolotw myliwskich strzelali do
rkawa H z gry z przodu, z odlegoci 400-
100 m trzykrotnie (po 3 serie, w kadej serii
10 -15 zdj).
Trening w strzelaniu i bombardowaniu rzeczy-
wistym w powietrzu dla obserwatorw (strzelcw)
lotnictwa liniowego i strzelanie dla strzelcw radio-
telegrafistw lotnictwa bombowego w pocztkowym
okresie szkolenia obejmowa 5 wicze (zrnico-
wanych strzela) do tarcz z odlegoci 150-200 m
(wielokrotnie powtarzanych). Uywano nastpujce
tarcze do strzelania:
(30 x 12 m z prostoktem w rodku o wymiarze
10 x 4 m; w maym prostokcie umieszczano zarys
samolotu z przodu (tarcze uywane do strzela na
skupienie),
przedstawiajce sylwetki samolotu;
200 tarcz imitujcych kolumn piechoty
w marszu;
10 grup tarcz lecych, po 20 figur rozoonych
w prostokcie o wymiarze 100 x 100 m (strzelanie do
grupy celw).
Ponadto personel ten wykonywa:
dwa strzelania ze 100 m do rkawa H z boku.
Samolot ze strzelcem lecia w kierunku zgodnym
z rkawem;
strzelanie kluczem samolotw do kolumny
czwrkowej (200 tarcz). Strzelanie w poprzek ko-
lumny lecc wzdu kolumny;
strzelanie kluczem samolotw do 10 grup tarcz
lecych (po 20 figur rozoonych w prostokcie
100x100 m).
Dla personelu eskadr liniowych przewidziano
wiczenia z bombardowania do celu w dzie:
pojedynczymi bombami (3-4 naloty) z wyso-
koci 600 m, 1000-1500 m (w ou wiatru), 2000-
2500 m (z wiatrem bocznym);
bombardowanie do celu w nocy z wysokoci
100-1000 m w ou wiatru;
bombardowania w dzie i w nocy na rozci-
go z wysokoci 400-600 m, 1000-1500 m, 1500-
2500 m.
Oficerowie obserwatorzy, podoficerowie i szere-
gowcy strzelcy eskadr liniowych i strzelcy radiotele-
grafici z lotnictwa bombowego wykonywali prak-
tyczne wiczenia ze strzelania w powietrzu z uyciem
ostrej amunicji. Strzelanie rzeczywiste w powietrzu
doskonalce obejmowao nastpujce wiczenia:
strzelanie na skupienie (jak w pocztkowym
okresie strzelania);
cztery strzelania do rkawa H z boku. Samo-
lot ze strzelcem leci w zgodnym kierunku z rkawem
2 wiczenia. Strzelec leci w przeciwnym kierunku
ni rkaw 2 wiczenia. Odlego strzelania wy-
nosia 100 m;
dwa strzelania do rkawa H skone. Strzelec
leci pod ktem 45 do kierunku rkawa. Strzelanie
odbywao si z dowolnej odlegoci;
dwa strzelania nocne na skupienie do tarczy
prostoktnej o wymiarze 30x12 m z prostoktem
w rodku o wymiarze 10x4 m. Odlego strzelania
150 m;
trzy strzelania kluczem samolotw:
a) do kolumny czwrkowej z odlegoci 150 m
(200 tarcz). Strzelanie w poprzek kolumny (lot wzdu
kolumny);
b) do 10 grup tarcz lecych, po 20 figur rozo-
onych w prostokcie 100x100 m z dowolnej wyso-
koci;
c) do rkawa H z boku. Strzelcy lec w zgodnym
kierunku z rkawem. Odlego strzelania 100 m.
Dla tej zaawansowanej grupy szkolonych oficerw
obserwatorw i strzelcw lotnictwa bombowego za-
planowano wiczenia z bombardowania do celu:
a) pojedynczymi bombami z wysokoci: 600 m,
2000-2500 m (z wiatrem bocznym), w nocy z 800-
1000 m (w ou wiatru), 2500-3000 m;
b) na rozcigo z wysokoci: 400-600 m
w nocy, 1000-1500 m, 1500-2500 m.
Oficer pilot eskadry bombowej doskonali si
w puku w zakresie bojowego wyszkolenia i dosko-
nalenia w powietrzu:
we wsppracy z obserwatorem w czasie wi-
cze;
w prowadzeniu walki obronnej zwaszcza
w szykach.
W ramach technicznego wyszkolenia w powie-
trzu:
doskonali pilota wiczc loty w szykach, bez
widocznoci, w nocy;
wiczy nalatywanie na cel w dzie i w nocy.
Wyszkolenie na ziemi odbywa razem z obserwa-
torami bombowymi.
Oficera obserwatora samolotu bombowego przy-
gotowywano do dowodzenia samolotem bombo-
 Szkolenie polskiego personelu latajcego do walki w latach 19371939
wym. W zakres jego wyszkolenia wchodzio bojowe
wyszkolenie w powietrzu, a w nim:
technika bombardowania celw staych i ru-
chomych;
taktyka walki obronnej pojedynczego samo-
lotu i w szyku.
Techniczne wyszkolenie w powietrzu, dotyczyo
midzy innymi:
strzelania powietrznego i bombardowania;
nawigowania samolotu bez widocznoci
i w nocy;
prowadzenia korespondencji radiowej.
Taktyczne wyszkolenie na ziemi dotyczyo:
uzupeniania na bieco wiedzy o taktyce lot-
nictwa bojowego, jak i innych rodzajw lotnictwa,
zwaszcza myliwskiego;
znajomo organizacji, taktyki lotnictwa i opl
ssiadw;
szerokiej wiedzy z Oglnej instrukcji walki;
wiedzy o sposobach bombardowa rnych
obiektw, drg, siy ywej, kolumn pojazdw i in-
nych celw;
zasad zaopatrzenia i przebazowania eskadry
(dywizjonu);
opl eskadry (dywizjonu) na lotnisku i w czasie
transportu.
Program technicznego wyszkolenia na ziemi by
podobny do tego, jaki obowizywa obserwatora es-
kadry liniowej.
Strzelec samolotowy w eskadrze bombowej,
w czasie szkolenia w puku w zakresie szkolenia
w powietrzu przygotowany by do takich zada,
jakie wykonywa oficer obserwator samolotu bom-
bowego. W zakresie wyszkolenia na ziemi by po-
dobnie szkolony jak pilot podoficer ze szczeglnym
podkreleniem eksploatacji uzbrojenia lotniczego.
Strzelec radiotelegrafista w samolocie bombowym
doskonali si w strzelaniu powietrznym, prowadze-
niu korespondencji radiowej (80 znakw Morse`a na
minut).
Strzelanie rzeczywiste w powietrzu dla oficerw
obserwatorw i strzelcw samolotowych w lotnictwie
bombowym, w pocztkowym okresie szkolenia, od-
bywao si nastpujco:
strzelano na skupienie do tarczy 30 x 12 m (cel
i warunki strzelania jak dla lotnictwa liniowego);
strzelano do celu przyjtego za ruchomy; kie-
runki ruchu celu i strzelca byy przeciwne; cel sa-
molot myliwski lecia z prdkoci 280 km/h; odle-
81
go strzelania wynosia 200 m; strzelanie odbywao
si trzykrotnie;
strzelano do kolumny czwrkowej uoonej
z 200 tarcz (warunki strzelania jak dla lotnictwa li-
niowego);
strzelanie do rkawa H z boku; strzelec wy-
konywa lot w kierunku zgodnym z holowaniem r-
kawa; odlego strzelania wynosia 100 m; strzelanie
wykonywano dwukrotnie;
strzelanie nocne na skupienie do tarczy
30 x 12 m z prostoktem w rodku 10 x 4 m; wyko-
nywano dwa strzelania z odlegoci 150 m.
Dla tej grupy szkolonych oficerw obserwatorw
i strzelcw samolotowych przewidziano wiczenia
z bombardowania:
pojedynczymi bombami (3 zrzuty po 3 bom-
by o masie 12 kg) z wysokoci: 600 m (z dowolnego
kierunku lotu), 1000-1500 m (w ou wiatru), 2000-
2500 m (z wiatrem bocznym), 800-1000 m (w ou
wiatru), 1000-1500 m w nocy (z bocznym wiatrem),
1000-1500 m (w nocy);
na rozcigo (4 zrzuty po 3 bomby ce-
mentowe o masie 12 kg): z wysokoci: 1500-2000 m
(w ou wiatru); 400-600 m (w nocy); 1000-1500 m
(w nocy), 1000-1500 m, 1500-2500 m, 800 m.
Odbywao si rwnie strzelanie rzeczywiste
w powietrzu dla oficerw obserwatorw i strzelcw
samolotowych w lotnictwie bombowym doskonal-
cych si w treningu strzeleckim obejmujcym:
strzelanie na skupienie do tarczy 30x12 m (wa-
runki strzelania jak dla lotnictwa liniowego);
podwjne wiczenie strzelanie do rkawa
H z boku. Strzelec leci w kierunku zgodnym z ce-
lem (rkawem). Odlego od celu 100 m;
podwjne wiczenie w strzelaniu nocnym.
Strzelanie z odlegoci 150 m od celu do tarczy 30x12
m z prostoktem w rodku 10x4 m.
Dla tej grupy szkolonych oficerw obserwatorw
i strzelcw samolotowych zaplanowano dodatkowo
wiczenia z bombardowania:
pojedynczymi bombami w dzie (3 wiczenia).
Bombardowanie wykonywano w ou wiatru z wy-
sokoci 1000-1500 m i z wiatrem bocznym z wyso-
koci 2000-2500 m i z wysokoci 800-1000 m w nocy
w ou wiatru oraz z 1500-2000 m w nocy (2 zrzuty
bomb);
na rozcigo- z wysokoci 1500-2000 m
w ou wiatru (4 zrzuty), z wysokoci 400-600 m
w nocy (4 zrzuty), z 1500-2000 m w nocy (4 zrzuty),
82 Andrzej Marciniuk
z 1000-1500 m (3 zrzuty). Na zakoczenie wykonywa-
no osiem bombardowa w nocy z wysokoci 800 m.
Oficera pilota samolotu myliwskiego szkolono
w samodzielnym wykonywaniu zadania oraz jako
dowdc klucza myliwskiego doskonalono w powie-
trzu poprzez zapoznanie si i przewiczenie zasad:
zabezpieczenia dziaa (w oryginale pracy)
lotnictwa i wojsk;
zwalczania lotnictwa;
zwalczania balonw;
zwalczania celw na ziemi.
Zakres technicznego wyszkolenia w powietrzu
dotyczy:
opanowania penego pilotau (akrobacja, loty
w szykach, loty bez widocznoci);
doskonalenia elementw walki powietrznej
indywidualnej i zespoowej;
prowadzenia korespondencji radiowej;
strzelania powietrznego;
treningu w nawigowaniu samolotu.
Taktyczne wyszkolenie na ziemi miao za zada-
nie:
gruntowne zapoznanie si z taktyk lotnictwa
myliwskiego w poszczeglnych fazach walki;
uzupenienie wiedzy o dziaaniach innych ro-
dzajw lotnictwa;
doskonalenie wiedzy z Oglnej instrukcji
walki;
zapoznanie si z systemem zaopatrzenia wiel-
kiej jednostki;
zapoznanie si z zasadami prowadzenia prze-
bazowania dywizjonu, jego zaopatrzenia, obrony
plot. lotniska, transportu koowego i kolejowego
dywizjonu lotniczego.
W zakresie technicznego wyszkolenia na ziemi
przygotowanie pilota dotyczyo znajomoci i utrzy-
mania sprawnoci obsugi sprztu lotniczego,
zwaszcza:
niezbdnej pilotowi wiedzy z zakresu budowy
i eksploatacji silnika, patowca, urzdze pokado-
wych;
umiejtnoci wykorzystania owietlenia sa-
molotu, urzdze pokadowych i wyposaenia sa-
molotu;
praktycznej wiedzy nawigacyjnej, umiejtno-
ci wykorzystania komunikatw meteorologicznych,
mapek synoptycznych;
uzbrojenia pilota, sprztu uzbrojenia lotnicze-
go, praktycznej wiedzy ze strzelania powietrznego;
praktycznej wiedzy z zasad utrzymywania
cznoci i systemu dowodzenia w powietrzu;
umiejtnoci prowadzenia korespondencji ra-
diowej (w tym nadawanie i odbir znakw w grani-
cach 30/40 znakw Morse`a na minut).
Piloci myliwscy oficerowie i podoficerowie
wykonywali strzelanie z karabinu wedug programu
strzela dla starszego rocznika kontyngentu. Byo to
strzelanie z karabinu sportowego i z karabinu powta-
rzalnego cznie 12 strzela w ubiorze wiczebnym
lec z podparciem, m.in. z odlegoci: 25 m, 100 m,
200 m, 300 m. Strzela tych byo dwa razy wicej ni
nakazywaa Instrukcja z 1931 r. Od 1937 roku wpro-
wadzono raz na dwa miesice strzelanie ze rutwki
do rzutek glinianych w ruchu.
Zgodnie z instrukcjami (z 1931 r. i 1937 r.) wszy-
scy piloci wykonywali strzelanie z wolnej rki do tar-
czy z odlegoci 20 m. Dwa strzelania odbyway si
do tarczy z 10 piercieniami, a dwa do figury stojcej.
W kadym strzelaniu wykonywano trzy strzay na
odlegoci skrcone do modeli samolotw pomniej-
szonych w skali 1:20. Strzelanie wykonywano z kbk
sprzonego z km z koyski Foultona. Celowniki za-
montowane byy jak do strzelania bojowego (muszka
wiatrowa zamieniona na sta). Zaoeniem treningu
byo wprowadzenie do strzelania elementu zaskocze-
nia strzelca pojawieniem si celu z rnego kierunku.
Pilot (obserwator, strzelec) by zmuszony do szyb-
kiego oddania strzau. Dodatkowo piloci lotnictwa
liniowego i bombowego wykonywali przynajmniej
2 strzelania w nocy.
Od 1931 roku wykonywano 15 strzela po 5 na-
boi do modelu samolotu (pomniejszonego w skali
1:20). Odbywao si 6 strzela do celu modelu sa-
molotu widocznego z boku, 5 strzela do celu z tyu
i 4 strzelania do celu z przodu. Strzelajcym pilotom
ukazywa si samolot (sylwetka z przodu lub z tyu)
w pooeniu takim jakby wykonywa on lot poziomy,
nurkujcy lub wznoszcy si.
W treningu strzeleckim prowadzonym w jednost-
kach lotniczych na podstawie Instrukcji wyszkole-
nia lotnictwa z 1937 roku na odlegoci skrcone,
przewidziano dla pilota myliwskiego wiczenia
w strzelaniu do celw poruszajcych si z prdko-
ci (jedno strzelanie) 240 km/h i 360 km/h trzy
strzelania (widok samolotu 3/4 z przodu). Ilo naboi
ograniczono w kadym strzelaniu do 3. Wszystkie
strzelania wykonywano z odlegoci 10 m (w 1931 r.
przewaay strzelania z odlegoci 15-20 m) do mo-
delu samolotu (w skali 1:20). Czasy wykonywania
strzela byy zblione. Ten rodzaj treningu strzele-
 Szkolenie polskiego personelu latajcego do walki w latach 19371939
ckiego dla obserwatorw i strzelcw samolotowych
dla lotnictwa liniowego i bombowego przewidywa
rwnie 4 wiczenia w strzelaniu.
Zgodnie z Instrukcj doskonalenia kadry zawo-
dowej pukw lotniczych z 1931 r. pilot myliwski
wykonywa wiczenia przygotowawcze do walki po-
wietrznej z wykorzystaniem spadochronikw. Pilot
zrzuca spadochronik z wysokoci 1500 m, wiczc
si w celowaniu do niego. Wykonywa przy tym r-
ne figury wyszego pilotau. Koczy zadanie na
wysokoci minimum 50 m. Z piciu wicze trzy
wykonywa z uyciem fotokarabinu. W Instruk-
cji wyszkolenia lotnictwa z 1937 r. w Programie
strzela i bombardowa ju tego typu wicze
nie uwzgldniono, gdy stosowano spadochroniki
powszechnie w przygotowaniu do walki. wiadcz
o tym limity roczne spadochronikw przeznaczone
na jednego pilota myliwskiego 100 sztuk (na kady
okres szkolenia).
Kontynuacj wicze przygotowujcych do walki
po treningach w celowaniu i fotostrzelaniu do spado-
chronikw byy w Instrukcji z 1931 r. wiczenia w ce-
lowaniu do rkawa H lub tarczy samolotu. wi-
czenia odbyway si na wysokoci 1000 m (2 loty)
i miay pozwoli pilotowi na opanowanie mane-
wrw ataku bez uywania celownika. Dwa kolejne
wiczenia w celowaniu i fotostrzelaniu odbyway si
z wysokoci 600 m (minimalna odlego celowania
i fotostrzelania wynosia 50 m). cznie pilot wyko-
nywa 7 nalotw na rkaw z przodu z gry, w tym
3 z wykonaniem zdj z fotokarabinu (6 zdj).
Od 1937 r. odbywao si Strzelanie fotograficz-
ne techniczne dla pilotw. Program przewidywa 6
wicze z fotostrzela (13 strzela) z odlegoci 100-
300 m do samolotw leccych z rn prdkoci.
Nadlatyway one z rnych kierunkw, a zadaniem
pilota byo waciwie oceni odlego, zaatakowa,
wykonujc przy kadym ataku 6 zdj. Dwa wi-
czenia w fotostrzelaniu przewidyway strzelanie do
rkawa H (po 6 zdj). Ostatecznym sprawdzianem
byo przeprowadzenie 3 strzela do rkawa H z od-
legoci 400-100 m, seriami (10-15 zdj).
Strzelanie rzeczywiste w powietrzu dla pilotw
lotnictwa myliwskiego w pocztkowym okre-
sie szkolenia byo kolejnym etapem doskonalenia,
przewidzianym programem wicze przed walk,
w zwizku z tym wykonywano:
strzelanie na skupienie do tarczy 30x12 m
z prostoktem w rodku 12x4 m; w maym prosto-
kcie pilot widzia samolot z przodu; wykonywano
2 naloty z planowan odlegoci strzelania od 300
do 100 m, z ktem nurkowania 20-40;
83
strzelanie do kolumny czwrkowej (200 tarcz
piechota w marszu) strzelanie w gb kolumny;
strzelanie prowadzone od 250 do 50 m, z ktem
nurkowania dowolnym; wiczenie wykonywano
dwukrotnie;
strzelanie do 10 grup tarcz lecych po 20 fi-
gur, rozoonych w prostokcie o wymiarze 100x100
m; strzelanie w odlegoci od celu od 300 do 50 m
(kt nurkowania dowolny);
strzelanie do tarczy biaej lub czerwonej 20x20
m; kt strzelania wynosi 80-90; rozpoczcie strze-
lania z odlegoci 1000 m, a zakoczenie 800 m;
wiczenie wykonywane byo dwukrotnie;
strzelanie do rkawa H z przodu z gry; kt
nurkowania wynosi 20-40; koczono strzelanie
100 m od celu (wiczenie powtarzano);
strzelanie do rkawa H z 3/4 z tyu z gry; kt
nurkowania wynosi 20- 40; koczono strzelanie
100 m od celu; wiczenie wykonywano 9 razy;
strzelanie do rkawa H z przodu z gry; kt
nurkowania wynosi ponad 45; koczono strzelanie
100 m od celu; wiczenie wykonywano 4 razy;
strzelanie do rkawa H bezporednio po
przewrocie 3/4 z tyu z gry; kt nurkowania wy-
nosi ponad 20; koczono strzelanie 100 m od celu;
wiczenie wykonywano 2 razy;
strzelanie do rkawa H bezporednio po
przewrocie z przodu z gry; kt nurkowania wyno-
si ponad 20; koczono strzelanie 100 m od celu;
wiczenie wykonywano 4 razy;
strzelanie kluczem samolotw na skupienie do
tarczy prostoktnej o wymiarze 30x15 m z prosto-
ktem w rodku 10x4 m; w maym prostokcie pilot
widzia samolot z przodu; kt nurkowania wynosi
20-40; koczono strzelanie 100 m od celu; wicze-
nie kluczem wykonywano dwukrotnie;
strzelanie trjk samolotw do rkawa H
z przodu z gry, w szyku schodami; kt nurkowania
wynosi ponad 20; koczono strzelanie 100 m od celu;
strzelanie eskadrowym rojem samolotw do
kolumny czwrkowej, skadajcej si z 200 figur
(piechota w marszu); strzelanie wykonywano w gb
kolumny; rj wykonywa lot w szyku schodami; kt
nurkowania wynosi ponad 20; koczono strzelanie
50 m od celu.
Ostateczny sprawdzian pilotau i strzelania po-
wietrznego dla pilotw myliwskich to strzelanie rze-
czywiste w powietrzu, czyli wiczenia doskonalce,
polegajce na tym, e:
Szkolenie rozpoczynano od wiczenia strze-
lanie do 10 grup tarcz.
84 Andrzej Marciniuk
W porwnaniu do pocztkowego okresu szko-
lenia o 50% zwikszono ilo strzela do tarczy bia-
ej i czerwonej.
Powtarzano wszystkie strzelania do rkawa
H oprcz wiczenia strzelanie do rkawa H
bezporednio po przewrocie 3/4 z tyu z gry, kt-
rych liczb zmniejszono o poow.
Wykonywano strzelanie trjk samolotw
do rkawa H z przodu z gry w szyku schodami
(zwikszono o dwa dodatkowe porwnujc z pro-
gramem szkolenia pocztkowego).
Wprowadzono do programu strzelanie trjk
samolotw do rkawa H 3/4 z tyu z gry, w szy-
ku schodami. Kt nurkowania wynosi ponad 20.
Koczono strzelanie w odlegoci 100 m od celu.
wiczenie wykonywano trzykrotnie.
Tytuem prby wprowadzono strzelanie do r-
kawa H z przodu z dou (2 wiczenia). Koczono
strzelanie w odlegoci 100 m od celu.
Od 1937 r. zwikszono ilo strzela do rkaww
H z uyciem amunicji. Byo to moliwe, gdy kady
z pukw lotniczych mia swoj strzelnic lotnicz.
Jeeli w 1931 roku zaplanowano dla pilotw myliw-
skich 7 takich strzela pojedynczym samolotem
to od 1937 r. wykonywano ich 16 (w tym 2 strzela-
nia trjk samolotw).
Z 6 do 9 wzrosa ilo strzela ostrych do celw
ziemnych. Zmniejszono jednak ilo amunicji prze-
znaczonej na te wiczenia dla pilota z 50 do 30 na-
boi (a w przypadku strzelania rojem do 20 naboi).
Wzbogacono wiczenia ze strzelania fotograficz-
nego technicznego pilotw myliwskich i liniowych:
strzelaniem z odlegoci 400 200 m do celu
(w terenie) o wyranych zarysach (dwukrotnie),
strzelaniem z odlegoci 100-300 m do samolo-
tu liniowego leccego prostopadle do kierunku lotu
(dwukrotnie), skonie do kierunku lotu, w krzy-
winie lotu.
Od maja 1939 roku do pukw lotniczych spy-
ny Zarzdzenia szczegowe w myl wytycznych
dowdcy lotnictwa na okres letni 1939 r.. Wytyczne
te pozwoliy doskonali wyszkolenie personelu lata-
jcego przewidzianego Instrukcj wyszkolenia lot-
nictwa z 1937 r. Zmieniy one metodyk szkolenia
pilotw myliwskich w powietrzu. Wytyczne m.in.
nakazyway w zakresie wyszkolenia indywidualnego
i nowe: wiczenia w pilotau, wyszkoleniu strzele-
ckim. Piloci wykonywali:
Akrobacj wykonanie ustalonych (wytycznymi)
figur pilotau.
Ldowanie polowe ldowanie w prostokcie
200 x 100 m z wysokoci 400 m.
Ldowanie na punkt ldowanie w prostokcie
300 x 100 m z wysokoci 500 m.
Lot przyziemny lot koszcy na wysokoci
50 m.
Lot nawigacyjny na trasie o dugoci 100 km.
Lot bez widocznoci wg instrukcji lepego pi-
lotau.
Loty nocne trening w startach i ldowaniach
o zmierzchu, o wicie, w noce jasne i ciemne. Loty te
piloci wykonywali par, a pniej kluczem.
Wyszkolenie strzeleckie pilotw myliwskich
zwizane byo z wykonaniem wicze:
Celowania do rkawa H samolotu ataku-
jc z przodu, z gry, z przodu z dou, z tyu z dou,
z tyu z gry. Kt ataku wynosi od 20 do 60. Cel
lecia na wysokoci 800 m, po trasie dugoci 4 km,
z prdkoci 200 km/godz.
Celowania do ziemi z lotu na maej wysoko-
ci wykonywano fotostrzelanie. Wykonywano je od
wysokoci 200 m z ktem nalotu od 30 do 60. Wy-
prowadzenie samolotu z lotu nurkowego odbywao
si na wysokoci 50 m. Drugie wykonywane wi-
czenie to fotostrzelanie z lotu nurkowego. Pocztek
wykonania wiczenia 1000 m, kt ataku 60-90.
Wyprowadzenie z ataku odbywao si na wysokoci
600 m. Celowano do tarczy o wymiarze 20x20 m.
Walki powietrznej (zakazano stosowanie akro-
bacji), ktr toczyli dwaj piloci na wysokoci od 1500
do 500 m.
Piloci wykonywali m.in. wiczenia z koowania
grup 9 samolotw i lotem w szykach 9 samolo-
tw. Wytyczne nakazyway wykonanie innych zada
i wicze na ziemi i w powietrzu kluczem, eskadr
i dywizjonem. Wykonywano m.in.:
a) koowanie bojowe i start (wykonywano na
lotniskach polowych);
b) ldowania polowe w szyku;
c) lot bojowy trening pilota w utrzymaniu sa-
molotu w szyku, wiczenie si w obserwacji nieprzy-
jaciela, wiczenia w atakowaniu nieprzyjaciela;
d) walki powietrzne i wiczono atak z szyku na
cel, ktrym by samolot myliwski i samolot bom-
bowy, transportowy (wiczono wzajemn oson
obserwacji nieprzyjaciela i cigo ognia).
Podobne zarzdzenia dotyczyy przygotowania
do walki pozostaych rodzajw lotnictwa. Z przyto-
czonych treci dotyczcych szkolenia personelu la-
tajcego do walki w latach 1937-1939 wynika ogrom
 Szkolenie polskiego personelu latajcego do walki w latach 19371939 85

zada zrealizowanych przez skromne w stosunku
do lotnictwa niemieckiego, czy radzieckiego lot-
nictwo polskie.
Uwarunkowania techniczne, niedoskonaoci
w dowodzeniu polskim lotnictwem we wrzeniu
1939 r. nie pozwoliy na pene wykorzystanie umie-
jtnoci prowadzenia walki z przeciwnikiem. Kilka
miesicy pniej polski personel latajcy, walczc we
Francji i w bitwie o Angli, potwierdzi skuteczno
naszego przedwojennego systemu szkolenia i przy-
gotowania do walki.
Wysiek szkoleniowy w przygotowaniu polskiego
personelu latajcego w latach 1937-1939 by impo-
nujcy. Bdzie on dalej mg by wnikliwie anali-
zowany, gdy historycy prowadzcy badania dziejw
naszego lotnictwa bd mogli zapozna si z roz-
proszonymi dokumentami dotyczcymi szkolenia
lotniczego w archiwach krajowych i zagranicznych
oraz relacjami i wspomnieniami onierzy Polskich
Si Powietrznych na Zachodzie.
Dotychczasowe badania w Szkole Orlt, doty-
czce szkolenia lotniczego przed wojn i w okresie
powojennym zapocztkowane zostay przede wszyst-
kim przez .p. gen. bryg. Jana Celka, a kontynuowane
byy przez ppk. dr. Andrzeja Przedpeskiego, ppk.
dr. Romana Kozowskiego, ppk. mgr. Romana Saa-
siskiego, pk. dypl. pil. Andrzeja Majewskiego, pk.
nawig. dr. Jzefa Zieliskiego, pk. Tadeusza Krzst-
ka, .p. ppk. Zbigniewa Fijakowskiego.
W Katedrze Nauk Oglnoksztaccych Wydziau
Lotnictwa Wyszej Szkoy Oficerskiej Si Powietrz-
nych kontynuowane s badania dotyczce historii
ksztacenia lotniczego przez autora artykuu, wy-
korzystujce dotychczasowy dorobek wspomnia-
nych oficerw. Rozpoczto rwnie badania archi-
walne w poszukiwaniu dokumentw dotyczcych:
organizacji, przebiegu i programw ksztacenia
kadr lotniczych w Szkole Orlt i w jednostkach
lotniczych. Badania s prowadzone w Centralnym
Archiwum Wojskowym i Archiwum Akt Nowych.
Dziki pomocy wczesnego Dyrektora Centralnego
Archiwum Wojskowego absolwenta naszej uczelni
komandora nawigatora doktora Waldemara Wjci-
ka i obecnego Dyrektora Pana dr. Czesawa Andrzeja
aka w poszukiwaniu i udostpnianiu Szkole Orlt
dokumentw dotyczcych szkolenia lotniczego mog
z nich korzysta nauczyciele akademiccy, studenci
podchorowie, kadra oficerska i podoficerska kur-
sw przeszkolenia. Utworzenie Archiwum Szkoy
Orlt przyspieszy prace nad gromadzeniem i opra-
cowaniem dokumentacji szkolenia lotniczego od
1918 roku..

Bibliografia
Celek J.: Wysza Oficerska Szkoa Lotnicza. Warsza- Malak E.: Administrowanie w lotnictwie polskim
wa 1978. 1926-1939. Toru 2005.
Czmur S.: Walka o panowanie w powietrzu. War- Przedpeski A.: Lotnictwo w myli oglnej II Rzeczy-
szawa 1988. pospolitej. Toru 2001.
Czy mogli da wicej. Dzieje 13. promocji SPL w Db- Wyszczelski L.: Historia polskiej myli wojskowej.
linie. Londyn 1988. Warszawa 2001.
Lotnictwo polskie w wojnie obronnej 1939 r. Materiay
z konferencji naukowej. Dblin 2000.

Przypisy
1 6
Instrukcja wyszkolenia lotnictwa, Warszawa 1937. Tame.
2 7
Tame. Tame.
3 8
Tame. Tame.
4 9
Tame. Tame.
5 10
Tame. Tame.

Jerzy B. Cynk
Wielka Brytania
BURZLIWE KOLEJE ANGIELSKO-POLSKIEJ
UMOWY LOTNICZEJ 1940 -1946
Polskie Siy Zbrojne walczyy dzielnie u boku
Aliantw Zachodnich przez ponad pi lat. Celem tej
walki bya pomoc aliantom w obronie ich wolnoci
oraz przywrcenie wolnoci wasnej ziemi ojczystej,
rozdartej przez dwch bezlitosnych wrogw: Niemcy
i Rosj, przysigajcych sobie cakowite zniszczenie
Narodu Polskiego. Haniebny traktat jataski, gwa-
ccy Polsko-Angielski Ukad Wzajemnej Pomocy
z 25 sierpnia 1939 r., pozbawi Polakw prawdziwej
wolnoci, do ktrej tak uparcie dyli.
Polskie Siy Powietrzne dokonay szczeglnego
wkadu do wysiku wojennego aliantw, przyczynia-
jc si do ich zwycistwa. Chocia we wrzeniu 1939 r.
lotnictwo liczyo zaledwie niecae 2% si zmobilizowa-
nego wojska polskiego, niemal 80% lotnikw zdoao
ewakuowa si gwnie do Rumunii. Prawie wszy-
scy z nich przedostali si ostatecznie do Francji, wst-
pujc w szeregi odradzajcej si armii polskiej pod
dowdztwem gen. Wadysawa Sikorskiego. Wielka
liczba lotnikw polskich przybyych do Francji za-
skoczya Francuzw i Anglikw, ktrzy pocztkowo
mieli rne zastrzeenia co do ich wartoci bojowej.
Rzd Polski na Uchodctwie wyraa ycze-
nie skoncentrowania caego lotnictwa polskiego
w jednym kraju, preferujc Wielk Brytani, lecz na
trjstronnej konferencji w Paryu 25 padziernika
1939 r. Anglicy wyrazili zgod na przyjcie tylko
2300 lotnikw polskich, oferujc utworzenie dwch
polskich dywizjonw bombowych z dwoma dalszy-
mi jako rezerwa. Pierwsza grupa lotnikw polskich
przybya do Eastchurch w Anglii 8 grudnia 1939 i do
odpowiedniego szkolenia polskich zag bombowych
przystpiono w Hucknall 1 kwietnia 1940 r..
Byskawiczna klska Holandii, Belgii i Francji,
posiadajcej najwiksz armi w Europie, drama-
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
tycznie zmienia sytuacj i uwiadomia Anglikom
prawdziwe znaczenie wrzeniowej walki Polakw,
opierajcych si samotnie przez 35 dni szturmowi
Niemiec z zachodu i sprzymierzonych z nimi Rosjan
ze wschodu. Winston Churchill, ktry po upadku
Francji, owiadczy gen. Sikorskiemu: Jestemy teraz
zjednoczeni na dobre lub na ze, twardo odrzuci 19
sierpnia publiczne wezwanie Hitlera do zaprzestania
wojny. Oferta Hitlera, chccego jak najprdzej za-
koczy dziaania na zachodzie, zostaa poprzedzona
niemieck prb zastraszenia Anglikw odciciem
ich drg zaopatrzenia przez nasilenie operacji mor-
skich i szczeglnie lotniczych przeciw egludze na ka-
nale La Manche i instalacjom portowym, podjt 10
lipca. Data ta zostaa przyjta przez og historykw
za pocztek Bitwy o Angli. Przygotowan w tym
czasie inwazj wyspy Hitler uwaa za moliw, je-
li panowanie w powietrzu zostanie osignite1.
Wzmocnienie Fighter Command (Lotnictwa My-
liwskiego) stao si wic w lipcu najpilniejsz potrze-
b RAF-u. Szereg polskich pilotw przybyych wcze-
niej do Anglii, w ramach pierwotnej umowy, uzyskao
przeniesienie do Fighter Command na wasn prob
ju wiosn 1940 r. i rozpoczo trening myliwcw,
a pierwszych czterech przyczyo do brytyjskich
dywizjonw myliwskich 16 lipca. Trzy dni pniej
F/O (por.) Antoni Mostowicz sta si pierwszym Po-
lakiem, ktry stoczy zwycisk bitw powietrzn
nad Angli. Zgin 11 sierpnia, bdc rwnie pierw-
szym Polakiem, ktry poleg w Bitwie o Angli.
Pierwsze cztery polskie dywizjony dwa bom-
bowe i dwa myliwskie zaczy formowa si
w lipcu 1940 r., a sze kolejnych powstao przed
kocem roku. RAF przydzieli im numery 300 do
309. Cztery dalsze polskie dywizjony myliwskie,
88 Jerzy B. Cynk
numery od 315 do 318 wcznie, zostay zorgani-
zowane pniej. Pierwszymi polskimi jednostka-
mi lotniczymi, jakie osigny gotowo bojow,
by 302 Poznaski Dywizjon Myliwski, uznany
za operacyjny z dniem 15 sierpnia 1940 r. i 303
Warszawski Dywizjon Myliwski im. Tadeusza
Kociuszki, uznany za operacyjny 31 sierpnia.
303 Warszawki Dywizjon Myliwski, bazowany
w Northolt, zosta wczony do No.11 Fighter Group
(11 Grupy Myliwskiej), ktrej powierzono obron
najwaniejszych sektorw poudniowo-wschodniej
Anglii cznie z Londynem. Liczni brytyjscy ofice-
rowie RAF-u nie kryli swoich zastrzee co do sen-
sownoci przydzielenia Polakw do tak wymagaj-
cego zadania po krtkim tylko treningu, szczeglnie
wobec trudnoci jzykowych i koniecznoci bliskiej
wsppracy z wysoce zaawansowanym systemem na-
prowadzania radiowego. Polacy natomiast, weterani
kampanii polskiej i francuskiej, rwali si do boju,
patrzc z ziemi z desperacj na gwatowne walki po-
wietrzne szalejce nad ich gowami.
30 sierpnia, gdy 303 Dywizjon odbywa ru-
tynowy lot wiczebny, jeden z pilotw, F/O (por.)
Ludwik Paszkiewicz, dostrzeg szalejc w oddali
bitw powietrzn, o czym natychmiast zameldowa
przez radio prowadzcemu dywizjon angielskiemu
dowdcy, S/Ldr Kelletowi. Nie otrzymujc od niego
adnej odpowiedzi, odlecia samotnie w kierunku
rozpoznanego nieprzyjaciela i po krtkiej walce ze-
strzeli Messerschmitta Bf 110. Kellet nie pozwoli
innym pilotom lecie za Paszkiewiczem, majc na
wzgldzie brytyjskie Blenheimy wiczce z dywizjo-
nem, ktre winny by ubezpieczane przeze w dro-
dze powrotnej do bazy. Paszkiewicz otrzyma, po
wyldowaniu, surow nagan za niesubordynacj
i rwnoczenie gratulacje z powodu jego pierwszego
zwycistwa, ktre stao si take pierwszym zwyci-
stwem polskiego dywizjonu. Kellet uzna, e nie-
cierpliwi Polacy nie powinni by duej wstrzymy-
wani od walki i na jego rekomendacj 303 Dywizjon
zosta uznany za operacyjny ju nastpnego dnia.
Bitwa o Angli wchodzia wtedy w rozstrzygajc
faz i przy stratach pilotw myliwcw sigajcych
25% rozporzdzanego stanu, Polacy byli teraz po-
trzebni jak nigdy dotd.
Rosnce w szybkim tempie zwycistwa 303 Dy-
wizjonu zaczy budzi coraz wiksze podejrzenie
G/Cpt Stanley Vincenta, dowdcy bazy Northolt,
ktry poleci swemu oficerowi wywiadowczemu
traktowanie zestrzele zgaszanych przez Polakw
ze szczegln rezerw. Chcc si samemu przeko-
na jak jest naprawd, Vincent wkrtce zdecydowa
si polecie osobicie za Polakami na zadanie. To co
zobaczy na 21 000 stp, pozostao mu na zawsze
w pamici. Widzia jak silna formacja leccych
w zwartym szyku Dornierw rozpada si pod niemal
samobjczym atakiem dwch polskich Hurricanw,
nagle nurkujcych niemal do zderzenia na prowa-
dzce bombowce, a reszta dywizjonu przechwytu-
je rozpraszajce si samoloty wroga w doskonale
skoordynowanym ataku, otwierajc do nich ogie
z odlegoci zaledwie kilkunastu jardw i nie dajc
Vincentowi w ogle szansy na wczenie si do ak-
cji. Powrciwszy do Northolt, Vincent owiadczy
swojemu inteligentowi2 Na Boga, oni naprawd
to robi, to nie adna imaginacja.
We wrzeniu 1940 r., pierwszym miesicu dzia-
a bojowych 303 Dywizjon, Air Ministry oficjalnie
przypisao mu pewne zniszczenie 108 i samolo-
tw nieprzyjacielskich, co od razy wysuno go na
pierwsze miejsce w tabeli zwycistw, obejmujcej
58 dywizjonw myliwskich RAF. Dowdca Fighter
Command, ACM (gen. broni) Sir Hugh Dowding,
potwierdzi to publicznie, owiadczajc: Pierwszy
polski dywizjon (303) w 11 Grupie w cigu jednego
miesica zestrzeli wicej Niemcw ni jakakolwiek
jednostka brytyjska w tym samym czasie. W okresie
caej Bitwy o Angli do koca padziernika 1940 r.
dywizjonowi zaliczono zniszczenie 126 samolo-
tw wroga, co czynio go najskuteczniej walczc
jednostk RAF wrd 66 dywizjonw myliwskich
biorcych w niej udzia.
Polski wkad do zwycistwa w tej bitwie mia za-
sadnicze znaczenie. Wrd 2927 pilotw myliwskich
biorcych w niej udzia, znajdowao si 145 polskich
pilotw3 sucych w dwch polskich i kilkunastu
brytyjskich dywizjonach, co stanowio niecae 5%
stanu personalnego. Polakom tym, przedstawiaj-
cych najliczniejsz grup narodowociow z poza
Anglii i Wsplnoty Brytyjskiej, przyznano oficjal-
nie zestrzelenie 203 i maszyn nieprzyjacielskich,
czyli 7 i wszystkich odniesionych wtedy zwycistw
procentowo o poow wicej ni pozostaym.
W kocowych fazach bitwy, prawie co dziesity pilot
w 11 Grupie Myliwskiej, ponoszcej gwny ciar
walk, by Polakiem.
Zaraz po wojnie, zesp angielskich badaczy stu-
diujcych zdobyte dokumenty niemieckie stwierdzi,
e rzeczywiste straty Luftwaffe w czasie Bitwy o An-
gli wynosiy 1733 samoloty cakowicie zniszczone,
czyli 64%, 2692 zestrzele oficjalnie przypisanych
brytyjskiej obronie przez Air Ministra w czasie
wojny. Polskie zwycistwo, obnione w tej samej
skali, wyraaoby si sum 131 zestrzelonych wro-
 Burzliwe koleje angielsko-polskiej umowy lotniczej 1940-1946
gw. Debaty dotyczce prawdziwej liczby samolo-
tw utraconych przez Luft waffe maj tylko warto
scholarystyczn. Natomiast rezultatem bitwy o ka-
pitalnym znaczeniu by fakt, e straty Luftwaffe byy
dostatecznie wysokie aby uniemoliwi jej zdobycie
panowania w powietrzu, a tym samym zmusi Niem-
cw do rezygnacji z inwazji wyspy. Nie mona mie
wtpliwoci co do tego, e ta pierwsza przegrana
niezwycionej dotd, wszechpotnej niemieckiej
machiny wojennej fundamentalnie zmienia dal-
szy przebieg II wojny wiatowej. Wszyscy historycy
uznaj, e margines przewagi RAFu w tej bitwie by
niezmiernie wski. Mona przyjmowa bez kozery,
e to wanie Polacy przechylili szal zwycistwa na
stron aliantw, zasilajc zdziesitkowane dywizjony
brytyjskie pilotami w najbardziej krytycznym mo-
mencie bitwy i walnie przyczyniajc si do wynisz-
czenia Luft waffe swoimi zwycistwami.
Sukcesy polskich myliwcw przymiy dziaania
dwch polskich dywizjonw bombowych nr 300
i 301 ktre weszy do akcji w poowie wrzenia
bombardujc zgromadzone w portach niemieck flo-
t inwazyjn. W kwietniu 1941 r. doczyy do nich
dwa kolejne polskie dywizjony bombowe, 304 i 305.
RAF, przechodzc w tym czasie do ofensywy, nasila
dziaania bombowe, w ktrych cztery polskie dywi-
zjony uzbrojone w Wellingtony, odgryway poczesn
rol. W 1941 r. wykonay one 1350 samolotozada
okupionych strat 209 lotnikw polegych lub wzi-
tych do niewoli.
Kiedy ACM Sir Arthur Harris pniej noszcy
przezwisko Bomber Harris, obj dowdztwo Bom-
ber Command w lutym 1941 r., polskie Wellingtony
stanowiy 16% rozporzdzanej przez niego siy bom-
bowej. Harris dokona wielkiej rozbudowy lotnictwa
bombowego i w czerwcu 1942 r. przypuci pierwszy
nalot 1000 bombowcw na Rzesz, ktrego celem
bya Kolonia. W tej olbrzymiej operacji wzio udzia
101 polskich zag z czterech polskich dywizjonw
i orodkw szkoleniowych. Po nalocie gen. Sikorski
otrzyma depesz od Sekretarza Stanu Lotnictwa,
sir Sinclaira o nastpujcej treci: Rogal air Force
nauczy si podziwia mstwo, si i skuteczno jego
polskich aliantw. W tej operacji pokazali oni znw
swj znakomity wkad do akcji Jestemy wdziczni
Panu i Polsce za te grone dywizjony.
Rok 1942 by dla polskich dywizjonw bombo-
wych okresem maksymalnego wysiku i olbrzy-
mich strat, przynoszcych redni ubytek jednego
lotnika na osiem lotw bojowych. W toku prawie
3000 samolotozada, ponad 300 czonkw ich zag
ponioso mier, a 91 dostao si do niewoli. Straty
89
na tak skal, przy braku uzupenie, powodoway
postpow erozj polskiej siy bombowej i wymaga-
y radykalnych rozwiza. W 1942 r. 304 Dywizjon
zosta przeniesiony do Lotnictwa Obrony Wybrzea,
ktre ponosio znacznie mniejsze straty, za w kwiet-
niu 1943 r. 301 Dywizjon zosta czasowo rozwiza-
ny, a z jego pozostaych zag sformowano Polsk
Eskadr C 138 Dywizjonu do Zada Specjalnych,
zaopatrujcego podziemne ruchy oporu w okupo-
wanych krajach Europy.
Gen. Sikorski pragn nawiza czno lotnicz
z Polsk i przystpi do wspierania polskiego ruchu
oporu jeszcze przed kocem 1939 roku, ale wielkie
problemy techniczne i trudnoci ze znalezieniem
samolotw o odpowiednim zasigu opniay rea-
lizacj jego zamiarw, a nasi alianci spraw dywersji
nie byli jeszcze wtedy zupenie zainteresowani. Dwa
transatlantyckie samoloty komunikacyjne Lock-
heed L14 PLL LOT, ktre przyleciay na zachd,
mogy nadawa si do tego celu po modyfi kacjach.
Anglicy robili jednak wszystko co w ich mocy, aby
odkupi od Polakw owe samoloty dla wasnych
linii lotniczych, co im si ostatecznie udao. Ce-
lowo opniali przerbk pierwszego Lockheeda,
oferujc Polakom w zamian dwa Wellingtony, cho
doskonale wiedzieli, e bombowce te nie dysponuj
zasigiem umoliwiajcym wykonanie sprecyzowa-
nych zada.
Anglicy zaczli docenia znaczenie dziaa dy-
wersyjnych w okupowanej Europie, dopiero po upad-
ku Francji. Ich dyskusje z Polakami prowadziy do
zapowiedzi pierwszych zrzutw agentw do Polski ze
specjalnie przystosowanych do tego przestarzaych
bombowcw Whitley, powolnych, lecz o zadawalaj-
cym zasigu. Pierwszy Whitley by gotw do podjcia
takiego zadania w lutym 1941, ale jego angielski pilot
zgubi si w drodze do placwki odbiorczej i dokona
lepego zrzutu w miejscu odlegym o okoo 170 km
od zamierzonego. Agenci ostatecznie dotarli do swo-
ich kontaktw, ale wszystkie zasobniki przepady.
Loty do Polski moliwe byy jedynie w ciemnociach
nocnych i dusze dni uczyniy Whitleye niezdolne
do tych operacji.
Polacy, zniecierpliwieni sytuacj, zaczli roz-
waa moliwo sformowania niezalenej polskie
eskadry do zada specjalnych, wyposaonej w ame-
rykaskie samoloty dalekosine. Gen. Sikorski po-
ruszy t spraw w czasie rozmw z Prezydentem
Roosveltem w marcu 1941 roku, ktry ustosunkowa
si pozytywnie do jego propozycji. Polacy podjli ro-
kowania o zakup 12 czterosilnikowych Liberatorw,
90 Jerzy B. Cynk
ale Brytyjczycy zablokowali bezporednie dostawy
tych samolotw do Polskich Si Powietrznych.
W czerwcu 1941 r. Anglicy, ulegajc naciskom
amerykaskim, zgodzili si na utworzenie polskiej
dwusamolotowej sekcji do zada specjalnych, ktra
pniej miaa by rozbudowana do szeciu samolo-
tw. Nie przydzielili jej jednak Liberatorw, ktrych
nie mieli pod dostatkiem, lecz znacznie ustpujce
im Halifax, dostarczajc pierwszy z nich w kocu
padziernika. Polska zaoga odbya nim pierwszy
lot do kraju w nocy 7 listopada. Samolot dokona
udanego zrzutu na placwk, ale wskutek wielkie-
go oblodzenia utraci szybko w drodze powrotnej
i zacz zuywa wielkie iloci paliwa, co zmusio
zaog do przymusowego ldowania w Szwecji. Dru-
gi Halifax przyby do polskiej sekcji w grudniu i do
koca kwietnia 1942 r. wykona 10 lotw do Polski,
trwajcych rednio po 12 godzin kady. Cztery z nich
byy w peni udane, trzy zaogi dokonay zrzutw
na lepo, a trzy zada nie wykonay, co wiadczyo
o trudnociach jakie loty te przedstawiay. Krtsze
noce zmusiy do ich przerwania. Nastpny okres
zrzutw, trwajcy od wrzenia 1942 r. do kwietnia
1943 r., obj 63 zadania, z ktrych 43 zostay uwie-
czone powodzeniem.
W 1942 r. Anglicy zaczli rozwaa moliwo
inwazji na Francj i zdecydowali wykona prbny
desant pod Dieppe, opatrzony kryptonimem Ope-
racja Julilee. Akcja ta wymagaa wielkiego nasile-
nia dziaa lotniczych, w ktrych wzio udzia
58 dywizjonw alianckich i doprowadzia do jednej
z najwikszych bitew powietrznych RAFu. Piciu
uczestniczcym w niej polskim dywizjonom zaliczo-
no 15 i zwycistw, co stanowio 17% wszystkich
samolotw niemieckich uwaanych wtedy za znisz-
czone na pewno. Dywizjony te zostay znowu oficjal-
nie uznane za najskuteczniejsze alianckie jednostki
myliwskie, a RAF podkrela znakomity profesjona-
lizm polskich pilotw. Wiosn 1943 roku legendarna
Polska Ekipa Myliwska w Tunezji, zwana popularnie
Cyrkiem Skalskiego, uzyskaa rwnie najwiksz
ilo zestrzele w Afryce. Indywidualnym pilotom
Cyrku RAF oferowa pniej stanowiska dowd-
cw w angielskich dywizjonach.
Rok 1943 charakteryzowa si potnym wzro-
stem sowieckiego potencjau bojowego i masowym
zaangaowaniem si amerykaskich si zbrojnych
w Europie, przynis wielkie zmiany polityczne i stra-
tegiczne w obozie alianckim, obniajce rol Wielkiej
Brytanii do trzeciego miejsca. W tym samym czasie
alianci zachodni przystpili do finalizacji planw in-
wazji na Francj Operacja Overlord obejmujcych
formowanie Taktycznych Si Powietrznych (TAF),
w ktrych Polacy chcieli mie liczcy si udzia.
W 1943 roku i w pierwszej poowie 1944 r. pol-
skie dywizjony myliwskie, zorganizowane w trzy
skrzyda myliwskie, prowadziy intensywne dzia-
ania ofensywne przeciw Luft waffe w pnocnej
Europie z doskonaym skutkiem. Dwa dywizjony
bombowe, 300 i 305, uczestniczyy rwnie w ofen-
sywie bombowej, ale 305 Dywizjon we wrzeniu
1943 r. przezbrojony na Mosquity i przeniesiony
do 2 TAFu. W Bomber Command pozostawa
dalej ju tylko 300 Dywizjon, ktry na pocztku
1944 r. otrzyma cikie czterosilnikowe Lancaste-
ry. 304 Dywizjon, wcielony do Dowdztwa Obrony
Wybrzea, odgrywa du rol w Bitwie o Atlan-
tyk, tropic i atakujc niemieckie odzie podwodne.
307 Dywizjon Myliwcw Nocnych, ktry wczeniej
wsawi si dwuletni nocn obron miasta Exeter,
bra take udzia w tej bitwie, patrolujc Zatok
Biskajsk.
W okresie ostatecznych przygotowa inwazyj-
nych, szereg polskich starszych oficerw lotnictwa
otrzymao zaproszenie do udziau w pracach sztabo-
wych 2 TAFu. Dowdztwo 18. Sektora Myliwskie-
go w Norholt zostao przekazane polskim oficerom
i Baza Northolt staa si znana w angielskich koach
lotniczych jako Maa Polska Anglia. W czasie
rozpoczcia operacji Overlord dwa trzydywizyjne
polskie skrzyda myliwskie nr 131 i 133 oraz
305 Lekki Dywizjon Bombowy wchodziy w skad
2 TAFu uczestniczcego w inwazji. Ponadto 303 Dy-
wizjon Myliwski, 300 Dywizjon Bombowy i 304
Dywizjon Obrony Wybrzea stanowiy jej wsparcie
dodatkowe. Polskie myliwce zaangaowane byy
w tych dziaaniach bardzo intensywnie, a same tyl-
ko 131 Skrzydo do koca czerwca wykonao 1943
loty bojowe o cznym czasie 4200 godzin, staczajc
wiele trudnych i wyczerpujcych bitew powietrznych
uwieczonych duymi sukcesami, lecz okupionych
rwnie dotkliwymi stratami.
Bez wzgldu na Operacj Overlord, RAF za-
trzyma 40 dywizjonw myliwskich, w tym cztery
polskie, do obrony Wielkiej Brytanii przed spodzie-
wan kontrofensyw Luft waffe, ktra rozpocza si
w nocy 12 czerwca, przyjmujc form ataku bomb
latajcych V-1. Pierwszych 11 bomb latajcych V-
1 zostao zestrzelonych przez Fighter Command
16 czerwca i zniszczenie dwch z nich zaliczono sier.
Stanisawowi Domaskiemu, latajcemu w angiel-
skim 3 Dywizjonie Myliwskim. Domaski ponis
mier cztery tygodnie pniej, bdc zestrzelonym
przez angielsk artyleri przeciwlotnicz podczas
 Burzliwe koleje angielsko-polskiej umowy lotniczej 1940-1946
pocigu za V-1 nad hrabstwem Sussex. Trzy polskie
dywizjony 306, 315 i 316 zwalczajce bomby la-
tajce, zestrzeliy ich 189, czyli 20% wszystkich V-1
zniszczonych przez Fighter Command.
Niemiecki odwrt na froncie wschodnim i in-
wazja Francji spowodoway zwikszenie nasilenia
zbrojnej dziaalnoci polskiego podziemia. Armia
Krajowa rozpatrywaa rne opcje powstania, cznie
z powstaniem oglnopolskim, powstaniem w War-
szawie i akcjami regionalnymi i ju na pocztku
1944 roku podja operacj Burza na wschodnich
terenach kraju. Polska, wykluczona ju ze strategicz-
nych planw aliantw zachodnich, znajdowaa si
w tym czasie w najbardziej niekorzystnej sytuacji
politycznej od wybuchu wojny. Odkrycie masowych
grobw polskich oficerw w Katyniu, pomordowa-
nych przez Sowietw, doprowadzio do zerwania pol-
skich stosunkw dyplomatycznych z Rosj, a mier
gen. Sikorskiego w Gibraltarze pozbawia Polakw
najbardziej znanego i szanowanego polskiego ma
stanu w wolnym wiecie. Anglicy, usilnie zabiega-
jcy o wzgldy Rosjan, zupenie zlekcewayli spra-
w Katynia i wprowadzili ostr cenzur wszystkich
rodkw masowego przekazu, nie pozwalajc na po-
dawanie do wiadomoci publicznej niczego, co So-
wieci mogliby uwaa za obraliwe czy nawet tylko
nieprzychylne.
Jednoczenie wielka aktywno polskiego pod-
ziemia budzia coraz wiksze uznanie Brytyjczy-
kw, a raporty polskiego wywiadu dotyczce taj-
nych niemieckich broni rakietowych zaczy mie
dla nich ogromne znaczenie. Wszystko to, w po-
czeniu z dowiadczeniami zdobytymi w cichociem-
nych lotach do Polski i doskonalszymi samolotami,
wpyno na powzicie ambitnego planu rozszerze-
nia operacji lotniczych do Polski w nowym sezonie,
od wrzenia 1943 r. do lipca 1944 r. Plan ten obej-
mowa zrzut 800 agentw i 200 ton zaopatrzenia,
ale dotkliwy brak zag ograniczy rozbudow pol-
skiej eskadry specjalnego przeznaczenia do szeciu
samolotw, cho jej wyposaenie objo wreszcie
dugo oczekiwane Liberatory. Eskadra ta zostaa
przesunita do Campo Casale koo Brindisi we
Woszech, co pozwalao jej na loty do Polski po-
udniow tras, korzystniejsz od uywanej dotd
tras pnocn, omijajc Dani i Szwecj. Opera-
cje eskadry miay uzupenia samoloty brytyjskie
i amerykaskie. Loty do Polski wzrosy szczeglnie
w kwietniu 1944 r., obejmujc 132 starty i ponad
100 dokonanych zrzutw. Trzy najbardziej ryzy-
kowne operacje, zwane mostem powietrznym,
pocigay za sob tajne nocne ldowanie w oku-
91
powanej Polsce. Podczas trzeciej z nich, 26 lipca
1944 r., kluczowe czci rakiety balistycznej V-2,
zdobytej i rozmontowanej przez Armi Krajow,
zostay pomylnie przewiezione do Anglii.
Pomimo tego, stosunek Brytyjczykw do operacji
polskiego podziemia ulega cigym zmianom, uwa-
runkowanym ich wasnym interesem i koniunktur
polityczn. Polacy nie potrafili jednak ustosunkowa
si racjonalnie do zaistniaej sytuacji. Nie uprzedzi-
li Anglikw o spodziewanym wybuchu powstania
w Warszawie i decyzj jego rozpoczcia pozostawili
cakowicie w rkach gen. Bora Komorowskiego, nie
ostrzegajc go przy tym, e dostateczne zaopatrywa-
nie powstacw z powietrza w tych okolicznociach
jest bardzo wtpliwe. Nawet polska eskadra specjal-
nego przeznaczenia w Brindisi, majca wtedy tylko
sze zag gotowych do akcji i adnych zapasowych,
nie zostaa zawczasu powiadomiona o walce o War-
szaw, cho gen. Sosnkowski bawi wtedy we Wo-
szech na inspekcji 2. Korpusu.
Idca ze wschodu Armia Czerwona osigna
przedpola Warszawy Pragi w kocu lipca, a radio ko-
munistyczne zaczo nawoywa wszystkich Polakw
w Warszawie do chwycenia za bro, cho wojska ro-
syjskie nie nawizay adnego kontaktu z Armi Kra-
jow. Gen. Br-Komorowski, nie majcy poprawnego
rozeznania sytuacji taktycznej, wyda rozkaz rozpo-
czcia powstania 1 sierpnia o godz. 17.00, pragnc
wyzwoli stolic przed wkroczeniem Rosjan. Armia
Czerwona wstrzymaa wtedy gwny nacisk na War-
szaw, pozwalajc Niemcom na unicestwienie miasta
i Armii Krajowej, ktra stanowia najwiksz prze-
szkod do zupenej dominacji Polski przez Sowiety.
W ten sposb, mimo miertelnych zmaga dwch
dawniejszych partnerw, Niemiec i Rosji, duch paktu
Ribbentrop-Mootow z 1939 r., stawiajcy sobie za
cel absolutne zniszczenie Polski, ody na nowo.
Eskadra do zada specjalnych bya zupenie za-
skoczona desperackim wzywaniem natychmiasto-
wej pomocy przez walczc Warszaw noc z 2 na
3 sierpnia. Nastpnej nocy siedem polskich i siedem
brytyjskich zag szykowao si do startu nad War-
szaw, ale AM (gen. dyw.) Slessor, obawiajc si wiel-
kich strat nad walczc stolic, skierowa wszystkie
samoloty na inne placwki odbiorcze w Polsce. Czte-
ry polskie zaogi nie usuchay nowego rozkazu i do-
konay udanych zrzutw na Warszaw, nie ponoszc
strat. Za zaogi RAF, udajce si do innych miejsc,
dowiadczyy olbrzymich strat od bardzo aktywnych
niemieckich myliwcw nocnych, ktre zestrzeliy
cztery z nich. Wobec zamania rozkazu przez Po-
lakw i strat brytyjskich AM Slessor natychmiast
92
wstrzyma wszystkie operacje do Polski. Rozkaz ten
wywoa ostre starcia midzy rzdem polskim i bry-
tyjskim, cznie z interwencj gen. Sosnkowskiego,
ktry powrci do Londynu dopiero 6 sierpnia.
8 sierpnia Anglicy zezwolili ochotniczym polskim
zaogom na wznowienie lotw do Warszawy. 11 sierp-
nia Churchill przyby do Neapolu i na jego osobisty
rozkaz trzy dywizjony Liberatorw jeden brytyjski
i dwa poudniowoafrykaskie zostay skierowane
do pomocy powstacom warszawskim. W cigu na-
stpnych czterech nocy brytyjskie i poudniowoafry-
kaskie zaogi wykonay 64 loty do Warszawy przy
stracie 14 z nich, a polskie zaogi 17 lotw, przy stra-
cie dwch. Wielki ten wysiek przyszed jednak zbyt
pno aby wpyn na przebieg powstania. czna
liczba lotw do walczcego miasta i ssiadujcej z nim
Puszczy Kampinoskiej wynosia w sierpniu 138,
z czego 86 zrzutw uwaanych byo za pomylne.
W pierwszym tygodniu wrzenia polska eskadra
stracia w lotach do Warszawy osiem zag, czyli 80%
stanu etatowego, co zmusio j do przerwania dzia-
a. Rwnoczenie Churchill i Ameryka zwikszyli
nacisk na Stalina, dajc pozwolenia na loty wa-
hadowe do Warszawy z ldowaniem na lotniskach
rosyjskich. Stalin zgodzi si wreszcie na jeden taki
lot i 18 wrzenia 107 amerykaskich fortec lataj-
cych, leccych z eskort myliwsk 51 Mustangw,
dokonao masowego dziennego zrzutu broni i innego
zaopatrzenia na trzy niewielkie enklawy powstacze
walczce jeszcze w miecie. Niestety duy rozrzut
zasobnikw spowodowa, e tylko niewiele ponad
20% z nich trafio do rk powstacw. Samoloty
Armii Polskiej, sformowanej w Rosji, rozpoczy
wtedy rwnie niewielkie nocne zrzuty zaopatrzenia
na placwki powstacze, co tylko przeduyo ago-
ni umierajcej stolicy. Powstacy skapitulowali po
63 dniach heroicznego boju. W czasie walk polego
okoo 200 000 cywilw, a 25% wszystkich budynkw
miejskich lego w gruzach.
Wsparcie lotnicze dla Warszawy przymio inne
operacje Polskich Si Powietrznych, ktre nadal przy-
czyniy si do sukcesw alianckich armii inwazyj-
nych. Ogoszone publicznie 13 lutego 1945 r. uchway
konferencji jataskiej, oddajcej Rosji polskie ziemie
wschodnie zagrabione przez ni w zmowie z Hitle-
rem we wrzeniu 1939 r., wstrzsny onierzami
polskimi walczcymi na Zachodzie, uwaajcymi si
za zdradzonych przez aliantw. Wiadomo ta spo-
wodowaa bunt czci zag 300 Dywizjonu Bombo-
wego, majcego uczestniczy tej nocy w masowym
nalocie na Drezno, ktrego celem bya pomoc Armii
Czerwonej w jej dalszych postpach. Pochodzcy ze
Jerzy B. Cynk
Lwowa P/O (ppor.) nawigator Ferdynand Magierow-
ski pisa: Tej nocy mamy atakowa Drezno jako
wsparcie Armii Czerwonej Zadanie to mamy prze-
prowadzi akurat w chwili, gdy serca nasze krwawi
po kolejnym rozbiorze Polski, dokonanym w Jacie.
Dywizjon ostatecznie wzi udzia w tej kontrower-
syjnej wyprawie, wykorzystujc czonkw zag
zapasowych. Magierowski poleg na polu chway
w akcji nocnej z 23 na 24 lutego. Ostatni wiksz
operacj bojow Polskich Si Powietrznych by nalot
300 Dywizjonu Bombowego, eskortowanego przez
pi polskich dywizjonw myliwskich, na Orle
Gniazdo Hitlera w Berchtesgaden, bdcy bardzo
odpowiednim punktem kulminacyjnym operacji
lotnictwa polskiego z terenu Wielkiej Brytanii.
14 dywizjonw Polskich Si Powietrznych, wal-
czcych w ramach RAFu w latach 1940-1945, wyko-
nao cznie ponad 105 000 lotw bojowych w czasie
294 000 godzin, zapisujc na swoje konto zniszcze-
nie 762 samolotw nieprzyjacielskich oraz zrzucenie
14 700 ton bomb i min na cele wroga. Polski personel
lotniczy w Wielkiej Brytanii liczy 16 459 mczyzn
i 1426 kobiet, z czego 1823 lotnikw czyli 11% po-
lego w akcji.
6 lipca 1945 r. Rzd Brytyjski wycofa uznanie le-
galnemu Rzdowi Polskiemu w Londynie na korzy
reymu komunistycznemu w Warszawie, narzuco-
nego Polsce przez sowiety, nawoujc rwnoczenie
polskich onierzy, lotnikw i marynarzy do powro-
tu do uciemionego kraju, gdzie wielu z nich zosta-
o wkrtce aresztowanych, a pniej skazanych na
mier za rzekome szpiegostwo i zdrad. W czerwcu
1946 r. Polskie Siy Zbrojne, najwierniejszy sprzymie-
rzeniec Anglii od 1949 r., zostay wykluczone z Para-
dy Zwycistwa w Londynie, aby dogodzi Rosjanom.
W grudniu tego roku Polskie Siy Powietrzne, ktre
wielce przyczyniy si pi lat wczeniej do obrony
Wielkiej Brytanii przed armad Luftwaffe, pierwszej
zwyciskiej operacji aliantw w II wojnie wiatowej,
ulegy likwidacji. Rozwizanie ich usuno ostatnie
lady po Rzdzie Polskim na obczynie, bdcym
ostoj wolnych Polakw.
Zupene fiasko amerykasko-brytyjskiej polityki
askawoci wobec Rosji sowieckiej, zmuszajce Polsk
i inne kraje Europy Wschodniej do przyjcia krzyw-
dzcych rozwiza politycznych pozbawiajcych je
suwerennoci, doprowadzio wkrtce do rosyjskiej
blokady Berlina i czterech dekad zimnej wojny. Po-
lacy, sprzymierzecy dla wygody, porzuceni przez
Wielk Brytani po wykonaniu korzystnego dla niej
zadania, odzyskali prawdziw niepodlego dopiero
 Burzliwe koleje angielsko-polskiej umowy lotniczej 1940-1946 93

Przypisy
po 50. latach zmaga z przemoc wrogw, kruszc
posady komunizmu w skali wiatowej.
1
Pierwsza dyrektywa z 2 lipca; druga z 16 lipca, dajca
ukoczenia przygotowa do inwazji (operacja Lew Mor-
ski) do poowy sierpnia 1940.
2
Popularna nazwa oficera wywiadu.
3
Wedug listy lotnikw odznaczonych Klamr Bitwy
o Angli, przyznan wszystkim pilotom ktrzy w czasie jej
trwania (10 lipiec 31 padziernik 1940) wykonali przynaj-
mniej jeden lot bojowy w ramach RAF Fighter Command.
Men of the Battle of britain, Kenneth G. Wynn; Glidden
boks, Norwich, 1989.

