You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library

The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,

research institutes, and various content providers

Source: Studime Historike

Historical Studies

Location: Albania
Author(s): Kasem Bioku
Title: Aleksandri i Madh n kujtesn historike t Sknderbeut e t shqiptarve
Alexander the Great in the Historical Memory of Scanderbeg and of the Albanians
Issue: 01-02/2005
Citation Kasem Bioku. "Aleksandri i Madh n kujtesn historike t Sknderbeut e t shqiptarve".
style: Studime Historike 01-02:007-029.

https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=99608
CEEOL copyright 2017

Nr. 1-2 STUDIME HISTORIKE 2005

KASEM BIOKU

ALEKSANDRI I MADH N KUJTESN HISTORIKE

T SKNDERBEUT E T SHQIPTARVE

Shqiptart, bashk me gjuhn dhe kulturn e lasht kan ruajtur

traditn historike dhe kujtimin pr figurat madhore t s kaluars. Nga
lashtsia kan mbetur t pashlyera n kujtesn historike t shqiptarve dy
personalitetet m madhore t asaj periudhe, Aleksandri i Madh dhe
Pirroja i Epirit.
Emri i Pirros (319-272 para ers son) sht prjetsuar n
toponimin dhe antroponimin mesjetare e t mvonshme, si edhe n
kujtesn historike t shqiptarve. Heroi yn Kombtar, Gjergj Kastrioti-
Sknderbeu, sht krenuar pr veprimet ushtarake t Pirros n Itali dhe
ka prdorur n simbolet e veta shtetrore elemente nga simbolet e Pirros.
Pirroja sht prkujtuar gjersisht edhe n veprat e humanistve e t
autorve t vjetr shqiptar, si Marin Barleci, Frang Bardhi etj. F. Bardhi
ka dhn nj gojdhn, sipas s cils qyteti i Saps n Tejdrin sht
rrnuar prej romakve, kur luftonin kundr Pirros s Epirit1. Hartografi i
shquar italian Xhakomo Kanteli, si e ka pasqyruar n hartn q ai ka
botuar n vitin 1689, gjat udhtimit t tij n Shqipri n fund t viteve
80 t shek.XVII, ka dgjuar n Elbasan nj gojdhn, sipas s cils n
at qytet kishte lindur Pirroja. Ali Pasha e ka quajtur veten pasardhs t
Pirros dhe sht mbiquajtur Pirroja modern. Kshtu ka shkruar konsulli
francez i vendosur pran tij n Janin, Pukvili2. Te banort e Shqipris
s Poshtme kujtesa historike pr Pirron sht shum e madhe. Shtjefn

1
I. Zamputi, Relacione mbi gjendjen e Shqipris Veriore e t Mesme n
shekullin XVII, vll.II (1634-1650), Tiran, 1965, f.189, 201.
2
F.Ch.H.L. Pouqueville, Voyage en More, Constantinople, en Albanie,
et dans le plusieurs autre parties de lEmpire Othoman, pendant les annes 1789,
1799, 1800 et 1801, Tome troisime, Paris, 1805, f.141; Po ai, Voyage dans la
Grce, Paris, 1820, f.84.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

8 Kasem Bioku

Gjeovi ka thn se shqiptart e ktyre trevave e lidhnin emrin e t

drejts dokesore me emrin e Pirros: Krahi q i afrohen Gjinokastrs
thon: Me ba kuvend mbas kanunit t Pirrit3. Shum toponime kan
emrin e tij, madje Pirroja prmendet edhe n kngt popullore4.
Edhe m i fuqishm te shqiptart sht ruajtur gjat shekujve
kujtesa e thell historike pr Aleksandrin e Madh. Edhe pse jetoi pak, 33
vjet (356-323 para ers son) dhe mbretroi vetm 13 vjet (336-323),
Aleksandri i Madh sht personaliteti shtetror dhe ushtarak m i madh
q kan nxjerr trevat e Ballkanit dhe nj nga figurat m t shklqyeshme
t historis evropiane dhe botrore. Prandaj njohja m e thell dhe
studimi i jets s Aleksandrit t Madh vijon t jet shum e madhe kudo
npr vendet e ndryshme t bots. Vetm fondi i librave kushtuar ktij
personaliteti t shquar t historis botrore sht mbi 20 000 tituj5.
Ushtrit iliro-trake, t komanduara prej Aleksandrit t Madh, pr
her t par n historin evropiane, ndaln vrshimin e hordhive aziatike
n drejtim t Evrops, i mposhtn ato dhe arritn deri n zemr t Azis,
n Indi. Ai bashkoi n nj perandori shum t madhe pjes t Evrops,
Azis e t Afriks. Kjo perandori shtrihej nga Afrika Verilindore
(Egjipti), n perndim dhe arrinte n lindje, deri n Indi. N perandorin
e Aleksandrit t Madh u prhapn gjersisht arritjet m t prparuara t
kulturs evropiane t kohs, sidomos n fushn e ndrtimit t qyteteve, t
artit etj. Q nga Afrika Veriore e deri n Indi, nj varg qytetesh t
ngritura n kohn e Aleksandrit t Madh ende dhe sot kan emrin e tij,
duke ruajtur kshtu n mijvjear kujtimin dhe lavdin pr veprn e
pavdekshme t tij. N Kafaristan (midis Afganistanit dhe Pakistanit) ka
ende edhe sot ngulime me pasardhs t ushtrive iliro-trake t vendosura
q n kohn e Aleksandrit t Madh6. Aleksandri i Madh prmendet edhe
n librin e shenjt t Kuranit7.
Figura e Aleksandrit t Madh sht e pashlyeshme n kujtesn
historike t popujve autokton t Ballkanit, t cilt gjithnj e prkujtojn
at me adhurim. Sipas autorve t vjetr (Tit Livit, Plutarkut, Lucianit,

3
E drejta zakonore shqiptare, Tiran, 1989, f.128, shn.6.
4
V. Ahmeti, Legjendart e Sulit t amris (roman historik), Tiran,
2002, f.101.
5
N.K. Martis, The Falsification of Macedonian History, Athens, 1984,
f.56.
6
A. Kola, Arvanitasit dhe prejardhja e grekve, Tiran, f.141, 255.
7
N.K. Martis, vep. e prm., f.63, 65-66.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 9

Pausanias, Apianit etj.), Pirroja i Epirit e quante veten pasardhs t

Aleksandrit t Madh t cilin e adhuronte shum, madje sulmoi dhe e
pushtoi qytetin e Verias n Maqedoni, sepse Aleksandri i Madh iu shfaq
n ndrr Pirros, t cilin e kshilloi pr nj veprim t till8.
Krahas gojdhnave t shumta, pr jetn dhe veprn e
pavdekshme t Aleksandrit t Madh, pas autorve t vjetr grek, u
shkruan libra edhe nga autort romak e bizantin, e m pas nga vet
ballkanasit, si pr shembull n Rumani, q n shek.XVII9. Perandor
bizantin dhe shum sundimtar e mbretr ballkanas e kan adhuruar
Aleksandrin e Madh dhe si sundimtar jan ripagzuar me emrin e tij.
Aleksandri i Madh sht prkujtuar gjithnj me adhurim t
veant prej shqiptarve, q jan trashgimtar t drejtprdrejt t
banorve autokton jogrek t pjess s Gadishullit Ilirik q shtrihet n
jug t lumit Danub (t cilsuar si barbar prej autorve t vjetr grek),
t cilve u prkisnin edhe banort e Maqedonis s lasht dhe historia e
saj. N traditn popullore shqiptare dhe n trashgimin historike ai jepet
kryesisht si mbreti Leka i Madh. Kt shndrrim t emrit n gjuhn
shqipe nga Aleksandri i Madh n Leka i Madh e ka shprehur mjaft qart
Pjetr Bogdani n veprn e tij eta e Profetve, duke e shkruar italisht
Alessandro Magno dhe shqip Leka i Madh10. N burimet historike,
q njihen deri tani, del se emri Lek sht prdorur nga shqiptart q n
shek.XI11. Krahas emrit Lek, q sht prkujtim i Aleksandrit t Madh,
sht prhapur gjat shekujve t mesjets edhe emri Llesh q ka lidhje
me shenjtorin Aleksandr (Shn Lleshi).
Lek, si variant i shkurtuar i emrit Aleksandr, sht emr i fondit
t antroponimis kombtare t prdorur gjersisht prej shqiptarve gjat