prof. dr hab. Tadeusz Kmiecik
Wysza Szkoa Menaderska w Warszawie
SZKOLENIE LOTNICZE W JEDNOSTKACH BOJOWYCH
W LATACH 1945-1955
1. Projekt odbudowy lotnictwa
i szkolnictwa lotniczego w kocowym
okresie II wojny wiatowej
Problem odbudowy polskiego lotnictwa wojsko-
wego, po zakoczeniu II wojny wiatowej, by roz-
waany jeszcze w czasie jej trwania. W dyskusji na
ten temat wypowiaday si w najwikszym stopniu
polskie rodowiska lotnicze na Zachodzie1. Podstaw
do rozwaa byy wnioski z dowiadcze wojennych niem i szkoleniem polskich jednostek lotniczych.
oraz analiza potrzeb obronnych pastwa z uwzgld-
nieniem nowej sytuacji politycznej.
Po konferencji w Teheranie w kocu 1943 r., tery-
torium Polski znalazo si w strefie przyszych dzia-
a operacyjnych Armii Czerwonej. Alianci zachodni
nie chcieli ju ingerowa w sprawy Polski nalecej
do strefy radzieckiej. W tej sytuacji, przyszy rozwj
lotnictwa w powojennej Polsce nie mg si opiera
na koncepcjach rozwaanych w polskich rodowi-
skach lotniczych na Zachodzie, lecz na projektach
opracowanych w Zwizku Radzieckim i w kraju.
Do poowy 1944 r. nie byo warunkw opraco-
wania planw rozwoju lotnictwa wybiegajcych
zbytnio w przyszo. Powstajce jednostki lotnicze
w ramach Polskich Si Zbrojnych w ZSRR, tworzo-
ne byy rwnolegle z rozwojem polskich wojsk ldo-
wych, bez jasno sprecyzowanych perspektyw. Byy
one formowane na wyrane zapotrzebowanie rozbu-
dowujcych si wwczas wojsk ldowych.
Sytuacja zmienia si z chwil wkroczenia od-
dziaw Armii Polskiej w ZSRR na tereny polskie
w obecnych granicach oraz w momencie podj-
cia przez Zwizek Radziecki zdecydowanych dzia-
a, majcych na celu polityczne podporzdkowanie
sobie Polski.
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
Polskie jednostki lotnicze przybyy do kraju
w sierpniu 1944 r. Zaistniaa wic konieczno
opracowania programu rozwoju lotnictwa po za-
koczeniu dziaa wojennych. Zadania, dotyczce
tej sprawy, Naczelne Dowdztwo Wojska Polskiego
postawio utworzonemu 5 czerwca 1944 r. Oddziao-
wi Lotniczemu przy sztabie Armii Polskiej w ZSRR.
Do obowizkw tego specjalistycznego organu, li-
czcego 15 lotnikw, naleao kierowanie formowa-
Pocztkowo kierowa nim ppk Alojzy Buczyski.
W sierpniu tego samego roku szefem Oddziau zosta
pk pil. Jzef Smaga, a jego zastpc pk Aleksander
Romeyko2. Oddzia dysponowa samodzieln kom-
pani cznoci i kluczem lotniczym, w skadzie
trzech samolotw Po-2. Stanowi on swego rodzaju
ewenement, gdy w radzieckich armiach oglno-
wojskowych nie byo, w tym czasie, takiej komrki
organizacyjnej. Najwyraniej Oddzia Lotniczy mia
by zalkiem przyszej wikszej komrki lub nawet
instytucji dowodzenia lotnictwem ukierunkowanej
na biece dowodzenie i prace planistyczne.
Do poowy 1944 r. nie byo w Polsce warunkw
do opracowania planw rozwoju lotnictwa na lata
powojenne. W opracowanym na pocztku sierpnia
tego samego roku, przez powstae 22 lipca Naczelne
Dowdztwo Wojska Polskiego, planie rozbudowy
wojska do 430 000 onierzy, zakadano utworze-
nie korpusu lotniczego. Nie sprecyzowano jednak
oglnej struktury lotnictwa wojskowego. Problemy
te miay by rozstrzygnite w terminie pniejszym.
Nie wiedziano w tym czasie dokadnie jakie teryto-
rium obejmie przysze pastwo polskie, a take jaka
bdzie konfiguracja jego granic. Brak byo rwnie
penego rozeznania co do liczby i moliwoci wyko-
96 Tadeusz Kmiecik
rzystania rezerw lotniczych. Liczono na wykorzy-
stanie przedwojennych kadr lotniczych w wyniku
mobilizacji i napywu ochotnikw. Przewidywano
take konieczno ich przeszkolenia na, nieznanym
dla nich, radzieckim sprzcie lotniczym. Nie bya te
jasna sprawa struktury organizacyjnej powojennego
lotnictwa. Istniay take wtpliwoci co do moli-
woci i celowoci wykorzystania dowiadcze lotni-
ctwa polskiego okresu midzywojennego. Lotnictwo
polskie, w tym czasie, skadao si z szeciu pukw
i jednego dywizjonu morskiego oraz kilku orodkw
szkolenia. Stan lotnictwa w czasie pokoju wynosi
ponad 10 000, a po mobilizacji mia osign okoo
17 000 onierzy3. Puki lotnicze byy jednostkami
administracyjno-szkoleniowymi, a nie bojowymi.
W ich skad wchodziy pododdziay o rnym prze-
znaczeniu i wyposaone w rny sprzt. Dowdztwu
puku podlegay wszystkie sprawy administracyjne,
kwatermistrzostwo, park i port lotniczy, co wpyno
ujemnie na manewrowo i dowodzenie pukiem.
Z chwil wybuchu wojny puki trzeba byo rozfor-
mowa, pozostawiajc jako jednostki taktyczne dy-
wizjony lub samodzielne eskadry.
Ze wzgldu na przejcie przez powojenne lotni-
ctwo WP rozwiza organizacyjnych i system do-
wodzenia obowizujcy w lotnictwie radzieckim,
w ktrym dowdca lotniczy od szczebla operacyj-
nego podporzdkowany by dowdcy oglnowoj-
skowemu nie mona byo wykorzysta cennych
dowiadcze Polskich Si Powietrznych w Wielkiej
Brytanii, w tym zwaszcza 131 Polskiego Skrzyda
Myliwskiego dziaajcego w strefie frontowej.
Podstaw rozwaa na temat przyszoci lotni-
ctwa polskiego stay si dowiadczenia jego orga-
nizacji i uycia na froncie wschodnim, jak rwnie
przewidywana konfiguracja geopolityczna Polski.
W odrnieniu od zachodnioeuropejskiego teatru
wojny, gdzie lotnictwo wykonywao gwnie samo-
dzielne operacje powietrzne, w ktrych podstawowa
rola przypadaa lotnictwu strategicznemu, na froncie
wschodnim zasadniczym celem byo wsparcie wojsk
ldowych. Szczegln rol odgrywao lotnictwo my-
liwskie, bombowe, szturmowe i pomocnicze (cz-
nikowe, transportowe i wsppracy z artyleri).
Memoria w sprawie planu rozwoju lotnictwa
polskiego, po zakoczeniu dziaa wojennych,
przedoy Naczelnemu Dowdztwu WP 12 sierpnia
1944 r. szef wspomnianego Oddziau Lotniczego, pk
pil. Jzef Smaga. Zawiera on najwaniejsze postu-
laty w sprawie organizacji lotnictwa i szkolnictwa
lotniczego. By jednak mao realny, gdy nie znano
wwczas potrzeb i moliwoci zniszczonego wojn
kraju. Przewidywa utworzenie lotnictwa w ska-
dzie dwch trzydywizyjnych korpusw lotniczych
oraz jednej mieszanej dywizji lotnictwa morskiego,
liczcej 82-95 samolotw myliwskich, bombowych,
szturmowych, rozpoznawczych i pomocniczych.
Wyposaenie lotnictwa miao stanowi 600-700
samolotw bojowych, w tym 40% samolotw my-
liwskich, 25% szturmowych, 15% bombowych, 10%
rozpoznawczych i 10% lotnictwa pomocniczego. Pro-
porcje midzy rodzajami lotnictwa byy oparte na
rozwizaniach radzieckich4.
Rozwj lotnictwa wymaga przygotowania kadry.
W tym celu przewidywano rozbudow szkolnictwa
lotniczego w kraju. Memoria zakada utworzenie
kombinowanej szkoy (centrum szkolenia lotnicze-
go), przygotowujcej personel latajcy i techniczny5.
W wczesnych warunkach bya to idea suszna, za-
pewniaa ona m.in. odpowiedni koncentracj si
i rodkw. Stanowia rwnie podstaw ujednolice-
nia systemu szkolenia.
Potrzeby kadrowe miay by czciowo zaspo-
kojone drog stopniowego napywu absolwentw
z radzieckich szk lotniczych. Omawiany memo-
ria przewidywa napyw do poowy 1945 roku ze
szk radzieckich: 280 pilotw, 100 nawigatorw,
100 strzelcw pokadowych i 105 mechanikw lot-
niczych6. Poniewa to nie pokrywao potrzeb kadro-
wych, projekt przewidywa przygotowanie w latach
1945-1946 dodatkowo 370 pilotw, w tym: 75 do-
wdcw eskadr i ich zastpcw oraz 80 nawigatorw,
w tym: 15 na stanowiska kierownicze. Ponadto prze-
widywano przeszkolenie 110 strzelcw pokadowych,
400 mechanikw i 250 innych specjalistw7.
Kandydatw na przeszkolenie w latach 1945-
1946 miano rekrutowa z rnych rodzajw broni.
Faktycznie potrzeby kadrowe okazay si wiksze,
poniewa ze szk radzieckich przybyo mniej absol-
wentw ni si spodziewano8. Cz pilotw i nawi-
gatorw zakoczya szkolenie dopiero we wrzeniu
1945 r., a pozostali w kwietniu 1946 r.
Realizacj tych planw miao zapewni utworze-
nie do 1 stycznia 1945 r. szkoy lotniczej w Dblinie.
Przewidywano, e bdzie ona przygotowywa per-
sonel latajcy i techniczny oraz oficerw na stanowi-
ska dowdcze niszego i redniego szczebla. Drugim
orodkiem szkolenia lotniczego mia by zorganizo-
wany do 1 padziernika 1944 r. szkolno-treningowy
puk zapasowy. Zakadano przeszkolenie w nim na
nowe typy samolotw personelu latajcego i tech-
nicznego z mobilizacji. Projekt przewidywa take
przeszkolenie grupy 15-20 oficerw w radzieckich
akademiach lotniczych. Mieli oni by skierowani
 Szkolenie lotnicze w jednostkach bojowych w latach 1945-1955
do pracy w sztabach pukw i dywizji lotniczych.
Zakada rwnie (w przyszoci) zorganizowanie
szkolnictwa lotniczego wzorowanego na podobnym
szkolnictwie w Zwizku Radzieckim.
Podsumowujc spraw projektu organizacji lot-
nictwa i szkolnictwa lotniczego opracowanego przez
Oddzia Lotniczy sztabu 1 Armii Wojska Polskie-
go, naley stwierdzi, e by on bardzo oglnikowy.
Nie prezentowa bowiem szczegowo wielu spraw,
np. wyposaenia i zaopatrywania lotnictwa. Na
uwag zasuguje jednak myl utworzenia lotnictwa
i szkolnictwa lotniczego, z niezbdnymi subami
wraz z dywizj lotnictwa morskiego, majc stano-
wi samodzieln jednostk podleg dowdcy Mary-
narki Wojennej. Wszystkie jednostki lotnicze miay
podlega, sformowanemu rozkazem Naczelnego Do-
wdcy WP z 31 padziernika 1944 r., Dowdztwu
Lotnictwa Wojska Polskiego, podporzdkowanemu
Naczelnemu Dowdcy WP.
2. Szkolenie lotnicze w jednostkach
bojowych w latach 1945-1949
Zakoczenie wojny zmienio system ksztacenia
kadr lotniczych oraz metodyk szkolenia lotniczego.
Po demobilizacji pozostawiono 7 pukw lotniczych.
Przyjto radzieck struktur lotnictwa i zasady jego
wykorzystania. Szybko zorganizowano szkolnictwo
lotnicze. Zostao ono niemal cakowicie oparte na
kadrze, rodkach materiaowych i radzieckim wzor-
cu nauczania9.
Pierwsze zadania szkoleniowe na okres letni w wa-
runkach pokojowych zostay postawione w rozkazie
dowdcy Lotnictwa WP, nr 074 z 14 maja 1945 r. Na-
kazywa on poszczeglnym jednostkom przystpienie
od 20 maja do regularnego szkolenia lotniczego
na podstawie rozszerzonego programu, obejmujce-
go zagadnienia lotnicze i techniczne oraz dodatko-
wego programu szkolenia oglnowojskowego10.
Na szkolenie praktyczne przeznaczono 8 dni
w miesicu, a na prace techniczne 3 dni. Szkole-
nie lotnicze miao si opiera na wymaganiach i do-
wiadczeniach zakoczonej wojny. Plan szkolenia
w pukach mia by oparty o indywidualny program
szkolenia pilotw.
W tym czasie kierowano do jednostek absolwen-
tw szk lotniczych z oglnym nalotem 80-100 go-
dzin i podstawowym wyszkoleniem na samolotach
bojowych11. W jednostkach kontynuowali szkolenie
w zakresie zastosowania bojowego. Do 15 wrzenia
1945 r. mieli ukoczy szkolenie praktyczne. Piloci
starsi, bardziej dowiadczeni, doskonalili swe umie-
97
jtnoci w lotach w trudnych warunkach atmosfe-
rycznych i w nocy.
Wikszo jednostek przystpia do szkolenia
lotniczego w nakazanym czasie. Opnienia wyni-
kay z powodu przeduajcego si przebazowania
z Niemiec, trudnych warunkw szkoleniowych na
lotniskach bazowania (byy to najczciej lotni-
ska polowe) lub z powodu braku paliwa12. Na tok
szkolenia wpyway take inne zjawiska: obnienie
poziomu dyscypliny, co wynikao z odprenia wy-
woanego zakoczeniem wojny, lekcewaenie zasad
bezpieczestwa itp. W zwizku z tym, dochodzio
do naruszenia zasad organizacji lotw i ich bezpie-
czestwa, czego nastpstwem byy w 1945 r. dwie
katastrofy, w ktrych zgino trzech pilotw13.
Sytuacja ulega poprawie w wyniku zdecydowa-
nych dziaa Dowdztwa Lotnictwa WP. 15 czerw-
ca wydana zostaa dyrektywa nr 0154, krytycznie
oceniajca dotychczasow realizacj rozkazu nr 074.
Precyzowaa ona zadania szkoleniowe i wprowadza-
a osobist odpowiedzialno przeoonych za ich
realizacj.
W czasie szkolenia powietrznego szczegln uwa-
g zwracano na umiejtno prowadzenia ognia na
duych prdkociach, przy zmiennych kursach sa-
molotw w jednostkach myliwskich i na wyko-
nywanie celnego bombardowania w jednostkach
bombowych i szturmowych. Ponadto, wszystkie jed-
nostki doskonaliy technik pilotau w lotach poje-
dynczych i grupowych oraz posugiwanie si wszyst-
kimi rodzajami rodkw nawigacyjnych, zarwno
zainstalowanych na samolotach, jak i znajdujcych
si na ziemi14.
Po uwzgldnieniu modyfikacji wynikajcych
z przechodzenia do pokojowych warunkw szkole-
nia oraz polskiej specyfiki, pod koniec 1945 r. po-
wsta nowy program pod nazw Kurs wyszkolenia
lotniczego, przygotowany przez Oddzia Wyszkole-
nia Bojowego Dowdztwa Lotnictwa WP. Kolejnym
dokumentem szkoleniowym bya Oglna instruk-
cja lotnicza dla wykonywania lotw zatwierdzona
w 1946 r. przez Naczelnego Dowdc WP. Szkolenie
w jednostkach lotniczych odbywao si wedug pro-
gramu Kurs wyszkolenia bojowego typowego dla
kadego rodzaju lotnictwa15. Jednak waciwe szko-
lenie powietrzne poprzedzone byo lotami wedug
Programu doszkalania modych pilotw. Doku-
menty te zawieray ustalenia konieczne dla realizacji
szkolenia personelu latajcego na wczesnych typach
samolotw. Zawarte w nich wskazwki, dotyczce
sposobu wykonania wicze, zapewniy jednolite
szkolenie pilotw danego rodzaju lotnictwa16.
98 Tadeusz Kmiecik
Jesieni 1945 r. przeprowadzono sprawdziany wy-
nikw szkolenia w postaci wicze lotniczo-taktycz-
nych oraz inspekcji i kontroli jednostek. Pierwsze
powojenne wiczenia nt. Dziaania lotnictwa w celu
zniszczenia okronego zgrupowania nieprzyja-
ciela zostay przeprowadzone 25 wrzenia 1945
roku17. W wiczeniu wzio udzia 17 samolotw
i zaogi rnych rodzajw lotnictwa, ktre zgodnie
z zamiarem operacyjno-taktycznym wykonyway
bombardowania i strzelania na poligonie lotniczym
w Modlinie.
Zadania szkoleniowe na okres zimowy sprecy-
zowa dowdca Lotnictwa WP 19 padziernika
1945 r. Gwnym zadaniem jednostek byo dosko-
nalenie techniki pilotau grupowego bombardowa-
nia i strzelania z broni pokadowej oraz wczenie
do procesu szkolenia modych pilotw i mechani-
kw, ktrzy przybyli ze szk jesieni 1945 r. W tym
okresie przeznaczono na szkolenie lotnicze 6-8 dni
w miesicu i zwikszono liczb dni technicznych do
czterech. Poniewa w wyniku reorganizacji lotnictwa
i demobilizacji cz dowdcw kluczy instrukto-
rw wyjechaa do ZSRR, przystpiono do szkolenia
kadry instruktorskiej, organizujc w dywizjach spe-
cjalne kursy dla dowdcw kluczy.
W szkoleniu lotniczym zim 1945/1946 r. nie
uzyskano zakadanych efektw jakociowych i na-
lotu godzinowego. Przyczyn byy wyjtkowo nie-
korzystne warunki atmosferyczne, a take decyzje
reorganizacyjne z I kwartau 1946 r., ktre zrujno-
way opracowany ju system szkolenia lotniczego.
Zmniejszono liczb jednostek, wymieniono ludzi,
ustalono nowe miejsca dyslokacji. Wymagao to po-
nownego opracowania indywidualnych programw
szkolenia pilotw w jednostkach, jak te rozwizania
innych problemw, w tym: zabezpieczenia materia-
owo-technicznego.
16 marca 1946 r. przeprowadzono wiczenie po-
czone ze strzelaniem i bombardowaniem na poli-
gonie w Modlinie. W wiczeniu wzio udzia 6 sa-
molotw Pe-2 z 7. puku bombowcw nurkujcych,
12 samolotw I-2 z 2. Dywizji Lotnictwa Sztur-
mowego i 8 samolotw Jak-9 z 1. Dywizji Lotnictwa
Myliwskiego18. Jego celem byo doskonalenie umie-
jtnoci dowdcw rnych szczebli dowodzenia
w podejmowaniu decyzji podczas dziaa. Lotnictwa
wspierajcego natarcie wojsk ldowych oraz kiero-
wanie lotami bojowymi z ziemi i w powietrzu.
Okres letni 1946 r. sprzyja realizacji szkolenia
lotniczego. Nie odczuwano wikszych brakw paliwa
i sprztu, korzystano bowiem z zapasw pozostaych
w jednostkach rozformowanych w wyniku reorga-
nizacji. rednio w pukach wykonywano 4500-5000
lotw, przy nalocie 2200-2500 godzin19.
W 1946 r. odnotowano pi katastrof20. By to
okres przechodzenia od szkolenia w warunkach woj-
ny do zasad i organizacji szkolenia czasu pokoju.
Do brakw w szkoleniu okresu letniego 1946 r.
zaliczono niedostateczne postpy modych pilotw,
absolwentw szkoy w Dblinie, w zwizku z tym
cz z nich nie bya w stanie wykona samodziel-
nych lotw. Dowdca Lotnictwa WP nakaza prze-
duenie okresu szkolenia personelu latajcego,
zwrcenie szczeglnej uwagi na: wiczenia w lotach
grupowych, technik pilotau, bombardowanie,
strzelanie powietrzne, walk powietrzn i technik
lotw lepych. Poza tym, w okresie szkolenia zimo-
wego puki miay uzyska nastpujc gotowo
bojow: myliwskie 1 godz., szturmowe 1 godz.
15 min, bombowe 1 godz. 30 min21.
W roku szkolnym 1946/1947 kontynuowano tre-
ningi personelu latajcego w lotach grupowych, do-
skonalono technik pilotau, bombardowania, walki
powietrznej, strzelania powietrznego, radionawigacji
i techniki lotu wedug przyrzdw22. Personel lataj-
cy i techniczny nauczy si prawidowej eksploatacji
sprztu lotniczego i uzbrojenia. Jednak za mao uwagi
powicono na taktyczne wyszkolenie personelu lata-
jcego. W metodyce nauczania stosowano system refe-
ratw zamiast grupowych i taktycznych wicze, jako
metody dajcej najlepsze rezultaty szkoleniowe23.
W maju 1947 przeegzaminowano we wszystkich
pukach personel latajcy i techniczny ze znajomo-
ci eksploatacji sprztu lotniczego w warunkach
letnich24.
W 1947 r., po sabszym jeszcze okresie jesienno-
zimowym, zwaszcza w zakresie bezpieczestwa lo-
tw nastpia pewna poprawa. Szkolenie odbywao
si systematycznie, zwikszya si rednia ilo lotw
przypadajca na jednego pilota, jego nalot godzino-
wy i oglna liczba godzin wylatanych w jednostkach.
Dodatni wpyw na organizacj i przebieg szkolenia
miay decyzje o rozformowaniu sztabw dywizji
i podporzdkowaniu pukw bezporednio Dowdz-
twu Lotnictwa WP oraz o wczeniu do pukw, jako
pododdziaw, dotychczasowych batalionw obsugi
lotnisk.
Z analizy caorocznego szkolenia wynika, e po-
nad 70% oglnego nalotu poszczeglne puki wy-
konay w okresie letnim. Zmniejszona liczba lotw
zim rekompensowana bya nasileniem zaj tech-
nicznych.
W celu podniesienia rangi dowdcw kluczy
w szkoleniu, w czerwcu 1947 r., zorganizowano
 Szkolenie lotnicze w jednostkach bojowych w latach 1945-1955
dziesiciodniowe szkolenie metodyczne w Bydgosz-
czy. Program kursu obejmowa zasady teoretyczne
metodyki szkolenia lotniczego i praktyczny pokaz
skadowych przygotowania i przeprowadzenia lotw.
Przewidziano rwnie dla dowdcw kluczy szereg
lotw kontrolnych, ktre umoliwiy im uzyskanie
uprawnie instruktorskich. Kurs ten w duej mierze
speni swoje zadanie, wykaza jednak szereg istot-
nych brakw. Najwicej uwag dotyczyo dyscypliny
lotniczej dowdcw kluczy, gwnie niefrasobliwego
stosunku do przygotowania i organizacji szkolenia
lotniczego25.
Na ogln liczb 42 dowdcw kluczy biorcych
udzia w szkoleniu, tylko trzech byo instruktorami
na samolotach szkolno-bojowych. W zwizku z tym,
dowdca Wojsk Lotniczych w wytycznych, dotycz-
cych realizacji szkolenia w okresie letnim 1947 r., po-
leci przygotowa do lotw instruktorskich rwnie
mody personel latajcy26.
W celu poprawy organizacji szkolenia bojowego
w powietrzu i bezpieczestwa lotw, we wrzeniu
1947 r., wydany zosta Regulamin wykonywania lo-
tw dla poszczeglnych rodzajw lotnictwa27. Puki
przygotowyway wasne poligony do szkolenia tak-
tycznego i urzdzay sale wykadowe. Przyspieszono
tumaczenie i wydawanie regulaminw instrukcji
i podrcznikw. Wydano nowe regulaminy: lotni-
ctwa myliwskiego, szturmowego i bombowego.
Przygotowano lotnicze rozdziay do Tymczasowego
regulaminu walki broni poczonych28.
W drugiej poowie 1946 r. dowdztwa pukw
skupiay uwag na przygotowaniu bazy szkolenio-
wej, natomiast w 1947 r. skoncentrowano si przede
wszystkim na szkoleniu lotniczym. W okresie letnim
puki przygotowyway do wykonywania samodziel-
nych zada bojowych w zwykych warunkach atmo-
sferycznych 101 modych pilotw. Na ogln liczb
255 pilotw lotnictwa myliwskiego, szturmowego
i bombowego, 82 pilotw zdolnych byo do wykony-
wania zada w trudnych warunkach atmosferycz-
nych, a pozostali w zwykych29. Najlepiej wyszko-
lonymi w tym okresie byy 2 plm, 4 plsz i 7 splbn.
W 1947 r. w trakcie szkolenia lotniczego wydarzy-
o si pi katastrof lotniczych, w tym jedna w Ofi-
cerskiej Szkole Lotniczej30. Ich przyczyn byy bdy
w pilotau oraz defekty sprztu lotniczego, produko-
wanego jeszcze w czasie wojny. Zakady remontowe
nie mogy zrealizowa w dostatecznym stopniu za-
mwie wojska ze wzgldu na brak specjalistw oraz
trudnoci w zaopatrzeniu w czci zamienne.
W szkoleniu bojowym w 1948 r. szczegln uwa-
g zwrcono na loty w trudnych warunkach atmo-
99
sferycznych oraz przygotowanie instruktorw. Tych
ostatnich brakowao, szczeglnie po odkomendero-
waniu w 1947 do ZSRR prawie wszystkich oficerw
radzieckich.
W okresie zimowym 1947/1948 r. doszy nowe
zadania zwizane z przeszkoleniem personelu lata-
jcego na samoloty Jak-9p. We wszystkich pukach
dowdcy eskadr i kluczy opanowali w tym czasie
pilota z drugiej kabiny, co umoliwio im wyko-
nywanie lotw jako instruktorw31. Mimo niesprzy-
jajcych warunkw atmosferycznych starszy perso-
nel przystpi do wykonywania lotw nocnych na
samolotach szkolnych, co stanowio nowy element
w szkoleniu lotniczym. W trakcie szkolenia szcze-
glny nacisk pooono na przestrzeganie dyscypliny
lotniczej, ktrej brak w dalszym cigu by przyczyn
wypadkw. Szkolono take w zakresie znajomoci
wojsk ldowych i lotnictwa rozpoznawczego.
Problematyk dyscypliny lotniczej porusza roz-
kaz dowdcy Wojsk Lotniczych szczegowo anali-
zujcy t spraw32. Gwnej przyczyny wypadkw
upatrywano w braku dyscypliny personelu lata-
jcego i kierowniczego jednostek, zej organizacji
pracy oraz w braku solidnoci w wywizywaniu si
z obowizkw subowych. Zalecano jednoczenie
tak organizowa prac, aby aden lot nie odbywa
si bez kontroli dowdcy. Przeoeni zostali zobo-
wizani do natychmiastowego zawieszenia w lotach
i przeprowadzenie dochodzenia w stosunku do pi-
lotw naruszajcych dyscyplin powietrzn. Kady
wypadek lotniczy (katastrofa, awaria, uszkodzenie
i przymusowe ldowanie) musia by dokadnie
zbadany. Dochodzenie mogo by zakoczone tylko
wwczas, gdy zostaa ustalona przyczyna wypadku
i winowajca33.
Dowdca Wojsk Lotniczych zabroni personelo-
wi latajcemu wykonywania wszelkich lotw ewo-
lucyjnych do 30 czerwca 1948 r., za wyjtkiem lo-
tw zgodnych z programem wyszkolenia bojowego.
Gwny Inynier Wojsk Lotniczych zobowizany zo-
sta do opracowania instrukcji oraz wzorw odbioru
i zdawania samolotw do warsztatw lotniczych oraz
zapoznania z nimi personelu latajcego i technicz-
nego. Wprowadzone zostay egzaminy dla personelu
latajcego ze znajomoci instrukcji i regulaminw
lotniczych, a oceny wpisywano do osobistych ksiek
lotw34.
Wyniki wyszkolenia w jednostkach uzyskane
w okresie zimowym 1947/1948 r. omwione zostay
w kolejnym rozkazie dowdcy Wojsk Lotniczych35.
Stwierdzi on, e w dalszym cigu przygotowanie do
lotw, w wikszoci jednostek, organizowano tylko
100 Tadeusz Kmiecik
formalnie oraz lekcewaono szkolenie modych
pilotw. Podkrela, e w wikszoci pukw cz i prawidowe opracowanie sprawozdania po wyl-
dowdcw kluczy nie umiaa prowadzi samolotu
z drugiej kabiny.
Rozkaz nakazywa rozpocz letni okres szkole-
nia zgodnie z Programem Instrukcyjnego wyszkole-
nia bojowego 46. 15 kwietnia 1948 r. z personelem
latajcym pierwszego roku szkolenia, dokument ten
nakazywa cakowite zakoczenie pierwszego roz-
dziau wymienionego Programu, w taki sposb,
aby kady pilot (zaoga) wykona minimum sze
lotw po trasie. Dla pilotw lotnictwa szturmowego
planowano osiem bombardowa na poligonie z lotu
lizgowego. W lotnictwie myliwskim i szturmo-
wym, pilot, obserwator i strzelec radiotelegrafista
mieli wykona pi strzela do rkawa i pi strzela stwierdzono niecelno bombardowania i strzelania,
na poligonie, a w lotnictwie bombowym pi strze-
la do rkawa.
W myl rozkazu personel latajcy drugiego roku
szkolenia i starszy mia opanowa technik lotw
nocnych na samolotach Po-2 w normalnych warun-
kach atmosferycznych. Z wyszkolenia nawigacyjnego
zaplanowano wykonanie przez kadego pilota piciu
lotw, z tego trzy w trudnych warunkach atmosfe-
rycznych. Piloci lotnictwa szturmowego mieli po-
wtrzy bombardowanie z lotu lizgowego i przyst-
pi do bombardowania z lotu poziomego w trudnych
warunkach atmosferycznych. Kady pilot mia wy-
kona minimum 6 bombardowa.
Dla zag lotnictwa bombowego zaplanowano po
cztery bombardowania z lotu poziomego z wysoko-
ci 3000-5000 m, dwa pojedyncze bombardowania
z lotu nurkowego i dwa bombardowania z lotu nur-
kowego w skadzie klucza.
Wprowadzono take szkolenie w zakresie roz-
poznania powietrznego. Wydzia Wyszkolenia Bo-
jowego DWL opracowa Program szkolenia kluczy
i zag rozpoznawczych. Obejmowa on szkolenie
pojedynczych zag rozpoznawczych w zakresie roz-
poznania wzrokowego i fotograficznego. Przewidzia-
ne w nim wiczenia obejmoway rozpoznanie wojsk
nieprzyjaciela do gbokoci 200 km, czyli w myl
obowizujcych w tym czasie zasad, na gboko
operacyjno-taktyczn. Szkolenie nieetatowych klu-
czy rozpoznawczych i pozostaego personelu lataj-
cego byo zrnicowane tylko liczb lotw i prze-
widywao dla klucza rozpoznawczego nalot 6 godz.
35 minut36. Z personelem latajcym drugiego roku
szkolenia i starszym zaplanowano przeprowadzenie
przynajmniej szeciu lotw na rozpoznanie wzroko-
we z fotografowaniem obiektw. Szczegln uwag
zwrcono na umiejtno przekazywania przez za-
ogi meldunkw o rozpoznaniu z pokadu samolotu
dowaniu. Po zakoczeniu programu szkoleniowego,
piloci wykonywali loty rozpoznawcze w ramach tre-
ningu cigego oraz w czasie wicze taktycznych.
Oddzielne programy szkoleniowe byy opracowywa-
ne do szkolenia nawigatorw.
Pomimo stosunkowo niewielkiego nalotu w pu-
kach, wahajcego si w granicach 400-500 godzin,
Dowdca Wojsk Lotniczych w rozkazie podsumo-
wujcym okres zimowy 1947/1948 r. wysoko oce-
ni poziom wyszkolenia poszczeglnych jednostek.
W szkoleniu lotniczym wystpoway jednak na-
dal powane bdy. W czasie wiczenia lotniczego
w okresie letnim 1948 r. na poligonie w Toruniu
brak umiejtnoci lotw w szyku i dowodzenia dzia-
aniami przez radio. W lotach szkolnych zdarzay si
przypadki zrzutu bomb poza poligon, przypadko-
wych strzela w powietrzu i na lotnisku.
Po zakoczeniu letniego okresu szkolenia
w 1948 r. inspekcje pukw wykazyway, e znacz-
nie podniosy one poziom wyszkolenia bojowego,
wzrosa dyscyplina, poprawia si organizacja pracy.
Puki lotnicze zrealizoway plany szkoleniowe.
W 1948 r. uregulowano take spraw utrzymania
na odpowiednim poziomie kwalifikacji lotniczych
(pilot, nawigator) przez oficerw wyznaczonych na
funkcje sztabowe lub inne, nie zwizane z regular-
nym wykonywaniem lotw. Zobowizano ich do
wykonywania zada w powietrzu (6 godzin) w cza-
sie letniego lub zimowego okresu szkolenia wedug
specjalnego programu dla nawigatorw. Oficerom
nie wykonujcym tych zada wstrzymywano wy-
pacanie dodatku lotniczego, z pocztkiem nastp-
nego okresu37.
Rok 1948 zakoczono niepomylnym bilansem
wypadkw lotniczych, spowodowanych samowoln
zmian zada w powietrzu. Odnotowano dziesi
katastrof lotniczych, w tym dwie w OSL38. Analiza
wykazaa, e ich przyczyny w wikszoci wynikay
z winy pilotw i czciowo personelu technicznego.
Niektre wypadki miay swe rdo w pospiesznym
szkoleniu personelu lotniczego.
Szkolenie lotnicze w 1949 r. rozpoczte zostao
trzymiesicznym kursem nawigatorw pukw lot-
niczych w OSL. Jego celem byo ujednolicenie po-
siadanych wiadomoci oraz wymiana pogldw na
szkolenie personelu latajcego. W nastpnym miesi-
cu na tygodniowym kursie przeszkolono inynierw
eksploatacji z pukw szturmowych, OSL oraz Do-
wdztwa Wojsk Lotniczych.
 Szkolenie lotnicze w jednostkach bojowych w latach 1945-1955
Szkolenie praktyczne pilotw w pukach sztur-
mowych rozpoczo si we wrzeniu 1949 r., po
otrzymaniu pierwszych egzemplarzy szkolno-tre-
ningowych samolotw UI-10. W tym miesicu
zorganizowano dziesiciodniowe przeszkolenie dla
instruktorw 4. i 5. plsz, a instruktorw 6. plsz i OSL
przeszkolono w padzierniku.
Nowym elementem, wprowadzonym po raz
pierwszy w 1949 r. w szkoleniu lotniczym, byo prze-
bazowanie niektrych pukw na lotniska polowe
na okres od 15 maja do 15 sierpnia. Umoliwio to
skoncentrowanie wysikw jednostek na szkoleniu
bojowym i przyblienie ich do warunkw wojen-
nych. W szkoleniu kadry pooono wikszy nacisk
na problematyk taktyki dziaa lotnictwa. Wprowa-
dzono take wsplne wiczenia z Marynark Wojen-
n oraz rozwijano zasady praktycznego wspdzia-
ania lotnictwa z wojskami ldowymi.
Powany wpyw na organizacj i przebieg szkole-
nia bojowego w 1949 r. wywaro ponowne obsadzenie
stanowisk kierowniczych w jednostkach i sztabach
przez oficerw radzieckich. Pod ich kierownictwem
przystpiono do opracowania nowych programw
szkolenia bojowego, uwzgldniajcy nowy sprzt
wchodzcy na uzbrojenie lotnictwa myliwskiego
i szturmowego na przeomie 1949/1950 r. Zwrcono
w nich wiksz uwag na szkolenie techniczne. Miao
ono na celu pogbienie wiedzy przez personel tech-
niczny i latajcy oraz nabycie wprawy w eksploatacji
sprztu technicznego. Za podstaw opracowanego
programu szkoleniowego przyjto powtrk z aero-
dynamiki i eksploatacji bdcych w puku typw
samolotw oraz z konstrukcji, dziaania agregatw,
zespow i wyposaenia patowca i silnika39.
Podjte dziaania spowodoway zmniejszenie si
liczby katastrof lotniczych, ktrych w 1949 r. odno-
towano osiem40. Do ich przyczyn zaliczono: narusze-
nie dyscypliny lotniczej, nieumiejtn eksploatacj
sprztu i zy stan lotnisk41. Korzystnie na zmniejsze-
nie si liczby katastrof wpyno wycofanie z uytku
czci starych samolotw42.
W kocu 1949 r., okoo 25% modych pilotw
wykonywao zadania w skadzie pary na wysoko-
ciach rednich (do 5 000 m), w zwykych warunkach
meteorologicznych, a okoo 45% starszych pilotw
wykonywaa w tych samych warunkach zadania
w skadzie klucza i eskadry, na podobnych wyso-
kociach. Cz personelu kierowniczego lotnictwa
myliwskiego i bombowego (okoo 20%) wykony-
waa zadania na duych wysokociach (do 7000 m),
w trudnych warunkach meteorologicznych43. Do
brakw w szkoleniu lotniczym jednostek, DWL zali-
101
czao: sabo opanowan walk powietrzn w pukach
myliwskich, sabo opanowane strzelanie do rka-
wa i niezadowalajcy stan wyszkolenia bombowego
z lotu nurkowego44.
W 1949 r. zosta opracowany Program wyszko-
lenia bojowego lotnictwa myliwskiego i Program
wyszkolenia bojowego lotnictwa szturmowego. Wy-
korzystano w nich dowiadczenia II wojny wiatowej.
Zawieray one podstawowe wytyczne okrelajce: ko-
lejno, tre i metody wyszkolenia indywidualnego
pilota, a take pary, klucza, eskadry i puku. Program
wyszkolenia bojowego lotnictwa myliwskiego ska-
da si z trzech rozdziaw. Rozdzia I i II zawiera
informacje o przygotowaniu indywidualnym pilota,
pary, klucza, eskadry do dziaa bojowych w ska-
dzie puku w skomplikowanych warunkach meteo-
rologicznych i na duych wysokociach. Rozdzia
III obejmowa informacje o przygotowaniu puku
do dziaa bojowych (wiczenia lotniczo-taktycz-
ne). Ponadto regulamin przewidywa wyszkolenie
pilotw wedug specjalnych programw zwiadow-
cw i myliwcw, swobodnego polowania, a take
przygotowania dowdcw kluczy do lotw z kabiny
instruktorskiej45.
Podobnie spraw przygotowania pilota, pary, klu-
cza i eskadry do dziaa bojowych traktowa Pro-
gram wyszkolenia bojowego lotnictwa szturmowe-
go. Jego znajomo obowizywaa personel latajcy,
wchodzcy w skad puku lotnictwa szturmowego
oraz personel instruktorski szk lotniczych odby-
wajcych loty na samolotach szturmowych46.
Wytyczne do szkolenia bojowego na rok szkolny
1949/1950 zobowizyway dowdcw pukw do
zwracania szczeglnej wagi na metodyk szkolenia
i doskonalenie techniki pilotau. Mieli oni (lub ich
zastpcy do spraw pilotau) osobicie prowadzi
szkolenie metodyczne z dowdcami kluczy i eskadr,
przeznaczajc na ten cel w cigu okresu zimowe-
go po dwa dni w miesicu. W celu zapewnienia
jednakowej metodyki szkolenia, dowdcy dywizji
lotniczych zobowizani zostali do przeprowadzenia
raz w miesicu metodycznych lotw z personelem
kierowniczym pukw. Dokument ten stwierdza, e
do wykonania zada w powietrzu naley dopuszcza
jedynie te zaogi, ktre zostay odpowiednio przygo-
towane na ziemi. Postanowiono obj kontrol nie
tylko elementy pilotau po trasie prostoktnej w stre-
fie, lecz take bojowego uycia lotnictwa. Klucze
rozpoznawcze w myl wymienionego dokumentu
zdecydowano obsadzi pilotami promocji 1947 r.,
gdzie szczegln uwag zwrcono na ich wyszko-
lenie. Zaplanowano przeprowadzenie kursu dosko-
102 Tadeusz Kmiecik
nalenia dla zag kluczy przy jednym z poligonw
wojsk ldowych.
Dokument zobowizywa take do nauki mo-
dych pilotw rozpoznania wzrokowego i fotograficz-
nego podczas wykonywania lotw po trasie. Kada
zaoga zobowizana zostaa do wykonania jednego
zadania rozpoznawczego w miesicu. Natomiast ofi-
cerowie rozpoznawczy pukw, w okresie zimowym,
mieli szkoli si na kursie doskonalcym w zakresie
planowania i organizacji rozpoznania lotniczego47.
Szkolenie lotnicze w jednostkach poczone zo-
stao z prac wychowawcz, ktra stopniowo ewo-
luowaa w kierunku indoktrynacji politycznej. Za-
koczenie dziaa wojennych, powrt jednostek
lotniczych do kraju, zetknicie si onierzy z trudn,
czsto dla nich niezrozumia sytuacj wewntrzn,
a take przygotowania do demobilizacji i przejcia
na organizacj pokojow, wywary wpyw na prac
wychowawcz w wojsku. W odrnieniu od innych
rodzajw wojsk, w lotnictwie wikszo szeregow-
cw i podoficerw stanowili obywatele radzieccy,
dla ktrych problematyka polska bya zupenie obca.
Sytuacja ta wymagaa wymiany aparatu polityczno-
wychowawczego z radzieckiego na polski i jego do-
stosowania do nowych zada, wynikajcych ze zmian
ustrojowych, jak rwnie przewidywanych zmian
w skadzie narodowociowym onierzy lotnictwa.
Do pierwszej zaliczeni zostali oficerowie czon-
kowie PZPR, uznani za klasowo i ideologicznie
zwizanych z klas robotnicz. Wedug opinii
przeoonych, w czasie dziaania komisji personal-
nych wykazali oni wzrost aktywnoci i rzeczowe
podejcie do tego zagadnienia. Bya to kadra nie
zawsze wartociowa, ale najbardziej przystosowana
do wymogw upartyjnionego wojska.
Drug grup stanowili oficerowie czonkowie
partii lub kandydaci do niej, nie majcy skrystalizo-
wanych pogldw ani wyczucia klasowego. Podej-
rzewano ich, e maj na sumieniu rne grzechy,
ktre nie zostay jeszcze ujawnione.
Kolejn, najliczniejsz grup kadry zawodowej
stanowili oficerowie bezpartyjni, zdaniem ocenia-
jcych przychylnie ustosunkowani do aktualnej
rzeczywistoci, nie wykazujcy aktywnoci poli-
tycznej. W tej grupie obserwowano due zdenerwo-
wanie i niepewno co do dalszych losw.
W trakcie akcji sprawozdawczej zwracano uwa-
g na wzmoenie rewolucyjnej czujnoci, aktywiza-
cj czonkw partii i podnoszenie ich wiadomoci
politycznej. Miao to ujemny wpyw na atmosfer
w jednostkach. Przejawiao si to w rygorystycznym
rozstrzyganiu spraw personalnych, wyciganiem su-
rowych wnioskw dyscyplinarnych w stosunku do
kadry zawodowej za ukrywanie w dokumentach per-
sonalnych przynalenoci do ruchu oporu w czasie
okupacji. Pojawio si zjawisko pozornej aktywnoci,
obudy (zwanej dwulicowoci), donosicielstwa, lizu-
sostwa i efekciarstwa. Cechy te prezentowaa take
powaa cz oficerw politycznych, a w szczegl-
noci sekretarzy ogniw partyjnych. Miao to m.in.
odzwierciedlenie w meldunkach o nastrojach opra-
cowywanych przez zastpcw dowdcw jednostek
ds. politycznych, podpisywanych przez dowdcw
i przekazywanych do Dowdztwa Wojsk Lotniczych,
a take w innych pismach opracowywanych w tej
instytucji. W jednym z meldunkw na przykad
stwierdzono: w 5 plsz kwatermistrzostwo obsa-
dzone jest elementem klasowo i politycznie z nami
nie zwizanymi. S to podoficerowie zawodowi od
1920 r.48. Dokumenty te zawieray take charakte-
rystyk poszczeglnych grup kadry, ze szczeglnym
zwrceniem uwagi na wyraane pogldy i stosunek
do wczesnej rzeczywistoci. Materiay te traktowa-
ne jako poufne, uzyskiwane w normalnym trybie
subowym, byy skrupulatnie analizowane przez
oficerw Informacji. Efektem tego byy aresztowa-
nia i procesy sdowe49.
Rozbudowa Wojsk Lotniczych, utworzenie no-
wych zwizkw taktycznych spowodowaa zwik-
szenie liczby wydziaw politycznych. Wprowadzono
etaty zastpcw dowdcw eskadr ds. politycz-
nych.
Zadania wychowawcze przedstawiane byy w do-
kumentach szkoleniowych dowdcy Wojsk Lotni-
czych. Wytyczne w tej sprawie na rok 1950/1951 do
niedocigni w pracy partyjno-politycznej zaliczay
m.in.: Niewystarczajcy jeszcze udzia organizacji
partyjnych i modzieowych w oddziaywaniu na
wiadomo polityczn, stan moralny i dyscyplin.
Czonkowie PZPR i ZMP nie stali si jeszcze przo-
downikami wyszkolenia bojowego i politycznego
oraz agitatorami linii partii w masach bezpartyjnych
w wyjanianiu zagadnie politycznych50.
W dziaalnoci partyjno-politycznej coraz wik-
sz rol zacza odgrywa gazeta Skrzyda Wol-
noci, ktrej redakcj zorganizowano w styczniu
1951 r. i podporzdkowano Zarzdowi Politycznemu
Wojsk Lotniczych51. W sprawie badania i populary-
zowania swoicie podjtej tradycji lotnictwa polskie-
go, pewn rol spenia zacza Sekcja Historyczna
Wojsk Lotniczych, dziaajca w skadzie Wydziau
Wydawniczego tej instytucji.
W 1952 r. wydane zostay dwa dokumenty
okrelajce problematyk pracy partyjno-politycz-
 Szkolenie lotnicze w jednostkach bojowych w latach 1945-1955
nej w Wojskach Lotniczych. Pierwszym z nich by
Statut Organw Politycznych Si Zbrojnych PRL.
Nakada on na te organa obowizek kierowania
ca prac polityczn w tym: dziaalnoci PZPR
i ZMP w wojsku. Drugim dokumentem bya uchwaa
o podjciu przez Zarzd Gwny Zwizku Modziey
Polskiej patronatu nad lotnictwem. Organizacja ta
zobowizaa si popularyzowa lotnictwo i latanie
wrd modziey oraz kierowa do szk lotniczych
cywilnych i wojskowych swych czonkw52.
Wojska Lotnicze zobowizyway si do wsp-
pracy z ZMP i Zwizkiem Harcerstwa Polskiego,
udzielajc tym organizacjom niezbdnej pomo-
cy w propagowaniu lotnictwa wrd modziey.
W 1952 r. skierowano 25 podoficerw i szeregow-
cw Wojsk Lotniczych aktywistw ZMP na kurs
oficerw politycznych, a nastpnie dalszych 141 na
4-miesiczny kurs wstpny w TSWL w Zamociu.
Objcie przez ZMP szefostwa nad lotnictwem miao
wpyw na dobr kandydatw do szkolnictwa lotni-
czego, ktrzy w wikszoci kierowani byli przez t
organizacj. Nie uniknito jednak przy tym pozornej
aktywnoci i efekciarstwa.
W pracy partyjno-politycznej uwzgldniony zo-
sta tekst roty przysigi wojskowej, wprowadzony
w lipcu 1952 r. Sprawa ta bya szczeglnie aktual-
na w szkolnictwie lotniczym ze wzgldu na du
liczb suchaczy skadajcych przysig. W tym te
roku wprowadzono jednolite przepisy ubiorcze dla
wszystkich rodzajw wojsk i sub. Wojska Lotni-
cze i OPL otrzymay umundurowanie khaki53. Nowy
tekst przysigi wojskowej i jednolite przepisy ubior-
cze ocenione zostay, z perspektywy czasu, jako je-
den z przejaww stalinizacji wojska.
Na prac partyjno-polityczn w jednostkach lot-
niczych wywara wpyw mier Stalina na poczt-
ku 1953 r. W tej sprawie ukaza si rozkaz ministra
Obrony Narodowej nr 11 z 7 marca 1953 r. Nakazy-
wa on, aby 9 marca o godz. 10.00 w pododdziaach
i salach wykadowych dowdcy i wykadowcy podali
komend baczno w stosunku do pododdziaw,
znajdujcych si na zajciach z broni, zobowizywa
do jej prezentowania54. W jednostkach lotniczych
wstrzymano loty do czasu zakoczenia uroczystoci
pogrzebowych. Po mierci Stalina styl pracy partyj-
no-politycznej nie ulega radykalnej zmianie. Na-
dal obowizywaa wprowadzona w styczniu 1952 r.
przez szefa GZP WP gen. bryg. Kazimierza Wita-
szewskiego dyrektywa nr 01, ustalajca podstawowe
zasady dziaalnoci partyjno-politycznej w wojsku.
Dawaa ona dowdcom prawo do stawiania zada
w tej dziedzinie. Zakazywaa szczeglnie krytyki
103
przeoonych. Zdarzay si w zwizku z tym przy-
padki wykorzystywania przez dowdcw organizacji
partyjnych do zaatwiania rnych spraw, ktrych
rozstrzyganie zazwyczaj naleao do obowizkw
przeoonych. W ten sposb organizacja partyj-
na zwalniaa dowdcw od mylenia, pogbiajc
tym samym baagan kompetencyjny i powodowaa
u kadry zawodowej, cznie z czci oficerw poli-
tycznych, umacnianie si istniejcej ju wtpliwoci,
co do celowoci jej istnienia w warunkach wojska.
Mimo rnych zabiegw ze strony GZP, problem ten
nigdy nie zosta racjonalnie rozwizany.
Oceniajc szkolenie lotnicze w jednostkach bojo-
wych w pierwszej poowie lat pidziesitych zauwa-
y naley, e charakteryzowao si ono istotnymi
zmianami w zakresie metodyki szkolenia personelu
latajcego. Byo to spowodowane wyposaeniem
lotnictwa polskiego w samoloty odrzutowe. Wy-
sze wymagania stawiano pilotom, zmiana taktyki
dziaa lotnictwa, rozszerzenie zakresu wykorzy-
stywania sprztu lotniczego w rnych warunkach
atmosferycznych i w nocy radykalnie wpyny na
zmian metodyki szkolenia lotniczego.
Wprowadzenie do uzbrojenia samolotw wy-
magao take wiele rozstrzygni w samej treci
szkolenia. Moliwoci taktyczno-techniczne tego
sprztu wprowadzay pewne zmiany w zakresie
prdkoci lotu, doprowadzajc j do prdkoci oko-
odwikowych. W tej sytuacji pojawiy si nowe
zjawiska, np. kryzys falowy. Wysoko lotu sigaa
stratosfery.
W pierwszym okresie szkolenia na samolotach
odrzutowych, podstawowym problemem byo prze-
szkolenie dowdcw i instruktorw na nowym sprz-
cie. Brak odpowiednich dowiadcze, a take opra-
cowa teoretycznych dotyczcych lotw w chmurach
oraz w nocy, powodowao wyduenie si procesu
szkolenia. Waciwych metod czsto poszukiwano
metod prb i bdw. Przeszkalanie na samoloty
odrzutowe odbywao si pocztkowo w jednostkach
bojowych. Dowiadczenie instruktora przy tym ty-
pie samolotu byo zazwyczaj niewiele wiksze od
szkolonego pilota.
W miar nabywania dowiadcze wprowadzo-
no nowe elementy w szkoleniu bojowym personelu
latajcego: loty na przechwycenie w dzie i w nocy
z ldowaniem na obcych lotniskach, loty na rozpo-
znanie radiolokacyjne, loty na puap oraz loty na
maej wysokoci i na pilota grupowy.
W tym okresie zwracano szczegln uwag na
utrzymanie staej gotowoci bojowej, zwalczanie po-
jedynczych samolotw i maych grup dziaajcych na
104 Tadeusz Kmiecik

rnych wysokociach i w rnych warunkach me-
teorologicznych. Zwracano take uwag na gotowo
par dyurnych do dziaa alarmowych. Przeprowa-
dzano systematycznie treningi, pozorujc naruszy-
cieli wasnymi samolotami. Kontynuowano take
szkolenie w umiejtnoci rozpoznania wzrokowego
i fotograficznego zag samolotw odrzutowych,
opracowywania i przekazywania danych przez ra-
dio, jak te wspdziaania w zakresie rozpoznania
z wojskami ldowymi.
Znacznie wzrosa jako techniki pilotowania.
W lotnictwie myliwskim personel latajcy zdoby
praktyk w lotach na puap w dzie i w nocy w r-
nych warunkach meteorologicznych, lotnictwo bom-
bowe opanowao sposoby wyjcia na cele radioloka-
cyjne oraz bombardowanie zza chmur. Przeszkolono
jeden puk szturmowy na samoloty odrzutowe.
W szkoleniu lotniczym systematycznie wzrastao
wyposaenie w techniczne urzdzenia pomocnicze.
Dla jednostek myliwcw przygotowano nowe urz-
dzenia treningowe w celu doskonalenia w strzela-
niu powietrznym. Rozbudowano baz szkoleniow,
przygotowujc system specjalistycznych sal wyka-
dowych, wyposaonych w dziaajce eksponaty po-
gldowe. Pomagao to szybciej opanowa nowoci
techniczne, ktre byy sukcesywnie wprowadzane
do wyposaenia.
Stan bezpieczestwa lotw by w tym okresie fa-
talny. Przyczyn katastrof bya dua zawodno w-
czesnego sprztu lotniczego, jak te nie doszkolenie
pilotw i brak odpowiednich dowiadcze modej
i szybko awansujcej kadry jednostek lotniczych.
Sprawy te byy tajone przed opini publiczn.
Cika i wyczerpujca psychicznie i fizycznie pra-
ca pilotw powodowaa znaczn ich wykruszalno.
W pierwszej poowie 1955 r. z rnych przyczyn
48 pilotw zrezygnowao z lotnictwa. Cz pilotw
odesza po upywie 2-4 lat suby w jednostce lotni-
czej. Tymczasem, wedug wczesnych statystyk mi-
dzynarodowych, redni czasokres pracy na szybkich
samolotach o wysokim puapie wynosi 7-12 lat55.
Podejmowane przedsiwzicia, majce na celu zre-
kompensowanie wyczerpujcej psychicznie i fizycz-
nie pracy w postaci przyznania w 1955 r. persone-
lowi latajcemu ze wzgldw zdrowotnych 45 dni
urlopu wypoczynkowego oraz (w dwa lata pniej)
dodatkw finansowych za loty w trudnych warun-
kach oraz w nocy, nie zawsze przynosiy podane
rezultaty.
Wprowadzenie samolotw odrzutowych, w pierw-
szej poowie lat pidziesitych, poszerzyo program
szkolenia o nowe dziedziny, co automatycznie wy-
duyo proces szkolenia, ktry cznie ze szko ofi-
cersk wynosi 5-6 lat. Wykonywanie lotw w coraz
trudniejszych warunkach atmosferycznych i prze-
strzennych stawiao personelowi latajcemu wysze
wymagania.
Uzupenienie szkolenia w jednostkach stanowiy
defilady lotnicze. Byy one jednoczenie sprawdzia-
nem umiejtnoci i psychicznej odpornoci perso-
nelu latajcego i technicznego, a take zdolnoci
organizacyjnych dowdcw.

Przypisy
1 6
T. Kmiecik, Polskie lotnictwo wojskowe 1945-1962, War- J. Celek, Odbudowa lotnictwa i szkolnictwa lotnicze-
szawa 2001, s. 15-16. go w Polsce w latach 1944-1949, Rocznik Instytutu Bada
2
Starszym pomocnikiem szefa Oddziau zosta ppk Naukowych im. Gen. Edwina Rozubirskiego, 2003, t. I,
Alojzy Budzyski. Jego pomocnikami byli: mjr Stanisaw Warszawa 2004, s. 49.
7
Basow do spraw operacyjnych i ppk Antoni Grzybowski T. Kmiecik, Polskie lotnictwo, op. cit., s. 18.
8
do spraw rozpoznawczych. Nawigatorem Oddziau by mjr W padzierniku 1944 r. zakoczyo szkolenie jedynie
Jan Daniowicz. Pozostali oficerowie to: starszy pomocnik 88 strzelcw pokadowych, a w marcu nastpnego roku 115
szefa Oddziau do spraw cznoci mjr Wacaw Zieliski, mechanikw.
9
starszy inynier do spraw eksploatacji kpt. Sidor Korcza- J. Machura, Polska myl lotnicza w latach 1918-1998,
gin, pomocnik szefa do spraw personalnych mjr Konstanty (w:) Materiay z konferencji 80 lat lotnictwa polskiego. Histo-
Fedorenko i adiutant por. Mikoaj Konczaowski. ria i wspczesno, tom. I, Warszawa 5 czerwca 1998, s. 43.
3 10
I. Koliski, Lotnictwo Polski Ludowej 1944-1947, War- Centralne Archiwum Wojskowe, III.263.13, Rozkaz
szawa 1987, s. 74 dowdcy Lotnictwa WP nr 074 z 14.05.1945 roku, s. 7.
4 11
Organizacja i dziaania bojowe Ludowego Wojska Pol- Dla porwnania w Siach Powietrznych Stanw Zjed-
skiego w latach 1943-1945, t. I, Warszawa 1958, s. 119-121. noczonych minimalny nalot ucznia pilota w szkole wynosi
5
R. Huss, Garnizon zamojski wczoraj i dzi, Zamo 175 godzin.
12
2003, s. 140-153; M. Krosny, Centralny Orodek Szkolenia Np. 1 plm Warszawa przystpi do szkolenia 30 maja
Specjalistw Technicznych Wojsk Lotniczych im. Gen. Walere- 1945 r.
13
go Wrblewskiego (1970-1990), Warszawa 1996, niepubliko- L. Kubacki, Antologia pilotw wojskowych polegych
wana rozprawa doktorska (Biblioteka Wojskowego Instytutu w latach 1945-2000, Radom 2001, s. 55-118.
14
Bada Historycznych), s. 22-28. I. Koliski, Lotnictwo Polski op. cit., s. 369.
 Szkolenie lotnicze w jednostkach bojowych w latach 1945-1955
15
Dokument ten tytuowano te Programem instruk-
cyjnego szkolenia bojowego.
16
Cz. Krzemiski, Ewolucja zasad szkolenia lotniczego
w latach 1945-1974, Przegld Wojsk Lotniczych i Wojsk
Obrony Powietrznej Kraju, 1977, nr 4, s. 66.
17
CAW.III.263.7, Wytyczne do przeprowadzenia wicze
ze rodkami cznoci w dniu 25.09.1945 r., s. 1-28.
18
Cz. Krzemiski, Pogldy na dziaania polskiego lotni-
ctwa w latach 1945-1955, Wojskowy Przegld Historyczny,
1986, nr 1, s. 89.
19
Na pilota przypadao rednio po 130 lotw i 60 godzin
nalotu.
20
L. Kubacki, Antologia, op. cit., s. 12-123.
21
CAW.IV.507.3A.314, Wyniki szkolenia bojowego i po-
litycznego w okresie letnim oraz zadania na okres zimowy
1946-1947, s. 64.
22
CAW.IV.507.3A, Wyniki szkolenia bojowego za rok
szkolny 1945/1946 i wytyczne wyszkolenia na okres zimo-
wy 1946/1947, s. 9.
23
CAW.IV.507.3A.199, Wyniki wyszkolenia bojowego
i politycznego w okresie letnim i zadania na okres zimowy
1946/1947.
24
CAW.IV.507.3A.214, Zadania wyszkolenia bojowego
lotnictwa WP na okres letni od 1.05 do 30.09.1947 r., s. 8.
25
Z tych powodw podczas trwania kursu doszo do ka-
tastrofy lotniczej.
26
15 marca 1947 r. nastpia zmiana etatu i nazwy Do-
wdztwa Lotnictwa WP na Dowdztwo Wojsk Lotni-
czych.
27
W pniejszym czasie regulamin ten ujednolicono i za-
cz obowizywa w caych Wojskach Lotniczych. Personalnego Wojsk Lotniczych za okres od 15 maja do 1
28
W nastpnej kolejnoci, ju w 1949 r. przygotowano
Lotnicze technikum wykorzystywane w szkoleniu kadry
caego wojska z tematyki lotniczej.
29
Cz. Krzemiski, Ewolucja zasad, op. cit., s. 64.
30
L. Kubacki, Antologia, op. cit., s. 23-77.
31
CAW.IV.507.3A.55, Stan wyszkolenia Wojsk Lotniczych
za okres zimowy 1947/1948. Referat dowdcy WL wygoszo-
ny na odprawie dowdcw pukw 03.06.1948 r., s. 33.
32
CAW.IV.507.3A.220, Rozkaz dowdcy Wojsk Lotni-
czych nr 012 w sprawie wypadkw lotniczych z 10.02.1948 r.,
s. 37.
33
Do czasu przybycia komisji dochodzeniowej zabronio-
no usuwania samolotu i ogldania go przez inne osoby, za
wyjtkiem koniecznoci ratowania zaogi lub w wypadku
gdy uszkodzony samolot blokowa pas startowy. Zabroniono
take wysyania na miejsce wypadku personelu techniczne-
go obsugujcego ten samolot i personelu latajcego wyko-
nujcego na nim loty.
34
CAW.IV.507.3A.416, Rozporzdzenie Gwnego Iny-
niera Wojsk Lotniczych z 30.01.1948 r., s. 6.
105
35
CAW.IV.507.3A.220, Rozkaz wyszkoleniowy dowdcy
Wojsk Lotniczych z 10.03.1948 r., s. 91.
36
J. Michalski, Gwne problemy i kierunki szkolenia
lotnictwa ludowego Wojska Polskiego w latach 1945-1949,
Warszawa 1974, mps, s. 20.
37
CAW.IV.507.3A.416, Zarzdzenie dowdcy Wojsk Lot-
niczych z 27.12.1948 r., s. 50.
38
CAW.507.3A.230, Rozkaz dowdcy Wojsk Lotniczych
nr 02 z 31.01.1949, s. 2.
39
CAW.IV.507.3A.251, Program wyszkolenia techniczne-
go dla personelu latajcego i technicznego Wojsk Lotniczych
na okres zimowy od 01.11.1948 do 31.03.1949 r., s. 87.
40
L. Kubacki, Antologia, op. cit., s. 23-129.
41
Pismo dowdcy Wojsk Lotniczych do ministra Obrony
Narodowej z 10.05.1950 r.
42
Wycofano samoloty myliwskie Jak-3 oraz cz Jak-9,
ktre zastpiono nowszymi Jak-9s, przygotowano si do za-
stpienia samolotw I-2, nowszymi I-10.
43
Archiwum Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej,
6882.79.1, Meldunek o stanie Wojsk Lotniczych na dzie
1 listopada 1949 r., s. 15.
44
Ibidem, s. 16.
45
CAW, D-695, Program wyszkolenia bojowego lotni-
ctwa myliwskiego, MON, 1949, s. 9.
46
CAW, D-661, Program wyszkolenia bojowego lotni-
ctwa szturmowego, MON, 1949, s. 9.
47
CAW.IV.507.3A.230, Wytyczne do szkolenia bojo-
wego i politycznego dla Wojsk Lotniczych na rok szkolny
1949/1950, s. 273.
48
CAW.939.462, Sprawozdanie z planu pracy Wydziau
lipca 1950 r., s. 5.
49
Zastpca Dowdcy Wojsk Lotniczych pk Jerzy Bogda-
nowski, z tytuu tzw. Politycznego nadzoru, mia moliwo
ingerencji tylko w niektre mniej wane (nie operacyjne)
dziedziny pracy Zarzdu Informacji Wojsk Lotniczych.
50
CAW.462.57.1092, Wytyczne do szkolenia Wojsk Lot-
niczych na rok szkolny 1950/1951, s. 99.
51
W 1957 r. zostaa przeksztacona w tygodnik i otrzy-
maa nazw Wirae.
52
CAW.IV.502.2A.83, Notatka w sprawie propozycji
objcia szefostwa na Wojskami Lotniczymi z 22.05.1952 r.,
s. 34.
53
W 1958 r. w WL i OPL OK powrcono do umunduro-
wania koloru stalowego.
54
AWL i OP, 7337.83.41, Rozkazy specjalne Komendanta
TSWL za 1953 r., s. 11.
55
CAW.2794.57, Wycig waniejszych spraw w Wojskach
Lotniczych, s. 609.

ppk dypl. rez. pil. Jerzy Gruszczyski
Redaktor naczelny Lotnictwa
WOJSKA LOTNICZE I OBRONY POWIETRZNEJ 1990-1999.
OD WSPPRACY DO INTEGRACJI Z NATO
Po zakoczeniu zimnej wojny w naszej czci
Europy powstaa swoista polityczno-wojskowa pr-
nia, ktra zaniepokoia wiele pastw rodkowo-
-europejskich, w tym Polsk. Pastwa te doszy do
przekonania, i jedyn organizacj zdoln zapewni
bezpieczestwo i stabilizacj w Europie jest Sojusz
Pnocnoatlantycki (North Atlantic Treaty Organi-
zation NATO). Z drugiej strony, Sojusz stan przed
problemem dostosowania swojej strategii politycznej
i wojskowej do zmienionych warunkw bezpiecze-
stwa w Europie rodkowej i Wschodniej. Wedug
Koncepcji Strategicznej NATO, przyjtej przez
szefw pastw i rzdw 8 listopada 1991 r. w Rzy-
mie, polityka bezpieczestwa Sojuszu jest oparta na
dialogu, wsppracy i utrzymywaniu wsplnego po-
tencjau obronnego. Koncepcja ta czya polityczne
i wojskowe elementy polityki bezpieczestwa pastw
czonkowskich w spjn cao oraz stwarzaa moli- Niemcami, Francj, zdecydowanie wyprzedzia kon-
wo wsppracy z nowymi partnerami w Europie.
Kulminacj dziaa podjtych w tym celu przez
Sojusz byo utworzenie Pnocnoatlantyckiej Rady
Wsppracy (North Atlantic Cooperation Council
NACC), w skad ktrej wchodzili ministrowie spraw
zagranicznych lub przedstawiciele 16. pastw NATO,
a take pastw Europy rodkowej i Wschodniej oraz
pastw batyckich. Rada odbya inauguracyjne po-
siedzenie 20 grudnia 1991 r. Od tej chwili rozpo-
cza si regularna wsppraca NATO z pastwami rzecz umocnienia bezpieczestwa. Bya to atrakcyjna
naszego regionu.
W drodze do NATO
Wejcie do Sojuszu stao si wkrtce najwaniej-
szym strategicznym celem polityki zagranicznej
pastw Europy rodkowej. Zostao rwnie oficjal-
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
nie uznane za priorytetowy cel polskiej polityki bez-
pieczestwa w 1992 r., w przyjtej wwczas strate-
gii bezpieczestwa narodowego. Znalaza si w niej
deklaracja, e Strategicznym celem Polski w latach
dziewidziesitych jest czonkostwo w NATO. Uwa-
ajc, e jest to tylko kwesti czasu, Polska przystpia
do realizacji programu reform politycznych, gospo-
darczych i wojskowych, obliczonych na stopniowe
osiganie zachodnioeuropejskich standardw.
Na pocztku lat dziewidziesitych Polska na-
wizaa wspprac z pastwami czonkowskimi
Sojuszu. Z wikszoci czonkw NATO podpisali-
my umowy o wsppracy obronnej, a z niektrymi
dodatkowe porozumienia o wsppracy w specja-
listycznych dziedzinach wojskowych. Wsppraca ze
Stanami Zjednoczonymi oraz europejskimi sojusz-
nikami, w tym przede wszystkim z Wielk Brytani,
takty z Sojuszem jako caoci, co uatwio pniej-
szy proces integracji.
W owym czasie NATO nie byo jeszcze goto-
we do rozszerzenia na wschd, wychodzc jednak
naprzeciw oczekiwaniom pastw Europy rodko-
wej i Wschodniej, w styczniu 1994 r. zainicjowao
program Partnerstwo dla Pokoju (Partnership for
Peace PfP). Celem tej propozycji byo pogbienie
zaufania i podejmowanie wsplnych wysikw na
oferta wsppracy si zbrojnych pastw partnerskich
z siami czonkw NATO. Kierownictwo polityczne
Sojuszu wyznaczyo nastpujce obszary wspdzia-
ania: prowadzenie operacji poszukiwawczo-ratow-
niczych na ldzie i morzu, wspomaganie operacji
humanitarnych, prowadzenie operacji wspierania
pokoju.
108 Jerzy Gruszczyski
Polska, nie rezygnujc ze swojego strategicznego
celu czonkostwa w NATO ju w lutym 1994 r.
podpisaa dokument ramowy Partnerstwo dla Po-
koju, a w kwietniu zoya w Kwaterze Gwnej
NATO dokument prezentacyjny, w ktrym zadekla-
rowaa udzia w programie. Jednoczenie otworzya
dwuosobow Komrk Koordynacyjn Partnerstwa
dla Pokoju przy Kwaterze Gwnej Sojuszniczych Si
Zbrojnych NATO w Europie (Supreme Headquar-
teres Allied Powers Europe SHAPE). Rozpocz-
o to systematyczn wspprac Polski z Sojuszem.
Od pocztku realizacji Indywidualnego Programu
Partnerstwa (Individual Partnership Programme
IPP) liczba przedsiwzi z udziaem Polski stale
wzrastaa: 40 w 1994 r., 260 1995 r., 242 1996 r.,
457 1997 r., 460 1998 r. Najwaniejszymi przed-
siwziciami szkoleniowymi byy wiczenia do-
wdczo-sztabowe z wojskami. Ze strony polskiej
w wiczeniach uczestniczyli obserwatorzy-ofice-
rowie w poczonych sztabach, a take cae grupy
operacyjne oraz pododdziay rnych rodzajw
si zbrojnych (pierwsze wiczenie lotnicze zostao
przeprowadzone w duskiej bazie Karup, a Wojska
Lotnicze i Obrony Powietrznej reprezentowa klucz
samolotw MiG-23MF z 28. puku lotnictwa myliw-
skiego, w 1996 r. i 1997 r. samoloty MiG-29 z 1. pu-
ku lotnictwa myliwskiego przebyway z podobnymi
misjami na Wgrzech i w Norwegii).
W 1995 r. Polska przystpia do Procesu Plano-
wania i Oceny Wykonania (Planning and Review
Process PARP); stanowi on jeden z elementw
Partnerstwo dla Pokoju i mia na celu: udzia wy-
branych jednostek wojskowych oraz elementw in-
frastruktury wojskowej pastw partnerskich w mi-
dzynarodowych przedsiwziciach szkoleniowych,
a take w operacjach pokojowych, poszukiwawczo-
ratowniczych i humanitarnych prowadzonych przez
NATO; promowanie interoperacyjnoci midzy sia-
mi zbrojnymi partnerw i Sojuszu; stworzenie me-
chanizmw wymiany oglnych informacji w zakresie
planw rozwoju i finansowania systemw obronno-
ci pastw partnerskich.
Polska przeznaczya do wsppracy z NATO
w ramach Partnerstwo dla Pokoju kilka jednostek
wojskowych oraz po dwa elementy infrastruktury
wojskowej orodki szkolenia poligonowego, lotni-
ska, porty morskie i bazy logistyczne. Musiay one
osign odpowiedni poziom zdolnoci do wsp-
dziaania z siami zbrojnymi pastw NATO. Ponadto
krajom partnerskim okrelono tzw. cele interope-
racyjnoci. W pierwszym cyklu Procesu Planowa-
nia i Oceny Wykonania (1995-1996) wyznaczone
jednostki i elementy infrastruktury osigny 17 ce-
lw, w drugim cyklu (1997-1998) dalszych 24, razem
41 celw interoperacyjnoci.
Wanym elementem stara o czonkostwo
w NATO byo przekazanie przez Polsk Sojuszo-
wi dokumentw prezentujcych m.in. polskie sta-
nowisko wobec wojskowych aspektw integracji.
Koncepcja czonkostwa Polski w NATO zostaa
ostatecznie przedstawiona Sojuszowi w Brukseli
w kwietniu 1997 r. Okrelia ona jednoznacznie, i
Polska dy do uczestniczenia w politycznych i mi-
litarnych strukturach NATO na zasadzie rwnych
praw i obowizkw. Z zadowoleniem przyjlimy
decyzje lipcowego (1997 r.) szczytu Sojuszu w Ma-
drycie, a w szczeglnoci zaproszenie Polski, Czech
i Wgier do rozmw akcesyjnych w sprawie czonko-
stwa w NATO. Rozmowy akcesyjne byy prowadzone
we wrzeniu i padzierniku 1997 r. Gwnym celem
NATO, w trakcie tych rozmw, byo poinformowa-
nie pastw zaproszonych o warunkach i zobowi-
zaniach zwizanych z czonkostwem w aspekcie
politycznym, prawnym, wojskowym i finansowym
oraz bezpieczestwa i ochrony tajemnicy. Celem za
pastw zaproszonych byo zapewnienie Sojuszu, e
s one gotowe do przyjcia i wypenienia tych zo-
bowiza.
Strona polska wyrazia poparcie dla zaoe No-
wej Koncepcji Strategicznej NATO, w tym: roli si
nuklearnych, a take gotowo do:
przyjcia zobowiza wynikajcych z Traktatu
Waszyngtoskiego oraz umw i porozumie midzy
czonkami Sojuszu;
przekazania do dyspozycji NATO wszystkich
operacyjnych si zbrojnych;
udziau w planowaniu obronnym Sojuszu,
w tym w pracach przy Grupie Planowania Nukle-
arnego;
kontynuowania wysikw w celu szybkiego
osignicia interoperacyjnoci Si Zbrojnych RP
z NATO;
udziau Polski w budetach Sojuszu (cywil-
nym, wojskowym i inwestycyjnym) na zapropono-
wanym poziomie 2,48%.
Rwnolegle z rozmowami akcesyjnymi, gwnie
o charakterze politycznym, trway robocze kontak-
ty przedstawicieli Ministerstwa Obrony Narodowej
z przedstawicielami Kwatery Gwnej NATO i Kwa-
tery Gwnej Sojuszniczych Si Zbrojnych NATO
w Europie, majce na celu wczenie Polski do bie-
cego cyklu planowania obronnego Sojuszu, obejmu-
jcego lata 1997-2002. Pierwszym etapem tego pro-
 Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej 1990-1999. Od wsppracy do integracji z NATO
cesu byo dostarczenie NATO informacji o systemie
obronnym Polski i jej siach zbrojnych. Przekazano
je Kwaterze Gwnej NATO w Kwestionariuszu Pla-
nowania Obronnego (Defence Planning Question-
naire DPQ). Oprcz opisanego aktualnego stanu
polskich si zbrojnych, dokument ten zawiera plany
ich rozwoju w nastpnych piciu latach. Odpowiada
take na pytanie, w jakim tempie bdzie postpowa
proces osigania przez Siy Zbrojne RP interopera-
cyjnoci z siami zbrojnymi pastw-czonkw NATO.
Przewidywano, e okoo jednej trzeciej polskich
si zbrojnych osignie tak zdolno do 2003 r.
Przekazanie Kwestionariusza Planowania
Obronnego w terminie, umoliwio udzia Si Zbroj-
nych RP w dalszych etapach procesu planowania
obronnego Sojuszu. Po serii obustronnych uzgod-
nie, Kwatera Gwna NATO zredagowaa Ocen
potencjau oraz planw rozwojowych polskich si
zbrojnych, ktra stanowia podstaw oszacowania
przyszych kosztw rozszerzenia Sojuszu. Raport
w sprawie tych kosztw przedstawiono ministrom
obrony pastw czonkowskich NATO w grudniu
1997 r. Podstaw do sformuowania przez waciwe
organa dowodzenia NATO propozycji przyszych
celw Si Zbrojnych RP stanowiy:
Ocena potencjau i planw rozwojowych
polskich si zbrojnych, opracowana przez Kwater
Gwn NATO i uzgodniona z Polsk oraz wszyst-
kimi czonkami Sojuszu;
analizy potencjau obronnego Polski dokonane
przez ekspertw ds. wymaga wojskowych Dowdz-
twa Sojuszniczych Si Zbrojnych NATO w Europie
(Allied Command Europe ACE);
porwnanie strategicznych planw Sojuszu
z polskimi planami rozwoju si zbrojnych.
Dowdztwo Sojuszniczych Si Zbrojnych NATO
w Europie opracowao Propozycje Celw Si Zbroj-
nych RP. Dotyczyy one miejsca i wkadu polskich
si zbrojnych w planowaniu obronnym NATO, za-
wieray take pakiet wymaga, ktre musz speni leao osign do czasu przyjcia do NATO. Przy-
poszczeglne formacje i jednostki Si Zbrojnych RP,
aby mogy skutecznie wspdziaa z Siami NATO
w ramach kolektywnej obrony i w innych misjach
Sojuszu. Dokument ten zawiera opis 65. celw si
zbrojnych, w takich dziedzinach jak: doktryny, szko-
lenie, planowanie, dowodzenie i czno, obrona
powietrzna i zarzdzenie przestrzeni powietrzn,
modernizacja uzbrojenia i sprztu oraz plany re-
strukturyzacji, infrastruktura i logistyka. Negocjo-
wanie propozycji przyszych celw Si Zbrojnych RP
rozpoczo si na pocztku 1998 r. Ze wzgldu na
109
zakres zaproponowanych celw, ich szczegowo
oraz zwizek z potrzebami obronnymi Sojuszu, kt-
re a do uzyskania czonkostwa nie byy cakowicie
znane, kierownictwo polskich si zbrojnych musia-
o ponownie dokona analizy swoich moliwoci
obronnych i planw rozwojowych. Oglny bilans
wypad pozytywnie: w toku negocjacji z przedsta-
wicielami rnych organw kierowniczych NATO
do czerwca 1998 r. Polska zaakceptowaa 50 celw
i zobowizaa si czciowo oraz w dalszej przyszo-
ci zrealizowa pozostae 15 celw.
W czerwcu 1998 r. uzgodnione cele Si Zbrojach
RP zostay zaakceptowane przez Rad Pnocnoat-
lantyck (North Atlantic Council NAC). Stano-
wiy one dla Ministerstwa Obrony Narodowej oraz
Si Zbrojnych RP najwaniejsz dyrektyw do pla-
nowania rozwoju si zbrojnych na pi kolejnych lat
(do 2003 r.).
W zwizku z przyjciem przez Polsk celw si
zbrojnych powstaa konieczno modyfi kacji, opra-
cowanych w 1997 r. zaoe planu modernizacji Si
Zbrojnych RP na lata 1998-2012. W wyniku trwa-
jcych kilka miesicy prac powsta Program Inte-
gracji z Organizacj Traktatu Pnocnoatlantyckiego
i Modernizacji Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Pol-
skiej na lata 1998-2012. Poprzedni dokument zosta
zmodyfikowany pod ktem:
dostosowania planw rozwojowych Si Zbroj-
nych RP (w tym organizacji, struktury dowodzenia
i kierowania, wymogw i treci szkolenia) do ogl-
nych zasad funkcjonowania NATO;
ustanawiania priorytetw programw badaw-
czo-rozwojowych oraz modernizacji technicznej
(w tym zakupw uzbrojenia i sprztu wojskowego)
odpowiednio do wymaga uzgodnionych z Soju-
szem.
Ju w trakcie negocjowania przyszych celw pol-
skich si zbrojnych rozpoczto przygotowania do ich
realizacji, biorc pod uwag fakt, e cz z nich na-
jcie Polski do Organizacji Traktatu Pnocnoatlan-
tyckiego (12 marca 1999 r.) zakoczyo pierwszy etap
integracji z Sojuszem.
Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej
w systemie obronnym RP
30 czerwca 1990 r., decyzj Prezydenta RP, Woj-
ska Lotnicze i Wojska Obrony Powietrznej Kraju
zostay rozwizane, a w ich miejsce, z dniem 1 lipca
1990 r., utworzono Wojska Lotnicze i Obrony Po-
110 Jerzy Gruszczyski
wietrznej (WLOP), skupiajce cao si lotniczych
i obrony przeciwlotniczej (nie liczc Lotnictwa Ma-
rynarki Wojennej i Lotnictwa Wojsk Ldowych).
27 lipca 1990 r. na dowdc nowo utworzonych
wojsk, Prezydent RP powoa (odwoanego z po-
przednio zajmowanego stanowiska) dowdc Wojsk
Lotniczych generaa dywizji pilota Jerzego Goto-
wa. W skad WLOP weszy wojska lotnicze, woj-
ska rakietowe, wojska radiotechniczne, siy i rodki
zabezpieczenia bojowego, technicznego i tyowego,
a take towarzyszca im infrastruktura. W trakcie
procesu scaleniowego kilka jednostek rozwizano,
a wiele oddziaw, zwizkw taktycznych, orodkw
szkolenia i zabezpieczenia zreorganizowano.
Skad bojowy, wyposaenie i struktura organi-
zacyjna WLOP miay zapewni wykonanie dwch
gwnych zada bojowych: obron obszaru kraju
przed rozpoznaniem i uderzeniem z powietrza oraz
wsparcie lotnicze (ogniowe, rozpoznawcze, przewo-
zowe, pomocnicze) Wojsk Ldowych i Marynarki
Wojennej.
Ksztatujce si w pierwszych latach dziewi-
dziesitych pogldy i obowizujce ju ustalenia
doktrynalne wyranie wskazyway, e Siy Zbrojne
RP (w tym WLOP) w zmieniajcej si rzeczywisto-
ci maj by gotowe do obrony granic pastwowych
i odparcia agresora z kadego kierunku operacyjne-
go. Przewidywano, e WLOP mog pierwsze stawi
czoa agresorowi, ktry dziaania wojenne bdzie
rozpoczyna (z zasady) uderzeniami z powietrza
powietrzn operacj zaczepn. Rezultaty dziaa
w powietrzu miay decydujco wpywa na przebieg
operacji obronnych prowadzonych na ldzie i na mo-
rzu. W operacjach tych take miay uczestniczy
WLOP. Wszystkie operacje (powietrzne, ldowe
i morskie) miay by prowadzone na obszarze kra-
ju przez nasze Siy Zbrojne, w ramach strategicznej
operacji obronnej.
Dowdca WLOP by odpowiedzialny za rwno-
czesne wykonywanie obu zada bojowych oso-
ny obszaru kraju i wsparcia lotniczego walczcych
Wojsk Ldowych i Marynarki Wojennej. Fakt ten
wymusi wprowadzenie nowych rozwiza organi-
zacyjnych, pogbienie wspdziaania, z Wojskami
Ldowymi i Marynark Wojenn oraz precyzyjniej-
sz synchronizacj wsplnych dziaa bojowych.
Obron obszaru kraju przed rozpoznaniem i ude-
rzeniami z powietrza WLOP mogy wykonywa bez-
porednio po rozpoczciu dziaa bojowych oraz ju
w czasie prowadzenia operacji obronnych na ldzie
i na morzu. Na plan pierwszy wrd tzw. gwnych
obiektw obrony na obszarze kraju wysuny si
walczce, przegrupowujce si i zerodkowane woj-
ska (siy ldowe, morskie, powietrzne) oraz obiekty
bezporednio zwizane z ich dziaaniami (system
dowodzenia, obiekty komunikacyjne, logistyczne
i inne). Nie rezygnowano z gry z osony obiektw
gospodarczych, administracyjnych i innych, kalku-
lowano jednak, e moe nie wystarczy si na ich
bezporedni oson.
Organizatorem Zintegrowanego Systemu Obrony
Powietrznej RP by dowdca (dowdztwo) WLOP.
Ustali on zamiar (koncepcj) jego budowy (take
charakterystyki operacyjno-taktyczne) i zasady funk-
cjonowania. Zakadano wspprac systemu obrony
powietrznej, na okrelonych zasadach, ze rodkami
(podsystemami) autonomicznej obrony przeciwlot-
niczej Wojsk Ldowych i Marynarki Wojennej.
Zintegrowany System Obrony Powietrznej RP
mia zapewni:
wykrycie, rozpoznanie i prowadzenie przeciw-
nika powietrznego na kadym z przewidywanych
kierunkw operacyjnych;
optymalne ugrupowanie i skuteczne wykorzy-
stanie czynnych i biernych rodkw walki;
nieprzerwane operatywne dowodzenie wojska-
mi uczestniczcymi w obronie powietrznej;
pene, terminowe zaopatrzenie w materiay
i rodki ogniowe.
Jednoczenie ksztatowaa si tendencja do:
rwnomiernego rozmieszczenia posterunkw
radiolokacyjnych na caym terytorium kraju;
wykorzystywania rakiet przeciwlotniczych
przede wszystkim do zamknicia (na stae lub okre-
sowo) kierunkw operacyjnych, a take do bezpo-
redniej (obiektowej) osony zwizkw taktycznych
Wojsk Ldowych, wanych obiektw wojskowych
(z zasady rodkami organicznymi) oraz wybranych
obiektw administracyjnych i gospodarczych;
manewrowego wykorzystania lotnictwa my-
liwskiego na kadym z zagroonych kierunkw,
w zasadzie poza strefami ognia rakiet przeciwlot-
niczych.
Zintegrowany System Obrony Powietrznej RP
zorganizowany w okresie pokoju, ewentualnie do-
ranie dostosowany do aktualnych potrzeb bezpo-
rednio przed rozpoczciem dziaa wojennych, mia
stanowi podstaw do obrony terytorium kraju przed
rozpoznaniem i uderzeniami z powietrza w poczt-
kowym okresie wojny. Przewidywano, e dziaania
te bd prowadzone w formie obronnej operacji po-
 Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej 1990-1999. Od wsppracy do integracji z NATO
wietrznej, ktrej rezultaty w znacznej mierze wpyn
na przebieg rozpoczynanych operacji obronnych na
ldzie i na morzu.
W obronnej operacji powietrznej uczestniczy
miay wojska (rakietowe, lotnictwo myliwskie,
wojska radiotechniczne i inne) wchodzce w skad
obrony powietrznej, wojska obrony przeciwlotniczej
Wojsk Ldowych i Marynarki Wojennej, a take siy
korpusu lotniczego. Rozwaano wykorzystanie (dla
spotgowania wysiku) lotnictwa myliwsko-bombo-
wego korpusu lotniczego uzbrojonego w kierowane
pociski rakietowe do zwalczania celw powietrznych
w systemie obrony powietrznej.
W czasie prowadzenia powietrznej operacji
obronnej, dowdca WLOP mg wykorzysta cz
lub cao lotnictwa myliwsko-bombowego z kor-
pusu lotniczego do zwalczania wanych obiektw
(naziemnych, nawodnych) na terytorium przeciw-
nika, ktrych zniszczenie (obezwadnienie) mogo
utrudni (opni) rozpoczcie i prowadzenie przez
niego operacji zaczepnej na ldzie (morzu). Zaka-
dano, e ta cz dziaa bojowych WLOP, majca
charakter zaczepny, musi wynika z zamiaru pro-
wadzenia caej strategicznej operacji obronnej na
obszarze kraju i powinna by uzgodniona (obiekty,
czas zwalczania itp.) z Wojskami Ldowymi (Mary-
nark Wojenn).
Przewidywano, e obronna operacja powietrz-
na (cznie z jej elementami zaczepnymi) moe by
prowadzona 2-3 doby, wyjtkowo duej. W tym
czasie przeciwnik mia dy do uzyskania pano-
wania w powietrzu zapewniajcego mu rozpoczcie
operacji zaczepnych na ldzie i na morzu. W wypad-
ku niepowodzenia, przeciwnik mg kontynuowa
powietrzn operacj zaczepn lub nawet zaniecha
agresji. W sytuacji dla nas niekorzystnej, po roz-
poczciu operacji obronnych przez nasze Wojska
Ldowe i Marynark Wojenn WLOP miay konty-
nuowa obron obszaru kraju przed rozpoznaniem
i uderzeniami z powietrza, kontynuujc wykonanie
zadania pierwszego. T cz pierwszego zadania
WLOP miay wykonywa na og w formie dziaa
systematycznych, dc do skupienia gwnego wy-
siku obrony na najwaniejszych obiektach wojsko-
wych. W tym czasie wzrosn jeszcze miaa ranga
tych obiektw, a przede wszystkim walczcych wojsk
i ich infrastruktury. Gwnym wykonawc tego za-
dania nadal miay by korpusy obrony powietrznej.
Ich dziaania miay by dokadnie zsynchronizowa-
ne z walk prowadzon przez autonomiczne rodki
przeciwlotnicze zwizkw taktycznych Wojsk Ldo-
wych (Marynarki Wojennej).
111
Wsparcie lotnicze Wojsk Ldowych i Marynarki
Wojennej w operacjach obronnych, prowadzonych
na obszarze kraju, mia wykonywa korpus lotniczy.
W wyjtkowych wypadkach do jego realizacji mogo
by rwnie angaowane lotnictwo myliwskie kor-
pusw obrony powietrznej. Organizatorem wsparcia
lotniczego (kompleksu zada wykonywanych w ra-
mach operacji obronnych) mia by dowdca (do-
wdztwo) korpusu lotniczego. Dowdca WLOP mia
sprawowa jedynie oglny nadzr nad dziaaniami
korpusu lotniczego, zapewnia jego zaopatrzenie
materiaowe i specjalistyczne oraz koordynowa jego
wspdziaanie z korpusami obrony powietrznej.
Wsparcie lotnicze, obejmujce: rozpoznanie po-
wietrzne, dziaania ogniowe, przewozy powietrzne
i dziaania pomocnicze, miao by cile dostosowane
do potrzeb i warunkw prowadzenia operacji obron-
nych przez Wojska Ldowe (Marynark Wojenn).
Mogo by prowadzone na kadym z przewidywa-
nych kierunkw operacyjnych. Korpus lotniczy mu-
sia by zatem przygotowany do dziaa manewro-
wych, doranych przegrupowa czci lub caoci
si, zmian gwnego wysiku itp.
Gwnym elementem wsparcia lotniczego byy
dziaania ogniowe: izolacja obszaru operacji oraz
bezporednie wsparcie ogniowe, realizowane przez
lotnictwo myliwsko-bombowe (izolacja obszaru ope-
racji) oraz migowce bojowe (bezporednie wsparcie
ogniowe). Mimo wyranych tendencji do wykorzy-
stywania lotnictwa myliwsko-bombowego przez
najwysze szczeble dowodzenia, nadal czci jego
wysiku przeznaczon na dziaania ogniowe, mieli
dysponowa dowdcy zwizkw operacyjnych Wojsk
Ldowych. Wysiek ten mia by wykorzystywany
do bezporedniego wsparcia walczcych wojsk.
Wsparcie lotnicze (dziaania bojowe korpusu
lotniczego) miay by realizowane pod oson wojsk
korpusw obrony powietrznej (szczeglnie lotnictwa
myliwskiego), w tym rwnie osona lotw (prze-
lotw) lotnictwa myliwsko-bombowego. Zaoe-
nia takie zmuszay korpus lotniczy do wsppracy
z korpusami obrony powietrznej. Koordynatorem tej
wsppracy mia by dowdca WLOP.
Zadania bojowe WLOP oraz przewidywane wa-
runki ich wykonania na terytorium kraju stawiay
nowe wymagania przed nowo zorganizowanym
dowdztwem WLOP. Dowdztwo to miao rang
dowdztwa wyszego zwizku operacyjnego. Mo-
na je byo traktowa jako specjalistyczny element
naczelnego dowdztwa si zbrojnych. Dowdztwo
WLOP miao by organizatorem w skali opera-
cyjnej obrony powietrznej i wsparcia lotniczego
112 Jerzy Gruszczyski
Wojsk Ldowych i Marynarki Wojennej, a take do-
wodzi podlegymi korpusami obrony powietrznej
i korpusem lotniczym w czasie dziaa bojowych.
Miao by rwnie koordynatorem wspdziaania
midzy podlegymi korpusami oraz midzy korpu-
sami i zwizkami operacyjnymi Wojsk Ldowych
i Marynarki Wojennej.
Wymagania te ukierunkoway przygotowanie
dowdztwa WLOP do spenienia powierzonej mu
operacyjnej misji generalnego organizatora, ko-
ordynatora i dowodzcego. Misji tej i obowizkom
miao te odpowiada przebudowane Centralne
Stanowisko Dowodzenia WLOP, jako instrument
zapewniajcy dowodzenia przez dowdc WLOP
podlegymi korpusami (obrony powietrznej i lotni-
czym) w czasie przygotowania i prowadzenia dziaa
bojowych, a take koordynacj ich dziaa z Wojska-
mi Ldowymi i Marynark Wojenn.
Ta nowa rola dowdztwa WLOP, znacznie po-
waniejsza ni poprzednich dowdztw Wojsk Lotni-
czych i Wojsk Obrony Powietrznej Kraju, bya rw-
nie swego rodzaju wykadni wzrastajcej pozycji
WLOP w Siach Zbrojnych.. Ugruntoway j wymogi
doktryny obronnej. Nowa rola dowdztwa WLOP
zmuszaa jednak do poszukiwania lepszych form
i sposobw wykonywania zada bojowych, dosko-
nalenia pracy dowdztw i sztabw oraz usankcjono-
wania ich w nowych dokumentach normatywnych.
Struktura, uzbrojenie i wyposaenie
Dowdztwo i sztab Wojsk Lotniczych i Obrony
Powietrznej zorganizowano w Warszawie, na bazie
byego dowdztwa i sztabu Wojsk Obrony Powietrz-
nej Kraju. W skad nowego dowdztwa wczono
trzy istniejce dotd korpusy OPK, przemianowa-
ne na korpusy obrony powietrznej (z zachowaniem
dotychczasowej numeracji). Jeli za chodzi o dawne
jednostki Wojsk Lotniczych, to w wikszoci zostay
one wczone w skad nowo sformowanego 4. Korpu-
su Lotniczego (z dowdztwem w Poznaniu, na bazie
dawnego dowdztwa Wojsk Lotniczych). Rozwiza-
no jednak wielce zasuon dla polskiego lotnictwa
wojskowego 4. Dywizj Lotnictwa Myliwskiego (do-
wdztwo Malbork), w tym: dywizyjn 49. eskadr
lotnictwa cznikowego, przekazujc podlege jej: 2.,
9. i 41. puk lotnictwa myliwskiego do 2. Korpusu
OP. Jednoczenie ze skadu 2. Korpusu OP wy-
czono 34. puk lotnictwa myliwskiego (MiG-21bis,
Gdynia Babie Doy), przekazujc go do Lotnictwa
Marynarki Wojennej. W bezporednim podporzd-
kowaniu dowdcy WLOP pozosta 36. specjalny
puk lotnictwa transportowego (Tu-154M, Jak-40,
Mi-8S, Warszawa Okcie) oraz 45. lotnicza eskadra
dowiadczalna (MiG-21, Lim-5, SBLim-2, TS-11 Isk-
ra, Mi-2, Modlin).
1. Korpus OP (dowdztwo Warszawa) odpowia-
da za obron centralnych i wschodnich obszarw
Polski, a w jego skad wchodziy:
1. puk lotnictwa myliwskiego (MiG-29,
MiG-21PFM, Misk Mazowiecki);
10. puk lotnictwa myliwskiego (MiG-21MF,
ask);
42. eskadra lotnictwa cznikowego (An-2,
Mi-2, Warszawa Bemowo);
1. Brygada Radiotechniczna (Warszawa);
3. Brygada Rakietowa OP (Wochow, Newa,
Warszawa).
2. Korpus OP (dowdztwo Bydgoszcz) odpowia-
da za obron pnocnej i pnocno-zachodniej gra-
nicy pastwa, w jego skad wchodziy:
2. puk lotnictwa myliwskiego (MiG-21M,
Goleniw);
9. puk lotnictwa myliwskiego (MiG-21bis,
Zegrze Pomorskie);
28. puk lotnictwa myliwskiego (MiG-23MF,
Supsk);
41. puk lotnictwa myliwskiego (MiG-21MF,
Malbork);
43. eskadra lotnictwa cznikowego (An-2,
Mi-2, Bydgoszcz);
19. lotnicza eskadra holownicza (TS-11 Iskra,
An-2, Jak-40, Supsk);
2. Brygada Radiotechniczna (Bydgoszcz);
4. Brygada Rakietowa OP (Wochow, Newa,
Gdynia);
26. Brygada Rakietowa OP (Wega, Wochow,
Newa, Gryfice).
3. Korpus OP (dowdztwo Wrocaw) odpowia-
da za obron poudniowej i poudniowo-zachodniej
granicy pastwa, w jego skad wchodziy:
11. puk lotnictwa myliwskiego (MiG-21MF,
Wrocaw);
62. puk lotnictwa myliwskiego (MiG-21PFM,
Pozna Krzesiny);
44. eskadra lotnictwa cznikowego (An-2,
Mi-2, Wrocaw);
3. Brygada Radiotechniczna (Wrocaw);
1. Brygada Rakietowa OP (Wochow, Newa,
Bytom);
79. samodzielny puk rakietowy OP (Wochow,
Newa, Pozna).
 Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej 1990-1999. Od wsppracy do integracji z NATO
Na mocy zarzdzenia Szefa Sztabu Generalnego
WP z 3 sierpnia 1993 r. 2. puk lotnictwa myliw-
skiego zosta rozwizany, a jego samoloty MiG-21M
trafiy na wyposaenie 2 eskadry 1 plm (w miejsce
MiG-21PFM). Na przeomie lat 1995-1996 goleniow-
skie MiG-21M ustpiy, z kolei, miejsca pozyskanym
z Republiki Czeskiej samolotom MiG-29. Decyzj
Ministra Obrony Narodowej z 16 stycznia 1995 r.
62. puk lotnictwa myliwskiego przenumerowano
w 3. plm.
W 1990 r. na bazie Centralnego Orodka Szkole-
nia Specjalistw Wojsk Lotniczych (Olenica) i Tech-
nicznej Szkoy Wojsk Lotniczych (Zamo) utwo-
rzono Centrum Szkolenia Inynieryjno-Lotniczego
(Olenica). 1 padziernika 1994 r. dokonano reor-
ganizacji systemu ksztacenia w Wyszej Oficerskiej
Szkole Lotniczej (Dblin), zmieniajc jednoczenie
jej nazw na Wysz Szko Oficersk Si Powietrz-
nych (WSOSP). Gwny nacisk pooono na stoso-
wanie nowoczesnych rozwiza konstrukcyjnych
i technicznych oraz na nauk jzyka angielskiego.
Zmieniony zosta rwnie harmonogram studiw.
Zaplanowano na przemian semestry teoretycz-
ne i praktyczne, czyli ju po pierwszym semestrze
teoretycznym studenci zaliczali semestr szkolenia
praktycznego w powietrzu. Skrcono o sze mie-
sicy czas trwania studiw, a promocje absolwentw
przeniesiono z listopada na czerwiec. Szkoa przeja
po rozwizanym Centrum Doskonalenia Lotniczego
prowadzenie kursw przeszkalajcych i doskonal-
cych kadr oficersk.
W Wyszej Szkole Oficerskiej Si Powietrznych
wdroono do eksploatacji samolot turbomigowy
PZL-130 Orlik; przeznaczono go do selekcji i szko-
lenia podstawowego na pierwszym roku studiw.
Selekcja polegaa na wykonaniu przez wszystkich
podchorych przyjtych na pilota, nalotu 20-25
godzin; w zalenoci od predyspozycji i osiganych
wynikw kierowano ich na kierunki: pilot samo-
lotu odrzutowego lub pilot migowca. Podcho-
rowie zakwalifikowani do grupy pilot samolotu
odrzutowego odbywali dalsze szkolenie na samo-
locie PZL-130 Orlik (80 godzin), podchorowie za-
kwalifikowani do grupy migowcowej szkolenie
teoretyczne zwizane ze migowcem. Na drugim
i trzecim roku studiw podchorowie kierunku
pilot samolotu odrzutowego, przez sze miesicy
na kadym roku (podobnie jak na pierwszym roku),
szkoleni byli na odrzutowym samolocie TS-11 Iskra.
W tym czasie uzyskiwali warunki do zdobycia 3. kla-
sy pilota wojskowego i sumaryczny nalot (z nalotem
na samolocie PZL-130 Orlik) 250 godzin waru-
113
nek rozpoczcia szkolenia na samolotach bojowych.
Podchorowie szkoleni na migowcach (Mi-2, W-3
Sok), na drugim i trzecim roku uzyskiwali nalot
180 godzin i 3. klas pilota wojskowego. Stosowany
w WSOSP przemienny system ksztacenia pilotw
wojskowych pozwala, w cigu czterech lat studiw,
uzyska stopie podporucznika i tytu inyniera
pilota. W drugiej poowie lat dziewidziesitych
planowano rozszerzy zakres wykorzystania w szko-
leniu lotniczym samolotu turbomigowego PZL-130
Orlik oraz wymian odrzutowego samolotu TS-11
Iskra na samolot szkolno-bojowy I-22 Iryda.
Szkolenie praktyczne w powietrzu w WSOSP byo
skoncentrowane w:
47. szkolnym puku migowcw (Mi-2, W-3
Sok, Nowe Miasto n. Pilic);
58. lotniczym puku szkolnym (TS-11 Iskra,
Dblin);
60. lotniczym puku szkolnym (PZL-130 Orlik,
Radom);
61. lotniczym puku szkolno-bojowym (TS-11
Iskra, Biaa Podlaska);
23. lotniczej eskadrze szkolnej (An-2, Dblin).
Studia nad now struktur organizacyjn WLOP,
w wikszym stopniu odpowiadajc nowym wyzwa-
niom, rozpoczy si praktycznie z chwil utworzenia
tego rodzaju si zbrojnych. Wkrtce zdecydowano
o utworzeniu dwch korpusw obrony powietrz-
nej Pnoc i Poudnie. Korpus OP Pnoc
mia zapewni obron powietrzn i wsparcie wojsk
w obszarze odpowiedzialnoci Pomorskiego Okr-
gu Wojskowego i Warszawskiego OW, Korpus OP
Poudnie za w obszarze odpowiedzialnoci l-
skiego OW i Krakowskiego OW. Oznaczao to plano-
wane (zrealizowane faktycznie we wrzeniu 1996 r.)
rozwizanie 1 Korpusu OP i podporzdkowanie
podlegych mu jednostek odpowiednio 2. Korpuso-
wi OP (Pnoc) i 3. Korpusowi OP (Poudnie).
1. puk lotnictwa myliwskiego trafi do 2. Korpusu
OP, a 10. plm do 3. Korpusu OP (42. eskadr lot-
nictwa cznikowego rozformowano w 1995 r. i po-
czono z 45. lotnicz eskadr dowiadczaln, two-
rzc 45. eskadr lotnicz). Jednoczenie na podstawie
rozkazu dowdcy WLOP z 26 listopada 1998 r. dla
potrzeb korpusw obrony powietrznej sformowano
2. i 3. eskadr lotnictwa transportowo-cznikowe-
go (odpowiednio dla 2. i 3. Korpusu OP) wyposao-
ne w samoloty TS-11 Iskra i An-2 oraz migowce
Mi-2. Z kolei, na podstawie rozkazu dowdcy WLOP
z 27 listopada 1998 r. zostaa rozwizana 45. eska-
dra lotnicza, jej zadania przeja 23. lotnicza eska-
114 Jerzy Gruszczyski
dra szkolna, przemianowana w 23. lotnicz eskadr
specjaln.
Dalsze redukcje stanu lotnictwa myliwskiego
miay miejsce w kocu lat dziewidziesitych. Na
mocy zarzdzenia szefa Sztabu Generalnego WP
z 15 padziernika 1998 r. rozformowano 28. plm,
tym samym zakoczono w polskim lotnictwie woj-
skowym eksploatacj samolotw MiG-23MF. Z kolei
na mocy zarzdzenia ministra obrony narodowej,
z 17 marca 1999 r. przesta istnie 11. puk lotnictwa
myliwskiego.
Zmiany wynikajce z przeprowadzanej restruk-
turyzacji Si Zbrojnych RP spowodoway, e dotych-
czasowe Szefostwo Wojsk Rakietowych i Artylerii
WLOP, zarzdzeniem szefa Sztabu Generalnego WP
z 29 grudnia 1995 r. zostao przeformowane na Sze-
fostwo Wojsk Obrony Przeciwlotniczej. Jednocze-
nie podporzdkowano mu, wyprowadzone z Wojsk
Ldowych nowe jednostki:
Wysz Szko Oficersk Wojsk Obrony Prze-
ciwlotniczej (Centrum Szkolenia Obrony Przeciwlot-
niczej, Koszalin);
Orodek Szkolenia Poligonowego Wojsk Obro-
ny Przeciwlotniczej (Ustka);
61. Brygad Przeciwlotnicz (Skwierzyna);
22. Polow Techniczn Baz Przeciwlotnicz
(Skwierzyna);
5. puk radiotechniczny (Zgierz).
W myl wyej wymienionego zarzdzenia oraz
zarzdzenia dowdcy WLOP z 22 lutego 1996 r.
przed Szefostwem Wojsk OPL postawiono nastpu-
jce zadania:
kierowa caoksztatem przedsiwzi obrony
przeciwlotniczej WLOP oraz sprawowa specjali-
styczny nadzr w tej dziedzinie w pozostaych ro-
dzajach Si Zbrojnych RP;
uczestniczy w opracowaniu planw opera-
cyjnych oraz zaoe koncepcyjnych rozwoju i or-
ganizacji Wojsk OPL, ich uzbrojenia, wyposaenia
i operacyjno-taktycznego wykorzystania w Siach
Zbrojnych RP;
przygotowywa Wojska OPL do dziaa bojo-
wych oraz opracowywa zaoenia organizacyjno-me-
todyczne programw szkolenia i strzela dla zwiz-
kw taktycznych, oddziaw i pododdziaw obrony
przeciwlotniczej, a take kierowa wdroeniem do
wojsk nowego sprztu bojowego i wyposaenia.
Na pocztku lat dziewidziesitych intensywnie
poszukiwano odpowiedzi na pytanie: ktre rodzaje
rakiet przeciwlotniczych bd najbardziej przydatne
do realizacji zada wynikajcych z nowych wyzwa?
W dowdztwie WLOP sprawa bya postawiona jasno
w najbliszych kilkunastu latach nie ma co liczy
na zakupy nowoczesnych przeciwlotniczych zesta-
ww rakietowych redniego zasigu.
W wyniku przeprowadzonych bada i analiz
okrelono, e najbardziej podatnym na moderni-
zacj jest przeciwlotniczy zestaw rakietowy maego
zasigu Newa-M. W 1992 r. rozpoczto pierwsze pra-
ce nad koncepcj modernizacji tego typu zestawu.
W 1994 r. 41. dywizjon rakietowy (26 BR OP) wy-
kona strzelania mobilnym zestawem przeciwlotni-
czym o oznaczeniu roboczym Newa MS. Osignite
wyniki byy zacht do dalszych intensywnych prac
badawczo-rozwojowych.
Gwnym celem gbokiej modernizacji byo
podwyszenie mobilnoci oraz cakowite zastpienie
dotychczas stosowanych ukadw opartych o lampy
elektronowe, znacznie nowoczeniejszymi cyfro-
wymi. Ostatecznie zdecydowano si na zastosowanie
podwozia koowego MAZ-543 (wczeniej podwozia
bazowego wyrzutni rakiet operacyjno-taktycznych
R-300) do rozmieszczenia stacji naprowadzania ra-
kiet, a gsienicowego podwozia czogu T-55 jako
bazy do czteroprowadnicowej wyrzutni zestawu.
W 1996 r. wykonano pierwsze strzelania ze zmoder-
nizowanego mobilnego zestawu rakietowego Newa
SC. W kolejnych latach, wystrzelono dowiadczal-
nie wiele rakiet, sprawdzajc poprawno przyjtych
rozwiza konstrukcyjnych oraz oprogramowania
zestawu. Ta wersja zestawu kilkakrotnie poprawia-
na i doskonalona w toku dalszych prac, po doko-
naniu niezbdnych odbiorw zostaa wprowadzona
do uzbrojenia dywizjonw rakietowych Wojsk OPL
WLOP w 1999 r. (zaoono modernizacj do tego
standardu dwudziestu dywizjonw rakietowych).
W kategorii rakietowych i artyleryjskich rodkw
ogniowych bliskiego zasigu przewidywano opra-
cowanie i produkcj wasnych krajowych zestaww,
ktre miay stanowi uzbrojenie wszystkich rodza-
jw polskich si zbrojnych: samobienego systemu
rakietowo-artyleryjskiego Loara (obejmujcego
przeciwlotniczy zestaw rakietowy oraz przeciwlot-
niczy zestaw artyleryjski), zestawu artyleryjsko-ra-
kietowego Stalagmit oraz przenonego przeciwlotni-
czego zestawu rakietowego Grom. Powysze rodki
miay zastpi 14,5 mm przeciwlotnicze karabiny
maszynowe PKM-2, 37 i 57 mm armaty przeciwlot-
nicze oraz przenone przeciwlotnicze zestawy rakie-
towe Strzaa-2M.
Od maja 1995 r. oficerowie 26. BR OP rozpoczli
kontakty z oficerami Si Zbrojnych rnych pastw
 Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej 1990-1999. Od wsppracy do integracji z NATO
NATO. W 1996 r. i 1998 r. brygada uczestniczya
w midzynarodowym wiczeniu Amber Express.
Poprzedzi je cay cykl konferencji przygotowaw-
czych. Bya to dobra okazja do poznania nie tylko
jzyka, ale i sojuszniczych oczekiwa. 26. BR OP
nawizaa wspprac z niemieckim 1. Skrzydem
Rakiet Przeciwlotniczych. W jej ramach nastpia
wymiana oficerw, poczona w pierwszym okresie
ze zwiedzaniem jednostek wojskowych, a pniej
wymian informacji na temat dokumentw i pro-
cedur stosowanych podczas organizacji i prowadze-
nia dziaa bojowych. We wrzeniu 1998 r. brygada
uczestniczya w polsko-holenderskim wiczeniu
poczonym ze strzelaninami bojowymi pod kryp-
tonimem Golden Autumn. W 1996 r. oficerowie
Centrum Szkolenia Obrony Przeciwlotniczej zoyli
wizyt w podobnym niemieckim orodku ksztace-
nia przeciwlotnikw w Rendsburgu. Kolejni oficero-
wie sukcesywnie byli kierowani na specjalistyczne
kursy organizowane w szkoach wojskowych gw-
nie w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Wielkiej
Brytanii. W 1997 r. 1. Brygada Rakietowa OP na-
wizaa pierwsze kontakty z niemieckim 3. Skrzyd-
em Rakiet Przeciwlotniczych, a rok pniej take
z 2. srplot. W drugiej poowie lat dziewidziesitych
w brygadzie zrealizowano szereg programw przy-
bliajcych j do wymogw NATO.
U schyku 1996 r., po 37 latach funkcjonowania,
rozformowano wielce zasuon w procesie kszta-
cenia i doskonalenia kadr, kolebk polskich rakie-
towcw-przeciwlotnikw, Centrum Szkolenia Spe-
cjalistw Wojsk Rakietowych w Bemowie Piskim.
Jego zadania przejo Centrum Szkolenia Obrony
Przeciwlotniczej w Koszalinie. Ponadto w ramach
restrukturyzacji Si Zbrojnych RP. w latach dzie-
widziesitych, rozformowano kilkanacie dywi-
zjonw rakietowych (realizujc wycofanie z eks-
ploatacji nieperspektywicznych przeciwlotniczych
zestaww rakietowych redniego zasigu Wochow),
a u schyku 1998 r. 79. samodzielny puk rakietowy
OP. Jego trzy dywizjony rakietowe Newa przekazano
do 1. BR OP. Z chwil rozwizania 1. Korpusu OP,
3. Brygada Rakietowa OP przesza w podporzd-
kowanie 2. Korpusu OP, jednoczenie 61. Brygada
Przeciwlotnicza (przekazana z Wojsk Ldowych)
wzmocnia 3. Korpus OP.
Wojska radiotechniczne (WRt) WLOP sprawnie
wyszy z Jednolitego Systemu Obrony Powietrznej
Ukadu Warszawskiego. Plany dowdztwa WLOP
wobec WRt byy pocztkowo wielce obiecujce.
Wyeksploatowane stacje radiolokacyjne pochodze-
nia radzieckiego i polskiego zamierzano zastpi
115
nowymi stacjami trjwsprzdnymi, produkowa-
nymi przez rodzinny przemys. Stacje te charak-
teryzoway si du mobilnoci, krtkim czasem
rozwijania i zwijania, dobrymi charakterystykami
pola radiolokacyjnego, du dokadnoci okrelenia
trzech parametrw wykrytych celw (azymut, odle-
go, wysoko) oraz relatywnie du odpornoci
na zakcenia i zniszczenia. Nowe stacje miay te t
zalet, e dostarczay informacj o sytuacji powietrz-
nej w postaci cyfrowej, co uatwiao wczenie tych
stacji do powstajcego krajowego cyfrowego systemu
dowodzenia wojskami.
We wrzeniu 1991 r. dowdztwo WLOP, po raz
pierwszy, przeprowadzio trening z wykorzystaniem
jednolitego, narodowego systemu obrony powietrz-
nej. Okazao si, co i tak byo oczywiste, e cae ugru-
powanie wojsk funkcjonujcych w systemie obrony
powietrznej skupione jest przede wszystkim wzdu
pnocnej i zachodniej granicy pastwa, podczas gdy
od wschodu i poudniowego-wschodu kraj jest cako-
wicie odsonity. Pocigno to za sob konieczno
przedyslokowania czci si w kierunku tzw. ciany
wschodniej. Cz posterunkw radiolokacyjnych na
kierunku pnocnym i zachodnim zlikwidowano.
Pomimo trudnoci finansowych, WRt wyposaa-
no w nowy sprzt stacje NUR-31 (odlegociomie-
rze) i NUR-41 (wysokociomierze). W 1993 r. WRt
otrzymay pierwszy egzemplarz nowej polskiej stacji
NUR-11 trjwsprzdnej, z automatycznym syste-
mem przetwarzania i przekazywania danych o ce-
lach. Stacja trafia do 2. Brygady Radiotechnicznej.
W roku nastpnym pierwsz stacj tego typu otrzy-
maa 3. BRt. Umoliwio to utworzenie mobilnych
posterunkw radiolokacyjnych. Tempo wprowadze-
nia nowych stacji byo jednak zbyt wolne, wskutek
czego gwatownie pogorszya si struktura wiekowa
eksploatowanego sprztu.
Radiolokacyjny system rozpoznania przeciwni-
ka powietrznego uzupeniao rozpoznanie radiowe
(nasuch sieci radiowych), prowadzone przez 1. puk
rozpoznania radiotechnicznego (dowdztwo Grjec),
ktry mg wystawi wiele posterunkw radiotech-
nicznych (nasuchowych) na dowolnym kierunku
zainteresowania. Ponadto do osony obiektw mo-
gy by wykorzystane siy i rodki 3. puku zak-
ce radioelektronicznych (dowdztwo Lidzbark
Warmiski). Puk ten mia moliwo zakcania
celownikw radiolokacyjnych samolotw uderze-
niowych oraz zakcania niektrych systemw ra-
dionawigacyjnych.
Rok 1994 przynis due zmiany w szkolnictwie
wojskowym. Nowe zadania polskich si zbrojnych
116 Jerzy Gruszczyski
wymagay zredukowania wyszych szk oficer-
skich. Jedn z nich bya Wysza Oficerska Szkoa
Radiotechniczna. Na podstawie zarzdzenia szefa
Sztabu Generalnego WP z 20 lipca 1994 r., zgod-
nie z zarzdzeniem dowdcy WLOP z 10 sierpnia
1994 r. w sprawie reorganizacji szkolnictwa woj-
skowego WLOP i utworzenia centrw szkolenia,
z dniem 1 wrzenia 1994 r., na bazie Wyszej Ofi-
cerskiej Szkoy Radiotechnicznej powstao Centrum
Szkolenia Radioelektronicznego. Centrum przejo
ksztacenie specjalistw WRt. Ponadto, do Jeleniej
Gry przeniesiono Szko Specjalistw Wojsk Radio-
technicznych z Chorzowa oraz Orodek Szkolenia
Specjalistw Ubezpieczenia Lotw z Grudzidza.
W 1995 r. WRt gruntownie zrestrukturyzowano.
Na nowe etaty przeformowano dowdztwa i sztaby
brygad oraz wszystkie bataliony radiotechniczne.
W 1996 r. rozformowano 1. Korpus OP w strukturze,
ktrego bya 1. Brygada Radiotechniczna i bdce w jej
skadzie: 3. brt z Sandomierza, 4. brt z Warszawy, 7. brt
z Wiewirczyna koo asku, 8. brt z Lipcowa koo
Szczytna oraz 11. mbrt z Zamocia. Ten ostatni zosta
sformowany w pocztku 1995 r. w celu zabezpieczenia
tzw. ciany wschodniej. W lad za tym rozformowano
dowdztwo 1. Brygady Radiotechnicznej, a jej bata-
liony rozdzielono pomidzy 2. i 3. BRt. W struktu-
r tej ostatniej wczono 3. brt z Sandomierza, 7. brt
z Wiewirczyna oraz 11. mbrt z Zamocia. Pozostae
bataliony radiotechniczne, tj. 4. i 8. weszy w ugru-
powanie bojowe 2. BRt. Do koca 1997 r. zlikwido-
wano kolejne pododdziay radiotechniczne, m.in.
wszystkie kompanie terenowe 33. brt z Radzionkowa.
Na bazie 1. puku rozpoznania radiotechnicznego
sformowano Orodek Rozpoznania Elektronicznego
(Grjec), bdcy jednostk centralnego podporzd-
kowania, natomiast 3. puk zakce radioelektro-
nicznych sta si baz do sformowania 2. batalionu
radioelektronicznego (Lidzbark Warmiski, 2. Kor-
pus OP) oraz 3. brel (Sandomierz, 3. Korpus OP).
W grudniu 1998 r. w struktur WRt wczono
5. batalion radiotechniczny ze Zgierza (dawny 5. prt
Wojsk Ldowych) oraz 10., 24. i 34. brt podporzdko-
wane dotychczas Wojskom Obrony Przeciwlotniczej
okrgw wojskowych. 5. brt wczono w struktur
3. Brygady Radiotechnicznej, wraz z 24. brt lskie-
go OW stacjonujcym we Wrocawiu. Rwnoczenie
zlikwidowane zostay te bataliony i kompanie radio-
techniczne, ktrych dyslokacja nie odpowiadaa no-
wym zaoeniom operacyjno-taktycznym Si Zbroj-
nych RP i potrzebom WRt; w wypadku 3. Brygady
Radiotechnicznej byy to: 32. brt ze Szczawna, 35. brt
z Wrocawia i 11. mbrt z Zamocia.
Wiosn 1999 r., a wic w momencie wejcia Polski
do NATO, ugrupowanie bojowe WRt byo ju znacz-
nie mniejsze, ale za to stao si bardziej manewrowe,
a tym samym uatwiao wykonywanie zada, jakie
wynikay z czonkostwa Polski w NATO. WRt byy
ju czciowo wyposaone w nowoczesny sprzt ra-
diolokacyjny, a przede wszystkim w trjwsprzd-
ne stacje NUR-11 i NUR-12, speniajce standardy
wiatowe.
Wstpujc do Sojuszu, Polska zobowizaa si do
stworzenia jednolitego systemu rozpoznania radio-
lokacyjnego i dowodzenia obron powietrzn kra-
ju, kompatybilnego ze Zintegrowanym Systemem
Obrony Powietrznej NATO (NATO Integrated Air
Defence System, NATINADS). Od kwietnia 1999 r.,
w ramach Narodowego Centrum Wspomagania
Operacji Powietrznych (Air Sovereignty Operation
Center, ASOC), do systemu rozpoznania i obrony po-
wietrznej NATINADS wczono wybrane posterun-
ki radiolokacyjne 2. i 3. Brygady Radiotechnicznej.
ASOC zintegrowa cywilne oraz wojskowe ograna
kontroli ruchu lotniczego i zosta sprzgnity z sy-
stemem zobrazowania sytuacji powietrznej NATO.
Posterunki radiolokacyjne pracujce w systemie
ASOC wyposaone zostay w najnowsze polskie sta-
cje trjwsprzdne NUR-12 lub w zestawy NUR-31
i NUR-41, przy czym, zestawy te sukcesywnie zast-
powano stacjami NUR-12. Uruchomienie podsyste-
mu ASOC diametralnie zmienio sposb zbierania,
opracowywania, przekazywania i obiegu informacji
radiolokacyjnej oraz podejmowania decyzji opera-
cyjnych o zasigu ponadnarodowym. By to pierwszy
krok na drodze do penej integracji z sojuszniczym
systemem dowodzenia obron powietrzn.
Przystpienie w latach dziewidziesitych do
budowy nowego systemu dowodzenia obron po-
wietrzn, wyposaonego w zautomatyzowany system
Dunaj, oznaczao dla WRt zupenie now sytuacj.
Dunaj to w gruncie rzeczy dwa podsystemy: au-
tomatyzacji i integracji rozpoznania radiolokacyj-
nego oraz automatyzacji dowodzenia lotnictwem
i obron powietrzn. Zadania, jakie w zwizku z tym
postawiono WRt, wymagay zmiany dotychczaso-
wej filozofii dziaania tych wojsk. Naleao zmieni
ugrupowanie bojowe, wyprowadzi dowdztwa bry-
gad i batalionw radiotechnicznych z systemu dowo-
dzenia operacyjnego, usprawni obieg informacji ra-
diolokacyjnej w jednostkach radiotechnicznych oraz
zmodernizowa wojska pod wzgldem technicznym.
Cztery bataliony radiotechniczne wytypowano do
przeformowania w Orodki Dowodzenia i Napro-
wadzania, odpowiedzialne m.in. za przygotowanie
 Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej 1990-1999. Od wsppracy do integracji z NATO
realnego jednolitego obrazu sytuacji powietrznej
i jego dystrybucj do uprawnionych uytkownikw.
WRt miay dostarczy do nowego systemu jedynie
swoje sensory, z ktrych informacja radiolokacyjna
powinna automatycznie trafi do Orodkw Dowo-
dzenia i Naprowadzania, miay si te przeobrazi
w typowe wojska manewrowe.
Dziaalno, w skadzie WLOP, 4. Korpus Lot-
niczy rozpocz 1 lipca 1990 r., obok 1., 2. i 3. Kor-
pusu OP. Jako zwizek operacyjno-taktyczny 4. KL
by przeznaczony do prowadzenia manewrowych
dziaa bojowych w operacjach powietrznych, l-
dowych i morskich, w ktrych mia wykonywa
zadania wsparcia ogniowego i rozpoznawcze o cha-
rakterze operacyjnym i taktycznym, a take zadania
transportowe i pomocnicze na korzy wszystkich
rodzajw si zbrojnych.
Za gwne zadania korpusu uznano:
udzia w walce o przewag w powietrzu;
izolowanie obszaru operacji;
bezporednie wsparcie ogniowe;
rozpoznanie powietrzne;
transport powietrzny i desantowanie wojsk;
zadania pomocnicze (zabezpieczenie dowodze-
nia, korygowanie ognia artylerii, powietrzne rozpo-
znanie skae, zadymianie, minowanie narzutowe,
poszukiwanie i ratownictwo zag, przerzut grup
specjalnych itp.).
Komponent lotniczy korpusu tworzyo jedena-
cie pukw rnych rodzajw lotnictwa i pi sa-
modzielnych eskadr lotnictwa cznikowego:
2. Dywizja Lotnictwa Myliwsko-Bombowego:
6. puk lotnictwa myliwsko-bombowego (Su-22 M4,
Pia), 7. puk lotnictwa bombowo-rozpoznawczego
(Su-20, Su-22M4. Powidz), 45. lotniczy puk szkolno-
bojowy (Lim-6bis, SBLim-2, Babimost), 47. eskadra
lotnictwa cznikowego (Mi-2, An-2, Pia);
3. Dywizja Lotnictwa Myliwsko-Bombowego:
8. puk lotnictwa myliwsko-bombowego (Su-22M4,
Mirosawiec), 40. puk lotnictwa myliwsko-bombo-
wego (Su-22M4, widwin), 3. lotniczy puk szkolno-
bojowy (TS-11 Iskra, Bydgoszcz), 48. eskadra lotni-
ctwa cznikowego (Mi-2, An-2, widwin);
32. puk lotnictwa rozpoznania taktycznego
(MiG-21R, Sochaczew);
37. puk migowcw transportowych (Mi-8,
Mi-17, czyca);
49. puk migowcw bojowych (Mi-24D, Mi-2
URN/URP, Pruszcz Gdaski);
56. puk migowcw bojowych (Mi-24W, Mi-2
URN/URP, Inowrocaw);
117
13. puk lotnictwa transportowego (An-26,
An-28, An-2, Krakw);
3. eskadra lotnictwa cznikowego dowdztwa
lskiego Okrgu Wojskowego (An-2, Mi-2, Wroc-
aw);
11. eskadra lotnictwa cznikowego dowdz-
twa Pomorskiego Okrgu Wojskowego (An-2, Mi-2,
Bydgoszcz);
17. eskadra lotnicza (An-2, Mi-2, Jak-40, Po-
zna).
W pukach migowcw bojowych (49. i 56.)
oprcz eskadr bojowych (po jednej eskadrze Mi-24
i dwie eskadry Mi-2), znajdoway si grupy mi-
gowcw Mi-2 (po jednej w puku), skadajce si
z piciu eskadr rozwijanych tylko na czas W na
potrzeby dowdztw zwizkw taktycznych Wojsk
Ldowych. Ze skadu tych pukw, ju w czasie P,
wydzielono trzy klucze migowcw Brygad Artylerii
(brygad rakiet operacyjno-taktycznych) Mi-2. Sta-
cjonoway one na ldowiskach znajdujcych si przy
dowdztwach brygad (z 49. pb 3 klucz migow-
cw w Choszcznie, z 56. pb 2. klucz migowcw
w Bolesawcu i 4. klucz migowcw w Biedrusku)
i dziaay zgodnie z planami tych dowdztw. Ponad-
to w skad 4 Korpusu Lotniczego wchodzi 44. puk
lotnictwa cznikowo-sanitarnego, formowany tylko
na czas W na bazie 47. szkolnego puku migow-
cw z Nowego Miasta nad Pilic.
Dowdztwo 4. Korpusu Lotniczego miecio si
w Poznaniu. Utworzone na bazie rozformowanego
dowdztwa Wojsk Lotniczych, przejo najlepsz ka-
dr DWL, dowiadczon w organizowaniu szkolenia
lotniczego i kierowania nim oraz tradycje fachowego
organu dowodzenia wszystkimi rodzajami lotnictwa.
Wystawienie dwupooeniowego mobilnego stano-
wiska dowodzenia korpusu zapewnia 6. puk cz-
noci (rem). Dowdztwa podlegych dywizji znaj-
doway si w dotychczasowych miejscach dyslokacji:
2. DLMB w Pile, a 3. DLMB w widwinie.
Do organizacji i realizacji wspdziaania ze
zwizkami operacyjnymi Wojsk Ldowych, 4. Kor-
pus Lotniczy mia w swoim skadzie dwa Centra
Dowodzenia Bojowego Lotnictwem 1. CDBL
w widwinie i 2. CDBL w Pile. W skadzie kadego
centrum, oprcz Zespou Planowania i Wspdzia-
ania, byy trzy Grupy Dowodzenia Lotnictwem
(GDL), przeznaczone do realizacji wspdziaania si
korpusu z pierwszorzutowymi zwizkami taktyczny-
mi Wojsk Ldowych. Kade z centrw miao w swo-
im skadzie Punkt Naprowadzania i Wskazywania
Celw (PNWC), ktry wspdziaa z korpunymi
118 Jerzy Gruszczyski
pukami rakiet przeciwlotniczych podczas naprowa-
dzania samolotw myliwskich na cele powietrzne
w strefach ognia tych pukw, a take zapewnia bez-
pieczestwo samolotom i migowcom wszystkich
rodzajw lotnictwa podczas przelotu przez te strefy.
Grupy Dowodzenia Lotnictwem wydzielay ze swe-
go skadu mobilne Punkty Dowodzenia Lotnictwem
(PDL), ktre kierowano do stanowisk dowodzenia
brygad (pukw, batalionw) Wojsk Ldowych, znaj-
dujcych si w pierwszym rzucie na gwnym kie-
runku obrony (natarcia), gdzie 4. Korpus Lotniczy
skupia gwny wysiek wsparcia.
Pod koniec 1995 r. przeformowano CDBL
w Orodki Dowodzenia Lotnictwem (ODL) i jed-
noczenie okrelono ich nowe przeznaczenie, skad
i zadania. Zespoy Planowania i Wspdziaania
ODL rozwijay si (wraz z pododdziaami zabezpie-
czenia) przy wskazanych stanowiskach dowodzenia
korpusw zmechanizowanych. Wchodzce w skad
ODL zespoy i grupy rozmieszczay si w nastpujcy
sposb: zespoy dowodzenia (ZD) na wskazanych
Poczonych Stanowiskach Dowodzenia (PSD) kor-
pusw obrony powietrznej, grupy kierowania (GK)
przy wskazanych wysunitych posterunkach ra-
diolokacyjnych (WRLP) danego PSD korpusu OP,
natomiast grupy wspdziaania (GW) przy wska-
zanych stanowiskach dowodzenia dywizji (brygad)
Wojsk Ldowych. Ponadto przy stanowisku dowo-
dzenia 4. Korpusu Lotniczego rozmieszcza si
Orodek Opracowania Wynikw Rozpoznania Po-
wietrznego (OOWRP).
4. Korpus Lotniczy przez cay okres swego ist-
nienia podlega licznym, zasadniczym zmianom
organizacyjnym, wynikajcym z procesu restruk-
turyzacji Si Zbrojnych RP i planw zmian organi-
zacyjnych WLOP. Jeszcze w 1990 r. rozformowano
dywizyjne eskadry lotnictwa cznikowego 47. i 48.
W 1992 r. rozformowano lotnicze puki szkolno-bo-
jowe (3. i 45.) oraz dwie samodzielne eskadry lotni-
ctwa cznikowego dowdztw okrgw wojskowych
(3. i 11.), a take trzy klucze migowcw Brygad
Artylerii (brygad rakiet operacyjno-taktycznych
2., 3. i 4).
W 1994 r. przekazano 37. puk migowcw trans-
portowych do nowo utworzonego Krakowskiego
Okrgu Wojskowego, do skadu jego 25. Dywizji
Kawalerii Powietrznej. Rozformowano tworzony na
czas W 44. puk lotnictwa cznikowo-sanitarne-
go. W roku nastpnym oba puki migowcw bojo-
wych zostay przekazane do okrgw wojskowych:
49. pb do Pomorskiego OW, 56. pb do Warszaw-
skiego OW.
Bardzo wanym wydarzeniem byo podpisanie 19
lipca 1995 r. porozumienia o partnerskiej wsppracy
midzy 4. Korpusem Lotniczym a 3. Dywizj Lotni-
cz Si Powietrznych Niemiec. Porozumienie zosta-
o podpisane w Sali Tradycji 4. Korpusu Lotniczego,
w obecnoci szefa Sztabu Generalnego WP, gen. broni
Tadeusza Wileckiego, Gwnego Inspektora Bun-
deswehry gen. Causa Naumanna oraz dowdcy
WLOP gen. dyw. pil. Jerzego Gotoway. Dokument
podpisali: dowdca 4. KL gen. bryg. pil. Franciszek
Maciora i dowdca 3. DL gen. mjr Jurgen Hoche.
W maju 1997 r. do 40. puku lotnictwa myliw-
sko-bombowego przyleciay dwa samoloty F-4F
Plantom z 72. skrzyda lotnictwa myliwskiego
(3 Dywizja Lotnicza) z Lagge. Natomiast 8. puk
lotnictwa myliwsko-bombowego z racji blisko-
ci 21 Centralnego Poligonu Lotniczego Nadarzy-
ce i Centrum Szkolenia Wojsk Ldowych Drawsko
Pomorskie wielokrotnie goci przedstawicieli Si
Zbrojnych Pastw-Czonkw NATO, organizujcych
wiczenia w Polsce.
Pierwsze polsko-amerykaskie wiczenia, no-
szce kryptonim Eagle Talon97/Orli Szpon97, od-
byy si w dniach 8-19 wrzenia 1997 r. Ich gwny
cel sprowadza si do podniesienia interoperacyj-
noci midzy US Air Force oraz WLOP w procesie
planowania i prowadzenia wsplnych wicze i dzia-
a wspierajcych operacje pokojowe na szczeblu
utworzonego Midzynarodowego Ekspedycyjnego
Skrzyda Lotniczego. wiczenie zorganizowano
na bazie 4. Korpusu Lotniczego i innych jednostek
WLOP (ze skadu korpusu uczestniczy w nim 7. puk
lotnictwa bombowo-rozpoznawczego i 40. puk lot-
nictwa myliwsko-bombowego). wiczenia ze strony
polskiej reprezentowa szef Wojsk Lotniczych gen.
dyw. pil. Mieczysaw Walentynowicz, strony ame-
rykaskiej dowdca 3. Armii Powietrznej Amery-
kaskich Si Powietrznych w Europie (US Air Force
in Europe USAFE, dowdztwo Mildenhall, Wielka
Brytania) gen. major William S. Hilton. wiczenie
to, obok doskonalenia procedur dowodzenia i syste-
mu kontroli powietrznej w aspekcie ich unifikacji,
miao wykaza take wystpujce rnice, ktre
powinny po przeanalizowaniu sta si podstaw do
opracowania nowych rozwiza. Pozwolio ono tak-
e na zweryfikowanie niektrych pogldw na temat
dziaa lotnictwa na wspczesnym polu walki.
Niejako w cieniu Eagle Talon97/Orli Szpon97
w pierwszej dekadzie wrzenia 1997 r. odbyo si
na Centralnym Poligonie Obrony Przeciwlotniczej
w Ustce wiczenie Szersze97. W wiczeniu tym
zgrywano wojska 2. i 3. Korpusu OP z siami lotni-
 Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej 1990-1999. Od wsppracy do integracji z NATO
ctwa uderzeniowego, w czasie wykonywania zada
osony i wsparcia wojsk w obronie wybrzea morskie-
go, morskich i lotniczych baz oraz aglomeracji miej-
sko-portowych. Operacj niejako towarzyszc wi-
czeniu by udzia lotnictwa w niszczeniu elementw
desantw: powietrznego i morskiego nieprzyjaciela.
Jego przebiegiem kierowa osobicie dowdca WLOP
gen. dyw. pil. Kazimierz Dziok. Z trybuny gwnej
nadmorskie zmagania 2. Korpusu OP obserwoway
delegacje armii amerykaskiej i wgierskiej, a take
liczni przedstawiciele placwek dyplomatycznych.
20 lutego 1996 r. zostaa wydana decyzja mini-
stra obrony narodowej w sprawie nastpnych zmian
organizacyjnych w 4. Korpusie Lotniczym. Naka-
zywaa ona rozformowa dowdztwa 2. i 3. Dywizji
Lotnictwa Myliwsko-Bombowego i podlege im
puki lotnicze (6, 8, 40 plmb i 7 plbr) oraz sformo-
wa tylko trzy jednostki lotnicze w garnizonach:
widwin, Mirosawie i Powidz wraz z jednostkami
zabezpieczenia logistycznego (struktura pukowo-
bazowa). Oznaczao to likwidacj 6. puku lotni-
ctwa myliwsko-bombowego i rezygnacj z lotniska
w Pile, ktrego infrastruktura od kilkunastu lat bya
modernizowana kosztem olbrzymich nakadw.
Mimo podejmowanych przez dowdztwo 4. Korpusu
Lotniczego prb uzasadnienia niecelowoci takich
rozwiza, zostay wydane dokumenty wykonaw-
cze do decyzji ministra obrony narodowej, tj. zarz-
dzenie szefa Sztabu Generalnego WP z 28 czerwca
1996 r. oraz zarzdzenie dowdcy WLOP z 27 sierp-
nia 1996 r. Wprowadzenie nakazanych zmian zostao
nieoczekiwanie wstrzymane w padzierniku 1996 r.
decyzj szefa Sztabu Generalnego WP. Oznaczao to
zmian docelowej struktury organizacyjnej 4. Kor-
pusu Lotniczego i WLOP.
W 1997 r. wycofano z eksploatacji samoloty Su-
20, a 7. puk lotnictwa bombowo-rozpoznawczego
uzupeniono Su-22M4 z rozwizanego puku pil-
skiego. Jednoczenie rozwizano 32. puk lotnictwa
rozpoznania taktycznego, jego samoloty MiG-21R
przekazano do 3. puku lotnictwa myliwskiego.
Do 2. Korpusu OP przekazano 8. i 40. puk lotni-
ctwa myliwsko-bombowego, a do 3. Korpusu OP
13. puk lotnictwa transportowego i 7. plbr.
W 1998 r. kontynuowano rozformowywanie
i przekazywanie jednostek 4. Korpusu Lotniczego.
Dowdcy WLOP bezporednio podporzdkowano
1. Orodek Dowodzenia Lotnictwem w widwinie
i 2. ODL w Pile, ktre zostay nastpnie przekazane
okrgom wojskowym, oraz Orodek Opracowania
Wynikw Rozpoznania Powietrznego w Poznaniu.
Natomiast 17. eskadr lotnicz podporzdkowano
119
3. Korpusowi OP, by nastpnie rozformowa j na
podstawie zarzdzenia szefa Sztabu Generalnego
WP z 15 padziernika 1998 r.
W rozkazie dowdcy WLOP z 18 marca 1998 r.
dowdcy 4. Korpusu Lotniczego nakazano rozfor-
mowa do 31 grudnia 1998 r. dowdztwo korpusu
oraz dowdztwa dywizji lotnictwa myliwsko-bom-
bowego. Jednoczenie, zgodnie z zarzdzeniem mi-
nistra obrony narodowej z 26 padziernika 1998 r.
rozpoczto przeformowanie 6. puku cznoci w 6.
Brygad Dowodzenia WLOP, co zakoczono w roku
nastpnym. Realizacja wymienionych przedsiwzi
zakoczya proces rozformowywania korpusu.
Nieliczna kadra korpusu oraz obiekty dowdztwa
4. Korpusu Lotniczego zostay przekazane formo-
wanemu w tym czasie dowdztwu 2. Brygady Lot-
nictwa Taktycznego.
Interoperacyjno oraz dowiadczenia
operacyjno-szkoleniowe ze wsppracy z NATO
Czonkostwo Polski w NATO postawio przed
WLOP nowe wyzwania, zdeterminowane koniecz-
noci osignicia zdolnoci do wsplnego dziaania
z siami powietrznymi pastw-czonkw Sojuszu.
Jednym z gwnych warunkw byo dostosowanie
Zintegrowanego Systemu Obrony Powietrznej RP do
standardw obowizujcych w Sojuszu.
W Celach Si Zbrojnych RP (1998 r.) ustalono,
e WLOP s odpowiedzialne za zrealizowanie szes-
nastu celw spord szedziesiciu piciu przydzie-
lonych Siom Zbrojnym RP. Z celw wyznaczonych
dla WLOP, cztery miay by realizowane wspl-
nie z Wojskami Ldowymi i Marynark Wojenn
w trzech grupach tematycznych:
Pierwsza zintegrowana obrona powietrzna
dotyczya:
zmiany struktur organizacyjno-funkcjonal-
nych organw dowodzenia;
wprowadzenia nowych zautomatyzowanych
systemw dowodzenia;
wyposaenia statkw powietrznych i naziem-
nych rodkw obrony przeciwlotniczej w nowe urz-
dzenia identyfikacji swj-obcy;
modernizacji przeciwlotniczych zestaww ra-
kietowych.
Druga operacje powietrzne obejmowaa:
wydzielenie i wyszkolenie zgodnie ze standar-
dami obowizujcymi w NATO personelu do Si Na-
tychmiastowego i Szybkiego Reagowania, lotniczej
grupy poszukiwawczo-ratowniczej oraz Orodka
Koordynacji Poszukiwa i Ratownictwa;
120 Jerzy Gruszczyski
wyposaenie statkw powietrznych w systemy
nawigacji i cznoci kompatybilne z NATO.
Trzecia zakup wymiana samolotw doty-
czya:
przygotowania ekspertyz zespou ministerstwa
obrony narodowej ds. wyboru samolotw;
przeprowadzenia przetargw i podpisania kon-
traktw na zakup samolotw;
przygotowania infrastruktury baz lotniczych
wedug standardw NATO;
wyposaenia jednostek w nowy sprzt i rozpo-
czcia procesu szkolenia lotniczego.
Z chwil uzyskania czonkostwa w NATO, polska
przestrze powietrzna zostaa objta gwarancjami
bezpieczestwa obrony powietrznej Sojuszu. Pol-
ska, jak kady kraj czonkowski, musiaa zapewni
zbir i przekazywanie orodkom dowodzenia NATO
informacji o sytuacji powietrznej, stanie i gotowo-
ci wojsk oraz zapewni kierowanie ich systemami
uzbrojenia.
Ze wzgldu na zakres niezbdnych przedsiwzi
dostosowawczych, moliwoci finansowe, stan infra-
struktury oraz konieczno zapewnienia cigego
funkcjonowania systemu rozpoznania i dowodze-
nia, realizacja Celw Si Zbrojnych RP odbywaa
si etapowo:
W pierwszym etapie (do chwili przystpienia do
Sojuszu):
zapewniono pokrycie radiolokacyjne teryto-
rium kraju z wykorzystaniem posterunkw radio-
lokacyjnych Narodowego Centrum Wspomagania
Operacji Powietrznych (ASOC);
przygotowano stanowiska dowodzenia sy-
stemu obrony powietrznej do pracy na rzecz Zin-
tegrowanego Systemu Obrony Powietrznej NATO
(NATINADS);
zapewniono wymian informacji o sytuacji po-
wietrznej w standardzie Link 11 oraz dokumentw
dowodzenia i meldowania midzy Centralnym Sta-
nowiskiem Dowodzenia WLOP a centrami NATI-
NADS (Poczonymi Centrami Operacji Powietrz-
nych Combined Air Operations Center, CAOC
i Centrami Koordynacji i Kontroli Control and
Reporting Center, CRC).
Zaoono do 2004 r., e zostanie zapewnione
dowodzenie i kierowanie przeciwlotniczymi zesta-
wami rakietowymi Newa SC i Wega C oraz lotni-
ctwem taktycznym w oparciu o bazow struktur
systemu dowodzenia obejmujc Centrum Operacji
Powietrznych WLOP (speniajce funkcj CAOC)
oraz cztery Orodki Dowodzenia i Naprowadzania
(speniajce funkcj CRC), z wykorzystaniem kom-
patybilnych z NATO zautomatyzowanych systemw
dowodzenia.
Zaoono do 2012 r. osignicie penej zdol-
noci do wsppracy z systemami NATO bazowego
systemu dowodzenia WLOP, uzupenianego o ele-
menty zapasowe i mobilne.
Od pierwszego dnia czonkostwa w Sojuszu, Pol-
ska wydzielia siy i rodki do udziau w poczonych
operacjach powietrznych NATO.
Podczas negocjacji ustalono, e strona polska
wydzieli:
do Si Natychmiastowego Reagowania NATO
eskadr samolotw myliwskich MiG-29 ze skadu
1. puku lotnictwa myliwskiego;
do Si Szybkiego Reagowania NATO dwie
eskadry samolotw myliwsko-bombowych Su-22 ze
skadu 7. puku lotnictwa bombowo-rozpoznawcze-
go i 40. puku lotnictwa myliwsko-bombowego;
lotnicz grup poszukiwawczo-ratownicz
(LPGR) ze skadu 2. eskadry lotnictwa transporto-
wo-cznikowego.
Ponadto:
wyposay lotniska w systemy nawigacji i cz-
noci kompatybilne z NATO oraz zapewni przeszko-
lenie personelu nawigatorskiego;
utworzy jednostk odtwarzania gotowoci ope-
racyjnej lotnisk.
W ramach niezbdnych przedsiwzi: organiza-
cyjno-szkoleniowych, technicznych, proceduralno-
prawnych oraz zabezpieczenia w rodki finansowe,
przystpiono do realizacji Celw Si Zbrojnych RP
w kilku etapach:
W pierwszym etapie wydzielono:
do Si Natychmiastowego Reagowania NATO
6. pilotw oraz cztery zmodernizowane samoloty
myliwskie MiG-29;
do Si Szybkiego Reagowania NATO 18. pilo-
tw i dwanacie samolotw myliwsko-bombowych
Su-22.
W drugim etapie zobowizano si do wydziele-
nia:
do koca 2000 r. kolejnych 12. pilotw i osiem
zmodernizowanych samolotw MiG-29;
do koca 2001 r. kolejnych 18. pilotw i dwa-
nacie samolotw Su-22 oraz dwa lotniska (Malbork
i Pozna-Krzesiny).
Przyjta w NATO Koncepcja dziaania Si Rea-
gowania wymaga od pastw czonkowskich Sojuszu
 Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej 1990-1999. Od wsppracy do integracji z NATO
posiadania wielozadaniowego samolotu bojowego,
zdolnego do prowadzenia operacji powietrznych
w formacjach wielonarodowych, z wykorzystaniem
broni precyzyjnego raenia. Do zabezpieczenia
dziaa si natychmiastowego i szybkiego reago-
wania konieczne okazao si posiadanie okrelonej
liczby nowoczesnych samolotw transportowych.
Strona polska zadeklarowaa zakup 12 samolotw
transportowych dla eskadry taktycznego lotnictwa
transportowego oraz 160 wielozadaniowych samo-
lotw bojowych wraz z niezbdnym wyposaeniem
i uzbrojeniem dla dziesiciu eskadr lotnictwa tak-
tycznego (pi eskadr miao mie specjalizacj my-
liwsk, pozostae uderzeniow; w jednej z eskadr
uderzeniowych mia wystpowa element rozpozna-
nia taktycznego). Obok nich miaa istnie eskadra
lotnictwa transportu specjalnego (VIP), dwie eska-
dry transportowo-cznikowe (z grupami poszu-
kiwawczo-ratowniczymi) oraz narodowy system
szkolenia lotniczego, co zostao ujte w Rzdowym
planie rozwoju i modernizacji Si Zbrojnych RP na
lata 1998-2012.
Zamierzenia restrukturyzacyjne realizowane
byy zgodnie z Planem rozwoju WLOP na lata 1998-
-2003 i do 2012 roku, wynikajcym z Programu
Integracji z Organizacj Traktatu Pnocnoatlanty-
ckiego i Modernizacji Si Zbrojnych Rzeczpospolitej
Polskiej na lata 1998-2012.
W procesie transformacji jako podstawowe zao-
enia zmian przyjto:
integracj dowodzenia obron powietrzn oraz
kontroli przestrzeni powietrznej w oparciu o system
stanowisk dowodzenia z rozwinitym systemem
ASOC, zapewniajcym wspprac z NATO i ssia-
dami;
uproszczenie organizacji na szczeblu taktycz-
nym oraz sformowanie etatowych orodkw dowo-
dzenia i naprowadzania;
przebudow systemu logistycznego, w tym
utworzenie baz lotniczych;
wymian podstawowego uzbrojenia sprztu
bojowego.
Zmiany organizacyjno-dyslokacyjne zaplanowa-
no przeprowadzi w dwch etapach:
w pierwszym do 2000 r. gwny wysiek
mia by skupiony na transformacji lotnictwa bojo-
wego ze struktur pukowych na brygadowo-eskadro-
we, dziaajce z baz lotniczych;
w drugim do 2012 r. gwny wysiek mia
by skupiony na zgrywaniu systemu obrony po-
wietrznej w docelowych strukturach organizacyj-
121
nych oraz osigniciu penej interoperacyjnoci z sy-
stemem NATINADS.
Pierwszym sprawdzianem stopnia przygotowania
WLOP do pracy w ramach Zintegrowanego Systemu
Obrony Powietrznej NATO byo dwuetapowe wi-
czenie akcesyjne, prowadzone w styczniu i w marcu
1999 r. Celem wiczenia byo sprawdzenie obiegu in-
formacji w wybranych relacjach dowodzenia, a take
doskonalenie procedur NATO w zakresie nadzoro-
wania przestrzeni powietrznej oraz funkcjonowania
obsad stanowisk dowodzenia. Podstawowym za
przedsiwziciem szkoleniowym WLOP w 1999 r.
byo przeprowadzone w maju wiczenie z wojskami
pk Ocelot 99, w ktrym udzia wziy siy mi-
dzynarodowe.
Jego gwnym celem byo doskonalenie osig-
nitego poziomu interoperacyjnoci midzy siami
WLOP i Sojuszniczymi Siami Powietrznymi NATO
poprzez wsplne wiczenie wykonywania zada
utrzymania pokoju w ramach misji sojuszniczych.
Przyjty model wiczenia, jego rozmach i skad
uczestnikw zapewniy:
przygotowanie dowdztw i sztabw jednostek
WLOP do planowania i organizacji przyjcia so-
juszniczych si wzmocnienia w okresie zagroenia
konfliktem lokalnym;
przygotowanie dowdztw i sztabw jedno-
stek WLOP do planowania i organizacji osony oraz
wsparcia wojsk w ramach wypeniania misji sojusz-
niczej;
doskonalenie wspdziaania dowdztw, szta-
bw i wojsk w planowaniu uycia si oraz dowodze-
nia w pocztkowym okresie operacji pokojowej;
doskonalenie wspdziaania dowdztw, szta-
bw i wojsk realizujcych zadania utrzymania po-
koju w trakcie operacji pokojowej;
wdroenie standardowych procedur opera-
cyjnych, zasad uycia si oraz zabezpieczenia logi-
stycznego jednostek uczestniczcych w operacjach
pokojowych;
promowanie zasad wsppracy si pastw so-
juszniczych.
Podstaw do scenariusza wiczenia byo to ope-
racji pokojowej prowadzonej poza obszarem odpo-
wiedzialnoci NATO, zgodnie z mandatem Orga-
nizacji Narodw Zjednoczonych kierowanej przez
Dowdztwo Sojuszniczych Si Zbrojnych NATO
w Europie.
W wiczeniu Ocelot99 lotnictwo oraz na-
ziemne siy obrony powietrznej wykonyway zada-
122 Jerzy Gruszczyski
nia w trzech etapach, obejmujcych kilkustopniowy
rozwj sytuacji powietrznej:
etap I wykonanie lotw zapoznawczych;
etap II stopniowa eskalacja dziaa od dzia-
a o tzw. maej intensywnoci, obejmujcych wy-
konywanie lotw w ramach demonstracji si oraz
przechwytywanie naruszycieli w strefie bez lotw,
a po pen eskalacj dziaa dziaania w ramach
utrzymania pokoju;
etap III realizacja zada osony wojsk i obiek-
tw przechwycenie, zwalczanie naruszycieli prze-
strzeni powietrznej oraz bombardowanie i strzelania
bojowe na poligonie w Ustce.
wiczenie Ocelot99 byo pierwszym wicze-
niem prowadzonym na tak du skal, ktre od pod-
staw byo zaplanowane, organizowane i realizowane
zgodnie z procedurami obowizujcymi w NATO.
Wziy w nim udzia jednostki Si Powietrznych
Czech, Francji i Niemiec. Oficerowie WLOP musieli
pozna zasady i filozofi planowania, przygotowa-
nia oraz prowadzenia wicze w Sojuszu. Konieczne
byo rwnie spenienie minimalnych, akceptowa-
nych przez NATO oczekiwa dotyczcych przygoto-
wania i przeszkolenia stanw osobowych. Umoliwi
to midzy innymi udzia WLOP w wiczeniach woj-
skowych prowadzonych w ramach NATO, programu
Partnerstwo dla Pokoju oraz umw dwustronnych
i wielostronnych, ktrych gwnym celem byo jak
najszybsze osignicie interoperacyjnoci w szko-
leniu sztabw i wojsk oraz uzyskanie zdolnoci do
dziaa w skadzie si midzynarodowych, peni-
cych misje pokojowe.
Rok 1999 by okresem, w ktrym Wojska Lot-
nicze i Obrony Powietrznej wziy udzia w wielu
midzynarodowych wiczeniach z dowdztwami,
sztabami i wojskami. Przyczynio si to do zdoby-
wania kolejnych dowiadcze i zapewnienia wa-
ciwego przeszkolenia kadr oraz jednostek WLOP,
a take umoliwiao uczestniczenie w planowaniu
i prowadzeniu operacji powietrznych przez NATO
lub midzynarodowych operacjach pokojowych kie-
rowanych przez Sojusz.
Polskie czonkostwo w NATO otworzyo dla
Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej nowe ho-
ryzonty. Wejcie do natowskiej rodziny stao si nie
tylko szans dla caych WLOP, ale take w wy-
miarze indywidualnym dla tysicy onierzy za-
wodowych. Wielk sztuk jest natomiast jej mdre
wykorzystanie.
 90 lat polskiego lotnictwa wojskowego