8
Nga jett paralele t Plutarkut Piroja, prkthyer prej S. Papahristos,
Tiran, 1934, f.29; Ilirt dhe Iliria te autort antik, Tiran, 1965, f.221, 232, 241.
9
N. Jorga, Histoire des Roumains et de leur Civilisation, Paris, 1920,
f.186, 188.
10
Cvnevs Prophetarvm de Christo Salvatore mvndi, et eivs evangelica
veritate, italic et epirotic contexta, et in duas Partes diuisa a Petro Bogdano
Macedone Sacr. Congr. De Prop. Fide alvmno. Philosophie, & Sacre Theologiae
Doctore, olim Episcopo Scodrensi, & Administratore Antibarensi, nunc ver
archipiscopo Scvporvm, ac totivs Regni Serviae administratore Pars Prima.
Patavii, MDCLXXXV. Ex typographia seminarii. Opera avgvstini candiani
svperiorum permissv, f.181.
11
P. Xhufi, Ndarja e Shqipris nga Bizanti, n Studime historike,
Tiran, 1999, nr.1-2, f.28.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

10 Kasem Bioku

shekujve t mesjets, kudo q ata kan banuar, si n trojet e tyre amtare

ashtu edhe n diaspor. Lek sht ruajtur si emrtim i banorve (lekt)
t krahins s Mbishkodrs12 dhe Leknia si emr i krahins q shtrihet si
nj brez i gjer gjat bregut jugor t lumit Drin13. Toponime me emrin
Lek gjenden kudo n trojet shqiptare, si pr shembull fshatrat Lekaj n
Kavaj, Lekasi n Opar t Kors, Lekli n Tepelen etj14. Q emrat e
njerzve kan kaluar n emra vendesh, kjo dshmohet edhe n
Regjistrin kadastral osman t Sanxhakut t Ohrit t vitit 1583. Banort
e krahinat shqiptare q njihen me emrtimin Nnt malet e Gegve15,
sipas regjistrit t msiprm, fjaln geg e kan pasur si emrtim
mbizotrues16, nga e cila ka lindur makrotoponimia Gegni. Fjala geg
sht prdorur edhe n Shqiprin e Poshtme si emr njerzish dhe si
emr vendi, si p.sh. fshati Geg n veri t Beratit17.
Dshmia m e hershme e shkruar pr prkujtimin e Aleksandrit t
Madh prej shqiptarve i prket gjysms s par t shek.XIV. Ajo gjendet
n vllimin monumental Statutet e Shkodrs t gjysms s par t
shek.XIV18. Statutin e tyre mesjetar, q n kohn osmane u quajtn
kanune, shkodrant e kan lidhur me emrin e Aleksandrit t Madh.
Privilegji i Aleksandrit t Madh, edhe pse nuk ka baz
historike, sht dokument i dors s par q sht shkruar gjat shekujve

12
Fjalor shqip-greqisht prej Konstandin Kristoforidhit hartuar s pari me
alfabet greqisht dhe botuar n Athin m 1904, - transkriptuar tani me alfabet shqip
prej prof. Aleksandr Xhuvanit, Tiran, 1961, f.181; Fjalor i gjuhs shqipe, Tiran,
1954, f.264; Fjalor i gjuhs s sotme shqipe, Tiran, 1980, f.962.
13
Rr. Zojzi, Ndamja krahinore e popullit shqiptar, n Etnografia
shqiptare I, Tiran, 1962, f. 23, 31.
14
Fjalori enciklopedik shqiptar, Tiran, 1985, f.597-598.
15
Rr. Zojzi, vep. e prm., f.26-27; Fjalori enciklopedik, vep. e prm., f.
308.
16
A. Stoyanovski, Documents turcs sur l`histoire du peuple Macdonien.
Le grand registre de recensement du Sandjak d`Ohrid de 1583, Tome VIII, vol.2,
Skopje, 2000, f.96-588.
17
Fjalori enciklopedik, vep. e prm., f.307.
18
Statuta di Scutari della prima met del secolo XIV con le addizioni fino
al 1469, a cura di Lucia Nadin traduzione in albanese a cura di Pllumb Xhufi con
saggi introduttivi di Giovan Battista Pellegrini, Oliver Jens Schmitt e Gerardo
Ortalli, Roma, 2002. N fletn e par t dorshkrimit t ktij vllimi sht shkruar:
Privilegji i Aleksandrit t Madh t maqedonasve, prkthyer [latinisht - K. B.] nga
origjinali n gjuhn greke dhe prfundon: Aleksandri i Madh i Maqedonis, n
viti 325 para lindjes s Krishtit, ose si njihet ndryshe, viti 4874; Po aty, f.83, 167.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 11

t mesjets. Ky privilegj dshmon se te banort e Shkodrs n

shek.XIV-XV sht ruajtur n kujtesn e tyre historike se para 18
shekujsh Leka i Madh ishte sundimtar shum i fuqishm (rrjedhimisht
edhe legjislator i madh), i cili, sipas dshirave t krijuesve t ktij
privilegjit, u kishte dhn shkodranve lehtsi pr t qen zotruesit e
viseve bregdetare t Adriatikut. Kt privilegj shkodrant e kan
shfrytzuar gjat shekujve t mesjets pr t ruajtur t drejtat e
vetqeverisjes kur pushteti venedikas u shtri n qytetin e tyre, gjithashtu
edhe ndaj pushtetit t Balshajve dhe t sundimtarve t tjer shqiptar
dhe t huaj. N rrethanat e nj jete politike t trazuar banort e qytetit t
Shkodrs e prhapn dhe e propaganduan mjaft emrin e Aleksandrit t
Madh n marrdhniet me vendet e tjera. Ather Shkodra ka qen qytet
mesjetar shum i rndsishm, sepse n t kryqzoheshin rrug t shumta
tregtare q vinin prej t gjitha viseve t Shqipris s Eprme dhe t
Mesme. Prandaj edhe prkujtimi pr Lekn e Madh nuk u shua n trojet e
Shqipris s Eprme. Nga shkodrant ai u ringjall m tej. Sipas nj
gojdhne ata Aleksandrin e Madh e quajn themeluesin e qytetit t
tyre19.
Privilegji i Aleksandrit t Madh i shek.XIV nuk sht dshmi
rastsore e prkujtimit t figurs s tij prej shqiptarve. Burimet historike
t shek.XV dhe burimet e mvonshme japin t dhna t shumta q
dshmojn se Aleksandri i Madh sht rrnjosur thell n kujtesn
historike t shqiptarve.
Heroi yn Kombtar, Gjergj Kastrioti-Sknderbeu, e ka adhuruar
Aleksandrin e Madh. I pajisur me kulturn humaniste t kohs,
Sknderbeu, q i prkiste nj familjeje fisnike t kulturuar shqiptare dhe
me tradita drejtuese n trojet kombtare, sht krenuar me historin e
lasht e t lavdishme t kombit shqiptar. Heroi yn Kombtar ka mbajtur
si emr t dyt vetjak emrin e Aleksandrit t Madh, q tek osmant ka
pasur prgjegjsen Iskander (Sknder n gjuhn shqipe). N nj letr t
shkruar prej Sknderbeut n shtator t vitit l46l, krahas rikujtimit t
fitoreve t Pirros s Epirit kundr romakve, ai me krenari ka shkruar
edhe pr Aleksandrin e Madh, se t part tanme Aleksandrin shkuan
deri n Indi.