gen. broni rez. pil. prof. dr hab. Jerzy Gotowaa

Akademia Obrony Narodowej

PO OBU STRONACH BARIERY DWIKU

WYKORZYSTANIE DOWIADCZE
Z UDZIAU LOTNICTWA WE WSPCZESNYCH
KONFLIKTACH ZBROJNYCH
Lotnictwo dugo jeszcze, po zakoczeniu zmaga Pierwszoplanowe dotychczas w walce w powie-
II wojny wiatowej, uprawiao zupenie pozbawion trzu uywane pojcia zwrotno i manewr zo-
ekonomii ,,wojn rojow, ,,wojn stadn. Zmaso- stay niemal odrzucone lub zepchnite na daleki,
wane naloty cikich bombowcw, eskortowanych rzadko ju dostrzegany plan. Ostateczne rozwini-
przez stada myliwcw, na wyznaczone do znisz- cie uzyskaa ta koncepcja w koronnej konstrukcji lat
czenia obiekty, swego rodzaju rojem odpowiednio szedziesitych wysmukym, krtkoskrzydym
ugrupowanych w powietrzu samolotw a w najlep- F-104 ,,Starfighter, ,,samolocie pocisku z czowie-
szym przypadku naloty duych grup, z reguy, na kiem wewntrz, a niezwykle prosta taktyka jego sto-
korzystn zmieniay sytuacj w interesujcym woj- sowania polegaa na szybkim dopdzeniu kadego,
ska ldowe rejonie dziaa. Korea, Wietnam, rosyjski bez wyjtku, przeciwnika i zniszczenie go pociskami
Afganistan czy wojny na Bliskim Wschodzie, jeszcze rakietowymi z duej odlegoci.
do niedawna nie rniy si zbytnio od rajdw lot- Najwiksz prdko osign synny ,,Blackbird
nictwa bombowego Sprzymierzonych na Zagbie SR-71 3850 km/h, jeszcze jesieni 1964 r. I znamien-
Ruhry, Drezno, Koloni, Berlin czy Schweinfurt. Ten nym pozostaje fakt, e od tego czasu rekord ten nie
ekonomiczno-militarny lapsus, ale take rewelacyjne zosta pobity i nawet nie usiowano go pobi, chocia
wynalazki technologicznego boomu lat 19802000, w przecigu dziesiciu poprzedzajcych lat prdko
doprowadziy do zdecydowanych zmian w dotych- maksymaln podwyszano a dziewiciokrotnie. Bo
czasowym postrzeganiu dziaa w powietrzu. Przy- silny dotychczas pogld o ,,wyprostowywaniu ma-
niosy zdecydowane ograniczenie iloci samolotw newru myliwca nad Wietnamem spali na panew-
koniecznych do zniszczenia okrelonych wczeniej ce. Zaogi ,,Phantomw F-4 osaniajcy uderzenia
obiektw nieprzyjaciela, zmieniy taktyk realizacji B-52 zmuszone byy dostosowa swoj prdko do
uderze, uczyniy dziaania w powietrzu bezpiecz- prdkoci osanianych kolosw i w przypadku ataku
niejszymi. wietnamskich myliwcw, nie byy w stanie natych-
Stosunkowo powoli dociera zacza do wia- miast przechodzi do wikszych prdkoci, nie m-
domoci decydentw wtpliwo, czy rzeczywicie wic ju o prdkociach naddwikowych.
konieczna jest ciga pogo za coraz wikszymi A byo to niejednokrotnie konieczne. Wietnam-
prdkociami lotu, sigajcymi prawie 3 Ma. W po- czycy na MiG-17 i MiG-21 znienacka atakowali
koreaskiej praktyce coraz wiksza prdko lotu z prdkoci nie wiksz ni 900-1000 km/h i natych-
bya warunkiem sine qua non kadego nowego sa- miast znikali gdzie w dole. Okazao si niebawem,
molotu. Niemal do poowy lat siedemdziesitych, e wikszo walk powietrznych prowadzona bya
kady schodzcy z desek konstrukcyjnych samo- na wysokociach 500-4200 metrw, z prdkociami
lot bojowy obowizkowo musia rozwija wiksz 450-900 km/h. Skuteczny atak celw naziemnych
prdko od swego poprzednika. F-104, F-105, F-4, wymaga identycznych prdkoci. Przerwano wic
MiG-21, MiG-25 rozwijay prdkoci wynoszce dotychczasowy wycig z czasem, chocia wiadomo,
2,2-2,5 Ma. e dostpne dzi technologie umoliwiaj budow
124 Jerzy Gotowaa
samolotw, nawet o wiele szybszych od czarnego
ptaka. Nad Afganistanem, Irakiem i Jugosawi
okazao si, e samolotom bojowym potrzebna jest
raczej dua prdko wznoszenia, zwikszona mane-
wrowo i elastyczne, krtkotrwae przypieszenie,
ni pogo za prdkoci. T zaczto stabilizowa na ukadanki, ktra niczym czstka puzzle uzupenia
poziomie 1,6-1,8 Ma.
Znowelizowana przez pk. Johna Wardena III
i racjonalniejsza w stosowaniu douhetowska teoria
wojny powietrznej, eksponowaa przeciwnika jako
tym sposobem jednolity system, cho dzi odmien-
nie postrzega si eliminacj w walce poszczeglnych
jego elementw skadowych.
W modelu zoonym z piciu zasadniczych ob-
szarw (krgw, piercieni), za skadnik podstawo-
wy, krytyczny uznaje si kierownictwo pastwa i si
zbrojnych mzg kraju (prezydent, premier, rzd,
kierownictwo si zbrojnych). To te elementy upraw-
nione s do podejmowania kluczowych decyzji, nie-
zbdnych do funkcjonowania kraju. Ich naga elimi-
nacja z ycia pastwa powoduje, z reguy, trudny do
opanowania chaos, anarchi i dezorganizuje, prze-
krela sprawn wspprac i wspdziaanie. walki elektronicznej w t przestrze day o sobie
Lecz, mimo budowania samolotw niewidzial-
nych dla radarw, pewne zniszczenie tego elementu
wci nie jest spraw prost. Zwykle jest on bowiem
niemal nieuchwytny, trudny do jednoznacznego
zlokalizowania, a przy tym, najdokadniej jednak
chroniony. Std fiasko dotychczasowych polowa
z powietrza na przywdcw pastw: Iraku Sad-
dama Husajna, Libii Muammara Kadafiego, Cze-
czeni Dochara Dudajewa, czy wreszcie Jugosawii
Slobodana Miloszevica. Chytrze obmylone akcje
i due prawdopodobiestwo prognozy osignicia
szybkiego sukcesu, niestety, nie przyniosy oczeki-
wanych rozstrzygni przywdcw pastw lotni- okrelenia newralgicznych obszarw i elementw
ctwu nie udao si niestety wyeliminowa.
,,OPEN ksztatowanie rodowiska
przychylnego dziaaniom lotnictwa
Take z tych powodw w walce o panowanie
w powietrzu obowizujca w dalszym cigu po-
zostaje zasada uprzedzajcego ksztatowania przy-
chylnej lotnictwu przestrzeni dziaa bojowych,
przychylnego rodowiska.
Kluczem, nieodzownym warunkiem ksztato-
wania pomylnej, bardziej bezpiecznej dla dziaa
lotnictwa przestrzeni powietrznej jest przewaga in-
formacyjna nad przeciwnikiem, stanowica take
kamie wgielny przewagi w decydowaniu. Chodzi
o to, aby uzyska stan, w ktrym pozyskiwanie i czas
obrbki informacji bdzie krtszy od czasu spodzie-
wanej reakcji przeciwnika na podejmowane zabiegi.
Informacja przy tym postrzegana ju jest nie jako
jednostkowa tylko wiadomo, ale wana czstka,
brakujcy element swego rodzaju informacyjnej
obraz aktualnej sytuacji taktycznej, operacyjnej,
w kocu strategicznej.
Lotnictwo, stanowic podstawowy modu ka-
dego zespou zadaniowego, zawsze uprzedzajco
winno ksztatowa dogodne, przychylne take dla
wasnych dziaa rodowisko przestrze dziaa
bojowych. Wstpny etap, swego rodzaju prewencj,
stanowi wykorzystanie rozpoznawczych waciwoci
bezzaogowych aparatw latajcych (RQ-1 ,,Preda-
tor, RQ-4,,Global Hawk) oraz precyzyjne uderze-
nia niezawodnych ,,Tomahawkw BGM-109 na
obiekty systemu rozpoznania sytuacji powietrznej
i dowodzenia przeciwnika, lotniska, centra teleko-
munikacyjne, a nastpnie przedsiwzicia zmierza-
jce do zmniejszenia, ograniczenia roli i moliwoci
mediw publicznych. Niemiae prby wprzgnicia
zna podczas wojny w Wietnamie. Ale dopiero Irak
(1991r.) przynis pen integracj przedsiwzi
walki elektronicznej z faktycznymi uderzeniami
ogniowymi. Nastpio swoiste przenikanie tych
niezalenych dotychczas dziaa, umoliwiajcych
zdecydowanie atwiejsz organizacj walki. Bo przy-
chyln lotnictwu przestrze dziaa bojowych kszta-
tuje obecnie aktywne rozpoznanie, przedsiwzicia
zakcajce, kamuflujca faktyczne dziaania pozo-
racja, a w kocu oddziaywanie ogniowe. Klasyk
pozostaje izraelska przebiego w Dolinie Bekaa.
Ten odpowiednio planowany proces zmierza do
rozpoznanej obrony przeciwnika, ich umiejtnej
eliminacji elektronicznej, a gdzie trzeba, i degra-
dacji ogniowej tworzenia tzw.: ,,okien przewagi.
Dopiero wielko tych okien, czy moe lepiej sze-
roko uchylenia swego rodzaju ,,okiennic, stwa-
rza pomylne warunki do zdecydowanych dziaa
ogniowych, czasem zmasowanego nalotu. Wielo
w taki sposb tworzonych miejsc przewagi musi
prowadzi do powolnego przeradzania si dziaa
bojowych w narzucanie przeciwnikowi woli zmu-
szania go do postpowania zgodnego z naszymi
oczekiwaniami, wynikajcymi z rozwoju sytuacji.
W kontekcie tak postrzeganego modelu narzucanie
woli to ksztatowanie oczekiwanych przez nas za-
chowa, dziaa i postaw przeciwnika. Jednoczesna
realizacja zaskakujcych go silnych uderze elektro-
 Po obu stronach bariery dwiku wykorzystanie dowiadcze z udziau lotnictwa we wspczesnych konfliktach... 125
nicznych i ogniowych, w wielu przy tym punktach
rejonu prowadzonych dziaa, w dokadnie ustalonej
kolejnoci sprawia, e potencja przeciwnika ulega
systematycznemu zmniejszeniu, a on sam odnosi
wraenie, e dziaaj przeciwko niemu siy o zdecy-
dowanej przewadze. Musi to paraliujco wpywa
na bojow aktywno i przejawianie inicjatywy.
Gdy wic sygnalizowaem o innym obecnie po-
strzeganiu J. Wardena III, miaem na uwadze po-
twierdzony w wielu konfliktach fakt: celne nawet ude-
rzenie z powietrza w sam rodek systemu (piercie
kierownictwa pastwa i si zbrojnych) nie zawsze
koczy konflikt. To z tego wzgldu wci konieczne
jest uprzedzajce skupienie uwagi, niekiedy nawet
na odlegych od rodka, usytuowanych w skrajnym
piercieniu elementach obrony przeciwnika, aby
skutecznie wyeliminowa z walki zagraajce rea-
lizacji operacji i rwnolegle przygotowa dziaania
uzupeniajce lub zastpcze. Mimo wszystko, uprze-
dzajco musz by wyeliminowane z dziaa orodki
dowodzenia OP, wzy cznoci i elementy bojowe
zagraajce rajdowi do centrum modelu. W tych
warunkach znaczenia nabiera precyzja ,,analizy
piercieniowej. Bo to ona eksponuje kolejny pier-
cie zagroenia, a w nim rodki, elementy obrony,
ktre uprzedzajco lub rwnolegle powinny sta si
obiektami oddziaywania lotnictwa nim dojdzie do
rozstrzygajcych uderze ogniowych.
Godnym podkrelenia jest take fakt, e obiekty
te z reguy s niewielkich rozmiarw, z zasady
dublowane pozycjami zapasowymi a przy tym mo-
bilne. Std nim nastpi gwne uderzenie naley
zaplanowa szereg uderze pomocniczych, uprze-
dzajcych, obniajcych we waciwym przedziale
czasu obronny potencja przeciwnika na planowa-
nych kierunkach uderze i zapewni bezpieczny
rajd zaogom samolotw trudno wykrywalnych dla
radarw.
Targeting a rodki precyzyjnego raenia
Z ksztatowaniem rodowiska przychylnego dzia-
aniom lotnictwa, cile powizany jest proces wy-
znaczania i selekcji obiektw koniecznych do znisz-
czenia, swego rodzaju ich hierarchizacja, dobr przy
tym take waciwych rodzajw dziaa lotnictwa
i rodkw bojowych, z precyzyjnym okrelaniem
podanego stopnia degradacji. Obecnie proces ten
okrela si mianem targetingu. Warunkiem jego
skutecznoci jest adekwatno podejmowanych
przemyle i dziaa do celw planowanej operacji
i koncepcji ich osignicia. Miar za efektywno-
ci targetingu jest zdolno dopasowania zaoe
przyszych (planowanych) dziaa do niszczenia
obiektw lub ich uszkodzenia w takim stopniu, aby
osignicie zaoonych celw operacji byo moliwe.
Tote za przedmiot targetingu uznaje si zarwno
ludzi, jak i obiekty, sieci komunikacyjne, sprzt bo-
jowy, ktrych terminowe poraenie mechaniczne,
elektroniczne, termiczne lub psychologiczne zapewni
osignicie sukcesu caej operacji lub jej okrelonej
fazy. To poszukiwanie rozwiza przynoszcych po-
dany efekt poraenie celw przy moliwie naj-
mniejszym poziomie ryzyka, w najkrtszym czasie,
z moliwie najmniejszym zuyciem kosztownych
rodkw precyzyjnego raenia. W odniesieniu do
konkretnych obiektw, efektem moe by cakowi-
te zniszczenie (catastrophic kill), unieruchomienie
(mobility kill) lub te pozbawienie ich moliwoci
prowadzenia ognia (firepower kill).
Obecnie targeting zajmuje (i susznie) szczegl-
ne miejsce w teorii i koncepcjach uycia lotnictwa.
Duy promie ogniowego oddziaywania, niebywaa
szybko reakcji, zdolno do efektywnego oddzia-
ywania ogniowego w kadych niemale warunkach
atmosferycznych i porze doby sprawia, e lotnictwo
zdolne jest do raenia obiektw przeciwnika, poo-
onych w dowolnym obszarze operacji od momentu
podjcia decyzji o jej rozpoczciu.
Tyle tylko, e zasoby lotnictwa w operacjach nawet
koalicyjnych (,,Iraqi Freedom, ,,Allied Force) mimo
wszystko okazuj si do szczupe, ograniczone, nie-
wystarczajce. Std konieczno rozwanego wybo-
ru dla niego obiektw do niszczenia. Musz by one
cile dostosowane do wyznaczonych celw operacji
oraz koncepcji ich osignicia. A w obecnych warun-
kach, obiekty sytuowane na czoowych miejscach li-
sty celw do zniszczenia, nadzwyczaj rzadko bywaj
stacjonarnymi (Irak, Jugosawia). Z reguy s obiek-
tami mobilnymi, ruchliwymi, atwymi przy tym do
zamaskowania, stosujcymi taktyk natychmiastowej
zmiany pozycji i ukrycia po uyciu. Kady z nas ma
w pamici bezradno lotnictwa NATO podczas nisz-
czenia elementw OP byej Jugosawii. Zdolno do
maksymalnej kompresji czasu pomidzy wykryciem
tych obiektw, ich zidentyfikowaniem i zlokalizo-
waniem a rozpoczciem niszczenia decyduje zwykle
o sukcesie podejmowanych przeciw nim dziaa.
Te czasochonne, powolne, ociae, stosowane
w 1991 r. w Iraku (,,Desert Storm) standardowe pro-
cedury planistyczne, okazay si tak mao skutecz-
ne, niewaciwe. Dobitnie udowodniy to znikome
przecie efekty dziaa podejmowanych przez lotni-
ctwo przeciwko lekcewaonym pocztkowo irackim
126 Jerzy Gotowaa
,,Scudom. Chocia zdawano sobie spraw z faktu,
e do niepewna sytuacja polityczna w rejonie Zato-
ki Perskiej moe ulec dalszej komplikacji w wyniku
irackich uderze rakietowych na izraelskie miasta.
Oczywiste przecie byo, e wczenie si armii
izraelskiej do dziaa grozi zerwaniem antyirackiej
koalicji, w ktrej pastwa arabskie z oczywistych
wzgldw musiay odgrywa jedn z pierwszoplano-
wych rl. I z tego wzgldu przeciwdziaanie irackim
Scudom uznano za priorytetowe. Problemem za-
sadniczej wagi byo zminimalizowanie czasu od mo-
mentu wykrycia stanowisk startowych do ogniowego
ich poraenia.
I cho znana bya liczba dysponowanych przez
Irak pociskw, cho Rosja respektowaa decyzj
o wstrzymaniu eksportu broni do Iraku, konieczne
stao si silne wzbogacenie przedsiwzi ograni-
czajcych skutki zastosowania tych rakiet. Naprd-
ce signito wtedy nawet do metod prymitywnych,
rodem z czasw I wojny wiatowej. To te synne ,,kill
boxy, krcenie si wok wasnego ogona w przy-
dzielonej strefie oraz zwikszenie swobody zag
lotniczych A-10 w wykorzystywaniu rodkw pre-
cyzyjnego raenia. A nike niestety rezultaty tych
zabiegw, skutkowa musiay pniejszym wzboga-
caniem rodkw rozpoznania obiektw naziemnych
na pokadach samolotw wielozadaniowych i dodat-
kow, drug kabin operatora uzbrojenia. A gdyby
Irak zgodnie z przypuszczeniami dysponowa jednak
gowicami z broni chemiczn, biologiczn, nie
mwic ju o jdrowej?
Dowiadczenia te legy u podstaw szerszego sto-
sowania targetingu w NATO-wskiej operacji ,,Allied
Force na Bakanach. Tutaj signito po co nowo-
czeniejszego ,,targeting dynamiczny, dopuszcza-
jcy zmian zada i celw zaogom lotniczym nawet
w trakcie realizowanych ju misji. Lecz i tu penego
sukcesu, niestety, nie udao si uzyska. Szybko oka-
zao si, e te nowoczesne dziaania nie mog by
wsparte jedynie doskonaym oprzyrzdowaniem
technicznym kokpitu, zapewniajcym waciw
informacj o sytuacji taktycznej w strefie realizacji
zadania przez pilota. Potrzebne jest dowiadcze-
nie, wzmoony trening we waciwej interpretacji
kabinowych informacji, sygnalizacji przekazywa-
nych zmian i chodnej oceny sytuacji. Wymagao
to take precyzyjnego pilotowania, takiego samego
treningu jak podejcie do ldowania na nieznanym
lotnisku w nocy, w minimalnych warunkach atmo-
sferycznych. Bo zmiana zada w powietrzu, zaogom
o mniejszym dowiadczeniu, prowadzi do sytuacyj-
nej niewiadomoci, bdw w analizie otrzymywa-
nych danych i w konsekwencji do uderze na cele,
ktre nigdy nie powinny zosta zniszczone (pasaer-
ski pocig na wiadukcie Grdelica, traktory z alba-
skimi uchodcami opodal Djakovicy).
le postrzegany przez amerykaskie spoe-
czestwo rj samolotw, dziesitkowany przez
wietnamskie przeciwlotnicze zestawy rakietowe,
zaowocowa (bo zaowocowa po prostu musia) ra-
dykalnymi zmianami we wzajemnie powizanym
systemie ,,nowoczesna technologia efekt niszcz-
cy. Postanowie IX konferencji genewskiej z 1949 r.
(ze zmianami roku 1977) zabraniajcych atakw bez
rozrniania, czyli bombardowa celw wojskowych
usytuowanych w miastach, osiedlach czy wsiach,
w ktrych przebyway osoby cywilne, a take znaj-
doway si dobra kulturowe, waciwie w dziaaniach
bojowych nikt nie respektowa. To dezaprobata, na-
cisk wiatowej spoecznoci i konieczno zracjona-
lizowania dokadnoci uderze lotniczych spowodo-
wa skokowy rozwj rodkw precyzyjnego raenia
PGM (Precision Guided Munition) i niewidzialnych
dla radarw przeciwnika samolotw bojowych, bu-
dowanych w technologii ,,stealth.
Pierwszy umoliwia osignicie zamierzonego
stopnia zniszczenia celu z zastosowaniem minimal-
nej iloci wprawdzie kosztownych, ale celnych
rodkw raenia, drugi praktycznie bezkarne
przenikanie przez kady system OP. I oto proste
zsumowanie tych nowych moliwoci pozwolio
prawda, e wyspecjalizowanym, ale kilku zaledwie
pokracznym F-117 ,,Nighthawkom na osignicie
jednej nocy rezultatu porwnywalnego z tym, jaki
osigay setki ogromnych bombowcw w II wojnie
wiatowej i dziesitki w wojnie wietnamskiej.
To by w lotnictwie przewrt! Precyzyjna amu-
nicja umoliwiaa teraz raenie najbardziej czuych
miejsc wskazanego do unieszkodliwienia celu lub
ugrupowania bojowego przeciwnika miejsc decy-
dujcych o jego poprawnym dziaaniu, waciwym
funkcjonowaniu. Teraz jednym zaledwie pociskiem
wystarczyo trafi radiolokacyjn stacj naprowa-
dzania, by szeciowyrzutniowy, przeciwlotniczy,
niezwykle grony dla zag samolotw dywizjon
rakiet ,,ziemia powietrze sta si zupenie bez-
uyteczny.
To z tego wzgldu w operacji wyzwalania Kuwej-
tu ,,Desert Storm stosowanie tego typu rodkw
bojowych stao si regu, cho misje ,,niewykry-
walnych, ilociowo byy zdecydowanie mniejsze
ni tradycyjnych, klasycznych myliwcw bombar-
dujcych. Lecz to wanie one stanowiy ten lotniczy
stalowy pug, lemiesz, ktry oczyszcza powietrzn
 Po obu stronach bariery dwiku wykorzystanie dowiadcze z udziau lotnictwa we wspczesnych konfliktach... 127
przestrze z zagraajcych lotnictwu rodkw prze-
ciwnika, torowa drog do celw zaogom lotnictwa
taktycznego. To zaogi ,,Nighthawkw z zasko-
czenia, niszczc gwne cele, decydoway o strate-
gicznym sukcesie przeciwnik zmuszony zosta do
postpowania niemal dokadnie tak, jak dyktowaa
to wola sojusznikw.
W tej niebywale krtkotrwaej, a przy tym in-
tensywnej, kampanii powietrznej ,,Instant Thunder
(swego rodzaju kontrast, przeciwwaga do niechlub-
nej, wietnamskiej ,,Rolling Thunder) lotnictwo
w kilka zaledwie godzin sparaliowao system kie-
rowania pastwem i dowodzenia siami zbrojnymi,
zniszczyo najwaniejsze skadowe irackiego systemu
OP i uziemio irackie lotnictwo. Trwale odizolowao
od strefy przyszej operacji ldowej, zgrupowane za
Tygrysem, jednostki odwodowe Gwardii Narodowej
i a o poow obniyo moliwoci ogniowe rodkw
przeciwnika.
Powietrzna operacja zdecydowaa o wszystkim,
rozstrzygna wynik caej wojny. I to bya lotnicza
rewolucja zaplanowane cele osignito niemal na
wszystkich poziomach: taktycznym, operacyjnym
i strategicznym. I to JEDNOCZENIE !!!
Hitem absolutnym okaza si w swoim debiucie
bojowym F-117 ,,Nighthawk. Odpalone z pokadw
okrtw US Navy i starekich B-52 ,,Tomahawki
zapewniy mu powietrzn nietykalno. Nieco p-
niej, w sojuszniczej operacji ,,Allied Force nad Jugo-
sawi uyto zaledwie sze B-2A ,,Spirit. Ich zaogi
zrealizoway tylko 45 bojowych misji. Ale zadania
wykonyway startujc i ldujc w macierzystej bazie
Whiteman (Missouri), pokonujc przy tym odlego
a 17 223 km. Jedna misja rednio zabieraa zaogom
33 godziny lotu. Bez popenienia wikszego bdu
mona wic uzna je za pierwsze w lotnictwie bom-
bardowania midzykontynentalne na tak imponu-
jc odlego.
Afganistan bezradno naddwikowcw
Od lat wiadomo, e na charakterystyki kade-
go samolotu mocno rzutuje wyduenie skrzyde
(stosunek rozpitoci do redniej ciciwy aerodyna-
micznej). Na mniejszych prdkociach lotu skrzyda
o wikszym wydueniu poprawiaj manewrowo,
lecz przy wzrocie prdkoci powoduj take gwa-
towny przyrost szkodliwego wspczynnika pojawia-
jcego si oporu falowego. Std, w konstrukcjach lat
siedemdziesitych, ucieczka przed tym szkodliwym
zjawiskiem w kierunku zmiennego w locie skosu
patw nonych. Ta nowa technologia rozszerzya
moliwoci wykorzystania samolotu myliwsko-
-bombowego, z wyranym jednak podziaem reali-
zowanej misji na cz naddwikow i poddwi-
kow.
Pierwsza z nich umoliwiaa bezpieczniejsze
pokonywanie silnej obrony powietrznej przeciw-
nika (,,naddwikowy skok), druga miaa zapew-
ni dobre warunki atakowania wyznaczonych do
zniszczenia obiektw. Podstawowe w Afganistanie
Su-17 i MiG-23 byy tego jaskrawym przykadem.
Tyle tylko, e nad Hindukuszem obrony takowej
w ogle nie napotykano, a gry wymagay niestety
maszyn o zdecydowanie podwyszonej manewro-
woci i dysponujcych nadmiarem cigu zespow
napdowych. Konstruowane z myl o swobodnym
hulaniu nad europejskimi rwninami w Afganista-
nie nie mogy niestety zdziaa wiele. Bombardowa-
nia trzeba byo zatem prowadzi z duych wysokoci
4500-6000 metrw, a ich skuteczno (si rzeczy)
pozostawiaa wiele do yczenia. Ogromne szczcie,
e w schemacie wyposaenia Wojenno-Wozdusznych
Si znalazy si take szturmowce Su-25 o niemale
prostych skrzydach i silnym uzbrojeniu. I to wa-
nie zaogi tych samolotw zyskay sobie szacunek
wspieranych ogniowo wojsk ldowych.
A-10 ,,Thunderbolt i Su-25 s typowymi sztur-
mowcami wsparcia dziaa wojsk ldowych. Inni do
tych celw zmuszeni s stosowa samoloty szkolno-
-bojowe (,,Hawk, AMX, Alpha Jet, Pampa).
Ku bezzaogowcom
Nie pozostaje adn tajemnic fakt, e w cza-
sie prowadzenia dziaa bojowych do najbardziej
ryzykownych zada zag lotniczych nale misje
rozpoznawcze, migowcowy zwiad i eliminacje
rodkw OPL obiektw. W skrytoci ducha kady
nosi przewiadczenie, e bro, wyposaenie czy za-
dania, ktrych realizacja uznana zostaa za niebez-
pieczn i moe pociga za sob straty w ludziach,
powinny by w moliwie najszerszym zakresie ob-
sugiwane nie przez ludzi, ale przez maszyny wy-
posaone w sztuczn inteligencj roboty. Tymcza-
sem niezmiernie kosztowne wspczesne samoloty
bojowe coraz czciej su jedynie do dostarczania
niszczcego adunku w rejon planowanego uderze-
nia. Coraz czciej ich zaogi w ogle nie nawizuj
kontaktu z nieprzyjacielem (Jugosawia, Afganistan,
drugi Irak). Su zatem bardziej do przeduania
zasigu rodkw raenia ni do aktywnego uczest-
nictwa w walce. Rola pilota sprowadza si obecnie
do wprowadzenia przed lotem danych nawigacyjno-
128 Jerzy Gotowaa
-celowniczych i parametrw planowanej misji do pa-
mici pokadowego komputera, a potem zwyczajna,
wzrokowa kontrola realizacji akcji.
Dyskusje dotyczce ekonomicznoci prowadze-
nia przez lotnictwo dziaa bojowych, sensu rozbu-
dowywania ugrupowa COMAO i niszczenia mao
wanych obiektw z uyciem drogich rodkw bojo-
wych, przenoszonych do rejonu uderze przez jesz-
cze drosze samoloty czy migowce, musi nasuwa
i nasuwa wiele wtpliwoci i znakw zapytania.
Zamiennikiem, a przy tym rdem ogromnych
oszczdnoci, o porwnywalnej wkrtce skuteczno-
ci bojowej bd niewtpliwie samoloty bezzaogo-
we. Ju obecnie niewielkie ,,Tomahawki BGM-109
wypary samoloty zaogowe z realizacji najbardziej
niebezpiecznych, uprzedzajcych misji uderzenio-
wych. To one wanie wstpnie ksztatuj przychylne
dla dziaa lotnictwa zaogowego rodowisko.
Gdy nawet wzi pod uwag najdroszego obecnie
RQ-4 ,,Global Hawka, doda 60 tysicy dolarw na
wykonanie misji i wyposay go w dwa pociski sa-
monaprowadzajce si na cel, to i tak prognozowany
koszt tego typu operacji okazuje si niszy od misji
samolotu zaogowego o ponad 40%. Czy zatem nie jest
to zdecydowanie taszy w uyciu ,,Hunter Killer?
Coraz goniejsza, coraz blisza wydaje si wic
teza, e w konfliktach zbrojnych lat 20202040 osi-
ganie zamierzonych celw bdzie moliwe dziki
rozsdnie postrzeganym operacjom powietrznym,
w ktrych rodki mniej wraliwe na ogie z ziemi,
mniej uciliwe w stosowaniu, a jednoczenie zna-
czco mniej kosztowne bd dominoway, przejm
od lotnictwa zaogowego realizacj zada zwiza-
nych z najwyszym ryzykiem.
Jedynie zagorzali konserwatyci bili na alarm,
gdy z linii wycofywano synne, superszybkie
,,Blackbirdy SR-71 oraz naddwikowe ,,Phantomy
RF-4. Dzi eliminuje si ju synne maszyny rozpo-
znania strategicznego ,,U-2 i TR-1. Bo to ,,Global
Hawki pynnie przejy funkcj tych maszyn i re-
alizuj je z nadzwyczajnym powodzeniem. A w pro-
jektowaniu systemw niszczenia celw idzie si jesz-
cze dalej. Przecie ju obecnie zdolne s bez przerwy
do 48-godzinnego patrolowania wyznaczonych re-
jonw oraz wykrywania, lokalizowania, identyfiko-
wania i skutecznego atakowania manewrujcych na-
wet celw, zarwno powietrznych, jak i naziemnych
z duej odlegoci.
To niezmiernie wane cechy. To waciwoci,
ktre umoliwi rozrywanie poszczeglnych ogniw
,,acucha zabijania czy jak kto woli ,,acucha rzeniowy ale jeszcze silniejszy psychologiczny. Lecz
za poprzez terminowe i precyzyjne niszczenie jego
najwaniejszych, najgroniejszych i najniebezpiecz-
niejszych ogniw (time critical targets).
Pozostajcy wci na etapie prb strategiczny bez-
zaogowiec ,,Dominator, ktrego prdko okrela
si na 7 Ma, stanowi ma rodek atwego osigania
tego celu. Samodzielnie analizuje w locie sytuacj
powietrzn i naziemn, sygnalizujc, ktry element
aktualnego ugrupowania bojowego przeciwnika
w powietrzu przedstawia sob najwiksze niebez-
pieczestwo, ktry zniszczy w pierwszej kolejnoci
by zmniejszy zaskoczenie, wyeliminowa zagroe-
nie i straty w sojuszniczych wojskach. W niedalekiej
przyszoci stanowi bdzie najskuteczniejszy rodek
militarnego odstraszania i narzdzie ksztatowania
sytuacji operacyjnej w wybranych rejonach wiata.
A przystosowany do funkcjonowania w systemie
NCW zdominowa moe okooziemsk przestrze.
Na naszych oczach bezzaogowiec mozolnie
wspina si na piedesta zarezerwowany dotychczas
wycznie dla bojowego samolotu zaogowego. Przyj-
dzie taki czas, e trwale zajmie to miejsce. Wprawdzie
samolot zaogowy wci bdzie bardzo wany, wci
bdzie niezbdny ale tylko do realizacji misji zupe-
nie wyjtkowych, specjalnych. Jego wykorzystanie
w przyszych dziaaniach nie bdzie ju tak masowe
a czciej sporadyczne, specjalne, incydentalne. Ta-
kiego skoku jakociowego, jaki czeka nas za spraw
bezzaogowcw w cigu najbliszych lat, historia
rozwoju si zbrojnych jeszcze nie odnotowaa.
Pilot w informacyjnym kokonie
Z wojskowego punktu widzenia mao ciekawy
Afganistan zasygnalizowa jednak wci znacz-
ce mankamenty realizacji wspdziaania jednostek
wojsk ldowych z lotnictwem i przyspieszy prace
wdroeniowe systemu umoliwiajcego zwikszenie
jego efektywnoci w ogniowym wsparciu. Podobnie
jak w poprzedzajcym Afganistan konfliktach zbroj-
nych lokalnych rozmiarw, lotnictwo skupiao wysi-
ek na zniszczeniu gwnych obiektw przeciwnika
uznanych za najwaniejsze, gwne (zgrupowania ter-
rorystyczne, szkoleniowe obozy al Kaidy, logistyczne
zaplecze terrorystw). Tymczasem niemal natarczywie
domagay si niszczenia obiektw przeciwnika poo-
onych na linii stycznoci bojowej wojsk afgaskie
siy Sojuszu Pnocnego. Amerykanie podjli ww-
czas z duej wysokoci bombardowania samolotami
B-52. Duy adunek zrzuconych przez fortece bomb
mia wywoa nie tylko podany efekt ogniowy, ude-
te uderzenia miay by nie tylko silne, przeraajce
 Po obu stronach bariery dwiku wykorzystanie dowiadcze z udziau lotnictwa we wspczesnych konfliktach... 129
ale musiay by bardzo celne, dokadne, precyzyj-
ne. Tymczasem zaogi B-52 byy wprawdzie dosko-
nae, ale w niszczeniu obiektw raczej rozmiarowo
wikszych, liniowych, a najlepiej powierzchniowych.
I sposb na rozwizanie problemu si znalaz
podsuno go samo ycie. Starekie, wysuone,
archaiczne niemal, pamitajce Wietnam kolosy
B-52M, wyposaone zostay (tytuem prby) w te-
stowany wci na poligonach Stanw Zjednoczonych
nowy system transmisji danych Link-16. Dziki spe-
cjalnym waciwociom systemu zaogi B-52 otrzy-
myway najbardziej aktualne informacje o pooeniu
obiektw uderze, ktre ulegy zmianie podczas du-
giego przelotu na trasie Diego Garcia Afganistan.
Zapoznany z funkcjonowaniem systemu i wynikami
bombowych uderze, wczesny sekretarz obrony Do-
nald Rumsfeld raportowa pniej kongresmenom
,,wysuone B-52 wyposaylimy w zupenie nowe
bebechy, now elektronik. Teraz wskazywanie dla
nich obiektw uderze odbywa si niemal tak, jak kie-
rowanie koniem po woeniu mu chomta na szyj
a efekty od razu stay si odczuwalnie lepsze.
To komplikacje obrazu wietnamskiej wojny stwo-
rzyy lotnictwu obecnie warunki niemal natych-
miastowego reagowania na zmiany w sytuacji po-
wietrznej i naziemnej, stosownie do prawide dawno
wykorzystywanej w przemyle zasady ,,just in time.
Ot zasada ta sprawia, e na tamie montaowej
potrzebna cz skadowa pojawia si w cile okre-
lonym miejscu i czasie, przygotowana do natych-
miastowego montau. Rumsfeld ide t zaszczepi
specjalistom amerykaskich si powietrznych.
A tymczasem szed w wojowaniu czas znaczcych
zmian. W ,,rosyjskim Afganistanie, w Iraku, w Cze-
czenii i Jugosawii nie mona byo okreli kierunku
gwnego uderzenia, osi natarcia wojsk ldowych.
Trzeba byo po prostu gra, jak pozwala zdecydo-
wanie sabszy ale jak si okazywao niezwykle
mobilny i przebiegy przeciwnik. A ten z oczywi-
stych wzgldw przyjmowa bardzo niewygodn dla
atakujcego ogniskow, pulsacyjn, incydentaln,
swego rodzaju wyrywkow taktyk walki. Incyden-
talny, a jednoczenie punktowy jedynie w starannie
wybranych rejonach charakter kadego niemal re-
gionalnego konfliktu ostatnich lat wymusi niejako
podejmowanie zadaniowych operacji poczonych.
Te za jeli mylao si o racjonalnym wykorzysta-
niu niszczcych moliwoci kosztownych przecie
nowoczesnych rodkw raenia wymagay cisej
koordynacji dziaa rnych komponentw zadanio-
wych bez dostrzegalnej zwoki w ich dysponowaniu,
bez wyczekiwania na polecenia, na rozkazy.
Ten zasygnalizowany w Afganistanie sieciocen-
tryzm jest punktem zwrotnym w sztuce opera-
cyjnej i taktyce lotnictwa. Umoliwia bowiem do
atwe orientowanie si w skomplikowanej sytuacji
bojowej, kadego biorcego w niej udzia i swobodne
podejmowanie optymalnych decyzji, stosownych do
dynamiki i przebiegu walki.
To do powolne lecz nieuchronne ju przeno-
szenie rodka cikoci ze sprztu bojowego na sie
informatyczn, porwnywalne do zastosowania
wspomagania dziaa lotnictwa radarami w po-
wietrznych zmaganiach nad Wielk Brytani. To
epokowe przeniesienie istoty dowodzenia lotnictwem
z dotychczasowej struktury platformocentrycznej,
w ktrej mimo wszystko centrum zaintereso-
wania stanowiy doskonalone technicznie samoloty
bojowe-platformy przenoszenia uzbrojenia na sie
informatyczn sygnalizujc potrzeby, sygnalizuj-
c wyaniajce si w trakcie dziaa nowe wymogi
pola walki. To swego rodzaju naoenie, owinicie
sieci informacyjn o zmianach w sytuacji noni-
kw rodkw ogniowych, dysponujcych przy tym
moliwociami szybkiej wymiany informacji take
midzy sob. Tym bardziej, e wielozadaniowo
wspczesnych samolotw taktycznych zapewnia
pynn zmian ich funkcji i roli (z bombowej dla
przykadu na myliwsk) w trakcie nawet realiza-
cyjnej fazy dziaa.
Aspekt ten zawsze niezwykle wyrany na tak-
tycznym poziomie polepsza realizacyjn swobod,
prowadzi w sumie do samoczynnej niemal synchro-
nizacji prowadzonych dziaa i trwaego funkcjono-
wania dowodzenia, przy nikej zupenie bezwadnoci
(czasie pasywnym) efektywnych rodkw walki w za-
kresie podejmowania decyzji i ogniowej reakcji.
Pilot wspczesnego wielozadaniowa, opleciony
w locie kokonem informacji, wybiera z niego elemen-
ty, ktre s mu potrzebne, ktre uznaje za niezbdne
do skutecznej realizacji otrzymanego zadania. Ma
co z jogi nikt nie moe mu zakci spokoju, cho-
cia wielu usiuje to robi. Ma do dyspozycji szeroki
strumie informacji. Sam wybiera potrzebn i sam
j wykorzystuje. Ale nie tylko, wzbogaca bank in-
formacyjny o nowe wiadomoci, nowe dane, ktre
sam naby i jest w ich posiadaniu, sta si ich posia-
daczem, wacicielem lub udziaowcem. Lataem na
bardzo wielu samolotach, wschodnich i zachodnich,
a wszystkim, ktrzy narzekaj, e F-16 duo kosz-
tuje, odpowiadam: drogim, dobrze wyposaonym
i doskonale uzbrojonym samolotem mona zrobi
wszystko, tanim nic.

pk nawig. dr hab. Eugeniusz Cielak
Akademia Obrony Narodowej
WYZWANIA EUROPEJSKIEJ INTEGRACJI POLITYCZNO-
-MILITARNEJ I WIZI TRANSATLANTYCKIEJ
A ROZWJ POLSKIEGO LOTNICTWA WOJSKOWEGO
Czonkostwo w NATO i Unii Europejskiej oraz
sojusz z USA s postrzegane w narodowej strategii
bezpieczestwa jako czynniki zapewniajce Polsce
wysoki poziom bezpieczestwa i jedne z podstawo-
wych gwarantw jej rozwoju wewntrznego i pozy-
cji midzynarodowej. W strategii wskazuje si, e na
bezpieczestwo Polski oddziauj gwnie procesy
i zjawiska w jej otoczeniu regionalnym, europejskim
i transatlantyckim. Podkrela si jednoczenie, e
znaczcy wpyw na bezpieczestwo naszego Pastwa
ma dynamika stosunkw w Sojuszu Pnocnoatlan-
tyckim i Unii Europejskiej. Majca obecnie miejsce
ewolucja charakteru obu organizacji, NATO i Unii
Europejskiej oraz przewidywane zmiany w polityce
zagranicznej USA bd porednio, a niekiedy take
bezporednio wpywa na polsk polityk bezpie-
czestwa, a w konsekwencji na ksztat i koncepcje
uycia si zbrojnych. Naturalne w takiej sytuacji jest
podejmowanie prb poszukiwania odpowiedzi na
pytania, w jaki sposb wyzwania integracji euro-
pejskiej i wizi transatlantyckiej wpyn na polskie
lotnictwo wojskowe oraz jak ten wpyw bdzie deter-
minowa rozwj naszego lotnictwa w perspektywie
kilku najbliszych lat, a take w dugofalowym ho-
ryzoncie czasowym.
Po niemal dziesiciu latach czonkostwa w Soju-
szu Pnocnoatlantyckim nie ulega wtpliwoci, e
NATO jest dla Polski najwaniejsz form wsp-
pracy midzynarodowej w polityczno-wojskowym
wymiarze bezpieczestwa oraz filarem stabilnoci
na kontynencie i gwn paszczyzn stosunkw
transatlantyckich. W latach dziewidziesitych
ubiegego wieku w powszechnej percepcji polskich
politykw i spoeczestwa NATO postrzegane byo,
jako gwarant bezpieczestwa terytorialnego Polski,
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
a zatem przez pryzmat powinnoci sojuszniczych
zwizanych z artykuem pitym traktatu waszyng-
toskiego. W mniejszym stopniu zwracano uwag
na rol NATO w ksztatowaniu midzynarodowego
rodowiska bezpieczestwa poprzez angaowanie
si w operacje pokojowe ONZ oraz samodzielne pro-
wadzenie szeroko rozumianych operacji reagowania
kryzysowego. Interwencja NATO w Kosowie w 1999
roku, a nastpnie systematyczne zwikszanie wysiku
w operacjach zwalczania terroryzmu i operacjach sta-
bilizacyjnych pokazay, e Sojusz Pnocnoatlantycki
ewoluuje z organizacji, ktra miaa nam zapewnia
bezpieczestwo w przypadku agresji zbrojnej prze-
ciwko naszemu krajowi, w organizacj selektywnie
angaujc si w rozwizywanie kryzysw w odle-
gych geograficznie od Polski regionach, kosztem
zdolnoci w zakresie kolektywnej obrony. Swoistym
wyrazem takich ocen jest formuowanie w narodo-
wej strategii bezpieczestwa stanowiska, i w pol-
skim interesie ley, aby sojusz pozosta instrumentem
zbiorowej obrony pastw czonkowskich, adaptujc
jednoczenie swoje zdolnoci cywilne i wojskowe do
zwalczania nowych zagroe. W strategii bezpie-
czestwa narodowego zapisano rwnie deklaracj, e
priorytetem dla Polski pozostaje zwikszanie zdol-
noci NATO do penienia jego podstawowych funkcji
w zakresie obrony zbiorowej. Jednoczenie jednak
Polska uznaje potrzeb rozwijania i doskonalenia
zdolnoci NATO do zwalczania zagroe nietrady-
cyjnych, w tym, zagroe zwizanych z terroryzmem
oraz proliferacj broni masowego raenia. Opisana
dychotomia w narodowej i sojuszniczej percepcji za-
groe prowadzi do swoistego dualizmu oczekiwa,
co do sposobu funkcjonowania NATO i priorytetw
w rozwijaniu nowych zdolnoci operacyjnych.
132 Eugeniusz Cielak
Na rozwj polskiego lotnictwa wojskowego b-
dzie wpywa w istotny sposb zakres i charakter
stosunkw dyplomatycznych, wojskowych i eko-
nomicznych naszego pastwa ze Stanami Zjedno-
czonymi. W wietle ocen zawartych w narodowej
strategii bezpieczestwa umacnianie wizi trans-
atlantyckiej suy interesom Polski, a umacnianie
zaangaowania USA w Europie, postrzegane jest
jako gwarancja bezpieczestwa i stabilizacji relacji
polityczno-militarnych na kontynencie. Abstrahujc
od zagadnie zwizanych z negocjacjami dotyczcy-
mi rozmieszczenia elementw amerykaskiej tarczy
antyrakietowej naley zauway, e wi transatlan-
tycka w polityce polskiej ma gwnie wymiar dyplo-
matyczny i wojskowy, przy ograniczonym zakresie
wsplnoty interesw ekonomicznych. W warunkach
europejskiej integracji gospodarczej trudno ocze-
kiwa zasadniczych zmian w tym wymiarze wizi
transatlantyckiej.
Powana cz uwarunkowa rozwoju polskiego
lotnictwa wojskowego zwizana jest z naszym czon-
kostwem w Unii Europejskiej. O ile w momencie akce-
sji do tej organizacji najwaniejszy wydawa si aspekt
ekonomiczny czonkostwa, to obecnie coraz wyra-
niej uwiadamiane s implikacje wojskowe wspl-
nej europejskiej polityki bezpieczestwa. Wyranie
wzrasta zaangaowanie wojskowe Unii Europejskiej
w operacje pokojowe i stabilizacyjne. Coraz czciej
s to operacje o charakterze kompleksowym, prowa-
dzone samodzielnie, na obszarach geograficznie od-
legych od terytorium pastw czonkowskich UE.
Jednoczesno i rwnolego naszego czonko- ni si do wypracowania zaoe doktrynalnych
stwa w NATO i UE oraz bilateralnych kontaktw
z USA powoduje, e pewna cz wyzwa wyni-
kajca z tych relacji moe mie zbliony charakter,
a w niektrych przypadkach moe wystpowa efekt
synergii. Taka sytuacja rodzi szereg pyta i wtpliwo-
ci bezporednio odnoszcych si do problemw roz-
woju, funkcjonowania i uycia polskiego lotnictwa
wojskowego w perspektywie najbliszych lat. Jakie
obszary funkcjonowania i uycia lotnictwa wojsko-
wego bd determinowane przez uwarunkowania
zwizane z naszym czonkostwem w NATO, inte-
gracj europejsk oraz wizi transatlantyck? Jakich
zmian oczekiwa w perspektywie kilku najbliszych
lat, a jakie wystpi w duszym horyzoncie czaso-
wym? Jakie szanse i wyzwania niesie dla polskiego
lotnictwa wojskowego nasze czonkostwo w NATO,
Unii Europejskiej oraz bilateralne kontakty z USA?
Wstpne prby poszukiwania odpowiedzi na tak
sformuowane pytania wskazuj na doktryn uycia,
organizacj oraz wyposaenie lotnictwa wojskowego
jako obszary, w ktrych najwyraniej uwidoczni si
skutki naszego czonkostwa w NATO, Unii Europej-
skiej oraz bilateralnych kontaktw z USA. Patrzc na
lotnictwo wszystkich rodzajw si zbrojnych mona
zauway, e zakres zmian bdzie zrnicowany
i dotyczy bdzie rnych aspektw funkcjonowania
i uycia lotnictwa.
Obserwujc rozwj doktrynalnych zaoe uy-
cia polskiego lotnictwa wojskowego mona zauway
wyrany wpyw rozwiza NATO-wskich, szcze-
glnie w odniesieniu do podstawowych rozwiza
doktrynalnych. Zaoenia doktrynalne, wypracowy-
wane przez struktury wojskowe Unii Europejskiej,
s obecnie w wikszoci przypadkw pochodn roz-
wiza sojuszniczych i ze wzgldu na rzadko sto-
sowania w praktyce w niewielkim stopniu wpywaj
na narodowe rozwizania doktrynalne w zakresie
uycia lotnictwa wojskowego. W przypadku taktyki
lotnictwa rda przewartociowa s zdecydowanie
szersze. Udzia polskich kontyngentw wojskowych
w operacjach w Iraku i Afganistanie spowodowa, e
na poziomie taktycznym, szczeglnie w lotnictwie
wojsk ldowych, implementowane s przede wszyst-
kim procedury amerykaskie. Wpyw rozwiza
amerykaskich widoczny jest take w szkoleniu
jednostek lotnictwa wyposaonych w samoloty F-16
i bdzie prawdopodobnie towarzyszy pozyskiwaniu
przez lotnictwo samolotw transportowych C-130
Hercules. Naley sdzi, e dowiadczenia lotnictwa
wojsk ldowych z misji w Afganistanie i Czadzie
wzbogac taktyk tego rodzaju lotnictwa i przyczy-
uycia LWL kompatybilnych z sojuszniczymi, ale
uwzgldniajcych specyfik narodow.
O ile lotnictwo wojsk ldowych jest w trakcie gro-
madzenia dowiadcze niezbdnych do weryfikacji
zaoe doktrynalnych oraz taktyki, to lotnictwo
pozostaych rodzajw si zbrojnych ma, jak na razie,
ograniczone moliwoci w tym zakresie. Dowiad-
czenia lotnictwa Si Powietrznych ograniczaj si do
dziaa lotnictwa transportowego poza obszarem
kraju oraz dwch rotacji w ramach NATO-wskiej
misji Air Policing w krajach batyckich. Dopiero po
2010 roku, wraz z osiganiem zdolnoci operacyjnych
przez eskadry samolotw F-16, mona przewidywa
szersze zaangaowanie lotnictwa SP w operacjach
poza obszarem kraju i gromadzenie dowiadcze,
ktre bd mogy zosta wykorzystane do weryfi-
kacji zaoe doktrynalnych oraz taktyki.
Analizujc moliwe wyzwania, zwizane z inte-
gracj europejsk i wizi transatlantyck dla dok-
trynalnych zaoe uycia polskiego lotnictwa
 Wyzwania europejskiej integracji polityczno-militarnej i wizi transatlantyckiej a rozwj polskiego lotnictwa 133
wojskowego mona przypuszcza, e w duszej per-
spektywie oglne, podstawowe rozwizania doktry-
nalne bd pochodn rozwiza sojuszniczych. Mao
prawdopodobne wydaje si podejmowanie prb two-
rzenia odrbnych, odmiennych od ujednoliconych
w skali NATO, narodowych zaoe doktrynalnych
uycia lotnictwa. Obserwacja dotychczasowych do-
wiadcze zwizanych z udziaem Polski w tworzeniu
unormowa doktrynalnych Sojuszu Pnocnoatlan-
tyckiego pozwala zauway potencjalne moliwoci
naszego wikszego wpywu na ksztat sojuszniczej
i europejskiej doktryny powietrzno-kosmicznej.
W okresie wyranych zmian charakteru zagroe
militarnych i krystalizowania si nowych koncepcji
operacyjnego uycia wojsk moemy, wykorzystujc
swoje dowiadczenia, w pewnym stopniu zmieni si
z konsumenta sojuszniczej doktryny w jej wsp-
twrc. Analogiczne szanse daje udzia w wypraco-
waniu rozwiza doktrynalnych dla si wojskowych
Unii Europejskiej.
Wyzwaniem dla polskiego lotnictwa wojskowe-
go bdzie harmonizacja procedur amerykaskich
i sojuszniczych, tak aby wyeliminowa potencjalnie
niebezpieczne niezgodnoci. Nie mona wykluczy,
e obok standardowych procedur taktycznych ko-
nieczne bdzie przyjmowanie zmodyfikowanych
rozwiza specyficznych dla operacji, w ktrych
bd wykorzystywane lotnicze moduy polskich
kontyngentw wojskowych. W przypadku udzia-
u Polski w multilateralnych formach wsppracy,
prowadzcych do tworzenia w czasie pokoju wielo-
narodowych zgrupowaniach taktycznych lotnictwa,
naley przewidywa take modyfi kacje procedur
operacyjnych, majce na celu ich unifikacj z roz-
wizaniami pastw partnerskich.
Integracja europejska w ramach NATO tworz
nowe jakociowo wyzwania dla organizacji jednostek
lotniczych. Obok wczeniej wspomnianej wielonaro-
dowej jednostki transportu powietrznego, jednostki
AWACS oraz w perspektywie kilku najbliszych lat
rwnie jednostki AGS, coraz powszechniejsze staje
si w Europie tworzenie wielonarodowych jednostek
lotnictwa bojowego. Przykadem mog by midzy
innymi: wielonarodowe skrzydo lotnicze stworzone
w ramach europejskiej grupy lotniczej przez siedem
pastw oraz wsppraca krajw Beneluxu i pastw
skandynawskich w utrzymaniu wsplnej eskadry
lotnictwa dla operacji NATO. Analogiczne prace
prowadzone s w ramach Unii Europejskiej i NATO,
gdzie odpowiednio dy si do stworzenia europej-
skiego lotniczego skrzyda ekspedycyjnego i skrzyda
aktywacji baz lotniczych. Istot nowych rozwiza
organizacyjnych staje si tworzenie zgrupowa tak-
tycznych lotnictwa z wyspecjalizowanych moduw
narodowych, ktre mona dowolnie konfigurowa
w zalenoci od potrzeb. Odmiennie od rozwiza
stosowanych dotychczas w siach odpowiedzi NATO,
moduy wspdziaaj ju w czasie pokoju, wedug
precyzyjnie uzgodnionych zasad i procedur. Istnieje
system wzajemnych rozlicze usug wiadczonych
na rzecz partnerw, dziki ktremu moliwa jest
wymiana usug niedostpnych w wymiarze naro-
dowym. Dotyczy to midzy innymi przewozw po-
wietrznych, gdzie we wzajemnych rozliczeniach sto-
sowany jest ekwiwalentny samolotolot C-130, a take
tankowania w powietrzu i zabezpieczenia technicz-
nego na ziemi. Oczywiste korzyci, jakie przynosi
udzia w tego rodzaju wsppracy rodz pytanie
o zakres zaangaowania Polski w tworzenie i funk-
cjonowanie wielonarodowych jednostek lotniczych.
Zakres integracji narodowych moduw lotniczych
na najniszych szczeblach wykonawczych wyma-
ga nie tylko przyjcia szczegowych unormowa
proceduralnych, ale odpowiedniego przygotowania
i wyszkolenia personelu polskiego lotnictwa wojsko-
wego. Wyzwaniem bdzie osignicie przez polskie
lotnictwo wojskowe zdolnoci do stosowania takiego
rozwizania w stopniu adekwatnym do naszych po-
trzeb, a nie w stopniu ograniczonym zdolnoci do
tego rodzaju wsppracy.
Aspekt technologiczny rozwoju polskiego lot-
nictwa wojskowego, w perspektywie najbliszych
kilkunastu lat, naley postrzega przez pryzmat
jednoczenie zachodzcych procesw modernizacji
potencjau powietrznego przez Sojusz Pnocnoat-
lantycki, tworzenia europejskiego wsplnego rynku
obronnego oraz podjtych przez Polski rzd decy-
zji o zakupach uzbrojenia amerykaskiego i kon-
sekwencji inwestycji amerykaskich w ramach off
setu.
Na decyzje, w jaki sposb rozwija polskie lotni-
ctwo wojskowe w przyszoci bd wywiera wpyw
rozpoczte obecnie programy modernizacji i zaku-
pw systemw uzbrojenia realizowane w wymiarze
Sojuszu oraz przez grupy pastw czonkowskich tej
organizacji. W odniesieniu do potencjau powietrz-
nego NATO, a w konsekwencji polskiego lotnictwa
wojskowego, podstawowe programy rozwojowe do-
tycz transportu powietrznego i radiolokacyjnej ob-
serwacji pola walki z powietrza. Istniejce w siach
zbrojnych wikszoci pastw czonkowskich Sojuszu
braki zdolnoci operacyjnych w zakresie strategicz-
nego transportu powietrznego wymuszaj podejmo-
wanie rnorodnych przedsiwzi, majcych na celu
134 Eugeniusz Cielak
rozwizanie tego problemu. Przyszy ekspedycyjny
charakter dziaa wymaga bowiem poprawienia
zdolnoci w zakresie strategicznego transportu lotni-
czego, ktry w tej chwili jest pit achillesow mo-
liwoci Sojuszu. O ile NATO dysponuje stosunkowo
dobrym transportem morskim, alarmujco odczu-
walny jest brak tego, co jest mu bardziej potrzebne
strategicznego transportu powietrznego. Dziaa-
nia zmierzajce do poprawy stanu rzeczy przebiegaj
dwutorowo, obejmujc wysiki podejmowane dla do-
ranej poprawy zdolnoci transportu oraz dziaania
dla osignicia przez NATO wasnych zdolnoci ope-
racyjnych w tym zakresie. Rozwizaniem doranym,
ktrego stosowanie przewiduje si na najblisze kilka
lat jest stay komercyjny czarter samolotw trans-
portu strategicznego przez NATO od cywilnej firmy
przewozowej. Siedemnacie pastw czonkowskich
uczestniczy obecnie w pracach konsorcjum progra-
mu SALIS (Strategic Airlift Interim Solution), finan-
sujc wykorzystanie do strategicznego transportu
lotniczego szeciu samolotw AN-124-100 rosyjsko-
-ukraiskiej firmy przewozowej. Porozumienie prze-
widuje utrzymywanie na potrzeby Sojuszu w cigej
gotowoci dwch samolotw. Dwa nastpne maj by
dostpne w cigu trzech dni, a kolejne dwa w cigu
dziewiciu dni od chwili zoenia zapotrzebowania
przez NATO. Podpisany na trzy lata kontrakt prze-
widuje wykorzystywanie samolotw przez co naj-
mniej 2000 godzin lotu rocznie i moe by przedu-
any na kolejne lata1. Czarter samolotw AN-124-100
w ramach programu SALIS ma w swoich zaoeniach
czasowo wypeni istniejce w NATO braki w mo-
liwociach powietrznego transportu strategicznego,
a do ostatecznego zaprojektowania, pozyskania
i wprowadzenia do uzbrojenia przyszociowego
samolotu Airbus A400M. Aczkolwiek rozpoczcie
masowych dostaw samolotu A400M przewidywa-
no na 2010 rok, to ju teraz wiadomo, e termin ten
nie zostanie utrzymany z przyczyn technicznych
lecych po stronie producenta2. Powysza sytua-
cja pozwala sdzi, e funkcjonowanie rozwiza
programu SALIS przeduy si o kilka nastpnych
lat. Moe to wymaga renegocjacji umowy czarteru,
gdy w zasadach kontraktu przewiduje si obecnie
wykorzystanie transportu powietrznego wycznie
w okresie pokoju i tylko na potrzeby humanitarne.
Ograniczenia zwizane z programem SALIS w po-
czeniu z opnieniami dostaw samolotw A400M
spowodoway w 2006 roku podjcie przez europej-
skie pastwa NATO inicjatywy zdolnoci strate-
gicznego transportu powietrznego (Strategic Airlift
Capability SAC). W ramach tej inicjatywy trwaj
obecnie prace zmierzajce do stworzenia wielonaro-
dowej jednostki lotnictwa transportowego, skada-
jcej si z czterech samolotw C-17, przeznaczonych
do transportu strategicznego. Wacicielem i uyt-
kownikiem samolotw C-17 bdzie obok Polski,
pitnacie pastw czonkowskich NATO zaanga-
owanych w programie SAC oraz Finlandia i Szwe-
cja, ktre zdecydoway si na udzia w programie3.
Wielonarodowa jednostka lotnictwa transportowego
ma osign wstpn gotowo operacyjn w dru-
giej poowie 2008 roku, a pen gotowo operacyjn
przewiduje si na 2009 rok. Zaangaowanie Polski
w sojusznicze prace, majce na celu zwikszenie zdol-
noci w zakresie transportu powietrznego, przebiega
rwnolegle z dziaaniami zwikszajcymi moliwo-
ci transportowe w wymiarze narodowym poprzez
wprowadzenie do uzbrojenia Si Powietrznych sa-
molotw C-130. Nie wystpuje zatem niebezpiecze-
stwo, e w zakresie jednej z podstawowych zdolnoci
operacyjnych bdziemy cakowicie uzalenieni od
wynikw wsppracy midzynarodowej w ramach
Sojuszu Pnocnoatlantyckiego.
Mniej zachcajce s perspektywy naszego udzia-
u w pracach majcych na celu stworzenie sojuszni-
czego Systemu Obserwacji Obiektw Naziemnych
z Powietrza (Alliance Ground Surveillance AGS).
AGS ma zapewnia, analogicznie do moliwoci
operacyjnych amerykaskiego systemu JSTARS,
radiolokacyjne rozpoznanie i obserwacj obiektw
naziemnych w skali obszaru operacji. Podpisanie
kontraktu przez NATO planowane jest na 2008 rok,
a rozpoczcie dostaw elementw systemu przewiduje
si na 2012 roku. W przeciwiestwie do rozwiza
amerykaskich, sojuszniczy system radiolokacyjnej
obserwacji pola walki ma skada si z zaogowych
i bezzaogowych statkw powietrznych wyposao-
nych w stacje radiolokacyjne z funkcj syntetycznej
apertury. Do padziernika 2007 roku przewidywano
zakup czterech samolotw Airbus A-321 oraz czte-
rech bezzaogowych samolotw rozpoznawczych
EQ-4A Global Hawk. Z najnowszych informacji wy-
nika jednak, e po zmianie planw podczas konfe-
rencji narodowych dyrektorw do spraw uzbrojenia
NATO, system AGS zostanie w caoci stworzony
z wykorzystaniem omiu bezzaogowych samolotw
rozpoznawczych Global Hawk wyposaonych w ra-
dary zbudowane w oparciu o dostpne technologie
komercyjne (off-theshelf). Takie posunicie ma
zmniejszy koszty programu do okoo 1,5 miliar-
da euro i przypieszy wprowadzenie systemu do
uzbrojenia4. Do chwili osignicia gotowoci Siy
Odpowiedzi NATO (NRF) bd wspierane przez
 Wyzwania europejskiej integracji polityczno-militarnej i wizi transatlantyckiej a rozwj polskiego lotnictwa 135
amerykaskie samoloty z systemem JSTARS (Joint
Surveillance and Target Attack Radar System)5. Biorc
pod uwag zmienno celw, zakresu prac i udziau
poszczeglnych pastw czonkowskich w pracach
nad systemem AGS, nie mona wykluczy, e moe
doj do kolejnych przewartociowa w priorytetach
budowy sojuszniczego radiolokacyjnego systemu
obserwacji pola walki, a co za tym idzie, kolejnych
opnie w wprowadzaniu tego systemu na uzbroje-
nie si wojskowych NATO. Zauway jednak naley,
e pomimo opnie w realizacji programu sojusz-
niczego, analogiczne zdolnoci operacyjne pozyski-
wane s samodzielnie przez poszczeglne pastwa
czonkowskie NATO. Dotyczy to midzy innymi
Wielkiej Brytanii, ktrej siy powietrzne otrzymay
samoloty Sentinel R1 programu ASTOR (Airborne
Stand-Off Radar) oraz Francji kontynuujcej pro-
gram HORIZON6.
Powysza sytuacja nie jest korzystna z punktu
widzenia rozwoju polskiego lotnictwa wojskowego.
Mimo zaangaowania w sojuszniczy program AGS,
moliwoci Polski w zakresie wpywania na ksztat
rozwiza operacyjnych i technologicznych s zna-
czco ograniczone. Powoduje to, e znajdujemy si
w patowej sytuacji, gdy musimy akceptowa op-
nienia i zmiany w filozofii tworzenia systemu, posia-
dajc ograniczone moliwoci pozyskania zdolnoci
operacyjnych radiolokacyjnej obserwacji pola walki
z powietrza w wymiarze narodowym.
Wanym aspektem dugofalowego rozwoju pol-
skiego lotnictwa wojskowego jest utrzymanie okre-
lonego poziomu zdolnoci do produkcji sprztu
lotniczego w wymiarze narodowym. W pierwszych
latach czonkostwa Polski w Unii Europejskiej trud-
no uzna sytuacj naszego przemysu lotniczego jako
napawajc optymizmem. Z wyjtkiem migowcw
wojskowym nie produkujemy systemw uzbrojenia
na potrzeby wasnego lotnictwa i sytuacja ta prawdo-
podobnie nie ulegnie zmianie. Niewielki jest rwnie
udzia polskich firm w pracach wielonarodowych
konsorcjw, realizujcych kontrakty zbrojeniowe
NATO. Taki stan rzeczy nie rokuje dobrze dla dugo-
falowego rozwoju polskiego lotnictwa wojskowego.
Aczkolwiek nie jest to jedyny moliwy scenariusz,
sytuacja niemal cakowitego uzalenienia polskiego
lotnictwa wojskowego od dostawcw zagranicznych
rysuje si jako dosy prawdopodobny scenariusz
rozwoju wydarze. Przy wysokich kosztach zakupu
okrelonych systemw uzbrojenia trzeba uwzgldni
fakt, e stanowi one jedynie cz oglnych kosztw
tak zwanego cyklu ycia (life cycle costs), obejmuj-
cych utrzymanie sprawnoci technicznej, moderni-
zacj oraz zakupy dodatkowych rodkw bojowych
i urzdze niezbdnych dla utrzymania gotowoci
operacyjnej jednostek lotniczych. Warto zatem za-
stanowi si, na ile dugofalowe interesy ekonomicz-
ne Polski w ramach Unii Europejskiej powinny by
uwzgldniane przy wyborze sprztu lotniczego dla
naszego lotnictwa wojskowego oraz w jaki sposb
powinny by ksztatowane wymagania w zakresie
europejskich inwestycji w polski przemys obronny,
tak, aby przynajmniej w pewnym stopniu uzbroje-
nie naszego lotnictwa byo produkowane w naszych
fabrykach.
Warto zauway potencjalne wyzwania zwizane
z zakupami amerykaskich systemw uzbrojenia dla
polskiego lotnictwa wojskowego w warunkach two-
rzenia wsplnego europejskiego przemysu obron-
nego i unifikacji sprztu w siach zbrojnych pastw
europejskich. W perspektywie kilkunastu, a nawet
kilkudziesiciu lat, majc przemys obronny zako-
rzeniony w Unii Europejskiej, bdziemy posiada
gros sprztu lotniczego, szczeglnie w lotnictwie Si
Powietrznych, produkcji amerykaskiej. Oznacza
to moe w konsekwencji ograniczone moliwoci
partycypacji naszego przemysu w modernizacji
sprztu lotniczego, produkcji lotniczych rodkw bo-
jowych oraz samego sprztu lotniczego. O ile ame-
rykanizacja parku lotniczego Si Powietrznych jest
faktem z caym bogosawiestwem inwentarza, to
z uwag naley ledzi decyzje o modernizacji tech-
nicznej lotnictwa wojsk ldowych. Zaangaowanie
amerykaskiej firmy Sikorsky w PZL Mielec, czyni
cakiem realn perspektyw pozyskania przez pol-
skie lotnictwo migowcw UH-60. Przy zaoeniu,
e w duszej perspektywie migowce W-3 Sok
bd musiay by uzupenione przez wielozadaniowe
migowce transportowe, mona oczekiwa wyboru
takiego migowca produkcji europejskiej lub amery-
kaskiej. Kady z wyborw wiza si bdzie z kon-
sekwencjami dla przemysu obronnego i samego
lotnictwa wojsk ldowych na kolejne dziesitki lat.
Rozwaania o wyzwaniach europejskiej integra-
cji polityczno-militarnej i wizi transatlantyckiej
dla rozwoju polskiego lotnictwa wojskowego, warto
zakoczy kilkoma konkluzjami dotyczcymi tego
co w lotnictwie najwaniejsze, a mianowicie poten-
cjaem ludzkim. Czonkostwo Polski w NATO i Unii
Europejskiej oraz zintensyfikowane kontakty woj-
skowe z USA stay si katalizatorem jakociowych
zmian w polskim lotnictwie wojskowym. Udzia
w szeregu operacji, praca w wielonarodowych szta-
bach wojskowych oraz szkolenie za granic spra-
wiaj, e polscy lotnicy s coraz lepiej przygotowani
136 Eugeniusz Cielak

do dziaa w wymiarze narodowym, sojuszniczym
i koalicyjnym. Poziom wyszkolenia nie odbiega od
standardw zachodnich, chocia nie dotyczy jesz-
cze niestety caoci stanw osobowych polskiego
lotnictwa wojskowego. Tworzenie potencjau ludz-
kiego jakiejkolwiek organizacji, w tym lotnictwa
wojskowego, wymaga czasu, niezbdnego do prze-
kucia osobistych dowiadcze poszczeglnych ludzi
w now jakociowo kultur organizacji. Wydaje si,
e polskie lotnictwo wojskowe znajduje si na po-
cztku tego rodzaju zmian. Duy baga indywidu-
alnych dowiadcze, wnioskw z uycia niewielkich
zgrupowa taktycznych lotnictwa w operacjach poza
obszarem kraju, zaczyna tworzy zaczyn do zmian
o gbszym, zasadniczym charakterze. Wyzwaniem
bdzie budowanie kapitau ludzkiego, tak aby w wa-
runkach gospodarki wolnorynkowej nie utraci lu-
dzi o najwyszych kwalifikacjach i walorach oraz
aby mona byo ich wykorzysta do dugofalowego
rozwoju polskiego lotnictwa wojskowego.
Czonkostwo Polski w NATO i Unii Europejskiej
oraz bilateralne kontakty wojskowe z USA tworz
korzystne warunki dla rozwoju polskiego lotnictwa
wojskowego. To w jaki sposb warunki te zostan
wykorzystane zaley w znacznej mierze od nas sa-
mych. Poprzez decyzje o wyborze sprztu lotniczego,
zakresie integracji z lotnictwem wojskowym innych
pastw europejskich i USA oraz dziki dowiadcze-
niom wyniesionym z misji poza granicami kraju, je-
stemy w stanie utrzyma potencja powietrzny pa-
stwa na akceptowalnym, z punktu widzenia naszych
interesw narodowych, poziomie w dugofalowej
perspektywie czasowej. Konieczno podejmowania
strategicznych decyzji oraz zdolno do wsppra-
cy i kompromisu, cechowa bdzie najblisze lata
funkcjonowania polskiego lotnictwa wojskowego
w wymiarze sojuszniczym i w warunkach integracji
europejskiej. Wyzbycie si zudnego przekonania, e
co moemy dosta lub kto rozwie cz naszych
problemw, na rzecz przewiadczenia, e jestemy
w stanie sami ksztatowa nasze lotnictwo wojsko-
we w nowych jakociowo warunkach politycznych
i militarnych powinno by mottem politykw, do-
wdcw i lotnikw w kolejnych latach.

Przypisy
1 4
Strategic Airlift Interim Solution (SALIS), dostpne z: P. Tran, NATO Axes Airbus From AGS System, w: De-
www.nato.int/issues/strategic-lift-air/index. html fense News, 19 November 2007, s. 1 i 6.
2 5
P. Tran, A400M Delay Stalls French Air Force, dostpne z: Improving capabilities to meet new threats, NATO Pub-
www.defensenews.com/story. php? F=3180468&C=airwar lic Diplomacy Division, 1110 Brussels, NATO 2006, s. 7
3 6
Strategic Airlift Capability. A key capability for the Alli- Sentinel R1, dostpne z: www.raf.mod.uk/equipment/
ance, dostpne z: www.nato.int/issues/ strategic-lift-air-sac/ sentinelr1.cfm
index.html
 90 lat polskiego lotnictwa wojskowego

mjr rez. pil. Micha Fiszer

zastpca redaktora naczelnego Lotnictwa

POLSKIE SIY POWIETRZNE

A KOLEKTYWNY SYSTEM OBRONY
SOJUSZU PNOCNOATLANTYCKIEGO
Zapewnienie bezpieczestwa narodowego i regionalnego we wspczesnym wiecie stao si problemem
niezwykle skomplikowanym, wymagajcym wrcz naukowego podejcia, by zaprojektowa najbardziej
efektywny pod wzgldem relacji koszt-efekt system obrony pastwa. Wynika to z rozwoju technologii
stosowanych w konfrontacjach midzypastwowych, w tym w konfliktach zbrojnych, z obserwowanego
obecnie zjawiska daleko idcej globalizacji, w tym dotykajcej paszczyzn: politycznej, ekonomicznej,
informacyjnej oraz militarnej, z narastajcego lecz trudno dostrzegalnego konfliktu midzycywili-
zacyjnego, ktry powoli zastpuje dotychczasowe konflikty midzypastwowe i prowadzone przez
koalicje pastw. Wtrnym, w stosunku do wymienionych zjawiskiem jest wzrost iloci konfliktw
asymetrycznych w stosunku do konfliktw klasycznych. W tej sytuacji stworzenie optymalnego sy-
stemu bezpieczestwa narodowego i regionalnego wymaga bardzo gbokich analiz, bada i symulacji
prowadzonych przez specjalistw i ekspertw wielu dziedzin. Z owocw ich pracy musz korzysta
take ci, ktrzy zajmuj si planowaniem rozwoju si powietrznych pastwa, traktowanego jako element
systemu obrony narodowej oraz jako komponent koalicyjnych si powietrznych, traktowanych z kolei
jako element systemu obrony kolektywnej.

W zachodnim krgu cywilizacyjnym dominuj z uyciem siy militarnej i niebezpieczestwem dla