19
M. Barleci, Rrethimi i Shkodrs, prkthyer prej origjinalit latinisht nga
Henrik Lacaj, botim i dyt i shtuar, Tiran, 1967, f.34; F. Blancus, Dictionarvm
latino epiroticvm, Romae, 1635, f.197; P. Bartl, Quellen und Materialen zur
Albanischen Geschichte im 17. und 18. Jahrhundert, II, Mnchen, 1979, f.24.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

12 Kasem Bioku

Gjithashtu edhe simbolin e stems s Aleksandrit t Madh, diellin

n trajtn e nj ylli me tet cepa, Sknderbeu e ka vn n vuln dhe n
stemn zyrtare t shtetit shqiptar q ai krijoi. N stemn e Filipit II t
Maqedonis, dielli sht dhn n trajtn e nj ylli me 16 cepa20.
Stemn me yllin, si simbol t diellit, Sknderbeu do ta ket njohur
prej monedhave t vjetra t prera n kohn e Aleksandrit t Madh, t
cilat, si kan shkruar udhtart e huaj, deri von jan prdorur masivisht
e me adhurim si hajmali prej shqiptarve21. Kto monedha jan prer
edhe pas vdekjes s Aleksandrit t Madh dhe jan zbuluar shum n
trojet shqiptare, si n afrsi t Maliqit (Hija e Korbit), n Holm,
Apolloni, Pogradec, Dimal, Ersek, Leshnic e Siprme, Selc, Irmaj
etj22. Dielli sht adhuruar prej shqiptarve dhe simboli i tij del rndom
n zbukurimet e bizhuterive, t veshjeve etj23.
Ylli, si simbol i diellit, sht vendosur dy her n vuln e madhe
t Sknderbeut.
Deri sot, prshkrimi i ksaj vule sht br sipas gjurms s saj n
dyllin e nj letre t Sknderbeut t 13 qershorit t vitit 1458 q ndodhet
n Arkivin Historik t Dubrovnikut. Hedhje n vizatim e gjurms s
vuls t ksaj letre sht br nga shkenctari sllovak Pavl Jozef
Shafarik (P.J. af<rik, 1795-1861)24 n mesin e shek.XIX, kur dylli i

20
N.K. Martis, vep. e prm., f.152. Kurse i biri, Aleksandri i Madh, yllin e
stems e bri me tet cepa [Po aty, f.146] dhe kt e vendosi edhe n nj seri
monedhash t prera prej tij [Sylloge Nummorum Graecorum Volumen V Ashmolean
Museum Oxford Part III Macedonia, London Published for the British Akademy,
1976, nr.2657, 17.10 Exchuged 1972 Rev. a.x. star on cone; Sh. Gjongecaj, Thesari
i Hijes s Korbit, n Iliria, Tiran, 1985, nr.1, f.168. I shpreh mirnjohjen Sh.
Gjongecaj q m mundsoi t njihem me monedhn e Aleksandrit t Madh q ka
yllin me tet cepa dhe me literaturn prkatse.
21
A. Kola, Arvanitasit dhe prejardhja e grekve, Tiran, 2002, f.330.
22
Sh. Gjongecaj, Le Monnayage macdonien et l`Ilyrie du sud, in Ancient
Macednia V, papers read at the fifth international symposium held in Thessaloniki,
october 10-15, 1989, volume 1, Manolis Andronikos, Thessaloniki, 1993, f.489-
491.
23
E. Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera, Tiran, 1990, f.470-
473.
24
Dh. Pilika, Duke krkuar Albanica ndr arkiva dhe biblioteke t
jashtme, n Konferenca e par e studimeve albanologjike Tiran, 15-21 nntor
1962, Tiran, 1964, f.720, fig.4; L. Shllaku, Hipothez rreth prejardhjes s
trajtavet Shqipni - Shqiptar, Firence, 1968, ballina dhe fleta e panumrtuar
ndrmjet f.6-7.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 13

ksaj letre ruante m mir se sot gjurmn e vuls. Prshkrim dhe vizatim
sipas nj vshtrimi t drejtprdrejt ka br pr gjurmn e vuls s madhe
t Sknderbeut Tefik Geci n vitet 60 t shek.XX. Ai ka prmendur me
kt rast edhe dmtimin q ka psuar dylli i vuls s letrs s
Sknderbeut gjat kalimit t saj nga arkivi n arkiv (Dubrovnik, Vjen,
Beograd, Vjen, Dubrovnik)25. Ajo q bie n sy sht se t tre vizatimet e
gjurms s vuls s madhe t Sknderbeut kan ndryshime midis tyre n
rrethin ku sht shkruar me shkronja kapitale emri i Heroit ton
Kombtar, sepse dylli sht i dmtuar dhe emrit familjar t tij i mungojn
dy ose tri shkronjat e fundit. Te Dh. Pilika dhe T. Geci mbiemri i
Skenderbeut sht dhn Castriot[ivs], kurse te L. Shllaku Castriot[vs].
Ndryshim tjetr vihet re tek emri mysliman i Heroit. Te Dh. Pilika dhe L.
Shllaku sht Scendarbigo, kurse tek T. Geci Scendarbic, i cili
uditrisht n tekst e ka dhn Scendarbigo. Kur e kam vshtruar n vitet
1972 dhe 1974 letrn e Sknderbeut n Arkivin e Dubrovnikut, trajta
Scendarbic e ktij emri, q e kam pasqyruar n disa botime26 jo vetm
nga ana gramatikore sht e sakt, por edhe nga ana grafike. Pas emrit
Scendarbic sht nj rreth pr t shnuar mbarimin e fjals dhe jo
shkronja o q, si dallohet te emri Georgius, sht vezake dhe m e
madhe. Kto ndryshime i ka dalluar edhe Dritan Egro pas vshtrimit q
ka br gjat shkurtit t vitit 2005 n Arkivin e Dubrovnikut, ku dylli i
dmtuar i letrs s Sknderbeut ruan pjesrisht gjurmn e vuls s tij. N
skicat e botuara pr vuln e Sknderbeut ka ndryshime edhe n trajtn e
yllit q ndodhet n krye t vuls, pikrisht n rrethin ku sht shkruar
emri i Heroit. Sipas Dh. Piliks dhe T. Gecit sht nj yll me tet rreze,
kurse sipas L. Shllakut sht nj yll me tet cepa. Sipas D. Egros tani
sht vshtir t dallohet n se ylli ka qen me cepa apo me rreze.
E rndsishme sht q, bashk me emrin e plot t Heroit ton
Kombtar, Georgivs Castriot[vs] Scendarbic, vula e tij ka pasur n krye
t rrethit ansor nj yll me tet cepa ose rreze, q sht simbol i diellit.
Nn yllin e par dhe midis dy krerve t shqiponjs s vuls s
Sknderbeut sht nj yll i dyt me gjasht cepa.

25
T. Geci, Mbi sfagjistikn e Kastriotve, n Simpozium pr Sknderbeun
Simpozijum o Skenderbegu (9-12 maj 1968) Prishtin, 1969, f.230, shn.6, f.234-
238.
26
K. Bioku, Portreti i Marin Barlecit dhe nj saktsim pr shqiponjn e
Kastriotve, n Studime historike, Tiran, 1999, nr.1-2, f.57; Historia e Popullit
Shqiptar, vll.I, f.433-434 etj.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

14 Kasem Bioku

Ylli me tet cepa sht midis dy krerve t shqiponjs edhe n

stemn e Kastriotve. Pr her t par e kam njohur yllin me tet cepa t
ksaj steme nga prshkrimi dhe fotografit q konsulli i nderit i
Shqipris n Napoli, av. Klaudio Panarela, i ka br stems m 12 prill
2002, sipas krkess s ambasadorit shqiptar n Rom, Pllumb Xhufi.
Stema e Kastriotve, me yllin me tet cepa, sht gdhendur dy
her n varrin monumental t nipit t Sknderbeut, Konstandinit, q
gjyshja e tij dhe gruaja e Heroit ton Kombtar, Donika, ia ngriti n
Napoli t Italis n vitin 150027. Vula e madhe e Sknderbeut dhe stema
e Kastriotve dshmojn se ylli me tet cepa, si simbol i diellit, ka qen
m i prdorur nga Heroi yn Kombtar. Pra duhet pranuar se ylli me tet
cepa sht midis dy krerve t shqiponjs edhe n flamurin e tij.
Shqiponja dykrenore, sipas M. Barlecit, ishte simboli kryesor dhe i
hershm i Kastriotve28. Kjo dshmon se paraardhsit e Sknderbeut
kan pasur funksione drejtuese t larta n kohn e Perandoris Bizantine.
N stemn e Kastriotve, jo rastsisht, gruaja e Sknderbeut,
Donika Kastrioti, ka dhn t skalitura dy kurora mbi krert e shqiponjs
dhe ka shkruar n varrin e nipit t saj, Konstandinit, se ishte i ndritur
prej gjakut e prejardhjes mbretrore dhe perandorake29. Nga ky epitaf i
varrit t djalit t djalit (Gjon Kastriotit) t Sknderbeut del qart se
Kastriott ishin pasardhs t familjeve t mdha mbretrore e
perandorake. Donika ka vn n kt epitaf njrin nga mbiemrat e
shumt t vajzris s saj, Kominata (Andronica Cominata) pr
Komnena, q na lejon se pretendimi pr gjakun mbretror e perandorak
t Kastriotve ka ardhur nga linja e saj, e cila kishte lidhje me familjen
perandorake bizantine Komneni. Edhe n epitafin e vitit 1506, n varrin e
vllait t madh t Konstandinit, Gjergj Kastriotit, ndr t tjera sht
shnuar se ishte me gjak t pastr perandorak: I ndritur prej prejardhjes
s pastr perandorake30.
Epitafi n varrin e nj nipi tjetr t Sknderbeut, Alfonsit, ka qen
vllai i vogl i Gjergjit e i Konstandinit, q sht n manastirin mbretror

27
Historia e popullit shqiptar, vll.I, Tiran, 2002, f.433-434; V. Shtylla,
Emblema e Kastriotve n Kishn Santa Maria la Nova t Napolit, gazeta 55, 9
shkurt 2003, f.20.
28
M. Barletius, Historia de Vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum
Principis, Romae, [1508-1510], fl.XVv; K. Bioku, Portreti..., vep. e prm., f.56.
29
K. Bioku, Portreti ..., vep. e prm., f.59.
30
E. abej, Studime gjuhsore, V, Prishtin, 1977, f.72.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 15

San Trinidad t Valencias n Spanj, e ndrion m tej dhe e bn m t

drejtprdrejt e t adresuar pretendimin e Kastriotve pr gjakun e tyre
mbretror e perandorak. N fillim t shek.XVI Donika Kastrioti ka qen
n Spanj bashk me nj nip, Alfonsin, q do ta ket birsuar si djal t
saj, sepse n epitaf sht shnuar si djal i Sknderbeut. Alfons Kastrioti
ka vdekur n vitin 1503. N epitafin e varrit t Alfonsit, Sknderbeu
sht quajtur Mbret i Shqipris (Rey de Albania). Gjithashtu sht
shkruar se Heroi shqiptar pr prejardhjen e tij, vlern dhe madhshtin e
shpirtit, krahasohej me mbretin Aleksandr t Maqedonis31. Krahasimi
i prejardhjes s gjakut prej Aleksandrit t Madh, jepet trthorazi edhe
nprmjet titullit Dominus dhe ngjyrs s purpurt t petkave t
Sknderbeut.
Titulli zyrtar i Sknderbeut ka qen Dominus Albaniae.
Dominus tregon pozitn juridike t tij si kryetar shteti dhe Albania
emrin e shtetit ku ai ka ushtruar pushtetin e vet. N letrkmbimin me
burrat e shtetit e me personalitetet politike t kohs s tij, titulli i
Sknderbeut Dominus si kryetar sovran shteti zakonisht sht
shoqruar edhe me fjal t tjera, si magnificus (i madhrueshm),
illustrissimus (i prndritur), potens (i fuqishm), princeps (sovran),
spectabilis (i shklqyeshm) etj., si edhe, n ndonj rast, sht paraprir
me fjaln e zakonshme t letrkmbimeve dominus pr zoti.
Sipas historianit t shquar rumun Nikolla Jorga dominus, si titull
pushteti, sht i njjt me titullin perandor, mbret, kral, si edhe me
basileus (basileos ka qen titulli i pushtetit t Aleksandrit t Madh)32.
Sipas Plutarkut, Aleksandri i Madh ka mbajtur petka t purpurta
dhe mbretrit e tjer kan krkuar t ngjanin me t edhe me ngjyrn e
veshjeve t tyre33. N Perandorin Bizantine ngjyra e purpurt sht
simbol i sovranitetit perandorak34, si n veshjet perandorake ashtu edhe
n flamurin shtetror. Dokumentet e kohs dshmojn se Sknderbeu ka

31
Por sv descendencia, Valor, y magnitvd de Animo, le Comparaban al
Rey Alexsandro de Macedonia; V. Shtylla, T dhna t reja pr familjen e
Kastriotve, n Ekskluzive, 2001, nr.20, f.78-79.
32
N. Jorga, Histoire des Roumains et de leur Civilisation, Paris, 1920,
f.38-39, 47-48, 129, 130-131; Po ai, tudes Byzantines I, Bucaresti, 1939, f.75, 86,
261.
33
Ilirt dhe Iliria te autort antik, Tiran, 1965, f.221.
34
Vocabolaria della Lingua Italiana, Roma, 1991, vol.III, f.1006.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

16 Kasem Bioku

mbajtur petka t purpurta35. T njjtn ngjyr ka edhe fusha e flamurit t

Heroit ton Kombtar36.
Adhurimin e Sknderbeut pr Aleksandrin e Madh e kan dhn
n veprat e tyre autort e hershm shqiptar, si Marin Barleci, Frang
Bardhi etj., si edhe shum autor t huaj.
Lidhjen shpirtrore t Sknderbeut me Aleksandrin e Madh e ka
dhn autori i jetshkrimit m t hershm t Sknderbeut (1481-1482),
peshkopi i Ulqinit Martin Segoni, prej Novobrds s Kosovs, n
titullin e ktij jetshkrimi: Rrfim pr Gjergj Kastriotin, i quajtur n
gjuhn turke Sknderbe, d.m.th. Aleksandri i Madh37. M. Barleci (dhe
nn ndikimin e tij t gjith autort e tjer shqiptar), ka treguar n veprn
e tij Historia e Sknderbeut se Heroi yn Kombtar i sht drejtuar
bmave historike dhe jets s Aleksandrit t Madh pr t frymzuar e pr
t rritur shkalln e qndress heroike t shqiptarve kundr hordhive
osmane38.
Figura e Aleksandrit t Madh ka mbetur gjithnj e gjall n
kujtesn historike t shqiptarve, si n librat e shkruar prej tyre ashtu
edhe n krijimtarin popullore.
N veprn e tij t par, Rrethimi i Shkodrs, t botuar latinisht
n janar t vitit 1505, libri i par i botuar nga nj autor shqiptar, Marin
Barleci ka shnuar nj gojdhn. Sipas saj qyteti i Shkodrs sht
themeluar nga Aleksandri i Madh39. Kjo gojdhn shum e ngulitur n
mendjen e shkodranve ka vijuar brez pas brez. Ajo sht dhn edhe n
botimet e viteve 30 t shek.XVII40, si edhe n dokumente t fillimit t
shek.XVIII. Sipas ktyre botimeve, meqense Aleksandri i Madh kishte
themeluar Shkodrn, turqit e quajtn kt qytet Skenderia, q n gjuhn e

35
J. Radoni , urad Kastrioti Skanderbeg i Arbanija u XV veku, Beograd,
1942, f.16.
36
M. Barletius, Historia de Vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum
Principis, Romae, [1508-1510], fl.XVv; K. Bioku, Portreti..., vep. e prm., f.56.
37
A. Pertusi, Martino Segono di Novo Brdo vescovo di Dulcigno. Un
umanista serbo-dalmata del tardo Quatrocento Vita e opere, Roma, 1981, f.142.
38
M. Barleci, Historia e jets dhe e vepravet t Sknderbeut, Tiran, 1964,
f.105, 215, 222, 283, 395, 488.
39
Po ai, Rrethimi i Shkodrs Prkthye prej origjinalit latinisht nga Henrik
Lacaj Botim i dyt i shtuar, Tiran, 1967, f.34.
40
F. Blancus, Dictionarum latino epiroticum, Romae, 1635, f.197.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 17

tyre do t thot Aleksandria41. Krahas trajts Iskenderije42, emri i

Shkodrs sht shkruar osmanisht edhe Iskender43.
Frang Bardhi sht i pari autor q ka shkruar se vendlindja e
Aleksandrit t Madh, Pella, ishte Petrela44. Ky mendim i pasakt i tij
sht dhn pas 50 vjetsh prej Pjetr Bogdanit45 dhe prej hartografit
Xhakomo Kanteli, i cili, pas udhtimeve npr Shqipri, e ka botuar at
si gojdhn n hartn e Shqipris t botuar prej tij n vitin 1689:
Petrela mbahet si vendlindja e Aleksandrit t Madh46.
Krijimtaria popullore shqiptare e ka prjetsuar figurn e
Aleksandrit t Madh edhe me nj valle t krcyer nga 200-300 veta dhe
q njihet me emrin Arnautja. Sipas prshkrimit t disa autorve t huaj,
kjo valle e knduar niste me kto fjal: Ky sht Aleksandri i Madh q
nnshtroi gjith botn. Kjo valle, pr t ciln ka shkruar hollsisht
Nexhat Agolli, sht e shek.II dhe ka vijuar t krcehet nga shqiptart e
Maqedonis deri n shek.XVIII47.
Krijimtaria popullore dshmon se Aleksandri i Madh, si nj figur
madhore e historis kombtare t shqiptarve, sht prcjell n kujtesn
e tyre historike nga brezi n brez. Kt e ka vrtetuar edhe Edit Durham,
e cila n vitin 1905 ka shkruar: Aleksandri i Madh sht ende i gjall
mes njerzve t vet. Nuk mund ta merrni me mend se sa me pasion flasin