demokratyczne organizmy pastwowe, w ktrym
obywatele maj poredni wpyw na tworzenie sy-
stemu bezpieczestwa pastwa. Obywatele mog
decydowa o wyborze okrelonego ugrupowania
politycznego sprawujcego wadze, bazujc na oce-
nie programw politycznych owego ugrupowania,
w tym take oceniajc proponowane rozwizania
strategiczne w dziedzinie bezpieczestwa narodo-
wego. W obecnej skomplikowanej sytuacji poziom
zrozumienia problematyki bezpieczestwa wrd
obywateli jest ekstremalnie niski. Moe to powodo-
wa, e obywatele wywierajcy nacisk na sprawujce
wadze ugrupowania doprowadz do podejmowa-
nia nieoptymalnych z punktu widzenia interesw
pastwa decyzji. Jednak najwaniejsz konsekwen-
cj funkcjonowania systemu demokratycznego s
drastyczne ograniczenia w zakresie wydatkw na
obronno, a take zawsze wystpujcy znaczny
opr spoeczestwa wobec wysyania wojsk na za-
graniczne misje militarne, szczeglnie te, zwizane
onierzy, penicych sub w ramach danej misji.
Zmusza to rzdy pastw do szukania rnych roz-
wiza o wysokiej efektywnoci w obszarze zapew-
nienia bezpieczestwa narodowego i regionalnego,
ktrych koszty s stosunkowo umiarkowane. Jednym
z najbardziej optymalnych pod wzgldem koszt-efekt
rozwiza w zakresie zapewnienia bezpieczestwa
regionalnego jest tworzenie kolektywnego systemu
obronnego. Kolektywny system obronny umoliwia
oparcie obrony narodowej na zaoeniu, e w razie
ataku na dane pastwo, sojusznicy wespr wysiki
obronne zaatakowanego kraju. Dziki temu niemal
wszystkie pastwa europejskie ktre s czonkami
Sojuszu Pnocnoatlantyckiego mogy zrezygnowa
z samowystarczalnoci obronnej w zakresie ilocio-
wym. Oznacza to, e wrd europejskich czonkw
NATO wikszo pastw nie dysponuje dostatecznie
rozbudowanymi siami zbrojnymi, by samodzielnie
odeprze ewentualn agresj obcego pastwa, pole-
gajc na pomocy sojusznikw. Wzajemna zaleno
138
od owej pomocy jest realn gwarancj jej udziele-
nia w razie potrzeby. Naley w tym miejscu zwr-
ci uwag, i jest to sytuacja odmienna od sytuacji
Rzeczpospolitej Polskiej w 1939 r., gdzie samowy-
starczalne pod wzgldem obronnym Francja i Wiel-
ka Brytania nie kwapiy si do udzielenia pomocy
Polsce, majc wiadomo, e Polska nie jest w stanie
odwzajemni si w podobny sposb. W obecnej sytu-
acji, gdy wszystkie pastwa europejskie s od siebie
wzajemnie zalene nie tylko pod wzgldem militar-
nym (rezygnacja z narodowej samowystarczalnoci
obronnej), ale take coraz bardziej pod wzgldem
ekonomicznym, a w jednoczcej si Europie take
pod wzgldem spoecznym (migracje ludnoci w ra-
mach Unii Europejskiej wobec atwoci podjcia
pracy i osiedlania si w innym pastwie Unii) oraz
pod wzgldem politycznym (integrowanie orodkw
wadzy i podejmowanie jednolitych decyzji politycz-
nych). Proces integracji europejskiej jest wic ko-
rzystny pod wzgldem zapewnienia bezpieczestwa
w regionie. Nie jest te wykluczone, e w przyszo-
ci Europejski System Obronny uzupeni, lub nawet
zastpi Sojusz Pnocnoatlantycki. Niezalenie jed-
nak od dalszego rozwoju sytuacji midzynarodowej,
obronno naszego kraju, w dajcej si przewidzie
przyszoci bdzie oparta na kolektywnym systemie
obrony regionalnej.
Uczestnictwo w kolektywnym systemie obro-
ny regionalnej pozwala na rezygnacj z ilociowej
samowystarczalnoci obronnej, a tym samym na
zmniejszenie wydatkw pastwa na obronno.
Jednoczenie te wymusza utrzymanie wysokich
standardw jakociowych, wymaganych do uczest-
nictwa w sojuszu obronnym, by dostarczy innemu
zaatakowanemu pastwu, efektywny komponent si
przeznaczonych do jego obrony.
W czasie szczytu w Pradze w 2002 r. Sojusz P-
nocnoatlantycki podj bardzo wan decyzj. Wo-
bec zgodnoci, co do oceny zagroe dla bezpiecze-
stwa obszaru europejskiego i pnocnoatlantyckiego,
zdecydowano o rezygnacji z samowystarczalnoci
take w zakresie okrelonych zdolnoci obronnych.
Pozwolio to na specjalizacj niektrych pastw
w pewnych zdolnociach obronnych, takich jak
na przykad przeamywanie obrony powietrznej
przeciwnika czy obrona przeciwchemiczna. Pastwa
te bd zapewniay wspomniane zdolnoci obronne
dla caego Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, podczas
gdy pozostae pastwa nie musz ich utrzymywa.
Posunicie to jeszcze bardziej poprawio relacj koszt-
-efekt w zapewnieniu bezpieczestwa w obszarze eu-
ropejskim w ramach NATO. Nadal jednak pozostaj
Micha Fiszer
zdolnoci obronne, ktre musz by utrzymywane
przez wszystkie pastwa, by zapewni samowystar-
czalno obronn danego pastwa do czasu przy-
bycia si wzmocnienia Sojuszu. W szczeglnej sy-
tuacji znajduj si tu tzw. pastwa frontowe, ktre
s pooone na obrzeach obszaru pastw NATO,
w pobliu pastw potencjalnych agresorw. Wrd
takich pastw jest te Polska.
Wrd pastw europejskich istnieje zasadniczy
konsensus, co do oceny zagroe dla bezpieczestwa
starego kontynentu. Dwa najwaniejsze zagroenia
militarne to midzynarodowy terroryzm oraz roz-
wj technologii rakiet balistycznych i broni maso-
wego raenia w niedemokratycznych pastwach
azjatyckich.
W ocenia pastw europejskich uznaje si, e roz-
winite potgi militarne takie jak Stany Zjednoczo-
ne, Wielka Brytania, Francja, Niemcy, a take ich
sojusznicy, nie mog by pokonani w otwartej walce,
w zwizku z tym klasyczna agresja militarna na te
pastwa jest bardzo mao prawdopodobna, niemal
wykluczona. Jednake niektre pastwa czy nawet
pozapastwowe organizacje, podjy z nimi walk
metodami cakowicie niekonwencjonalnymi prze-
de wszystkim poprzez akty terrorystyczne. Pojawio
si pojcie konflikt asymetryczny, tzn. konflikt pro-
wadzony przez asymetrycznych przeciwnikw
(z jednej strony mocarstwo, z drugiej organizacja
terrorystyczna, nie dysponujca ani instytucjami
czy trwaym majtkiem, ani nawet terytorium), to-
czony asymetrycznymi metodami (z jednej strony
bandyckie akty terroryzmu, ataki cybernetyczne,
a z drugiej strony siy zbrojne dziaajce w tradycyjny
sposb, w granicach prawa midzynarodowego).
U schyku XX wieku terroryzm jako zjawisko
przeszed fundamentalne zmiany. Przesta by je-
dynie awanturnictwem skrajnych (przewanie le-
wackich) organizacji, ktrych dziaalno bya naj-
groniejsz form zorganizowanej przestpczoci.
W ostatnim okresie fundamentalne organizacje
islamskie wykorzystay terroryzm jako form wal-
ki, zmierzajc do osigania celw politycznych. Co
prawda i to nie byo zjawiskiem nowym, bowiem
niektre organizacje walczce o niepodlego Ir-
landzka Armia Republikaska, Organizacja Wy-
zwolenia Palestyny czy baskijska ETA w Hiszpanii
take wykorzystyway metody terrorystyczne dla
osignicia celw politycznych. Byo to jednak zja-
wisko na skal lokaln, maksymalnie regionaln,
za wspczesne organizacje terrorystyczne dziaaj
w skali globalnej. Cele tych organizacji jest zama-
nie wiatowej dominacji wiata zachodniego. Akcje
 Polskie siy powietrzne a kolektywny system obrony Sojuszu Pnocnoatlantyckiego
terrorystyczne skierowane s na wywoanie paniki
w spoeczestwie i wymuszenie na wadzach zapew-
nienia odpowiedniego poziomu bezpieczestwa, co
moe z kolei prowadzi do nieracjonalnego wydawa-
nia pienidzy. Rosnce nakady na bezpieczestwo
oraz na prowadzenie niezbdnych operacji militar-
nych dugoterminowo przyczyniaj si do osabiania
gospodarki, czego pierwszymi objawami jest rosncy
deficyt budetowy i wzrost kosztw rde energii
(ropy naftowej). Jak wida, cel dziaania organiza-
cji terrorystycznych jest jak najbardziej osigalny,
cho wymaga to duszego okresu czasu (kilkana-
cie lat). Inn metod osigania celw jest wpywanie
na decyzje demokratycznie wybieranych wadz, za
porednictwem spoeczestwa, kierujcego si nie
rozsdkiem, lecz strachem i emocjami.
W przypadku Polski istnieje niebezpieczestwo
wykorzystania tego drugiego sposobu, co powodu-
je e okres przed wyborami parlamentarnymi jest
okresem szczeglnego zagroenia atakiem terro-
rystycznym. Zagroenie to bywa podsycane przez
te ugrupowania polityczne, ktre dla osignicia
swoich celw politycznych szafuj hasami i obiet-
nicami natychmiastowego wycofania naszych wojsk
z prowadzonej aktualnie misji zagranicznej, niegdy
z Iraku, a obecnie z Afganistanu. Ewentualny atak
mgby wpyn na decyzj wyborcw i wspomnia-
ne ugrupowania mog faktycznie uzyska parlamen-
tarn wikszo.
Wydarzenia w Biesanie z 2004 r. wskazuj na
fakt, e fundamentalne islamskie organizacje terro-
rystyczne mog nawiza wspprac z innymi orga-
nizacjami, w tym take przestpczymi. Istnieje wic
moliwo, e w przypadku Polski nastpi nawiza-
nie kontaktu z polskimi organizacjami przestpczy-
mi, co znacznie uatwioby logistyk, rozpoznanie
i przeprowadzenie samej akcji. Polscy przestpcy,
dziaajc z pobudek materialnych, mogliby chtnie
pj na tak wspprac, z gry planujc ucieczk one charakter globalny. Oznacza to, e aby doko-
za granic.
Konflikt asymetryczny ze Stanami Zjednoczonymi
lub pastwami Europy moe by te wywoany przez
niektre pastwa, okrelane na Zachodzie mianem
rouge states, czyli pastwa rzdzone w nieodpowie-
dzialny sposb. Dysponujc broni masowego raenia
mog one dokonywa uderze na terytorium przeciw-
nika, w celu wyrzdzenia mu duych szkd i przyspo-
rzenia dotkliwych strat, jednoczenie nie podejmujc
tradycyjnej walki z jego siami zbrojnymi. Bardzo
dobrym instrumentem dokonywania takich atakw
s rakietowe pociski balistyczne. Jest to bro, ktrej
opracowanie, budowa i eksploatacja nie wymagaj
139
stosowania zaawansowanych technologii, stosunkowo
atwo jest wic wprowadzi j do uzbrojenia pastw
rednio czy nawet sabo rozwinitych. W odrnie-
niu od prostoty konstrukcji samych rakietowych
pociskw balistycznych, obrona przed tego rodzaju
pociskami jest niezwykle skomplikowana i wyma-
ga stosowania bardzo zaawansowanych technologii.
Tworzenie obronnych systemw antyrakietowych jest
te przedsiwziciem niezwykle kosztownym. Dlatego
w pastwach nieodpowiedzialnych spoza zachodnie-
go krgu cywilizacyjnego intensywnie rozwija si pro-
gramy rakiet balistycznych o coraz wikszym zasigu
oraz broni masowego raenia. Pod wzgldem si kon-
wencjonalnych ich wojska w aden sposb nie mog
si rwna z wojskami Wielkiej Brytanii, Niemiec,
Francji czy nawet Woch, ale za to pod wzgldem
osigni w dziedzinie rakiet balistycznych i szero-
kiego asortymentu broni masowego raenia, osig-
nicia tych pastw naley ocenia do wysoko.
Pastwo, ktre dysponuje broni jdrow oraz
skutecznymi rodkami jej przenoszenia jest niezwy-
kle trudnym przeciwnikiem, bowiem kady, kto je
zaatakuje, moe oczekiwa straszliwego ciosu odwe-
towego. Takie moliwoci w rkach np. Iranu po-
zwalayby mu na cakowite zdominowanie regionu
i narzucenie swojej woli swym ssiadom, bez obawy,
e kto ukryci ten bezprawny proceder.
W czasach Zimnej Wojny rakiety i bro jdrowa,
wobec wzajemnej rwnowagi, stanowia bro ostat-
niej instancji i w zasadzie gwarantowaa pokj.
Obecnie rakiety i bro masowego raenia w rkach
nieodpowiedzialnych pastw to rodek ofensyw-
ny, stosowany z wyboru, w dowolnym momencie,
gwarantujcy nie pokj, lecz szantaowanie ssiadw
i ich sojusznikw, by zmusi je do ulegoci wobec
potencjalnego agresora i uzyska okrelone ustp-
stwa polityczne czy ekonomiczne.
Szczegln cech tych zagroe jest to, e maj
na agresji, nie trzeba by ssiadem zaatakowanego
pastwa. Przeciwdziaanie tym zagroeniom wy-
maga wic utrzymywania wojsk, zdolnych do pro-
wadzenia dziaa daleko od wasnego terytorium.
W zwizku z powyszym, siy zbrojne europejskich
pastw NATO rozwijaj si w kierunku zwiksze-
nia mobilnoci i zdolnoci do prowadzenia dziaa
na teatrach zamorskich. Sojusz Pnocnoatlantycki
potrzebuje zatem wojsk zdolnych do prowadzenia
dziaa typowo wojennych, a take prowadzenia
operacji stabilizacyjnej lub operacji pokojowej w do-
wolnym punkcie wiata. Najbardziej potrzebna jest
oczywicie lekka piechota zdolna wzicia udziau
140
w dugotrwaym konflikcie o maej intensywnoci,
a take siy specjalne i elementy wsparcia logistycz-
nego. W pierwszym okresie naszego czonkowstwa
NATO nie wymagao od naszego pastwa wystawia-
nia elementw lotniczych dla polskich kontyngentw
wojskowych misji prowadzonych pod flag Sojuszu
Pnocnoatlantyckiego. Jednake ju na obecnym
etapie uczestnictwo Si Zbrojnych RP w misjach
NATO (a przede wszystkim w Afganistanie) wymaga
uycia nastpujcych komponentw lotniczych:
strategiczny transport lotniczy sucy do sta-
ej, szybkiej komunikacji pomidzy rejonem misji
a krajem;
taktyczny transport lotniczy, sucy do prze-
rzutu pododdziaw piechoty i si specjalnych, do
zaopatrywania pododdziaw w odlegych rejonach
dziaa, do zada cznikowych i transportu spe-
cjalnego, do ewakuacji medycznej oraz do bojowych
akcji ratowniczych zadania te realizuj migowce
wojsk ldowych;
wsparcie ogniowe wojsk zadanie moe by
realizowane zarwno przez migowce wojsk ldo-
wych jak i przez wielozadaniowe samoloty bojowe
si powietrznych;
rozpoznanie lotnicze i obserwacja pola walki.
Naley zaoy, e to ostatnie zadanie bdzie realizo-
wane przez bezpilotowe aparaty latajce, w tym tak-
tyczne BAL nalece do wojsk ldowych jak i przez
BAL o wyduonej dugotrwaoci lotu nalece do
si powietrznych. Uzupenieniem wymienionych
rodkw bd migowce wojsk ldowych i wieloza-
daniowe samoloty bojowe, ktre bd wspomagay
BAL w ich zadaniach rozpoznania, obserwacji i do-
zoru okrelonych obszarw.
W obliczu powyszego na siy powietrzne spada
ciar zorganizowania komponentu transportowe-
go wojsk lotniczych oraz przygotowania co najmniej
jednej eskadry samolotw wielozadaniowych do
dziaa ekspedycyjnych. W dalszej kolejnoci Siy
Powietrzne RP powinny zosta wyposaone w bez-
pilotowe aparaty latajce o przeduonej dugotrwa-
oci lotu, zarwno do dziaa ekspedycyjnych, jak
i w kraju, wykorzystywane tu do dozoru granicy
pastwa w okresie pokoju i kryzysu, a take w re-
alnych dziaaniach wojennych w okresie konfliktu
zbrojnego na terenie Polski.
Dziaania w zakresie rozbudowy komponentu
transportowego wojsk lotniczych Si Powietrznych
zostay ju podjte. W ostatnim okresie dokonano
zakupu kolejnych samolotw CASA C-295M, a za kil-
ka miesicy do uzbrojenia Polskich Si Powietrznych
Micha Fiszer
wejd samoloty Lockheed C-130 Hercules. W dalszej
perspektywie naley rozway pozyskanie eskadry
bezpilotowych aparatw latajcych o wyduonej
dugotrwaoci lotu.
Jednake z punktu widzenia Polski, najwaniejsza
jest obrona macierzystego terytorium Polski. Sojusz
Pnocnoatlantycki ocenia, e klasyczna agresja jed-
nego pastwa na drugie w Europie jest mao praw-
dopodobna. Pomimo to polityka obronna NATO
przewiduje cige monitorowanie sytuacji midzy-
narodowej oraz dozr granic Polski i jej przestrzeni
powietrznej. Jest to te w interesie Unii Europejskiej,
ktra poza trosk o agresj zbrojn na jeden z krajw
czonkowskich, o wiele bardziej powanie traktuje
zagroenia zwizane z nielegaln penetracj granic
Unii Europejskiej ewentualny przemyt drog po-
wietrzn i nielegalna imigracja. Dlatego tworzenie
nowoczesnego systemu obrony powietrznej pastwa
jest jednym z waniejszych zada tak w ukadzie
sojuszniczym, jak i narodowym. Zadaniem takiego
systemu jest:
W okresie pokoju i kryzysu:
dozr przestrzeni powietrznej, monitorowanie
ruchu lotniczego oraz przeciwdziaanie nielegalnym
penetracj granicy (przemyt i nielegalna imigracja
drog powietrzn, ale take loty rozpoznawcze pro-
wadzone przez statki powietrzne pastw ssied-
nich);
udzielanie pomocy zaogom, ktre utraciy
orientacj geograficzn oraz innym potrzebujcym
tego zaog;
kierowanie akcjami ratownictwa lotniczego na
terenie kraju;
szkolenie w zakresie dziaania systemu obrony
powietrznej;
przygotowanie systemu obrony powietrznej
oraz jego infrastruktury do przyjcia sojuszniczych
si wzmocnienia na terytorium Polski.
W okresie wojny:
zwalczanie rodkw napadu powietrznego
i rozpoznania przeciwnika, w tym samolotw i mi-
gowcw, pociskw manewrujcych, bezpilotowych
aparatw latajcych i pociskw balistycznych w celu
osony obiektw pastwa oraz wojsk w ugrupowaniu
obronnym przed uderzeniem i rozpoznaniem oraz
w celu zadania agresorowi nieakceptowanych przez
niego strat, w kadych warunkach atmosferycznych,
w dzie i w nocy.
System obrony powietrznej naszego kraju jest
systematycznie rozbudowywany. Prowadzony jest
 Polskie siy powietrzne a kolektywny system obrony Sojuszu Pnocnoatlantyckiego
zakup nowych stacji radiolokacyjnych rnych ty-
pw, ktre docelowo tworz cige pole radiolokacyj-
ne na caym terytorium kraju od wysokoci 500 m
w gr. Polska jest te czonkiem NATOwskiej gru-
py samolotw wczesnego ostrzegania i dowodzenia
NAEW, a samoloty systemu AWACS okresowo dy-
uruj w polskiej przestrzeni powietrznej. W razie
kryzysu lub wojny samoloty AWACS na czas trwania
zagroenia bd peni cigy dyur w przestrzeni
powietrznej naszego kraju, zabezpieczajc dziaania
systemu obrony powietrznej Polski, bdcej czci
zintegrowanego systemu obrony powietrznej Sojuszu
Pnocnoatlantyckiego. Kolejnym wanym przedsi-
wziciem realizowanym w ramach systemu obrony
powietrznej Polski jest rozwinicie zautomatyzo-
wanego systemu dowodzenia Dunaj, w peni kom-
patybilnego ze zintegrowanym systemem obrony
powietrznej pastw NATO.
Oprcz realizacji celw NATO, Polska ma pra-
wo do wasnej oceny zagroe i rozbudowy naszych
si zbrojnych by skutecznie tym zagroeniom prze-
ciwdziaa. Istnienie takiej oceny nie oznacza, e na
wypadek wystpienia okrelonych zagroe Pol-
ska bdzie samodzielnie im przeciwdziaaa, take
i w tym przypadku mamy prawo liczy na pomoc
sojusznikw w duchu artykuu pitego Traktatu Wa-
szyngtoskiego. Jednoczenie jednak siy zbrojne na-
szego kraju byy by odpowiednio przygotowane do
skutecznej obrony naszego kraju, przede wszystkim
w ukadzie sojuszniczym, ale take w razie potrzeby
i narodowym (tylko w okrelonych obszarach).
Wystpujce obecnie zagroenia dla bezpiecze-
stwa Rzeczpospolitej Polskiej mog by sklasyfikowa-
ne pod wzgldem stopnia niebezpieczestwa, jakie ze
sob nios oraz pod wzgldem prawdopodobiestwa
ich wystpienia. Na przykad zbrojna agresja na Pol-
sk jest bardzo niebezpieczna, ale prawdopodobie-
stwo jej wystpienia jest nike. Pomimo to Polska jest
przygotowana na tak ewentualno, opierajc swoje
bezpieczestwo na sojuszu w ramach NATO oraz na
gotowoci przyjcia NATOwskich si wzmocnienia,
jeeli doszoby do militarnego ataku na nasz kraj.
W takiej sytuacji zadaniem Si Powietrznych jest
osona mobilizacyjnego rozwinicia wojsk ldowych,
obrona przed atakiem powietrznym na najwaniejsze
obiekty w gbi kraju i obrona baz przewidzianych
do przyjcia si wzmocnienia NATO.
O wiele bardziej prawdopodobny jest natomiast
krtkotrway ale zdecydowany atak powietrzno-
-rakietowy na strategiczne obiekty pastwa, ktry
miaby zmusi rzd Rzeczypospolitej do okrelonych
ustpstw. Ju dzi moemy zaobserwowa polityczne
141
i ekonomiczne (niecakowicie jeszcze zniesione ogra-
niczenia importowe) ze strony jednego z naszych
wschodnich ssiadw, mona si wic spodziewa,
e gdyby napicie w stosunkach z owym ssiadem
z jaki przyczyn szybko wzroso, moglibymy sta si
ofiar bardziej zdecydowanych dziaa politycznych,
ekonomicznych, informacyjnych, a nawet cho
zapewne na ograniczon skal militarnych. Takie
krtkotrwae ale zdecydowane uderzenia powietrzno-
-rakietowe mogyby by zbyt szybkie i zaskakujce,
by uruchomi odpowiednie procedury reakcji NATO
czy Unii Europejskiej. Musimy wic zaoy, e w ta-
kiej sytuacji Siy Zbrojne RP byyby zdane na siebie.
Respekt, jaki czuj nasi sojusznicy przed owym sil-
nym ssiadem moe wpyn na to, e naoone na
agresora restrykcje nie byyby zbyt bolesne dla tego
kraju, cena ataku mogaby wic by do zaakcepto-
wania, chyba e to polskie Siy Zbrojne zadayby ata-
kujcemu bolesne straty. W takiej sytuacji zadaniem
si powietrznych bdzie:
uniemoliwi dokonanie efektywnych uderze
przeciwko najwaniejszym rodkom cikoci Pol-
ski, by utrzyma rzdowo-administracyjn kontrol
nad krajem i zachowa dostpno do najwaniej-
szych zasobw niezbdnych do funkcjonowania
pastwa;
zada przeciwnikowi straty ktre byyby dla
niego nieakceptowalne by uczyni ca akcj zbroj-
n nieopacaln z punktu widzenia kalkulacji koszt-
-efekt;
w sprzyjajcych okolicznociach uderzy na
wane obiekty na terytorium przeciwnika pozosta-
jce w zasigu moliwoci uderzeniowych wasnych
si powietrznych, choby po to, by wywoa zamie-
szanie i ostrzec przeciwnika;
zachowa zdolno do prowadzenia dalszych
dziaa.
Aby owe zadania wykona, polski system obro-
ny powietrznej musi spenia kilka najwaniejszych
warunkw:
musi istnie odporny na zniszczenie, sprawnie
dziaajcy system dowodzenia i kierowania, majcy
dostp do penego, aktualnego obrazu sytuacji po-
wietrznej;
lotnictwo myliwskie musi zachowa zdol-
no do przechwytywania i atakowania nieprzyja-
cielskich samolotw, pociskw manewrujcych oraz
bezpilotowych aparatw latajcych zanim zagro
one strategicznym obiektom na terenie kraju. Bazy
lotnictwa myliwskiego musz zachowa zdolno
bojow przez cay okres konfliktu;
142 Micha Fiszer
niezniszczone przez myliwce samoloty, pociski
manewrujce i bezpilotowe aparaty latajce, a take
rakietowe pociski balistyczne musz by skutecznie
ostrzelane przez rakietowe zestawy przeciwlotnicze
redniego/duego zasigu;
odpalone rodki bojowe precyzyjnego raenia,
pozostae pociski manewrujce i bezpilotowe apara-
ty latajce musz zosta skutecznie ostrzelane przez
drug lini obrony naziemnej opl przeciwlotnicze
zestawy rakietowe maego zasigu;
pozycje przeciwlotniczych zestaww rakieto-
wych, posteunki radiolokacyjne i inne wane ele-
menty systemu OP musz by dodatkowo bronione
(przenonymi) przeciwlotniczymi zestawami rakie-
towymi bliskiego zasigu;
wojska ldowe musz zachowa zdolno do
samoobrony przed rodkami napadu powietrznego
(w tym przed migowcami, odpalonymi rodkami
bojowymi, samolotami bezporedniego wsparcia
lotniczego, bezpilotowymi aparatami latajcymi wy-
korzystujc do tego celu organiczne przeciwlotnicze
zestawy rakietowe maego i bliskiego zasigu oraz
przeciwlotnicze zestawy artyleryjskie. W miar mo-
liwoci powinne one te pozosta pod ochronnym
parasolem przeciwlotniczych zestaww rakietowych
redniego/duego zasigu, szczeglnie w zakresie
obrony przed taktycznymi rakietowymi pociskami
balistycznymi;
cao systemu musi zachowa wysok y- na skutecznego ataku na owe wysunite obiekty;
wotno na polu walki, co oznacza i te elementy
systemu ktre nie mog zosta umieszczone w pod-
ziemnych (jak gwne elementy systemu dowodze-
nia i kierowania), umocnionych instalacjach musz
by albo bardzo silnie bronione (bazy lotnicze) lub
zachowa wysok mobilno (mobilne posterunki
radiolokacyjne, mobilne pozycje przeciwlotniczych
zestaww rakietowych).
Jest spraw oczywist, i aby zada atakujcemu
przeciwnikowi powietrznemu jak najwiksze straty,
jego rodki napadu powietrznego musz znajdowa
si pod nieustannym ogniowym oddziaywaniem
wasnych rodkw przeciwlotniczych pocztkowo
musz zosta zaatakowane przez jedn lub dwie fale
lotnictwa myliwskiego, ktre zachowuje najwiksz
elastyczno na podejciach do bronionych obiektw
(zdolno do szybkiej koncentracji si na kierunkach
gwnych uderze), a nastpnie musz zmierzy si zowane na nasze lotniska samoloty Sojuszu mogy
z wielowarstwow stref ognia przeciwlotniczych
zestaww rakietowych. Cay system musi zachowa
zdolno do jednoczesnego zwalczania jak najwik-
szej liczby celw powietrznych (i balistycznych).
Wan rol naziemnego bojowego elementu syste-
mu obrony powietrznej to nie tylko potgowanie
oddziaywania wasnego lotnictwa myliwskiego,
ale take:
to jedyny rodek bojowy zdolny do obrony
przed rakietowymi pociskami balistycznymi;
skuteczno wszystkich rodkw przeciwlotni-
czych w zwalczaniu rodkw napadu powietrznego
przeciwnika o obnionej wykrywalnoci (niewielkiej
radiolokacyjnej powierzchni odbicia) jest z oczywi-
stych wzgldw powanie osabiona, wic wszel-
kie potgowanie wysiku (oddziaywanie ogniowe
wszelkich dostpnych rodkw obrony powietrznej)
w tym obszarze jest konieczne;
przeciwlotnicze zestawy rakietowe musz
zwalcza te ju odpalone rodki bojowe przeciwni-
ka, w ten sposb istotnie redukujc rezultaty uderze
przeciwnika;
przeciwlotnicze zestawy rakietowe mog za-
pewni minimum obrony wielu indywidualnym ce-
lom, ktre nie mog by wszystkie bronione przez
lotnictwo myliwskie;
naziemne rodki obrony przeciwlotniczej od-
grywaj wielk rol w obronie obiektw wysunitych
w kierunku przeciwnika i w obronie wasnych wojsk
ldowych, bowiem lotnictwo myliwskie nie ma
moliwoci niszczy rodkw napadu powietrznego
przeciwnika przed rubie z ktrej mog one doko-
naziemny bojowy element systemu obrony po-
wietrznej w istotny sposb zwiksza przeywalno
caego systemu obrony powietrznej.
Z wymienionych powodw utrzymywanie na-
ziemnego bojowego elementu systemu obrony po-
wietrznej jest tak wane, jak utrzymanie si zbrojnych
w ogle. Bez niego cay system obrony powietrznej
nie moe dziaa efektywnie.
Nowoczesne lotnictwo stanowi te klucz do sku-
tecznego odparcia agresji ewentualnego przeciwnika,
zwaszcza w jej pierwszej, decydujcej fazie walki
o przewag w powietrzu. Dlatego w Polsce przyjto
zaoenie, e nasze samoloty bojowe, a zwaszcza
perspektywiczne samoloty bojowe jakim niewtpli-
wie jest Lockheed F-16 Jastrzb, musz by w peni
kompatybilne z wymaganiami NATO. Bardzo szcze-
gowymi wymaganiami, wanie po to, by przeba-
korzysta z istniejcego zaplecza logistycznego, nie
tylko w zakresie podstawowego odtworzenia goto-
woci bojowej, ale take w zakresie wykonywania ich
napraw, przegldw i prac okresowych, na wypadek,
 Polskie siy powietrzne a kolektywny system obrony Sojuszu Pnocnoatlantyckiego
gdyby przeduajcy si kryzys wymusi dugotrwa
obecno sojuszniczych si powietrznych w naszym
kraju. Zmuszanie sojusznikw do tworzenia zaplecza
logistyczno-remontowego w momencie powstania
kryzysu czy napicia w naszym rejonie moe by
bardzo brzemienne w skutkach.
Dokonujc zakupu wielozadaniowych samolotw
bojowych F-16, zdolnych zarwno do dziaa w sy-
stemie obrony powietrznej pastwa jak i do wspar-
cia wojsk ldowych oraz do samodzielnych dziaa
ofensywnych uzyskalimy realn si odstraszajc
ewentualnego przeciwnika. Polskie Siy Powietrzne
zyskay te efektywny instrument obronny i ofen-
sywny. Mankamentem jest jedynie moliwo wy-
posaenia w samoloty F-16 Jastrzb zaledwie trzech
eskadr bojowych. Przez najblisze lata wielozadanio-
we samoloty bojowe bd w uzbrojeniu uzupenio-
ne samolotami myliwskimi MiG-29 (dwie eskadry)
oraz samolotami uderzeniowymi Su-22 (trzy eska-
dry). Jednak w przyszoci naley pomyle o doku-
pieniu pewnej iloci wielozadaniowych samolotw
bojowych (co najmniej dwie kolejne eskadry) oraz
o uzupenieniu ich samolotami podwjnego prze-
znaczenia szkolno-bojowymi (jedna lub dwie es-
kadry).
Siy Powietrzne RP przechodz obecnie najwik-
sz transformacj od czasu powojennej rozbudowy
i towarzyszcemu temu procesowi wprowadzenia
do suby samolotw bojowych z napdem odrzu-
towym. Dzi skokowy wzrost moliwoci bojowych,
po gigantycznych redukcjach i zmniejszeniu stanw
ilociowych, jaki nastpi w latach 90., osigany jest
wycznie poprzez zmiany jakociowe. Obejmuj
one nie tylko zakup bardzo nowoczesnych samolo-
tw bojowych, transportowych i migowcw oraz
pozyskanie starszych lecz zmodernizowanych sa-
molotw transportowych o wysokich moliwociach
transportowych, ale take w wyniku wkraczania Si
Powietrznych w er informacyjn. Nieuniknione
jest te uzupenienie ugrupowania lotnictwa bezpi-
lotowymi aparatami latajcymi. Z wymienionymi
kierunkami zmian wi si bardzo powane wy-
zwania, przede wszystkim dla szkolenia personelu
Si Powietrznych.
Samo przestawienie si na odmienn filozofi eks-
ploatacji sprztu oraz na cakowicie odmienn kon-
cepcj dowodzenia, planowania, organizacji dziaa
i kierowania nimi wymaga nie tylko gigantycznego
wysiku szkoleniowego i intelektualnego. Zmiany
musz te nastpi w kulturze i mentalnoci caego
personelu rodzaju wojsk. Mniejsza liczba samolo-
tw i migowcw, ktre cho dysponuj radykalnie
143
wikszymi moliwociami bojowymi czy transporto-
wymi, z koniecznoci oznacza te powane redukcje
stanw ilociowych. Jednak aby te zwikszone mo-
liwoci wykorzysta, jako obsugi i wykorzystania
sprztu musi take zosta podniesiona na wyszy
poziom. Bdzie to wymagao staranniejszej selek-
cji, zwikszenia motywacji do wykonywanej pracy
zawodowej, zwikszenia wymaga szkoleniowych,
a take wprowadzenie sprawnego zarzdzania perso-
nelem i zasobami, w warunkach sieciocentrycznego
systemu dowodzenia i kierowania, w czasie pokoju,
kryzysu i wojny.
Pomimo, i by moe udaoby si uzyska mniej-
sze koszty szkolenia za granic, ten wariant pomimo
wszystko naley odrzuci. Po pierwsze, Wysza Szko-
a Oficerska Si Powietrznych, wraz ze swoimi filia-
mi, ksztaci obecnie niemal wszystkich specjalistw
si powietrznych, zarwno oficerw, jak i podofice-
rw. Naley wzi pod uwag, e likwidacja szkoy
postawi problem szkolenia take i tych specjalistw.
Przeniesienie za granic tylko szkolenia lotniczego
natomiast nie przyniesie adnych oszczdnoci fi-
nansowych.
Poza finansowymi, s take inne wzgldy, ktrych
na pienidze przeliczy si nie da. W rodowisku lot-
niczym szeroko mwi si o ksztatowaniu lotniczych
tradycji, ktre maj wielki wpyw na kreowanie po-
zytywnej motywacji i wysokiego morale personelu,
ktre s wartociami bezcennymi. Uksztatowanie
odpowiedniej, patriotycznej postawy personelu Si
Powietrznych jest jednym z najwaniejszych zada
polskiego systemu szkolenia lotniczego.
Innym, pozafinansowym czynnikiem jest nieza-
leno pastwa w zakresie tak specyficznego, trud-
nego i kosztownego szkolenia, jakim jest szkolenie
lotnicze. W dzisiejszym zmiennym i nieprzewidy-
walnym wiecie, kade pastwo powinno zachowa
minimum niezalenoci w tak wanej dziedzinie, ja-
kim jest bezpieczestwo narodowe. Systemu szkole-
nia lotniczego nie da si odtworzy w krtkim czasie,
a decyzj o jego likwidacji jest podj atwo.
I wreszcie, w przypadku modernizacji i rozwo-
ju polskiego systemu szkolenia lotniczego, moe si
on sta nie rdem pewnych strat finansowych,
ale odwrotnie mona na nim zarabia. Istnienie
rozbudowanej infrastruktury, sieci lotnisk, a przede
wszystkim atwa dostpno przestrzeni powietrznej
w poudniowo-wschodniej czci Polski sprawia, e
to Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych moe
podj ksztacenie zagranicznych specjalistw z ta-
kich krajw jak Czechy, pastwa batyckie, a nawet
z Iraku czy innych pastw.
144 Micha Fiszer
Jeeli zgodzimy si, e system szkolenia lotnicze-
go w Polsce naley utrzyma, to trzeba te postawi
pytanie, jakie naley przyj kierunki modernizacji,
by efektywnie spenia on swoje zadania? Punktem
wyjcia do odpowiedzi na to pytanie powinno by
opracowanie wzorcowego modelu szkolenia lotni-
czego, speniajcego standardy NATO, ICAO oraz
wymagania wynikajce ze wspczesnych wyzwa
w tej dziedzinie, takich jak wdroenie koncepcji sie-
ciocentrycznego pola walki w siach powietrznych,
a take wymagania zwizane z obsug nowoczes-
nej techniki lotniczej, oraz odpowiedzialnoci, za
waciwe i maksymalne wykorzystanie moliwoci
nowoczesnego sprztu.
Oczywistym jest, e szkolenie lotnicze, by byo
dostosowane do wymaga NATO, musi zosta po-
dzielone na cztery etapy, nazwane w Sojuszu fazami
I-IV. S to fazy: selekcyjna, szkolenia podstawowe-
go, szkolenia zaawansowanego i szkolenia bojowego
(przygotowujce do przeszkolenia na docelowy typ).
Cao typowego szkolenia obejmuje nalot w grani-
cach od 240 do 310 godzin, z czego ok. 2/3 przypada
na trzeci i czwarty etap szkolenia. Po jego zakocze-
niu pilot powinien by przygotowany do szybkiego
przeszkolenia na docelowy samolot bojowy i osig-
n na nim wstpn gotowo do dziaa. Aby taki w zwykych i trudnych warunkach atmosferycznych,
poziom osign naley na kadym etapie szkolenia
maksymalnie wykorzysta nowoczesne symulatory
samolotw (migowcw), a na czwartym etapie
szkolenia take kompleksowy symulator pola wal-
ki, umoliwiajcy szkolenie grupy pilotw w dziaa-
niach w warunkach sieciocentrycznego pola walki,
czyli nauczenie pilota maksymalnego wykorzystania
przewagi informacyjnej, wpojenie podstawowych
zasad wspdziaania i podejmowania optymalnych
decyzji w krtkim czasie. Innym kierunkiem, umo-
liwiajcym maksymalizowanie efektw szkolenio-
wych przy zaoonej liczbie wylatanych godzin jest
skoncentrowanie praktycznego szkolenia lotniczego
w czasie. Propozycja Si Powietrznych, dla programu
opiewajcego na 240 godzin, mwi o koniecznoci
jego realizacji w czasie 18 miesicy (1,5 roku), bez
przerywania szkolenia w okresie zimowym. W tej
propozycji, ktra wydaje si by optymalnym mo-
delem szkolenia lotniczego dla polskich warunkw,
cae szkolenie teoretyczne jest prowadzone przed
szkoleniem praktycznym, a nie jak to byo do tej pory
naprzemiennie.
Problem szkolenia selekcyjnego mona rozwiza
na trzy rne sposoby: prowadzi je siami Wyszej
Szkoy Oficerskiej Si Powietrznych, mona zakon-
traktowa do tego celu aeroklub lub inny komercyj-
ny orodek szkolenia lotniczego (na wzr dawnego
Lotniczego Przysposobienia Wojskowego) lub mona
przyjmowa kandydatw z pewnym dowiadczeniem
lotniczym, czyli ju wstpnie zweryfikowanych. Ka-
de z tych rozwiza ma swoje wady i zalety, ale wy-
daje si, e najwaciwszym rozwizaniem jest cisa
wsppraca z aeroklubem.
Kwestia szkolenia podstawowego wydaje si by
dzi rozwizana. Szkolenie to jest prowadzone na
samolotach PZL-130 Orlik w 2. Orodku Szkole-
nia Lotniczego w Radomiu. Orodek korzysta te
z symulatora samolotu. Na szkolenie podstawowe
powinno przeznaczy si ok. 80-100 godzin nalotu
i obecny program jest zbliony do tych wartoci.
W ramach szkolenia podstawowego przygotowuje
si pilota do podjcia szkolenia na samolocie odrzu-
towym i do wykonywania lotw w dzie, w zwykych
i trudnych warunkach atmosferycznych. Gwnym
postulatem co do tej fazy lotniczej edukacji przy-
szych pilotw wojskowych jest szkolenie od razu wg
procedur ICAO oraz obowizujcych w lotnictwach
wojskowych pastw NATO, w tym z wykorzysta-
niem jzyka angielskiego w korespondencji radiowej,
na rwni z jzykiem polskim. Co do wykorzystania
procedur ICAO, powinnimy mwi o lotach nie
ale wg. reimu VFR i IFR, od razu na etapie szkolenia
podstawowego. Oczywicie, do podjcia szkolenia
w takiej formie musi by te przygotowany personel
2. Orodka Szkolenia Lotniczego.
Niestety, najwaniejsze etapy szkolenia, szkole-
nie zaawansowane (faza IIII) i bojowe (faza IV, tzw.
lead-in) pozostaj u nas nierozwizane. Do szkole-
nia w ramach fazy III wykorzystywany jest samo-
lot TS-11 Iskra, nie do e bardzo przestarzay, to
jeszcze pierwotnie zaprojektowany i przez wiele lat
wykorzystywany do szkolenia podstawowego. Pomi-
jajc ju fakt, e ostatnie samoloty TS-11 wyczerpi
swoje resursy 2008 r. i bd musiay by zastpione,
nie ma moliwoci przygotowania na Iskrze pilota,
ktry ma nastpnie podj szkolenie na F-16. Oczy-
wicie, teoretycznie jest to moliwe, ale wymagao by
nadmiernego wyduenia przeszkolenia na dwumiej-
scowym F-16D, co radykalnie zwikszyoby koszty
takiego szkolenia.
W obu tych fazach potrzebny jest samolot szkolno-
-bojowy, o wasnociach zblionych do samolo-
tu bojowego, ale atwiejszy w pilotau (atwiejsze
i bezpieczniejsze szkolenie) i zdecydowanie taszy
w eksploatacji. Musi on dysponowa odpowiednim
cigiem silnika, by dynamika lotu na nim czciowo
przypominaa wasnoci naddwikowego samolotu
 Polskie siy powietrzne a kolektywny system obrony Sojuszu Pnocnoatlantyckiego
bojowego. Musi on dysponowa aranacj kabiny ty-
pow dla wspczesnych samolotw bojowych, czyli
dysponowa cyfrowym, konfigurowalnym zobrazo-
waniem na wielofunkcyjnych ekranach (tzw. glass
cockpit). Inne elementy kabiny (np. koncepcja HO-
TAS) te powinna odpowiada wspczesnym sa-
molotom bojowym. Dla bezpieczestwa powinien
on te by wyposaony w fotele klasy zero-zero.
Taki samolot musi te by dostosowany do wykony-
wania lotw w reimie IFR, musi wic dysponowa
odpowiednim wyposaeniem radionawigacyjnym,
wymaganym przepisami ICAO.
Samolot szkolenia bojowego moe by tego sa-
mego typu (i tak jest najczciej w niemal wszyst-
kich pastwach, ktre przyjy nowoczesny system
szkolenia czteroetapowego), ale dodatkowo powi-
nien dysponowa moliwoci przenoszenia czci
uzbrojenia samolotu bojowego oraz dodatkowo mo-
liwoci symulowania jego uycia. Ten typ samolotu
moe by wykorzystywany nie tylko w jednostkach
szkolnych, ale take bojowych, do uzupenienia co-
dziennego treningu pilotw liniowych. Dodatkowo,
poza zwykym symulatorem, celowym wydaje si
zorganizowanie specjalnego orodka z odpowiednim
symulatorem do demonstrowania i szkolenia pilotw
w wirtualnej rzeczywistoci sieciocentrycznego pola
walki, z symulowanym przeciwnikiem i z symulo-
wan wymian informacji pomidzy samolotami
i elementami naziemnymi, a take platformami
rozpoznawczymi. Taki orodek pozwoli na wpajanie
zasad korzystania z dostpnej informacji taktycznej
i wykorzystywania przewagi informacyjnej. W tym
ukadzie dobrze jest, by samoloty szkolenia bojowego
byy te wyposaone w systemy wymiany informacji
taktycznej (chocia w najprostszej postaci). Aby mo-
gy by one waciwie wykorzystane, podobne syste-
my naley zainstalowa na niektrych naziemnych
elementach dowodzenia i kierowania w WSOSP,
nawet z moliwoci wprowadzania danych symu-
lowanych.
Szkolenie zaawansowane i bojowe powinno ob-
j minimum 150 godzin lotw w dzie i w nocy.
W ramach fazy IV naley te wykona loty z realnym
uyciem uzbrojenia, a take w warunkach symulo-
wanego pola walki, z wykorzystaniem systemw wy-
miany informacji taktycznej. W zwizku z tym, poza
niezbdnym wyposaeniem sprztowym, nasuwa si
wniosek, by szkolenie bojowe byo prowadzone przez
instruktorw, sucych uprzednio w jednostkach
liniowych i wykonujcych loty na samolotach bojo-
wych. Ich dowiadczenie byoby wwczas odpowied-
nio przekazane szkolonym pilotom.
145
Pozostaje jeszcze kwestia wyboru odpowiedniego
samolotu do szkolenia zaawansowanego i bojowe-
go. Na rynku oferta jest do ograniczona, bowiem
znaczna cz krajw wiata wykorzystuje do tego
celu rne wersje samolotu BAE Systems Hawk.
Jest to konstrukcja pochodzca z lat 70., ale nadal
produkowana i w midzyczasie bardzo radykalnie
modernizowana. Pozostali, o wiele bardziej perspek-
tywiczni kandydaci to: amerykasko-koreaski T-50
Golden Eagle, woski M-346 i czeski Aero L-159B.
Zadania stojce przed szkoleniem lotniczym
w Polsce jeszcze nigdy nie byy tak skomplikowane.
Wymagane s zmiany radykalne, niemal we wszyst-
kich dziedzinach. Musi si to wiza ze znacznymi
nakadami finansowymi, a take ze zmianami w za-
kresie przygotowania personelu jednostek szkol-
nych. Rozwizanie wszystkich problemw wymaga
kompleksowego, systemowego podejcia, a take
dokadnych analiz i symulacji. Najbardziej palcy
jest problem wprowadzenia samolotu szkolenia za-
awansowanego, a zarazem szkolenia bojowego, przy-
gotowujcego pilotw do lotw na wielozadaniowym
samolocie bojowym. Zakupie takiego samolotu po-
winna towarzyszy modernizacja infrastruktury
i stworzenia odpowiedniego zaplecza dydaktycz-
nego. Wszystko to naley uczyni, by utrzyma
krajowe szkolenie lotnicze, wraz z jego tradycjami
i dorobkiem, ale jednoczenie musi to by szkolenie
nowoczesne, efektywne i prowadzone na wysokim,
wiatowym poziomie.
Wstpujc do Organizacji Sojuszu Pnocnoat-
lantyckiego spodziewalimy si odnie okrelone
korzyci, okupione niestety podjciem bardzo wa-
nych zobowiza. Korzyci s bezsporne, oto bo-
wiem znalelimy si w gronie pastw dysponujcych
znacznym potencjaem militarnego odstraszania,
a dziki temu zapewnilimy sobie do wysoki po-
ziom bezpieczestwa. Moemy te zredukowa (czyli
zmniejszy nakady finansowe) wasne siy zbrojne,
gdy obrona kolektywna jest znacznie skuteczniej-
sza, nie tylko z militarnego, ale take z politycznego
punktu widzenia.
Mona zada pytanie, jaki interes maj inne,
wiksze pastwa by broni polskiej suwerennoci.
Ot dokadnie taki sam jak i my. Realizujc swoje
cele polityczne w rnych punktach wiata polegaj
one na wsparciu i pomocy swoich mniejszych sojusz-
nikw, gdy jest to korzystne z politycznego punktu
widzenia, a take pozwala im samym nawet wia-
towym potgom zredukowa wasne siy zbrojne
i zmniejszy swoje wydatki na obronno. W tej sy-
tuacji nie mog zostawi jednego ze swoich maych
146 Micha Fiszer
sojusznikw w potrzebie, gdy wwczas pozostae
pastwa nie widziayby sensu w dalszym utrzymy-
waniu struktur sojuszu i strat ponieliby wszyscy.
Ten delikatny mechanizm daje nam realne szanse na
zapewnienie bezpieczestwa kraju, podstawy egzy-
stencji naszego pastwa.
Aby wspomniany mechanizm dziaa bez zarzu-
tu, musimy rwnie wnie wasny wkad w funkcjo-
nowanie Sojuszu. Nikt nie wymaga od nas wysiku
ponad miar, ale spenienie elementarnych wyma-
ga NATO bezporednio wie si z naszym was-
nym bezpieczestwem. To samo mona powiedzie
o aktywnym uczestnictwie w dziaaniach Sojuszu,
zmierzajcych do utrzymania pokoju i stabilnej sytu-
acji nie tylko w rejonie odpowiedzialnoci NATO, ale
wszdzie tam, gdzie rozwj sytuacji moe stworzy
realne zagroenie dla bezpieczestwa pastw czon-
kowskich. Po 11 wrzenia 2001 r. omawiany problem
nabra zupenie nowe znaczenie, mona powiedzie,
e reguy gry ulegy zaostrzeniu.
 90 lat polskiego lotnictwa wojskowego

gen. bryg. pil. dr Jan Rajchel

Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych

WYSZA SZKOA OFICERSKA SI POWIETRZNYCH

SZKOA ORLT W KONTEKCIE WSPCZESNYCH
PRZEMIAN W WYSZYM SZKOLNICTWIE ZAWODOWYM
W okresie swojego funkcjonowania Wysza W 1968 roku Szkoa Orlt otrzymaa status
Szkoa Oficerska Si Powietrznych Szkoa Orlt wyszej uczelni i now nazw Wysza Oficerska
zmieniaa kilkakrotnie swoj nazw, struktur oraz Szkoa Lotnicza. W roku 1971 odbya si pierwsza
kierunki i specjalnoci ksztacenia. Zmieniay si promocja absolwentw WOSL, ktrzy uzyskali ty-
programy i metody ksztacenia teoretycznego oraz tuy: inynierw-dowdcw oraz trzeci klas pilo-
praktycznego szkolenia lotniczego w powietrzu. Byy ta wojskowego. W kolejnych latach systematycznie
one kadorazowo dyktowane trosk o jak najlepsze doskonalono programy ksztacenia i szkolenia lot-
wykonanie stojcych przed Uczelni zada. niczego. Wiele wysiku woono w proces tworze-
W rozwoju Uczelni wyrni mona charaktery- nia rnorodnych moliwoci rozwoju naukowego
styczne etapy wynikajce z wymaga i potrzeb na- i zawodowego kadry dydaktycznej i instruktorskiej
szego lotnictwa wojskowego. Do wrzenia 1939 roku Uczelni oraz rozbudow jej infrastruktury i bazy
w Dblinie wyszkolono okoo 1000 absolwentw, naukowo-dydaktycznej.
w tym 300 pilotw oraz 700 nawigatorw i obser- Zmiany ukadu politycznego w Europie na prze-
watorw. Rozsawili oni imi dbliskiej Alma Ma- omie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych
ter zwycistwami w midzynarodowych zawodach stworzyy now sytuacj polityczno-militarn i nowe
lotniczych (challengeach), ustanowieniem szeregu potrzeby w zakresie obronnoci pastwa. Pozytywne
rekordw lotniczych, a take mistrzostwem, boha- przeobraenia pozwoliy na podpisanie porozumie-
terstwem i powiceniem w walkach z hitlerowsk nia o redukcji zbroje konwencjonalnych w Europie
Luft waffe. oraz zmniejszenie stanu uzbrojenia i liczebnoci si
Na powojennym okresie rozwoju Uczelni zaci- zbrojnych. W wyniku tych zmian nastpia rw-
y ukad polityczno-militarny wczesnego wiata, nie reorganizacja szkolnictwa wojskowego w Pol-
zdeterminowany istnieniem dwch antagonistycz- sce. Zmniejszono ilo Wyszych Szk Oficerskich
nych systemw i nasilajc si tzw. zimn wojn. i orodkw szkolenia specjalistycznego. Nasza Uczel-
Wycig zbroje stymulowa due zapotrzebowanie nia od 1 wrzenia 1994 roku rozpocza funkcjono-
na kadry specjalistw lotniczych przygotowanych wanie w nowych strukturach organizacyjnych jako
do uytkowania nowych typw samolotw wojsko- Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych. Tym ra-
wych. W poowie lat pidziesitych Szkoa Orlt zem rwnie niezbdne byy zmiany programowe
rozpocza ksztacenie podchorych na samolotach oraz skorygowanie kierunkw i specjalnoci kszta-
odrzutowych. Wymagao to zmiany dotychczasowej cenia. Priorytetowym zadaniem w tym okresie
bazy dydaktycznej, modernizacji wza lotniskowego stao si przygotowanie pilotw migowcw dla
szkoy i jego rozbudowy oraz systemw ubezpiecze- potrzeb utworzonej dywizji kawalerii powietrznej.
nia i zabezpieczenia lotw. Rozwj infrastruktury Wykorzystujc najnowsze dowiadczenia, naj-
Uczelni oraz poziomu ksztacenia umoliwi zmian lepszych wojskowych uczelni lotniczych pastw
jej statusu i pozycji, zarwno w lotnictwie wojsko- NATO oraz wasne, potrafilimy i potrafimy spro-
wym jak i cywilnym. sta za kadym razem wyzwaniom, jakie stawia
148 Jan Rajchel
przed nasz Uczelni wspczesno. Odwoujc si pha Stadion, laboratorium fizyki oraz laboratorium
do naszych wieloletnich dowiadcze lotniczych, do
wspaniaych tradycji ponad osiemdziesicioletniego
ksztacenia i szkolenia lotniczego w Szkole Orlt,
a przede wszystkim, znajc doskonale najnowsze kie-
runki rozwoju wspczesnego lotnictwa wojskowego,
potrafimy w peni odpowiedzialnie i w sposb jak
najbardziej profesjonalny prognozowa: jak wiedz
i jakie umiejtnoci powinien posiada pilot nowo-
czesnego statku powietrznego. Pamitamy przy tym
o spenieniu najnowszych kryteriw wynikajcych
z Decyzji MON nr 105 z dnia 22 kwietnia 2002 r.,
zgodnie z ktrymi absolwent WSOSP musi by magi-
strem inynierem, pilotem okrelonego typu statku
powietrznego oraz onierzem w stopniu oficerskim.
Naley podkreli, e absolwent WSOSP powinien
dodatkowo charakteryzowa si wieloma cechami
osobowo-zawodowymi, ktre wyrniaj go z grona
absolwentw innych uczelni. Mamy na uwadze prze-
de wszystkim to, e wanie absolwent WSOSP b-
dzie wykonywa loty na samolocie wielozadaniowym
F-16. Std musi by on przygotowany do realizacji
zada mieszczcych si w modelu dziaania opera-
tora informacyjno-decyzyjnego. Tylko pilot o ta-
kich cechach jest w stanie funkcjonowa skutecznie
i niezawodnie nie tylko w sytuacjach rutynowych,
ale take nowych i trudnych oraz awaryjnych w wa-
runkach zarwno poligonowych, jak i wojennych.
Jako lotnicza uczelnia zawodowa dysponujemy
wystarczajcym bankiem informacji pozwalaj-
cych precyzyjnie okreli odpowiednie warunki
rozwoju osobowo-zawodowego przyszego absol-
wenta WSOSP pilota wojskowego. Organizowany
w Uczelni proces ksztacenia i szkolenia lotniczego
oraz doskonalenia zawodowego gwarantuje przy tym
systematyczny wzrost samodzielnego udziau w nim
samych studentw-podchorych, a w przyszoci
naszych absolwentw.
Uczelnia spenia wszystkie wymagania ustawy
o szkolnictwie wyszym z dnia 01 wrzenia 2005 r.
Prowadzi studia pierwszego stopnia (inynierskie)
na kierunku Lotnictwo i Kosmonautyka oraz dru-
giego stopnia (magisterskie) w obiektach WSOSP
we wsppracy z Politechnik Warszawsk (Wy-
dziaem Mechanicznym Energetyki i Lotnictwa),
z powodzeniem wykorzystujc do tego wasn baz
dydaktyczn. Posiadamy niezbdn do tego typu
ksztacenia i szkolenia baz dydaktyczn, tzn.: la-
boratoria specjalistyczne (np. jedyne w kraju labo-
ratorium kontroli lotw, laboratorium techniki sa-
telitarnej z odbiornikami GPS, w ktre wyposaone
s nowoczesne statki powietrzne, laboratorium Al-
do nauki jzyka obcego z najnowszymi systemami
kontroli nauczania), pracowni urzdze treningo-
wych wyposaon w symulatory lotnicze (np. TS-11
Iskra, PZL-130 Orlik) oraz dobrze wyposaone
orodki do prowadzenia praktycznego szkolenia
w powietrzu. Aktualnie przygotowywana jest take
pracownia zautomatyzowanych systemw dowodze-
nia. Uczelnia dbliska posiada te odpowiedni
baz dydaktyczn pozwalajc dobrze przygotowa
kandydata do zawodu onierza. Dziki takim za-
sobom ludzkim i materialnym potrafimy z duym
powodzeniem ksztaci, szkoli i doskonali lotnicze
kadry dla wszystkich rodzajw si zbrojnych, a take
innych podmiotw w naszym pastwie, np.: Policji
i Stray Granicznej. Potwierdzilimy take nasz go-
towo do skutecznego zrealizowania picioletniego
programu dwustopniowych studiw w kooperacji
z Politechnik Warszawsk (Wydziaem Mechanicz-
nym Energetyki i Lotnictwa). Program tych studiw
to oryginalne rozwizanie zapewniajce studiowanie
przemienne, a wic sensownie czce ksztacenie
teoretyczne i szkolenie praktyczne przyszych ab-
solwentw pilotw wojskowych. Powsta on jako
efekt wsppracy zespow pracownikw naukowo-
-dydaktycznych Wydziau Lotnictwa WSOSP oraz
Wydziau Mechanicznego Energetyki i Lotnictwa
Politechniki Warszawskiej. Jest to program po-
zwalajcy studentowi-podchoremu zrealizowa
w trakcie dwustopniowych, picioletnich studiw
trzy nastpujce moduy:
modu edukacyjny (pozwala podchoremu
zdoby wiedz na poziomie wyszym inynier-
skim i magisterskim);
modu lotniczy (przygotowuje podchorego
do samodzielnego wykonywania lotw);
modu oficerski (przygotowuje podchorego
do penienia zawodowej suby wojskowej).
Spenia on przy tym wymagania okrelone w ra-
mach minimum programowego przez MENiS, a wic
jest integraln czci caego systemu szkolnictwa
wyszego Rzeczypospolitej Polskiej. Program ten
jest rwnie dostosowany do standardw Europej-
skiego Systemu Szkolnictwa Wyszego (punktacja
ECTS).
Warto w tym miejscu podkreli, e studia zor-
ganizowane w oparciu o ten program ukoczyo
w roku akademickim 2005/2006 czterdziestu dwch
absolwentw, uzyskujc tytu magistra inyniera
eksploatacji silnikw lotniczych, a take i to, e ta-
kie rozwizanie okazao si korzystne ze wzgldw
 Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych Szkoa Orlt w kontekcie wspczesnych przemian
ekonomicznych (cakowity koszt ksztacenia tej gru-
py studentw na poziomie drugim wynis 180 000
PLN). Naley doda, e proponowana przez niektre
rodowiska opiniotwrcze w naszym kraju alternaty-
wa szkolenia polskich pilotw wojskowych w Stanach
Zjednoczonych jest zdecydowanie mniej korzystna
ekonomicznie (koszt wyszkolenia jednego pilota
na dzie dzisiejszy wynosi 2,8 mln $). Oczywicie
zrozumiay jest fakt wysania do USA na szkolenie
instruktorskie kilkuosobowej grupy naszych pilotw,
ktrzy po powrocie do kraju stali si zaczynem kadry
szkolcej kandydatw pilotujcych wielozadaniowy
samolot odrzutowy F-16, ktry od listopada znajduje
si na wyposaeniu Polskich Si Powietrznych.
Obecnie dysponujemy dobrze przygotowa-
nym zespoem specjalistw lotniczych, tzn.: kadr
naukowo-dydaktyczn, dydaktyczn i instruktorsk.
W WSOSP pracuje trzydziestu omiu pracownikw
naukowo-dydaktycznych i stu czterech pracownikw
dydaktycznych. Warto te podkreli, e nie tylko
dysponujemy dobrze przygotowanym zespoem
specjalistw lotniczych, ale rwnie stale rozwijamy
i doskonalimy potencja naukowy Wyszej Szkoy
Oficerskiej Si Powietrznych, a jego obecny poziom
potwierdza najlepiej realizowana w uczelni dziaal-
no naukowo-badawcza oraz to co prezentujemy na
zewntrz na wielu naukowych konferencjach i semi-
nariach krajowych i zagranicznych. Cech charak-
terystyczn problematyki, jak podejmujemy w ra-
mach dziaalnoci naukowo-badawczej realizowanej
w uczelni i tej prezentowanej na zewntrz jest przede
wszystkim bezporedni jej zwizek z najwaniejszy-
mi zagadnieniami dla samego lotnictwa wojskowe-
go oraz ksztacenia i szkolenia lotniczego przyszych
pilotw wojskowych, tzn. np.: technik i nawigacj
lotnicz, bezpieczestwem lotw, a take psycholo-
gi lotnicz i ergonomi oraz dydaktyk i metodyk
ksztacenia i szkolenia lotniczego. eby nie by go-
osownym na szczegln uwag zasuguj np. ba-
dania naukowe prowadzone we wsppracy z Kate-
dr Geodezji Satelitarnej i Nawigacji Uniwersytetu
Warmisko-Mazurskiego, majce na celu precyzyjne
wyznaczanie tras lotu samolotw w globalnym uka-
dzie wsprzdnych. Badania wykonano dla Wojsko-
wego Instytutu Technicznego Uzbrojenia w Zielonce.
Uzyskane na tej podstawie efekty pozwalaj na two-
rzenie nowoczesnych systemw kontroli ruchu lot-
niczego z wykorzystaniem techniki satelitarnej oraz
nowych procedur podejcia do ldowania w opar-
ciu o amerykaski, rosyjski i nowo wprowadzany
europejski system satelitarny Egnos. Prowadzone
od 2000 roku badania na rnych typach statkw
149
powietrznych (tzn.: Su-22M4; TS-11 Iskra; An-2)
i w rnych warunkach pozwoliy sformuowa wiele
istotnych wnioskw praktycznych, ktre byy pre-
zentowane take na midzynarodowych i krajowych
konferencjach naukowych.
We wsppracy z uczelniami warszawskimi,
rzeszowskimi i lubelskimi powstao wiele dokto-
ratw z nauk technicznych i humanistycznych, na-
pisanych i obronionych przez kadr dydaktyczn
WSOSP. Efektem tej wsppracy jest m.in. profe-
sjonalnie przeprowadzona analiza stanowisk pracy
pilota i pilota-instruktora samolotu odrzutowego
i migowca wojskowego, ktra jest niezbdnym
warunkiem opracowania odpowiedniego programu
ksztacenia i szkolenia lotniczego oraz doskonalenia
zawodowego w tego typu uczelni zawodowej. Dziki
tej wsppracy zostaa te skonstruowana sylwetka
zawodowa absolwenta lotniczej uczelni zawodowej
pilota samolotu/migowca wojskowego, ktra
okrela niezbdne na pierwszym stanowisku pracy:
jego postaw, kompetencje, wiedz i umiejtnoci.
Podkreli naley, e naszym najwaniejszym
celem ksztacenia i szkolenia lotniczego jest przede
wszystkim przygotowanie podchorego do samo-
dzielnego wykonywania lotw (tzn. umiejtno lata-
nia). Dlatego te pierwszym i najwaniejszym krokiem
przy konstruowaniu programw ksztacenia i szko-
lenia lotniczego jest dokonanie precyzyjnego okre-
lenia kluczowych zada i czynnoci zawodowych,
wykonywanych przez absolwenta lotniczej uczelni
zawodowej pilota samolotu/migowca wojskowe-
go na jego pierwszym stanowisku pracy. Informacje
te mona zdoby jedynie na podstawie profesjonal-
nie przeprowadzonych analiz stanowisk pracy.
Skonstruowana w oparciu o powysz procedu-
r sylwetka zawodowa absolwenta lotniczej uczelni
zawodowej pilota samolotu/migowca wojskowe-
go, jest obecnie podstaw organizowanego i realizo-
wanego w WSOSP procesu ksztacenia i szkolenia
lotniczego oraz doskonalenia zawodowego. Stanowi
ona rwnie rdo okrelenia celw i doboru treci
ksztacenia i szkolenia lotniczego oraz doskonalenia
zawodowego, a take odpowiednio dostosowanych
do nich: form, metod, zasad i rodkw dydaktycz-
nych. W wyniku takiej procedury postpowania,
ktrej zasadnicz czci jest przeprowadzenie
wieloaspektowej analizy stanowiska pracy, powsta
aktualnie realizowany w WSOSP ramowy i szcze-
gowy program ksztacenia i szkolenia lotniczego
pilotw samolotw/migowcw wojskowych.
Zalet tak skonstruowanego programu ksztace-
nia jest take dua atwo nadawania mu struktury
150 Jan Rajchel
blokowo-moduowej. Dziki okreleniu na podstawie
analizy stanowiska pracy kluczowych zada i czyn-
noci zawodowych oraz cech psychologicznych i za-
wodowych absolwenta lotniczej uczelni wojskowej
pilota samolotu/migowca wojskowego, w tym
m.in. jego postaw, kompetencji, wiedzy i umiejtno-
ci, mona tworzy moduy (oglny, lotniczy, wojsko-
wy) z rnych treci przedmiotowych oraz wicze
realizowanych w ramach treningu lotniczego, ktre
w poczeniu ze sob wytyczaj odpowiedni cie- cji lotniczej decyduje przede wszystkim jako pracy
k ksztacenia prowadzc kadego z podchorych, pilota-instruktora. Std te w peni uzasadnione wy-
ku opanowaniu zakadanej na podstawie sylwetki
konkretnej umiejtnoci zawodowej niezbdnej
przyszemu pilotowi samolotu/migowca wojsko-
wego. Moduy, z kolei, mona czy w bloki czyli
skoczone elementy informacyjne, ktre s ograni-
czone danym celem ksztacenia, np. przygotowaniem
oglnym, kierunkowym czy te specjalistycznym,
przyszego absolwenta lotniczej uczelni zawodowej
pilota samolotu/migowca wojskowego.
Szczegln rol w procesie szkolenia praktycz-
nego w powietrzu peni lotnicza kadra instruktor-
ska. Ta grupa zawodowa dziki systematycznemu
doskonaleniu swoich kwalifikacji instruktorskich
w cisej wsppracy z kadr naukowo-dydaktyczn
WSOSP stanowi dobrze przygotowany do efektyw-
nej pracy z podchorymi-pilotami nowoczesnych
statkw powietrznych potencja szkoleniowy. Piloci-
-instruktorzy korzystaj np. z regularnych treningw
w zakresie prowadzenia korespondencji w jzyku an-
gielskim w czasie lotw. S te przygotowani do wy-
konywania zada na terytorium pastw czonkw
NATO oraz do korzystania z nowoczesnych urz-
dze nawigacyjnych i procedur ICAO. O ich pro-
fesjonalizmie wiadcz najlepiej oceny wystawiane
przez specjalistw lotniczych i woskowych:
zespoom akrobacyjnym i zaodze migowca
W-3 Sok uczestniczcym w wykonywanych za
granic pokazach;
zaogom biorcym udzia w corocznych wi-
czeniach na drogowym odcinku lotniskowym;
zespoom uczestniczcym w wiczeniach or-
ganizowanych na szczeblu Si Powietrznych, a ma-
jcych na celu sprawdzenie szczelnoci obrony prze-
ciwlotniczej;
zespoom uczestniczcym w wiczeniach
Partnerstwo dla pokoju, tzn. zabezpieczenie wi-
cze i strzelania na poligonie Ustka.
Profesjonalizm tej grupy zawodowej jest rwnie
systematycznie doskonalony m.in. w ramach organi-
zowanych kursw instruktorsko-metodycznych, kt-
rych programy s konstruowane w oparciu o wyniki
przeprowadzonych analiz stanowisk pracy pilotw-
-instruktorw samolotw/migowcw. Istota kszta-
cenia i szkolenia lotniczego, tzn. ta jego najwaniej-
sza cz, ktra ma przygotowa kandydata na pilota
wojskowego do samodzielnego wykonywania lotw
dokonuje si w oparciu o podmiotowo-podmiotowy
ukad pilot-instruktor i jego ucze-podchory. Nie
od dzisiaj wiadomo, e o ostatecznym wyniku eduka-
daje si systematyczne poszukiwanie takich rozwi-
za w tym zakresie, aby wspczesny pilot-instruktor
nie tylko sam potrafi jak najlepiej sprosta wyzwa-
niom technicznym i taktycznym, ale take potrafi
do tego jak najlepiej przygotowa swojego ucznia
przyszego pilota samolotu/migowca wojskowego,
aby by tak naprawd prawdziwym pedagogiem.
Warto w tym miejscu podkreli, e bardzo wa-
nym uwarunkowaniem efektywnoci ksztacenia
i szkolenia lotniczego w WSOSP jest samo rodo-
wisko, w ktrym podchory przebywa, sposb
w jaki ludzie si tu ze sob kontaktuj. Ogromne
znaczenie maj wzory osobowe, z ktrymi podcho-
ry na co dzie obcuje i naladowanie obyczajw,
z ktrymi si styka. Wane s rwnie problemy, ktre
dla siebie samego, bd dla wsplnego ycia rozwi-
zuje. Tak wic, podstaw dziaalnoci uczelni stanowi
nie tylko formalne nauczanie i uczenie si, lecz take
nauczanie i uczenie si spoeczne. Wydaje si, e jedy-
nie dbliska Szkoa Orlt moe wanie rozwija
taki program spoecznego nauczania i uczenia si.
Bdc uczelni zespolon z akademikami oraz mo-
gcym odgrywa szczegln rol w procesie kszta-
cenia, rodowiskiem lotniczym (tzn: WSOSP z jej
kadr, podchorymi i baz naukowo-dydaktyczn;
lotnisko wojskowe; lotnicze jednostki szkolne z ich
kadr, sprztem lotniczym i obiektami szkolno-tre-
ningowymi oraz pobliskie osiedle, gdzie mieszkaj
lotnicze rodziny wojskowe) WSOSP jest tak naprawd
celowo uksztatowan czci caego systemu eduka-
cji lotniczej, ktrego gwnym zadaniem jest dobre
przygotowywanie kolejnych generacji lotniczych
kadr oficerskich dla przyszoci. W takim systemie
edukacji najcenniejsz wartoci w uczelni jest wie-
lostronny rozwj osobowo-zawodowy podchorego
- studenta wojskowego, ktry w przypadku WSOSP
charakteryzuje si jedynym w swoim rodzaju i coraz
rzadziej spotykanym w populacji modziey mskiej
dobrostanem psychofizycznym. Dlatego bardzo
wanym zadaniem dla organizatorw i realizatorw
procesu ksztacenia i szkolenia lotniczego w WSOSP
 Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych Szkoa Orlt w kontekcie wspczesnych przemian
jest stwarzanie takich warunkw i atmosfery studio-
wania, aby pozwalay one wydoby moliwie jak naj-
lepszy ksztat osobowo-zawodowy z kadego studenta-
-podchorego. W efekcie scharakteryzowanych
powyej rozwiza pilot-absolwent WSOSP, koczcy
dblisk Szko Orlt, to przede wszystkim:
fachowiec, specjalista (pilot samolotu, mi-
gowca), prezentujcy wysoki poziom umiejtnoci
specjalistycznych (zwaszcza umiejtnoci radzenia
sobie w sytuacjach szczeglnych) oraz wiedzy spe-
cjalistycznej, adekwatnej do obowizkw penionych
na pierwszym stanowisku pracy;
wadajcy czynnie przynajmniej jednym jzy-
kiem obcym (obowizkowo jzykiem angielskim);
prezentujcy wysoki poziom wiedzy informa-
tycznej wraz z umiejtnoci sprawnego posugiwa-
nia si komputerem;
charakteryzujcy si odpowiednio wysokim
poziomem sprawnoci w zakresie podejmowania
decyzji (tzn. jej szybkoci i trafnoci), szybkoci spo-
strzegania, orientacji przestrzennej oraz sprawnoci
psychofizycznej;
majcy du odporno psychiczn i fizyczn
na stresy wystpujce w rodowisku suby i pracy
oraz trudy zwizane z wykonywanym zawodem pi-
lota wojskowego;
zrwnowaony emocjonalnie;
prezentujcy wysze od przecitnych: poziom
intelektualny i sprawno poznawcz, przejawiajc
si gwnie w takich cechach, jak: uwaga (gwnie jej
skupienie, przerzutno i podzielno), mylenie (z
przewag twrczego), pami wzrokowa oraz pami
suchowa;
posiadajcy okrelone predyspozycje psychofi-
zyczne, a wic odpowiedni koordynacj wzrokowo-
-suchow i szybko reakcji ruchowych.
Dopenieniem wymienionych powyej cech
osobowo-zawodowych jest zesp, najczciej wska-
zywanych przez samych pilotw, cech kierunkowych
(emocjonalno-motywacyjnych), ktrymi powinien
si charakteryzowa absolwent WSOSP, tzn.:
poczucie odpowiedzialnoci;
dua samodzielno;
wyranie uksztatowane postawy: etyczna
i obywatelska;
stale rozwijajca si potrzeba samodoskonale-
nia, zwaszcza zawodowego.
Reasumujc powysze rozwaania na temat oce-
ny wspczesnej kondycji WSOSP Szkoy Orlt
mona by przewrotnie zapyta: Czy jeeli jest tak do-
151
brze to znaczy, e nie moe by ju lepiej? Oczywicie
zawsze moe by lepiej. Nikt nie zamierza przecie
ukrywa, e szkolenie lotnicze jest nadal realizowane
na samolocie TS-11 Iskra i na samolocie PZL-130
Orlik. No c jak si nie ma co si lubi, to si lubi
co si ma mwi znane polskie porzekado. Oczywi-
sty jest dla nas wszystkich fakt, e dbliska Szkoa
Orlt potrzebuje nowoczesnego samolotu szkolno-
-bojowego, ktry stworzyby pene gwarancje dobrego
przygotowania naszego absolwenta na samolot doce-
lowy F-16. Wielokrotnie prezentowano w Dblinie sa-
moloty, ktre mogyby zastpi wielce zasuon ale
ju zaawansowan wiekowo i moralnie zuyt Iskr.
Wybr samolotu nie zaley jednak od nas samych.
Dlatego te, akurat w tej sprawie, potrzebujemy jak
najwicej wsparcia lub, uywajc wspczesnej termi-
nologii, dobrze zorganizowanego lobbingu nie tylko
rodowiska wojskowego i lotniczego, ale take r-
nych lotniczych rodowisk polonijnych oraz rodo-
wisk politycznych. Przecie nie tylko dla nas samych
ale dla kadego, ktremu bliskie jest polskie lotnictwo,
wany jest jak najlepszy finalny produkt dbliskiej
Szkoy Orlt jej absolwent pilot nowoczesnego
statku powietrznego. wiadomi jestemy przy tym, e
trudno bdzie osign ten cel bez nowoczesnego sa-
molotu szkolno-bojowego. Zdajemy sobie te spraw,
e wraz z rozwizaniem tego problemu nadany zo-
stanie ostateczny ksztat szczegowemu programowi
ksztacenia i szkolenia lotniczego oraz doskonalenia
zawodowego w WSOSP, a tym samym uatrakcyjni
to rwnie nasz ofert w zakresie przygotowania
zawodowego pilotw nowoczesnych samolotw woj-
skowych nie tylko dla zainteresowanych w naszym
kraju ale moe take za granic, np. z pastw Europy
rodkowej i Wschodniej, ktre niedawno wstpiy
do NATO lub te wstpi w najbliszym czasie.
Pragn jeszcze raz podkreli, e dysponujc
scharakteryzowanymi powyej: zespoem specja-
listw lotniczych, baz dydaktyczn i lotniskow
oraz kilkuwariantowym programem ksztacenia
i szkolenia lotniczego oraz doskonalenia zawodo-
wego, jako uczelnia jestemy obecnie w stanie pod-
j wiele nowych wyzwa. O sukcesie naszej misji
zdecydujemy jednak nie tylko my sami. Potrzebu-
jemy ju dzisiaj silnego wsparcia z zewntrz, np. jak
najszybszego podjcia decyzji dotyczcej wyboru
samolotu szkolno-bojowego. Wydaje si, e wanie
teraz nadszed ostateczny moment, w ktrym trzeba
podj decyzj, bo tylko dziki temu bdzie mona
z powodzeniem zrealizowa misj przygotowania
pierwszych absolwentw WSOSP do pilotowania
wielozadaniowych samolotw bojowych F-16.

pk pil. mgr Mirosaw Grochowski
szef Inspektoratu MON do spraw BL
PROBLEM BEZPIECZESTWA LOTW W LOTNICTWIE
POLSKIM. ROLA INSPEKTORATU MON DS. BL
W ZAPOBIEGANIU ZDARZENIOM LOTNICZYM
I. Wstp
Bezpieczestwo lotw jest jednym z fundamen-
tw sprawnego i efektywnego funkcjonowania lot-
nictwa zarwno z punktu widzenia teoretycznego
jak i praktycznych rozwiza organizacyjnych. Jest
to niewtpliwie jeden z najtrudniejszych problemw
w dziaalnoci lotnictwa, gwnie z uwagi na jego
interdyscyplinarno. Bezpieczestwo lotw jest
bowiem uwarunkowane wieloma rnorodnymi
czynnikami szkoleniowymi, technicznymi, psy-
chologicznymi itp. Rozwj techniki z jednej strony
powoduje ogromny postp cywilizacyjny, a z drugiej
stwarza coraz to nowe zagroenia. Czowiek nie jest
jednak bezradny, bowiem wraz z rozwojem techniki
tworzy systemy bezpieczestwa, aby zminimalizo-
wa ryzyko tak, by mie due poczucie bezpiecze-
stwa. Wypadki lotnicze s negatywnym zjawiskiem
towarzyszcym lotnictwu w czasie caego okresu
jego rozwoju. Od pocztku prb pokonania przez
czowieka przestrzeni powietrznej towarzyszyy tym
zmaganiom liczne wypadki lotnicze, powodujce
niszczenie samolotw, kalectwo, a czsto i mier
lotnikw. Wpyway one ujemnie na wykorzystanie
i rozwj lotnictwa. Zapewnienie bezpieczestwa
lotw zarwno w lotnictwie cywilnym, jak i woj-
skowym to jeden z podstawowych warunkw jego
rozwoju. mier ludzi w wypadkach lotniczych za-
wsze bulwersowaa opini publiczn tym bardziej,
e informacje o wypadkach lotniczych zawsze lotem
byskawicy obiegaj wiat. Rosn te w niezwykle
szybkim tempie koszty wypadkw lotniczych. Sytu-
acja ta i potrzeba zmniejszenia iloci wypadkw lot-
niczych spowodowaa zwikszone zainteresowanie
problematyk bezpieczestwa lotw oraz powstanie
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
organizacji zajmujcych si ich badaniem, a take
opracowywaniem i wdraaniem przedsiwzi pro-
filaktycznych majcych na celu wypadki te elimi-
nowa.
Gwatowny rozwj lotnictwa w czasie II wojny
wiatowej oraz ogromny wzrost liczby wypadkw
lotniczych spowodowa intensywny rozwj insty-
tucji (sub) zajmujcych si problematyk bezpie-
czestwa lotw.
W okresie powojennym w wielu pastwach,
w tym rwnie w Polsce, sub bezpieczestwa
lotw znacznie rozwinito, rozszerzono jej dziaal-
no, systematycznie doskonalono, dostosowujc do
poziomu rozwoju lotnictwa i wczesnych zagroe
bezpieczestwa lotw.
Lotnictwo, pomimo swojej stosunkowo krtkiej
historii, rozwino si w jedn z wiodcych dziedzin
ycia czowieka. Wikszo nowinek technicznych
wykorzystywanych jest w przemyle lotniczym i kos-
micznym. Cigle prowadzi si kosztowne badania,
aby zapewni czowiekowi bezpieczestwo w czasie
przebywania w powietrzu, a wic w rodowisku, do
ktrego nie jest w sposb naturalny przygotowany.
Pomimo olbrzymich rodkw przeznaczonych na
popraw bezpieczestwa lotw, cigle zdarzaj si,
niekiedy wprost niewiarygodne, wypadki lotnicze.
Bezpieczestwo lotw jest elementem skadowym
dziaalnoci lotnictwa w caym jego przekroju histo-
rycznym. Potrzeba zachowania wysokiego poziomu
bezpieczestwa lotw wpywa na szkolenie zag,
na rozwj techniki lotniczej oraz systemy zabez-
pieczenia i ubezpieczenia. Dziaania majce na celu
zmniejszenie liczby wypadkw lotniczych zmusza-
j do poznania problematyki bezpieczestwa lotw
i jego elementw skadowych.
154 Mirosaw Grochowski
W trakcie stosunkowo krtkiej historii lotnictwa
uksztatowao si wiele pogldw na bezpieczestwo
lotw, a tym samym na przyczyny powstawania wy-
padkw lotniczych: od indywidualnej podatnoci
czowieka na popenianie bdw do traktowania
bezpieczestwa lotw jako bezpieczestwa systemu,
w ktrym pilot spenia tylko okrelon rol i jako
ostatnie ogniwo acucha bezpieczestwa, skupia
na sobie bdy innych. Aktualnie problemy bezpie-
czestwa maj ju swoj teori i praktyk. Teoria
bezpieczestwa jest syntez wielu rnych dyscyplin
wiedzy. Jest to:
Nauka zajmujca si szczeglnymi przypadkami
eksploatacji obiektw zagraajcych yciu i zdrowiu
operatora, istnieniu obiektu, obiektw wsppracuj-
cych oraz rodowisku naturalnemu. 1
Pogldy i czynniki wpywajce na bezpiecze-
stwo lotw uwidaczniay si na przestrzeni wielu lat
i miay wpyw na ksztatowanie i rozwj instytucji
zajmujcych si bezpieczestwem lotw, stawiany-
mi przed nimi wymaganiami, zakresem dziaalnoci
i funkcjonowaniem.
II. Warunki rozwoju
Suby Bezpieczestwa Lotw
Pierwszy lot na samolocie wykonano 17 grudnia
1903 r. Pierwsza katastrofa lotnicza wydarzya si
w dniu 17 wrzenia 1908 r., a wic niespena 5 lat po
pierwszym locie. W roku 1909 zgino 3 pilotw, w ko-
lejnym 1910 roku ju 30-tu, a w nastpnych latach:
w 1911 70;
w 1912 143;
w 1913 200.
We wczesnych latach rozwoju lotnictwa bardzo
szybko rosa liczba wypadkw lotniczych, w tym, jak
z przedstawionych danych wynika, bardzo czsto
miertelnych.
Z tego okresu brak jednak jakichkolwiek in-
formacji o tym, aby rosnca liczba wypadkw lot-
niczych wyzwolia konieczno zorganizowania
etatowych instytucji zajmujcych si ich badaniem
a take opracowywaniem i prowadzeniem dziaa
profilaktycznych, lub zbierajcych informacje o za-
groeniach bezpieczestwa lotw.
W czasie I wojny wiatowej szybko rozwijao si
lotnictwo, rosa rwnie liczba wypadkw lotniczych,
w tym szczeglnie katastrof. Powodoway one nie tyl-
ko mier zag lotniczych i utrat sprztu, ale rwnie
obnienie poziomu siy bojowej wczesnego lotnictwa.
W tym okresie samoloty byy prymitywne a wyszko-
lenie zag lotniczych stao na niskim poziomie, straty
spowodowane wypadkami lotniczymi sigay 72-83%,
natomiast straty bojowe wynosiy okoo 17-28%.
W Polsce podczas walk w latach 1918-1920,
w zwizku z oddziaywaniem nieprzyjaciela zgin-
o 43 lotnikw, natomiast 59 zgino w wypadkach
lotniczych. W okresie od stycznia 1921 r. do koca
sierpnia 1939 r. z powodu wypadkw lotniczych zgi-
no 502 lotnikw.
Gwatowny wzrost wypadkw lotniczych w okre-
sie midzywojennym spowodowa, e w krajach gdzie
najszybciej rozwijao si lotnictwo zwrcono uwag
na problem bezpieczestwa lotw i w konsekwencji
uruchomio proces przeciwdziaania wypadkom lot-
niczym, midzy innymi poprzez tworzenie rnego
rodzaju organizacji zajmujcych si badaniem i okre-
laniem przyczyn wypadkw, a take opracowywa-
niem i wdraaniem przedsiwzi profilaktycznych.
Doceniono wtedy znaczenie tych bada oraz rol
dziaa profilaktycznych. W okresie midzywojen-
nym rozpoczto take intensywne poszukiwania
sposobw zmniejszenia awaryjnoci w dziaalnoci
lotniczej. Zagadnieniem tym zajto si przede wszyst-
kim w pastwach posiadajcych dobrze rozwinite,
jak na owe czasy, lotnictwo cywilne i wojskowe.
Pierwsze organizacje zajmujce si bezpiecze-
stwem lotw w wikszoci pastw powstay najpierw
w lotnictwie cywilnym, jednak czsto zajmoway si
rwnie badaniem wypadkw wojskowych.
Jedn z pierwszych organizacji, zajmujcych si
problemami bezpieczestwa lotw, powoano do y-
cia w Wielkiej Brytanii. W 1920 r. utworzono stano-
wisko Inspektora Wypadkw Lotniczych (Inspektor
of Accidents) w Dyrekcji Lotnictwa Cywilnego (Di-
rectorate of Cywil Aviation). W roku 1937 powsta
Oddzia Badania Wypadkw Lotniczych (Accident
Investigation Branch). Instytucje te do roku 1942
zajmoway si badaniem zarwno wojskowych, jak
i cywilnych wypadkw lotniczych. Ich dziaalno
sprowadzaa si do badania przyczyn wypadkw lot-
niczych i okrelania dziaa profilaktycznych.
W Polsce po zakoczeniu I wojny wiatowej za-
czo si organizowa lotnictwo wojskowe. Polacy,
stanowicy cz personelu lotniczego zaborczych
armii, zabezpieczyli sprzt lotniczy pozostawiony
przez wroga i zaczli tworzy wasne eskadry. Bra-
ki w wyszkoleniu zag, rnorodno posiadanego
sprztu, a zwaszcza zy stan techniczny samolotw,
szczeglnie w latach 1918-1933, powodoway liczne
wypadki czsto koczce si mierci lotnikw. Lata-
no wtedy na samolotach z ostatniego okresu I wojny
wiatowej, zakupionych z demobilu innych pastw.
 Problem bezpieczestwa lotw w lotnictwie polskim. Rola Inspektoratu MON ds. BL w zapobieganiu 155

Stan techniczny samolotw tego okresu odzwiercied-
la statystyka wypadkowoci:
35 wypadkw z powodu urwania si skrzyde
lub zniszczenia w powietrzu innych czci samolotu;
24 wypadki spowodowane wadami technicz-
nymi samolotw i silnikw;
10 poarw samolotw w powietrzu.
Ocena stanu bezpieczestwa lotw w lotnictwie
polskim w okresie midzywojennym jest bardzo
utrudniona, gdy nie znana jest liczba godzin nalo-
tu uzyskiwana przez poszczeglne eskadry czy te
ogem przez lotnictwo wojskowe.
W pocztkowym okresie rozwoju naszego lotni-
ctwa powstaway ju instytucje zajmujce si prob-
lematyk techniczn. Trudno jednak okreli jaki
by ich wpyw na bezpieczestwo lotw. Zy stan
techniczny samolotw spowodowa, e ju w roku
1918 powstaje Wydzia Nauk Technicznych, ktry po
kolejnych reorganizacjach w roku 1925 przeksztaca
si w Instytut Bada Technicznych Lotnictwa.
Kady wypadek by ewidencjonowany i badany
przez specjalnie w tym celu powoan komisj, i to
niezalenie od wielkoci strat. Wiadomo rwnie, e
na pocztku lat trzydziestych zorganizowana zosta-
a Komisja Gwna Wypadkw Lotniczych. Wyniki
bada ujmowano w protokach, a przyczyny wypad-
kw kwalifikowano wedug nastpujcych kryteriw:
spowodowane przez zaog;
spowodowane przez kontrol techniczn;
spowodowane przez obsug startu;
z powodu czynnika rozkazodawczego;
z powodu niesprawnoci silnika i osprztu
silnika;
z powodu niesprawnoci patowca i osprztu
patowca;
na skutek zych warunkw atmosferycznych;
inne;
niewyjanione.
Protoky byy zestawiane w miesicznych zeszy-
tach, w ktrych oprcz orzecze Komisji, znajdowa-
y si zalecenia profilaktyczne Dowdcy Lotnictwa,
zwane wtedy zarzdzeniami powypadkowymi.
Zeszyty te dostarczano wedug rozdzielnika wszyst-
kim pukom lotniczym, szkolnym i instytucjom
centralnym, celem zapoznania z nimi podlegego
personelu.
Do etatowych organizacji zajmujcych si proble-
matyk bezpieczestwa lotw nalea Referat Bezpie-
czestwa i Higieny Lotw, ktry powsta w roku 1936
w Instytucie Badan Lekarskich Lotnictwa (IBLL).
Instytut ten zajmowa si midzy innymi badaniem
przyczyn wypadkw lotniczych.
Latem 1939 roku w Dowdztwie Lotnictwa utwo-
rzono Samodzielny Referat Bezpieczestwa, ktrego
szefem zosta kpt. obs. Stanisaw Sondej.
Nie brakowao w tym czasie decyzji niezrozumia-
ych i cakowicie bdnych z punktu widzenia pro-
filaktyki, jak na przykad Biura Administracyjnego
II wiceministra ktre wartoci poniesionej przez
pastwo straty (za uszkodzenie lub rozbicie samolotu)
usiowao obciy pilota. By to oczywisty nonsens
dlatego Departament Lotnictwa walczy z tym prowa-
dzc niejednokrotnie tasiemcowe dochodzenie admi-
nistracyjne. Wysun nawet projekt, aby dochodzenia
administracyjne prowadzi tylko wtedy, gdy Komisja
Gwna Wypadkw Lotniczych orzeknie, e przyczy-
n wypadku bya za wola pilota. Projekt ten uzyska
zgod Departamentu Sprawiedliwoci Ministerstwa
Spraw Wojskowych, ale II wiceminister ze wzgldw
zasadniczych nie zgodzi si na takie rozwizanie.
W czasie II wojny wiatowej polskie lotnictwo
wojskowe byo w strukturach organizacyjnych Fran-
cji, Wielkiej Brytanii i innych pastw a tym samym
pod wpywem dziaalnoci ich sub bezpieczestwa
lotw.
W pierwszych latach powojennych nie byo ad-
nych etatowych instytucji zajmujcych si problema-
tyk bezpieczestwa lotw.
Dopiero w roku 1958, wzorem pastw zachod-
nich, w Instytucie Medycyny Lotniczej utworzono
Zakad Studiw Bezpieczestwa Lotw (ZSBL).
Struktura Zakadu przedstawiaa si nastpujco:

ZAKAD STUDIW
BEZPIECZESTWA LOTW
mjr mgr in. pil. Ignacy OLSZEWSKI

PRACOWNIA PRACOWNIA PRACOWNIA

PILOTAOWA INYNIERYJNA MEDYCZNA
156 Mirosaw Grochowski
W zakadzie tym znajdoway si trzy pracownie:
pilotaowa, inynieryjna i medyczna. cznie z kie-
rownikiem pracowao w niej 8 oficerw (pilotw i in-
ynierw). Uzupenienie pracowni medycznej oraz
pozostaych stanowisk pracowni pilotaowej i in-
ynieryjnej nastpio w 1959 roku, gdy ZSBL zosta
wcielony do Dowdztwa Wojsk Lotniczych i Obro-
ny Przeciwlotniczej Obrony Kraju (WL i OPL OK),
zmieniajc jednoczenie nazw na Oddzia Higieny
i Bezpieczestwa Lotw (Oddzia H i BL).
Na wzorach polskich w latach 60-tych powsta-
y wojskowe suby bezpieczestwa lotw w ZSRR
i pozostaych pastwach wczesnego Ukadu War-
szawskiego.
Fakt utworzenia suby bezpieczestwa lotw
w polskim lotnictwie wojskowym nie by przypad-
kowy. Intensywny jego rozwj w czasie i po wojnie
koreaskiej, masowe wprowadzanie na uzbrojenie
samolotw odrzutowych, podobnie jak w lotnictwie
USA, spowodowao znaczny wzrost liczba wypad-
kw w lotnictwie wojskowym. Podczas ich eksploa-
tacji wyoniy si problemy, ktrych rozwizanie nie
miecio si w dotychczasowych ramach organiza-
cyjnych dowdztwa WL i OPL OK. Powoanie do
ycia suby bezpieczestwa lotw wynikao z ko-
niecznoci wykrywania przyczyn powstawania sta-
nw zagroenia w powietrzu oraz opracowywania
odpowiednich programw profilaktycznych, elimi-
nujcych te zagroenia.
Zasadniczymi problemami, ktrych rozwiza-
niem zajmowaa si powoana suba bezpieczestwa
lotw byy:
konstrukcja i technologia produkcji oraz re-
montw statkw powietrznych;
konstrukcja silnikw lotniczych;
oprzyrzdowanie kabiny;
wyposaenie zag;
szkolenie lotnicze;
ratownictwo lotnicze, a szczeglnie wykorzy-
stanie foteli katapultowych;
wprowadzanie poprawek do instrukcji i regu-
laminw lotniczych;
zagadnienia zwizane z medycyn lotnicz,
w tym szczeglnie z okreleniem przydatnoci do
zawodu pilota itp.
Rozwizywanie wikszoci problemw odbywa-
o si w szerokiej wsppracy z innymi instytucja-
mi, a szczeglnie z Instytutem Technicznym Wojsk
Lotniczych i Wojskowym Instytutem Medycyny
Lotniczej. Pracownicy naukowi tych instytutw
prowadzili wiele ekspertyz, byli konsultantami
przy rozwizywaniu problemw specjalistycznych
a take brali czynny udzia w badaniu wypadkw
lotniczych. Ocenia si, e praca tych instytutw bya
nakierowana gwnie na rozwizywanie problemw
bezpieczestwa lotw.
W latach szedziesitych i na pocztku lat sie-
demdziesitych najwiksze zagroenie bezpiecze-
stwa lotw wystpowao na samolotach naddwi-
kowych, w szczeglnie na samolotach MiG-21.
Wydarzyo si wiele katastrof zwizanych z technik
pilotowania, czy nieudanymi prbami opuszczenia
samolotw przy pomocy foteli wyrzucanych.
W roku 1972 utworzono etat Inspektora MON
ds. Bezpieczestwa Lotw. By to picioosobowy ze-
sp, majcy za zadanie badanie wypadkw cikich,
w tym szczeglnie katastrof lotniczych, kontrol jed-
nostek lotniczych pod ktem dziaalnoci na rzecz
bezpieczestwa lotw oraz prowadzenie okresowej
oceny stanu bezpieczestwa lotw w lotnictwie
SZ RP i przedstawianie jej przeoonym.
W 1974 roku, w wyniku zmian organizacyjnych
w lotnictwie Oddzia H i BL przemianowano na
Oddzia BL WL. Rwnolegle etat starszego inspek-
tora bezpieczestwa lotw w Wojskach Obrony Po-
wietrznej Kraju zmieniono na Wydzia Bezpiecze-
stwa Lotw, a na szczeblu Wyszej Oficerskiej Szkoy
Lotniczej, korpusw OPK i zwizkw taktycznych
wprowadzono etaty starszych inspektorw bezpie-
czestwa lotw. Oddzia BL WL wyda w tym okresie
szereg biuletynw z dziedziny pilotowania samolotw
naddwikowych, bezpiecznego prowadzenia rozpo-
znania powietrznego oraz dziaania zaogi w stresie.
Wsplnie z wczeniej wymienionymi instytutami pro-
wadzono badania w wielu dziedzinach, takich jak:
zwikszenie komfortu wykonywania lotw
na samolotach wyposaonych w fotele katapultowe:
badania dotyczyy pozycji ciaa podczas wykonywa-
nia okrelonych zada w powietrzu, zapewniajcej
zmniejszenie wystpujcych obcie i gwarantuj-
cej ewentualne opuszczenie samolotu bez obrae;
usprawnienie procesu nauczania podstawo-
wych przedmiotw wanych z punktu widzenia
bezpieczestwa lotw, takich jak aerodynamika, me-
chanika lotu oraz eksploatacja statkw powietrznych;
okrelenie niezbdnych cech osobowych i pre-
dyspozycji do wykonywania zawodu pilota w okre-
lonym rodzaju lotnictwa;
analiza okolicznoci i przyczyn powstawania
stanw zagroe w powietrzu oraz okrelenie wa-
runkw, w jakich nastpuje przeciwdziaanie pilota
przed powstaniem tych stanw i sposoby ich eli-
minowania. Rozpatrywano zagadnienia zwizane
 Problem bezpieczestwa lotw w lotnictwie polskim. Rola Inspektoratu MON ds. BL w zapobieganiu
z popenianiem przez pilotw bdw w pilotowaniu
i eksploatacji statkw powietrznych.
Oprcz realizowanych prac badawczych prowa-
dzono szerok wymian informacji i dowiadcze
o wydarzeniach lotniczych, zaistniaych we wszyst-
kich rodzajach lotnictwa wojskowego.
W roku 1975 Oddzia BL WL przemianowano
na Szefostwo Bezpieczestwa Lotw Wojsk Lot-
niczych. W jednostkach lotniczych problematyk
bezpieczestwa lotw zajmowa si Zesp Bezpie-
czestwa Lotw (nieetatowy), ktremu przewodni-
czy zastpca dowdcy puku (samodzielnej eskadry)
ds. liniowych. W roku 1987 wprowadzono najpierw
nieetatowych, a dwa lata pniej etatowych starszych
inspektorw bezpieczestwa lotw na szczeblu jed-
nostek lotniczych.
Od 29.06.1976 r. zarzdzeniem Ministra Obrony
Narodowej nr 33 w sprawie bada wypadkw lotni-
czych w Siach Zbrojnych PRL badaniem wypadkw
lotniczych, w zalenoci od jego rodzaju, zajmuj si
komisje:
KBWL MON (katastrofy i awarie na styku
RSZ);
KBWL RSZ (awarie i wypadki lejsze);
KBWL ZO i ZT (przesanki szczeglnego ro-
dzaju).
Od szczebla RSZ takie rozwizanie, w wyniku
podlegoci poszczeglnych komisji pod swojego
dowdc, czsto nie gwarantowao obiektywizmu
bada, szczeglnie wtedy gdy ich rezultaty wykazy-
way przyczyny zalene od personelu, czy bdy w or-
ganizacji lotw i obniay le interpretowan wtedy
statystyk zdarze lotniczych. Wypaczanie faktycz-
nej przyczyny zdarzenia uniemoliwiao opracowy-
wanie rzetelnych zalece profilaktycznych.
Pewne zachwianie struktur BL spowodoway
zmiany w 2000 roku, kiedy rozformowano puki lot-
nicze i utworzono w ich miejsce bazy i eskadry lotni-
cze. Kada z nich w wyniku rnej podlegoci, cho
w zaoeniu jasno podzielonych zada, w praktyce
z trudnoci organizowaa i zabezpieczaa szkolenie
lotnicze. Nie zostao to bez wpywu na funkcjonowa-
nie struktur BL. Funkcja nieetatowego inspektora BL
w bazie lotniczej w poczeniu z obnionym do rangi
kapitana inspektorem BL w eskadrze tworzyy nowe
trudnoci w organizacji ich pracy. Zespoy bezpie-
czestwa lotw musiay by organizowane na bazie
dwch rnie podlegych jednostek, co w praktyce
ograniczao moliwoci sprawnego ich dziaania na
rzecz bezpieczestwa lotw.
157
Dlatego ogromne moliwoci przed sub BL,
tak w zakresie badania zdarze lotniczych jak i jej
struktur na poziomie Ministra Obrony Narodowej,
otworzya ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. Prawo Lot-
nicze (Dz. U. nr 130, poz. 1112 z dnia 16 sierpnia
2002 r.) ktra ustalia, e badanie zdarze lotniczych
od powanego incydentu w gr prowadzi Komisja
Badania Wypadkw Lotniczych Lotnictwa Pastwo-
wego (KBWL LP).
Art. 140. 1. Badanie wypadkw i powanych
incydentw lotniczych w lotnictwie pastwowym
prowadzi Komisja Badania Wypadkw Lotniczych
Lotnictwa Pastwowego powoywana przez Mini-
stra Obrony Narodowej w porozumieniu z ministrem
waciwym do spraw wewntrznych. Inne incydenty
lotnicze, o ile ta Komisja nie zdecyduje o podjciu ich
badania, podlegaj badaniu przez uytkownika stat-
ku powietrznego pod nadzorem tej Komisji.
4. Minister Obrony Narodowej w porozumieniu
z ministrem waciwym do spraw wewntrznych
okreli, w drodze rozporzdzenia, organizacj oraz
szczegowe zasady funkcjonowania Komisji Badania
Wypadkw Lotniczych Lotnictwa Pastwowego,
Aby sprosta wymogom ustawy Prawo Lotnicze,
naleao dokona zasadniczych zmian, ktre doty-
czyy:
1. Sposobu powoywania i funkcjonowania
KBWL LP.
2. Struktury Inspektora MON ds. BL.
3. Nowego podziau zdarze lotniczych.
4. Opracowania nowej Instrukcji Bezpieczestwa
Lotw Lotnictwa Si Zbrojnych RP.
17 maja 2004 r. Szef Sztabu Generalnego WP
rozkazem Nr Z-174/Org./P1 dokona z dniem 1 lip-
ca 2004 r. przeformowania 5-cio etatowej jednostki
organizacyjnej Inspektor Ministerstwa Obrony Na-
rodowej do spraw Bezpieczestwa Lotw na Inspek-
torat Ministerstwa Obrony Narodowej do spraw Bez-
pieczestwa Lotw, z rozbudowaniem jego struktur
do 18 etatw.
W myl zapisw Art. 140 1. ust. 4 ustawy Pra-
wo Lotnicze Minister Obrony Narodowej wyda 26
maja 2004 r. rozporzdzenie (Dz. U. Nr 138, poz. 1464
z dnia 17 czerwca 2004 r.), ktre unormowao orga-
nizacj oraz zasady funkcjonowania KBWL LP:
1. Rozporzdzenie okrela organizacj i szcze-
gowe zasady funkcjonowania Komisji Badania Wy-
padkw Lotniczych Lotnictwa Pastwowego, zwanej
158 Mirosaw Grochowski

MON
Inspektorat MON ds. Bezpieczestwa Lotw

DOWDZTWO DOWDZTWO DOWDZTWO

SI POWIETRZNYCH WOJSK LDOWYCH MARYNARKI WOJENNEJ
Oddzia Bezpieczestwa Lotw Wydzia Bezpieczestwa Lotw Starszy Inspektor Bezpieczestwa Lotw

Brygady LT Brygada Kaw. Pow. Brygada LMW

St. inspektor BL St. inspektor BL St. inspektor BL

Wysza Szkoa Puki migowcw Eskadry Lotnicze

Oficerska Si Pow. Sekcja BL Sekcja BL
St. inspektor BL
Dywizjony Lotnicze Bazy Lotnicze
Sekcja BL Nieetatowy Insp. BL
Puk Lotniczy
Sekcja BL

Eskadry Lotnicze
Sekcja BL

Bazy Lotnicze
Nieetatowy Insp. BL

dalej Komisj, liczb jej czonkw, ich kwalifikacje
oraz tryb powoywania i odwoywania, jak rwnie
szczegowe zasady wynagradzania ekspertw powo-
ywanych do zbadania zdarzenia lotniczego.
W celu dostosowania zasad dziaania suby bez-
pieczestwa lotw w lotnictwie SZ RP do przepisw
normujcych wykonywanie lotw i organizacj szko-
lenia lotniczego, Minister Obrony Narodowej decyzj
Nr 336/MON z dnia 2 listopada 2004 r. wprowadzi
do uytku Instrukcj bezpieczestwa lotw lotni-
ctwa Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
Kolejna zmiana w strukturze BL jednostek lotni-
czych polegaa na podporzdkowaniu inspektorom
BL personelu OKL i stworzeniu sekcji BL. Obecnie
struktura BL przedstawia si jak na schemacie po-
wyej.
Z pocztkiem kwietnia 2008 roku uruchomio-
no program pilotaowy przeformowania struktury
31 BLot. oraz 3 i 6 eskadry lotniczej w jedn jednostk
organizacyjn 31 Baz Lotnictwa Taktycznego. Jest
to kluczowa zmiana struktur Si Powietrznych ponie-
wa podporzdkowanie eskadr lotniczych dowdcy
bazy, umoliwia sprawne zarzdzanie wszystkimi
elementami wpywajcymi na proces szkolenia lot-
niczego. W nowej strukturze zaproponowano take
rozbudow suby bezpieczestwa lotw, co powinno
znaczco wpyn na popraw jej funkcjonowania.
Nowo powstaa sekcja rozszerzona do 11 etatw oraz
starszy inspektor podlegy bezporednio dowdcy
bazy to potencja, ktry znaczco usprawnia prac
suby BL. Nigdy wczeniej struktura BL na szczeblu
jednostki lotniczej nie bya tak znaczco rozbudo-
wana. To bardzo dobrze prognozuje moliwociom
zrealizowania wszystkich nowych wyzwa stojcych
przed t sub.
Now struktur suby BL w 31 BLT ukazano na
schemacie na ssiedniej stronie.
Jest to struktura, ktra umoliwia szybsz iden-
tyfi kacj zagroe bezpieczestwa lotw, lepsze
moliwoci wdraania zalecanej profilaktyki co po-
winno pozytywnie wpyn na skuteczno dziaa
suby BL.
III. Podsumowanie
Jak wykazuj dane statystyczne ju w pierwszych
kilkunastu latach dziaalnoci suby stan bezpie-
czestwa lotw w polskim lotnictwie wojskowym
znacznie si poprawi. Prawie dwukrotnie wzrs na-
lot na jeden wypadek lotniczy i zmniejszya si liczba
wypadkw spowodowanych czynnikiem ludzkim.
Rozwj lotnictwa i zwizany z tym wzrost zagro-
e bezpieczestwa lotw niewtpliwie ksztatoway
rozwj suby BL, ktrej dziaalno jednoznacznie
wpyna na podniesienie poziomu bezpieczestwa
lotw i zmniejszenie liczby wypadkw lotniczych.
Ocalenie wielu istnie ludzkich oraz olbrzymie
 Problem bezpieczestwa lotw w lotnictwie polskim. Rola Inspektoratu MON ds. BL w zapobieganiu
starszy inspektor BL BLT
SEKCJA
oficer sekcji
kapitan
podoficer analityk danych
chory
starszy technik
st. sierant sztabowy
starszy technik
st. sierant sztabowy
referent
pracownik wojska
Nowa struktura suby BL w 31 BLT
oszczdnoci materialne w peni uzasadniaj po-
wstanie organizacji zajmujcych si bezpiecze-
stwem lotw. Nieodzownym warunkiem ich dobre-
go funkcjonowania jest dostosowywanie zakresu ich
dziaalnoci do aktualnych potrzeb.
Due znaczenie w ocenie stanu bezpieczestwa
lotw w lotnictwie si zbrojnych, ma rwnie czyn-
nik psychologiczny. Wypadki lotnicze s wydarze-
niami bardzo spektakularnymi, a ostatnio szeroko
naganianymi w mediach i dugo dyskutowanymi
w spoeczestwie. Wypadek lotniczy stanowi nie
tylko zagroenie dla zaogi i statku powietrznego,
ale rwnie dla osb postronnych i ich mienia oraz
rodowiska naturalnego
Wyposaenie wspczesnych samolotw w coraz
skuteczniejsze rodki raenia, posiadanie na poka-
dzie duych iloci paliwa, a niekiedy rwnie rod-
kw silnie toksycznych spowodowao, e kady wy-
padek wojskowego statku powietrznego moe by
zagroeniem dla rodowiska naturalnego. Samolot
F-16 do napdu zapasowego rda energii wykorzy-
stuje wysokoenergetyczne i bardzo silnie toksyczne
paliwo o nazwie hydrazyna. Pierwszym zadaniem
grupy ratownictwa lotniczego na miejscu wypadku
jest neutralizacja tego rodka.
Poziom bezpieczestwa lotw ulega systematycz-
nej poprawie o czym wiadcz wskaniki bezpie-
czestwa lotw. Dzieje si tak dziki budowie coraz
159
ppk
Szef sekcji
inspektor BL
major
podoficer analityk danych
chory
podoficer specjalista
m. chory
starszy technik
st. sierant sztabowy
starszy referent
pracownik wojska
referent
pracownik wojska
doskonalszych i bardziej niezawodnych statkw po-
wietrznych, ale rwnie budowie systemw majcych
na celu wspomaganie dziaania lotnictwa.
Pogldy na bezpieczestwo lotw na przestrze-
ni wielu lat ksztatoway si tak, jak rozwijao si
lotnictwo. Wedug najnowszych pogldw, poziom
bezpieczestwa lotw zaley od caego systemu wza-
jemnych zalenoci, zachodzcych midzy maszyn-
-statkiem powietrznym, czowiekiem-operatorem
wykorzystujcym ten statek, systemami zabezpiecza-
jcymi i ubezpieczajcymi dziaania lotnictwa oraz
rodowiskiem i stopniem trudnoci realizowanych
zada. Na wszystkie te elementy ma rwnie wpyw
szeroko pojte zarzdzanie lotnictwem. Powysze
elementy naley rozpatrywa w ujciu systemowym
jako szereg wzajemnie oddziaywujcych na siebie
czynnikw.
Towarzyszce dziaalnoci lotniczej wypadki,
z czasem przyczyniy si do utworzenia wyspecjali-
zowanych organizacji zajmujcych si problematy-
k bezpieczestwa lotw. Powstanie tych organizacji
i sub, oraz rozwj ich struktur, miao i ma zdecy-
dowany wpyw na popraw poziomu bezpieczestwa
lotw w lotnictwie wojskowym.
Obecna struktura Inspektoratu MON ds. BL
pozwala na sprawne organizowanie i profesjonal-
ne prowadzenie kilku bada zdarze lotniczych
160 Mirosaw Grochowski

20

LICZBA WYPADKW CIKICH W POSZCZEGLNYCH LATACH

72 73 74 75 76 77 7 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 9 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 0 03 04 05 06 07
8 0 2
9 6 4 7 8 8 9 4 4 12 7 7 5 6 8 6 5 3 4 1 2 0 2 3 2 3 3 0 1 3 0 1 1 1 1 0
14,77

15 10 7 4 17 12 9 7 8 11 8 13 5 8 10 9 8 7 7 9 9 3 3 3 4 7 3 1 4 1 3 1 2 1 1 2 0
19 13 8 24 20 17 16 12 15 20 20 12 13 16 17 14 12 10 13 10 5 3 5 7 9 6 4 4 2 6 1 3 2 2 3 0
12,76

12,52
12,6

12,24
11,26
11,19

10,97
10,92
10,58
10,59

10,54
10,9
12,21

10,4
9,98
9,72

9,68
9,45
9,36

9,25
10
10,39
10,31

8,73

8,63
8,64

8,49
8,38

8,23
9,68

9,69

8,06
7,86

7,88
9,62
9,15
9,22

7,26
8,81

8,81
8,75
8,6

6,73
8,15

6,43
7,95

5,91
5,86
7,48
7,37

5,61
7,21

5,54
7,24
7,03

5,24
7,02

6,7
6,63

6,12
5,85
5

4,03
5,55
5,04

5,15

4,53
Wskanik WWc

4,2

4,08
3,41
rednia za ostatnie 5 lat

3,0

2,05
11
0,0
0
1972

1973

1974

1975

1976

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007
Przebieg wskanikw wypadkw lotniczych (cikich) WWc w latach 19722007 zaistniaych w lotnictwie Si Zbroj-
nych RP

PION OCHRONY INFORMAC.

NIEJAWNYCH
SZEF
pk instr. pilot
2008 15 OFICERW
2 PODOFIC.
SZEF Z-CA SZEFA
RZECZNIK PRAS. pk inynier pok.
13 PRAC. WOJ.
pracownik wojska
pracownik woj. 30 ETATW
SPECIALISTA
SPECIALISTA pracownik woj.
pracownik woj.

KIEROWNIK KANC.
pracownik woj.
PION TECHNICZNY
PION STATYSTYK
I ANALIZ
SZEF
PION LOTNICZY pk inynier pok.
SZEF
pk instr. pilot
SZEF GRUPA KONTROLI SP
pk instr. pilot
SZEF ST.SPECJALISTA
ppk inynier
ST.SPECJALISTA ppk inynier pok.
ST.SPECjALISTA
ppk - instr. pilot ppk inynier pok.
SPECIALISTA
mjr inynier
ST.SPECJALISTA SPECIALISTA
ST.SPECJALISTA ppk inynier pracownik woj.
ppk nawigator TECH.KIEROWCA
chor./st.sier.
SPECIALISTA
SPECIALISTA maj inynier pok.
maj instr. pilot
ST.SPECJALISTA TECHNIK
SPECIALISTA pracownik woj. pracownik woj.
SPECIALISTA pracownik woj.
pracownik woj.
SPECIALISTA
pracownik woj.
 Problem bezpieczestwa lotw w lotnictwie polskim. Rola Inspektoratu MON ds. BL w zapobieganiu 161

jednoczenie, prowadzenie kontroli problemowych systematycznego utrzymywania wysokiego poziomu

bezpieczestwa lotw w jednostkach, nadzr wdra-
anej profilaktyki, angaowanie si w dziaania na
paszczynie midzynarodowej, a take prac kon-
cepcyjn nad trendami rozwoju suby BL. To duy
komfort, ale te ogrom nowych zada. Rocznie
KBWL LP prowadzi okoo 40-tu bada, ale dziki
temu jest bliej problemw bezpieczestwa lotw
i niemal na bieco moe ocenia stopie realizacji
oraz skuteczno wdraanych zalecanych dziaa
profilaktycznych.
Trendy wiatowe, w zakresie dziaalnoci profi-
laktycznej, wysuwaj na pierwsze miejsce koniczno
wiadomoci istnienia zagroe bezpieczestwa lo-
tw. Na drugie potrzeb udoskonalania systemw
zbierania informacji o zdarzeniach lotniczych tak
biecych jak i zaistniaych w przeszoci, ale take
profesjonalnego ich opracowywania, przechowywa-
nia i szerokiego wykorzystywania w dziaaniach pro-
filaktycznych. Wymusza to oczywicie potrzeb pro-
fesjonalnego badania wszystkich zdarze lotniczych
oraz rzetelnego okrelania przyczyn ich zaistnienia,
a take celnie kierowanych zalece profilaktycznych.
Czego sobie, oraz caej subie bezpieczestwa lotw
ycz.

Bibliografia
Klich E.: Bezpieczestwo lotw. Wypadki, przyczyny, profilaktyka, WISA, Puawy 1998

Przypisy
1
Materiay na kolokwium Niezawodno i bezpieczestwo ITWL Kiekrz 1986, s. 7.

kmdr rez. dr Waldemar Wjcik
Wysza Szkoa Oficerska Si Powietrznych
STAN RDE ARCHIWALNYCH
DO STUDIW NAD DZIEJAMI LOTNICTWA WOJSKOWEGO
II RZECZYPOSPOLITEJ
W ZASOBIE CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO
Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesa-
wa Waligry w Warszawie (CAW) jest najwikszym
w kraju specjalistycznym archiwum gromadzcym
akta proweniencji wojskowej, sigajce pocztkw
dziaalnoci niepodlegociowej na terenach zabo-
rw. Wrd kilkuset opracowanych zespow doty-
czcych organizacji niepodlegociowych, formacji
wojskowych i instytucji zwizanych z wojskiem,
zgromadzono nieliczne archiwalia tworzcych si
jednostek lotnictwa powstajcego Wojska Polskiego.
Materiay te stanowi jedyn, niezwykle cenn baz
rdow dla rodowiska historykw lotnictwa woj-
skowego, prowadzonych prac naukowo-badawczych
oraz licznych publikacji.
Obok dokumentacji wytworzonej na wszystkich
szczeblach instytucji, formacji i oddziaw lotniczych
CAW, zgromadzio i dysponuje prawie kompletn
kolekcj rozkazw najwyszych wadz wojskowych,
dowdztw okrgw korpusw, dowdztw rodzajw
wojsk, instytutw i samodzielnych jednostek.
Ponadto, cennym uzupenieniem zasobu doty-
czcym lotnictwa s bogate zbiory kartograficzne,
instrukcji, regulaminw, wydawnictw fachowych,
relacji oraz fotografii.
Zainteresowani dziejami lotnictwa badacze i pa-
sjonaci nie zawsze jednak potrafi odnale i w peni
wykorzysta dostpne materiay. Powodem takiego
stanu rzeczy jest niewtpliwie rozproszenie archiwa-
liw lotnictwa wojskowego, nieznajomoci metodyki
pracy archiwalnej1 oraz maa znajomo struktury
organizacyjnej Wojska Polskiego okresu 1918-1939.
Jedn z przyczyn rozproszenia akt bya struktura
systemu dowodzenia siami zbrojnymi w okresie mi-
dzywojennym, tj. brak cisego rozgraniczenia kom-
petencji midzy Ministerstwem Spraw Wojskowych
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
(MSWojsk) a Sztabem Generalnym (Gwnym), p-
niej take Generalnym Inspektoratem Si Zbroj-
nych (GISZ). Poniewa instytucje te obejmoway
swoim zasigiem wszystkie rodzaje wojsk, zatem
dokumenty dotyczce lotnictwa mona odnale
w wielu zespoach, ktre wytworzyy kancelarie
podlegych im komrek organizacyjnych.
W zwizku z tymi spostrzeeniami i uwagami
rodzi si pytanie, czy w oparciu o istniejce mo-
liwoci badawcze mona uzupeni stan wiedzy na
temat lotnictwa wojskowego II RP. Odpowied jest
jednoznacznie pozytywna, gdy dysponujemy caym
szeregiem rnorodnych rde, ktre na dodatek
do tej pory nie zawsze byy w dostatecznym stopniu
wykorzystywane przez badaczy zajmujcych si t
problematyk.
Wrd nich w badaniach nad szeroko pojt hi-
stori polskiego lotnictwa wojskowego mog by
wykorzystane dokumenty rozproszone po wielu ze-
spoach, takich jak np.:
Armia gen. Hallera 1917-1919, sygn. I.123.1.,
1312 j.a.
GISZ, sygn. I.302.1., 2688 j.a.
Sztab Gwny (Generalny), sygn. I.302.1., 2858
j.a.
Gabinet MSWojsk Sygn. I.300.1., 1324 j.a.
Nie mona zapomina, e pewne drobne, cho
nieraz niezwykle istotne informacje, znale mona
praktycznie w kadym innym niewymienionym po-
wyej zespole archiwalnym. Pomimo dziejowych pe-
rypetii oraz zniszcze i strat archiwaliw wojskowych
w czasie II wojny wiatowej s one bogate i rnorodne,
chocia stan zachowanych zespow jest najczciej
niepeny.
164 Waldemar Wjcik
Najwikszym udostpnianym w zasobie archi-
walnym CAW, zespoem obejmujcym caociowo
tematyk lotnicz jest zesp Dowdztwo Lotnictwa
Ministerstwa Spraw Wojskowych 1919-1939. Obejmuje
on akta wytworzone przez Sekcj eglugi Napowietrz-
nej MSWojsk w 1918 roku, kolejne reorganizacje
Departamentu IV Lotnictwa (1926-1929) i Departa-
mentu Aeronautyki, ktry w okresie 1936-1939 nosi
nazw Dowdztwa Lotnictwa.
W grudniu 1918 roku zorganizowana zostaa
w Ministerstwie Spraw Wojskowych (MSWojsk)
pierwsza instytucja zajmujca si sprawami lotnictwa
wojskowego. Bya to Sekcja eglugi Napowietrznej,
ktra wchodzia w skad Departamentu III Technicz-
nego MSWojsk.
W dniu 17 kwietnia 1919 roku sekcj wydzielono
z Departamentu III Technicznego, tworzc samo-
dzieln Sekcj eglugi Napowietrznej z wydziaami:
zaopatrywania i naukowo-technicznym oraz komisj
odbiorcz i kancelari 2.
24 maja 1919 roku Sekcja eglugi Napowietrznej
(SN) zostaa podporzdkowana pierwszemu wice-
ministrowi, a 24 grudnia 1919 roku ustalono jej etat
tymczasowy3.
Po reorganizacji Sekcji eglugi Napowietrznej
w dniu 1 marca 1920 roku powsta Departament III
eglugi Powietrznej, ktry przej sprawy tej sekcji
oraz Inspektoratu Wojsk Lotniczych. W skad nowo
utworzonego Departamentu weszy sekcje: organiza-
cyjna, zaopatrzenia i aeronautyki oraz kancelaria.
Dnia 22 sierpnia 1921 roku zmieniono nazw De-
partamentu III eglugi Powietrznej na Departament
IV eglugi Powietrznej; natomiast struktura organi-
zacyjna i skad etatowy pozosta niezmieniony4.
Od dnia 28 czerwca 1926 roku Departament IV
eglugi Powietrznej wystpowa pod nazw De-
partamentu IV Lotnictwa i podporzdkowany by
II wiceministrowi.
Po reorganizacji w dniu 14 grudnia 1928 roku
skad Departamentu Lotnictwa przedstawia si
nastpujco5: szef departamentu, wydziay ogl-
ny i techniczny, samodzielne referaty balonowy
i rachunkowo-budetowy.
W dniu 29 kwietnia 1929 roku nastpia zmiana
nazwy na Departament Aeronautyki6. W styczniu
nastpnego roku jego skad uzupeniono o Samo-
dzielny Referat Personalny.
1 sierpnia 1936 roku Departament Aeronauty-
ki zmieni nazw na Dowdztwo Lotnictwa, ktr
zachowa do roku 1938. Na podstawie zachowanych
dokumentw ustalono, e w kwietniu 1938 roku
skad organizacyjny Dowdztwa Lotnictwa stano-
wiy wydziay: organizacyjny, studiw, wyszkolenia,
balonw, personalny, techniczny, administracyjno-
-budetowy, oraz samodzielne referaty zasobw,
oglny i bezpieczestwa.
Zesp akt Dowdztwa Lotnictwa MSWojsk po
opracowaniu, zosta podzielony na 10 grup tema-
tycznych. Zesp zawiera 196 jednostek archiwal-
nych. Akta pochodz z okresu 1918-1939, przy czym
najliczniej reprezentowane s lata 1918-1930; stosun-
kowo najmniej materiaw archiwalnych zachowao
si z lat 1932-1937. W najpeniejszej formie wystpu-
j akta dotyczce wyposaenia sprztu i materiau
lotniczego. Stanowi one blisko trzeci cz caego
zasobu aktowego (71 jednostek archiwalnych).
Drug, pod wzgldem iloci zachowanego ma-
teriau, jest grupa akt szkoleniowych (30 jednostek
archiwalnych), trzeci za grup (25 jednostek archi-
walnych) stanowi sprawy organizacyjne.
Grupa I to akta o charakterze oglnopastwo-
wym, przedstawiajce sprawy lotnictwa, gwnie
zwizane z wynalazkami, normalizacj, importem,
eksportem, cem, a take traktujce ten temat wy-
cinki z prasy krajowej i zagranicznej. Z ciekawszych
artykuw naley wymieni streszczenie jedne-
go z nich, zamieszczonego w czasopimie Wiest-
nik Wozdusznogo Flota z 1924 roku, omawiajcy
problemy wyszkolenia pilotw polskich w latach
1918-1920 oraz istniejce wwczas szkoy lotnicze
i ich organizacj (t. 3).
Grupa II obejmuje akta dotyczce organizacji
lotnictwa w Polsce i lotnictwa wojsk obcych. Za-
gadnienia te ilustrowane s przez wycigi i odpisy
raportw, a take meldunki attachatw wojskowych
przy poselstwach polskich w Rzymie, Pradze, Bel-
gradzie, Moskwie w sprawie informacji o lotni-
ctwie cywilnym w poszczeglnych pastwach (t. 12).
Znajdujemy tu materiay dotyczce szkolenia rezerw
lotniczych we Francji, Rumunii i Czechosowacji.
Z waniejszych materiaw, obrazujcych orga-
nizacj lotnictwa wojsk obcych, zachowao si m.in.
studium si powietrznych Niemiec i ZSRR, omawia-
jce takie zagadnienia jak: organizacj wadz naczel-
nych si powietrznych, wyposaenie wojsk ldowych
w jednostki si powietrznych, oglne zasady uycia
i zadania (t. 14, 15). Do grupy tej wczono rozkazy
dzienne, wewntrzne i techniczne, przepisy subowe,
skady osobowe rodzajw broni oraz etaty. Zachoway
si rwnie rozkazy dotyczce organizacji lotnictwa
wojskowego, spraw technicznych, szkoleniowych,
budetowych i statystycznych. Rozkazy technicz-
ne zawieraj wytyczne na rok budetowy 1928/29
 Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej w zasobie
regulujce wewntrzn gospodark w jednostkach
administracyjnych lotnictwa. W tych przekazach
rdowych poruszane byy zagadnienia gospodar-
ki i organizacji warsztatw lotniczych, ksigowania
i ewidencji w warsztatach i magazynach parkw
lotniczych, okrelania norm zuycia samolotw
i silnikw (t. 26). Cennymi materiaami s te spra-
wozdania z inspekcji pukw lotniczych. Czynnoci
tej dokonywano w celu kontroli stanu technicznego
jednostek (patowce, silniki, przyrzdy pokadowe,
uzbrojenie, owietlenie, czno, spadochrony i sa-
mochody). W zespole zachowaa si lista imienna
5 Puku Lotniczego. Warto poznawcz maj projek-
ty organizacyjne pukw lotniczych (m.in. zachowa
si schemat organizacji oglnej puku i wyszkolenia
oficerw). O propozycjach zmian organizacyjnych
informuj opracowania szefa Departamentu IV e-
glugi Powietrznej (t. 18). Wrd omawianych archi-
waliw wan pozycj zajmuj umieszczone na kocu
tej grupy problemowej rozkazy szefa departamentu,
dotyczce gwnie wewntrznych spraw organizacyj-
nych i personalnych (t. 29).
Grupa III gromadzi akta o charakterze szkolenio-
wym: instrukcje, plany, programy szk wojskowych,
studiw, praktyk i stay studenckich. Ponadto znala-
zy si tutaj materiay dotyczce wicze oddziaw,
przysposobienia wojskowego przedpoborowego, wy-
chowania fizycznego, sportu i studiw historyczno-
-wojskowych oraz regulaminy i instrukcje tech-
niczne. Materiay dotyczce wyszkolenia personelu
lotniczego i wojsk lotniczych obejmuj program
doskonalenia i wytyczne na okres letni 1927-1928
z uwzgldnieniem metod i organizacji wicze jed-
nostek lotniczych. Wskaza naley na instrukcje
i program szkolenia w pilotau szeregowych kon-
tyngentu lotnictwa, szeregowych oraz oficerw za-
wodowych i rezerwy. Zachoway si take programy
miesicznych kursw dla podoficerw-instruktorw
strzelcw patowcowych (t. 35). W aktach z roku
1927 znajduj si te projekty planu pokojowego
szkolenia podoficerw zawodowych i niezawodo-
wych lotnictwa oraz wojsk balonowych. Materia ten
uzupeniaj sprawozdania z wicze letnich poszcze-
glnych pukw lotniczych (t. 33-37). W omawianej
grupie umieszczono rwnie akta, przedstawiajce
organizacj niektrych rodzajw wojsk oraz szk
lotniczych (t. 37, 39). Do cenniejszych naley niewt-
pliwie zaliczy tymczasow instrukcj organizacyjn
Centralnej Szkoy Podoficerw Pilotw Lotnictwa.
W dokumencie tym omwiono zaoenia progra-
mowe szkoy, zwierzchnictwo i kontrol oraz plan
szkolenia praktycznego obejmujcy szkolenie wstp-
165
ne, nauk pilotau, doskonalenie w lataniu, szkole-
nie na samolotach przejciowych i liniowych oraz
szkolenie bojowe. Zachoway si rwnie sprawozda-
nia z inspekcji Szkoy Mechanikw Lotniczych we
Lwowie i Cywilnej Szkoy Mechanikw Lotniczych
przy Pastwowej Szkole Przemysowej w Bydgoszczy.
W sprawozdaniach omwione s problemy organi-
zacji, kompetencji i wyszkolenia. Liczne materiay
ilustruj dziaalno aeroklubw akademickich
(t. 49). W dwch teczkach akt znalazy si projek-
ty poszczeglnych czci Regulaminu Lotnictwa
oraz instrukcje o zaopatrzeniu jednostek lotnictwa
w polu (t. 60, 61). W archiwaliach tej grupy znajduje
odzwierciedlenie problem ksztacenia oficerw lotni-
ctwa za granic oraz prby przejcia przez lotnictwo
polskie francuskiego systemu szkolenia. Zagadnie-
nia te ujmuj zachowane raporty i sprawozdania
oficerw, wysanych na sta do Francji i Czechoso-
wacji.
Grupa IV, w ktrej zgromadzone zostay arkusze
personalne oficerw, pracownikw cywilnych za-
trudnionych w Sekcji eglugi Napowietrznej, sprawy
personalne podoficerw zawodowych, szeregowych
rezerwy oraz personelu cywilnego.
Grupa V to zbir materiaw odnoszcych si do
gospodarki budetowej w Dowdztwie Lotnictwa.
Znajduj si tu: preliminarze budetowe i plany ich
realizacji, wykazy wydatkw na artykuy i materiay
techniczne, wykazy kwot wyasygnowanych na szkol-
nictwo lotnicze, rozdzielniki kredytw dla poszcze-
glnych pukw lotniczych, zapotrzebowania walut
obcych, rozporzdzenia o zabezpieczeniu personelu
lotniczego i czonkw ich rodzin (t. 76, 77, 85).
Grupa VI zawiera dokumenty normatywne
i przepisy dotyczce gospodarki materiaowej w od-
dziaach lotnictwa. Skadaj si one z dwch czci,
pierwsza omawia postanowienia oglne (zasady or-
ganizacyjne, nadzr, dokumenty rachunkowe, braki,
nadwyki, zdobycz wojenna, wiadczenia), a druga
gospodark pienin. W aktach tej grupy znajdu-
j te odbicie sprawy dotyczce wyywienia ludzi,
mundurowania i ekwipunku lotniczego. Ponadto s
akta dotyczce ochrony przeciwpoarowej, gospo-
darki materiaami pdnymi i osprztem kwaterun-
kowym.
Grupa VII obejmuje materiay informujce
o sprawach zwizanych z wyposaeniem technicz-
nym (bojowym). S to raporty o stanie broni i amu-
nicji w jednostkach i szkoach lotniczych, warunki
techniczne dla sprztu uzbrojenia i protokoy z prb,
wykazy przydziau i kasacji sprztu uzbrojenia, za-
potrzebowania na zakup i naprawy, tabele nalenoci
166 Waldemar Wjcik
materiau artyleryjskiego, akta dotyczce amunicji
maokalibrowej i specjalnej oraz meldunki o jej
stanie w jednostkach lotniczych, korespondencja
w sprawie rakiet, rakietnic i rodkw dymotwr-
czych. Inne materiay dotycz sprztu samochodo-
wego i cznoci, znajdujcego swoje zastosowanie
w lotnictwie.
Grupa VIII to materiay rdowe cile zwi- mochodowe i Lotnicze na dostaw 5.300 motorw
zane z problematyk lotnictwa. Na czoo wysuwaj
si materiay dotyczce zagadnie: pilotw, pilotau, cyjn Samolot na dostaw 25 szt. samolotw typu
aeronautyki i sprztu lotniczego.
Sprawy pilotau reprezentowane s w kilku ro-
dzajach akt. Znajdujemy tu raporty meteorologiczne,
wykazy lotw bojowych, listy strat i opisy wypadkw
w lotnictwie, rozporzdzenia dotyczce dodatkw
i premii lotniczych oraz listy personelu uprawnio-
nego do ich pobierania. Wrd akt traktujcych
o sprawach oglnych aeronautyki znajduj si: regu-
laminy obowizujce na poszczeglnych lotniskach,
przepisy startowe, sprawozdania z lustracji lotnisk
zawierajce dane co do warunkw lokalowych i wy-
posaenia oraz korespondencja w sprawie rozbudo-
wy, remontw i konserwacji lotnisk. Zachowaa si
rwnie korespondencja w sprawie rozpoczcia prac
wstpnych przy urzdzaniu terenu nowego lotniska
Okcie w Warszawie na (t. 117). W sprawozdaniu
z midzynarodowej wystawy lotniczej w Londynie
omwione zostay szczegowo eksponaty wystawio-
ne przez Angli (silniki, samoloty myliwskie, linio-
we, wodnopatowce, niszczycielskie, transportowe,
sportowe) oraz eksponaty francuskie, niemieckie,
woskie, szwedzkie i czeskie (t. 120).
Naley wskaza na akta dotyczce rajdw lotni-
czych, lotw prbnych, popisw i zawodw lotni-
czych. S to gwnie: program zawodw lotniczych
organizowanych z okazji lotu Maej Ententy i odso-
nicia pomnika lotnikw we wrzeniu 1930 roku,
wycinki z pism zagranicznych (niemieckich, francu-
skich i woskich) dotyczce lotu majorw: Ludwika
Idzikowskiego i Kazimierza Kubali przez Ocean At-
lantycki (t. 123), zarzdzenie dotyczce wyznaczenia
delegacji na wito lotnicze w Vincennes we Francji
(t. 122). Zachowane materiay dotycz rwnie lot-
nictwa cywilnego w Polsce, w tym stanu urzdze
staych na lotniskach. Wystpuj rwnie zestawie-
nia liczbowe, charakterystyki samolotw i sportu
lotniczego oraz wykazy aeroklubw.
Zachoway si take dane odnonie wykorzysta-
nia lotnictwa cywilnego na wypadek wojny, akta do
poznania dziaalnoci Ligi Obrony Powietrznej Pa-
stwa i Towarzystwa Lotniczego oraz wskazwki do
obrony przeciwlotniczej oddziaw piechoty.
Akta dotyczce materiau i sprztu lotniczego
s reprezentowane w zespole najpeniej. Zachoway
si oferty handlowe firm krajowych i zagranicznych,
umowy na dostaw sprztu i materiau lotniczego.
Wrd ciekawszych mona wymieni m.in. teksty
umw Departamentu IV eglugi Powietrznej ze
Spk Akcyjn Francusko-Polskie Zakady Sa-
awiacyjnych i 100 samolotw (t. 128); ze Spk Ak-
Hanriot, 10 szt. patowcw typu H.D. 14 oraz samo-
lotw sanitarnych (t. 129). Dodatkowe umowy prze-
widyway dostaw kompletw czci zapasowych do
patowcw Potez 15, Potez 25, Potez 27 oraz remonty
tych samolotw. S te umowy ze Spk Akcyjn
Podlaska Wytwrnia Samolotw na dostaw 30 szt.
zbiornikw do benzyny (t. 131).
Cz materiaw stanowi protokoy z kon-
ferencji odbytych w Departamencie Aeronautyki
w sprawie ustalenia programu zaopatrzenia w sprzt
lotniczy Polskich Linii Lotniczych LOT (t. 147).
Wrd materiaw dotyczcych Komisji Odbiorczej,
dziaajcej przy Dowdztwie Lotnictwa wymieni
naley: przepisy wykonawcze, projekty rozkazw
o uregulowaniu funkcji odbioru zakupw zagra-
nicznych i protokoy odbioru, zawierajce wykazy
transportw ze sprztem lotniczym. Zachoway si
te wykazy materiaw pozostajcych w posiadaniu
dyonw, eskadr, szk i warsztatw lotniczych oraz
sprawozdania techniczne obejmujce caoksztat
prac wykonawczych w warsztatach i parkach lotni-
czych. Warto poznawcz maj ponadto protokoy
komisyjne w sprawach sprztu lotniczego, zawie-
rajce wykazy przedmiotw ulegych zniszczeniu,
uszkodzeniu lub zepsuciu.
Sprawy samolotw i silnikw lotniczych ilustruj
odpisy protokow komisji powoanej do zbadania
samolotw A 115 M, CR 1 i BR 1. Problematyk t
uzupenia korespondencja, w ktrej Departament IV
eglugi Powietrznej kreli swoje wymagania (t. 15)
oraz materia z konferencji instruktorw lotniczych
w sprawie prototypw sprztu. Ponadto wystpuj
sprawozdania z prb dowiadczalnych samolotw
i silnikw, dane techniczne poszczeglnych typw
oraz zestawienia stanu produkcji, zapotrzebowa,
zakupw, napraw i konserwacji. Ponadto zachoway
si orzeczenia dotyczce praktycznej przydatnoci
silnikw o rnych rozwizaniach konstrukcyjnych,
charakterystyki poszczeglnych typw samolotw
z zaczonymi szkicami, prospekty silnikw lotni-
czych i zdjcia lotnicze. Inne przekazy archiwalne
dotycz spraw ekwipunku lotniczego oraz sprztu
 Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej w zasobie 167

pokadowego i specjalnego. Zagadnienia zwizane Grupa X zawiera akta dotyczce przegldw

z prac w zakadach i warsztatach lotniczych znala-
zy swoje odbijcie w takich materiaach, jak: program
uruchomienia warsztatw lotniczych na Mokotowie
w Warszawie, protokoy z ogldzin Centralnych
Warsztatw Lotniczych, raporty oraz sprawozdania
ilustrujce tok pracy w Pastwowych Zakadach Lot-
niczych (t. 172).
Grupa IX. Wrd zgromadzonych dokumentw
znale mona m.in. plany techniczno-budowlane
Warsztatw Lotniczych w Dblinie oraz korespon-
dencj w sprawie robt budowlanych i remontowych.
Zachoway si te opisy terenu rejonw: poznaskie-
go, lwowskiego, stanisawowskiego, tarnopolskiego
i innych, rozpatrywane pod wzgldem przydatnoci
do budowy lotnisk polowych (t. 183-191). W aktach
tej grupy znajduj odbicie sprawy dotyczce urz-
dze ogrzewalnych, owietleniowych oraz zakwa-
terowania jednostek lotniczych.
lekarskich i lecznictwa w zakadach wojskowych.
Ponadto zachowaa si korespondencja w sprawie
urzdze sanitarno-higienicznych i sanitarnego
ekwipunku lotniczego.
Zesp akt Dowdztwa Lotnictwa MSWojsk jest
w peni dostpny do bada w Centralnym Archi-
wum Wojskowym. Materia aktowy zawarty w ze-
spole, pomimo e jest do obszerny, nie obejmuje
jednak wszystkich zagadnie lotnictwa wojskowego
wystpujcych w latach 1918-1939. W celu szybkie-
go dotarcia do poszczeglnych pozycji inwentarzo-
wych sporzdzono przegld zawartoci zespou,
ktry opracowano w oparciu o schemat wykazu
akt obowizujcy w kancelarii wojskowej w latach
1931-1939.

Przegld zawartoci zespou Dowdztwo Lotnictwa

Pozycja
I. Sprawy z dziedziny lotnictwa, handlu, importu, eksportu i prasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1-3
wynalazki z dziedziny lotnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
normy wynagrodzenia, sprawy handlu, importu, eksportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
informacje prasowe dotyczce lotnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

II. Organizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4-30

przepisy subowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4-6
etaty, skady osobowe rodzajw broni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7-10
organizacja lotnictwa pastw obcych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11-16
sprawy organizacyjne lotnictwa w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-20
sprawozdania techn., raporty stanu gospodarczego jednostek i szk lotniczych . . . . . . . . . . . . 21
pobr ludzi, zacig ochotnikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
sprawozdania z inspekcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
rozkazy dzienne, wewntrzne i techniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24-30

III. Wyszkolenie, wiedza, owiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31-61

instrukcje, programy, plany wyszkolenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31-37
sprawozdanie z dziaalnoci wydziau techniczno-naukowego i wyszkolenia Sekcji
eglugi Napowietrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
kursy doskonalce z zakresu wiedzy wojskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
sprzt i pomoce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40-41
studia, praktyki, stae studenckie w kraju i zagranic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42-43
szkoy wojskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
szkolenie oficerw i podoficerw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45-47
obozy wiczebne LOPP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
przysposobienie wojskowe, sport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49-51
studia historyczno-wojskowe, regulaminy techniczne, korespondencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52-61
168 Waldemar Wjcik

IV. Sprawy personalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62-75

sprawy personalne oficerw, szeregowych i urzdnikw cywilnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62-73
zatrudnienie robotnikw, niszych funkcjonariuszy pastwowych i pracownikw
kontraktowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74-75

V. Budet, kredyty lotnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76-91

VI. Wyposaenie oglne, gospodarka w oddziaach lotnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92-103

instrukcje, przepisy dotyczce gospodarki materiaowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92-93
sprawy wyywienia, umundurowania i ekwipunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
sprawy ochrony przeciwpoarowej jednostek lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
gospodarka materiaami pdnymi i smarami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96-101
sprzt kwaterunkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
podre subowe, dokumenty transportowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

VII. Wyposaenie techniczne (bojowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104-111

sprzt uzbrojenia lotnictwa, amunicja, materia artyleryjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104-108
sprzt samochodowy i cznoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109-111

VIII. Lotnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112-177

raporty meteorologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
piloci, pilota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113-117
lotnictwo cywilne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
dziaalno Ligi Obrony Powietrznej Pastwa i Towarzystwa Lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . 119
wystawy lotnicze (w kraju i za granic) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
zawody wojskowo-sportowe, rajdy, popisy lotnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121-125
obrona przeciwlotnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
oferty handlowe firm krajowych i zagranicznych, umowy na dostaw materiaw
technicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127-131
program zaopatrzenia w sprzt Polskich Linii Lotniczych LOT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
materiay dotyczce dziaalnoci Komisji Odbiorczej w sprawie zakupu i dostawy sprztu
dla Dowdztwa Lotnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133-137
materia i sprzt lotniczy wykazy stanu, protokoy kasacyjne, zapotrzebowania
i przydziay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138-146
patowce i czci zamienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147-159
silniki i czci zamienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160-164
zdjcia lotnicze i materia fotograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165-166
ekwipunek lotniczy, sprzt pokadowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167-168
materia obozowy i lotniczy sprzt specjalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169-170
zakady i warsztaty lotnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171-172
sprawozdania z lotw balonem, materiay i gazy balonowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Komisja Normalizacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174-177

IX. Nieruchomoci, terenoznawstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178-193

plany techniczno-budowlane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178-180
opisy terenu, topografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181-191
sprawy kwaterunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192-193

X. Lecznictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193-196
 Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej w zasobie
Drugim duym zbiorem, zawierajcym dokumen-
ty polskiego lotnictwa wojskowego w latach 1919-1921
jest zesp akt Szefa Lotnictwa Naczelnego Dowdz-
twa WP. Liczy on 76 j. a. i obejmuje problematyk
zwizan z pocztkami tworzenia lotnictwa, jego
dziaalnoci i organizacji w okresie wojny 1919-1921,
pierwsze przepisy i wykazy sprztu, wyposaenie
jednostek lotniczych oraz obsad personaln jed-
nostek i instytucji lotniczych.
Ze wzgldu jednak na fakt, e wyej wymienione
zespoy z powodu zniszcze wojennych nie zawiera-
j wielu istotnych dokumentw zamierzeniem ni-
niejszych rozwaa jest wskazanie w zasobie CAW
miejsc, w ktrych znajduj si inne archiwalia doty-
czce lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej, a tak-
e oglna charakterystyka ich treci.
Dzieje poszczeglnych zespow aktowych znaj-
duj si w inwentarzach opisujcych dany zesp. Dla
lepszej orientacji, w zakresie treci caoci archiwa-
liw, stworzono 14 grup tematycznych, innych ni
w omawianym wyej zasobie archiwalnym Dowdz-
twa Lotnictwa, ktre tworz ukad treciowy bardziej
przejrzystym, a mianowicie:
A. Tworzenie lotnictwa wojskowego w Polsce
i jego udzia w wojnie 1919 -1921
Zgromadzona w CAW dokumentacja pozwala
na rdowe ukazanie procesu tworzenia polskiego
lotnictwa wojskowego, ktrego rodowd mona od-
nale w nastpujcych zespoach:
1. Szefostwa Lotnictwa NDWP zawieraj Ordre
de Bataille (O. de B.) wojsk lotniczych poszczegl-
nych frontw, dyslokacj eskadr bojowych, sprawo-
zdania z lotw bojowych i wywiadowczych, proto-
koy wypadkw lotniczych, zestawienia dziaalnoci
bojowej, wykazy strat personelu, wykazy personelu
i sprztu technicznego.
2. I Korpusu Polskiego 1917-1919 (formacje
wschodnie). Akta obejmuj okres od wrzenia 1917
do czerwca 1918 r. i zawieraj czciowo w jzyku
rosyjskim dokumentacj personaln, gospodarcz
i techniczn.
3. Armii gen. Hallera 1917-1919 (dokumenty
zwizane s z formowaniem jednostek lotniczych na
terenie Francji: problemy ludzi, sprztu, organizacja
i szkolenie oraz udzia jednostek lotniczych w wal-
kach na froncie w 1919 r.).
4. Si zbrojnych b. zaboru pruskiego oraz Fron-
tu Wielkopolskiego w cz. Inspektorat Lotniczy
b. zaboru pruskiego (akta obejmuj m.in. wykazy
sprztu lotniczego na lotnisku awica, sprawy perso-
nalne, szkolenie i korespondencj z MS Wojsk).
169
5. Inspektoratu Wojsk Lotniczych MS Wojsk.
1919-1920 (32 j.a. obejmuj okres od marca 1919 r.
do marca 1920 r. i zawieraj caoksztat zagadnie
zwizanych z formowaniem si lotnictwa jako nowe-
go rodzaju wojsk: sprawy personalne, zaopatrzenia,
handlu, budetu, szkolenia, organizacji).
6. Oddziau I Naczelnego Dowdztwa Wojska
Polskiego 1919-1921 (udzia lotnikw ameryka-
skich i sprawozdania z dziaalnoci woskich eskadr
lotniczych w 1919 r., obsady personalne polskich
jednostek lotniczych, dziaania bojowe lotnictwa na
frontach 1919-1921, organizacja i przepisy ustalajce
zasady dziaania).
B. Lotnictwo w kontekcie spraw oglnopa-
stwowych i oglnowojskowych
1. Gabinet Ministra Spraw Wojskowych w okre-
sie 1918-1939 (akta za lata 1920-1937 zawieraj doku-
menty spraw lotnictwa, sprztu lotniczego, obrony
powietrznej i komunikacji lotniczej LOT.
2. Kancelaria Sztabu Gwnego w latach
1921-1939 (plany mobilizacyjne, budet, rozwj
lotnictwa w latach 1921-1924, polska komunikacja
lotnicza w latach 1923-1938, dane o przemyle lot-
niczym w okresie 1925-1937.
3. Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospoli-
tej (SeKOR) 1936-1939, korespondencja w sprawie
zamwie na patowce, budowa fabryki lotniczej.
4. Szef Sztabu Gwnego w okresie 1918-1939
(sprawy lotnicze i obrony przeciwlotniczej biernej
lat 1929-1939, projekt rozbudowy si powietrznych
w latach 1935-1936).
5. Generalny Inspektorat Si Zbrojnych (GISZ)
w latach 1926-1939 (stan lotnictwa i kierowanie pra-
c dowdztwa lotnictwa w 1938 r.).
6. Sztab Lotniczy Sztabu Gwnego w latach
1935-1939 (organizacja obrony p.lotn. pastwa
1938 r., naruszenie granicy przez samoloty niemie-
ckie, litewskie i czeskie w 1939 roku).
7. Wojskowa Kontrola Generalna w okresie
1920-1939 (opinie na temat organizacji przemysu
lotniczego w latach 1922-1923).
C. Organizacja (etaty, przepisy, sprawy mobi-
lizacyjne)
1. Oddzia I NDWP 1918-1921 (organizacje jed-
nostek lotniczych w okresie .wojny i przejcie w okres
pokojowy, O. de B. wojsk lotniczych 1919-1920).
2. GISZ (organizacja, przepisy, etaty, O. de B.
pokojowe lotnictwa z lat 1925-1939 oraz orga-
nizacja i skady osobowe jednostek balonowych
1937-1939).
170
3. Kancelaria Sztabu Gwnego 1921-1939 (obej-
muje lata 1929-1935, zawiera wytyczne do rozbudowy
lotnictwa, zestawienie stanw liczbowych jednostek
lotniczych w latach 1933-1934 oraz organizacj aero-
nautyki i protokoy kontroli jednostek).
4. Szef Sztabu Gwnego 1918-1939 (plany orga-
nizacji i dyslokacji oraz koszty rozbudowy lotnictwa
w latach 1936-1937).
5. Departament Dowodzenia Oglnego MSWojsk
1926-1939 (organizacja aeronautyki i rozkazy wyko-
nawcze z lat 1928-1936).
D. Szkolnictwo
Caoksztat problematyki szkolnictwa lotniczego
od 1918 do 1939 r., dane personalne, dzieje zespow
i charakterystyk akt zawieraj inwentarze7:
1. Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 (1925-
-1939).
2. Szkoy Podchorych Rezerwy Lotnictwa
(1925-1939).
3. Szkoy Pilotau (1928-1939).
4. Szkoy Podchorych Lotnictwa grupa tech-
niczna (1937-1939).
5. Wojskowej Szkoy Lotniczej (1919).
6. Szkoy Podchorych Lotnictwa dla Maolet-
nich (1929-1938).
7. Batalionu Szkolnego Lotnictwa (1936-1939).
8. Centralnej Szkoy Balonowej (1920-1924).
9. Wyszej Szkoy Lotniczej (1936-1939).
(W skryptach wykadw znajduje si m.in. maszyno-
pis pracy pk. dypl. obs. S. Abtowskiego, pt. Rozwj
doktryny lotniczej).
10. Wyszej Szkoy Wojennej (1919-1939)8 akta
WSWoj w odniesieniu do tematyki lotnictwa woj-
skowego okresu 1921-1939, zawieraj m.in.: skrypty
wykadw z taktyki lotniczej, dokumentacj z wicze
lotniczych i z udziaem lotnictwa, materiay z kursw
sztabowych oficerw lotnictwa.
E. Wyszkolenie
1. Oddzia I NDWP (szkolenie personelu lataj-
cego w 1920 r.).
2. GISZ (w zespole tym w czci Obrona prze-
ciwlotnicza znajduj si sprawozdania z wicze
i gier wojennych z udziaem lotnictwa oraz doku-
menty wypadkw lotniczych w latach 1928-1938;
w czci Lotnictwo wojskowe raporty z wicze
i inspekcji, regulaminy lotnicze, problemy taktyki
i dziaa lotnictwa 1930-1939).
3. Sztab Lotniczy Sztabu Gwnego 1935-1939
(dokumenty wicze, taktyki i cznoci lotnictwa
myliwskiego w 1938 r.).
Waldemar Wjcik
4. Departament Dowodzenia Oglnego MS
Wojsk. 1926-1939 (sprawozdania z kursw dowd-
cw eskadr lotniczych, pilotw i obserwatorw w la-
tach 1926-1928, dokumenty i rozkazy na temat odznak
pilotw i obserwatorw lotniczych, a take odznak es-
kadrowych 1928).
F. Instrukcje i regulaminy
Liczca 384 j.a. kolekcja regulaminw i instrukcji
lotnictwa z lat 1918-1939 jest uoona w ukadzie chro-
nologicznym wedug lat wydania. Mona j podzieli
na nastpujce grupy tematyczne:
1. Oglne-instrukcje o lotnictwie jako rodzaju
wojsk, przepisy i prawa lotnicze, zasady uycia lotni-
ctwa, regulaminy lotnictwa, regulamin ruchu lotni-
czego, znaki i sylwetki samolotw.
2. Organizacja, administracja, kontrola, uzupe-
nienie, biurowo w oddziaach, sprawozdania z in-
spekcji.
3. Wyszkolenie, szkolenie, szkolnictwo, instruk-
cje i zasady pilotau, zasady strzela i bombardo-
wa, taktyka i wiczenia lotnicze, wspdziaanie
z artyleri i piechot, regulamin walki i suby lot-
nictwa w polu, sprawozdania z inspekcji, kursy do-
skonalce.
4. Sprzt i jego eksploatacja, budowa samolotw,
silnikw i patowcw, osprzt, uzbrojenie, naprawy,
remonty, obsuga techniczna.
5. Zabezpieczenie techniczne i kwatermi-
strzowskie; organizacja suby transportowo-
-lotniczej, wyposaenie naziemne i lotniskowe, cen-
niki na sprzt i osprzt, zabezpieczenie medyczne.
6. Obrona przeciwlotnicza czynna i bierna.
7. Informacje o lotnictwie ssiadw, w tym in-
strukcje o lotnictwie niemieckim z 1932 i 1935 r.,
lotnictwie sowieckim i studium nt. Si Powietrznych
ZSRR z1939 r.
Obok instrukcji i regulaminw lotniczych s in-
strukcje i regulaminy dotyczce balonw. Omawiana
kolekcja ma cisy zwizek z dokumentacj lotnicz
okresu midzywojennego. W wielu zespoach ak-
towych podlegych organizacyjnie MSWoj lub Szta-
bowi Gwnemu oraz GISZ, mona odnale lady
opracowa regulaminw i instrukcji.
W sumie zgromadzona dokumentacja stanowi
cenne uzupenienie informacji o dziaalnoci insty-
tucji i jednostek lotniczych.
G. Sprawy personalne
W wojsku II Rzeczypospolitej caoksztat spraw
personalnych prowadzi od 1918 do 1921 r. Oddzia
V NDWP, w latach 1921-1927 Oddzia Sztabu
 Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej w zasobie
Generalnego WP oraz od 1927 do 1939 r. Biuro Per-
sonalne MSWojsk.
W aktach tych zespow znajduj si najpeniej-
sze informacje nt. polityki, kadrowej, odznacze,
obsady personalnej wszystkich instytucji i jedno-
stek lotniczych.
I tak np. w aktach Biura Personalnego MSWojsk, s
cakowite obsady oficerskie pukw i jednostek lotni-
czych w latach 1930-1939.
Wiele informacji na powyszy temat zawieraj
take m.in. akta:
1. Inspektoratu Wojsk Lotniczych MSWojsk.
1919-1920 (listy imienne, nominacje i wycigi
z ksig ewidencyjnych);
2. Oddziau I NDWP 1918-1921 (wykazy perso-
nalne formacji lotniczych, nominacje na stanowiska
i organizacja lotnictwa 6 armii w 1920 r.);
3. Szefa Sztabu Generalnego 1918-1939 (sprawo-
zdania personalne dotyczce oficerw Wyszej Szko-
y Lotniczej);
4. I Grupy Lotniczej 1932-1938 (wykazy uposa-
e oficerw, podoficerw i pracownikw cywilnych
1 i 3 Grupy Lotniczej za okres 1932-1938).
Dane o subie oficerw lotnictwa zawieraj tak-
e Roczniki Oficerskie z lat 1923, 1924, 1928, 1932
oraz kolekcje rozkazw personalnych MSWojsk.
z lat 1919-1939 r., a take Spis oficerw sucych czyn-
nie w dniu 1 czerwca 1921 r.,(wyd. MSWojsk z dnia
24.8.1921 r.).
Lista strat WP. Polegli i zmarli w latach 1918-1920
(wyd. WBH, Warszawa 1934 r.) zawiera m.in. spis po-
legych i zmarych oficerw oraz onierzy jednostek
lotniczych i balonowych.
Podkreli naley take, e CAW dysponuje kolekcj
akt personalnych oficerw i odznaczonych: Orderem
Wojennym Virtuti Militari, Krzyem Walecznych,
Krzyem i Medalem Niepodlegoci, Orderem OOP
i innymi odznaczeniami pastwowymi.
Wikszo dokumentacji personalnej koczy si
praktycznie, jak w kadym przypadku dokumenta-
cji, na 1938 r. Jako materia pomocniczy dla ustalenia
obsady personalnej jednostek lotniczych we wrzeniu
1939 r., wykorzystuje si take publikacje Tadeusza
Kryski-Karskiego pt. Materiay do historii Wojska Pol-
skiego nr 1-20 , wydane w latach 1982-1987 w Londynie.
H. Budet, zakupy sprztu, kontrole z tego za-
kresu
Informacje na powysze tematy zawieraj ze-
spoy:
1. Inspektoratu Wojsk Lotniczych MS Wojsk
z lat 1919-1920 (preliminarz budetowy, wykazy
171
wydatkw Sekcji eglugi Napowietrznej, raporty
Polskiej Misji Zakupw w Paryu).
2. Biura Administracji Armii MS Wojsk. 1921-1939
(zakupy sprztu za granic1921-1925, w tym umowa
z Francj na dostaw 500 szt. patowcw i 2700 silnikw
lotniczych).
3. Instytucji Kontroli Administracji Wojskowej
MSWojsk 1920-1939 (projekty umw Departamentu
IV eglugi Powietrznej Wojskowego Zakadu Zaopa-
trzenia Aeronautyki z firmami krajowymi i zagranicz-
nymi na dostawy materiaw i sprztu lotniczego w la-
tach 1924-1927, raporty z kontroli rozbudowy lotnisk
wojskowych w latach 1928-1938, raporty z kontroli
2 i 3 Puku Lotniczego w latach 1930-1938 oraz 1 i 2
batalionu balonowego w latach 1931-1937).
4. Biura Budetowego Armii 1922-1939 (budet
armii w latach 1926-1939).
5. Biura Przemysu Wojennego MS Wojsk
1935-1939 (zezwolenia na wyjazdy zagraniczne
i zakupy przez pracownikw Dowdztwa Lotni-
ctwa, Departamentu Aeronautyki, PZLot w okresie
1935-1938).
6. GISZ (cennik sprztu, instrukcje o gospodarce
w oddziaach lotniczych z lat 1933-1938).
I. Sprzt, uzbrojenie, wyposaenie, przemys
lotniczy, lotniska
Dane na powyszy temat zgromadzone s w ze-
spoach:
1. Inspektoratu Wojsk Lotniczych MSWojsk
(problemy zaopatrzenia w samoloty, silniki, zakupy
w kraju i za granic, stan wyposaenia oddziaw
lotniczych w 1919 roku).
2. Instytutu Technicznego Lotnictwa 1923-1939
(dane nt. bada nad konstrukcj samolotw, normy
techniczne na sprzt i wyposaenie lotnicze oraz
opisy techniczne obsug).
3. GISZ (mapy lotnisk wojskowych, koresponden-
cj w sprawie ich budowy w latach 1928-1938, a take
dokumentacja techniczna, w tym opisy samolotw,
ich uzbrojenie, instrukcje eksploatacji i cenniki na
samoloty w latach 1933-1938).
4. Sztabu Lotniczego Sztabu Gwnego w latach
1935-1939 (dokumenty opisujce tereny przewidzia-
ne na lotniska i budow lotnisk w latach 1938-1939).
5. Kancelarii Sztabu Gwnego w latach
1921-1939 (opisy silnikw samolotowych i produkcji
bomb lotniczych).
6. Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych (zakupy
sprztu w latach 1922-1937).
7. Sekretariatu Komitetu Obrony Rzeczypospoli-
tej (budowa fabryki lotniczej w 1936 roku).
172 Waldemar Wjcik

J. Dokumenty jednostek lotniczych 1. Oddziau II Sztabu Generalnego (Gwnego)

Z dokumentw wytworzonych przez kancelarie
szczebla puku i batalionu zachoway si rozkazy
dzienne i listy uposae oraz pojedyncze inne doku-
menty o penieniu suby przez podoficerw i o-
nierzy suby zasadniczej oraz o pracy pracownikw
cywilnych. Stanowi one take rdo wiedzy o yciu
wewntrznym w oddziaach.
K. Lotnictwo cywilne, sport lotniczy i balono-
wy, szybownictwo
Dokumenty zwizane z t problematyk s frag-
mentaryczne i obejmuj lata 1929-1939. Odnale je
mona w zespoach aktowych:
1. SeKOR (sprawy budowy fabryki lotniczej i Szko-
y Pilotw cywilnych lata 1936-1939).
2. Biuro Administracji Armii MSWojsk 1921-
-1939 (plany utworzenia cywilnych szk pilotau
w Poznaniu i Warszawie 1936-1939).
3. Kancelarii Sztabu Gwnego 1921-1939 (ma-
teria w sprawie dalszych zaoe rozwojowych pol-
skiej komunikacji lotniczej 1935-1936).
4. Szefa Sztabu Gwnego 1918-1939 (koszty roz-
budowy lotnictwa 1936-1937).
5. Grupy Aeronautycznej (rozkazy organizacyj-
ne i wykonawcze do lotw Maej Ententy i Polski
w 1930 r.).
6. Orodka Sportu Lotniczego (w: Jednostki Lot-
nicze). Program uroczystoci powicenia orodka
sportu lotniczego w Toruniu 19-20 czerwca 1930 r.
7. GISZ (zarzdzenia i rozkazy dotyczce sportu
szybowcowego 1935-1936).
L. Lotnisko wojskowe pastw obcych
Dane o lotnictwie pastw obcych zawieraj zespo-
y akt:
w latach 1919-1939 (informacje przekazywane przez
attach wojskowych w 1928 r.), opracowanie pt. Woj-
na domowa w Hiszpanii, Sprawozdanie z dziaalnoci
lotnictwa za okres 22 VII 1936 22 VII 1937; studium
moliwoci rozbudowy lotnictwa niemieckiego
1936 r.).
2. Sztabu Lotniczego Sztabu Gwnego (organi-
zacja, uzbrojenie, miejsca postoju lotnictwa niemie-
ckiego w latach 1937-1939).
3. GISZ (bibliografia zagranicznej literatury
techniczno-lotniczej z 1930 r.).
. Relacje i opracowania
Relacje i opracowania pisane przez bezpored-
nich uczestnikw zdarze stanowi cenne uzupe-
nienie dokumentacji aktowej CAW.
W okresie midzywojennym z inicjatywy Woj-
skowego Biura Historycznego i Archiwum Wojsko-
wego zebrano m.in. kilkadziesit relacji i opraco-
wa pisanych przez oficerw jednostek lotniczych.
Miay one stanowi uzupenienie dokumentacji
rdowej dla napisania historii lotnictwa, kt-
ra jednak do 1939 r. nie zostaa dokoczona. Ze
zniszcze wojennych ocalao 41 relacji i opracowa
pisanych w latach 1923-1930, obejmujcych okres
tworzenia si i udziau eskadr lotniczych w woj-
nie 1919-1921. Ich tre jest zrnicowana. Obok
1-2-stronicowych, bdcych osobistymi refleksjami
autorw, s rwnie i obszerniejsze, poparte doku-
mentami, obejmuj one sw treci wiele najistot-
niejszych zdarze z okresu tworzenia i walk eskadr
na rnych frontach wojny. Ich tytuy i sygnatury
zawiera Inwentarz kolekcji i rkopisw. S to na-
stpujce relacje:

CAW. sygn. I.400.1058.

1 6. Eskadra Lotnicza kpt. pil. obs. Berezowski Stefan.
2 16. Eskadra Lotnicza Wywiadowcza ppor. obs. Blaicher Micha.
3 4. Eskadra Lotnicza por. pil. obs. Czerwiski Stanisaw.
4 1. Eskadra Lotnicza kpt. pil. Domes Augustyn.
5 15. Eskadra Lotnicza Myliwska por. pil. Dziembowski Jerzy.
6 10. Eskadra Lotnicza, obecnie 33 kpt. pil. Gubarew Wodzimierz.
7 9. Eskadra Lotnicza kpt. pil. Halewski Tadeusz.
8 4 14 12 Eskadra Lotnicza mjr pil. Iwaszkiewicz Wacaw.
9 2 21 6 Eskadra Lotnicza kpt. pil. Jakubowski Stanisaw.
10 9. Eskadra Lotnicza kpt. pil. Janeczko Pawe.
11 5. Eskadra Lotnicza kpt. pil. Jarina Tadeusz.
12 III Baon Aeronautyczny kpt. obs. Kamieski Piotr.
 Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej w zasobie 173

13 10. Eskadra Lotnicza ppk pil. Kieun Jan.

14 9. Eskadra Lotnicza por. pil. Koodziski Franciszek.
15 14. Eskadra Lotnicza kpt. obs. Konarski Mieczysaw.
16 18. Eskadra Myliwska Lotnicza ppk pil. Krzyczkowski Marek.
17 9. Eskadra Lotnicza kpt. obs. Kwiatkowski Bolesaw.
18 III Eskadra Lotnicza por. pil. obs. Liebek Henryk.
19 3. Eskadra Lotnicza mjr pil. obs. aguna Aleksander.
20 12 9 Eskadra Lotnicza mjr pil. Matula Wadysaw.
21 W-16 ( Breg-39 ) ppor. obs.- Mickiewicz Jzef.
22 17. Eskadra Lotnicza kpt. pil. Nazarkiewicz Stanisaw.
23 13. Eskadra ( II Wielkop.) kpt. pil. Norwid Kudo Edmund.
24 6 2 5 Eskadra Lotnicza por. obs. Paleolog Adam.
25 19. Eskadra Lotnicza mjr pil. Pawlikowski Stefan.
26 1. Eskadra Lotnicza kpt. pil. Pawlu Stanisaw.
27 Stacja Lotnicza awica kpt. pil. Pniewski Wiktor.
28 8. Eskadra Lotnicza kpt. pil. Pytel Franciszek.
29 9. Eskadra Lotnicza kpt. obs. Romanowski Antoni.
30 1. Eskadra Lotnicza kpt. obs. Skorobohaty Ignacy.
31 8. Eskadra Lotnicza por. pil. Suchos Franciszek.
32 15. Eskadra Lotnicza Szarzyski Stanisaw.
33 9. Eskadra Lotnicza mjr pil. Szczudowski Mieczysaw.
34 9. Eskadra Lotnicza rtm. pil. Trenkwald Franciszek.
35 13. Eskadra Lotnicza kpt. pil. Zdunik Wadysaw.
36 13 14 II III Eskadra Wielkopolska mjr pil. Ziembiski Kazimierz.
37 Eskadra Toruska kpt. pil. arski Stanisaw.
38 9. Eskadra Lotnicza sier. pil. uromski Jzef.
39 19. Eskadra Lotnicza autor nieznany.

I .400.1045 Zarys historii 16. Eskadry Wywiadowczej, pierwotnie Br.-39 obecnie

11 Eskadry Liniowej, 1. Puku Lotniczego, kpt. pil. Cybulski Teodor, 45 s.

I .400.1079 Zarys historii 16. Eskadry Lotniczej, kpt. pil. Halewski Tadeusz.

I .400.1084 6 3 2 Eskadra Lotnicza. Autor nieznany.

I .400.1522 Zarys Historii III Eskadry Lot. Wywiadowczej, kpt. pil. Makijonek Donat [13 s.].