41
P. Bartl, Quellen und Materialen zur Albanischen Geschichte im 17. und
18. Jahrhundert, II, Mnchen, 1979, f.24: La uogliano li Turchi fondata da
Alessandro, chiamata perci da loro Schenderia, cio Alessandro.
42
S. Pulaha, Defteri i regjistrimit t Sanxhakut t Shkodrs i vitit 1485,
Tiran, 1974, f.483.
43
A. Stoyanovski, vep. e prm., f.23.
44
F. Blancus, vep. e prm., Romae, 1635, f.198.
45
Cvnevs Prophetarvm de Christo Salvatore mvndi, et eivs evangelica
veritate, italic et epirotic contexta, et in duas Partes diuisa a Petro Bogdano
Macedone Sacr. Congr. De Prop. Fide alvmno. Philosophie, & Sacre Theologiae
Doctore, olim Episcopo Scodrensi, & Administratore Antibarensi, nunc ver
archipiscopo Scvporvm, ac totivs Regni Serviae administratore Pars Prima.
Patavii, MDCLXXXV. Ex Typographia Seminarii. Opera avgvstini candiani
svperiorum permissv, f.181.
46
Albania Propia ouero Superiore detta anche Macedonia Occidentale
descritta, con Disegni fatti sul luogo da Giacomo Cantelli da Vignola, Roma, 1689:
Petrela tenuta per patria d`Alessandro Magno.
47
N. Agolli, Vallja shqiptare e burrave (Epika), Tiran, 1997, f.12, 19, 20-
21, 28-31; Po ai, Aleksandri i Madh n simbolikn e valles shqiptare Arnautja,
n Tema, 25 e 26 nntor 2004, f.15.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

18 Kasem Bioku

pr t; gjaku i t parve u vlon ende n dej48. Kujtesa e thell historike

pr Aleksandrin e Madh bri q n vitin 1925 qeveria dhe parlamenti
shqiptar t caktoj Lekun, t stampuar me portretin e tij, si njsi baz
monetare49, t cilin e kemi edhe sot.
N nj shkrim pr Aleksandrin e Madh, q kam botuar vitin e
kaluar, kam vn n dukje se emri Lek te shum toponime, gojdhna e,
mbi t gjitha, emri i Leks n emrtimin e s drejts dokesore shqiptare,
q sht prkujtimi m i thell historik e kulturor q shqiptart ruajn
gjat shum shekujve pr nj figur madhore historike, ka t bj me
Lekn e Madh dhe jo me Lek Dukagjinin50.
Nga shqyrtimi i burimeve historike del se emrin Lek Dukagjini
gjat shekujve XIV e XV e kan pasur disa persona dhe q t gjith kan
qen figura dytsore n jetn politike e shoqrore t shqiptarve. Asnj
prej tyre nuk ka ln gjurm q t ruhej n kujtesn historike t
shqiptarve brez pas brezi.
N nj dokument t dhjetorit t vitit 1387 prmendet nj Lek
Dukagjini me t vllan, Palin, q u jepnin raguzanve siguri pr t
lvizur npr zotrimet e tyre51. N vitin 1393 Leka dhe i vllai
prmenden si t vdekur52. Emrin e Leks e ka trashguar nj nip i tij i
lindur n vitin 1420 dhe q pr her t fundit jepet n vitin 1451 si
kundrshtar i Venedikut53. Vllai i tij Pali i vuri emrin Lek djalit t tij t
par, veprimtaria e t cilit sht m e rndsishme n krahasim me dy
personat e msiprm, por jo aq sa sht pasqyruar n historiografi.
Mendimin se emrin e tij e mbante e drejta dokesore shqiptare e ka pasur
edhe autori i ktij shkrimi54.
Dokumentet historike tregojn se n fillim t nntorit t vitit
1456, kur emri i tij prmendet pr her t par, Lek Dukagjini i kishte

48
E. Durham, vep. e prm., f.7-8.
49
Fletorja zyrtare, nr.36, Tiran, 12 korrik 1925, f.38; Monedha dhe
kartmonedha shqiptare nga lashtsia deri 2002, Tiran, 2002, f.40-41, 90-93, 218,
223.
50
K. Bioku, Aleksandri i Madh n t drejtn dokesore shqiptare dhe n
krijimtarin popullore, n RD, 18 janar 2004, f.12-13.
51
L. de Thallczy C. Jire ek E. de Sufflay, Acta et Diplomata res
Albaniae Mediae Aetatis illustrantia, vol.II, Vindobonae MCMXVIII, nr.413.
52
G. Valentini, Acta Albaniae Veneta saeculorum XIV et XV, vol.II, f.200.
53
Po aty, vol.XXII, f.12.
54
Historia e Popullit Shqiptar, vll.I, Tiran, 2002, f.310.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 19

marr me forc Venedikut kshtjelln e Dejs55. Konflikti midis tyre ka

vijuar deri n fund t vitit 1458, kur ende i ati, Pali, ishte aktiv n jetn
politike e n marrdhniet me Venedikun56. Sipas dokumenteve vene-
ciane n vitin 1459 Lek Dukagjini ishte n malsin e Shatit57, n vitin
1463 quhej armik i Venedikut58, n vitet 1465 ishte afruar me osmant59
dhe n vitin 1469 prgatitej t largohej nga Shqipria, sepse krkonte t
trhiqte pasurit q kishte n Shkodr, kurse Venediku nuk donte ta
pranonte se ishte afruar srish me osmant60. Pas pushtimit t Shkodrs
nga osmant (1479), Leka dhe i vllai i tij, Nikolla, mrguan n Itali dhe
u kthyen n vitin 1481 pr t liruar zotrimet e Dukagjinve nga
pushtuesit osman. Dokumentet prmendin vetm kthimin n Shqipri t
t vllait, Nikolls, dhe m pas t Leks bashk me Gjon Gjurashin
(Crnojeviin)61. Dokumentet e kohs heshtin pr fatin e mtejshm t
tij.
Po sipas dokumenteve, dy pinjoll t tjer t familjes Dukagjini,
Nikolla dhe Pali, kan qen personazhet m t rndsishme t ksaj
familjeje gjat shek.XV, q kan ln gjurm n jetn politike shqiptare
t kohs. Emri i Nikoll Dukagjinit del pr her t par n vitin 1409, n
fillim t viteve 30, n luftn kundr serbve e osmanve q i dbon ata
nga kshtjella e Dejs. M pas, merr pjes n kryengritjen lirimtare t
vitit 1443 n Kuvendin e Lezhs etj. Bashk me Sknderbeun
prfaqsuan Beslidhjen Shqiptare n bisedimet pr nnshkrimin m 4
tetor t vitit 1448 e Traktatit t Paqes me Venedikun62. N nderim t

55
J. Radoni , vep. e prm., Beograd, 1942, f.73.
56
G. Valentini, vep. e prm., vol.XXIII, f.181-182, 189-190, 209, 252,
262-263, 282-283, 291, 309-310, 342-346, 360-364, 387-389.
57
G. Valentini, vep. e prm., vol.XXIV, f.33.
58
Po aty.
59
Albania Immagini e documenti dalla Biblioteca Nazionale Marciana e
dalle collezioni del Museo Correr di Venezia, Venezia, 1998, f.107; O.J. Schmitt,
Actes indits concernant Venise, ses possessions albanaises et ses relations avec
Skanderbeg entre 1464 et 1468, n Turcica, 31, 1999, f.267.
60
J. Radoni , vep. e prm.,, Beograd, 1942, f.214; O.J. Schmitt, Das
venezianische Albanien (1392-1479), 2001, R. Oldenbourg Verlage, Mnchen,
f.505, shn.195.
61
I. Zamputi, Dokumenta t shekullit XV pr Historin e Shqipris,
vll.IV (1479-1506), pjesa I (1479-1499), Tiran, 1967, f.67, 68.
62
Historia e Popullit Shqiptar, vll.I, Tiran, 2002, f.310, 389, 402, 409,
412.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

20 Kasem Bioku

Nikoll Dukagjinit, sipas M. Barlecit, shqiptart i ngritn atij nj

monument n Prizren63.
Prve dokumenteve t shek.XV, n mnyr episodike, Lek
Dukagjini sht prmendur edhe nga M. Barleci64. Episodi dramatik i
dhn nga M. Barleci pr njoftimin q Lek Dukagjini u ka br
lezhjanve pr vdekjen e Sknderbeut, ka ndikuar m shum se do
veprimtari tjetr politike q figura e Lek Dukagjinit t zr vend n
veprat e autorve t mvonshm. Ndr ta do t veonim Frang Bardhin, i
cili n qershor t vitit 1637 ka shkruar pr dukagjinasit: Sipas zakonit t
t momve, ndr gostit e veta, n rrug e n pun, kndojn me z t
lart trimrit e burrave t tyre t mdhenj dhe sidomos t t pathyeshmit
zotit Gjergj Kastriotit, t thanunit Sknderbe, dhe t t prndriturit zot
Lek Dukagjinit, princit dhe zotris s tyre65. Kngt i jan knduar
Leks, kurse njjtsimi (identifikimi) i emrit t personazhit t kngve
popullore me Lek Dukagjinin, duhet t jet br nga Frang Bardhi, i cili,
kur hartoi apologjin e tij pr Sknderbeun, sht mbshtetur kryesisht n
veprn e M. Barlecit66. Autort e tjer t vjetr, q nuk kan qen nn
ndikimin e veprs s M. Barlecit, nuk e prmendin emrin e Lek
Dukagjinit. E njjta gj ka ndodhur edhe me toponimet dhe me
gojdhnat.
N Hartn arkeologjike dhe etnografike t Vilajetit t Shkodrs,
q ka botuar Franc Nopa, n vitin 1909, jan shnuar disa kshtjella t
emrtuara Kalaja e Leks67. T njjtn gj dshmojn edhe 36
toponimet e gojdhnat e botuara nga Qemal Haxhihasani pr Lek
Dukagjinin68. Prej tyre vetm 6 kan emrtimin Lek Dukagjini69, 28
kan emrtimin Lek, kurse dy70 nuk e japin fare emrin. N gjasht
gojdhna t tjera, kur flitet pr Kanunin e Sknderbeut, jepet vetm

63
M. Barleci, Historia..., vep. e prm., Tiran, 1964, f.119.
64
Po aty, f.139, 476, 489.
65
I. Zamputi, Relacione mbi gjendjen e Shqipris Veriore e t Mesme n
shekullin XVII, vll.II (1634-1650), Tiran, 1965, f.85.
66
F. Bardhi, Sknderbeu, Tiran, 1967, f.50, 56, 64, 67,85, 94, 95, 96, 100,
106, 116, 122, 123.
67
F.B. Nopcsa, Beitrge zur Vorgeschichte und Ethnologie
Nordalbaniens, in Archologishe aus Nordalbanien von Dr. Franc Baron Nopcsa,
Wien, 1909, f.86.
68
Tregime dhe kng popullore pr Sknderbeun, Tiran, 1967, f.189-197.
69
Po aty, nr.11, 18, 20, 23, 29, 32, 36.
70
Po aty, nr.8 e 9.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 21

Kanuni i Leks71 dhe asnjher Kanuni i Lek Dukagjinit. Nga botimi i

Q. Haxhihasanit del qart se tradita popullore prmend prgjithsisht
emrtimin Lek, kurse identifikimi i tij me Lek Dukagjinin sht m i
von dhe sht br nn ndikimin e botimeve t ndryshme. shtja e
prcaktimit t nj figure historike ka rndsi t bhet drejt, jo vetm n
toponimi e n gojdhnat popullore, por sidomos, kur ajo ka lidhje me
nj trashgim shum t lasht kulturor, si sht e drejta dokesore
shqiptare. E drejta dokesore ose kanuni sht nj monument madhshtor
pr historin dhe kulturn ton kombtare.
Gjuha shqipe, e drejta dokesore dhe trashgimia kulturore pagane
jan faktor vendimtar pr ruajtjen e identitetit dhe t njsis kombtare
t shqiptarve. E drejta dokesore ka udhhequr jetn shoqrore t
shqiptarve dhe ka qndruar mbi besimet e ndryshme fetare. Kto ligje
jan t njjta pr t gjith: ndryshimi i fes nuk ndryshon gj Barazia e
t drejtave sht e plot pr t gjith pa dallim: Doket e zakonet
sigurojn vazhdimin e zbatimit m t imt t tyre. Kshtu ka shkruar
rilindasi yn i madh, Pashko Vasa, n veprn e tij E vrteta mbi
Shqiprin dhe shqiptart72, e cila, n vitin 1879 e m pas, gjat kohs
s Lidhjes s Prizrenit, sht botuar n disa gjuh kryesore t Evrops.
S drejts doksore i sht nnshtruar n trojet shqiptare edhe e
drejta kishtare73. Edit Durhami ka shkruar: Ndr shqiptar shprehja
Kshtu ka thn Leka ka m tepr forc se sa dhjet porosit e Bibls.
Msimet e Islamit e t Krishterimit, ligji i Sheriatit dhe i Kishs, t gjitha
duhet t`i nnshtrohen Kanunit t Leks74.
N dokumentet mesjetare dhe t periudhave t mvonshme jepen
raste t shumta, kur klerikt shqiptar t t gjitha besimeve fetare, t
ndodhur prball zgjidhjeve t shtjeve shoqrore sipas normave t t
dy t drejtave (dokesore dhe kishtare), gjithnj i kan dhn prparsi s
drejts dokesore, sepse ajo ka ardhur si trashgim i vyer i kulturs
shqiptare q nga lashtsia e tyre e kohs pagane. Ritet e besimeve pagane
jan shum t lashta, autoktone dhe t prbashkta pr t gjith
shqiptart. Ato jan rrnjosur thell n vetdijen e shqiptarve dhe
gjithnj jan praktikuar n jetn e prditshme me prkushtim t thell.

71
Po aty, f.33-34.
72
V. Effendi, E vrteta mbi Shqiprin dhe shqiptart, Prkthim dhe
komentim prej Mehdi Frashrit, Tiran, 1935, f.93.
73
E drejta zakonore shqiptare, 1, Tiran, 1989, f.20, shn.4.
74
E. Durham, vep. e prm., f.116.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

22 Kasem Bioku

Ato nuk jan zvendsuar plotsisht as nga ritet fetare monoteiste

(kristiane e islame), q u prhapn edhe n trojet shqiptare.
Q nga shek.XIX e drejta dokesore shqiptare trhoqi vmendjen e
studiuesve t huaj dhe gjithnj e m shum sht br objekt studimi pr
albanolog t huaj e shqiptar. Si studime m t rndsishme pr t
drejtn dokesore, t bra nga autort shqiptar koht e fundit, do t
veonim Hyrjen e vllimit E drejta zakonore shqiptare 1 (Tiran, 1989),
botimet Vetqeverisja e Mirdits (Tiran, 1996) e Pr kanunin
(Tiran, 2003) t Pal Doit dhe, sidomos, monografin e Ismet Elezit
Njohuri pr t drejtn zakonore mbarshqiptare (Prishtin, 2003).
N krye t studiuesve t s drejts dokesore shqiptare ka vend t
meritueshm kleriku atdhetar Shtjefn Gjeovi, i cili vitet e jets s tij ia
kushtoi mbledhjes, hulumtimit dhe prgatitjes s saj pr botim. Ai e
kishte emrtuar Kanuni i Maleve75. Vepra madhore e tij u botua e plot
pas vdekjes s Sh. Gjeovit, n vitin 1933 n Shkodr, me titullin
Kanuni i Lek Dukagjinit. Kjo vepr sht ribotuar disa her n gjuhn
shqipe dhe sht prkthyer n disa gjuh t huaja. Krahas ribotimeve t
shumta t veprs s Sh. Gjeovit, e drejta dokesore shqiptare sht
mbledhur e kodifikuar edhe nga dom Frano Illia dhe sht botuar prej tij
n vitin 1993 me titull Kanuni i Skanderbegut. Edhe Xhemal Mei ka
dhn dy botime t ksaj t drejte dokesore, Kanuni i Lek Dukagjinit,
varianti i Puks (1997) dhe Kanuni i Lek Dukagjinit n variantin e
Mirdits (2002).
Botimet e msiprme t drejtn dokesore shqiptare e kan lidhur
q n titull me figurat historike t shek.XV, me Sknderbeun dhe me
Lek Dukagjinin. Kshtu, formalisht, sht kufizuar shum shtrirja dhe
prejardhja e hershme mbarshqiptare e saj. Kufizim kohor japin
gjithashtu edhe emrtimet me fjalt kanun dhe e drejt zakonore. M
i sakt se fjalt e huaja e m t vona kanun e zakon sht togfjalshi e
drejt dokesore. E. abej fjaln doket e jep si emr foljor t gegrishtes
verilindore pr duket, q i prgjigjet pjesores duk76. N dokumentet e
mesjets dhe n dokumente m t vona fjala duk sht prdorur shum
si emr vetjak e familjar prej shqiptarve, kudo q ata kan banuar, n
trevat e tyre e n diaspor. Ky sht nj emr i hershm i fondit t