W 1947 r. z inicjatywy Biura Historycznego przy- M. Fotografie

stpiono do zbierania relacji z kampanii wrzenio-
wej 1939 r. Niestety, ze wzgldu na fakt, i wikszo
pilotw i personelu technicznego lotnictwa pozo-
staa na Zachodzie, zebrano ich niewiele. Obecnie
w CAW zachowao si tylko pi. Autorzy opisuj
w nich wojenne losy: 1. Eskadry Bombowej, 53. Es-
kadry Lotniczej, 63. Eskadry Rozpoznawczej, bao-
nu silnikowego i Bazy Lotniczej w Maaszewiczach.
Ich tytuy i sygnatury zawieraj inwentarze Kolekcji
akt dotyczcych wojny obronnej 1939 r. i relacji oraz
opracowa WBH dotyczcych kampanii wrzenio-
wej 1939 r.
Do podstawowej i najwaniejszej zarazem grupy
rde o trudnej do przecenienia wartoci, szczegl-
nie w kwestii ustalenia stanu faktycznego zjawisk
zwizanych z dziejami lotnictwa wojskowego z lat
1918-1939 naley rwnie dokumentacja fotograficz-
na zgromadzona i przechowywana w Centralnym
Archiwum Wojskowym.
Zawarto zespou fotografii nieopracowan,
przechowywan w numerowanych kopertach sta-
nowi nastpujce fotografie:
174 Waldemar Wjcik

1. Wyrzutniki bombowe rne typy 16 foto. 44. Baon balonowy Toru kadra 1.
2. Brama wjazdowa 3. Puku Lotniczego 1 foto. 45. Balon obserwacyjny 1.
3. Lotnisko w widniku 2 foto. 46. Balony zaporowe i obserwacyjne 6.
4. Piloci na tle samolotw 2. 47. Przelot w czasie defilady 1.
5. Szkoa Pilotw LOPP 1. 48. Samolot RWD 7 1.
6. Szybowce 7. 49. Samoloty DUS-3, Fokker, PWS-20, Zalewski
7. Tableau absolwentw kursu pilotau myliw- 5.
skiego w Uu 1. 50. Zdjcia lotnicze rejonw walk 1917 5.
8. 126 samolotw przekazanych wojsku przez 51. Samolot PZL-37A o 1.
spoeczestwo 26 XI 1937 r. 52. Walka powietrzna podczas I wojny 1.
9. Szkoy i obozy szybowcowe 6. 53. NN samolot na samochodzie 1.
10. Baon balonowy 1. 54. Wycinki z gazet.
11. Baon balonowy w Toruniu wntrza budynku 55. Samolot PZL-37 o typ A i B 4.
9. 56. Samolot Halberstadt [uck] 1.
12. Samoloty SPAD-61 1. 57. Eskadra rosyjska w 1 P.Lot .
13. Szybowce 4. 58. Samolot RWD-13 2.
14. Spadochroniarki 1. 59. Budowa samolotu 1.
15. Samolot Goliath F-68 4. 60. wita w B.Balonowym 1927 7.
16. Typy spadochronw 1. 61. Balon LOPP 1.
17. Bombardowanie lotniska 4. 62. Baon balonowy Toru 1928 1.
18. Gondola 1. 63. Samolot RWD-13, SP-BFJ 1.
19. Baon balonowy Toru kadra zawodowa 64. Samoloty sportowe 2.
4. 65. 4. Puk Lotniczy wito, koszary, hangary
20. Napenianie balonu 1927 1. 12.
21. Baon balonowy 5. 66. Samolot H-28 -1.
22. Baon balonowy 1. 67. Samolot Junkers S-504 w stoczni w Pucku 1.
23. Szybowce i samolot Lopu- 6. 68. Baon balonowy Toru 1.
24. 1. Puk Lotniczy, loty nocne na samolocie 69. Szybowce, szkoy 22.
H-28 1. 70. Samolot Bartel BM-4 1.
25. Przelot samolotw Potez 1. 71. Piloci bracia Dziaowscy 1.
26. Samolot Ilia Muromiec w Warszawie 1. 72. Samoloty rnych typw 4.
27. wiczenia cznoci lotnika z artyleri 1. 73. Szybowce rnych typw 4.
28. Przeloty 5. 74. ?
29. Autoyro 3. 75. Baon balonowy Toru 1.
30. Zdjcia lotnicze okopw 1. 76. LOPP 2.
31. Samolot Spitfire MkVb z Dywizjonu 303 ze- 77. Wodnopatowiec typu Dornier Wal (?).
strzelony nad Francj 1942 2. 78. Augustw Dom Wczasowy z lotu ptaka 1.
32. Wyrzutniki bombowe 2. 79. 8 Eskadra Lotnicza 1.
33. Lotnicze silniki gwiazdowe Fabryki Skoda 80. Samolot Bristol F-2-B po katastrofie 1.
1. 81. Samoloty Offag D III 1.
34. Prby wytrzymaociowe 7. 82. Patowiec 1.
35. Samolot Goliath F-68 1. 83. Samolot Junkers F-13 1.
36. Sprzt lotniczy dla wojska w ramach FON 3. 84. Morski Dywizjon Lotniczy 1.
37. Lotniska 4. 85. Samoloty Eskadry Rosyjskiej na lotnisku
38. ? Mokotowskim 2.
39. ? 86. Balon zaporowy 1.
40. ? 87. ?
41. Samolot Lublin R-XIIIb 1. 88. Lotnisko 4. Puku Lotniczego w Toruniu 5.
42. Ekspozycje w Muzeum lotnictwa 1. 89. Baon Balonowy Toru 3.
43. Sier. pil. Szubko 1. 90. CWOL Dblin 3.
 Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej w zasobie 175

91. Zdjcia lotnicze ok. 170 szt. 94. Zdjcia lotnicze ok. 110 szt.
92. Zdjcia lotnicze ok. 120 szt. 95. ?
93. Zdjcia lotnicze ok. 100 szt.

Kolekcja Nr 47 Szkolnictwo Wojskowe

47/6 Lotnicza Szkoa Strzelania i Bombardowania Grudzidz 1928 r. 2 szt.
47/9-34 Otwarcie Szkoy Pilotw w widniku, Marsz. migy-Rydz i gen. Smorawiski 24 szt.
47/35 CWOL Dblin Kadra dydaktyczna 1 szt.
47/36-39 CSPPL Bydgoszcz wykadowcy, kadra, uczniowie.
47/40-41 OSL Dblin 1927 Gmach Dziau Nauk 2 szt.
47/41a Dblin 1927 Kurs obserwatorw lotniczych W.S.W na tle samolotu:
por. Golejewski Czarkowski, mjr Pelc, mjr St. Heller, por. Kociuk,
kpt. Pawek, por. Wojciechowski, mjr Szostak.
Albumy
Nr 135. Kolejne etapy budowy lotniska Okcie.
Nr 136. Katalog zestaww zdj lotniczych 1920-1935.
Nr 136A. Zdjcia lotnicze 98 szt.-1919.
Nr 137. I, II. Artyleria przeciwlotnicza 65 fotografii.
Nr 138. Reflektory przeciwlotnicze 15 fotografii.

Wszystkie ww. archiwalia pomimo ich niekom-
pletnego, a w niektrych przypadkach fragmenta-
rycznego stanu zachowania zawieraj duo uni-
kalnych treci9.
Kolejnym zespoem zawierajcym dokumenty
polskiego lotnictwa wojskowego w latach 1919-1920
jest liczcy 32 j. a. zesp:
Inspektoratu Wojsk Lotniczych MSWojsk
1919-1920. CAW I.300.39,
Inspektorat Wojsk Lotniczych dziaa od 20 V
1919 roku do dnia 1 III 1920 r., w ktrym to roku
jego kompetencje przej Departament III eglugi
Powietrznej. Inspektorat W.L. w swoim skadzie po-
siada pi wydziaw:
Wydzia I
1. Akta dziau Technicznego Inspektoratu Wojsk
Lotniczych zwizane z zaopatrzeniem formacji lot-
niczych w sprzt pomocniczy, pojazdy mechaniczne
i materiay pdne. 1919 r.
2. Akta Dziau Technicznego Inspektoratu Wojsk
Lotniczych zwizane z zaopatrzeniem formacji lotni-
czych w sprzt lotniczy, pojazdy mechaniczne i mate-
riay pdne. Sprawozdania z dziaalnoci oddziaw,
warsztatw i skadw lotniczych. 1919 r.
3. Preliminarze budetowe wydatkw technicz-
nych Sekcji eglugi Napowietrznej. Sprawy zwizane
z zaopatrzeniem formacji lotniczych w sprzt lot-
niczy, pojazdy mechaniczne oraz materiay pdne
i smary. Sprawozdania z dziaalnoci oddziaw
i warsztatw lotniczych. 1919 r.
4. Wykaz wydatkw technicznych Sekcji eglu-
gi Napowietrznej w II proczu 1919 r. wraz z ich
umotywowaniem. Sprawy zwizane z zaopatrzeniem
lotniczym w sprzt i materiay lotnicze, materiay
pdne i smary umowy handlowe w kraju i za gra-
nic. Sprawozdania z dziaalnoci warsztatw, ska-
dw, eskadr i parkw lotniczych. 1919 r.
5. Akta zwizane z zaopatrzeniem formacji lot-
niczych w sprzt, materia lotniczy i rodki napdo-
we. Zapotrzebowania, przydziay, sprawy wydatkw
technicznych, sprawozdania z dziaalnoci Wydziau
Zaopatrzenia Sekcji eglugi Napowietrznej, Central-
nych Warsztatw Lotniczych i Centralnych Skadw
Lotniczych. 1919 r.
6. Zapotrzebowania techniczne oddziaw i spra-
wozdania z ich realizacji. Wykazy stanw materia-
owych. 1919 r.
7. Akta zwizane ze sprawami zaopatrzenia tech-
nicznego formacji lotniczych, wykazy samolotw
i pojazdw mechanicznych znajdujcych si w gru-
pach, eskadrach i parkach lotniczych. 1919 r.
8. Sprawy personalne przydziay, przeniesie-
nia, nominacje, awanse oficerw i podoficerw. Ko-
respondencja dot. spraw gospodarczych i porzdko-
wych. 1919 r.
9. Sprawy personalne nominacje i przydziay
subowe. Wykazy dodatkw lotniczych i ekwipun-
ku przyznanego imiennie lotnikom. 1919 r.
176 Waldemar Wjcik
10. Sprawy personalne przeniesienia, przydzia-
y subowe, urlopy. Organizacja kursu dla oficerw,
ktrzy niedostatecznie wadaj jzykiem polskim.
1919-1920 r.
11. Korespondencja z Gwn Wojskow Stacj Inspektoratu wnioski nominacyjne, przydziay,
Meteorologiczn. 1920 r.
Wydzia II
1. Akta dotyczce organizacji i szkolenia Wojsk
Lotniczych oraz sytuacji politycznej w kraju. Sche-
matyczny szkic kolei i drg pobudowanych przez
Niemcw w czasie wojny na pograniczu pnocno-
-zachodnim. 1919 r.
2. Akta dotyczce organizacji lotnictwa i innych
wojsk. Sprawy zwizane z wyszkoleniem. Informacje
o sytuacji politycznej w kraju i za granic. 1919 r.
3. Akta dotyczce zagadnie organizacyjnych,
spraw zwizanych z wyszkoleniem oraz sytuacji
politycznej w kraju i za granic. 1919 r.
Wydzia III
1. Akta zwizane z organizacj wojsk i sub
W. P. ze sprawami wyszkolenia lotniczego oraz in-
formacja dotyczca wpyww komunistycznych
w W. P. 1920 r.
2. Sprawy personalne oficerw i podoficerw
Inspektoratu, protoky z posiedzenia Komisji Eg-
zaminacyjnej na stopie podoficera suby meteo-
rologicznej, lista lotnikw obserwatorw armii gen.
Hallera proponowanych do odznacze. 1919 r.
Wydzia IV
1. Rozkazy Dowdztwa Wojsk Lotniczych i In-
spektoratu Wojsk Lotniczych. 1918, 1919 r.
2. Rozkazy Inspektoratu Wojsk Lotniczych. 1919,
1920 r.
3. Rozkazy Inspektoratu Wojsk Lotniczych.
1919 r.
4. Rozkazy Inspektoratu Wojsk Lotniczych
i materiay do rozkazw. Rozkazy oficerskie 1919-
-1920 r.
5. Sprawy personalne listy imienne, nominacje,
przeniesienia, przydziay. Korespondencja w sprawie
wyekwipowania oficerw i onierzy IWL. 1919 r.
6. Akta dotyczce spraw personalnych imienne
wykazy stanu osobowego, spisy podoficerw i sze-
regowych. Listy pac oficerw Inspektoratu Wojsk
Lotniczych. 1919 rok.
7. Sprawy personalne listy pac, wykazy imien-
ne oficerw i onierzy Inspektoratu, przydziay,
przeniesienia, zwolnienia z wojska, wykazy osobo-
we. 1919 r.
8. Sprawy personalne wnioski nominacyjne
na oficerw, przydziay, przeniesienia, zwolnienia
z wojska, wykazy osobowe. 1920 r.
9. Sprawy personalne: szeregowych i podoficerw
przeniesienia, zwolnienia z wojska, wykazy osobowe,
wycigi z ksig ewidencyjnych. 1920 r.
Wydzia V
1. Sprawy organizacyjne wojsk lotniczych pro-
toky z konferencji powiconej tym zagadnieniom,
informacje o reorganizacji lotnictwa frontowego,
materiay zwizane z zaopatrzeniem technicznym
lotnictwa umotywowanie wydatkw technicznych
Sekcji eglugi Napowietrznej, ocena wartoci uyt-
kowej sprztu lotniczego sprowadzanego z Francji.
1919, 1920 r.
2. Akta dotyczce przeformowania eskadr lotni-
czych utworzonych we Francji i przybyych z armi
Hallera. Organizacja andarmerii polowej Ordre de
Bataille (O de B) oddziaw lotniczych, sprawozdanie
z czynnoci Komisji Regulaminowej przy Inspekto-
racie Wojsk Lotniczych. Przepisy dotyczce przyjmo-
wania uczniw do oficerskiej Szkoy Obserwatorw
Lotnictwa. 1919 r.
3. Wykazy patowcw i pojazdw mechanicznych
nalecych do poszczeglnych formacji lotniczych.
Zapotrzebowania na materiay i sprzt lotniczy. 1919,
1920 r.
4. Akta zwizane z zaopatrzeniem formacji lot-
niczych w sprzt lotniczy, materiay pdne i smary.
1919, 1920 r.
5. Akta zwizane z zaopatrzeniem formacji lot-
niczych w sprzt i materia lotniczy. Raporty Pol-
skiej Misji Zakupw w Paryu, wykazy pojazdw
mechanicznych z okreleniem ich przynalenoci,
zapotrzebowania, przydziay, organizacja Czasowej
Komisji Odbiorczej dla materiaw zagranicznych
przy Sekcji eglugi Napowietrznej. 1920 r.
Innymi niezwykle cennymi zespoami archiwal-
nymi, zawierajcymi dokumentacj odnoszc si do
tematyki szeroko pojtego lotnictwa ze szczeglnym
uwzgldnieniem lotnictwa wojskowego, s midzy
innymi nastpujce zespoy:
Siy Zbrojne byego Zaboru Pruskiego
1919-1920, CAW sygn. I. 170.3. 16 j. a.
W styczniu 1919 roku zorganizowano Dowdz-
two Wojsk Lotniczych byego zaboru pruskiego, kt-
re w maju tego roku przeksztacono w Inspektorat
Wojsk Lotniczych (IWL).
 Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej w zasobie 177

W dniu 31 VIII 1919 r. IWL byego zaboru pru-
skiego podporzdkowano Naczelnemu Dowdztwu
Wojska Polskiego.
Rozkaz o cakowitym zjednoczeniu Wojska
Polskiego ukaza si w dniu 10 XII 1919 roku. R-z
Nr 1200 / z dn.10 XII 1919 r. CAW. Sztab Gwny,
Oddz. I. szef. t. 2.
1. Raporty o stanie patowcw i pojazdw me-
chanicznych w formacjach lotniczych 5 VIII-25 XII
1919 r.
2. Wykazy sprztu lotniczego przydzielone-
go wasnym formacjom lotniczym i jego wymiana
z MSWojsk Oferty na sprzt lotniczy. 1919 r.
3. Korespondencja IWL z Urzdem Wojskowym
w sprawie intendenckiego zaopatrzenia formacji lot-
niczych. 1919 r.
4. Sprawozdanie ze stanu sprztu technicznego
i zaopatrzenia w nie formacji lotniczych. III-VIII
1919 r.
5. Materiay dotyczce Stacji Lotniczej awica.
1919 r.
6. Sprawy zakupu sprztu lotniczego i zaopatrze-
nia formacji lotniczych w sprzt lotniczy. 1919 r.
7. Raporty dzienne Stacji Lotniczej awica. Spra-
wy personalne i wyszkolenia lotniczego. 1919 r.
8. Rozkad zaj w szkoach lotniczych. Sprawy
personalne. 1919 r.
9. Raporty stanu oficerw i ich dane personalne.
1919 r.
10. Korespondencja z I Grup Lotnictwa Wiel-
kopolskiego w sprawach personalnych.
11. Korespondencja z Urzdem Wojskowym
w sprawach personalnych i zaopatrzenia materiaowo-
-intendenckiego. 1919 r.
12. Korespondencja ze szko lotnicz i obser-
watorw w sprawach personalnych i wyszkolenia
lotniczego. 1919 r.
13. Korespondencja z eskadrami lotniczymi
w sprawach personalnych i zaopatrzenia materia-
owego. Raporty stanu ludzi i sprztu 66 eskadry
francuskiej. Kontakty z Sekcj eglugi Napowietrz-
nej MSWojsk. 1919 r.
14. Dokumenty podry i zawiadczenia.
Rozkazy Dzienne DWL WP. b. zaboru pruskie-
go. Telegramy donoszce o wypadkach i proby
o przydzia samolotw do oddziaw walczcych
na froncie wschodnim. Sprawy foto i topograficzne.
1919 r.
15. Materiay organizacyjne dotyczce Depar-
tamentu eglugi Napowietrznej, Urzdu Wojsko-
wego przy Komisariacie Naczelnej Rady Ludowej.
Zarzdzenia i korespondencja w sprawach orga-
nizacyjnych i personalnych wojsk wielkopolskich.
17 II 21 VIII 1919 r.
16. Dzienniki podawcze i akta Wydziau adiu-
tantury 1919 r.
Wiceministrowie Spraw Wojskowych 1921,
1932 1939, CAW sygn. I . 300.2. 1919.
300.2.5
300.2.8
300.3.4
300.3.5
Oddzia III Naukowo-Szkolny Sztabu MSWojsk.
1919-1920, CAW I .300.8.
300.7.73
300.7.75
300.8.45
Sztab Gwny Oddzia I 1926 -1936, CAW
I .303.3.
303.3.97 Tymczasowa Instrukcja Organiza-
cyjna Suby Lotnictwa na stopie pokojowej. War-
szawa 1926.
Organizacja Suby Lotnictwa na stopie wo-
jennej 1936.
303.3.90 Plan Rozbudowy Lotnictwa gen.
Leveqa z 1 III 1923.
Projekt organizacji pukw lotniczych Warsza-
wa 10 I 1923./ Szef Dep. IV . P-Macewicz./.
Tymczasowa Organizacja Formacyj Nieewi-
dencyjnych lotnictwa Warszawa-1926.
Organizacja Wojsk Aerostatycznych
Warszawa-25 XI 1920.
Tymczasowa Organizacja Pukw Lotniczych.
Warszawa 20 IX 1921.
Instrukcja Organizacyjna Lotnictwa na st. po-
kojowej 1925.
Organizacja Lotnictwa na stopie pokojowej
1925.
Tymczasowa Instrukcja Organizacyjna Suby
Lotnictwa na stopie pokojowej. 1926.
Wytyczne Szefa Sztabu Gwnego dla lotni-
ctwa na 1927 r.
Rozkaz wykonawczy o wprowadzeniu w ycie
nowej organizacji lotnictwa Dep. IV .P.1925 r.
Projekt Organizacji Lotnictwa Wojskowego na
stopie pokojowej 1927.
Organizacja puku lotniczego.
Organizacja parku lotniczego.
Zarzdzenie Administracyjne do wprowadzenia
nowej organizacji aeronautyki na stopie pokojowej
1929.
178 Waldemar Wjcik
Rozkaz o wprowadzeniu w ycie nowej orga-
nizacji aeronautyki na stopie pokojowej z 9 I 1929.
MSWojsk.BOO L.10717/Org.
Rozkaz wykonawczy. 1929.
Zestawienie skadw osobowych. 1929.
Dodatek Nr 2 do Rozkazu Wykonawczego
1929. /Sformowanie 213 Eskadry Niszczycielskiej
31 XII 1930./.
Zorganizowanie 212 Eskadry Niszczycielskiej
31 X 1929.
Przepisy organizacyjne dla Dowdztw Grup
Aeronautycznych w czasie pokoju 1 X 1929.
Plan prac lotnictwa /szkolenie, budet, sprzt./.
303.3.775 Program dalszej rozbudowy pol-
skiego lotnictwa wojskowego przygotowany przez
gen. Levegua i przesany do Szefa Sztabu General-
nego 17 VI 1924. wersja oryginalna + tumaczenie/
dalszy cig z CAW-I.303.3.90./ oraz caa dotyczca
go dyskusja zainteresowanych stron.
Memoria w sprawie Lotnictwa Wojskowego
gen. RAYSKIEGO przesany Szefowi Sztabu Gw-
nego w dn.12 III 1928.
Sztab Gwny (Generalny)1932-1938, CAW
I .303.10. 1 j.a 0.01mb.
2 Grupa Lotnicza 1929-1930, CAW I .317.2. 2
j.a 0,01mb.
1 Puk Lotniczy 1928-1939. CAW I .323.1. 41 j.a.
1-20. Rozkazy Dzienne 1928-1939.
21-40. Wykazy uposae 1924-1939.
41. Opis terenu rejonu 1 Puku Lotniczego.
2 Puk Lotniczy 1930 -1937. CAW I .323.2. 10 j.a.
1-8. Rozkazy Dzienne 1930-1937.
9. Materiay do szkolenia 1929-1930.
10. Zdjcia lotnicze i opisy terenu 1937.
3 Puk Lotniczy 1926 1939. CAW I.323.3.37 j.a.
1-13. Rozkazy Dzienne 1929-1939.
14-15. Rozkazy techniczne 1935-1936.
16-35. Wykazy uposae 1928-1939.
36. Szkice organizacji wojska lotniczego na stopie
wojennej 1926-1932.
37. Korespondencja dot. szer. P. Brodawki
1931-1933.
4 Puk Lotniczy 1929-1939. CAW I .323.4. 48 j.a.
1-12. Rozkazy Dzienne 1929-1939.
13-38. Wykazy uposae 1929-1939.
39. Rozkaz organizacyjny, instrukcje, wycigi
1937-1939.
40. Korespondencja w sprawach organizacyjnych
1935-1939.
41. Zdjcia z wicze lotniczych 1933.
42. Wykaz terenw lotniczych, badanie wypad-
kw lotniczych, zarzdzenia, 1932-1938.
43. Listy ewidencyjne wypadkw lotniczych
1935.
44. Projekt centralnego ogrzewania 1925.
45. Projekt przybudwki 1931.
46. Plan magazynw amunicyjnych 1934.
47. Nadbudwka bloku w Brodnicy 1934.
48. Plan budowy kuchni 1936.
5 Puk Lotniczy 1933-1939. CAW I .323.5. 1 j.a.
1. Wykaz uposae 1933-1939.
6 Puk Lotniczy 1932-1937. CAW I .323.6. 3 j.a.
1. Dodatki poufne do rozkazw, obsada perso-
nalna 1932-1933.
2. Rozkaz organizacyjny do koncentracji letniej
1937.
3. Album zdj lotniczych 1932.
Batalion Lotnictwa 1929-1932. CAW I . 232.7.
16 j.a.
Samodzielny Dywizjon Dowiadczalny Lotni-
ctwa 1937-1939. CAW I .323.8. 8 j.a.
1-4. Rozkazy Dzienne 1937-1939.
5-7. Wykazy uposae 1937-1939.
Oddzia Suby Lotnictwa 1923-1929. CAW
I .323.9. 3 j.a.
1. Listy szeregowcw.
2-3. Wykazy uposae.
Orodek Sportu Lotniczego 1938. CAW I .323.10,
1 j.a.
1. Program uroczystoci powicenia Orodka
Sportu Lotniczego w Toruniu.
Gwny Port Lotniczy 1922-1928. CAW I.
323.11. 6 j.a.
1. Wykazy uposae 1927-1928.
2-5. Sprawy personelu, oficerw, podoficerw
1926-1927.
6. Korespondencja w sprawie zaopatrzenia ma-
teriaowego.
Morski Dywizjon Lotniczy 1928 -1937. CAW I .
328.12. 19 j.a.
1-18. Rozkazy Dzienne 1928-1939.
19. Rozkazy Tajne i Poufne 1928-1937.
1 Morski Batalion Strzelcw. CAW I . 328.23.
Nr 30. Organizacja szkolenia szybowcowego.
Wysza Szkoa Lotnicza1936-1939. CAW I.
340.3. 13.j.a
Centrum Wyszkolenia Lotnictwa Nr 1,
1925-1939. CAW I . 340.49. 34 j.a
Szkoa Podchorych Rezerwy Lotnictwa
1926 -1931. CAW I . 340.50. 4 j.a
1. Ksika postpw oglnych suchaczy 1926-
-1927.
2. Ksika postpw oglnych suchaczy 1929-
-1931.
 Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej w zasobie
3. Skorowidz imienny szeregowych z cenzusem
1928.
4. Skorowidz alfabetyczny, spis uczniw
1926-1928.
Szkoa Pilotau
Lotnicza Szkoa Strzelania i Bombardowania
1929 1939. CAW I . 340.51. 25 j.a
Szkoa Podchorych Lotnictwa 1937 1939.
CAW I . 340.52. 9 j.a
(grupa techniczna)
1. Rozkazy dzienne 1937.
2. Rozkazy dzienne 1937.
3. Rozkazy dzienne 1938.
4. Rozkazy dzienne 1938.
5. Rozkazy dzienne 1939.
6. Sprawozdanie z wicze z administracji i go-
spodarowania sprztem lotniczym na IV kursie KOT.
1938.
7. Wykazy uposae kadry SPL, Wojskowej Stacji
Meteo, SDDL. 1937.
8. Wykaz uposae kadry SPL, WSMeteo, kmdy
Grupy Szk Lotniczych, Instytutu Bada Lotniczo-
-Lekarskich, Eskadry-Treningowej.1938.
9. Wykaz uposae jak wyej. 1939.
Szkoa Podoficerw Lotnictwa dla Maoletnich
1929-1939. CAW I . 340.53. 28 j.a
Batalion Szkolny Lotnictwa 1937-1939. CAW
I .340.54. 6 j.a
Wojskowa Szkoa Lotnicza 1919. CAW I . 340.55.
1 j.a
Centralna Szkoa Balonowa 1920 -1924. CAW
I. 340.56. 5 j.a
Stany liczbowe i straty WP w latach 1918 -1920
. CAW I. 341.1.236
Lista strat personelu latajcego WL w okresie
1919-1929.
Instytut Techniczny Lotnictwa 1923-1939. CAW
I . 342.7. 18 j.a
Instytut Bada Lekarskich Lotnictwa 1937-1938.
CAW I . 342.8. 1 j.a.
Pastwowe Zakady Lotnicze 1921-1939. CAW
I . 363. 23 j.a
Gwna Skadnica Lotnicza Dblin 1920 -1938.
CAW I . 361.171. 4 j.a
1. Zapotrzebowanie na sprzt lotniczy. XII
1920.
2. Wykazy uposae oficerw, podoficerw i sze-
regowych nadterminowych 1926-28.
3. Regulamin wewntrzny Gwnej Skadnicy
Lotniczej 1935.
4. Wykaz stanu osobowego oficerw i podofice-
rw zawodowych. GSL 1938.
179
Kierownictwo Nadzoru Budowy Lotniska CAW
I . 361.172. 1 j.a
Krakw Rakowice 1932-1933.
1. Plany budowy, protokoy i kredyty dotyczce
budowanego lotniska.
Pastwowe Zakady Lotnicze 1921-1939. CAW
I . 363. 23 j.a
Kierownictwo Zaopatrzenia Lotnictwa
1932-1939. CAW I .360.2. 2 j.a
1 kwietnia 1929 r. zosta utworzony Wojskowy
Zakad Zaopatrzenia Aeronautyki w skadzie: Kie-
rownik, kancelaria, pi wydziaw.
1. Wykaz uposae WZZA za lata:
1932-1933,1937-1939.
2. Cennik materiaowy wyposaenia eskadr lot-
niczych -1933.
Departament Spraw Morskich CAW I.300.21.
Kierownictwo Marynarki Wojennej
1918 -1939.
126. Przebieg suby oraz organizacja wyszkolenia
podoficerw i szeregowych aeronautyki -1921-1927.
138. Sprawa dotyczca uytkowania lotnisk LOPP
-1933-1939.
304. Sprawy zwizane ze mierci i pogrzebem
gen. Orlicz-Dreszera.
388. Wykaz stanu materiaowego dziau zaopa-
trzenia cznoci, w tym MDLot.- 1934-1937.
598. Warunki ubiegania si o przyjcie i tok przy-
j do Szkoy Podchorych Lotnictwa 1934-1938.
652. Umowy na dostaw sprztu technicznego.
Warunki techniczne na dostaw wodnopatowcw
CANT Z 506 B-1937 1939.
653. Sprawozdanie z prb samolotu RWD-17
1939.
654. Organizacja lotnictwa morskiego. Plany
wodnopatowcw 1922 1939.
655. Oferty, opisy i rysunki wodnosamolotw
rnych firm z lat -1938 1939.
656. Oferty, opisy i rysunki wodnosamolotw
PWS-60, 61, 62, oraz wodnosamolotu.
657. Opisy i zdjcia wodnosamolotw firm Ara-
do i Heinkel . Tablice znakw rozpoznawczych
1934-1938 (cz materiaw w jzyku angielskim
i niemieckim).
658. Prospekty samolotw firm woskich 1937
(materia w jzyku woskim).
659. Opisy i rysunki wodnosamolotw rnych
firm. Instrukcje nauki pilotau 1937-1938.
662. Loty patowcw. Zdjcia lotnicze oraz ma-
teria fotograficzny z lat 1930-1939. Warunki tech-
niczne materiaw.
180 Waldemar Wjcik
663. Materiay dotyczce broni i amunicji lotni-
czej. Umowy na dostarczenie wyrzutnikw do bomb.
1933-1936.
664. Obliczenia statyczne konstrukcji hangaru
dla wodnosamolotw Marynarki Wojennej. b.d.
665. Sprawy budowy hangaru dla wodnosamolo-
tw w Pisku 1927-1928.
Oddzia II Sztabu Gwnego CAW. 1773. 89.
587. Raport attach wojskowego RP w Helsinkach
o wystawie lotniczej w Sztokholmie (1931).
1433. Akta w sprawie karnej przeciwko mjr. pil.
Kubali z IBTL o oszczerstwo wobec pk. pil. Rayskie-
go + Ap. Kubali 1930-1931.
1453. Gen. bryg. pil. Wodzimierz Ostoja-
-Zagrski, korespondencja,
1454-5. Wycinki prasowe, listy gocze i doku-
menty osobiste 1927.
1456. Akta sprawy przeciwko gen. Zagrskiemu
dotyczcej wydania rozkazu bombardowania War-
szawy w maju 1926.
1458-9. Akta w sprawie KO 408/28 dotyczcej
gen. Zagrskiego, Rayskiego i innych podejrzanych
o malwersacje w Departamencie Lotnictwa 1926.
1460. Akt oskarenia przeciwko gen. bryg. pil.
Zagrskiemu 1926.
1463-6. Akta sprawy dotyczce umowy polsko-
-francuskiej na zakup samolotw we Francji. Sprawa
Nr KO 256/26.
1467. Dane taktyczno-techniczne zakupionych
samolotw.
1468. Zaczniki do sprawy Nr KO 256/26.
Pamitniki por. pil. Biekowskiego. CAW.
1777.90.109 .
Marynarka Wojenna Lotnictwo. CAW.
1779.91.
165.165.165 Instrukcja obsugi wodnopatow-
ca.
165.165.166 Wyposaenie dla wodnopatowca
Cant Z-506 B.
170.170.170 - Przepisy budowy wodnopatow-
cw.
180.180.180 Wodnopatowiec Schreck FBA.
180.180.181 Wodnopatowiec Schreck FBA.
180.180.182 Wodnopatowiec KOLHOVEN.
1779.91.184 Wodnopatowiec Cant-1012.
1779.91.185 Wodnopatowiec Cant Z-506 B.
186.186.186 Wodnopatowiec Latham HB-3.
Generalicja Lotnictwa Polskiego w latach
1918 -1939:
gen. bryg. pil. ossowski Hipolit, ur. 20 XII
1880 r. w Nowogrodzie Siewierskim.
Zm.10 II 1925 w Warszawie. Pochowany na cm.
Powzki Wojskowe.
CAW. Ap. 2038, 2218, MN-19 XII 1933.
gen. bryg. pil. Macewicz Gustaw, ur. 5 XI 1879
r. w m. Prussy Kijowszczyzna.
Zm. 31 I 1933 r. Pochowany na cm. Powzki Woj-
skowe.
CAW. Ap.10482,14319.
gen. bryg. pil. Leveque Armand Francois,
CAW. VM-104-10774, KW 144/159.
gen. bryg. pil. Zagrski Ostoja Wodzi-
mierz, ur. 21 VII 1882 r. w St. Martin
Lautoseno / Francja / Zagin w nie wyjanionych
okolicznociach w 1926 r.
CAW. Ap. 1870, 8139, 8231, VM-104-10779, KW
138/146,
gen. bryg. pil. in. Rayski Ludomi Antoni, ur.
28 XII 1892 w Krakowie.
Zm. 2 IV 1979 w Londynie. Wielka Brytania.
CAW. Ap. 2563, 3267, 5695, VM-75-7122, KN-17
III 1932 r.
gen. bryg. obs. in. de Beaurain Janusz, ur. 25
XII 1893 r. w Warszawie.
Zm. 23 XII 1959 r. w Edynburgu. Wielka Bry-
tania.
CAW. Ap. 5019, 9675, VM-20-1347, KN-6 VI
1931,
gen. dyw. pil. dr Zajc Jzef, ur. 14 III 1891
w Rzeszowie.
Zm.12 XII 1963 r. w Ottawie Kanada.
CAW. Ap. 1748, 8023, KZ-30-162.
gen. bryg. pil. Kalkus Wadysaw Jan, ur. 8 VI
1892 r. we Lwowie.
Zm. 23 II 1945 r. w Blackpool, Wielka Brytania.
CAW. Ap. 12673, 20590, 23583, VM-18-1116,
KW-47/376, KZ-30-54, 6-984,
gen. bryg. obs. Ujejski Stanisaw, ur.14 XI
w Ropczycach.
Zm. 31 III 1980 r. w Toronto, Kanada.
CAW. Ap.1769.89.5368.
Z tego, z koniecznoci do krtkiego i do po-
bienego, przegldu zawartoci zasobu archiwalnego
Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie
w sposb jednoznaczny wynika, i moe on stano-
wi bardzo cenn podstaw do niezwykle zoonych
i powanych bada nad histori polskiego lotnictwa
wojskowego w latach 1918-1939.
Wraz ze rdami innego typu, takimi jak choby
rnorodne i liczne regulaminy, instrukcje, przepisy
subowe10oraz dzienniki rozkazw, rozkazy dzien-
ne11 itp. daj moliwo daleko idcego uzupenie-
 Stan rde archiwalnych do studiw nad dziejami lotnictwa wojskowego II Rzeczypospolitej w zasobie
nia naszej mocno niedoskonaej w tej kwestii wiedzy
oraz niezadowalajcego dorobku polskiej historio-
grafii, gwnie wojskowej. S to bowiem problemy,
ktre warto bada, gdy stanowi one istotn cz
dorobku kultury materialnej narodu polskiego. Po-
nadto ich znajomo, jak to ma miejsce w przypadku
lotnictwa, moe i powinna mie wpyw na ksztat
wspczesnych polskich si zbrojnych. Tak jest przy-
najmniej w innych, lepiej ni Polska rozwinitych,
nie tylko ekonomicznie, krajach Europy, gdzie bada
tego typu nie traktuje si jako absolutny margines
zainteresowa historycznych.
Warto te, aby problemem tym zajli si historycy
i w peni wykorzystali moliwoci, jakie w tej kwe-
1
Szerzej problem ten omawiaj: A. Rzepniewski i P. Sta-
wecki, w: Centralne Archiwum Wojskowe, jako warsztat
pracy historyka wojskowoci, Biuletyn Wojskowej Suby
Archiwalnej, nr 15, Warszawa 1992.
2 9
Dz. Rozk. Wojsk, nr 56, poz. 1787 z 22.05.1919 oraz dod.
do Dz. Rozk. nr 15, poz. 213 z 24.12.1919 r.
3
Dz. Rozk. Wojsk, nr 57, poz. 1827 z 24.05.1919 roku.
4
Rozk. Oddz. I Sztabu Gen. nr 4900/org. z 22.08.1921
roku, CAW, Sztab Gen. Oddzia I Wydz. Oglno-Organiz.
t. 16.
5
Rozk. dzienny MSWojsk nr 56, poz. 1 z 2.07.1926
roku.
6
Dz. Rozk. MSWojsk, nr 14, poz. 142 z 29.04.1929
roku.
7
Zagadnienie to omawia szczegowo K. Bar, w: Zespoy
akt szk lotniczych, obrony przeciwlotniczej i przeciwgazo-
wej, broni pancernych, saperw, cznoci z lat 1918-1939,
Biuletyn Wojskowej Suby Archiwalnej 1977, nr 4,
s. 62-79 oraz Charakterystyka materiaw archiwalnych do
181
stii stwarzaj bardzo bogate zasoby centralnego Ar-
chiwum Wojskowego. Nie wolno te zapomina, e
w ewentualnych badaniach tego typu bdzie trzeba
korzysta take z caego szeregu innych materiaw
rdowych, ktrych powyej nie opisano, a ktre
wspomniano jedynie czciowo bardzo wybirczo.
Podstawa do rzetelnych i naukowo weryfi kowal-
nych prac z tego zakresu jest bowiem znacznie szer-
sza i bogatsza oraz jednoczenie do rnorodna.
Wydaje si, e bez jej wykorzystania dalsze studia
dotyczce tej problematyki nadal bd mocno nie-
pene i niedokadne oraz obcione caym szeregiem
swoistych stereotypw dotyczcych pocztkowego
okresu tworzenia polskiego lotnictwa wojskowego.
Przypisy
dziaalnoci wyszego szkolnictwa wojskowego w okresie mi-
dzywojennym, tame, 1969, nr 1, s. 71-83.
8
15 lipca 1936 r. przy Wyszej Szkole Wojennej utworzo-
no zwizan z ni organizacyjnie Wysz Szko Lotnicz.
Szkoda, i nie wszyscy badacze wykorzystujcy w swo-
ich publikacjach zasb fotograficzny CAW odnotowuj to
przy opisie poszczeglnych fotografii. Czsto niektre z nich
opisywane s jako pochodzce ze zbiorw wasnych.
10
Vide: Kazimierz Bar, kolekcja regulaminw, instrukcji
i przepisw subowych z lat 1912-1939 w zasobie Central-
nego Archiwum Wojskowego, Biuletyn Wojskowej Suby
Archiwalnej, 1980, nr 10, Polskie regulaminy i instrukcje
wojskowe w zasobie Centralnej Biblioteki Wojskowej, kata-
log opracoway: T. Gowacka, B. Musiaowa, G. Szabowska,
Warszawa 1980.
11
Vide: L.Teter, Zawarto kolekcji dziennikw rozka-
zw i rozkazw dziennych Ministerstwa Spraw Wojskowych
1918-1939, Biuletyn Wojskowej Suby Archiwalnej 1974,
nr 6.
KOMUNIKATY

prof. dr hab. Janusz Karwat
Wysza Szkoa Nauk Humanistycznych
i Dziennikarstwa w Poznaniu
CUDZOZIEMCY W LOTNICTWIE WIELKOPOLSKIM
CASUS PAWA KRENCA (KRENZA)
Analizujc motywy, ktre skaniay cudzoziem-
cw do robienia kariery w wojsku polskim okresu
dwudziestolecia midzywojennego, naley bra pod
uwag kilka okolicznoci. Z jednej strony sytuacj
polityczno-militarn, w jakiej si znaleli z chwil
zakoczenia wojny, z drugiej wzgldy ekonomicz-
ne. Niektrzy zapewne kalkulowali, e skoro mo-
liwoci dalszej suby w pokonanej i zrewoltowanej
armii s ograniczone, stworzya si moliwo su- dwch braci. Starszy Johan zgin w czasie pierwszej
by w wojsku nowego pastwa, to warto pozosta
w mundurze, wykorzystujc dotychczasowe umie-
jtnoci wojskowe. Tak, wic porzucali sub w ar-
miach pastw, ktre zaczy si rozpada. Niektrzy
zostali skierowani subowo do wojska polskiego
i pozostali w nim po zakoczeniu misji. Wymieni
tutaj naley oficerw si powietrznych armii fran-
cuskiej, amerykaskiej czy woskiej. Sporadycznie
wystpowali lotnicy narodowoci niemieckiej. Naj-
czciej jednak byli to ludzie, ktrzy do chwili wst-
pienia do armii polskiej byli w lunym duchowym
zwizku z Polsk.
Wymown egzemplifikacj losw onierskich
jest yciorys Pawa Krenza, oficera armii pruskiej,
ochotnika Powstania Wielkopolskiego 1918/1919,
oficera lotnictwa Drugiej Rzeczypospolitej, a po-
tem Luft waffe. Informacje o tym lotniku s bardzo
rozproszone i po wnikliwej analizie nie daj jeszcze
penego obrazu jego drogi yciowej. Wedug Piotra
Zawackiego dalszego krewnego zamieszkaego
w Poznaniu, o Paulu Krenzu mwiono w polskiej
rodzinie, e by barwn postaci i niespokojnym
duchem, troch hulak. I e zawsze mia cigotki
polskie.1
Pawe Krenz urodzi si 3 grudnia 1896 r. w Bis-
chofswalde (Chojna) na Pomorzu, w niemieckiej ro-
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
dzinie nauczyciela Alfreda i Elbiety z Zawackich.
Matka pochodzia z rodziny polskiej, zamieszkujcej
od stuleci pogranicze Pomorza Gdaskiego i Prus
Wschodnich. Matka Paula utrzymywaa kontakty ze
swoimi siostrami, ale swoje dzieci wychowywaa na
Niemcw. Przyjedaa z nimi na letnie wakacje do
siostry Ludwiki w Tuczkach, jednak dzieci mwiy po
niemiecku i troch rozumiay jzyk polski. Paul mia
wojny wiatowej, a modszy od niego Alfred przej
po ojcu interes w Berlinie. Ojciec by nauczycielem
w Lubawie, gdzie Paul uczszcza pocztkowo do
szkoy podstawowej. Jeszcze przed pierwsz wojn
wiatow Krenzowie przenieli si do Berlina. Ich
status materialny znacznie wzrs, bowiem Alfred
Krenz sta si wacicielem fabryki likierw oraz ka-
mienicy przy Frankfurter Allee 242 243 w Berlinie.
W 1907 r. rozpocz nauk w jednym z berliskich
gimnazjw, a po uzyskaniu wiadectwa dojrzaoci
zosta powoany do wojska niemieckiego na kurs
aspirantw oficerskich. Podczas pierwszej wojny
wiatowej peni funkcj dowdcy plutonu, a po
kursie, od 1917 r. dowdcy kompanii karabinw
maszynowych 45. puku piechoty. Walczy na fron-
cie wschodnim. W poowie grudnia 1918 r. znalaz
si wraz z jednostk w koszarach gnienieskich.
Utrzymywa kontakty towarzyskie z Bolesawem
Kasprowiczem i por. Zygmuntem Kittelem, ktrzy
konspiracyjnie kierowali polskimi poczynaniami
niepodlegociowymi. Nawiza kontakt z miejsco-
w Rad oniersk i Rad Robotnicz2. Nalea do
nielicznych oficerw (szeciu) wrd dowdcw po-
wstaczych w Gnienie. W dniu 28 grudnia 1918 r.
uczestniczy w zajciu koszar piechoty. Przez wsp-
pracownikw nazywany Prusakiem i pod tym pseu-
186
donimem wystpuje w opracowaniach, dotyczcych
powstania w Gnienieskim3.
Porucznik Paul Krenz nie by w Gnienie jedy-
nym Niemcem, ktry przeszed na stron polsk.
Tamtejszy komendant miasta por. dr Wojciech
Jedlina Jacobson w wydanych osiemnacie lat po
powstaniu wspomnieniach, twierdzi, e do szko-
lenia wojskowego powstacw wykorzysta grup
Niemcw zbiegych na stron polsk4.
Ju pierwszego dnia powstania w Gnienie
Krenz rozpocz organizacj kompanii karabi-
nw maszynowych. Ochotniczy batalion powsta-
czy przeksztacono wkrtce w puk gnienieski,
pniej 4 Puk Strzelcw Wielkopolskich. Wraz
z grup por. Pawa Cymsa uczestniczy w walkach
o Strzelno, Kruszwic i Inowrocaw (29 XII 1918
6 I 1919). Nastpnie w batalionie por. Z. Kittela
uczestniczy w walkach o Szubin (8 11 II 1919), na
froncie pnocnym powstania w okolicy Naka. Do-
da naley, e sabo mwi po polsku, a komendy wy-
dawa po niemiecku. Nie byo to czym nadzwyczaj-
nym, adnym utrudnieniem w dowodzeniu, poniewa
wszyscy jego podwadni suyli wczeniej w niemie-
ckich pododdziaach karabinw maszynowych.
W marcu 1919 r., na swoj prob, zosta skierowany
na kurs do Szkoy Obserwatorw w podpoznaskiej
awicy. W czerwcu otrzyma przydzia do 3. Wielko-
polskiej Eskadry Bojowej, pniej 15. Eskadry Wy-
wiadowczej5. Od padziernika 1919 r. przebywa wraz
z eskadr na froncie litewsko-biaoruskim. Prowadzc
rozpoznanie nad stacj kolejow w Orszy zosta ze-
strzelony, po czym dosta si do niewoli bolszewickiej.
W kwietniu 1919 r. w drodze wymiany jecw po-
wrci do macierzystej eskadry. Od 1 sierpnia 1920 r.
ponownie by na awicy, najpierw na kursie mechani-
kw lotniczych w roli instruktora, a od wrzenia w 3.
Puku Lotniczym. Pozytywnie przeszed weryfikacj.
Zosta awansowany na stopie kapitana obserwatora
i odznaczony Krzyem Walecznych6. W 1924 r. prze-
niesiony zosta do Bydgoszczy i Inowrocawia naj-
prawdopodobniej wraz ze szko mechanikw lotni-
1 5
A. Nizioek, Zagadka Krenza, Gazeta Wyborcza, do-
datek Pyrania z 20 grudnia 1920 r., s. 16.
2 6
Z. Kittel, Oswobodzenie Gniezna i trzy tygodnie dalszych
potyczek(18 XII 1918 17 I 1919), Gniezno 1919, s. 30.
3 7
Najobszerniej pisa Zygmunt Wygocki: Gniezno i po-
wiat gnienieski w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919,
Pozna 1988, na stronach 120, 184, 208 i 240, jako Prusak
i 279-280, jako Krenz.
4
W. Jedlina Jacobson, Z ludem wielkopolskim przeciw
zaborcom, Toru 1936, s. 99.
Janusz Karwat
czych. W 1927 roku, z nieznanych dzisiaj powodw,
odszed z wojska. Mogo to mie miejsce po mierci
ony, o ktrej rda milcz lub wskutek postawy
prezentowanej po zamachu majowym 1926 roku7.
W kocu lat dwudziestych wyjecha z Polski.
Wedug nie potwierdzonych przekazw rodzinnych
przebywa w Namibii i Republice Poudniowej Afry-
ki. Jeszcze przed wybuchem drugiej wojny wiatowej
przyby do Niemiec. Nie znamy daty wstpienia do
Luftwaffe. Z akt urzdu miejskiego w Monachium,
wystawionych po jego mierci wynika, e od 8 IX
1939 r. Krenz by oficerem w Wyszej Szkole Lotni-
czej w Lechweld. Od IX 1940 do V 1941 r. przebywa
w szpitalu w Warszawie. Ponownie w szkolnictwie
lotniczym (Groe Kampffliegerschule 3) i jednost-
ce zwiadu lotniczego. Wedug nie potwierdzonych
rdowo informacji wsppracowa z polskim ru-
chem oporu. Utrzymywa cisy kontakt z polskimi
krewnymi. Gdy jego ciotka Ludwika wraz z mem
Ludwikiem Hillarym zostali wysiedleni z Tuczek,
Krenz spowodowa, e majtek wkrtce odzyskali8.
19 lutego 1944 r. zosta awansowany do stopnia majora.
W Gosch (Holandia) dosta si 7 II 1945 r. do niewo-
li brytyjskiej, w ktrej przebywa do 20 II 1948 roku.
Przebywajc w Warszawie powtrnie oeni si z Polk
Bronisaw z Nowakw. Z tego zwizku mia syna
Piotra Pawa i crk Klaudi Urszul, zamieszkaych
w Bawarii. Jego rodzinny dom w Berlinie zosta cako-
wicie zburzony podczas bombardowania na pocztku
1945 roku. Zginli przebywajcy tam rodzice i mod-
szy brat Alfred wraz ze swoj rodzin. Pawe Krenz
zmar 20 kwietnia 1955 roku w Purgen koo Landsber-
gu nad Lechem w Bawarii i tam zosta pochowany9.
W yciorysie tego lotnika wystpuje wiele nie-
wiadomych, ktre usiuje wyjani jego kuzyn Piotr
Zawadzki. W przeszoci Zawadzki by aktorem
w poznaskim Teatrze Polskim. Twierdzi, e tak jak
Pawe Krenz gra rne role. Dzi ju gra tylko go-
cinnie. Zaoy pub-ksigarni Za kulisami przy
ulicy Wodnej. Jak twierdzi zanurzy si w prze-
szo, ktra staa si dla niego najwaniejsza10.
Przypisy
Ku czci polegych lotnikw, red. M. Romeyko, Warszawa
1933 s. 190.
CAW, akta personalne Pawa Krenca 16722, 20105
i 2350.
Zagadka Krenza, s. 16.
8
Rel. Piotra Zawackiego z dnia 3.04.2004 r.
9
Odpis aktu zgonu P. Krenza wydany przez Urzd Miej-
ski w Monachium 21 VII 1957 r. Dokumenty rodzinne P. Za-
wackiego.
10
Zagadka Krenza, s. 16.

pk rez. dr Zbigniew Moszumaski
Wojskowe Biuro Bada Historycznych
PRZYCZYNEK DO DZIEJW BAZY LOTNICZEJ
DBLIN PEKIN
Konspiracyjnym bazom lotniczym powicono
w polskiej historiografii niewiele miejsca1, a o dzie-
jach konspiracyjnej Bazy Lotniczej Dblin, krypto-
nim Pekin, w zasadzie prawie nic nie napisano.
Wynika to przede wszystkim z braku dokumentw
rdowych i relacji wiadkw.
W biecym roku zbiory specjalne Biblioteki
Naukowej Wojskowego Biura Bada Historycznych
wzbogaciy si o niewielki zasb dokumentw doty-
czcych Bazy Lotniczej Dblin kryptonim Pekin.
S to raczej szcztki dokumentw odzyskane dziki
zabiegom konserwatorskim firmy Konserwacja Dzie
Sztuki Wiesaw Faber w Warszawie. Dokumenty te
zostay wykopane w rejonie Dblina przez niezna-
nego darczyc. Byo to kilka brytw papierowych,
silnie zespolonych ze sob i trudnych do rozdziele-
nia. Wykopane materiay byy wyjtkowo zniszczo-
ne, zaatakowane pleni, plamami rdzy oraz bardzo
trudne do konserwacji ze wzgldu na rkopisy (atra-
mentowe, owkiem kopiowym i kredk).
Odzyskane dokumenty maj wiele ubytkw, dla-
tego te podczas ich badania jest wymagana szcze-
glna staranno. Oczywicie, na wiele zagadnie nie
znajdziemy odpowiedzi. S to przede wszystkim do-
kumenty organizacyjne i personalne, ktre powstay
w Komendzie Bazy Lotniczej Dblin, przede wszyst-
kim w dziale (pionie) funkcjonalnym zastpcy ko-
mendanta bazy. Z charakteru zebranych dokumentw
wynika, e mg nimi dysponowa albo zastpca ko-
mendanta Bazy Lotniczej Wadysaw Wodarczyk (ps.
Didko), albo penicy obowizki oficera mobilizacyj-
nego sier. Sieniawa. Niestety, wszdzie posugiwano
si pseudonimami. Imiona i nazwiska na wnioskach
odznaczeniowych zostay zaszyfrowane. Niektre
z nich udao si powiza z pseudonimami.
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
W niniejszej publikacji zostan zamieszczone
niektre z wynikw bada.
***
Odtwarzanie Si Zbrojnych w Kraju byo po-
mylane jako mobilizacja po opanowaniu bazy
powstaczej2 przez zwyciski zryw powstaczy.3
Ju w trakcie prowadzenia dziaa powstaczych
chciano przystpi do realizacji szczegowego planu
odtworzenia regularnych oddziaw poszczeglnych
rodzajw wojsk i sub Si Zbrojnych w kraju, we-
dug przedwojennej struktury organizacyjnej Woj-
ska Polskiego. Plan ten przedstawiono Naczelnemu
Wodzowi w meldunkach operacyjnych nr 54/III
z 5 lutego 1941 r.4 oraz nr 154 z 8 kwietnia 1942 r.
Cel odtwarzania jednostek w kraju oraz wytyczne
organizacyjne zostay okrelone w rozkazach spe-
cjalnych R-4/I/OSZ z 10 maja 1941 r. i R-5/I/OSZ
z 9 kwietnia 1942 r.
Komendant gwny Armii Krajowej gen. bryg.
Stefan Rowecki w rozkazie nr 5 z 9 kwietnia 1942 r.,
dotyczcym odtwarzania si zbrojnych (OSZ), poleci
[...] jak najszybciej odtworzy w obszarze stanowi-
cym baz powstania pewn liczb wielkich jedno-
stek, niezbdnych oddziaw broni i sub.5 W celu
[...] przepracowania na szczeblu Komendy zagadnie
organizacyjnych, mobilizacyjnych, personalnych, wy-
szkoleniowych, informacji bojowych i zaopatrzenia
poszczeglnych rodzajw broni na okresy konspira-
cji, powstania i OSZ [...], utworzy rwnie wydziay
poszczeglnych rodzajw wojsk (piechoty, artylerii,
broni pancernej, motoryzacji i kawalerii, saperw,
cznoci i lotnictwa) oraz referat andarmerii.6
188 Zbigniew Moszumaski
W zwizku z tym dotychczas istniejce Szefo-
stwo Lotnictwa zostao przeksztacone w Wydzia
Wojsk Lotniczych (w czasie powstania warszawskie-
go Komenda Gwna Lotnictwa) i podporzdko-
wane bezporednio szefowi operacji, przy ktrym
zgrupowano wszystkie wydziay innych rodzajw
wojsk. Od tego momentu Wydzia mia charakter
sztabu lotniczego. Szefem Wydziau zosta pk Ber-
nard Adamecki (ps. Gozdawa, ps. Dyrektor), a jego
zastpc pk Adam Kurowski (ps. Artur). Powo-
ano take szefw poszczeglnych komrek, z kt-
rych kada rozpocza organizowanie oddzielnego
referatu w sztabie oraz w podlegych jednostkach
w terenie. W miar nowych potrzeb rozrastaa si
sie poszczeglnych komrek, a take przybyway
nowe. Przy poszczeglnych dowdztwach obszarw
i okrgw Armii Krajowej utworzono samodzielne
referaty lotnicze, podporzdkowane Wydziaowi
Wojsk Lotniczych, bdce jego terytorialnymi eks-
pozyturami zajmujcymi si zagadnieniami lotni-
czymi, organizacyjnie za podlegajce dowdztwu
okrgu Armii Krajowej. Referat lotniczy w okrgu
obejmowa dziay: organizacyjny, informacji i wy-
wiadu oraz broni pomocniczych.
Podczas planowania powstania powszechne-
go ustalono, e przerzut lotnictwa do kraju bdzie
uregulowany zarzdzeniami Naczelnego Wodza.
Natomiast po przybyciu na lotniska krajowe bdzie
ono wykonywa zadania stawiane przez kierowni-
ctwo Si Zbrojnych w Kraju. Przerzut lotnictwa mia
nastpi niezwocznie po opanowaniu lotnisk, tzn.
o wicie w dniu wybuchu powstania. Podstawowym
obszarem, na ktry miay by przerzucone gwne
siy lotnicze, by obszar trzech okrgw Armii Kra-
jowej warszawskiego, radomskiego i lubelskiego.
Na tym obszarze znajdowao si bowiem kilkanacie
lotnisk wchodzcych w skad wzw: warszawskie-
go, radomskiego i dbliskiego. Ten ostatni wze
obejmowa lotniska w: Irenie, Uu, Borowinie,
Zajezierzu i Podlodowie.7
Zakadano, e lotnictwo przerzucane do kraju
opanuje swymi siami na wasny uytek gwne lot-
niska, a mianowicie: Okcie, Bielany, Irena i Rakowi-
ce. Liczono, e do wykonania tego zadania zostanie
uyta cz oddziaw spadochronowych. Siy po- m.in. dalszych uzgodnie odnonie organizacji baz
wstacze miay jedynie wesprze te dziaania. Pozo-
stae lotniska miay by opanowane przez oddziay
powstacze.8
W Dblinie, ktry stanowi wan baz Luft waf-
fe, pod koniec 1939 r. podoficerowie i pracownicy
cywilni byego Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1
utworzyli sprawny, szkieletowy oddzia lotniskowy
pod dowdztwem chor. Czesawa Judejki (ps. Czar-
ny), byego instruktora strzelania z broni pokadowej
w Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1.
Oddzia ten aktywnie uczestniczy w dziaalnoci
dywersyjno-wywiadowczej i sabotaowej. Sabota
prowadzono przede wszystkim w niemieckich lotni-
czych warsztatach naprawczych. Najczciej dotyczy
on uszkadzania ganikw silnikw samolotw i za-
nieczyszczania paliwa. Polscy mechanicy czsto uda-
wali, e nie zauwaaj usterek technicznych w samo-
lotach i meldowali niemieckim majstrom gotowo
maszyn do lotu. Loty z tymi usterkami koczyy si
czsto uszkodzeniem samolotu lub nawet katastrof.
Niemcy nie wykryli sprawcw, a podejrzenia skie-
rowali na pracujcych tam folksdojczw, ktrych
omiu publicznie powieszono.9 Wrd polskiego
personelu lotniczych warsztatw naprawczych po-
wszechnie praktykowano wi prac. Szerzyy si
take kradziee materiaw deficytowych. W ostat-
nim tygodniu padziernika 1941 r. Niemcy zdoali
przed eksplodowaniem odnale na lotnisku trzy
bomby zegarowe, w tym jedn w koszarach, a drug
w pomieszczeniu ze skrzyniami silnikowymi.
Cho lotnisko i lotnicze warsztaty naprawcze byy
strzeone, przemycano z nich bro do oddziaw
partyzanckich. Z samolotw bombowych Heinkel
He 111 i innych ustawionych na polu wzlotw w po-
gotowiu bojowym wymontowywano skrycie lotni-
cze karabiny maszynowe, najczciej noc podczas
deszczu. Z rusznikarni znajdujcej si w budynku
dziau nauk wykradziono w nocy 10 pistoletw
maszynowych wz. 1940 (MP-40) i pistolet.10 Wyno-
szeniem broni zajmowali si m.in. Jan Wojciechow-
ski (ps. Gryf ), Czesaw Jakubicki (ps. Mars), Jzef
Modelski (ps. Cygar), Czesaw Szlendak (ps. Maks)
i Kazimierz Kamola (ps. Szermierz).11 Czesaw Jaku-
bicki wyjmowa take apteczki z samolotw i wraz
Kazimierzem Szczepaskim (ps. Korczak) wynosi je
i przekazywa do oddziaw partyzanckich.12
W padzierniku i listopadzie 1942 r. przepro-
wadzono trzydniowe odprawy z dowdcami okr-
gw i obszarw Armii Krajowej,13 podczas ktrych
uzgodniono najwaniejsze zagadnienia organi-
zacyjne, operacyjne i zaopatrzeniowe. Dokonano
lotniczych w kraju, niezbdnych do przyjcia lotni-
ctwa.14 Zaplanowano m.in. utworzenie bazy lotniczej
w Dblinie, a take zorganizowanie w pierwszej ko-
lejnoci zawizkw dla 5. puku lotniczego odtwa-
rzanego w okrgu nowogrdzkim.15
W zwizku z tym oddzia lotniskowy podniesiono
do rangi bazy lotniczej. W grudniu 1942 r. przystpio-
 Przyczynek do dziejw Bazy Lotniczej Dblin Pekin
no do wstpnych prac organizacyjnych nad opraco-
waniem zada bazy lotniczej,16 sporzdzeniem etatu
oraz opracowaniem obowizkw osb funkcyjnych.
Sprawa nabraa tempa dopiero po przybyciu w sierp-
niu 1943 r. kpt. Pawa aszkiewicza17 (ps. Zbigniew),
wyznaczonego na komendanta Bazy Lotniczej Db-
lin. Funkcj zastpcy komendanta odpowiedzialne-
go za sprawy organizacyjne i mobilizacyjne obj
Wadysaw Wodarczyk (ps. Didko), byy pracownik
cywilny Centrum Doskonalenia Lotnictwa nr 1.
Zgodnie z tymczasow instrukcj do zasadni-
czych zada Bazy zaliczono:18
1) odtwarzanie lub mobilizacj jednostek lotni-
czych i zapewnienie im personelu (w zwizku z tym
Baza miaa prowadzi na odpowiednim poziomie
szkolenie podstawowe i fachowe wszystkich niezbd-
nych specjalistw);
2) zaopatrywanie jednostek lotniczych w sprzt
i materiay lotnicze, materiay pdne, bro lotnicz,
bomby, amunicj itp. (w zwizku z tym Baza miaa
wykonywa naprawy wszelkiego rodzaju sprztu lot-
niczego oraz zapewnia midzylotniskowy przewz
materiaw i osb);
3) obsugiwanie lotniska macierzystego Bazy
i oddziaw bojowych stacjonujcych na nim.
Podlegaa w okresie konspiracji pod wzgldem
subowym komendantowi obwodu, a pod wzgl-
dem fachowym referentowi lotniczemu okrgu,
natomiast w okresie pokonspiracyjnym dowd-
cy lotnictwa pod kadym wzgldem, a dowdcy
okrgu pod wzgldem dyscyplinarnym i admini-
stracyjnym.
Komendant Bazy odpowiada za caoksztat
organizacji i funkcjonowania Bazy. Podlegali mu
bezporednio adiutant z kancelari i oficer nadzoru
technicznego. Baza zostaa podzielona na trzy dzia-
y (piony) funkcjonalne, w ktrych skad wchodziy
poszczeglne komrki organizacyjne:
1) dzia zastpcy komendanta Bazy (Biuro Ewi-
dencji Personalnej, Dywizjon Szkolny, Kwatermi-
strzostwo);
2) dzia szefa zaopatrzenia lotniczego (Biuro Sze-
fa Zaopatrzenia Lotniczego, Warsztaty Naprawkowe,
Skadnica Materiaowa Bazy, Kompania Warsztato-
wa, Kolumna Motorowa Bazy);
3) dzia komendanta lotniska: (Oddzia Portowy,
Kompania cznoci Bazy, Batalion Obrony Lotni-
ska, Suba Zdrowia Bazy).19
Poniewa Baza miaa obsugiwa wze lotnisk
dbliskich, przewidziano rwnie sformowanie od-
189
dziau lotniskowego20 i kompanii budowy lotnisk 21.
W sumie jednak sformowano tylko takie komrki
Bazy Lotniczej Dblin, jak: Komenda Bazy Lotniczej,
Dywizjon Szkolny, Park Lotniczy, Port Lotniczy,
Kompania cznoci, Kwatermistrzostwo, Kolum-
na Motorowa, Suba Zdrowia, Oddzia Lotniskowy,
Pluton Obsugi Technicznej Rezerwy Personalnej
i Pluton cznikowy (zob. tabela 1).
Przewidywano, e docelowo Baza Lotnicza Db-
lin bdzie liczy 91 oficerw, 654 podoficerw, 1552
szeregowcw i 614 kobiet, cznie 2297 osb.22 Mo-
liwoci jednak zapewnienia odpowiedniej liczby
specjalistw byy, niestety, niewielkie. W zwizku
z tym ograniczono liczebno bazy do: 55 oficerw,
290 podoficerw i 952 szeregowcw, cznie 1297 o-
nierzy. Niestety, w kwietniu 1944 r. zdoano obsadzi
zaledwie 21,4% stanowisk etatowych. Porwnanie sta-
nw etatowych i ewidencyjnych Bazy Lotniczej Db-
lin na kwiecie 1944 r. przedstawiono w tabeli 1.
Rwnie poszukiwania specjalistw w oddziaach
partyzanckich niewiele poprawio sytuacj. Dziki
jednak rozmowom komendanta Bazy kpt. Zbigniewa
i jego zastpcy Didki z dowdcami oddziaw party-
zanckich do 1 lipca 1944 r. zdoano pozyska z od-
dziaw partyzanckich 52 onierzy (1 oficer, 1 pod-
chory, 32 podoficerw, 18 szeregowcw).23 Stan
liczebny specjalistw w Bazie Lotniczej w dniu 1 lipca
1944 r., z uwzgldnieniem osb pozyskanych z od-
dziaw partyzanckich, przedstawiono w tabeli 2.
W planach operacyjnych zwizanych ze zdo-
bywaniem poszczeglnych lotnisk uwzgldniano
przygotowywanie kadry do ich objcia i urucho-
mienia. Do zdobycia lotniska dbliskiego zosta
wytypowany 15. puk piechoty AK Wilki. Z jego
pododdziaami wspdziaaa Baza Lotnicza, majca
za zadanie opanowanie i ochron sprztu lotniczego
na lotnisku. Przy czym w gr wchodzio rwnie ura-
towanie samolotw okupanta, szybkie przywrcenie
danego lotniska do stanu uywalnoci i pomoc dla
samolotw wsparcia, w przyszoci za dla dziaa
wasnego lotnictwa.
Oprcz opracowania szczegowego planu opano-
wania lotniska, w jego pobliu zorganizowano pozy-
skiwanie benzyny i cementu oraz przygotowywano
tabor samochodowy.24 Komenda Bazy cile wsp-
dziaaa w tej sprawie z miejscowymi strukturami
Armii Krajowej, tzn. z 5. Rejonem AK StycaIrena.
W zwizku z szybkim zblianiem si frontu prace te
zintensyfikowano.
Zgodnie z opracowanym planem powstania po-
wszechnego A i odtwarzania Si Zbrojnych obwd
puawski mia odtwarza dwa bataliony 15. puku
190 Zbigniew Moszumaski

Tabela 1. Stan etatowy i ewidencyjny Bazy Lotniczej Dblin w kwietniu 1944 roku

Wyszczeglnienie Oficerowie Podoficerowie Szeregowcy cznie

etat 4 8 13 25
Komenda Bazy Lotniczej ewidencja 3 1 4
brak 1 7 13 21
etat 14 65 55 134
Dywizjon Szkolny ewidencja 3 3
brak 11 65 55 131
etat 4 52 376 432
Park Lotniczy ewidencja 4 21 54 79
brak 31 322 353
etat 9 52 189 250
Port Lotniczy ewidencja 5 29 61 95
brak 4 23 128 155
etat 4 15 38 57
Kompania cznoci ewidencja 3 6 5 14
brak 1 9 33 43
etat 5 26 43 74
Kwatermistrzostwo ewidencja 5 5 10
brak 21 43 64
etat 4 26 77 107
Kolumna Motorowa ewidencja 2 2
brak 2 26 77 105
etat 3 3 8 14
Suba zdrowia ewidencja 1 3 1 5
brak 2 7 9
etat 5 22 126 153
Oddzia Lotniskowy ewidencja 5 10 6 21
brak 12 120 132
etat 1 13 16 30
Pluton Obsugi Technicznej Re-
ewidencja 1 13 13 27
zerwy Personalnej
brak 3 3
etat 2 8 11 21
Pluton cznikowy ewidencja 2 8 8 18
brak 3 3
etat 55 290 952 1297
Razem ewidencja 34 96 148 278
brak 21 194 804 1019
rdo: ZSBN WBBH, III/38/20/126.
 Przyczynek do dziejw Bazy Lotniczej Dblin Pekin 191

Tabela 2. Specjalici bazy lotniczej wedug stanu z 1 lipca 1944 roku

Cywile
Lp. Wyszczeglnienie Ofic. Pchor. Podof. Szereg. cznie
mcz. kob.
1 Piloci 2 3 3 8
2 Strzelcy patowcowi 3 2 5
3 Mechanicy samolotowi 22 35 2 59
4 Obserwatorzy 1 1
5 Personel techniczny pomocniczy 8 3 24 48 19 102
6 Personel administracyjny 1 2 18 13 57 91
7 Specjalici radiowi i pomocnicy 7 12 18 37
8 Meteorolodzy 5 2 7
9 Skoczkowie spadochronowi 1 1
10 Fotolaboranci 2 2
11 Rusznikarze i ich pomocnicy 3 3
12 Obsuga parku 19 2 69 90
Razem 12 7 106 101 104 75 406

rdo: ZSBN WBBH, III/38/20/122.