75
P. Doi, Pr Kanunin, vshtrim kritik, Tiran, 2003, f.10-11.
76
E. abej, Studime etimologjike n fush t shqipes, Bleu III C-D, Tiran,
1987, f.277-278.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 23

antroponimis kombtare shqiptare me kuptimin: dukje, pamje e hijshme

e njeriut.
E drejta dokesore, ashtu si edhe gjuha shqipe, jan trashgimi
shum e lasht. N t drejtn dokesore ndrthuret dhe pasqyrohet tradita
e vetorganizimit shoqror parashtetror me legjislacionin shtetror t
kohve m t vona, duke prfshir edhe norma t trashguara nga e drejta
romake. Disa norma t s drejts dokesore kan evoluar gjat shekujve
n prshtatje me zhvillimin e shoqris shqiptare dhe ato nuk kan qen
vepr e individve t veant, por e bashksive t mdha shoqrore, t
miratuara npr kuvendet e tyre. Prandaj, n t drejtn dokesore vihen re
edhe elemente vendore dalluese, q jan dytsore n krahasim me normat
e prbashkta kombtare t saj77. Prbashksia mbarshqiptare e s
drejts dokesore dhe elementet dalluese vendore shkojn krahas me
gjuhn shqipe si e tr, e cila ka dialektet, nndialektet dhe t folmet e
saj.
sht krejt e natyrshme q e drejta dokesore, edhe pse sht
krijes kulturore anonime mbarshqiptare, n traditn popullore ajo sht
e lidhur me emrat e figurave t shquara t historis son kombtare dhe
me personazhe vendore t periudhave historike t hershme dhe t kohve
m t vona.
E drejta dokesore shqiptare, si pr lexuesit e zakonshm madje,
edhe pr studiuesit e saj, do t ishte m e drejt t jepej me titull t
papersonalizuar, sepse ajo sht trashgimi anonime shum e lasht
kulturore e popullit shqiptar. Botimi i saj me titullin Kanuni i Lek
Dukagjinit sht vn nga botuesit dhe bie ndesh jo vetm me t
vertetn shkencore, por edhe me traditn historike vendore dhe
mbarshqiptare.
Tradita historiko-shoqrore e krahinave ku sht mbledhur e
drejta dokesore shqiptare dhe q sht botuar me titujt Kanuni i Lek
Dukagjinit dhe Kanuni i Sknderbeut, nuk e lidh at me emrat e
msiprm vetjak, si kan vepruar botuesit e tij. N vitin 1916
albanologu i shquar Ludvig Taloci ka treguar qart se shqiptart t
drejtn dokesore t tyre e kan emrtuar Kanuni i Leks78. Ai thot
gjithashtu se ka dy mendime pr personazhin historik q jep emri Lek i

77
I. Elezi, Njohuri pr t drejtn zakonore mbarshqiptare, Prishtin,
2003, f.142.
78
L. von Thalloczy, Kanuni i Leks, n Illyrisc - albanische Forschungen
I Band, Mnchen und Leipzig, 1916.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

24 Kasem Bioku

Kanunit: nj pal mendon se sht Aleksandri i Madh, kurse pala tjetr

mendon pr Lek Dukagjinin79. N vitin 1944 Zef Valentini ka shkruar
pr emrtimin e kanunit: Tash quhet fjesht Kanuni i Malevet, o Kanuni i
Leks, ose Kanuni i Dukagjinit; a u quejt q m> par edhe Kanuni i Lek
Dukagjinit, a po >sht ky nji kontaminacion burimi kulturuer, nuk mund e
vertetova80. Edhe autor t tjer, si Xh. Kasteleti, Rrok Zojzi, Ismet
Elezi, Pal Doi etj. i kan kushtuar vmendje emrtimit t s drejts
dokesore81.
Rrok Zojzi ka shkruar se Kanuni i Leks sht shtrir n veri mbi
Kelmend deri n Novi Pazar, n kufi me Bosnjn82. N librat e tij
Vetqeverisja e Mirdits (Tiran, 1996) dhe Pr kanunin (Tiran,
2003) Pal Doi me t drejt kundrshton emrtimin e s drejts dokesore
si Kanuni i Lek Dukagjinit dhe Kanuni i Sknderbeut. Sipas
gjurmimeve vetjake ai m ka pohuar se n Shpat e ermenik t
Elbasanit, n Polis t Librazhdit e deri n Rrajc t Prrenjasit pleqt
thon se ndanin kuvend sipas Kanunit t Leks. Edhe etnologu Mark
Tirta m ka pohuar t njjtn gj, se banort e trojeve t Shqipris s
Eprme e t Mesme dhe deri n brigjet e liqenit t Ohrit kan pasur si
emrtim t tyre m t hershm pr t drejtn dokesore togfjalshin
Kanuni i Leks. Ismet Elezi, sipas saktsimit gojor q m ka br,
emrtimin Kanunu i Leks e ka gjetur me shtrirje nga Fush-Kosova
deri n Kurvelesh e Himar83. Kt dshmon edhe botimi i
siprprmendur i Q. Haxhihasanit me tregime e kng popullore pr
Sknderbeun. Emrtimi i mvonshm Kanuni i Lek Dukagjinit sht
sajes kryesisht e gjurmuesve, e studiuesve t mpastajm t s drejts
dokesore dhe t njerzve amator.

79
Po aty, f.460-462.
80
Z. Valentini, Historia e Kanunit, n gazetn 55, 9 gusht 2004, f.16.
81
G. Castelletti, Consuetudine e vita sociale nella montagna albanesi
secondo il Kanuni i Lek Dukagjinit, n Studi albanesi, vol.III-IV 1933-1934,
Roma, f.64-65; Rr. Zojzi, Mbi t drejtn kanunore t popullit shqiptar, n Buletin
pr shkencat shoqrore, Tiran, 1956, nr.2, f.146-148; I. Elezi, E drejta zakonore
penale e shqiptarve dhe lufta pr zhdukjen e mbeturinave t saj n Shqipri,
Tiran, 1983, f.55-56; Po ai, Njohuri pr t drejtn zakonore mbarshqiptare,
Prishtin, 2003, f.18; P. Doi, vep. e prm., Tiran, 2003, f.5-11.
82
Rr. Zojzi, vep. e prm., f.148.
83
I. Elezi, vep. e prm., f.47; Po ai, Njohuri pr t drejtn zakonore
mbarshqiptare, Prishtin, 2003, f.30. Shtrirjen e Kanunit t Leks n Fush-
Kosov e ka konstatuar edhe Edit Durham (vep. e prm. , f. 121).

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 25

Prdorimi i gjer i emrit t Leks pr t drejtn dokesore

shqiptare nga banort e Shqipris s Eprme e t Mesme, madje jo
vetm n kt pjes t trojeve shqiptare, nuk sht i rastit. N kto treva
ky emr prmendet n shum gojdhna dhe at e mbajn disa kshtjella
e shum toponime t tjera. Disa gojdhna, q flasin pr norma t s
drejts dokesore, Lekn e prmendin si bashkkohs t Sknderbeut, pra
kemi t bjm me nj personazh historik t shek.XV. Ashtu si shum
norma t s drejts dokesore q jan krijuar gjat priudhave t ndryshme
historike, edhe personazhet e gojdhnave u prkasin kohve t
ndryshme historike. Madje n disa gojdhna Sknderbeu dhe Leka kan
qndrime t ndryshme pr zbatimin e s drejts dokesore shqiptare. Kto
ndryshime dshmojn pr prshtatjen e normave t s drejts dokesore n
mjedise shoqrore m t vona, prandaj ato jan lidhur me emrin e
Sknderbeut.
Emri i Sknderbeut n gojdhna pr norma t s drejts dokesore
dshmon se e drejta dokesore, si nj trashgimi historike, ka qen
natyrshm n themel t veprimtaris shoqrore dhe t legjislacionit
shtetror t shqiptarve gjat shek.XV. Kjo pasqyrohet edhe n zbatimin
e institucionit t bess prej Heroit ton Kombtar84.
Emri i Leks n lidhje me t drejtn dokesore, toponimin e me
gojdhnat ka prhapje shum t gjer n Shqiprin e Eprme e t
Mesme. Kjo shtrirje gjeografike sht shum her m e madhe se sa
zotrimet e familjes fisnike t Dukagjinve gjat mesjets. Emri i Leks
prfshin edhe zotrimet e familjeve aristokrate shum m t fuqishme e
me rol shum m t madh n historin ton mesjetare se sa Dukagjint,
si jan Kastriott, Balshajt, Topiajt e Arianitt. Edhe n antroponimin
mesjetare emri Lek sht prdorur shum shpesh nga t gjith
shqiptart, kudo q kan banuar, sidomos n trevat e Shqipris s
Eprme dhe t Mesme.
Periudha e mesjets n historin shqiptare nuk ka dhn ndonj
personazh historik t shquar me emrin Lek, q t kishte ndikim t
fuqishm n botn shqiptare dhe t linte gjurm t pashlyeshme n
vetdijen kombtare t tyre, sa q emri i tij t lidhej me t drejtn
dokesore, me gojdhnat dhe me toponimet e shumta t Shqipris s
Eprme e t Mesme. Prandaj vshtrimi i studiuesve lipset t shtrihet n
nj koh m t hershme t historis s shqiptarve, n lashtsin e tyre.