piechoty Wilki, a obwd garwoliski jeden. Do-
wdztwo puku mia obj komendant obwodu pu-
awskiego kpt. Zygmunt ebracki (ps. eliwa). Dla
Dblina wyznaczono trzy ogniska walki powsta-
czej: 1) lotnisko i mosty, 2) stacja kolejowa, 3) twier-
dza. Dowdc si dla ogniska lotnisko i mosty zo-
sta wyznaczony komendant obwodu kpt. Zygmunt
ebracki.
Pod koniec 1943 r. Komenda Gwna Armii
Krajowej odstpia od planowanego powstania po-
wszechnego na rzecz planu B (Burza), ktry prze-
widywa wzmoone dziaania dywersyjne przeciwko
wycofujcym si wojskom niemieckim, ochron kra-
ju przed cakowitym wyniszczeniem oraz opanowa-
nie terenu przed wkroczeniem wojsk Armii Czerwo-
nej i wystpienie wobec niej w roli gospodarza tego
terenu.25
14 lipca 1944 r. dotar do Bazy Lotniczej Dblin
rozkaz komendanta lubelskiego okrgu Armii Kra-
jowej pk. Kazimierza Tumidajskiego (ps. Marcin),
w ktrym czytamy:
Zbliamy si dugimi i szybkimi krokami do koca
tej najkrwawszej dla Narodu Polskiego tragedii wo-
jennej, w ktrej wyniku odzyska moemy to, co dla
nas najdrosze, najwitsze: wolno naszej Ojczyzny.
Dziejowa ta chwila wymaga zespolenia wszystkich
naszych si w kierunku, jak najlepszego spenienia
naszego onierskiego obowizku. Dlatego nie tylko
rozkazuj, ale i apeluj do wszystkich onierzy AK, by
wzmogli wysiki, wytyli wszystkie siy dla naleytego
przygotowania organizacyjnego i wyszkoleniowego do
ostatecznej rozprawy z naszym odwiecznym wrogiem
i najkrwawszym ciemic Narodu Polskiego na caej
przestrzeni dziejw.
Wzywam wszystkich onierzy, aby pod rozkazami
swoich dowdcw nie zaniedbali niczego dla osig-
nicia takiej gotowoci bojowej, ktra by zapewnia
naszemu orowi powodzenie i daa rkojmi zwyci-
stwa. Od wszystkich dowdcw na kadym szczeblu
dam intensywnej, przykadnej pracy w wypenianiu
obowizkw, wymagam wzmoenia karnoci w sze-
regach i podniesienia pogotowia bojowego na ten po-
ziom, jaki wymaga, zbliajca si chwila wyzwolenia
i odwetu za poniewierk, morderstwa, rozboje, za
deptanie naszych witoci i ideaw narodowych, za
deprawowanie naszej modziey, za mier mczesk
milionw najlepszych synw Ojczyzny.
Oczekuj, e z szeregw naszych znikn w obliczu
tego oczekujcego nas wiekopomnego wysiku wszel-
kie wanie i spory orientacyjne, wszelkie maostkowe
nieporozumienia i ambicja osobista, wszelkie rnice,
jakie dotychczas dzieli mogy niektrych onierzy
AK z racji przynalenoci poprzedniej do odrbnych
zespow organizacyjnych. Oczekuj, e wszystkim
przywieca bdzie tylko jeden cel i jedno haso,
wszystkie siy fizyczne i moralne onierzy AK, a za
192 Zbigniew Moszumaski
ich przewodem i przykadem caego spoeczestwa,
rozwija i wzmacnia bezustannie, by odda je [...]
w walce o wolno Polski.
Dowdcw wszystkich szczebli wzywam, aby na
wszystkich odprawach i zbirkach powicali dzi-
siejszej chwili dziejowej w najbliszych tygodniach te
uwagi. Wzywam ich rwnie, aby w czasie zmaga
wojennych, jakie przej mog przez nasz ziemi,
trwali nieugicie na swoich stanowiskach, nie tracc
ani na chwil cznoci z powierzonymi ich dowdz-
twu szeregami onierskimi, abymy nic nie uronili
z naszego dorobku ostatniego okresu i stan mogli
do ostatecznej rozprawy gotowi [...].26
20 lipca 1944 r. wywiad Armii Krajowej przeka-
za informacj, e Niemcy przygotowuj si do znisz-
czenia betonowych pasw startowych i waniejszych
obiektw na lotnisku, prowadzc intensywne prace
minerskie.
Poniewa obwd puawski Armii Krajowej roz-
ciga si na przestrzeni okoo 100 km, co stwarzao
due trudnoci w utrzymywaniu cznoci, komen-
dant obwodu kpt. Zygmunt ebracki (ps. eliwa) na
odprawie 21 lipca 1944 r. zezwoli na samodzielne
rozpoczcie dziaa w oddziaach i placwkach.
Placwka dbliska i stycka jeszcze 21 lipca wy-
stpiy zbrojnie przeciwko Niemcom. Placwka db-
liska pod dowdztwem komendanta podobwodu
A kpt. Piotra Ignacaka (ps. Sawa) zaja fort nr 2
w Mierzwiczce, gdy wojska niemieckie wycofyway
si za Wis.27
24 lipca w nocy lotnictwo radzieckie zbombar-
dowao Dblin, Iren, Mierzwiczk, Michalinw
i inne ssiednie miejscowoci. Tu po zakoczeniu
bombardowania niemiecka artyleria przeciwlotni-
cza zacza wycofywa si za Wis. Rwnoczenie
na teren lotniska wkroczyy trzy grupy uderzenio-
we Armii Krajowej, rozpoczynajc przecinanie sieci
kabli minerskich prowadzcych do adunkw wybu-
chowych. Niemcy zdoali jedynie wysadzi budynek
koszarowy i jeden z budynkw mieszkalnych. Tu po
pnocy lotnictwo niemieckie zbombardowao, ale
nieskutecznie, mosty na Wieprzy i skady amunicyjne
w Stawach, a take lotnisko dbliskie. Byo to ostat-
nie uderzenie niemieckie na dbliskie lotnisko. Rano
o 5:00 wojska radzieckie wkroczyy do Dblina.28
30 lipca 1944 r. zosta wydany ostatni rozkaz ko-
mendanta Bazy Lotniczej Dblin kpt. Pawa asz-
kiewicza. Czytamy w nim:
Wobec zbliajcego si frontu polecam wszystkim
podlegym onierzom lotnictwa pozostanie na miej-
scu. W razie koniecznoci zmiany miejsca, naley
o tym natychmiast powiadomi swego najbliszego
dowdc komrki, podajc nowe miejsce pobytu. Na-
kazuj zachowanie spokoju, nieszerzenie paniki i ci-
se podporzdkowanie si mym rozkazom.29
Nazajutrz na terenie powiatu radzyskiego zosta
aresztowany przez NKWD, w drodze z Dblina, do-
wdca Bazy Lotniczej kpt. Pawe aszkiewicz. Na-
ley doda, i struktury konspiracyjne Bazy Lotni-
czej Dblin, kierowane przez zastpc komendanta
Wadysawa Wodarczyka (ps. Didko), funkcjono-
way do maja 1945 r. Po przygotowaniu wnioskw
awansowych i odznaczeniowych za zasugi w walce
z okupantem zaprzestay dziaania. Ostatni doku-
ment pochodzi z 18 maja 1945 r. i zosta podpisany
przez Didk.30
 Przyczynek do dziejw Bazy Lotniczej Dblin Pekin
Obsada Bazy Lotniczej Dblin Pekin
Komenda Bazy Lotniczej:
komendant kpt. Pawe aszkiewicz, ps. Zbi-
gniew
zastpca komendanta st. szer. Wadysaw
Wodarczyk, ps. Didko
zastpca komendanta (przejciowo w maju
1944 r.) ppor. NN, ps. Ostrony
adiutant plut. pchor. rez. NN, ps. Turek
oficer nadzoru technicznego NN
komendant lotniska (portu lotniczego) chor.
Czesaw Bronisaw Judejko, ps. Czarny
szef zaopatrzenia lotniczego NN
oficer mobilizacyjny kpr. pchor. rez. NN,
ps. Ewicz
p.o. oficera mobilizacyjnego sier. NN, ps.
Sieniawa
oficer mobilizacyjny artylerii przeciwlotniczej
ppor. Mirosaw Grzegorz Jdrzejczak, ps. Wujek
Dywizjon Szkolny:
dowdca ppor. rez. pil. NN, ps. Gocza
adiutant kpr. pil. NN, ps. Alosza
dowdca eskadry szkolnej personelu lataj-
cego NN
dowdca plutonu lotnictwa sanitarnego
NN
dowdca kompanii szkolnej obsugi technicz-
nej NN
dowdca kompanii szkolnej uzbrojenia NN
Park Lotniczy:
komendant NN, ps. Zdzisaw Paprocki
zastpca komendanta Bolesaw Mikus,
ps. bik
Port Lotniczy:
dowdca oddziau portowego chor. Czesaw
Bronisaw Judejko, ps. Czarny
dowdca plutonu obsugi startowej, zastp-
ca dowdcy oddziau portowego st. mw. (majster
wojskowy) NN, ps. Jawor
dowdca plutonu kwaterunkowego chor.
NN, ps. Tygrys
dowdca kolumny motorowej oddziau por-
towego chor. NN, ps. Goy
Kompania cznoci:
dowdca bosm. NN, ps. Tur
zastpca dowdcy plut. NN, ps. Leszek
Kwatermistrzostwo:
kwatermistrz ppor. rez. NN, ps. Czan
podkwatermistrz, zastpca kwatermistrza
kpr. NN, ps. Rafa
193
dowdca kompanii gospodarczej, zastpca
podkwatermistrza NN
oficer materiaowy st. sier. rez. NN, ps. Or-
ski
patnik, oficer kasowy NN, ps. Sok
Kolumna Motorowa:
dowdca NN
Warsztaty Naprawkowe:
kierownik plut. rez. NN, ps. Owek
Kompania Warsztatowa
dowdca NN
Skadnica Materiaowa
zarzdca NN
Suba Zdrowia:
szef NN
Batalion Obrony Lotniska:
dowdca batalionu NN
dowdca kompanii obrony lotniska NN
dowdca kompanii wartowniczej st. sier.
NN, ps. Furdyga
Pluton Obsugi Technicznej Rezerwy Perso-
nalnej:
dowdca ppor. rez. NN, ps. Radwan
zastpca dowdcy plut. Bronisaw Piskor-
ski, ps. Stalszer
Pluton cznikowy:
dowdca plutonu ppor. pil. NN, ps. Sum
zastpca dowdcy plutonu, obserwator
pchor. pil. NN, ps. Jastrzb II
pilot chor. pil. NN, ps. Terro
pilot plut. pil. Zdzisaw Grecki, ps. Pasz-
czak
pilot kpr. rez. pil. NN, ps. Wrona
Oddzia Lotniskowy:
dowdca ppor. rez. NN, ps. Chytry
dowdca plutonu portowego, zastpca dowd-
cy Oddziau Lotniskowego mw NN, ps. Wecz
dowdca plutonu technicznego st. mw NN,
ps. Sawa
dowdca kolumny motorowej mw. NN,
ps. Nerw
dowdca plutonu cznoci plut. NN,
ps. Pieracki
dowdca plutonu gospodarczego NN
dowdca kompanii obrony lotniska NN
194 Zbigniew Moszumaski
1 17
Zob. Halszka Szodrska, Lotnictwo podziemia, czyli
dzieje Wydziau Lotniczego KG AK, Warszawa 1986, a take
Lotnictwo Armii Krajowej, Pozna 1998; Jerzy Pawlak, Pa-
mici lotnikw polskich 19181945, Warszawa 1998.
2
Baza powstacza obejmowaa obszar Generalnego
Gubernatorstwa, cz wschodni Warthegau (okrg dzki
Armii Krajowej) oraz cz Grnego lska.
3
Szerzej na temat koncepcji powstania powszechnego
zob.: Marek Ney-Krwawicz, Powstanie powszechne w kon-
cepcjach i pracach Sztabu Naczelnego Wodza i Komendy
Gwnej Armii Krajowej, Warszawa 1999.
4
Studium Polski Podziemnej w Londynie (dalej SPP),
A3.9.1.2, Raport operacyjny Op. nr 54 z 5 lutego 1941 r.
5
Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej, t. 3.,
Armia Krajowa, Londyn 1950, s. 211.
6
Meldunek organizacyjny nr 170, 1 marca31 sierpnia
1942 r. Prace wykonane w Komendzie Gwnej. Utworzenie
wydziaw broni w Komendzie Gwnej, w: Armia Krajo-
wa w dokumentach, t. 2., Londyn 1973, s. 309, dokument
335.
7
Zbiory specjalne Biblioteki Naukowej Wojskowego
Biura Bada Historycznych [dalej ZSBN WBBH], III/21/19,
t. IV, k. 5961, Zacznik 2 do meldunku Kaliny nr 154/III
z padziernika 1942 r.
8 19
Tame, k. 62.
9 20
Jan Celek, Skrzydlata szkoa. Dbliska Szkoa Lotnicza
w latach 19251939 i wojenne losy jej wychowankw, Pozna
2000, s. 175.
10
Por. Ireneusz Caban, Oddziay partyzanckie AK. 15 pp
Wilkw, Lublin 1994, s. 87.
11
Klemens Kurzyp, Dbliski rejon ZWZAK w latach
19391944, Styca 1988, s. 89.
12
Tene, Dblin. Szkice z dziejw miejscowoci i okolicy,
Dblin 1994, s. 167.
13
W odprawach tych brali udzia rwnie szefowie szta-
bw i szefowie cznoci okrgw i obszarw AK.
14
ZSBN WBBH, III/21/19, t. IV, k. 335336, Meldunek
Kaliny L. 190 z 1 marca 1943 r., zacznik A/2.
15
Tame, III/21/19, t. III, k. 310, Zacznik 3 do meldun-
ku 135: Odtwarzanie Si Zbrojnych, cz. I.
16
Zob. tame, III/36/24/198, Instrukcja kwatermistrzow-
ska obwodu, 10 grudnia 1942 r.
Przypisy
Urodzi si 12 czerwca 1914 r. w Grudzidzu. Ksztaci
si w Korpusie Kadetw nr 2 w Chemnie, po czym uko-
czy Szko Podchorych Lotnictwa w Warszawie (grupa
techniczna), otrzymujc przydzia do 1. puku lotniczego
w Warszawie. Suy w 220. Dywizjonie Bombowym. Na
kilka miesicy przed wybuchem wojny zosta skierowany
do oddziau wydzielonego z 1. puku lotniczego w Gnojnie
pod Wodzimierzem Woyskim. Po 17 wrzenia 1939 r.
znalaz si w niewoli radzieckiej. Wkrtce zbieg i przedo-
sta si w rejon Suchowoli na Podlasiu. Tam doczy do 14.
Dywizjonu Artylerii Konnej ppk. Tadeusza yborskiego.
Walczy pod Kockiem. Po kapitulacji Samodzielnej Grupy
Operacyjnej Polesie trafi do niewoli niemieckiej, skd
rwnie uciek. Ukrywa si w Warszawie, gdzie zwiza si
z ZWZ. W 1940 r. skierowany na teren obwodu ZWZ Ra-
dzy Podlaski, pocztkowo zajmowa si wywiadem, lega-
lizacj i dywersj bojow, a w kwietniu 1943 r. obj funkcj
szefa lotnictwa Inspektoratu Rejonowego Radzy. W sierp-
niu 1943 r. zosta przeniesiony do Dblina, gdzie powierzono
mu funkcj komendanta konspiracyjnej bazy lotniczej. Przy
31 lipca 1944 r. zosta aresztowany przez NKWD na terenie
pow. radzyskiego.
18
Tame, III/38/25/211, Tymczasowa instrukcja dla Bazy
Lotniczej.
Tame, III/38/18/29.
Oddzia Lotniskowy skada si z plutonw: portowe-
go, technicznego, cznoci i gospodarczego oraz kompanii
obrony lotniska i kolumny motorowej.
21
Kompania budowy lotnisk skadaa si z plutonw: prac
ziemno-drogowych, budowlanego oraz instalacyjnego.
22
ZSBN WBBH, III/38/18.
23
ZSBN WBBH, III/38/20/122, Wykaz onierzy
wedug specjalnoci z dnia 1 lipca 1944 r. Por. tame,
III/38/20/124.
24
H. Szodrska, Lotnictwo podziemia..., s. 81.
25
K. Kurzyp, Dbliski rejon..., s. 12.
26
ZSBN WBBH, III/38/16/34.
27
K. Kurzyp, Dblin..., s. 172.
28
Zbigniew Gnat-Wieteska, Inspektorat puawski ZWZ/
AKWiN 19391949, Pruszkw 2005, s. 86.
29
ZSBN WBBH, III/38/15/2.
30
Zob. ZSBN WBBH, III/23/188190.

pk pil. w st. spocz. mgr in. Kazimierz Pogorzelski
Stowarzyszenie Lotnikw Polskich
LOTNICTWO WOJSK LDOWYCH
45 LAT W POLSKICH SIACH ZBROJNYCH
W cieniu wielkich rocznic
W cieniu wielkich uroczystoci zwizanych z ob-
chodami 90. rocznicy powstania lotnictwa polskie-
go w niepodlegej Rzeczpospolitej, niezauwaalnie
odnotowuje swj jubileusz 45-lecia najmodszy
rodzaj lotnictwa wojskowego, ktry w Polskich Si-
ach Zbrojnych otrzyma nazw: Lotnictwo Wojsk
Ldowych. Okrelenie takie jednoznacznie sugeru-
je przeznaczenie i lokalizacj tej formacji lotniczej
w strukturze armii. Tak jest obecnie, jednake hi-
storia powstawania i rozwoju a do osignicia sta-
nu penej gotowoci operacyjnej Lotnictwa Wojsk
Ldowych zwizana jest nierozerwalnie z Wojskami
Lotniczymi.
Sigajc do zarania dziejw lotnictwa atwo
stwierdzi, e samolot, jak kady wielki wynalazek,
znalaz natychmiast zastosowanie do celw wojsko-
wych. W I. wojnie wiatowej lotnictwo wystpio
ju jako zorganizowana i liczca si sia bojowa.
Szybko zaczy wyodrbnia si specjalizacje jak
myliwska, niszczycielska (bombowa), wywiadow-
cza (rozpoznawcza), a lotnictwo jako cao zaczo
wyrasta na samodzielny rodzaj wojsk, wydzielajc
cz swego potencjau do wsparcia dziaa wojsk
ldowych. Pocztkowo samoloty uywane byy wy-
cznie na korzy tych wojsk: obserwacja pozycji
i ruchw si nieprzyjaciela, transport oficerw szta-
bowych i dokumentw, poprawianie ognia artylerii
itp. Wojskom ldowym lotnictwo byo, jest i bdzie
potrzebne zawsze.
Mode, organizujce si polskie lotnictwo, to-
czc swe pierwsze walki ju w 1920 roku na froncie
wschodnim, oprcz zada rozpoznawczych wspiera-
o skutecznie ogniem dziaania wojsk naziemnych.
90 lat polskiego lotnictwa wojskowego
Wart przypomnienia jest i taki epizod, kiedy to
w rejonie Lwowa odparto jeden z atakw konnicy
Budionnego wycznie przez samoloty 7. eskadry im.
Tadeusza Kociuszki, bez udziau polskich oddzia-
w piechoty.
Idea cisego, synchronicznego dziaania lotni-
ctwa i wojsk ldowych ma dug tradycj i rne
prby rozwiza taktycznych i organizacyjnych na
przestrzeni lat. Od lotnictwa oczekuje si uzyskania
szybkiej, na wezwanie osony dziaa i wsparcia
ogniowego oraz zapewnienia mobilnoci powietrz-
nej jako narzdzia wysokiej manewrowoci wojsk.
W tle widoczny jest ponadto cay katalog funkcji
wspomagajcych proces decyzyjny i dowodzenie.
Realne zblienie wyspecjalizowanej czci lotnictwa
do wojsk ldowych, a do wejcia w ich struktury
organizacyjne, napotykao na trudnoci techniczne.
Samoloty jako statki powietrzne o okrelonych wy-
maganiach lotniskowych, nie zawsze mogy sprosta
warunkom bazowania, manewru i walki w skadzie
swojego oddziau ldowego.
Pojawienie si migowcw w ich uytkowej po-
staci technicznej obudzio wielkie nadzieje na uycie
ich w sytuacjach, gdy samolot okazywa si bezrad-
ny. migowce wniosy do lotnictwa nowe, niezwykle
interesujce elementy zastosowa. Uyteczno ich
w siach zbrojnych okazaa si take bardzo wysoka.
Dzisiaj trudno sobie wyobrazi jakkolwiek dziedzi-
n ycia bez wiropatowcw. Uniwersalno tej ma-
szyny latajcej okrelaj: pionowy start i ldowanie,
nieruchomy zawis, przemieszczanie si na boki i do
tyu oraz niskie wymagania lotniskowe o flocie
wiropatw mwio si nawet jako o lotnictwie bez
lotnisk. S te oczywicie ograniczenia. Wiropato-
wy system wzbudzania siy nonej i si sterujcych
196 Kazimierz Pogorzelski
sprawia, e migowiec moe osiga stosunkowo
niewielkie prdkoci lotu, e jest wraliwy na bocz-
ne i pionowe podmuchy powietrza, e le znosi ob-
lodzenie; a parametry otoczenia jak temperatura
i gsto powietrza sprawiaj, e wraz ze wzrostem
temperatury otaczajcego powietrza i wysokoci
lotu, zdolnoci udwigowe i manewrowe ulegaj
zmniejszeniu.
Udane, a na og mao znane prby zastosowa-
nia migowcw podczas drugiej wojny wiatowej
zanotowali na swoim koncie Niemcy, Amerykanie
i Brytyjczycy. W Niemczech due zainteresowanie
konstrukcj Antona Fletnera natychmiast wykazay
Wehrmacht i Krigsmarine. migowiec FL 282 Koli-
bri, w ramach specjalnie powoanej jednostki Luf-
twaffe dziaa na terenie Pomorza i Austrii. Testowa-
no take wikszy dwuwirnikowy migowiec Fa 223
Drache Henricha Foche. Po stronie alianckiej wy-
korzystywano migowce wielkiego amerykaskie-
go konstruktora Igora Sikorskiego. Siy zbrojne USA
uyway migowiec jego konstrukcji R-4 Hoverfly
do zada ratowniczych i ewakuacyjnych w wojnie
z Japoczykami. Natomiast Brytyjczycy testowali
uycie tych migowcw na pokadach okrtw sta-
nowicych ochron konwojw morskich, do walki
z okrtami podwodnymi. W Zwizku Radzieckim,
wobec braku migowcw, do wsppracy z artyleri
zastosowano wiatrakowce A-7. W takim dywizjonie
peni sub Michai Mil, pniejszy sztandarowy
konstruktor migowcw tego pastwa.
Polska w wiecie migowcw znalaza si do
wczenie i z wasnym dorobkiem, zajmujc miejsce
godne uwagi. Zaraz po wojnie, w Gwnym Instytu-
cie Lotnictwa na Okciu, podjto szalony pomys
zbudowania migowca. W zniszczonym kraju byo
to istotnie odwane wyzwanie. W tym czasie jedynie
Amerykanie dysponowali dowiadczeniem i poten-
cjaem do prowadzenia takich przedsiwzi. Inne
kraje po zniszczeniach wojennych i spolaryzowa-
nej gospodarce, jeli nawet podejmoway wczeniej
prby, zaczynay niemal od pocztku. W tej sytuacji
polska myl techniczna i polski przemys lotniczy
miay szans na zdobycie dobrej pozycji na rodz-
cym si rynku helikopterw. W oparciu o nauko-
w wizj pniejszego profesora Zbigniewa Brzoski
i konstrukcyjny talent in. Bronisawa urakow-
skiego powsta pionierski dowiadczalny migo-
wiec SP-GIL (1951), a nastpnie B-4 uk oraz
Trzmiel z silniczkami odrzutowymi na kocach
opat (1956). Prby te nie wyszy poza faz bada, ale
wiadczyy o mobilnoci polskiej myli technicznej
i gotowoci ocalaych z wojny rodowisk lotniczych
do wejcia w skad wiropatowej awangardy. Pod-
jcie w 1956 roku licencyjnej produkcji dojrzaego
technologicznie migowca SM-1 podwayo zasad-
no prowadzenia dalszych prb i prace nad was-
nymi konstrukcjami odoono na kilkanacie lat,
z wielk szkod dla polskiego lotnictwa i przemysu
lotniczego.
W Polskich Siach Zbrojnych proces wyposaa-
nia lotnictwa w migowce by przesdzony ogln
tendencj rozwojow uzbrojenia, ale fakt posiada-
nia wasnej myli konstrukcyjnej i zlokalizowania
w kraju wielkiej wytwrni wydatnie ten proces przy-
spieszy i uatwi. Prawdziwy skok technologiczny
stanowio zastosowanie silnikw turbowaowych co
znalazo w Polsce wyraz w masowej produkcji mi-
gowcw Mi-2. Jako producent migowcw Polska
zajmowaa 4-te miejsce w wiecie.
Ksztatowanie struktur
w lotnictwie wojsk ldowych
Polskie lotnictwo wojskowe wykazao zaintereso-
wanie migowcami gdy tylko stay si one dostpne.
W latach 50-tych istniay lotnicze eskadry czni-
kowe tworzone dla potrzeb Okrgw Wojskowych,
Wojsk Lotniczych, Marynarki Wojennej, MSW
i WOP. Do tych jednostek, ju od roku 1957 w pierw-
szym rzdzie trafiy migowce SM-1 produkowane
w widniku, a wkrtce (od 1958) take transporto-
we Mi-4 z importu. Jednym z pierwszych odbiorcw
byy take jednostki bazujce na Okciu: 36 specjalny
puk lotnictwa transportowego i eskadra sanitarna.
By to okres ostronego uytkowania migowcw do
prostych zada cznikowo transportowych, z wy-
korzystaniem moliwoci dziaania bez lotnisk, na
ldowiskach. Pojawiay si pierwsze zastosowania
taktyczne: rozpoznanie, wsppraca z artyleri, mae
desanty, minowanie zatorw lodowych, ewakuacja;
a take prbne zastosowania rnych ciekawostek:
podnoszenie i przemieszczanie adunkw na linie,
uywanie drabinki w locie wiszcym, podnoszenie
rozbitkw, ldowanie na dachu hotelu itp. Bya to za-
powied coraz szerszego wykorzystania wiropatw,
ktremu sprzyja wczesny Dowdca Wojsk Lotni-
czych i OPL OK. gen dyw. pil. Jan Frey-Bielecki
Z Zachodu dochodziy wiadomoci o ogromnym
zainteresowaniu uyciem migowcw w dziaaniach
bojowych na wielk skal. Wojny lokalne powsta
antykolonialnych, napicia zimnej wojny, a szcze-
glnie amerykaska wojna w Wietnamie wykazay
potrzeb posiadania wojsk o duej ruchliwoci, zdol-
nych do zaskakujcych uderze i szybkiego przekie-
 Lotnictwo Wojsk Ldowych 45 lat w Polskich Siach Zbrojnych
rowania wysiku. W takiej roli migowce okazay
si nieocenione.
Podczas wojen okresu dekolonizacji walki przy-
bieray czsto charakter pogoni za partyzantami, co
wymagao szybkiego przegrupowania oddziaw po-
cigowych na duym obszarze i w trudnym terenie.
Uycie migowcw zdecydowanie pomagao osig-
n zdolno do takich dziaa. Stosowali je Anglicy
w Malezji, a Francuzi w Indochinach i Algierii, wy-
korzystujc nie tylko ich moliwoci rozpoznawcze
i transportowe, ale take jako mobiln platform
dla broni maszynowej, obsugiwanej przez onie-
rzy wojsk naziemnych. To wanie wtedy pojawiay
si pomysy stworzenia piechoty powietrznej, czyli
pniejszych wojsk powietrzno-manewrowych.
Przeomow, wrcz rewolucyjn rol odegra
wielki konflikt jakim bya amerykaska wojna
w Wietnamie. Tam wydarzenia dowiody, e w ma-
newrowych dziaaniach i w trudnych warunkach te-
renowych uycie migowcw wprowadza zupenie
nowe wartoci taktyczne, zapewniajc niespotykan
dotychczas powietrzn ruchliwo wojsk. Tam te
pojawiy si w duych ilociach pierwsze migowce
wielozadaniowe uzbrojone w sta bro pokadow
(UH-1A Irokez), a nastpnie wyspecjalizowane ma-
szyny zbudowane specjalnie do zada szturmowych,
z cay arsenaem broni lufowej i rakietowej (AH-1
Cobra, dwusilnikowy Super Cobra). W Zwizku
Radzieckim budowano w wielkiej tajemnicy lata-
jcy bojowy wz piechoty duy, silnie uzbrojony
i opancerzony migowiec szturmowy Mi-24 z ka-
bin mieszczc 8 onierzy.
Znana wypowied gwnodowodzcego wojsk
USA w Wietnamie: gdyby nie migowce, do wy-
konania tych samych zada potrzebowabym dodat-
kowo milion onierzy robia wraenie, gdy bya
poparta dowiadczeniem realnej wojny, ktra zawsze
weryfikuje i godzi pogldy wojskowych pragmaty-
kw, dogmatykw i marzycieli.
Dywagacje o wielokierunkowym uyciu mi-
gowcw oraz analiza wasnych potrzeb i moliwo-
ci, pozwoliy na pocztku lat 60-tych sformuowa
pogld na temat szerszego zastosowania tego sprztu
w strukturze polskich wojsk. W rezultacie przyjto
koncepcj organizacyjnego rozwizania problemu.
Naley podkreli, e by to pomys wasny, gdy
przykady zachodnie nie przystaway ani do orga-
nizacji naszej armii, ani dostpnych rodkw, nato-
miast sojusznicy ukadowi nie formuowali jeszcze
na ten temat adnego pogldu. Nie byo wzorcw
i rozwiza moliwych do zaadoptowania w pol-
skiej armii.
197
Istnia take problem przemodelowania pogl-
dw co do zasad sztuki wojennej. W okresie powo-
jennym do 1956 roku stosowano reguy oparte na
radzieckich dowiadczeniach II wojny wiatowej,
w myl ktrych obowizywaa maksymalna centra-
lizacja lotnictwa i skoncentrowanego uycia jego si
na gwnym kierunku dziaa wasnych wojsk. Nie
przewidywano rozdrabniania wysiku lotnictwa,
a szczeglnie podporzdkowania jego elementw
dowdcom innych rodzajw broni. Tworzenie od-
rbnego rodzaju lotnictwa dla wojsk ldowych sta-
nowio wic charakterystyczn ewolucj pogldw
na wykorzystanie lotnictwa w walce.
Rok 1963 by bardzo znamienny dla dalszego
rozwoju zastosowania migowcw w armii ldowej.
Zostay utworzone dwa puki oraz inne jednostki
przeznaczone do bezporedniego wspdziaania
z wojskami naziemnymi. Byy to:
56 puk migowcw w Inowrocawiu (mi-
gowce SM-1) dla lskiego Okrgu Wojskowego;
47 puk lotnictwa cznikowo sanitarnego
(SM-1, Mi-4, Jak-12, An-2), pozostajcy w decyzji do-
wdztwa Frontu, czyli w skadzie Armii Lotniczej.
dwa (spord docelowo przewidzianych czte-
rech) klucze dla brygad artylerii rakietowej;
32 puk rozpoznania artyleryjskiego w Socha-
czewie, w ktrym jedna eskadra wyposaona bya
w migowce SM-1/SM-2;
Mona uzna, e tym aktem zakoczy si okres
przedszkolny i lotnictwo oparte na wykorzystaniu
migowcw weszo w wyszy etap ksztatowania
organizacyjnego i pracy szkoleniowej. Ten rok, rok
1963, przyjto uwaa za dat powoania lotnictwa
wojsk ldowych, chocia wtedy nie nosio ono ta-
kiej nazwy. Wanie mija 45 lat od tych dni, a samo
wydarzenie nie jest eksponowane. Tak rozpocz si
wieloletni proces tworzenia wojskowego lotnictwa
migowcowego podporzdkowany rodzimej, bar-
dzo przejrzystej i logicznie umotywowanej koncepcji
operacyjnej:
kada dywizja pancerna lub zmechanizowana
posiada swoja eskadr lotnicz wydzielan przez puk
lwl podlegy dowdcy Armii (tj. Dowdcy Okrgu
Wojskowego w okresie pokoju):
kada z brygad artylerii rakietowej ma w swo-
im skadzie klucz migowcw,
ponadto dowdca Armii posiada do dyspozycji
eskadr cznikowo-transportow.
Lotnictwo transportowe w postaci pukw mi-
gowcw i samolotw pozostaje w dyspozycji dowd-
198 Kazimierz Pogorzelski
cy Frontu i wedug jego decyzji jest przydzielane do
dziaa ze skadu Armii Lotniczej.
Naczelna zasada tworzenia lotnictwa dla wojsk
ldowych i jej kanony byy konsekwentnie reali-
zowane i rozwijane, a sam szkielet organizacyjny
przetrwa 30 lat! Mona uzna zasadno idei za-
stosowanej do wczesnych zapotrzebowa wojsk
oraz dobrze oceni jej elastyczno i podatno na
rozbudow systemu.
Koncepcja zakadaa utworzenie drugiego puku
migowcw, oraz puku migowcw transporto-
wych. Taki dugofalowy plan stwarza komfort re-
alizatorom tego ciekawego zadania, a jednoczenie,
zakadajc gbokie urzutowanie w czasie zarwno
co do powoywania nowych jednostek jak i sukce-
sywnego rozwoju ju istniejcych, stawa si wdzicz-
nym polem do realizacji nowych pomysw, ktre
przynosiy zmieniajce si wymagania pola walki,
rozwj techniki oraz dokonania innych uczestnikw
zainteresowanych tym polem dziaalnoci.
Sytuacja zwizana z powoaniem pukw mi-
gowcw bya szczeglna. Mamy tu do czynienia
z ewidentnym novum w polskim lotnictwie woj-
skowym. Powstaa dua jednostka wyposaona
wycznie w migowce, o nietypowym ukadzie
organizacyjnym, obejmujcym a pi eskadr, kada
z wasnymi rodkami zabezpieczenia do samodziel-
nego dziaania w oddaleniu od macierzystego puku,
w ugrupowaniu swojej dywizji ldowej. Te rodki
to polowe stanowisko dowodzenia, radiostacje ko-
respondencyjne, radiolatarnia i przenony system
wietlny, samochody, namioty, zasilanie, kuchnia
polowa. Wyrazem powizania z pukiem byo za-
opatrzenie materiaowe i zaplecze techniczne reali-
zowane przez pododdziay zabezpieczenia puku.
W 1967 roku powsta drugi, 49. puk migowcw
w Pruszczu Gdaskim (migowce Mi-2) dla wojsk
Pomorskiego Okrgu Wojskowego i dwa nastp-
ne klucze artyleryjskie Najbliej wojsk ldowych,
od pocztku swego istnienia, znalazy si wanie
klucze brygad artylerii rakietowej, ktre bazoway
w garnizonach swoich brygad (Choszczno, Orzysz,
Bolesawiec, a nawet Biedrusko mimo bliskiego s-
siedztwa awicy), w zasigu bezporedniej decyzji
dowdcy brygady. Dla potrzeb Frontu sformowano
37. puk migowcw transportowych w czycy
(1971 r.) wyposaony w migowce Mi-4 oraz mi-
gowce Mi-8 z nowych dostaw.
Pojawia si take oficjalna nazwa nowej for-
macji: lotnictwo wojsk ldowych. Armijne puki
migowcw (p) zmieniy nazw na puki lwl przy
okazji wprowadzania na wyposaenie uzbrojonych
migowcw Mi-2, a kilka lat pniej, kiedy zreali-
zowano dostawy szturmowych Mi-24, jednostkom
tym nadano nazw: puk migowcw bojowych
(pb). Stao si tak w wyniku rezygnacji z formowa-
nia puku migowcw szturmowych do dyspozycji
frontu, na rzecz wzmocnienia moliwoci ogniowych
jednostek armijnych. W dowdztwie Wojsk Lotni-
czych rozszerzono komrk profilujc tematyk
i odpowiedzialn za szkolenie i uycie migowcw,
powoujc Oddzia rwnie z nazw LWL w tytule
(1972 r.).
W miar upywu czasu i napywu przeznacza-
nych na ten cel rodkw, zwikszaa si liczba mi-
gowcw w eskadrach dywizyjnych oraz ich wypo-
saenie specjalistyczne.
Wedug meldunku Szefa Oddziau LWL o stanie
lotnictwa migowcowego na koniec 1973 roku, mo-
na dowiedzie si, e w Wojskach Lotniczych na etat
225 byo 224 migowce, a na 344 etatw pilotw ob-
sadzonych byo 221. Ogem w Lotnictwie Si Zbroj-
nych liczby te ksztatoway si odpowiednio: 280/279
i 420/290. By to okres doka w uzupenieniu pi-
lotw, ktry likwidowano intensywnym szkoleniem
modych pilotw. Dwa lata pniej mielimy ju 300
migowcw i 340 pilotw z czego 70 % w Lotnictwie
Wojsk Ldowych.
Podstawa sukcesw i bezpieczestwa
szkolenie pilota
Programy, pomoce, profilaktyka. Pierwszych
polskich pilotw migowcowych, zarwno na SM-1
jak i na Mi-4, szkolono w kraju, gdzie nie byo ad-
nych dowiadcze i adnej bazy. W uproszczonym
trybie, z udziaem instruktorw dostawcy sprztu,
przekazano konieczny zakres wiedzy i umiejtnoci.
Na kursie w eskadrze szkolnej wybrany pilot uzy-
skiwa 16 godz. nalotu podstaw pilotowania i dalej
musia dawa sobie rad sam. Takich kryteriw nie
mona byo stosowa do tzw. redniego pilota. Trzeba
byo tworzy programy, przepisy, instrukcje i pod-
rczniki. Stawk byo bezpieczestwo latania, tym
wiksz, e dwie pierwsze katastrofy na migow-
cach wykazay, e piloci w sytuacji nieoczekiwane-
go pogorszenia pogody nie wykorzystali moliwoci
manewrowych migowca. Kiedy dalszy lot sta si
niemoliwy, zamiast zmniejszy prdko, wybra
przydatne miejsce i ldowa w przygodnym terenie,
prbowali wyj ze strefy zej widocznoci, zderzajc
si z ziemi przy prdkoci przelotowej. Chodzio
o utrwalenie w wiadomoci pilotw, szczeglnie
tych latajcych poprzednio na samolotach, regu re-
 Lotnictwo Wojsk Ldowych 45 lat w Polskich Siach Zbrojnych
agowania na sytuacje w powietrzu odpowiednio do
technicznych moliwoci migowca.
Wprowadzajc migowce o wyszym zaawanso-
waniu technologicznym, a mianowicie Mi-8 i Mi-24,
pierwsze grupy pilotw i technikw szkolono ju
w warunkach speniajcych wysokie wymagania
organizacyjne i metodyczne. W obu przypadkach
byo to Centrum Doskonalenia Kadr Lotniczych we
Frunze (obecnie Biszkek), stolicy Kirgizji.
Literatura tematu w jzyku polskim bya niezwy-
kle uboga. Waciwie ukazao si kilka artykuw
o ograniczonej dostpnoci i rosyjskojzyczna ksi-
eczka Piotirowanie wiertoleta. Futurystyczn wi-
zj kawalerii powietrznej opart na amerykaskim
modelu dowiadczalnej dywizji powietrzno sztur-
mowej przedstawi w swojej ksice pk Micha Sa-
dykiewicz z ASG. Nie jest przypadkiem, e pierwsza
migowcowa publikacja wydawnictwa Wojsk Lot-
niczych z 1964 roku nosia tytu: Waciwoci i pi-
lotowanie migowca w locie autorotacyjnym i staa
si kanw filmu szkoleniowego. Chodzio o wpojenie
wiedzy i zasad postpowania w niebezpiecznych sy-
tuacjach lotu, z wykorzystaniem zjawiska nieznane-
go w lataniu samolotowym. Nastpn pozycj byy
Zasady pilotowania migowca (1969 r. obie au-
torstwa kpt. pil. Kazimierza Pogorzelskiego), pniej
Organizacja szkolenia na migowcu SM-1, i dalsze
pozycje oraz pakiet przepisw nowelizujcych Re-
gulamin Wykonywania Lotw. Wspar sw wiedz
Ryszard Witkowski publikujc ksik Budowa
i pilota migowcw ( 1980).
Nastpnym, po pocztkowym okresie eksplo-
atacji migowcw, newralgicznym ze wzgldu na
bezpieczestwo lotw etapem rozwoju, okaza czas
szybkiego napywu modych pilotw, ktrych w jed-
nostkach naleao przygotowa i wprowadzi do
wykonywania zada. Ilo wicze poligonowych
z udziaem migowcw szybko wzrastaa. Istnia-
o ryzyko obnienia poziomu bezpieczestwa, co
w swoim czasie tak dotkliwie odczuo lotnictwo od-
rzutowe. Naleao mie na uwadze wszystko mae
dowiadczenie, skromn wiedz, mody wiek, nie-
rozwag i niezdyscyplinowanie. Wielokierunkowe
przeciwdziaanie zagroeniom prowadzone w tym
gorcym okresie narastajcej skali wspdziaania
z wojskami oraz prb i eksperymentw - przy udziale
lotniczego szczcia dao wyniki. W latach 1969
1976, przez 7 lat w Lotnictwie Wojsk Ldowych nie
byo adnej katastrofy lotniczej na migowcach..
Odwzorowaniem tendencji, metodyki i praktyki
szkolenia pilotw, bya ewolucja zawartoci i formy
programu szkolenia. Drog kolejnych przyblie
199
w wyniku kumulowania dowiadcze i definio-
wania pespektywy, od kilku stron powielaczowego
druku, poprzez program dla lotnictwa transportowo-
-cznikowego Dzia II. Szkolenie na migowcach,
mona byo opracowa kompleksowy, obszerny i wy-
czerpujcy program szkolenia pilotw migowco-
wych. Obejmowa on ca szkoleniow drog pilota
od rozpoczcia lotw do osignicia najwyszych
kwalifikacji, w harmonijny sposb czc nabywa-
nie umiejtnoci pilotaowych i kwalifikacji specja-
listycznych, stosownie do zada realizowanych przez
jednostk, w ktrej peni sub.
Rwnolegle w postaci dokumentu pomocniczego
ksztatowa si Model wzrostu kwalifikacji pilota
Lotnictwa Wojsk Ldowych, stanowicy swoist
sie drogowskazw, okrelajcych miejsce i tempo re-
alizacji poszczeglnych zada, rwnolegle w dwch
kategoriach: szkolenia pilotaowo-nawigacyjnego
i szkolenia bojowego. Obrazuje to kopia roboczego
diagramu tego modelu.
Zarzdzanie, dowodzenie, nadzr
Naley podkreli, e powstawanie i rozwj
Lotnictwa Wojsk Ldowych odbywa si w ramach
struktury organizacyjnej Wojsk Lotniczych. Miaa
miejsce pewna analogia do okresu przedwojennego,
kiedy to tzw. eskadry liniowe, przeznaczone do dzia-
a w ramach armijnych jednostek wojsk naziem-
nych, podczas pokoju wystpoway w skadzie pu-
kw lotniczych. Takie rozwizanie byo praktycznie
uzasadnione, gdy zapewniao konieczn w caym
lotnictwie jednolito. Niedogodnoci na wypadek
wojennego zagroenia bezpieczestwa pastwa bya
konieczno gwatownej zmiany w systemie podpo-
rzdkowania i przekazanie Wojskom Ldowym do-
wodzenia t czci lotnictwa.
W przyjtej koncepcji LWL i jego ksztatu organi-
zacyjnego, od narodzin drczyy dwa nierozwizane
problemy:
1. Podlego i funkcjonowanie LWL w skadzie
Wojsk Lotniczych jako ich organicznej czci ska-
dowej w okresie pokoju, a jednoczenie zadanie prze-
kazania i wczenia jednostek tego lotnictwa w skad
wojsk Armii Oglnowojskowej w okresie wojny.
Ten dwoisty charakter podporzdkowania by
korzystny ze wzgldu na spjno i poziom szko-
lenia zag z uwzgldnieniem bezpieczestwa lo-
tw, na zabezpieczenie materiaowe i techniczne
oraz racjonalne wykorzystanie moliwoci sprztu
i personelu. Ale komplikowao to dowodzenie pod-
czas dziaa. Ukad ten sprawdza si w przypadku
200 Kazimierz Pogorzelski
wikszych wicze, w ktrych zaangaowane byy
siy caego puku wraz z jego dowdztwem i elemen-
tami zabezpieczenia. Rwnie w wiczeniach dy-
wizyjnych, po okresie wzajemnego docierania si
byo coraz wicej przykadw sensownego wykorzy-
stania moliwoci tego lotnictwa i angaowania go
do zada na polu walki, chocia wiele niepewnoci
byo w przypadkach uycia maych si, w iloci jeden
dwa migowce.
Natomiast odrbny problem stanowiy wielkie
wiczenia ukadowe lub centralne, w ktrych zaan-
gaowane byy siy caego lotnictwa. Naleao dziaa way na czterech lotniskach, w tym dwch lotniskach
w ukadzie moliwie zblionym do oczekiwa i sensu
wicze. Dla LWL w celu zapewnienia dowodzenia
i koordynacji uytymi siami powoywano doranie
grupy dowodzenia bojowego, szefostwa, zespoy itp.
Dla potrzeb wicze to wystarczao, obnaajc jed-
noczenie w pierworodny grzech systemu.
Trzeba wyranie powiedzie, e w okresie wojny,
kiedy puki LWL przechodziy w podporzdkowanie
dowdcw AO, po przekazaniu eskadr do dyspozy-
cji dowdcw dywizji, dowdca puku LWL traci
mono dowodzenia swoim pukiem. Stawa si
faktycznie organem materiaowo technicznego za-
bezpieczenia dziaa , ktre nadal realizowa z za-
sobw Armii Lotniczej. Takie marginalizowanie roli
dowdztwa puku i ograniczanie jego potencjau nie
byo rozwizaniem racjonalnym.
Sytuacj dowdcy puku LWL miao zmieni
wprowadzenie eskadr szturmowych wyposaonych
w uzbrojone migowce, docelowo w Mi-24, ktre
jako mobilny odwd dowdcy AO podporzdko-
wane byy dowdcy plwl. Krtko mwic chodzio
o to, aby oprcz uzbrojonych Mi-2 i W-3 w eskadrach
dywizyjnych , stworzy w puku do walki przede
wszystkim z czogami, odrbny i mocny element
uderzeniowy, wyposaony w prawdziwe migowce
szturmowe w iloci silnej eskadry (18 migowcw),
a w dalszej kolejnoci dwch takich eskadr jako
dywizjonu szturmowego. Przyjto takie rozwiza-
nie po rezygnacji z pomysu utworzenia odrbnego
puku migowcw szturmowych dla kadej armii
oglnowojskowej.
2. Drugi problem to brak poredniego ogniwa
w relacji: Dowdca Wojsk Lotniczych jednostki
LWL. Na pocztku wszystkie wymienione jednostki
lwl od pukw po klucze BA byy jednostkami
samodzielnymi. Formalnie dowdca klucza BAR
mia taki sam status podlegoci jak dowdca dywi-
zji lotnictwa myliwskiego. Oczywicie w praktyce
wszystkie funkcje nadrzdnoci nad tymi jednostka-
mi stay si udziaem Oddziau Szefostwa LWL.
Prb poprawienia podlegoci subowej byo
wczenie w skad plwl eskadry cznikowej OW
i kluczy Brygad Artylerii Rakietowej (1969 r.) W ten
sposb zdjto z Dowdcy WL obowizek bezpo-
redniego nadzoru nad tymi maymi jednostkami,
odciajc inspektorw lotnictwa migowcowego.
Jednoczenie zdecydowanie zmienio to charakter
pukw lwl: z jednostek o jednolitej strukturze, ba-
zujcych na jednym lotnisku, stay si zwizkiem
powikszonym nie tylko ilociowo, lecz take roz-
rzuconym terytorialnie, ktrego pododdziay bazo-
migowcowych przy brygadach rakietowych. Ta de-
cyzja bya wczesnym sygnaem zamysu o podjciu
prac nad koncepcj przeksztacenia powikszonych
pukw lwl w Brygady LWL.
Takie rozwaania nie byy tylko teoretyzowa-
niem. Miay oparcie i uzasadnienie w realiach ekono-
micznych i sprztowych, w przewidywanych planach
dostaw. Nasuway wniosek, e w odniesieniu do tak
rozbudowanej jednostki nazwa puk ma znaczenie
wycznie historyczne. Przy penym ukompletowa-
niu byo to ponad 100 migowcw i 6-8 samolotw
oraz 160 pilotw. Szczebel brygady by w peni uza-
sadniony.
Ten temat udao si przerobi w duych wicze-
niach Luty 73. wiczcej 2. Armii przydzielono
aplikacyjnie brygad LWL (dowdca ppk Pogorzel-
ski), a realnie dla potrzeb wiczenia powoano sze-
fostwo o charakterze grupy dowodzenia bojowego.
W wiczeniu bray udzia due grupy migowcw
z 56 plwl i 37 pt. Zadania wykonywano nie tylko na
poligonach ale i w otwartym terenie. Desanty wysa-
dzano na zanieonych polach pomidzy wioskami.
wiczenie wizytowa Minister Obrony Narodowej
W opracowaniu Wnioski i dowiadczenia z wi-
czenia Luty 73 (wych. MON nr 0446 z 26.3.73)
mona znale takie stwierdzenia: Z pozytywnym
skutkiem sprawdzilimy w tym wiczeniu przydat-
no lotnictwa wojsk ldowych. Skonio nas do
tego niedocenianie przez sztaby dysponujce tym
lotnictwem jego walorw bojowych, aktualna ilo
migowcw, ktre cznie z lotnictwem transporto-
wym stanowi 42 % stanu sprztu Wojsk Lotniczych,
a take przewidywany wzrost stanu liczbowego mi-
gowcw wielozadaniowych . I dalej: Dotychcza-
sowa struktura dowodzenia lotnictwem wojsk ldo-
wych oraz zasady jego wykorzystania w dziaaniach
bojowych nie odpowiadaj ju aktualnym potrze-
bom. Poniewa sygnay DWL sugerujce potrzeb
nowego spojrzenia na to zagadnienie pokrywaj si
z naszymi odczuciami dlatego te proponowane
 Lotnictwo Wojsk Ldowych 45 lat w Polskich Siach Zbrojnych
rozwizania problemw organizacyjnych, szkolenio-
wych i technicznych wydaj si uzasadnione. Zmie-
rzaj one w kierunku:
utworzenia organu kierujcego caoksztatem
dziaalnoci lotnictwa wojsk ldowych;
zorganizowania i wprowadzenia do dziaa
wojsk ldowych migowcowych jednostek wspar-
cia ogniowego.
Od tej pory datuje si wyranie przychylno dla
poczyna i koncepcji tego lotnictwa, zwikszya si
liczba i szczebel kontaktw umoliwiajcych prezen-
tacj i dyskutowanie projektw. Wkrtce powoano
rzeczywiste Szefostwo LWL (1975). Byo to istotne
wydarzenie, stanowice wany krok w deniu do
porzdkowania problemu dowodzenia oraz zapew-
niajce szersze moliwoci w sterowaniu rozwojem
tego rodzaju lotnictwa. Bezporednia podlego Do-
wdcy Wojsk Lotniczych (w pionie Zastpcy D-cy ds.
Liniowych) miaa istotne znaczenie dla rozwinicia
autonomii dziaa, ktr gen. bryg. pil Henryk Mi-
chaowski w peni aprobowa. Na szefa LWL zosta
powoany ppk pil. mgr in. Kazimierz Pogorzelski,
zajmujcy si problematyk migowcw wojsko-
wych od 1958 roku, a od 1961 roku prowadzcy t
tematyk w Dowdztwie Wojsk Lotniczych i OPL
OK, w Inspektoracie Lotnictwa, pniej w DWL
w Poznaniu.
W Zarysie rozwoju polskiego lotnictwa wojsko-
wego w latach 1945-2000, zamieszczonym w ksidze
Pamici Lotnikw Polskich (Bellona 2003), gen.
broni pil. dr hab. Jerzy Gotowaa tak charakteryzuje
ten okres: cisej wsppracy i bardziej odczuwalne-
go wsparcia, nie tylko w prowadzeniu rozpoznania
powietrznego domagay si wojska ldowe. Aby roz-
szerzy i jednoczenie poprawi to wspdziaanie,
w ramach Dowdztwa Wojsk Lotniczych powoano
specjalistyczne Szefostwo Lotnictwa Wojsk Ldo-
wych. Jego zadaniem byo zapewnienie wystarcza-
jcego poziomu wsparcia i zaspokojenie potrzeb
transportowych jednostek wojsk ldowych, a take
nadanie za wiatowymi zmianami w technicznym
wyposaeniu tego rodzaju lotnictwa (str. 46-47).
Okres pierwszej poowy lat 70-tych zaowocowa
opracowaniem licznych wnioskw, analiz i koncep-
cji, ktrymi starano si zainteresowa Inspektorat
Szkolenia i Sztab Generalny. Z takich roboczych do-
kumentw mona wyrywkowo przytoczy:
Zadania Lotnictwa Wojsk Ldowych w walce
i operacji;
Materia na posiedzenie Rady Wojskowej
Wojsk Lotniczych. Temat: Aktualne problemy Lot-
201
nictwa Wojsk Ldowych ( Przedsiwzicia na lata
1976-80);
Wybrane zagadnienia problematyki rozwoju
wielozadaniowych migowcw Mi-2 uzbrojonych;
Propozycje zmian w systemie kierowania Lot-
nictwem Wojsk Ldowych.
Optymalizacja struktury, wyposaenia szko-
lenia i dziaa bojowych LWL praca naukowo-
-badawcza
Jest w ogle paradoksem, e zasadnicze koncepcje
dotyczce liczebnoci, struktury, uzbrojenia, taktyki
i spraw operacyjnych lotnictwa nazwanego wojsk
ldowych i dla wojsk ldowych przeznaczonego, po-
wstaway w Wojskach Lotniczych. Z tych przykado-
wych i innych zachowanych dokumentw roboczych
mona doszuka si, kto nad tym pracowa, jakie
zgasza pomysy i co z tego zostao zrealizowane.
Nie wymaga uzasadnie, jak niezwykle wrali-
wym momentem jest sprawno systemu dowodze-
nia gdy dochodzi do realnego konfliktu. Dlatego
powracanie do tematu racjonalnego rozwizania
problemu dowodzenia Lotnictwem WLd nie byo
przejawem tylko doktrynalnego uporu pierwszego
szefa tego lotnictwa. Przez lata nie byo jednak at-
mosfery do wicej dyskusji i postanowie. Z tym
problemem nie uporali si te nastpni szefowie
gen. bryg. pil. Adam Bidziski i gen. bryg. pil. Je-
rzy Tenerowicz. Sdz, e by to brak determinacji
obydwu zainteresowanych stron: Wojsk Ldowych
i Wojsk Lotniczych. Dlaczego?
Wojska ldowe chyba nie byy gotowe ani mental-
nie ani strukturalnie do przejcia lotniczego bagau,
z ca jego odmiennoci w zakresie infrastruktury,
szkolenia i logistyki. W kierowniczych gremiach
istniaa wiadomo, e trzeba przygotowa swoich
dowdcw do odpowiedzialnego posugiwania si
tym narzdziem gdy w pewnym momencie dosta-
n go do rki. Jednak na radykalne decyzje w bliej
okrelonym czasie trudno byo liczy
W Wojskach Lotniczych dominowaa autentycz-
na troska o zachowanie wysokich i jednakowych
standardw w kadym rodzaju lotnictwa, o jednoli-
to szkolenia, metodyki, bezpieczestwa. By moe
jak rol odgrywaa myl, e wyrane organizacyjne
wyodrbnienie tak duej czci lotnictwa uatwi czy
wrcz sprowokuje do przekazania go wojskom l-
dowym, co osabi pozycj lotnictwa jako rodzaju si
zbrojnych. Wojska rzeczywicie mogo starczy na
dwie dywizje, logicznym byoby utworzenie, cigle
w ramach Wojsk Lotniczych dowdztwa LWL. By
to jednak pomys w DWL bardzo niepopularny.
202 Kazimierz Pogorzelski
W poowie lat 70-tych, nastpio ocieplenie w re-
lacjach politycznych na forum midzynarodowym,
oywiy si kontakty gospodarcze z Zachodem. Nie-
oczekiwanie miao to wpyw na prace wok LWL,
a mianowicie: gdy dojrzewa problem brygad po-
jawia si blokada sformuowana nastpujco: jeli
trzeba moecie sobie z takiej jednostki zrobi nawet
dywizj, ale to cigle bdzie nazywa si puk. ad-
nych nowych struktur i nowych dowdztw, nato-
miast wchodzi w gr zmiana konfiguracji szefostwa
i zakresu jego odpowiedzialnoci.
Sprawa personelu
Pilotw na migowce pozyskiwano gwnie spo-
rd pilotw samolotw tokowych jednostek czni-
kowych oraz pilotw odrzutowych z likwidowanych
jednostek oraz spisanych, ze wzgldw zdrowot-
nych z lotnictwa bojowego. Byo to w peni uzasad-
nione ekonomicznie i szkoleniowo. Byli wrd nich
ludzie, ktrzy widzieli dla siebie now szans, ale nie
wszyscy przyjmowali to dobrze. Naleao przyswoi
tych ludzi emocjonalnie, aby nie czuli si zdegrado-
wani przechodzc na nowy sprzt.
Suyy temu rne poczynania administracyjne
jak ustanowienie prawa do zdobywania klas klasy-
fi kacji pilota do I kl. wcznie (w lotnictwie czni-
kowym mona byo uzyska tylko klas III), wpro-
wadzenie kurtek skrzanych i butw odpowiednich
do pracy w warunkach poza lotniskowych, ela-
zne porcje pokadowe przy wylotach operacyjnych
oraz chyba najwaniejsze prestiowo i finansowo
zrwnanie uprawnie pilotw migowcowych
z pilotami odrzutowych samolotw poddwiko-
wych.
Wzmoone dostawy sprztu i rozrost jednostek
sprawi, e dotychczasowe rdo pozyskiwania pi-
lotw okazao si niewystarczajce. Take moliwo-
ci 23 eskadry szkolnej w Dblinie nie pozwalay na
przeszkolenie potrzebnej liczby pilotw. Dojrzewaa
konieczno zdecydowanych posuni organizacyj-
nych, postulowanych zreszt od dawna. Poniewa
nadal utworzenie wydolnej jednostki szkolenia pi-
lotw migowcowych nie zyskiwaa aprobaty, po-
stanowiono czasowo rozwiza problem wasnymi
siami, poprzez zorganizowanie zgrupowania szko-
leniowego na bazie 47 pl w Modlinie i lotniska
Kroczewo z udziaem szkoy lotniczej w Dblinie,
siami instruktorw z jednostek, ktrych delegowa-
no w dwch kolejnych sezonach letnich. W efekcie
zapada wreszcie decyzja przeksztacenia 47 puku
w szkolny puk migowcw i podporzdkowanie go
WOSL. Rozwizanie potrzebne i suszne.
Koniecznym stao si werbowanie kandydatw
spoza wojska i szkolenie ich od podstaw. Wymagao
to wicej czasu i nalotu ni przeszkolenie wykwali-
fikowanego pilota na inny sprzt. Oczekiwanie wic
2-3 lata na pierwszych absolwentw byo nie do przy-
jcia. Przypomn, e w wojsku funkcjonowa ju
korpus chorych, ze szk o rocznym cyklu szko-
lenia. Pomys by szkoli pilotw chorych by na
tyle akomy co kontrowersyjny. Kierownictwo Wojsk
Lotniczych, szczeglnie pion szkolenia, byy przeciw-
ne takiemu deprecjonowaniu pozycji pilota. Stano
na tym, e bd dwa profile; roczna szkoa chorych
dla pilotw szczebla wykonawczego, profesjonalistw
w zaodze i kierunek migowcowy w WOSL dla ofice-
rw potencjalnych dowdcw. Ponadto dla wyr-
niajcych si w subie chorych miay by organi-
zowane kursy oficerskie, co zostao zrealizowane.
W pewnym momencie doszo do sytuacji para-
doksalnej. Od lat Oddzia/Szefostwo LWL naciskao
na szersze wykorzystanie migowcw w rnych
dziaaniach, chcc zmieni stosunek nalotu szkolnego
do nalotu tzw. operacyjnego. Z dobrym skutkiem. Na
pocztku lat 70-tych w okrgach i w dywizjach zacz-
a wystpowa wrcz moda na migowce. Tymcza-
sem sytuacja kadrowa wymusia dziaanie przeciw-
ne. Koniecznym stao si wystpienie o przejciowe
ograniczenie wylotw poligonowych, bo instrukto-
rzy z jednostek szkolili na zgrupowaniach najmod-
szych pilotw, a modzi nie byli jeszcze gotowi.
Duym problemem bya kadra dowdcza. Stano-
wiska w dowdztwach pukw zajmowali dowiad-
czeni oficerowie z praktyk, ale bez dyplomw. Byli
to pk pil. Stefan Czarnecki, ppk pil. Bolesaw An-
drychowski, ppk pil. Feliks Dudek. Samodzielnymi
eskadrami dowodzili: ppk pil. Jzef yliski, ppk
pil. Artur Jasek, ppk pil. Stefan Ranek, mjr pil.
Bronisaw Gawdzis. Przybywali do jednostek wy-
ksztaceni inynierowie po WAT-cie, ale pierwszym
oficerem z ukoczon ASG by dowdca sformowa-
nego w 1967 49 p, ppk dypl. pil. Jerzy Knyszewski.
Dopiero na pocztku lat 70-tych udao si zachci
trzech modych absolwentw do porzucenia lotnictwa
myliwskiego. Bardzo szybko przeszli kolejne szczeb-
le i wszyscy zajli stanowiska dowdcze w pukach.
W styczniu 1976 Szef Lotnictwa relacjonowa
Radzie Wojskowej WL: w jednostkach LWL na 25
stanowisk z wymaganym wyksztaceniem wyszym
jest tylko 7 absolwentw ASG. W cigu najbliszych
lat konieczne jest uzyskiwanie rocznie co najmniej
3-5 oficerw dyplomowanych z innych rodzajw
 Lotnictwo Wojsk Ldowych 45 lat w Polskich Siach Zbrojnych
lotnictwa, najkorzystniej z lotnictwa szturmowo-
-rozpoznawczego, oprcz kierowania na studia
kandydatw ze swoich jednostek; na ukoczenie
studiw w ASG przez absolwentw migowcowej
specjalnoci w WOSL trzeba czeka 5-6 lat Postulo-
wa odpowiedni dobr tematyki prac dyplomowych,
z czasem utworzenie kierunku studiw oraz kursw
doskonalcych.
Z alem mona wspomnie, e ASG bez popie-
chu podja temat lotnictwa wojsk ldowych, ale
ju w tym samym dokumencie, analizujc aktualne
potrzeby ksztacenia kadry dowdczej i sztabowej,
Szefostwo LWL informowao Rad Wojskow WL,
e zainteresowanie kadry dydaktycznej Oddziau
Lotniczego ASG i opracowane materiay pozwalaj
na podjcie takiego szkolenia.
Wkrtce zaczli powraca po studiach do swoich
jednostek kolejni absolwenci. Poczet dowdczej ka-
dry prezentowa si okazae. Modzi, wyksztaceni,
dobrze latajcy, ambitni, bez opnie osigajcy
stopie pk dypl. Wrd nich byli: Aleksander Sze-
luk, Jzef Gomka, Waldemar Szlachta, Zbigniew
Nawrocki, Roman Wodarczyk, Janusz Tomczyk,
Adam ach, Bogusaw Urbaski, Jerzy Tolala i inni.
No i obecnie nasza duma, wyrosy z helikopterowego
rodowiska gen. bryg. pil. Dariusz Wroski - dowd-
ca 25 Brygady Kawalerii Powietrznej, a poprzednio
na stanowiskach: od pilota do dowdcy 49 PSB i do-
wdcy lotniczego komponentu Polskiego Kontyn-
gentu Wojskowego w Iraku; awansowany do stopnia
generaa 15.08.2008 r.
Podobnie wyglda problem kadry w obsadzie
organu zawiadujcego tym lotnictwem: Wydziau
migowcowego, Oddziau, pniej Szefostwa Lot-
nictwa Wojsk Ldowych. W wydziale byo to poza
szefem dwch b. instruktorw z 23 eskadry, ktrzy
poprzednio w DLO u pk Kazimierza Pienika kon-
trolowali szkolenie pilotw w rozproszonych eska-
drach i kluczach. Robili to bardzo dobrze, ale teraz
trzeba byo, aby z inspektorw techniki pilotowania
migowcw stali si inspektorami nowego rodza-
ju lotnictwa. cigano z jednostek dobrych pilotw
z otwart gow, wyuskujc tych z ukoczonymi
studiami cywilnymi, a innych skaniano do podjcia
nauki na miejscu kilku ukoczyo administracj na
Uniwersytecie Poznaskim. Ci inspektorzy, ktrzy
przewinli si przez dziesi etatowych stanowisk
szefostwa, znakomici piloci, wspaniali oficerowie
i serdeczni koledzy dokonywali rzeczy niezwy-
kych. Takich, ktrych realizacja wymagaa 2-3 razy
wicej utytuowanych pracownikw, co wynika z po-
rwnania z innymi strukturami lotnictwa. Zaanga-
203
owanie, odpowiedzialno i pd do nowatorstwa to
byy cechy charakteryzujce wszystkich. Z czasem
pojawiy si dyplomy i nowi ludzie z dyplomami
i z takim samym podejciem do stojcych przed nimi
zada. Kady zostawi lad swojej tosamoci. Na-
zwiska inspektorw migowcowych: ppk pil. Zbi-
gniewa Jedynaka, ppk pil. Edwarda Piotrowskiego,
mjr pil. mgr Antoniego Pokoleczuka, ppk pil. mgr
Walentego Wirbua, ppk pil. mgr. in. Zbigniewa
Wilkowskiego (zgin w katastrofie lotniczej), ppk
pil. Stanisawa Mazurczaka, ppk dypl. pil. Andrzeja
Kolankiewicza oraz transportowcw: pk pil. Jerze-
go Balwierczaka, ppk pil. mgr Leszka Jaworskiego,
ppk pil. Michaa Stoowskiego, ppk dypl. pil. Pio-
tra Biliskiego, ppk pil. Jzefa Tomczyka, ppk pil.
Jerzego Matuszewskiego (stopnie z tamtego okresu
suby) utrwaliy si nie tylko w dziennikach lo-
tw egzaminowanych lotnikw i w subowych do-
kumentach, ale przede wszystkim w sprawnoci or-
ganizacyjnej i skutecznoci operacyjnej tworzonego
i funkcjonujcego nowego rodzaju lotnictwa.
Piloci to nie jedyna chocia najliczniejsza grupa
personelu latajcego w jednostkach. Poza nimi byli
nawigatorzy rozpoznania artyleryjskiego ze specy-
ficznym programem treningu, operatorzy aparatury
fotograficznej, dozymetrycznej i chemicznej, strzelcy
pokadowi i operatorzy wyrzutni kierowanych ppk.
Patrzc z perspektywy na problem kadr mona
stwierdzi, e udao si go rozwiza pomylnie. Nie
byo racych brakw personelu, zapewniono nie-
zbdny dopyw ilociowy stwarzajc stae ukom-
pletowanie pilotw w granicach 85 %, oraz stabilny
wzrost kwalifikacji pilotaowych, specjalistycznych
i bojowych. Podobnie jak z pozostaymi specjalista-
mi suby pokadowej i naziemnej.
Jak wojowa?
Sprawdzon metod pomocn w poszukiwaniu
wasnych rozwiza byy konsultacje zagraniczne
w sztabach, uczelniach i jednostkach wojskowych.
Stojc przed problemem opracowania taktyki bojo-
wych dziaa migowcw postanowiono skorzysta
z moliwoci skonfrontowania wasnych pogldw
z tendencjami tego kierunku myli wojskowej w naj-
silniejszej armii ukadu warszawskiego. Po powrocie
skierowanych na konsultacj specjalistw z Dowdz-
twa Wojsk Lotniczych (Drodzik, Pogorzelski) Szef
Zarzdu Szkolenia Lotniczego w sprawozdaniu dla
Zarzdu Normatywno-Administracyjnego Sztabu
Generalnego WP informowa: podkrelam, e
zasadniczy temat wniosku nr 62 (Zastosowanie
204 Kazimierz Pogorzelski
bojowe migowcw uzbrojonych) nie zosta rozwi-
nity, wobec pominicia tej tematyki przez uczelnie
udzielajce konsultacji. napisa pk dypl. pil. Jerzy
Adamiec. Na te rda nie byo co wic liczy. Do-
tyczyo to Akademii Lotniczej w Monino i Orodka
Doskonalenia Kadr Lotniczych we Frunze. Z rw-
nym powodzeniem mogo odnosi si do innej zna-
nej uczelni w Rembertowie.
Trzeba byo stworzy jakie spjne, komplekso-
we, a nie tylko wyrywkowe i dorane zasady uycia
solidne podstawy taktyki. Bezporednich wzorcw
nie byo, ale byo bogate dowiadczenie lotnictwa bo-
jowego, z ktrego metod porwna i selekcji mona
byo wiele skorzysta, poszukujc jednoczenie no-
wych specyficznych sposobw walki.
Do opanowania jawio si zupenie nowatorskie,
inne ni na samolotach podejcie do taktyki zwal-
czania celw naziemnych i inne sposoby funkcjono-
wania wewntrz, w skadzie wojsk ldowych. I tak
z notatek, wicze, pomysw i wyobrani powstaa
Instrukcja uycia migowcw w dziaaniach bojo-
wych a na jej podstawie podrcznik Zasady uycia
LWL w dziaaniach bojowych. Na pocztek.
Akademia polowa
czyli wielkie manewry maego lotnictwa
W procesie powszechnego ksztacenia jakie mu-
siao nastpi by sprosta jakociowym zmianom za-
stosowa i lawinowo rosncym zapotrzebowaniom,
rol katedr i fakultetw musiay peni praktyczne
dziaania poligonowe, ktre kadorazowo naleao
poprzedzi analiz taktyczn, oraz opracowa ugru-
powania, manewry i sposb dziaa. Utworzono cig
szkole taktyczno bojowych, dowizanych tematycz-
nie wicze dywizyjnych Uporczywie trenowano
manewry unikania ognia przeciwnika i stosowano
niskie loty profilowe, doskonalono zadania rozpo-
znawcze i cznikowe. Najwiksze znaczenie miay
due wiczenia, ktre daway szans sprawdzenia za-
oe taktycznych i pilotaowych na wiksz skal.
Stopniowo wdraano uycie migowcw uzbrojo-
nych i duych grup migowcw transportowych.
Odra Nysa 69. Oprcz prezentacji dzia-
ania prototypw uzbrojonych Mi-2 na poligonie
(byo 6 punktw pokazw), odby si w Ustce pokaz
wsparcia desantu z morza gdy barki podchodziy do
pla i transportery wspinay si po wydmach. Pozo-
rowany atak migowcw by wzmocniony efektem
psychologicznym w postaci karabinw maszyno-
wych, umieszczonych w kabinie przy zdemontowa-
nych drzwiach w taki sposb, aby adna uska nie
wydostaa si na zewntrz. Dziaania migowcw,
zarwno pozorowany atak jak i realny desant znad
morza, stanowiy jeden z pierwszych epizodw tak-
tycznych w nowej formule bojowego zastosowania
migowcw.
Luty 73 omwiem wczeniej, a poza dowiad-
czeniami i satysfakcj dla lotnikw, dodatkowym
efektem byo zalecenie Zespou Ministra mwice,
aby .. w zasadzie migowce traktowa jako nowy
rodzaj broni; Komitet Techniczno-Ekonomiczny
MON wystpi do Zjednoczonego Dowdztwa
o wydanie zalecenia, aby uzbrojone Mi-2 wprowa-
dza w wojskach Ukadu Warszawskiego. To byy
obiecujce gesty.
Latem tego roku w rejonie Mirosawiec Olesz-
no odbyy si wiczenia z forsowaniem przeszkd
wodnych i wysadzeniem desantw. Wykorzystano
to jako szans przewiczenia duego ugrupowania
desantowego w skadzie trzech penych eskadr Mi-8
z nowym elementem wasnej osony w postaci mi-
gowcw uzbrojonych: jedna eskadra jako awangarda
i druga parami jako stra boczna i tylna podczas
przelotu oraz z zadaniem izolowania rejonu desan-
towania i wsparcia walki desantu. W ramach tych
prb zrealizowano nowy pomys jednoczesnego star-
tu wszystkich migowcw ugrupowania w iloci 50.
maszyn, uprzednio maymi elementami rozrod-
kowanych na lotnisku i pobliskich ldowiskach. Na
jeden sygna, take bez cznoci radiowej, z ukry
terenowych wychodziy w powietrze mae grupy
(9 2 migowce) i przyjmujc kurs do rejonu celu,
formoway szyk bojowy bez straty czasu na zbirk
Tarcza 76. To byy ogromne, prestiowe wi-
czenia Wojska Polskiego przy obecnoci najwyszych
wadz pastwa, zjednoczonego Dowdztwa i przed-
stawicieli rnych krajw. Kulminacja w postaci
nocnego natarcia na poligonie drawskim bya pory-
wajcym spektaklem z kategorii ruch, ogie i huk.
Oprcz tych nocnych dziaa byo szereg innych epi-
zodw dla LWL ktre naleao opracowa taktycz-
nie i przygotowa do realizacji. Najwiksze wraenie
pozostawiy jednak dziaania nocne, w ktrych po
raz pierwszy i chyba wicej nie powtrzony- miao
miejsce grupowe uycie migowcw z penym a-
dunkiem ostrej amunicji, w duych zespoach. Wy-
konay one uderzenia ogniowe znad atakujcych
w penym ruchu jednostek pancernych.
Udzia wziy eskadry zarwno Mi-8 jak i Mi-2.
Z tymi ostatnimi by problem techniczny, ktry
o mao nie wyeliminowa ich z planu. migowce te,
w odrnieniu od transportowcw, nie miay wia-
te do nocnych lotw grupowych, a na moderniza-
 Lotnictwo Wojsk Ldowych 45 lat w Polskich Siach Zbrojnych
cj byo za mao czasu. Lot z wczonymi wiatami
pozycyjnymi nie wchodzi w gr. Zastosowano trick.
W kabinach, od strony trybuny zasonito okna i w-
czono owietlenie wewntrzne lewe okna kaduba
byy owietlone i dobrze widoczne, co wystarczao
do okrelenia wzajemnych pozycji w szyku. Ale eby
robi takie numery trzeba byo posiada doskonale
wyszkolonych pilotw i mie do nich zaufanie.
Biedrusko 77. Midzynarodowa konferen-
cja powicona szkoleniu pilotw migowcowych
w wojskach Ukadu Warszawskiego. Przez Rosjan
bya pomylana jako pierwsza prezentacja, dotd
bardzo tajnego Mi-24, poprzedzajca ofert dostaw.
Organizacj powierzono Polsce, jako pastwu wio-
dcemu w tematyce zastosowania migowcw.
Znaczenie prestiowe takiego spotkania byo
oczywiste, dlatego do jego przygotowania i przebiegu
w WL przywizywano wielk wag. Jednak tematyka
i poziom referatw jak na rang przedsiwzicia, byy
zaskakujco banalne. Delegaci poszczeglnych armii
omawiali wskazwki wykonawcze do wybranego wi-
czenia z programu szkolenia pilotw. Dostalimy te
taki temat w rodzaju: lot na strzelanie ze migowca
do nieruchomego celu naziemnego. Moglimy po-
kaza znacznie wicej, dlatego tytu wykadu zosta
samorzutnie zmieniony na: Waciwoci szkolenia
bojowego zag migowcw szturmowych . Byo
to omwienie kolejnych etapw oglnego przygoto-
wania pilotw do szkolenia bojowego oraz szkolenie
zag w poszczeglnych zastosowaniach bojowych.
Mielimy stosunkowo niedawno ukoczony komplet-
ny, kompleksowy program szkolenia na migowcach
i naleao pokaza jak realizujemy opracowany Model
Wzrostu Kwalifikacji Pilota. Byy te jakie wzmianki
o kierunkach dalszego rozwoju tego lotnictwa. Cho-
dzio o przedstawienie stanowiska strony polskiej
w tej sprawie i zamierzony cel zosta osignity.
Kanw taktyczn pokazu na poligonie Biedrusko
bya likwidacja wamania grupy czogw, ktre prze-
rway nasz obron. Lotnictwo szturmowe dziaao
na foto, artyleria bya pozorowana, na ostro dzia-
ay tylko migowce. Scenografi pola bitwy zaj
si nieoceniony gen. broni Ochanowicz (Marsza-
ek Polny). Mi-24 demonstrowany publicznie so-
jusznikom po raz pierwszy, zrobi wraenie, ale po-
kaz jego dziaa by nieudany. Kierowane radiowo
pociski systemu Falanga, byy odpalane statycznie
z dugotrwaego lotu wiszcego. Dwa z nich wyszy
spod kontroli, jeden by niecelny, trafi tylko jeden.
Natomiast dynamiczny, zaskakujcy, prowadzony
z rnych kierunkw i rnych wysokoci atak od-
205
powiednio urzutowanej eskadry migowcw Mi-2
uzbrojonych w dziaka oraz niekierowane i kierowa-
ne rakiety, kontrastowa manewrem i skutecznoci:
spord szeciu pociskw kierowanych przewodowo
Malutka, pi byo trafnych. Pokazano take mi-
nowanie narzutowe i zadymianie. W porwnaniu
z powolnym przebiegiem pokazu super techniki by
to autentyczny sukces. Decyzji o zakupie Mi-24 taki
incydent oczywicie nie mg zachwia, najwyej
opni orok-dwa. migowiec rokowa nadzieje,
a uzbrojenie trzeba byo dopracowa.
Zawody rozpoznania powietrznego. Wyrazem
pozycji i zasigu oddziaywania LWL byo wczenie
zag migowcowych do cyklicznie prowadzonych
na szczeblu Si Zbrojnych Centralnych Zawodw
Rozpoznania Powietrznego. Zawody rozgrywane
na tle taktycznym miay wysok rang, podobnie
jak cay problem rozpoznania lotniczego. Do pro-
gramu zawodw wprowadzono odrbn kategori
konkurencji migowcowych z wasnym regulami-
nem. Dla rywalizujcych zag, kierownictwa i roz-
jemcw organizowane byy zgrupowania na lotnisku
Okonek.
W cigu 15 17 lat najwikszego w LWL oy-
wienia mona przytoczy co najmniej kilkanacie
duych wicze o charakterze centralnym, podczas
ktrych LWL toczyo swoje wielkie manewry. Miay
one wzowe znaczenie dla ksztatowania struktur
organizacyjnych jednostek, tworzenia zasad takty-
ki, rozwoju technicznego sprztu. Konsekwentne
wprowadzanie i niejednokrotnie rozwijanie w trak-
cie trwania wicze problematyki bojowego uycia
migowcw, miao istotny wpyw na tworzenie si
w wojskach ldowych przekona o realnoci i sku-
tecznoci stosowania migowcw w walce.
Mona powiedzie, e LWL dojrzao organi-
zacyjn, szkoleniow i taktyczn osigno w latach
1977-78, natomiast dojrzao bojow uzyskao po
wprowadzeniu szturmowych migowcw Mi-24,
czyli na pocztku lat 80-tych. Przebyt drog mo-
na te zamkn klamr dwch cyfr: od czterech (4)
migowcw zademonstrowanych po raz pierwszy na
warszawskim Okciu w 1957 roku, czterystu (400)
dwadziecia pi lat pniej.
Na zakoczenie
Lata 80-te to szczeglny okres w historii naszego
kraju. W wyniku pogarszajcej si sytuacji ekono-
micznej, zewntrznych restrykcji dyplomatycznych
i gospodarczych po okresie stanu wojennego, nie-
pokojw spoecznych i politycznych odpowiednio
206 Kazimierz Pogorzelski
zoona stawaa si sytuacja si zbrojnych. W swojej
czstce dotkno to rwnie lotnictwo wojsk ldo-
wych. Z jednej strony napyw zakupionych mi-
gowcw bojowych Mi-24 sprawia, e finalizowa
si docelowy zamys tego lotnictwa jako penowar-
tociowej siy uderzeniowej, z drugiej za drastyczne
ograniczenia gospodarcze i przyjcie midzynarodo-
wych porozumie o ograniczeniu zbroje, zmuszay
do redukcji lub wycofania rnych zamierze.
Dziejowa transformacja ustrojowa w 1989 roku
postawia Polskie Siy Zbrojne przed nowymi wy-
zwaniami. Lotnictwo Wojsk Ldowych pi lat p-
niej, to jest w 1994 roku zmienio podporzdkowanie
zgodnie ze swoj nazw, wchodzc w nowy etap swo-
ich dziejw z nowym pakietem planw i problemw.
Podjto decyzj kadc kres podwjnej zalenoci, si okoo 150 migowcw. S to szturmowe Mi-24,
przez wycofanie ze skadu Wojsk Lotniczych jedno-
stek LWL i przekazanie ich w caoci do Wojsk L-
dowych. W oczekiwaniu na utworzenie dowdztwa
tych wojsk jednostki lotnicze czasowo podporzd-
kowano pod IV Korpus Lotniczy.
Od 1994 roku rozpoczo si formowanie wojsk
aeromobilnych, ktre miay wchon dotychczaso-
we lotnictwo migowcowe. Powstaa 25 Dywizja,
a z niej Brygada Kawalerii Powietrznej w Tomaszo-
wie Mazowieckim, majca w swoim skadzie dwa
dywizjony lotnicze: (37) 1 dywizjon w czycy, po-
wstay na bazie zredukowanego 37 puku migow-
cw transportowych Mi-8/Mi-17 i (66) 7 dywizjon
w Nowym Glinniku wyposaony w modernizowane
stopniowo migowce W-3 Sok czciowo z rozfor-
mowanego szkolnego puku migowcw.
W warunkach nowego spojrzenia na prowadzenie
dziaa bojowych koniecznym stao si zwikszenie
ruchliwoci wojsk oraz stworzenie wyspecjalizowa-
nych, wysoce manewrowych jednostek, zdolnych
do zaskakujcych uderze i szybkiego przenoszenia
wysiku. W takiej koncepcji lotnictwo wojsk ldo-
wych jako element manewru powietrznego byo
niezbdne i niezastpione. Znaczce przedsiwzicia
w dziedzinie wyszkolenia i technicznej moderniza-
cji migowcw wraz z ich uzbrojeniem i wyposae-
niem specjalnym narzucia decyzja Prezydenta RP
o wysaniu polskiego kontyngentu wojskowego do
Iraku. Konieczno zmierzenia si z realnym prze-
ciwnikiem daa asumpt do wielu przedsiwzi mo-
dernizacyjnych.
Na obecny stan Lotnictwa Wojsk Ldowych
(2008 r.), po licznych zmianach i reorganizacjach
skadaj si nastpujce jednostki:
49. i 56. puki migowcw bojowych, podpo-
rzdkowane korpusom wojsk ldowych;
1. i 7. Dywizjony Lotnicze wchodzce w skad
25. Brygady Kawalerii Powietrznej.
cznie we wszystkich jednostkach LWL znajduje
transportowe Mi-8/Mi-17 oraz wielozadaniowe W-3
Sok i Mi-2 . Siy Powietrzne i Marynarka Wojenna
maj po 30 wiropatw rnych typw.
Ten nowy przedzia czasu, obejmujcy niemal po-
ow okresu istnienia Lotnictwa Wojsk Ldowych,
w ktrym dokonao si tak wiele przemian w tak od-
miennych warunkach ustrojowych, godzien jest wi-
cej uwagi ni mgbym powici jej w ramach tego
wystpienia. Dlatego skupiem si, zgodnie z histo-
ryczn formu konferencji, na pocztkowej poowie
dziejw tego lotnictwa, wczajc wtki osobistego
udziau w wydarzeniach kiedy powstawaa i rozwi-
jaa si ta ciekawa formacja lotnicza, kiedy wszystko
byo nowe, pionierskie, niekonwencjonalne.
Uzasadnione jest twierdzenie, e utworzenie, roz-
budowa, wyposaenie i wyszkolenie oraz doprowa-
dzenie do penej wartoci bojowej Lotnictwa Wojsk
Ldowych jako nowego rodzaju lotnictwa wojskowe-
go, jest niezaprzeczalnie wielkim powojennym suk-
cesem Wojsk Lotniczych. Byaby wielka szkoda dla
historii polskiego lotnictwa, aby ten wielki wysiek
poszed w niepami. Szczeglnie teraz, w nowym
podporzdkowaniu, kiedy niezbyt czsto wspomina
si o przejtym dziedzictwie, a etap odwoywania si
do rde, do tradycji jeszcze nie nadszed.