84
Historia e Popullit Shqiptar,vll.I, Tiran, 2002, f.432.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

26 Kasem Bioku

Dhe kjo sht koha e Aleksandrit t Madh, kujtimi dhe emri i t cilit
sht ruajtur i pashlyer n kujtesn historike t shqiptarve.
Shtjefn Gjeovi ka ln nj dshmi shum t rndsishme se
Kanuni i Pirrit85 ka qen emrtimi m i hershm i s drejts dokesore
t prdorur prej banorve t Shqipris s Poshtme. Ky emrtim lidhet
me mbretin Pirro t Epirit. Kurse emrtimi Kanuni i Leks pr t
drejtn dokesore shqiptare ka qen emrtim m i hershm, shum i
rrnjosur e i prdorur n Shqiprin e Eprme, t Mesme dhe n vise t
gjera t Shqipris s Poshtme. Statutet e Shkodrs dshmojn se, q n
mesjet, banort e nj qyteti shum t rndsishm shqiptar e kan lidhur
legjislacionin pr organizimin e veprimtarin e jets s tyre me emrin e
Aleksandrit t Madh.
Emri Lek n shum toponime, gojdhna e, mbi t gjitha, emri i
Leks n emrtimin e s drejts dokesore shqiptare sht ruajtja m e
thell n kujtesn historike t shqiptarve pr Aleksandrin e Madh.

S u m m a r y

ALEXANDER THE GREAT IN THE HISTORICAL MEMORY

OF SCANDERBEG AND OF THE ALBANIANS

The Albanians together with the ancient language and culture have
preserved even the memory for the major figures of the past. From the antiquity
have remained indelible in the historical memory of the Albanians the two
major personalities of that period, Alexander the Great and Pyrrhus of Epirus.
Alexander the Great has been commemorated always with a particular
adoration by the Albanians who are the direct inheritors of the non-Greek
autochthonous inhabitants of the part of the Illyrian Peninsula which extends in
the south of the Danube river (qualified as barbarian by the ancient Greek
authors), to whom belonged even the inhabitants of the old Macedonia and its
history. In the Albanian popular tradition and in the historical heritage he is

85
E drejta zakonore shqiptare, Tiran, 1989, f.128, shn 6.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 27

mentioned mainly as the king Leka the Great. This transformation of the name
in the Albanian language from Alexander the Great into Leka the Great has
been expressed very clearly by Pjeter Bogdani in his work The Detachment of
the Prophetes writing it in Italian Alessandro Magno and Albanian Leka i
Madh. In the historical sources, known up to now, it comes out that the name
Leka has been used by the Albanians since the XI-th century. Alongside with
the name Lek, which is a commemoration of Alexander the Great, it is spread
during the centuries of the Middle Ages even the name Llesh connected with
the saint Alexander (Saint Llesh).
The earliest written testimony for the commemoration of Alexander the
Great by the Albanians belongs to the first half of the XIV-th century. It is
found in the monumental vokume The Shkodra Statutes of the First Half of the
XIV-th Century, which in the Ottoman times were called kanune (canon,
unwritten customary law), are connected by the Shkodrans with the name of
Alexander the Great.
Our National Hero George Castriota Scanderbeg has adored Alexander
the Great. He has held as a second personal name the name of Alexander the
Great who among the Ottomans has had the corresponding Iskander (Sknder in
the Albanian language). In a letter written by Scanderbeg in September 1461,
along with the commemoration of the victories of Pyrrhus against the Romans,
he proudly has written also for Alexander the Great, because our ancestors
with Alexander went up to India. Also the symbol of the coat of arms of
Alexander the Great, the sun in the form of an eight points star Scanderbeg has
put in the seal and the official coat of arms of the Albanian state he created.
In his first work The Siege of Shkodr, published in Latin language in
January 19, 1505 which is the first book published by an Albanian author,
Marin Barletius has noted down a legend. According to it, the town of Shkodr
was founded by Alexander the Great. This very fixed legend in the minds of the
Shkodrans has continued to be transmitted from generation to generation. It is
reproduced also in the publications of the years 30-ies of the XVII-th century as
well in documents of the beginning of the XVIII-th century. According to these
publications, because Alexander the Great had founded Shkodr, the Turks
called this town Sknderia, which in their language means Alexandris. Along
with the form Iskenderije, the name of Shkodr is written in the Ottoman
language even Iskender.
Frang Bardhi is the first author who has written that the birthplace of
Alexander the Great, Pella, was Petrela. This his inexact thought has been given
after years by the cartographer Xhakomo Kanteli (Giaccomo Canteli), who,
after the travels in Albania, has published it in the map of Albania, published by
him, in the year 1689: Petrela is held as the birthplace of Alexander the Great.
The Albanian folk creativity has perpetuated the figure of Alexander the
Great even with a dance danced by 200-300 persons and which is known with

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

28 Kasem Bioku

name Arnautja. According to the description of some foreign authors, this

sung dance began with these words: This is Alexander the Great who subdued
all the world. This dance for which has written in detail Nexhat Agolli, is of
the II-nd century and has continued to be danced by the Albanians of
Macedonia up to the end of the XVIII-th century.
The folk creativity testifies that Alexander the Great, as a major figure
of the national history of the Albanians, has been forwarded in their historical
memory from generation to generation. This is confirmed also by Edith
Durham, who in the year 1905 has written: Alexander the Great is still alive
among his men. You cannot imagine how passionately they speak about him;
the blood of the ancestors in still raging in their veins. The deep historical
memory for Alexander the Great made that in 1925 the Albanian government
and parliament to define the Lek, stamped with his portrait, as monetary basic
unity, which we use nowadays, yet.
The name of Leka in connection with the customary law and with the
legends has a very wide spread in the Upper and Central Albania. This
geographical spread is many times greater than the possessions of the noble
family of the Dukagjin during the Middle Ages. The name comprises even the
possessions of the much powerful aristocratic families and with a much greater
role in our mediaeval history as the Dukagjini, as are the Castriots, Balshas,
Thopias and Arianits. Even in the mediaeval anthroponomy the name Lek is
used very often by all the Albanians, everywhere they have lived, especially in
the regions of Upper and Central Albania.
The mediaeval period in the Albanian history has not produced any
distinguished personage with the name Lek, having a powerful influence in the
Albanian world and leaving indelible traces in their national consciousness, to
such a degree that his name to be connected with the customary law, with the
numerous legends and toponyms of the Upper and Central Albania. Thats why
the look of the scholars needs to extend to an earlier time of the history of the
Albanians, in their antiquity. And this is the time of Alexander the Great, whose
memory and name is preserved indelible in the historical memory of the
Albanians.
Shtjefn Gjeov has left a very important testimony that the Canon
(Kanun) of Pirrit has been the earliest denomination of the customary law used
by the inhabitants of Lower Albania. This denomination is connected with the
king Pyrrhus of Epirus. Whereas the denomination The Canon of Leka for the
Albanian customary law has been an earlier denomination, very rooted and used
in the Upper Albania, in the Central one and in wide regions of Lower Albania.
The Statutes of Shkoder testify that, since the Middle Ages, the inhabitants of a
very important Albanian town have connected their legislation for the
organization of their activity with the name of Alexander the Great.

CEEOL copyright 2017

CEEOL copyright 2017

Aleksandri i Madh n kujtesn historike 29

The name Lek in many toponyms, legends, and, above all, the name
Lek as denomination of the Albanian customary law is the deeper preservation
in the historical memory of the Albanians for Alexander the Great.

CEEOL copyright 2017